Professional Documents
Culture Documents
Eric Ed022180
Eric Ed022180
'A v4
'--i
: :
; :
;;;'
' ':!;
!
: - ,-
;
-: ,:. -"
4,
-'' c "
& ,, -
t;-
-
I ;i,,- "$'
t
I. 1'
--
__i
----P -f
F1flI iII1I
;- - - ' I.-- - ' "'
,- :-
:---
:
-
,-%4j
-
- , ' --
----- -p.-
7 .' - '
-- 1
1_ ; -
- , -,,
-,-
, ,
-
'
-,,-t
--
I ,
¶itI' ',, -
j '::i .
I
:
,&
-
'-- j:r
S
t S I
;-L
-. -a -
,
;,
'-:
-,
2
-k i
,-
' --- 4 .
4 .
r(
:
:
- : :
4
- I
__* 4_'_4r , I
F: -'Y
+c ; c?':
. - , . ;
t
h
-, -
-$
,&
,-
c
C; 11 :i
;
;:
- - *ç :
" I
.;' -,- -' ,.
-' ?
'*' __*
$ - '-7 4
; :-T "
;Jk
1 '-
: 3
-
'
-
' .-.
-
,-,
': '
,,,
L
$_4
ør4 '; t
r ,
- 1' *,
,,
\
(
., ?J
-- c
;:-
.': '
--,
- ,, -
.- -. t' k-ç.:'
1'
- . .1:&A
;4-- ;?
: 'c1#
PRIMER NIVEL
ASESORES
INSTIMTO DE IDIOMAS
Padres de Maryknoll
Casilla 131
Cochabnmba, Bolivia
CONTENIDO
INTRODUCCION Fag.
ISKWILAPI 24
Unidad 1
Unidad 2 KANCHAPI 28
56
Forma infinitiva de los verbos quechuas
Conjugación del tiempo perfectivo presente, para todos los tiempos
quechuas 55
56
Modelo verbo MASKtAY. Usos de la forma verbal NA
Uso de la forma J (caso posesivo) 57
Genitivo 57
Forma verbal EA 56
Pronombres posesivos 50
Pdg.
Unidad 5 MAYUPI
Unidad 6 CHUJLLAPI 75
INTRODUCCION
lengua que
En esta edición, nos hemos limitado a dar los hechos de la
aquellos pentos que ofrecen especial dificultad a los hablantes del inglés.
En los casos de duslidad de uso, hemos optado por la forma usada por
los hablantes quechuas mAs aislados de las zonas donde se habla castellano.
escritura es fonética mAs que fonemica, en cuanto que hemos optado por
ORGANOS DE LA ARTICULACION
1 dientes 1 lengua
2 alvéolos 2 labios
3 paladar duro 3 velo del paladar
4 mandibula inferior
6
B - INVENTARIO FONEMICO
I CONSONANTES
nasa later vibran
OCLUSIVAS SORDAS FRICATIVAS les les tes des
labiales p ph pl
dentales t th ti
alvoolares 1
Velares k kh
Postvelares q qh q
En algunos de los préstamos castellanos, ocurren los sonidos (b) (d) (g) (f)
con el mismo valor fonético que en la lengua de origen. La influencia del
castellano en los quechua hablantes es muy varia. En el presente trabajo
no pretendemos abordar a fondo este problem, sino iniciar al alumno con
generalizaciones estadisticamente bastante litiles en un asunto demasiado
complejo y falto de investigación hasta el momento.
II VOCALES
CERRADA
MEDIA
ABIERTA a
a) Alofones:
Este parecido fonético entre los sonidos (e) (o) del quechua y del caste-
llano y de manera particular su diferente función (en quechua son alofones
del /i/ y /u/ respectivamente, mientras que en castellano son fonemas indepen-
dientes /e/, /0/, en contraste con los fonemas /i/, /u/, explica en parte las
dificultades del Quechua monolingue y del mestizo al hablar castellano. Es
frecuente oir al quechua monolingtie intercambiar los sonidos e y o castellanos
por otros que al oido castellano suenan mas como i o u, respectivamente. El
problema del mestizo consiste también en un intercambio, pero en dirección
contraria, es decir pronuncia comp e y o lo que en castellano debe ser una i
o u bien cerradas.
Baste lo dicho para ejemplificar las diferencias fonéticas mAs tipicas del
quechua respecto al castellano, par lo que a los sonidos vocAlicos se refiere, y
para considerar la representación fonética de los préstamos castellanos usada por
nosotros en el presente trabajo, no como la anica posibilidad de uso en el Area de
Cochabamba, sino como la variedad estadisticamente mAs frecuente en boca del camo-
pesino que vive mAs alejado de la influencia del castellano.
C- EJEMPLOS
kallu karu
carro lejano
-Jaqay karupi ashkha runa tian = en aquel carro hay mucha gente.
-Jaqay karupi ashkha runa tian = allA a lo lejos hay mucha gente.
mamay mafiay
mi madre pedir
munay mufiay
querer mi i'mufia"
Mtn mana
madre no
llullakuy yuyakgy
mentir recordar
luru phuru
pepa pluma de ave
Wain chawa
nifio crudo
-Iskwilaman wawas richunku = que se vayan los nifios a la escuela.
-Chaws aychata sstawan tlimpuchiy - deja hervir mAs esa carne cruda.
sAra para
maiz lluvia
jaqay maqay
aquel golpear
usa usha
piojo interjecci6n usada pars azuzar al
perro hacis su presa.
siray siriy
coser recostarse
chtatay chlutay
delatar partir en dos con la mano
klirgy kluruy
fajar doblar en forma de curva
EJEMOS:
Phampa chuata pampapi plampanku.
Kunampacha p'achata phajchapi aytiy.
EJEMPLOS:
m
Thanta perqapaj tturuanta jatuchaj tikasta iluaku.
Tukuy sarata ttejwanku thutuspa.
14
EJEMPLOS:
EJEMPLOS:
=MOS:
Qankuna glayma aghata ujyankichej.
Qan, atara genayoj ghatuman jamAy.
6. /s/ /sh/
EJEMPLOS:
7. /r/ /f/
qarpay -
Santa Cruz
regar
v.
rantly - comprar
orqo - montafia
orqhoy sacar
clori oro
v
IlDi - paloma ruay
v
- hacer
ura . bajo runtu - huevo
urmay - caer Yupha - caliente
EJEMPLOS:
a.
yuru jarro de barro
yana - negro
sangre yupa mucho
yawar
camino yuraj - blanco
yan
agua yuthu - perdiz
yaku
yule loiga!
yapa aumento
hambre yupay contar
yarchay
EJEMPLOS:
9. i'w/
EJEMPLOS:
41
Lat'u (pesado, lo opuesto
de K'uchi)
Laoh (oscuro) Laala (insipido)
01111M0111.41110
Lanhayachiy (hacer LaWayachiy (quirar el
oscurecer) sabor)
22
LL
.11AIND
----(desollarse) Lluch'ikuy(desollarse) Liuchlikuy (desollarse)
ti
UNIDAD UJ
DIALOGO BASICO
ISKWILAPI
Kuwirtu Amiguy
Maria Imaynalla.
DIALOG° BASICO
EV LA ESCUELA
Roberto Es mi amigo.
Unidad 1
26
SUPLEMLNTO
* El campesino desde el amanecer hasta las 12 A.M. usa como saludo allin plunchay
al que suelen contestar qan sin4 y mnos frecuentemente
uj, iskay, kinsa, tawg, phisqa, sojta, qanchis, pusaj, jisqlon, chunka.
DIALOG° ADAPTADO
Profesor Estudiante
EJERCICIOS DE RESPUESTA
Unidad 1
27
P. 3. Generalizaciones
2 La forma verbal "SA", al ser intercalada entre el radical verbal y las ter-
minaciones peraonales, da lug,r a las formas verbales progresivas correspon-
dientes. Ej: RIsaN = dl esti yendo.
Singular Plural
3a pers. N NKU
4 PI, sufijo qae indica el lugar en donde algo se hace o sucede. Ej: wasiPi
rejsinachisqayki Jwanwan - en la casa te presentaré a Juan.
5 MAN, sufijo oue, entre otras cosas, sirve para indicar el lugar a donde uno
se dirige en su movimiento.
Ej: wasiyMAN risani = estoy yendo a mi casa.
6 WAN, sufijo que entre otras cosas sirve para indicar el instrumento por medio
del cual algo se hace, o la compafila de la persona con la que algo se hace o
sucede. Esta forma tiene otros usos cue no son ficilmente traducibles en cate-
gorias castellanas o 16gicas. Es el caso del uso hecho en el diAlogo presente:
la frase rejsinachisclayki Jwanwan, habria oue traducirla en castellano por ne
voy a presentar a Juan". Una traducci6n más servil daria una idea mAs adecuada
de la concepción quechua en esta frase: ne voy a hacer conocer con Juan".
Unidad 1
28
DIALOG() BASICO
UNIDAD ISKAY
KANCHAPI
Paku Ari.
DIALOG() BASICO
EN LA CANCHA
Paco Si.
UNIDAD ISKAY
SUPLEMENTO
Maypi suyasayki.
* Chola, asi se llma a la mujer del valle y del altiplano que viste el traje
tipico del lugar.
Unidad 2
31
SUPLEMENTO
Ari, chirimusan.
Chirimusanchu
Mana chirimusanchu.
Wayramusanchu
wramusan.
Mana wayramusanchu.
Ari, ruphamusan.
Ruphamusanchu
Maria ruphamusanchu.
Paramusanchu
Ar4 paramusan.
}liana paramusanchu.
DIALOGO ADAPTADO
imeaeds r ns s r y. paralj
EJERCICIOS DE REPETICION
NAlejlla kasani.
Walejlla kasani.
Walejlla kasanchej.
Walejlla kasanchej.
Walejlla kasayku.
Walejlla kasayku.
Anawan nogauran walejlla kasayku.
Anawan noclawan walejlla kasayku.
Walejlla kasanki.
WAlejlla kasanki.
Walejlla kasankichej.
Walejlla kasankichej.
Unidad 2
32
SUBSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA (continuación)
SUBSTITUCION DE NUNERO
EJERCICIO DE REPETICION
SUBSTITUCION DE NUNERO
EJERCICIOS DE REEMPLAZO
Unidad 2
34
EJERCICIOS DE RESPUESTA COMBINADOS
GENERALIZACIONES
Rantinay tian
Singular Plural
3a Persona N NKU
Unidad 2
GENERALIZACIONES (Continuación)
35
PRONOMBRES SUJETOS
Singular Plural
1 Persona Nooa yo Nocianchej - Noqayku Nosotros - as
2 Persona Qan td Qankuna Ustedes - vosotros
3 Persona PAY 61 - ella Paykuna Ellos - as
Singular Plural
1 Persona Noqa kasani yo Nocianchej kasanchej Nosotros
Noqayku kasayku ft
1 En la primera persona del plural hay dos formas equivalentes al NOSOTROS del espafiol:
"nociancher forma extensiva (all of us) y "noqayku" forma restrictiva, (we). Ambas
formas sirven para el masculino plural como para el femenino plural. (nosotros-as).
2 En el idioma quechua impera solamente la forma familiar Td - Uds.
3 Todos los verbos quechuas conservan su RADICAL en la conjugación. Asi el radical
del verbo KASAY seri "kasha".
4 Las desinencias del perfectivo presente son: NI,NKI, N, NCHEJ, YKU,NKICHEJ,NKU.
5 Los sufijos de declinación tienen una funci6n equivalente a las preposiciones cas-
tellanas por su posici6n respecto al nombre por ellas relacionado, las podriamos
llamar posposiciones: Paj, Man, Ta, Wan, Yoj, Manta, Pi, Rayku, Kama, Nta; se pos-
Unidad 2
36
UNIDAD KINSA
DIALOGO BASICO
SAMAY URA
Unidad 3
37
DIALOGO BASICO
LA BORA DE DESCANSO
Unidad 3
38
SUPLEMENTO UNIDAD KINSA
Chtitiso atoj, khuchi, misi, mutti, punku, poncho, pichana, phullu, orao, "%Ina,
supay, sipas, warmi, wallpa, waka, qhari, yaku.
Uj lichira wakata rantinay tian. Tengo que comprar una vaca lechera,
Jaqay ahari supay wasiman Pisan. Aouél hombre est4 yendo a la casa del
diablo.
*PONCHO Prenda indigena nue consiste en una pieza rectangular con abertura en el
centro para que pase la cabeza. El poncho protege de la lluvia y sirve
de abrigo.
Unidad 3
39
SUPLEMENTO
Iniru, fibriru, marsu, abril, mayu, juftu, julyu, agustu, sitimbri, ujtubri, nuwimbri,
disimbriwan.
DIALOGO DE ADAPTACION
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
ARTICULOS DEFINIDOS*
EJERCICIOS DE REPETICION
EJERCICIO DE SUSTITUCION
Enero "Aft Nwibu killa" (':era killa"): llamado asi por el Aft
Nuevo y por las lluvias. Estas comienzan en el mes de di-
ciembrely duran hasta febrero.
Febrero "Pujllay killa" ("para killa"): llamado asi tanto por las
lluvias, que arrecian en este mess como por las diversiones
y juegos del Carnaval que suele ocurrir en ese mes.
Marzo "San Jusi killa". Llamada asi por caer en ese mes la fiesta
de San José. A veces se suelen referir a ésta época de marzo
o abril como "simana santa killa" por caer en esos meses la
"Semana Santa".
Mayo Eft algunos sitios aue tienen a San Cristóbal comp patrono,
se suelen referir a este mes como a "San Kristubal killa".
Eh las cercanias del valle de Cochabamba es más frecuente el
referirse a este mes como "Santa BelaKrus fyesta killa", por
celebrarse en este Illes la fiesta de la Invención de la Santa
Cruz que atrae muchedumbres de campesinos a la capilla del
Cristo de Santa Veracruz a 7 Kms de Cochabamba en la carretera
de Santa Cruz.
Unidad 3
Setiembre "Krus killa", o 'W:altasyun killa", por celebrarse en este mes
la fiesta de la exaltación de la Santa Cruz. Es junto con la
fiestft de Santiago una de las m4s popularmente celebradas en
Bolivia.
Unidad 3
42
plural con S y
B) Algunos nombres terminados en vocal, forman unas veces el
castellanizante
otras con Kuna, dependienda generalmente de la influencia
o quechuizante prevalente. Unidad 3
43
Papas
Aycha
Aqha
01,
Tlanta----- Ttantata jaywaway.
Papasta jaywaway.
AYchata jaywnway.
Anhata jaywaway.
EJERCICIOS DE REEMPLAZO
11
Tilifunus
Yaku
misapi
Tilifunus jaaaypi kasanku.
Tilifunus misapikasan.
Yaku misapi kasan.
kaypi Yaku kaypi kasan.
Sipas Sipas kaypi kasan.
Sipaskuna Sipaskuna kaypi kasanku.
GENERALIZACIONES
Singular Plural
3 La particula "CHA" significa tal vez, quizá, puede ser, y siempre se encuentra
pospuesta, y acentuada.
Unidad 3
45
UNIDAD TAWA
DIALOGO BASICO
DIALOGO BASICO
Unidad 4
47
SUPLEMENTO
Karu, aaylla, tiyakuy, chlujlla, parlay, wajyay, yachachi,y, machu, tullu, yaykuy,
pili, mayu, yant hmay, walej, riy, ancha.
Uaidad 4
48
SUPLEMENTO
chunka tawayoj, chunka phisqayoj,
Chunka ujniyoj, chunka iskayniyoj, chunka kinsayoj,
pusajniyoj, chunka jisq'onniyoj, iskay
chunka sojtayoj, chunka qanchisniyoj, chunka
chunka.
Chunka kinsayoj watayoj kani.
Mashkha watayoj kanki.
DIALOGO DE ADAPTACION
kadyulata tokachinankupaj.
Imapaj Ispiransaj wasinman Ilsanku.
Ari, tiapuwhn.
kadyula tiapusunkichu.
Ari, gustawan.
Kasinu pujllay gustasunkichu.
Nana gustawanchu.
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
Forma progresiva, tiampo presente
EJERCICIO DE REPETICION
Punchuta masklasani.
Punchuta masklasani.
Wasita masklasanchej.
Whsita mask'asanchej.
Pagrita masklasanki.
Pagrita masklasanki.
Inleshata masklasankichej.
Inleshata mask'asankichej.
Chlujllata masklasayku.
Chluglata masklasayku.
Unidad 4
49
SUBSTITLCION DE NUMERO
EJERCICIOS DE RLFETICION.-
SUBSTITLCION DE NUMERO
Unidada 4
50
EJERCICIOS DE RESPUESTA
TIAPUY (tener)
Ej. TILPUwan.
Unid ad 4
51
EJERCICIOS DE REPETICION.-
EJERCICIO DE SUBSTITUCION.-
Unidad 4
52
EaRCICIOS D REFLTICION.-
*Otra peculiaridad del verbo TIAPUY es cue exige cue el sujeto de la acciân
verbal vaya acompafiado de las formas PATA ( cuanto termina en consonants) y JPATA, o
mehos frecuentemente JTA ( en los dem4s casos)
EJERCICIOS DE REEPLAZO
Unidad 4
53
EJAWICIOS DE SUBSTITUCION.-
EJERCICIOS DE TRiDUCCION.-
DIALOGO DIRIGIDO.-
Unidad 4
55
GENER4LIZACIONES
Unidad 4
56
GENERALIZACIONES (Continuaci6n)
4. Las desinencias tal como muestra el cuadro de la anterior pAgina, son afiadidas
a la raiz (maskla) para indicar los cambios de ndmero y persona.
5. Todos los verbos menos "tiapuy" y "kapuy" son regulares y siguen el modelo
indicado en el cuadro anterior.
6. Para la forma progresiva presente se intercala SA entre el radical y las
desinencias. Ej.: Naskla3Ani: estoy buscando (busco)
7. Para el perfedtivo pasado se intercala la particula verbal RQA entre el radical
y las desinencias. Ej.: NasklaRQAni : yo busquê.
Ej.: pelearse.
MasktaNAkuy, buscarse; ManaNAkuy,
Unidad 4
57
TtikaJ qtapaynin.
PaykunaJ wasinku.
QanPAj wasiyki.
SWI
lnonC
Unidad 4
58
UNIDAD PHISQA
DIALOGO BASICO
MAYUPI
Ej.:
de APAY llevar;
APAchiy - hacer llevar.
Unidad5
59
DIALOG° BASICO
EN EL RIO
4R--)8HHH:44-3i.
Unidad 5
60
UNIDAD PHISQA
SUPLEMENTO
Unidad 5
61
SUPLENENTO (continuaci6n)
SUPLEMENTO
Unidad 5
62
DIALOGO DE AOAPTACION
Mana yachanichu.
Jayk/aj mayuman Finki.* Q/aya mayuman ri3aj.
Manaraj yachanichu.*
u jayktaj.
Imata Danyel munasan. Rumista cite lu kamuunpi apa-
chiyta munasan.
Imata Lurinsu munasan. Lurinsu iskay pluftupi yakuta
apayta munasan.
Imata mamayki munan. Noqawan mayuman fiyta munan.
haypi irmanayki kasan. Irmanay kuchawambapi kasan.
Maypitaj Lurinsuwan Danyelwan Lurinsuwan Danyelwan mayupi
parlasanku. parlasanku.
Mavpi tiakunki. Kala-Kalapi tiakuni.
Marion fisanki. Mayuman fisani.
Mayman qtaya Qtaya siniman fisaj.
Rucha mayuta fejsinkichu. Ari, fejsini.
Mana rejsinichu.
Sawadu diaschu sumingu diaschu, Duminv dias fini.
Rucha mayuman Finki. Mana riyta yachanichu.
Imata Danyel fuanan tian. Uj khuchi kanchata fuanan tian.
Imapaj Lurinsu yakuta munasanri. Lurinsu yakuta munasan animalis-
paj ttikaspajwan.
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
EJERCICIOS DE REPETICION
Kay puka pi,tunupi yakuta apasaj. Kay puka ptufiupi yakuta apasaj.
Kay puka umipi tiakusaj. Kay puka fumipi tiakusaj.
Unidad 5
63
EJERCICIOS DE SUBSTITUCION
Ad'etivos posesivos
(se expresa con sufijos)
EJERCICIOS DE REPETICION
EJERCICIOS DE SUBSTITUCION
*La fcrma YOU se emplea en quechua para derivar adjetivos afiadiêndola a algunos
subtantivos. El adjetivo derivado tiene la significación de nposeedor de, el
oue tienen lo significado por el sustantivo de que se deriva. Ej.: hoqa
wasisniYOJ kani - yo soyfposeedor detcasas - yo tengo casas.
Unidad 5
64
EJERCICIOS DE SUBSTITUCION (continuación)
Jatunchu chajrayki.
Jatunchu chajrayki.
wawa
Jatunchu wawayki.
awtu
Jatunchu awtuyki.
fumi C
Jatunchu tumiyki.
uiriu
Jatunchu pfuftyki.
Juchfuychu chajrayku.
Juchfuychu chajrayku.
kancha
Juchfuychu kanchayku.
llajta
Juchfuychu llajtayku.
tiloj
Juchfuychu filojniyku.
inlesha
Juchfuychu inleshayku.
Jatunchu chajran.
Jatunchu chajran.
wasi .
Jatunchu wasin.
jallpfa,
Jatunchu jallpfan.
fadyu .
Jatunchu Padyun.
misa .
Jatunchu misan.
Juchfuyllachu jallpfaykichej.
Juchfuyllachu jallpfaykichej.
alqo
Juchfuyllachu alqoykichej.
phullu
Juchluyllachu phulluykichej.
chfujlla
Juchfuyllachu chfujllaykichej.
wasi
Juchfuyllachu wasiykichej
Pisillachu uwijasniykichej.
Ashkha Pisillachu uwijasniykL. J.
Tawa Ashkhallachu uwijasniykichej.
Chunka Tawallachu uwijasniykichej.
Jisqfon Chunkallachu uwijasniykichej.
Jisqfonllachu uwijasniykichej.
Pisi animalisniyoj kayku.
Pisi animalisniyoj kayku.
Ashkha
Yuraj Ashkha aniaalisniyoj kayku.
Kinsa Yuraj animalisniyoj kayku.
Jatun Kinsa animalisniyoj kayku.
Jatun animalisniyoj kayku.
Puka kamyunitaykichej gustawan.
Jatun Puka kamyunitaykichej gustawan.
Warner Jatun kamyunitaykichej gustawan.
Juchfuy Qfomer kamyunitaykichej gustawan.
Mosoj Juchfuy kamyunitaykichej gustawan.
Mosoj kamyunitaykichej gustawan.
EJERCICIOS DE SUBSTITUCICN DOBLE
Unidad 5
65
ADJETIVOS CALIFICATIVOS, se colocan delante del
nambre. Cuando se usa como PREDICATIVO en ora-
ciones del verbo SER: se pone detris. Ej:
EJERCICIOS DE REPETICION
EJERCICICG DE SUBSTITUCICN
Unidad 5
66
SUBSTITUCION DE NUMERO
Paykuna "khuchi kufal" ruananku tian. Pay "khuchi kufal" ruanan tian.
Chay jatun pfuhupichu yakuta apanki. Chay jatun pfufiupichu yakuta apankichej.
Kay qfomer phullupi fumita apani. Kay qfomer pLullupi fumita apanchej.
Manachu chfujllaykipi alqo tian. Manachu chfujllaykipi alqos tian.
Wadyulata tokachisani. Wadyulata tokachisanchej.
Sumachfaj lyurusta munani. * Sumaj lyuruta munani.
Wellu kapyun mayupi kasan. Wellu kapyunis mayupi kasanku.
Oqe wallpata maskfasani. Oqe wallpasta maskfashankichej.
Thaparankus mana Womerchu kanku. Thaparankumana qfomerchu.
Yana chfuspi mana llimphuchu. Yana chfuspis mana llimphuchu kanku.
Sumaj llimphu fumita maskfasan. Sumachfis llimphu rumistamaskfasanku.
Walli wOusta fantinaykichej tian. Walli wufuta fantinay tian.
Mayupichu puka waka kasan. Mayupichu puka wakas kasanku.
Firnandu juchfuy puka mutusiklitayoj. Firnandu juchfuy puka mutusiklitasniyoj.*
EJERCICICS DE RESPUESTA
(mana
sumajchu) Sumajchu yana lapisniyki. Mana sumajchu.
(tutumata) Yurutachu masklasanki. tutumata masklasani.
(Winimanta) Kuchawambamantachu chay Nana, oqe tutumas Winimanta
oqe tutumas kanku. kanku.
(gasil) Pirumantachu jaqay warmis Mana, Aasilmanta jaqay warmis
jamunku. jamunku.
(Klisamanta) Punatamantachu kaykulli Nana, kay Lulli aqha Klisamanta.
aqha.
(asul) Puka papilatachu munanki. Mana, asul papilata munani.
(oqe) Chfejchi wallpastachu mu- oqe wallpasta munani.
manki.
(wira) Tullu pilitachu munanki. 'Una, wira pilita munani.
(Wag()) Margaritaj chujchan yanachu Margaritaj chujchan Wags:).
LI? - Esta forma al final de una oración significa "oo?" Ej: Lnaynachus kanqa,
i. C6mo seri &no? Qhari kanqa, i. Hombre va a ser Lno? Plana qharichu,
i. No es hambre Lno?
Unidad 5
68
SUBSTITUCION DE NUMERO
EJERCICIOS DE REPETICION
Unidad 5
69
Dufia Rusa kulli saramanta aohata ruan. Duha Rusa kulli* saramanta aqhata
Qan Qan kulli saramanta aqhata fuanki.
Qanwan Lulawan Qanwan Lulawan kulli saramanta aqhata
ruankichis.
Paywan noqawan Paywan noqawan kulli saramanta aqhata
ruayku.
Tataywan Lulawan Tataywan Lulawan kuili saramanta aqhata
ruanku.
Noqa iskwila punkuta kfullmanta ruani. Noqa iskwila punkuta ktullumanta Yuani.
Qankuna Qankuna iskwila punkuta kfullumanta Rm.
Karpintiru Karpintiru iskwila punkuta kfullumanta
ruan.
Karpintirus Karpintirus iskwila punkuta kfullumanta
ruanku.
Qanwan paywan Qanwan paywan iskwila punkuta ktullumanta
ruankichej.
SUBSTITUCION DE NUMERO
EJERCICIOS DE REEMPLAZO
*En el Peril se usa la forma "KAN" en tercera persona singular, mientras que en Bolivia
es omitida. En el plural, la forma KANKU se puede amitir en Bolivia con estas
oonstrucciones. La omisiOn es la más frecuente. Sin embargo la forma KANKU es
obligatoria cuando se trata de un predicativo referido a un sujeto plural, vg.: Chay
qharis qhella KANKU.
*KULLI, es una de las muchas clases de malz existente. Es pequefio y de color morado
subido. Especialmente se emplea para hacer "api", una especie de mazamerra
que se suele tomar con bastante frecuencia en el desayuno y té. Tambidn se
elabora con él la "chicha kulli". El precio de esta clase de mais es más
elevado que el del maiz blanco llamado upfalta waltaku", que es de grano
grande y se emplea para mote (mutli), consistente en maiz blanco hervido hasta
reventar. El mete por la frecuencia de su uso, se podria llamar el pan del
campesino.
Unidad 5
70
EJERCICIOS DE TRADUCCION
Unidad 5
71
DIALOGO DIRIGIDO
Unidad 5
72
GENERALIZACIONES
PARTICULA "MU"
2 Unida esta particula "MU" a un verbo que de suyo indique movimiento, ahade
la idea de "hacia acg" a la idea primitiva de movimiento.
Ej: Ruphay Hacer calor guphaMUy Hacer calor donde uno se encuentra
Paray Llaver ParaMUy Llover
Chiriy Hacer frio ChiriMUy Hacer frio
Wayray Hacer viento WhyraMUy Hacer viento "
Llanthgy Hacer sombra LlanthWy Hacer sambra "
PARTICULA "LLA"
Unidad 5
73
GENERALIZACIONES
FORMA "WAN"
Esta forma entre otras cosas puede tambien significar "Y" (conjunción)
Ej: guwachun puka llijllasta puka Que haga llijllas rojas y ponchos
punchustawan. rojos.
Unidad 5
74
NARRACIONES RECOMBINADAS
Sara chajra chawpipi uj jatun fund kuia1 tian, wallpasniyoj, pilisniyoj, pusaj
yana khuchiswantaj.
1.4lisaj puhunan kwartu ukhupi, tawa sillas tian; juchluy misa patapitaj uj mosoj
radyula ashkha diskusniyoj.
KANCHAPI
Ej:
Wasiykeqa uj wintanayoj iskay punkusniyojtaa.
Unidad 5
75
DIALOGO BASICO
CWUJILAPI
Unidad 6
76
DIALOGO BASICO
EN LA CHOZA
Unidad 6
77
SUPLEMENTO
Turusantus fyestapi askha wallunktas Eft la fiesta de Todos Santos hay muchos
tian.
Chureyaa mamanman uj wakate qpn. Mi hilo le ha regalado una vaca a su
madre. (le ha dado)
Imataj ususiykij sutinri. lCual es el nombre de tu hi.a? (4Como se
llama tu hija?)
Qayna watalla tatay awkral. El alio pasado muri6 mi padre.
Ama shatira jina parlawaychu. No me hables camo vendedora.
Masktamuy uj glepiralkay phullusta Anda a buscar un cargador para que llave
apananpaj wasinchisman. estas frazadas a nuestra cam.
Mana noqa wakiruchu kani. Yo no soy vaquero.
Whllpirata wajyarqamuys wallpasta Anda a llamar a la vendedora de gall-
Pantinanchejpaj. nass para que le compremos unas.
Mana achachiyki puriyta atinflachu. Ya no puede caminar tu abuelo.
Medikupunicha kanqa Isasomm. Creo que mi Lem seri& DraM,siempre.
Tiunchis papata qarpasan. Nuestro tio esti regando la papa.
Chay puka alqoyki ancha suwa. Ese tu perro colorado es muy ladron.
Imarayku mana llanktankichus clhellachu. Por quê no trabajass ores 21912?
kanki.
Ama llulla kaychu a. No seas mentirosos pues.
Tiuy Manwelso ancha seJra karqa. Mi tio Manuel fue nmymalo.
Llanktanapaj kokata apakusunchis. Vamos a llevar koka Eas trabajar.
Ama kalliman lloisinkichu wawitay. No vas a salir a la calla, hijito.
Diachakuypi mosoj kamisata fantikusaj. En mi cumpleaftos ms voy a comprar una
camisa nueva.
Ama punkuman wichariychu nibituy. No subas a la puerta niAito.
Chaynejpi chukurikuy a. Sientate por ahis pues.
Sumajta ahawanki wasitas llojsinaykama. Vas a cuidar bien la casa mientrassalgo.
Whyalomantachu yakuta apamorqanki. arajiste agua de la auebrada?
Whka chtarkita astawan munani. Prefiero el charque de vaca.
Panteonman ayata apasanku. &tan llevando el cadaver al cementerio.
Llavesniyta chinkachini. He hecho.perder mis llaves.
Qheshwa yachachej onaosaa kashan. El profesor de quechua esti enfermo.
Sapa paciarin runtutamikhuni. Cada maana camo huevo.
Aikorgankichu ch'askata. aiste el lucero de la mama? (estrella)
Wisqtay flawisniykita. Cierra tus oJos.
Ama kunYchu. No te nuevas.
Ama misatalavAgrla. No hagas mover la mesa.
Kay puka fumi ancha llasa. Esta piedra roja es my, pesada.
Wisatazpunkuta ama wallpas llojsinan Cierra la puerta para que no salgan las
kupaj. gallinas.
Inamanta paaasankiri. lDe quê estás hablando?
Makiykiwan mikhuy. Came con tu mano.
Tukuykaypi munasoa kayku. Todos samos apreciados aqui.
Kichariy punkuta wayra yaykunanpaj. Abre la puerta para que entre el aire.
Pelta kay qheshwa lyuru. &Ogg est& ese libro de quechua?
Mana kaypichu tatakura kasan. kTiitá aqui el padre.(cura)
Chiri killapi siwarata ituthusaj. Voy a cortar la cebada en el mes mAs
frio (junio).
Chayamunkuflachu. ja han llegado?
Unidad 6
Is
SUPLEMENTO
Iskay chunka ujmiyoj, iskay chunka iskayniyoj, iskay chunka kinsayoj, iskay chunka
tawayoj, iskay chunka phishqayoj, iskay chunka sojtayoj, iskay chunki qanchisniyoj,
iskay chunka pusajniyoj, iskay chunka jisqlonniyoj, kinsa chunka, kinsa chunka
ujniyoj, etc.
Uj sachfajta tian:
K:ullu, kfaspis, laqhes, tlikas, muju, qara*, sapiswan.
DIALOGO DE ADAPTACION
Yachachejniyki iskwilanan jamorqa - jamorqa.
chu. Mana, jamorqachu.
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
EJERCICIOS DE REPETICION
Manachu Oeshwa klasiman finki. Manachu qheshwa klasiman knki.
Manachu mallnktayta munan. Manachu wallunkfayta munan.
Manachu uspitalman feronkichej. Manachu uspitalman fergankichej.
Manachu churisniyki kaypi kasanku. Manachu churisnlyki kaypi kasanku.
Cheqachu chakinta pfakikun. Cheqachu chakinta plakikun.
Cheqachu ususiyki chajrapi kasan. Cheqachu ususiyki chajrapi kasan.
Cheqachu Rimwirtu wafluporgan, Cheqachu Rimwirtu wahuporgan.
Cheqachu misata uyarinki. Cheqachu mj.Jata uyarinki.
Unidad 6
79
EJERCICIOS DE SUBSTITUCION
*JOBERAIsignifica rubia.A las morenas las llanan SAMBA.(No son términos neta-
mente quechuas).
*El saludo de los quechuas Era:Ama suwalama qhellalama llulla.
Qanpis kikillantaj kay.
Unidad 6
80
SUBSTITUCION DE NUMERO
EJERCICIOS DE REPETICICN
EJERCICIOS DE SUBSTITUCION
SUBSTITUCION DE NUMERO
Unidad 6
81
EaRCICIOS DE REPETICION
EJERCICICIOS DE SUBSTITUCION
EJERCICIOS DE SUBSTITUCION
EJERCICIOS DE REPETICION
EJERCICIOS DE SUBSTITUCION
Unidad 6
83
EJERCICICG DE REPETICION
Unidad 6
EJERCICIOS DE SUBSTITUCION
Pay orqopi kaean ulalasta pallaspa. Pay orqopi kasan ulalasta pallaspa.
Unidad 6
85
*KANTUTA, flor tomada camo simbolo nacional en Bolivia yaps tiene los zolores de su
bandera: rojo, anarillo y verde.
*Ulala, variedad de cacto cuya hernosa flor es de color blanco y rosado.
SUBSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA (continuaci6n)
Griguryu Kanchaman fisan tlantata apaspa. Griguryu Kanchaman risan ttantata apaspa.
Qankuna
Qankuna Kanchaman risankichej ttantata
apaspa.
Noqa
Noqa Kanchaman risani ttantata apaspa.
Paykuna
Paykuna Kanchaman Tisanku t:antata
apaspa.
Noqayku
Noqayku Kanchaman Asayku tlantata
apaspa.
Qan Qan Kanchaman Yisanki tlantata apaspa.
Noqa chajrapi karoni sarata ruthuspa. Noqa chajrapi karoni sarata ruthuspa.
Noqayku
Noqayku chajrapi karqayku sarata Yu-
thuspa.
Noonchej Noqanchej chajrapi karganchej sarata
iruthuspa.
Qan
Qan chajrapi kamanki sarata ruthuspa.
Gumirsinda Gumirsinda chajrapi karqa sarata
Puthuspa.
Wirjtlyu
Wirjilyu punkuta wisqlasqata fikoro.
Qan Qan punkuta wisceasqata Pikorganki.
Qan inlesha wasita kichasoata taripanki. Qan inlesha wasita kichasqata taripanki.
Unidad 6
86
EJERCICIOS DE RESPUESTA
Unidad 6
87
EJERCICIOS DE REEMPLAZO
EJERCICICS DE TRADUCCION
Unidad 6
88
EJERCICIOS DE TRADUCCICN (continuación)
v.
Mariaj awtunta rlkoraankichu. Mariaj awtunta fikorqankichu.
aiste la pollera morada de Berta: Wirtaj kulli pulliranta fikorqan-
kichu.
aieron el sombrero de Juan? Jwanpaj sumwirunta rikomankichejchu.
doila Marta el poncho plamo de Jwanpaj oqe punchuldadaa Marta
Juan? Yikorqachu.
lVimos la casa plama de Virginia? Wirjiniaj oqe wasinta rikorganchej-
chu.
*MANTA pieza de vestir de tamelo mayor que la mantilla, usada preferentemente por
las cholitas en la calle o en reuniones sociales. En la casa sOlo se usa
como abrigo en caso de frio o enfermedad. La manta tiene flecos. Las mantas
estgn hechas de lana de oveja, hilo o seda. Las de lana de oveja son de
colores mAs bien oscuros o con ligeras rayas en forma de cuadrilgtero. Las
de hilo o seda son de color muy vivo, brillante y alegre.
Unidad 6
89
* ICHA 6 ICHUS significa tal vezo quizáo acasoo puede clue.... La misma idea puede
expresarse con la particula "CHA" pospuesta al final de la frase.
Ej: Jaqay runa militarchi (quizd aqua hombre sea militar).
DIALOGO DIRIGIDO
Marsiluo tapuy Jwanta yana awtuta Marsilis Jwano hkunkichu yana awtuta.
Yikunchus.
Jwan, nimaypi rikunichu nispa willay. Jwan: Nimaypi yana awtuta Yikunichu.
Marsiluo tapuy Jwanta lurasnu sachtasta Marsilu: Jwan lurasnu sachfasta
qarpanchus. clarpankichu.
Jwano mana yaku qarpanapaj kanchu niy. Jwan: Mana yaku qarpanapaj kanchu.
Marsiluo tapuy Jwanta imaraykuchus mana Marsilu: Imarayku mana yaku kanchuri.
yaku kanchu.
Jwano pluftus pakikusciankurayku nispa Jwan: Palls plakikusoankurayku mana
willay. yaku kanchu.
Marsiluo Tapuy Jwanta imaynapichus Marsilu: Imaynapi Rufinu chakinta
Rufinu chakinta Wakikorqa. plakikorgari.
Jwano sach'a patamanta urmaspa Jwan: Sach'a patamanta urmaspa pakikun.
chakinta plakikuno nispa willay.
*COMIDAS las camidas y su distribución a lo largo del dla svc,te variar segdn se
tenga ocupaciones campesinas o industriales y segdn la relaci6n más o
menos cercana con la ciudad.
El campesino que exclusivamente trabaja en labores agricolas tiene
tres comidas: "almwirsu" (entre seis y ocho de la mahana)ousama" llamado
también samayo (7eiTiTaoce y media y una de la tarde) y "sena" (entre seis
y media y ocho de la noche.
Unidad 6
90
Tanto el ualmwersou como la ',sena': oonsta de dos
ma y el segundo un plato seco. paatos, el primero es una
Entre las sopas tenemos las siguientes variedades:
lama, chlacle....jolqte y llusplichi.
Todas estas sopas tienen como ingredientes
comunes: cebolla picada, papa pelada, charki
lawa es que tiene ademis harina o came, sdl y agua. Lo thico de la
de maiz, chufio, o choclo molido en batan.
Ultima variedad se llama jakla lama. Esta
El chlaqe se caracteriza por tener los
tostados a medias (Hretostadou) granos
y no molidos en forma de polvo como la harina, sino
solo triturado a medias. AdemAs, a los
ingredientes comunes Blade ajl seco molido.
Hay chtaqes de trigo, quinoa y maiz.
Estos dltimos son hechos de la variedad
llamada willkaparu y tambien de la variedad
llamada aysuma. La particularidad del
1212111 consiste en ser una sopa un poco mis espesa
(especie de calabaza de forma circular) que el chlaqe hecha de sapallo
hervidc hasta el punto de deshacerse, u oca
(tuberculo de fonaa alargada). El llusplichi
se distingue de las sopas anteriores
por afiadir a los ingredientes
comunes trigo crudo pelado en agua de ceniza o de cal.
Unidad 6
91
NARRACIONES COMBINADAS
Imata sapa plunchay chay chtiti Yuanqa- Sapa plunchay wallpa kuralta pichanqa.
ri.
Dun Pumpilyu wasinman kartasta apananpaj - Mana, kuriu wasiman kartasta apananpaj
chu chtitita masktasan. chtitita masktasan.
Imakunata makina istasymmanta duna gi- Ururu makina istasyunmanta dufia gigu-
guwirtaj wasinkama chtiti Wepinan tianri. wirtaj wasinkama, malitasta Wepinan tian.
Unidad 6
92
Unidad 6
93
GENERALIZACIONLS
WallunkfaRQAni qarpaRQAnki
pusaRQAn* urmaRQAnchej
yachaRQAyku parlaRQAnkichej
taripaRQAnku taripaRQAn
Ej:
turlY t'ureRQAni
Rikuy RikoRQAnki
Rly KeRQAn
Atly AteRQAnchej
Tukuy TukoRQAyku
Mikhuy UikhoRQAnkichej
Buthuy RuthoRQAnku
Ruthukuy RuthukoRQAni
Pakikuy PtakikoRQAni
Ej:
Unidad 6
94
COM corresponde a todos los verbos para formar el pret6rito del verbo "Atiy"
se intercala la particula RQA, entre el radical y las desinencias del presente.
La i del radical cambia por e ante la particula "qa".
Ej:
liana aterganichu sachtaman wichariyta
no pude trepar al grbol.
Unidad 6
95
TURUSANTUSHANTA SAN ANDRISMAN KILLA
PARTE I
EJERCICIOS DE IDENTIFICACION
PARTE II
EJERCICIOS DE IDENTIFICACION
Watay (amarrar)
Upiy (absorber)
Wallunkla (columpio)
Chtakiy (tener sed)
Yukalistu (eucalipto)
Yardhay (tener hambre)
Sajra ura (hora para comer algo entre
Takiy (cantar)
tres y cuatro de la tarde)
Unidad 7
96
PARTE III
EJERCICIOS DE IDEVTIFICACION
NARRACICN
PARTE IV
* CHHANQA plato criollo que consiste en carne y papa cocida con mmeha arveja y
haba verde, cebolla verde picada en pedazos grandes y llajwa. La
chhanqa, la preparan solamente de carne de conejo o gallina.
*CWILLAMI fuente de barro en forma de plato hondo, pero de un digmetro unas
cuatro veces mayor.
Unidad 7
98
riejsinkichu ch'illamita.
Arilfejsini.
Mana fejsinichu.
Maypi tiakunkiri.
tiakuni.
Imapaj tokanqarikuri.
Kwikasta tusunankupaj.
Unidad 7
99
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
EXPRESIONES VERBALES EN FUTURO
EJERCICIOS DE REPETICION
EJERCICIOS DE SUBSTITUCION
* SAWSI grbol de la familia de las salicgceas que crece en lugares donde abunda el
agua. Su madera blanca y ligera se usa en carpinteria.
* SAWSI LLURUN (weeping willow), grbol de la familia del anterior cuyas ramas
cuelgan hasta el suelo. El sauce llorón se cultiva como planta de
adorno.
* CHILIIJCHI (en espariol CEIBO), es un hermoso grbol de flores rojas. Su flor es
comestible y con ella se preparan platos picantes muy del gusto del
lugar. En Argentina esta flor es considerada camo simbolo de la
Nación.
Unidad 7
100
FUTURO
EJERCICIOS DE REPETICION
Anks uj kwikata San Anrispi tusonqa. Anas uj kwikata San Annspi tusonqa.
EJERCICIOS DE SUBSTITUCION
Unidad 7
101
SUBSTITUCION DE NUMERO
EJERCICICG DE RESPUESTA
* MUNDAY significa mondar. Este verbo se usa en qu4chua para la acción de guitar
la c4scara.-871auchillo.
Ej: Mondar una manzana, una papa, duraznos, etc.
Unidad 7
102
EJERCICIOS DE REEMPLAZO
EJERCICIOS DE TRADUCCION
Tukuy ayllu masis tantasqa kasanku. Tukuy ayllu masis tantasqa kasanku.
Todas las mujeres estan reunidas. Tukuy warmikuna tantasqa kasanku.
Todos los profesores están reunidas. Tukuy yachanchejkuna tantasqa kasanku.
Todos los alumnos estin reunidos. Tukuy yachakujkuna tantasqa kasanku.
Todos los jugadores estin reunidos. Tukuy pujllajkuna tantasqa kasanku.
Todas las cocineras estin reunidas. Tukuywayklujkuna tantasqa kasanku.
LDOnde esti tu caballo? Esti detrás de Maypi kawalluyki kasan. Qfellu perqa
la pared amarilla. wasapi kasan.
Unidad 7
103
EJERCICIOS DE TRADUCCION (continuación)
* IMAPI la forma regida por el verbo churay va acompariada del sufijo MAN. En zonas
alb influenciadas por el castellano se oye tambien PI.
Ej: Imapi qoyi chhanqata churarqankuri - Inaman qowd chbanqata churarqankuri.
Unidad 7
104
GENERALIZACIONES
TIEMPO FUTURO
Modelo: Verbo RANTIY
SINGULAR PLURAL
EMPLOS:
Tlantata antisaj. Voy a camprar pan.
Dm going to buy bread.
Mutlita rantinki. Vas a comprar mote.
You are going to buy mote.
Aychata mikhonqa. Va a comer carne.
He is going to eat meat.
Ej:
Pujllay pujllaJ (jugador) Player
Pichay pichaJ (barrendero) Sweeper
Yachachiy yachacheJ (profesor) Teacher
yachakuy yachakoJ (aprendiz) Learner
Rantiy fanteJ (comprador) Buyer
Ej:
Yantiy hntEJ antIJ
pufiuy puri0J pufiUJ
iy fEnQa
jamuy jamOnQa jamUnQa
GENERALIZAC10NES (Continuacion)
Unidad 7
106
UNIDAD PUSAJ
DIALOGO BASICO
Unidad 8
107
DIALOG° BASICO
Unidad 8
108
TO
Tawa chunka, tawa chunka iskayniyoj, phishqa chunka kinsayoj, sojta chunka tawayoj,
qanchis chunka phishqayoj, pusaj chunka qanchisniyoj, jisqlon
chunka jiskplonniyoj,
Pachaj, pachaj ujniyoj, etc.
Urasqa:*
Gallu* waqay, inti 11*Amuy, almursana ura, yunta watana, akulliy, samay, tarde
yunta phaskay, inti yaykupuy, urasyun, singy.
DIALOG° DE ADAPTACION
* URAS, los campesinos nue viven en las ciudades conocen las horas del reloj; en
tal sentido ellos diran: la una, las dus, tris, tris y midya etc.
Unidad 8
109
Nota: GALLU _WAQAY URAS: Cuando el campesino necesita trabajar muy temprano,
por ejemplo para regar los papales; (los papales se riegan siempre de
noche o en la maaana. Cuando el agua estA fria. Pués el agua calentada
por el sol es daiiina para la planta de papa, mucho mAs si la tierra ya
estA caliente). su reloj despertador es el primer canto del gallo (Gallu
waqay uras), a las cuatro de la mafiana mAs o menos
SAMAY HORAS. Es la hora del descanso que aprovechan para comer algdn
plato seco y generalmente tostado, pitu, papas cocidas, chufio cocido etc.
Esta costumbre de comer cosas tiene como finalidad el aue los trabajado -
res no aflojen en su trabajo a consecuencia de haber comido una sopa u
ntro alimento fuerte.
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
HABITUAL DE PASADO
Radical ir J 4 Verb. Aux. KAY: Conjugado en su forma perfectiva de presente Rikuj kani
EJERCICIOS DE REPETICION
Inti yaykupuyta yuntaman qaraj kani. Inti yaykupuyta yuntaman qaraj kani.
Chliti kasaspa wasita ghawaj kani. Ch'iti kasaspa wasita qhawaj kani.
Samata wayk'uspa mankata plakij kanki. Samata waykluspa mankata plakij kanki.
SRpa p'unchay misklita ilantej kanchej. Sapa plunchAy misklita imntej kanchej.
Mosoj mankaman yakuta churaj kanchej. Mosoj mankaman yakuta churaj kanchej.
Puka wasipi wallpasta waftuchij kAyku. Puka wasipi wallpasta wafluchij kaYku.
hucha mayuman wakasta apaj kankichej. hucha mayunan wakasta apaj kankichej.
* SINAY, es otro de los alimentos del dia, se lleva a cabo de siete a ocho de la
noche. Pasada la cena se recogen a dormir. En cambio entre los campesi-
nos que se encuentran muy cerca de la ciudad, almuerzan a las doce y ce-
nan de 4 a 7 de la noche segAn las regiones. En la mafiana acostumbran
tomar una taza de té o café (yaku Won) con pan.
* PILCOMAYO (Pilkumayu) Rio de America del Sur, que nace en Bolivia (Oruro) y sem-
la parte de la frontera entre el Paraguay y la Argentina.
EJERCICIOS DE SUBSTITUCION
Unidad 8
112
EJERCICIOS DE SUBSTITUCION
Yunta phaskaytawan llajtanan ripuj kani. Yunta phaskaytawan llajtaman ripuj kani.
Wasita wisolaytawan Wasita wisq/aytawan llajtaman ripuj kani.
Chfujllata pichaytawan Chlujllata pichaytawan llajtaman ripuj kani
Wawata pufiuchiytawan Nawata pufiuchiytawan llajtaman ripuj kani.
Qolgeta mask/aytawan Qolgeta mask/vtawan llajtaman ripuj kani.
Kukata akulliytawan Kukata akulliytawan llajtaman ripuj kani.
Ima urata wasiykipi mikhuj kanki. Ima urata wasiykipi mikhuj kanki.
pufiuj Ima urata wasiykipi pufiuj kanki.
----- - Ima urata wasiykipi llank/aj kanki.
istudyaj Ima urata wasiykipi istu4yaj kanki.
almursaj Ima urata wasiykipi almursaj kanki.
pichaj Ima urata wasiykipi pichaj kanki.
Unidad 8
113
SUBSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA
Unidad 8
114
SUBSTITUCION DE NUNhRO Y PERSONA (continuación)
hana payman taripayta atejchu Aani. hana payman taripayta atejchu kani.
Luisa hana payman taripayta atejchu.
Noqayku Nana 'Daman taripayta atejchu kayku.
Qankuna----- .............. Mana payman taripiy atejchu kankichis.
Churiyki OW
Nana payman taripayta atejchu.
SUBSTITUCION DE NUEERO
EJERCICIOS DE REEMPLAZO
Qan waka aychallata mikhuj kanki. Qan waka aychallata mikhuj kankie
Fidelqa Fidelqa waka aychallata mikhuj.
----wallpa gychallata------ Fidelqa wallpa aychallata mikhuj.
Paykuna Pgykuna wallpa aychallata mikhuj kanku.
Nana noqa ...... Nana noaa walipa aychallata mikhujchu
kani.
Unidsd 8
115
EJERCICIOS DE REEKPLAZO (Continuación)
EJERCICIOS DE TRADUCCION
Llajtaypi inti llojsimuyta llankfaj kayku. Llajtaypi inti llojsimuyta llanktaj kgyku.
En mi casa almorzlbamos a las ocho.
Wasiypi uchuta almursaj kayku.
En tu casa descansábamos a las doce.
Wasiykipi dusita samakuj kayku.
En su casa jugaban hasta las siete.
Wasinpi syetekama pujllaj kanku.
En el campo cosechAbamos duraznos.
Kampupi larasnusta pallaj* kayku.
En el hospital tendiamos las camas.
Uspitalpi pufiunasta mast aj kayku.
En la fiesta de Todosantos nos colum-
Turusantus jistapi kallipi wallunkf aj
piftamos en la calle. kayku.
Cada mafiana rezábamos en la iglesia.
Sapa paqarin in.leshapilvsaj kayku.
Dolia Magdalena olvidaba sus quehaceres. Dufia Magdalina Ivanasninta gonciaj.
Nosotros olvid4bamos nuestros deberes.
Noganchej 'ruanasninchejta oonqaj kanchis.
Luisaaa inti yaykupuyta yuntata phaskaj.
Luisaqa inti yaykupuyta yuntata phaskaj
Luis después del trabajo permanecia en su
Luisqa llankfaytawan wasillanpi kakuj,
casa.
Luis cada mafiana arreaba los animales a Luinqa sapa paqarin animalista qhochaman
la laguna. qhatej.
Lula cazaba patos en la laguna.
Luisqa pilista ohochapi jap'ej
Luis ademAs nadaba en la laguna.
Luisoa qhochapi waytlaj ima.
EJERCICIOS DE TRADUCCION
* YUYAY, verbo recordar (to remember). Pensar (tn think) YUYAY(s) Mente, memoria
(mind)
YUYARIY,verbo recordar. (traer a la memoria)
* LAYA, clase, rango, especie, jerarquial calidad. Ima layatajri.
PALLAY, este verbo significa recoger (pick up) Ej: Wallpa sarata pallashan. Pero
tambidn se lo traduce por "cosedhar" cuando se trata de recoger frutos,
fibres. Ej: Arvejas pallashanku (estin cosechando la arveja). Unidad 8
EjERCICIOS Dh TRADUCCION (Continuación) 117
DIALOGO DIRIGIDO (En este dialogo participan el instructor, Carmelo y Luis, pudiendo
tomar el alumno y el instructor los papeles de Carmel:, y Luis, indis-
tintamente.)
tapuy Luista ima uratachus Karmilu: Ima urata Sukripi phaskaj kanki
"Sukripi phaskaj yuntata". yuntata Luis.
Luis, "sapa paqarin qhochaman ahatej Luis: Sapa paqarin qhochaman ahatej
kani" nispa willay. kani.
Kannilu tapuy Luista "chay ahochapi Karmilu: Chay qhochapi wayt'ajchu kanki.
wayttajchus".
ari, "waytlaj ima kani" nispa Luis: Ari, waytlaj ima kani.
willay.
Unidad 8
DIALOGO DIRIGIDO (Continuacidon)
* CHUS, sefiala las oraciones interrogativas indirectas. Ej: Imata fuasaj umoué 1,3y
a hacer? Mana yachanichu imatachus fuasaj = no sé qué voy a hacer.
* CHUS, forma que sefiala o subraya duda en la pregunta. CHA es su correlativo en la
respuesta,
* MACHU MINCHHA, el dia siguiente a pasadc mafi.:na. Unidad 8
119
GENERALIZACIONES
Pretérito Imperfecto
Ar
Singular Plural
NARRACIONES CCtBINADAS
Ej:
*La mayor parte de los verbos son aptos para recibir la particula KU que sehala unas
veces la forma reflexiva del verbo y otras que la accift es en provecho del que la
ejecuta. En las formas imperativas suele indicar un interés afectivo de la persona
que da el mandato.
Lnaman rin.
Tlantata, asukarta, teytawan itantej.
* Llanthupi En la sombra.
Unidad 8
121
UNIDAD JISQION-
DIALOGO BASICO
PAPA TARPUYPI
DIALOG() BASICO
EN LA SIBIBRA DE PAPAS
Unidad 9
123
SUPLEHENTO
VERBCS RECIPROCUS:
Chejninakuy odiarse Chumpi faja tejida
Klaminakuy (refiirse)amonestarse Chlulu gorro indio
Munanakuy quererse Chluspa(estglla) bolsa para coca
Muchlanakuy besarse Jach% hacha
Papa chijllay escoger 1% papa Lampa pala
Tratanakuy refiirse Muntira casco de cuero
Plimpanakw enterrarse Warakta honda
(lhallinakuy arrojarse con
mistural flores
haring., agua.
Rimanakuy refiirse con insultos
DIALOG° DE ADAPTACION
* Kama, cabra.
*PU, La forma PU indica que 1% acci6n se realiza en
provecho de otro
ERJ: Noqa rantipuni Se lo he comprado.
Naga ruapuni Se lo he hecho.
Unidad 9
124
EJERCICIOS DE REPETICION
EJERCICIOS DE SUBSTITUCION
Unidnd 9
EJERCICIOS DE SUBSTITUCION (Continuación) 125
Will
Diachakupi tususpa 1.ejsinakorcianchis.
OMP wallunktaspa
mikhuspa
Diachakupi
Diachakupi
tususpa itejsinakorganchej.
wallunklaspa fejsinakoraanchej
01M4. takispa
DiachRkupi
Diachakupi
mikhuspa fejsinakomanchej.
takispp hjsinakoraanchej.
wayktuspa el Diachakupi waykluspa Pejsinakomanchej.
ujyaspa Diachakupi ujyaspa fejsinakoraanchej.
ODMID tukaspa-------- ---------- Diachakupi tukaspa fejsinakomanchej.
, ------
Ama ciolaeta jaywanakunkichejchu. Ama ciolaeta jaywanakunkichejchu.
----sarata Ama sarata jaywanakunkichejchu.
----kukata Ama kukata jlywanakunkichejchu.
----dychata AMR gychata jaywanakunkichejchu.
----aohata 111111 =NM Am% aqhata jaywanakunkichejchu.
----ttantata-- Ama ttantRta jaymanakunkichejchu.
----misklita Ama misk/ita jaymanakunkichejchu.
* SUANAKUNKU, se Inn robado, Notn: puede significar tambidn nue una pareja de
enamorados se fuê sin permiso paterno.
* PUSANAKUNKU, este verbo significa que una pareja se fuê sin permiso de los pa-
dres.
* TAKIPAYANAKUNKU, este verbo refleja una costumbre popular propia de los dias de
Carnaval, Todos Santos y San Andrés. Esta consiste en dialogar
en forma de canto saendose los trapitos al sol mAs o menos en
broma. Estos cantos, llamados wiphaylalas, pueden acabar tanto
en el enamoramiento como en una pelea. Suele ser muy abundante
el namero de coplas sabidos por los campesinos.
Unidad 9
126
Particula NA (ya)
JANKfA KIPA: Harinn, de maiz medio tostado o "retostado", como se suele decir
en Bolivia.
Unidad 9
EJERCICIOS DE REPETICION
127
EJERCICIOS DE SUBSTITUCION
SUBSTITUCION DE NUNERO
Wayna kasaspa iskwilapi pujllaj kani. Wayna kasaspa iskwilapi pujllaj kani.
Yo tpmbien jugaba de joven en la Noqapis wAyna kasaspa iskwilapi pujllaj
escuela. kani.
Y yo también jugaba de joven en la Noqapis wayna kasaspa iskwilapi pujllallaj-
escuela. taj kani.
* Maaanakullasankichejtaj. Asimismo, mailanakusallankichejtaj.
Nota: lleva siempre vites de la desinencia verbal y la forma ..trld siempre
detris. ljadical j. 11a4. desinencia taj.
Ej: Rua 111 nki * taj - Ruallankitaj
Unidad 9
129
EJERCICIOS DE TRADUCCION
VERGICIOS DE ESTRUCTURA
Narrativo - Sorpresivo
Unidad 9
130
EJERCICIOS DE REPETICION
EJERCICIOS DE SUBSTITUCION
ISTALLA, bolsR tejida de lana del tamao de una memo en la que el canpesino var6n
lleva su coca. Es de Uvos colores y tiene una cuerdi de lana para ser
llevada en forma de morral. En su parte inferior suel.e llevar flecos
pequefts de variados colores.
Unidad 9
132
* SAPA KUTI, cada vez. Iskay kuti = dos veces. Jisqlon kuti = nueve veces, etc.
Unidad 9
133
EJERCICIOS Dh SUSTITUCION DOBLE (Continuación)
EJERCICIOS DE REPETICION
Unidad 9
134
EJERCICIO6 DE SUBSTITUCION
Pay munanga chayga orqoman *isunchej. Pay munanqa chayaa orqoman fisunchej.
liajtaman Pay munanqa chayqa llajtaman fisunchej.
iskwilaman Pay munanqa chayol iskwilaman ksunchej.
qhochaman Pay munanga chayoa ghochaman Iisunchej.
mayumn --------- Pay munanaa chayoa mayuman fisunchej.
EJOICICIOS DE REENPLAZO
Noqa fisaj chayqa tlantata apamusaj. Nooa fis3j chayoa tlantata apamusaj.
Qankuna Qankuna rinkichoj chlyqa tlantatn, apamunki-
chej.
tlikasta Qankuna rinkichej chayoa tlikasta apamunki-
chej.
apamonganku. Paykuna Y.encianku chayoa tlikasta apamongan-
ku.
Dyus munanqa chayaa lutiriata orgosaj. Dyus munanoa chayoa lutiriata orgosq.j.
Yiantisaj. Dyus munanoa chayol lutiriata aj.
Paykuna Paykuna munancianku chayqa lutiriata Iantisaj
- - muntisaj Nooa munasaj chayqa lutiriata Iantisaj.
Unidad 9
135
EJERCICIOS DE RESPUESTA
DIALOGO DIRIGIDO (En este dillogo participan Roberto y Arminda, haciendo el alumno
ya sea de Roberto o Arminda, teniendo siempre una tercera persona).
EJERCICIOS DE RESPUESTA
(ganuta
jich'anqa) Karmiluri, imata fuanoa. Karmiloqa, wanuta jich'anqa.
Bunifasyuchu ptampanaa. Aril pay plampanqa.
GENERALIZACIONES
Narrativo - Sorpresivo
Singular Plural
Unidad 9
137
EJERCICIOS (Continuación)
EJERCICIOS:
NARRACION
Juniu killaqa ancha chiri, tukuy sachtakuna chlaki kasqnku. Wakasqa chhallatawan
figu pajallatawan mdkhusanku. Aljwapis manaraj plutumunkurajchu. Chayrayku Anrea
uwijasta orqoman ahatin, pastuta pallanankupaj qhocha kantumanta.
NARRACION (Continuación)
NARRACION
* Jirmanpaj wasinkama: En muchas regiones omiten el sonido de la "J" fin,a, sin que
varie el sentido de la frase.
Unidad 9
139
DIALOGO BASICO UFISINA PAI(MKYALI-I UNIDAD CHUNKA
Pigru Walejllataj.
Padre No se va a poder pare las doce. Que sea para las once.
Pedro Muy bien padre.
DIALOGO DE ADAPTACION
* NINGRI, se aye tambien LINGRI con la misma frecuencia. Con todo un mismo ha-
blante usa consistentemente una u otra forma.
* Radical .1. WAJ o WAJCHEJ, es la forma mAs usual
del potencial para la segunda persona
del singular y plural respectivamente.
Unidad 10
142
EJERCICIOS DE REPETICION
ATIY
KAY
RIY
(PAY)
(Qan)
4111
Mana orqoman rinkumanchu. /lama orqoman rinkumanchu.
WAYTIAY
Unidad 10
Ii
144
EJERCICIOS DE REPETICION
Ch,iti kasajtiy lichita ujyaj kani. Chliti kasajtiy lichita ujyaj kani.
Wayna kasajtiy golqeyoj kaj kani. Wayna kasajtiy qaqeyoj kaj kani.
Sipas kasajtin Tiumista onharej. Sipas kasajtin fumista aoharej.
Wawa kasajtiyki tlurutl mikhuj kanki. Wawa kasajtiyki tluruta mdkhuj kanki.
Wallipi kasajtinchej sapa Wunchay Wa1lipi kasajtinchej sapa plunchAy
takej kanchej. takej kanchej.
Chajrapi kasajtinku sarata kutaj kanku. Chajrapi kasajtinku sarata kutaj kanku.
Orqopi kasajtiy uwijasta ohawaj kani. Orqopi kasajti,y uwijasta cbawaj kani.
Pird llajtapi kasajtin kallita pichaj. Pird llajtapi kasajtin kallita pichaj.
Wayna kasajtiykichu golcieta tantaj Wayna kasajtiykichu aolaeta tantaj
kanki. kanki.
Diachakupi kajtinku makinkuwan mikhuj Diachakupi kajtinku makinkuwan mikhuj
kanku. kanku.
Killa llojsejtin llajtayman Killa llojsejtin llajtayman hpusaj.
Kayman jamusajtiy atojta fikoraani. Kgyman jamusajtiy atojta
EJERCICIOS DE SUSTITUCION
Ornopi kasajtiyku yakuta ujyaj kayku. Oraopi kasajtiyku yakuta ujyaj kgyku.
11M1111.11
-------- llantlawan waft/11j. Orqopi kasajtiyku llantlawan wAyk,uj
kayku.
01111MIMININIIMIO
sach/aman micharej. Orqopi kasajtiyku sachfaman wicharej
kayku.
rumipi chukuj Orqopi kasajtiyku rumipi chukuj kAyku.
Wayna kasajtiykuchu tluruta saruj kanki. Wayna kasajtiykichu tfuruta saruj kanki.
0.1110M
kasajtinchu Wayna kasajtinchu tfuruta saruj.
Unidad 10
145
Muntipi kasajtiy atojkunata japlej kani.
huntipi kasajtiy atojkunata japlej kani.
kasajtinchis
Nuntipi kasajtinchej atojkunata japlej
kanchej.
kasajtiyki
huntipi kasajtiyki atojkunata japlej
kanki.
kasajtinku----
Nuntipi kasajtinku atojkunata japloj
kanku.
kasajtin
Muntipi kasajtin atojkunata japlej.
- - - - kasajtiykichis
lAuntipi kasajtiykichej atojkunata japlej
kankichej.
EJERCICIOS DE REEMPLAZO
kawallupi
Qolciewan kasajtiy kawallupi purej kani.
Walejlla
Walejlla kasajtiy kawallupi purej kani.
EJERCICIOS DL REPETICION
EJERCICICS DE SUSTITUCICN
Churisninchej
Churisninchej munajtinku mujuta r.anten-
qanku.
Ususisniyku
Ususi3niyku munajtinku mujuta ltanten-
aanku.
EJERCICIOS DE REENPLAZO
Unidad 10
147
EJERCICIOS DE REEMPLAZO (Continuación)
EJERCICIOS DE REPETICION
Unidad 10
148
SUSTITUCION DE NUNERO Y PERSONA (Continuación)
EJERCICIOS DE REEMPLAZO
EJERCICIOS DE REPETICION
EJERCICIOS DE SUSTITUCION
Jaktu kanman chayqa, lawata wayklusunman. Jaklu kanman chayqa, lawata wayktusun-
man.
Chtarki Chlarki kanman chayqa, lawata wayktusun-
man.
Aycha Aycha kanman chayoa, lawata wayktusun-
man.
Papa Papa kanman chayaa, lawata wAyklusunman.
Unidad 10
150
EJERCICIOS DE SUSTITUCION (Continuaci6n)
Walejlla kayman chayqa, chakipi puriyman. Walejlla kayman chayqa, chakipi puriy-
man.
...... -_____-__---_-_ ........... Qhari kayman chayaal chakipi puriyman.
Yaku kanman chayaal sachtasta aarpayman. Yaku kanman Chayaal sachtasta qarpay-
man.
ttikasta Yaku kanman chayga, ttikasta aarpay-
man.
aljwata Yaku kanman chayaal aljwata aarpaymn.
Llajtapi kayman chayqa, misata 1431-m1,51-man. Llajtapi kayman chayaal eLsata uyariy-
man.
(Qui) Ilajtapi kawaj chayaa, misata uyariy-
man
(PaY) Llajtapi kanman chayqa, misata uyari,y-
man.
(Nollanchej± ..... Llajtapi kasunran chayaal maaata uya-
riyman.
(Paykuna) Llajtapi kankuman chayqa, misata uya-
riyman.
Unidad 10
151
EJERCICIOS DE TRADUCCION
EJERCICIOS DE RESPUESTA
Unidad 10
Atiwajchu orookuyta midyasniykita Marla, atiymanchu.
mnna sapatusniykita orqokuspalla.
SUSTITUCION DE NUNERO
Chiri yakuta ujyayman chayqa, onqoyman. Chiri yakuta ujyaykuman chayqa onqoy-
kuman.
MAyupi waytfawaj chayaa onqowaj. hayupi wayttawajchis chayqa, onqowaj-
chis
Qhochapi wafiakunman chayqa, omonman. Qhochapi wafiakunman chayqa, onclonku-
man.
Tunariman risunmnn chayqa, onclosunman. Tunariman riyman chayqa, onqoyman.
DIALOG() DIRIGIDO
Kunan dia Ael.eaj diachakun, paytaj munan wallunlOata watachiyta Sirafinwan, iskay
rakhu yukalistuspi.
Karmiluwan Luiswan sara ruthuyta tukuytawan munanku Ilyta Ispiransaj wasinman 1.adyu-
lata tokachinankupaj.
Danyel munan uj khuchi kural Imayta, nitaj tarinchu kamyunta hmista apachinanpaj.
Chayrayku Lurinsojpaman tapuj.
Danyel: hanachu yachawaj pichus kamyunpi apayta munanman Y.umistal mayunanta chajray-
kama.
Lurinsu.
Unidad 10
L
154
Armindu uj llijllata munan liantiyta wawanta alepinanpaj, chayrayku yaykun uj tindaman,
tindayojwan parlaj.
GENERALIZACIONES
SINGULAR PLURAL
EJEMPLOS:
Kay chfaki jallplapi, Karmiloqa LEn esta tierra seca, Carmelo podria
sarata poaochi,yta atinmanchu. hacer producir maiz?
Unidad 10
155
NARRACIONLS RECOkBINADAS
Uj kuti Karmiloj
papasun waynallaraj kasajtin kunfisakuj lisqa tata
willasqataj: uj kuti Jusiwan, chanta
unurninta tlakascianta. Kunfisyun tukukujtin
jinata nisqa: pagreqa kay
"Ikunamasiykita kalumnyasqaykimanta, uj
ninta tlakaspa. ()lava kay irdeshaman wallpata wahuchiytawan, fianta purinki phurus-
jamunki noqawan parlaj".
Bunifasyona pagrej mandasclanta
Yllasqa,
Wasinmanl-Vtawan
Yuaytawantaj risqa pagriman willaj.
"Kusa pacha iju", nisqa pagreoa.
"Kunanqa bindisyunta japlinaykipaj, pallamuy chay
phurus tlakasqaykita".
VOCABULARIO
Tdngase en cuenta que las palabras de origen espanol estin escritas tal camo
las pronuncia el campesino oue vive mac alejado de la influencia del caste-
llano. Ej: Bunifasyu (Bonifacio) Lyuru (libro) Lyura (libra) etc.
A.
a... pues 4
achachi abuelo 6
agradisiy agradecer 1
agustu agosto 3
akulliy masticar coca 8
alchhi nieto 7
aljwa alfalfa
almwirsu almuerzo 8
alqo perro 2
8
allay cavar 9
allin bien (adv.) 1
ama no (prohibitivo) 5
amapula amapola 5
amigu amigo 1
amiguita amiga 1
ancha muy (adv.) 3
angil angel 10
Anris Andrês 7
Antufiu Antonio 6
apachiy hacer llevar 5
apamuy traer 3
apay llevar 3
aqha chicha 3
akordula acorde6n 7
akurdyun acordeft 7
Argintina Argentina 7
ari si (adv. afirm) 2
iri pues 8
arwija arveja 7
ashkha mucho (adj.) 3
astay acarrear 9
astawan mis (adv.) 3
asull anoas, qhosi azul 4
aswan mis (ad.) 4
atiy poder 6
atoj zorro 3
awilu abuelo 7
awtu auto 2
aya cadaver 6
aycha carne 3
ayllu comarca 7
ayllu masi familiar 7
asukar azdcar 8
B. 157
balli valle 5
&Lanka Blanca 5
Bulibya Bolivia 5
Bunifasyu Bonifacio
butika botica 7
CH.
chajnay cargar 9
chajra chacra 4
chaki pid 6
charangu instrumento de cuerda 6
chansakgy usar de chanzas o bromas 9
chay ese (Adj. demost.) 1
chaykama mientras eso 8
chayamuy llegar 5
dhayay llegar 5
chayrayku por eso 6
ohawpi entre (prep) 3
chawpi tuta media noche 8
dhaypadhaqa entonces, en tal caso 3
chhalla forraje (planta seca de maiz) 8
chhanqha comida de carne de conejo o gallina 7
chhapuy sopar (uso boliviano) 7
chhoqo ovalado 5
chejninakuy aborrecerse 9
chejniy aborrecer, odiar 9
cheqachu Les cierto que . ? 6_
chijllay escoger 9
Chili Chile 5
chinkadhiy hacer perder 6
chilijchi ceibo 7
chimpa enfrente 2
chiri frio 2
chirimuy hacer frio 2
chujcha cabello 5
chukuy acuclillarse 6
chujchuka picota 8
chulita joven que viste pollera 2
chumpi faja 9
chunka diez 1
churay poner 7
churi hijo 6
D.
Damyana Damiana 7
Danyel Daniel 4
disku disco 4
disimbri dirdembre 3
dujtur doctur 4
dumingu domingo 3
Dura Dora 8
dusi docc 3
diachaku fiesta de cumpleanos 5
153
CH/
Fidil Fidel 8
Firnandu Fernando 5
Furtunata Fortunata 8
fista fiesta 7
Gallu gallo 8
gallu waclay canto del gallo (4 a.m.) 8
garapifia chicha con helado 6
Girman Germin 6
Griguryu Gregorio 6
Guillirmina Guillermina 4
nuillirmu Guillermo 4
guitafa guitarra 7
gundula endola 3
jadha hacha 9
jaku vamos 1
jaklu harina 8
jakullafia vamos no mAs ya
jallp'a tierra 5
jamuy venir 5
jankla tostado 5
jankla kipa retoetado 8
japli7 coger 7
jatarikuy levantarse 8
jatariy levantarse 8
jatun grande 5
jatun tata abuelo 7
jawa afuera 10
jawas habas 8
jayachikuy hacerse picar la boca con aji 7
jaykla cuanto 5
jayklaj cuardo 2
jayklajpis alguna vez 7
jaoay aquel (adj.) 2
jayway alcanzar 3
jichlay hechar 9
jigus higos 5
jina asi 10
jisqlon nueve 1
joq'ochay mojar 10
jucha pecado 10
juchluy pequerio 5
Julya Julia 9
jukluta abarca 9
Julian JuliAn 6
julyu julio 3
junyu junio 3
Jusi Jos4 1
Jusifina Jusifina
juwira rubia 6
Jwakin Joaquin 4
Jwan Juan 1
jwibis jueves 3
Ka toma 3
kachay enviar 5
kachi sal 5
kajun cajón 4
Kala-Kala Cala-Cala 8
kaldu caldo 8
kalli calle 6
kamuti camote 6
kalumnya calumnia 10
kampisinu campesino 8
kampu campo 8
kamyun card& 5
kamyunita camioneta 5
kanasta canasta 6
kallpa fuerza 5
kama hasta 1
kan hay 2
karga carga 9
kalwaryu calvario 6
Karlus Carlos 3
Karluta Carlota 5
Karmilu Carmelo 8
karpintiru carpintero 5
karu lejos 4
kapuy tener 4
kasay estar 1
kasinu kasino 4
kastillanu castellano 2
karwa cabra 3
kasuy obedecer 10
kay (adj.) esto 1
kay (verb.) ser 1
kaytaal aue pena 4
khuchi chancho 3
khuchi kancha corral de chanchos 5
kichay abrir 6
kichariy abrir 6
killa mes o luna 10
Killakullu Quillacollo 8
kilkifia kilkifia (yerba aromitica) 7
kisillu aueso 3
klasi clase 1
kinsa tres 1
kinua quinua 8
Kuchawamba Cochabamba
kuka coca 1
161
kulur color 5
kulli morado 5
kunan ahora 2
kunitan en este mDmento 2
kunfisay confesar
kunfisakuy confesarse
Kunradu Ccnrado 5
kuraj mayor (el de mas edad) 7
kural norral 5
kusa pacha muy bien 3
kusina cocina 5
kutay molar 7
kutichiy devolver 9
kutimuy volver 7
kwadirnu cuaderno
laquY moverse 6
k'acha bondadoso, hermoso 5
klachitu bonito, lindo 5
ktallku amargo, Acldo 5
klaspi palo, rama 6
kuchillu cuchillo 7
kluchi diligente 5
kwika cueca 7
ktullu tronco 5
klaminakuy reconvenirse 9
lampa pala 9
laqha oscuro 8
laqhe hoja 6
laqhayay oscureoar 8
laqhayapuy oscurecerse 8
laranja naranja 5
lasu lazo 6
latu plato 7
lawa sopa de harina 8
lawandira lavandera 10
laya clase, especie 8
lichi leche 3
liiy leer 5
limun limón 5
lyura libra 8
lyuru libro 3
loqotu locoto 7
Lorya Gloria 1
Luchu Lucho 6
Luisa Luisa
Lula Lola 5
lunis lunes 3
Lurinsu Lorenzo 5
lurasnu durazno 6
Lurdis Lourdes 4
lutiria loteria 9
Lwis Luis 1
llajta ciudad, pueblo 4
llajta masi con ciudadano 7
162
llajwa salsa de locotos 3
llanklay trabajar 5
llakikuy apenarse 10
llant'a 1efia 8
llanthu sombra 5
llanthuy producir sombra 5
llasa pesado 6
llijila manta de indigenas 5
llimphu limpio 5
llojsiy salir 5
lloatay subir 8
lloqte izquierda 6
llulla rentiroso 6
ma a ver 6
machu viejo 4
machu minchha el pasado de pasado mafiana 8
Magdalina hagdalena 8
maki mano 6
malita maleta 6
mama madre 2
manaraj todavia 5
manchay mucho 9
manka olla 8
mansana manzana 7
hanwl hanuel 10
Nanwela hanuela 4
mafiay
maqay regsatrar
li. 9
harianu Mariano 4
marsu marzo 3
martis mart.es 3
maclanakuy pelearse 4
mask'ay buscar 2
mashkha cuinto 2
mlst'ay tender 7
mayklaj cuindo 5
mayllay lavar 10
mayllakuy lavarse 10
maymanta de d6nde 2
mayman a d6nde 1
maynejpi por d6nde 2
maypi d6nde 2
ma-yu rio 4
Miguil Niguel 9
mayu mayo 3
midiku medico 3
midyas medias 10
allay feo 5
millma lana 5
minchha pasado mailana 8
mikhuy comer 3
misi gato 3
dulce 5
mosoj nuevo 5
163
muchlanakuy besarse 9
mujchlikuy enjuagarse la boca 10
hudistu Modesto 8
muju semilla 6
mulinu molino 8
mulli molle 5
munay querer, desear 3
munakuy amar 3
munday mondar 7 (con cuchillo)
muntira montera (casco de cuero) 9
mutfi maiz cocido
muyuchiy hacer dar vueltas 9
Muysis Moisds 6
muyuykuy darse la vuelta,rodear 7
myerculis miércoles 3
nijayk'aj nunca 5
nimaypi en ninguna parte 6
ninri oreja 10
nipi nadie 10
nitaj tampoco 6
niy decir 5
nuchis noches 1
nuwimbri noviembre 3
noqa yo 1
noaanchis nosotros (incluyente) 2
nollayku nosotros (excluyente)1
flan camino 4
hafia hermana de la hermana 7
fiawi ojo 5
hawpaj primero (ndmero ordinal) 8
pagri padre 4
pakay esconder 9
pakititu paquetito 8
Paku Paco 2
palawra palabra C
pallay recoger 6
plasa plaza 9
pampa suelo, llanura de gran extensión 4
pana hermana del hermano 7
pandilla comparsa 7
164
papila papel 3
pantyun pante6n, cementerio 6
papa wayktu papa cocida 3
patapi encimR 2
paha derecha 6
paqarin mahana (S.) 8
para lluvia 2
paramuy llover 2
Patrisya Patricia 4
parlay hablar 4
Pawlu Pablo 10
pay el - ella 2
paykuna ellos ellas 2
peraa pared 5
phaskay desatar 8
phaway volar 7
phifia enojado 5
phuspuru f6sforo 6
phukuy soplar 7
phullu frazada 3
phuru pluma de ave 10
pi quién (Pron. Indet.) 1
pi en, dentro, sobre (Prep.) 1
pichay barrer 6
Pigru Pedro 1
pichana escoba 3
Pilkumayu oPilcomayo
irlto 8
pili
piluta pelota 7
pinu pino 7
Pipi Pepe 2
pira pera 3
piru pero 3
Piru Perd 3
piryudiku peri6dico 3
pishqa cinco 1
pisi poco 5
poaoy madurar (V.) fruto (S.) 8
prujisur profesor 4
prujisura profesora 9
puchu sobra 3
pujllay j ugar 4
pujillna juguete 5
pukR roju 5
Pumpilyu Pompilio 6
pullira pollera 2(falda Rmplia que usan las cholRs)
punchu poncho 2
pulpiria pulperia 8
punku puerta 3
puhuna cama 4
pufiuy dormir 4
puriy caminar 6
tierra virgen 9
siempre (Pat. que forma los superlativos) 3
pyanu piano 7
pyanula pianola 7
pusaj ocho 1
165
oallariy empezar 7
qan td 1
qanchis siete 1
oankuna ustedes 2
qantuta kantuta (flor tricolor nacional) 6
qara cuero, piel, corteza, ciscara 5
qaray dar de comer 8
oarpay regar 6
qaylla cerca
qayna ayer 6
qelqey escribir
qena flauta 6
0hachuni nuera (hija politica) 8
qhalliy echar, arrojar 9
qhatira vendedora 6
ohatiy seguir, arrear animales 8
qhari hombre 3
qhaway mirar, vigilar 6
ohella flojo 5
qhepan preaimo 8
qhocha laguna, charco, charca 8
aolqe dinero, plata 2
clonoay olvidar 2
qoqawi merienda 8
closa esposo, marido 10
qowi conejo 7
qoy dar 5
o'apay fragancia 4
o'Va mailana 1
ofayakama hasta mailana 1
q'ellu marillo 5
o'epiri cargador 6
qlepiy cargar en la espalda 5
qlepi bulto 5
olomer verde 5
Wofti caliente 5
v
radyu radio 5
iladyula radiola 4
gakhu grueso 7
gakil Raquel 5
Ransisku Francisco 4
v .
rantly comprar 2
166
Aasil Brasil 4
v .
rejsinachly presentar 1
ejsinakuy tener amistad, conocerse 1
fejsiy conocer 1
Aiguwirbu Rigoberto 6
Yigu trigo 5
*tikuy ver 6
Riku.lita Recoleta 5
?ikuwa recoba 9
v
riluj reloj 5
v.
rimay dec1arar, hablar, reprender 9
v
rnapi
i en la ida 8
vripuy irse 4
fisay rezar
Tly ir 1
Yuay hacer 3
ucha Rocha 5
Rufinu Rufino 6
yuni
piedra 5
l'una gente 3
v
rupha muy caliente. ruphay sol 2
v
ruphamuy hacer calor 2
Npirtu Ruperto 6
Rusa Rosa 4
Kusinda Rosenda 8
v
ruthuy cortar 3
guntu huevo 3
Ruwirtu Roberto
sachla irbo1 6
sajr,, rofiolo, Nvaro, ma10 6
sajra hora comida de las dos (P.M.) 7
s ama merienda 6
San Anris San Andrds
samay descansar, merendar, respirar 3
Santakrus Santa Cruz 9
s-.pa cada. Ej: sapa p/unchv cada dia 6
s,Ipakuti cada vez 9
sapatu zapato 5
capi raiz 6
sara maiz 3
aruy piaar 7
sawsi sauce 5
saykluy cansarse 8
sayariy 1evantarse 9
sawadu sdbado
senqa nariz 10
siklu ciclo, bicicleta
simana semana 3
simi boca 10
sinay cenar 8
sini cine 5
siflura sefiora 1
sifiurita sefiorita 1
sirwisa cerveza 5
167
Cpas joven (Fem.) 3
si Lmbre septiembre 3
siw, /JR cebada 4
siwilla cebolla 6
sojta seis 1
sonao corazdn 7
sua ladrón 6
suldadu soldado 4
sumachlej o sumachis muy buenos 5
Sukri Sucre 8
sumaj sumajpuni bueno - buenisimo 5
sumwiru sombrero 6
supay diablo 3
suti nombre 1
sutiyachiy bautizar 10
sutli claro
sutliay amanecer, aclarar 8
suyay esperar 2
syete siete 8
Tumasa Tomasa 6
tusuy bailar 7
tuta de 1 a 4 A.M. Noche 8
tura hermano de la hermana 7
tutuma pocillo (vaso) 5
Turusantus Todos Santos 6
t'ajsay lavar ropa 10
derramar, dejar caer 9
t'anta pan 3
Vika flor 4
tiojra descolorido 5
t'uru barro 5
Tyudulinda Teodolinda 5
Tyuduru Teodoro 10
Uchu ocho 9
ujtubri octubre 3
ujyay beber 3
ukhu profundo 5
ulala flor de cactu 6
UMA cabeza 10
unur honor 10
upiy sorber
ura hora 3
urapi debajo 7
urasyun oración 8
urmachiy hacer caer, dejar caer 6
urmay caerse 6
urtilanu hortelano 6
uspital hospital 6
ususi hija 6
Uwaldu Ubaldo 7
uwija oveja 4
uya cara 10
uyariy oir, escuchar 5
waqay llorar 8
warakta honda 9
warmi mujer, esposa 3
wasa espalda (S.) detrAs (Adv.) 7
wasi casa 2
waskha soqa 7
wata afio 3
watay amarrar 7
wawa guagua 2
umwqe hermano del hermano 7
wayktuy cocinar 6
wayktuna chtujlla cocina 6
wayna joven (mas,) 7
wayqto cafiada 6
wayra viento 2
wayramuy hacer viento 2
wayttay nadar 8
Wiatris Beatriz 5
wichariy subir 6
wijchtuy arrojar 5
Wijtur Victor 4
willay avisnr, notificar 6
Wini Beni
windiy vender 4
windisyun bendicidin 10
winu bueno 10
wintana ventana 5
wiphaylalas canciones carnavalescas 7
wira gordo (Adj.) 5
wira grasa 5
wiraqocha caballero 5
Wirgilyu Virgilio 6
wirkhi cAntaro de boca abierta 7
Wirna Berna 6
wisqtay cerrar 6
wirnis viernes 3
wutun botbn 5
wuru burro 4
SEGUNDO NIVEL
U.S. DEPARTMENT OF HEALTH, EDUCATION & WELFARE
OFFICE OF EDUCATION
POSITION OR POLICY.
0
CO
rii INSTITUTO DE IDIOMAS
,
MI PADRES DE MARYKNOLL
CV Casilla 131
CI Cochabamba - Bolivia
C3
W 1968
AL 001 480
ES
D:
SEG'JNIDO NIVEL
ASESORES
INSTITUTO DE IDIOMAS
Padres de Maryknoll
Casilla 131
Cochabamba, Bolivia
INTRODUCCION
Ftesentanos aqui el segundo volumen de nuestra serie quechua inspirada en
el mhtodo A. L. M.
En este volumen nos hemos limitado a dar los hechos de la lengua que consi..
deramos de nivel internedio procurando facilitar su aprendizaje con abundantes
ejercicios. Aunque hemos dado tambidn una interpretación de los hechos lingUis-
ticos, hemos procurado hacerlc en lengua sencilla y sólo en la medida en que lo
hemos considerado dtil no al lingnista especializado sino al alumno que tiene
por objeto aprender a hablar la lengua.
En los casos de dualidaa de uso, hemos optado por la forma usada por los
hablantes quechuas más aislados de las zonas donde se habla castellano.
Pdg.
UNIDAD 11
UNIDAD 12
UNIDAD la
d) COMPARATIVO DE SUPhRIORIDAD 61
e) COMPARATIVO DE INFERIORIDAD 62
f) SUPERLATIVOS ABSOLUTOS 62
g) SUPERLATIVOS RELATIVOS 62
h) ALGUNOS EJEMPLOS DE ADJETIVCZ MAS COMUNES QUE SIRVEN PARA PRLSENTAR LOS
GRADOS COMPARATIVOS Y SUPERLATIVOS 62
UNIDAD 14
UNIDAII1L
UNIDAD 16
UNIDAD 11
UNIDAD 18
UNIDAD 19
WAKICHIKUSPA PURINANKUPAJ
Luis Ari, arf, apamuy yakuta thasnunanchejpaj, sinoqa tukuy ima kaj
chhika larwarparinman.
Unidad 11
DIALOG() BASICO 5
PREPARA1D0 UN VIAJE
Juan Bueno, voy a estar dando forraje a nuest:ras vacas, hasta que
hierva el agua.
Luis Si, si, hombre, trae agua para apagarlas, de otro modo
todo esto arderia.
Unidad 11
SUPLEKENTO 6
Pachaj, iskay pachaj, kinsa pachaj, tawa pachaj, phishqa pachaj, sojta pachaj,
qanchis pachaj, pusaj pachaj, jisqlon pachaj, waranqa.
DIALOG() DE ADAPTACION
* Tian, hay .- En algunas regones del Perd se usa kan en vez de tian con el
mismo significado.
Ej: Papa allaypi pachaj ujniyoj runa kan.
En la caba de papas hay 101 personas.
Unidad 11
DIALOG() DE ADAPTACION (continuaci6n)
7
EjERCICIOS DE ESTRUCTURA
EJERCICIOS DE REPETICION
Unidad
8
Unidad 11
9
PRESEfiTE PROGIti!LIVu (continuación) PAbADO PROGILSIVO .1- SPA
PROGESIVO FuTuR0
EJERCICIOS DE IIPLTICION
WaLasninchejman qaramusaj.
Kustalasta siralausanqa.
Mankaman yakuta churdsanganku.
Lichita tlimpuchisanki*.
Sapallusta rantimysasunchej.
Tfuruta apamusasayku.
Tfikasta pallamusanki.
Unidad 11
SUSTITUCION DE NULERO Y PERSOIIA (continuación) 10
EJERCICIOS DE RESPUESTA
Unidad 11
EJERCICIOS DE RESPUSTA (continuaci6n) 11
GENERALIZACIONES
SININIMOW0111111MINNIMOIMMOCINIMMININWRINOMMONIMINMOMNOMINIUMNIERIMMIAIINSMORNINOMBIMN.110!1111=11111
Noqa enqhasani
Qan enclhasanki
Pay el '--.asan
Noqayku enqhasayku
Nocianchej enclhasanchej
Qankuna enqhasankichej
Paykuna enqhasanku A
1.-E1 presmte progresivo se compone del radical verbal mds la forma SA, as las
desincncias del presente perfectivo.
Ej'; Enqha 4} SA 4. ni . Estoy atizando. Enqha 4 SIL 4 n Estd atizando.
4IM. ammilleml.
Esperar Suyay Suya Esperando
Atizar Enqhay Enqha Atizando
Arder Larway Larwa SPA Ardiendo
Humear Qloshfii Humeando
Lavarse Mayllakuy Mayllaku Lavândose
Dar Qoy Qo Dando
PASADO PROGRESIVO
M.MPIMIMOMMIN......1.11MMiMMINN.=samemamteMMONEN.I.MMMIMMWM.OMYON4IMN
Singular Plural
Noqarchej enqhasaronchej
Noqa enqhasargani Noqayku enqhasaroyka
Qan enqhasarganki Qankuna enqhasargankichej
Pay enqhasarqa Paykuna enqhasarquika
FUTURO PROGRESIVO
Unidad 11
FUTORO PROGRESIVO (continaaci6n) 3-3
00~MMO...... 'MONONINOOMOMMONOmm..=smommipmmilopeupomm.gplygmf.MONIMSM,.1..MM....-
Singular Plural
Nocianchej enqhasasunchej
Noqa enqhasasaj Noclayku enqhasasayke
Qan enqhasasanki Qankuna enqhasasankichej
Pay enqhasasanqa Paykuna enqhasasancianku*
MWMIMMOODMM.WMPIPW,.M010110ONftmomMimftabIMMWONWMi
Waft usachun, noqa t ajsanaykama. Que esté cocinando hasta que yo lave.
EJERCICIOS DE TRADUCCION
Unidad 11
EJERCICIOS DE TRADUCCION (continuaci6n) 14
Presente perfectivo
Ej:
Qan ttantata qowanki. Td me has dado pan.
Pay tlantata qowan. El me ha dado pan.
Qankuna tlantata qowankichej. Ustedes me han dado
Paykuna t'antata qowanku. Ellos han dado pan.
Ej:
Noqa ttantata qoyki. Yo te he dado pan.
Pay tlantata qosunki. El te ha dado pan.
Noqayku tlantata qoyku. Nosotros te hemos dado pan.
Paykuna tlantata qosunku. Ellos te han dado pan.
Ej:
Noqa (payman o paykunanan) Van- Yo (le o les) he dado pan.
tata qpni.
Qan(payman o paykunaman) t'antata Tu (le o les) has dado pan.
gonki.
Pay (payman o paykunaman) tlanta- El (le o les) ha dado pan.
ta (ion.
Nocianchej (payman o paykunaman) Nosotros (le o les) hemos dado pan.
t'antata qonchej.
Noqayku (payman o paykunaman) Nosotros (le o les) hios dado pan.
tlantata qoyku.
Qankuna (payman o paykunaman) Ustedes (le o les) han dado pan.
tlantata qonkichej.
Paykuna (payman o paykunaman) Ellos (le o les) han dado pan.
ttantata qonku.
Unidad 11
15
FORMAS PRONINALLS 6IMAIS NO REFLEXIV,L (continuación)
QowayluIrmtristizol
Ej:
Qan t;antata qowayku. Tu nos has dado pan.
Pay t'antata qawayku. El nos ha dado pan.
Paykuna t'antata qowayku. Ellos nos han dado pan.
Qankuna t'antata qawayku. Ustedes nos han dado pan.
e).-r'.on'ugaci6ndela.ersom.d.el1ural (a vosotros)
Unidadll
SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA (continuación) 16
07.
Paykunaqa =Vita qowanchej.
Pigru--- Pigruqa mut/ita qowanchej.
EJERCICIOS DE REEMPLAZO
Paykuna kajamanta orqhospa golgeta go- Paykuna kajamanta orqhospa golgeta go-
sunku. sunku.
Noqa kajamanta orqhospa golgeta qoyki.
ilUnidad 11
EJERCICIOS DE REMPLAZO (continuación)
EJERCICIOS DE RISPUESTA
EJERCICIOS DE TRADUCCION
Unidad 11
EJERCICIUS DE TRADUCCION (continuaci6n) 18
DIALOGO DIRIGIDO
Unidad 11
ESTIMULOS PARA LA CONVERSACION 19
1.-Jwan hyta munan Klisaman juklutasta Y'ankikuj. Irmanun mana munanchu
wasinpi llanklanan kascianrayku.
Jwan: Q/aya dumingu, mayman
Luis:
LECTURA
KARMILOJ ACHACHIN WANUPUN
PREGUNTAS
1.-Pitaj wailupusgari.
USPITALPI
UnidzId 12
DI4-1000 BASICO 22
EN EL HOSPITAL
Unidad 12
f SUPLEMENTO 23
DIALOGO DE ADPATACIOR
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
PRESENTE PRETERITO
Unidad 12
Pretérito 24
Presente (continuaci6n)
Jampichikui
Umayta jampichikorqani. Umayta jampichikoroni.
(Qan)
Umaykita jampichikorcianki.
(Noqa)------ Umayta jampichikoroni.
(Paykuna)
Umankuta jampichikoronku.
(Nocianchej)
Umanchejta jampichikoronchej.
Lluch'ukuy
Sumwifuykita lluchlukorcianki. Sumwifuykita hluchlukorganki.
Sunwifunt a Lluch ukorqa .
(Pay)
Sunwifuyituta lluchlukorqayku.
(Noqayku)
Sunwifuykichejta lluchlukorciankichej.
(Qankuna).
(Noqa) OPMOMPI.O.M01.OMMISOWOOONONIMINMI, Sumwifuyta lluch/ukorqani.
Atiy
Mana jamuyta aterganichu. kiana jamuyta at erganichu.
-------- Nana jarauyL a at erqachu.
(Pawluwan kiariawan)
Plana jamuyta at eronkuchu.
(Noqayku)--------------
hana jagiuyta at erqaykuchu.
(Nocianchej)
Mana jamuyta at erqanchejchu.
11914129.4.11X
Macianakorciankichu.
Maqanako ronid chu.
(Noqa)---------- Maganakoronichu.
(Rufinu)---------. Piaqanakorqachu.
(Paykuna)
Maganakorqankuchu.
(Qankuna) Maganakorgankichejchu.
SUKTITUCIOW DE NUMERO
Unidad 1.2
SUBSTITUCIOL DE NUMERO (continuacián) 25
PRESEraL PRETERITO
EJELCICIOS DE hiPETICION
Unidad 12
EJERCICIOS DE REPETICION (continuaci6n) 26
LAS FORkAS QUI; TOI,,A "EL TINIX" de cardcter deportivo-festivo son tr6s: a chi-
cote, a honda y a puao.
Unidad 12
27
CHICOTE:(continuaci6n)
Una vez que se han cumplido los seis latigazos convenidos, le tocard
el Lurno al otro contendiente. El que teriain6 de cumplir los seis la-
tigazos le alcanza con ceremonia el mismo chicote frecuentemente en-
sangrentado ya, y se coloca en su sitio dispuesto a pagar su deuda.
NOTA.-Los contendientes a chicote prefieren siempre "sufrir primero"
y parece que esto se debe a que se quiere evitar que se infec-
te la herida futura contaminada con la sangre del otro individuo. Con-
versando con algunos campesinos dicen que prefieren sufrir primero,
porque 'quien suena al dltimo suena mejor y con más rabiall
Una vez que han empezado a combatir los más caracterizados, co-
mo la cantidad de personas que quieren tomar parte pasa a veces ael
millar, van abriendo por todas partes pequehos cfrculos humanos, den-
tro del cual se lleva a cabo el "tinku". Casi siempre termina el tin-
ku con una batalla campal entre los UhAS y los PATAb, a consecuencia
de algdn acto antideportivo. Entonces se pone en juego el puho, el
pie-
pie, los chicotes, la honda. Las mujeres secundan la batalla con
dras que reunen en sus polleras para acelerar el comba,e.
es-
Apesar que sieapre hay heridos y a veces hastamuertos, en
estd
tos combates el campesino que toula parte no tiene miedo; porque
muy bien preparado para ello. Su montera, su pecnera de cuero de va-
cal sus tres o cuatro pantalones gruesos y sus botines de cafia alta
(consiguen botines de minero) evitarAn desgracias mayores. Usan mon-
teras con ambas viseras largas y especie de orejeras, cuando el in-
dio agacha la cabeza le cubre de algdn posible golpe hasta la altu-
ra de los hombros.
Unidad 12
26
A CHICOTE: (continuaci6n)
Tres chicotazos propinados por un umentaw" serian suficientes para
llevan u cabo
reventar un nervio del pie. Otros lugares donde se
la propiedad
los tinkus a chicote son: Pata Warisqallu, limite con
Carnaval por la
de Tranka, este tinku tiene lugar el domingo de
tarde; en Irpa-Irpa pueblo cercano a Capinota, más a menos
desde
efecto el
el alio 1.96C no se ha tenido noticias de que se lleve a
tinku, lomisuo hay que decir de Ukuchi, region prOxima a la esta-
Taco-
cior ferroviaria de Charamoco y de las alturas de Argue; en
lievan a cabo en
paya, segunda secciOn de la provincia Argue, se
de a chi-
diferentes oportunidades, tanto el tinku a pudo camo el
Barbara y el
cote, siendo los mas populares los del dia de Santa
de Santa Catalina.
entra al cen-
A PUNO: EL TIFKU A PU00 "teqe" consiste en que un campesino
este se ha pre-
tro del ruedo y llama un contendiente. una vez que
sentado se dan la mano y empiezan la pelea sin reglas de ninguna
clase, todo estd permitido menos arailar y. morder(considerado pro-
pio de mujeres). En un solo "round" hasta que uno de ellos quede
al adver-
tendido sin sentido, estd campletamente prohibido pegar
sario cuando estd en el suelo, estd permitido agarrar de los cabe-
llos, pero casi todos van con los pelos recortados al estilo mili-
tar.
Unidad 12
29
A HONDA: (continuacidn)
Solamente hemos dado los namL'es de las regiones donde hemos presen-
ciado en persona los tinkus en alio:, anteriores a la Reforma Agraria,
deben haber muchfsimas otras, ya que se trata de una competencia muy
popular que en la actualidad parece extihguirse. Hace tres anos en
la región de Sayari, segulan con el Timu, para lo cual se ejercitan
desde que tienen uso de razon; el ejercicio consiste en azotar drbo-
les eh forma especial el flq'ara lama" drbol cuya corteza es muy blan-
da.
Qlepiyta wakic:akorqani
(Qan)------ ..~ ----
Qlepiyta wakichikorqani.
- . Wegykita wakichikorqanki
(Nocianchej) . Wepinchejta wakichikorqanchej.
(Paykuna) . Wepinkuta wakichikorqanku.
(Noqayku) ------ ---- -- - -. Wepiykuta wakichikorqayku.
SUBSTITUCION DE NUMERO
Unidad 12
SUBSTITUCION DE NUMERO (continuación) 30
Unidad 12
31
GENERAL1LACIONES
Formas delTasado pelft:ctivo
pos
hY 1
EY IY ' OY UY I
4. i. .L ......
Noqa aparoni sagerclani rergani 1
gorqc,ni
04 Qan sagerganki ferganki gorganki L.rqanki
aparganki 1
'
611...4........011.111.1WM.L.L
1 gayllakuy
J. ...1
Noqa 1kayllakorqaid
Qan 'hayllakorqami
I Pay 1kay1lakorqa
1 Nociayku 'ilayllakorqayku
Nocianchej lilayllakorganchej '
Qankuna 'nayllakorgankichejl
Paykuna 'flayllakorganku
1 1
3.-La conaugacidn pronominal simple es aquella forma verbal en la que entra ade-
más del sujeto, un solo prJnambre con funcidm de objeto. Su conjugación puede
ser reflexiva y no reflexiva*.
a).Conjugaci6n reflexiva.- Cuando la acción del verbo recae sobre la misma
persona (agenT.711.7-14ayllaarli - Yome lavo.
b),-Conjugaciân no reflexiva.-Ocurre cuando la acci6n del verbo recae sobre
una persona distinta del agente (Ver ejemplos de Unidad 11).
*MAYLLAKOhQANI, tambidn se oye a veeraayllakurqani, pero el cambio de (Uj en (0)
en las proximidades de sonido velar (J) (Q) es muchisimo mds
frecuente en Cochabarba y en el area del quechua boliviano.
*CONJUGACION pronaminal, todas las definiciones de sus diversas clases, están
dadas desde el punto de vista del significado.
Unidad 32
32
EJEMPLOS:
MAQAWANAI - Td a mi (me) hAQAWANAICHEJ - Uds. a mi (me)
MAQAYKI - Yo a ti (te) MAQAYKIChEJ - Yo a Uds. (les)
MAQASUNKI - El a ti (te) .114ASUNhICHEJ - Ellos a Uds. (les)
MAQAWAN - El a mi (me) MAQAWALCHEJ - Ellos a Nost. (nos)
MAQANI - Yo a el (le) MACAW - Nost. a el (le)
EJERCICICS DE REPET1CION
Unidad 12
33
SUBSTITUCION DE MILO Y PEEA (continuación)
Jatun Immita tanqapuyki. Jatun 1.umita tanqapuyki.
(TT'aykuna) .
Jatun hunita tanqapusunku.
(Floqayku) . Jatun tanqapuyku.
(lisirnandu) .
Jatun 1:eurnita tanqapusunki.
(Noqa) .
Jaturi iurnita tanqapuyki.
Qan puka awtuta aysapunki. Qan puka awtuta aysapunki.
Noqa Noqa puka awtuta aysapuni.
Nocianc_ej Nocianchej puka awtuta aysapunchej.
Qankuna (0.zauna puka awtuta aysapunkichej.
Arminda---- ..... Armlnda puka awtuta aysapun.
Noqayku Noqayku puka avituta aysapuyku.
Paykuna Paykuna puka awtuta aysapunku.
SUBSTITUCION DE NUkEhO
Unidad 12
34
PRILLeAL FWG-ILESIVO (contuacidn PRITERITO PROGRISIVu
EJERCICIOS DE RESPUESTA
GENERALIZACIO S
1.
42ormas_del_Rresente._iYo e lo 1, ITu se lo .1_1E1 se lo
Ruthuy
)1
I T'ajsay Qelqey Llikliy Orqhoy 1
COMO IIMI1 Oa
1 V I 1
Unidad 12
35
GEIgEhALIkaieI0hib (cuntinuación)
4.
INO 1
Ituthuy
Noquyku liuthupuyku
1 1
1
Noonchej Iiuthupunchej
1 1
1
Qankuna futhupunkichejl
1 1
1
1
Paykuna futhupunku
1
Td me lo bds. MR 10 .
El MR lo Ellos-me lo
L...... ......
Ruay Windiy Jampiy Qoy
....... -L I. LIMMOOMIIMINI
IMOMIAMMIDOMMO11 .....
Noqa 11111011111111.11111IM
ftwimilmmonoml
Noqayku
1
Nocianchep
ma aim inowoo 1101011=11=1
Unidad 12
,
36
FORLAb DLL PERFECTIVO PREbENTh (cuntinuaciân)
Td me lo Lds. me lo
El me lo Ellos me lo
I
1 1
1 ......
Tusuy
......-.1. .............. .....8.14.
t t t
I I I
I I I
' Noqayku 1 t
t I I
' Nocianchej 1 1
I 1 1
El o ellos te lo
Yo te lo
Dosotros te lo
1. .t. MINMDMINIM
t
1 Chinkachiy ' Saqey ' Chlakichiy ' Poqochiy '
L- L .1.- ...............-- 1
I 1 t I I I
t I I t t
I
' Qan 1
................ t t . . I I
t I I t
t I
t I t
I 1 I
I I I
t I I
I I
' Qankuna /
t I
I I I I I
t
Unidad 12
37
FORAIAb DEL P&FECTitk; PhESED2h (continuaci6n)
El o ellos te lo
Yo te lo
Nosotros te lo
j.
Thasngy
/ Noqayku Thasnupuyku
' Nocianchej
' caukuna
I.- En la conjugación pronaminal doble, ademds del sujeco entran dos promo-
bres con la función de ob'eto.
II. -Los ejemplos son pronaminales dobles no reflexivos con significaci6n ac-
tiva. Ej:
T'ajsapuni Se lo he lavado
Ituwapuwanid e lo has hecho
Chinkachipuyki Te lo he hecho perder
T'ajsapusunki Te lo ha lavado
IV.-En las formas pronaminales dobles la particula verbal PU, viene a equiva.
ler en su significado a los pronombres espaftoles compleaentos la - lo.
Ej:
Llajwitata kutapusqayki. Te lo* voy a =ler llajwita.
Irnistinata wajyapusqayki. Te la voy a llamar a Ernestina.
Irnistutawan Ulgatawan k,a- Te los voy a reprender a Lrnesto y Olga.
mipusqayki.
Punkuta kichariripuway Abremelas las puertas por favor.
Unidad 12
38
a).-Como regla general cuando se encuentran juntas las particulas I.LLj y PU,
siempre se apocopan en mPU.
Ej:
Ama iskwilamauta jaapunkichu. Io te vas a venir de la escuela.
Tluruta ruampuy. (rua-mu-puy) hnda a ilacérselo barro.
Wawata pusanpusaj. (pus,-mu- Se la voy a traer la gUagUa.
pu-saj)
Wawata puhuchimpusaj. (pahuchi- Voy a ir a hacérsela dorair la
mu-pu-saj) gUagila.
Mast'amuy. Ir a tender Mast'ampuy. Irselo a tender
Phulluta Imilyupaj mast'ampuy. Tiénctsela la frazada para Emilio.
EJERCICIOS DE REPETICIOP
Pantaluta sirayserqani.
Ch'ichi Wacha q,epista apayserqani.
Karmiluta, sara chajranta garpaysergani.
Kustalasman sarata junt'achiysergani.
hunayman llank'aysinawaykita.
Sapa p'unchay wakasta qhatiysiwankimaii.
Rigu mujutapis qhalliysiwankiman.
Wanutapis qhalliysillawanAhlantajpuni.
Unidad 12
40
SUBSTITUCION DE Lutalt0
PAYTA
NOQATA
QANTA
EJEhCICIOS DE IMPULSTA
GENERALIZACIOES
I.-Las formas Y - YKI - N - NCHEJ YKU - YKICHEJ - NKU - con sustantivos sena-
lan la persona del poseedor, con radicales verbales pueden sefialar al sujeto
en algunas expresiones.
Ej: RipundY tian. Yo tengo que irme.
RipunaNAU tian. Ellos tienen que irse.
WaKupujtiYKI waqasaj. Cuando td te mueras llorard.
RipujtiYKICHEJ kusikononku. Cuando Uds se vayan, ellos se ale-
grardn.
Unidad 12
41
EJERCICIUS DE REEMPLAZO
EJERCICIOS DE TRADUCCION
Unidad 12
42
EJERCICIOS Dh TRADUCCIOU (continuaci6n)
DIALOG° DIRIGIDO
Unidad 12
43
ESTImULOS PARA LA CONVERSACION
LECTURA
PIGRITUJ LLAhIYNIN
Unidad 12
44
PIGRITUJ LLAKIYNIN (continuación)
PREGUNTAS
1.- haypitaj Pigruwan auigunwan parlargankuri.
Pigritoqa.
9.-husisqa kaspachu tukuy juchasninta pampachan
Unidad 12
45
PREGOTAS(continuaci6n)
10.-Imarayku tukuy juchasninta pampacnannari.
*CHHIKA: Tan, tanto. Esta palabra se usa cuando hay que ponderar (celebrar itlU-
cho). Cuando no hay expresa ponderación no se usa.
Ej: Chhika sumaj jallp'aypecia, t'ikaspis Waparisanku.
Chhikata munakuspa, yuyayniytapis chinkdchini.
Unidad 12
46
Unidad 13
47
RECORDALDO AL ABUELO
Unidad 13
48
SUPLEJTaTU.
Ucilu kutana* patapi saqepusonqa (qhora patapis uypula patapil larq,a patapt).
Ama katarimanta ayqeychu (pilpintumantas wayronqomanta).
DIALOGO DE ADAPTACION
Unidad 13
49
DIALOG() DE ADAPTACION (continuaci6n)
EJERCICIUS DL EbAUCTURA
Particulas verbales KU - PU
EJERCICIOS DE RhPETICIO/
Unaymanta tinkukusanchej.
Sut'iyayta jatarikuni.
Jatariytawan uyayta mayllakuni.
Paykunapis uyankuta mayllakunku.
Liankunapis uyasniykichejtatachu mayllakunkichej.
Paypis uyanta mayllakunchu.
Unidad 13
SUBSTITUCION DE TUKEW Y PERSONA 50
EJERCICIOS DE RESPUESTA
Unidad 13
53.
EJERCICIOS DE RESPUESTA (continuación)
(Mana) htinkichu yachakuyta kay llaj- Marla atinichu yachalcuyta kay llajta -
tapi. pi.
(Inti llojsimuyta) Ima urata Won Inti llojsimuyta qlofti yakuta ujya-
yakuta ujyankichej. kuyku.
GENLRALIZACIONES
I.- La forma KU anadida al radical verbal, puede indicar:
sobre el
a) .-ACCION REFLEXIVA INREDIATA (la accidn recae inmediatamente
mismo sujeto que la ejecuta).
Ej: MayllahUni Yo me he lavado. in oposición a: Payta mayllani.
Yo le tie lavado.
Unidad 13
52
GENERALICIONES .- LA FORhA "PU" ARADIDA AL RADICAL (continuación).
III.-Conjugaci6n reflexiva:
Kutirikuy Volverse.
Chiriyapuy Enfriarse.
Sentarse en cuclillas. Kuyukuy Moverse.
Chukukuy
Khanikuy tlorderse.
Chapukuy Sumergirse.
Unidad 13
53
IV.- Algunos verbos con kb o PU usuales en quechua. (continuaci6n)
Unidad
54
IV. -Algunos verbos cor KU o PU usuales en quechua (continuación).
Kusi - ku - sa - ni
qonqa- pu - sa - ni
ImmommogimellbWmWftige..........1....V711111.0.7.111011MOOMISIMINOM.m110111111PMODAM 111MG46.
Chlakichikuy secarse Ayphuyapuy cegarse
I
cando. '
ciego.
Ch'akichikusan ' Se estd se- 'Ayphuyapusan Se estd quedando
cando. '
ziego.
Chlakichikusanchej Nos estamos 'Ayphuyapusanchej
'
Nos estamos quedan-1
secando. do ciegos.
Chlakichikusayku Nos estamos 'Ayphuyapusayku
'
Hos estamos quedan-' 1
secando. '
do ciegos.
Chtakichikusankichejl Os estas lAyphuyapusankichejl Os estdis quedando
secando. ciegos.
Chlakichikusanku 'Ayphuyapusanku _igsagn quedando
L10.11MftwelsMSW011.M.M...45,
Unidad 13
55
EXPRESIONES Ei FUTLRO CGN VEhBOS hEFILXIVOS
Radical verbo reflexivo 4. saj, nki, nqa, sunchej, yku, nkichcj, nq nku.
EJERCICIOS DE REPETICIOD
Llanthupi maillakusaj.
Llanthupi mayllakunki.
Llanthupi mayllakonqa.
Ruphaypi mayllakusunchej.
Kuphaypi mayllakusayku.
tuphaypi mayllakunkichej.
Ruphaypi mayllakonqanku.
EJERCICIOS DE hEPETICION
Payllamanta tukukapun.
Orqomanta kayman astakamun.
Uspitalpi mikhukamuni.
Wirtamanta tlikasta pallakamunku.
Palapapi wawaswan pujllakamusaj.
(Pala laranjasta pallakapun.
fiankamanta aychasta orqhokapusqa.
Wirkhimanta aqhata ujyakaporqani.
Tukuy tnata wasimanta apakapunku.
Yana wakamanta lichita chlawakapunki.
Unidad 13
56
EJLRCICIOS DE REPETICION
Unidad 13
57
SUBSTITUCIOi. DE KULERO Y PhRSONA
Unidad 13
58
EJERCICIOS DE REPETICION
Noqaqa qanmanta nisaa aswan juchfuy Noqaqa qanmanta nisqa aswan juchfuy
sonqo kani. sonqo kani.
Qanqa noaamanta Qanqa noqamanta nisqa aswan juchfuy
sonqo kanki.
Paykuna qankunamanta Paykunaqa qankunamanta nisqa aswan
juchfuy sonqo kanku.
Payqa noqamanta Payqa noqamanta nisqa aswan juchfuy
sonao.
Noqaqa paymanta N0qaqa paynmnta nisqa aswan juchfuy
sonao kani.
Karmiloqa noqamanta nisqa aswan pdsi Karmiloqa noqamanta nisaa aawan pisi
uma.
Paykunaqa Paykunaqa noqamanta nisqa aswan pisi
uma kanku.
Qankunaqa Qankunawa noqamanta nisqa aswan pisi
uma kankichej.
Tatayaa Tatayqa noqamanta nisqa aswan pisi
uma.
Warmikuna Warmikuna noqamanta nisqa aswan pisi
uma kanku.
Unidad 13
C. COMPARATIVO DE IGUALDAD
EJERCICIOS DE REFETICION
Mana qan noqajina umayojchu kanki. Mana qan noqajina umayojchu kanki.
qankuna Mana qankuna noqajina umayojchu kankichej.
Lusia Mana Lusia noqajina umayojchu.
paykuna Mama paykuna noqajina umayojchu kanku.
tatay Maria tatay noqajina umayojchu.
EJERCICIOS DE TRADUCCION
D. SUFERLATIVO (relativo)
EJERCICIOS Dh REPETICION
Armindaqa waykfujkunaninnta aswan Machitapuni.
Pakuaa nocianchejmanta aswan jatun karaypuni.
Kay lyuroqa kinsantinmanta aswan sumajpuni.
Klullu punkusqa, lata punkusmanta aswan sumajpuni.
Jarjena irmanasninmanta asumn munasqapuni.
Unidad 13
60
E. SUPERLATIVO (absoluto)
EJERCICIOS DE REPETICION
ORACIONES PAREADAS
SUSTITUCION DE NUMERO
EJERCICIOS DE RESPUESTA
Payqa noqamanta aswan jatunchu kanman. Ari, aswan jatun Bina kanman.
Mar:len lyurutaj aswan jatun, kay Jaqay chlejchi kaj aswan jatun.
qlomerchu jaqay chlejchichu.
Pitaj aswan pisi kallpayoj, kuraj Sullkla kaj aswan pisi kallpayoj.
irmanuykichu, sullkla kajchu.
GIDIERALIZACIONES
Unidad 13
62
g) Algunos ejemplos de adjetivos mas comunes quo sirven para enunciar los grados
comparativos y superlativos:
Nota: En los grados comparativos se puede usar tambidn ANCHA. Es menos comdn en
Bolivia usar SINCHI, que se oye ordinariamente en algunas regiones del Perd.
Unidad 13
63
II. DERIVACION
a) Particula LU
EJERCICIOS DE REPETICION
Qanta sina semalu nisunku, ichari. Qanta sina senqalu nisunku, ichari.
Noqata Nooata sina senqalu niwanku, ichari.
Payta Payta sina senqalu ninku, ichari.
NoqNykuta Noqaykuta sina senqalu niwayku,ichari.
Nocianchejta Noganchejta sina senqalu niwanchejlichari.
Qankunata ----- ------ - - Qankunata sina senoalu nisunkichej, ichari.
Pnykunata Paykunata sina semalu ninku, ichari.
b) Particula SAPA
EJERCICIOS DE REPETICION
* Tewalu: Cobarde
* Qhosilu: Dicese de la persona cue tiene los ojos muy azules y es delicado para la
luz.
* Tfirilu, adjetivo que viene de Tliri (cicatriz), tfirilu dicese de la persona que
tiene muchas cicatrices.
Unidad 13
64
SUSTITUCION DE NUM.10
Particula NCHU
EZERCICIOS DE REPETICION
EJERCICIOS DE REEMPLAZO
* Sillpia: delgado
* Tumpa: poco
* Sunichu; pony (caballo penuefio)
Unidad 13
4c
Particula SQA
EJERCICIOS DE REPETICION
Unidad 13
66
EJERCICIOS DE REPETICION
SUSTITUCION DE NUhERO
*CHEJNISIRI, existen algunos adjetivos mAs, derivados de verbos aue terminan en siri,
pero son mAs bien raros.
*WAQAYCHIURU, llor6n. Nota: Rarisimos son los adjetivos derivados de verbos con la
particula CHIURU.
*WELLISKIRI, desdefioso, caprichoso.
*hANCHAYSIRI, miedosa (corta).
*SOJSUSKIRI, goloso, grosero, sinvergUenza.
*Plenaaysiri, que tiene mucha verglienza, vergonzoso.
GENERALIZACIONES
Nota: Hay bastantes palabras mAs, terminadas en LU, pero es necesario conocerlas de
memoria, pues no basta afiadir a cualquier sustantivo la particula LU para ob-
tener un adjetivo. Por ejemplo de aloo (perro) no se puede decir Alqolu, o de
kiru (diente) kirulu, tampoco qallu (lengua) qallulu, etc.
Unidad 13
67
III. Con la particula NCHU pospuesta a algunos ldjetivos tambidn se forman otros
adjetivos. Suelen indicar la misma cualidad, pero en grado un tanto debilitado,
Ejemplos: de
puka - rojo pukanchu - rojizo
qlellu amarillo Wellunchu* - amarillento
sillpta - delgado sillplanchu* - delgaducho
llawchli - ddbil llawch/inchu - debilucho
ttojra - descolorido t/ojranchu - descolorido
chlejchi - gris chtejchinchu - grisdseo
lloate zurdo lloq/enchu - aue usa con naturali.,
dad la mano izquierda
Unidad 13
68
DIALOGO DIRIGIDO
Miguil: Tapuy amiggykita mashkha wata- Miguil: Mashkha watayoj kanki Guillirmt
yojchus.
Guillirmu: payqa, "chunka watawan kuraj Guillirmu: Ari a... noaamanta chunka
qanmanta aasoanta" rimay watawan kuraj kanki, 1.
kiguil: "ari, piru llajtayrvku ujtawan higuil: Ari, piru kunanpis llajtayrey-
tinkumullaymantaj" nispa kutichiy. ku ujtawan tinkumullaymantaj.
Miguil: tapuy "ima lejimyentupichus khus- higuil: Ima liejimyentupi khuska karaan
ka paykuna kasciankuta. kichejri.
* Pilas: sobrenombre con el que se designa a los paraguayos desde la guerra del Chaco
entre el Paraguay y Bolivia (1932 - 1935)
* Chtajwa, bulla, revuelta, revolución, guerra o guerrillas. * Atipay - vencer.
Unidad 13
69
ESTIMULOS PARA LA CONVERSACION
1. Luis jatun tatanpaj uj alma misata munan nitaj llajtata sumajta l'ejsinchul chay-
rayku fiawpajta maskfamun tambupi llajta masin Wisintita.
Wisinti
Karmiloj maman
Dun Pigru: Yu... Luis, pufty atisawanfla, ancha machasqafia kani, tataykita,
anchatapuni agradisipuwanki kunantaj 1.1pullasajila.
Lnis
4. Luiswan Dun Pigruwan aaha wasipi radyulata uyariepa ujyasanku. Dun Pigru ya-
chayta munan, mashkha watasninpichus tata Ramun maftpuscianta.
Dun Pigru
Sirafin
Unidad 13
70
LECTURA
Tata Ramunpaj alma misachikun chayamun, mama kunan dia ilanktayta atisajchu.
Karmiluta pichaysinay tian wasita, chantari kurdirustawan wallpastawan warluchiysinay
tian, wayktujkuna mikhunawan rejsisaasta suyanankupaj.
Llimphuehasqa plachas mantataj, tukuy imata tata Ramun kay pachapi saaesqanman-
tataj; churisnin laktikaponaanku.g.
Tata hmonqa kawasasaspaqa tukuy sonqc walipa chhannata mikhurikuj, chay mikhuylla-
tatajchd kunanpis wayktomanku, awiluta yuyarispa tukuy mikhunaykupaj. .
Luisqa, urpi* jina wawa sonqoyoj. Anchata jatun tatanmanta llakikuspa purin
waaaspallapuni, paypis ripullaytataj sina munan awilunpaj mosoj llajtanman.
4
Janajpacha llajtapeaa mana llakiy rejsikunchu, tukuy runas llanktarinku kusisaa-
lla jaqaypeaa. Jayktajllafiachus ripusun, chhika sumaj llajtamanqa ima kusiychus
chaypachaoa sonaosninchejpaj karma.
* ICHHU: paja brava. Es pasto muy resistente para sufrir cambios de temperatura, mide
hasta un metro de altura. El ganado aue se cria en clima frigido se ali-
menta de esta planta graminea.
* CHIJLLAY; escoger
* NAKIIY: repartir. kaktikapuy, repartirse. AsiMisMD es usado el verbc.
* LAKtrY: oue significa lo mismo.
AAYWILA: Juego muy popular entre los hombres se encuentra en todas las chicherias
y también en las casas particulares. Cnnsiste en arrojar monedas desde
una distancia de 5 a 6 metros sobre un adobe en cuyo centro hay un agujero
llamado ttoqo en el aue se pretende introducir la moneda. El puntaje de
este juego depende de la eercania a la raya que divide el adobe pasando
por el agujero. Se juega por dinero o per el consumo de bebida y también
en los 9 dias de luto por el difunto. En este easo el aue pierde se en-
carga de hacer rezar por el alma del difunto.
trasegar mudar de un depósito a otro (linuidos).
*CHIALLAY: "challar", echar un poeo de liauido al suelc a cualquier objetc para
aue cumpla el buen deseo del nue brinda o "chtalla".
* URPI: paloma.
Unidad 13
71
PREGUNTAS
1. Pitaj parlawanchejri.
Unidad 13
72
JURBOL KANCHAPI
4
Pawlu Rinkichu tardiman istadiunman.
Pawlu Ylejpuni, kunanpis renqach4. Kunan timpu warmisqa qhari jina kanku.
Pablo Vamos nomas ya entonces para que nos sentemos en un buen lugar.
Pablo Ella va siempre, tal vez hoy tambidn vaya. Actualmente las mujeres
son como los hombres.
José Ustedes son los que no venian... Ladieron permiso de sus mamacitas?
Jorge No se dejarin barrer los del Aurora, ya ver4s. Tal vez antes se
hacian ganar. Ahora es imposible, pues.
Nawpaj kaj iskay kaj - kinsa kaj - tawa kaj - phishoa kaj - sojta kaj - oanchis kaj
pusaj kaj jisqlon kaj - chunka kaj - chunka ujniyoj kaj
Disminutivos:
EJERCICIOS DE REPETICION
igniAYRURU: Chuwi (frijol) de color rojo y negro oue se da en Arbol en las regiones
EJERCICIOS DE TRADUCCION
Mulinu pampapi ulalas ttikaj kanku. En la pampa del molino florecian las
ulalas.
Qhapaj kajtiy yupata watukuwaj kanku. Cuando era rico MB visitaban con fre-
cuencia.
Sapa kuti piluta kanchpnan A nenudo se iba a la cancha de pelota.
Chiri luma pampanejpi mana yaku kajchu. Por las pampas de la loma no habia agua.
Kala kala chajraspi wallpasta uywaj kanku. En las chacras de Cala Cala criaban
gallinas.
Wakasta ch!awanapaj chakinkuta t'inkij Para ordefiar las vacas les juntAbamos
kayku. los pies.
Rusitaj wawanqa chuwisllata t'ijohaj. El hijo de Rosita "tijchaba" sclamente
frijcles.
Tarpuyta aallarinankupaj jallp'ata Para enpezar la siembra brindaban por
challajpuni kanku. la madre tierra.
Sara tarpuypi waaaspa asij kanki. En la siembra de papa reiaa 11rando.
Suldadusaa chajrasniyta t'ustej kanku. Los soldpdos destrozaban mis chacras.
Sullk'an kani chaypis, atipajpuni kani. No obstante de ser su menor, sienpre
lo vencia.
Nana wasiyman jamuyta yachajchu. No acostumbraba venir a mi casa.
Iskwilaykupi mutusiklitajina ch'ajwaj. En nuestra escuela hacia bulla com
una motocicleta.
Ch'uspis mikhunaman urmajtinku, mandia Cuando las moscas caian a la comida,
mikhuyta atijchu kani. ya no podia comer.
Miguilituwan mana ni jayktaj t'aaanakuj- Con Miguelitc nunca nos separábamos.
chu kayku.
4ETIJCHAR: expresi6n del castellano boliviano aue indica dar un golpe con el dedo
en forma de papirotazo. Se usa tambiên con el significado de despachar
de un oficio o cargo.
Unidad 14
76
Unidad 14
77
EJERCICIOS DE RESPUESTA
Imata irmanaykiwan qanwan fuaj kanki- Noqa alwaKilta yanapaspa llanklaj kani,
chej llajtapi. irmanaytaj uj utilpi plachata ttajsaj.
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
Escribir las siguientes oraciones cambiando los verbos del perfectivo presente al
imperfectly^ habitual de pasado.
EJERCICIOS DE REPETICION
NOQATA
Sayktusna kajtiy Wepiwaj kanki. Sayklusqa kajtiy Wepiwaj kanki.
(Pay) Sayklusaa kajtiy a'epiwaj.
Sayklusqa kajtiy afepiwaj kankichej.
(Pgykuna) IIMMIO41M ..... Sayklusna kajtiy nlepiwaj kanku.
(Qan)--- Sayktusaa kajtiy qtepiwaj kanki.
QANTA
QANKUNAMAN
Chtakisqa kajtiykichej yakuta jaywaj Chtakisqa kajtiykichej yakuta jaywaj
kayku. kayku.
(PaY) MOINDOMMOW. ....... Chlakisqa kajtiykichej yakuta jaywaj
(Noqa) 111
.....
kasunkichej.
Chlakisoa kajtiykichej yakuta jaywaj
kaykichej.
(Paylcuna)........ ....... ..........._ Chlakisqa kajtiykichej yakuta jaywaj
kasunkichej.
(Noagyku) 011111110~1111. Chtakisna kajtiykichej yakuta jaywaj
kayku.
PAYKUNAMAN
Sapa paqarin mikhunata qaraj kani. Sapa paoarin mikhunata qaraj kani.
.111 ....... 010 Sapa paqarin mikhunata qaraj kanki.
(Pay)---.
(Noqa)--
(Wankuna)
*LAQIAY:
Omm Sapa
Sapa
Sapa
paqarin
pagarin
paqarin
mikhunata
mikhunata
mikhunata
este verbo puede significar dar un "lapo" (bofetada) y tambiên lanzar barro
qaraj.
qaraj kani.
oaraj kankichej.
PAYMAN
Chtarkita wayktunanpaj qoj kayku. Chtarkita wayktunanpaj aoj kayku.
(Noaanchej) Chfarkita wayktunanpaj qoj kanchej.
(Istiban) Chfarkita wayktunanpaj qoj.
(Noaawan paywan) Chfarkita wayktunanpaj qoj kayku.
(Noqayku) Chfarkita wayktunanpaj qoj kayku.
NOQAYKUTA
Karsilpi kajtiyku maoaj kawAyku. Karsilpi kajtiyku maqaj kawayku.
(Qan) Karsilpi kajtiyku magaj kawayku.
(Pay) Karsilpi kajtiyku maqaj kawayku.
(Qankuna) Karsilpi kajtiyku maqaj kawayku.
(Plykuna)---- Karsilpi kajtiyku maoaj kawayku.
EJERCICIOS DE RESPUESTA
Sapa duminguchu tatayki qosuj qolaeta Ari, sapa domingu tatay nowaj ao1aeta
istadyunman rinaykipaj. istadyunman knaypaj.
Unidad 14
80
EJERCICIOS DE RESPUESTA (Continuaci6n)
ORACIONES PAREADAS
Sapa paoarin Rucha mayuman rinku. Sapa pagarin Rucha mayuman rinku.
Va al rio Rocha todas las mahanas. Sapa paqarin Rucha mayuman rin.
Iba al rio Rocha todas las mahanas. Sapa panarin Rucha mayuman rej.
EJERCICIOS DE ESCRITURA
Copie las siguientes oraciones, cambiando los verbos del perfectivo presente al
imperfectivo habitual de 'made.
Unidad 14
81
DIPINUTIVOS QUP,CHUAS
EjERCICIOS Db REPETICION
* La particula YKACHA aRadida al radical del verbo puede sefialar frecuencia o subrayar
el cambio de posición en el espacio. Ej: puriYKACHAy (caminar frecuentemente).
Estos verbos son los aue expresan la idea de repeticiOn de la acción significada por
sl verbo. También significa, caminar de anui para allg.
RantiYKACHAy, comprar frecuentemente.
* Uchu moronfo, piedra redonda u ovalada nue sirve para moler aji.
* Loofo, sombrero de lana de oveja que usan los campesinos.
* Mom, cualnuier parte del cuerpo oue sobresale. Ej: Chaki MOM (rodilla)
* Poloto, zapatito pnra bebd.
EjERCICIOS DE REEMPLAZO
Paykuna thanta lontetuswan purej kanku. Paykuna thanta looletusumn purej kankr,
Qan----- -_______ ..... ________ ..... Qan thanta lontetuswan purej kanki.
Unidad 14
82
Terminación "a", sufijc ITA excepto cuando va preceda de "q" en cuyo caso el sufijo
es ETA.
EJERCICIOS DE REPETICION
EJERCICIOS DE SUSTITUCION
* Lera/o, tuerto.
* Epecio, petizo. Estatua pequefia de figura de hombre. Simbolize la abundancia.
Unidad
83
EJERCICIOS DE REPETICION
Wawayqa bulaqallitu*.
Tatayki machitufia.
Wijahluy chay olomer jamplatituta.
Anreaj pulliran tumpa qlellitu.
Alsoonchisman chay t/anta puchituta ooriy.
Ichhituta apamunki aduwista fuananchejpaj.
Manwilaj misin ancha tullitu.
Kanchaman siwilla mujituta windej lerqa.
Mosoj phullitu patapi chukurikuy wiragocha.
EJERCICIOS DE SUSTITUCION
* Excepto cuando el sonido "ali esti precedido por el sonido "o", entonces "a" cambia
en "e". Ej: layqa (brujo) layoeta
lagla (sin sabor) - laqteta
aaha (chicha) aqheta
* China, hembra.
* Bulaoallu, se llama al oue habla de manern ininteligible, como si tuviera algdn ob-
jeto dentro la boca. Al tartamudo se le llama khaku.
Unidad
DIMINUTIVOS 84
Ejemplos:
irai (bebé) irsaiSITU lloWe (izouierda lloateSITU
chupi (almuerzo) chupiSITU zurdo)
laahe (hoja) lanheSITU ch'aqe (comida) chtaqeSITU
jolate (comida) jolateSITU mulli (Arbol) muliSITU
wawae (hermano) wawaeSITU saoe (chicha rala) sageSITU
chteqe-chteae (cole6pte- chteqe-chteqe- llawqhe (flojo, llawaheSITU
ro de SITU suelto)
color negro) $ erge (al horno) serqeS1TU
nolne (dinero, qolaeSITU
plata)
EJERCICIOS DE REEMPLAZO
Ejemplos:
EJERCICIOS DE REPETICION
SUSTITUCION DE NUMERO
Unidad 14
86
EJERCICIOS DE ESCRITURA
Cepiar los siguientes Orrafos usando las formas del diminutivo en las palabras
aue lo admitan.
* De flor en flor.
GENLRALIZACIONES
II. El Perfectivo de pasado se usa para presentar una acci6n camo bastante apartada
del momento presente. Ej: Phullusta ruarqani.
III. El Perfectivo presente se usa para presentar una acci6n, como terminada en un
tiempo considerado como "reciente".
N6tese nue f)ste tiempo no coincide con el presente del castellano. El equivalen-
te castellano mis cercano de este tiempo nuechua soria el "pretérito perfecto".
Unidad 14
GENERALIZACIONES (Continuación)
Ururumanta chlyamuni (he lle-
Ej: Kay phulluta fuani (he tejido esta frazada).
(no he puesto la olla). Tataykiwan
gado de Oruro). Nana mankata churanichu tukunichu (no he
parlamuni (he ido a hablar con tu padre). Mana phullu awayta
Isinichu (no he ido a Sucre).
terminado de tejer la frazada). Mana Sukriman
Primera construcción
kani kankichej
kanki
---- Asichej kasunkichej
Asichiwaj ----- Asichisoj
kayku (a vosotros) -----
( a mi ) kankichej (a ti)
kanku kasunkichej
kanku
Segunda construcci6n
KAYKI KANKIPAYKUNATAI
KAWANKI
Asichej kasunki Asichej 0ankunata
Asichej kawan
(a ti) kayku (a vosotros)kayku clankunata
A mi) kawankichej
kasunku kanku gankunata
kawanku
EJEMPLOS:
Unidad 14
88
GENERALIZACIONES (Continuación)
EJEMPLOS:
Unidad 14
89
EJENPLOS:
Unidad 14
90
EJEMPLOS:
achachi achachitu
chilijchi chilijchitu
chtillami chfillamitu
EJEMPLOS:
EJEMPLOS:
EJEMPLOS:
Unidad 14
L
92
EJENPLOS:
Los adjetivos demostrativos Kny - Chay - Jaqay, se ponen siempre delante del
nombre y no tienen ndmero.
Estas mismas formas pueden funcionar coma rxonombres en cuyo caso tienen formae
plurales (klykuna - chaykuna - jaqaykuna).
EJEMPLOS:
Unidad 14
93
EJEMPLOS:
Kaynejllapifta tiakuna
Sentêmonos por aqui nomAs ya.
Jaaaynintachu fipunki.
LPor alli te vas a ir?
Adjetivos Numerales
Numerales Cardinales:
I. Son los clue simplenente expresan el 'Amer°. Se anteponen siempre al nombre.
Unidad 14
94
Waranqa Pachaj - Pusajchunka - Jisolon - Qanchis Phisqa.
EJEMPLOS:
EJEMPLOS:
II. Los demAs ndmeros ordinales se se expresan con el ndmero cardinal seguido por
Kaj (participio de presente del verbo Kay).
EXWIPLOS:
al ndmero ante-
III. Es de uso poco frecuente el afiadir la palabra Qhepan - detrás,
seria: despuds del
rior. Ej: Qanchispa qhepan - octavo. La traducci6n litoral
siete.
EJEMPLOS:
IV. La forma arcaica y pura del nuechua nue adn se conserva en algunas regiones es
la palabra "Neqen". Cardinal * NEQEN. Se usa ya muy poco.
EJEMPLOS:
Unidad 14
95
II. Cuando el sentido requiere el uso de un sustantivo, esi..e se coloca repetido des-
pues del cardinal.
III. Cuando se quiere expresar de uno en uno diriamos ujmanta uj. Con otros vocablos
basta repetir el nominativo despues de la palabra que lleva manta.
EJEMPLOS:
Sachlamanta sachla. De Arbol en 4rbol.
Pilipintu phawasan tIikamanta Vika.
Plisgetu phinkiykachasan klaspimanta ktaspi.
bjmnnta ujlla wallpasta yupapuwanki.
Killananta killalla churiy watukuwan.
Ch'itista wajyasaj.
Ujnanta ujllamantachu.
Unidad 14
97
EJERCICIOS DE REPETICION
pufiorgani.
(Qankuna)--------- ...... =b
Onclosqa kargani chaypis walejllata Onqosqa kargani chaypis walejllata
pufloroni.
Ongosqa kargankichej chaypis walejllata
pufiorgankichej.
(Paykuna)-- Onclosqa karganku chaypis walejllata pu-
florganku.
(Qan) Onclosqa karganki chaypis walejllata pu-
iiorganki.
(Noqa)------ Onclosqa karoani chaypis walejllata puftor-
oani.
Mana golqeyoj finku chaypis, wakasta Mhna golqeyoj Mnku chaypis, wakasta apa-
apamunganku. munqanku.
(Qankuna) ommommimmoommommommmilm Maria golqeyoj finkichej chaypis, wakasta
apamunkichej.
(Pay) Mnna golgeyoj in chaypis, wakasta apa-
monqa.
(Karmiluwan Luiswan)---------------- Mana golqeyoj finku chaypis, wakasta apa-
munoanku.
(Jatun tatayki)------------ Nana qoloeyoj fin chaypis, wakasta apa-
monqa.
Unidad 14
98
EJERCICIOS DE TRADUCCION
Solia estar fuera todo el tiempo Tuta ihnchay jawallapipuni kaj kani.
Solia comer en la kancha los sdbados. Sapa sawadu kanchapi mikhuj kani.
Solia ir a la cancha de futbol los Sapa dumingu piluta kanchaman fej kani.
domingos.
Solia viajar a caballo hasta Oruro. Kawallupi fej kani Ururukama.
Solia charlar con los amigos en la plaza. Plasapi amigusniywan parlaykachakuj kani.
Solia bafiarme en el rio Rocha. Rucha mayupi waytfaj kani.
Solia cosechar naranjas en la huerta Jatun wirtapi laranjasta pallaj kani.
grande.
DIALOG° DIRIGIDO
Uskar, tapuy aniguykita "ima killa- Uskar: Ima killapitaj qallarerganki kas -
pichus 0allarerqa kastillanu tillanu istudiayta.
istudiayta.
Uskar, Ajá ari, yachanifia niy, willay- Uskar: iAh! ari yachanifia, Mirinol Ins-
taj "Institutu Mirinol kascian- titutu, i.
ta".
Gustabu, "Ari, kikin pacha"niy. Gustabu: Ari kikin pacha.
I. Gustabu munasan pachaj waranqa pisusta Sukriman abyunpi hnanpaj, mana tatan
qoyta munanchu, chayrayku Pigroj wasinman Msan paymanta manukunanpaj.
Gustabu: Chi Pigrito, mma jinachu kay wawaesituy, manuriway uj pachaj waran-
getata. Sukrimanta kutimujtiy qopusqayki... winu.
Pedro.
qhatiytawantaj; risun-
Karmilu: Yu Luis, yuntata phaskaytawan yakuman wakasta
chu chlaska fiawijpaman.
Charan-
Luis: Ari Msunchej. Jaqayllapifia Pigruwan Inrikiwan suyawasunchej.
gutawan qenatawan apananchispuni tian.
Luis:
Tiujilu°
EJERCICIOS DE ESCRITURA
imperfecto no habitual de pasado
Cambie en el siguiente pirrafo los verbos del
al tiempo perfectivo presente.
kayku tukgy
Wasiykoqa orqo patapi, ghocha kantupi kaj. Orqo patamanta qhawaj
pujllaj kanku tlurumanta
runa pampapi purij kunata. Pampaspi uwija michejkuna
kanku kaymanta jaqsyman,
wasisitusta ruaspa; chay pampaspi algosqa kuriykachaj
jaqaymanta kayman atojkunata manchachispa, uwijasta tantaspatag.
noqaykuwan .lheshwata
Wasiykuman tatakuraqa tawa diamanta tawa dialla jamuj,
iskupitawan
parlaykachaj. Tataywan simanapi uj kuti rej kankg, wisktachasta
ttimpuchtytawan nina
japlej. Wis:Oacha sychataqa mamay yakupi Wimpuchej,
patspi kankanankupaj*.
Unidad 14
101
LECTURA
Mogfey, causar
Ima mamaj wawallanpis, llajtanta watukunpuni, waflupunay urakama
deseo o envidia.
llajtitayman ksajpuni. Mana maypipis kanmanchu juchluy llajtayman
hjchlakuj, papa ttikas tukuynejpi, it t i jina qhenqosanku*, Wise- Qhenqoy, rever
qastaj* ichhu ukhuspi mocileyta* puriykachanku. berar.
Ptiseqa, perdiz
grande que vive
en las cabeceras
del valle.
PREGUNTAS
Unidad
103
DIALOG() BASICO
MANA KAJTIN RANTINA UNIDAD CHUNKA PHISQAYOJ
awantay
YUSIBYU Inti llojsimusganmantapacha inti yaykupunankama, mana
atina ruphay kanqa piru.
* Si, realmente, en verdad, pues. En vez de esta forma si, se podria usar tambidn
usada, pero nc tan
la forma a con el mismo significado. Beta dltima es mas
aseverativa lomp la anterior. Unidad 15
104
UNIDAD QtaNq
DIALOG() BASICO
el calor.
Eusebio Pero durante todo el dia, seri insoportable
SUPLEMENTO
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
Elercicios de repetici6n
Chakillapi fisunman.
Klisakamalla fisunman.
Klisallamanta kutinpusunman.
Aiymanchu, Klisaman sarata Yantej.
Aiwejchu* Klisaman sarata itantej.
Ainmanchu Klisaman sarata fantej.
Aisunmanchu Klisaman sarata l'antej.
Aiykumanchu Klisaman sarata Tantej.
Aiwajchejchu Klisaman sarata fantej.
Ainkumanchu Klisaman sarata fantej.
*Tfantd, estas formas agudas estan en variaci6n libre con las llanas correspon-
dientes seguidas de ta.
CHEMAN - NKUMAN
Unidad 15
106
Para la furua extensiva (primera persona del plural) hay dos formas: TUSUNMAN
o 1INCHEJMAN. La segunda forma es de uso muy peco frecuente.
401.
(qanta)----------- PajtA waka wajrzsunkiman.
Unidad 15
107
EJERCICIOS DE SUSTITUCION
Unidad 15
108
Y
chupasniyojchu- - - - - - Sumaj chupasniyojchu turillus kankuman.
..... finkichejman.
finman.
Kamyunpichu
Kamyunpichu
finkichejman.
finman.
fiyman. Kamyunpichu Hyman.
Marla kusachu wufds Tantiy kanman. Nana kusachu wufds Vantiy kanman.
Mana kusachu wufdslindiy kanman.
t Nana kusachu wufds tfinkiy kanman.
Mana kusachu wufds saqey kanman.
Mana kusachu wufds cifoshilichiy kanman.
Unidad 15
109
EJERCICIOS DE REEMPLAZO
Noqapis Klisaman wasita fantej fisani. Noqapis Klisaman wasita fantej fisani.
NN
kichej.
Qaripis Qanpis La Pasman yarwista fuaj fisanki.
ONM.
noclaykUN ..... Ichus noqa wakasta fantimusaj.
Ichus noqayku wakasta fantimusqayku.
Ichus noqayku wakasta llankfachimuscpyku.
........
----11ank achimusqayku.
ONMENNED
MMIED
Manama noqayku wakasta llankfachimusqaykuch
paykuna Manam4 paykuna wakasta llanklachimonciankuch
FUTURO POTENCIAL
Unidad 15
110
SUSTITUCION DE NUMERO
Munani fiyta Klisaman turillusta fantej. Munayman Klisaman fiyta turillusta fantej.
Marla atinichu chenanta parlayta. Mana atiymanchu cheganta parlayta.
Wakasninchej kaymantachu kanku. Wakasninchej kaymantachu kankuman.
Sutfiyayllata chirimun piru, a. Sutliyayllatach4 chirimunman piru a.
Sumaj phirlachu turillus kanku. Sumaj phifiachu turillus kankuman.
Thoqaytachu llamas yachanku. Thomytachu llamas yachankuman.
Jaspiytachu warmis yachanku. Jaspiytachu warmis yachankuman.
Mariaqa, mana bulibyamantachu. Mariaqa, mana bulibyamantachu kanman.
Kuchawambapi anchata yarqhawan. Kuchawambapi anchata yarqhawanman.
Mana gundulapi, fiyta munankuchu. Mana gundulapi fiyta munankumanchu.
Yachankichu papata tarpuyta. Yachawajchu papata tarpuyta.
Mana atinkuchu sarata qarpayta. Mana atinkumanchu sarata qarpayta.
Munankuchu golgenchejta waqaychayta. Munankumanchu golgenchejta waqaychayta.
Unidad 15
111
EJERCICIOS DE TRADUCCION
EJERCICIOS DE RESPUESTA
Unidad 15
112
EJERCICIOS DE ESCRITURA
Copie el siguiente diAlogo, cambiando el tiempo de los verbos del futuro al potencial:
Unidad 15
113
GENERALIZACIONES
I Estas formas que hemos llamado potenciales pueden expresar posibilidad dispo
nibilidad, y afirmaci6n modesta de un heeho. La forma verbal en via es quizás
el equivalente mAs cercano.
Uvidad 15
CONJUNCION CONDICIONAL "CHAYQA" (si -if)
EJERCICIOS DE REPETICION
~N
Kasarayman chwqa, kaypi kawsakuyman. Kasarayman chayqa, kaypi kawsakuyman.
(paykUna)ftWINM man.
Kasarakunkuman chgyqa, kaypi kawsakun-
kuman.
Kasarakuwajchej chayqa, kaypi kawsaku-
wajchej.
!VOIMIO
Gallu takinman chayqa, wawa waganman.
(Paykuna)
(Noqa)
(Qankuna)
MMO Paykuna takinkuman chayqa, wawa wagan-
man.
Noqa taktyman chayqa, wawa waqanman.
(NogaykU)
Qan takiwaj chayga, wawa waqanman.
Unidad 15
115
EJERCICIOS DE SUSTITUCION
EJERCICIOS DE TRADUCCION
Qhari kayman chayqa, Winipi llanklayman. Qhari kivman chayqa, Winipi llanklay-
man.
Si fuera mujer, trabajaria en la oficina. warmi kayman chayqa, ufisinapi llankt-
ayman.
Si tuviera fuerzas, nadaria en el rio. Kallpayoj 'cayman chayqa, mayupi waytt-
ayman.
Si tuviera dinero, MB comprara un poncho. Qolqeyoj kayman chayqa, punchuta tan-
tikuynia.
Si fuera capaz, subiri% al Arbol. Atiyman chayqa, sach'mnan lloWayman
Unidad 15
EjERCICIOS DE TRADUCCION (Continuación) 116
POTENCIAL DE OBLIGACION*
EJERCICIOS DE REPETICION
EJERCICIOS DE SUSTITUCION
Mana wajkuna kajtin, tantinapuni kanman. Mana wajkuna kajtin, Ifantinapuni kanmau.
Nana wajkuna kajtir mayllanapuni kanman.
Mana wajkuna kajtin ituanapuni kanman.
Mana wajkuna kajtin kutanapuni kanman.
Mana wajkuna kfkitin waqaydhanapuni kanman.
..... =10
010
willamuna----- Sayklusqa kajtiykichej willamuna kanman.
FORMA "JTI"
EjERCICIOS DE REPETICION
Unidad 15
118
SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA (Continuación)
Mnna wasinpi kajtin, t!ikasta suankichej. Mana wasinpi kajtin tfikasta suanki-
chej.
Mana wasiypi kajtiy tlikasta suanki-
chej.
Plana wasinkupi kajtinku tlikasta suan-
SUSTITUCION DE NUMERO
Ply munajtin Waya minchha sara chajrata Paykuna munajtinku Waya minchha sara
qarpasunchej. chajrata qarpasunchej.
Munajtiykeqa fisunchej, mana munajtiykeqa Munajtiykichejqa fisunchej, mana mu-
amapis. najtiykichejqa amapis.
Mhna noqayku Tuajtiyku, qankuna fuankichej. Mana noqa, fuajtiy, qan fuanki.
Mana fuana kajtenqa Mpuchunku Nana ruana kajtenqa Tipuchun.
Mana munajtiyqa, mana kawalluta apayta hana munajtinchejaa, mana kawalluta
atinchu. apayta atinkuchu.
Mona qankuna mikhuyta atijtiykichej, Nana clan mikhuyta atijtiyki, noqayku-
noqaman qopuwaychej. man qopuwayku.
Mana churiyki munajtin, jina kachun; Marla churisniyki munajtinku, jina
Mpusaj chinkanaykama. kachun; Tipusaj chinkanay kama.
Nana tusuyta atijteyqa, urkistata Mana tusuyta atijtiykoqa, urkistata
chlinyachinki. chfinyachinki.
EJERCICIC6 DE REPETICION
* DYUS KAJTIN, la forma al usada con el verbo kaz (ser) en compafila de un pronombre
o nombre se traduce "gracias a" "por causa de".
Unidad 15
119
(Qan) 41M~
Irmanuy kajtin sikluta fantini. Irmanuy kajtin sikluta fantini.
Irmanuyki kajtin sikluta fantinki.
Irmanuykichej kajtin sikluta fantin-
kichej.
(Justywan Mariawan)----------- Irmanunku kajtin sikluta Tiantinku
Irmanusninchej kajtin sikluta fantin-
chej.
Sumaj umayoj kajtin, ancha qhella. Sumaj umayoj kajtin, ancha qhella.
o) con Matiz
EJERCICIOS DE REPETICION
Unidad 15
120
EJERCICIOS DE SUSTITUCION
Killa llojsijtin wasizman fipunay tian. Killa llojsijtin wasiyman Iipunay tian.
Inti------- Inti llojsijtin wasiyman fipunay tian.
Tatay--------_--- Tntay llojsijtin wasiyman fipunay tian.
Chtaska-- =111111.11111111101,011 Ch'aska llojsijtin wasiyman fipunay tian.
Karmil u.------ ...... -_-----------__-__ Karmilu llojsijtin wasiyman ripunan.tian.
Unidad 15
121
SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA (Continuación)
0111
qanki.
!N
(Noqayku)---- - - ME Klisapi kajtizrkuchu golcieta chinkacher-
qayku.
(Qankuna) ...... Klisapi kajtiykichejchu ciolcieta chin-
10......
1111N110
MoN
(Tumasa)
EJERCICIOS DE REEMPLAZO
Lawuta- MIONIO
AYchata mikhujtiyku kallpayoj knj kayku.
WOMINIMNINIMMOMMOMOMMINIIMMIIMIMINIIIMMMIMEDINIM=1101 kanku.
Aychata mikhujtiyku kallpayoj kaj
kayku.
Lawata mikhujtiyku kallpayoj kaj kayku.
00
kanku.
Chtacieta Chtacieta mikhujtinku kallpayoj kaj
kanku.
kanchej Chlacieta mikhujtinchej kallpayoj kaj
kanchej.
MilliN
MEI III 4=1 III OWN& Waalpasta windiwajtiyki punchuykita
qopusqayki.
Wallpasta windiwajtiyki
golqeykita qopusqayki.
Wallpasta windiwajti,yki qoiqelkita
yupapusqayki.
SUSTITUCION DE NUNERO
GENERALIZACIONES
I. Con Futuro
EJEMPLOS:
EJEMPLOS:
Unidad 15
123
3. Con Potencial
EJEMPLOS:
II.FCRMA "JTI"
Sefiala una oración con matiz temporal, condicional o causal.
1. Temporal
EJENIPLOS:
Unidad 15
2. Condicional
EJEMPLOS:
.11011.
3. Causal
JEMPLOS:
* MUNAJTIYKI: La forma JTI cuando sefiala matiz condicional ocurre s6lo en aligunos
verbos. Algunos de esos verbos son munay, munakuy, atiy, tiay, kay.
Unidad 15
125
EJERCICIO PARA ESCRIBIR
Efectde
Construya una oración usando las siguientes palabras en el orden que aparecen.
objeto de completar la ora-
los cambios necesarios e introduzca palabras adicionales a
consérvelos en infinitivo.
cift. Ponga los verbos en cualquier tiempo o si es necesario
DIALOG() DIRIGIDO
Raymundu, willay "mana funtusta wallpas Raymun: Mana wallpas funtusta churascianku-
churasqankuta". chu.
Karlus, "kunanaa, ttantata dot.% Tumasaj- Karlus: Kusa pacha, kunanqa dufta Tumasaj-
pamanta fantimuchun" niy. pamanta ttantata fantimuy.
* Sufijo NEJ: Indica aproximación local indeterminada, Ocurre con los sufijos, TA
PI - MANTA - MAN, a los que siempre antecede.
Unidad 15
126
Nimisyuwan Yusibyuwan finanku tian turillusta fantej. Yusibyu Klisaman tiyta munan,
Nimisyu Walligrandiman.
Yusibyu:
Danyele
Wiraqocha
Yusibyu: aharaspita! yu, Nimisyul tukuynejpi I:plc:1sta maskfani nitaj tariyta ati-
nichu. Qadiatal ma Wepiykipi masktay, icha tariwaj.
Nimisyu
EJERCICIOS DE ESCRITURA
Unidad 15
127
LECTURA
parlananpaj.
Nimisyoqa, sawan* punkuta kichariytawan cheganta yaykun patron- Sawan: Pieza como especie
de bóveda que sirve de
ninpaj kwartukama, sumwilmnta lluchlukuytawantdj kayjinata entrada a la casa. (zaguan)
Sawan punku: La puerta del
qallarin parlayta: zaguln.
Nimisyu: Icha chlaki-wata kanman nispal ahepa paritaswan Sumpi: En las estancias
llaman "sumpi" al terreno
sumpistaraj* oaharichergani*. Chayrayku mana que no se lo ha trabajado
varios afios. "Ptruma
jamuyta ateronichu. se llama a la tierra
gen.
Dun Karlus: Wakasninchej nmnachu onqonku kgu pajallatapuni Oaharichiy: Hacer levan-
tar. Se refiere a hacer
mikhuspa. trabajar el terreno.
Dun Karlus: Aril willawargankufia. Chakinta p'akikusaa ninkul I4aklay: Desollar (guitar
la piel). Nota: En otro
i. Ripujtiyki asyendaman chayaytawanpacha fiak'ar- contexto al verbo fiakfaY
significa "padecer, sugrir'
parichinki* imaraykuchus manafia "chaki ptakisqa" gaktarparichly: Hacer de-
chej.
Unidad 15
128
LECTURA (Continuación)
kichu.
Dun Karlus: aaramba! Chay uhayoj karqa yana yiwari* walej- Ytwa: Hembra del caballo
(yegua)
llachu.
Dun Karlus: Uwijasniytari, manachu atoj achukapun*. Achuy: Llevar con la ayuda
de los dientes.
Nimisyu: Manatajmin. Sojta mama uwijaslla llullu* aljwa- Llullu:Vegetal no maduro.
LECTURA (Continuación)
Karlusniy.
Unidad 15
130
PREGUNTAS:
riyta munanchuri.
1. Imarayku dun Karlus, manaRa jallp'asninman
jallpfasta purichisqanmanta.
2. MashkLa watafia ruakun, jilaqatallarla
3. Mashkha ungymanta Nimisyu watukun patronnintari.
4. Nawpajta mashkha unoymanta watukujri.
5. Wasiyki sawanniyojchu.
6. Imaraykutaj Nimisyu chhika unaymanta rikhurimunri.
7. Yuyankichu Chtaki watapi sumajta papa poqpnanta.
mikhuspachu ongosonku.
8. Dun Karluspaj wakasnin, rigu pajallatapuni
urmasqa.
9. Yakuta ujyaj rispachu, kundurillu turu wayWoman
10. Imarayku urmaykusqa wayWomanri.
Wakikusqa.
U. Wwqloman urmaykuspa, umantachu chakintachu
12. Chaki plakisaal atinmanchu
mikhukaponqankuri.
13. Nimisyoj ayllu masisnin, imatataj wakata ftakfajtinku
ruanankupaj.
14. Kachitachu asukartachu nesitanclanku chlarkita
15. Imata puka 1-iraku tejmun, kanchamanta llojsiytawanri.
waRuchin.
16. Puka tirakoqa, chillwL:achu janchfaspa
17. Puka wiraku fiakfanatal dun Karlus munanchu.
18. Imarayku jasutlenclanku khuchi-michi
19. Imapaj khuchi-michil wallpasta wateqanri.
20. Chawa runtusta upiyta yachankichu.
21. Maymanta khuchi-michi runtusta oqharinri.
chayacherqachu* dun Karluspajri.
22. Imarayku manal uj runtullatapis Nimisyu
23. Imawan wakin chillwis warlorqankuri.
24. Wakintaj imawan wafiullargankutajri.
khuritusta masktakuspari.
25. Mashkha chiliwillafia wirta ukhupi purisanku,
p'akisqa.
26. Yana yiwa unanta jaytlaspa, umitantachu
27. Imanta plakirparisgari.
kanman.
28. Wajtan p'akisqa, walejllachu lloq'enapaj
29. Dun Karluspaj uwijasninta, atoj achukapusqachu.
30. Mashkha mama-awijas punkichikuspa wahusonkuri.
31. Imawantaj punkichikusqankuri.
32. Dun Karlus kusisqachu, jilaqatan willascianmanta.
sumajtachu papa pownman.
33. Dyus munanman chayqa, kunan wata
Unidad 15
131
DIALOGO BASICO
Unidad 16
132
DIALCGO BASICO
Campesino: Al aho una vez trasquilo sus lanas, y en los meses lluviosos
ordehando reunimos la leche para fabricar queso.
Campesino: LCon qué te pagard por haberme alojado esta noche, sehor?
Unidad 16
133
SUFLEMENTO
Una vez que el UPI esti libre de particulas, se trasija a otro "Wirkhi"
donde tiene que permanecer mis o menos de doce a catorce horas a objeto de
que fermente algo.
Unidad 16
134
El UPI que ya de, 1 estar frio se lo echa al perol y se lo hace hervir hasta que
disminuya el volumen un.1 6 centimetros mAs o menos de la cantidad primitiva, Una
vez que ya ha disminuido le vuelve a sacar a un cantaro para que se enfrie.
Al siguiente dia en q,e ya tanto la MISVI QETA como el UPI estAn frios $e vuelve
a sacar el UPI con mucho cui.ado (para evitar que se mezcle con la borra que se encuen-
tra al fondo llamado "UPI ALLPI").
Nota: El UPI ALLPI no sirve para la elaboraci6n de la chicha, pues si mezclan tomarA
un sabor Acido.
El UPI se mezcla con la MISKII QETA a objeto de diluir la pasta seca (miskti
cieta), Esto mezclado se vierte en cAntaros de boca angosta (PIUNUS) para que madure,
fermente y se convierta en chicha.
PRONOMBRES INTERRCGATIVOS
(admiten declinación)
EJERCICIOS DE REPETICION:
EJERCICIOS DE SUSTITUCION
Unidad 16
135
EJERCICIOS DE REEMPLAZO
SUSTITUCION DE NUMERO
PRONOMBRES DEMOSTRATIVOS
Kaykuna-Chaykuna-Jaqaykuna.
EJERCICIC6 DE REPETICION
EJERCICIOS DE SUSTITUCION
PRONOMBRES INTERROGATIVOS
Pronombre interrogativo Particula CHUS
EJERCICIOS DE REPETICION
Unidad 16
M
137
(Qan) 00MMMIO
Mana yachanichu pichus jamonqapis.
......
(Pay) MOWN
Mana yachanichu pichus jamonqapis.
Mana yachankichu pichus jamonqapis.
Mana yachanchu pichus jamonqapis.
(Noqayku) 4 10MOI
IMMOOM4110AN
Maria yachaykuchu pichus jamonqapis.
(Noqa) Mana yachanichu pichus jamonqapis.
i111.4011
Mayqenkunamantachus parlasankupis. Maygenkunamantachus parlasankupis.
Maygenkunammtachus parlasankipis
.110
(Qan)
(Rusa) SMIMMMOIMMIO41MM Mvqenkunamantachus parlasanpis.
(Noqayku) Maygenkunamantachus parlasaykupis.
(Noqa) Mayqenkunamantachus parlasanipis.
(Rusawan Pipiwan)------------- Maygenkunaznantachus parlasankupis.
(PV)
(Qan)
4111101.
(Paykuna).......
malilmemmomm
Yachankuftachu pejtachus kay uypula.
Yachanftachu pejtachus kay uypula.
Yachankiftachu pejtachus kay uypula.
M0111
qanku.
(Ulimpya) 011~N.IMMOMMON Yachanchu pimanchus suasqata tumpanonku.
M
ku.
Unidad 16
138
SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSCNA (Continuación)
PRONOMBRa INDEFINIDOS
EJERCICIOS DE REPETICION
Unidad 16
139
EJERCICIOS DE SUSTITUCION
EJERCICIOS DE REEMPLAZO
Ancha karupi kajtin ni-imata fikunichu. Ancha karupi kajtin ni-imata kkunichu.
Manchay-------- banchay karupi kajtin ni-imata fikunichu.
4111111 Manch9y ukhupi kajtin ni-imata fikunichu.
011111. ..... kasganrayku--------------
ukhupi
Manchay ukhupi kaspanrayku ni-imata Rkunichu
--- ni -pita - .. Manchay ukhupi kasclanrayku ni-pita fikunichu.
ni -imata - - Manchay ukhupi kascianrayku ni-imata fikunichu
apamunichu.
- - Manchay ukhupi kasclanrayku ni-imata apamunich
kajtinku----------------- Nanchny ukhupi kajtinku ni-inata apamunichu.
Unidad 16
3.40
EJERCICIOS DE REEMPLAZO (Continuación)
SUSTITUCION DE NUNERO
EJERCICIOS DE TRADUCCION
Mayllapipis chay puka qfechichi parlaj Mayllapipis chay puka qtechichi parlaj
kasqa. kasqa.
En todas partes ese loro rojo habia Tukuynejpi chay puka q 'echichi parlaj
sabido hablar. kasqa.
A cualquier parte ese loro rojo habia Mayllamanpis chay puka qtechichi yaykuj
sabido entrar. kasqa.
De cualquier parte ese loro habia sabido Mayllamantapis chay q techichi yaykuj
entrar. kasqa.
Por cualquier parte ese loro habla Maynillantapis chay q fechichi yaykuj kasqa.
sabido entrar.
De cualquier modo ese loro rojo habia Imaynanmantapis chay puka qtechichi yaykuj
sabido entrar. kasqa.
En cualquier parte ese loro rojo habia Mayllapipis chay puka qtechichi parlaj
sabido hablar. kasqa.
Unidad 16
GENERALIZACIONES
I. PRONOMTRES INTERROGATIVOS
Ed: IMA Lqué? Ima-paj (para qué). Imakunawan (con que cosas).
Imakunawantal (y con cue cosas), Imakunallawan (con que cosas solamente).
Imallatataj (que nomas). Imakunallata75-(y 774 cosas nomls).
Nota: A los pronombres interrogativos INA NAYQEN Y PI, se suelen afiadir con
mucha frecuencia los sufijos posesivos.
EjEMPLOS:
Piniyki waftpun (que pariente tuyo ha muerto).
Maygenniyku risqayku (cull de nosotros va a ir).
Imayki chinkarqa (que cosa tilya se perdi6).
Imaykuta wakichisqaykuri (Lque cosas nuestras vamos a preparar).
Imaykichejta qhawasunkichejri (,Sus que cosas les ha observado?) (medico)
Imantataj plakikusqa sach'amanta urmaspari. (Lc:10 se habia quebrado
cayendose del Aitol?)
Imankutataj chinkachisqanku gundula ukhupiri. (Nue cosas personales
habian hecho perder dentro
la g6ndo14.
Imi-taytataj munarisankiri. (LQue cosa mia deseas?)
Imanchejtaj chinkan San Isigru fistapiri. (Oka se nos ha perdido en la
fiesta de San Isidro?)
Unidad 16
GENERALIZACIONES
WAKIN (algunos) Su forma es singular pero su significado es plural. Como todo pro-
nombre admite declinaciones (casos).
Wakillanta mikhusqanku.
(Parte solamente habian comido) ((los perros))
((los soldados))
Unidad 16
144
* RQ02 esta particula usada con las formas verbales del imperativo, suaviza un poco
el mandato, aunque un poco menos que la particula RI. Ambas formas juntas
suavizan el mandato mAs que cualquiera de ellas sola y ambas seguidas de la
particula LLA lo suavizan todavia mAs.
*Part. RQO: Además de significar delicadeza o ruego tambidn indica ligereza, pronti-
tud, rapidez. Ej: Imallatapis fuarqouraj (Cualauier cosa prepararas
((hicieras)) rápidamente.) Aercloy misaman (anda a misa de una vez).
*Part. kit: En este caso no tiene que ver nada con la particula indicadora del
uollectimmIge. Solamente ha cambiado la (o) de RQO por (a). Por
encontrarse antes de la particula MU (movimiento). Ej: Inleshapi taker-
gam (anda a cantar en la iglesiar Mutlita fanterq (anda a comprar
mote) Kisilluta mikhorqamm (anda a comprar quesillo.
Unidad 16
146
Unidad 16
147
* PI: Puede funcionar tambión como adjetivo. Ej: Pi wawas jamorganku (00 wawas
vinieron) El adjetivo no tiene ntmero, género ni caso, es invariable y siem-
pre va delante del nombre. Ej: Ima libruta munanki. Ima lyurusta.
Unidad 16
148
Unidad 16
149
DIALOGO DE ADAPTACION
Ima killapitaj umija millmata futhunari. Won killaspi uwija millmata futhuna.
DIALOGO DIRIGIDO
Antunyu, tapuy "imastachus tarpun chay Antunyu: Imasta chay Sayari lumaspi tar.
Sayari lumaspi". punkiri.
Antunyu, Allay yana llama millmata munas- Antunyu: Yana llama minmat a munayman.
waykita.
Karmilu, "yana llama millmaykipis kasonta" Karmilu: Yana llama millmaypis tian.
willay.
Pigru:
Unidad 1
151
Chtiti: Winus dias wiragochay, manachu kay tindaykipi uj chlitita munawaj llanklaysi-
sunanpaj.
Wiraaocha.
Construya una oración usando las siguientes palabras y conservando el orden dado.
Haga los cambios apropiados e introduzca ademAs palabras adicionales para completar la
oración. Ponga los verbos en cualquier tiempo, o, si es necesario manténgalos en su
forma infinitiva.
Llene los espacios en blanco en el siguiente pArrafo. Ponga los verbos en PERFECTIVO
PASADO* o en el tiempo HABITUAL DEL PASADO* segdn sea apropiado.
tuta urata.
* FORMA DEL POIFECTIVO. Indica que la acci6n se considera camo terminada. Eh oposi-
cion a formasimosfectivas cuya acci6n se considera en
marcha.
Ej: Vantata mikhuni (he comido pan) 6 Tlantata mikhorqani.
(comi pan) El primer ejemplo indica un hecho mAs recien-
te aue el segundo ejemplo, pero ambos subrayan una acci6n
terminada.
Unidad 16
152
LECTURA
SUPRIFIJTURAPI
- Parlallay, uyarisayki.
LECTURA (Continuaci6n)
- Chantari
Sumaj
Rijchlayniyoj: De buena
Ch'ajwakoka uj sumaj rijchlayniyoj* kawallulla kasqa.
presencia.
Chujchanqa qorijina k'ancharisarqa, hawisnintaj nolqe-
mikhusasqa...
- Chantari.
Imata waticharaankiri.
Unidad 16
154
LECTURA (Continuación)
kachun.
Uj diaskama kachun.
Unidad 16
155
PREGUNTAS
Unidad 16
156
LLANT1ATA CH IEJTASPA
DIALOG() BASICO
RAJANDO LERA
RUPERTO Cómo no. Hasta que prepares el fogón (para poner la paila)*
te voy a hacer lefia.
DORA RAMONA ;Ay! OjalA que lo trajeras pues... Coquita mAs te voy a
dar para que mastiques.
RUPERTO iQué bien! Habia sido chicharrón. Por favor pAsame agua
para aue me enjuague la boca.
SUPLEMENTO
DIALOGO DE ADAFTACION
alqoyqa khanikuj.
Alqoyki khanikujchu.
Mana alaoy khanikujchu.
Ima niyta munan "llantfa ch/ejtana Kastillanupi llantfa chfejtana niyta munan
kastillanupiri. "hacha".
istudyasani gherhwataqa.
Mashkha unaytafta istudyasanki qheshwa-
tari. Qheshwata istudyasani----------------
Ima niyta munan "thaqo" kastillanupiri. "Thaqo kastillanupi niyta munan "algalubu.
Unidad 17
159
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
EJERCICIOS DE REPETICION
T'antayoj 001.
Uwijasniyoj mana kisilluta munanchu.
Nocianchej MmWbrmmmmWmmmOmmsmm
Unidad 17
160
SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA (Continuaci6n)
SUSTITUCION DE NUMR0
SUSTANTIVOS DE UN VERBO
Unidad 17
161
EJERCICIOS DE REPETICION
EJEMICIOS DE SUSTITUCION
fti
Aduwi ruajkuna Aduwi fuajkuna kaypiftachu kanku.
MION4
Mikhunaykikama pujllajkunata wajyasaj.
tusojkunata-----------
Mikhunaykikama
Mikhunaykikama
pujllajkunata wajyasaj.
tusojkunata wajyasaj.
llankfajkunata wajyasaj.
11anklajkunata-------- Mikhunaykikama
OMIIMI.MIMMY muklojkunata---------- Mikhunaykikama muklojkurata wajyasaj.
tfajsajkunata--------- Mikhunaykikama tlajsajkunata
wajyasaj.
.00M
kasanku. ku.
------------ pujllajkuna-- Mana mulinuyoj wasinpichu pujllajkuna
kasanku.
chijllajkuna- Mana mulingyoj wasinpichu chijllajkuna
kasanku.
MIIMM411.00.10 awajkuna----- Mana mulinuyoj wasinpichu awajkuna kasan-
ku.
.11.NOMMMMMIIIM...= aqhajkuna---- Mana mulinuyoj wasinpichu aqhajkuna kasan-
ku.
Unidad 17
162
EJERCICIOS DE SUSTITUCION (Continuación)
Unidad 17
163
EJERCICIOS DE RESPUESTA
GENERALIZACIONES
EJEMPLOS:
EJEMPLOS:
Unidad 17
164
Muchas veces esta particula YOJ da lugar a adjetivos con el significado de POSESION
EJEMPLC6:
NOTA: a) Recuérdese que ante (J), los sonidos (u) y (i) se cambian en (o) y (e)
respectivamente
EJEMPLOS:
Infinitivo Radical Nombre Traducción
Unidad 17
165
EJERCICIOS DE REPETICION
EJERCICIOS DE SUSTITUCICN
Alqo watana waskha mana kkhurinchu. Alqo watana waskha mana kkhurinchu.
Wuru--- NNW Wuru watana waskha mana isikurinchu.
Wepi01.0
Khuchi Khuchi watana waskha mana hkhurinchu.
.101101M 111.11111 ANIMIMIM
EJERCICIOS DE TRADUCCION
Unidad 17
EJERCICIOS DE TRADUCCION (Continuación) 166
Unidad 17
167
EUERCICIOS DE REPETICION
=11
Nana perqata jusktuyta atinichu.
(Qan)
(Manwil)-----
(Manwilwan Rusawan)------------
(Qan noaawan)------------------
hana perqata juskluyta atinichu.
Mana perqata jusktuyta atinkichu.
Nanwil mana perqata juskluyta atinchu.
Nana peraata juskluyta atinkuchu.
Nana perqata juskluyta atinchejchu.
Unidad 17
168
SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA (Continuación)
Qtaya siwada chajrayta qhoranay tian. (Vaya siwara chajrayta qhoranay tian.
(Paykuna) dm dm dm Waya siwara chajrata qhorananku tian.
(Qvikuna)----......... Waya siwara chajrata qhoranaykichej tian.
(Rupirtu)-- ..... ------- --__----____- Waya siwara chajrata qhoranan tian.
(Nocianchej) Waya siwara chajrata qhorananchej tian.
.1110
Kanchaman Wellu sarata Wepinanchej tian.
(Qankuna) ! ..... MIDOM411.
Kanchaman Wellu sarata qlepinanchej tian.
Kanchaman qfellu sarata Wepinaykichej tian.
..... -_-------------_--- Kanchaman qtellu sarata qtepinay tian.
(Tusujkuna) Kanchaman Wellu sarata Wepinanku tian.
(Ttajsaj) Kanchaman Wellu sarata Wepinan tian.
(Noqayku)---- =NW Kanchaman Wellu sarata Wepinayku tian.
Unidad 17
169
PREGUNTAS EN TORNO A UN MODELO (Continuaci5n)
EJERCICIOS DE TRADUCCION
Unidad 17
170
PARA FORMAR VERBOS DE SUSTANTIVOS
Sustantivo LLI
UmaLLIkuy (memorizar)
JuchaLLIkuy (pecar)
EJERCICIOS DE REPETICION
EJERCICIOS DE TRANSFORMACION
Sumaj plachallisqa kani. Qampis sumaj ptachallisqalla- Noqawan aanwan sumaj pfacha-
taj kanki. llisqas kanchej.
Unidad 17
171
EJERCICIOS DE REEMPLAZO
Plachallikuytawanmulinuman1-ercianki.
1
Ama kaypi llanklananpaj umallichisonku. Ama kaypi llanklananpaj umallichisaanku.
PaykunalMINNIMIIMMINIMMAINIIIIIMMOIM11.11111
Paykuna winuta ujyaspa juchallikusonku.
Unidad 17
172
EJERCICICS DE REPETICION
EJERCICIOS DE REEMPLAZO
EJERCICIOS DE REPETICION
Unidad 17
173
EJERCICIOS DE REPETICION (Continuación)
EJERCICIOS DE REEMPLAZO
Unidad 17
174
PREGUNTAS EN TaINO A UN MODEL°
EJERCICIOS DE TRADUCCION
Unidad 17
175
RADICAL VERBAL SQA Sufijos personales
EJERCICIOS DE REPETICION
Karmilu mmor
........ Paykuna nosqoyninkupi tluruta sarusqanku.
Unidad 17
176
SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA (Continuación)
parlasqanki.
MM
Puriusqamantachu parlasganki. Puriusqamantachu
Puriusqamantachu parlasqa,
(Qankuna)------------- Puriusqamantachu parlasonkichej.
(Noganchej)----------- Pufiusoamantachu parlasoanchej.
Purius qamant achu parlasoanki.
(Qan)
~M
nerganchej----------------
~1Mi
(Qan) Joqlochu kasqa chlakichá nerganki.
(Noqayku) Joqlochu kasqa chlakichd nergankichej.
Joq'ochu kasra chlakich4 nerqankichej.
40
INIIPM NOM =MI 41
(Qankuna)----
(Noqa) Joqlochu kasqa chlakichl nergani.
EJERCICIOS DE REEMPLAZO
Llant ayki Jo() tullaraj kasaa ttamuna. Llantfayki joceollaraj kasoa Ramuna.
MUICIllykiMMOINWwwwwws Mukfuyki joqlollaraj kasqa Aamuna.
4111MENOMONNOIN pisillaraj mININWINIIN Muk/uyki pisillaraj kasqa Aamuna.
.DIIMMOINOMO.yaykUs (1001111 Muktuyki pisillaraj yaykusqa Aamuna.
Asukarniyki Asukarniyki pisillaraj yaykusqa Aamuna
Unidad 17
177
EJERCICIOS DE REEMPLAZO (Continuación)
Khuchichi nerqani, yana alqolla kasga. Khuchich4 nergani, yana aloolla kasqa.
Misich4 nergani, yana alqolla kasqa.
1 paykunalla- - - - - Misich4 nergani, paykunalla kasiganku.
Ruwirtuchd nemani, paykunalla kasclanku.
1 qankunalla- Ruwirtuchá nergani, qankuna1la kasciankichej.
11111000.1111MIMIII
-----k aspiswan-------- Noqata machaykuspa klaspison chlanqawasqa.
Unidad 17
178
PRESENTE PERFECTIVO --- --Radical SQA Sufijos personales.
Walde ukhupi chlua yaku tian. Walde ukhupi chlua yaku kasaa.
Inleshapi tatakura parlan. Inleshapi tatakura parlasqa.
Kanchapi wilasta tantinku. Kanchapi wilasta fantispanku.
Mosqoyninpi yachachej kasqa. Mosqoyninpi yachachej kasqa nin.
Intl chawpipi kajtin aakina chayamun. Inti chawpipi kajtin makina chayamusqa.
Machasqamonta papa ttikasta pallan. Machasqamanta papa tlikasta pallasqa.
Dufia Oamunajpi chichafunatamikhun. Durla lamunajpi chichafunata mikhusqa.
Nhyunejpi irmanunta maqan. Mayunejpi imanunta magasqa.
DIALOGO DIRIGIDO
Tumas, tam Anfeata pitachus kusindu Tumas: Yu Anfea, pitataj Ausindu mapasqa-
maqarqa. ri.
Tumas, Tapgy Anfeata "manachus pay kikin Tumas: Manachu qan kikin fikorqanki.
fikorqa".
Anfea, "mana noqa kikinchu fikorqani" Anfea: Nana noqa kikinchu fikorpani.
nispa willay.
Tumas, tapuriy "maypichus chay thanta Tumas: Maypitaj kunan chay thanta lloaalla
kunan kasciantaY kascianri.
DURA hAMUNA:
DURA hAMUNA khuchi wirata unuyachiyta munan, Kanchapi mantikata windinanpaj, nitaj
chlaki llantla kanchu.
DURA fiAMUNA: Ama jinachu kay Aupirtitu, askamita llantfata pallarqapuway. Winuchu.
Kukitata gosoayki akullirikunaykipaj.
11UPIRTU:
Aupirtoga mayukama fispa, dufia hamuna khuchi wirata unuyachinanpaj uj sumaj chlaki
klulluta lijrarqapun. Kunanqa dufia Aamunaqa kusisqa kajtin uj jatun chlillamipi
mikhunata jaywan.
AUPIRTU:
Unidad 17
180
GENERALIZACIONES
A Derivación
EJEMPLOS:
2, Gran parte de estos vocablos se usan junto con otros para expresar mejor la
idea.
EJEMPLOS:
Unidad 17
182
II. FORMACION DE MOOS A PARTIR DE UN SUSTANTIVO
EJEMPLOS:
* ASEMILLAR: Dejar la planta sobre el terreno hasta que su fruto pueda servir de
semilla,
Unidad 17
183
B). NOMBRE i CHA 6 NCHA j. Y
EJEMPLOS:
Unidad 17
184
III. FORMACION DE VERBOS A PARTIR DE ADJETIVOS
EJEMPLOS:
Unidad 17
185
a) SORPRESA
b) IRRESPONSABILIDAD
EJEMPLOS:
Imata fuakusqa Karmilituri. Chakinta plakikusqa.
Imanaspa p akikusgari . Sachamnnta urmaspa plakikusqa.
Kunantaj maypi kasqari. Uspitalpi kasqa.
EJERCICIOS DE SUSTITUCION
11 jasuttichikuwankimantaj.
fuphachikuwankimantaj
tratachikuwankimantaj.
Llojsiy,
Llojsiy,
Llojsiy,
jasut ichikuwankimantaj .
fuphachikuwanklinantaj.
tratachikuwan1dmantaj.
mo
SUSTITUCION DE NUMERO Y PERSONA
( Pay
(Qankuna)
)mmilimOm
Yakuwantaj ch'allpachikuwankiman.
4111. ------ M
Yakuwantaj
Yakuwantaj
Yakuwantaj
ch?a11pachikuwankiman.
eh' anpachikuwanman.
cht allpachikuwankichejman.
(Paykuna) Yakuwantaj chtallpachikuwankuman.
(Qan)----____-_-____-____-_----_ Yakuwantaj chtallpachikuwankiman.
11
-_-_-_-_--- Llojsiy, maoachikuwankimantaj.
Unidad 17
188
LECTURA
KHARISIRI
wufusta.
Wirkhini* nisqa uj fianta purej kayku, anchatapuni man- Wirkhini: Es una region
entre Santivfifiez (Carasa)
chikoj kani chay qaqa-mayu*wirkhini nisqa fiantaqa. Tiuyqa
y Capinota.
qaqa-mayu:Pendiente, pefia
willawaj kharisiriwan tinkukusqanta, supaykunaswan tinkukus- o precipicio de un rio.
tiy, kayjinata uj sumaj wira, wisa sapa* wiraclochawan Wisa sapa: Barrigón
Kanchapi parlarqayku.
paj*, wisa nanaywantaj* wafiurinankupaj. Malay suaslla kas- Siktiy: Arrancar, ex-
traer, sacar.
qanku. Wisa nanay: Dolor de
est6mago. C6lico*
- Nana, wiraqocha, tiuyaa fikusqa kharisiritaqa Ransis-
funasta masklaspa.
huran-bnp4. Unidad 17
191
LECTURA (Continuación)
pa".
qas kasanku, niy tawan, sua-alqo jina aplergani kikinpi Mayttuy: Torcer, re -
torcer, envolver.
ponchoytapis sageraspa.
sapa wiraqochaqa.
*NISA NANAY: Los indigenas ^men que el dolor de estómago se debe a que algtn
KHARISIRI les Jac6 la grasa. En el campo mueren con mucha frecuencia
con fuertes dolores de estómago y entonces dicen: Kay runaqa kharisi-
risqa; este hombre ha tenido un encuentro con el Kharisiri.
Unidad 17
192
PREGUNTAS:
Unidad 1?
193
DIALOG° BASICO
UNIDAD CHUNKA PUSAJNIYOJ
AUSINDOJ KUTIMPUSQAN
SIRAFIN Imanakorgankitajri.
Dyusninchej chayachimpu-
SIRAFIN Ama waqayfiachu wijita, walejta churinchejta
wanchej.
Serafin Qué bien que te hayas venido, Rosendo, i.Porquê no has escrito por
lo menos una carta?
Rosendo No tuve tiempo para hacer escribir ps papa. LEs cierto que te en-
fermaste hasta que permanezca en el bosque?
Serafin te sucedi6?
Madre Qué bien que nuestro Rosendo haya vuelto. Ya no hubidramos podido
hacer producir la tierra nosotros.
Rosendo Estando vivo hubiera venidol de todos modos, pero si hubiera muerto
Lc6mo hubiera hecho?
Serafin Mariana mismo tanto las tierras como todas nuestras cosas te las voy
a entregar, td no mAs ya te encargaras de todo Rosendito.
Unidad 18
195
SUPLEMENTO
silunitu! suyaway.
DIALOGO DE ADAPTACION
Tatayki wafiupunman chayqa, mana tuku- Ari, tatay wafiupunman chayqa, mana tukukuy-
kuyniyojtachu waqawaj karqa. niyojt a waqayman.
Wasiykipeqa, qanchu tukuy imawan Ari, noqa wasiypi tukuy imawan purini.
purinki. Marla noqachu wasiypi tukuy imawan purini.
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
EJERCICICS DE SUSTITUCION
Unidad 18
197
EJERCICIOS DE SUSTITUCION (Continuación)
hamanwan karqa, chayrayku mana jamunchu. Namanwan karqa chayrayku trona jamunchu.
Saykus qa--------------- -._-_-__---- Saykfusqa karqa chayrayku mana jamunchu.
Llakisaa Mil/=1 Llakisaa karqa chayrayku mana jamunchu.
Onqosqa Onclosqa karaa chayrayku mana jamunchu.
Phutisaa Phutisaa karqa chayrayku mana jamunchu.
Paykunawan Santa Krusman finay karqa. Paykunawan Santa Krusman tinay karqa.
Qankunawan-------------- ....... Qankunawan Santa Krusman finay karqa.
hariawar Rusindowan--------- ------ Nariawan Rusindowan Santa Krusnon ilnay karq .
Kristubalwan---------------------- Kristubalwan Santa Krusman Ilnay karqa.
Tatakuraswan Santa Krusman flnay karqa.
Unidad 18
198
EJERCICIOS DE REEMPLAZO
,
Kinua ushphamanta llyujtlata kanayki karqa. Kinua ushphamanta llyujtlata "ruanayki
karqa.
T'isikira ..... Tlisikira ushphamanta llyujt'ata imanay-
ki karqa.
T'isikira ushphamanta llyujt'ata fuanan
karqa.
Qankuna tlitikira ushphamanta llyujtlata
fuanaykichej karqa.
liantlata
Amandawan iskwilapi muktuta oqharinay
karqa.
. acjha wasipi.---- .......... .__---_- Amandawan aqha wasipi muktuta oqhari-
nay karqa.
Amandawan aqha wasipi llantlata oqha-
rinay karqa.
Imommimommiftmehtejtanay Amandawan aqha wasipi llantlata chtej-
tanay karqa.
Unidad 18
199
SUSTITUCION DE NUMERO
Unidad 18
200
PRESENTE v. PRETERITO
Unidad 18
201
FORMAS IRREALES
EJERCICIOS DE REPETICION
Unidad 18
202
EJERCICIOS DE REPETICION (Continuación)
Kunitanqa qanmanta clonqasqafia kayman karqa. Kunitanqa qanmanta cionqaqafta kayman karqa.
( I rni b." ) liMammomamallombm ameemorwelm= emwm=1 Kunitanqa qanmanta cionqasqatla kanman karqa.
1MMMO
Maria tukukuyniyojta waqayman Karqa. Mana tukukuyniyojta waqayman karqa.
i
(Pay) Mana tukukuyniyojta waqanman karqa.
(Qan) Mana tukukuyniyojta waqawaj karqa.
(Armindawan Jusisituwan)----- ..... Manatukticuyniyojta waqankuman karqa.
(Noqa)---- 411010.1=1 Mana tukukuynizrojta wavyman karqa.
Unidad 18
203
EJERCICIOS DE SUSTITUCION
EJERCICIOS DE REEMPLAZO
Cheqachu Uyunipi kanay kama onclorganki. Cheqachu Uyunipi kanay kama ongorcianki.
(Pay) Cheqachu Uyunipi kanay kama onaorqa.
-11;3tap.- AIIMINIMMINNIMMOMNIMIMINIO Cheqachu llajtapi kanay kama ongorqa.
Syertuchu .1141 Syertuchu llajtapi kanay kama ongorqa.
Syertuchu llajtapi kananku kama ongorqanki
(pagris)____------_--------------_-_-- Syertuchu llajtapi kanay kama onclomanku.
Unidad 18
204
EJERCICIOS DE REEMPLAZO Continuación)
Kunitanqa kaymanta karupifi kayman karqa. Kunitanqa kaymanta karupifia kayman karqa.
mows
Kawallu apamuyta atiwajchu karqa. Kawallu apamuyta atiwajchu karqa.
SUSTITUCION DE NUmERO
FORMA NEGATIVA
EJERCICIOS DE RESPUESTA
Unidad 18
206
MODO IMPERATIVO
AFIRMATIVO v. NEGATIVO
NEGATIVO v. AFIRMATIVO
EJERCICIOS DE REPETICION
Ujala qanjina tukuy wawas kankuman karqa. OjalA que como td hubieran sido todos los
hijos.
Icha clan jina tukuy wawas kankuwan karqa. Talvez todos los hijos hubieran sido como
td.
Ichus qanjina tukuy wawas kankuman karqa. Talvez todos los hijos hubieran sido como
td.
Timpuy kanman karqa chaygal uj kartalla- Si hubiera tenido tiempo, por lo menos una
tapis qhelaeykiman karqa. carta te hubiera escrito.
hanaha noclaykoqa jallpfa poqochiyta ati- No hubiéramos podido hacer producir la
sunmanchu karaa. tierra.
Qolqeyoj kaykuman karqa chayqa, atiykuman Si hubidramos tenido dinero, hubidramos
karqa Klisaman ripuyta. podido irnos a Cliza.
MAmitay wahupunman karqa chayqa, llakiy- Si mi mamita se hubiera muertn me hubiera
ran wahuyman karqa. muerto de pena.
Mamitay wahunman karqa chayqa, icha lla- Si mi mamita hubiera muerto, talvez de pena
kiywan wahuyman karga. hubiera muerto.
Gundulachus kanman karqa, ichatajpis wi- Si hubiera habido endola, mty posiblemente
sitaykiman karna. te hubiera visitado.
Kunankama Winipichus qhepakuyman karqa, Si hasta este momento me hubiera quedado
wahuynenhachd karqa. en el Beni, talvez ya hubiera muerto.
Manachus jampunkeqa, manafia taripayki- Que si no te venias, ya no me hubieras
manflachukarqa. encontrado.
EJERCICICS DE RESPUESTA
Mama yakuta ujyanman chayqa, wariupunkuman- Aril mana yakuta ujyankuman chay warlunki
chu. man.
Mana sina watunkumrrichu.
Ichus am
EJERCICIOS DE SUSTITUCION
Ichatajpis----------
Ujala--
Ujala sumaj urapi kanman karqa.
Icha s_Taj urapi kanman karqa.
Ichus sumaj urapi kanman karqa.
Ichatajpis sumaj urapi kanman karqa.
Ujala sumaj urapi kanman karqa.
Sumaj urapichA kanman karqa papasuy. Sumaj urapichi kanman karqa papasuy.
Sajra urapichA kanman karqa papasuy.
Sajra----------
Llakiy Llakiy urapichA kanman karqa papasuy.
Khencha Khencha urapichA kanman karqa papasuy.
Klacha urapichA kanman karqa papasuy.
Ujala noqapis waflusqa kayman karqa. Ujala noqapis wahusqa kayman karqa.
___---ganpis_--- Ujala qanpis wahusqa kawaj karqa.
------Rikardu_--__--___-_____-_-_- Ujala Aikardu wahusqa kanman karqa.
Ujala iskayninku wahusqa kankuman karqa.
Ujala noqaykupis wafiusqa kaykuman karqa.
Icha mamayta wasipi taripayman karqa. Icha mamayta wasipi taripayman karqa.
____---_---_-chlujilapi-------_ Icha mamayta chtujllapi taripayman karqa.
-_----_-_--_-inleshapi_--____-_ ..... Icha inleshapi mamayta taripayman karqa.
Icha uspitalpi mamayta taripayman karna.
Icha mamayta iskwilapi taripayman karqa.
(Qari) Ime.
Ujala qolcieta tarikuyman karqa.
(Qankuna) - - - - - - ...........
.Ujala golgeta tarikuyman karqa.
Ujala golcieta tarikuwaj karqa.
Uja1a golcieta tarikuwajchej karna.
(Rusindu) _ - _ ----------- _-_- Ujala ciolgeta tarikunman karqa.
(Noclayku) 4.1.11,110/1111111111 effill1! 11.1141111141,M. Ujala golgeta tarikuykuman karqa.
Unidad 18
209
EJERCICIOS DE REEMPLAZO
Ujala chtujllata fuphachinman karqa.
Ujala chlujllata fuphachinman karqa.
Imarayku chtujllata ruphachinman karqa.
Imarayku------- Imarayku wasita fuphachinman karqa.
urmachinman Imarayku wasita urmachinman karqa.
Imarayku wasita tlikanchanman karqa.
----------- ----- t'ikanchanman------
oallarinku:
Imataj sutiyki.
Unidad 18
LECTURA (Continuación)
syuntaq,A, a...
piru a...
Ausindu: Afiu Nwibumanta* phisqa qhepan p'unchaypi. Afiu Nwibu: Afio Nuevo
LECTURA (Continuación)
Sirtifikaduyki*kanchu. Sirtifikadu:Certificado
Tatakura:
chikusqaykimanta.
korgani.
Kunfirmasqachu kanki.
Katigralpi:En la
Ausindu: Ari, Kuchawamba Katigralpi* kunfirmachiwasoanku wa-
Catedral.
wallaraj kasajtiy. Tiuy Manwilsu Alanis pagrinuy
chinkachisoa nin.
tanta kasanki.
Unidad 18
213
LECTURA (Continuación)
Miguilina Markusi.
Ausindu: Arguti.
wan.
manta.
sulterapuni.
jina kanankupaj.
risusta kunfisakunaykichejpaj.
Tatakura: Nubyaykiri.
Unidad 18
215
PREGUNTAS:
Unidad 18
216
allAsqaykichejta Kanchapi
Kayetano Mana yachamanichu, qaynallaraj papa
windikusarqaqa.
wasiman pusaytaren
Rusinda Ari a... Qolqeyoj kascianta yachaspataj, aqha
chlallparparisclanku.
kasciankuta.
Kayetano Kunanri yachankifiachu pulisyapifiachus Wankakuna
qtepichaytawan
Rusinda Imaynachus a... Willawarganku turaypaj golgeta
ayqepusgankuta.
Manachu yucharqun-
Kayetano Ama waqayfiachu, noqa paykunata masklaysisqayki.
ki noqapis Wankakunawan macianakusqayta.
kanman
Rusinda Qhawapusunayta munanki chayqa, chlujllaykipich4 tiakunay
chayamunaykikama
Rosenda La chichera habil visto al mayor de los Huanca, que le arroj6 con una
piedra.
Rosenda jor qué crees que se irdn a las minas de plata de Potosi?
Cayetano Porque antes han trabajado en Potosi, ahora tambiên creo que se iran
alli.
Rosenda LEn tal caso, nosotros tambiên tendriamos que ir hasta la ciudad de
Potosi?
Cayetano Oye, Rosenda; quisiera que hasta oue yo estd buscando a los Huanca,
td cuidaras mis chacras.A los animales domésticos también hay que cuidar.
Cayetano Si pues... Bien sabes que soy hombre soltero, y yo también sd que eres
soltera, por eso...
SUPLEMENTO
DIALOGO DE ADAPTACION
Imaynapi Ausinda yachasqa irmanunta WA- Aqha wasiyoj willasqa, kuraj kaj Wanka
nuchisciankuta. Pumiwan chtanclasqanta.
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
Fo/n3s poseidas
EJERCICIOS DE REPETICION
Yachankichu Oruru making yanninmanta lloj- elSabes que el tren de Oruro se ha desca -
sipusqanta. rrilado?
Aikunkichejchu thaparanku sojta chakiyoj Llian visto que la mariposa tiene seis
kascianta. patas?
Liinkichejchu Kusi kusi pusaj chakiyoj Llian leido que la arafla tiene ocho patas?
kascianta.
Liirclankichejchu siklimira sojta chakiyoj &Han leido que la hormiga tiene seis patas?
k8sclanta.
Unidad 19
220
EJERCICIOS DE SUSTITUCION
Mana yachasqachu golqe tutuma chinkasqanta. Mana yachasqachu golqe tutuma chinkas-
qanta.
OIMM.IMIIMMEMISIIMINIMEMOINNEANIIMMIONNIMM
Mana yachasqachu qori tutuma chinkas-
qanta.
101.11O titi"""""'""'"" "'"'m Mhna yachasqachu titi tutuma chinkas-
qanta.
411MOIMMONOWN k,ullu------------ Mena yachasqachu klullu tutuma chinkas-
qanta.
Mana yachasqachu tluru tutuma chinkas-
qanta.
Mana ymchankuchu yuru tluramanta kascianta. Mana yachankuchu yuru tlurumanta kascian-
ta.
MONA~1.10~.1. Mana yschankuchu plufiu tvurumanta kas-
NON
aNsee
pluriu
qanta.
wirkhi--- MINIIMIMMIMIN111111 Mana yadhankuchu wirkhi tlurumanta kas-
qants.
.11.
01.1~10MOU uypula
manka
Mana yachankuchu uypula tlurumanta kas-
qanta.
Mana yadhankuchu manka t/urumanta kas-
qanta.
Unidad 19
223
Mana yadhajchu kanku wawanku sua kascianta. Mana yachajchu kanku wawanku sua kasclan-
ta.
--------_--- ..... Nana yachajchu kanku ususinku sua kasigan-
ta.
Mana yachajchu kanku churinku sua kasclan-
ta.
alchhinku Nhna yachajchu kanku alchhinku sua kas-
qanta.
.---___-..... ..... toloanku..-___--.... Mhna yachajchu kanku tolqanku sua kas-
qanta.
SUSTITUCION DE NUMERO
Mana yachanmanchu karqa Ururukama fisqayta. Mana yachankumanchu karqa Ururukama fis-
ganchejta.
Mana yachankumanchu karqa, llajtaman fis- Marla yachanmanchu karqa, llajtaman isqan
qankuta. ta.
Unidad 19
224
Ama financhu karqa, machasgankuta yachaspa. Ama knankitchu karoal madaassaanta yachas-
pa.
EJERCICIOS DE EXPANSION
(tukv) 010.0
(ururifias) Yachayku ururifias ptachata ttajsaj
qankuta.
-
EJERCICIOS DE RESPUESTA
AFIRMATIVA v. NEGATIVA
Kriini siktimira sojta chakiyoj kascianta. Mana siktimira sojta chakiyoj kascianta
kriinichus
Kriillanitaj kusi kusi pusaj chakiyoj Mana kusi kusi pusaj chakiyoj kasconta
kasaanta. kriillanitajchu.
EJERCICIOS DE TRADUCCION
Unidad 19
228
EJERCICIOS DE ESCRITURA
el mismo
Construy, una oracidn haciendo uso de las siguientes palabras en
adiciona-
orden dado. Efectlie los cambios apropiados e introduzca además palabras
cualquier tiempo o
les para completar la oracion. Ponga el verbo principal en
consérvelo en la forma del infinitivo.
II. Llene los espacios de la siguiente narración escribiendo los verbos en la forma
poseida referente a una acción o un estado pasado.
verbo (en la
III. Completar las siguientes oraciones escribiendo en los espacios un
forma poseida referente a una acci6n o un estado pasado).
Unidad 19
229
GENERALIZACIONES
i4anti-sqa-y-ta
fantisqayta
fantisqaykita
imnti-sqa-yki-ta
rant]. -sqa-n -ta
Tantiscianta
YACHARQANKICHU li.antisqaykuta
YACHANKICHU Itanti-sqa-yku-ta v
rantiscianchejta
i.anti-sqa-nchej-ta
liantisqaykichejta
i.anti-soa-ykichej-ta
imnti-sqa-nku-ta hntisgankuta
i'antisqayta !lantisqayta
Viantisoaykita
14antisqaykita v
rantiscianta
rantiscianta
YACHAJCHU KANKI g.antisqaykuta
YACHASQANKICHU rantisqaykuta
iantisonchejta rantisqanchejta
i4antisqaykichejta
rantisqaykichejta
iiantisciankuta
liantisonkuta
l'antisqayta
?antisqayta
l'antisqaykita
i:antisqaykita
iiantiscianta
antisganta
YACHANAYKI TIAN i4antisoaykuta
YACHAWAJCHU isantisqaykuta
liantiscianchejta
t.antiscianchejta
iiantisqaykichejta
T-antisqaykichejta
'fantisciankuta
?antisonkuta
liantisqayta
fantisclayta
1.antiGoaykita
hntisqaykita
v
rantiscianta
rantisganta
Ybantisoaykuta YACHAWAJCHU KARQA kntisqaykuta
YACHANAYKI KARQA
l'antiscianchejta
l'antisclanchejta
itantisqaykichejta
fantiqqaftchejta
hntisqankuta ;antisqankuta
Unidad 19
230
GENEMALIZACIONES
FORMAS POSEIDAS
EJERCICIOS DE REPETICION
LHubieras pensado que lo mataror a, hermano
Kriiwajchu karoa Ausindaj turanta waft-
chinankuta. de Rosenda?
Yachasqankuchu Ururu makina yanninmanta LHabian sabido aue el tren de Oruro se des-
llojsipunanta. carrilaria?
burro negro se mo -
Yachasciankullachu yana wufunku waftpunanta. LYa habian sabido que su
riria?
Yachanmanchu karqa Amandaj tatan waftupu- LSabria que el nadre de Amanda moriria?
nanta.
Pitaj yacharqa Sirafin sachtamanta urma - LQuidn sabia que Serafin se caeria del
nanta. Arbol.
Pikunataj yachamanku Wankakuna Ausindaj LQuienes sabian que los Huanca, matarian
turanta wafiuchinankuta. al hermano de Rosenda?
Eunarciankipuni sina wallunkfamanta urma- Parece que habias deseado siempre que se
nanta.
cayera del mlumpio.
Imarayku golqe tutumasninkuta windinankuta jor que crees que vendan sus "tutumas"
kriinkiri. de plata?
Qtaya futhomanku kasqa figuta, kriinki- Dice que mahana cortarin el trigo,
4crees que terminen?
chu takunankuta.
Pasado maftana dice que se festejaran,
Minchha diachakonqanku kasqa, munankicflu
ouieres que tus hijas vayan?
ususisniyki finankuta.
EJERCICIOS DE SUSTITUCION
Putusi golqe qhoyasman 1,ipunanta kriini. FUtusi golqe qhoyasman fipunanta kriini
qori Putusi qori qhoyasman fipunanta kriini.
titi FUtusi titi qhoyasman tipunanta kriini.
jifu---- ....... --------------- Putusi jiru qhoyasman ripunankuta kriin
Putusi golqe qhoyasman fipunankuta krii
golqe
v
Mana qan r inaykita munaymanchu. Mana (Ian finaykita munaynanchu.
1111118 wahunaykita----- ..... Mana qan wahunaykita munaymanchu.
.. .. ripunaykita Nana qan fipunaykita munaynanchu.
Mana qan chinkanaykita munaymanchu.
ob Mana qan kasarakunaykita munaymanchu.
-------- kasarakunaykita
Unidad 19
233
M110 4=0 MI
Putusi llajtakamachu hpunayku kanman.
Putu.si llajtakamachu hpunanchej kanman.
i
Maria qankuna Ilmaykichejta munaymanchu. Mana qankiina l'inaykichejta munaymanchu.
411.0 paykUnaMO00mM Rana paykuna knankuta munaymanchu.
Noqa wayk funaykama munayman takinaykita. Noqa wayk tunaykama munaymar takinaykE:a.
(Qahkuna)-----------------------_---_-- Noqa wayk tunaykama munayman takivaykichejta.
(Nr) =MII71MINI Noqa wayklunaykama rnunayman takinanta.
(Rusawan Mariawan)--- ------ ------- Noqa wayktunaykama munayman takinankuta.
(Qan)--- Noqa wayktunaykama munayman takinaykita.
(QEln)
......... Yachargankichu paykuna maqanakunankuta.
SUSTITUCION DE NUMERO
EJERCICIOS DE EXPANSION
MIli
(ashkha)------- -_--------_ ..... Yachargani ashkha klacha kamyunitasniyoj
kananta.
i
chejta.
.....
(Mayoj)......weampsim ...... Rittiyoj orqoman knaykichejmanta kusiku-
sani.
(phatu) Kusikusani phatu fi-6,yoj orcionan finayki-
chejmanta.
Unidad 19
236
Kriinkichu Whnkakuna Putusi golqe qhoyaman Nana Wankakuna Putusi golqe qhoyaman fi-
hpunankuta. punankuta kriinichu.
Sara tarpunankutachu, jawas tarpunankuta- Maria sara tarpunankuta, nitaj jawas tar-
chu munawaj. punankuta munaymanchu.
EJERCICIOS DE RESPUESTA
AFIRMATIVA v. NEGATIVA
Munayman q'aya chimpa ?unas jamunankuta Mhna munaymanchu Waya chimpa imnas
larglata pichananchejpaj. jamunankuta, larglata pichananchejpaj.
Kriinki irmanunaej jatun sonqoyoj kananta. Mana kriinkichu irmanunchej jatun son-
qoyoj kananta.
Inisaqa mana kasarakunanta yadhaspalla,
Inisaqa kasarakunanta yachaspafla p/achata
plachata riantikusan.
rantikusan.
Nana kunan wata wafiunayta yachariyman
Kunan wata wailunayta yachariyman chaym, kaj
chayqa, kaj chhika golqeyta mikhukapuy-
chhika ciolqeyta mikhukapuyman.
man.
EJERCICIOS DE TRADUCCION
DIALOGO DIRIGIDO
Kayetano: RusindAy, imarayku lutullisqa
Kayutano, tapuy liusindata imaraykuchus
nurisankiri.
lutullisqa purisan.
Ausinda, willay Kayetanuman, apha wa- Ausinda: Aqha wasiyoj willawarqa, kuraj
siyoj willasusaanta, kuraj kaj kaj Wanka uzniwan turayta chlan-
Wanka fumiwan turaykita chlan- qascianta.
qascianta.
Kayetanu, niy Ausindata, amatia waqanan- Kayetanu: Ama waqayflachu Ausinday noqa
ta; Wankakunata masktaysinnyki- Wankakunata masklaysisqayki.
tawan.
Kayetanu, willay Putusi aolqe qhoyasman Kayetanu: Putusi aolae qhoyasman arlenanku-
ayclenankuta kriisqaykita. ta kriini.
Kayetanu, willay Ausindaman, mana pay Kayetanu: Mana qan isinaykita munaymanchu
finanta munnsclaykita. Ausinday.
Ausinda:
II. Luiswan Jwanwanqa Klisaman allin sut,iyayta finanku tian, sapallusta hntej;
Klisakama finankupajqa gundulata japtimunanku tian Kanchanejmanta, piru Jwanqa
puhusallanraj.
Jwan:
III. lifinoqa uspitalman fin umanta jampichikuj, wuiunwan chfallpachikuspa uma qaran-
ta llikfichikusaanrayku.
Dujtur:
Luis:
Pawlu:
EJERCICIOS DE ESCRITURA
Escriba las dos oraciones en una sola, efectuando todos los cambios que sean
necesarios.
Unidad 19
141
DOS ORACIONES SIMPLES v. UNA ORACION COMPUESTA
Maynejpitaj t'uru mankasri. Qayna fanter- Maynejpitaj qayna fantisqay tlurn mankasri.
qani.
Munankichu chay chojllu wayk'uta Kisi- Munankichu chay kisilluwan mikhusanku choj-
lluwan mikhusanku. llu waykluta.
Qhaway chay uriata. Qayna sacnIamanta ur- Qhaway chay qayna sachlamanta urmaj funata.
marqa.
Qhaway jaqay chulitata. Paywan kwikata Qhaway jaqay chulitata piwanchus kwikata
tusoj kani. tusoj kani.
Kaykuna paykuna kanku. Wasita fuphacher- Kaykuna paykuna kanku pikunachus wasita fu-
qanku. phacherganku.
Wasiypi tian. Ujninta oosqayki. Wasiypi kaj kuna manta u .LLa closqayki.
NARRACION
"Punkoqa wisq'anapajpuni"
Chunka sojtayoj watayojllaraj kasaspa, Mama 1usaryu jatun jistaman fiyta munarqani,
chaypaj lisensyata mafiarikuyta munaspataj, manaraj suttiyamusajtin, papasuypaj pufiunan
kwartu punkuta takamorganifia.
Yu Karmilitu, niwarqa, "Qayna mamayki willawaraa Mama kusaryu jistaman kyta munas-
qaykita, kunanqa lisinsyata marlakunaykipajchu chhika laohallapiraj fijchlarichiwaj ja-
morganki".
Ari tatay, mosoj sunichu fantipuwasqaykipi munayman fiyta, Mama Lsariu 1.6ta qha-
wakuj, misatapis uyarikuyta munayman, "walli fuskitistapis" fantikuyta munayman a...
Unidad 19
242
NARRACION (Continuación)
llojsisqani,
Papasuy niwasganta uyariytawan, kusikuywanqa wala-jina kwartunmanta
aysaytawan, karunay-
punkuta kichasciata saqerparispa. Chfumpi sunichuTta kuralmanta
kuytawantaj iskay urallapi chayarparergani llajtamanqa. Uj fakhu sachfaman sunichuyta
mayllakunaypaj, uyayta
wataykuspa larqta kantumanraj ierqani, makisniytawan uyaytawan
inleshamanfiataj
mosoj pafiwiluywan chfakichikuytawan chujchayta fiajchlaykukuytawantaj
thaskini; yaykuspa sumaj asintupi tatakura misananta suyanaypaj. Na misa qallarikunan
niwarqa,
kasajtin uj ayllu masi qayllaykamuwaytawan jawanejman orqhawaspa, kay jinata
chlulunwan jup/iyninta chfakichikuspa:
phawaspa fin-
"Yu Karmilu, tatayki wajyasunki; kvnitan pacha, wasiman paywan parlaj
ki kasqa".
jinapuni phawa-
Sunichuyta phaskaytawan, patanman phiykiykuytawantaj, sajra wayra
rierqayku Chayaytawan luku jina tatayta taripaj Iserciani, tatay, papasuy, maypi kanki
qayllapi qlofiichita mikhuku -
...nispa. Kusinamanfia kharkatitispa yaykujteyqa cifoncha
sajta taripargani.
VOCABULARIO:
Matatay: Temblar.
Khaku: Tartamudo.
Unidad 19
243
PREGUNTAS
GENERALIZACIONES
Se usa para referirse a una acci6n o estado futuro, con respecto al tiempo del verbo
principal.
EJEMPLOS:
Unidad 19
244
GENERALIZACIONES
I. El verbo principal cambia de tiempo, pero el verbo auxiliar permanece siempre in-
variable. Ej: Uj phulluta fantinayta munankichu.
Uj phulluta imntinayta munawajchu.
Uj phulluta iantinayta munajchu kanki.
Uj phulluta fantinayta munarciank_chu.
Uj phulluta fantinayta munasqankichu.
Uj phullA fantinaytachu munasqanki. etc.
"Forma interrogativa"
munarganki
gantinaytachu munanki tlantinaytachu
Rantinaykitachu MNIMID011010 ftantinaykitachu
Rantinantachu munanki Rantinantachu munamanki
Rantinaykutachu munanki Rantinaykutachu munamanki
Rantinanchejtachu munanki Rantinanchejtachu munamanki
Rantinaykichejtachu munanki ?ant inaykichejtachu munamanki
Aantinankutachu munanki Rantinankutachu munamanki
"Forma afirmativa"
"Forma negative
Unidad 19
245
LECTURA
PUSARIWAY KAMYUNITAYKIPI WIRAQOCHAY
Manafia Unuratu puriyta atispa, Parutani* chimpapi, Sayari Parotani: Estaci6n del
ferrocarril Cochabamba-
yannejpi, qlepinta pampaman churaytawan; chakisninta atis- Oruro, a cuyo frente se
halla situado el camino
qanta aysaspataj, chliki patapi wijchlurayasan,* ima rijchlaj carretero Cochabamba -
Oruro - La Paz, denomina-
kamyunllapis Ururuman knanta suyaspa. do camino de SAYARI.
WijchturaYasr: Yacer.
Qhepinmanta* kuka istallanta orqhospa, karunejman Estar echadc. una persona.
Qhepi:Espacio comprendi-
machu pijchunta* wijchluspa, iskay kutita thowtawantaj do entre la prenda de
vestir y el pecho desnu-
alliymanta laqhemanta laqhe kukitanta qallarin siminman do.
Machu pijchu: Porcion de
klisfiiyta*; llyujtlanta fiataj fiataj klatuspa. coca que ya permaneci6
bastante tiempo en la
Ufla istallanmanta* uj kluyunata sikliytawan, phuspa-
se encuentra desabrida.
rusta masktakusajtintaj, uj klacha charanguj waqaynintawan
4H8H88HSH:k
Unidad 19
246
LECTURA (Continuación)
Llajtarayku ujtawanpis
Mayllapipis tinkusunman
Chilinusta plultisunman
-Y88:4:-K-X-X-***388:484-3C
Bolivia nocianchejpata
Paraguay paykanajpata,
Munanakuy moaleyllata
41**31*-X-188:498:-YdWir
Muchlaspa napaykusunchej
Kawaasaspa wayllusunchej
viraftpuspa maymantafia
iHHHI-Y8898:44-**§*
Sonqoykipi plampawayku
Qanmantamin kkhuriyku
Qanmanmin kutimpusoayku
48888H8888888:**
Ripunachej wasikama...
41-11-WESH881-38814-381
Unidad 19
247
LECTURA (Continuación)
kay
fisunchej parlaykacharikuspa
kisniy nanasawan
chej
hay turituri
Maychus chaylla kanku*. Mana mirayta atinkuchu, atoj Maychus chaylla: Regu-
lar. Ni poco ni mucho.
anchata &la uwijitasta achun*. Tianchd uj pachaj, mana- Achuy: Llevar algo ayu-
dAndose de los dientes.
tajchus. Llamasniypis chunka phisqayojlla* kanku. Chunka phisqayojlla:
Solamente quince.
- Karwasniykiri
ta. Atiymanchu.
lejlla risuchun.
- Sawadukama Unuratu
Conclusión:
Qenanta waqachispa:Tocando
qa, qenanta waqachispa* dun Aaymunduta suyasarqa.
su
Aiparay: Darse cuenta de...
Dun Ihrmundoqa tata Unuratuta hparaytawan* kapyunitan-
Rawpaqeykita: (delante
chakillapi 14isaj nawpaqeykita* qantaj qhatimuwanki*.
tuyo).
Qhatimuwanki: Me vas a
Sumaj yankunasta pusasqayki, wayitoman chayananchej-
seguir.
kama.
Unidad 19
25U
LECTURA (Continuación)
japfej* asunchej.
orqo wasapi phishqa dedullafia* chinkaykunanpaj fal- Dedu: Dedo. Los campesi-
nos se dan cuenta de la
tasajtin, iskupitatawan llijllatawan lijrakuspa* hora, midiendo la salida
o entrada del sol con el
pantyunnej qaqaaman ferganku. Unuratu parlasganman brazo extendido, y los
dedos juntos.
jinataj, chay tardi wahuchemanku chunka sojtayoj Liiray: Llevar en el hom-
bro.
wiskfachasta, qfayantin paqarintaj Yuraj Sayari loqho papagallpa: Terreno en
el que cabaron papa.
fumispi chunka pusajniyoj wiskfachata waftchillargan-
pis wailuchillargankutajpuni.
Unidad 19
252
PREGUNTAS
Unidad 19
253
NUNERALES
CARDINALFS
UNO y
DOS
El ndmero indica la Unidad en cue la palabra apareci6 por primera vez. Tergase
en cuenta que las palabras de origen espatiol estAn escritas tal como las pronuncia
el campesino que vive más alejado de la influencia del castellano.
A.
ace, pues...4
abinida Avenida 19
achachi abuelo 6
achuy llevar o manejar con la boca 15
agradisiy agradecer 1
agustu agosto 3
%kalu Dicese de la persona que evacua el vientre frecuentemente.
Cag6n (Aka - Excremento). 13
Akulliy Masticar coca 8
akurdyun acordeón 7 '
balli Valle 5
Biatris Beatriz 17
Blanka Blanca 5
Bulibya Bolivia 5
bulsillu bolsillo 15
Bunifasyu Bonifacio
256
CH
chfajllay dar un sopapo 17
chajnay cargar 9
chajra chacra, sementera, tierra sembrada 4
chlajwakitu bullicioso 14
chlajway meter ruido. Hacer bulla 14 (chlajwa, bulla)
chlaki seco 7
chlakichiy hacer secar 10
chakisituyojfia modismo que indica que una wawa ya puede caminar 14
chlakiy sed 7
estrenar algo rociandolo con bebidas alcoh6licas 14
ichlallpaj! sonido onomatopdyico que significa la caida de algdn
cuerpo en el agua 18
chlallpay arrojar con mucha fuerza algdn cuerpo. En otro contexto
tiene el significado de asesinar (matar). Asimismo "estre
liar". Ej: Awtu chlallpakun (el auto se ha estrellado) 12
chfanqay arrojar, lanzar 12
chansakuy gastar bromas 9
chantapis despuds, ademis de 15
chlaqe sopa de trigo o quinua 8
charangu instrumento musical parecido a una guitarra pequefia. El
charango tiene por lo general cinco auerdas 6
ch/arki carne salada y secAda al sol 3
chlarkilu apodo para personas o animales demasiado flacos 13
chlaska estrella, lucero 6
chlataj chlataj palabra onomatopOica que indica el sonido que producen las
gotas de agua al caer de lo alto 18
chawa crudo 15
chlawa ordefio (acción y efecto de ordefiar) 13
chfaway ordefiar (extraer la leche de la ubre de las vacas) 13
chawpi entre (preposición) 3
chawpi tuta media noche 8
chawpichay agregar algo en medio de otras cosas. Este verbo es muy
usado al beber entre los alimentos. 17
chay ese, esa, esos, esas (Adj. demostrativo) 1
chayachiy hacer llegar 15
chayampuy retornar 18
chayamuy llegar 18
chayay llegar 5
chaychd jquieres? lbueno? 4consientes? Lestás de acuerdo? 16
chaykama mientrastanto 8
chaylla eso no mis, nada mAs que eso, tan s6lo dso 15
chaypachaqa entonces. Ej: Jina kachur chaypachaqa; asi sea entonces. 3
chaypis eso tambiAn 14
chayrayku Por eso 6
chfejchi gris 5
chejninakuy aborrecerse (reciproco) 9
chejniy aborrecer 9
chlejtay rajar 17
cheqachu LEs Nardad que ? 6
cheqan recto 6 correcto 15
chteqe chleqe escarabajo, cole6ptero de color negro, que cuando se lo
ca se hace el muerte 14
chhalla la planta del maiz cuando esti seca y sin mazorca 8
chhalla liviano (Adj.)
chhanqa plato criollo boliviano de carne de conejo o gallina 7
chhapuy palabra boliviana que significa "empapar algo en el agua
SOPAR 7
257
chharpuyapuy perder la vista a medias 12
chhika tan (adv.) 11
chhitay prender (prender un alfiler o aguja etc.) 11
chhoqo ovalado 5
chuluy picotear (sacando pedazos de materia) 15
chhutuy picotear (aves) 15
chibu chivo 15
chicharuna chicharrón (carne de cerdo bien tostada) 17
chtichi sucio 5
chlichichay ensuciar 17
chijllay encoger 9
qhili Chile 5
chilijchi seibo (4rbol) 7
ch/illami plato hondo, grande fabricado de barro 7
chilwi pollito red.& nacido 15
chimpa enfrente 2
chimpay (paslr de un lado al de enfrente) 17
ch/in silencio. Ej: Ch/in nisqa lugar silencioso.
chlin kay quddate callado 14
china hembra 14
chinkachiy hacer perder 6
ch/inllamanta silenciosamente 16
chlinyapuy acallarse 12
murcidlago 16
chiri frio 2
chiri luma altura frigida 16
chirum hacer frio, tiempo frio 2
chiri wariusqa jina COED muerto 16
chlisi noche 8
ch/isiyay anochecer 8
ch/iti chico, nifio de corta edad 1
chlojAilu lagafioso 14
chtojiii lagaila 14
chtogiyapuy enformarso de los ojos, volverse lagafioso 17
Damyana Damiana 7
Danyel Daniel 4
diablada tliablada (conjunto de danzarines disfrazados de diablos) 12
diachaku fiesta de cumpleafios 5
diklarasyun declaraci6n 18
dilantiru delantero 17
disimbri diciembre 3
disku disco 4
Dyus Dios
dujtur doctor 4
dumingu domingo 3
Dura Dora 8
dusi doce 3
Fidil Fidel 8
Firnandu Fernando 5
Jista fiesta 7
Furtunata Fortunata 8
gallu gallo 8
gallu waqay canto del gallo (4 A.A.) 8
garapifia chicha con helado 6
guifa guerra 17
Griguryu Gregorio 6
Guillirmina quillermina 4
Cuillirmu Guillermo 4
guitafa guitarra 7
gundula endola, colectivo 3
Gustabu Gustavo 14
tT
jabun jab6n 17
jacha hacha 9
jaku vamos 1
jak/u harina 8
jakuchej vamos 12
jakullafta vamos nomAs ya, vamps de una vez 14
jallpla tierra 5
jallpta qallu asi se la denomina a la persona que tiene mucha dificul-
tad para hablar. La traducci6n literal seria que tiene
la lengua llena de tierra 17
jamplatu sapo 13
jampiy curar 12
jampuy retornar, volver 12
jamuy venir 5
janchlay triturar apretandn con la boca 15
jankla cereal tostado ("tostado") 5
jankla kipa cereal a medio tostar ("retostado") 8
japliy coger, agarrar 7
janay aqua (Adj.) 2
jaqay pacha aquella vez 6 JAQAY PACHAPI (en el otro mundo) Ej:
awilumanqa mosojj'achata churamanku JAQAY PACHAMAN
CHAYAJTIN TUKUY RISPITANANKUPAJ. --Al abuelo le pusieron
ropa nueva para oue cuando llegue al otro mundo lo res-
peten todos. 11
jasut:iy flagelar, azotar 15
jatarikuy levantarse 8
jatariy retirarse 8
jatun grande 5
jatun karay alto, alta (de estatura, refiriêndose a personas) 13
jatun sonqo bondadoso 12
jatun tata abuelo 7
jawa afuera 10
jawapi afuera 10 (jawaman -- vete fuera)
jawas habas 8
jayachikuy "Quemarse" el paladar al comer aji 7
jaykta LcuAnto? 5
jayklaj Lcuindo? 2
jayklajpis LAlguna vez...? 7
jaytlay patear (golpear con los pies) 14
jayway alcanzar 3
jichlay echar (verter liquidoE, cereales, papas etc.) 9
jigus higos 5
jik'un jiklunta sollozar hipando 11
jik'uy hipar 11
jilaqata hilacata (jefe de los campesinos, mayordomo) 15
261
jina asi; como. Ej: alao jina --Como el perro. (conj. comp).
jjna kachun-Asi sea (Adv. de modo) 2-
jinakajtin si es asi...16
jinchlay dar un revés 17
jisqlon nueve 1
jolate sopa (plato criollo) 14
joq'ochay mojar 10
jornal salario establecido por cada dia de trabajo 12
jucha pecado 10
juchallikuy pecar 17
juchluy pequefio 5
jukluta abarca, zandalia 9
Julian Julian 6
Julya Julia 9
Julyu Julio 3
jumpq sudor 11
jumpliy sudar 11
juntlachiy hacer llenar 11
junt'ay llenar 11
jufiu junio 3
jurbul fdtbol 15
Jusi José 1
Jusifina Josefina 4
jusktu agujero 13
juskluy agujerear 17
juwira rubia 6
Jwakin Joaqu'In
Jwan Juan 1
jwivis jueves 3
kichariy abrir 6
kichay abrir 6
kikin parecldo, lo mismo, el mismo 13
yerba aromática que se usa para condimentar la salsa de
locoto y tomate (LLAJWA) 7
killa MS) luna Ej: Para killapi -- en el mes de las lluvias
killapi Yeisunchej-- iremos aprovechando la
luz de la luna. 10
Killakullu Quillacollo (pwablo cercano a Cochabamba) 11
kinsa tres 1
kinsantillayku trea solamente 17
kinua quinua 8
kiru diente 14
Kirus Quiróz 15 (Kiruskuna -- los Quiróz)
kisillu queso 3
Miski estrecho (Adj.) estreftimiento 15
klasi clase (escolar) 1
Klisa Cliza (pueblo cochabilmbino)11
kostal costal, gangocho, saco, bolsa grande tejida que sirve para
transportar productos agricolas. 11
kriiy creer 19
Kuchawamba Cochabamba
Wuchi diligente, activo, vivo 5
kuchillu cuchillo 7
kuka coca 1
kulur color 5
kulli morado 5
klullu tronco 5 (árbol)
kumpagri compadre 11
kunan ahora 2
kundur c6ndor 15
kundurillu waka toro o vaca de color entre blanco y negro, como el ganado
holandés 15
kunfisakuy confesarse 15
kunfisay confesar 15
kunitan este mismo momento 2
Kuni'mdu Conrado 5
kuraj mayor. Ej: Kuraj churiy mi hijo mayor. 7
kuraj demAs, sobra. Ej: Ancha kuraj está muy demas 7
ku?al corral (lugar cerrado y por lo comdn descubierto, contigtio
a una casa y dependiente de ella 5
kuHjidur corregidor (autoridad policial) 16
kusa pacha muy bien, perfecto 3
kusi-kusi especie de arafia pequefia 19
kusikuy alegrarse 12
kusina cocina 5
kustala costa, saco para transportar productos 11
kutana batán (piedra para moler) 13
kutay moler 7
kutichiy devolver 17
kutimpuy retornar 16
kutimuy volver 7
Mutuchikuy hacerse morder con alein objeto por ejemplo la mano, el
pie, etc. 16 ---Hacerse cortar el cabello.
k,utuy cortar 16
kuyuy moverse 6
kwadirnu cuaderno 9
kwartil cuarte1 12
kwika cueca 7
264
lachiwana avispa 13
lagrillu ladrillo 18
lampa gala 9
;Laq'nj! pllabra onomatopéyica que imita el sonido que produce un
cuerpo grande cuando cae al suelo. Asimismo el sonido de
una cantidad de barro arrojada con fuerza a la pared u
otro cuerpo 18
laqha oscuro 8
laqhayapuy oscurecerse 8
laqhayay oscurecer 8
laqha hoja (vegetal) 6
laranja naranja 5
laroya acequia 13
larway arder el fuego 11
lawray arder el fuego 11 Ej: Wasi lawrasan -- la casa estA ar-
diendo. La casa se estA incendiando.
lasu lazo (de cuero trensado o torcido) 6
latanu plAtano (banana) 14
latu plato 7
lawa sopa de harina de maiz, trigo u otros cereales 8
lawandira lavandera 10
laya chase, especie. Ej: Ima layataj chay alqoyki --- De qué
raza es ese tu perro 8
layqa persona que se dedicaahacer brujerias en perjuicio de
sus semejantes 14
layqay brujear, hacer brujerias 17
lerdo tuerto 14
lichi leche 3
lichuga lechuga 12
liiy leer 5
lijitimaminti legitimlmente 16
limun limft 5
lipliykuy agacharse, esconderse u ocultarse para no ser visto
(agazaparse) 16
lirwi libre 18
lisinsha licencia 11
liun leOn 12
loqho conjunto de piedras puestas desordenadamente, unas encima
de otras 14 (montOn de piedras grandes).
;Loqhón! palnbra onomatopéyica que remeda al sonido quo producen
los truenos que anuncian lluvia; o de un objeto granda que
cae al suelo ruidosamente 18
loqfo sombrero de campesino fabricado de lana de oveja 14
loqotu locoto (nombre que se d4 en Bolivia a una clase de pimiento
muy picante y de variados colores 7
Lorya Gloria 1
Luchu Lucho (nombre familiar de Luis) 3
Lugarniy karqachu juve tiempo? "mana lugarniy karqachu" -- No tuve tiempo 18
Luis Luis 11
Luisa Luisa ll
Lula Lola 5
lunis Lunes 3
Lupis López
lurasnu durazno 6
Lurdis Lourdes 4
Lurinsu Lorenzo 5
lutiria loteria 9
265
LL
llajta ciudad, pueblo, patria 4
llajta masi familiar; de un mismo pueblo o comarca 7
llajwa salsa de tomate y locotJ molidos 3
llakikuy apenarse, entristenerse 10
llanklay trabajc-a. 5
llantla lefia 8
llanta chlejtana hacha 17
llantlay lefiar, hacer lefia 17
llanthu sombra 5
llanthuna sombrilla 17
llanthuy hacer sombra 5
llasa pesado 6
Ilasanchu persona perezosa, pesada, poco activa 13
llawchlinchu debilucho, persona de poca fuerza 13
llawqhe flojo, mal amarrado, poco apretado 14
llijlla pedazo de tejido rectangular y algunas veces de forma
cuadrada, que las campesinas utilizan parn cargar a sus
gUagUas o articulos distintos 5
llik'iy rasgar 12
llimphu limpio 5
llimphuchay limpiar 17
lliphipiy brillar 12
llywjtla pasta dura formada de ceniza y papa cocida, con que los
campesinos acompafian el akulli 18
Ilywjta muchisimo, demasiado. Ej: lliwjta mancharini -- me he
asustado demasiado 16
llojsiy salir 5
lloqalla muchacho campesino 13
subir 8
llogle izquierda 6
lloq'e zurdo 6
lluch'ukuy despojarse, quitarse. Ej: Lluchlukuy somwituykita
---Quitate el sombrero 12
llulla mentiroso 6
llullu verde (no maduro) 15
llut'ay revocar 12
llyuj llyuj ralampago 18
llustla resbaloso (Adj.) 18
nanay doler 11
nanay dolor (s.) 12
ni ima kajtin por nada, imposible. Ej: Ni ima kajtin mamitayta waflu-
chiymanchu Por nada del mundo la asesinaria a mi
madre 15
ni jayk'aj jamis, nunca 5
ni maypi en ninguna parte 6
Nimisyu Nemesio 15
nina fuego 11
ninri oreja 10
ni pi nadie 10
nisitay necesitar 11
niscla habia dicho (dice que) 13 Pl. - Niscianku.
nisqa notiftcado, avisado (p. p.) 13
nitaj Y no. Ej: Wasiyman nitaj ususiyta Mkunichu ---
He ido a mi casa y no la he visto a mi hija.
u u u u u pero no la hevisto a mi hija. 6
Niy decir 5
Noqa yo 1
nubya novia 18
noganchej nosotros 2 (extensivo)
nubyu novio 18
nogayku nosotros (restrictivo)1
nuchis noches 1
nueimbri noviembre 3
fiajchta peine 11
fiaklay desollar, cuitar la piel 1 los animales.
Nota: Este verbo se usa con el significado de carnear,
matar las reses, descuartizarlas 15
Flan camino (En el departamento de Cochabambal.se usa mAs
YAN camino) 4
hermana de la hermana 7
hawi ojo 5
fiawilu ojoso 13
hawpaj o Kawpa anterior, antiedo. Ej: Rawpa una --- hombre antigtio)
Nawpajta chujchukallawan tarpuj kayku sarata antigUa-
mente con solamente picotas sembrAbamos maiz 8
flawpajtachi posiblemente antes, anteriormente 14
heqen palabra arcaica que se usaba para acompahar a los ndmeros
ordinales Ej: iskay fiecen segundo 14
269
0
ojllay incubar, empollar 15
onqoy enfermedad (s.) 4
onqoykuy enfermarse 4
oqhariy levantar, mover algo de abajo hacia arriba 10
oqe plow (color) 5
oqoy tragar 12
orqo montafia, ceigro 3
orgo macho 14. Ej: Orqo alqo perro
orqhoy sacar 9
crqhokuy sacarse 9 Ej: SumwiNykita orqhokunki inleshaman yaykunay-
kipaj Te vas a sacar el sombrero para entrar a la igle-
sia.
pabu pavo 15
pacefio de la ciudad de La Paz 14
pacha mismo. Ej: Kikin pacha exactamente el mismo.
Chayamunku pacha acaban de llegar 10
pfacha ropa 10
pachaj cien 11
pachallampi en el mismo lugar 16
Wachallikuy vestirse 17
pacha mama Madre tierra 11
pagri padre, sacerdote 4
pajtA cuidado 11
pakakuy esconderse 19
pakay ocultar 9
pakititu paquetito 8
Wakiy quebrar, romper 6
PAu Paco 2
palatu poroto de forma alaanada 14
palawra palabra 9
palumita palomita 18
pallay recoger, coger, Hacer la cosecha o recolección de los
frutos. Ej: Awilu mulinu wasamlnta Oikasta pallasan
-- El abuelo estA recoeendo flores detrAs del molino.
Wallpa khuritusta pallakusan pampamanta -- La gallina
estA recogiendo gueanitos del suelo 6
pampa suelo, planicie 4
ptampay enterrar, meter bajo tierra 9
pana hermana del hermano 7
pandilla cualquier reunion de gente, especialmentr: la que se forma
para divertirse 7
pansalu barrien, flue tiene grande la barriga 13
pantalu pantalones 12
pantyun cementerio, pcInte6n 6
pafia derecha 6
papa wayktu papa cocida en agua 3
papi1a papel 3
pagarin esta mafiana 8
Waqo rubio (color del cabello) 5
para lluvia 2
parachiy hacer llover Ej: Sachlata thalaspa lurasnusta parachimorqa
--Sacudiendo el Arbol hizo llover duraznes. Chay chiwaku
anchata takisan, parachimuwasunchej. --Ese chiwaku estA
cantando demasiado, va a hacer llover 12
270
paramuy llover 2
paran paranta copiosamente. Ej: Paran paranta wagasan; EstA llorrn-
do copiosamente 12
parlasga comprometido. Ej: Kasarakunankupajqa tatakura parlasaafia
kasan -- Para su matrimonio el sacerdote ya esti comprome-
tido 14
parlay hablar 4
parukya parroquia. Ej: Parukya wasi casa parroquial 18
pasachiy hacer atravesar, cruzar, "hader pasar ua ric". Atravesar,
traspasar. Neter una cosa por el hueco de otra. Tragar,
engullir, Hader pasar a una persona al interior de una
habitación 12
pasifiu oriundo de la ciudad de Ls Paz 14
pastilla porción de pasta de sabor dulce 12
patapi arriba, encima 2
platay morder 16 Ej: Alqo platawan chakiymants -- El perm me
ha mordido del pie (sin sacar ninguna porción de carne)
Patrisya Patricia 4
Pawlu Pablo 10
pay el, ella 2
payasu payaso (titiritero que hade de gracioso con traje, adema-
nes y gestos ridiculos) 12
pgykuna ellos, ellas 2
pleqe cerebro 14
pesada cantidad de papa u otros tuberculos alimenticios cuyo peso
alcanza a 100 kilos. Ej: Pesadn papata windiway Vendeme
100 kilos de papa 14.
i;Phaj!! Palabra onomatopeyica que imita el sonido que produce una
cascada de agua 18
phajcha salto o cascada de agua. Despefiaderc de agua 17
phajchasniyoj que tiene muchas cascadas 17
phajchay caer el agua sonoramente 17
phaskay desnmarrar (guitar o soltar nmarras) desatar 8
phatay reventar (abrirse una cosa en virtud de una fuerza interior
Ej: Gundulaj guman phatarparin -- la gama de la góndola ha
reventado.
Ashkha yaku chayamusganrayku larq,a phatasqa por haber
llegado mudha cantidad de agua, la acequia habia reventado 18
phaway volar 7
phifia enojado 5
phiri desmenuzado (alga dividido en muchns partes) 14
phiriy, desmenuzar (dividir en partes menudas una cosa)
phiri machasqo totalmente borracho 14
phukuna sopiador (pedazo de tubo que sirve para aventar el fuego) 17
phukuy soplar 7
phullv frazada 3
phuru pl-ma(ave) 10
phuspuru fósforo 6
phlUkuy apenarse 12
Pi Oluién? 1
Pi en (preposicion) Ej: Wasi-pi - en la casa 1
pichana escoba 3
pichay barrer 6
Pigru Pedro 1
piki pulga 14
pili pato 4
Pilkumayu Rio Pilcomayo
271
pilpintu mariposa 13
pilukiria peluqueria 17
piluta pelota 7
pinu pino 7
Pipi Pepe 2
Piru Perd 3
piru pero 4
piryudiku peri6dico 3
pliseqa perdiz grande que vive en las alturas 14
cinco 1
pisi poco 5
pisi sonqo timorato, timido 12
plisqo p4jaro 14
pisu peso 14
Pitrunila Petronila 18
plasa plaza 5
ptolqo zapatito de bebé fabricado de lana 14
poqoy madurar 8
poqoy fruto 8
ploshqo fermentado 14
prujisur profesor 4
prujisura profesora 9
puchu sobra 3 Ej: puchu (colilla de cigarrillo)
puchuj wirasmnnta de las sobras de grasR 17
pujllana juguete 5
pujllay jugar 4
puka rojo 5
pukachay pintar de rojo 17
pulisia policia 12
pulpiria pulperia 8
pullira pollera 2
Pumpilyu Pompilio 6
:Pun! palabra onomatopéyica con que se indica el estallido de
una llanta o la caida de algdn cuerpo pesado 18
plunchay de madrugada, muy por la marlana, de dia 6
punchu poncho 2
puni particula que pospuesta a un vocablo significa "siempren
(se: sin duda ninguna) Ej: Llanktallasajmni - voy a tra-
bajRr sierpre 3
punkichikuy meteorizar, dilatar eJ vientre del nnimal los gases que
tiene acumulados en el intestino; el alfalfa tierna suele
meteorizar a los runuantes. Ej: Wakay llullu aljwata mi-
khuspa punkichilrusqa - a buey se habia inchado por comer
alfalfa tierna 15
punkisqa meteorizado hinchado, empastado 15
punkisqa cualquier parte del cuerpo que sufre hinchazAn 15
Ej: Makiy punkisqa kasan - mi mano est4 hinchada.
Larq/api yaku punkisan - en la acequia el agua se estd
hinchAndo.
(Hinchar el volumen de un cuerpo) 15
punku puerta 3
plufiu cintaro grande fabricado de barro con la boca angosta 5
puhuna catre 4
punlAY dormir 4
puriy zamiLar, viajar 6
puriykachay caminar pasear sin rambc fijo 11
puruma tierra virgen 9
pusaj ocho I
272
sschta irbol 6
snjmanakuy darse golpes de pull() (v. reciproco) 16
sajmay golpear con el 101.00 cerrado 14
sajra war°, malo, sin listimn 6
sajra ura en los poblsdos a las 3 de la tarde acostumbran servirse
un plato ligero (lunch); y lo ilaman "sajra hora" que
traducido literalmente seria: "Hora mnla" (en 11 cual se
siente hambre) 7
Sakawa 'laba, pueblo cercano a Cochabanba. Sacnba es la capital
de provincia del Chapare 14
sama qoqawi, merienda 6
samay merendar, descansar 3
samay aliento (s.) 3
Ssn Anfis San And/4s (la fiesta que se celebra el 30 de noviembre)
los campesinos acostumbran festejarla amarrando sogas a
los irboles para columpiarse, beber y bailar bajo la
sombra de los Arboles 7 Ej: Turusantusmanta San Anfisman
killa (De Todosantos a San Andrés hay un mes)
Santakrus Santa Cruz 9
sanuyapuy sanarse (de una dolencin) 15
snips Cada Ej: Sapa killa llankInsqlymonta iskay pachajta orqhoni
Recibo 200 pesos bolivianos mensuales por mi trabajo 6
saps kuti cada vez, frecuentemente Ej: Mamayqa sapa kuti oncollanpuni
(Frecuentemente mi mndre se enferma) 9
sapallan solo Ej: Klisamnnta sapallan kutimusan -- De Cliza estA
regresando sin compailia (s61o) 12
sapsllanku solos 12
sapallu plantn de la fnmilia de las cucurbitAceas, de la cual se
cultivan diversas variedades en Bolivia, que da por fru
to una especie de calabaza smarillenta, de pulpa comesti
ble, curs semillas son buenas para extingair las lombri
ces (gusanern) 11
sapan solo Ej: Sapan figutn tarpusnn -- solo sin compafiia estA
sembrando trigo 12
sapanku solos 12
sapatu zapsto 5
sapi raiz (4xbol, plsnta)
sapitan solita(o) 12
sapitanku solitos 12
saqey dejar, abandonar 11
ssaerpay dejar, abandonsr (ests forma es 'As frecuente) 11
sagerpariy dejnr, nbnndonnr 12
sari. 'viz (se refiere tanto a la pinnta como al grano)
277
sara cha,lra plantacidn de maiz 3
sRruy pisar, poner, sentar el pie sobre Rlgunl cosn 7
sastririn sastreriR 17
sawadu sibido 3
sawan zaguin, p6rtico (entrada principal a una casa de hicien-
d1)15
sawsi sauce 5
sayariy detenerse, ponerse de pie 9 "Sayay" (Ponerse de pie; de-
tenerse)
saykluy cansarse 8
senqa nariz 10
sengalu narig6n 13
seqe chicha que gun no tiene alcohol, por nc haberla dejado
fermentar 14
serge sapnllo, manzanl, durazno u otras frutas cocidas en brasas
u hornilla. Ej: Amisqafia kani, membrillu sergewnn. --
Estoy empalagado con el membrillo cocido en las brasns 14
Sapnllu sergeta apamuy Trae la calabaza aue hicimos
vocer dentro de las brasas 14
seys seis 11
shyertu es verdad 18
sigau cigarrillo 11
siki parte posterior del hombre y los animales que comprende
las asentaderas. Extioidad posterior de una cosa. 19
siklimira hormiga 19
sncar de rniz, nrrancar 17
sillp'a aplanado (delgado a lo y a lo ancho) Ej: Dijsyuna-
riu aswan phatu, uj kwadirnumanta nisqaqa Un dicciona-
rio es mis grueso (voluminoso) que un cuaderno (Sillpfa
es lo opuesto a phatu) 13
sillpfachay convertir en mAs delgado (menos voluminoso). Aplanar nuts
valiendose de golpes o cepillo, lija, auchillo etc. 17
sillpfanchu bistec gue a fuerza de golpes o prensa, tiene el aspecto
de una hoja de papel. Es un plato popular boliviano 13
sillu dig 14
simana semana 3
Simi bocR 10
simplakuy peinarse (para mujeres). Peinarse trenzando los cabellos 3
simpfay trenzar 16
sinay cenar 8
sinchi fuerte, duro Ej: Sinchi tumi piedra dum
Sinchita munakuyki (te Rmo fuertemente)
sini eine 5
sihurn salon. 1
sifiurita sefiorita 1
sipas joven (femenino) 3
Sirafin Sernfin 11
siray coser 11
sirtifikadu certificndo 18
sirwisa cerveza 5
sitimbri septiembre 3
siwara cebada 4
siwilla cebolln 6
Siwirinu Severino 17
sojsuy engullir 14
sojta seis 1
sonqo coraz6n 7
sonqochakuy consolarse 11
songochay consolar 17
278
somonanayta que da 1A.stims, somonanny -- dolor del coraz6n; pesar 12
sunsuyapuy entontecerse 13
sonsoyapuy entontecerse 13
sunsuyay entontecerse 13
sonsoyay entontecerse 13
sua ladrón 6
suakuy robar 6
suay rob-u.. 6
Sukri Sucre 8
sujitay suj3tar 16
suldadu soldado 4
sultira soltera 18
sultiru soltero 18
sullk'a hijo o hija menor, Ej: Sullkla churiy hijo menor 13
sumachej buenisimos, óptimoc 5
sumaj rijch/ayniyoj de buena presencial agradable, buen mozo 16
sumaj sonqoyoj de buen corazón, de buenos sentimientos, bondadoso 16
sumajpuni realmente es muy bueno 5
sumpi tierra de labranza que ha tenido bastantes afios de des-
canso 15
sumwiru sombrero 6
supay satan4s, diablo 3
suprijijtu suprefecto 16
suprijijtura suprefectura 16
susa susa muy temprano, al amanecer, en el crepdsculo 16
suskhuy deslizarse hacia adentro 14
suti nombre 1
sutfi claro, con mucha luz, consico 8 Ej: Sutfita parlanki --
-- Vas a hablar claro --
Sumaj sutfi kay chfuglayki kasqa, y... -- Bien clara (con
mucha luz,)habia sido esta tu choza Lno?
suttiay amanecer 8
sut'ichay esclarecer un problema, poner clara una cosa 17
sutfinchay esclarecer, poner clara una coca, un problema 17
sut'ichaysiy Ayudar a esclarecer un problema o poner clara una cosa 17
sutichay bautizor 10
sutiyachiy 'lacer poner ncxbre, hacer bautizar 10
sutlichiy alumbrar, encender, dar luz 8
suyay esperar 2
syete siete 8
ubligasyun obligaci& 18
uchu ocho 13
uchu morogto Piedra de forma redonda u ovalada que en Bolivia se utiliza
para =ler llajwa 14
ujisina oficina 15
uj uno 1
ujala ojali 15
ujtubri octubre 3
ujY4Y beber 3
ukhu profundo 5
ulala cacto cuya flor es de color rojo o blanco. Su fruto es
también de color rojo 6
Ulga Olga 12
uluchi vinchuka, especie de chinche gigante 18
uma cabeza 10
umallikuy memorizar 17
unay de mucho tiempo Ej: Unaymanta akusaykeqa -- De mucho
tiempo te estoy viendo --
hace ya mucho tiempo Unayila wafiupusganqa
hace ya mucho tiempo que se ha muerto --
En mucho tiempo Unaypi i4unayanqa kay wufituyqeqa---
En mucho tiempo tu burrito va a estar listo para el traba-
jo 13
unur honor 10
ulluyachiy derretir (V. Trans.) "Hacer derretir" 17
ufia cria de mamlfero 13
upiy sorber 7
ura hora 3
urapi debajo 7
urasyun oración "Angelus" Ej: Urasyun urasta jamusaj vendrd a
las 74 (mAs o menos) 8
urmachiy hacer caer 6
urmay caer Ej: Iskribina makina mesapatamanta urman la mAquina
de escribir se ha caido de la mesa -- 6
urmay jamuspa larqtaman urmani caerse (Cuando venia me he
caido a la acequia) 6
urtilanu hortelano 6
usa picjo 13
Uskar Oscar 14
uspital hospital 6
usqay rápido 11
ususi hija 6
Uwaldu Ubaldu 7
uwija oveja 4
uya cara 10
282
uyariy escuchar, oir 5
uypula jarra fabricada de barro y que se caracteriza por tener
el cogote largo y delgado 13
uywa este nombre llevan los animales que se cuidan en la casa
(animales douhsticos).
Suelen los campesinos usar "uywa" con mv. ha frecuencia
para "los hijos adoptivos" CRIADOS 12
wagunita vagoneta 17
wajcha huhrfano 13 Se aplica también con mucha frecuencia para
"pobre" Ej: Nana Rinatoqa qhapajchu, wajcha -- Renato
no es rico, es pobre 13
wajchecianman a otro lugar Ej: Pongan a otro lugar 16
wajra asta (cuerno)
wajray cornear 15
wajta costilla 15
wajtaj otro 14 Ej: Nana chaychu, wajtaj no es ese, es otro--
waj otro Ej: Waj kasqa otro habia sido -- 15
wajta7 Dar golpes con un palo
wajkuna otros 15
waka vaca 3
wakichiy preparar 9
wakin algunos Ej: Wakin takisanku, wakiataj mana Algunos
estan cantando y otros no 16
wakiru vaquero 6
waldi balde 5
walej bin 2
walejlia bastante bien 1
walejta que bien que... Walejta chayamunki qué bien que hayas
llegado 11
waliy valer 13
wallm gallina 3
wallpira cuidadora de gallinas o vendeqora de gallinas 6
negociante en gallinas
wallunkla columpio 6
wallunklay columpiar 6
wandira bandera 5
uanku banco 11
wanu guano 9
wafiakuy bafiarse 8
wafiuchiy asesinar 6 (matar)
wafiupuy morirse 6
wafiusqa muerto 18
wafiuy morir 6
waqay llorar 8
waqaychay guardar, conservar 15
warakla hlnda 9
waranqa un mil 11 (1.000)
warmi mujer 9
warmisapa soltera 19
wasa espalda 7
wasa detr4s 7 (wasapi, wasaman wasamanta)
283
yachajkuna instruidos 5
yachakuj aprendiz, alumno 5
yachay saber 4
yaku agua 3
yakuchay anadir agua a objeto de que sea más liquida. Aguar 17
yaku phajcha cascada 17
yaku Worli desayuno (traducido literalmente significa "el agua está
caliente". Worli yaku (agua caliente) 17
yan camino 4
yana negro 5
yanachay pintar de negro 17
yanapaj ayudante 12
yarohay hambre 3
yarwi aguja gruesa y grande con que los campesinos cosen la
boca de los gangochos o bolsas de awayo 11
yastá bueno, está bidn, asi se hará, ya 9
yaykuchiy hacer entrar 4 Ej: Tatakura inleshaman yaykuchiwarqa --
El padre me hizo ingresar a la iglesia -- Me hizo entrar
a la iglesia.
Naklayta yaykuchini phullusta malitaman -- Con mucha di-
ficultad he podido meter las frazadas a la maleta 4
yaykumuy entrar (en direcci6n al interlocutor) 4 Ej: Pich4 punkuta
takamusan, yaykumuchun Alguien toca la puerta (go1peal
que entre 4
yaykuy entrar Ej: Juskluman yaykusajchu. Arlo yaykuy LVoy a
entrar al agujero? Si, entra
yiwa yegUa (china kawallu) 14
yukalistu eucalipto 13
Yula Yola 8
yunta un par de bueyes destinados para arar la tierra.
Yunta 8
Yunta phaskay desamarrar las yuntas 8
yunta watay amarrar las yuntas 8
yupa en gran cantidad. Ej: Aljwa ukhupi yupa cowls tian --
En el alfalfar hay muchos conejos 5
yupay contar 14
yuraj blanco 5
yurajyachiy blanquear 5
yurus jarras de barro 5
Yusibyu Eusebio 15
yuyariy acordarse 8
yuyay mente, inteligencia, pensamiento (s) pensar 12
41-388881.48888HW8HH8H8;*