Download as pdf
Download as pdf
You are on page 1of 275
NGUYEN SINH TRI (chu bién) TA VAN BINH - NGUYEN HO QUYNH TOAN HOC CAO CAP TAP BA PHEP TINH GIAI TicH NHIEU BIEN SO ( Tai ban lin thir chin) NHA XUAT BAN GIAO DUC Chuong I HAM SO NHIEU BIEN SO 1.1. KHAL NIEM MO DAU 1.1.1. Dinh nghia ham s6 nhiéu bién sé Xét khong gian Euclide n chiéu R" (n > 1). Mét phan tu x € R° la mot bd n sd thuc (x,, x, .-, x,) . D la mot tap hop trong R". Ngudi ta goi anh xa £:D-R xac dinh bdi X= (XK), X) E Devu = fix) = fx, xy, x,) ER 1a mét ham so cia n bién sé xdc dinh trén D ; D duge goi 1a mién xée dinh cia ham 86 f ; x, xz, X, dude goi 1A céc bién sé déc lap. Néu xem Xp Xe ey Ky 1a cdc toa d6 cia mét diém M € R® trong mét hé toa dé nao dé thi cing co thé viet u = f(M). Trong trusng hop thuéng gap n = 2 hay n = 3, ngudi ta ding ki higu 2 = f(x, y) hay u = f(x, y, z) Trong gido trinh nay ta sé chi xét nhitng hé toa do fécac vuong géc. 1.1.2. Tap hop trong R” © GIA sit M(x, 4 x54 4 Xq)) Ny» You ¥,) 1A hai diém trong B®. Khoang cach giita hai diém dy, ki hiéu JA d(M, N), dugc cho bai cong thtic n V2 d(M, N) = (x (x - y)°) =] Co thé ching minh duoc ring véi ba diém A, B, C bat kl trong R", ta co d(A,C) < d(A,B) + a(B,C) (bat dang thite tam gidc) e@ M, 1a mét diém thudc R". Ngudi ta goi € - lan can cla M, la tap hop t& cA nbitng diém M cia R® sao cho d(M,,M) < £. Ngudi ta goi lan cén cla M, 1a moi tap hop chia mot é - lan can nao dé cua M,. e E la mét tap hop trong R®. Diém M € E duge goi la diém trong cua BE néu t6n tai mét € - lan can nao dé cua M nam hoan toan trong E. Tap hgp E duge goi JA md néu moi diém cia no déu la diém trong « Diém N € R®" duge goi la diém bien cua tap hop E néu moi € - lan cén cua N déu vita chita nhiing diém thudc E, via chtfa nhing diém khéng thudc E. Diém bién cia tap hop E cd ° thé thuéc E, cing cé thé khéng thuéc E. Tap hgp tat cA nhitng diém bién cua E duoc goi 1a bién cua nd. e Tap hop E duge goi la déng néu no chita moi diém bién cha no (ttc 1A bién cla E 14 m6t bé phan cua E). Vi du : Tap hop tat ca nhitng diém M sao cho d(M,, M) 1 (hinh 1.3). Vi du 3 ; Ham s6 duce xdc dinh khi x27 + y?> + 22 < 1, Hink 1.2 mién xdc dinh cua no la qua c4u mé tam O ban kinh 1. Sau nay cdc khdéi niém sé duge trinh bay chi tiét cho truéng hop n = 2 hay n = 3; cdc khdi niém dy cing dugc mé rong cho trusng hop n nguyén duong bat ki 1.1.4. Giédi han cba Hinh 1.3 ham s6 nhiéu bién s6 e@ Ta noi rang day diém {M,(x,, y,)} dan tdi diém M,(x,, y,) trong R? va viét M, > M, khi n — © néu lim d(M,, M,) = 0 hay:néu’ — nae lim x, = x), limy, = y,. ne n+ e Gid si ham 36 z = {(M) = f(x,y) xdc dinh trong mét lan can V nao dé cia diém M,(x,, y,), cd thé trit tai M,. Ta noi rang ham s6 f(M) co gidi han 1 khi M(x,y) dén dén M, néu véi moi day diém M,(x,,y,,) (khaéc M,) thudéc lan c4n V dan dén M, ta déu co lim f(x,, y,) = J. ce Khi do ta viét lim f(x,y) = 2 hay lim f(M) = 1. (&.y)>%,-¥,) M—M, Cung nhu khi xét gidi han cia ham sé mét bién sé, co thé chting minh rang dinh nghia trén tuong duong véi dinh nghia sau : Ham sé f(M) co gidi han / khi M dan dén M, néu We >0, 35 > 0 sao cho d(M,M) < 6 = |f(M)- | < €. oa e@ Khai niém gidi han vO han citing dugc dinh nghia tuong ty nhu déi voi ham s6 mét bién sé. Chang han ae —++oo hi (x,y) — (0,0). © C4c dinh Ii vé gidi han cua téng, tich, thuong déi voi ham sé mét bién s6 cing dting cho ham s6 nhiéu bién s6 va duge chting minh tuong tu. Vi dy 1: Tim lim f(x,y), véi f(x,y) = SS &.y)>@.0) ety? Ham sé f(x,y) x4e dinh trén R? \ {(0,0)}. Néu cho (x,y) > (0,0) theo phuong cia dutng thang y = kx, ta co k ‘ f(x, kx) = +k khix # 0. Do dé lim f(x, kx) = —— - x0 1+k Vay khi (x,y) — (0,0) theo nhitng phuong khac nhau, f(x,y) dan téi nhitng gigi han khac nhav. Do dé khong tén tai lim f(x,y). : (uy) (0.0) Vidu2: Tim lim gixy) , voi g(x,y) = —™ («.y) + (0.0) ee ' Vx? +y? Ix! Ham 36 g(x,y) xdée dinh trén R* \ {(0,0)}. Vi ———= < 1, m s6 g(x,y) xdc dinh trén {(0,0)} La/etueye, Vix,y) # (0,0) nén Scere (Rec lex, y)) = wae tyl < lyl. Vay lim g(x,y) = 0. (x.y) >. 0) i : : xy* Vi du 3: Tim lim hx, y), vdi h(x, y) = —"—. (3+ (0.0) 2x? + By Ham s6 h(x, y) x4e dinh trén R?\{(0, 0)}. Néu cho (x, y) > (0, 0) theo phuong cua dudng thang y = kx, ta co 3x? 2 + Bkox Do dé h(x, y) > O khi (x, y) — (0, 0) theo moi phuong y = kx. Nhung diéu do khong co nghia 1a giéi han phai tim t6n tai va bang 0. That vay, néu cho (x, y) —» (0, 0) trén dudng x= y, ta cd h(x, kx) = Vx #0. 5 oo Do do h(x, y) =} khi (x, y) — (0, 0) doc theo dusng parab6én bac ba x = y*. 1.1.5. Tinh lién tyuc cia ham s6 nhiéu bién so © Gia si ham s6 f(M) xéc dinh trong mién D, M, 1a mét’ diém thuéc D. Ta ndi rang ham s6 f(M) lién tyc tai M, néu tén tai giéi han lim f(M) = {(M,). M--M, Néu mién D dong, M, la mot diém bién cia D thi lim {(M) duoc hiéu 1a giéi han cia f(M) khi M daa dén M, 6 M—M, bén trong cua D. Gia sit M, cd toa dO 1a (x, y,), M cd toa do la (x, + Ax, y, + Ay). Dat Af = f(x, + Ax, y, + Ay) - f(x,, y,). Dinh nghia trén «o thé phat bigu nhu sau : Ham s6 f(x, y) duoc goi la lién tuc tai (x,, y,) néu no xdc dinh tai dé va néu Af > 0 khi 4x 2 0, dy > 0. 8 Ham s6 f(M) dudc goi 1a lién tyuc trong mién D néu no lién tuc tai moi diém thuéc D. e Ham sé f(M) duge goi la lién tuc déu trén mién D néu Ve > 0, 3 56 > O sao cho véi moi cAép diém M’, M” thuéc D ma d(M’, M”) < 6 ta déu co 1£(M’) ~ f0M)| < & e Ham sé nhiéu bién sé lién tuc cing co nhitng tinh chat nhu ham 36 mét bién sé lién tuc. Chang han, néu ham s6 nhiéu bién s6 lién tuc trong mét mién dong, bi chan thi no bj chan trong mién 4y, no dat gid tri lan nhat va gid tri bé nh&t cua no trong mién Ay, nd lién tuc déu trong mién dy. Vi du 4: Khao sat tinh lién tuc cla ham s6 [xyl* néu (x,y) * (0,0) f(x,y) = vty? : néu (x,y) = (0,0) trong dé a la mét bAng s6 duong. f(x,y) lién tuc V(x,y) # (0,0) vi lA thuong tia hai ham 36 lign tuc ma m&u s6 khéc khong. Vay chi can xét tai diém (0,0). Theo bat dAng thtte Cauchy, ta cd 1 1 a Ix] <5 @ +y) = If, yI < og @ + yi Do dé néu a > 1 thi lim f(x,y) = 0 , vay f(x,y) lién tuc (x. (0.0) tai (0,0). Gia st a < 1. Ta co 2a f(x,x) = x = = —___ in t6i 0 khi On Qt =a) khéng d4n tdi O khi x > 0, vay f(x,y) khéng lién’ tuc tai (0,0). 1.2. DAO HAM VA VI PHAN 1.2.1. Dao ham riéng Cho ham s6 u = f(x,y) xac dinh trong mét mién D ; M,(x,, y,) la mét diém cia D. Néu cho y = y, ham s6 mot bién sé x > f(x,y.) cd dao ham tai x = x,, thi dao ham do duge goi 1a dao ham riéng cia f déi véi x tai M, va duoe ki hiéu la af au F(R 1¥q) hay Fe yo) hay Fy (ar Vo) - Dat A,f = f(x, + Ax, y,) - f(x, y,). Biéu thiic do duge goi 1a 86 gia riéng cia f(x,y) theo x tai (x,y,). Ta co at ai Af ax Mo» Yo) iia Ax Tuong tu nhu vay, ngudi ta dinh nghia dao ham riéng cia f d6i vai y tai M,, ki hiew la : af au fy GarYo) hay Zy (o> Yo) hay Fy (o> Yo) Cée dao ham riéng cia ham 86 n bién s6 (n > 3) duge dinh” nghia tuong tu. Khi tinh dao ham riéng cia mot ham s6 theo bién s6 nao, chi viéc xem nhu ham sé chi phu thuéc bién sé 4y, céc bi&n sé khde dude coi nhu khong déi, réi ap dung cdc * quy tdc tinh dao ham cia ham s6 mét bién s6. Vidul: 2 = x¥ (x > 0). oz => = yxyel 22 wink. ax ‘ay Vidu2: us xz arctg® (z # 0). au u cl —= 3x2z arctg= ,o = 82 x 2 ay yy 10 rs au a> =x arctg™ tx3z 02 Zz : at : Chit thich : ] la mot ki hiéu, chit khong phai la mét thuong ; of va 0x ding riéng ré khong co y nghia gi 1.2.2. Vi phan toan phan _ © Cho ham sé z = f(x,y) x4c dinh trong mién D, Lay cdc diém M,(x,, y,) € D, M (x, + Ax, y, + Ay) € D. Biéu thitc Af =-f(x, + Ax, y, + Ay) - f(x,y.) duge goi 1A sé gia toan phén cia f tai M,. Néu co thé biéu dién no duéi dang a.) Af = A.Ax + B.Ay + aAx + ay, trong dé A, B la nhimg s6 chi phy thuéc x, y,, cbn a, B dan tai 0 khi M — M,, ttc 1A khi Ax ~ 0, Ay + 0, thi ta noi rang ham s6 z 1a kha vi tai M,, cdn biéu thitc AAx + BAy duge goi la vi phén toan phan cia z = f(x, y) tai M, va duoc ki hiéu la dz hay df. Ham sé z = f(x,y) duge goi la kha vi trong mién D néu no kha vi tai moi diém cia mién dy Chi thich. Néu ham s6 flx,y) kha vi tai Mj(x, y,) thi ti dang thie (1.1) suy ra rang Af — 0 khi Ax — 0, Ay — 0, vay f(x,y) lién tuc tai M,. e@ D6i vai ham sé mot bién sé y = f(x), néu tai x = x, tén tai dao ham (hitu han) f'(x,) thi ta eo Ay = f(x, + Ax) ~ f(x,) = P(x,)Ax + adx, trong do a — 0 khi Ax — 0, tic 1a f(x) kha vi tai x = x,. Déi véi ham sé nhiéu bién sé 2 = f(x, y), sy t6n tai cla cdc dao ham riéng tai M,(x,,y,) chua di dé ham s6 kha vi tai dé. That vay, xét vi du sau : . Bo Cho ham 36 xy f(x,y) = 7x? +y? 0 néu (x,y) = (0, 0) néu (x,y) # (0,0) . Ta cd £7, (0,0) = tim £22400) _ jig, M029) _ g ho hoo vi {(h,0) = 0 néu h 0. Tuang ty, ta cd f,(0,0) = 0. Cdc dao ham riéng {’,, f', tai (0,0) déu tén tei, nhung ham 36 fixy) khéng lién tuc tai (0,0) (xem vi du 3, muc 1.1.5) nén khong kha vi tai (0,0). Dinh H sau d4y cho ta diéu kién du dé ham s6 z = f(x,y) kha vi tai M(x, y,)- Dinh li 1.1. Néu ham 86 z = fix,y) c6 céc dao ham riéng 6 lan cin diém M,, (+ Yo) V& néu céc dgo ham riéng dy lién tue tai M, thi fixy) khd vi tai M, vd ta co (1.2) dz = F,Ax + fyAy. That vay, ta cd : Af = f(x, + Ax, y, + Ay) ~ flx,, y,) = = [ftx, + Ax, y, + Ay) - for, y, + Ay) + [fixy yy + Ay) - fix, ¥,)] Ap dung cong thite 86 gia gi6i ndi cho ham s6 mét bién 36, ta dude fix, + Ax, y, + Ay)-- fz, y, + Ay) = Axt'(e, + 6,Ax, y, + Ay) f(x, ¥, + Ay) - f(x, y,) = Ay LyX y, + 8,Ay), trong dé 0 < 6, < 1, 0 < 8, < 1. Nhung vi {’, va fy lién tuc tai M, nén F(x, + 6, Ax, y, + Ay) = f(x, y,) ta, for Yq + Andy) = E(x, ¥Q) +f 12 trong do a -> 0, 8 > O khi Ax > 0, Ay > 0. Do do Af = Py Oty ¥p)-Ax + Fy Ocuy,)-Ay + adx + Bay, vay f(x,y) kha vi tai M, va ta co dang thitc (1.2), Chi thich. Cing nhu 46i véi ham sé mét bién 86, néu x, y la bién sé déc lap thi dx = Ax, dy = Ay, do do dz = fax + fydy. e Ti djnh nghia ta thd4y ring vi phan toan phan df chi khéc sé gia toan phan Af mot vo cing bé bac cao hon Pp = =VAx? + Ay Do dé khi Ax va Ay cé tri sé tuyét déi kha bé, ta cé thé xem Af = df, tic 1a (18) fix, + Ax, ¥q + AY) = flay Yo) + fey YAK + Fylty ¥_AY Vi du : Tinh gan dung arctg oe Xét ham s6 z = aretg™ Te c&n tinh z(x,+ Ax, y, + Ay), = 1, Ax = -0,05, Ay = 0,02. Ta co y x Ze -st ye . Theo cong thite (3), ta cd x wtp’ Y tye voi x, = 1, yy 1.0,02 + 1.0,05 _ oS = z(1 - 0,05 ; 1 + 0,02) = 2(1,1) + = 7 + 0,035 =0,785 + 0,035 =0,82 radian. 1.2.3. Dao ham cha ham sé hgp D la mét tap hop trong R". Xét hai anh xa y : D > R™, f : p(D) > R. Anh xa tich fop xdc dinh béi ° fop 2 (x4, ---) X,) E Drs (play, 4 Xs ey U(X» X,)) & p(D) r > FU KX). 4 U(X, X,)) ER duge goi 14 ham sé hop cia cac bién sé Xp os X, qua cdc bién sé trung gian uj... u,. Dé cho don gidn, ta xét trudng hop n = m = 2. Dat F = fop, ta cé f F: (xy) € be (u(x,y), vOx,y)) & y(D) > flu(x,y), voxy)) =F(x,y) 13 ’ v a Dinh li 1.2. Néu f c6 cae dao ham rieng at i uf lién tuc trong au’ guau a y(D) va néu u, v ¢6 cde dao ham riéng oe: ay" ee x trong aF oF D thi trong D ton tai cde dao ham rieng ~~, =— ua ta 06 oo ax du dx” av ax ed aF _ afau , af av. dy duady avay Chiing minh. Gia stt (x,, y,) € D, (x, +h, y,) € D. Dat = Fa, +h, y,) - Fay) = flux, +h, y,), voq, +h, y,)) - flulx,, ys vOtg. ¥,)) va ki hiéu uy = Uxy Yo), WU, = Ux, thy yy), Vy = WX) v, = v(x, + h, y,). Ta 06 5 = f(a,,%)) — f(Uyy,) = [f(upv,) — f1g¥y)) + Lf(ugvy)— fg) 5 _ MEM = MY) HTB | Moy VD) =f» He) ML“ % h uu, h Lv, —¥, Th , of af Vi sar py lien tuc trong A nén cong thie s6 gia gidi noi ap dung vao eee v,) - flu, ¥ D va flu, v,) ~ f(u,, v,) cho ta 6 af af 17 Yo BT au M2 QF ayo 2) Rs trong do u= uw, +O, - U), v=v + oy, Vy), o<6 <1. 0 < 6, < 1. Cho h — 0, ta duoc 8 of ov ma = ei Xo) = ou or uy ox (9,) + Fe Mod) Fy Ko) Do 1a dang thc dau cua (1.4). Dang thie thw hai cia (1.4) duge ching minh tuong tu. 14 Cac cong thitc (1.4) co thé viét dugi dang ma tran au ou uF oF a Ox ay (ox oy) = ( av avi? ox dy trong dé ma tran au au ax ay avoav ax ay duge goi IA ma tran Jacobi cua 4nh xa y hay ma tran Jacobi cha u, v d6i vdi x, y, cdn dinh thie cla ma tran dy duge goi la dinh thite Jacobi cua u, v déi vdi x, y vA duge ki hiéu 1a D(u, v) Dex, y) ° Trong tinh todn, ngudi ta khong phan biét f va F, ching lay cing gid tri tai nhiing diém tuang tng (u, v) va (xy). Co thé viét af af au afav =o se te ax au ox avax' af _ af du, af ave dy adudy av oy Vi du : Cho z = eMInv, u = xy, v = x + y? Ta od az 1 2x nee ee Perea! =e 2 + y2) + th ax e'inv.yt+eé - 2x =e [ying y’) ne 02 1 2y — =e) +e. — dy = ed + + jy TO invex tals 2y oe [xine y) 2igl: Chi thich 1. Néu z = f(xy), y = y(x) thi 2 la ham sé hop cha x, z = f(x, y(x)). Khi dé ta cd dz oof , of eae one oe dx ax ay YO) 15 ot Néu z = f(xy) , x = x(t), y = y(t) thi 2 1a ham sé hop cua t thong qua hai bién trung gian x, y. Khi do ta co dz of, of, dart tHvO- a eee eens Chi thich 2, N6u gid thiét them rang dx’ dy’ ox’ BY 7 af of tuc thi ti (1.4) suy ra rang —, ay lién tuc, do dé z xem nhu ax’ a ham sé cua x, y la kha vi va ta cd af of =< dx + — 3. Chang han, néu u = f(x, y, 2) thl wy, = Yor = Uny = Ugy = +++ Béu cde dao ham ay lien tuc. - 18 e Xét ham s6 z = f(x,y). Vi phan toan phn cua no dz = f,.dxt fydy, néu tén tai, cing 1A mdt ham sé cia x, y. Vi phan todn phén cha dz néu t6n tai, duge goi IA vi phan toan ph4n cMp hai cla z va duge kf hiéu la dz. Vay : dz = d(dz) = d(f, dx + f, dy). Cu tiép tuc nhu vay ngudi ta djnh nghia cdc vi phan cfp cao hon d3z = d (d2z) d™z = d(do~1z). Gia su x, y lA nhiing bién sé ddc IAp, khi dy dx = Ax, dy = Ay. do A‘ nhing hing 86 khong phu thude x, y. GiA st a2 t6n tai. Ta cd dz = d(dz) = (f,dx + fy dy), dx + (f,dx + f,dy)'ydy = = fpdx + (fly + fy) dzdy + Py dy? : Gia thiét rang fy va Px lién tuc, khi dé chung bAng nhau, vi véy dz = f'pdx? + 2f",, dedy + fpdy’, ' Ngudi ta thutng ding kf hiéu tugng trung 2p = fe 2 a)? (1.5) dz (an% + 5y¥) t trong dé céc binh phuong cia ~ iy chi phép iy dao ham 2 riéng hai ldn d6i véi x, hai l4n d6i véi y, aay chi phép ldy dao ham riéng mét lan d6i vdi y, mbt ldn d6i vi x. ‘Ti@p tuc tinh toin nhv vay, ta duce cing thic lity thiia tugng trung a a gya (1.6) dz axe + ay %) f 19 Bay gid gid st x, y khong phai 1A bién 36 déc lap, ma 1a cac ham 86 eta cde bién 86 doc lAp s, t. Khi dy dx, dy khong phai 1a nhitng hing s6 nia, ma phy thude vio s, t. Do dé dz = d(da) = d(f, dx + fy dy) = = d(f dx + f,d(dx) + (fy) dy + fy (dy) = pdx? + ot’, dx dy + fp dy? + f,d?x + fay. R6 rang trong trutng hop nay, cng thiic (1.5) khéng con dung nita. Vi phan toan phén cp lon hon hode bang 2 cia ham sé nhiéu bién a6 khong cé dang bét bien. 1.2.5. Ham s6 thuan nhét D 16 mt tap bop trong R” cd tinh chdt sau : néu diém M(x,,",,....x,) € D, thi Vt > 0 diém (tx,, tx,,..., tx,) cting thudc D, tide 1a néu D chda diém M thi D cing chifa tia n6i O wOi M. Ham a6 f(z,, Hy vy %,)' whe dinh trén D duge goi la thuan nhét boc b nou (1.7) (tx, try, ..., t,) = tx, , .., x,) Wt > 0 x2 x xy ty’z? +x23 i i¥xet+y? , a =, +> 1a ahi Vi du x an arctgy waypee al ™e ham 96 thudén nh&t theo thi ty cd bac 1 xfc dinh trén R?, bac 0 xéc djnh trén R? \[(0,0)}, bac 2 x4c dinh trén R* \ {(0,0,0)}. © N& f la mot ham 36 thuadn nhét boc k thi céc dao ham riéng cép mét-cia né la nhitng ham s6 thudn nhdt béc k - 1. That vay, deo ham hai vé cia (1.7) déi voi x, ta duge tf, (by, te, .., tx) = fF, @,, Xe XD) do a6 f, (tx, ty, ty) = HOP, @&, x, 2) @ Ham 9 f(x,, x), ..., x,) [a thud nhdt bic k khi ve chi khi 20° —_ af (1.8) 2 % ox, 7 Céng thttc (1.8) duge goi la céng thitc, Euler. That vay, gid si f 1A hAm a6 thudn nhét bac k, no théa man (1.7). Lay dao ham hai vé cua (1.7) d6i véi t, ta duge nosy Sig (tty, tx.) = RETO, x) - i Cho t = 1 trong dang thitc do, ta duge (1.8). Dao lai, gia si ham 36 f théa man ding thite (1.8). Trong (1.8) thay x, béi tx, v6i moi i ta duge * ; = f, (oy, ty) = kee, , O,) - Nhén hai vé v6i t™!, ta co Sx, (tx,, .., tx, th — ke (te, Ox) = 0. m1 : f(txy, ., tm) Vé trai la ty sé cba dao ham theo t cla x t, f(tx,, .., tx,) Dao ham do bang khéng, nén See ace bing hang 36 C. t! Muén tim C chi viée cho t = 1, ta duge C = f(x,,..., x,). Do do F(tx,,..., tx,) = thf(x,, ..., x). Dé chinh 1a dang thie (1.7). 1.2.6. Dao ham theo huéng. Gradién e@ u(x, y, z) la mot ham 86 xfc djnh trong mot mién D C R}, Qua diém M,(x,,y,, 2) © D vé mot ‘dutng thAng djnh huéng mA vectd don vi la 7°; M a mot diém trén dudng thing dy, ta 72 65 MM = pi’, trong dé p 1a d0 dai dai 36 cita vecto M,M (hinh 1.4). Néu khi Pp — 0 (tic lA M dan {61 M, theo huéng rT), tl s6 Au _ uM) -u(M,) ea Pf dén tdi mét gidi han hitu han thi_giéi han dy duoc goi la dao ham cia ham 36 u theo hiténg | tai M, va duge ki hiéu 1a au arte > => N6u 7 tring véi vectos don vi i cla truc Ox thi UK, +P rYy1%) —NX1Vor%) FU (X,) => ou M,) = lim - aT ) p-+0 P : au Vay dao ham riéng 4 chinh 14 dao ham cua u theo -huéng cba truc Ox. Ciing vay a a ay 3 = 1a dao ham cia u theo rin eda Oy, Oz. Dao ham cla ham sé u theo huéng T bidu thi téc do_bién thién cia u theo huéng rT. Dinh li 1.4. Néu ham 36 us u(x, y, z) kha vi toi Hinh 1.4 diém M,(z,, ¥,) 2) thi tei a diém dy n6 cé dgo ham theo moi hudng | va ta cé au(M,) au(M,) au(M,) au(M,) tO teeta ar ei ay 08 +7 er trong dé cosa, cosB, cosy 1a céc thanh phan cia T Ching minh. Vi u(x,y,z) kha vi tai M, nén Au = u(M) - uM) = © OM) ax +7 (M) dy + gM) Aa + a(P),* 22 ~8.0, trong dé a(f) la v6 cing bé bac cao déi véi p. Vi Ax = fcosa, Ay = PcosB, Az = Peosy nén Au au a(p) 7 FEM.) con + 5 M,) cos + 5% (M,)eosy + >. Chuyén qua gidi han khi f — 0, ta duge (1.9). @ u(x, y, z)"la ham s6 cd céc dao ham riéng tai M,(x,, Yo 2%): Ngudi ta goi gradién cia u tai M, 1a vecto cd cdc thanh phan JA au du ou ax Mo) » zy Mo)» az Ma) 7 —, 2 va ki higu nd la gradu(M,) . Néui, j, k la cde vects don vi cua cdc truc Ox, Oy, Be ta co _ (1.10) gradu (M,) = SS Mi” + Sani + oe st Mi) i. Dinh li 1.5. N&u ham 86 u(x, y, z) a vi tai M, thi tai do ta cb , au (1) cue le That vay, vi P= coi + cospj j+ cosyk. » nén cong thitc (19) e6 thé’ viét la SM) = gradu(M,).7= 7]. chy-grad u(M,) = ch--gradu(M,) ll au(M,) Chu thich, Tit (1.11) suy ra rang spel dat gia trj lon a a nhét bing |gradu(M)I. Khi I’d6ng phuong voi gradu. Vay gradu (M,) cho ta biét phuong theo né tée dé bién thién cia u tai M,, c6 gid tri tuyét di cue dai. : Cho u = x3 + y? + 23 + Sxyz. Tinh -gradu a tai M.A, 2, -1) bist Ta vecta don vi cua MW [M, voi M,(2, 0, D. 23 Ta cd u, = 8x? + Byz, uy = By? + 82x, u, = 327 + 3xy gradu = 3(x2 + yz)i + ay? + 2x)j + 3(22 + xy)K ae eee eee gradu(M,) = 8(-i + 3} + 3k). Vi M Hs Ax + ayy)" f(™M,) + k=1 1 a a n+ *GaD! (se Ax + ay4 y) £(M,) voi M, “am trén doan thang né6i M, véi M. Chu thich. Néu trong cong thite (1. 12) hay (1.12') cho n = 1, ta duge (1.14) f(x, + Ax, y, + Ay) - f(x,, y,) = df(x, + 6Ax, y, + BAy) hay ' oe a (1.14") fM) - £M,) = (sg Ax + ay 4¥) £(M,). Do 1a cong thite 86 gia gidi ndi d6i vdi ham s6 f(x,y). 1.3. CUC TRI 1.3.1. Cue tri cia ham sé nhiéu bién sé Cho ham s6 z = f(x,y) x4c dinh trong mét mién D nao do, My y,) la mot diém trong cia D. Ta noi ring f(x,y) dat cyc try tai M, néu véi moi diém M trong mét lén can nao dd cia M,, nhung khdc M,, hiéu sd f(M) - f(M,) co ddu khong déi. 25 Néu £(M) - f(M,) > 0, ta cé cue tigu ; név f(M) - f(M,) <0 ta c6 cuc dai. Trong phén nay, ta sé ding cdc ki hiéu sau : p= f3(M), q = fy(M)r = f"2(M), 8 = f,(M),t = fy (M). Dinh li 1.7, Néu ham séz = f(x,y) dat cuc tri tai My ma tai dé cdc dao ham riéng p = f’, (M),q = fy (M) ton tai thi cdc dao ham riéng dy bang khong : (1.15) p =0, q =0 tai M, : That vay. vi f dat cuc tri tai M, nén néu gift y = y, thi ham s6 mot bién s6 x + f(x, y,) dat cuc ti tai x = x, vi dao ham riéng fx (X,. Yo) t6n tai, n6 phai bing khéng theo dinh If Fermat. Cling vay fy(X, yo) = 0.8 Diéu kién (7.15) 1a diéu kién at c6 cha cue tri, né cho phép ta thu hep viéc tim cuc tri tai nhiing diém & d6 ca p va q déu triét ti@u hoac nhimg diém 6 dé p hodc q khéng tén tai. Nhing diém ay duoc goi 1a diém toi han. Dinh i 18. Gid sit ham sé z = f(xy) cd cdc dao ham riéng dén cdp hai lién tuc trong mét ldn can nao dé cia M.{%o, Yo). Gid sit tai M, ta cép = 0, q = 0. Khi-d6 tai M,. 1) Néu s? - rt < 0 thi fix, y) dat cue ti tai M,. D6 Ia cuc tidu néu r > 0, 10 cite dai néu r < 0. 2) Néu s? — rt > O thi fix, y) khéng dat cuc tri tai M,. 3) Néu s? — rt = O thi fixy) c6 thé dat cuc mi tai M,, cling cé thé khong dat cuc tri tai M, (truong hop nghi nga). Chimg minh. Gia sit diém M(x, + h, yo + k) & lan cin Mg Dat 4 = f(M) - f(M,). Theo cong thc Taylor, ta cé (1.16) a= fe + Qshk + te) + RaW 26 8 trong dé Rth, k) la mt vO cing bé bac ba déi voi P= Vi + ke. Do 46 khi h va k khé nho thi A cing dau vai g(h,k) = rh? + + Qshk + th? Néu k # 0, gh, k) = k*(ru? + Qsu + t), trong dé u = » ; Gia sit a? - rt < 0, tam thie bac hai ru? + 2su + t ludn cing dau: véi r, A cing vay. Cdn néu k = 0 thi gih, k) = rh’, no luén 6 du cha r (r # 0, vis? - rt < 0) Gia au s? - rt > 0, tam thitc ru? + 2su + t d6i déu khi u bién thién, do do A cing déi dau, f khéng dat cuc tri tai M,- Gia sits? - rt = 0, tam thitc ru? + 2su +t cd mot nghig¢m h : kép u,. Néu K 7%: d&u cia A 1a dau cla v6 cithg bé béc ba Rh, k) trong cong thie (1.16). Diéu nay ta khong lam @ day. ll Vi du : Tim cuc tri cua ham sé z = x3 + 2y3 - 3x ~ 6y. Ta co p = 3x? - 3, q = 6y? - 6, r = 6x, s = 0, t = 1dy. p = 0 vag = 0 khix = +1 vay = +1. Vay ta co b6n diém téi han la M,(1,1), M,(- 1,1), M,(-L-D, M,(Q, - D. Tai M, tacé r = 6,5 = 0, t = 12, s* - rt = -72, M, la diém cuc tiéu. Tai M, ta cd r = -6,s = 0, t = -12, s* - rt = -72, My Ja diém cuc dai. Tai M, ta cd r = -6,8 = 0,t = 12, 9? - rt = 72, M, khéng 1a diém cye tri. Tai M, ta co r = 6,8 = 0, t = -12, s? - rt = 72, M, khong 1A diém cuc tri. Chi thick. Néu tai diém M, tac p=q=r=s=t=0, thi ta phai khai trién ham sé f theo céng thifc Taylor dén céc s6 hang c4p ba. Ta khéng xét trudng hop do trong gido trinh nay. Trong trutng hop ham sé n bién s6, ta pAdi xét déu cia cdc sé hang cp hai trong khai trién Taylor, tic 1A phn xét déu 27 7 4 mot dang toan phuong n bién s6. Gido trinh nay cing khéng xét trutng hop do. 1.3.2. Gia tri lén nhat va nhé nhat cia ham sé nhiéu bién sé trong m6t mién déng bj chan. Ta biét rang moi ham s6 nhiéu bién £6 lién tuc trong mot mién dong bi chan D déu dat gid tri lon nhat va gid tri nhd nhat cla no trong mién dy. Néu ham s6 dat gié tri lén nh&t hay gid trj nhé nhét tai mot diém trong cia mién’D thi diém dy phai la diém eve tri cua ham 86, do'do phai la diém tdi han. Ham 86 cing co thé dat gid tri lén nhat hay nhé nhat trén bién cha mién D. Do do muén tim gid tri lén nh&t va gid tri nhé nh&t cua ham s6 trong mién dong D ta co thé tim nhiing diém téi han cia no 4 trong D, tinh gid tri cla hAm s6 tai cdc diém dy vA so sdnh chung véi nhitng gid tri cua ham sé trén bién cua D. * Vi du : Tim gid tri lén nh&t va nhé nhat cia ham s6 2 = 8x2 + By? +1 - (2x2 + y2 + 1)? trong mién tron déng D xac dinh bai x? + y? < 1. Ro rang z lién tuc v6i moi x, y, nén no dat gid tri lén nhat M va gid tri nhé nhét m trén mién D. Ta co p = 16x - 2(2x2 + y? + 1) 4x = 8x(1 - 2x? - y?) q = by ~ 2( 2x? + y? + 1)2y = 2y(1 - 4x? - 2y%). Cho p = 0, q = 0, ta duge YDxr=0y=0 1 2) x = 0, 1 - 2y? Ohayx = Oy = toy 3) y =0,1- 2x? = Ohayx = + 7p, y =0 ~ dx? - yr = 4) Fae Oy? oy he may ve nghiem. Vay ta od nam diém #i han la g6c 0, A, (0.72), A(0-5), : 1 1 i eased 5 x Aa (GeO) Au(~ Fy 0). Ca nam dism téi han nay déu nam trong 28 cmién D. Tinh gid tri cta z tal céc diém dy, ta duge 1 2(0) = 0, 2(Ay) = 2(A,) = 7, 2(Ay) = 2(A,) = 1. Bay gid ta xét gid tri cia 2 trén bién ca mién D. Trén bién fy xt? +y=1, vay y= 1--x’, do do z= 6x2 + 301 — x’) +1 ~ (x? +1 -x2 + 12% = = -xt + xt = x41 - x3). Ta phai tim gid trj cba ham 86 fy véi -1 < x < 1. R6 rang ham sé 4y bing O khi x = +1 va dat gid trj lon 1 nhat khi x? = 1 - x? = 2x? = lex= £755 gid tri lon nhat dy bing ; : So sdénh tét ca cdc gid tri da tinh, ta thdy ring ham 36 z da cho dat gid tri nhd nh&t m = 0 tai géc O va dat gid tri lon nhét M = I‘ tai céc diém Ay, Ay - 7 : 1.4. HAM SO AN. CUC TRI CO DIEU KIEN 1.4.1. Kh4i nigém ham s6 dn Cho phuong trinh (1.17) F(x, y) = 0, trong d6 F : U + R la mét ham 86 xdc dinh trén tap hop U c R*, Néu v6i méi gid tri x = x, trong mot khoang I nao do, cé mot hay nhiéu gid trj y, sao cho F(x,, y,) = 0, ta ndi rang phuong trinh (1.17) xéc dinh mét hay nhiéu ham sé &n y theo x trong khoang I. Vay ham s6 f : I +> R la ham sé an xéc djnh bdi (1.17) néu Vx € I, (x, f(x)) € U va F(x, f(x)) = 0. Chang han tu phuong trinh xy? +2 21, a bt 29 ta duge b y=t a Va? — x7. Phuong trinh 4y xae dinh hai ham s6 an trong khoang [~a, a]. Trong truéng hgp nay, ta 44 thm dugc biéu thie tung minh cla y theo x. Diéu nay khong phai luc nao cting lam duoc, chang han, tiv hé thitc x¥ = y* (x > 0, y > 0) khéng thé tinh duge tusng minh y theo x. Tuong ty nhu vay, phuong trinh F(x, y, z) = 0 trong dd F : U >R 1a mét ham s6 xéc dinh trén tap hop md U c R}, co thé xdc dinh mét hay nhiéu ham 36 &n 2 cla céc bién s6 x, y. Hé hai phiuong trinh F(x, y, zu, v) = 0 Gq, y, 2 u,v) = 0 trong dé F : UR, G: UR la cfc ham s6 xéc djnh trén tap hgp U C R°, co thé xdc djnh mét hay nhiéu cép ham s6 dn u, v eta céc bién 86 x, y, 2. Ta cé cdc djnh li sau vé sv tén tai, tinh lién tye va tinh kha vi cla céc ham 26 dn. Dinh li 1.9. Cho phuong trinh (1.17) F(a, y) = 0, trong dé F : U +R la mot ham s6 c6 céc dao ham rieng lien the fren mot tap hop mé U C R?. Gid at (x, y,) € U, Fa, y,) = 0. Neu Fy Y,) ¥ 0 thi phuong trinh. (1.17) xéc dinh trong mit lén can nao dé cia x, mot ham 36 dn y = f(x) duy nhét, ham 86 dy c6 gid tri bang y, khi x = x, lien tue vd c6 dao ham lien tuc trong lan cQn noi trén. Ching minh, Khong gidm tinh téng quat, co thé gia thiét FY y,) > 0 Vi PF, lién tuc trén U nén tén tai s6 a > 0 sao cho FG, y) > 0, Vox, y) © [x, - a, x, +a] x ly, - a, y, +a] 30 “Ham 86 y +> f(x, y) cd dao ham F(x, y) > 0 trén dog” ly, - % y, + a], nén tang ngat trén doan do. Vi F(x,, y,) = 0, nén f(x5) Yq — &) < 0, xyy, +a) > 0. Cac ham s6 x +> F(x, y, - a) vA x e» F(x, y, + a@) lién tye trén doan [x, - a, x, + a], nén tén tai s6 5 > 0 sao cho F(x, y, - a) < 0, F(x, y, + a) > 0, Vx € (x, - 6, x, + 5) Lay x b&t ki trén (x, - 6, x, + 6). Ham a6 y ++ F(x, y) lien tuc trén doan [y, - a, y, + a], l4y nhitng gid tri khac dau tai Yo — @ va y, + a. Do do t6n tai y © (y, - a, y, + a) dé cho F(x, y) = 0. Gid trj y dy duy nh&t, vi ham s6 y ++ F(x, y) tang _ngat trén [y, - 2, y, + @). Vay hé thite (1.17) xéc djnh y la ham s6 &n cua x duy nhat trén (x, - 5, x, + 4). Dat y = f(x), duong nhién f(x,) = y,. Ta sé ching minh rang ham s6 an f lién tuc trén (x, - 5, x, + 5). That vay, gid sti x, € (x, - 5, x, + 6), & 1a mét sé duong cho truéc. Dat y, = f(x,). Theo trén, y, & (y, - @, yy +a), f(x, y,) = 0. Khi dd, Wa, > O di nhé, tén tai 5, > 0 sao cho hé thife (1.17) xAc djnh mot ham s6 an duy nhat f, = (x, — 5), x, + 5y) — (y, - a, yy + a). Chon a, < £ sao cho (x, - 5), x, + 51) & (yy ~ ay, ¥, + a) C (x, - 5, x, + 5) x (¥o - 5 Yo + 5). R6 rang ta co f(x) = £00 Vx € (x, - 5, x, + 5,)- Vay }x - x,] < 5, kéo theo (f,(x) - y,|-= | f(x) -f(x,)| < €. Do do f(x) lien tuc tai x,. Cu6i cing, ta chting minh ring f kha vi trén (x, - 5, x, + 5). Gia st x © (x, - 6, x, +6), x+heE (x, - 5, x, + 6)..Khi do F(x, f(x) = 0, F@ +h, fx +h) = 0 Theo cong thitc s6 gia gidi ndi, ta co O = Fa+h; fx +h)) - Fy, f(x)) = 31 = hF',(« +h, f(x) + (f(x + h) — £(x))) + + (fx + b) — f(x))F (x + Ob, f(x) + O(f(x + h) — £(x))). : Do dé : f(x+h) — foe _ _ Fiye + Oh, M(x) + (E(x +h) — 2) h He PYG +6h, f(x) + 0(f(x +h) — f(x))) Cho h -» 0, vi FY, va FY lien tyc tai (x, f(x), f lién tuc tai x nén vé phai cua dAng thitc trén co gidi han la ee F(z, f(x) / FG, ()) Do 46 ham f cé dao ham tai x, cho bdi ; FY, f®) dao ham 4y lién tuc vi F’, Fy va f lién tuc. Chi thich. Néu Py(xy y,) = 0, nhung F(x, y,) # 0 thi dink M 1.9 khang dinh ring phuong trinh (1.17) xéc dinh trong mét lan c4n nao dé cha y, mot ham 86 4n duy nhét x = gy), ham 86 By cé gid tri bing x, khi y = y,, lién tuc vA cd dao ham lién tue trong lan cAn noi trén. Néu F'\(xy y,) = Fyty vo) = 0 thi khong két lufn duge gi vé sy tén tai cua ham sé dn xéc dinh béi (1.17). Diém (x,, y,) tai.dd FY(x,, y,) = Py y,) = 0 duge goi 1A diém ki dj cia phvong trinh (1.17). Dinh li 1.10. Cho phuong trinh (1.18) Fix, y, 2) = 0, trong dé F : U -»> R la mot ham 86 cé céc dao ham riéng lien tuc trén mot top hop md U C R*. Gid st (x,, yy z,) © U, F(x.) Yoo Zo) = 0. Néu F(x, Yy %,) # 0 thi phuong trinh (1.18) 32 3 a xae dinh trong mét lan can nao do cia diém (x,, Y¥,) mét ham s6 dn duy nhat 2 = f(x, y), ham s6 dy c6 gid tri bang z, khi X = XY = Voy lien tuc va ¢6 cde dao ham riéng lién tuc trong lan can noi trén. Ching minh tuong ty nhu ching minh dinh li 1.9. Dinh li 1,11. Cho hé hai phuong trinh {ore y, % u,v) = 0 G(x, y, 2, u, v) = 0, trong dd F : U +R, G: U >R la hai ham 86 c6 cde dao ham riéng lién tuc trén mét tép hop mé U Cc R’. Gia su (X. Yen Za Yr Yo) E Us Flay Yor 2g Wor Yo) = 9, G(x, Vos Zo. Ur V,) = 0. N&u tai diém dy, dinh thite Jacobi (1.19) P e u Ge, @& DF, G) _ Diu, v) thi hé (1.19) ade dinh trong mét lan cgn nao dé cia diém (x, y,, 2,) mot cap ham 86 én duy nhét u = f(x, y, 2), v = gfx, y, Z), cde “ham 86 Gy c6 gid tri theo thit ty bang u,v, khi x = x Y = Yo 2 = 2, ching lién tuc va cé cde dao ham riéng lién tuc trong lan can néi trén. Ta thita nhan dinh 4f nay. ¥.4.2. Dao ham cia ham sé an e@ Gid st cdc gid thiét cua dinh li 1.9 dugc théa man. Khi &y phuong trinh (1.17) xac dinh mét ham sé &n y = f(x), lién tuc va cé dao ham lién tuc trong mét khoang nao dd. Trong khodng dy ta cd ‘ F(x, f(x) = 0. Lay dao ham hai vé déi vdi x, ta duge . » dy PY +Pyg, = 0. 3 THCC-13 a3 & Vi FY, = 0, ta eb ayes ax Fy ; acitiye Vi du. Fe, y) = 5 typ 71 = 0 p= op 2 se tty array Vai y # 0, ta co FY = 0. Khi do phuong trinh trén xdc dinh mét ham s6 an y = y(x), va RIE = ‘y e@ Gid su cdc gid ‘thiet cua dinh If 1.10 duge théa man. Phuong trinh (1.18) x4c dinh mét ham sé &n z = f(x, y), lien tuc vA co cA4c dao ham riéng lién tuc trong mét mién nao dd. Trong mién dy ta cd F(x, y, f(x, y)) = 0 L&y dao ham hai vé ldn luat d6i véi x va y, ta duge FP, +F, Py +F,. Vi F’, = 0, ta duge , ee , Ene eX eeceee eee Pee Vi du : . Fay adsetsy tet -1 ap FP, sy + 2x, Py =x, PL set + 3872. Vi F’, # 0 Wz, nén phuang trinh trén xdc djinh mot ham sd dn z = f(x, y) lién tuc va cd céc dao ham riéng lién tuc : i 2x ty 7 x 27 B= x 7 +322" °Y ef +822 34 es e@ Gia su cdc gid thiét cia dinh li 1.11 duge théa man. Hé phuong trinh (1.19) xdc dinh hai ham s6 4n u = fix, y, 2), v = g(x, y, z), lién tuc va cé cdc dao ham riéng lién tuc trong mét mién nao dé. Trong mién 4y, ta cd lee. y 2 £0 y, 2), BY, 2)) = 0 G(x, y, 2, f(x, y% 2) B(x, y, z)) = 0- Lay dao ham déi véi x titng phuong trinh cua hé trén, ta duge P,+Fy.0, + Py.vy=0 G+ Gu, + Gy.v, = 0 Do 1a mét hé hai phudng trinh tuyén tinh déi véi u', dinh thic cia hé dy 1a FP, FY] pas) 7 GY, G,} ~~ D«, v) hé dy co mot nghiém duy nhat D(, G) DG, G) »_._D@&Yy ., __ Diu x) “=~ De G)'** > ~ DE G) Di, v) Dou, v) Tuang tu nhu vay, co thé tinh duge wy u’, v,’- 1.4.3. Dinh li vé anh xa nguge Dinh li 1.12. Gid sit U la mot tap hop mo trong R?. Cho Gnh xq T : U — R?, (x, y) > (u(x, y), v(x, y)) cdc ham sd u(x, y), v(x, y) €6 cdc dao ham riéng lien tuc trén U. Gid sit (x, y,) € U, u, = ulx,, ¥,) Vy = Voy YQ) Néu tai (x, y,), dink thie Jacobi uy wy vy v Day, v) ce Des y) thi: 1) Cé mét lan can V ctia (x,, y,) sao cho W = T(V) la mét lan can ciia (u,, Vv), Gnh xa T han ché trén V (ki hitu la TI,) la mét song anh tit V len W. 35 2) Anh xa nguac T"' tic W len V duoc xac dinh bdi (u, v) > (x(u, v), y(u, v)), x(u, v), y(u, v) cd cde dao ham riéng lién tuc trén W. 4 Du, v) De, y) _ IN sei Dee, ¥) Deu, vy = Ching minh, Dat u = u(x, y), v = v(x, y). Xét hé phuong trinh F(x, y, u, v) = u(x, y) —u = 0 IgE {eee ¥, wv) = v(x, y) ~ v= 0, F va G la hai ham s6 cd dao ham ring lién tuc tren U x Q, trong dé Q F(U). Ré rang (x Yo. Up v,) la mét nghiém cua hé (1.21). Vi Dé, G) [My : _ Diu, v) i Die yy Her ¥or YoYo) = |y vino Ye) = Deeg) HV) # theo dinh If 1.11, hé (1.21) x4c dinh mét cép ham s6 an duy nhat x = x(u, v), y = y(u, v), c6 cde dao ham riéng lién tuc trong mét lan can W cia (u,, v,). V = T'(W) la mét lan can cua (x,, y,). Tl, lé mét song anh tit V len W. Lay dao ham cdc phuong trinh cua hé (1.21) theo u va v, ta duge ux, tay, —1= 0 Vey ty, = Ou, twy Tu do, ta co =0 vey + vie y-1=0 Dw, vy) Do, yy — [Yk Myf [eu Xe] Dewy) Diy vy) ~ Jy w yt dy vy) vay ayy ugly + aty = Jae, + yy = 1 0 = lo if =)- 36 Chi thich. Véi ham sé f : R > R kha vi lian tuc, néu P(x) + 0 Vx thi f co ham sé nguoc toan cuc f' kha vi lién tuc va !YTfa) = Dinh li 1.12 la mé réng két qua 4y sang alae F(x)” 4nh xa T : R° +R, n > 2. Nhung diéu kién dinh thuc Jacobi ctia T khac khéng chi dam bao rang 4nh xa nguge T! chi tén tai dia phuong 6 lan can méi diém. 1.4.4. Cue trj c6 diéu kién Negudi ta goi cyc tri cla ham sé (1.22) z = f(x,y) trong dé cdc bién s6 x va y bi rang budc bdi hé thic (1.23) g(x,y) = 0 la cuc tri cd diéu kién. @ Dieu kién Gt cé cla cye tri cé ditu kién Dinh i, Gid siz M,(X,,¥o) la diém cuc tri cd ditu kién cia ham s6 (1.22) voi didu kién (1.23). Gid si 1) 6 lan can M, céc ham 36 f(x,y), g(x,y) c6 céc dao ham riéng cap mt lién tuc, 2) Céc dao ham riéng g',, g', khong dong thoi bang khéng tai M,. Khi do ta cd tai M, : f, f, = y (1.24) gf. og. =0. x By Ching minh. Duong nhiéri ta co g(x,,y,) = 0. Tw gid thiét 2, co thé xem nhu g’,(x,, y,) # 0. Theo dinh If vé ham s6 4n, hé thie (1.23) xdc dinh mét ham s6 fn y = y(x) kha vi 6 lan 37 can x,. Thé y = y(x) vao (1.22), ham sO mot bién $6 x +> fix, y(x») dat cyc tri tai x = x,, do do Flop Yo) + Py ltr YY" Hq) = 0 hay (1.25) PX, YoNdx + P(x ¥_rdy = 0. Mat khac, ldy vi phan hai vé cia (1.23), ta dude (1.26) BX ¥)dx + BX y,Jdy = 0. Xem hé (1.25), (1.26) 1a hé hai phuong trinh tuyén tinh thudn nhat déi vai dx, dy, hé 4y co nghiém khong t4m thifang, v4y dinh thttc cla no bang khéng £% YQ) LY%r¥o) | _ Bix%q Vo) By%q Vo) Do chinh 1A hé thuc (1.24) ma ta c4n ching minh. Hé thiic (1.24) cing véi diéu kién (1.23) cho phép ta xc dinh (Ky Yo): 0 Chi thich I. Hé thitc (1.24) lai la diéu kien cdn va di dé cho hé phuong trinh P(X Vo) + ABYX Yo) = 0 Py(%q Vo) + ABY(%o Vo) = 95 xem 14 hé phuong trinh tuyén tinh thudn nha&t d6i véi 1, 1 co nghiém khong tdm thudng. Do do néu cdc didu kien cia dinh li dugc théa man thi ton tai mét 86 A sao cho tai diém M, ta cb F(x,y) + 1B (x.y) fyoc,y) + Ag yxy) 0 0. " (1.27) | Hé phuong trinh (1.27) cing v6i phuong trinh (1.23) cho phép ta tim A, x, va y,. S6 A duse goi la nhén tt Lagrange. Phuong 38 "ae af phap tim (x,, y,) nhu vita trinh bay duge goi la phuong phap nhén tt Lagrange. Chu thich 2. Dinh Ki trén cing nhu phuong phap nhan ti Lagrange gitip ta thu hep viéc tim cuc tri co diéu kién cla ham s6 (1.22) vai diéu kién (1.23) tai nhitng diém co toa dé thoa m4n hé thie (1.24) hay hé (1.27) hodc tai nhitng diém 6 dé cdc diéu kién 1/ hodc 2/ cia dinh If khéng ducdc théda man. Nhiing diém 4y duge goi lA diém tdi han. Ta cdn phai xét xem nhiting diém dy co thuc su 1A diém cuc tri khéng. Vi du 1: Tim cue tri cha ham sé 2 = x* + y? voi diéu kién ax + by +c = 0 (c # 0) Diéu kién (1.24) cho ta aa ab Gidi hé phuong trinh Seeey ab ax +by +c = 0, ta duoc mét diém téi han duy nhat ac be 0 (~rap , ~ am) Hinh 1.5 Vé mat hinh hoc, ta phai thm cue tri cha binh phuong khoang céch ti g6c O dén mét diém trén dudng thang ax + by tc = 0 (hinh 1.5). Bai toan nay cd mét cue tiéu, khong cd cute dai, do do cuc tidu chi cd thé dat duge tai diém tdi han, cuc tiéu dy bang = , day 1A mét két qua quen thudc. a’ +b’ e@ Phuong phap khdo s&t trén cing dugc mé réng cho ham s6 n bién sé ( n > 3). 39° 0 0 0. £,,y,2) +A By (&s¥,2) (1.31) fy(x.y.2) t+ABY (KY, 2) fL(e,y,2) + AB, (%,y,2) Vi du 2: Tim cue tr} cha ham s6 u = x ~ 2y + 22 véi diéu kien x2 + y2 + 22-1 = 0. Cée hé thric (1.30) cho ta ; = = 5 . Gidi hé phuong trinh ety +2 =] 7 4 Hd a 1 22 . ta tim dugc hai diém téi han M(3»-3>3) va 1 2 2 M,(-3> 3 ~3): Dé xét xem diém M, cé la diém cue tri khéng, ta cho x, y, z nhitng sé gia h, k, 2 6 lan can M, vA xét dau cua s6 gia wits alts Mat khéc, ta phai cd (gthy + (-geny’ + (F42) = hay 2h 4k | 4l ys - Ste 2 eta 3 gtgtrr +e +h ao. Do dé 3 Au=b-2k+2= -5r +k +P) <0 néu h, k, J khong d6ng thdi bang khong. Vay M, 1a diém cuc dai, u(M,) = 3, tuong ty, co thé thdy M, la diém cuc tiéu, u(M,) = ~3. & Cang co thé nhan xét nhy sau: Ham sé u = x - 2y + 32 lién tuc trong R*, nén néu chi xét u trén mat cdu x? + y? + 2? =1 thi u ciing lién tuc. Duong nhién mat cdu 1a mét tap hop dong bi chan, nén thu hep cia uw trén mat cau dat gid tri lon nhat va bé nhat cua no trén mat céu, vay chi cd thé cd cdc gid tri ay tai hai diém toi han M,, M,. e Trung hop ham s6 ba bién s6 bi rang budc véi nhau bdi hai hé thie : Gia st M,(x,,¥,,2,) la diém cue tri cha ham sé (1.32) u = f(x,y,z), trong d6 cdc bién s6 x,y,z théa man hai hé thttc (1.33) g(x, y,z) = 0 (1.34) h(x, y, 2) = 0. Gia si: 1) cdc ham sé f, g, h cd cdc dao ham riéng c&p mét lién tuc 6 lan can M,, 2) dinh thie Jacobi Die, h) Diy.2) Khi dé ta co tai M, * 0 tai M,. f, fy f, (1.35) 8, By 8} = 0. hy, WY b’, That vay, lap luén nhu trong cdc trudng hgp trén ta co tai M, ft fyy, + f,2 = 0 Bt eyy'y +82 = 0 hi thyy, + hz, = 0 Xem do 1a mét hé ba phuong trinh tuyén tinh thudén nhaét déi véi 1, y’, 2, ; he Ay ed nghiém khong téim thudng nén dinh thiic cla no bang khong, vay ta duge hé thutc (1.35). 42 He thite (1.35) cing véi cac diéu kién (1.33), (1.34) giup ta tim (x, Yy 2,)- Trong trugng hgp nay phvong phap nh4n tt Lagrange dude phat biéu nhu sau : Tim nam s6 4, yu, X,, Y,, Z thoa man hé phuong trinh + Ag tub, = 0 f, + AB tuby =0 7 f tig, tu W, =0 B(x,y,2) = h(x,y,2) = TOM TAT CHUONG I e@ Giéi han cia ham s6 f(x, y) tai mét diém Ta noi rang f(x, y) dan dén ! khi (x, y) dan téi (x,, y,) néu Ve > 0, 3d > 0 sao cho Vu =x)? + —y)? <5 = If, y)-U 4——— ho Khi tinh dao ham riéng cia f theo x thi y Pe xem nhuv khong déi. Dinh nghia tuong tu vdi fy y.) = wy ee Yo) e Vi phan toan phan afer, y) = (x, y)dx + f(x, y)dy. 43, oF Dang cia no khong déi dit x, y Ja bién sé déc 14p hay x, ¥ la ham s6 cla cdc bién sé khaéc df(x, y) 1A phan chinh cua s6 gia f(x + Ax, y + Ay) — fix, y). Cong thic tinh gén dung f(x + Ax, y + Ay) =. f(x, y) + A(x, y)Ax + Rix, yydy. e@ Dao ham cua ham s6 hop ° £ F = fap : (x, y) > (u(x, y)s vO% y)) > f(u(x, y), vOx, y)) [ae _ aa , aw ax du dx av ax aF _ afm , af av ay duay dvay @ Dao ham cia ham s6 dn V6i mét s6 diéu kién, hé thitc F(x, y) = 0 xdc dinh mét ham s6 fn y = y(x). Ta co Fy y) ay FY y) y(x) = Véi mét sé diéu kién, hé thttc F(x, y, z) = O xdc dinh mét ham s6 &n z = 2(x, y). Ta cd FEY), Fy y, 2) BD Bey 2) VY Bray a) e Dao ham riéng cép cao a, a, at » 9 7, at at 2 ae (ax) = ag = ay (Se) 7 yar a , at at » 2 , af at ax (ay) ~ aay ~ Se ay (ay) = gyi ~ 44 eee eee sa eee doe ety Néu ham 36 f(x, y) co cdc dao ham riéng may’ lyox trong mién D va néu céc dao ham riéng 4y lién tuc tai diém M, € D thi tai diém Ay vf at axdy dydx” e Vi phan c&p cao d(af) = df, a(d?f) = dF, ... Néu z = f(x, y) thi ap = (sax + wi) ant = (fox + woyyt véi quy uée xem (2) (2) a a. x" Vi phan cép n > 1 khong co dang bat bién. e Dao ham theo huéng xéc dinh bdi vecto don vi r au __ u(M) — u(M,) => — —» a) = eee ere trong dé OM = OM, + fl. Po @ Gradién cha ham sé u oe au =>, ou =, du > gradu(M,) = = (Mi + ay Moll + 3 Modi: Ta co “M,) = ch--grad u(M,). e Ham sé thudn nhat Ham s6 f(x,, x), .. x,) duge goi la thudn nhét bac k néu f(x), tx, tx,) = HG), Xp xy Wt > 0. 45 & - Ham s6 f(x, x .., X,) 1A thudn ahat bac k khi vA chi khi e Céng thie 36 gia gidi noi fix, + Ax, y, + Ay) — f(x,, y4) = Ax. R(x,+OAx, y, +OAy) + + Ay. C(x, + OAx, y, + OAy),0< 8 <1. e Céng thuc Taylor 1 f(x, + Ax, y, + Ay) - f(x, ¥,) = df&y y,) +7 Fte,, Yo) to + 1 @+)! e@ Cuc tri cha ham s6 1 + AME Yo) + dfx, + 6Ax, y, + Gay), 0<6< 1. Diéu kién c4n cia cuc tri : Néu ham s6 f(x, y) dat cue tri tai M,(x, Yq) thi tai dé p = q = 0 (p = f(x,y) a = G(x y)) Diév kién du cla cuc tri : Gid su tai M,(x,; yo) ta cé p = =q = 0. Néu tai M,, s* - rt < 0 thi M, la diém cue tri, do la diém cuc dai néu r < 0, la diém cyc tiéu néu r > 0. Né&u tai M,, s* - rt > O thi M, khéng la diém eye tri (r = = fee, vy) s = £0 yt = £365 y)). e@ Cuc tri co diéu kién Diéu kién can ca cyc tri co diéu kién : Néu ham sé u = = f(x, y, z) trong do cdc bién sé x, y, z thoa man diéu kién g(x, y, z) = 0 dat cuc tri tai diém My(xy Yor 2) thi tai do Gene ict Seeley ee, Co thé tim (x,, y,, z,) bang phuang phdép nhan tit Lagrange nhu sau : Tim bén sé /, x,, y,, Z, théa man hé bén phuong trinh 46 Q tag =0 f, + Ag, =0 f, + Ag; = 0 ax, y, z) = 0 Bai tap 1. Tim mién x4c dinh cta céc ham s6 sau : a) 2 = Ixy ; bz = V4 —x? —y? +¥x +y? —T 1 1 Hh Oe tery Nyt d) z = aresin® e) z = Vxiny . fhz2= i y —x? ; 2. Tim gidi han khi (x, y) > (0, 0) cla cfc ham 86 f(x, y) sau : x2 -y? y a) f(x, y) = ety j b) f(x, y) = xaretg > x +y3 L+x2+ o) fe, yy = 5 ; a) fie, y) = LEE AF 4 cosy) ; xty2 y 3. Tinh dao ham riéng cia cfc ham sé sau : x3 + y3 a= ST i b) 2 = In(x + Ve? + 7) * oz= vsiny 7 d) z = x" (x > 0) y - e) 2 = arctgh f) 2 = arcsin(x - 2y) V2 Fy? - ye Ba In ae ; h) z = aretg 47 & du =x ix > 0,y > 0); pusertyt? lu = evsind - 4. Khao sat sv lién tuc va su tén tai, lién tue cia cdc dao ham riéng cia cdc ham s6 f(x, y) sau : 2 xaretg (7) khi x # 0 a) f(xy) = 7 0 khi x = 0 xsiny ~ysinx khi (x, y) # (0, 0) b) fey = {1 ety? 0 khi (x, y) = (0, 0) - 5. Ching minh rang ham s6 z = yln(x? - y*) théa man hus: trnh 22’ +227 = 2 phuong trinh > 2, y¥ = z 6. Tinh dao ham cha cdc ham sé hop sau day : a)z= enw u = cosx, v = yx? + y? b) z In(u? + v2), u = xy, v= ‘<1 oc) 2 = ny, x = 2, y = Bu - 2v. 7. Bang phép d6i bién sé u = x + y, v ~ x + 2y, tim ham s6 z(x, y) théa man phuong trinh Qa — x = 0. 8. Tim vi phan toan phan cia cdc ham sé : a) z = sin(x? + y’); b) z = e%(cosy + xsiny) i Rae a xty edz= Inte j / d)z= arctg e) u = x7 (x > 0) - 48 9. Tinh gan dung 3 3 a) V(1,02)? + (0,05) ; b) n( ¥1,03 +° ¥0,98 - 1). 10. Tinh dao ham cia cdc ham s6 4n xdc dinh bdi céc phuong trinh sau : a) x3y - y3x = a4, tinh y’ ; b) xeY + yeX - e'Y = 0, tinh y’ a aoe. z, tinh y’ ; a) InVx2 ¢y? = arctg®, tinh y’, y” c) arctg e)xtytzs e% tinh x, 2 f) x3 +y? + 23 - dxyz = 0, tinh 2, xy. ll. z = f(x, y) lA ham s6 &n xdec dinh ty phuong trinh 2 2 -x0 = 0. Tinh gén ding £(0,02 ; 0,99). 12, Cho u = ~~. Tinh wu’ bit rang z la ham 86 @ I ou ytz! im Up Uy MI rang z la am si an cla x, y xdc djnh béi phuong trinb | ze” = xeX + ye’. 13. Tinh dao ham cua céc ham s6 fin y(x), 2(x) xdc dinh béi he xt+y+z=0 wty? +22 1, 14, Phuong trinh 2? + 2 = Vy? - 2? xdc dinh ham 36 &n 2 = 2(x, y). Chitng minh ring » i, 1 2; = =- ey th aa 15. Tinh céc dao ham riéng c&p hai cla cic ham s6 sau : 1 a)z= 3 Ve? FyyP 3 b) z = x4In(x + y) ce) 2 = In(x + Vx2 ¥ y?) ; adz= arctg™. 4-THOC-T3 49 1 SS ‘ a 22 os 16. a) Tim ham sé f(x, y) théa man phuong trinh f) = 0 b) Tim ham sé f(x, y) théa m4n phuong trinh £2 = 0. c) Tim ham s6 u(x, y, z) théa man phugng trinh Wye = 0 d) Tim ham s6 f(x, y) biét ring f) = 2, My = 12x2y + 2, x4 - 80xy°, £0, 0) = 1, f, D) = ~2. e) Tim ham s6 u(x, y) biét rang wu, = x? - 2xy? + 3, wy = y? = dxty + 3. 17. Ching minh rang ham 86 z = xf (2). trong dé f la mét ham sé cé dao ham c&p hai lién tuc, théa man phuong trinh on my ab ak = yy 18. Chiing minh rang ham 66 : . 1 a)‘u = nay théa m4n phuong trinh 2 vu vu _y ax? ay? 1 b) u = Very thoa man phuong trinh ou, ay, eu + a ax? ay? az? 19. Tim ham s6 f(x, y, z) cd dang g(r), trong dé t= yx? +y? +z sao cho af of | wf eoseige eee ax2 ay? az? 20. Tinh dao ham cua ham s6 an y = y(x) xdc dinh bdi hé thitc . 50 arcsin = a, a 1A hang s6. 21. Ching minh rang néu f(x, y) 14 mét ham s6 thudn nh&t bac 1 thi ta co (fy) =f. i}. 22. Tinh dao ham ctia ham s6 u = xy’2z' tai diém M,(1, 2, -1) theo hu6éng xdc dinh bdi vecto MA ‘oM, vi M,(O, 4, -3). rio y 2 23. Tinh dao ham cia ham s6 u = > + + Z theo huéng a be ce? cha ban kinh vecto 7 Khi nao dao ham dy bang |gradul ? 1 1 24. Tinh dao ham cia ham s6 vu = —'= theo Yr ¥x +y¥ +z huéng cua vecta 1, voi cosa, cosf, cosy). Khi nao thi dao ham ay triét tieu ? 25. Cho u = x’y*z?, Tinh gradu va Stal M,(1, -1, 3) biét ring 7 duge xéc dink béi vecto MM, vai M,(0, 1, 1). 26. Ching minh rang : a) grad (cu, + cu) = cgradu, + cgradu, . (cy, Cy 1& hai hang s6) b) grad(u,.u,) = u, gradu, + u,. gradu, ¢) grad(f(u)) = f(u). gradu 27. Tim cuc tri cla cdc ham s6 sau : a) z= 4(x-y)-x*-y?, b)z=x24+xyty*+x-ytl cz=xty-xe d) z = 2x4 + y4 - x2 ~ 2y2, e) 2 = (x2 tye ty) ; 28. Tinh gid tri lén nhSt va nhé nh&t cia céc ham a6 sau : a) z = x? - y? trong mién tron x? + y? < 4 51 b)z=x 2y(4 - x ~ y) trong hinh tam gidc gidi han bdi cac duong thing x = 0, y=Ox+ty=6 c) z = x? + Qxy - 4x + 8y trong hinh ch@ nhAt gidi han bdi cfc dutng thing x = 0,x = lry=O,y = dz = en ty (ay? + Sy’) trong mién tron x? + y? < 1 e) 2 = sinx + siny + sin(x + y) trong hinh chit nbat giéi han boi x = 0x = F,y = Oy = 5 2" 29. Tim cuc tri cd diéu kién : 11 1 1 1 See Ee eg Ocean ea s = x y y 2 b) z = xy véi diéu kién x + y = 1 at ae te eee Lea c)u=xtyt+z vai diéu kim -+—-—+-=1 AEH teEeegs y 2 d)u = x2+y? +2? voi diéu tien 545 a2 30. Hinh hop chit nhat nao ndi tiép trong hinh cdu bén keinh R cé thé tich l6n nhat. Dap s6 va ggi y 1. a) {(x, y): x > 0, y > 0} U {(x, y): x < 0, y < O}. b) Vanh tron dong giéi han bdi céc dudng trdn x? + y? = 1, vty = 4. c) Mién mé ndm gitta hai dung y = x, y = -x, nam 4 bén phai truc Oy. “aM (x,y): xe >O01l-x ey ce Ltx} U {(x, y)i x < 0, l+xb >c). oa 0% 2. a) Gidi han khéng tén tai : lim f(x, 0) = 1, lim f(0, y) = —1 - b) 0 0; a) » x4 +3x2y? ~2xy? BO eye ’ 1 ’ y y2=——S, 2 = SS Kx ty? OY tye a xt ty? 2 x _ aysin™ x c) 2, = yeos—, z = 2ysin— — xcos— Hey? By yey y ad) y= ye oh 4 = Inx3y2 ene -54, => ey V" Pay te eee 8% aa aye Y > Ve 2 Oo a ao aa pear en AM eHAI y alll 0a tay ae ys yt, y = VInxzy 4, uw) = x Inxy“Iny 2x , 2y 7 22 - a w= — a w= — u (xPty?t22)? OY cbtyPte2)? 9 Gctty?ta?)?- k) uy = yzesin®, ul = xze%ain® + oF coat 2) Y z Zz Zz oe ind — X cog® u, = xyeYsin : eye 2 cos? 4. a) f lién tuc trén R? ; £ = aretg (2)? . vgs cathe x" +y’ x+y 53 Chung lién tuc véi x # 0. Can khao sat thém khi x = 0. £06, y) lién tuc kh4p noi, £(x, y) lién tuc kh4p nai tri tai (0,0) b) f lién tue trén R?, £(0, 0) = £(0, 0) = 0, nhung fy, f; khéng lién tuc tai (0, 0). 6. a) 2 = — ect - 207 +) (2eogxsinx + 4x) 4 es fe 2¢¢ + Y)4y me : + yt) b) ee ty yy +1) , u 3u2 = 21n(3u - 2v) + ———_ eee Petar aga wv 2u2 y= Pies ew ay) ~ Buy) 7. z(x, y) = F(x + 2y), F 1A mét ham s6 kha vi tiy y. . V6i phép d6i bién s6, phuong trinh tré thanh z) = 0, vay z khéng phu thuéc u, no chi phy thude v. 8. a) 2(xdx + ydy)cos(x? + y”) b) e*[(xcosy - siny)dy + (siny + cosy + xsiny)dx] 2(xdy — ydx} o) 2exdy 5 i x xdy — ydx x2 ty? xsin a) e) y2ax¥2— Idx + x¥%Inx2yzdy + x¥ZInxy2dz. 9. a) 1,013 ; b) 0,005. , tye yey by = ——— = xd eh + x0 . 54 2 + Q(x? + y? ey’ a Oy ya ea) ~ typ! ery" «-y) vee 1 A=W > yeyte-1 nals Re eye itt vaio xe = oxy YO 22 —xy © 11. 0,02. foe gee yee een) sy ¥2” Gray? A +2) 5 _ xtz yr-x &i+y) Yo "Grae Gyte? aL +2) | 2 2OX 5 2 yoX 18. y’ noyee vs a » at xy nw t+ oy? 18. a) a = ory) ty 7 Yetay?! Yo ary? 2x x? + 2xy b) 23 = +y) + + ) 23 = 2ln(x + y) xy ty)? eo 2x ee eee eta ee xty tye YO typ = ase ey ee (x2 + y232 (x2 +232 4 2 +O? ~y Wx ty? 70 GR Hye + a YP 4 xy eH ecHay een setts xy a) 23 c * Ghayae’ Ww Grayyn’ VO Gray?’ 16. a) f(x, y) = F(x) + Gy), F va G la hai ham sé tay y b) f(x, y) = xF(y) + Gly), F va G la hai ham s6 tay y. 55 <3} c) ux, y, 2) = Gly, z) + H(x, z) + F(x, y), F, G, H la cdc ham sé tuy ¥ d) f(x, y) = x4y - Bxyo + x2 +1 sty 2) utr, y) = — xy? + 8a+y) +C. 19. gi) = - +b, (ab nhing hang s6 tay y). »_¥ 20. y' = te Dat F(x, y) = arcsin — a, F(x, y) la mét ham s6 thudn nh&t bac 0, nén theo céng thitc Euler xF, + yFy = 0- es pee Say Mat khac FY + y =0>y ie 21. Ding céng thdc Euler. Ham s6 4 bai tap 17 1A mét ham sé thudn nhat bac mét nén cing théa man hé thite nay. 28 22. “3 ag mere Rete ar : ry a4, 8 208) iat tigu khi LF al r 25, gradu(M,) = —6(-31 + 3) — W ou A M,) = - 22. al 0) : 27. a) 2, = 8 tai (2, -2) b) = 0 tai (-1, 1) Zemin 56 c) Khong co cuc tri. 1 1 1 8 an = HEH (=F1) (Zed) (=p) (Gel) ©) Zin = O tai (0, 0) 5 Bag = 2 tren dudng tron x? + y? = 1, 28. a) Gid tri lan nhat la 4 tai (2, 0), (-2, 0) Gia tri nhé nhét la -4 tai (0, 2), (0, ~2). b) Gid tri lon nhét la 4 tai (2, 1) Gid tri nhé nhat 1a -64 tai (4, 2). c) Gié tri lon nhat 1a 17 tai (1, 2) Gia tri nhé nhat la -3 tai (1, 0). 3 d) Gid tri lén nhat la i tai (0, 1), (0, -1) Gi tri nhé nh&t la 0 tai (0, 0). ae 3a x e) Gia tri lon nhat la —— tai (3- 3) Gia tri nhé nhat 1a 0 tai (0, 0). 28. 8) Zain = 2 ag (Fe! Ye)? tm b) z, 1 max = g Fal (> 2) 9 tai (3, 3, 3) 4) unin = C tai (0, 0, + ©), Ua = a? tai (+ a, 0, 0). ©) Unin R 30. Hinh lap phuong cd canh bang a 57 Chuong II UNG DUNG CUA PHEP TINH VI PHAN TRONG HINH HOC 2.1. UNG DUNG TRONG HiINH HOC PHANG 2.1.1. Tiép tuyén cua duéng tai mot diém cua né Trong hé toa dé dé céc vu6ng géc, phuong trinh f(x, y) = 0 ndi chung biéu dién m6t dutng L. Diém M,(x, y,) € L duge goi 1A diém chinh quy néu f’,Xx,, y,) va Fy y,) khong déng thii bang khéng, 1a diém ki dj trong trudng hgp trai lai. Gia st M, 14 mét diém chinh quy cua L. Co thé xem nhu f(x, y,) # 0. Theo dinh If vé ham s6 &n, phuong trinh f(x, y) =O xdc dinh mét ham sS an y =y(x), co gid tri y, khi x = x,, kha vi trong mét lan cn nao dé cua x,. Trong lan cAn dy ta co f(x, y(x)) = 0. dao ham hai vé d6i véi x tai‘x = x, ta duge £,Xy Yq) + Py ae =0 hay f'{x,, yjdx + fx, ydy = 0 Hinh 2.1 trong dé dy = y’'(x,)dx. Goi nla vecta co thanh phan (f(x, y,), f y%or Yo)» dM_Ja_yecta co thanh ph§n (dx, dy). Hé thie trén ching to rang n.dM = 0, vay n 1 dM, mA dM nam trén tiép tuyén cua L tai M,, do dé W la vecto phap tuyén cua L tai M,. Diém P(, y) nam trén tiép tuyén cua L tai M, khi va chi khi M.P on = 0, tite 1a 58 (2.1) (x = XI Key Yo) + Y — Yo yXoy Yq) = 0 Dé 1a phvong trinh cla tigp tuyén cha dudng L tai M,. Néu M,, 1a diém ki di cia dugng L thi vecto phap tuyén cia L tai M, la vecto khong, tiép tuyén cla L tai M, khong duge xc djnh. 2.1.2. DO cong e Cho mét duang L khéng tu giao nhau va co tiép tuyén tai moi diém. Trén L chon mét chiéu chay lam chiéu duong., Trén tiép tuyén cua L tai M, ta chon mét huéng tng véi chiéu duong cua L, goi no 1a "tiép tuyén duong". Dinh nghia 1. M, M’ 1a hai diém trén L. MT va M’T’ la hai tiép tuyén duong. Ngudi ta goi dé cong trung binh cba cung MM’ Ia ti s6 cua géc giita hai tiép tuyén duong MT va M’T” véi a6 dai cua cung MM (hinh 2.2). Ki hiéu C,,( MM). Vay MM” C.y MM’) = car’ trong 46 a = |(MT, M’T’)| Dinh nghia 2. Ngudi ta goi dd cong cua dutng L tai M la giéi han, néu cd, cla dd cong trung binh Hinh 2.2 CiC MM’) khi M’ dan toi M tren L. . Ki hiéu C(M). Vay C(M) = lim C,,( MM). uw’ MM a Vi du 1: Tren dudng thang, <) Ix C,,(MM’) tren moi doan MM? déu bang khéng, do dé C(M) = 0, VM. Vi du 2 ; Trén dudng tron ban kinh R, ta co (hinh 2.3) Hinh 2. 59 856 MMy ee ee jee . 5 CC MM) = ime 7 Ra ~ R véi moi cung MM’. Do do 1 C(M) = R VM. « Cong thic tink. Gia st dudng L cé phusng trinh trong hé toa d6 dé cdc vudng gic IA y = f(x) Ké céc tiép tuyén cua L tai M va M’ co hoanh d6 x va x + Ax. Goi g va g + Ay IA cdc gée nghiéng cda chung. Khi tiép diém di chuyén tit M dén M’, tiép tuyén duong quay m6t gdc bang | Ag], cdn dé dai cung MM’ bang | As], s 1A hoanh 46 cong (hinh 2.4). Do dé rege earn ae Cay im | is | * | as: Hinh 2.4 Vi tgp = y’, nén y = arctgy’, do dé 4s =— 7 Mat kh4c biéu thtic cua vi phan cung cho ta * tty" ds = 1 +y dx, do dé pie eee Ok aaa vata ds a ds G4 yn Vay ly" (2.2) cM) = —>_.. i a) d+ yp? Néu L dude cho bai phuang trinh tham s6 x = x(t), y = y(t), tri = ZO ao as ay _ zy" = YOR" ane yao (2.2), dx x(t)’ a: x(t) ta duoc 2a) ca = eV aye. ; (x" + yp? 60 “asan Seq Néu L dudc cho bdi phuong trinh trong toa d6 cue r = fly), ta vist x = flp)cosp, y = flp)sing. Xem dé Ja nhiing phuang trinh cha L theo tham s6 », ta co x’ = r’cosy - rsing, y’ = r'sinp + reosy, x” = r"cosp — 2r'sinp - reosy, y” = r’sing + 2r’cosp — rsing, thé vao (2.3) va rut gon, ta duge [x2 + 2r2 - rr” (2.4) C(M) = 5 “ : (? + rs? Vi du 1: Tinh d6 cong cia dusng day xich y = ach = (a > 0) tai mét diém b&t ki sy=sh*% Vr atone x Ta co y’ = sho P+y° =cho= 7 Cong thitc (2.2) cho ta ‘ligt sees ay yt Vi du 2: Tinh 46 cong cha dudng xy-clo-it x = a(t - sint), y = a(1 — cost) (a > 0) Ta cé x’ =/a(l - cost), y’ = asint x’ = asint, y”’ = acost, thé vao (2.3), ta duge ch |cost — 1| if PErerree eee 2V2a(1 — costy¥? | 4esin = e| D6 cong chi x4c dinh tai cic diém ung véi t # 2kx. Vi du 3: Xéc dinh 44 cong cla dutmg r = ae? (a > 0, b > 0) Ta co ry’ = abe, r” = ab’. The vio (2.4), ta duge 1 “VDF er 61 2.1.3. Dung tron chinh khic. Khéc tam Tai m6i diém M cua dutng L, vé duéng phap tuyén huéng vé phia lom cia L, aa do l&y mét diém I sao cho MI = aa (hinh 2.5). Dutng tron tam Iban kinh R = Tay tron chinh khuc cua L tai M. No tiép xuc véi L tai M, vi co chung véi L dutng tiép tuyén, va cd tai M cing dd Hinh 2.5 duoc goi la duéng cong C(M) = : véi duing L. Tam ctia dugng tron | khuc i dugc goi la khtic tam ung voi M, ban kinh cha no R = a duge goi IA Rhiic ban kink. Duong nhién 6 lan cén M, xdp xi L béi dudng tron chinh khuc tét hon béi dung tiép tuyén. Bay gid, hay xac dinh toa do X, Y cia khiic tam I tng vi diém M(x, y) € L. Gid st phuong trinh cua L Jay = f(x). Phaép tuyén cua L tai M co phuong trinh la 1 nmy=-7E-¥ £, 7 la toa dO nhimg diém chay trén phdp tuyén dy. Khuc tam T nam trén phap tuyén dy, nén 1 (2.5) Yoys-7&-9 Vi MI = R nén (2.6) (XK - x)? + (¥ - y)? = R?. Tu (2.5) va (2.6) suy ra yd t+y%) )_ pity? Ree Toy eT 62 lty" Néu y” > 0, dugng L tom, nén Y > y, vay Y=y + l+y? l+y? Fey + Néu y” < 0, thi Y < y, ta e6 Y=y—T a y ty? Trong ca hai trudng hop Y=y ah do dé tiv (2.5) suy ra l ty? aaa (2.7) x-x- 205) Néu L dwgc cho béi phuong trinh tham s6 x = x(t), y = ylt), thi »,Yayt yi? + y?) x(x” ty") (2.8) Xan -YO FY) yiy4® y) xy” yx” xy — yx” 2.1.4. Duang tic bé. Duéng than khai Dinh nghia 1. Ngudi ta goi dung tic bé cia dudng L la quy tich, néu cé, cla cdc khuc tam cua dubdng dy. Nhu vay (2.7) hay (2.8) cho ta phuong trinh tham 86 cia dutng tic bé cua L. Vi du 1: Tim dutng tuc bé cia parabén y* = 2px (p > 0) Lay dao ham hai vé d6i véi x, ta dugc 2yy’ = 2p => 2 , P . Py P sia = — > = —-. Thé vao (2.7), ta cd y rind ¥ rae vao )s (2x)? 6 i X= 8x+pY=- pit, Co thé xem do 1a phuong trinh cua dudng ttc bé phai tim theo tham s6 x. Khu x tu hai phuong trinh dy, ta duge 8 Qe _ ps3 Y= 7 & - py’ do la phuong trinh cla parabén ban l4p phuong (hinh 2.6). 63 Hinh 26 Hinh 2.7 Vi du 2: Tim ban kinh chinh khiic va dutng tic bé cia elip x = acost, y = bsint (a > b > 0). Ta co x’ = -asint, y’ = bcost, x” = -acost, y’’ = -bsint, 3/2 thé vao (2.3), ta duge R= 4 = (eheinte + Weos'y*? a Cong thie (2.8) cho ta 2 2 X= = cost , Y = — sintt a b trong dé c* = a2 - b?. Do 1a phuong trinh cua dudng ax-tro-it léch (hinh 2.7). Dinh nghia 2. Néu dung L nhan [ lam dudng tic bé thi L duge goi 1A dudng than khai cia I. Ty hai vi du trén, ta thdy rang parabén y* = 2px 1a dutng 8 than khai cia parabon bén lap phuong y’ = Dp (x — p)', elip x = acost, y = bsint la duong than khai cua dudng ax-tré-it i e ce Ft léch x = re cost, y = pH t. Ta thiia nhan hai tinh ch&t quan trong sau day cia dudng tic bé va than khai. Tinh chét 1. Phép tuyén tai mbi diém M(x, y) cia duimg L la tiép tuyén ciia duong hie bE T cia L tai khuc tam I ung voi M. 64 we! Tinh chét 2. Dé dar cia mét cung trén duang [ bang tri 36 tuyét d6i cla higu cac khuc ban kinh cia duong than khai L cia né tai hai mit cia cung dy, néu doc theo cung dy khiic ban kinh bién thién don diéu. Tu tinh ch&t nay suy ra rang dugng than khai cia dudng L la quy tich cua . mét diém A trén ntta duéng thing MA tiép xuc vai L tai M khi nua dudng thang nay lan ma khéng trugt trén L (hinh 2.8) 2.1.5. Hinh bao cia mot ho duéng phy thuéc mét tham sO Hinh 2.8 @ Cho mét ho duéng £ phu thudc mét hay nhiéu tham sé. Néu moi dusng cia ho £déu tiép xtic voi mot dung E va ngudc lai tai méi diém cia dung E c6 mot dutng cia ho £ tiép xtic vai E tai diém day thi E duoc goi 1A hinh bao cua ho £ (hinh 2.9). Vi du 1: Phuong trinh (x - c)? + y? = R?, trong dé R 1A mot 36 c6 dinh, c la mét tham s6, biéu dién mét ho dudng tron ban kinh R co tam Hinh 29 trén truc Ox. Hinh bao cua ho dy la hai dutng thang x = + R (hinh 2.10) Vi du 2: Phuong trinh xcosa + ysina - 1 = 0, trong do a la tham a6, biéu dién mét ho dutng thang ma khodng cach ti g6c O dén dugng thang dy bang 1. Hinh bao cua ho dy la dudng tron tam O ban kinh bang 1. Hinh 2.10 65 STHec-13 Vi dy 3: Phuong trinh y - cx = 0, trong dé c la tham 36, biéu dién mét chim dudng thang di qua géc O. Hinh bao cia ho dy la géc O (dutng tron tam O ban kinh bang 0). Vi du 4: Dudng tic bé cha mét dudng L Ja hinh bao ca ho caéc dudng phap tuyén cia L (xem tinh chat 1 cia duéng ttc bé). Vi vay dutng tic bé eta L cdn duge goi la dueng phép bao cta L. © Quy téc tim hinh bao cita mot ho duang phu thube mot tham 86. : Dinh li, Cho ho duang Fix, y, c) = O phu thudc tham 86 c. Néu cdc dudng cia ho dy khong co diém ki dj (tic la diém tai dé F’ (x, y,¢) = F' (x, y, ¢) = O thi phuong trinh cia hinh bao E ca ho &y duge xé¢ dink bang céch khit c tit hai phuong trink F(x,y,c) = 0 F's, y, 2) 0. Chung minh. Véi mi gid tri cba tham s6 c, cé mét dudng L, cua ho, do dé cé mét tiép diém M, cua L, véi E. Hinh bao E la quy tich cia nhitng diém M. dy, toa dé cla chung la nhiing ham s6 x(c), y(c) ma ta phai tim. Vi diém M_(x(c), y(c)) € L, nén F(x(c), y(c), c) = 0. Lay dao ham hai vé déi véi c, ta dugc (2.10) F’(x(c), y(c), c)x’(c) + Fiy(x(c), y(c), c)y’(c) + (2.9) + F’(x(c), y(e), c) = 0. Mat khée tai M, cdc dugng B va L, tigp xc nhau. He 36 gsc cha tiép tuyén cia E tai M, 1a k, = a i Vi L, khong co eee . FLY, °) diém ki di nén hé sé géc cia L, tai M, la k, = — P@yo EY Vi k, = k, nén ta duge (2.11) Fle), yo), ox'(c) + Py(x(c), yle), ely’(c) = 0. TY (2.10), (2.11) suy ra F’ (x, y, c) = 0. Vay toa d6 cha céc diém M, cia hinh bao phai théa map hé (2.9). 66 Sh Chit thich. Néu cdc duong F(x, y, c) = 0 co diém ki di thi hé (2.9) bao g6m ca phuang trinh hinh bao E va quy tich cia cac diém ki di. Vi du 1: Tim hinh bao ctia ho duéng thang xcosa + ysina - 1 = 0. ‘ Cée duang thang khong co diém ki di, vay toa dd céc diém cia hinh bao théa man hé F(x, y, a) = xcosa + ysina - 1 = 0 F’,(, y, a) = -xsina + ycosa = 0 Hé dé cho ta x = cosa, y = sina. Vay hinh bao phai tim 1a dudng tron tam O ban kinh 1. Vi du 2: Tim hinh bao cia ho parab6n ban lap phuong (y - 0)? = (x - ©). Dao ham hai vé theo c, ta duge yy: Ay - c) = Bx - c)*. Thé vao phuong trinh cta ho, ta duoc 9 - cP pets -_ = (x — cy [3 4 @ ©] 0 Néu x - c = 0 thi y - c = 0, vay y=x. Nhung y = x la quy tich ca nhiing diém ki di cia ho parabén ban lap phuong (dé 1a nhitng diém lui). Néu 1-3 @-0) =0 hay x-c= 4 thi y-e= ae i 4 do 46 x ~y = 55 : 4 Vay hinh bao phai thm 1a dung thang x - y = p5 (hinh 2.11). Chi thich, Gid su ta xét ho parabén bin lap phuong (y - c)? = x*. Dao ham hai vé d6i véi c, ta duge Ay - c) = 0. Khtt c ti hai phuong trinh trén, ta dugc x = 0, dé 1A phuong 67 yi trinh cia quy tich cdc diém lui (hinh 2.12)." Vay ho dudng cong nay khong co hinh bao Bay git xét ho parabén bdn l4p phuong y* = (x ~ ©)3. Dao ham hai vé d6i vai c, ta X duge 3(x - c)? = 0. Khu c ti hai phuong trinh 9 trén, ta dugc y = 0, dé 1a quy tich cua cac diém lui, déng thai cing 1a hinh bao cla ho dudng cong (hinh 2.13). Vi du 3: Xét ho quy dao cla vién dan bén tir mét khdu phdo vdi van téc v,, phu thudc Hinh 2.12 géc bén a. Phuong trinh chuyén dong cha vién dan néu chon truc toa d6 nhv 6 hinh 2.14 la X = v,tcosa 0 ; y y= — 7 at + v,tsine trong dé g la gia t6éc cua trong 0 x trudng. Khia t tii hai phuong trinh ay, ta dutge g 2 = xtga —- ->— x’. Se Seow Hink 2.13 + Dat tga = c, ta dude ho parab6n phy thuéc tham s6c: you~Sa + 2x. 0 Lay dao ham hai vé d6i vdi c, ta duoc Hinh 2.14 Thé vao phuong trinh trén, ta dugc Do 1a phuong trinh cia hinh bao cia ho quy dao, vi cdc dudng parabén khéng ‘co diém ki di nén hinh bao dy la mét parabén cat truc Ox tai x = + ie do la tém bdn xa nhét cla vién dan. Hinh bao dy dude goi JA parabén an toan. 2.2. UNG DUNG TRONG HINH HOC KHONG GIAN 2.2.1. Ham vecto e Gia st I 1a mét khoang trong R. Anh xa t € I> 2(t) € R” duge goi 1& ham vecto cha bién sé t xfic dinh trén I. Trong ph4n nay ta sé xét voi n = 3. N&u x(t), y(t), z(t) 1a ba thanh ph4n cua vecto r(t) € R>, Cyr 1a céc vecto don vi trén ba truc toa dé, ta co F(t) = x(t)“ + y(t\y + 2(t)k Dat OM = x(t). Digém M ed cdc toa d6 la x(t), y(t), z(t) (hinh 2.15). Hinh 2.15 Quy tich cha M khi t bién thién trong I lA mét dudng L trong R%, goi 1a t6¢ dd cua ham vecto r(t). Ngudi ta cing ndi rang dudng L co cdc phuong trinh tham 386 lAx = x(t), y = y(t), z = 2(t). @ Ngudi ta ndéi ring ham vecto r(t) cd gidi han 1a a’khi t d&n téi t, néu {r(t) — af +0 khit >t,, tue lA néu Ve > 0, 35 > 0 seo cho |e — tL <5 IR) - thee Ki hiéu : lim F(t) = tot, 69 Ham vecto Ft) xée dinh trén I duge goi la lien tuc tai t, © I néu lim T(t) = 7¢t,). 4, Tinh lién tuc cha F(t) tai t, tuong duong véi tinh lién tuc cla cdc thanh phn x(t), y(t), z(t) cia no tai t,. @ Gia si ham vecto r(t) duge x4c dinh trén I va t, € 1. Gidi han, néu co, cha tl 36 ar_ Tt, + hy ~ Ft) Bhi h khi h — 0 duge goi 1a dao ham cia T(t) tai t, ki hiéu la art.) Si r r(t,) hay ——. it Dé la mét vecto. Néu dao ham r’ (t,) tén tai, ta ndi ring ham vecta khd vi tai t,. 3 ‘Tren t6e d6 cua rt) (hink 2.16) ta thay — 7") aid 6), hb r(t,) = OM,, F(t, +h) = OM, ar'= MM. Khi h ~ 0, M d&n dén M, trén téc 46, day M\M dén dén tip tuyén cia téc a6 Molo) tai M,. Vay r’ r(t,) la vecto tiép tuyén cha Oo t6c d6 tai M,, Ta cd feiaae Fr x(t, +h) — x(t, y(t, +h) —y(t, a(t, +h) — 2(t, AF _ Hy HW —Hhd py Mle HH THD pg Mie TH) —th) Do dé néu céc ham s6 x(t), y(t), 2(t) kha vi tai t, thi rt) citing kha vi tai t va ta cé F(t.) = x(t Wt yt rt 2b OR” Khi h khé nhé ta co thé xdp xi vecto AF"= MM bai vecta — tigp tuyén h.r'(t,). 2.2.2 Dudng « Tifp tuyén va phap dién cia dudng tai mét diém Cho dudng L trong khéng gian co cdc phuong trinh tham sé lax = x(t), y = y(t), z = z(t). Phuong trinh vecto cua 70 no ta Ft) = x(t + y(tyy + 2(t), M, la mot diém trén L, n6 cé cae toa dé (x(t), y(t), z(t.)). Ta biét rang vecto oe se TPE ote ee ote y o ae 5 7 r(t,) = x(ti+ y'(t,F + z’(t)k'ndm tren tiép tuyén cia L tai M,. Gid sit (t,), y'(t,), 2%(t,) KhOng déng thai triét tiéu, khi Sy vecto F(t.) # 0. Diém P(x, y, z) nam trén tiép tuyén cia L tai M, khi va chi khi vects MP déng phwong véi vects F(t)» tite 1a eae X- x(t.) Y—-y(t,) Z—- xt.) ; x(t) ty) 2) Do la phwong trinh cla tiép tuyén cia L tai M,- Moi dutong thang di qua M, vudng goc véi tiép tuyén cia L tai dé duge goi 1a phap tuyén cia L tai M,. Néu dung L cé tiép tuyén tai M, thi nd cd vé sé phdp tuyén tai M, ching cung ndm. trong m&t phang vuéng géc véi tiép tuyén tai M,, mat pbhAng Sy dugc goi la phép dién cha dudng tai M, Digm PK, Y, Z) nam trén phap dién 4y khi va chi khi MP 1 P(t.) tte lA MP. r(t,) =.0, hay (2.13) (K — x(t,))x'(t,) + (Y — ylt,))y'(t,) + (Z — 2(t,))z'(t,) =0. Dé la phuong trinh cua phép dién cha dudng L tai M,. « Dé cong. Cho dutng L trong khéng gian cé phuong trinh “tham s6 1a x = x(t), y = y(t), 2 = 2(t), Twong tu nhu trong mat phAng, ta cd céng thifc vi phan cung (2.14) ds = Vx"(t) + y(t) + 2%(t) dt. Gia su dutng L co tai M tiép tuyén dvong MT, tai M’ tiép tuyén duong Ml. Dat Aa = (MT,M'T) (hinh 2.17), As = MM’. Gisi han, néu cd, cia tl 96 || khi M’ dan dén M trén duéng L dude goi la dé cong cia dudng cong L tai M, ki hiéu_ C(M). 7 Ngudi ta chttng minh dugc céng thitc tinh d6 cong cua dutng L nhuv sau : (2.15) . (2 + yy? + 22 : e Vi du. Lap phuong trinh quy dao ctla diém M co chuyén dong vita quay tron déu quanh truc Oz véi van t6c gic w vita tinh tién doc theo Oz véi van téc khong déi lA ak. Quy dao Hinh 2.17 Hinh 2.18 nay duoc goi la dudng dinh 6c try tron xoay ndm trén mat tru trdn xoay co true Oz, ban kinh a (hinh 2.18). Hinh chiéu vu6ng goc trén mat phdng Oxy cia moi diém M(x, y, 2) cla quy dao déu ndm trén dudng trén tam O ban kinh a. Goi P JA hinh chiéu dy, ta co > = r= OM = OP + PM Chiéu xuéng ba truc toa dé, ta dugc xX = acoswt, y = asinwt, z = akt, trong dé tham sé ¢t 1a thai gian chuyén dong cla chét diém. Do 1a céc phuong trinh tham s6 cha dusng dinh 6c tru tron xoay. Ta co x(t) = -awsinwt, y’(t) = awcoswt, 2’°(t) = ak. Néu ta chon huéng duong cua tiép tuyén ting vai chiéu tang * cla tham s6 t, thi tiép tuyén duong tai moi diém cia dudng dinh 6c lam véi truc Oz mét goéc khéng déi y, véi 72 4g k 00 = Tare Phuong trinh cia tiép tuyan tai diém cia dudng dinh 6c ting véi tham s6 t la X-acosot _ Y-asinot _ Z—akt —awsinnt ~~ awcosvt «=k Phuong trinh cia phdp dién tai diém do la — awsinwt(X — acoswt) + awcoswt(¥ — asinwt) + ak(Z — akt) = 0 Vi ph4én cung cia dudng dinh 6c bang ds = aVa? + k? dé. Thea cong thitc (2.15), d6 cong tai mét diém bat ki cha dudng dinh 6c bang o C= aw: Vay do cong cla duing dinh 6c tai moi diém déu bang nhau. 2.2.3. Mit Cho mat S co phiong trinh f(x, y, z) = 0 ; M, la m6t diém trén mat S. Duong thang M,T dugc goi la tiép tuyén cha mat S tai M, néu no 1a tiép tuyén tai M, cla m6t dudng nao do trén mat S di qua M,. Tai méi diém M, trén mat S noi chung co vé 86 dutng thudc mat S di qua, do do tai M, cd thé cd v6 36 tiép tuyén cia mat S. a Diém M, trén mat S duge goi Jae 1a diém chinh quy néu tai dé cdc dao ham riéng f’ (x, y, 2), PYG, y. 2), f Pie, y, 2) déu tén tai, va khong déng thdi triét tiéu. Mét diém khéng chinh quy duce goi 1A diém ki di. Hinh 219 73 Dinh li. Tap hop tét cd nhitng tiép tuyén cia mat S tai mét diém chinh quy M, la mot mat phdng di quo M,- Ching minh, Gia sit L la mot dugng nao dé trén S di qua M,, céc phuong trinh tham sé cia no 1a x = x(t), y = y(t), z = z(t). Diém M, thuéc L, toa dd cia no 1a (x, Vy %) trong dé x, = X(t) Yo = ylt,), Z, = 2(t,). Phuong trinh vecto cua L > od ‘ la r= F(t). Vecto r’(t,) = (it), y't,), z'(t.)) nam trén tiép tuyén cua L tai M,. Mat khdc, vi dvang L nam trén mat S nén x(t), y(t), 2(t) phai théa man phuong trinh cia mat, tite 1A fex(t), yt), 2(t)) = 0. Lé&y dao ham hai vé theo t, ta duge x(t) +f y(t) + f.2%(t) = 0. _ Tai 4aiém M, (XQ Yor Zp) ta ed £M x(t.) + GM y(t.) + GOM,)2’(t,) = 0. Goi nla vects c6 cdc toa do £(M,), ((M,), £(M,). Do 1a mot vects xéc dinh, khée 0, vi M, la mét diém chinh quy céa mat S. —» ar(t,) Dang thitc trén chitng td ring n. it tuyén cha mat S tai M, déu vudng goc voi n tai M,, chung nam trong mét mat phAng vudng géc vdi a tai M,. = Mat phdng chita moi tiép tuyén cla S tai M, duge goi IA tiép dién cha mat S tai M,. Dudng thang di qua M,, déng s phuong véi n dugc goi 1A phdp tuyén cha mat S tai M,. Phuong trinh cia phdép tuyén cha mat S tai diém chinh quy M, la = 0, do dé moi tiép X-x, Y-y, 2-2, (2.16) > =5 ==: gM) GM) GM) 74 Phuong trinh cua tiép dién cua mat S tai M, Ia (2.17) £(M,)(X —x,) + KOM) — y,) + LM, (2 ~ 2.) = 0. Vi du : Viét phuong trinh cia phdp tuyén va phdp dién cla mat x2 ty? - 22 tai diém M,(3, 4, 5). Ta cd f(x, y, 2) = x? +y? - 22 > f= 2x, f= dy, = -22 Vay phuong trinh cia phép tuyén cia mat tai M, la Phuong trinh cia tiép dién cia mat tai M, la 6(X - 3) + 8(Y - 4) - 10/2 - 5) = 0 hay 3X +4Y -5Z=0. Chi thich. Ba hé sé chi phuong cia phap tuyén cla mat f(x, y, z) = 0 tai Mx, y, 2,) la GM) . §(M,), 5M). Néu mat duge cho béi phuong trinh z = F(x, y) thi bang céch dat f(x, y, z) = - F(x, y) + 2, ta thay rang ba hé s6 chi phuong cia phap tuyén cua mat tai M, la -p, —q, 1, trong do p= 23M), a= 2(M,)- TOM TAT CHUONG II e@ Phuong trinh tiép tuyén cia dung f(x, y) = 0 tai M(x, y) & — x)Mx, y) + Y — whe, y) = 0. 75 e Cong thuc tinh d6 cong cla dung phang tai mét diém - Néu dutng duge cho bdi phvong trinh y = f(x) thi cin Lyles (t+y2y32" ~ Néu duang duoc cho bédi phuong trinh tham sé x = x(t), y = y(t) thi _ beyt-y's"l (2 +y'232 © - Néu dudng dude cho béi phuong trinh trong toa dé cuc r = r(y) thi _ |e +2r?—-rr"] +9232 e Cong thie tinh toa dé cha khic tam - Néu dutng duge cho béi phuong trinh y = f(x) thi a 1 ty +y2 oo , - Néu dutng duge cho béi phuong trinh tham s6 x = x(t), y = y(t) thi Hog. pe ay?h 12 gp yr? x2 - TOY) yay xy” ~y’x xy? yx e@ Hinh bao ctia ho duéng phang F(x, y, c) = 0 Khi c tit hai phuong trinh Fx, y, c) = 0, Fux, yc) = 0, ta dugc phuong trinh cia hinh bao va phuong trinh cia quy tich cua nhitng diém ki dj. e@ Cho dudng trong khong gian cé phudng trinb tham sé x = x(t), y = y(t), z = 2(t). — Phuong trinh tiép tuyén cia dudng tai diém M, dng véi tham 86 t.: 76 K-x(t) Y —y(t) Ht Z—2z(t) x(t) y(t) 2’(t) - Phuong trinh phép dién cia dudng tai diém M, : (X ~ x(t)) x’(t) + (Y — y(t)) y(t) + (Z ~ 2(t)) 2°(t) = 0. - Do cong tai M (x2 + y’? + 22/32 e@ Cho mat cé phuong trinh f(x, y, 2) = 0 - Phuong trinh phap tuyén cia mat tai M(x, y, z) : X-x Y-y FM) ~ FO) ~ - Phuong trinh tiép dién cia mat tai M(x, y, z) : & - of) + (¥ - yPy(M) + (Z - 2)f,Q) = 0. Bai tap 1. Tinh dd cong cia dudng : LD) y = -x3 tai digm cd hoanh do x = vile 2) xy = 1 tai diém (1, 1) 3) b’x? + ay? = ab? tai (0, b) va (a, 0) 4) x = elsint, y = e'cost tai diém ting véi t = 1. 2. Tinh khuc ban kinh cia dutng : xy A 1) 5 +H = 1 tai digm (0, 9 2) y? = x3 tai diém (4, 8) 3) y = Inx tai diém (1, 0) 77 af so 4) y? = 2px tai diém bat ki x = 1 tai diém bat ki Be a 6) x = acos*t, y = asin%t tai diém bat ki 7) x = a(cost + tsint), y = a(sint — tcost) tai diém bat kd, (a > 0) 8) r = a(1 + cosy) tai diém bat ki, (a > 0) 9) x2 = a’cosdy tai diém bat ki, (a > 0). x ‘5 a2 3. Tim nhing diém trén cdc dutng cho dudi day tai dé khiic ban kinh co gid tri nhd nhat : 718 Dy = In; 2y=e . X4c dinb khic tam cia dusng 1) xb +y4 = 2 tai diém (1, 1); 2) xy = 1 tai diém (1, 1). . Vist phuong trinh duéng tac bé cia dudng : pytantd x2 y? Da-pt : 3) 23+ y2%3 21 4) x = a(cost + tsint), y = a(sint ~ tcost) (a > 0) 5) x = a(t — sint), y = a(1 — cost) (a > 0). . Tim hinh bao cia ho duang : 1) y? = c%(x - c) 2 y = cx - 0)? ears) Se Svea e a a 2 : 5) (x - 0)? ty? = 4c 6) (x -e)? +(y-cP = 4 TD ex? + cly = 1. 7. Mét doan thang di déng trong mat phdng: Oxy sao cho téng cdc doan ma no chan trén hai truc toa 46 khéng déi va bang a. Tim hinh bao cla ho dudng thang dy. 8. Chung minh cdc cong thiic dao ham vecta : d dp , dq SE te aye Deer Da ata d, —- dp. das 2) @-p) = age + gp Ps a la ham s6 kha vi cua t d ++ —-+dq dp dP od= Pata De geteSgeee aera epee eee NEP ADAPA Gta AA 9. Vit phuong trinh tiép tuyén vA phép dién cia dudng : 1) x = asin’t, y = basintcost, z = c.coa*t tai diém ung vai t= 3 ‘sint cost jen rye haa te tai diém tng vai t = 0 3)x=t,y = 12,2 = #3 tai diém dng voit = 3. 10. Tinh d6 cong cia dudng : Dxe=elyre'tz = W2 2) x = e'sint, y = e ‘cost, z = ef 11. Viét phuong trinh php tuyén va tiép dién cia mat : 1) x? ~ 4y* + 22? = 6 tai diém (2, 2, 3) 2) 2 = 2x? + dy? tai diém (2, 1, 12). Dap sé 192 1 boa, a LD ig) GeO Foi se 19 2 % 2) S10 | 9) NE, 4) p(1 +) 5) CE woe = HEHE 6) Basintcost 7) altl, 8) F Jcos$ 9) » (2 ~ Fin2) 2) (- Gina a) (8 si) i : 2) (2, 2)- py = ys, yx= Sp yee 8) X = x + BxlBy2S ; y = y + ax2yl3 ; 4) X2 +¥? = a? 5) X = -za+a(t - sint), Y = -2a + a(l - cost), T=t-2. . Dy= +5 ;VYy =Ay= 3) 27x? = dy? ; 4) 27y = ie: Se VE + Vy = Va. 2)x-2=y-1= 8 (12-2); 8x +8y-2-12=0, Chuong Il TICH PHAN BOI 3.1. TiCcH PHAN PHU THUOC THAM S6 3.1.1. Truéng hop tich phan x4c djnh Xét tich phan x4c dinh phu thudc tham 86 y b (3.1) ly) = f f(x, y) dx trong dé ham s6 f(x, y) x4c dinh trén [a, b] x [c, d) sao cho f(x, y) kha tich theo x trén [a, b] véi moi y € [c, d]. R6 rang tich phan dy phu thuéc vao tham 86 y. Sau day 1a mét 86 tinh chat cua tich phan dy. Dinh li 3.1. Néw ham 26 f(x, y) lien tuc trén [a, 6] x [c, d] thi I(y) la mot ham 26 lien tuc cua y trén [c, d]. That vay, ldy y € (c, d), cho nd mét sé gia h sao cho y +h & (ec, d). Ta co b ly +h) — ly) = f Uf, y +h) — fi, yl dx. Do dé b (ly +h) - Impl < f Ie, y +h) — £(x, yy] de. 7 @ THeC-T3 . BI Vi f(x, y) liém tue trén [a, b] x [c, d] nén no cing lién tuc déu trén do. Do do Ve > 0, 35 > 0, 86 5 nay chi phu thuéc ¢, sao cho {h| < 5 => f(x, y +h) - f(x, yl < bos vx & [a, bd]. Do do {hl < 6 > |I(y + h) - Ity)t < &, vay I(y) lién tue tai y € (c, a). Dé thay rang Hy) cting lién tuc tai y = ¢ va yed Dinh i 3.2. Néu ham s6 fix, y) lien tuc tren (a, 6] X [c, d] thi d bod (3.2) S lay = f Cf tex, y) dy) ax. ¢ aoc Cong thie (3.2) cd thé viét 1a dob bd (3.2’) S JS tx, y) dx) dy = f Cf f(x, y) dy) dx . ca aoc . Day 1a cong thic déi thu tu tich phan khi tinh tich phan kép sé dugc ching minh 6 phdn tich phan kép. Do la dinh Ii vé lay tich phan du6i déu tich phan. Dinh li 3.3. Gid sit ham 86 f(x, y) lién tuc theo x trén [a, bj vdi moi y khong déi trong [c, d] va gid si dao ham riéng fy % y) lien tue tren [a, b) x fe, d). Khi dé ta cb b (3.3) Py) = f fos y)dx ‘i (dinh If vé Idy dao ham duéi déu tich phan). ‘That vay, vi f(x, y) lién tuc theo x trén [a, b] véi y khéng d6i b b thude [c, d] nén céc tich phan f f(x, y + hydx , ff f(x, y)dx 2 3 tén tai. Xét : bd Iy +h) - Ig) f(xy th) — f(y) TT ane J Bea a 82 “% Ap dung dinh li sé gia gigi ndi vao biéu thitc dudi dau tich phan, ta duge b tg +h — 19) os f f(x, y + 6h) dx trong do 0 < 6 < 1. Khi h — 0 thi 6h — 0, do do f(x, y + Oh) f(x y) vi f(x, y) lien tuc theo gid thiét. Lap luan nhu trong chttng minh dinh If 1, ta co thé lam cho If, y + 9h) - Ge yl < mién la h kha nhé. Do do € boa * € [a b) tim 1H) = Kon ho b = J §@ yd i 1 bo xt Vi du 1: Tinh = f ing ok ( o . a khi x ~a hay x > b. 6 day ta gap nhiing tinh hudng tuong tu nhu khi khdo sdt cdc chuéi ham sé, Chang han diéu kién f(x,y) lién tue chua du dé I(y) lién tuc theo y. © Khai niém tich phan suy réng.hdi tu déu : Trudc hét ta nh4e lai rang tich phan suy rong (3.7) héi tu néu limIy) = I(y) bot b trong do L(y) = f f(x, y)dx, voi b > a, tic IA We > 0, 2B > 0 a sao cho 1 +o b> B= ly) ~ 1,0) | <€ hay | J f(x, y)dx| <6 b Sé B noi chung phu thuéc € va y € [c, a]. Ta noi rang tf{ch , phan suy rong (3.7) Adi tu du d6i vdi y & [c, d) néu We >0, 3B > 0, 86 B chi ba thu6éc &, sao cho b>B= | Fee, y) dx| <5, Wy €[c, a). . b 7 Dinh li sau cho ta mét diéu kién dd dé tich phan suy réng (3.7) héi tu déu déi vdi y Dinh li 3.4, N&éu ta cé VW (x,y) € [a, + ~) x [c, d] I f(x, y) |< g(x) tpt va néu f g(x)dx Adi tu thi tich phan suy rong (3.7) hoi tu déu i: : doi vdi y € [e, dj. That vay, ta co +0 +o +a | St, y)dx| < S | fx, y)|ax < f e(x)dx. b = b b 85 te Vi f g(x)ax hoi tu theo gid thiét nén Ve > 0; 3 B > 0 sao a + cho b > B= f g(x) dx < £, sé B chi phu thuéc £. Do do b > B b te > | J fe, y)ax| < & vay tich phan suy rong (3.7) hdi tu déu b d6i véi y € Ic, d]. : Tich phan suy réng S25 dx héi tu déu déi cosx: +e dx vaiye Rw |S. va tich phan f——— hoi tu. 1+x2+y? : 9 L+x2 @ Tinh chét cia tich phan suy réng héi tu deu Dinh li 3.5. N€u ham 86 fix, y) lién tuc trén [a, +e) x [c, d] va néu tich phon suy rong (3.7) hoi tu déu déi vdi y & [c, d] thi I(y) la mét ham s6 lién tuc trén [c, d). : That v4y, lady y € [c, d], cho no mét sd gia h sao cho y +h € Ic, dl]. Ta od too Ky +h) - l(y) = f [f(x,y +h) — f(xy)] dx = 2 bd oe te = fit, y +h) — f(x, y)ldx + f f(x, y + hydx — f f(x, y)dx. a b b Dat I, lL, 1, lan lugt la ba tich phan 6 vé phai. Ta co ily +h) - Igy) | < IL) +1h) + IG! Vi tich phan suy rong (3.7) hoi ty déu d6i val y € Ie, dl nén We > 0, 3 B > 0, 86 B chi phu thudc € sao cho b > B > 1 < £ wa ltl < & digu nay dung véi moi h kha nhd. Voi b 3 3 2 3 b da xdc dinh trén, fics, y)dx la mét tich phan xée dinh phy a . 86 thudc tham s6 y. Theo dinh li 3.1 tich phan dy 1&4 mot ham s6 lien tye d6i vai y, vi vay 36 > 0 sao cho |h] <5 = |I,| < i Té6m lai {iy +h) - ly] <€ néu [hl < 6, vay I(y) lién tuc trén [c, d]. Dinh ii 3.6. Néu ham 86 fixy) lién tuc tren [a, +») x [c, d] va néu tich phén suy rong (3.7) hoi tu déu d6i vi y € [c, d] thi ta 06 : to d d (3.8) Siggy = f ( JS fe, yay) ax (dinh Ii ldy tich phan duéi déu tich phan). Ching minh. Ta cd Vb > a a do +o a b Stnay = f ( face, ypax)ay + f (Sf tx, ypax) ay. c a cob < Nhung theo dinh If 3.2, ta cd b bod (Sf, yydx)ay = f (fx, yay) dx a own Do dé b dtm d d | Stonay - f (ft, vay) ax] < J | Sex, y) dxfay, c a c ee Vi tich phan suy réng (3.7) héi tu déu d6i véi y € [c, d], nén We > 0, 3 B > 0, s6 B chi phu thudéc £, sao cho tee b>B = If f(x, y)ax| < Toe Ele al b d te =f | S fx, y)dx|dy <é. c b 87. vd bod Nhu vay b > B = [Jf l(y)dy-JS (J fe, y)dy)dx| < ¢, ding ace © thue (3.8) da duge ching minh. Dinh Ii 3.7. Gid sit flx,y) x0 dinh trén [a, +e) x fe, d] sao cho ham 96 f(xy) lién tue déi vdi x trén [a, +e) vdi moi y khong d6i thude [c, d] va f', (x,y) lien tue trén [a, +=) x [c, d}. Néu tich phan suy rong (3.7) hoi tu vd néu tich* phan te STG, yd hoi tu dou d6i voi y E [c,d] thi ta cé f to (3.9) Ty) = f ty(e, y)dx a (dinh If ly dao ham duéi déu t{eh phan). That vay, ap dung dinh If 3.6 vao ham s6 f',(z,y) va A thay d béi mét gid tri y nao dé, c < y < d, ta cd yY +a to S (Leyes yyan)ay = f a f(x, yay) dx = te +o J (fe, vy|f72) ax = fete, yydx — ffl, oar. Lay dao ham vé dau va vé cuéi déi vdi y. Dao ham déi véi y cua vé cuédi bang I’(y), cdn dao ham d6i véi y cha vé déu +e bing f fy(x, y)dx, vi biéu thie ay lien tuc adi véi y. a Dang thie (3.9) da dude ching minh. Vi du 1: Xét ham 86 sy 7 \y) = éiy > 0. Ry € Dat f(x, y) = at f(x, y) we > dé 1A mét ham 86 lién tuc véi (xy) € (0, +e) x (0, +e). Ta tat os [f(x yp << —1—, ma tich l+x 88 +00 han suy rén, P y rong f a tu déu déi voi y € [0, dj], Vd > 0. Do do theo dinh li 3.5, I(y) lA mét ham sé lién tuc trén [0, +0). yz hoi tu, nén theo dinh li 3.4, I(y) hoi a Ta lai 6 f(xy) = -x = 5 Ta c6 Wx > 0, Wy > a > 0, x 1 +e Ifyauy)} < 5 e™, ma tich phan suy rong f e dx hoi ty nén i 0 +. tich phan suy rong f fy(x, y)dx hOi tu déu déi voi y > 0. Theo 0 dinh If 3.7 ta cé Vy = a > 0 +2 eV Ty) = -. dx. \ ”% 5 1t+x? Vi dy 2: Xét ham s6 gamma xéc dinh bdi te Ty) = fx¥~ le dx. inane Dat f(x,y) = le * . Co thé vist 7 te Ty) = fx etdx + fx¥ le dx = Py) + Py). 0 t V6i 0 0. Vi x’f(x, y) = Wtle* +0 khi x —~ to, nén véi x du lon ta co i vena yy 0. 89 Ta cé Vx € (0, 1], Vy >a >0 0 < x let < 27), 1 d: ma tich phan f—~— hoi tu, nen theo dinh If 8.4, Ty(y) hoi tu ox déu a6i voi y & [a, +), Va >0. Ta cé Vx € [1, +e], Vy € [a, b] iO le*dx hoi tu, nén Ty) hoi tu déu déi vai 1 y € [a b}. Tom lai Ty) hoi tu déu déi véi y € [a, b], Vb >a > 0. Vi vay ham sé [(y) lién tuc Vy > 0. Ta lai co fy (%y) = x Linx, e7%. Tuong tu nhu trén cé thé ching minh rang tich phan +e Sx 7) nx. e* dx oO héi tu déu déi vai y € [a, +=), Va >0, do dé ta cd Wy € [a, + &), Va > 0 + Py) = fx! tnx. e% dx, oO 3.2. T{CH PHAN KEP 3.2.1. Khai niém tich phan kép « Bai toén thé tich cia vat thé hinh tru, Gia sit z = f(x,y) la mot ham s6 xdc dinh, lién tuc, khéng 4m trong mot mién D déng, bi chan, co bién L trong mat phang Oxy. Hay tinh thé tich cua vat thé hinh tru giéi han béi mat phdng Oxy, mat z = f(x,y) vA mat tru cé dudng sinh song song véi Oz tua trén L (hinh 3.1) 90 Hinh 3.7 Chia mién D mé6t céch tay y thanh n manh nhé. Goi tén vA ~ cA dién tich cha céc manh dé la AS, AS, ..., AS, Lay méi mAanh nhoé 4y lam ddy, dung vat thé hinh tru mA mat xung quanh cé dudng sinh song song véi Oz va vé phia trén gidi han béi mat z = f(x,y). Nhu vay vat thé hinh ‘tru dang xét dugc chia thanh n vat thé hinh tru nhé. Trong méi manh nhé AS, \dy mot diém tiy ¥ M(x) y,). Tich f(x, y) AS, bang thé tich cua hinh tru thang cd day AS, va chiéu cao f(x, y,), nd khic rat it thé tich AV, cia vat thé hinh tru nhé thi i néu manh AS, co dudng kinh khé nho, vi ham s6 f(x, y) lién tuc. Vay co thé xem thé tich V cia vat thé hinh tru xdp xi bing n > f(x,, y)JAS; Phép tinh ‘hp xd nay cang chinh xdc néu n cang i=l lon va cae AS, cd dudng kinh cang nhd. Do dé thé tich V cia vat thé hinh tru dang xét dugc dinh nghia bang gidi han, néu cd, cba téng trén khi n -> © sao cho duang kinh lén nhat trong cdc dutng kinh d; cla cdc manh AS, dan tdi 0, giéi han 4y khong phu thudc céch chia mién D thanh cée manh nhé, cing 91 hu cach chon diém M. trong AS,. Dubng kinh cha mét mién bj chan 1a khoAng c4ch Ién'nhat giita c4c diém trén bién cta mién 4y. e Dinh nghia tich phan kép. Cho ham sé f(x,y) xéc dinh trong mét mién dong, bi chan D. Chia mién D mét cach tay y thanh n manh nhé. Goi cdc manh do va cA dién tich cha chung la AS,, AS,, AS,,.., AS,. Trong méi manh AS, ldy mot diém tay ¥ M; (x; y). Téng n 1, = > f&x}, y)as, is. dugc goi lA téng tich phén cua ham s6 f(x,y) trong mién D. Néu khi n — © sao cho max d, > 0 ma I, dén téi mot giéi han xc dinh I, kh6ng phu thudc vao cach chia mién D va céch lay diém M, trong méi manh AS,, thi gidi han dy duge goi la tich phon kép cia ham 86 f(x,y) trong mién D va dugc kf hiéu 1A (3.10) SS f(x, yas. D D duge goi 1A mian dy tich phan, f dugc goi la ham dudi déu tich phén, aS duge goi 1A yéu 6 dién tich, Néu tich phan (3.10) t6n tai, ta noi rang ham 86 f(x,y) kha tich trong mién D. Ngudi ta chiing minh dugc ring néu ham 36 f(x, y) lién tuc trong mién bi chan, déng D thi n6 kha tich trong mien 4y. Néu f(x,y) lién tuc, khéng am V (x,y) € D thi tich phan kép (3.10) bang thé tich vat thé hinh tru xét 6 trén. Vay : V = Sf tox, yas, D Néu f(x,y) = 1, Vix,y) € D thi tfch phan kép (3.10) bing dién tich S cia mién D ffas=s, D Chit thich. Vi tich phan kép khéng phy thuéc cach chia mién D thanh cdc manh nhé nhu da néu trong dinh nghia, ta cd thé 92 eo, chia D, béi hai ho dugng thang song song vai cdc truc toa d6 (hinh 3.2). Do a6 aS = dxdy va cé thé viét : SS tex, yds = ff f(x, y)dxay D D _e Tinh chét cia tich phan kép a Tich phan kép co nhitng tinh chat tuong tu nhu tich phan xdc dinh sau day, véi gid thiét rang cdc tich phan cé mat trong céc tinh chat 4y déu tén tai Hinh 3.2 1) Jf (tex, y) + a(x, yldxdy = ff f(x, yyaxdy + ff g(x, ydxdy. D D D 2) Sf k(x, y)dxdy = k Sf f(x, yydxdy (ke la hang 86). D D 3) Néu mién D co thé chia thanh hai mién D,, D, khong dam Jén nhau thi SS tea, yyaxdy = Jf cx, yydxdy + Sf A(x, y)dxay 5 Dy D, 4) Néu f(x,y) < g(xy), V (xy) € D thi SJ fx, ydxdy < ff g(x, y)dxdy. D D 5) Néu m « f(x,y) < M, W(xy) & D, m va M Ja hang 86, thi mS < ff f(x, y)dxdy < MS, D S la dién tich cha mién D. or 6) Néu f(x,y) lién tuc trong mién dong, bi chan D thi trong D co it nhét mt diém (x, y) sao cho SJ fx, yydxdy = f(x, y) . S, 8 la dién tich cua mién D Dp (djnh If vé gid tri trung ‘binh). © Didu kien kha tich Dat m, = inf f(x, y), M, = sup f(x, y). (xy) € AS, (cy) EAS, Cac téng on n s = mAs, o = MAS, i=) i=l theo thi ty goi 14 téng Darboux du6i, téng Darboux trén cua ham s6 f tng véi cach chia mién D. Cing nhu d6i véi ham sé mét bién sé, néu phép chia mién D tré nén min hon (ttc la méi manh ctta phép chia sau déu nim trong mét manh nao dé cua phép chia truéc) thi s tang lén, 6 gidm xuéng. Dat I, = sup{s}, I* = inf(o}. Ta cd s 0, 8 va S cing dan téi Sf f(x, y)dxdy. Vay ais Jim DS 1G )Ax, = SS fee, ypaxdy, maxx 0 fi D : bod Sf te voeyydx = ff fx, yranay. aoc D b) Duge chttng minh tuong tu. Hé qua. Néu f(x, y) lién tuc trén D = [a, b) x {e, d] thi ac bd db (8.13) ff f(x, y)dxdy = f(f f(x, yydy)dx = f(f feayaxay. D (sae | 96 That vay, néu f(x, y) lién tuc trén D thi ¥¥ € (a, b], ham s6 y +» f(x, y) lién tuc do dé kha tich trén [c, dl, vi vay ta co (3.11). Cang vay ta co (3.12). So sanh chung, ta duge (3.13). Cong thite (3.13) la céng thie déi thi ty tich phan. dxd: Vi du. Tah T= ff aS p= 0, (x +y) Vi BE lién tuc trén D, nén (x + yy 2 2 a = fax f— 2, 1 y (& +y/ Nhung pt 1 @tyye x41 x42 Do dé a Ee 1 1 _,xtl 2_, 9 T= f (x47 7 x42) = Iney2 17 ing Chit thich. Néu f(x, y= eee ta ed SS fx, yydxdy = j dx j £@DE(y)dy = D da is = f fyoodx . f foy)ay. 7 ¢ @ Mién ldy tich phan la mién bét ki bi chan Dinh li 3.10. Gid sit D = ((x, y): a f(x, y) kha tich trén doan [y\(x), yx]. yi) thi ham sé x > I(x) = f {(x, y) dy kha tich tren [a, b] va ¥, 09 9 7-THCC-T3 7 cs se ie bye (B14) ff f(x, ydxdy = f Iexydx = fof f(x. yydyydx dD a” WY X) Chimg minh. Vi y,. yy kha tich hai sé c, d trén (a, b] nén tén ta sao cho YX) 2c, yyix) < d, Vx € [a, b]. Do do D la mot tap con cta hinh chi nhat Q = la, bl x [e, d]. Dat [fx y) néu(x,y) € D | 0 néu(x, y) €Q\D R6 rang ham F kha tich trén Fux, y) = hinh chit nhat Q va Mink 34 Sf Mx, yydxdy = ff F(x. yydxdy dD oO Theo dinh li 3.9 ta co b d Sf FG, yidxdy = f dx f Foe, yidy. QO ia c Nhung d 09) S Fo, yay = f fx, yay c ¥,@) Do dé hy.) SS x, yyaxdy = f Sf Mx, y)dyydx 2 a veo He quad. Gid su D = {(x, y):a fix, y) kha tich trén doan [x,y x,y], thi ham s6 x) y ro dy) = ff f(x. yydx kha tich tren [c, 4] va ta 26 xy) d dF (3.15) Sf fGx, yydxdy = f diyydy = f cf f(x, y) dwdy b coy © x0) Chitng minh tuong ty nhu dinh W310 7 : Hé qua. Gia sw D = {(x, y) e . ieee Se cee Py = XG Voi + Uy Voll = Mul + UI la vecto tiép tuyén cia dudng cong trén tai (x,, y,). Tuong tu nhu vay, vecto tiép tuyén cla anh cla canh trai cla A’ (tite la u =u) tai (x, y,) 1a it yy voi = ei ty. Vay khi Au, Av kha bé, ta cd thé xap xi dién tich-AS cla hinh thang cong A bdi_dién tich cha hinh binh hanh xdc dinh béi cdc vecto Aur’, Avr’, te 1a béi chiéu dai cta tich vecto Aur, A Avr, = Audy Fr) Py = Ry Y, L Ate Ta co Tee xy rAd, = jeu Yu % = a y. k= xy yy 0 ae 102 ws Do do (3.19) AS = |J| AuAy = [JI AS’. Bay gid chia mién D thanh mot s6 hitu han manh co dang hinh tu gidc cong dA néu trén hinh 3.10, Theo dinh nghia cia tich phan kép ta co o i f f(x, y)dxdy = lim > f(x, yas, maxd~ Ops) trong do AS; 1a dién tich cla manh thd i, (x,, y;) 18 mot diém tay y chon trong manh dy, d, la dung kinh cia no. Goi (u, v,) la digm tng vdi (x, y,). Theo (3.19) ta cé fix, yAS, = fix(u,, v), ylu, vp) 1T[AS’, Do do n Sf f(x, y)dxdy = lim >} fx(, v), y(u, v))1J/AS’, mad 0 i= 1 trong dé d, la dutng kinh cia hinh chit nhat AS,, t6ng tich phan 6 vé phai tri trén mién D’. Tw do ta duoc cong thite (3.18) > o 0 Hink 310 103 aX pa Cha thich. Cong thite (3.18) vin cdn ding khi dinh thttc J = 0 tai mét s6 diém trong D. That vay, gid si J = 0 tai diém A trong D. Goi D, 1a mién tron tam A bdn kinh r nam hoan toan trong D (hinh 3.11). Cong thie (3.18) ding trong mién D - D,. Goi D’, dD, la nghich anh cua D, D, qua 4nh xa (3.17). Ta co Minh 317 Sf faxdy = f ftdxdy Wy fdxdy = ff qJ|dudv + ey D-D, D’-D’, Vi f bi chan trong D nén co thé chon r di bé dé Ve > 0 ta co | ff fdxdy| < &. D, Do dé lim ff f{J|dudv = ff fdxdy. 10 D'-D’, D Nhung vi (3.17) 1a mét song Anh lién tuc, f |J| bi chan trén D’ nén khi r + 0 thi ff flJ[dudv + 0, do do 0’, is a f|J| dudv. oe Vay SJ fdxdy = ff f\J|dudv @ dD Do Vi du 1: Tinh I = ff (x + y)dxdy, D 1a mién gidi han béi DBD cac dutng y = -x, y = x + 3, y = 2x - 1,y = 2x +1, Thuc hién phép déi bién sé 104

You might also like