\

F ry d e ry k Staub, Stanisław Przegaliński

Je rzy Janicki, Je rzy T y m o w s k i

K atedra M etalozn aw stw a

Porównanie wyników hartowania izotermicznego i ulepszania

cieplnego na przykładzie kilku stali konstrukcyjnych

W pracy om ów iono w ła sn o ści u zy sk iw a n e w stalach kon stru k cyjn ych po h a r­

tow an iu izoterm iczn y m 1), rozw ażając celo w o ść zastęp ow an ia tą obróbką z w y k łe ­
go h artow ania z odpuszczaniem . Podano w y n ik i badań przeprow adzonych dla
kilku k rajow ych sta li stop ow ych (40H , 37HS, 35HM, 36HNM). U stalon o dla tych
stali w arunki, w których w p row ad zen ie h artow an ia izoterm icznego m oże być k o ­
rzystne, przy czym jako kryteriu m oceny p rzyjęto ciągliw ość, określaną w ielk o ścią
udarności przy stałej tw ard ości lub p rzew ężen iem przy stałej w ytrzym ałości.

1. Cel pracy

H artow anie izoterm iczne albo tzw. ulepszanie jednozabiegow e poja­

w iło się jako now y rodzaj obróbki cieplnej w latach 1931 — 1935 w w y­
niku badań, zapoczątkow anych przez E. S. D avenporta i E. C. Baina [Ij.
H artow anie izoterm iczne jako m etoda obróbki cieplnej stali k o n stru k ­
cyjnych, nie było dotychczas szerzej w ykorzystane. Przyczyną tego sta ­
nu rzeczy były przede w szystkim trudności technologiczne w yw ołane
dużym i w ym iaram i przedm iotów i znaczną na ogół krytyczną szybkością
oziębiania stali konstrukcyjnych. Ponadto bardzo istotne znaczenie miało
tu ta j nie w yjaśnione dotychczas całkowicie zagadnienie własności w y­
trzym ałościow ych uzyskiw anych przy harto w an iu izoterm icznym w po­
rów naniu z własnościam i stali ulepszonych w zw ykły sposób.
Zagadnieniu tem u poświęcono dotychczas wiele prac, otrzym ane w y­
niki są jednak dość rozbieżne, a niekiedy w ręcz sprzeczne ze sobą.
Pierw sze badania przeprow adzone w lata ch . 1930— 1931 na kilku stalach

i) W edług PN /H -01200 w ła ściw y m ok reślen iem zabiegu jest „hartow anie z p rze­
m ianą izoterm iczną,”, pom im o to posłużono się term in em „hartow anie izoterm i­
czne”, jako p ow szech n ie używ anym .
48 F. Stanb, S. Przegaliński, J. Janicki, J. T y m o w s k i

stopow ych używ anych w przem yśle samochodowym w ykazały, że przy

hartow aniu izoterm icznym osiągnąć m ożna wysoką udarność, przew yż­
szającą znacznie w artości uzyskiw ane przy ulepszaniu cieplnym na tę
sam ą w ytrzym ałość. W dalszych badaniach jednak niejednokrotnie
stw ierdzano, że hartow anie izoterm iczne pow oduje spadek udarności
i pogorszenie się in n y ch ’ własności m echanicznych (szczególnie granicy
sprężystości i granicy plastyczności).
Liczne przypadki nieudanych prób zastosow ania hartow ania izoter-
micznego w przem yśle jak i pew ne w ady związane z p rzy jętą techno­
logią obróbki (mała głębokość hartow ania w ystępująca przy chłodzeniu
w spokojnych kąpielach w w annach starej konstrukcji jak i na przy ­
kład znaczny rozrzut w yników tw ardości i w ytrzym ałości) spowodowały,
że początkowe w ielkie zainteresow anie nową m etodą obróbki, w odnie­
sieniu do stali k o ntrukcyjnych bardzo szybko osłabło.
Dopiero w ostatnich latach w w yniku system atycznych badań, zmie­
rzających z jednej stro n y do pow iązania własności m etali z ich s tru k ­
tu rą , z drugiej zaś poszukujących now ych sposobów polepszania tych
własności, zagadnienie przydatności hartow ania izoterm icznego poczęło
się w yjaśniać. Przyczyniło się do tego rów nież rozszerzenie m etod oce­
ny konstrukcyjnej przydatności m ateriału, w prow adzenie badań w y­
trzym ałościow ych przy różnych sposobach obciążenia (statycznych, dy­
nam icznych, zm iennych), badań przy złożonych stanach naprężeń, jak
rów nież badań określających zachowanie się m ateriału przy nierów no­
m iernym rozkładzie naprężeń (jak np. ocena wrażliwości na działanie
karbu).
Dzięki badaniom , zm ierzającym do ścisłego określenia własności po­
szczególnych składników stru k tu ra ln y ch pow stających przy obróbce izo-
term icznej i przy ulepszaniu, zagadnienie własności w ytrzym ałościow ych
stali konstrukcyjnych hartow anych izoterm icznie ujm ow ane jest coraz
ściślej. Obecnie m ożna przyjąć, że hartow anie izoterm iczne z przem ianą
w dolnej części zakresu bainitycznego w przypadku większości stopo­
w ych stali konstrukcyjnych daje dobrą udarność przy podwyższonej
jednocześnie w ytrzym ałości postaciowej części maszyn.
W pew nym zakresie wysokich tw ardości i w ytrzym ałości własności
te przew yższają własności osiągane przez zw ykłe hartow anie i odpusz­
czanie. Im wyższa natom iast tem p e ra tu ra obróbki izoterm icznej (po­
w staw ania bainitu), tym niekorzystniej w ypadają własności m ateriału
w porów naniu z własnościam i stali o stru k tu rz e troostytu czy sorbitu.
Spostrzeżenia te oparte są jednak przew ażnie n a badaniach fragm en­
tarycznych, które objęły tylko niew ielką ilość gatunków stali. W prawdzie
zgodność otrzym yw anych w yników pozwala już na w yciąganie ogól-
ńiejszych wniosków, jednak brak jest jeszcze dokładniejszych inform a­
 P o ró w n a n ie w y n i k ó w h a rto w a n ia izotermicznego., 49

cji dla w ielu gatunków przem ysłow ych. D otyczy to zwłaszcza stali uży­
w anych obecnie w kraju.
B rak jest rów nież danych pozw alających na w yciągnięcie bardziej
ogólnych w niosków o w pływ ie dodatków stopow ych na własności s tru k ­
tu r bainitycznych. Trudności spowodow ane są tu w głównej m ierze
tym , że do chwili obecnej nie w yjaśniono właściwie, jakim przyczynom
przypisać należy w ystępow anie po hartow aniu izoterm icznym znacznej
plastyczności przy wysokich jednocześnie własnościach w ytrzym ałościo­
wych. W tych w arunkach staje się konieczne dalsze grom adzenie m ate­
ria łu liczbowego, charakteryzującego możliwie dokładnie własności stali
konstrukcyjnych ulepszanych cieplnie i hartow anych izoierm icznie.
U zyskanie takiego m ateriału mogłoby się przyczynić do szerszego stoso­
w ania h artow ania izoterm icznego stali konstrukcyljnej, tym bardziej
że technologia poczyniła ostatnio rów nież duże postępy zwiększając moż­
liwości stosow ania tego zabiegu.
Ja k w spom niano, jednym z czynników utru d n iający ch szersze w pro­
w adzenie h artow ania izoterm icznego do p raktyki przem ysłow ej była,
obok niepow tarzalności w yników obróbki, m ała głębokość hartow ania
w ystępująca przy chłodzeniu w gorących kąpielach. I tak na przykład
najw iększa średnica rów nom iernej obróbki cieplnej dla stali zaw ierającej
0,6 - 1- 0,7% C i 0,6 -f- 0,9% Mn w ynosi przy hartow aniu zw ykłym około
30 mm, przy hartow aniu izoterm icznym zaś w norm alnych w arunkach
tylko 4,7 m m [2], P rzy większych przekrojach obrabianych przedm io­
tów pow stają w rdzeniu s tru k tu ry niejednorodne, k tóre w pew nych
przypadkach mogą powodować znaczną kruchość.
Ulepszenie technologii obróbki przez w prow adzenie w anien solnych
z intensyw nym krążeniem kąpieli, zastosowanie wodnych lub olejo­
w ych kąpieli w stępnych jak rów nież zastąpienie w pew nych przy p ad ­
kach kąpieli saletrzanych stopionym i ługam i pozwoliło w ostatnich
łatach na znaczne zwiększenie głębokości hartow ania przy obróbce
izoterm icznej, zwiększając tym sam ym możliwość jej stosow ania do
stali k o n trak cy jn y ch przem ysłow ych. Można tu wspomnieć, że na przy­
kład przy stali chrom ow o-m olibdenow ej, o zaw artości 0,35% C, 0,27% Si,
0,61% Mn, 1,12% Cr, 0,22% Mo i 0,18 Ni, zastosowanie w stępnego ozię­
biania w wodzie lub oleju pozwoliło na uzyskanie jednorodnych stru k ­
tu r bainitycznych w przedm iotach o średnicy 60, a naw et do 80 m m [3].
/
Popraw iła się rów nież pow tarzalność w yników , mimo że przy sta­
łych w arunkach obróbki rozrzut własności jest jeszcze znacznie większy
niż przy ulepszaniu cieplnym .
Należy podkreślić, że jedną z zasadniczych zalet hartow ania izoter­
micznego jest częściowe, a niekiedy naw et praw ie całkow ite uniknięcie

M echanika zesz. 4 4
50 F. Staub, S. Przegaliński, J. Janicki, J. T y m o w s k i

naprężeń w ew nętrznych i odkształceń w yw ołanych przy hartow aniu

zw ykłym przem ianą m artenzytyczną. Stąd hartow anie izoterm iczne może
być w skazane przy obróbce przedm iotów , gdzie konieczne jest zacho­
w anie pierw otnych kształtów i w ym iarów , a więc przy obróbce sm u ­
kłych wałków, wrzecion, spraw dzianów itp. M ożna rów nież w ten spo­
sób uniknąć pęknięć przy hartow aniu przedm iotów o złożonych kształ­
tach i zm iennych przekrojach. Ta okoliczność, niezależnie od otrzym y­
w anych własności, przyczynia się znacznie do w prow adzenia hartow ania
izoterm iczne go do obróbki cieplnej narzędzi, obok często stosowanego
h artow ania stopniowego.
Wobec otw ierających się przed obróbką izoterm iczną nowych moż­
liwości tym w yraźniejsza staje się konieczność rozszerzania i uogólnie­
nia posiadanych danych doświadczalnych i przeprow adzania w tym celu
dalszych badań nad pow iązaniem składu chemicznego i stru k tu ry z w łas­
nościam i m echanicznym i stali.
P raca niniejsza została zam ierzona jako przyczynek do tych badań.
B adanie objęło- cztery stale z bieżącej produkcji krajow ej, przy czym
porów nanie własności użytkow ych po różnych sposobach obróbki prze­
prowadzono zasadniczo na podstaw ie badań udarności. W artość prób
udarności jako spraw dzianu zachow ania się m ateriału w rzeczyw istych
w arunkach pracy może być tem atem dyskusji. Była to jednak m etoda
najprostsza, pozw alająca na otrzym anie pew nych wnioków naw et przy
ograniczonych środkach stojących do dyspozycji w naszych słabo w y­
posażonych laboratoriach.

2. Omówienie wyników dotychczasowych badań

Zestaw ienie w yników licznych prac dotyczących stopow ych stali kon­
strukcyjnych o zaw artości 0,3 — 0,5% C pozwala już na przeprow adzenie
pew nych porów nań własności uzyskiw anych przy hartow aniu izoterm i-
cznym i ulepszaniu cieplnym.
W yraźną zaletą stali hartow anych izoterm icznie jest duża plastycz­
ność w zakresie wysokich tw ardości i w ytrzym ałości, uzyskiw anych po
przem ianie w obszarze dolnego bainitu. Plastyczność ta w yraża się
zarów no znaczną udarnością, jak i wysokimi w artościam i przewężenia.
I tak np. w stali 30 HGSA po hartow aniu izoterm icznym w 370° C
otrzym uje się tw ardość około 45 H^c i udarność około 11 kG m /cm 2,
natom iast po zw ykłym hartow aniu i odpuszczeniu na tę sam ą tw ardość
udarność jest przeszło 2,5-krotnie niższa (około 4 kG m /cm 2). Po tej
sam ej obróbce izoterm icznej przew ężenie wynosi około 45% przy w y­
trzym ałości 140 kG /m m 2 [4],
 P o ró w n a n ie w y n i k ó w h a rto w a n ia iz oterm iczn ego. 51

Ze w zrostem te m p e ra tu ry przem iany izoterm icznej, a tym sam ym

ze spadkiem tw ardości, następuje pogarszanie się udarności. w porów ­
naniu z w artościam i uzyskiw anym i po hartow aniu i odpuszczaniu.
W zakresie tw ardości odpow iadających zwykle stosow anem u ulepszaniu
stali k o nstrukcyjnych (z odpuszczaniem w tem p eratu rach 250 -i- 600° C)
stal poddana hartow aniu izoterm icznem u w ykazuje najczęściej zwięk­
szoną kruchość spowodow aną w ystępow aniem bardziej zróżnicow anych
stru k tu r, jak rów nież — przy niezupełnej przem ianie — często obec­
nością m artenzytu. F ak t ten, przy bezkrytycznych próbach w prow adze­
nia m etody do przem ysłu, przyczynił się niekątpliw ie znacznie do po­
w staw ania opinii ujem nych o tego rodzaju obróbce.
P rzyczyn w ystępow ania większej udarności w zakresie wysokich
tw ardości przy harto w an iu izoterm icznym niż przy ulepszaniu nie można
jeszcze obecnie podać. Na ogół przypuszcza się, że naprężenia s tru k tu ­
ralne pow stające w stali p rzy hartow aniu na m arten zy t pow odują po­
w stanie m ikropęknięć, których w pływ zanika dopiero w wysokich
tem p eratu rach odpuszczania. Podczas przem iany bainitycznej ze względu
na m niejsze naprężenia stru k tu ra ln e niebezpieczeństw o pow staw ania
m ikropęknięć jest m niejsze, w w yniku czego osiąga się wyższą u d a r-
ność [5],
W edług innych poglądów [6 ] różnice te pow stają dzięki uniknięciu
przy harto w an iu izoterm icznym zjaw iska kruchości odpuszczania. W y­
daje się to tym bardziej praw dopodobne, że stw ierdzono pew ną zależ­
ność m iędzy wielkością zakresu tw ardości, gdzie stosow anie hartow ania
izoterm icznego jest celowe, a szerokością stre fy kruchości c h a ra k te ry ­
stycznej dla danej stali przy odpuszczaniu. I tak na przykład dla stali
30 HGSA, odznaczającej się dużą szerokością stre fy kruchości odpuszcza­
nia, hartow anie izoterm iczne daje korzystniejsze niż przy hartow aniu
i odpuszczaniu, w artości udarności w zakresie H rc = 35 -P 48. W s ta ­
lach m niej skłonnych do kruchości odpuszczania zakres ten zwęża się,
przesuw ając się w k ieru n k u wyższych tw ardości i w ytrzym ałości. Celo­
wość stosow ania obróbki izoterm icznej uzależniona jest więc od składu
chemicznego stali. Jako przykład na rys. 1 podano porów nanie udarności
stali, zaw ierającej poza 0,5% C, 0,6% Mn i 0,15% V, różne ilości chrom u
i krzem u [7].
Należy zaznaczyć, że hartow anie izoterm iczne w zakresie wyższych
tem p e ra tu r przem iany może powodować w yraźne obniżenie granicy
sprężystości i plastyczności. Na przykład w stali 30 HGSA po obróbce
izoterm icznej otrzym uje się w artości Rs i Rpi o 20 -P 30% niższe niż po
hartow aniu zw ykłym i odpuszczeniu na tę sam ą w ytrzym ałość [4].
Początkowo dla w ytłum aczenia tego zjaw iska przyjm ow ano pogląd
w yrażony przez J. H. Hollomona [8,9], że s tru k tu ry płytkow e, do k tó -
52 F. Staub, S. Przegaliński, J. Janicki, J. T y m o w s k i

rych należy rów nież i bainit, odznaczają się znacznie niższym stosun-
.R
kiera — niż s tru k tu ry o cem entycie ziarnistym . O kazuje się jednak,
Rr
że zjaw isko to w ystępuje przede w szystkim w tych stalach, w których
po obróbce pozostają w stru k tu rz e większe ilości au stenitu szczątkowego.
Podaje się [10], że w tej sam ej stali zarów no um ow na granica spręży­
stości (przy w ydłużeniu 0 ,0 1 )%, jak i granica plastyczności (0 ,2 %) ulegają
stałem u wzrostow i w m iarę zm niejszania się ilości szczątkowego auste­
nitu. W stali o zawartości
0,41% C, 1.63% Mn i 0.22% V
przez zm niejszenie ilości
szczątkowego austenitu
z 9% do 1,0% otrzym ano
w zrost granicy sprężysto­
ści praw ie o 100%. Nie za­
wsze jednak udaje się uzy­
skać całkow ity rozkład
austenitu, naw et przy
bardzo znacznym przedłu­
żaniu czasu w ytrzym ania
R ys. 1. W pływ zaw artości chrom a i krzem u
w kąpieli. Stąd też obni­
na udarność w sta li o zaw artości 0,5% C, 0,6$ Mn, żenie granicy plastyczności
0,15$ V, po ulep szan iu ciep ln ym (linie ciągłe) może być w w ielu p rzy ­
oraz po hartow an iu izoterm icznym (linie k re­ padkach w adą nie do u su ­
skow e), na tw ardość H r c = 50 [7] nięcia. Cechą c h a ra k te ry ­
styczną dla stali poddaw a­
nych hartow aniu izoterm icznem u jest brak w yraźnego przystanku gra­
nicy plastyczności na w ykresach rozciągania. Pozostaje to w ścisłym
związku ze stru k tu rą bainitu. G ranica plastyczności jest tym w yraźniej
ukształtow ana, im bliżej stanu rów now agi fazowej znajdują się węgliki
oraz osnowa ferrytyczna oraz im m niej austenitu szczątkowego zaw arte
jest w stru k tu rze. S tru k tu ry bainityczne natom iast odznaczają się skła­
dem chem icznym faz oddalonym najczęściej dość znacznie od składu
w w arunkach równowagi.
Szczególną zaletą hartow ania izoterm icznego jest znaczne zm niej­
szenie wrażliwości na działanie k arb u i w ogóle podwyższenie w y trzy ­
małości w przypadkach nierów nom iernego rozkładu naprężeń. Można
przypuszczać, że przyczyną jest tu zwiększona plastyczność w obszarach
silnie obciążonych. W każdym razie w ielokrotnie sprawdzono, że h a r­
tow anie izoterm iczne zwiększa w ytrzym ałość postaciową części maszyn,
a w szczególności części, w których w ystępują nagłe zm iany przekroju,
jak ostre gw inty, row ki itp. [ 1 1 ],
 P o ró w n a n ie w y n i k ó w h a rto w a n ia izoterm icznego... 53

Jako przykład podać m ożna w yniki próbm im ośrodow ego rozciągania

(ze skośnym i podkładkam i) w ykonanych dla stali 30 HGSA [11] pc h a r­
tow aniu izoterm icznym i ulepszaniu. P róbki okrągłe, gładkie i z p ier­
ścieniow ym karbem oziębiano z tem p e ra tu ry 880°C w oleju i odpusz­
czano w 500°C lub też z te m p e ra tu ry 880°C oziębiano w kąpieli solnej
o tem p eratu rze 350°C. W yniki w postaci graficznej ujęto na rys. 2.
Jeżeli chodzi o w ytrzym ałość na zmęczenie, hartow anie izoterm iczne
nie daje w yraźnych korzyści w porów naniu z ulepszaniem . Obserw o­
wano jednak pew ne zwiększenie 'odporności m ateriału przy pow tarza­
jących się, stosunkow o m niej licznych, lecz znacznych obciążeniach [4].
P rzy badaniach w niskich tem p eratu rach zestaw ienie własności stali
po hartow aniu izoterm icznym i hartow aniu z odnuszczaniem Dozwala
dostrzec ten sam stosunek co
w tem p eratu rze otoczenia. P rzy
niskich tw ardościach najw yższą o mm 2 |

plastycznością odznaczają się t;o. 'SS 150 f ;

£ — 7)
s tru k tu ry o sferoidalnej posta­ | E bez ka rbu z karb e r n ^ '
ci węglików, uzyskiw ane przez S : " c 100 /
N 2 Ćh ^ .
-is -5-
hartow anie i w ysokie odpusz­ u
s s
czanie, w zakresie zaś wysokich O 2° 4° 6 ° k ą t z u k o s o w a n ia

tw ardości przew agę zyskują

s tru k tu ry bainityczne. Rys. 2. Z ależność w ytrzym ałości, przy roz­
O ile jednak w tem p e ra tu ­ ciąganiu m im ośrodow ym sta li 30 H G SA, od
k ąta zu k osow an ia podkładek. K rzyw e k res­
rze otoczenia i w tem p e ra tu ­ k ow e odnoszą się do h artow an ia izoterm icz­
rach obniżonych korzyści, osią­ nego z tem p eratu ry 880°C w so li o tem p e­
gane przez zastąpienie h arto w a­ raturze 350°C. L inie ciągłe podają w y n ik i
nia i odpuszczania hartow aniem osiągn ięte po h artow an iu z 880°C w oleju
i dopuszczaniu w 500°C [11]
izoterm icznym uw idaczniają się
w yłącznie w zakresie wyso­
kiej tw ardości czy w ytrzym ałości, to w ydaje się, że w tem p eratu rach
podwyższonych w łasności bain itu są zawsze korzystniejsze od w łas­
ności s tru k tu r odpuszczania czy też produktów przem iany perlitycznej.
Dotyczy to przede w szystkim w ytrzym ałości na pełzanie [12]. Można
jednak przypuszczać, że istotną przyczyną jest tu raczej niezu-
pełność przem iany przy harto w an iu izoterm icznym , a nie własności
samego bainitu. Pozostałe w stru k tu rz e obszary szczątkowego austenitu
przy obecności pierw iastków w ęglikotw órczych w stali (Cr, Mo, W)
oddają bardzo powoli nagrom adzony nadm iar węgla,- na skutek czego
stal w ciągu dłuższego czasu zachow uje zdolność w ydzielania drobno
oz proszonych węglików i dlatego w ykazuje m niejsżą skłonność do płynięcia.
Na koniec należy podkreślić, że przy hartow aniu izoterm icznym o trzy­
m uje się znacznie w iększy rozrzut własności aniżeli przy zw ykłym
54 F. Staub, S. P rzeg a liń sk i , J. Janicki, J. T y m o w s k i

ulepszaniu. Rozrzut ten należy przypisać oddziaływ aniu indyw idualnych

własności w ytopu, zw iązanych z m etalurgicznym i i technologicznym i
w arunkam i w ytw arzania.
Na ry su n k u 3 podano krzyw e rozrzutu udarnośćl dla stali 30 HGSA
po zw ykłym hartow aniu i odpuszczaniu w 500°C oraz po hartow aniu
izoterm icznym w kąpieli ługowej o tem peraturze 390°C. W obu przy­
padkach w ytrzym ałość n a roz­
ciąganie w ahała się w grani­
cach 120 -4- 150 kG /m m 2. P rz y ­
toczone w yniki w skazują, że
w w arunkach przem ysłow ych
' należy się liczyć ze znacznie
zwiększonym polem rozrzutu
przy hartow aniu izoterm icznym .
naw et jeżeli w arunki obróbki
cieplnej pozostają ściśle te sa-
me.
U d a rn o ść

R ys. 3. W ykres często tliw o ści w ystęp o w a n ia

w y n ik ó w próby udarności, w yk on an ej dla
3. Badania w łasne
w ięk szej ilości w y to p ó w sta li 30 H G SA po
h artow an iu w oleju i odpuszczaniu w 500°C Przedm iotem pracy było
(1) oraz po hartow aniu izoterm icznym
zbadanie własności w ytrzym a­
w 390°C [4]
łościowych stali ko n stru k cy j­
nych ulepszanych cieplnie i h a r­
tow anych izoterm icznie w celu porów nania ich ciągliwości po obu tych
rodzajach obróbki cieplnej. Jako podstaw ę dla przeprow adzenia tego
porów nania przyjęto udarność i przew ężenie, k tóre badano przy jed n a ­
kow ej tw ardości lub w ytrzym ałości na rozciąganie.
Badania przeprow adzono na czterech stalach kontrukcyjnych o tak
d obranym składzie chem icznym , aby móc ustalić w pływ zmian zaw ar­
tości niektórych pierw iastków stopowych. P rz y zbliżonej zawartości
w ęgla (0,34— 0,42%) i chrom u (0,86— 1,38%) zaw ierały one rów nież do­
datk i Mo (stal 35 HM), Mo oraz Ni (36 HMN) oraz Si (37 HS). W tablicy
1 podano skład chem iczny (na podstaw ie przeprow adzonych analiz) ba­
danych stali oraz ich p u n k ty przełomowe.
Po przeprow adzeniu prób w stępnych ustalono następujące w arunki
obróbki cieplnej: .
a) H artow anie w oleju przy tem peraturze 850°C dla stali 40 H, 35 HM
i 36 HNM, a przy tem peraturze 900°C dla stali 37 HS; czas grzania
w piecu elektrycznym m uflow ym w ynosił 30 min.
b) Odpuszczanie po hartow aniu w piecu elektrycznym oporowym
 P o ró w n a n ie w y n i k ó w h a rto w a n ia izoterm icznego... 55

. T ablical
Skład ch em iczny badanych stali
Skład chem iczny w %
Gatunek Acj A c3
stali C Mn Si P S Cr Ni Mo
°C °C

40 H 0,37 0,74 0,32 0,007 0,021 0,92 — ___ 773 805

35 HM 0,34 0,61 0,28 0,010 0,015 0,86 0,2 0,14 740 760
36 HNM 0,42 0,77 0,35 0,011 0,012 1,19 1,37 0,16 745 775
37 HS 0,37 0,40 1,02 0,022 0,012 1,38 0,12 — - 795 830

z w ym uszonym obiegiem atm osfery; czas grzania w ynosił 1 godzinę,

po czym próbki chłodzono w oleju.
c) H artow anie izoterm iczne
H artow anie izoterm iczne przeprow adzono stosując kolójno-
— nagrzanie do tem p e ra tu ry hartow ania (dla stali 37 HS — 900°C,
dla pozostałych 850°C) w piecu elektrycznym kom orow ym z atm osferą
ochronną; czas grzania w każdym przypadku w ynosił 30 m in.;
— szybkie przeniesienie próbek do pieca elektrycznego tyglowego,
do kąpieli izoterm icznej o tem p eratu rze zm ienianej co 50° w zakresie
od Ms do 600°C.
Czas w ygrzania w kąpieli izoterm icznej obliczano z krzyw ych CTP
(rys. 4, 5, 6 ); dla uproszczenia przyjęto w większości przypadków czas
rów ny 30 m in. lub 1 godzinę (przy dłuższych czasach przem ian); z tem ­
p e ra tu ry kąpieli izoterm icznej próbki chłodzono w wodzie.
Dla stali 37 HS w ykresu CTP nie znaleziono, wobec czego czas
przem ian określono na postaw ie kilku prób w różnych tem peraturach,
przy czym stopieni zupełności przem iany kontrolow ano za pomocą badań
tw ardości j badań m ik ro stru k tu ry .
P u n k t Ms ustalono drogą rachunkow ą. Użyto tu ta j kilku wzorów,
z których w yników w yciągano średnią. N ajbardziej zbliżone do średniej
w yniki otrzym ano z w zoru podanego przez Paysona i Savage’a [13],
M s (°C) = 500 — 320 • % C — 33 • % Mn — 28 • % C r — 17 • % Ni — 10 •
• % (Si + M o ).
W ten sposób obliczona tem p e ra tu ra Ms wynosiła:
dla stali 40 H — 330 °C
„ „ 37 HS — 320 °C
„ „ 35 HM: — 350 °C
„ „ 36 HNM — 280 °C
W czasie badań stw ierdzono, że przy hartow aniu izoterm icznym stali
40 H i 35 HM nie uzyskuje się tw ardości zgodnych z w ykresam i CTP.
56 F. Staub, S. P rzegaliński, J. Janicki, J. T y m o w s k i

Stw ierdzono, że przyczyną tego było nagrzanie się w arstew ki soli otacza­
jącej bezpośrednio nieruchom ą próbkę. Zastosowano więc energiczne po­
ruszanie próbek w kąpieli w pierw szym okresie po zanurzeniu, co po­
zwoliło na osiągnięcie w łaściw ych twardości.
W pierw szej kolejności wykonyw ano hartow anie izoterm iczne, a do­
piero następnie ulepszanie cieplne, przy czym tem p eratu ry odpuszczania
dobierano w ten sposób, aby osiągnąć zbliżoną tw ardość próbek ulepsza-

Rys. 4. K rzyw a izoterm icznych przem ian przechłodzońego austenitu dla

sta li 40 H. Tem peratura hartow ania 850°C

nych i hartow anych izoterm icznie. W ten sposób uzyskano możliwość po­
rów nyw ania szeregu własności w ytrzym ałościow ych (Rni, a, c i U) po
h artow aniu izoterm icznym i ulepszaniu cieplnym przy jednakow ej w y­
trzym ałości na rozciąganie lub twardości.
B adania przeprow adzono na próbkach udarnościow ych M esnagera
(55 X 1 0 X 1 0 m m z karbem głębokości 2 mm), na k tórych przed obróbką
cieplną pozostawiono naddatki 0,1—0,2 mm na szlifowanie. Próbki w y­
trzym ałościow e o średnicy 8 mm posiadały na długości pom iarow ej po­
dobny naddatek na szlifowanie. Dla uzyskania średnich w yników w szyst­
kie oznaczenia w ykonyw ano na 3 próbkach udarnościow ych i 2 próbkach
w ytrzym ałościow ych.
 P o ró w n a n ie w y n ik ó io h a rto w a n ia izoterm icznego... 57

Rys. 5. K rzyw a izoterm icznych przem ian przechłodzonego au sten itu dla sta li
35 HM. T em peratura h artow an ia 350°C

Rys. 6. K rzyw a izoterm icznych przem ian przechłodzonego au sten itu dla sta ­
li 33 HNM. T em peratura h artow an ia 850°C
■ V '
58 F. Staub, S. Przegaliński, J. Janicki, J. T y m o w s k i

4. Omówienie wyników

4.1. B ad an ie tw ard ości i w ytrzym ałości

Na ry su n k u 7 podano tw ardość badanych stali po hartow aniu izoter-

m icznym w zależności od tem p e ra tu ry kąpieli (czas w ytrzym ania w k ą ­
pieli w ynosił 30 min.). W stali 40 H, ze w zrotem tem p e ra tu ry przemiany*
początkowo łagodny spadek krzyw ej tw ardości staje się bardziej strom y

hkc

<3
5
K
50

45

40

35

30

25

20

200° 300° 400° 500° 600°

Tem peratura przemiany

R ys. 7. Z ależność tw ard ości od tem peratury przem iany przy

hartow aniu izoterm icznym

po przekroczeniu pu n k tu Ms. Ciągłość spadku naruszają dopiero zjaw iska

zaham ow ania rozpadu austenitu w ystępujące przy wyższych tem p era­
tu rach przem iany. Pom iędzy 450 °C a 500 °C w ystąpiło częściowe zaha­
m owanie spadku tw ardości. Można sądzić, że przyczyną tego jest znaczna
ilość nie rozłożonego w tej tem peraturze (naw et po 60 min. w ytrzym ania
w kąpieli) austenitu, k tó ry przy następnym chłodzeniu w wodzie zm ienia
się częściowo w m artenzyt. Potw ierdzają to badania m etalograficzne.
O istnieniu zakresu, w którym przem iana au stenitu jest silnie ham ow ana,
wnioskować można rów nież z rys. 8 podającego ilość uległego rozkładowi
 P o ró w n a n ie w y n i k ó w h a rto w a n ia izoterm icznego... 59

a u ste n itu w funkcji tem p era­

tu ry i czasu przem iany. W om a­
w ianym zakresie po 60 min.
czasu przem iany w stru k tu rz e
sta li pozostaje jeszcze około 1 2 %
.austenitu.
Przebieg tw ardości dla stali 500
35 HM jest nieco inny, gdyż
po początkow o rów nom iernym g- 4 0 0
sp ad k u ze w zrostem tem p era­
K
tu ry kąpieli izoterm icznej w za­
k resie te m p e ra tu r kąpieli 400
do 500° tw ardość pozostaje nie­
zm ienna, a następnie znów spa­
d a (patrz rys. 7).
K rzyw a tw ardości dla stali
36 -HNM w ykazuje, że zakres
h a rto w a n ia izoterm icznego tej
sta li jest bardzo ograniczony, 20 40 60 80 'tOO
co w ynika rów nież z krzyw ej Procent roztożorrogo austenitu
CTP. Stal ta bowiem począwszy Rys. 8. Z ależność ilości au sten itu u ległego
od te m p e ra tu r kąpieli izoterm i­ p rzem ian ie izoterm icznej w sta li 40 H od
cznej w yższych od 400 °C h a r­ tem peratury i czasu przem iany
tu je się na m arten zy t (na sku­
tek bardzo dużej trw ałości przechłodzonego austenitu). N atom iast w za­
kresie te'm peratur kąpieli
izoterm icznej 400 -r- 300 °C
n astępuje w zrost tw ard o ­
ści z 36 na 53 H RC. Dalsze
obniżanie tem p e ra tu ry k ą ­
pieli izoterm icznej (do
250 °C) nie pow oduje już
w zrostu tw ardości. Z atem
najw yższa tw ardość po
harto w an iu izoterm icznym
\v stali 36 HNM wynosi
około 53 H r c .
Przebieg krzyw ej tw a r­
dości dla stali 37 HS jest
Rys. 9. Struktura otrzym ana w sta li 37 H S po dob j a k d la 3 6 H N M _
przem ianie izoterm icznej w 500 C. Czas w y trzy - ^
m an ia 1 h. F erryt i górny b ain it na tle m a rten - w z r o ste m te m p e r a tu r y
zytu, T raw ione k w a sem azotow ym . X 500 p r z e m ia n y iz o t e r m i c z n e j
60 F. Stau b, S. P rzegaliński, J. Janicki, J. T y m o w s k i

tw ardość spada, lecz powyżej tem p e ra tu ry około 400 °C procent auste­

n itu ulegającego rozpadow i w czasie przem iany gw ałtow nie m aleje. Pozo­
stały austenit przy szybkim chłodzeniu przechodzi następnie w większej
części w m arten zy t i tw ardość w zrasta ze w zrostem tem p e ra tu ry kąpieli
izoterm icznej (rys. 7). Począwszy zatem od tem p e ra tu ry kąpieli około

Rr
i

\
\

150
\
V
\ \
---------- s t a l 4 0 H
----------- S i a l 3 5 HM
\ \ ---------- s t a l 3 6 HNM
\ \ ---------- S t a l 3 7 H S
m \ \
\ \
c k
0o> \ , \ VN

%
cr 130
\
''
1
0 120 \
c \
o \ ■
S0 110
\ \
E \ \
\ V
\
£ 100 \
\
1 -------
\

\\
90 \
\

80
\ 1
\
\
300° 400° 500 6000
Tem peratura przemiany

Rys. 10. W ytrzym ałość w zależności od tem peratury

przem iany izoterm icznej. K rzyw e dla sta li 40 H
i 35 HM odnoszą się do próbek h artow an ych w sp o­
kojnej kąp ieli

400 °C wzwyż uzyskuje się przem ianę niezupełną dającą w w yniku nie­
jednorodną stru k tu rę (rys. 9) i w tym zakresie hartow anie izoterm iczne
stali 37 HS nie jest celowe.
Przebieg krzyw ych w ytrzym ałości na rozciąganie (rys. 10) jest na
ogół identyczny jak krzyw ych tw ardości i stanow i potw ierdzenie po­
przednich w yników. Szczegółowe w yniki badań tw ardości i w ytrzym ałości
podano w tabl. 2 i 3.
 P o ró w n a n ie w y n i k ó w h a rto w a n ia izoterm icznego... Cl

Tablica 2
Twardość uzyskana po hartowaniu izotermicznym w różnych
temperaturach, przy wytrzymaniu 30 min. w kąpieli

T em peratura Twardość H RC
przem iany
°C 40 H 37 HS 35 HM 36 HNM

250 50 50 _ 52
300 48 48 46 49
350 42 45 36 41
400 35 37 28 36
450 32 — 28 53
500 30 — 30 58
600 17 — 17 55

Tablica 3
W ytrzymałość na rozciąganie, w zależności od temperatury
przemiany izotermicznej. Czas wytrzymania 30 min

Tem peratura W ytrzym ałość R r kG /m m 2

przem iany
°C 40 H 37 HS 35 HM 36 HNM

153 287° 1152]

300
152 1145 J

■ 147 141 163

325
152 138 162

122 134 109 149

350
123 136 117 149

103 125 98 132

400
105 127 98 129

105 — 95
450
107 --- 93

104 99
500
115 93

78 71
600
78 71

Przebieg zm ian tw ardości i w ytrzym ałości w zależności od tem pera­

tu ry odpuszczania nie u jaw n ił żadnych zm ian w porów naniu z w ykresa­
mi podaw anym i w szeregu w ydaw nictw inform acyjnych i z tych wzglę­
dów nie w ydaje się celowe om aw iać go tu ta j.
62 F. Staub, S. P rzegaliński, J. Janicki, J. T y m o w s k i

4 .2 . B ad an ie udarności

W yniki badania udarności podaje tablica 4. Na rysunku 11 przedsta­

wiono udarność próbek; hartow anych izoterm icznie, w zależności od tem ­
p e ra tu ry przem iany. D la w szystkich badanych stali ze w zrostem tem pe­
ra tu ry przem iany udarność początkowo w zrasta osiągając dla większości
m aksim um w tem peraturze 350 -4- 400 °C i następnie dość szybko opada.
Można przypuszczać, że przyczyną początkowego w zrostu udarności po-

300° 400° 500° 6000

Temperatura przem.

R ys. 11. U darność w zależności od tem peratury przem iany izoter-

m icznej

w inna być coraz większa ilość bainitu w stru k tu rze, początkowo w w ięk­
szości złożonej z m arten zy tu (rys. 12). W yjaśnienie to jednak zawodzi
tu ta j, ponieważ w trzech badanych stalach (40 H, 35 HM i 36 HNM)
w zrost udarności w ystępuje jeszcze przy tem p eratu rach znacznie prze­
wyższających p u n k t M s. Praw dopodobnie w yw iera tu w pływ obecność
austenitu szczątkowego.
G w ałtow ny spadek udarności w ystępujący w badanych stalach po­
wyżej 400 °C zw iązany jest z niezupełną przem ianą w tych tem p e ra tu ­
rach. I tak np. w stali 40 H po w ytrzym aniu }/> h w 500 °C ilość nie roz­
łożonego au stenitu sięga 18% (rys. 8) i. przy dłuższym w ygrzaniu n ie­
znacznie tylko m aleje. Duża część tego austenitu przy następnym chło­
dzeniu zam ienia się na m artenzyt, w w yniku czego udarność spada (np.
w stali 40 H czasami naw et do 2,5 kG m /cm 2).
 P o ró w n a n ie w y n i k ó w h a r to w a n ia izoterm icznego... 83

Tablica 4
Udarność w zależności od temperatury przemiany
izotermicznej

Temperatura Udarność V kG m /cm 2

przem iany
°C 40 H 37 HS 35 HM 36 HNM

4,0 6,1 5,1

250 4,3 6,2 — 5,5
3,8 5,5 5,9

4,8
275 — — 4,8 —
6,0

5,1 5,1
300 5,2 — — 5,6
5,2 5,8

7,1 7,1 6,6

325 — 6,0 7,1 6,9
5,8 8,7 6,6

6,5 8,8 9,8 5,6

350 6,6 8,9 9,7 5,6
5,6 7,2 9,5 5,6

9,2 7,8 9,1 3,8

400 9,3 7,1 9,2 3,8
9,1 5,6 9,2 4,9

5,4 7,4 0,7

450 5,5 — 8,5 1,0
5,5 8,2 0,9

2,3 4,4 0,5

500 2,5 — 4,8 0,5
2,2 5,7 0,5

13,1 17,3 0,8

600 13,2 — 17,0 0,8
13,9 16,8 0,8

Po przejściu do zakresu perlitycznego udarność ponownie w ykazuje

w zrost; np. w stali 40 H w tem p eratu rze 600 °C osiąga się udarność około
13,5 kG m /cm 2. N atom iast stale 36 HNM oraz 37 HS w zakresie tem p era­
tu r 450 -4- 600 °C w ykazują dużą trw ałość przechłodzonego austenitu, co
naw et przy czasach w ytrzym ania w kąpieli przekraczających 2,5 h po­
w oduje hartow anie się próbek na m arten zy t i w ybitnie niską udarność.
64 F. Staub, S. Przegaliński, J. Janicki, J. T y m o w s k i

P rzy próbkach hartow anych i odpuszczanych wzrostow i tem p eratu ry

odpuszczania tow arzyszy ciągły w zrost udarności; w stalach 40 H i 37 HS
Kruchość odpuszczania nie w ystępuje dzięki zastosow aniu chłodzenia
w oleju po odpuszczaniu. Dla porów nania udarności stali po dw u rozpa­
tryw anych rodzajach ob­
róbki cieplnej wTyznaczono
zależności udarności od
twardości.
Ja k w ynika z w ykre­
sów na rys. 13 -4- 16, w za­
kresie wyższych tw ardości
wyższą udarność otrzym u­
je się po hartow aniu izo-
term icznym . P rzy tw ardo-
ściach niższych, ze wzglę­
du na niezupełność prze­
m iany po obróbce izoter-
Rys. 12. Struktura otrzym ana w sta li 37 H S po m icznej, wyższą udarność
przem ianie izoterm icznej w tem peraturze 300°C. uzyskuje się po ulepszaniu
Obok igieł bainitu dolnego n iew ielk ie, jasn e ob- . , „
, , „ . : .
szary m artenzytu. T raw ion e k w asem azotow ym .
cieplnym
r J
. Tym samym,
J
x 10oo w w yniku prób uzyskano
Udarność
U /
/ $
kGm/crr?
/
15
4/
/'600°
14

13 /
/
12 ----- //
/
11 '......... . /
/ l'600°
10 »
•

Z7 g 400° 1 '
9
y f~ ~ \ _!
8
/ /4 6 5 ° \ /
7
/¿ 5 tf /
6 \
3ooy / 450\ /
0s 7*
5

4
o—"
4 5 0 ° / 405
hartowanie iz otermiczne \5 0 0 UJ
\ /

3
hartowanie z odpuszczaniem
2
50 40 \ 30 20 Twardość (Hrc )

Rys. 13, P orów nanie udarności po hartow aniu izoterm icznym oraz hartow aniu
i Odpuszczaniu dla sta li 40 H
 P o ró w n a n ie w y n i k ó w h a rto w a n ia izoterm icznego... 65

Rys. 14. P orów n an ie u darności po h artow an iu izoterm iczn ym oraz

h artow an iu i odpuszczaniu dla sta li 37 HS

Rys. 15. P orów n an ie u darności po hartow an iu izotern iczn ym oraz har­

to w a n iu i odpuszczaniu dla sta li 35 HM

M echanika zcsz. 4
66 F. Staub, S. P rzegaliń ski, J. Janicki, J. T y m o w s k i

potw ierdzenie na ogół poglądu, że stosow anie hartow ania izoterm icznego
jest uzasadnione w przypadku, gdy tw ardość obrabianych przedm iotów
m a być wyższa od pew nej w artości granicznej, w ahającej się dla w ięk­
szości stali k o nstrukcyjnych około 40 H RC.

Twardość

Rys. 16. P orów n an ie udarności po hartow aniu izo -

term icznym oraz hartow an iu i odpuszczaniu dla sta ­
li 36 HNM

Dla badanych stali w artość graniczna tw ardości i w ytrzym ałości w y­

nosi:
stal H rc R r kG /m m 2
m in. min.
40 H 38 125
35 HM 37 121
36 HNM 42 142
37 HS 37 121

Na ogół przebieg krzyw ych: udarność w zależności od tw ardości, ma

podobny c h arak ter dla w szystkich badanych stali. Zwłaszcza podobny
przebieg otrzym ano dla stali 40 H i 35 HM. W stali 35 HM po ulepsza­
niu cieplnym w ystępuje rów nom ierny w zrost udarności ze spadkiem
tw ardości, natom iast po hartow aniu izoterm icznym w pew nym zakresie
 P o ró w n a n ie w y n i k ó w h a r to w a n ia izoterm icznego... 67

tw ardości (25— 35 H RC) w ystępuje rozrzut w yników udarności (rys. 15),

zaznaczony na w ykresie polem.
Rozrzut ten spow odow any jest tym , że po hartow aniu izoterm icznym
w kąpielach o tem p e ra tu ra c h 400, 450, 500 °C otrzym yw ano podobną
tw ardość, lecz różne udarności.

4.3. Badanie w łasności plastycznych przy próbie rozciągania

P om iary granicy plastyczności przeprow adzono tylko tam , gdzie była

ona na tyle w yraźna, że podczas próby rozciągania w ystępow ał zauw ażal­
n y przystanek czy chw ilow y spadek obciążenia. Nie udało się więc okre-

Temperatura przemiany
Rys. 17. P rzew ężen ie i w y d łu żen ie w zależn ości od
tem peratury przem iany izoterm icznej

ślić granicy plastyczności dla większości s tru k tu r bainitycznych. Ńa p rzy ­

kład w stali 36 HNM i 37 HS ze w zględu na ograniczony zakres badanych
w ytrzym ałości w żadnym w ypadku nie otrzym ano w yraźnej granicy pla­
styczności. Tam jednak, gdzie pom iary były możliwe do przeprow adzę-
JD
nia, m ożna było ustalić, że najw yższym stosunkiem odznaczają się
Rr
68 F. Staub, S. P rzegaliń ski, J. Janicki, J. T y m o w s k i

s tru k tu ry uzyskiw ane po ulepszaniu. W yniki w ahają się tam w grani­

cach 0,9 — f- 0,96 (przy 0,80 -P 0,89 dla hartow ania izotermicznego).
Badania zm ian w ydłużenia i przew ężenia w zależności od tem p era­
tu ry przem iany (rys. 17 i tabl. 5) nie w ykazały żadnych szczególnych
nieprawidłow ości, odzw ierciadlając na ogół zm iany w ytrzym ałości na
rozciąganie. Dla wszystkich badanych stali zm iany przew ężenia są zu­
pełnie zbliżone do przebiegu krzyw ych udarności.
W ydłużenie — jak widać z rys. 17 — słabiej odzwierciedla zm iany
stru k tu ry .
Tablica 5
W ydłużenie (a5) i p rzew ężen ie (c) w zależności od tem peratury
przem iany izoterm icznej

Temperatura 40 H 37 HS 35 HM
przem iany
°C a5 % C% as % c % a -o % c %
•
•
300 52 — r io 487
55 28° ^io 50 J
325 — — 12 53 12 55
13 53 13 54

350 — 59 15 54 12,5 61
60 14 54,5 17

400 16,5 60 18 35 12 59
15 58 17 35 14 60

450 13 25 — — 14 31
13,5 24 — — 14 37

500 9 17 — — 14,5 27
11 17,5 — — 14 35

550 — — — — 14 —
— — — 13 — '

600 24 65 — — 25 66
23,5 64 — — 24 68

Na rysunkach 18— 21 przedstaw iono zależność m iędzy przew ężeniem

a w ytrzym ałością na rozciąganie dla próbek obrabianych izoterm icznie
i próbek ulepszanych. Potw ierdzają one wnioski, jakie można było w y­
ciągnąć na podstaw ie prób udarności. Dla każdej z badanych stali istnie­
je pew na graniczna w ytrzym ałość na rozciąganie, powyżej której h a rto ­
w anie izoterm iczne um ożliw ia uzyskanie większej ciągliwości niż h a rto ­
 P o r ó w n a n i e - w y n i k ó w h a rto w a n ia izoterm icznego... 69

w anie zwykłe połączone z odpuszczaniem . Ta graniczna w ytrzym ałość dla

poszczególnych stali wynosi:

40 H — Rr co 120 kG /m m 2; 35 HM — Rc co 100 k G /m m 2
38 HNM — R r cv> 140 k G /m m 2; 37 HS — Rr co 140 kG /m m 2

Być może, że w artości graniczne byłyby tu niższe, gdyby czas w y trzy ­

m ania w kąpieli izoterm icznej pozwolił na badziej zupełny rozkład auste-

P rze w ę z e n ie

Rys. 18. Z ależność przew ężen ia od w y trzy m a ło ści po

hartow an iu izoterm icznym oraz h a rto w a n iu ' z odpusz­
czaniem . S ta l 40 H

nitu. P ę tla bowiem, jaką tw orzy krzyw a dla hartow ania izoterm icznego
na rys. 18 (stal 40 H), jest niew ątpliw ie spowodow ana niezupełną prze­
m ianą au sten itu w ystępującą w zakresie 450 -1- 550 °C. W stali 38 HNM
stw ierdzono interesujące zjaw isko jednoczesnego w zrostu w ytrzym ałości
na rozciąganie i przew ężenia (rys. 2 1 ), podobnie jak poprzednio dla tej
70 F. Staub, S. P rzegaliński, J. Janicki, J. T y m o w s k i

Przewężenia
Rys. 19. Z ależność przew ężen ia od w ytrzym ałości po
hartow an iu izoterm icznym oraz h artow an iu z odpusz­
czaniem . S ta l 37 HS

sam ej stali, gdy ze w zrostem tw ardości (w tym sam ym zakresie tem pe­
ratu r) w zrastała udarność. Do zajęcia stanow iska konieczne jest tu
jednak zdobycie dalszych danych doświadczalnych.

5.3. Wnioski

We w szystkich badanych stalach hartow anie izoterm iczne um ożliwia

w pew nym zakresie tem p e ra tu r przem iany uzyskanie w artości udarności
wyższych niż po zw ykłym hartow aniu z odpuszczaniem na tę sam ą tw a r­
dość i w ytrzym ałość. W odniesieniu do tw ardości zakres, w k tórym h a r­
tow anie izoterm iczne w ykazuje przew agę udarności, rozciąga się dla stali
40 H, 37 HS i 35 HM — powyżej H RC = 37 -=- 38; dla stali 36 HNM w ar­
tość graniczna jest wyższa i wynosi około H RC = 42.
A bsolutna w artość w zrostu udarności, osiągniętego przez zastąpienie
.hartowania i odpuszczania obróbką izoterm iczną, nie przekracza w bada­
 P o ró w n a n ie w y n i k ó w h a rto w a n ia izoterm icznego... 71

nych stalach 2-p2,5 kG m /cm 2. M aksim um w zrostu przypada na tw a r­

dości około H R c = 45.
P rz y niższych tw ardościach wyższą udarność uzyskuje się przy zw y­
kłym ulepszaniu cieplnym . Analogiczne w yniki otrzym uje się przy po­
rów naniu zależności przew ężenia od w ytrzym ałości na rozciąganie. Za­
kres w ytrzym ałości, w k tórym hartow anie izoterm iczne daje wyższe w a r-

Przewężenie
R ys. 20. Z ależność p rzew ężen ia od w y trzy m a ło ści po h ar­
tow an iu izoterm icznym oraz h artow an iu z odpuszczaniem .
S ta l 35 HM

tości przew ężenia, odpow iada dla stali 40 H w artościom w yższym od

około 120 k G /m m 2. Dla stali 37, HS, 35 HM i 36 HNM odpowiednie
w artości wynoszą 130, 100 i 140 k G /m m 2. W zrost (absolutny) przew ęże-
, nia wynosi tu, przy Rr co 135 kG /m m 2, od 4%! dla! stali 35 HM około 12%
dla stali 37 HS.
72 F. Stau b, S. Przegaliński, J. Janicki, J. T y m o w s k i

M aksym alne w yniki tw ardości, uzyskiw ane w badanych stalach przy

hartow aniu izoterm icznym w zakresie bainitycznym , wynoszą, jak w yni­
ka z załączonych w ykresów : H RC = 46 dla stali 40 H; H RC = 48 dla stali
37 HS; H R c = 47 dla 35 HM i około HRC = 50 dla stali 36 HNM.
W zakresie niskich tw ardości, w k tórym dla s tru k tu r bainitycznych
otrzym uje się w yraźny przystanek granicy plastyczności, stosunek —

>hartowanie izotermiczne
110 ń------- ^ h a r f o w a n i e z o d p u s z c z a n ie m

25 30 35 40 45 50 55%
Przewężenie
Rys. 21. Z ależność p rzew ężen ia od w ytrzym ałości po h ar­
tow an iu izoterm icznym oraz hartow aniu z odpuszczaniem .
Stal 36 HNM

jest zawsze niższy po hartow aniu i odpuszczaniu. Niską granicę plastycz­

ności otrzym uje się również, jeżeli próbki obrabiane izoterm icznie poddać
dalszem u odpuszczaniu . 1 Nie w ydaje się więc praw dopodobne przypusz­
czenie, że przyczyną jest tu obecność au stenitu szczątkowego w stru k ­
turze.
1 W edług nie publikow anych jeszcze danych.
 P o ró w n a n ie w y n i k ó w h a rto w a n ia izoterm icznego... 73

Bardzo pow olny rozpad au sten itu w ystępujący w badanych stalach

w tem p e ra tu ra c h powyżej 400 — 450 °C ogranicza możliwość prak ty cz­
nego w ykorzystania hartow ania izoterm icznego do praw ie jednakow ego
dla wszystkich stali zakresu, rozciągającego się od p u n k tu Ms do 400 °C.
P rzy hartow aniu izoterm icznym stali 40 H i 35 HM uzyskanie jedno­
rodnych s tru k tu r i właściwej tw ardości nie tylko w rdzeniu, ale i na
pow ierzchni w ym agało w w arunkach laboratoryjnych, przy jedncipzesnej
obróbce kilku próbek, w prow adzenia ich w ruch w kąpieli w pierw szym
okresie po zanurzeniu. W ynika stąd, że w w arunkach przem ysłow ych ko­
nieczne jest zapew nienie intensyw nego m ieszania kąpieli przyśpieszają­
cego chłodzenie obrabianych przedm iotów . To samo ważne jest rów nież
i dla pozostałych stali w przypadku obróbki przedm iotów o przekrojach
większych niż przekroje próbek om aw ianych w tej pracy.

B IB LIO G R A FIA

[1] E. S. D a v e n p o r t , E. C. B a i n . Trans. ASM , t. 90, 1930,s. 117.

[2] F. C . z e r w i a k o w , W y b ó r stali dla d ie ta le j gó rn ych m a s zin i ich tj-ermiczes-
k a ja obra bo tk a, U gletiech izd at, 1954.
[3] W. E i l e n d e r , H. A r e n d . „A rchiv, f. E isenihiittenw esen” t. 25, 1954, Nr 1/2.
[4] L. M. P e w z n e r , S tr u k tu r a i s w o j s t w a sta li pri zak a lk ie w g o riac zy je sriedy.
P raca zbiorow a: M ie ta łło w ied ien ije i tie r m ic z e s k a ja o brabotka. M aszgiz, 1955.
[5] D. K. B u l l e n s , S te e l an d its H eat T rea tm en t, N ew Yoirk-London 1948.
[6] W. C o n n e r t, H. K i e s s 1 e r, „Stahl und E isen ”, t. 68, 1948, s. 137.
[7] E.T h e i s, „Stahl und E isen ”, Nr 6, 1953.
[8] J . H. H o l i o m o n , „M etals T ech n o lo g y ”, t. 12, 1945, Nr 4.
[9] J. H. H o l l o m o n i in. Trans. A SM , t. 38, 1947, s. 807.
[10] O. S c h a a b e r , „Draht” (Engl. Ed.), Nr 19. 1954.
[11] S o k o ł o w , T iechnołogia tie r m ic z e s k o j o b ra b o tk i stali, M aszgiz, 1954.
[12] U. W y s s , „R oll” M itteilu n gen , t. 7, 1948, s. 51.
[13] A. S. M. M eta ls H a n dbook, C levelan d 1948.