Koni Penetrasyon Deneyi (CPT)

Arazide kullanılan başka bir deney de konik penetrasyon deneyi

(ASTM D3441) veya CPT’dir (Schmertmann, 1978; De Ruiter, 1981;
Meigh, 1987; Robertson and Campanella, 1989; Briaud and Miran,
1991; Robertson, 2009; Robertson and Cabal, 2012). CPT yüzyılın
ikinci yarısında Avrupada geniş bir şekilde kullanılmaktadır ve
günümüzde Kuzey Amerika’da ve başka ülkelerde de kullanılmaya
başlanmıştır. Hollanda koni deneyi olarak ta bilinir. Bütün koni
penetrometreler 60 derece tepe açısına sahiptir. Çeşitli çaplarda
penetrometreler vardır, en çok kullanılanların en kesit alanı 10 ve 15
cm2 ‘dir. 2 cm2’den 40 cm2‘ye kadar en kesit alanına sahip tipler
vardır. Şekil 3.13’de Geoteknik uygulamalarında kullanılan farklı
çaplardaki penetrometreler görülmektedir.

21.03.2020 Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020

 Koni Penetrasyon Deneyi (CPT)

Şekil 3.13. CPT konilerinin çeşitleri: a) günümüzde kullanılan konilerin

farklı çapları b) Ölçüm konumlarını gösteren tipik bir koninin kesiti

21.03.2020 Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020

 Koni Penetrasyon Deneyi (CPT)

Koni deney düzenekleri 3 grupta toplanabilir:

❖Mekanik Penetrometre (yukarıda anlatılan)
❖Elektrik Koni Penetrometreleri
❖Piezokoni Penetrometreler

Günümüzde kullanılan CPT’nin nerdeyse tamamı elektrik konilerdir. Her

elektrik konisi koni şeklinde uca ve silindirik şeklinde cekete sahiptir.
Koni, bir dizi çelik çubuk üzerine monte edilir ve daha sonra hidrolik bir
tokmak, bu koniyi toprağa iterken, penetrasyona (batmaya) karşı direnci
ölçer. Koni uç direnci (qc) koni üzerine etkiyen toplam kuvvetin koninin
kesit alanına bölümü; çeper (yan sürtünmesi) sürtünme ceketi üzerine
etkiyen toplam kuvvetin çevre yüzey alanına bölünmesidir. Yan
sürtünmesi genellikle sürtünme oranı cinsinden ifade edilir.
fs
Rf = x100%
qc
21.03.2020 Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020
 Koni Penetrasyon Deneyi (CPT)
Mekanik koniler aşamalı olarak zemine sürülür ve yaklaşık 20 cm
aralıklarda fs ve qc ölçümleri alınır. Elektrik koni ise, içinde birim
deformasyon ölçer komparatörler bulunduğu için derinliğe bağlı olarak fs
ve qc ölçümleri sürekli alınabilir. CPT iki durumda da zemin profilini
SPT’dekinden çok daha büyük hassasiyet ile tanımlamaktadır. CPT
düzenekleri çoğu zaman şekil 3.14’de görüldüğü gibi çift dingilli kamyona
monte edilir. Bu kamyonlarla 10-20 tonluk itki sağlamak mümkündür.
Daha küçük ve paletli taşıyıcılar üzerine monte edilmiş düzenekler de
vardır. Son zamanlarda aşırı boşluk suyu basıncını ölçen koniler (CPTu)
geliştirilmiştir. Bu koniler suya doygun zeminlerde oldukça faydalıdır.
Ayrıca geofonlar eklenmiş konilerde geliştirilmiştir. Bu sayede zeminin
kayma dalgası hızları ölçülebilmektedir (SCPT). Günümüzde hem boşluk
suyu basıncı ölçen hem de zeminin kayma dalgası hızını ölçen tipler
mevcuttur(SCPTu). Şekil 3.15.’de tipik bir CPTu deney sonuçları
görülmektedir.

21.03.2020 Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020

 Koni Penetrasyon Deneyi (CPT)

Şekil 3.14. Kamyona monteli CPT sondaj düzeneği. Kamyonun içine yerleştirilmiş bir hidrolik kriko, kamyonun
21.03.2020 Ağırlığına tepki olarak kullanmak süretiyleMühendislik
Atatürk Üniversitesi, koniyi zemine
Fak., İnşaatsürer
Müh. Böl.,2020
 Koni Penetrasyon Deneyi (CPT)

Şekil 3.15. CPT deney sonuçlarına bir örnek

21.03.2020 Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020

 Koni Penetrasyon Deneyi (CPT)
SPT’ye göre her ne kadar bir çok avantajı olsa da, CPT’nin en azından üç
önemli dezavantajı vardır.
• Zemin numunesi alınamadığından zemin inceleme fırsatı yoktur.
• Önemli miktarda çakıl içeren zeminlerde kullanılamaz veya verdiği
sonuçlar sağlıklı olmaz
• Bu deneydeki penetrasyonun maliyeti sondaj kuyusu açmaktan daha
az olsa da, CPT deneyini gerçekleştirmek için özel sondaj düzeneği
oluşturmak gereklidir.

21.03.2020 Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020

 CPT verilerinin kullanımı
CPT özellikle zemin profilini değerlendirmede faydalı ve ucuz bir
yöntemdir. Derinliğe bağlı olarak verileri sürekli kaydettiğinden, CPT
stratigrafideki küçük değişimleri de tespit edebilir. Bundan dolayı, yeraltı
aşamasının ilk aşamasında mühendisler çoğu zaman CPT kullanmakta ve
ikinci aşamada sondaj ve numune işlemlerinden önemli ölçüde tasarruf
etmektedirler.
CPT’den ayrıca zeminin mühendislik özelliklerini değerlendirme de
ampirik korelasyonlar kullanarak da yararlanılabilir. Kohezyonsuz
zeminlerde kullanılması öngörülen korelasyonlar genellikle daha doğru
olup, bu nedenle de daha yaygın kullanılmaktadır. CPT özellikle derin
temellerin tasarımında oldukça yararlıdır.

21.03.2020 Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020

 Düzeltilmiş CPT verileri
Koni penetrometrenin geometrisinden dolayı, koninin hemen arkasındaki
boşluk suyu basıncı (u2) koni uç direncini etkileyecektir. Koni uç direncinin
aşağıdaki formül kullanılarak düzeltilmesi gerekmektedir.

qt: düzeltilmiş koni uç direnci

a: net alan oranı
Burada a laboratuvarda ölçülür ve tipik olarak 0.75-0.85 arasındadır. Kumlar için
qt, qc nin genellikle u2 den çok büyük olması nedeniyle qc ile aynı alınabilir.

21.03.2020 Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020

 Normalize edilmiş CPT parametreleri
Düzeltilmiş CPT parametreleri aşağıdaki gibi boyutsuz parametreleri elde
etmek için normalize edilmelidir.

n zemin tipine ve gerilme geçmişine bağlıdır. Kil ve benzeri zeminler için 1

alınabilir. Genel zeminler için tekrarlı prosedür yoluyla bulunabilir.
21.03.2020 Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020
 Normalize edilmiş CPT parametreleri
Normalize edilmiş CPT zemin davranış tipi (SBTn) çizelgesi şekil 3.16’da
verilmiştir.
Bölge Zemin davranış tipi Ic
1 Hassas, ince taneli N/A
2 Organik zemin-kil >3.6
3 Killer-siltli kilden kile 2.95-3.6
4 Silt karışımları-killi siltden killi silte kadar 2.60-2.95
5 Kum karşımlar-siltli kumdan kumlu silte 2.05-2.6
kadar
6 Kum- temiz kumdan siltli kuma kadar 1.31-20.5
7 Çakıllı kumdan sıkı kuma kadar <1.31
8 Çok sert kumdan killi kuma* N/A
9 Çok sert-ince taneli* N/A

* Aşırı konsolide veya çimentolaşmış

21.03.2020 Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020

 ÖRNEK (CPT)
Şekil 3.15’deki CPT logunu kullanarak 28-48ft aralığındaki zeminin, zemin davranış
tipini belirleyiniz. Yeraltı su seviyesi 48ft’in aşağısındadır. 48ft’in üzerindeki
zeminin birim ağırlığı 20 kN/m3 dür.

21.03.2020 Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020

 4.4 TEMEL TASARIMI İÇİN ZEMİN ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ
Bu bölüm temel tasarımı için gerekli çoğu zemin
özelliklerini belirlemek için yollar sunulmaktadır. Bu
zemin özellikleri ampirik formüllerden tahmin edilebilir,
direk laboratuvar deneylerinden belirlenebilir veya arazi
deney sonuçlarından bağıntılandırılabilir.

21.03.2020 Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020

 Aşırı konsolidasyon oranı
SPT ile korelasyon (kum, siltli kum, kumlu silt):

m: temiz kumlar için 0.6, 0.8 siltli kumdan kumlu silte kadar.
(çakıllar için)

CPT ile korelasyon (kohezyonlu zemiler için):

k:ortalama 0.3 alınabilir.

21.03.2020 Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020
 Kohezyonsuz zeminin rölatif sıkılığı
SPT ile korelasyon:

Burada t 1000 alınabilir. OCR gevşek kumlarda (N60<10) 1 ve sıkı kumlarda

(N60>50) 4 alınabilir.

21.03.2020 Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020

 Kohezyonsuz zeminin rölatif sıkılığı
CPT ile korelasyon:

qc: koni uç direnci (kg/cm2)

Qc: sıkışabilirlik faktörü
0.91 oldukça sıkışabilir kum
1 orta sıkışabilir kum
1.09 az sıkışabilir kum

21.03.2020 Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020

 Kohezyonlu zeminlerin drenajsız kayma mukavemeti
CPT ile korelasyon (kohezyonlu zeminler için):

Nkt: 10-20 arasında alınabilir. Ortalama 15 alınabilir.

21.03.2020 Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020

 Kohezyonsuz zeminlerin drenajlı mukavemeti
SPT ile korelasyon: Çimentolanmamış kumların efektif içsel sürtünme açışı Şekil 3.17’deki
grafikten bulunabilir. Bu ilişki 2 metreden daha büyük derinliklerde kullanılmalıdır.

Şekil 3.17 çimentolanmamış kumlar içinN60 ile efektif içsel

sürtünme açısı arasındaki ilişki

21.03.2020 Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020

 ÖRNEK (SPT)
İnce taneli bir kumda 5.8 metre derinliğinde 15 cm çapında inceleme
sondajı açılmıştır. Bu derinlikte güvenli tokmak kullanılarak (CE=0.95)
SPT deneyi yapılmış ve son iki 15 cm girmesi için gerekli vuruş sayısı
23 olarak belirlenmiştir. Sondaja devam edilmiş ve yeraltı su
seviyesine 10.7 metrede rastlanılmıştır. Birim ağırlığı 18 kN/m2
olarak alınız. N1,60, Φ’ ve Dr yi belirleyiniz.

21.03.2020 Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020

 Kohezyonsuz zeminlerin drenajlı mukavemeti
CPT ile korelasyon: Çimentolanmamış kumların efektif içsel sürtünme açışı Şekil 3.18’deki grafikten
bulunabilir. Bu ilişki 2 metreden daha büyük derinliklerde kullanılmalıdır.

Şekil 3.18 Çimentolanmamış normal konsolide kuvars kumları için

N60 ile efektif içsel sürtünme açısı arasındaki ilişki

21.03.2020 Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020

 4.5. ARAZİ VE LABORATUVAR VERİLERİNİN SENTEZİ
İnceleme ve deney programlarında çoğu zaman tasnifi ve
sentezi zor olabilen büyük miktarda bilgi üretir. Gerçek zemin
profilleri hemen hemen her zaman karmaşık olduğundan,
sondaj kuyuları arasında korelasyon yapmak zordur ve deney
sonuçları da çoğu zaman önemli bir aralıkta değişim gösterir.
Bu nedenle, analize devam edilmeden önce, sadeleştirilmiş
bir zemin profili oluşturulmalıdır. Sadeleştirilmiş bu profili en
iyi şekilde tanımlamanın yolu, genellikle derinliğe bağlı olarak
zemin türünün ve mühendislik özelliklerinin bir fonksiyonu
olan, idealize edilmiş bir sondaj logu hazırlamaktır.

21.03.2020 Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020

 4.6. EKONOMİ
Temel mühendisliğinin saha inceleme ve zemin deneyleri aşamaları,
belirsizliğin tek ve en büyük kaynağıdır. Ne kadar kapsamlı olursa olsun,
sondajların yeraltı şartlarını doğru bir şekilde tasvir edip etmediği,
numunelerin temsilci olup olmadığı ve deneylerde mühendislik
özelliklerinin doğru bir şekilde ölçülüp ölçülmediği hakkında her zaman
şüphe vardır. Mühendisler bu belirsizlikleri hesaba katmak için
analizlerde emniyet faktörleri kullanmaktadır. Ne yazık ki, bu çözüm
şekli her zaman için inşaat maliyetini arttırmaktadır. Temel tasarımında
gerekli tutuculuk düzeyini azaltmaya yönelik olarak mühendis, zemin
özelliklerini daha iyi tanımlamaya yönelik daha kapsamlı bir saha
inceleme ve deney programını tercih edebilir. Bu tür girişimlerden
gelecek ilave maliyetler şekil 4.19’da görüldüğü gibi bir noktada inşaat
maliyetlerinin düşmesini sağlar. Ancak, bu yaklaşım bir noktadan sonra
faydayı azaltır ve sonuçta ilave saha incelemesine ve deney programına
ayrılan fazladan maliyet, inşaat maliyetlerinde eşit miktarda veya daha
daha büyük bir azalım sağlamaz. Bu eğrideki minimum, harcanması
gereken çabanın optimum düzeyini temsil eder.
21.03.2020 Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020
 4.6. EKONOMİ

21.03.2020 Şekil 3.19 Daha kapsamlıAtatürk

sahaÜniversitesi,
incelemesi ve deney
Mühendislik programlarının
Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020 maliyet etkinliği
 ÖZET
• Zemin ve kayalar doğal malzemelerdir. Bu nedenle, özellikleri bir sahadan diğerine değişir ve
herbir proje için bireysel olarak tanımlanmalıdır.
• Saha inceleme ve özelliklerini tanımlama programında birinci adım, tipik olarak literatür
araştırması ve sahada gözlemsel çalışmadan oluşur.
• Saha inceleme girişimleri genellikle araştırma sondajlarının açılması ve/veya araştırma
hendeklerinin kazılması ile birlikte bu kuyu ve hendeklerden zemin ve kaya numunelerinin
alınmasını kapsar.
• Bu kaya ve zemin numuneleri standart laboratuvar deneyleri yapmak üzere laboratuvara
getirilir. Bu deneyler zemini sınıflamaya, dayanımı bulmaya ve sıkışabilirliğini
değerlendirmeye yardımcı olur. Bu numuneler üzerinde başka deneylerde yapılabilir.
• Arazi deneyleri yerinde yapılan deneylerdir. Bu teknikler temiz kumlar gibi özellikle numune
almanın güç olduğu zeminlerde daha faydalıdır. SPT, CPT, VST, PMT, DMT arazi
deneylerinden bazılarıdır.
• Bir saha inceleme ve deney programında gerçekte zeminin sadece küçük bir kısmı test
edilse bile tipik olarak büyük miktarda bilgi ortaya çıkar. Mühendis, analizlerde ve tasarımda
kullanılmak üzere bu bilgilerin sadeleştirilmiş bir form şeklinde sentezini yapmalıdır.
• İnceleme ve deneyde her zaman için belirsizlikler ve risk söz konusudur. Daha çok sondaj
kuyusu açarak, daha çok numune alarak ve daha çok deney yaparak bu belirsizlikler ve
riskler azaltılabilir fakat tamamen ortadan kaldırılamaz. Ancak, bu tür girişimlerin ekonomik
boyutu olduğundan, ne kadarlık bir işin en yüksek fayda/maliyet oranı verdiği
belirlenmelidir.
21.03.2020 Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020
https://www.youtube.com/watch?v=6VJhbWToGw0
https://www.youtube.com/watch?v=9cUOBSF8bMg
https://www.youtube.com/watch?v=Fml7LWA809U&t=189s

KAYNAKLAR:
Coduto D.P., Kitch W.A. And Yeung M.R. Foundation Design
Principles and Practices, Third Edition, Pearson
Deprem Yönetmeliği, 2019

21.03.2020 Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fak., İnşaat Müh. Böl.,2020