6.

TEKİL TEMELLER-GEOTEKNİK
NİHAİ SINIR DURUMLARI
Tekil temeller bölüm 5’te tartışıldığı gibi , çeşitli performans şartlarını
karşılamalıdır. Tekil temel tasarımında göz önünde bulundurulması
gereken iki geoteknik nihai sınır durumu vardır.
İlk geoteknik nihai sınır durumu, tabanın altındaki zemin, aşağıya ve /
veya moment yüklerine bağlı olarak makaslamada başarısız olduğunda
meydana gelir. Bu tür bir başarısızlığa taşıma kapasitesi yenilmesi denir.
İkinci geoteknik nihai sınır durumu, temel uygulanmış kesme yüklerinin
bir sonucu olarak temel yatay olarak kayarsa meydana gelir.
Bu bölüm, bu iki geoteknik nihai sınır durumunu incelemekte ve hem
izin verilen gerilme tasarımı (ASD) hem de taşıma gücü tasarımı
yöntemlerini kullanarak bu yenilmelere karşı tekil temellerin nasıl
tasarlandığını göstermektedir.
 6.1. TAŞIMA KAPASİTESİ
Tekil temelle, uygulanan yapısal yükleri yüzeye yakın zemine
iletirler. Bu esnada zeminde hem basınç hem de kayma
gerilmeleri oluşur. Bu gerilmelerin büyüklükleri çoğunlukla
temas basıncına ve temelin boyutlarına bağlıdır. Eğer temas
basıncı yeteri kadar büyükse, zeminde oluşan kayma
gerilmeleri zeminin kayma mukavemetini aşabilir, ve taşıma
kapasitesi, yenilmesiyle sonuçlanır. Araştırmacılar üç tip taşıma
kapasitesi yenilmesi tanımlamışlardır. Bunlar: genel kayma
yenilmesi, yerel kayma yenilmesi ve zımbalama kayma
yenilmesidir(şekil 6.1). Tipik her bir yenilme tipinin yük-
oturma eğrileri şekil 6.2’de verilmiştir.
 6.1. TAŞIMA KAPASİTESİ

Şekil 6.1. Taşıma kapasitesi yenilme modları

a)Genel kayma yenilmesi
b)Yerel kayma yenilmesi
c)Zımbalama kayma yenilmesi
 7.1. TAŞIMA KAPASİTESİ

Şekil 6.2. Taşıma kapasitesi yenilme tipleri için tipik yük-oturma eğrileri. a) genel kayma yenilmesi, b) yerel
kayma yenilmesi c) zımbalama kayma yenilmesi
 6.1. TAŞIMA KAPASİTESİ
Genel kayma yenilmesi tekil temeller için en yaygın yenilme
şeklidir. Bu yenilme şekli nispeten sıkıştırılamaz ve makul
derecede sıkı zeminlerde drenajsız koşulun hakim olduğu
yeteri kadar hızlı yüklenen doygun normal konsolide killerde
meydana gelir. Yenilme yüzeyi iyi tanımlanmıştır ve yenilme
şekilde yük-yer değiştirme eğrisinde gösterildiği gibi çok ani
oluşur. Temele bitişik zemin yüzeyinde açık bir biçimde
oluşmuş kabarma görülmektedir. Kabarmaların temelin iki
kenarında görülmesine rağmen, yenilme sadece bir kenarda
oluşur ve buna genellikle temelin dönmesi eşlik eder.
 6.1. TAŞIMA KAPASİTESİ
Diğer uç durum zımbalama kayma yenilmesidir. Yenilmenin bu tipi
gevşek kumlar, altında çok zayıf zemin bulunan ince sağlam zemin
tabakasında ve drenajlı koşullarda yavaş yüklenen zayıf killerde
meydana gelir. Bu gibi zemin profillerinin yüksek sıkışabilirliği büyük
oturmalara ve iyi tanımlanmamış düşey kayma yenilmelerine neden
olur. Zemin yüzeyinde çok az veya hiç kabarma meydana gelmez ve
yenilme sürekli artan yük-oturma eğrisi ile gösterildiği gibi aşamalı
gelişir.
Yerel kayma yenilmesi ara bir durumdur. Kayma yüzeyleri tekil temel
altında iyi tanımlanmıştır, fakat zemin yüzeyine yakın yerlerde belirsiz
hale gelir. Az kabarma meydana gelir, ancak zemin yüzeyine yakın
belirgin bir kayma yüzeyi oluşmadan önce, belki temel genişliğinin
yarısı mertebesinde büyük oturma gereklidir. Temel daha derine
batmaya devam eder.
 6.1. TAŞIMA KAPASİTESİ
Vesic (1973) kum zeminde model dairesel temeller üzerinde
yükleme deneyleri yürüterek yenilmenin üç tipinin
araştırmıştır. Bu deneyler, hem yüzeysel hem de derin temelleri
içermiştir. Şekil 7.3’de gösterilen sonuçlar, yüzeysel temellerin
D/B nin yaklaşık 2’den küçük olduğu durumlarda rölatif sıkılığa
bağlı olarak üç yenilme tipinin herhangi birinde göçebilceğini
göstermektedir. Ancak derin temellerde (D/B nin yaklaşık 4 den
büyük) daima zımbalama kayması hakimdir. Bu deney
sonuçlarının sadece Vesic’in kumdaki dairesel temellerine
uygulamasına ve diğer zeminler için genelleştirilmemesine
rağmen, yenilme biçimi rölatif sıkılık ve D/B oranı arasındaki
genel ilişkiyi verir.
 6.1. TAŞIMA KAPASİTESİ

Şekil 6.3. Kumdaki model dairesel temellerde yenilme türleri

 6.2. ZEMİNDE TAŞIMA KAPASİTESİ ANALİZLERİ-
GENEL KAYMA DURUMU
Yüzeysel temellerin taşıma gücü yenilmesini analiz etmede ve bu gibi
yenilmelerden kaçınacak şekilde tasarım yapmada taşıma gücü, yük,
temel boyutları ve zemin özellikleri arasındaki ilişkiyi iyi bilmek
gerekir. Çeşitli araştırmacılar değişik teknikler kullanarak, aşağıdakiler
dahil, bu ilişkileri çalışmışlardır:
• Tam ölçekli yük deneyleride dahil olmak üzere gerçek temellerin
performansının değerlendirilmesi
• Model temeller üzerindeki yükleme deneyleri
• Taşıma kapasitesi teorileri
• Sonlu elemanlar yöntemi gibi yöntemleri kullanarak ayrıntılı
numerik analizler
 6.2. ZEMİNDE TAŞIMA KAPASİTESİ ANALİZLERİ-
GENEL KAYMA DURUMU
Gerçek tekil temellerin inşasını ve bunları göçmeye kadar
yüklemeyi kapsayan tam ölçekli yükleme deneyleri, teşıma
gücünü değerlendirmede en doğru yoldur. Ancak, bu gibi
deneyler pahalıdır ve bu nedenle nadiren yapılırlar.
Çoğunlukla deney maliyeti tam ölçekli deneylerden çok daha
düşük olduğundan, model temel deneyleri yapılmaktadır.
Taşıma kapasitesi teorileri kullanılarak tekil temellerin taşıma
kapasitesinin değerlendirilmesi en yaygın yoldur. Bu analizler,
şekil 7.1’de gösterildiği gibi yenilme yüzeyinin şeklini belirler;
sonrada bu yüzey boyunca gerilmeleri ve dayanımları
değerlendirir.
 Terzaghi Taşıma Kapasitesi Formülü
Yirminci yüzyılın ilk yarısında çeşitli taşıma gücü teorileri geliştirilmiştir. Acak,
yaygın kabul görenlerden biri Terzaghi’nin (1943) taşıma gücü teorisidir. Terzaghi
yöntemi aşağıdaki varsayımları içerir:
• Temel derinliği temel genişliğine eşit veya daha küçüktür.
• Temel tabanı, temel ve zemin arasında kayma oluşmayacak kadar yeterli
pürüzlüktedir.
• Temelin altındaki zemin homojen-yarım sonsuz bir kütledir.
• Zeminin kayma dayanımı s=c’+σ’tanɸ’ formülü ile tanımlanır.
• Genel kayma yenilmesi hakimdir.
• Zeminde konsolidasyon oluşmaz.
• Temel zemine kıyasla çok rijittir.
• Zemin yüzeyi ile D derinliği arasında zeminin kayma dayanımı yoktur ve sadece
sürşarj yükü olarak hizmet eder.
• Uygulanan yük basınç şeklinde ve temelin ağırlık merkezine düşey olarak
uygulanır. Moment yükleri mevcut değildir.
 Terzaghi Taşıma Kapasitesi Formülü

Terzaghi şekil 6.5’de gösterildiği gibi 3 bölge göz önünde bulundurur.

Temelin hemen altında bütün olarak kalan ve temel ile birlikte aşağı doğru
hareket eden bir kama bölgesi bulunur. Bir sonraki, Terzaghi’nin kayma
düzlemlerinin şeklini logaritmik spiral olarak kabul ettiği kamanın her bir
kenarında uzanan radyal kayma bölgesidir. Son olarak zeminin düzlemsel
yüzeyler boyunca kaydığı pasif bölge veya lineer kayma bölgesidir.
Terzaghi, zemin yüzeyi ile D derinliği arasındaki zeminlerin kayma
dayanımını ihmal ettiği için, kayma yüzeyi bu derinlikte durur ve üste
bulunan zemin sürjarj basıncı ile yer değiştirmiştir. Bu yaklaşım
muhafazakar olup, yöntemin nispeten yüzeysel temeller (D<=B) ile
sınırlandırma nedeninin bir parçasıdır.
Terzaghi teorisini sürekli temeller (yani, L/B oranı çok büyük olan
temeller) için geliştirmiştir. İyi boyutlu bir problem olması nedeniyle en
basit durumdur. Daha sonra, model deneylerden elde edilen deneysel
katsayılar ilave ederek, teorisini kare ve dairesel temellere genişletmiş ve
aşağıdaki taşıma gücü formüllerini türetmiştir.
 Terzaghi Taşıma Kapasitesi Formülü

Şekil 6.5. Terzaghi taşıma kapasitesi formülü için kayma yüzeyinin geometrisi
 Terzaghi Taşıma Kapasitesi Formülü

Kare temeller için:

𝑞𝑘 = 1.3𝑐′𝑁𝑐 + 𝜎′𝑧𝐷 𝑁𝑞 + 0.4𝛾′𝐵𝑁𝛾

Sürekli temeller için:

𝑞𝑘 = 𝑐′𝑁𝑐 + 𝜎′𝑧𝐷 𝑁𝑞 + 0.5𝛾′𝐵𝑁𝛾

Dairesel temeller için:

𝑞𝑘 = 1.3𝑐′𝑁𝑐 + 𝜎′𝑧𝐷 𝑁𝑞 + 0.3𝛾′𝐵𝑁𝛾
 Terzaghi Taşıma Kapasitesi Formülü

qk=Temel taşıma gücünün karakteristik dayanımı

c‘=Temel altındaki zeminin efektif kohezyonu
ɸ’=temel altındaki zeminin efektif sürtünme açısı
 Terzaghi Taşıma Kapasitesi Formülü

Yenilme yüzeyinin şeklinden dolayı, c’ ve ɸ’ değerleri sadece

temelin tabanı ve tabandan aşağı bir B derinliği arasındaki
zemini temsil eder. Zemin yüzeyi ve D derinliği arasındaki
zeminler basitçe ilave sürşarj yükü olarak ele alınır. Terzaghi
formülleri efektif gerilmeler için geçerlidir, ancak, toplam
gerilme analizlerinde de kullanılabilir.
 Terzaghi Taşıma Kapasitesi Formülü (ÖRNEK1)

Şekilde görüldüğü gibi bir kare temel inşa edilecektir. Yeraltı su

seviyesi 15 metre aşağıdadır. Temel taşıma gücünün
karakteristik dayanımını ve taşıma gücü yenilmesine neden
olacak kolon yükünü hesaplayınız.
 Terzaghi Taşıma Kapasitesi Formülü (ÖRNEK2)

Şekilde gösterilen sürekli temel, yeni bir endüstri binasının dış duvarını destekleyecektir.
Altta bulunan zemin drenajsız bir kil olup, yeraltı su seviyesi temel tabanından aşağıdadır.
Temel taşıma gücünün karakteristik dayanımını ve taşıma gücü yenilmesine neden olacak
duvar yükünü bulunuz.
 Terzaghi Taşıma Kapasitesi Formülü

Basit ve aşina olması nedeniyle Terzaghi yöntemi

halen sıkça kullanılmaktadır. Ancak; dikdörtgen
temeller, eğimli yükler veya derinlik-genişlik oranı
büyük temeller gibi özel durumları dikkate almaz.
 Vesic Taşıma Kapasitesi Formülü

Taşıma gücü konusu üzerinde çok araştırma yapılmış ve

çok sayıda analiz yöntemi ortaya atılmıştır. Skepmton,
Meyerhof, Brinch HANSEN, debeer ve Ladanyi, Meyerhof
ve diğerleri bu konuya katkıda bulunmuştur.
Vesic’in(1973, 1975) geliştirdiği formül, bu ve diğer
kaynaklardan elde edilen teorik ve deneysel bulgulara
dayanır ve Terzaghi’ninkine çok iyi bir alternatiftir. Daha
doğru taşıma değerleri veren bu yaklaşım, çok daha geniş
yükleme aralığına ve geometri koşullarına uygulanır.
Temel dezavantajı ise karmaşıklığıdır.
 Vesic Taşıma Kapasitesi Formülü
Vesic, Terzaghi’nin ana formatını korumuş ve aşağıdaki ilave faktörleri eklemiştir.
Aşağıdaki formül efektif gerilme analizi için geliştirilmiştir. Toplam gerilme analizinde
de kullanılabilir. Terzaghi formülü sadece zemin yüzeyi düz, yatay tabanlı bir temel
üzerine etkiyen düşey yükleri dikkate alır. Bu faktörler için notasyonlar şekil 6.6.’da
verilmiştir. ɸ’=0 için Nc=5.14 alınacaktır.
Vesic Taşıma Kapasitesi Formülü
Vesic Taşıma Kapasitesi Formülü
 Vesic Taşıma Kapasitesi Formülü

Şekil 6.6. Vesic’in yük eğimi, taban eğimi ve zemin eğimi için notasyon. Tüm açılar
derece cinsindedir.
 Vesic Taşıma Kapasitesi Formülü
Şekil Faktörleri:Vesic temel şekillerinin çok geniş bir aralığını göz önünde
bulundurmuş ve bunları kendi s faktörleri şeklinde tanımlamıştır.
 Vesic Taşıma Kapasitesi Formülü
Derinlik Faktörleri: Vesic yaklaşımında, Terzaghi’den farklı olarak temel derinliği
üzerinde sınırlama yoktur.

Sığ temeller (D/B≤1) için k=D/B kullanınız. (D/B>1) için, tan-1 teriminin radyan
cinsinden ifade edildiği k=tan-1(D/B)’yi kullanınız.
 Vesic Taşıma Kapasitesi Formülü
Yükleme eğiklik Faktörleri: Temel tabanına dik etkimeyen, fakat yine de merkezine etkiyen yükler içindir. P
Temelin tabanına dik etkiyen bileşeni ve V de temelin tabanına paralel etkiyen bileşenle ilgilidir. Yükün
temel tabanına dik etkimesi durumunda i faktörleri 1 e eşittir. ɸ=0 iken i faktörleri 1 ‘e eşittir.
 Vesic Taşıma Kapasitesi Formülü
Temel zemini eğim faktörleri: Bir şevin tepesine yakın şekilde yerleştirilen temellerin taşıma gücü, düz
zemin üzerine yerleştirilenlerden daha düşüktür.
 Vesic Taşıma Kapasitesi Formülü
Temel taban eğim faktörleri: Temellerin büyük çoğunluğu tabanı yatay inşa edilir. Ancak, uygulanan yükün
düşeyden büyük açı ile eğimli olması durumunda, uygulanan yükün tabana dik olarak etkimesi için temelin
tabanına aynı açıda eğim vermek daha iyi olabilir. Ancak, bu gibi temellerin inşasının güç olabileceğini
hatırdan çıkarmayınız.
TBDY 2018’e göre Taşıma Kapasitesi
TBDY 2018’e göre Taşıma Kapasitesi
 6.3. YERALTI SUYU ETKİLERİ
Boşluk suyu basıncı: Zeminde bir yeraltı suyu varsa ve bu yeraltı suyu kayma zonu içinde ise, o zaman
boşluk suyu basınçları söz konusu olacak; kayma yüzeyi boyunca efektif gerilme ve kayma dayanımı daha
küçük olacak ve sonuçta nihai taşıma gücü azaltılacaktır. Taşıma gücü hesapları yapılırken bu etki dikkate
alınmalıdır. Yeraltı koşulları incelenirken, yeraltı su seviyesinin mevcut yerini ve planlanan yapının ömrü
esnasında makul olarak beklenebilen en kötü (en yüksek) durumun yeri belirlenir. Daha sonra, aşağıdaki üç
durumun hangisinin ne kötü durum saha koşullarını tanımladığı belirlenir.

Şekil 6.7. Taşıma kapasitesi analizleri için üç farklı su tablası durumu

 6.3. YERALTI SUYU ETKİLERİ

Kayma yüzeyi boyunca azaltılmış efektif gerilmeler Terzaghi ve Vesic formüllerinin üçüncü terimde
kullanılmak suretiyle azaltılabilir. Toplam gerilme analizinde yeraltı suyu düzeltmesi uygulamayınız.
 ÖRNEK PROBLEM (VESIC)
Şekildeki gibi 3 metre kenar uzunluğuna sahip kare temel inşa edilmiştir. temel taşıma gücünün
karakteristik dayanımını bulunuz.
KAYNAKLAR:
Coduto D.P., Kitch W.A. And Yeung M.R. Foundation Design Principles and Practices, Third Edition, Pearson
Deprem Yönetmeliği, 2019
Deprem Yönetmeliği