Middeleeuwen: Het Hofstelsel

Auteur Caroline Damen

Laatst gewijzigd 16 maart 2020
Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie
Webadres https://maken.wikiwijs.nl/116369/

Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét

onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

Pagina 1 van 1 Middeleeuwen: Het Hofstelsel

Inhoudsopgave
Welkom! ............................................................................................................................................... 2
Leerdoelen ...................................................................................................................................... 2
Hofstelsel, wat is dat dan? ................................................................................................................. 3
De opdracht .................................................................................................................................... 3
Leven van het land ......................................................................................................................... 3
Werken voor een heer ................................................................................................................... 4
Herendiensten ................................................................................................................................ 5
Domein ............................................................................................................................................ 6
Hofstelsel v.s. leenstelsel, wat is het verschil? ................................................................................ 8
Even oefenen ....................................................................................................................................... 9
Oefening: warming up ................................................................................................................... 9
Oefening: domein ......................................................................................................................... 12
MAAK DE TOETS ................................................................................................................................ 14
Bronnen ............................................................................................................................................. 15
Over dit lesmateriaal ........................................................................................................................ 16

Pagina 1 van 16 Middeleeuwen: Het Hofstelsel

Welkom!
In de komende lessen gaan we terug naar de vroege middeleeuwen en kijken we naar tijdvak
3, de tijd van de monniken en ridders. In deze les gaan we kijken naar het hofstelsel.

Maar voor je aan de slag gaat leg ik je uit hoe je jezelf wegwijs maakt in deze digitale
leeromgeving

https://www.youtube.com/embed/HvvNpdVHaRA

Leerdoelen
Aan het einde van de les kun je:
- beschrijven waarom de mensen in de middeleeuwen overgingen naar het leven op het
platteland.

- beschrijven wat het hofstelsel inhoud.

- uitleggen wat de relatie tussen horigen en de heer inhoud.

Pagina 2 van 16 Middeleeuwen: Het Hofstelsel

Hofstelsel, wat is dat dan?
In dit filmpje wordt dat eens mooi kort uitgelegd:

https://www.youtube.com/embed/YEDGoQCv0Zg

De opdracht
Nu je het filmpje hebt gezien gaan we verder op het onderwerp in. Hierbij moet je de tekst
lezen. Daar hoort de volgende opdracht bij:

Wat ga je doen: je leest de tekst en maakt aantekeningen. Wanneer je de tekst gelezen hebt
maak je een mindmap in popplet. De tekst vindt je onder "leven v/h land", "werken voor een
heer", "herendiensten" en "domein".
Popplet vindt je hier: http://popplet.com/

Hulp nodig? Gebruik de tekst van deze digitale les en google wanneer je er echt niet uit
komt.

Klaar wat nu? Van de mindmap die je hebt gemaakt in popplet maak je een presentatie op
pdf.

Het resultaat: Je hebt een mindmap gemaakt in popplet en daar een presentatie van
gemaakt. Dit ga je de volgende les presenteren. De presentatie duurt een minuutje.

Leven van het land

Het leven was zwaarder geworden. Het West Romeinse Rijk was gevallen en het gezag was
daardoor erg verzwakt. Ook waren er geen soldaten meer die de wegen, steden en grenzen
konden bewaken. De veiligheid verslechterde doordat er een aantal Germaanse volken aan
het plunderen waren.

De wegen naar de steden waren onveilig geworden door rovers, er was natuurlijk door de val
van het Romeinse Rijk ook geen onderhoud van de wegen meer, dus ook die werden
slechter. Hierdoor was er geen af en aanvoer naar de steden van producten en voedsel. De
mensen waren te bang en het was simpel weg te onveilig. De handel kwam daardoor stil te
liggen en door het gebrek aan inkomen en onveiligheid trokken mensen weg naar veiligere
gebieden, namelijk naar het platteland. Daar waren ze veiliger en er was meer voedsel te

Pagina 3 van 16 Middeleeuwen: Het Hofstelsel

halen.

Zo liepen de steden dus leeg en ging men zichzelf onderhouden op het platteland.

Werken voor een heer

Toch was het ook niet heel veilig op het platteland. Om toch veilig op het platteland te
kunnen wonen zochten kleine boeren dan ook bescherming bij een grotere boer of heer in
de buurt. Daar stond wel iets tegenover, namelijk dat in ruil voor bescherming de kleine
boeren hun grond moesten afstaan aan de grote boer, die daardoor steeds meer land
verkreeg. Daarnaast waren die grote boeren, leenmannen van de koning. Dat waren mannen
die in ruil voor hun trouw aan de koning een stuk land te leen hadden gekregen van de
koning.
Uiteindelijk werden die grote boeren dan heer van een domein. In het volgende kopje gaan
we daar verder op in.

Zo'n domein bestond uit twee delen. De ene helft gebruikte de heer zelf. Daar stond zijn
eigen hoeve (boerderij). Alle opbrengsten die van dat stuk land kwamen waren dan ook voor
hemzelf. Wel liet hij het werk door andere boeren doen. Op het andere deel van het domein
woonden dan de boeren die in dienst waren van de heer. Deze boeren noemen we horigen.

Deze horigen waren niet vrij en moesten zich aan regels houden. Zo mochten ze niet van het
domein verlaten zonder de toestemming van de heer. Of mochten ze niet zomaar trouwen
met iemand van buiten het domein. Ook daar was toestemming voor nodig.
Deze horigen woonden in kleine boerderijen van leem, riet en hout en mochten daarnaast
een klein stukje land gebruiken. Een deel van de opbrengst van dat stukje land moesten ze
afstaan aan de heer. Dat was pacht. En dan was dat bijvoorbeeld graan, boter of eieren. Het
overige deel mochten ze zelf houden om zichzelf te kunnen onderhouden.

Rechten en plichten
Hier nog even de rechten en plichten op een rijtje van de horigen én de heren. Dit was
natuurlijk naar aanleiding van de bescherming die de kleine boeren zochten bij de grote
heren.

Plichten horigen Plichten heer

Pacht betalen in natura (= deel van de oogst) Bescherming bieden aan de horigen

Herendiensten verlenen Oorlog voeren

Deel van het vroonland bewerken Gebied/domein besturen

Op het land van de heer blijven

Pagina 4 van 16 Middeleeuwen: Het Hofstelsel

 Rechten horigen Rechten heer

Vrij op zondag en feestdagen Herendienst ontvangen

Deel van de oogst zelf houden Belasting ontvangen

Bescherming krijgen

Herendiensten
Er waren zogenoemde herendiensten. Dat betekende dat de horigen allerlei klussen
moesten doen voor de heer. Zij moesten een of twee dagen per week op het land van de
heer werken, bijvoorbeeld ploegen, inzaaien, oogsten en dat van het land afhalen. Ook
moesten ze daarnaast de hoeve van de heer onderhouden. Dit konden allerlei klussen zijn,
zoals hekken repareren tot het kappen van de bomen in het bos.

En dan dit alles samen, het hele stelsel van heren boeren en herendiensten, heet het
hofstelsel, omdat alles draaide om het hof (of hoeve) van de heer.

Vrije boeren
Toch waren in sommige streken niet alle boeren horigen geworden. Zij waren nog vrije
boeren, met eigen grond. Als vrije oer moest je in oorlogstijd wel verplicht meevechten in het
leger van de koning. En de wapens moest je ook zelf zien te betalen.

Hieronder zie je een aantal maanden afgebeeld met hun bijbehorende herendiensten. Zoals
het inzaaien (3), oogsten van het graan en schapen scheren (7).

Pagina 5 van 16 Middeleeuwen: Het Hofstelsel

Domein
Dat grote landgoed dat een leenheer in bezit had, wordt een domein genoemd.
Veel kleine boeren voelden zich niet veilig in de vroege middeleeuwen en vroegen dan
bescherming aan een heer in de buurt. In ruil voor die bescherming moesten de kleine
boeren hun land afgeven aan de heer. Op die manier kreeg de machtige heer nog meer land
in zijn bezit.

Maar wat is een domein nou precies?

Een domein bestond uit een versterkte boerderij (het huis van de heer), huizen van de
boeren, een kerk, landbouwgrond, bossen en soms een werkplaats of een molen.

Pagina 6 van 16 Middeleeuwen: Het Hofstelsel

Zo'n domein was in twee stukken verdeeld. Het vroonhof was het land van de heer. En op
het andere deel woonden en werkten de horigen en de vrije boeren. De bossen erom heen
was het meent, dit land was wild en met bos bezaaid en werd niet verbouwd.

Pagina 7 van 16 Middeleeuwen: Het Hofstelsel

Hofstelsel v.s. leenstelsel, wat is het
verschil?
In de vorige lessen hebben we het gehad over het leenstelsel en met deze les gaan we
verder kijken naar het hofstelsel. Het is goed om te weten dat er een verschil zit tussen deze
twee stelsels terwijl ze toch een beetje op elkaar lijken.

Soms is het lastig deze twee stelsels uit elkaar te houden, maar er zit echt verschil in!

Hier staan ze netjes naast elkaar zodat je kan zien wat ze betekenen:

Leenstelsel Hofstelsel

systeem van onderlinge systeem van onderlinge

afhankelijkheid/verhoudingen afhankelijkheid/verhoudingen
tussen Keizer of vorst en zijn tussen leenman en
vazallen. (horige)boer

'top' van de samenleving 'lager' in de samenleving

meer politiek (militair) meer economisch

op regionaal of zelfs landelijk op lokaal niveau

niveau

Pagina 8 van 16 Middeleeuwen: Het Hofstelsel

Even oefenen
Voor je de toets gaat maken ga je nog even oefenen. Zo kun je kijken of je de leerstof goed
kent. Maak je nog een aantal fouten kan je altijd nog terug gaan naar de tekst en filmpjes en
hier net zo lang oefenen totdat je denkt de toets zo goed mogelijk te kunnen maken.

Succes!

Oefening: warming up

Deel I

het Hofstelsel
https://maken.wikiwijs.nl/p/questionnaire/standalone/4010111

Nog even voordat je met de toets begint, hier een aantal vragen waarmee je gaat oefenen.
Wanneer je goed de teksten en filmpjes hebt bekeken op deze site zou je alle vragen moeten
kunnen beantwoorden. Wanneer je moeite hebt en het niet lukt om alle vragen te maken
mag je nog terug gaan en in de teksten kijken. Oefen wel goed, want dit kan terug komen op
de toets!

Succes!

Herendiensten

Klik de volgende herendiensten aan:

Wintergewas zaaien, graan dorsen, varkenshoeden, graan oogsten, schapen scheren.

Pagina 9 van 16 Middeleeuwen: Het Hofstelsel

Aantal antwoorden: 5

Werken voor een heer

Boeren in dienst van een heer noemen we . Zij waren a. niet vrij

en moesten een deel van de opbrengst van het land b. pacht

afstaan aan de heer. Dat waren bijvoorbeeld . Dit c. horigen

noemen we . Daarnaast moesten zij verrichten. d. eieren, graan

en boter

e. herendiensten

Pagina 10 van 16 Middeleeuwen: Het Hofstelsel

Hofstelsel of Leenstelsel?
Breng de juiste begrippen en hun definities bij elkaar door te slepen.

Leenstelsel a Politiek

Leenstelsel b 'top' van de samenleving

Hofstelsel c op lokaal niveau

verhoudingen tussen leenman en

Hofstelsel d boer

Leenstelsel vs hofstelsel I
Geef in eigen woorden weer wat het hofstelsel inhoud. Doe dit ook van het leenstelsel.
Gebruik hierbij de termen horigen, domein, leenmannen, leenheer.

Leenstelsel vs hofstelsel II
Leg uit in hoeverre je het leenstelsel kan koppelen aan het hofstelsel?

Wie was beter af?

Waarom waren horigen vaak beter af dan slaven?

Pagina 11 van 16 Middeleeuwen: Het Hofstelsel

Het domein
Selecteer de woorden die in het rijtje thuishoren:

Een domein was een stuk land van de heer. Om dat domein lag het vroonhof / de meent .
Het deel wat van de heer zelf was noem je het vroonhof / palts . Op het andere deel stonden:
bossen , een kerk , een molen , huizen van de horigen , de hoeve , palts .

Meerkeuzevraag
Wat zijn rechten van de horigen?

bescherming door de landheer & vrijgesteld van militaire verplichtingen

bescherming door de landheer & belasting betalen

bescherming door de landheer & op zondag vrij zijn

deel van de oogst houden & belasting betalen

Oefening: domein
Domein, zelf aan de slag:
Je gaat nu zelf een domein tekenen. Je doet dit op een A4 papiertje, met potloden en/of
stiften. Daarin ben je vrij. Wanneer je het domein hebt getekent, maak je een foto of scan en
upload je deze op Padlet. Hieronder zie je het venster waarin je werk moet komen.

Pagina 12 van 16 Middeleeuwen: Het Hofstelsel

Voorwaarden:
In je domein moeten minstens 5 elementen van een domein naar voren komen. Dit kan je
halen uit de leestekst, of zoek je eventueel via google op.

Bonus: Je kan met deze opdracht een extra halve punt verdienen die wordt meegerekent bij
de toets. Dus doe je best!

https://padlet.com/embed/p76f4kbcs64n

Pagina 13 van 16 Middeleeuwen: Het Hofstelsel

MAAK DE TOETS

https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLScj_rQhJDXvuP_JMM6T
xosPOwhyTYMNT1J9yIAxEVHFRaFDOA/viewform?embedded=true

Pagina 14 van 16 Middeleeuwen: Het Hofstelsel

Bronnen
Het meest gebruikte beeldmateriaal (afbeeldingen, filmpjes en andere vormgeving) op deze
wikiwijs pagina zijn gemaakt door Caroline Damen. Hieronder de lijst met het materiaal dat
door derden vervaardigd is en onder de Creative Commons-licentie vallen. Echter is het niet
gelukt om alle auteurs te achterhalen. Mocht je werk erbij zitten, laat het weten!

Filmpje hofstelsel & horigen van WieWatWanneer?: https://youtu.be/YEDGoQCv0Zg

Afbeeldingen in introfilmpje:
- ridders: https://goo.gl/images/ezFC12 en https://goo.gl/images/29XX7X
- Très Riches Heures du duc de Berry: https://goo.gl/images/eDpgij
- jonkvrouwen: https://goo.gl/images/Ljr64m en https://goo.gl/images/ePcoio
- herendienst: https://goo.gl/images/J5YTUq

Afbeelding herendiensten "Très Riches Heures du Duc de Berry: https://goo.gl/images/

p8U3eQ
Afbeelding domein: http://images.slideplayer.nl/8/2453097/slides/slide_7.jpg

Pagina 15 van 16 Middeleeuwen: Het Hofstelsel

Over dit lesmateriaal
Colofon

Auteurs Caroline Damen

Laatst gewijzigd 16 maart 2020 om 11:43
Licentie De Nederlandse Creative Commons 3.0 licentie waarbij de gebruiker het
werk mag kopiëren, verspreiden en doorgeven en afgeleide werken mag
maken onder de voorwaarde: Naamsvermelding, zie
http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/nl/.
Meer informatie over de CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie
licentie.

Aanvullende informatie over dit lesmateriaal

Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:

Leerniveaus HAVO 1, VMBO gemengde leerweg, 1

Leerinhoud en De tijd van monniken en ridders (500 - 1000), Hofstelsel, het leenstelsel
doelen en de horigheid, Hofstelsel en horigheid, Geschiedenis
Eindgebruiker leerling/student
Trefwoorden geschiedenis, heren, herendiensten, hofstelsel, horigen, middeleeuwen,
tijdvak 3

Pagina 16 van 16 Middeleeuwen: Het Hofstelsel