ROZDZIAŁ II str 12

PRAWO RZYMSKIE DEFINICJE PRAWA, SYSTEMATYZACJA

PRAWA I POJĘCIA PRAWNE

RZYMSKIE I. DEFINICIE PRAWA str 12

1. UWAGI WSTĘPNE

Iustitia – sprawiedliwośd
Aequitas – słusznośd
Ius naturale – prawo naturalne

2. ELEMENTY DF PRAWA

Fas – sfera działania człowieka dozwolona i chroniona przez religię

Ius – prawo, sfera działania ludzi dozwolona i chroniona przez paostwo;

Przedmiot ius:
 Leges – prawo stanowione
 Mos maiorum – prawo zwyczajowe
Ius jako prawo przedmiotowe:
Prawo jako wynik działalności technicznej prawnika, który
interpretując normy prawne może stworzyd dobre prawo.
Ius jako prawo podmiotowe:
Uprawnienie przysługujące jednostce, wynikające z norm prawa
przedmiotowego
Iniuria – wykroczenie poza sferę rpawa, bezprawie, uprawniające
poszkodowanego do użcia dozwolonej pomocy własnej lub
odwołania się do odpowiedniej sankcji paostwowej

1
Nefas - odpowiednio – do sankcji z zakresu prawa sakralnego
II. PODZIAŁY PRAWA str 16
1. ZNACZENIE PODZIAŁÓW PRAWA
Definitio per divisionem – „określanie przez dokonywanie podziałów”
2. ZASADA PERSONALNOŚCI PRAWA I WYNIKAJĄCE Z NIEJ
PODZIAŁY
A. ZASADA PERSONALNOŚCI A ZASADA TERYTORIALNOŚCI
PRAWA
Zasada terytorialności – zasada wyznaczająca zakres obowiazywania
prawa, oznacza że norma prawna obowiązuje osoby znajdujące
się lub nawiązujące stosunki prawne na obszarze suwerenności
danego paostwa
Zasada personalności prawa – obywatel danego paostwa niezależnie od
tego gdzie się znajdował musiał posługiwad się prawem swojej
civitas. Normy prawne danego paostwa obowiązywały tylko jego
obywateli.
Cives – obywatele
Podział praw wynikający z zasady personalności:
1. Ius civile (lub Ius Quiritium)– „prawo obywateli”, system prawny danego
paostwa , prawo jego obywateli
(Ius peregrinorum – „prawo cudzoziemców”, przeciwieostwo ius civile)
2.Ius generitum – „prawo narodów” stosowane do wszytskich ludzi
2
B. IUS CIVILE (ius strictum – prawo ścisłe)
Ius civile – (ius strictum) prawo ścisłe, prawo właście dla obywateli
rzymskich zarówno publicznie jak i prywatne(Później tylko
prywatne).
Cechy ius civile:
Formalizm i przywiązanie do tradycji,
uznanie skuteczności prawnej niewielkiej liczby ściśle określonych
zachowao rodzących skutki pawne.
Negotia stricti iuris– czynności prawne wywodzące się z ius strictum:
Per aes et libram – czynności z użyciem spiżu i wagi z
zachowaniem formalistyki
Sponsio – przyrzeczenie wykonania w przyszłości danego
świadczenia poprzez zapytanie wierzyciela i odpowiedź twierdzącą
dłużnika z użyciem wyrazu wypowiedzianego w pytaniu
Legis actiones – formuły wypowiadanie przed pretorem w
najdawniejszym rzyskim postępowianiu sądowym
Rozwój ius civile:
Leges – działalnośd ustawodawcza zromadzeo ludowych
Consuetudo – uznawanie zwyczaju
Ius gentium – przenikanie norm wykształconych w ius gentium
Interpretatio prudentium – działalnośd interpretacyjna prawników,
szczególnie przy interpretacji przepisów ustawy XII tablic gdy
przestały odpowiadad warunkom społęczno – gospodarczym
C. IUS GENTIUM
Ius gentium - uregulowania prawne współne wszystkim ludziom
niezależnie od przynależnosci paostwowej, ponieważ wywodziły
się z naturalis ratio. Uwzględniało:
Aequitas – słusznośd
 Bona fides – dobrą wiarę Preator urbanus – pretor miejski, również umieszczał je w swoim edykcie
Cechy ius gentium:
E. IUS VETUS - IUS NOVUM
Mniej formalistyczna i bardziej elastyczna niż ius civile, przeciwieostwo
w tym względzie ius strictum
Ius vetus = iura – „prawo dawne” stosowane gdy rozróżniano ludzi ze
Brak znaczenia formy aktów prawnych
względu na pochodzenie i obywatelstwo (ius civile, ius gentium,
Przykłady występowania:
ius honorarium)
Proces formułkowy
Ius novum = leges – prawo tworzone przez cesarzy
Kontrakty konsensualne i realne
Głównie regulacja obrotu gospodarczego i ochrona stosunków
majątkowych między peregrynami lub rzymianami a peregrynami.
Lex Aebutia – zalegalizoawnie się procesu formułkowego ( który przejęty
został przez ius civile).
Znaczenie również „prawa przyrodzonego” wspólnego wszystkim istotom.

D. IUS HONORARIUM 3. PODZIAŁ PRAWA NA IUS STRICTUM I IUS AEQUUM

Podział powstały na gruncie procesu.
Ius honorarium -prawo pretorskie, powstałe z edyktów pretorskich,
edylów, namiestników prowincji (działalności magistratur).
Pretor – urzędnik organizujący proces, udzielał (lub nie) ochrony A. IUS STRICTUM
procesowej roszczeniom osób prywatnych, nawet tym nie uregulowanym Ius strictum - Przestrzegane bardzo rygorystycznie
jeszcze w prawie cywilnym (na zasadach słuszności). Co roku wydawał on
Powództwo:
zbiór skarg procesowych zwane edyktem pretorskim. Marcianus III w.n.e.
 ze SKARGI ŚCISŁEGO PRAWA
określił edykty żywym głosem prawa cywilnego viva vox iuris civile.
Skarga ścisłego prawa – ochrona praw opartych na normach, których
Wykształca się w ten sposób DUALIZMA PRAWA – ius civile i ius
zastosowanie i wykładnię determinowała litera prawa i musiały
honorarium. Stosunek ten określano jako adiuvandi vel supplendi vel
byd przestrzegane w sposób bezwzględnie zgodny z ich
corrigendi iuris civilis gratia – Papinianus –wspomaganie (adiuvandi),
brzmieniem formalnym.
uzupełnianiu (supplere) bądź korygowaniu (corrigere) przez praktykę
W procesie formułkowym wiązało się to z OTRZYMANIEM OD PRETORA
sądową.
FORMUŁKI PROCESOWEJ.
Prawo pretorskie wprowadzało zasady ius gentium.
„Dura lex sed lex”
Preator peregrinus – pretor peregrynów, który początkowo zamieszczał w
swym edykcie ius gentium

3
 B. IUS AEQUUM 4. PODZIAŁY PRAWA NA PUBLICZNE I PRYWATNE
Ius aequum - Przy ich stosowaniu należało uwzględnid kryteria z Utilitas – różnica interesu którego ochronę na celu ma norma prawna,
pogranicza prawa i etyki jak: kryterium podziału n apr publiczne i prywatne.
Aeqiutas – słusznośd
Bona fides – dobra wiara A. IUS PUBLICUM
Powództwo : Ius publicum - prawo publiczne; normy odnoszące się do interesu ogółu,
 ze SKARGI DOBREJ WIARY całokształt norm dotyczących organizacji i działalności paostwa.
Skarga dobrej wiary - Upoważnienie sędziego do uwzględnienia
okoliczności innych niż wynikające z treści czynności, mogących Zagadnienia ius publicum:
mied wpływ na zakres wzajemnych obowiązków stron. Zakres komptencji organów paostwa ( prawo konstytucyjne)
Klauzule: Organizacja administracji
Ex fide bona Zapewnienie porządku wewnętrzego oraz bezpieczeostwa
In bonum et aequum zawnętrznego
“Summum ius summa iniuria” Określenie funkcji paostwa
Środki:
Ius cogens – normy prawa wprowadzone przez paostwo dla dobra ogółu,
Udzielanie w procesie zarzutów na korzyśd pozwanego
którego strony nie mogły zmieniad swoimi ustaleniami w
Środki ochrony pozaprocesowej
kształtowaniu stosunku prawnoprywatnego
Większośd skarg pretorskich
B. IUS PRIVATUM
Regula Catoniana – (reguła Katona) czynnośd nieważna od samego
Ius privatum - prawo prywatne; normy dotyczące interesu poszczególnych
początku nie może byd uzdrowiona (dot. Wazności legatów
jednostek
testamentowych)
Zagadnienia ius privatum:
Favor testamenti – nowa zasada zawężająca regułę Kantona,
Stosunki między osobami (głównie fizycznymi) rodzinne i majątkowe
wykładnia testamentu powinna dążyd do utrzymania go w
Własnośd
mocy
Zaciąganie zobowiązao
Ograniczenia ius aequum:
Odpowiedzialnośd za niewykonanie zobowiązania lub wyrządzenie
Postulat pewności prawa
szkody
Stanowisko prawne osób i ich pozycja w rzymskiej familia
Dziedziczenie

4
Ius dispositivum – normy prawa ulegające modyfikacji ze względu na wolę Zakres:
i autonomię stron przy kształtowaniu przez nich stosunku Własnośd rzeczy materialnych (również niewolników traktowanych
prawnego, ograniczone przez ius cogens jako res - rzeczy)
5. PODZIAŁ STOSUNKÓW PRAWNYCH NA STOSUNKI CHRONIONE Patria potestas - Władza nad osobami wolnymi , ojcowska
ZA POMOCĄ ACTIONES IN REM ORAZ ACTIONES IN PERSONAM Manus – władza nad osobami wolnymi, mężowska
Mancipium – władza nad osobą wolną nabyta w drodze mancypacji
A. UWAGI WSTĘPNE Tutela – władza opiekuna nad podopiecznym
Podział na: Żądanie dziedzica cywilnego (heres) wydania spadku przez osobę
Actiones in rem – chronione za pomocą skarg-powództw rzeczowych która nie jest dziedzicem
Actiones in personam – chronione za pomocą skrag-powództw Naruszenie rzeczy cudzej jak:
osobowych Servitutes - służebnośd
Pignus, hypotheca – zastaw
Uprawnienie chronione skargą in rem podąża za rzeczą, oznacza że
B. PRAWA WŁADCZE SKUTECZNE ERGA OMNES obowiązuje względem każdej osoby która je narusza.
Actio in rem- stosowane gdy powód zmierza do wykazania w procesie że
przysługuje mu skuteczne wobec wszystkich prawo władania
rzeczą materialną lub jakieś inne prawo skuteczne wobec C. PRAWA WZGLĘDNE, SKUTECZNE WOBEC OKREŚLONYCH OSÓB
wszytskich (INTER PARTES)
Cechy: Actio in personam- skargi-powództwa względem osoby, stosowane w
Skonstruowane jako prawo władcze bezwzględne przypadku niewywiązania się z różnego rodzaju zobowiązao przez
Uprawniony może uzyskad ochronę prawną względem każdego kto je wierzyciela.
narusza
Oligationes – zobowiązania, prawa podmiotowe o chrakterze względnym,
Erga omnes – „wobec wszystkich” (skuteczne wobec wszystkich)
chronione przez actio in personam.
Podstawa udzielania ochrony:
Zakres:
 Uprawnienie oparte na tytule prawnym:
Sprór z tytułu:
Postępowanie per legis actiones – formuła wypowiadana
Contractus – kontraktu
przed pretorem w najdawniejszym prawie rzymskim
Delictum – czynu niedozwolonego (rodzący obowiązek zapłaty
Postępowanie per formulas – pisemna forma procesowa
kary prywatnej poszkodowanemu)
udzielana przez pretora w rozwiniętym procesie rzymskim
I inne.
Meum esse aio – stwierdzenie na gruncie uprawnienia że określona rzecz,
osoba lub prawo przysługuje powodowi.

5
Obligatio – stosunek zobowiązaniowy, czyli węzeł prawny powstały z woli
stron zawarty w contractus, którego niewykonanie powodowało III. RYMSKIE SYSTEMATYZACJE PRAWA
przewidzianą przez prawo odpowiedzialnośd, łączący strony
kontraltu:
PRYWATNEGO str 26
Creditor – wierzyciel
Debitor – dłużnik
1. ZNACZENIE SYSTEMATYKI PRAWA
Oligatio unilateralis – zobowiązanie jednostronne, np
obowiązek zwrotu pożyczki, Dwa kompleksowe zbiory (kofyfikacje) prawa:
sponsio, Ustawa XII tablic
stipulatio, Edykt pretorski
zobowiązanie powstałe w wyniku popełnienia delictum,
legatum per damnationem – zobowiązanie spadkobiercy na
rzecz zapisobiorcy
2. SYSTEMATYKA USTAWY XII TABLIC
Oligatio obustronne – każda ze stron była zarówno wierzycielem jak i
dłużnikiem (od samego początku lub w przysłości) np: A. Prawo procesowe, tablice 1 -3
Zobowiązanie kupna – sprzedaży B. Wewnętrzna organizacja rodziny rzymskiej, tablica 4 i częśd 5
C. Spadkobranie, częśd tablicy 5
Uprawnienia chronione skargą in personam przysługiwały wobec ściśle D. Stosunki gospodarcze między rodzinami rzymskimi, tablica 6
oznaczonej osoby.
E. Prawa sąsiedzkie, tablica 7
F. Przestępstwa naruszające interes obywatela, tablica 8
G. Niektóre normy prawa sakralnego i publicznego, tablice 9 - 10
H. Różne normy, tablice 11 – 12

6
 3. SYSTEMATYKA EDYKTOWA B. SYSTEMATYKA INSTYTUCJI GAIUSA
Systematyka oparta na edykcie pretorskim, wywodząca się z bieżącej
działalności pretora jako urzednika jurysdykcyjnego, przygotowującego
postępowanie sądowe(przez udzielenie skargi na podstawie ius civile lub
imperium samego pretora)

Części edyktu:

1) De iurisdictione – częśd pierwsza, zasady z zakresu działania

pretora i postępowania przed jego urzędem
2) De iudiciis – częśd druga, szczególne przypadki udzielania przez
pretora ochrony prawnej prez udzielenie skarg-powództw
3) De iuris auxiliis – częśd trzecia, szczególne przypadki udzielania
przez pretora ochrony prawnej prez udzielenie skarg-powództw
4) Sposoby egzekwowania orzeczeo sądowych
5) Udzielanie ochrony prawej przez pretora w trybie
pozaprocesowym.

4. SYSTEMATYKA NAUKOWA

A. IDEE CYCERONA DOTYCZĄCE SPOSOBU PRZEDSTAWIANIA PRAWA

Nauka retoryki wymagała przejrzystości i czytelności.
Definito per divisionem, definito perpartitionem – wykształcony w
retotyce sposób definiowania przez wielopoziomowe podziały
omawianego pojęcia, które powinny byd z punktu widzenia logiki
zupełne – zasada in genera et species

7
 C. SYSTEMATYKA PANDEKTOWA
Usus modernus pandectarum- sposób przedstawiania współczenego
prawa rzymskiego, przyjęta w większości współczenych kodeksów
prawa cywilnego
IV. ZDARZENIA WYWOŁUJĄCE SKUTKI PRAWNE
str. 32
1. UWAGI WSTĘPNE
Wyodrębnienie zdarzeo prawnych było dziełem pandektystów, którzy
umieścili je w części prawnej, nie widnieje więc na schemacie Gaiusa.
1) Czynności formalne
Negotia stricti iuris –czynności w których oświdczenie woli musiało byd
2. DZIAŁANIA PRAWNE – POJĘCIE I KLASYFIKACJA
A. POJĘCIE
Podział zdarzeo:
1) Zdarzenia obojętne – nie wywołujące skutków prawnych
2) Zdarzenia prawne – wywołujące skutki prawne:
 Zdarzenia niezależne od woli ludzikiej;
 Działania – zależne od woli ludzkiej, dzielą się na:
czyny niedozwolone - niezgodne z obowiązującym prawem,
skutki jakie wiąże z nimi prawo powstają niezależnie a często
wbrew woli działającego
8
czynności prawne/akty prawne – działania zgodne z
obowiązującym prawem, oświadczenie woli zmierzające do
wywołania okreslonych skutków prawnych.
Podział czynności prawnych:
Formalne i nieformalne
jendostronne i dwustronne
między żyjącymi (inter vivos) i na wypadek śmierci
(mortis causa)
rozporządzające i zobowiązujące
odpłatne i nieodpłatne
przyczynowe (klauzalne) i abstrakcyjne(oderwane)
fiducjarne
B. CZYNNOŚCI FORMALNE I NIEFORMALNE
złożone w ściśle określonej formie, uchybienie powodowało
nieważnośd, wywodziły się z ius civile, do ważności wymagały
odpowiednich słów, gestów, powołania i obecności świadków czy
współudziału magistratury, z przeważającą rolą czynności
słownych, przykładowo:
Per aes et libram – czynności dokonywane przy użyciu spiżu i
wagi
Mancipatio – najstarsza forma kupna – przedaży
Nexum – archaiczna forma pożyczki
Solutio per aes et libram – formalny akt umorzenia
zobowiązania
Fiducia cum creditore contracta – najstarsza rzeczowa forma
zabezpiecznia wierztelności
In iure cessio – pozorny proces windykacyjny za pomocą
którego przenoszono wobec urzędnika zezbywcy na nabywcę
 określone prawa materialne lub niematerialne, np władzę nad Wszytskie umowy
osobą wywołujące skutek jednostronnie obowiązujący
Sponsio – zobowiązania słowne (bardzo popularne) (pożyczka)
Stipulatio – zobowiązania słowne polegające na wywołujące skutek dwustronnie obowiązujący (kupno –
wypowiedzeniu ściśle określonych słów przedaż)

2) Czynności nieformalne
Czynności nieformalne- czynności które do ważności nie wymagały D. CZYNNOŚCI MIĘDZY ŻYJĄCYMI (INTER VIVOS) I NA WYPADEK
odpowiedniej formy, tylko porozumienia – konsensusu obu stron, ŚMIERCI (MORTIS CAUSA)
powstały pod wpływem kontaktów z peregrenami.
1) Inter vivos
Uzysały zaskarżalnośd dzięki działalności pretora.
Inter vivos - Wywołują skutek za życia stron
Oświadczenie woli mogło byd złożone w dowolnej formie a nawet:
2) Mortis causa
Per facta concludentia – w sposób dorozumiany, np spłacanie długów
Mortis causa - Skutki czynności następują dopiero po śmierci osoby
spadkowych oznacza wolę przyjęcia spadku.
dokonującej czynności np legatum
Do czynności nieformalnych zalicza się m. In. Kontrakty konsensualne.

E. CZYNNOŚCI ROZPORZĄDZĄCE I ZOBOWIĄZUJĄCE

C. CZYNNOŚCI JEDNOSTRONNE I DWUSTRONNE
1) Czynności rozporządzające
1) Czynności jednostronne Czynności rozporządzające - Powodują bezpośrednią, natychmiastową
zmianę w majątku osoby dokonującej czynności, np:
Czynności jednostronne – czynności do których dokonania wystarczy
Przeniesienie majątku
oświadczenie woli tylko jednej strony, np:
Obciążenie lub zniesienie obowiązującego prawa np
Sporządzenie testamentu
przeniesienie prawa własności,
Porzucenie rzeczy
ustanowienie prawa na rzeczy cudzej,
Zawłaszczenie
zrzeczenie się wierzytelności
2) Czynności dwustronne
2) Czynności zobowiązujące
Czynności dwustronne – czynności wymagające zgodnego oświadczenia
Czynności zobowiązujące - Rodzą zobowiązanie do dokonania w
woli dwóch stron, np:
przyszłości czynności rozporządzającej (np:
Stypulacja
dotis promissio – przyrzeczenie posagu w formie stypulacji)
Kupno – sprzedaż
lub spełnienie innego świadczenia (np:
Pożyczka
mandatum – zobowiązanie do wykonania zlecenia)

9

emptio venditio – kupno-sprzedaż, w prawie rzymskim czynnośd
zobowiązująca do wydania , nie rozporządzająca; nie przenosiła
prawa własności
F. CZYNNOŚCI ODPŁATNE I NIEODPŁATNE (TYTUŁEM DARMOWYM)
1) Czynności odpłatne
Czynności odpłatne - Na ich podstawie obie strony uzyskują wzajemne
korzyści majątkowe np
Kupno – przedaż
Najem
2) Czynności nieodpłatne
Czynności nieodpłatne - Na ich podstawie tylko jedna ze stron odnosi
korzyści majątkowe np
Commodatum – bezpłatne korzystanie z cudzej rzeczy
Depositum – bezpłatne przechowanie cudzej rzeczy
Mutuum – nieoprocentowana pożyczka
Mandatum – bezpłatne wykonanie zleconej czynności
Negotiorum gestio – prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia
Darowizna ale nie było na nią specjalnej czynności prawnej,
trzeba było stosowad mancypację, tradycję, stypulację lub
zwolnienie z długu
(Zakaz darowizn między małżonkami)
10
G. CZYNNOŚCI PRZYCZYNOWE (KLAUZALNE) I CZYNNOŚCI
ABSTRAKCYJNE (ODERWANE)
1) Czynności przyczynowe
Czynności przyczynowe - których ważnośd uzależniona jest od istnienia
przyczyny ich dokonania (causa)
Causa – cel gospodarczy chroniony przez prawo, odzwierciedlający istotę
gospodarczą danej czynności prawnej
Causa nie jest równoznaczna z pobudką, czyli wyobrażeniem pod
wpływem których ktoś dokonuje czynności
Jeżeli causa nie istnieje lub jest niezgodna z prawem to czynnośd kauzalna
jest nieważna.
Traditio – przeniesienie własności na skutek nieformalnego wydania
rzeczy, następowało tylko gdy istniała iusta causa traditionis, gdy
jej nie było np nie doszło do małżeostwa które miało byd
podstawą wydania posagu lub zapłacono komuś za pobicie,
własnośd nie przechodziła ponieważ causa była niezgodna z
prawem.
Archaicznie czynnością kauzalną była mancypacja
2) Czynności abstrakcyjne
Czynności abstrakcyjne - ważne niezależnie od causy, „oderwane” od
przyczyny ich zawarcia.
Były nimi czynności formalne, ich zaskarżalnośd zależała jedynie od
dochowania formy.
Przykłady:
Stypulacja
Wyjątki, kiedy stypulacja była czynnością przyczynową:
Causa donandi – chęd obdarowania kogoś
Causa oligandi vel acquirendi – chęd nabycia praw lub korzyści
majątkowych
Causa solvendi – chęd umorzenia istniejącego długu
 H. CZYNNOŚCI FIDUCJARNE
Fides – zaufanie, podstawa czynności fiducjarnych
Czynności fiducjarne – powiernicze, przenoszenie za pomocą mancipatio
lub in iure cessio własności rzeczy, prawa lub władztwa nad osobą
z zastrzeżeniem (nuncupatio, pactum fiduciae) że nabywca
zachowa się w określony sposób w stosunku do nabytej rzeczy,
prawa lub osoby, np przeniesie je z powrotem na zbywcę lub inną
osobę.
Przykłady:
Fiducia cum creditionare contracta – poprzedniczka zastawu
Fiducia cum amico contracta – poprzedniczka depozytu i komodatu
Mancipatio familiae – czynnośd zmierzająca do osiągnięcia skutków
testamentu
Coe(umlaut)mptio fiduciae causa – służące kobiecie do zmiany
niewygodnego tutora
Adoptio
Emancipatio
Alieni iuris – fiducjarna mancypacja (adoptio, emancipatio)
11
3. ELEMENTY CZYNNOŚCI PRAWNEJ
A. ESSENTIALIA, NATURALIA I ACCIDENTALIA NEGOTII
1) Essentialia negoti
Essentialia negoti – istotna treśd danej czynności prawnej która
powodowała, że czynnośd zaliczano do tego a nie innego typu, bez
ich ustalenia nie można zawrzed ważnej czynności prawnej. (np
wskazanie towaru i ceny przy kupnie lub dziedzica przy
testamencie)
2) Naturalia negotii
Naturalia negotii – postanowienia inne od essentialia negotii wynikające z
zasad słusznego i sprawiedliwego obrotu prawnego, często
elementy dorozumiane, które mogą byd rozszerzane lub
wyłączone przez strony
3) Accidentia negotii
Accidentia negotii – postanowienia nietypowe, dodatkowe, najczęściej:
Conditio – warunek
Dies – termin
Modus - polecenie
B. WARUNEK
Conditio – warunek, zdarzenie przyszłe i niepewne, od którego zależy
skutecznośd (powstanie lub ustanie skutku) czynności prawnej,
ważnej od samego początku ale o suteczności ograniczonej w
czasie.
Warunkiem nie było zdarzenie przeszłe lub teraźniejsze, niemożliwe do
spełnienia, sprzeczne z prawem lub niemoralne.
Actus legitimi – sformalizowane czynności dawnego prawa, do których 5) Polecenie
warunków nie można było dodad, np macipatio, acceptilatio, in
Modus – polecenie, obowiązek określonego zachowania się, nie
iure cessio, datio caognitoris.
powodujący ograniczenia skuteczności czynności prawnej,
wypełnienie obowiązkiem moralnym, częsty przy czynnościach
1) Warunki zawieszające i rozwiązujące
nieodpłatnych.
Warunki zawieszające – powodujące, ze skutki czynności prawnej
powstają dopiero po spełnieniu przyszłego niepewnego zdarzenia.
Warunki rozkazujące – powodujące, że czynnośdi prawna jest od
razu skuteczna, ale jej skutecznośd ustaje po spełnieniu się
przyszłego niepewnego zdarzenia,
Nie można go było dodad do ustanowienia dziedzica

2) Warunki potestatywne, kauzalne, mieszane

Warunki potestatywne – spełnienie się tego przyszłego
niepewnego zdarzenia zależy od woli warunkowo uprawnionego
Warunki kauzalne – spłenienie się tego przyszłego niepewnego
zdarzenia jest przypadkowe, nie zależy od woli warunkowo
uprawnionego
Warunki mieszane – częściowo zależne i częściowo niezależne
4. OŚWIADCZENIE WOLI I JEGO WADY
Verba – wola formalnie wyrażona w słowach i gestach
Voluntas – domniemana intencja dokonującego czynności (pierwszy raz
uznana w Causa Curiana), później brane pod uwagę przy inter
vivos

3) Warunki dodatnie i ujemne

Oświadczenia woli których treśd różna jest od zamiaru:
Warunki dodatnie – zmiana dotychczasowego stanu rzeczy
Warunki ujemne – utrzymanie dotychczasowego stanu rzeczy
A. NIEZGODNOŚD CELOWA
4) Termin
1) Oświadczenie woli nie na serio, nie wywołujące żadnych skutów
Dies – termin, zawsze pewne zdarzenie przyszłe (lub termin prawnych
kalendarzowy), od którego zalezy skutecznośd czynności prawnej Na scenie
Dies a quo – termin zawieszający ( początkowy), powstanie Per iocum – w żarcie
skutków następuje w momencie zdarzenia Demonstrandi intellectus causa – w celach demonstracyjnych
Dies ad quem – termin rozwiązujący (koocowy), skutecznośd
ustaje po upływie terminu

12
2) Symulacja
Simulatio – symulacja, czynnośd pozorowana, w przypadku gdy strony
umawiają się, że czynnośd nie wywoła skutków, np w celu obejścia
prawa(darowizna małżeoska), lub wywoła skutki inne od
właściwych (pozorna sprzedaż darowizną), w takim przypadku
wyróżniamy:
Czynnośd symulowana – czynnośd formalna (np sprzedaż w
celu darowizny)
Czynnośd dyssymulowana – czynnośd ukryta (np darowizna
ukryta pod sprzedażą)
3) Reservatio mentialis
Reservatio mentialis - Jednostronnie zamierzona, nieujawniona na
zewnątrz niezgodnośd woli z oświadczeniem, polegająca na
złożeniu tego oświadczenia bez zamiaru wywoływania skutków
prawnych.
Nie miała znaczenia, czynnośd była ważna.
B. NIEZGODNOŚD NIEŚWIADOMA
1) Error
Error – błąd, mylne wyobrażenie o istniejącej rzeczywistości
Error iuris – błąd co do obowiązująceg prawa
Ignorantia iuris – nieznajomośd prawa, nie można było się na nią
powoływad z wyjątkami:
minores
kobiety
żołnierze
rustici – osoby niemogące znad prawa ze względu na msce
zamieszkania lub zajęcie
Error facti – błąd co do okoliczności faktycznych, możliwośd
powołania się na error facti pojawiła się w konktraktach
konsensualnych, gdzie błąd świadczył o:
dissensus – braku porozumienia stron
Ignorantia facti – nieznajomośd okoliczności faktycznych
“Ignorantia iuris nocet, ignorantia facti non nocet”
C. POBUDKI, PROWADZĄCE DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH
Zasadniczo nieistotne, z wyjątkami:
1) Dolus
Dolus – podstęp, strona dokonuje czynności prawnej pod wpływem
podstępnych zachowao i fałszywych informacji strony przeciwnej
Czynnośd prawna zawarta pod wpływem dolus była ważna, ale
przysługiwały środki ochrony pretorskiej:
Exceptio doli
Actio doli
Restitutio in integrum
2) Metus
Metus – groźba, dokonanie czynności prawnej pod wpływem
uzasadnionej obawy spowodowanej bezprawną groźbą innej
osoby.
Czynnośd prawna zawarta pod wpływem metus była ważna, ale
przysługiwały środki ochrony pretorskiej:
Exceptio doli
Actio doli
Restitutio in integrum

13
 5. MODYFIKACJA NIEWAŻNEJ CZYNNOŚCI PRAWNEJ
Nieważnośd czynności prawnej zachodziła przy nieodpowiadaniu
wymogom, była bezwzględna.
Nieważna czynnośd prawna nie rodzi żadnych skutków.
Konwersja aktu prawnego – wstawienie zgodnie z wolą stron w miejsce
nieważnej czynności innej czynności zmierzającej do tych samych
skutków, np utrzymanie w mocy nieważnego legatu lub
testamentu
Konwalidacja czynności prawnej – konwalescencja, np uskutecznienie
zabronionej darowizny między małżonkami po śmierci darczyocy
Ratihabitio – zatwierdzenie czynności przez samego działającego lub inną
osobę
2) Nabycie pochodne
Nabycie pochodne - wywodzi się z praw poprzednika (mancipatio, traditio
itp)
“Nemo plus iuris ad alium trensferre potest, quam ipse haberet” - nikt nie
może przenieśd więcej praw niż posiada.
Rodzaje nabycia pochodnego:
Sukcejca syngularna– nabycie pod tytułem szczególnym, za pomocą
czynności prawnej nabywa się jedno określone uprawnienie
Sukcesja uniwersalna – nabycie pod tytułem ogólnym, ogółu praw i
obowiązków jakie przysługiwały poprzednikowi, np spadkobranie

B. CHARAKTER TRANSLATYWNY I KONSTYTUTYWNY NABYCIA

1) Charakter translatywny
Charakter translatywny nabycia - uprawnienie przechodzi z jednej osoby
na drugą w całości, bez zmian
6. SKUTKI ZDARZEO PRAWNYCH
2) Charakter konstytutywny
Powstanie, zmiana lub zgaśnięcie stosunku prawnego
M. in. NABYCIE PRAW Charakter konstytutywny nabycia - Nabywca zyskuje nowe prawro,
dotychczas siewyodręnione z ogółu uprawnieo jakie miał zbywca
(np służebnośd)
A. NABYCIE PIERWOTNE I POCHODNE

1) Nabycie pierwotne
Nabycie pierwotne - niewywodzone z praw poprzednika (zawłaszczenie
dzikiego zwierzęcia)

14
 7. ZASTĘPSTWO
Zastępstwo – sytuacja gdy dana osoba musi byd zastąpiona ze względu na
nieobecnośd lub brak zdolności do czynności prawnych

A. ZASTĘPSTWO BEZPOŚREDNIE ROZDZIAŁ IV str 69

Zastępstwo bezpośrednie - Czynności prawne dokonane przez zastępców
(np niewolników i alieni iuris) skutkowały bezpośrednio dla ich
OSOBY
zwierzchnika, np w przypadku naturalnych zastępców pater
familias, którymi byli:
Niewolnicy
Alieni iuris – osoby podległe jego władzy

B. ZASTĘPSTWO POŚREDNIE I. PRAWO DOTYCZĄCE OSÓB W SYSTEMATYCE

Zastępstwo pośrednie - Czynności prawne wykonywane przez INSTYTUCJI GAIUSA str. 69
kontrahentów którzy działali w swoim imieniu i dopiero następnie
dokonywali rozliczeo z kontrahentami Trzy podstawowe grupy zagadnieo:
Zastępcami pośrednimi mogli byd: Personae – osoby, rozumiane jako każda osoba; prawa i obowiązki
1) W przypadku osób, które nie mogły w swoim imieniu podejmowad jej przysługujące były zależne od sytuacji w społecznieostwie,
czynności prawnych: paostwie i rodzinie, dlatego dzieli się na:
Procurator omnium bonorum – zarządca majątku Prawo osobowe
Tutor – opiekun Prawo rodzinne
W niektórych przypadkach jak nabycie posiadania byli zastępcami Res – rzeczy
bezpośrednimi. Actiones – skargi - powództwa
2) W przypadku osób majcych pełną zdolnośd do czynności prawnych:
Zastępcy wolni:
Mandytariusz – zastępca pośredni, nabywający na zlecienie
określoną rzecz a następnie przenoszący ją do majątku mandata w
drodze odrębnej czynności
Negotiorum gestor
Procurator

15
 C. SYTUACJA PRAWNA NIEWOLNIKÓW
II. OSOBY FIZYCZNE str. 69
Pod względem prawnym równa dla wszystkich niewolników
1. WOLNI – NIEWOLNICY In servorum condicione nulla differentia est

A. UWAGI WSTĘPNE Pod względem ekonomiczno społecznym różna w zależności od:

Podział osób u Gaiusa:
Wolni
Niewolnicy, traktowani jako osoby – rzeczy, podlegali władzy swoich
właścicieli; władza ta była wytworem ius gentium, ponieważ w
świetle ius naturale wszyscy byli równi.
B. POWSTANIE NIEWOLI
Sevus – niewolnik (servi – niewolnicy)
Wejście w niewolę:
Na skutek urodzenia w niewoli,
ale od II – III w. n.e. wystarczało by niewolnica chod przez moment
ciąży była osobą wolną by dziecko zrodzone było wolne, na skutek:
Favor liberatis – tendencja popierania wolności
Popadnięcie w niewolę
pierwotnie rekrutowani byli z jeoców wojennych
Servare – zachowanie przy życiu
Trans Tiberim – popadnięcie w niewolę niewypłacalnego dłużnika
na skutek sprzedania go poza teren paostwa rzymskiego
Servi poenae – osoba pojmana przez korsarzy a później skazana na
dożywotnią pracę w kopalni
Okresu (lepsza archaiczna i patriarchalna do III w.p.n.e. )
Miejsca(na wsi, w mieście, servi publici – niewolnicy publiczni)
Sytuacja prawna niewolników w prawie prywatnym:
Brak uprawnieo
Status rawny równy z rzeczą
Przedmiot własności i innych praw rzeczowych
Brak możliwości posiadania rodziny w świetle prawa
Contubernium – faktyczne związki małżeoskie pomiędzy
niewolnikami, nie rodzące żadnych skutków prawnych
Ius votae ac necis – „prawo życia i śmierci” dowolnośd postępowania
właściciela względem niewolnika a nawet do pozbawienia go życia
Brak praw majątkowych
W praktyce odchodzono od zasady braku majątku:
Peculium – majątek powierzony niewolnikowi do swobodnego
zarządzania, był nadal własnością właściciela niewolnika i mógł
byd w każdej chwili zabrany bez podania przyczyny; właściciel
często motywował niewolnika do gospodarności obiecując
wyzwolenie o ile powiększy peculium o określoną kwotę
Instrumentum vocale – „narzędzie mówiące”, określenie niewolnika jako
rzeczy szczególnej, będącej również homo

16
Skutki czynności prawnej niewolników:
Sam niewolnik zaciągał tylko zobowiązania naturalne
Zasada, że sytuacja prawna właściciela niewolnika nie mogła się nigdy
pogorszyd ze względu na wykonywane przez niego czynności:
Melior conditio nostra per servos fieri potest, deterior fieri non potest
Np: jeśli niewolnik coś nabył, to ta rzecz wchodziła w skład majątku
właściela, ale jeżeli stał się dłużnikiem, to właściciel nie odpowiadał
za jego długi ( w przypadku kupna: zakupiona rzecz wchodziła w skład
majątku właściciela ale nie musiał on za nią płacid)
W takiej sytuacji pretor zgodnie ze swoim edyktem mógł udzielid w
ściśle określonych przypadkach zmodyfikowanych skarg
kontraktowych przeciwko pater familias opartych o zobowiązania
zaciągnięte przez niewolnika lub alieni iuris. Formułkę procesową
opierano na danym kontrakcie nakazujące sędziemu zasądzenie w
określonych granicach np:
Actio venditi de peculio – przeciwko właścicielowi niewolnika
wyposażonego w peculium, który kupił coś na kredyt.
Actiones adiecticiae qualitatis– średniowieczna nazwa dla katalogu
zmodyfikowanych skarg kontraktowych, możliwych do wytoczenia
właścicielowi niewolnika lub pater familias w przypadku alieni
iuris
Katalog zmodyfikowanych skarg kontraktowych:
1. Actio de peculio – odpowiedzialnośd właściciela za zobowiązania
niewolnika wyposażonego w peculium, ponoszone do wysokości
peculium
Prawo dedukcji- prawo właściciela do spłacania najpierw
własnych wierzytelności a następnie według kolejności
zgłoszeo
17
2. actio tributoria – w przypadku zaciągnięcia przez niewolnika
zobowiązao przekraczających peculium (ustanowionego na cele
handlowe)
Brak prawa dedukcji
Tribuere – obowiązek podzielenia przez właściciela tego peculium
między wierzycieli proporcjonalne do wartości ich
wierzytelności; gdyby zrobił to nieproporcjonalnie,
przysługiwało powyższe powództwo
3. actio quod iussu – w przypadku gdy właściciel zlecił w dowolnej formie
(iussum) osobie trzeciej zawrzed z niewolnikiem czynnośd
prawną, odpowiadał do pełnej wysokości zobowiązania
4. actio de in rem verso – jeżeli w wyniku zawartej czynnośc i powiększył
się majątek właściciela, odpowiadał on do wysokości
przysporzenia (np zaciągnięta pożyczka w celu spłaty długu
właściciela)
5. actio exercitoria – za zobowiązania zaciągnięte przez niewolnika
ustanowionego magister navis odpowiadał exercitor w pełnej
wysokości o ile zaciągnięte zobowiązanie mieściło się w granicach
działalności powierzonej niewolnikowi (praepositio)
Magister navis – kapitan statku (niewolnik ustanowiony
kapitanem)
Exercitor – właściciel niewolnika
Praepositio – mieszczenie się w granicach ustanowienia,
zwiazanie z powierzoną działalnością
6. actio institoria – również w przypadku ustanowienia niewolnika
institor’em o ile zaciągnięte prez niego zobowiązanie było
związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, właściciel
odpowiadał w pełnej wysokości
Institor – niewolnik, kierownik przedsiębiorstwa handlowego
ODPOWIEDZIALNOŚD NOSKALNA
Odpowiedzialnośd noksalna – odpowiedzialnośd właściciela lub pater
familias za popełnione delikty niewolnika lub alieni iuris,
możliwośd zaskarżenia przysługiwała osobie poszkodowanej
każdorazowo
Noxae datio – wydanie poszkodowanemu niewolnika w drodze
mancypacji i uwolnienie się w ten sposób od odpowiedzialności
Delicta – przestępstwa prawa cywilnego
Actio furti noxalis – skarga z tytułu kradzieży wytyczana przeciwko
właścicielowi niewolnika z możliwością zapłacenia oszacowanego
przedmioto sporu lub wydania sprawcy
Noxa – szkoda
Podążanie odpowiedzialności noskalnej za czynem – przypadanie
odpowiedzialności za niewolnika lub alieni iuris na osobę będącą
właścicielem lub pater familias a nie na tego, kto miał niewolnika
w chwili popełnienia deliktu. Przy sprzedaży niewolnika należało
powiadomid nabywcę o możliwej odpowiedzialności noskalnej, w
przeciwnym wypadku sprzedawca odpowiadał przed nabywcą za
„wadę towaru”
Sytuacja prawna niewolników w prawie publicznym:
Crimina publica – przestępstwa prawa publicznego, za które niewolnik
odpowiadał sam
18
D. FORMALNE I NIEFORMALNE SPOSOBY WYZWOLENIA
NIEWOLNIKA
Liberi - wolny
Ingenuus – wolnourodzony
Możliwośd wyzwolenia niewolnika przez właściciela
Libertinus – wyzwoleniec, ich sytuacja zależała od tego, czy po wyzwoleniu
byli:
Cives Romani – obywatelami rzymskimi
Latini – Latynami
Peregrini dediticii
1. Sposoby stania się obywatelem rzymskim:
(obejmowały formalne sposoby wyzwolenia)
Manumissio testamento – obdarowanie niewolnika wolnością w
testamencie:
 Manumissio testamentaria directa – bezpośrednie
obdarowanie wolnością w testamencie, poprzez zawarcie w nim
imperatywnego sformuowania, np: „niech mój niewolnik X
będzie wolny”, w tym przypadku niewolnik otrzymywał wolnośd
z chwilą objęcia spadku przez spadkobiercę testamentowego.
Właściciel mógł też ustanowid niewolnika swoim spadkodawcę,
w takim przypadku stawał się wolny z chwilą śmierci
spadkodawcy.
Patronem wyzwoleoca: w tym przypadku zmarły właściciel
 Manumissio testamentaria indirecta – inaczej manumissio
fideicomissaria lub fideicomissum libertatis, wyzwolenie
niewolnika w sposób powierniczy przez fideikomis wolności,
spadkodawca kierował do spadkobiorcy lub zapisobiorcy prośbę
o wyzwolenie niewolnika będącego własnością spadkodawcy a
nawet osoby trzeciej, wtedy spadko-/zapisobiorca powinien
takiego niewolnika wykupid i wyzwolid
Patronem wyzwoleoca: spadkobierca
Manumissio censu – wyzwolenie poprzez prośbę skierowaną do
pretora o wpis niewolnika na listę obywateli podczas sporządzania
spisu obywateli ( które odbywały się co 5 lat)
Manumissio vidicta – forma wyzwolenia skutkująca od razu,
procedura zwana in iure cessio, polegała na vindicatio in libertatem w
którym: powodem był adsertor libertatis, który kładąc laskę/rękę na
ramieniu niewolnika stwierdzał, że jest on wolny, a pozorny pozwany
– właściciel przytakiwał lub nie zgłaszał sprzeciwu. Po czym pretor
dokonywał addictio, z chwilą którego następowało wyzwolenie
Vindicatio in libertatem – pozorny proces windykacyjny
zmierzający do wyzwolenia niewolnika
Adsertor libertatis – „obrooca wolności”powód w vindicatio in
libertatem
Manumissio in ecclesia – wyzwolenie dokonane w kościele wobec
biskupa i wiernych
Otrzymanie obywatelstwa przez latyna:
Udowodnienie, że pojął za żonę obywatelkę rzymską lub latynkę i
miał z nią jednoroczne dziecko, w takim przypadku, Latyn, Latynka
i ich dziecko otrzymywali obywatelstwo, w razie śmierci latyna
przed udowodnieniem, mogła taki dowód przeprowadzid latynka
Odbycie kilkuletniej służby wojskowej w straży miejskiej w Rzymie
Dostarczenie przez 6 lat statku do przewożenia określonej ilości
zboża z Egiptu do Rzymu
Przeznaczenie połowy swojego majątku (min 200 000 sesterców)
na wybudowanie domu w Rzymie
Prowadzenie przez 3 lata młynu w Rzymie (okreslon ilod zboża)
19
2. Sposoby stania się Latynem:
(obejmowały nieformalne sposoby wyzwolenia)
Inter amicos – w gronie przyjaciół
Per epistulam – przez napisanie listu
Per mensam – przez posadzenie niewolnika w gronie biesiadników
Dawały jedynie faktyczną a nie prawną wolnośd, niewolnik mógł w każdej
chwili byd przywrócony do stanu niewoli (vindicatio in servitutem),
wyzwoleniec mógł prosid pretora o opiekę zależną tylko od jego woli
Vindicatio in servitutem – przywrócenie nieformalnego niewolnika do
stanu niewoli
Wyzwoleocy pretorscy – nieformalnie wyzwoleni niewolnicy
Lex Iunia – prawo dotyczace sytuacji Latynów juniaoskich, m.in: powrót
majątku latyna po jego śmierci do byłego właściciela, brak prawa
sporządzenia testamentu, brak prawa nabycia na drodze
testamentu
Latini Iuniani– latyni juniaoscy, nieformalni wyzwoleocy, kategoria osób
upośledzona z prawnego punktu widzenia, za życia uznawani za
osoby wolne
Możliwośd stania się cives przez Latynów
3. Sytuacja peregrini dediticii
Peregrini dediticii – wyzwoleocy, którzy przed wyzwoleniem byli
krępowani więzami w celu ukarania , którym wypalano piętno,
torturowano lub walczyli na arenie lub z dzikimi zwierzętami
Nie mogli nigdy stad się obywatelami rzymskimi, spadkobrad, sporządzad
testamentu a w przypadku zbliżenia się do Rzymu na 100 kamieni
milowych stawali się ponownie niewolnikami
 E. USTAWODAWSTWO AUGUSTYNA DOTYCZĄCE NIEWOLNIKÓW
Lex Papia Poppaea – ustawodawstwo Augustyna
Lex Fufia Caninia – ustawa uchwalona przez Augystyna ograniczająca
wyzwolenia poprzez ograniczenie liczby wyzwalanych
niewolników w zależności od stanu posiadania właściciela,
możliwośd nieograniczonego wyzwolenia tylko dwóch, później
tylko degresywny procent ogółu(im miał więcej niewolników tym
mniejszy procent), w testamencie max 100 wyzwoleo
Lex Aelia Sentia – ustawa Augustyna ograniczająca wyzwolenia poprzez
ograniczenie wieku; w przypadku wyzwalanego poniżej 30 roku
życia lub wyzwalającego poniżej 20go roku życia zwoływano
consilium i wymagano słuszej przyczyny wyzwolenia, które nie
mogło nastąpid na drodze manussimo vindicta
Plebs frumentaria – osoby podatne na przekupstwa, żyjące na koszt
paostwa
20
F. SYTUACJA PRAWNA WYZWOLEOCÓW
Ograniczenia w prawie publicznym:
Zakaz związków małżeoskich z osobami spoza stanu senatorskiego
Prawo patronatu – z mocy prawa patronem wyzwoleoca stawała się
osoba wyzwalająca; patron miał obowiązek ochrony wyzwoleoca w
sądzie ale również prawo karcenia go a nawet revocatio in servitutem
ingrati libertii; prawo patronatu gasło na skutek dopuszczenia się
przez patrona przestępstwa zagrożonego karą śmierci na wyzowleocu
Revocatio in servitutem ingrati libertii – prawo odwołania wyzwolenia
przez patrona w przypadku rażącej niewdzięczności
Obowiązki wobec patrona:
Dona, munera – usługi, do których wyzwoleniec zobowiązał się
jeszcze przed wyzwoleniem
Obowiązek alimentacyjny na wypadek gdyby patron nie miał
środków do życia
Posłuszeostwo i uległośd wobec patrona, brak prawa pozwania go
do sądu bez zgody pretora, brak prawa wnoszenia przeciw
patronowi skarg informujących
Dziedziczenie patrona po wyzwoleocu o ile nie zostawił on
tenstamentu i nie miał sui heredes
Prawo patrona do dziedziczenia części majątku równej
otrzymywanej przez dzieci, bez względu na sporządzenie
testamentu, gdy majątek przekraczał 100 000 sesterców, chyba że
dzieci było pryznajmniej troje
Sacer – patron który oszukał wyzwoleoca, osoba wyjęta spod prawa, którą
każdy mógł bezkarnie zabid
Natalium restitutio – uznanie wyzwoleoca za osobę wolnourodzoną przez
cesarza
Dzieci wyzwoleoca były wolnourodzone
 G. OSOBY IN MANCIPO I STANY PODOBNE
Personae in mancipio – osoby będące pod władzą pater familias w wyniku
mancypacji, osoby wolne odsprzedane przez zwierzchika w celu
uzyskania korzyści materialnych albo na skutek noxae datio, ich
sytuacja prawna bliska alieni iuris
Addictus – dłużnik oddany wierzycielowi na skutek postępowania per
manus iniectionem, aż do odpracowana zasądzonej kwoty
Redemptus ab hostibus – człowiek wykupiony z niewoli za cudze pieniące
aż do czasu uiszczenia kwoty wykupu
Liber homo bona fide serviens – osoba wolna, w dobrej wierze służąca
innej jako rzekomemu panowi
Colonus – osoba wolna, przywiązana do glebae adscriptus
Glebae adscriptus – ziemia której nie wolno było opuszczad
colonusowi
21
2. OBYWATELE RZYMSCY – NIEOBYWATELE
A. OBYWATELE RZYMSCY
Zasada personalności prawa, wszyscy obywatele danego paostwa byli
równi i obowiązywało ich prawo jedynie swojego civitas
Cives Romani – obywatele rzymscy
Uprawnienia cives Romani:
Uprawnienia polityczne
Nadział gruntów
Uprawnienia w zakresie rzymskiego prawa prywatnego(m.in patria
potestas i własnośd kwirytalna)
Sposoby nabycia obywatelstwa:
Iustum matrimonium – nabycie przez urodzenie, dziecko
pozamałżeoskie nabywało obywatelstwo jeśli matka z chwilą
urodzenia byłą obywatelką
Wyzwolenie niewolnika (wyżej omówione) w sposób cywilny
Latini prisci/veteres nabywali obywatelstwo przez osiedlenie się w
Rzymie
W drodze nadania przez lud rzymski na zgromadzeniach w formie
ustawy, dotyczące całych grup osób czy narodów, czasem nadania
indywidualne
Czasem: delegowane uprawnienie do nadawania obywatelstwa
zgromadzenia ludowego na rzeczy senatu, triumwirów zakładającycj
kolonie lub wodzów
Lex et Plautia Papiria – prawo na mocy którego nadano
obywatelstwo wsyztskim mieszkaocom Italii, po tzw. Wojnie ze
przymierzeocami
Constitutio Antoniniana – edykt cesarza Karakalla, zrównujący
wszystkich mieszkaoców paostwa
 B. LATINI
Latini - Osoby wolne zamieszkujące paostwo rzymskie
Latini veteres - osoby zamieszkujące – tereny sąsiadujące z Rzymem,
nabywali obywatelstwo przez osiedlenie się w Rzymie
Ius commercii – prawo latinii veteres uczestniczenia w
obrocie gospodarczym
Ius conubii – prawo zawierania przez latini veteres iustum
matrimonium
Prawo latyoskie – zbliżone do rzymskiego
Latini coloniarii – mieszkaocy kolonii zakładanych na prawie latyoskim
Latini Iuniani – wyzwoleocy nieformalni
Peregrini- cudzoziemcy przebywający na terytorium Rzymu, posługiwali
się własnym prawem ub ius gentium, czasem otrzymywali ius
conubii lub commercii
3. OSOBY SIU IURIS I ALIENI IURIS – WIĘŹ AGNACYJNA
Sui iuris – osoby niepledlegające żadnej władzy w rodzinie
Alieni iuris – osoby podległe władzy zwierzchnika familijnego, były nimi
jak długo żył pater familias
Familia – majątek i osoby podległe władzy pater familias, których
naruszenie podlegało skardze actiones in rem
Pater familias – naczelnik domu, stojący na czele rzymskiej rodziny,
któremu podlegała cała familia, obywatel rzymski, mężczyzna
22
Manus – władza pater familias nad alieni iuris (oznacza: „ręka” np
strzegąca, karząca, pomagająca)
Patria potestas – władza pater familias nad dziedmi
Manus – uprawnienia pater familias w stosunku do żony
Dominica potestas – władza nad niewolnikami pater
familias
Personae in mancipio – osoby wolne przedane przez
swego naczelnika pater familias
AGNACJA
Agnatio – agnacja, rodzaj więzi wynikający z podległości władzy
wspólnego przodka, łączył osoby podległe danemu pater
familias aktualnie lub przed jego śmiercią, a więc rodzeostwo
oraz dzieci synów, (dzieci nie kontynuowały rodziny matki lecz
ojca, pod którego władzą się znajdowały)
Feminarum liberos in familia earum non esse polam est, quia qui
nascuntur, patris familiam sequuntur
Możliwośd powstania więzi agnacyjnej w sposób sztuczny:
Przysposobienie
Conventio manum
Sposoby stania się sui iuris:
Nie wejście pod władzę ojca w chwili urodzenia, np gdy było
zrodzone niezgodnie z iustum matrimonium, nie miało się wtedy
żadnych agnatów
W przypadku alieni iuris:
 W sposób naturalny – na skutek śmierci ojca, pozostawało się
wtedy nadal złączonym więzią agnacyją,
Synowie: stawali się sui iuris i pater familias
Córki: stawały się sui iuris, na nich zaczynała się i koczyła
rodzina bo nie mogły byd pater familias
Wnuki: nie stawały się sui iuris, wchodziły automatycznie
pod władzę ojca
 W sposób sztuczny – np przez emancipatio – uwolnienie spod
władzy ojcowskiej, zrywające więzi agnacyjne z pozostałymi
członkami rodziny
23
4. POKREWIEOSTWO KOGNACYJNE
Cognatio – rodzaj więzi w prawie przedklasycznym, pokrewieostwo
kognacyjne, łączące osoby w krórych żyłach płynie krew
wspólnych przodów.
Stopnie pokrewieostwa:
Linea recta – pokrewieostwo w linii prostej, wszystkie osoby pochodzą
pośrednio lub bezopśrednio jedna od drugiej (A,B,G,K,M lub
A,D,J,L lubA,C,H lub A, B, E, O)
Ascendenci- krewni wstępni: rodzice, dziadkowie,
prawdziadkowie, zarówno po stronie ojca jak i matki
Descendenci – krewni zstępni: dzieci, wnukowie, prawnukowie
arówno po linii męskiej jak i żeoskiej
Linea transversa vel obliqua – pokrewieostwo w linii bocznej, osoby nie
pochodzące jedna od drugiej ale mające wspólnego przodka
(B,E,F,G,K,M,N,O,P z osobami C,H oraz D,I,J,L,Ł)
Oblicznie stopni pokrewieostwa:
Według liczby urodzeo
Quot generationes, tot gradus (ile urodzeo, tyle stopni)
Np: M i N w 7 stopniu linii bocznej z L i Ł
Więzy kognacyjne nie koniecznie pokrywają się z kognacyjnymi.
Adfinitas – powinowactwo, stosunek prawny powstrały w wyniku zawrcia
małżeostwa między jednym z małżonków a krewnymi drugiego
Nie obliczano stopni powinowactwa
 5. ZDOLNOŚD PRAWNA Curator ventris – specjalny kurator powołany do ochrony praw
dziecka poczętego
Zdolnośd prawna/podmiotowośd prawna – sytuacja, gdy ktoś może byd Za czasów Augusta: obowiązek zgłaszania do rejestru urzędowego
podmiotem praw i obowiązków obywateli rzymskich dzieci narodzonych iustum matrimonium – professio
a później także testatio – narodzin dziecka naturalnego
Zdolnośd prawna w świetle prawa publicznego:
Przysługiwała zrówno sui iuris jak i alieni iuris, np dojrzali synowie mogli Utrata zdolności prawnej:
byd konsulami Śmierd
Capitis deminutio – uszczuplenie praw czyli każda zmiana status
Zdolnośd prawna w świetle prawa prywatnego:
(stanie się alieni iuris, utrata obywatelstwa lub wolności)
Przysługiwała jedynie sui iuris
 Capitis deminutio maxima – równoczesna utrata obywatelstwa i
Zdolnośd prawna majątkowa: wolności, na skutek:
Przysługiwała: Wyroku w procesie karnym
Sui iuris Współżycia przez kobietę z niewolnikiem mimo zakazu jego
Synom alieni iuris mającym peculium castrense, quasi castrense właściciela
lub adventicium Popadnięcie w niewolę u wrogów, przy czym:
Sytuacja majątkowa alieni iuris podobna do niewolników – wszystko Ius postliminii –prawo powrotu, odzyskiwanie praw jakie miał
co nabywali wchodizło w skłąd majątku pater familias przed popadnięciem po powrociev(za wyjątkiem stanu
Zależała od trzech status: posiadania i małżeostwa)
Libertatis (limen – granica)
Civitatis Fictio legis (Corneliae)- fikcja że osoba która zmarła w niewoli u
Familiae wrogów zmarła jako osoba wolna przyjmowana w celu
Nie zależała od utrzymania ważności testament sporządzonego przez nią
wieku (nawet noworodek) testamentu
płci  Capitis deminutio media – średnie uszczuplenie praw jednostki,
utrata obywatelstwa z zachowaniem wolności (np wygnanie na
Sytuacja prawna nasciturus wyspę, ukaranie interdyktem aqua et igni)
Nasciturus –jeszcze nieurodzony  Capitis deminutio minima – najmniejsze uszczuplenie praw
Możnośd nabycia uprawnieo; o ile narodzi się żywe,stawało się jednostki, zmiana pozycji w rodzinie przy zachowaniu
podmiotem tych praw w momencie narodzin obywatelstwa i wolności (adrogatio, conventio in manum,
Dziecko poczęte uważane jest za narodzone ilekrod chodzi o jego oddania in mancipio lub zwolnienia z mancipium, adoptio,
korzyści emancipatio, diffarreatio)

24

III. OSOBY PRAWNE str. 86
Osoba prawna – konstrukcja prawna, w której podmiotowośd prawną
posiada w pewnym zakresie nie osoba fizyczna ale zespół osób
(korporacja, stowarzyszenie) lub masa majątkowa (fundacja)
Miały Zdolnośd prawną(dzięki czemu uczestniczyły w obrocie
gospodarczym jako całośd a nie poszczególni członkowie), majątek i
prowadziły działalnośd gospodarczą:
1. Muncipia, civitates – gminy, pewne jednostki które przed
przyporządkowaniem paostu rzymskiemu tworzyły odrębne
organizacje paostwowe
2. Kolonie zakładane na prawie rzymskim lub latyoskim
3. Sodalitates, collegia, corpora – stowarzyszenia, związki osób
wykonujących wspólny zawód, o posobnej sytuacji
majątkowej(kasy zapomogowe) lub związanych kultem religijnym;
Zakładanie stowarzyszenia:
za zgodą senatu bądź princepsa udzielaną na mocy lex Iulia de
collegiis,
tres faciunt collegium – wymóg trzech osób do założenia
stowazyszenia, ale do istnienia juz założonego stowarzyszenia
wystarczała 1 osoba,
syndicus – syndyk, organ stowarzyszenia dokonujący wszelkich
czynności w jego imieniu
majątek i kasa stowarzyszenia
4. provilegia fisci – fiscus, wyposażony w szereg przywilejów w tym
instrumenty cywilno - prawne
fiscus – majątek paostwowy pozostawiony do dyspozycji cesarza,
przechodził na następnego cesarza
patrimonium Caesaris – prywatny majątek cesarza nie przechodził
na następnego cesarza
5. aerarium – skarb paostwa należący do narosu rzymskiego, zarządzany
przez kwestorów a później przez praefectii aerarii, działający jako
zastępcy bezpośredni
fisci – skarby poszczególnych prowincji
6. ecclesiae – instytucje kościelne posiadające zdolnośd prawną,
umożliwiające kościołom i klasztorom nabywac mojątki (głównie
przez testamenty) i zaciągad długi
7. piae causae – fundacje dobroczynne, masy majątkowe przeznaczone na
cele dobroczynne (szpitale, przytułki), majątek pochodził z
darowizn
oeconomus – zadządca majątku fundacji dobroczynnej pod
nadzorem władz kościelnych
Prawa majątkowe przysługiwały osobom prawnym (stowarzyszeniu
/fundacji) a nie ich członkom, którzy nie odpowiadali swoim majątkiem za
długi osoby prawnej, za które osoba prawna jako taka.
Rzymskie prawo nie przewidywało terminu „osoba prawna” ale
wykształciło zespół norm ich dotyczących.

25
 Rodzaje władzy pater familias:
Manus – nad żoną
Patria potestas – nad dziedmi
Dominica potestas – nad niewolnikami
ROZDZIAŁ V str 86
Prawo rodzinne obejmowało grupy zagadnieo:
RODZINA Małżeostwo: jego powstanie, rozwiązanie, unieważnienia, stosunki
prawne między małżonkami
Stosunki prawne między pater familias a alieni iuris
Opiekę, kuratelę

I. WPROWADZENIE str. 89

Familia – rodzina rzymska, instytucja społeczna i polityczna, na której

czele stał pater familias, termin obejmował wolne osoby
powiązane więzami prawnymi albo przynależny do tych osób
majątek wraz z niewolnikami; obejmował także personae in
mancipio
Famuli – węższe znaczenia familia, obejmujące niewolników
Pater gentis – głowa rodu
Pater familias – mężczyzna, obywatel rzymski, właściciel majątku i
zwierzchnik osób będących pod jego władzą, które były mu
podporządkowane, dzieliły z nim stanowisko społeczne i
polityczne, korzystały z jego opieki a po śmierci z reguły
dziedziczyły jego majątek i kult. Mógł piastowad rolę tutora i
kuratora.
II. PRAWO MAŁŻEOSKIE str. 90
1. ZARĘCZYNY
Sponsalia – zaręczyny, zapowiedź i wzajemne przyrzeczenie zawarcia
małżeostwa w przyszłości, oddania przyszłej żony pod władzę
przyszłego męża, którego niedotrzymanie uprawniało do kary
pieniężnej; mogło poprzedzad ślub
Sponsalia sunt mentio et repromissio nuptiarum futuramum
Sponsio - W prawie archaicznym: uroczysty kontrakt słowny ojców osbób
zaręczających się(bez względu na ich wolę) lub namych
narzeczonych o ile byli sui iuris

26
Nudus consensus – pod koniec republiki i w okresie pryncypatu:
nieformalne porozumienie, którego zerwanie nie powodowało
żadnych konsekwencji
Arrha sponsalicia – w prawie poklasycznym: zadatek zaręczynowy, tracony
przez narzeczonego w przypadku bezpodstawnego zerwania
zaręczyn, zwracany czwórnie lub podwójnie w przypadku
zerwania przez narzeczoną
Quasiadfinitas – stosunek zbiliżony do powinowactwa, rodzący się między
jednym z narzeczonych a krewnymi drugiego
2. IUSTUM MATRIMONIUM
A. DEFINICJE MAŁŻEOSTWA
Iustum matrimonium – (iustae ac legitimae nupitae), Małżeostwo,
instytucja społeczno – obyczajową a nie prawną, czynnośd prywatna,
nieformalna
Definicje małżeostwa:
1. nupitae sunt coniunctio maris et feminae et consortium omnis vitae,
divini et humani iuris communicatio – małżeostwo to związek między
mężczyzną a kobietą stanowiący wspólnotę całego żcia zaróno
według prawa boskiego jak i ludzkiego
2. nupitae autem sive matrimonium est viri et mulieris coniunctio,
individuam conseutudinem vitae continens – związek mężczyzny i kobiety
obejmujący nierozłączny sposób życia
27
Strona prawna małżeostwa:
Brak definicji od strony prawnej
Określanie wymogów jakim odpowiadad ma iustum matrimonium,
głównie w celu ustalenia skutków małżeostwa, o ile powstały:
- wzajemne uprawnienia małżonków
- uprawnienia ojca w stosunku do dzieci, które zrodzone w iustum
matrimonium wchodziły pod patria potestas, co powodowało nad
nimi ius vitae ac necis ojca oraz możliwośd dziedziczenia z ojca
przez nich.
Ius vitae ac necis – prawo życia i śmierci
B. ZAWARCIE MAŁŻEOSTWA
Brak regulacji sposobu zawarcia małżeoswa, które było czynnością
prywatną i nieformalną.
Czynności towarzyszące zawarciu małżeostwa – okoliczności o obrzędy
stanowiące dowód zawarcia małżeostwa, np:
Deductio in domum maritii – wyprowadzenie kobiety do domu
męża
C. WYMOGI IUSTUM MATRIMONIUM
Impedimenta matrimonii – przeszkody małżeoskie, okoliczności
niepozwalające zawrzed małzeostwa, nie znane w prawie
klasycznym
Iustae naptiae – wymogi zawarcia małżeostwa od strony wyłącznie
pozytywnej, przesłanki, które powinny byd spełnione aby związek
był uznany za małżeostwo w świetle ius civile
Wymogi skutecznego zawarcia małżeostwa: D. ROZWIĄZANIE MAŁŻEOSTWA

Conubium – możnośd wzięcia żony zgodnie z prawem, wynikające z Brak regulacji prawnych rozwiązania małzeostwa, będącego instytucją
posiadania obywatelstwa rzymskiego lub ius conubii wolną
Nieważnośd umów wykluczających rozwód i stypulacji ustanawiających
Ius conubii – przywilej przyznawany nieobywatelom rzymskim
kary dla tego kto dokona rozwodu
polegający na zezwoleniu zawierania małżeostwa z
Rzymianami; Univira – kobieta mająca tylko jednego męża, cieszyła się specjalnym
szacunkiem
Dodatkowe ograniczenia conubium: brak conubium plebejuszy do
patrycjuszy, senatorów do wyzwolenic i między krewnymi w linii
Sposoby rozwiązania małżeostwa:
prostel lub bocznej
1. w przypadku ustania affectio maritalis
Mężczyzna i kobieta są dojrzali i sui iuris i wyrażają zgodę, albo zgodę
taką wyrażają ojcowie gdy osoby są alieni iuris Devortium – zgodne porozumienie obu stron co do rozwiązania
małżeostwa
Nupitas non concubitus sed consensus facit – wyrażenie zgody a nie
faktyczne pożycie uważane za chwilę powstania małżeostwa Repudium – zerwanie małżeostwa na skutek wyrażenia woli przez
jednego z małżonków:
Zgoda musiała trwad rpzez cały czas małżeostwa a nie tylko w
- w przypadku małżeostw połaczonych conventio in manum, mógł
momencie zawarcia
tego dokonad tylko mąż
- w przypadku niepołączonych conventio in manum każda ze stron
Dojrzałośd fizyczna nupturientów (chłopcy 14 lat, dziewczynki 12)
mogła tego dokonad
Affectio maritalis – trwała, zgodna wola kobiety i mężczyzny Oświadczenie woli zerwania związku – początkowo w dowolnej formie, od
pozostawania w związku małżeoskim czasów Augusta obligatoryjnie forma pisemna
Libellus repudii – oświadczenie rozwodu w formie listu
2. śmierd jednego z małżonków
3.capitas deminutio maxima lub media (utrata wolności lub
obywatelstwa)

28
 3. CONVENTIO IN MANUM
Konstrukcja małżeostwa była zawsze taka sama ale stosunki między
małżonkami zeleżały od tego czy żona wchodziła w skład rodziny
agnacyjnej męża.
Conventio in manum – wejście żony pod manus męża albo jego ojca gdy
mąż był alieni iuris
Formy conventio in manum:
Confarreatio – najbardziej skomplikowana, dostępna jedynie
patrycjuszom, odbywała się w obecności kapłanów(których funkcje
mogli pełnid tylko urodzeni z małżeostw w których matka weszła pod
władzę męża przez confarreatio) i 10ciu świadków, obejmowała
ofiarowanie jowiszowi chleba orkiszowego, od początku pryncypatu
nie wywierało skutków ciwylnoprawnych i zawierane było jedynie
sacrorum causa – dla celów sakralnych
Coe(umlaut)mptio – prostsza forma dokonywana za pomocą
mancypacji, w obecności 5ciu świadków i libripensa, za pomocą
symbolicznej zapłaty, mąż jakby kupował władzę małżeoską od pater
familias lub od niej samej jeśli była sui iuris
Usus – wejście żony pod władzę męża na skutek rocznego
nieprzerwanego przybywania w jego domu
Usurpatio trinoctii – trzydniowe opuszczenie domu męża przez żonę,
wystarczające do tego by mąż nie przejął nad nią władzy
Od Igo wieku p.n.e. kobieta będąca w małżeostwie była sui iuris o ile nie
znajdowała się w manus
Coe(umlaut)ptio fiduciae causa – sposób pozbycia się niewygodnego
tutora lub umożliwienia sporządzenia testamentu
29
Stosunki prawne żony po wejściu w rodzinę agnacyjną męża:
filiae loco – agnacyjna córka (swego męża)
sororis loco – agnacyjna siostra (swych dzieci, w tym sensie że
dziedziczyła na równi z nimi, mąż nie nabywał nad nią patria potestas
tylko manus)
Stosunki prawne żony niewchodzącej w rodzinę agnacyjną męża:
stosunki kognacyjne z własnymi dziedmi
Obowiązek uwolnienia żony spod manus po rozwodzie:
diffarreatio – akt przeciwny do confarreatio
remancipatio – akt przeciwny do coe(umlaut)ptio i usus
4. STOSUNKI OSOBISTE I MAJĄTKOWE MIĘDZY MAŁŻONKAMI
A. STOSUNKI OSOBISTE
Reverentia – obowiązek wzajemnego szacunku między małżonkami bez
względu na istnienie conventio in manum, skutkujący
niemożnością wnoszenia względem siebie nawet po ustaniu
małżeostwa skarg inflamujących, np zamiast inflamującej actio
furti można było wnieśd jedynie odszkodowawczą actio rerumam
amotarum – skargę o zwrot zabranych rzeczy
Mater familias – zaszczytne miano jakie otrzymywała żona
Honor matrimonii – dzielenie statusu społecznego swego męże przez
żonę, która powinna zamieszkiwad z mężem, wychowywad dzieci
zgodnie z jego wskazówkami i dochowywad mu wierności
Adulterium – cudzołóstwo, karane w przypadku niewierności żony nawet 2. małżeostwa połączone conventio in manum
śmiercią, konsekwencje niewierności męża dopiero w okresie
żona wchodząc w małżeostwo była sui iuris
chrześcijaostwa
- Sukcesja uniwersalna majątku żony przez męża
- Capitas deminutio minima żony (stanie się alieni iuris)
Uprawnienia męża w stosunku do żony:
- Utrata przez żonę podmiotowości prawnej
Mniejsze niż w stosunku do dzieci - Specyficzny rodzaj całkowitej współności majątkowa małżonków
Nie mógł jej sprzedad, zastawid której właścicielem był mąż
Brak prawa życa i śmierci
Gdy istniało conventio in manum: żona będąca pod władzą ojca w chwili zawarcia małżeostwa
- Iudicium domesticum – sąd domowy, składający się z - Zerwanie więzi z dotychczasową rodziną agnacyjną
najbliższych krewnych męża i żony stosowany do sądzenia żony - Utrata praw majątkowych w dotychczasowej rodzinie, nabycie ich
przez męża w rodzinie męża
- Rei vindicatio oraz interdictum de uxore exhibenda vel ducenda – - Specyficzny rodzaj całkowitej współności majątkowa małżonków
sposoby domagania się męża wydania żony przez osobę trzecią, której właścicielem był mąż
która ją przetrzymywała
- Silniejsza pozycja męża po rozwodzie

C. POSAG

Dos – posag, przysporzenie majątkowe na rzecz męża, który zobowiązany

B. STOSUNKI MAJĄTKOWE
1. małżeostwa nie połączone conventio in manum
- Żona pozostawała nadal w swojej rodzinie agnacyjnej, zachowując
prawo do dziedziczenia w niej
- Brak praw żony do dziedziczenia ze strony męża
- Po śmierci ojca: stawała się sui iuris i dziedziczyła majątek do
którego mąż nie miał żadnych praw, mógł conajwyżej zarządzad
nim za jej zgodą.
- Całkowita rozdzielnośd majątkowa
był zarówno w małżeostwie połączonym jak i niepołączonym z
conventio in manum ponosid koszty utrzymania żony i całego
domu
Dos profecticia – posag ustanowiony przez ojca lub dziadka żony
Dos adventicia – posag ustanowiony przez samą żonę o ile była sui iuris
lub inną osobę, np jej dłużnika
Formy ustanawiania posagu:
- Dotis datio – przeniesienie własności rzeczy posagowych
- Dotis dictio – jednostronne przyrzeczenie posagu
- Dotis promissio – przyrzeczenie posagu w formie stypulacji
- Pollicitatio dotis oraz pactum dotale – nieformalne sposoby
ustanowienia posagu w okresie poklasycznym

30
Zwrot posagu: D. DONATIO ANTE NUPTIAS

 pierwotnie: Donatio ante nupitas – wynikający z zakazu darowizn między małżonkami

Rozwód:moralny obowiązek męża zwrotu posagu zwyczaj darowizn przez zawarciem małżeostwa
Śmierd męża: dziedziczenie żony jako sui heredes lub zapisanie
W czasie trwania małżeostwa:
przez męża w testamencie
Faktycznie zatrzymywał ją mąż
 od IIIw.p.n.e.
Po ustaniu małżeostwa:
Dos recepticia – zobowiązanie męża do zwrotu posagu w formie
stypulacji, na podstawie której pretor wydawał actio ex stipulatu o Możliwośd domagania się jej wydanie przez żonę gdy:
zwrot całego posagu (założenie z góry, że małżeostwo może się Zmarł mąż a nie mieli dzieci
rozpaśd) Rozwód był zawioniony przez męża
Actio ex stipulatu – skarga o natychmiastowy zwrot całego posagu
pozostawała u męża gdy:
Actio rei uxoriae – skarga byłej żony przeciw mężowi udzielana Żona zmarła a nie mieli dzieci
przez pretora w przypadku braku stypulacji, należała do skarg Rozwód zawioniony był przez żonę
dobrej wiary; powodowała natychmiastowy zwrot przedmiotów,
przypadała dzieciom gdy:
ale rzeczy będące zamiennikami mogły byd zwrócone w trzech
Jeden z rodziców zmarł, wtedy drugiemu rodzicowi przysługiwało
rocznych ratach
jedynie ususfructus darowizny
Ius retenrionis –prawo retencji, prawo męża pozwanego skargą
Ususfructus darowizny – użytkowanie darowizny
actio rei uxoriae do zatrzymania pewnych części majątku,
nie mogącej przekraczad połowy posagu
W razie śmierci męża: prawo żony do żądania wydania posagu od
spadkobierców męża

 od 530 r.
zamiast actio rei uxoriae można było wnosid actio ex stipulatu
nawet bez zawarcia stypulacji

31
 5. USTAWODAWSTWO MAŁŻEOSKIE AUGUSTA 2. Strupum – stosunek z wdową lub panną, przestępstwo prawa
publicznego
Prawne regulacje związków:
Sposoby powództwa:
Prawne uznanie jedynie iustum matrimonium
Accusatio iure publico – natychmiastowe wytyczenie procesu karnego przy
Neutralnośd prawna wobec: przelotnych związków pozamałżeoskich
stuprum
z niewolnicami, aktorkami, kobietami skazanymi za przestępstwo
Kary w procesie karnym:
natury obyczajowej i nierządnicami oraz trwałych konkubinatów
Relegatio
Wszystkie inne były karane

B. LEX IULIA DE MARITANDIS ORDINIBUS

A. LEX IULIA DE ADULTERIIS COERCENDIS
Lex Iulia de adulteriis coercendis – prawo regulujące adulterium i Lex Iulia de maritandis ordinibus – obowiązek pozostawania w związku
zrównujące je z stuprum małżeoskim mężczyzn z wieku 25 – 60 i kobiet 20 – 50;
W przypadku rozwiązania małżeostwa (śmierd/rozwód) należało
1. Adulterium – stosunek z zamężną kobietą, przestępstwo prawa od razu zawrzed nowy związek
publicznego;
Vacatio – okres w czasie którego kobiety mogły powstrzymad się od
Sposoby powództwa: powtórnego zamążpójścia
Accusatio iure patris – prawo ojca karania córki i cudzołożnika nawet Cealibes – osoby niepozostające w związku małżeoskim, nie mogły
karą śmierci otrzymywad niczego z testamentu a przewidziane dla nich
przysporzenie przechodziło na osoby widniejące w testamencie i
Accusatio iure mariti – prawo męża karania żony i cudzołożnika; mógł
mające dzieci a jeśli takich nie było, na skarb paostwa
zabid cudzołożnika ale nie żonę
Obowiązek repudium
Lenocinium – przestępstwo polegające na nierozwiedzeniu
C. LEX PAPIA POPPEA
się męża z żoną która go zdradziła, groziła za nie
odpowiedzialnośd karna
Lex Papia Poppaea – prawo zakładające obowiązek posiadania dzieci
Accusatio iure extranei – prawo każdego wystąpienia z oskarżeniem
Orbi – osoby bezdzietne, otrzymywały tylko połowę przysporzenia a
w procesie karnym o ile ojciec lub mąż pozostawali bierni przez
przewidziane dla nich przysporzenie przechodziło w połowie na
60 dni
osoby widniejące w testamencie i mające dzieci a jeśli takich nie
było, na skarb paostwa
Kary w procesie karnym:
Relegatio - wygnanie na wyspęi konfiskata części majątku

32
Capacitas – pełne prawa w zakresie prawa spadkowego, uwarunkowane
posiadaniem jednego wspólnego dziecka przez małżeostwo
Concubinatus – konkubinat, faktyczne trwałe pożycie mężczyzny z
Ius trium liberorum – przywilej przyznawany osobom posiadającym
conajmniej trójkę dzieci, skutkował:
dla kobiet:
uzyskaniem pełnej zdolności do czynności prawnych i możnośd
sporządzenia testamentu bez auctoritas tutoris
dla mężczyzn:
możliwośd uchylenia się od piastowania tuteli i kurateli,
uzyskanie pełnej capacitas w prawie spadkowym chodby byli
aktualnie bezżenni
D. DODATKOWE OGRANICZENIA
Zakaz małżeostw między senatorami i ich potomkami a wyzwoleocami
oram między wolnourodzonymi a feminae famosae
Feminae famosae – kobiety o nagannej reputacji: stręczycielki,
pochwycone na cudzołóstwie, aktorki
Contubernium – pożycie mężczyzny i kobiety z których chodby jedno było
33
5. KONKUBINAT
kobietą, którzy:
nie mieli względem siebie conubium, np ze względu na:
Zakaz małżeostw między urzędnikami prowincjonalnymi a
kobietami z tej prowincji
Zakaz małżeostw żołnierzy
nie istniała między nimi affectio maritalis
chcieli uchylid się od skutków prawnych małżeostwa
(konkubinat nie wywierał żadnych skutków prawnych) np:
Dzieci z konkubinatu nie były objęte patria potestas, ojciec
nie miał w stosunku do nich żadnych uprawnieo ani
obowiązków zwłaszcza natury majątkowej w prawie
spadkowym (brak dziedziczenia beztestamentowego)
Możnośd wzajemnego obdarowywania się przez partnerów
oraz zerwania związku bez żadnych konsekwencji
Początkowo związek niemonogamiczny: można było w nim
trwad pomimo ważnego małżeostwa
niewolnikiem
 B. URODZENIE Z IUSTUM MATRIMONIUM

Tollere liberum – uznanie dziecka przez ojca

III. PATRIA POTESTAS str. 102
Metody ustalania czy dziecko zrodziło się z iustm matrimonium:
1. domniemanie, że dziecko pochodzi z małżeostwa jesli zrodziło się nie
1. WEJŚCIE POD PATRIA POTESTAS wcześniej niż w 182 dniu po jego zawarciu i nie później niż w 300 dniu po
jego rozwiązaniu
A. UWAGI WSTĘPNE
2. domniemanie, ze ojcem dziecka jest mąż matki
Sposoby wejścia pod patria potestas: Mater samper est, pater vero est, quem nupitae demonstrant
zrodzenie z iustum matrimonium (decydowała chwila poczęcia Można je było obalid udowadniając nieobecnośd w okresie poczęcia
dziecka) dziecka
przysposobienie
legitymowanie
C. PRZYSPOSOBIENIE: ADOPTIO I ADROGATIO
Liberi naturales/spurii/vulgo quaesiti – dzieci pozamałżeoskie, nie
wchodzące pod patria poterstas, nabywały status libertatis i 1. Adoptio
civitatis jaki miała ich matka w chwili urodzenia dziecka.
Adoptio – adopcja, możliwa jedynie w stosunku do alieni iuris,
Favor libertatis – wykształcona w okresie cesarstwa reguła, że dziecko dokonywana na pomocą mancipatio i in iure cessio
niewolnicy rodzi się wolne o ile matka była wolna w chwili W przypadku syna: wychodził on spod władzy ojca dopiero po
poczęcia bądź rodzenia trzykrotnym sprzedaniu; następnie przeprowadzano in iure cessio
(pozorny proces windykacyjny) w którym adoptujący oświadczał
Dziecko pozamałżeoskie rodzone przez rzymiankę stawało się sui iuris, nie przed pretorem, że ma nad nim patria potestas a ojciec nie
było niczyim agnatem a kognatem jedynie matki i jej krewnych zaprzeczał, po czym pretor dokonywał addictio

Reformacja adoptio przez Justyniana:

Adoptio plena – forma adopcji gdy adoptującym był krewny wstępny
(ascendt) adoprowanego, na jego skutek adoptowany wchodził
pod patria potestas, zrywając wszelkie więzi prawne z
dotyczasową rodziną

34
Adoptio minus plena – forma adopcji gdy adoptującym była osoba obca,
adoptowany nie przechodził pod jej władzę , pozostawał nad pod
władzę ojca dotychczasowej rodziny, miał jednak prawo
beztestamentowego dziedziczenia po adoptującym
Reformacja procedury adopcyjnej przez Justyniana:
Złożenie do protokołu przed iudex (urzędnikiem) oświadczenia woli
przez adoptującego i oddającego w adopcję w obecności
adoptowanego który o ile był osobą dojrzałą musiał wyrazid zgodę.
Dopuszczenie adopcji przez kobietę, której dzieci zmarły
2. Adrogatio
Adrogatio – przysposobienie (początkowo jedynie:) dorosłego mężczyzny
sui iuris (później również niedojrzałego lub kobiety), który stawał
się alieni iuris, czyli tracił podmiotowośd prawną, jego majątek
podlegał sukcesji uniwersalnej na rzecz pater familias, a pod jego
władzę wchodziły również osoby będące pod włądzą osoby
przysposabianej. Stosowane do zapewnienia kontynuacji rodu w
rodzinach bezpotomnych
Adrogatio per rescriptum principis – forma adrogatio dokonywana na
drodze reskryptu, ustanowiona ze względu na to, że na prowincji z
powodu braku comitia curiatia i liktorów adrogatio było
niemożliwe, później zastąpiła adrogatio na terenie Rzymu i
prowincji
D. LEGITIMATIO
Legitimatio – legitymacja, wykształcony w okresie dominatu sposób
wejścia pod patria potestas przez liberi naturales(dzieci zrodzone
w konkubinacie), uzyskanie przez nie pozycji dziecka zrodzonego z
iustum matrimonium.
Formy legitymacji:
Legitimatio per subsequens matrimonium – poprzez zawarcie
małżeostwamiędzy konkubentami
Legitimatio per rescriptum principis – przez reskrypt cesarski wydany na
wniosek naturalnego ojca

Proces adrogatio:
Comitia curiata – współudział zgromadzenia ludowego w adrogatio;
w I w. p.n.e jego funkcję przejęło 30 liktorów,
Sprawdzenie przez kolegium pontyfików spełnienia wymogów: norm
prawa sakralnego i celu (czy nie jest na szkodę adrogowanego)
Iusiurandum – przysięga składana przez adrogujcego, że jego zamiary
wobec adrogowanego są uczciwe
Rogare – zapytanie adrogującego o zgodę na adrogację kierowane do
zromadzenia (pozytywna lub negatywna odpowiedź)

35
 2. UPRAWNIENIA I OBOWIĄZKI WYNIKAJĄCE Z PATRIA POTESTAS B. OBOWIĄZKI PATER FAMILIAS

A. UPRAWNIENIA PATER FAMILIAS 1. zapewnienie utrzymania

2. boni mores – dobre obyczaje, zgodnie z którymi zobowiązany był
1. Ius vitae ac necis – prawo życia i śmierci,
wychowad swoje dziecko
ograniczenia:
3. wykształcenie zgodne z pochodzeniem, stanem majątkowym, zasadami
- obowiązkiem wychowania wszystkich synów i pierworodnej córki i
moralnymi i prawnymi
zakazem zabijania dzieci do 3go roku życia
- Iudicium domesticum – najbliżsi krewni, w obecności których pater
familias musiał przeprowadzid śledztwo, jeśli chciał ukarad
C. PIETAS
karą śmierci dzieci starsze które popełniły przestępstwo;
musieli oni zaaoprobowad wyrok
Pietas – oparte na miłości między ojcem a dziedmi poczucie obowiązku,
- Obowiązkiem pokazania sąsiadom kalekiego noworodka, mógł jednak
wzajemnego, dobrowolnego służenia sobie
go zabid
- Parricidium – kwalifikowana postad zabójstwa w przypadku zabójstwa
dziecka przez ojca zdelegalizowanego przez Konstantyna
Wielkiego.
- Poena cullei – specjalna kara śmierci jakiej podlegał ojciec zabijając
dziecko
3. WYJŚCIE SPOD PATRIA POTESTAS
2. prawo i obowiązek ukarania zgodnie z interem paostwa dziecko –
przestępcę, jesli tego nie uczynił, sam podlegał notom cenzorskim ( w
okresie pryncypatu wyłączono zbrodnie o charakterze politycznym spod
Naturalne sposoby wyjścia spod patria potestas:
kompetencji ojca)
Śmierd ojca
Wybór syna na urząd kapłaoski
3. możnośd porzucenia i sprzedania dziecka
Stanie się przez córkę westalką
Ograniczenia: Utrata obywatelstwa rzymskiego lub skazanie ojca na roboty w
Utrata patria potestas po trzykrotnej sprzedaży syna kopalni
W okresie poklasycznym: ograniczenia sięgające nawet kar za
porzucenie
Zawieszenie położenia dzieci na okres przebywania ojca w niewoli
Fiducjarna sprzedaż- dokonywana dla wywołania skutków takich jak
wojennej, ze względu na ius postliminii
emancipatio i adoptio

36
Sztuczne sposoby wyjścia spod patria potestas:
Emancipatio – czynnośd przeprowadzana za pomocą mancipatio i in iure
cessio, skutkowała zerwaniem więzi agnacyjnych
Postępowanie emancypacyjne:
W przypadku syna:
trzykrotna sprzedaż zaufanej osobie, która wyzwalała go za pomocą
manussimo, w praktyce po trzeciej sprzedaży wykupywał go ojciec i
sam go wyzwalał w celu uzyskania prawa patronatu
W przypadku córek i wnuków:
wystarczała jednokrotna sprzedaż
Reskrypt cesarski – w okresie poklasycznym, możliwośd emancypacji
poprzez oświadczenie woli przed sądem
Za czasów Augustyna:
4. SYTUACJA PRAWNA OSÓB BĘDĄCYCH POD PATRIA POTESTAS
Początkowo:
Podobnie jak niewolnicy:
Brak par majątkowych
Możliwośd peculium oddanego synowi, które ojciec mógł w każdej
chwili odebrad
Możliwośd skarg z zobowiązao kontraktowych aleni iuris,
udzielanych przeciwko ojcu: actio de pecilio, actio tributoria, actio
quod iussu, actio de in rem verso, actio exercitoria, actio institoria
37
Z koocem republiki:
Traktowanie zobowiązao konraktowych filius familias (tylko
mężczyzn) jako zobowiązao cywilnych, z którcyh można było
wytoczyd skargę i uzyskad zasądzenie, z wyłączeniem egzekucji
osobistej(syn był pod władzą ojca) i majątkowej(nie miał majątku)
Senatus consultum Macedonianum – uchwała zakazująca udzielania
synom pożyczek, które rodziły tylko zobowiązania naturalne,
dochodzenie jej zwrotu spotykało się z exceptio senatus
consultum Macedonianum
exceptio - zarzut procesowy, środek prawny przeciwstawiany
przez pozwanego roszczeniu powoda w procesie.
Odpowiedzialnośd noskalna pater familias za alieni iuris który
popełnił delikt, za wysądzoną z tytułu skargi z odpowiedniego deliktu
kwotę ojciec zobowiązany był zapłacid lub dokonad noxae datio
(wydania sprawcy)
Przyznanie ograniczonej zdolnośdi prawnej majątkowej filius familias
Peculium castrense – majątek nabyty przez syna w ramach służby
wojskowej, lub darowany przez rodziców i krewnych synowi
pełniącemu służbę wojskową, mógł nim swobodnie zarządzad
za życia i w testamencie, dopiero gdy nie sporządził
testamentu, dziedziczył po nim ojciec. Ze względu na
peculium castrense syn alieni iuris uzyskiwał podmiotowośd
prawną
Castrum – obóz
 Peculium quasi castrense – majątek jak syn otrzymywał w związku z
pełnieniem różnych godności paostwowych, mógł nim
swobodnie zarządzad za życia i w testamencie, dopiero gdy
nie sporządził testamentu, dziedziczył po nim ojciec. Ze
względu na peculium quasi castrense syn alieni iuris
uzyskiwał podmiotowośd prawną
Dziedziczenie bona materna – spadek po matce, stawał się
własnością syna, nad którą ojciec miał jedynie ususfructus,
zasada rozciągnięta później na majątek spadkobrany lub
podarowany od wstępnych matki.
Za justyniana:
Peculium profecticium – majątek otrzymany przez syna od ojca, który
stanowił własnośd ojca
Peculium adventicium – wszytskie nabytki syna niebędące peculium
profecticium, własnośd syna, którą mógł swobodnie dysponowad, ze
względu na nie otrzymywał podmiotowośd prawną
majątkową
38
IV. OPIEKA (TUTELA) I KURATELA str. 110
1. POWOŁANIE OPIEKUNA
Tutela – opieka, wyznaczana w przypadku gdy osoba sui iuris nie była w
stanie pokierowad swymi czynami i potrzebowała pomocy kogoś
doświadczonego (piecza nad pupilem i jego majątkiem),
mogły jej podlegad:
Tutela impuberum – niedojrzałe kobiety i mężczyźni
Tutela mulierum – dojrzałe kobiety
Powołanie opiekuna mogło nastąpid:
Tutela testamentaria – powołanie opiekuna w testamencie w ściśle
określonej formie, impratywnymi słowami
Tutela legitima – opieka z mocy ustawy XII tablic, wprawowali ją
najbliżsi agnaci jeśli ojciec nie wyznaczył opiekuna dla dzieci
lub żony (początkowo tylko mężczyźni, później też kobiety i
kognaci)
Tutela dativa – opiekun wyznaczony w sytuacji gdy ojciec nie
powołał żadnego w testamencie i brak było krewnych,
wyznaczany przez:
preator urbanus
namiestnika prowincji
preator tutelaris- specjalny urząd powołany do
wyznaczania tutela dativa
 2. TUTELA IMPUBERUM 3. TUTELA MULIERUM

Tutor impuberis – zarządca majątku pupila, uczący go jak należy Tutela mulierum – opieka nad kobietami dojrzałymi niezbędna w okresie
prowadzid sprawy majątkowe, ustawy XII tablic ze względu na wykluczenie kobiet z udziału w
procesie legisakcyjny i czynnościach formalnych
Zdolnośd do czynności prawnych pupila:
Interpositio auctoritatis tutoris – zezwolenie wydawane przez tutora,
Zdolnośd do wykonywania aktów przysparzających (powiększających którego udzielienie było potrzebne do najważniejszych czynności
majątek) po ukooczeniu 7go roku życia prawnych jak: wyzwolenie niewolnika, testament, mancypacja,
zaciągnięcie zobowiązania o wielkiej wadze
Zdolnośd do wykonywania czynności rozporządzających i
zobowiązujących, powodujących uszczuplenie majątku jesli uzyska
Tutoris optio – wprowadzona w II w.p.n.e możliwośd wyboru (nawet
interpositio auctoritatis tutora – udzielenie przyzwolenia na zawarcie
wielokrotnego) opiekuna przez żonę na mocy odpowiedniego
czynności
sformułowania umieszczonego w testamencie zmarłego męża
Wygaśnięcie tutela impuberum: Ius trium liberorum – akt znoszący opiekę nad kobietami ustanowiony
przez Augusta, mówiący, że kobieta która urodziła troje
po osiągnięciu dojrzałości przez pupila, kiedy to tutor powinien
(wyzwolenica 4) dzieci pozbywała się opiekuna
rozliczyd się ze swej działalności finansowej
w chwili śmierci tutora lub pupila
W II w. n.e pretor mógł zmusid tutora do udzielenia interpositio
capitis deminutio tutora lub pupila
auctoritatis tutoris
Odpowiedzialnośd tutora w przypadku niewłaściwego sprawowania opieki
Brak możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności za niewłaściwe
accusatio suspeci tutoris – infamująca skarga popularna, o sprawowanie opieki
charakterze karnym, mająca na celu odsunięcie
testamentowego tutora od opieki
actio rationibus distrahendis – skarga wytyczana przez pupila po jego
dojściu do dojrzałości, przeciw opiekunowi który
sprzeniewierzył jego majątek, o jego wartośd in duplum
in duplum - podwójnie
rationes – rachunki, ich niewłaściwe rozliczanie mogło byd
podstawą skargi actio rationibus destrahendis
actio tutelae – skarga inflamująca o chrakterze „jakby
kontraktowym”, przysługiwała pupilowi i opiekunowi

39
 4. KURATELA
Kuratela – instytucja stosowana do ochrony majątku osoby a nie osoby
A. CURA FURIOSI I CURA PRODIGI
Cura furiosi – kuratela nad osobami chorymi umysłowo
Cura prodigi – kuratela nad marnotrawcami
Postępowianie zmierzające do przyznania cura furosi lub prodigi:
Ustalenie o chorobie umysłowej lub marnotrawstwie, przez:
początkowo przez radę familijną
w okresie ustawy XII tabli przez pretora
później również przez prefekta Rzymu i namiestnik prowincji,
przeprowadzenie przez nich cognitio zakooczonego dekretem
pozbawiającym zarządu majątkiem i wyznaczającym kuratora, którym
z mocy prawa mógł był agnat lub kognat a gdy ich nie było, wyznaczał
go pretor
B. MINORZY
Minor – osoba sui iuris, dojrzała poniżej 25go roku życia
Puberes minores viginti quinque annis – ochrona prawna osób dojrzałych,
które nie ukooczyłu 25go roku życia, w przypadku oszukania
minora, każdy (actio popularis) mógł wnieśd actio legis Leatoriae o
ukaranie kontrahenta.
Exeptio – zarzut procesowy, pretor udzielał go minorom w razie
niekorzystnych skutków czynności prawnych przez nich zawartych
40
Restitutio in integrum – przywrócenie minorowi stanu pierwotnego w
razie niekorzystnych skutków czynności prawnych przez nich
wykonanych
Curator minorum – ustanawiany dla minora na jego prośbę kurator, który
współuczestniczył w danej czynności prawnej i udzielał
consensusu (przyzwolenia), w przypadku udzielenia consensusu,
minorowi nie przysługiwało exceptio i restitutio in integrum;
Początkowo ustanawiany przez magistraturę
(pretor/namiestnik prowincji) na wniosek minora do podjęcia
konkretnej czynności prawnej, później do zarządu całym
majątkiem, z czasem każdy minor miał kuratora
Kurator traktowany był jako zastępca, nie miał interpositio
auctoritatis tutoris, jedynie consensus
Actio negotiorum gestorum – środek pociągnięcia kuratora do
odpowiedzialności przez minora
Kuratorzy ustanawiani w konkretnych sprawach:
Curator hereditatis iacentis – kurator ustanowiony dla strzeżenia
nieobjętej masy spadkowej
Curator ventris – kurator ustanowiony dla ochrony interesów dziecka
poczętego
Curator debilium personarum – kurator ustanowiony do pomocy
starcom, chorym lub ułomnym
Curator absentis – kurator ustanowiony do załatwienia spraw osób
nieobecnych

V. ZDOLNOŚD DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH str. 114
Zdolnośd do czynności prawnych – zdolnośd do samodzielnego składania i
przyjmowania oświadczeo woli wywołujących skutki prawne,
nierównoznacza ze zdolnością prawną
1. OGRANICZENIA ZDOLNOŚCI PRAWNYCH, ze względu na:
A. WIEK
Grupy osób rozróżniane ze względu na wiek:
1. infantes
Infantes – dzieci poniżej 7go roku życia,
pozbawione zdolności do czynności prawnych (poza wyjątkowymi
drobnymi aktami życia codziennego), w ich imieniu działał kurator
2. impuberes
Impuberes – chłopcy w wieku 7 – 14 i dziewczęta w wieku 7 – 12 lat,
Ograniczona zdolnośd do czynności prawnych
uważane za niedojrzałe, mogące samodzielnie dokonywad
czynności przysparzające (powiększające majątek) ale nie mogące
samodzielnie bez intepositio auctoritatis tutoris (zgody tutora)
dokonywad czynności rozporządzających i zobowiązujących czyli
uszczuplających majątek,
- negotium claudicans – czynnośd kulejąca, równocześnie powodująca
przyspożenie i obciążenie, jeśli zawarł ją impuberes a kurator
nie wyraził zgody, przyjmowano skutecznośd tylko w zakresie
przysporzenia
41
- rehabilitatio czynności prawnej – zatwierdzenie czynności prawnej,
pupile mogli po wejściu w dojrzałośd na jej drodze uskutecznid
nieuznaną przez tutora czynnośd
- brak prawa zawierania małżeostw i sporządzania testamentu
3. puberes
Puberes – mężczyźni powyżej 14go roku życia
Pełna zdolnośd do czynności prawnych
Minorzy – mężczyźni 14 – 25 lat którzy mieli pełną zdolnośd do czynności
prawnych, ze względu na niedoświadczenie życiowe ustanawiano
im kuratora
B. PŁED
Mężczyźni:
<7 lat – infantes, brak zdolności do czynności prawnych
7 – 14 lat – impuberes, ograniczona zdolnośd do czynności prawnych,
pod opieką tutora
14 – 25 lat – minores, pełna zdolnośd do czynności prawnych, pod
kuratelą
>25 lat – puberes, pełna zdolnośd do czynności prawnych
Kobiety:
<7 lat – infantes, brak zdolności do czynności prawnych
7 – 12 lat – impuberes, ograniczona zdolnośd do czynności prawnych,
pod opieką tutora
>12 lat – ograniczona zdolnośd do czynności prawnych pod opieką
tutora, który musiał wyrazid zgodę na ważniejsze akty prawne,
Ius trium liberorum – wyzbycie się opiekuna przez kobietę która
urodziła trójkę dzieci, uzyskanie pełnej zdolności do czynności
prawnych
Od II w.n.e – kobiety nie podlegały tuteli
 C. STAN UMYSŁOWY

Furiosi – osoby chore umysłowo, pozbawione zdolności do czynności

prawnych, w okresie choroby nad ich majątkiem czuwał kurator ROZDZIAŁ VI str 117
Lucida intervalla – „przebłyski świadomości”, przerwy w chorobie w czasie RZECZY I ICH PODZIAŁY
których furosi odzyskiwali pełną zdolnośd do czynności prawnych

Prodigus – marnotrawca, osoba trwoniąca majątek (zwłaszcza rodowy) i

narażająca rodzinę na ubóstwo. Sytuacja podobna do choroby
umysłowej. Jeśli ktoś został uznany przez cenzora za prodigusa,
pretor w drodze interdictio bonorum odbierał mu początkowo
możośd zarządu majątkiem a później ograniczał jego zdolnośd do
I. POJĘCIE RZECZY str. 117
czynności prawnych, tak że ten mógł dokonywad jedynie
czynności przysparzających a przy rozporządzających i
zobowiązujących działał za niego kurator
1. POJĘCIE RES W PRAWIE RZYMSKIM

Res- rzecz, wieloznaczne pojęcie, mogące oznaczad zarówno sprawę,

okolicznośd, proces a także przedmiot sporu; obejmowało pojęcia
D. CZEŚD OBYWATELSKA
takie jak:
Infamia – utrata czci obywatelskiej, powstała bezpośrednio na skutek Res corporales – przedmiot materialny, przeznaczony do obrotu,
haniebnego czynu (np dezercji) lub pośrednia na skutek wyroku w pojedynczy, wyodrębniony, samodzielny
procesie karnym lub cywilnym Patrimonium, bona – majątek rozumiany jako całośd oraz mogące
wchodzid w jego skład uprawnienia majątkowe
Ograniczenia zdolności do czynności prawnych osób dotkniętych infamią: Res incorporales – rzeczy niematerialne
Niemożnośd bycia świadkiem czynności uroczystych
Niemożnośd występowania w imieniu innych osób (bycia
prokuratorem, kognitem) oraz ustanawiania zastępstw

Turpitudo – forma ujmy czci obywatelskiej

42
 2. POŻYTKI (FRUCTUS)
Fructus naturales – pożytki naturalne (owoce) rzeczy oddzielone od jakiejś
innej rzeczy w drodze normalnej eksploatacji i stanowiące
przychód z tej rzeczy (owoce, mleko, cielę)
Fructus pendentes – częśd rzeczy macierzystej stanowiąca fructus
naturales przed jej oddzieleniem (wełna na owcy)
Fructus separati – fructus pendentes po oddzieleniu od rzeczy
macierzystej, dopiero wtedy powstawał problem kto i z jaką
chwilą je nabył
Fructus civiles – dochody uzyskiwane w drodze czynności prawnej,
opisywane w Rzymie jako loco fructus
II. PODZIAŁY RZECZY
str. 118
1. PODZIAŁY RZECZY W INSTYTUCJACH GAIUSA
A. RES IN PATRIMONIO – RES EXTRA PATRIMONIUM
Ius quod ad res pertinent – prawo dotyczące rzeczy Gaiusa, obejmowało
normy praw majątkowych;
Dokonał on szeregu podziałów mających na celu wykluczenie
rzeczy, które nie mogły się znajdowad w majątku osoby prywatnej
43
Res extra patrimonium – rzeczy znajdujące się poza majątkiem obywatela
rzymskiego
Res in patrimonio – rzeczy jakie znajdowały się w majątku obywatela
rzymskiego; do tej kategorii Gaius zaliczał tylko res private
Podziały res wg Gaiusa:
1. Res divini iuris – rzeczy podległe prawu boskiemu, zawsze należały do
res extra patrimonium
Res sacrae – rzeczy święte, poświęcone bogom z woli ludu
rzymskiego za pomocą lex lub senatus consultum
(świątynie, ołtarze)
Res religiosae – rzeczy otoczone czcią, poświęcone kultowi
zmarłych, dii Manes (grobowce, urny z prochami)
Dii Manes – bogowie rodzinni
Res sanctae – rzeczy uświęcone, czyli oddane pod szczególną
opiekę bogów (mury, bramy miejskie)
2. Res humani iuris – rzeczy podległe prawu ludzkiemu
Res publicae – rzeczy publiczne, należały do ogółu (ulice, place,
teatry, łaźnie, podkategoria rzeczy należących do
wszystkich ludzi n apodstawie prawa naturalnego:
powietrze, woda płynąca, brzegi morza)
Należały do res extra patrimonium
Res private – rzeczy prywatne
Należały do res in patrimonio
Podział ze względu na możliwośd obrotu prawnego:
1. Res in commercio – rzeczy przeznaczone do obrotu prawnego
2. Res extra commercium – rzeczy wyłączone z obrotu prawnego
 B. RES CORPORALES – RES INCORPORALES
Res nec mancipi – rzeczy niezaliczane do res mancipi (czasem cenniejsze
od res mancipi, jak egzotyczne zwierzęta, grunty
Podział według Gaiusa:
prowincjonalne)
1. Res corporales – rzeczy materialne, określane jako:
Przenoszenie własności res nec mancipi:
Res quae tangi possunt – rzeczy, które można poznad za pomocą
Możliwośd przeniesienia własności za pomocą nieformalnej
zmysłu dotyku
traditio
(niewolnik, szafa, złoto)
Podział na res mancipi i res nec mancipi definiował sposób przenoszenia
2. Res incorporales – rzeczy niematerialne, określane jako:
własności
Res quae tangi non possunt – rzeczy, których nie można dotknąd
(prawa, jak: spadkobranie, użytkowanie, zobowiązania)

Podział według Cycerona: 2. INNE PODZIAŁY RZECZY W PRAWIE RZYMSKIM

1. Res quae sunt – rzeczy, które są (fizyczne)
A. RES MOBILES – ReS IMMOBILES
2. res quae intelleguntur - rzeczy, które są uważane za rzeczy
(niematerialne) Res mobiles –rzeczy ruchome, taki, które mogą byd przemieszczane bez
zmiany ich istoty
Res immobiles – nieruchomości, grunty i wszystko co z nimi było złączone,
ich powierzchnia, słup powietrza nad nimi oraz wnętrze ziemi
wraz z kopalinami;
C. RES MANCIPI – RES NEC MANCIPI W stosunku do nich obowiązywały dłuższe terminy zasiedzenia i
osobne interdykty służące do ochrony posiadania
Res mancipi - rzeczy, które w okresie archaicznym Rzymianie uważali za
najcenniejsze (grunty położone w Italii, służebności gruntów
wiejskich, niewolnicy, zwierzęta pociągowe i juczne, uzbrojenie do B. GENUS – SPECIES
walki) Genus – rzeczy oznaczone co do gatunku, określane często triadą:
Przenoszenie własności res mancipi: Pondere, numero, mensura – można zważyd, policzyd zmierzyd
Obowiązek dokonania formalistycznych aktów (świadkowie, (oliwa, zboże, pieniądze)
urzędnik, symboliczne gesty i słowa mające gwarantowad Res fungibiles – rzeczy zamienne, inna nazwa genus
pewnośd obrotu):
Mancipatio Species – rzeczy oznaczone co do tożsamości, cech indywidualnych, rzeczy
In iure cessio niezamienne, przeciwieostwo genus

44
 C. RZECZY ZUŻYWALNE – RZECZY NIEZUŻYWALNE
Rzeczy zużywalne – rzeczy, których normalne użytkowanie prowadzi do
zużycia (żywnośd, pieniądze)
rzeczy zużywalne były oddawane tylko w celu zrobienia
dobrego wrażenia
Ad pompam vel ostentationem – „dla pokazania się”;
nie mogły byd przedmiotem ususfructus, usus, ani najmu
Rzeczy niezużywalne – które nie ulegają zużyciu na skutek normalnego
użytkowania (koo)
tylko one mogły byd przedmiotem komodatu
D. RZECZY PODZIELNE – RZECZY NIEPODZIELNE
Rzeczy podzielne – które można podzielid na cześci bez zmiany
wałaściwości i wartośi (pieniądze, oliwa)
Rzeczy niepodzielne – których nie można podzielid bez zniszczenia lub
zmiany wartości (zwięrzęta, rzeźby)
Quae sine interitu dividi non possunt
Podzielnośd odgrywała ważną role przy świadczeniach, z udziałem kilku
współdłużników lub współwierzycieli.
Współwłasnośd w częściach idealnych – sytuacja, gdy prawo do rzeczy
niepodzielnej przysługuje kilku osobom
45
E. RZECZY POJEDYNCZE – ZŁOŻONE – ZBIOROWE
Rzeczy pojedyncze – stanowiące jednośd pod względem gospodarczym i
prawnym (niewolnik, kamieo, belka, zwierzę)
Corpora ex cohaerentibus – rzeczy złożone, składające się z kilku
pojedynczych elementów połączonych w sposób trwały, tak że
tworzą jedną całośd pod względem ekonomicznym i prawnym
(budynek, wóz);
elementy wchodzące w jej skład traciły osobny byt i stawały się
częścią skłądową, np
tignum iunctum – belka do budowy domu, póki stanowiła częśd
budynku nie była bytem samoistnym
brak możliwości windykacji elementu rzeczy złożonej,
jeżeli pojedyncza rzecz skradziona weszła w skład rzeczy
złożonej(np belka w skład busynku), nie można było jej
windykowad, jedynie dochodzid się zwrotu wartości (nawet
podwójnej)
Universitas rerum cohaerentium – średniowieczna nazwa rzeczy złożonej
Corpora ex distantibus – rzeczy zbiorowe, zbiór rzeczy fizycznie
samodzielnych, istniejących jako całośd wyłącznie w sensie
ekonomiczno – prawnym (bliblioteka, stado zwierząt);
przedmiotem skargi mogła byd cała rzecz zbiorowa (np
vindicatio gregis – windykacja całego stada) jak i jej części
składowe (vindicatio poszczególnych zwierząt)
Universitas rerum distantium – średniowieczna nazwa rzeczy zbiorowej
 Rem meam esse ex iure Quiritium aio – “rzecz jest moja według prawa
Kwirytów”, opisowy sposób określania własności

ROZDZIAŁ VII str 124 Dominium/proprietas – techniczny termin oznaczanie własności

WŁADANIE RZECZAMI (PRAWO RZECZOWE) Erus/herus – właściciel rzeczy (dominius, proprietarius, dominus
proprietarius)

Zatarcie się granicy między posiadaniem (władztwem faktycznym) a

własnością (władztwem prawnym) w okresie prawa poklasycznego

I. FORMY WŁADANIA RZECZAMI str. 124

B. RODZAJE WŁASNOŚCI RZYMSKIEJ

1. WŁASNOŚD
Plena in re potestaes – pełne władztwo nad rzeczą
A. POJĘCIE WŁASNOŚCI
Brak jednolitej definicji własności, która pierwotnie była prawem
W czasach archaicznych: jednolitym a następnie została podzielona.
Własnośd częścią jednolitych uprawnieo prater familias nas
domownikami i rzeczami. Formy własności:
Consortium erco non cito – pozostałośd własności familijnej po
śmierci ojca 1. własnośd kwirytalna
Rem meam esse aio – „twierdzę, że rzecz jest moja i należy do mnie”, Dominium ex iure Quiritium – własnośd kwirytalna,
dowód własności cechującej się relatywizmem, nie wyrażał Przysługiwała: tylko obywatelom rzymskim
absolutnego prawa do rzeczy Dotyczyła: res mancipi i res nec mancipi
Przenoszenie własności:
W okresie ustawy XII tablic: res mancipi – mancipio, in iure cessio;
Własnośd – władztwo prawne, prawo, w stosunku do rzeczy ruchomych i res nec mancipi – traditio
nieruchomości, które można było nabyd na skutek posiadania Ochrona: według prawa cywilnego:
rzeczy rei vindicatio
Posiadanie – władztwo faktyczne nad rzeczą actio negatoria

46
2. własnośd bonitarna
Własnośd bonitarna – (zwana również własnością pretorską ze względu
na actio Publiciana) własnośd powstająca w wyniku nieformalnego
wydania res mancipi nabywcy (np przekazanie niewolnika przez
tradycję); w świetle iuris civile właścicielem nadal był zbywca,
nabywca miał rzecz tylko in bonis
In bonis – w majątku
Rzecz stawała sie własnością nabywcy dopiero w skutek
zasiedzenia
ochrona: na wzór prawa cywilnego:
actio Publiciana – skarga udzielana nieformalnym nabywcom
przez pretora przed upływem terminu zasiedzenia
duplex dominium – podwójna własnośd, okres przed upływem
zasiedzenia, kiedy kto inny był właścicielem kwirytarnym a
kto inny bonitarnym
3. nieruchomości w prowincjach
Praedia provincialia – nieruchomości w prowincjach, w okresie prawa
klasycznego nie mogły byd przedmiotem własności osób
prywatnych, które teoretycznie miały tylko: posiadanie i
użytkowanie, praktycznie jednak zachowywały się jak właściciele.
Mieli nad nimi dziedziczne, zbywalne, bezwzględne władztwo;
później nastąpiło zrównanie gruntów prowincjonalnych z leżącymi
w Italii
4. własnośd peregrynów
Własnośd peregrynów – władanie peregrynów, wynikające z zasady
personalności prawa, ponieważ w świetle ius civile nie mogli byd
właścicielami rzeczy
ochrona:
si civis Romanus esset – formułka, w której znajdowała się fikcja, z
którą pretor lub namiestnik prowincji udzielał skargi
47
C. UPRAWNIENIA WŁAŚCICIELA I ICH OGRANICZENIA
Własnośd – Plena in re potestas, niograniczone, elastyczne, bezwzględne
prawo, którego przedmiotem mogły byd rzeczy znajdujące się w
obrocie (ruchomości i nieruchomości), rozumiane jako możnośd
zrobienia z rzeczą wszystkiego o ile nie istnieje pozytywny zakaz,
Prawo elastyczne- na skutek odpadnięcia ograniczenia prawo powaraca
do pierwotnych nieograniczonych rozmiarów (np wygaśnięcie
służebności)
Prawo bezwzględne- wyłączające ingerencję innych osób w przedmiot
prawa; chronione w przypadku prawa własności actiones in rem:
rei vindicatio i actio negatoria
Plena in re potestas – najpełniejsze co do treści
Prerogatywy właściciela:
Ius possidendi – możnośd faktycznego władanie czyli posiadania
rzeczy
Ius abutendi – możnośd używania rzeczy
Ius utendi – możnośd używania rzeczy aż do zużycia
Ius fruendi – możnośd pobierania pożytków z rzeczy
Ius disponendi – możnośd rozporządzania rzeczą inter vivos i mortis
causa
Możliwośd korzystania z pretoryjnej ochrony prawnej za pomocą
actiones in rem
Ograniczenia właściciela:
 Utilitas publica – użytecznośd publiczna, podstawa wszelkich
ograniczeo
 Ograniczenia w sferze obyczajowej
 Ograniczenia wynikające z prawa sądziedzkiego Obowiązek przekazywania poczty
si aqua pluvia nocet – zakaz zmieniania naturalnego spływu wody Tributa – podatki (np spadkowy)
możnośd żądania, by drzewa znajdujące się na gruncie sąsiada,
 Ograniczenia powstałe na skutek zawarcia czynności prawnych,
zostało przycięte do wysokości 15 stóp
przez ustanowienie praw na rzeczy cudzej lub zawarcie umowy
możnośd żądania usunięcia drzewa, które przerosło granicę
możnośd wchodzenia na cudzy grunt, celem zebrania opadłych
owoców
D. WSPÓŁWŁASNOŚD

Communio pro indiviso – sytuacja, gdy gdy podmiotem własności jest

 Ograniczenia w sferze prawa publicznego, o charakterze:
wiele osób jednocześnie, z których każda miała swój udział partes
Sanitarnym:
pro indivisio a nie w fizycznej części jakiejś rzeczy, swym udziałem
Hominem mortuum in Urbe ne sepelito neveurito – zakaz grzebania I
mogła swobodnie dysponowad (sprzedad, zastawid itp) ale całą
palenia zmarłych w Rzymie
rzeczą mogli dysponowad tylko wszyscy wspólnie;
Budowlanym:
W każdej chwili mieli możliwośd podziału współwłasności w
Przepisy zabezpieczające domy przed dewastacją i pożarem
umowie
Zakaz wyjmowania swojej belki włączonej do konstrukcji
Partes pro indivisio – w części ułamkowej
cudzego domu
Wymóg, by dookoła ścian budynku zostawiono ambitus o
Wspólna własnośd mogła powstad na skutek:
szerokości 2,5 stóp
Consortium ercto non cito – wspólna własnośd powstała na
Ambitus – wolny pas gruntu
skutek dziedziczenia majątku przez sui heredes
Zakaz wznoszenia stosu pogrzebowego na 60 stóp od
Z tytułu spółki
budynku bez zgody właściciela
Na skutek zmieszania rzeczy jednorodzajowych (np zboża)
Komunikacyjnym:
Umożliwienie dostępu do dróg i rzek publicznych
Środki na wypadek braku porozumienia co do podziału współwłasności:
Obowiązek zezwolenia przejazdu po swoim gruncie, jeżeli
Skargi działowe o specjalnej budowie formułki, która zawierała adiudicatio
droga jest nieprzejezdna
acio familiae erciscundae – służąca do podziału majątku
Administracyjnym:
spadkowego
Możliwośd wywłaszczenia dla potrzeb publicznych (budowa
actio communi dividundo
wodociągó, dróg itp)
Wywłaszczenie – pozbawienie przez magistraturę prawa własności
 Munera publica – ciężary publiczne
Obowiązek utrzymania przyległych do nieruchomośdi dróg
publicznych

48
 2. POSIADANIE Podział posiadania:
 Possessio vitiosa i non vitiosa
A. POJĘCIE POSIADANIA
Possessio vitiosa – posiadanie wadliwe; nabyte od przeciwnika
dzięki vi, clam, precario, powstawało na skutek wadliwego
Possessio – posiadanie, władztwo faktyczne, niezależne od jakiegokolwiek
nabycia rzeczy od przeciwnika, przeciw któremu
tytułu prawnego rzeczy (posiadaczem mógł byd złodziej)
występowało się z interdyktem;
Poczatkowo dotyczyło ager publicus oddanych obywatelom pod
pojecie względne, ponieważ złodziej-posiadacz mógł
uprawę w zamian za płacenie czynszu, później objęło pozostałe
wytoczyd złodzejowi narudzającemu jego prawa interdykt,
rzeczy
względem którego był posiadaczem niewadliwym
Ager publicus – grunty należące do paostwa rzymskiego
vi – siła
clam – potajemnie
precario - prekaryjnie
Possessio non vitiosa
B. RODZAJE POSIADANIA
 Possessio malae fidei i possesio bonae fidei
1. posiadanie Miało znaczenie przy nabyciu owoców i możliwości zasiedzenia
Przy obu tych rodzajach przysługiwał interdykt
Elementy posiadania:
Possession malae fidei – posiadanie w złej wierze
Corpore possidere – obiektywny, „trzymanie rzeczy w swoich rękach”
Possession bonae fidei – posiadanie w dobrej wierze
Animus possidendi – subiektywny, nastawienie władającego do
rzeczy,
Animus rem sibi habendi – wola zatrzymania rzeczy dla siebie
2. detencja
Prawa posiadacza: Detentio – detencja, dzierżawienie, sytuacja gdy ktoś spełnia corpore
możliwośd nabycia własnośd przez zasiedzenie possidere a nie ma woli zatrzymania , np:
Possesio civilis – posiadanie prowadzące do zasiedzenia Depozytariusz
Usucapionem – zasiedzenia Komodatariusz
Ochrona interdyktalna – w prawie pretorskim a nie cywilnym, Zastawnik
przysłygiwała każdemu posiadaczowi niezależnie od tytułu Najmobiorca
posiadania, possessio iusta i possessio iniusta Usufruktuariusz i usuariusz
Emfiteuta
superficjuariusz
Possesio naturalis – posiadanie naturalne, równoznaczne z detentio

49
Prawa detentora: B. MANCIPATIO
brak ochrony interdyktalnej za wyjątkiem detentorów, którzy nie mogli
zwrócid się do właściciela z prośbą o ochronę: Res mancipi – prawo własności
depozytariusz sekwestrowy (toczący spór o własnośd) Mancipio accipiens – rzecz będąca przdmiotem mancypacji
zastawnik Libripens – osoba od której obecności zależała ważnośd mancypacji;
prekarzysta (brak stosunku prawnego z właścicielem) biorąca udział w mancypacji
dzierżawca gruntów publicznych (właścicielem jest lud rzymski) Libra – waga
emfiteuta Pensus – odważony
superficjariusz Manus – ręka
Capere – chwytad
Negotium per aes et libram – tytułem zapłaty
Mancipatio – mancypacja, sposób przeniesienia prawnego władztwa

W okresie ustawy XII tablic – mancypacja aktem rzeczywistej sprzedaży:

II. NABYCIE WŁADANIA NAD RZECZAMI str. 132  Akt uroczystego kupna przysługujący tylko obywatelom rzymskim
 Procedura:
Stwierdzenie w obecności pięciu świadków i libipensa przez nabywcę,
że rzecz jest jego według prawa Kwirytów, ponieważ została
zakupiona za pomocą spiżu i wagi, następnie kładł na wadze
1. NABYCIE WŁASNOŚCI
odpowiednią ilośd spiżu, który dawał sprzedawcy negotium per aes et
libram
A. UWAGI WSTĘPNE
 Sprzedawana rzecz musiała byd przeniesiona i przekazana kupcowi w

Podział sposobów nabycia na: czasie aktu mancypacji

Alienari – alienacja, nabycie pochodne, przeniesienie prawa W przypadku nieruchomości początkowo aktu dokonywano na jego
terenie, później przenoszono symbolicznie grudkę ziemi
własności
Nabycie pierwotne
Mancypacja aktem abstrakcyjnym
 Przy kupnie: dokonywanie zapłaty poza aktem mancypacji, w czasie
którego jedynie symbolicznie uderzano pieniążkiem o wagę
 Używana nie tylko do kupna ale także do nieodpłatnego przeniesienia
prawnego władztwa nad rzeczą z jednej osoby na drugą
Mancipatio donationis causa – darowizna
Mancipatio dotis causa – ustanowienie posagu

50
 Fiducjarne przeniesienie własności, kiedy dochodziło do: D. TRADITIO
Imaginaria venditio – pozorna sprzedaż
Mancipatio nummo uno – uderzenie o szalę najmniejszą Traditio - forma przenoszenia prawa własności polegająca na
monetą zastępujące uiszczenie zapłaty nieformalnym wręczeniu rzeczy z rędki do ręki;
 Używana również do przenoszenia władztwa nad osobami: (patrz Czynnośd kauzalna, brak causy powodował jej nieważnośd;
wcześniej) W późniejszym okresie zastąpiła mancipatio i in iure cessio
Noxae datio Tradere – wydawad, wręczad
Coe(umlaut)tio
Res incorporales traditionem non recipere manifestum est – rzeczy
Adoptio
niematerialnym nie można przenosid za pomocą traditio
Emencipatio
Wymogi, konieczne do przeniesienia własności za pomocą traditio:
Zbywca jest właścicielem lub osobą uprawnioną do rzeczy
C. IN IURE CESSIO
(opiekun/kurator)
Animus dominii transferendi et accipiendi – wydaniu towarzyszy
In iure cessio – akt abstrakcyjny, za pomocą którego można było przenieśd
zgodna wola przeniesienia własności
władztwo nad res mancipi i res nec mancipi, materialnymi i
Iusta causa traditionis – słuszny tytuł (kupno, darowizna, posag) na
niematerialnymi oraz nad osobami (adoptio i emancipatio);
podstawie którego nastąpiło wręczenie
konieczny (alternatywnie do mancypacji) aby razem z wydaniem
Iniusta causa – niesłuszny tytuł, np wynagrodzenie za czyn
rzeczy przenieśd własnośd
niedozwolony, wręczenie na jego podstawie nie powodowało
Procedura oparta na confessio in iure
przeniesienia własności
Procedura:
Po confessio in iure urzędnik mający jurysdykcję (pretor/namiestnik
Przypadki przeniesienia własności bez formalnego wydania rzeczy
prowincji) dokonywał addictio
(co było wykorzystywane w pozornym procesie windykacyjnym Traditio brevi manu – przejęcie własności przez nabywcę, który jest
Nabywca w obecności pretora chwytał przedmiot pozornego procedu posiadaczem naturalnym (komodatariusz, depozytariusz,
należący do zbywcy, wygłaszał formułkę, że rzecz jest jego według prawa usufruktuariusz); polegała na traditione nuda voluntas
Kwiryów, zbywca nie zaprzeczał apretor dokonywał addictio przedmiotu, wynikającym z iusta causa traditionis
który stawał się własnością pozornego powoda.) traditione nuda voluntas – przeniesienie włąsności poprzez saą wolę
zbywcy
confessio in iure – uznanie pozwanego roszczeo powoda w postępowaniu
in iure
addictio – przysądzenie przedmiotu sporu powodowi

51
 Constitutum possessorium – przeniesienie własności ze zbywcy na
nabywcę bez jej wydania (np przeniesienie własności
niewolnika z zachowaniem go na określony czas); polegało na
przeniesieniu prawa własności solo animo przez właściciela,
bez faktycznego wydania rzeczy
solo animo – sama umowa
Traditio longa manu – średniowieczna nazwa na przekazywanie
własności nieruchomości poprzez pokazanie jej lub ruchmości
poprzez wskazanie z odległości
Traditio symbolica – przeniesienie własności poprzez symboliczną
czynnośd (np wręczenie kluczy)
Pochodne sposoby nabycia własności:
Adiudicatio – przysądzenie w procesie działowym
Litis aestimatio – zapłata uiszczana przez pozwanego
Legat windykacyjny
Sposoby przenoszenia prawa własności były czynnościami
rozporządzającymi; sama umowa (np kupono-sprzedaż) była jedynie
czynnością zobowiązującą nie przenoszącą własności, które następowało
w wyniku odrębnego aktu (traditio, zasiedzenie) a nie przez samo
porozumienie
Traditionibus et usucapionibus dominia rerum, non nudis pactis
transferuntur
W okresie poklasycznym wykształciła się zasada, że własnośd może byd
przeniesiona przez samo zawarcie umowy
Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quam ipse haberet
52
E. USUCAPIO I LONGI TEMPORIS PRAESCRIPTIO
Usucapio – zasiedzenia, nabycie własności w skutek faktycznego władztwa
nad nią przez rok w przypadku ruchomości lub dwa lata w
przypadku nieruchmości;
Nabywca musiał działad bona fides tzn, byd przekonany że
nabywa rzecz od właściciela a wtęczenie ma nastąpid na
podstawie słysznego titulus (tytułu, jak przy tradycji, np kupno,
darowizna)
Brak możliwości zasiedzenia:
Res furtivae – rzeczy skradzione
Rzeczy nabytych przemocą
Rzeczy wyjętych z obiegu
Zbiegłych niewolników
Rzeczy należące do paostwa
Grunty prowincjonalne (należały do ludu rzymskiego/cesarza)
Usucapio pro heredes – nadzwyczajny sposób zasiedzenia dotyczący
majątku spadkowego nieobjętego przez spadkobiercę, majątek
ten (zarówno ruchomości jak i nieruchomości) mógł objąd w
posiadanie każdy i zasiedzied po okresie roku
Usureceptio fiduciae causa – odzyskanie przez zasiedzenie własnej
rzeczy, która została przeniesiona fiducjarnie na inną osobę:
fiducia cum creditore contracta- celem zabezpieczenia
wierzytelności, poprzedni właściciel który ponownie
znalazł się w posiadaniu rzeczy ozdyskiwał własnośd
przez zasiedzenie jeśli spłacił swój dług
fiducia cum amico contracta – w celu przechowania lub
użyczenia rzeczy, gdy rzecz znajdywała się z powrotem w
posiadaniu starego właściciela odzyskiwał on własnośd
przez zasiedzenie bez względu na titulus i bona fodes
Longi temporis praescriptio – longae possessionis praescriptio, instytucja 4. Possessio – posiadanie, do zasiedzenia prowadziło tylko nieprzerwane
procesowa wzorowana na greckim praescriptio pro reo którą władanie rzeczą z wolą zatrymania dla siebie, utrata posiadania
pozwany, będący w posiadaniu gruntu przez długi czas bronił się wymuszała koniecznośd rozpoczącia zasiedzenia od początku (przy
przeciw skardze przeciwnika. czym dzierżawa nie była przerwaniem posiadania)
Quasi – właściciel – osoba, której oddano pod użytkowanie i pobieranie
5. Tempus – odpowiedni czas, początkowo 1 rok dla ruchomości i 2 lata
pożytków nieruchomości prowincjonalne, nie mógł byd ich
nieruchomości, od Justyniania: 3 lata ruchomości, 10/20
właścicielem, ponieważ należały do ludu rzymskiego lub cesarza,
nieruchomości.
przysługiwała im longi temporis praescriptio, tak długo jak długo
Successio in possessionem – kontynuacja zasiedzenia przez
użytkowali grunty (w późniejszym prawie przysługiwała również
spadkobiercę o ile spełniał potrzebne przesłanki
quasi-właścicielom, którzy utracili posiadanie)

Ujednolicenie zasiedzenia przez Justyniana:

usucapio – zasiedzenie rzeczy ruchomych, po trzech latach ich
F. OCCUPATIO
posiadania
longi temporis praescriptio – zasiedzenie nieruchomości po 10
Occupatio – zawłaszczenie, nabycie rzeczy niczyjej (zawładniecie dzikimi
latach jeśli żądający zwrotu i pozwany mieszkali w tej samej
zwierzętami i rzeczami wyrzuconymi przez morze jak muszle czy
prowincji lub 20 latach jeśli mieszkali w różnych nieprzerwanego
drogie kamienie, złowienie ryby, złapanie ptaka); za rzeczy niczyje
posiadania
uważano rzeczy porzucone świadomie przez właściciela z
zamiarem wyzbycia się ich, a nie z konieczności jak np z powodu
Przesłanki potrzebne do zasiedzenia rzeczy (średniowieczne nazewnictwo)
niebiezpieczeoswa lub zguby;
1. Res habilis – rzecz nadająca się do zasiedzenia (wyłączenie: rzeczy Mienie nieprzyjaciela i znajdujące się na terenie paostwa
skradzionych, nabytych siłą, wyjęte z obiegu, należące do skarbu rzymskeigo z chwilą wybuchu wojny; łupy wojenne przypdały
paostwa, cesarza, Kościoła, zbiegli niewolnicy) paostwu i rozdzielane były między żołnierzy przez wodza
2. Titulus – tytuł, posiadanie prowadzące do zasiedzenia musiało byd
oparte na słusznym i prawdziwym tytule (posag, darowizna)
3. Fides – dobra wiara (bona fides), przekonanie, że wydający jest G. ACCESSIO
właścicielem rzecz, musiała istnied przy rozpoczęciu zasiedzenia
Mala fides superveniens non nocet – późniejsza utrata dobrej Accessio – połączenie, sposób nabycia właśności4
wiary nie miała znaczenia, za wyjątkiem:
Emptio vendito – kopno-sprzedaż, dobrą wiarę należało mied w Accessio credit principali – zasada, że w przypadku połączenia dwóch
chwili zawarci umowy i wydania rzeczy rzeczy, rzecz o mniejszej wartości stawała się własnością
właściciela rzeczy głównej

53
Formy accessio Confusio – zmieszanie płynów; powstawała współwłasnośd
dotyczasowych właścicieli, w której udziały były
Połączenie nieruchomości z nieruchomością zachodzące na skutek
proporcjonalne do wkładów
wartkiego nurtu rzeki zmieniającego brzegi
Commixtio – zmieszanie ciał stałych, jeśli ich rozdzielenie było
Alluvio – przymulisko, powolne osadzanie na jednym brzegu
niemożliwe, jak przy confusio
ziemi i mułu z dna lub drugiego brzegu
Avulsio – oderwanie kawałka gruntu i przyłączenie go do gruntu
Actio furti, conditio furtiva – środki przysługujące w przypadku połączenia
sąsiada, powodowało przejście własności dopiero w
w złej wierze
momencie trwałego przyłączenia
Alveus derelictus – koryto rzeki która zmieniła swój bieg;
przypadało właścicielon po obu jej stronach
H. SPECIFICATIO
Insula in flumine nata – wyspa powstała na środku rzeki; stawała
się współwłasnością właścicieli po obu stronach, chyba
Specificatio – przetworzenie
że powstała z jednej strony rzeki, wtedy przypadała
temu kto był bliżej Sporne stanowisko w przypadku wykonania nowej rzeczy z cudzego
materiału;
Połączenie ruchomości z nieruchomością; nabycie własności
Media sententia – stanowisko pośredni, rozstrzygające że nabycie prawa
następowało w momencie i na czas trwania połączenia
własności zależne jest od tego czu produkt można przywrócid do
uniemożliwiającego odłączenie (np po rozburzeniu domu, materiały
stanu poprzedniego, jeśli tak, właścicielem stawał się właściciel
przypadały temu kto budował dom a nie właścicielowi gruntu)
materiału, jeśli nie, przetwórca
Superficies solo credit – rzecz połączona z gruntem przechodziła na
właściciela gruntu
Inaedificatio- wzniesienie budynku
I. THESAURUS
Implantatio – zasadzenie
Satio – zasianie
Thesaurus – znalezienie skarbu, czyli wartości rzeczowej, która miała
Połączenie ruchomości z ruchomością; kiedyś właściciela ale nie można go ustalid.
Ferruminatio – trwałe zespolenie tego samego materiału
Traktowanie thesaurusa:
własnośd przypadała właścicielowi rzeczy głównej (np
Początkowo jako częśd nieruchomości gdzie go ukryto
ramię i posąg); gdy częśd połączona mogła byd
Za Augusta, uważany za bona vacantia (rzecz niczyja) i przynależał do
rozpoznana i oddzielona, własnośd rzeczy połączonej
aerarium (skarbu paostwa) a potem fiscus
ulegała zawieszeniu do momentu dokonania
Za Hadriana gdy znaleziony na cudzym gruncie przypada po połowie
oddzielenia
właścicielowi i znalazcy
Adplumbatio – przylutowanie ołowiem

54
 J. FRUCTUS 2. NABYCIE POSIADANIA

Fructus – pożytki; stawały się odrębnymi rzeczami dopiero z chwilą
separatio i w tym momencie ich własnośd przypadała jej
właścicielowi
Wyjątki:
Pro cultura et cura – posiadaczowi w dobrej wierze za kulturę
i troskę
Usufruktuariuszowi i eufiteucie na podstawie uprawanieo
Dzierżawcy na podstawie umowy
Moment przejęcia własności:
Separatio : właściciel, posiadacz w dobrej wierze oraz
emfiteuta; natomiast użytkownikowi
(usufruktuariuszowi i dzierżawcy) dopiero z chwilą
Perceptio : użytkowniko (usufruktuariusz i dzierżawca)
Czynniki brane pod uwagę przy Rei vindicatio:
Fructus percepti – zebranie owoców po odddzieleniu
Fructus neglecti, fructus percipiendi – zaniedbanie zebrania
owoców
Fructus extantes – jeszcze istnienie owoców
Fructus cansumpti – zużycie owoców
Separatio - odłączenie od rzeczy macierzystej
Perceptio – chwila objęcia
Partus ancillae – rzecko niewolnicy, uważane za pożytek, przypadało
właścicielowi matki
Et apiscimur possessionem corpore et animo, neque per se animo aut per
se corpore – posiadanie nabywamy pzez fizyczne władanie I wolę
posiadania, a nie przez samą wolę lub samo fizyczne władanie.
Corpus – element tworzący posiadanie
Animus – wola zatrzymania rzeczy dla siebie, element tworzący
posiadanie
Sposoby nabycia posiadania:
Przez własne działanie
Za pośrednictwem niewolnika lub dziecka in potestate
W prawie klasycznym: za pośrednictwem procuratora lub tutora
(później też przez inne osoby)pełniących rolę zastępców
bezpośrednich w przypadku sui iuris
Procedura nabycia posiadania:
Przy nabyciu w sposób pierwotny:
Wyraźny akt objęcia rzeczy w fizyczne władanie często połączony z
użyciem siły, będące dowodem animus
Przy przeniesieniu posiadania:
Umowa leżąca u podstawy dokonywanego aktu
Traditio – połączona z faktycznym przekazaniem rzeczy
Solo animo – w drodze samej umowy, bez faktycznego przekazania
rzeczy
Traditio brevi manu – wejście w posiadanie rzeczy na drodze
umowy przez dotychczasowego detentora
(depozytariusza,najemcy itp)
Constitutum possessorium – przeniesienie posiadania przez
posiadacza w drodze umowy na drugą osobę, sam
zatrzymując ją jako detentor

55
 nemi sibi ipsum causam possessionis mutare posse – nikt nie może
sam sobie zmieniad podstawy posiadania (detentor nie może
stad się posiadaczem na skutek jednostronnej zmiany woli)
II. OCHRONA WŁADANIA NAD RZECZAMI str. 145
Utrata posiadania:
Na skutek jednoczesnej utraty corpus i animus
Utrata samego corpus, w przypadku definitywnej utraty rzeczy np jej
zniszczenia/ucieczki 1. OCHRONA WŁASNOŚCI (PETYTORYJNA)
Constitutum possessorium – wyjątkowy przypadek utraty posiadania
solo animo bez utraty corpus A. UWAGI WSTĘPNE

Utrzymanie posiadania: Własnośd była chroniona za pomocą actiones in rem skutecznych erga
Zachowanie posiadania solo animo w przypadku utraty corpus, np omnes.
pozostawienie narzędzi na polu
Servus fugitivus – utrzymanie w posiadaniu zbiegłego niewolnika Środki ochrony:
Przekazanie rzeczy w detencję Powództwa petytoryjne
Dla ochrony własnośdi kwirytalnej
Rei vindicatio – przysługiwała właścicielowi
pozbawionemu posiadania rzeczy
Actio neatoria – przysługiwała właścicielowi, którego
uprawnienia naruszane były w inny sposób niż
pozbawienie posiadania
Dla ochrony własności bonitarnej
Actio publiciana
Interdykty posesoryjne

56
 B. REI VINDICATIO
Swoboda wdania się w spór, sporna rzecz celem identyfikacji powinna byd
przyniesiona przed pretora, dlatego często wytyczano powództwo in
personam:
Actio ad exhibendum – powództwo o okazanie rzeczy ruchomej
Interdictum quem fundum – powództwo w procesie o nieruchomośd
Indefensus – pozwany niepodejmujący się obrony, tracił posiadanie
rzeczy.
Celem rei vindicatio było uznanie praw właściciela – powoda i odzyskanie
przez niego posiadania.
Jeżeli rzeczy sporna przynosiła pożytki, możliwe było zażądanie ich zwrotu
(lub równowartości pieniężnej)
Wygrywający powód miał obowiązek zwrotu pozwanemu równowartości
poczynionych na rzecz przedmiotu sporu nakładów lub zezwolenia na ich
zabranie:
Posiadaczowi w dobrej wierze:
Impensae necessariae – nakłady konieczne, takie które trzeba
było ponieśd by nie pogorszyd rzeczy np leczenie niewolnika
Impensae utiles – nakłady użyteczne, niekonieczne ale
podnoszczące wartośd rzeczy, np ksztełcenie niewolnika
Imprensae voluptuariae – nakłady zbytkowe, zdobiące rzecz
Ius retentionis – prawo przysługujące przegranemu pozwanemu do
zatrzymania rzeczy do momentu zwrotu nakładów.
Posiadaczowi w złej wierze:
Impensae necessariae
Ius tollendi – prawo obowiązujące w okresie justyniaoskim zabrania
przez posiadacza Imprensae voluptuariae, o ile było to możliwe
bez uszkodzenia rzeczy.
57
PRZYKŁADOWA FORMUŁKA:
„Sędzią niech będzie S. Jeśli okaże się, że rzecz, o którą toczy się spór jest
X według prawa Kwirytów i jeśli ta rzecz na wezwanie sędziego nie
zostanie zwrócona X przez Y, ile ta rzecz będzie warta, tyle pieniędzy
zasądź sędzio od Y na rzecz X. Jeśli się nie okaże, uwolnij”
W okresie procesu legisakcyjnego:
Skarga windykacyjna legis actio sacramento in rem właściciela
pozbawionego posiadania przeciw posiadaczowi.
Posiadacz mógł dokonad contravindicatio i stwierdzid meum esse aio (że
rzecz sporna jest jego); jeżeli tego nie zrobił, pretor dokonywał addictio
rzeczy spornej powodowi.
W przypadku dokonania contravindicatio obie strony ustanawiały
sacramentum a sędzia orzekał które z nich jest iustum – zarówno powód
jak i pozwany musieli udowodnid swoje prawo do rzeczy.
Tymczasowe posiadanie na czas sporu powierzał pretor jednej ze stron,
po procesie przedmiot sporu i pożytki z niego przypadały wygranemu.
Praedes litis ac vindiciarum – ręczyciele, którzy grawantowali zwrot
rzeczy przydzielonej jednej ze stron na czas procesu, w razie
odmowy wydanie rzeczy przez przaegranego, można było rościd w
stosunku do nich.
W tym postępowaniu oprócz utraty przedmiotu sporu traciło się również
sacramentum
Za czasów Gaiusa:
Agere per sponsionem – postępowianie w którym powód zamiast
sacramentum rządał złożenia sponsio praeiudicialis (pytał
przeciwnika czy przyrzeka zapłacid 25 sesterców jeśli przegra
sprór, często nie uiszczano tej kwoty bo miała jedynie charater
prejudycjalny a nie karny) która dawała możliwośd wytoczenia
legis actio per iudicis (arbitrive) lationem.
Wykluczenie utraty sacramentum Clausula arbitraria vel restitutoria – klauzula arbitralna (restytucyjna),
Zwycięstwo równoznaczne z uznaniem praw powoda do rzeczy spornej. polegająca na tym, że przed wydaniem wyroku pozwazy mógł
Na czas trwania procesu posiadanie pozostawało u pozwanego, który zwrócid rzecz, by uniknąd zasądzenia zapłąty pieniężnej.
składał drugą sponsio przyrzekając zapłącid równowartośd rzeczy w razie
Iussum de restituendo – wezwanie pozwanego do zwrotu rzeczy w
nei wydania jej.
naturze; jeśli było nieskuteczne, sędzia umieszczał w Condemnatio
pecuniaria kwotę równą oszacowanej wartości oraz utraconym
W okresie procesu formułkowego:
zyskom.
Formula petitoria przysługująca właścicielowi kwirytalnemu
pozbawionemu posiadania przeciw każdemu posiadaczowi W okresie porocesu kognicyjnego:
kwestionującemu jego uprawnienia.
Dopuszczenie do zasądzenie na wydanie rzeczy w naturze i egzekucji
Możlowe również przeciw FIKCYJNYM POSIADACZOM (tym którzy
zgodnej z treścią wyroku
podstępnie pozbyli się rzeczy lub wdali się w spór nie będąc posiadaczem,
by umożliwid komuś innnemu zasiedzenie)
Rozstrzyganie przypadania pożytków z przedmiotu spornego:
Powoływanie się na uprawnienia w świetle prawa Kwirytó a nie własnośd.
Posiadacz w złej wierze musiał zwrócid:
Litis contestatio – ugruntowanie się sporu w przypadku kwestionowania
Fructus percepti – zebrane owoce
przez pozwanego uprawnieo powoda.
Fructus neglecti – owoce niezebrane z własnej winy (ich wartośd)
W przypadku litis contestatio przekazywano sprawę sędzemu Posiadacz w dobrej wierze nie musiał zwracad owoców do momentu
ustanowienia litis contestatio.
Ei incumbit probatio qui dicit, non qui negat – ciężar dowodu spoczywa na
tym kto twierdzi, a nie na tym kto zaprzecza
Tylko powód wykazuje swoje prawa, nie oboje jak w procenie
legisakcyjnym, exceptio rei venditae ac traditae, exceptio rei iudicatae vel C. ACTIO NEGATORIA
in iudicium deductae.
Probatio diabolica – dowód diabelski, średniowieczna nazwa na Actio negatoria – powództwo petytoryjne przysługujące właścicielowi
udowodnienie nabycia pochodnego, poprzez wykazanie prawa kwiryntalnemu który nie utracił posiadania ale jego uprawnienia
przodków aż do nabycia pierwotnego. naruszane były w inny sposób, naruszający zachowywał się jakby
Aby uniknąd probatio diabolica wykazywano nabycie praw przez przysługiwała mu służebnośd lub naruszenie związane było z
zasiedzenie. prawem sąsiedzkim.

Condemnatio pecuniaria – możliwośd wydania wyroku zasądzającego Powód musiał udowodnid, że jest właścicielem kwirytalnym (obowiązek
jedynie kwotę pieniędzy a nie wydanie rzeczy; możliwośd udowodnienia nabycia prawa własności aż do nabycia pierwotnego) oraz
zamieszczenia klauzuli arbitralnej przed Condemnatio pecuniaria że jego uprawnienia są naruszane.

58
Ewentualnie pozwany musiał udowodnid że przusłuje mu prawo do Actio Publiciana miała na celu zwrot posiadania rzeczy, analogicznie jak do
naruszania cudzej własności. rei vindicatio rozstrzygano kwestie pożytków i nakładów.
Powód domagał się stwierdzenia, że jego własnośd jest wolna od
sporneogo ograniczenia i zaprzestania naruszania uprawnieo, mógł żądad Przysługiwała nabywcom - posiadaczom ad usucapionem którzy nabywali
odszkodowania, przywrócenia stanu poprzedniego oraz zabezpieczenia, że własośd po okresie zasiedzenia. Skarga z użyciem fikcji, nakazanie przez
zakłócenia już się nie powtórzą. pretora traktowania przez sędziego powoda tak jakby okres zasiedzenia
już upłynął.
Cautio de non amplius turando – stypulacja, w formie której dokonywano
zabezpieczenia, powodowała, że w razie powrótnego zakłócenia
Ochrona względna, przysługująca wobec gorzej uprawnionego.
wytaczano actio ex stipulatu łatwą w przeprowadzaniu dowodu.
Kwestia stopniowania uprawnieo:
 Spór z włąścicielem kwirytalnym był przegrywany, za wyjątkiem
PRZYKŁADOWA FORMUŁKA:
sytuacji, gdy nieuczciwy właściciel kwirytalny wydał res mancipi za
„Sędzią niech będzie S. Jeśli okaże się, że Y nie przysługuje prawo
pomocą tradycja a później po wejściu w jej posiadanie nie chciał jej oddad
użytkowania gruntu X, o który toczy się spór i jeśli na wezwanie sędziego Y
broniąc się exceptio iusti dominii – że ma lepsze prawo do rzeczy. Wtedy
nie zwróci gruntu X, to ty sędzio zasądź od Y na rzecz X tyle pieniędzy ile ta
właścicielowi bonitarnemu przysługiwała ekscepcja:
rzecz będzie warta. Jeśli się nie okaże, uwolnij”
Exceptio rei vinditae ac traditae – w przypadku kupna
Exceptio doli – w przypadku nabycia z innego tytułu, np posagu
Na podstawie której wygrywał spór, odzyskiwał rzecz bądź jej
rónowartośd.
D. ACIO PUBLICIANA
 Spór między dwoma właścicielami bonitarnymi
W przypadku nabycia od tej samej osoby, rzecz przypadała temu, kto
Actio Publiciana – skarga służąca do ochrony własności bonitarnej
nabył pierwszy
zawrówno w przypadku nabycia w sposób nieformalny res
W przypadku nabycia od dwóch różnych osób nie będących
mancipi jak i nabycia w dobrej wierze od niewłaściciela. Środek
właścicielami, wygrywał posiadacz w chwili litis contestatio
wzorowany na rei vindicatio służący ochronie petytoryjnej. Mógł z
nią wystąpid właściciel bonitarny pozbawiony posiadania rzeczy
PRZYKŁADOWA FORMUŁKA:
(który musiał udowodnid przed sędzią iż są spełnione wszelkie
„Sędzią niech będzie S. Jeśli niewolnik którego X kupił w dobrej wierze i
przesłanki do zasiedzenia z wyjątkiem czasu), właściciel kwitytalny
który mu został wydany, a który stałby się jego wg prawa Kwirytów, gdyby
jeśli obowiał się niemożności przeprowadzenia dowodu przy rei
go przez rok posiadał, i jeśli ta rzecz, o którą toczy się spór na wezwanie
vindicatio oraz peregrynom w których przypadku faromułka
sędziego nie zostanie zwrócona X przez Y, ile ta rzecz będzie warta, tyle
zawierała fikcję si civis Romanus esset.
pieniędzy zasądź sędzio od Y na rzecz X. Jeśli się nie okaże, uwolnij”

59
 E. ŚRODKI OCHRONY WYNIKAJĄCE ZE STOSUNKÓW SĄSIEDZKICH
1. Actio aquae pluviae arcendae
Actio aquae pluviae arcendae – skarga przeciwko właścicielowie
nieruchomości, który zmienił naturalny odpływ wody deszczowej
ze szkodą dla gruntu sąsiedzkiego
Stosowanie:
Opus manu factum – w przypadku wzniesienia tamy/zapory szkodzącej
działkom położonym niżej, sytuacja uprawniająca do wniesienia
Actio aquae pluviae arcendae, za pomocą której domagał się jej
zniesienia przez właściciela gruntu a w przypadku gdy właściciel
się zmienił, zezwolenia na rozebranie.
2. Actio finium regundorum
Actio finium regundorum – skarga o wytyczenie zatartych granic,
rozstrygana przez specjalnie powołanych trzech arbitraży, których
uprawnienia określane były w części formułki zwanej adiudicatio.
Cofinium – pas ziemi o szerokości 5 stóp należący o połowie do właścicieli
graniczących gruntów, którego nie można było uprawiad, w
przypadku zatarcia wytyczany był ponowinie przez agrimensores.
Stosowanie:
Controversia de fine – spór dotyczący cofinium rozstrzygany za pomocą
Actio finium regundorum
Controversia de loco – spór o pas ziemi szerszy niż 5 stóp,
rozstrzygany za pomocą rei vindicatio.
3. Cautio damni infecti
Cautio damni infecti – zabezpieczenie przed szkodą zagrażającą z
sąsiedniego gruntu; przysługujące właścicielom kwirytalnym,
bonitarnym, użytkownikom prowincjonalnym; później również
usufruktuariuszom, emfiteutom i superficjariuszom.
Właściciel gruntu zagrożonego (np zawaleniem się granicznego budynku)
mógł żądad kaucji złożonej w formie styulacji, iż ten pokryje szkody
Missio in possessionem ex primo decreto – wprowadzenie przez pretora w
razie odmowy złożenia stypulacji zagrożonego, w czasowe
posiadanie gruntu sąsiada
Missio in possessionem ex secundo decreto – wprowadzenie przez pretora
zagrożonego w posiadanie bezterminowe prowadzące do nabycia
własności przez zasiedzenie, zazwyczaj po roku, jeśli Missio in
possessionem ex primo decreto nie pomogło
4. Operis novi nuntiatio
Operis novi nuntiatio – zakaz dalszego wznoszenia nowej budowli (opus)
na gruncie sąsiada, z racji zagrożenia szkodą, niemożności
wykonywania służebności (np altius non tollendi) lub łamania
przepisów regulujących zabudowę.
Postępowanie:
Wznoszący budowlę powinien ją rozebrad lub zawrzed stypulację
zabezpieczającą (cautio) iż nie spowoduje ona szkody.
Jeśli tego nei zrobił, pretor wydawał interdictum demolitorium,
interdykt o usunięcie budowli
Budujący mógł uzyskad remissio nuntiationis – uchylenie zakazu
budowania
Zakazujący mógł wnieśd skargę np. vindicatio servitutis, actio
negatoria

60
 2. OCHRONA POSIADANIA (OCHRONA POSESORYJNA)
A. UWAGI WSTĘPNE
Ochrona za pomocą interdyktó w ramach ochrony pozaprocesowej.
Powoływanie się stron na fakt posiadania a nie tytuł prawny, dopuszczane
także przeciwko temu, kto rościł prawo do rzeczy (np właściciel).
Zwycięztwo nie przesądzało kwestii własności , dawało jedynie silniejszą
pozycję w późnejszym procesie petytoryjnym, gdzie posiadacz jako
pozwany nie musiał przeprowaczad dowodu diabelskeigo.
Przysługiwała każdemu posiadaczowi.
Legis actio sacramento in rem – celem było uniknięcie niewygodnego i
kosztownego procesu.
Vim fieri veto – „zabraniam stosowania przemocy”, interdykty o
charakterze prohibitoryjnym, czyli zakazującym danego działania.
1. Interdykt uti possidentis
Interdykt uti possidentis – interdykt dotyczący nieruchomości, za którego
pomocą pretor nakazywał pozostanie przy posiadaniu
niewadliwego z pośród przeciwników
Nec vi, nec clam, nec precario – nie nabył spornej rzeczy od przeciwnika
ani przemocą, ani potajemni, ani prekaryjnie
„Skoro posiadacie te budynki, o które toczy się spór, jeden od drugiego
nie przemocą, nie potajemnie, nie prekaryjnie, tak nadal posiadajcie.
Zabraniam stosowania przemocy”

Środki: 2. Interdykt utrubi

Interdicta retinendae possessionis (ochrona posiadania) Interdykt utrubi – interdykt odnoszący się do ruchomości, głównie
Interdicta recuperandae possessionis (ochrona posiadania) niewolników. Pretor utrzymywał przy posiadaniu tego, kto przez
Interdicta adipiscendae possessionis (nabycie posiadania) większą częśd roku licząc wstecz od interdyktu posiadał rzecz
niewadliwie (możliwośd doliczenia czasu posiadania przez
Vim vi repellere licet – siłę można odeprzed siłą, zasada dopuszczająca poprzednika oraz detentora, który ją posiadał w jego imieniu
obronę konieczną niezależnie od ochrony interdyktalnej. accessio temporis)
„U którego z was obydwu ten niewolnik, o którego toczy się spór, był
przez większą częśd tego roku, nie przemocą, nie potajemnie, nie
B. INTERDYKTY RETINENDAE POSSESSIONIS prekaryjnie od drugiego, niech ten, u którego był krócej, wyda tamtemu.
Zabraniam stosowania przemocy”
Interdykty retinendae possessionis – interdykty służące do utrzymania
naruszonego posiadania, najczęściej stosowane:
Interdykt uti possidentis
Interdykt utrubi
Należały do tzw. Interdicta duplicia ponieważ położenie
uczestników było jednakowe, nakaz pretorski skierowany był
jednocześnie do obu stron

61
 C. INTERDYKTY RECUPERANDAE POSSESSIONIS
Interdicta recuperandae possessionis – interdykty służące do odzyskania
posiadania, należą do nich:
Interdictum unde vi
Interdictum de vi armata
Interdictum de precario
1. Interdictum unde vi
Interdictum unde vi – interdykt przysługujący wadliwemu posiadaczowu
nieruchomości którego wyzuto z posiadania przemocą;
Możliwośd wnoszenia w ciągu roku od chwili wyzucia.
Na jego mocy pretor nakazywał zwrócid posiadanie, o ile wyzuty
nie nabł od przeciwnika wadliwie.
„Z czego go w tym roku wyzułeś ty lub twoja familia, a czego nie posiadał
od ciebie przemocą, potajemnie lub prekaryjnie, do tego co miał masz go
przywrócid”
2. Interdictum de vi armata
Interdictum de vi armata – interdykt przysługujący wadliwemu
posiadaczowi, któremu odebrano rzecz za pomocą siły zbrojnej
(również kije, kamienie).
Pretor nakazywał zwrócid posiadanie
„Z czego go przemocą, razem z uzbrojonymi ludźmi, wyzułeś ty albo twoja
familia, do tego, co miał, masz go przywrócid”
3. Interdictum de precario
Interdictum de precario – interdykt kierowany rpzeciw prekarzyście, który
nie zwrócił rzeczy danej w prekarium. Miały charakter
restytutoryjny – nakazujący zwrot rzeczy.
62
„Co prekaryjnie od niego masz albo podstępnie uczyniłeś, że przestałeś
mied, o co toczy się spór, to mu zwród”
Precarium – prekarium, nieodpłatne korzystanie klienta z rzeczy
zezwolone na prośbę klienta kierowaną do patrona, z
zastrzeżeniem zwrotu na każde żądanie (odebranie odbywało się
na mocy władzy patrona).
Stan faktyczny, a nie stosunek prawny.
W okresie klasyczny łączone z fiducia cum creditore contracta,
locatio conductio, emptio venditio
W okresie poklasycznym zbliżenie do kontraktów, zatracenie
nieodpłatności i każdorazowej odwołalności
W prawie justyniaoskim zaliczenie do kontraktów realnych
nienazwanych, uzyskanie ochrony actio praescriptis verbis
Precario dans – dający prekarium
Praeces – prośba
Possessio vitiosa – forma posiadania przesługująca prekariuszowi
względem precario dans, podobna do posiadania złodzieja;
prekarzysta posiadał ochronę interdyktalną wobec osób trzecich,
nieskuteczną wobec precario dans
D. ZMIANY W PRAWIE POKLASYCZNYM I JUSTYNIAOSKIM
W prawie poklasycznym:
Przybranie postaci zwyczajnych powództw – skarg posesoryjnych przez
interdykty posesoryjne. Podstawą powództwa było naruszenie posiadania
a nie stan prawny, możliwośd stosowania niezależnie od ochrony
petytoryjnej.
W prawie justyniaoskim:
Połączenie interdyktów unde vi i de vi armata w jeden środek procesowy
przysługujący w ciągu roku. III. PRAWA NA RZECZY CUDZEJ (TZW. IURA IN RE
Nie można mu było przeciwstawid zarzutu posiadania wadliwego.
ALIENA) str. 158
Zrównanie interdyktów uturbi z uti possidentis w sensie, że przy
posiadaniu utrzymywał się ten, kto był posiadaczem niewadliwym w
chwili litis contestatio.
1. UWAGI WSTĘPNE

E. INTERDYKTY ADIPISCENDAE POSSESSIONIS Rodzaje korzystania z rzeczy:

Plena in re potestas – pełne korzystanie z rzeczy, własnośd
Interdicta adipiscendae possessionis – interdykty zmierzające do Iura in re aliena – prawa na rzeczy cudzej:
uzyskania posiadania a nie jego ochrony, nie miały charakteru Służebnośd gruntowa i osobista, zastaw, emfitueza, superficies
ochrony posesoryjnej. Naczęściej stosowane:
Interdykt salwiaoski
Interdykt quorum bonorum

1. Interdictum Salwianum
Interdictum Salvianum – interdykt dotyczący wejścia w posiadanie przez
wydzierżawiającego zastawionego przy umowie dzierżawy
inwentarza należącego do dzierżawcy.
Zastaw umowny na inwentarzu ustanawiany był w przypadku gdy
wydzierżawiający obawiał się niepłacenia czynszu przez
dzierżawcę, z którego miałby prawo zaspokajad swoją
wierzytelnośd
2. Interdictum quorum bonorum
Interdictum quorum bonorum – interdykt umożliwiający wejście w
posiadanie rzeczy spadkowych dziedzicom prawa pretorskiego;
wzorowany na hereditatis petitio (skarga dziedziców prawa
cywilnego)
2. SŁUŻEBNOŚD (SERVITUTES)
A. SŁUŻEBNOŚCI GRUNTOWE (SERVITUTES PRAEDIORUM)
Servitutes praediorum – iura praediorum, służebności gruntowe,
obciążenie jednego gruntu na rzecz drugiego; poległy na prawie
korzystania w ściśle określony sposób z gruntu sąsiedniego,
zwanego służebnym przez każdoczesnego właściciela gruntu
znawego władnącym, była ściśle związana z gruntem i
przechodziła na każdoczesnego właściciela zarówno gruntu
władnącego jak i służebnego.

63
Podział ze względu na cel, któremu miała złużyd służebnośd (a nie miejsce
położenia!):
Servitutes praediorum rusticorum – służebnośd gruntów wiejskich;
Musiały przyczyniad się do polepszenia uprawy, ułatwienia
dostępu do uprawianych gruntów i nawodnienia:
Iter – prawo przechodzenia pieszo lub konno przez cudzy
grunt (ale nie pędzenia bydła i przejazdu powozem)
Actus – prawo przepędzenia zwierząt pociągowych i
przejazdu powozem
Via – prawo przechodzenia, przepędzania bydła, przejazdu
Aquae ductus – prawo doprowadzenia wody przez cudzy
grunt
Aquae haustus – służebnośd czerpania wody
Pecoris ad aquam adplusus – dopuszczenie bydła do wody
Ius pascendi – prawo wypasania
Calcis coquendae – prawo wypalania wapna
Harenae fodiendae – prawo kopania piasku
Servitutes praediorum urbanorum – służebnośd gruntów miejskich;
Związane z zabudową:
Servitus oneris ferendi – prawo oparcia własnego budynku
o ścianę sąsiada
Servitus tigni immittiendi – prawo wpuszczania belki w
budynek sąsiada
Servitus stillicidii – prawościeków i okapu, czyli kierowania
wody na grunt sąsiada
Servitus altius non tollendi – ograniczenia wysokości
budynku, by nie zasłaniał światła sąsiadowi
64
B. SŁUŻEBNOŚCI OSOBISTE (SERVITUTES PERSONARUM)
Servitutes personarum – ograniczona prawa na rzeczy cudzej,
przysługujące indywidualnie oznaczonej osobie przez czas
określony, najwyżej dożywonio, niezależnie od tego kto był
właścicielem rzeczy służebnej. Zaliczano do niego: ususfructus,
usus, habitatio, operae servorum et animalium. Miały najczęściej
charakter alimentacyjny, ustanawiane byływ legatach na rzecz
niedziedziczącej żony (będącej pod władzą męża) lub
wydziedziczonej córki lub syna
1. Ususfructus
Ususfructus – użytkowanie, daleko idące uprawnienie usufruktuariusza,
ograniczenie praw właściciela do nuda proprietas.
Nuda proprietas – goła własnośd
Ususfructus est ius alienis rebus utendi fruendi salva rerum substantia –
używanie cudzej rzeczy z prawem pobierania z niej wszystkich
pożytków, jednak bez naruszania jej substancji
Podmiot ususfructus:
Prawo przysługujące konkretnej osobie, nie podlegające dziedziczeniu,
zbywaniu.
Możliwośd zrzeczenia się na rzecz właściciela oraz odpłatnego lub
bezpłatnego przeniesienia WYKONYWANIA użytkowania na inną osobę,
która mogła je wykonywad najdłużej do śmierci usufruktuariusza.
Przedmiot ususfructus:
Rzeczy niezużywalne, zarówno nieruchomości jak i ruchomości w tym
niewolnicy
Cautio usufructuaria – stypulacja gwarantująca zwrot rzeczy w
nienaruszonym stanie; na jej podstawie dopuszczono później
włączenie do użytkowania rzeczy zużywalnych (zamiennych),
zwracanych tantundem eiusdem generis
tantundem eiusdem generis – tego samego rodzaju, tej samej ilości 2. wygaśnięcie służebności
Zniszczenie rzeczy obciążonej
quasi ususfructus – użytkowanie rzeczy zamiennych Zbieg z prawem własności
Zrzeczenie się
2. Usus Non usus (niewykonanie) w odpowiednio długim okresie (osobiste –
śmierd uprawnionego)
Usus – używanie; uprawnienie czysto osobiste korzystania z cudzej rzeczy
z prawem pobierania pożytków tlyko na własne, codzinne
potrzeby; usuariusz nie mógł przenieśd tego prawa ani odstąpid
D. OCHRONA SŁUŻEBNOŚCI
wykonywania go na rzecz innej osoby
Vindicatio servitutis – actio confessoria, skarga in rem skuteczna erga
3. habitatio
omnes, kto naruszał służebnośd
Habitatio – prawo mieszkania w cudzym budynku
Vindicatio servitutis kierowane przeciw właścicielowi rzeczy
naruszającemu służebnośd była powództwem przeciwnym do actio
4. operae servorum et animalium
negatoria
operae servorum et animalium – prawo korzystania z pracy cudzego
niewolnika czy zwierzęcia
E. ZASADY DOTYCZĄCE SŁUŻEBNOŚCI

Zasady minimalizujące ograniczenia właściciela:

C. USTANAWIANIE I WYGAŚNIĘCIE SŁUŻEBNOŚCI
1. servitus in faciendo consistere naquit
1. ustanawianie służebności
servitus in faciendo consistere naquit – służebnośd nie może polegad na
Konstytutywny sposób przeniesienia prawa, wyodrębnionego z ogółu
działaniu
uprawnieo właściciela.
Właściciel zobowiązany był jedynie do znoszenia pati lub do non facere.
W prawie przedklasyczym i klasycznym za pomocą aktu in iure cessio
Pati – cudze działanie
(dla gruntów wiejskich również mancipatio) w testamencie w drodze
Non facere – powstrzymanie się od działania
legatu per vindicationem
Pactiones et stipulationes – stypulacyjne przyrzeczenie kary umownej Wyjątek:
na wypadek niewykonania umowy, umacniało nieformalne Servitus oneris ferendi – obowiązek utrzymania własnym kosztem ściany,
umowyustanawiające służebnośd na gruntach prowincjonalnych. o którą opierał się budynek sąsiedni
Poprzez zasiedzenie, z wyłączeniem okresu lex Scribonia

65
2. servitus servitutis esse non potest 3. ZASTAW
servitus servitutis esse non potest – nie może istnied służebnośd na
służebności A. UWAGI WSTĘPNE
rzeczą służebną może byd tylko rzecz materialna, a nie prawo
Zastaw – realne (rzeczowe) zabezpieczenie wierzytelności
3. servitutibus civiliter utendum est
B. FIDUCIA
servitutibus civiliter utendum est – służebnośd należy wykonywad
oględnie, w sposób najmniej uciążliwy dla właściciela
Fiducia cum creditore contracta – przeniesienie na wierzyciela własności
rzeczy za pomocą czynności fiducjarnejw celu zabezpieczenia
4. nulli res sua servit
długu; pierwotny sposób zabezpieczeo; początkowo obłożony
nulli res sua servit – nie można mied służeboności na własnej rzeczy, gasła
jedynie sankcjami moralnymi (fides), wierzyciel mógł rozporządzad
w przypadku zejścia się w jednej osobie uprawnionego i
rzeczą wedle uznania
obciążonego
Fides – wiara, zaufanie
Fiducia – fiducja; zabezpiecznie za pomocą przeniesienia własności, z
5. praedia debent esse vicina
dołączonym pactum fiduciae
praedia debent esse vicina – służebności gruntowe powinny byd
Pactum fiduciae – nieformalne porozumienie dołączane do fiducji,
ustanawiane na gruntach sąsiedzkich, niekoniecznie graniczących
zobowiązujące zastawnika do do remancypacji rzeczy po
wypałnieniu śwaidczenia przez dłużnika. Była podstawą skarg
6. servitutis causa debet esse perpetua
deliktowych a później actio fiduciae directa, skarg inflamujących o
servitutis causa debet esse perpetua – służebności powinny przynosid
odzyskanie rzeczy lub pokrycia szkody związanej z jej utratą
gruntowi władnącemu trwałe korzyści (nie można ustanowid
Usureceptio fiduciae causa – uproszczony sposób zasiedzenia tej rzeczy
służebności czerpania wody ze zbiornika wysychającego latem)
Pignus, hypotheca- późniejsze nazwy fiducji

C. ZASTAW RĘCZNY PIGNUS

Pignus – zastaw ręczny, forma zabezpieczenia wierzytelności polegająca

na przeniesieniu na skutek kontraktu realnego jedynie possessio
naturalis zatrzymując prawo własności
Wierzyciel stawał się jedynie detentorem i nie mógł używad rzeczy
(które było furtum usus- jak kradzież);
Zastawnik był pozbawiony posiadania a zabranie jej przed czasem
stanowiło furtum rei suae

66
 D. ZASTAW UMOWNY (HIPOTEKA) Pignus Gordianum – prawo wierzyciela do zatrzymania przedmiotu
zastawu nawet po wypełnieniu zobowiązania, jeżeli wierzyciel
Invecta et illata – (pierwotnie) umowa dla ustanowienia zastawu na miał wobec tego samego dłużnika inną, niezrealizowaną
rzeczach wniesionych i wprowadzonych na grunt, w przypadku wierzytelnośd
drobnych rolników na inwentarzu którym pracowali
Pignus conventum – hypotheca, właściwe formy zastawu, prawa
F. PRZEDMIOT ZASTAWU
wierzycie;a na rzeczy cudzej w celu zrealizowania swojej
wierzytelności w przypadku niespełnienia rpzez dłużnioka
Przedmiot zastawu:
świadczenia; prawo akcesoryjne (dodatkowe: nie mogło istnied
Rzeczy materiane (ruchome i nieruchomości)
bez wierzytelności którą by zabezpieczało);
Hipoteka generalna – zastaw na całym majątku dłużnika
Często dokonywano rozróżnienia:
Podzastaw – zastaw na poszczególnych rzeczach niematerialnych,
Pignus – zastaw z przeniesieniem detencji
prawach (użytkowanie, prawo zastawu)
Hypotheca – zastaw umowny
Pignus nominis – zastaw wierzytelności

E. USTANOWIENIE I WYGAŚNIĘCIE ZASTAWU

G. REALIZACJA ZASTAWU
Ustanowienie zastawu:
Możliwośd oddania zastawu w podzastaw ale nie użytkowania jej i
W drodze nieformalnej umowy
pobierania pożytków (furtum usus)
W przypadku zastawu ręcznego: wydanie rzeczy zastawionej
Pactum antichreticum – dodatkowa umowa z zastawcą dopuszczająca
Pignus tacite contractum – zastaw milczący, na podstawie zwyczaju
użytkowanie i pobieranie pożytków
lub przepisu prawa, np: wydzierżawiający na owocach dzierżawcy,
Możliwośd zaspokojenia swojej wierzytelności z zastawionej rzeczy w razie
wynajmujący mieszkanie na rzeczach najemcy
niespełnienia świadczenia w terminie
Pignus in causa iudicati – zastaw ustanowiony przez sędziego w
celach egzekucyjnych
Umowy zawierane przy ustanowieniu zastawu:
(fakultatywnie dodawnaje do zastawu ręcznego pignus i umownego
Wygaśnięcie zastawu:
hypotheca)
3. Wygaśnięcie zobowiązania, które zabezpieczał, zaspokojenie
Lex commissoria – klauzula przepadku; w razie złwoki własnośd
całkowite
przechodziła na wierzyciela
4. Zrealizowanie przez wierzyciela prawa zastau, np sprzedaż,
Pactum de vendendo – umowa o sprzedaży rzeczy, później
zrzeczenie, zniszczenie
uznawano, że nawet w jej braku wierzyciel ma prawo sprzedania
zastawionej rzeczy

67
 Superfluum, hyperocha – nadwyżka powstała po odliczeniu swej
należności w przypadku sprzedania rzeczy zastawionej przez
wierzyciela, zwracana dłużnikowi
H. OCHRONA ZASTAWU
 Interdictum salvianum, z grupy adipiscendae possessionis, w
przypadku ustanowienia zastawu na inwentarzu, skuteczny jedynie
przeciw dzierżawcy
 Actio Serviana – skarga skuteczna erga omnes z którą mógł
występowad wydzierżawiający o wydanie zastawionego inwentarza, z
chwilą jej powstania zastaw stawał się w pełni prawem na rzeczy
cudzej a wierzyciel mógł z niej realizowad wierzytelnośd niezależnie
od tego w czyich rękach się znajdowała
 Actio Seviana utilis, actio quasi Serviana, vindication pignoris,
action pigneraticia in rem, action hypothecaria – skarga skuteczna
erga omnes stosowana w przypadkach innych niż dzierżawa
I. WIELOŚD ZASTAWÓW
Możliwośd obciążenia jednej rzeczy zastawem wielokrotnie, ponieważ
przy hipotece nie była wydawana, takim przypadku:
Melior est condicio possidentis – lepsza jest pozycja zastawnika
posiadającego rzecz, zasada obowiązująca początkowo
Równośd praw w okresie klasycznym
Prior tempore, potior iure – kto pierwszy w czasie, ten lepszy w
prawie, zasada pierwszeostwa, w prawie późnoklasycznym,
zgodnie z którą pierwszy zastawnik sprzedawał rzecz a następni
według kolejności otrzymywali jedynie nadwyżkę,
Ius offerendi et succedendi – możliwośd zajęcia lepszej pozycji
przez zaspokojenie „wyżej stojących”
68
4. EMFITEUZA
Ius perpetuum – wieczysta dzierżawa, w którą oddawane były grunty
będące własnością publiczną, trwająca dopóki dzierżawca lub jego
potomkowie płacili vectigal (czynsz); dzierżawca był detentorem
chronionym interdyktami, posiadającym actio in rem o wydanie
rzeczy
Ius emphyteuticum – jednolita nazwa dzierżawy długoterminowej
zobowiązującej do uprawy ziemi, dotyczyła zarówno gruntów
publicznych jak i prywatnych
Emphyteusis – emfiteuza, prawo na rzeczy cudzej, odrębne od kupna i
najmu, zbiliżone do uprawnieo właścicia,
Prawa emfiteuty:
Możliwośd przekazania w spadku
Możliwośd dobrowolnej eksploatacji, nawet zmiany przeznaczenia
(byleby nie pogarszad rzeczy)
Możliwośd wykonywania go osobiście lub pośrednio (subemfiteuci,
dzierżawcy)
Uzyskiwanie owoców z chwilą separatio
Możliwośd zbycia, o zamierzonym zbyciu zależało powiadomid
właściciela, który miał prawo pierwokupu i otrzymywał laudemium
(2% ceny);
Środki ochrony analogiczne do przysługujących właścicielowi
Actiones utiles
Interdykty posesoryjne
Zobowiązania emfiteuty:
Canon, vertigal – czynsz, obowiązek corocznego płacenia
Laudemium – obowiązek przekazania 2% ceny zbywanej emfiteuzy
właścicielowi i powiadomienia go (prawo jego pierwokupu)
Zakooczenie emfiteuzy:
Niepłacenie czynszu (przez 3 lata)
Pogarszanie gruntu
Niepowiadomienie właściciela o sprzedaży
Zlanie się praw w jednej osobie (np Skorzystanie z pierwokupu) ROZDZIAŁ VIII str 170
SPADKI
5. SUPERFICIES

Solarium – minimalny, płacony corocznie czynsz, w zamian z aktóry

odstępowano własnośd publiczną pod zabudowę
Superficies solo credit – zasada zgodnie z którą budynek postawiony na
cudzym gruncie stawał się własnością właściciela gruntu, który
pierwotnie jako jedyny miał prawo wytyczania skarg rzeczowych
w przypadku zajęcia budynku przez osobę trzecią
Superficies – prawo na rzeczy cudzej, dziedziczne, zbywalne prawo do
odpłatnego korzystania z budynku wzniesionego na cudzym
gruncie.
Uprawnienia superficjariusza:
Dobrowolne korzystanie i podnajmowanie mieszkania
Przekazywanie uprawnieo za życia i mortis causa
Ochrona pretorska, interdykt de superficiebus skuteczny erga omnes
Brak konieczności zawiadamiania właściciela o zbyciu
Brak prawa pierwokupu właściciela gruntu
Skraga in rem w prawie justyniaoskim
I. MIEJSCE SPADKÓW W SYSTEMATYCE INSTYTUCJI
GAIUSA str. 170
Miejsce w systematyce:
Personae res actione, częśd poświęcona rzeczom ius quod ad res pertinet
Res incorporales – rzecz niematerialna, samo uprawnienie jest
niematerialne
Rodzaj uprawnienia:
uprawnienie majątkowe władcze chronione za pomocą actiones in rem
erga omnes. Rodzaj sukcesji per universitatem.
Formy spadkobrania:
Successio ex testamento – secundum tabulas, dziedziczenie
testamentowe, miało pierwszeostwo nad beztestamentowym
Successio ab intestato – dziedziczenie beztestamentowe (na mocy
przepisów prawa)
Legata, fideicommissa – nabywanie przysporzeo kosztem spadku,
rodzaj sukcesji syngularnej

69

II. HEREDITAS I BONORUM POSSESSIO str. 170
1. HEREDITAS – POJĘCIE – PODSTAWY POWOŁYWANIA
Hereditas nihil aliud est, quam succession in universum ius quod defunctus
habuerit
Hereditas – spadkobranie, wejście w ogół praw jakie posiadał zmarły,
rodzaj sukcesji uniwersalnej, dziedziczenie oparte na ius civile,
heres stawał się kontynuatorem zmarłego a dziedziczony majątek
zlewał się z jego własnym ze wszystkimi konsekwencjami
Obejmowało:
Prawa natury majątkowej
Rzeczy
Uprawnienia (prawa rzeczowe: emfiteuza, służebnośd,
wierzytelnośd)
Obowiązki
W prawie archaicznym: sacra familiara – prawa i obowiązki
prawa sakralnego
Nie obejmowało:
praw wynikających z prawa rodzinnego (patria potestas,
manus, tutela)
uprawnienia czysto osobiste (wierzytelności wynikające z
deliktów dochodzone za pomocą actiones vindictam spirantes,
służebności osobiste usus i ususfructus, poena – zobowiązania
uiszczenia kary prywatnej z tytułu deliktu)
70
heres – spadkobierca, dziedzic,
przesłanki konieczne do zostania dziedzicem:
delatio hereditatis – powołanie do spadku ex testamento
lub ab intestato
acquisitio hereditatis – wola przyjęcia spadku
przejmował całośd majątku zmarłego
neque enim idem ex parte testatus es parte intestatus decedere potest –
nikt nei może rozporządzid w testamencie częścią swego majątku,
pozostałą częś pozostawid dziedziczeniu beztestamentowemu
wyjątki:
testamentum militis – testament żołnierski
dziedziczenie przeciwtestamentowe
2. BONORUM POSSESSIO
A. GENEZA BONORUM POSSESSIO
Bonorum possessio – dziedziczenie oparte na prawie pretorskim
Hipotezy genezy:
Bonorum possessio jako stosowanie przepisów prawa cywilnego iuris
civilis adiuvandi gratia; wprowadzenie w posiadanie majątku przez
pretora proximi agnati (angatów) i gentiles (gentylów) czyli dalszych
krewnych powołanych do spadku, otrzymujących jedynie familiam
habeto (majątek) w przeciwieostwie do suus heres czyli
spadkobiercy, którym mogła byd jedynie osoba będąca pod władzą
spadkodawcy, dziedziczący z mocy prawa.
 Bonorum possessio jako posiadanie spadku, przyznane przez pretora
na czas trwania sporu między pretendującymi do miana dziedzica
Bonorum possessio jako iuris civilis supplendi gratia – pretorska
działalnośd uzupełniania prawa cywilnego; wprowadzenie w
posiadanie majątku osoby spoza kręgu dziedziców cywilnych w
przypadku występowania hereditas iacens – spadku leżącego,
nieobjętego przez ustanowionego dziedzica;
Bonorum possessio jako ius civilis corrigenda gratia – korygowanie
przez pretora norm prawa cywilnego; wprowadzenie w majątek
spadkowy osoby niebędącej dziedzicem nawet w przypadku istnienia
dziedziców według ius civile np emancypowany syn obok innych
dzieci
B. STYUACJA PRAWNA DZIEDZICA PRAWA PRETORSKIEGO
Bonorum possessor – dziedzic prawa pretorskiego, nie był sukcesorem
uniwersalnym, jedynie posiadaczem poszczególnych przedmiotó,
które mógł nabyd usucapio pro herede – w drodze zasiedzenia;
loco heredis – zajmujący miejsce dziedzica, ale nie dziedzic,
ponieważ nam preator heredes fecere non potest – pretor nie
mógł kreowad dziedzica
Środki ochrony:
Analogicznie do dziedzica
Interdictum quorum bonorum – o wydanie majątku spadkowego
Skargi z zastosowaniem fikcji lub przestawionymi podmiotami
71
II. DZIEDZICZENIE TESTAMENTOWE str. 173
1. POJĘCIE TESTAMENTU
Testamentum – testament, jednostronne rozporządzenie ostatniej woli
na wypadek śmierci
warunek skuteczności:
śmierd spadkodawcy,
warunek ważności:
hereditas institutio do całości spadku (neque enim idem ex parte
testatus es parte intestatus decedere potest – nikt nie może
rozporządzid w testamencie częścią swego majątku, pozostałą
częś pozostawid dziedziczeniu beztestamentowemu)
na ważnośd nie miała wpływu zgoda dziedzica
Hereditas institutio – ustanowienie dziedzica
Caput et fundamentumintellegitur totius testament heredis institution –
ustanowienie dziedzica stanowiło początek i podstawę całego
testamentu
Ambulatoria enim est voluntas defuncti usque ad vitae supremum exitum-
wola spadkodawcy może byd zmieniona aż do ostatniego
tchnienia jego życia
 2. RODZAJE TESTAMENTÓW
A. ARCHAICZNE FORMY TESTAMENTÓW
Testeamentum calatis comitiis – testament sporządzany w czasie pokoju
na zwiływanych dwa razy do roku zgromadzeniach ludowych, nie
w pełni jednostrone oświadczenie woli testatowa, wymagające do
ważności zgody zgromadzonego populus w formie uchwały
Testamentum in procinctu – forma testamentu na wypadek wojny,
jednostronne oświadczenie woli testatora wobec kilku najbliżej
stojących w szyku bojowym świadków
B. MANCIPATIO FAMILIAE – TESTAMENT MANCYPACYJNY
Mancipatio familiae – akty mancypacji inter vivos za pomocą których
osiągano efekt testamentu (a nie testament mortis causa)
Procedura postępowania:
Imaginaria venditio – pozorna mancypacja, za pomocą której
dokonywano sprzedaży majątku familiae emptor (zaufanej osobie)
Nuncupatio – nunkupacja, ustne polecenie dodawane do imaginaria
venditio
Eumque rogabat quid cuique post suam dari vellet – treśd nunkupacji,
zobowiązanie do wydania majątku wskazanej w nunkupacji osobie
Po śmierci sprzedawcy, odsprzedanie majątku za pomocą pozornej
mancypacji wskazanej przez testatora osobie
Testamentum per aes et libram – testament mancypacyjny, procedura
jw ale familiae amptor był jedynie wykonawcą testamentu i nie
nabywał własności majątku, a nuncupatio zredukowano do
tabulae testamenti, który zaraz po sporządzeniu pieczętowano a
72
na sznurku wiążącym tabliczki z tekstem przykładało pieczątki
pięciu świadków, libripens i familiae emptor
tabulae testamenti – dokumentu na woskowych tabliczkach, do którego
zredukowano nunkupację
C. TESTAMENT PRETORSKI
Bonorum possessio – testament pretorski, forma testamentu bez
konieczności pozornej mancypacji, udzielana każdemu kto
przedłoży pisemny dokument opatrzomny pieczęciami siedmiu
świadków (5 świadków z mancypacji, libripensa i familiae emptor)
D. TESTAMENTY W OKRESIE POKLASYCZNYM
Publiczne formy testamentu:
Testamentum apud acta conditum – testament polegający na
wpisaniu ostatniej woli testatora do akt sądowych
Testamentum principi oblatum – testament pojegający na złożenui
ostatniej woli w kancelarii cesarza
Prywatna forma testamentu
Testamentum tripertitum – testament wzorowany na wymogach prawa
cywilnego: obecnośd świadków, pretorskiego: pieczęcie i liczba
świadków oraz na konstytucjach cesarskich: podpisy testatora i
świadków
Obostrzone formy testamentu: Np dla niewidomych
Złagodzone formy testamentu: Np w wypadku zarazy
Testament holograficzny – testament własnoręcznie sporządzony i
podpisany przez testatora, bez potrzeby udziału świadków
 E. TESTAMENT ŻOŁNIERSKI
Testamentum militis – testament żołnierski, mógł byź wporządzony w
dowolny sposób, byleby wola testatora była wyraźnie
sformułowana,
Cechy szczególne:
ważny nawet bez wyznaczenia heredis institutio, poprzez
rozdysponowanie majątku za pomocą legatów,
można było wyznaczyd dziedzica ex re certa (do poszczególnych
rzeczy), ponieważ nie obowiązywała zasada nemo pro patre testatus
pro parte intestatus decedere potest,
można było wyznaczyd dziedzica z dodaniem terminu czy warunku
rozwiązującego (nie obowiązywała zasada semel heres semper heres)
można było ustanowid dziedzicem peregryna i latyna
pominięcie sui heredes nie powodowało nieważności testamentu ani
możliwości wniesienia querela inofficiosi testamenti
tracił ważnośd w rok po zwolnieniu ze służby wojskowej
3. TREŚD TESTAMENTU
A. HEREDIS INSTITUTIO
W okresie przedklasycznym i klasyczym:
Ustanowienie dziedzica na początku testament proprzez imperatywne,
uroczyste, łacioskie słowa:
X heres esto – dziedzicem niech będzie X
X heredem esse iubeo – nakazuję by dziedzicem był X
Mniej stanowcze sformułowania powodowały nieważnośd
W okresie poklasycznym:
Dowolne słowa i kolejnośd
73
Dziedziczenie był sukcesją uniwersalną, dlatego nie można było wyznaczad
dziedzica ex re certa, co najwyżej można było ustanowienid kilku
współdziedziców w częściach ułamkowych. W przypadku wyznaczenia
dziedzica do poszczególnej rzeczy, testament ten był nieważny, jego
uzdrowienie mogło polegad na favor testamenti – interpretacji
testamentu zmierzającej do zrealizowania woli testatora, poprzez
skreślenie określenia poszczególnej rzeczy i przeliczenie wartości
zapisanego przedmiotu na częśd ułamkową spadku
Możliwośd powołania do spadku nasciturus (poczętego, nienarodzonego)
Nominatim – osoba indywidualnie określona, mogła byd ustanowiona
dziedzicem
Incerta persona – osoba nieoznaczona, nie mogł byd ustanowiona
dziedzicem, dot również osób prawnych jak municipia i collegia
(dopuszczone do spadkobrania dopiero w okresie poklasycznym
razem z korporacjami kościelnymi i piae causae)
Ograniczenia możliwości nabywania spadków w ustawodawstwie Augusta
wobec caelibes – nieżonatych i orbi – bezdzietnych
Semel heres semper heres – kto raz zostaje dziedzicem, pozostaje nim na
zawsze; zasada wykluczająca ograniczenia czasowe w
ustanowieniu dziedzica
B. SUBSTITUTIO
Substitutio – substytucja, podstawienie, ustanowienie pod warunkiem
zawieszającym, wyznaczenie spadkobiercó substytutów na
wypadek gdyby powołany w pierszej kolejności nie objął spadku,
w przypadku kilku spadkobierców można było ustanowid każdemu
osobnych substytutów lub wsyztskim jednego
Substitutio vulgaris – substytucja pospolita, w przypadku ustanowienia
substytutem na koocu niewolnika przy jednoczesnym darowaniu
mu wolności w spadku
Substitutio pupillaris – substytucja pupilarna, wyznaczenie substytuta dla
niedojrzałego dziedzica, na wypadek jego śmierci przez dojściem
do dojrzałości, w celu uniknięcia dziedziczenia
beztestamentowego, gasła z chwilą osiągnięcia dojrzałości przez
dziecko,
jedyny przypadek gdy ktoś ustanawia dziedzica do osoby drugiej
Substitutio quasi pupillaris – substytucja quasiI- pupilarna, powołanie
przez ojca na spoadkobiercę umysłowo chorego zstępnego
ustanawiając mu substytuta gdyby zmarł nie wróciwszy do
zdrowia, gasła w przypadku powrotu do zdrowia
jedyny przypadek gdy ktoś ustanawia dziedzica do osoby drugiej
Causa curiana
Ojciec ustanowił dziedzicem nasciturusa i wyznaczył mu substytuta
Curiusa na wypadek śmierci przed osiągnięciem dojrzałości. Po śmierci
testatora okazało się że żona nie była w ciąży. Curian przekonał
centumwirów, że wolą spadkodawcy było obejście dziedziczenia
beztestamentowego.
C. INNE POSTANOWIENIA ZAWARTE W TESTAMENCIE
Możliwośd zawarcia postanowieo: wyzwolenia niewolników, cząstkowych
rozporządzeo majątkowych czyli zapisów (legaty i fideikomisy)
powoływanie opiekunów, modus, darowizny mortis causa
Cautio Muciana – zabezpieczenia stypulacyjne składane przez dziedzica
lub legata w sytuacji, gdy testator ustanowił warunek
zawieszający ujemny (zależny od woli, polegający na
74
powstrzymaniu się od działania) w którym zobowiązuj eisę zwrócid
legat jeśli nie dotrzyma warunku (nie powstrzyma się od działania)
D. WYDZIEDZICZENIE (EXHEREDATIO) I TZW. DZIEDZICZENIE
PRZECIWTESTAMENTOWE
Exheredatio – wydziedziczenie, z użyciem wyrazów: exheres esto lub
exheredes sunto.
Stosowanie:
Konieczne w przypadku gdy testujący nie chciał by dziecko otrzymało
spadek oraz gdy ojciec chciał praeterire (pominąd) któreś z dzieci,
ponieważ sui heredes albo byli powoływani do spadku albo wydziedziczeni
z użyciem wyrazów: exheres esto lub exheredes sunto.
Forma ze względu na wydziedziczanego
Synowie musieli byd wydziedziczani nominati (filius meus exheres
esto – syn mój niech bedzie wydziedziczony),
córki, inni zstępni i uxor in manu mogli byd wydziedziczani inter
ceteros (ceteri omnes exheres esto - wszyscy pozostali krewni niech
bedą wydziedziczeni)
postumus suus - zstępny pogrobowy, osoba która byłaby
spadkobiercą gdyby urodziała się przed śmiercią testatora,
musieli byd albo ustanowieni spadkobiercami albo
wydziedziczeni nominati (quicumque mihi filius genitus fuerit,
exheres esto - ktokolwiek urodzi mi się synem, niech będzie
wydziedziczony); pominiecie ich w testamencie
powodowało jego nieważność
dziedziczenie przeciwtestamentowe formalne – dziedziczenie do którego
dochodziło gdy testator pominął zstępnych (innych niż syna, bo
gdy pominął syna to testament był nieważny w całości i
dochodziło do dziedziczenia beztestamentowego!) lub dokonał
wydziedziczenia w niewłaściwy sposób;
postępowanie przy dziedziczeniu przeciwtestamentowym:
w przypadku gdy spadkobiercy testamentowi byli sui heredes
pominięta osoba dziedziczyła częśd ustawową (np gdy dziedzicami był
otrzech synów, pominięta córka otrzymywała ¼ spadku)
w przypadku gdy spadkobiercami byli heredes extranei (osoby
postronne), pominięta osoba lub osoby otrzymywały ½ spadku
pretorskie dziedziczenie przeciwtestamentowe – dochodziło do skutku w
okresie późniejszym na skutek rozszerzenia przez pretorów
obowiązku wydziedziczania nie tylko osób pozostających pod
władzą ale wszystkich dzieci i ich potomstwa w linii męskiej; za
czasów Justyniana brak imiennego wydziedziczenia każdego
zstępnego skutkował dziedziczeniem beztestamentowym
początkowo mozliwośd dowolnego wydziedziczania
contra officium pietatis – sprzeczne z porządkiem naturalnym, tak
traktowano wydziedziczenie osób będących pod władzą ojca
testamentum inofficiosum - testament w którym ojciec wydziedzicza
osobę będącą za jego życia pod jego władzą, testator traktowany
był jako osoba działająca w zamroczeniu umysłowym a terstament
niezgodny z powinnością i możliwy do obalenia.
Możliwości obalenia testamentum inofficiosum:
hereditas petitio - skarga o wydanie spadku dziedzica cywilnego
przeciw dziedzicowi testamentowemu
querela inofficiosi testamenti – skarga przysługująca w ciągu 5 lat
osobie uprawnionej do bonorum possessio ab intestato z którą
75
występowała przed sądem centrumwialnym a później w procesie
extra ordinem. Prowadziła do obalenia testamentu.
uprawnieni do niej:
liberi – dzieci dalsi zstępni linii męskiej
parentes – rodzice
jeśli na spadkobiercę wyznaczona była osoba niegodziwa
persona turpis: brat i siostra spadkodawcy
mogły one wystąpid jedynie gdby ze spadku nie otrzymały pars
legitima
pars legitima / portio debita – zachowek, minimaly udział w spadku
wynoszący ¼ (za justyniana 1/3 a wyjątkowo ½) tego co
przysługiwało w dziedziczeniu beztestamentowym
dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne – możliwośd obalenia
testamentu z powodu nieotrzymania zachowku, otrzymywało się
wtedy nie tylko zachowek ale także cały udział
zmiany za czasów Justyniana:
określenie przypadków gdy możliwe było wydziedziczenie dzieci
actio ad supplendam legitimam – skraga przysługująca osobom,
które otrzymały w spadku korzyści mniejsze od zachowku, służąca do
dochodzenia uzupełnienia zachowku
querela inofficiosi testamenti przysługiwała jedynie osobom
pominiętym w testamencie, które mogły dochodzid części
beztestamentowej
możliwośd odowłania testamentu bez konieczności sporządzania
nowego
 4. NIEWAŻNOŚD I NIESKUTECZNOŚD TESTAMENTU 5. KODYCYL

Codicilli – kodycyl, roporządzenie na wypadek śmierci zawarte nie w

Testamenti factio activa - zdolnośd sporządzenia testamentu, testamencie ale w formie prośby w nieformalnym liście
przysługiwała jedynie dojrzałej osobie sui iuris (za wyjątkeim filius skierowanym do spadkobierców testamentowych (jeśli istniał
familias rozporządzającego peculium castrense, quasi castrense, testament) lub beztestamentowych (jeśli nieistniał);
peculium adventicium)
Mógł zawierad:
Testamenti factio passiva – zdolnośd bycia dziedzicem, Nieformalne zapisy (fideikomisy)
Przysługiwała: Dyspozycje testamentowe
każdemu obywatelowi rzyskiemu z tym, że przysporzenia
osób alieni iuris przypadały pater familias Nie mógł zawierad:
niewolnikom będącym pod władzą testatora Ustanowieo dziedzica
Stichus servus meus liber heresque esto vel heres liberque Wydziedziczenia
esto – możliwośd ustanowienia dziedzicem w testamencie
własnego niewolnika przy jednoczesnym uwolnieniu go W testamencie często umieszczano klauzulę kodycalną pozwalającą
niewolnikom będącym pod władzą osób innych niż testator, utrzymad w mocy nieważny z powodu nieodpowiedniej formy lub treści
ale spadek przypadał jego właścicielowi testament jako kodycyl. Tak wyznaczeni spadkobiercy byli traktowani jako
fideikomisariusze uniwersalni
nieważnośd testamentu:
sporządzenie przez osobę nieuprawnioną
sporządzenie w nieodpowiedniej formie
nieustanowienie dziedzica

utrata skuteczności testamentu:

powiększenie się grona osób pozostających pod władzą testującego
po sporządzeniu testamentu (adrogatio, urodzenie postumus –
pogrobowca)
nie przyjęcie lub niemożnośd przyjęcia spadku przez dziedzica

możliwośd zmiany testamentu jedynie poprzez sporządzenie nowego,

zniszczenie przez testatora nie powodowało unieważnienia

76

III. DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE str. 185
1. UWAGI WSTĘPNE
Dziedziczenie ab intestato – beztestamentowe, dziedziczenie estawowe,
dochodziło do niego z mocy prawa w przypadku nieporządzenia
testamentu, jego niesuteczności lub nieważności
2. DZIEDZICZENIE WEDŁUG USTAWY XII TABLIC
Po zmarłym dziedziczyli jedynie agnaci
Kolejnośd dziedziczenia po ingenuusie (wolnourodzonym)
Sui heredes – osoby, które w chwili śmierci znajdowały się pod
władzą spadkodawcy i z chwilą śmierci stawały się sui iuris; były
to dzieci (zrodzone z iustum matrimonium, apodptowne,
adrogowane, poczęte w chwili śmierci spadkodawcy) oraz żona
będąca pod manus męża.
Dziedziczenie następowało:
In capita - według głów, każde dziecko i żona będąca in manus
traktowana jako córka agnacyjna dostawali tyle samo
In stripes – według szczepów, dotyczyło wnuków, których ojciec
umarł, emancypował się lub został adoptowany, otrzymywały
wspólnie częśd ojca i dzieliły ją według zasady reprezentacji czyli
według głów
77
Proximi agnati – osoby, które poprzednio pozostawały pod władza
wspólnego przodka i byłyby pod nią nadal, gdyby ten żył (si
intestato moritur, cui suus heres nec escit, adgnatus proxmus
familiam habeto), były nimi: rodzeostwo i matka jeśli była pod
manus męża. Do dziedziczenia przez nich dochodziło w
przypadku braku sui heredes.
Dziedziczenie następowało:
Agnaci tego samego stopnia dziedziczyli in capita i odsuwali od
spadku agnatów stopnia dalszego (gdy jeden z dwóch braci umarł,
całośd dziedziczył pierwszy brat, nie pozostawiając nic dzieciom
zmarłego)
Lex Voconia – ustawa ograniczająca dziedziczenie przez kobiety,
zezwalając na dziedziczenie jedynie przez consanquineae – siorty
agnacyjne
Gentiles – gentyle, członkowie rodu, powoływanie do spadku przy
braku sui heredes i proximi agnati (Si adgnatus nec escit, gentiles
familiam habento)
Dziedziczenie po libertinusie (wyzwoleocu) oraz emancypowanym synu:
Dzieci Sui heredes
W przypadku ich braku, dziedziczył patron (osoba, która go
wyzwoliła) lub potomstwo patrona (civis Romani liberti hereditatem
lex XII tab. Patrono defert, si intestato sine suo herede libertus
decesserit)
Dziedziczenie po libertusie będącym Latynem juniaoskim
Były właściciel
Według ius civile osoba będąca pod władzą ojca (suus heres) stawała się
dziedzicem z mocy prawa bez wiedzy i konieczności przyjmowana
spadku. Proximi agnati musieli przyjąd spadek.
Zasada jednorazowego powołania - powołanie do spadku było
jednorazowe, jeśli najbliższy agnat nie przyjął spadku, nie
oferowano go dalszym.
Hereditas iacens – spadek leżący, nieobjęty przez jednorazowo
powołanego agnata, mógł byd objęty przez kogokolwiek i po
upływie roku nabyty w wyniku usucapio pro herede (specjalny
rodzaj zasiedzenia); za Augusta przypadał skarbowi paostwa
3. DZIEDZICZENIE WEDŁUG EDYKTU PRETORSKIEGO
Ius civile uznawało jedynie więzi agnacyjne (wykluczenie dzieci
niebędących pod władzą), daltego na mocy iuris civilis corrigendi gratia
pretorzy wprowadzili nowy porządek dziedziczenia. Nie nastepował on z
mocy prawa, ale powołani musieli zgosid się do pretora i prosid o bonorum
possessio (wprowadzenie w posiadanie majątku spadkowego)
Nie istniała zasada jednorazowego powołania. Dzieci mogły prosid o
bonorum possessio w pierwszej klasie, będące pod władzą także w drugiej
klasie a wszystkie następnie w trzeciej klasie.
Successio ordinum et graduum - oferowanie przez pretora dziedziczenia
dalszym krewnym tej samej klasy lub dziedzicom następnej klasy
w razie neizgłoszenia się powołąnych w terminie.
Cztery klasy dziedziców bonorum possessores dziedziczących po zmarłym
wolnourodzonym:
1. unde liberi
Unde liberi – wszystkie dzieci nieznależnie od pozostawania pod patria
potestas o ile nie weszły do nowej familii np przez adoptio oraz
zstępni linii męskiej
78
Dziedziczenie następowało:
In capita - według głów,
In stripes – według szczepów, dotyczyło wnuków pozostających pod
patria potestas spadkodawcy, których ojciec umarł,
emancypował się lub został adoptowany
Nova clausula Iuliani – przypadnięcie połowy udziału spadkowego na
emancypowanego syna i połowy na jego dzieci pozostające pod
patria potestas ojca(ich dziadka) w przypadku biegania się
emancypowanego syna o spadek.
Collatio bonorum – zaliczenie na dział spadkowy, warunek ubiegania
się o bonorum possessio emancypowanego syna, polegał na
przyrzeczeniu podzielenia się swym majątkiem a sui heredes
pozostającym pod władzą zmarłęgo spadkodawcy
Collatio dotis – warunek analogiczny do collatio bonorum, dotyczył
córek z tytułu otrzymanego posagu
Collatio donationis – warunek analogiczny do collatio bonorum,
dotyczył dziedziców, którzy za życia otrzymali spadkodawcy
otrzymali darowiznę
2. unde legitimi
Unde legitimi – druga klasa powołanych do spadku, agnaci dziedziczący
według ius civile, powoływani w razie braku zgłoszenia unde liberi
3. unde cognati
Unde cognati - trzecia klasa powołanych do spadku, wsyzscy kognaci
zarówno w linii męskiej jak i żeoskiej do 6go stopnia
pokrewieostwa oraz w 7mym stopniu prawnukowie rodzeostwa, z
zasadą wykluczania krewnych dalszych przez bliższych, spadek
dzielono według głów
4. unde vir et uxor
Unde vir et uxor - dziedziczenie przez małżonków
 4. ZMIANY W DZIEDZICZENIU BEZTESTAMENTOWYM W OKRESIE Cztery klasy krewnych kognacyjnych:
PRYNCYPATU
1. pierwsza klasa
Liberi legitimi, zstępni (descendenci) oraz w razie śmierci któregoś z
Ius trium liberorum - przywilej trojga dzieci, przyznający kobiecie prawo
nich – jego dzieci; dotyczyło również dzieci zmarłej córki
dziedziczenia po zmarłych dzieciach (do tej pory matka
Liberi naturales (dzieci pozamałżeoskie) wyjątkowo powoływane gdy
dziedziczyła jako kognatka w trzeciej klasie)
nie było liberi legitimi ale tylko zrodzonych z konkubinatu
Senatus consultum tertullianum – potwierdzenie przywileju trojga dzieci, Zrównanie praw do dziedziczenia kobiet i mężczyzn,
matka otrzymywała spadek rpzed agantami jeżeli nie wyprzedziły emancypowanych i nieemancypowanych
jej dzieci zmarłęgo oraz bracia – agnaci.
2. druga klasa
Wstępni (ascendenci) przy czym żyjący rodzice wykluczali dziadków
Za justyniana:
Rodzeostwo zmarłego oraz w razie śmierci któregoś z nich jego dzieci
Przyznanie prawa dziedziczenia po dzieciach każdej matce
Podział in lineas – podział spadku po połowie miedzy wstępnych ojca
i matki, gdy oboje nie żyli
Sc. Orfitianum – powołanie do dziedziczenia po zmarłej matce wszystkich
In capita w przypadku dziedziczenia jednocześnie przez ascendentów
dzieci, nawet vulgo quaesiti (nieślubnych)
i rodzeostwa
3. trzecia klasa
Rodzeostwo rodzone
5. DZIEDZICZENIE WEDŁUG NOWEL JUSTYNIAOSKICH Rodzeostwo przyrodnie ich dzieci (ale nie wnukowie)
Według głów i szczepów
Całkowite zniesienie więzi agnacyjnych na rzecz kognacyjnych za 4. czwarta klasa
Justyniana. Pożądek nie obejmował małżonków, co oznaczało że żona Wszscy inni krewni kognacyjni bez ograniczenia stopnia (bliżsi
mogła dziedziczyd dopiero gdy nie było żadnych kognatów. wykluczali dalszych)
Kwarta ubogiej wdowy – prawo ubogiej wdowy do ¼ części spadku po
mężu, chyba, że dziedziczyło więcej niż troje dzieci, wtedy
dziedziczyła na równi z nimi.
Zakaz pomijania lub wydziedziczania wstępnych bez pozostawienia
zachowku, co było możliwe jedynie w 14tu przypadkach niewdzięczności,
analogiczny zakaz wydziedziczania lub pomijania rodziców z 8mioma
wyjątkami. jeśli nie zachodziły przesłanki, osoba mogła ytoczyd querela
inofficiosi testamenti, obalid testament i doprowadzid do dziedziczenia
beztestamentowego

79

IV. NABYCIE SPADKU I JEGO SKUTKI str. 190
1. NABYCIE SPADKU
Heredes necessari – dziedzice konieczni, nabywający spadek ipso iure (z
mocy prawa) z chwilą śmierci spadkodawcy z powodu samego
delatio hereditatis (powołąnia do spadku),
Sive willint, sive nollint – bez podejmowania jakichkolwiek
czynności, często wbrew swej woli
Byli nimi:
sui heredes
niewolnicy obdarzeni wolnością w testamencie i wyznaczeni
dziedzicem
heredes extranei / heredes voluntarii– dziedzice postronni, aby nabyd
spadek (acquisitio hereditatis) musieli wyrazid swą wolę
sposoby wyrażania woli przejęcia spadku
1. cretio
Cretio - formalne oświadczenie dziedzica o przyjęciu spadku; później
konieczne tylko w wypadku wyznaczenia takeij formy w
testamencie
Quod me X testamento suo heredem instituit, eam hereditatem adeo
cernoque - skoro X wyznaczył mnie w swym testamencie dziedzicem,
postanawiam przyjąd ten spadek
80
2. pro herede gestio
Pro herede gestio – działanie za spadkobiercęm czyli występowiadnie w
roli dziedzica, np wypłata zapisów
3. nuda voluntae
Nuda voluntae – nieformalne oświadczenie woli o pryzjęciu spadku; mógł
byd ograniczony przez spatium deliberandi – termin wyznaczony
przez pretora na wyrażenie swojej woli, po którego upływie
spadek oferowany był wierzycielom, by ci wystawili go na licytację
W prawie pretorskim wsyzscy musieli prosid pretora o bonorum possessio
w ciągu 100 dni (parentes i liberi w ciągu roku)
W okresie prawa klasycznego w wyjątkowych przypadkach (wyjazdu w
sprawach publicznych lub śmierci spadkobiorcy) pretor w drodze in
integrum restitutio udzielał możliwośd przyjęcia spadku po upływie
terminu.
Za justyniania: wykształcenie transmissio
Transmissio – prawo przyjęcia spadku w ciągu roku przez spadkobierców
zmarłęgo powołanego
In iure cessio hereditatis – odstąpienie przed pretorem powołania do
spadku, jeszcze przed jego objęciem, przejście na nabywcę
wszystkich uprawnieo spadkobiorcy (rodzaj sukcesji uniwersalnej)
Venditio hereditatis – sprzedaż spadku po jego przyjęciu (rodzaj sukcesji
syngularnej)
Extra ordinem – postępowanie prowadzące do stwierdzenia niegodności
spadkobiercy, które skutkowało odebraniem spadku (i z reguły
przypisaniem go fiskusowi)
 2. SYTUACJA PRAWNA SPADKOBIERCY 3. WIELOŚD DZIEDZICÓW

Wejście w miejsce spadkodawcy: Coheredes - współdziedzice, osoby z których każda powołana była do
Aspekt religijny całego spadku, otrzymująca określony udział, każdy ze
Sacra familiaria – obowiązek sprawowania kultu domowego współdziedziców stawał się współwłaścicielem wszystkich rzeczy i
Aspekt materialny (sukcesja uniwersalna): mógł swobodnie dysponowad swoim udziałem
Przejęcie własności rzeczy spadkowych i zlanie się majątku
Ius accrescendi – prawo zgodnie z którym udział współdziedziców
spadkowego z własnym
powiększał się w częściach proporcjonalnych do udziałów gdy
Przejęcie wierzytelności i długów, za które odpowiadało się całym
jeden z współdziedziców odpadał na skutek śmierci lub
majątkiem, nie tylko spadkowym
nieprzyjęcia spadku oraz nie doszło do transmisji ani nie powołano
substytuta, ponieważ nieobjętego udziału z nie oferowano innym
Beneficium abstinendi – dobrodziejstwo powstrzymania się od nabycia
ale przyrastał z mocy prawa współdziedzicom, przyrost ten nie
spadku, przyznawana przez pretora możliwośd nieprzejęcia
mógł byd odrzucony
spadku przez sui heredes jeżeli jeszcze nie zaczęli się nim
zajmowad, nieprzysługująca niewolnikom
W dziedziczeniu beztestamentowym:
Separatio bonorum – możliwośd oddzielenia majątków, ograniczająca współdziedzice dziedziczyli in capita lub in stripes.
odpowiedzialnośd za długi spadkowe jedynie do wysokości
W dziedziczeniu testamentowym:
spadku, przysługująca wyzwolonemu i ustanowionemu
Możliwośd wyznaczenia dziedzicom nierównych udziałów ale tylko w
dziedzicem niewolnikow.
częściach ułąmkowych pro indivisio – idealnych
Beneficium separationis bonorum – dobrodzejstwo oddzielenia majątków
na wniosek wierzycieli spadkowych, kiedy wszczęto postępowanie Consortium ercto non cito – forma kontynuowania jedności majątku przez
egzekuzyjne wobec dziedzica, udzielane w okresie poklasycznym współdziedziców, zniesiona w każdej chwili na żądanie jednego z
również wierzycielom samego dziedzica a nie tylko spadkowym. nich w drodze powództwa działowego actio familiae erciscundae
Beneficium inventarii – dobrodziejstwo inwentarza, wprowadzony przez
Justyniana środek polegający na możliwości sporządzeniu
inwentarza rzeczy spadkowych i odpowiadania za długi spadkowe
tylko do jego wysokości

81
 4. OCHRONA SPADKOBIERCY

Hereditatis petitio - specjalna skarga przysługująca: dziedzicowi prawa

cywilnego heres (ale nie bonorum possessor), służąca do uzyskania
spadku jako całości o chrakterze in rem skuteczna erga omnes kto V. PRZYSPORZENIA KOSZTEM SPADKU str. 194
nie chciał wydad majątku spadkowego; zakres odpowiedzialności
pozwanego zależny był jak przy rei vindicatio od tego czy był
posiadaczem w dobrej czy złej wierze
Cząstkowe przysporzenia kosztem spadku:
Possessor pro herede – roszczący sobie prawo do spadku, przeciw Legaty (zapisy)
któremu występowanow okresie procesu legisakcyjnego z Fideikomisy
hereditatis petitio za pomocą legis actio sacramento in rem Będące rodzajami sukcesji syngularnej
Possessor pro possessore – kwestionujący uprawnienia powoda,
nieroszczący sobie prawa do spadku, przeciw któremu
występowana z hereditatis petitio 1. ZAPISY TESTAMENTOWE (LEGATA)

Interdictum quorum bonorum - specjalny interdykt przysługujący:
dziedzicom prawa pretorskeigo bonorum possessores, przeciw
każdej osobie, która nie chciała wydad spadku
Hereditatis petitio possessoria (utilis) – skarga przyznana również
bonorum possessors z zastosowaniem fikcji si heres esset w
okresie prawa klasycznego
Legat – zapis, rodzaj sukcesji syngularnej, instytucja ius civile, którą można
było ustanowid w testamencie w ściśle określonych słowach,
instytucja ściśle sformalizowana, wszelkie uchybienia powodowały
nieważnośd
Legatariusz – osoba na rzecz której dokonywano cząstkowego
przysporzenia

Rodzaje legatów:

1. legat windykacyjny
Legatum per vindicationem – legat windykacyjny, polegał na staniu się
przez legatariusza z chwilą przejęcia spadku przez spadkobiercę
właścicielem kwirytalnym zapisanego przedmiotu,
 Przykładowe słowa:
X heres esto. Y Z do lego – Spadkobiercą niech będzie X, Ykowi zapisuję Z
 Przedmiot legatu windykacyjnego:
Własności kwityralne testatora

82
 Rzeczy oznaczone indywizualnie musiały byd własnością kwirytalną
w chwili sporządzenia spadku jak i śmierci
Rzeczy oznaczone gatuntowo musiały byd własnością testatora w
chwili śmierci
 Powództwo:
Rei vindicatio erga omnes
2. legat damnacyjny
Legatum per damnationem – zapis nie wywierający skutków rzeczowych
(przypisania własności), rodzący wierzytelnośd legatariusza wobec
dziedzica
 Przykładowe słowa:
X heres esto. Heres meus Y meum dare damnas esto - Spadkobiercą niech
będzie X. Mój spadkobierca niech będzie zobowiązany wydad Y
 Przedmiot legatu damnacyjnego:
Własnośd testatora
Własnośd cudza – testator zobowiązywał dziedzica do nabcia
zapisanej rzeczy by ją świadczyd lub świadczyd jej wartośd
Rzecz mająca powstad w przyszłości
 Powództwo:
Actio ex testamento – skarga o chrakterze „jakby z kontraktu” o
wypełnienie treści zapisu
3. letatum sinendi modo
Legatum sinendi modo – zapis pośredni między legatem windykacyjnym
a damnacyjnym, poczatkowo uważano że spadkobierca
zobowiązany jest jedynie do znoszenia czegoś lub zaniechania,
później przyjmowano, że powinien wydad legatariuszowi zapisaną
rzecz
Sinere – zezwolid, dopuścid
 Przykładowe słowa:
Mevius heres esto. Heres meus damnas esto sinere L. Titium hominem
Stichum sumere sibique habere – spadkobiercą niech będzie Mevius.
83
Niech mój spadkobierca będzie zobowiązany do zezwolenia by
Tytus zabrał i miał niewolnika Stichusa
 Przedmiot legatum sinendi modo:
Rzecz należąca do spadkobiercy lub spadkodawcy ale nie rzecz cudza.
 Powództwo:
Actio ex testamento
4. legat per praeceptionem
Legatum per praeceptionem – legat możliwy na rzecz jednego ze
współdzielców (później również na rzecz osób postronnych),
legatariusz zabierał rzecz jeszcze przed podziałem spadku.
 Przykładowe słowa:
X et Y heredes sunto. Y hominem A praecipito – Spadkobiercami niech
będą X i Y. Y niech uprzednio weźmie niewolnika A.
 Powództwo:
Actio familiae erciscundae
Rei vindicatio
Sc. Neronianum – akt zezwalający na traktowanie nieważnego ze względu
na rodzaj rzeczy legat windykacyjny traktowac jako legat
damnacyjny.
Zniesienie przez cesarza Konstantyna konieczności używania określonych
słów.
Lex falcidia - ustawa nakazująca testatorowi pozostawienie spadkobierci
kwartę falcydyjską
Quarta Falcidia – kwarta Falcydyjska, wynosząca ¼ wolnej od obciążeo
masy spadku, spobób obliczania: najpierw odejmowano długi,
wydatki pogrzebowe i wartośd wyzwolonych niewolników,
następnie ¼ zostawiano spadkobiercy a ¾ rodzielano między
zapisobiorców proporcjonalnie do tego co mieli zapisane.
 2. FIDEIKOMISY (FIDEICOMMISSA)
Fideicommissa – fideikomis, nieformalna prośba spadkodawcy kierowana
do dziedzica, by wydał przysporzenie majątkowe wskazanej
osobie; można nim było obciążyd każdą osobę, która otrzymała
coś w spadku(nawet fideikomisariusza);
Czynnośd oparta na fides a nie fiducjarna
Zapis powierniczy, poczatkowo stwarzający jedynie obowiązek
morany, za Augusta realizowane przez konsulów w drodze
postępowania nadzwyczajnego cognitio extra ordinem
Preator fideicommissarius – specjany urząd utworzony przez cesarza
Klaudiusza do rozpatrywania fideikomisów
Rodzaje fideikomisów:
Fideikomis syngularny – rozporządzenia poszczególnymi rzeczami
Fideicommissum libertatis - zobowiązanie dziedzica do wyzwoleo
Fideicommissum hereditatis / hereditas fideicommissaria – fideikomis
uniwersalny, prośba o przeniesienie całego mająku
spadkowego lub jego części ułamkowej
Fideikomisariusz uniwersalny – osoba na którą heres fiduciarius
(dziedzic ) miał przekazad uniwersalny zapis powierniczy
Senatus consultum Trebellianum – uchwała na mocy której w razie
restituere (przekazania) spadku fideikomisariuszowi
uniwersalnemu, który stawał się heredis loco – otrzymywał
stanowisko dziedzica:
był podmiotem wszelkich powództw i actiones utiles
otrzymywał fideicommissaria hereditatis petitio o wydanie całego
spadku
senatus consultum Pegasianum - uchwała postanawiająca, że pretor na
wniosek fideikomisariusza może zmusid spadkobiercę do przyjęcia
i wydania spadku oraz że w przypadku dowolnego przyjęcia
spadku pozwalano dziedzicowi zatrzymad jego kwartę falcydyjską
co sparawiało, że fideikomisariusz stawał się sukcesorem
sygularnym
uregulowania Justyniana:
zrównanie legatów z fideikomisami
utrzymanie postanowieo sc. Trebellianum i zmiana postanowienia sc.
Pegasianum w ten sposób, że fideikomisariusz był dziedzicem
uniwersalnym oraz utrzymanie pozostałych jego postanowieo

Mancipatio nummo uno - środek za pomocą którego początkowo dziedzic

przekazywał fideikomisariuszowi jedynie rzeczy materialne,
whcodzące w skład majątku, pozostajac nadal podmiotem
wierzytelności i długów, dlatego oboje dokonywali stypulacji:
Spadkobierca do przekazania wierzytelności
Fideikomisariusz do obrony dziedzica przeciw skargom
wierzycieli jako zastępca procesowy(jako który mógł też
dochodzid wierzytelności) i pokrycia strat z tytułu
wierzytelności

84

ROZDZIAŁ IX str 200
ZOBOWIĄZANIA
I. WPROWADZENIE str. 200
1. MIEJSCE ZOBOWIĄZAO W SYSTEMATYCE INSTYTUCJI GAIUSA
Obligatio – zobowiązanie, w literaturze utożsamiany ze skargą /
powództwem go chroniącym. Prawo dotyczące res, uprawnienia
inne niż prawa władcze nad rzeczami materialnymi. Prawa o
chrakterze względnym, chronione za pomocą actiones in
personam.
2. POJĘCIE ZOBOWIĄZANIA
A. UWAGI WSTĘPNE
Zobowiązanie w diktrynie współczesnej – stosunek prawny, w którym
jedna osoba jest wobec drugiej zobowiązana do świadczenia;
strona uprawniona to wierzyciel a zobowiązana dłużnik;
zobowiązanie ze stanowiska wierzyciela to wierzytelnośd a
dłużnika dług
85
B. OKREŚLENIA ZOBOWIĄZAO W ŹRÓDŁACH PRAWA RZYMSKIEGO
In personam actio est, qua agimus cum aliquot, qui nobis vel ex contractu
vel ex delicto obligatus est, id est cum intendimus dare facere praestare
oportere – actio in personam występuje wtedy, gdy prowadzimy proces
przeciwko komuś, kto jest wobec nas zobowiązany z kontraktu lub
deliktu, to znaczy kiedy występujemy z twoerdzeniem, że
powinien nam coś dad, uczynid lub świadczyd
Omnis enim obligatio vel ex contractu nascitur vel ex delicto – każde
zobowiązanie rodzi się z kontraktu lub deliktu
Obligationem substantia non in eo consistit, ut aliquod corpus nostrum
aut servitutem nostrum faciat sed ut alium nobis obstringat ad dandum
aliquid vel faciendum vel praestandum – istota zobowiązania nie polega
na tym, ażeby jakąś rzecz lub służebnośd uczynid naszą, ale na
tym, ażeby zmusid kogoś innego do dania nam czegoś lub do
czynienia lub do świadczenia
Obligatio est iuris vinculum, quo necessitate adstringimur alicuius
solvendae rei secundum nostrae civitatis aiura – zobowiązanie jest
węzłem prawnym, który zmusza nas do świadczenia komuś
pewnej rzeczy według prawa naszego paostwa
C. ELEMENTY RZYMSKIEJ OBLIGATIO
Cechy charakterystyczne:
1. względny charakter
Vinculum iuris – węzeł prawny
Creditor – wierzyciel
Debitor – dłużnik
Prawo o chrakterze względnym – dochodzone za pomocą actiones in wyłączające stosowanie zemsty prywatnej i odpowiedzialnośd
personam deliktowa
W procesie formułkowym w formułce actio in personam występowały
nazwiska obus stron
B. OBLIGATIO ROZDZIELENIEM DŁUGU I WINY
2. obowiązek świadczenia
Obowiązek dłużnika spełnienia na rzecz wierzyciela świadczenia
Zaciagnięcie zobowiązania stwarzało jedynie obowiazek dłużnika Schuld a
mogącego polegad na:
do powstania odpowiedzialności Haftung potrzeba było dokonania
Dare – zapewnieniu wierzycielowi wyłączności władania rzeczą
odręnej czynności polegającej na ustanowieniu ręczyciela – osoby trzeciej
Facere – podejmowaniu określonych działao
mającej odpowiadad za neiwykonanie obowiązku dłużnika, z czasem
Praestare – zapłaceniu odszkodowania
dopuszczono możliwośd bycia własnym ręczycielem
3. zaskarżalnośd
Nihil aliud est actio quam ius quod sibi debeatou, iudicio perscequendi –
Zaskarżalnośd pochodząca z kontraktu lub deliktu, początkowo opierała
skarga daje możliwośd dochodzenia sądowego tego co się należy
się na podstawach przewidzianych w ius civile, później również
rozszerzoną na czynności chronione przez ius honorarium Rzymska obligatio była od początku związana z przysługującą z jej tytułu
skargą, co obala tę teorię

C. POCHODZENIE OBLIGATIO Z IUS CIVILE LUB PRAWA

3. TEORIE ODNOSZĄCE SIĘ DO GENEZY RZYMSKIEGO OBLIGATIO PRETORSKEIGO

Pogląd, że obligatio występowało również w prawie pretorskim,

A. KONTRAKTY LUB DELIKTY JAKO NAJSTARSZE FORMY OBLIGATIO bazujący na użyciu przez Gaiusa obligatio do zdarzeo chronionych ius
honorarium
Zemsta rodowa – stosowana w przypadku popełnienia czynu
Pogląd, że Gaius rozszerzył obligatio wber współczesnym mu
niedozowlonego (deliktu) członka jednego z rodów na osobie
poglądom
należącej do innego rodu, przekształcona później w kary talionu a
następnie w możliwośd zawierania dobrowolnej ugody w postaci kary W okresie republikaoskim zacierały się granice między ius civile a ius
prywatnej, z której to formy rozwinęły się późniejsze kontrakty honorarium i actio in personam udzielana była po dostawie ich obu.
Per aes et libram – akty prawne dokonywane za pomocą spiżu i wagi
Sponsio – ściśle wypowiadane słowa
Akty prawne służące zaspokajaniu potrzeb między rodami w
gospodarce pierwotnej, z których zrodziły się porozueminia

86

II. PODZIAŁY ZOBOWIĄZAO str. 205
1. ZNACZENIE KLASYFIKACJI ZOBOWIĄZAO
Klasyfikacje zobowiązao miały znaczenie przy stosowaniu ochrony
procesowej.
2. PODZIAŁY ZOBOWIĄZAO Z UWAGI NA ICH CHARAKTER
A. PODZIAŁY ZOBOWIĄZAO NA JEDNOSTRONNE I DWUSTRONNE
1. obligatio unilateralis
Obligatio unilateralis – zobowiązania jednostronne, powstałe gdy tylko
jedna strona jest wierzycielem i przysługuje mu actio in personam
a druga strona jest wyłącznie dłużnikiem przeciwko któremu
wytyczna jest skarga
Źródła powstania:
Kontrakty werbalne, literalne
Realne pożyczki
Delikty, „jakby delikty”, „jakby kontrakty”
2. obligationes bilaterales
Obligationes bilaterales - zobowiązania dwustronne, powstałe gdy
obydwie strony są lub mogą byd zaróno wierzycielem jak i
dłużnikiem
Oligationes bilaretales aequales - zobowiązania dwustronne
równoczesne / synallagmatyczne / wzjemne, powstanie
obowiązku spełnienia wzajemnych świadczeo przez strony przez
sam fakt zawarcia zobowiązania; w chwili jego zawarcia każda ze
87
stron stawała się jednocześnie wierzycielem i dłużnikiem i
przysługiwało jej actio in personam
ultro citroque - zobowiązanie wzajemnego świadczenia
źródła powstania:
kontrakty konsensualne z wyjątkiem mandatu
Obligationes bilaterales inaequales – zobowiązania dwustronne
nierównoczesne, miały miejsce gdy w chwili powstana
zobowiązania jedna ze stron była tylko uprawniona a duga tlyko
zobowiązana; tego rodzaju zobowiązania tworzyły kontrakty i
„jakby kontrakty” których przedmiotem było nieodpłatne
świadczenie rzeczy lub usług, podczas których wykonywania
słuznik mógł ponosid koszty lub szkody, pokrywane przez
wierzyciela
actio directa – skarga bezpośrednia, przysługująca wierzycielowi do
realizacji jego uprawnienia
actio contraria – skarga przeciwna, udzielana dłuzkowi w trakcie
wykonywania zobowiązania przeciw wierzycielowi
żródła powstania:
kontrakty realne z wyjątkiem pożyczki
mandat z kontraktów konsensualnych
niektóre „jakby kontrakty” – negotiorum gestio i tutela
B. PODZIAŁ ZOBOWIĄZAO NA ZOBOWIĄZANIA ŚCISŁĘGO PRAWA
(STRICTI IURIS) I DOBREJ WIARY (BONA FIDES)
Podział na podstawie zakresu swobody sędziego przy orzekaniu
(zawieranie lub niezawieranie klauzuli dobrej wiary) na:
Zobowiązania stricti iuris
Zobowiązania bonae fidei
1. zobowiązania stricti iuris C. TZW. ZOBOWIĄZANIA CYWILNE (OBLIGATIONES CIVILES) I
ZOBOWIĄZANIA NATURALNE (OBLIGATIONES NATURALES)
zobowiązania stricti iuris – zobowiązania do których udzielano formułki
procesowej zawierajacej ścisłe instrukcje co do orzeczenia
Obligationes civiles - zobowiązania waściwe, dochodzone za pomocą
sędziego; wierzyciel mógł domagad się wypełnienia zobowiązania
actio in personam
w zakresie określonym w jego treści, bez zawarcia upoważnienia
w exceptio- treści formułki procesowej, sędzia nie mógł
Obligationes naturales – niezaskarżalne zobowiązania, w których
uwzględnid zarzutów;
świadczenia nie mogły byd dochodzone na drodze procesowej,
pozwany musiał wysuwad wysuwad przed pretorem przysługujące
początkowo np gdy jedna ze stron nie miała zdolności prawnej lub
mu zarzuty
do czynnosci prawnych
dotyczyły: Skutki prawne obligationes naturales:
zobowiązao deliktowych Condictio indebiti – świadczenie nienależne, za które było uważane
zobowiązao z niektórych kontraktów (werbalnych, literalnych, świadczenie dobrowolnie spełnione przez dłużnika, którego
pożyczek) zwrotu nie mógł żądad
Intercessio – umocnienie, poprzez udzielenie poręcznia lub
2. zobowiązania bonae fidei ustanowienie zastawu, mogące dotyczyd zobowiązania
zobowiązania bonae fidei – zobowiązaniaz formułką procesową naturalnego
upoważniającą sędziego do zasądzenie ex fide bona Potrącenie zobowiązania naturalnego o ile było dopuszczalne
(z uwzględnieniem zasad dobrej wiary); sedzia w oparciu o Novatio – odnowienie, którego mogły byd przedmiotem
klauzulę dobrej wiary oceniał zakres obowiązków stron z
uwzględnieniem okoliczności mogących mied wpływ na
wykonanie zobowiązania;
pozwany nie musiał przed pretorem przysługujących mu
zarzutów, mógł zrobid to przed sędzią
dotyczyły:
zobowiązania z kontraktów konsensualnych
większośd realnych

88

III. ŚWIADCZENIA str. 208
1. POJĘCIE I RODZAJE ŚWIADCZENIA
Obowiązek świadczenia pojawia sie we wszystkich rodzajach
zobowiązania, formułkach w procesie per legis actiones oraz per formulas.
Oportere - wyraz dodawany do dare, facere, praestare oznaczający
powinnośd opartą na ius civile.
Solvere – uwolnienie się od ciążącego obowiązku, następowało poprzez
spełnienie świadczenia przez dłużnika
Dare – obowiązek dłuznika polegający na wydaniu rzeczy w celu
przeniesienia własności kwirytalnej lub bonitarnej, względnie
ustanowienia prawa na rzeczy cudzej (zwrot pożyczki,
przeniesienie własności na podstawie stypulacji lub legatu
damnacyjnego, zapłata świadczeo przy rodzących dwustronne
zobowiązania kontraktach)
Facere – obowiązek dłużnika polegajacy na wykonaniu jakiejśd czynności
lub powstrzymaniu się od jakiegoś działania (non facere),
rozumiany również jako obowiązek przeniesienia posiadania o ile
nie miał on na celu przeniesienia własności kwirytalnej lub
bonitarnej (obowiązek mandatariusza wypełnienia zlecenia,
obowiązek pracownika wykonania pracy, obowiązek
wynajmującego wydania rzeczy najemcy)
Praestare - „świadczyd” „byd odpowiedzialnym za coś” „ręczyd za
wykonianie zobowiązania”
89
Znaczenia praestare:
Zachwania dłużnika do których zobowiązuje go obligatio
(rónież dare i facere)
Obowiązek zachowania dłużnika wychodzący poza
podstawową treśd zobowiązania, np do odszkodowania za
niewykonianie lub nienależyte wykonanie zobowiązania
właściwego
Praestare culpam – odpowiedzialnośd za niedołożenie
odpowiedniej staranności
Praestare dolum – odpowiedzialnośd za świadomo szkodliwe
działanie przy wykonywaniu zobowiązania
Praestare custodiam – odpowiedzialnośd obiektywna
2. WYMAGANIA DOTYCZĄCE ŚWIADCZENIA
1. Impossibilium nulla obligatio est
Zobowiązanie nie powstaje gdy świadczenie jest prawnie lub faktycznie
niemożliwe do spełnienia (np przeniesienie własności rzeczy, którą obrót
był nielegalny lub nie istniała w naturze)
2. Quod turpi ex causa promissum est, veluti I quis homicidium vel
sacrilegium se facturum promittat, non valet
“nieważne jest przyrzeczenie oparte na niegodziwej postawie, np
przyrzeczenie zabicia kogoś lub świętokradztwa”;
Świadczenie nei mogło byd sprzeczne z dobrymi obyczajami ani oparte na
niegodziwej przyczynie, w przeciwnym razie kontrakt którego jest
podmiotem nie wywrze skutków prawnych
3. Ae enim in obligatione consistere, quae pecunia lui praestarique
possunt
“przedmiotem zobowiązania może byd jedynie to, co może byd
świadczone przez zapłatę pienieniędzy”
Świadczenie musi mied wartośd majątkową, dającą się wyrazid w
pieniądzu.
4. Świadczenie musiało byd wyraźnie określone bądź dające się określid
w przyszłości
3. ŚWIADCZENIE W RZECZACH OKREŚLONYCH CO DO GENUS LUB
CO DO SPECIES
A. RZECZY IN GENERE
Gdy przedmiotem świadczenia były rzeczy oznaczone co do gatunku,
dłużnik powinien świadczyd rzecz należącą do tego gatunku.
Zobowiązanie nie gasło w momencie zniszczenia lub utraty rzeczy
Genus perire non censetur – nie wydaje się, żeby gatunek mógł zginąd
B. RZECZY IN SEPCIES
Gdy przedmiotem świadczenia były rzeczy oznaczone indywidualnie,
dłużnik zobowiązany był świadczyd tę określoną rzecz
Species perit ei cui debetur – rzecz indywidualnie oznaczona ginie na
szkodę wierzyciela, w przypadku jej zniszczenia lub utaty, zobowiązanie
gasło, chyba że niemożnośd była zawiniona przez dłużnika, przeradzała się
wtydy w zobowiązanie odszkodowania.
4. WIELOŚD ŚWIADCZEO
W typowej obligatio dłużnik zobowiązany jest tlyko do jednego
świadczenia, ale istnieją dwa wyjątki
A. ZOBOWIĄZANIE PRZEMIENNE(OBLIGATIO ALTERNATIVA)
Obligatio alternativa – przypadek, gdy z treści zobowiązania wynika
możliwośd spełniania więcej niż jednego świadczenia a spełnienie
jednego z nich zwalnia dłużnika ze zobowiązania, wybór należał do
dłuznika, chyba że strony ustaliły inaczej.
90
Duae res sunt in obligatione, una in solution – w treści zobowiązania
istnieją dwa świadczenia ale wykonianie może byd tylko jedno
Extingui eius electionem – nomożnośd pełnienia jednego ze świadczeo
powoduje wygaśnięcie prawa wyboru ale nie zwalnia z obowiązku
świadczenia
B. UPOWAŻNIENIE PRZEMIENNE (FACULTAS ALTERNATIVA)
Facultas alternativa - przypadek, gdy w treści zobowiazania istnieje tlyko
jedno świadczenie, ale dłiżnik może zwolnid się z obowiązku
również poprzez inne swiadczenie (np odpowiedzialnośd
właściciela za delikt niewolnika, zamiast noxae datio mógł zapłacid
karę prywatną
Ura res est in obligatione, duae in solutione – „w treści zobowiązania
istnieje jedno świadczenie, ale wykonane moga byc dwa”
Niemożnośd spełnienia świadczenia podstawowego ( bez winy dłużnika)
nie zwalnia ze zobowiązania.
5. PODZIELNOŚD ŚWIADCZENIA I SOLIDARNOŚD
A. PODZIELNOŚD ŚWIADCZENIA
Świadczenie podzielne – świadczenie którego przedmiot był podzielny
(pieniądze, rzeczy oznaczone co do gatunku). Zobowiązanie mogło
byd wykonane w częściach przez dłużników lub na rzecz
poszczególnych wierzycieli, co nie miało wpływu na jego istotę lub
wartośd. Każdy ze współdłużników lub współwierzycieli musiął
świadczyd lub mógł domagad się jedynie przysługującej mu części)
Nomina semper sunt divisa
Świadczenie niepodzielne – świadczenie którego przedmiot w razie
podziału straciłby swą wartośd lub istotę (niewolnik, koo);
obowiązek świadczenia lub obowiązek jego przyjęcia były
realizowane przez jedną z osób uprawnionych lub zobowiązanych.
 B. SOLIDARNOŚD
Solidarnośd czynna - sytuacja, gdy po stronie wierzyciela występuje kilka
podmiotów;
każdy z wierzycieli mógł żądad spełniania całego świadczenia
podzielnogo przez dłużnika, ale spełnienie go wobec jednego z
wierzycieli zwalniało dłużnika ze zobowiązania; w prawie
klasycznym zowolnienie następowało przez samo dokonanie litis
contestatio przez jednego z wierzycieli
Solidarnośd bierna – sytuacja gdy wielośd podmiotów występuje po
stronie dłużnika;
wierzyciel mógł żądad spełnienia świadczenia od jednego z
dłużników, wykonanie świadczenia przez jednego z dłużników (lub
w prawie klasycznym samo dokonanie litis contestatio wobec
jednego z nich) zwalniało pozostałych
możliwe źródła solidarności:
Ustanowienie przez stipulatio
Zapis damnacyjny
Współwłąsnośd
Niektóre rodzaje spółek
Niepodzielnośd świadczenia
Beneficium divisionis – „dobrodziejstwo podziału” ograniczające w
prawie justyniaoskim możliwśd stosowania solidarności
91
IV. ŹRÓDŁA ZOBOWIĄZAO str. 212
1. UWAGI WSTĘPNE
Hipotezy:
Pierwotnym podziałem był podział ze względu na źródła powstania
na powstałe z kontraktu i powstałe z czynu niedozwolonego, Gaius
wprowadził podział kontraktów na realne, werbalne, literalne i
konsensualne
Pierwotny podział ze względu na różne rodzaje działao prowadzące
do powstania węzła prawnego chronionego przez actio in personam;
działania te to: wręczenie rzeczy lub zdarzenie (re), wypowiedzenie
określonych słów (verbis), złożenie oświadczenia na piśmie (litteris),
wyrażenie w jakikowiek sposób zgody przez strony (consensu); Gaius
wprowadził podział zobowiązao na kontraktowe i deliktowe
Contrahere – zawiązywad, nawiązanie stosunku obligacyjnego, czasownik
występujący najczęściej w połączeniu z konkretną czynnością
określaną słowem negotium, występował rónież w połączeniu z
aktami woli zmierzającymi do strworzenia zobowiązania
(contractus) lub zobowiązaniu powstałym z czynu niedozwolonego
(delictum)
Contractus – kontrakt, umowa rodząca zobowiązanie.
 2. KLASYFIKACJA ŹRÓDEŁ ZOBOWIĄZAO PRZEDSTAWIONA PRZEZ Quasi delictum – „jakby delikty”, zdarzenia rodzące odpowiedzialnośd
GAIUSA I JEJ ROZWÓJ W RES COTTIDIANAE podobną do deliktowej

A. DWÓJPODZIAŁ ŹRÓDEŁ ZOBOWIĄZAO W INSTYTUCJACH GAIUSA

4. INNE KLASYFIKACJE ŹRÓDEŁ ZOBOWIĄZAO
Podział nadwa species (rodzaje): kontrakty i delikty opisany jako
obejmujący omnis obligatio (wszystkie obligacje); Gaius dodaje jednak:
Klasyfikacja Ulpiana:
Species obligationis – rodzaj zobowiązao polegający na obowiązku zwrotu
Powstałe z kontraktu (świadomoego zawiązania zobowiązania)
otrzymanego niesłusznie wzbogacenia się, niezaliczający się do
Ze zdarzenia (popełnienie czynu niedozwolonego)
kontraktów, ze względu na brak woli stron.
Na podstawie stanu faktycznego chronionego przez pretora
B. TRÓJPODZIAŁ ŹRÓDEŁ ZOBOWIĄZAO W RES COTTIDIANAE Klasyfikacja Modestyna:
Wręczenie rzeczy; Wypowiedzenie słów; Samo wyrażenie porozumienia;
Veriae causarum figurae – różne przyczyny powstania zobowiązao
Przepis ustawowy; Prawo pretorskie; Koniecznośd; Czyn niedozwolony
Obligationes aut ex contractu nascuntur aut ex ,aeficio [delicto] aut
proprio quodam iure ex variis causarum figuris – zobowiązania rodzą się
albo z kontraktu, albo z czynu niedozwolonego, albo z samego
prawa, z różnych innych przyczyn
obligationes ex variis causarum figuris - zobowiązania powstałe z
różnych przyczyn, kategoria dodana do dwójpodziału przez Gaiusa
w Res cottidinae, obejmowała wszystkie zdarzenia rodzące skutki
prawne chronione przez actio in personam nie zaliczane do
kontraktów i deliktów.
V. ZOBOWIĄZANIA Z KONTRAKTÓW I ŹRÓDEŁ DO
NICH ZBLIŻONYCH str. 217
3. KLASYFIKACJA ŹRÓDEŁ ZOBOWIĄZAO W INSTYTUCJACH
JUSTYNIAOSKICH
1. GENEZA I ROZWÓJ RZYSKEIGO SYSTEMU KONTRAKTOWEGO
Czwórpodział źródeł zobowiązao na powstałe z kontraktów, quasi-
kontraktów, deliktów i quasi-deliktów Początki systemu kontarktowego wiązały się z nexum (per aes et libram,
Rozbicie variae causae na: mancipatio) oraz sponsio (uroczysty akt prawny z ścisłą formalistyką,
Quasi contractus – „jakby kontrakty”, zdarzenia rodzące mogąca służyd do osiągania różnego rodzaju umów) na podstawie których
odpowiedzialnośd zbliżoną do kontraktowej udzielano actio in personam. W okresie procesu formułkowegoochrony

92
tej udzielano nie tlyko w oparciu o te akty formalne, uznawane przez ius 4. NIEFORMALNE WYRAŻENIE ZGODY RPZEZ STRONY
civlie ale także w oparciu o inne zdarzenie – skargi pretorskie Kontrakty konsensualne – (consensus); nieformalne porozumienia o
Zasada nominalizmu kontraktowego – zasada w prawie kontraktowym, treści określonej przez prawo, rodzące skutek prawny w postaci
zakładająca możliwośd zawiązania zobowiązao tylko przez ściśle udzielenia odpowiedniej actio.
oznaczone i przewidziane w prawie rodzaje działao zmierzające do Tworzyły zobowiązania dwustronne równoczesne
jego związania. (synallagmatyczne) lub dwustronne nierównoczesne
Nomen – nominalizm kontrkatowy Emptio venditio – kupno-sprzedaż
Locatio conduction – najem
Societas – spółka
2. KLASYFIKACJA KONTRAKTÓW Mandatum – zlecenie

Klasyfikacja Gaiusa według sposobu wyrażenia woli zawarcia, na Zobowiązania oparte na bona fides
kontrakty nazwane mające swoje nomen, dochodzące do skutku poprzez: Kontrakty konsensualne I realne za wyjątkiem pożyczki, chronione za
pomocą actiones bona fidei, wywodziły się z prawa pretorskiego i dopeiro
1. WYDANIE RZECZY
potem zostały uznane i przyjęte przez ius civile
Kontrakty realne – res, do ich zawarcia konieczne było wydanie rzeczy i
przeniesienie jej własnośdi lub posiadania na kontrahenta Zobowiązania stricti iuris
Tworzyły zobowiązania jednostronne lub dwustronne Pozostałe kontrakty, chronione za pomocę actiones strocti iuris
nierównoczesne
Mutuum – pożyczka
Commodatum – użyczenie 3. KONTRAKTY REALNE (OBLIGATIONES RE CONTRACTAE)
Dopositum – przechowanie
Pignus – zastaw ręczny A. POŻYCZKA (MUTUUM)
2. WYPOWIEDZENIE OZNACZONYCH SŁÓW Nexum – archaiczny akt prawny poprzedzający pożyczkę, czynnośd per aes
Kontrakty werbalne – (verba) słowne, których skutecznośd zależała od et libram (dokonywana za pomocą piżu i wagi) w obecności pięciu
uzycia określonych formuł świadkó i libripensa(trzymającego wagę). Pożyczkodawca
Tworzyły zobowiązania jednostronne przenosił na własnośd pożyczkobiorcy pewną ilośd odważonego
Sponsio i firmy pochodne: stipulatio, fideicomissio, fideiussio, caution kruszcu, które dłużnik zobowiązywał się zwródid w tej samej ilości.
3. ZAWARCIE KONTRAKTU W FORMIE PISEMNEJ Legis acio per manus iniectionem – skarga służącej do pozwania
Kontrakty literalne – (litterae), tylko w jednej formie: dłużnika, który podlegał egzekucji osobistej, początkowo
Tworzyły zobowiązania jednostronne mógł byd nawet zabity,wydany w niewolę trans Tiberim
Nomen transcripticium / expensilatio – wpis do księgi rachunkowej (za tybr) a po lex Poetelia pozostawał w stanie zależności u
wierzyciela jako nexus

93
Mutuum – pożyczka, kontrakt realny, polegający na przeniesieniu
własności przez mutuum dans na mutuum accipiens pewnej ilości
rzeczy określanych jako pondere, numero, mensura(dających się
zważyd, policzyd, zmierzyd), do czego zwykle wystarczało traditio.
Pożyczka stwarzała zobowiązanie jednostronne stricti iuris
Mutuum dans – pożyczkodawca, przysługiwała mu skarga condictio certae
creditae pecuniae przysługującej gdy przedmiotem pożyczki były
pieniądze lub condictio certae rei gdy pożyczono inną rzecz
oznaczoną gatunkowo
Mutuum accipiens – pożyczkobiorca, zobowiązany był do zwrotu takiej
samej ilości rzeczy tego samego gatunku jakie otrzymał
W sc. Macedonianum wprowadzono zakaz udzielania pożyczek
synom będącym pod władzą ojca, rozszerzony następnie na innych
podwałnych, w celu uniemżliwienia korzystania z kretytu zaciągniętego na
poczet spadku. Pożyczki udzielane podwładnym traktowane były jako
zobowiązania naturalne, w przypadku ich zwrotu, nie można było żądad
ponownego zwrotu jako nienależnego (condictio indebitii)
Usurae – odsetki, lichwa, obowiązek ich płacenia nie wynikał z samego
faktu udzielenia pożyczki, w których wysokośd ingerował
ustawodawca
Stipulatio usurarum – stypulacja procentowa, zawierana przez wierzyciela
z dłużnikiem, jeżeli chciał mied prawo żądania odsetek
Fenus unciarum – odsetki w wysokości uncia - 1/12 całości, przewidziane
w ustawie XII Tablic,
Fenus licitum – roczne odsetki w okresie cesarstwa, których górna granica
wynosiła centesima usura – 12%
Fenus nauticum / pecunia traiecticia – pożyczka morska, kredyt na zakup
towarów transportowanych morzem, którego zwrotu domagad się
można było tylko jeżeli statek szcześliwie powrócił, daltego
wierzyciel mógł poprzez pactum (nieformalną umowę) zastrzec
sobie płącenie usuras ad infinitas (wysokich odsetek)
94
B. UŻYCZENIE (COMMODATUM)
Commodatum - użyczenie, wywodzące się z aktów powierniczych
dokonywanych za pomocą mancipatio lub in iure cessio.
Fiducia cum amico contracta – przeniesienie na kontrahenta
własności rzeczy za pomocą aktu formalnego w celu
umożliwienia nieodpłątnego z niej korzystania
Pactum fiduciae – umowa gwarancyjna w której kontrahent
zobowiązywał się do powrotnego przeniesienia własności
W rozwiniętym prawie rzymskim:
Commodatum – kontrakt realny polegający na oddaniu przez commodans
rzeczy oznaczonej indywidualnie, niezużywalnej
commodatarius’owi w nieodpłatne władanie faktyczne (possessio
naturalis- posiadanie naturalne); zobowiązanie dwustronne
nierównoczesne, oparte na bona fides
Commodans – komodant, użyczający
Actio commodati directa – skarga przysługująca komodantowi
służąca do dochodzenia zwrotu w niepogorszonym stanie
Commodatarius – komodatariusz, korzystający z użyczenia, miał prawo
używad rzecz zgodnie z umową lub naturalnym przeznaczeniem.
Nie miał prawa pobierania pożytków, rzecz zobowiązany był
zwródid w stanie niepogorszonym. Zwrot rzeczy uszkodzonej
traktowany był jako brak zwrotu.
Actio commodati contratia – skarga przysługująca
komodatariuszowi służącą do zwrotu nadzwyczajnych
nakładów jakie poniósł na rzecz lub szkód powstałych na
skutek wadliwości rzeczy, warunkiem powstania
odpowiedzialności była świadomośd tego faktu
komodanta
Custodia – obowiązek szczególnego strzeżenia rzeczy przez
komodotariusza, który odpowiadał za jej utratę.
Furtum usus – kradzież używania, popełniana przez komodotariusza w
przypadku niezgodnego z umową lub nauralnym przeznaczeniem
używania
Furtum rei suae – furtum possessionis, kradzież posiadania, popełniana
przez komodanta gdyby zabrał rzecz przed upływem umówionego
terminu, nie miał do tego prawa.
C. PRZECHOWANIE (DEPOSITUM)
Depositum – depozyt, przechowanie, wywodzące się z fiducia cum amico
contracta, kontrakt realny, polegający na oddaniu rzeczy
ruchomej oznaczonej przez deponens w faktyczne władztwo
depositarius w celu nieodpłatnego jej przechowania.
Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne oparte na bona fides
Doponens – deponent, oddajacy w depozyt,
Actio depositi directa – skraga przysługująca deponentowi w
przyapdku niezwrócenia rzeczy oraz z tytułu szkód
wyrządzonych przez depozytarusza
Depositarius – depozytariusz, biorący w depozyt, zobowiązany zwrócid
rzecz depodentowi na każde żądaniem nie miał prawa używania
(furtum usus), zobowiązany do zwykłej staranności,
odpowiedzialny za dolus i culpa lata.
Actio depositi contraria – skarga przysługująca depozytariuszowi
w przypadku poniesienia nakładów na rzecz lub strat
związanych z jej przechowaniem
95
Szczególne formy depozytu:
1. depositum irregulare – depozyt nieprawidłowy, przeniesienie własności
na depozytariusza pieniędzy lub innych rzeczy określonych
gatunkowo, zobowiązujące depozytariusza do zwrotu tej samej
ilości rzeczy tego samego gatunku
2. depositum miserabile – depozyt koneiczny, przyjmowany w sytuacji
przymusowej w jakiej znalazł się deponent (pożar, katastrofa),
zaostrzona odpowiedzialnośd depozytariusza
3. sequestrum – depozyt sekwestrowy, przyjmowany na czas sporu
pomiędzy stronami przez sekwestra(osobę trzecią), który musiał
wydad rzecz wygranemu, przysługiwała mu ochrona interdyktalna
w przypadku naruszenia rzeczy zdeponowanej.
D. ZASTAW RĘCZNY (PIGNUS)
fiducia cum creditore contracta - zastaw wywodzący się z pactum fiduciae
(umowy powierniczej) służącej do zobowiązania się przez
wierzyciela do zwrócenia rzeczy, którą dłuznik powierzył mu na
własnośd celem zabezpieczenia wierzytelności
pignus – zastaw ręczny, ustanawiany poprzez zawarcie kontraktu
realnego. Rodził zobowiązanie dwustronne neirównoczesne
oparte na bona fidei. Dochodził do skutku poprzez przeniesienie
possessio naturalis przez zastawcę na zastawnika w celi
zabezpieczenia określonej wierzytelności. Powstawało również
przy zawieraniu hypotheca’i proprzez samo porozumienie.
Zastawnik – przyjmujący zastaw, zobowiązany był do custodia i
odpowiadał za przupadkową utratę rzeczy, nie miał prawa jej
używania (furtum usus). Przysługiwała mu actio pigneraticia
contratia oraz ochrona interdyktalna w przypadku naruszenia
rzeczy przez osoby trzecie.
Zastawca – oddający w zastaw, zabierając rzecz przez wykonaniem
zobowiązao popełniał furtum rei suae. Przysługiwała mu actio
pigneraticia directa.
Zastaw antychretyczny – szczególna forma zastawu, różniąca się od
zwykłęgo tym, że zastawnik mógł pobierad pożytki z rzeczy
zastawionej na poczet spłaty długu.
4. KONTRATY SŁOWNE (OBLIGATIONES VERBIS CONTRACTAE)
Pochodzenie:
Sponsio – czynnośd abtrakcyjna (ważna niezależnie od przyczyny) rodząca
zobowiązanie jednostronne stricti iuris, brak klauzuli dobrej wiary;
akt dokonywany przy fakultatywnym udziale świadków, wyłącznie
przez obywateli rzymskich. Polegał na wymianie pytao i
odpowiedzi, dochodził do skutku, gdy na pytanie przyszłego
stipulatora (wierzyciela) „czy przyrzekasz ...” przyszły promissor
(dłużnik) odpowiadał: „przyrzekam” (spondeo); w późniejszym
okresie kontrakt dochodził do skutku nawet bez użycia słowa
„spondeo” (np: Fidepromittis? Fidepromitto! I powstawało
fideipromisso), mógł byd zawierany przez cudzoziemcó i ile znali
język.
Unitas actus – wymiana pytao musiała nastąpid w jednym ciągu.
Środki ochrony z tytułu sponsio:
W procesie legisakcyjnym: legis actio per iudicis postulationem
W procesie pformułkowym: condictio certae pecuniae, condictio
certae rei, action ex stipulate
Ochrona inych form kontraktu:
Z mocy imperium pretora
96
Zakres stosowania kontraktów werbalnych:
Możliwośd ujęcia porozumieo nie mieszczących się w kontraktach
nazwanych, zakres praktycznie nieograniczony.
Umocnienie istniejącego zobowiązania (ustanowienie ręczyciela lub
kary umownej)
Stworzenie zobowiązania solidarnego
Novatio - przemiana zobowiązania
Dotis promissio – ustanowienie posagu
Zabezpieczenie posagu
Pactiones er stipulationes – ograniczone prawa rzeczowe
Wielkie transakcje kupna-sprzedaży (stypulacja zobowiązująca do
dostarczenia towaru i stypuacja do zapłaty ceny)
Cautio - dokument sporządzany przy zawarciu stypulacji w celu
zapewnienia dowodu jej zawarcia
Pacta – nieformalne umowy, do których upodobniała się w okresie
poklasycznym stypulacja stając się czynnością kauzalną
Acceptilatio – formalny akt stwierdzający przyjęcia świadczenia,
potwierdzający wykonanie zobowiązania z kontraktu werbalnego.
Odbywał się poprzez zapytanie dłużnika czy wierzyciel
świadczenie otrzymał i odpowiedzi słowem użytym w pytaniu.
Zobowiązania słowne zawierane przez jednostronne przyrzeczenie:
Dotis datio
Iusiurandum liberti – przysięga wyzwoleoca, że będzie świadczuł na rzecz
patrona określone usługi (dona, munera, operae), jedyne
zobowiązanie zawierane pod przysięgą, składaną jeszcze przed
wyzwoleniem, potwierdzonanym po wyzwoleniu
5. KONTRAKTY LITERALNE (OBLIGATIONES LITTERIS CONTRACTAE)
W prawie klasycznym:
Nomina arcaria – rodzaj wpisu w księgach rachunkowych o
znaczeniu dowodowym, potwierdzały istnienie zobowiązania ale
nie prowadziły do jego zaciągnięcia
Nomina transcripticia – rodzaj fikcyjnego wpisu wpłat i wypłat w
księgach rachunkowych, będący kontraktem literalnym;
zobowiązanie powstawało przez fikcyjny wpis, potwierdzający
przyjęcie świadczenia ze zobowiązania potrwierdzonego w
księdze, z jednoczesnym fikcyjnym wpisem wypłaty dłużnikowi tej
samej kwoty; wpisy dokonywane były w księdze dłużnika oraz
wierzyciela
Expensilatio - kontrakt powstały przez nomina transcripticia,
powodujący novatio, przekształcenie określonego
zobowiązania w abstrakcyjne z tytułu wpisu do księgi
rachunkowej
Transcriptio a re in personam – expensilatio dotyczace tych
samych osób
Transcription a persona in personam – expensilatio powodujące
zmianę wierzyciela lub dłużnika
W prawie poklasycznym:
Chirographa i syngraphae – powszechny sposób zaciągania zobowiązao
poprzez skrypty dłużne, początkowo dopuszczalne jedynie między
peregrynami
97
6. KONTRAKTY KONSENSUALNE (OBLIGATIONES CONSENSU
CONTRACTAE)
A. KUPNO-SPRZEDAŻ (EMPTIO VENDITIO)
Sprzedaż mancypacyjna
Archaiczny, formalistyczny akt prawny per aes et libram polegający na
bezpośredniej wymianie rzeczy na odważany na wadze pieniądz
kruszcowy, w towarzystwie uroczystych słów;
Akt rozporządzający, nabywca stawał się właścicielem rzeczy.
Skutki obligacyjne:
Auctoritas – wsparcie, którego sprzedawca miał obowiązek udzielid
nabywcy, gdyby przeciwko niemu osoba trzecia wytoczyła rei
vindicatio (proces wydobywczy)
Actio auctoritatis - pozew przysługujący nabywcy rzeczy po przegranym
procesie auctoritas, o zapłatę podwójnej wartości rzeczy
sprzedanej
Sprzedaż poprzez nieformalne porozumienie stron
Stronami porozumienia byli początkowo peregryni, później forma ta
zastąpiła mancypacyjną
Przedmiotami umowy były:
Merx – przedmiot sprzedaży, rzecz ruchoma (można było też sprzedawad
nieruchomości ale miały inną nazwę)
Pretium – cena
Sprzedaż konsensualna
Czynnośd rodząca wyłącznie zobowiązanie (dwustronne, rónoczesne,
oaprte na bona fides) między stronami, nie wywołująca skutków
rzeczowych - przeniesienia własności.Sprzedawca zobowiązany był wydad
rzecz i zapewnid spokojne posiadanie, przysługiwała mu actio venditi.
Nabywca zobowiązany był zapłacid cenę , przysługiwała mu actio empti.
Samo wydanie rzeczy mogło prowadzid w przypadku res nec mancipi do
nabycia prawa własności rpzez traditio. W przypadku res mancipi wydanie
rzeczy było początkiem okresu zasiedzenia.
Cena wg Gaius powinna byd ściśle oznaczona w pieniądzu, według
Sabinian również w innym towarze.
Spór o ważnośd sprzedaży, w sytuacji gdy cena nie została ustalona przez
strony, tlyko rpzez osobę trzecią.
Res in commercio – rzecz przeznaczona do obrotu prawnego, mogła byd
towarem o ile była istniejąca lub mająca powstad w przyszłości
Sprzedaż losowa – sprzedaż towaru mającego powstad w przyszłości.
Emptio spei – kupno szansy, rodzaj sprzedaży losowej (np ryb z połowu);
czynnośd dochodzi do skutku niezależnie od możliwości wydania
rzeczy, ponieważ rpzedmiotem zobowiązania była sama nadzieja
jej uzyskania
Emptio rei speratae – rodzaj sprzedaży losowej, kontrakt zawierany pod
warunkiem zawieszającym np patrus acillae - dziecko niewolnicy,
które ma się urodzid)
Periculum est emptoris – niekorzystne konsekwencje zniszczenia lub
pogorszenia rzeczy oznaczonej indywidualnie przed wydaniem,
bez winy sprzedawcy, ponosił kupujący
Commodum eius esse debet, cuius periculum est – od momoentu
zawracia umowy, pożytki nabywa kupujący
Odpowiedzialnośd sprzedawcy za wady rzeczy:
1. za wady prawne
Evictio – odpowiedzialnośd za wady prawne, powstała w przypadku gdy
sprzedawca nei był właścicielem (i rzecz została kupującemu
odebrana) lub sprzedał rzecz obciązoną prawem na rzeczy cudzej.
Wynikała z auctoritas, jeżeli jej nie udzielił
Stipulatio duplae – stypulacja, jaką mogły zawrzed strony przy zawieraniu
przedaży konsensualnej, ponieważ sprzedawca początkowo nie
ponosił odpowiedzialności z mocy prawa. Opiewała ona zapłątę
98
podwójnej wartości w przypadku utraty rzeczy w procesie
wytoczonym przez osobę trzecią
Z biegiem czasu dopowiedzialnośd stała się jednym z naturalnia negotii.
2. za wady fizyczne
Brak odpowiedzialności sprzedawcy za wady jawne rzeczy sprzedanej
Odpowiedzialośd za wady ukryte zogdnie z zasadą bona fides przypadała
tylko w przypadku zatajenia a nie niewiedzy sprzedawcy.
Odpowiedzialnośd niezależna od wiedzy sprzedawcy wprowadzona
została za edylów kurulnych, warunkiem jej powstania było zawarcie
kontraktu na targowisku oraz aby wada była wyraźnie wymieniona w
edykcie, np:
Servus fugiticus – niewolnik lubiący uciekad
Actio redhibitoria – skarga o odstąpienie od umowy, udzielana w
przyspadku wady fizycznej przez edylów kurulnych, możliwa do
wytoczenia w 6 miesięcy
Actio quanti minoris – skarga o obnizenie ceny w przypadku wady
fizycznej udzielana w ciągu 12 miesięcy przez edylów kurulnych
Skargi z biegiem czasu mozna było wytoczyd po wyjściu wady na jaw
B. NAJEM (LOCATIO CONDUCTIO)
Locatio conductio – kontrakt, rodzący dwustronne równoczesne
zobowiązanie oparte na dobrej wierze
Locator – lokator, udostępniał konduktorowi swoje dobra, świadczenie
polegające na daniu rzeczy w używanie, wykonaniu usługi,
świadczeniu pray itp. Przysługiwała mu actio locati
Conductor – konduktor, płacący za kontrakt merces, przysługiwała mu
actio conducti
Merces – cena, wynagrodzenie w pieniądzach
Trzy rodzaje najmu: rzeczy, dzieła, pracy
Locatio conductio rei – najem rzeczy; zobowiązanie lokatora (właściciela
lub posiadacza) do wydania rzeczy do czasowego użytkowania
konduktorowi oraz utrzymywania jej w stanie nadjącym się do
użytku na czas najmu. Ponosił on również ryzyko utraty rzeczy.
Konduktor zobowiązany był zapłacid merces, przysługiwała mu
actio conducti za pomocą której mógł się domagad utryzmywania
rzeczy w stanie do użytku oraz wynagrodzenia szkód jakie poniósł
przez wadliwośd rzeczy lub niemożnośd z niej korzystania.
Przedmiot: rzeczy niezużywalne, oznaczone indywidualnie.
LOCATOR CONDUCTOR
res
merces
Locatio conductio operis – najem dzieła, zobowiązanie wykonawcy dzieła
(conductora) do wykonania oznaczonego dzieła dla
zamawiającego (locatora) który zobowiązany był do ustalonej
zapłaty w pieniądzu. Konduktor zwalniał się z zobowiązania z
chwilą doręczenia lokatorowi wykonanego dzieła a nie z chwilą
wykonania, ponosił on odpowiedzialnośd za zniszczenie rzeczy
przed wydaniem, chyba ze nastąpiło w wyniku siły wyższej.
Niektóre kategorie wykonawców (krawiec, czyściciel odzieży)
ponosiły szczególne ryzyko utraty materiału – zobowiązane były
do custodia.
LOCATOR CONDUCTOR
res (opus faciendi)
Opus factum
merces
99
locatio conduction operarum – najem pracy, zobowiązanie pracownika
(locatora) do świadczenia pracy na rzecz pracowdawcy (custodia),
który okresowo za to płacił. Wynagrodzenie przysługiwało nawet
gdy lokator z przyczyn od sobie niezależnych nie mógł świadczyd
pracy chod zgłaszał taką chęd (brak narzędzi, pogoda)
LOCATOR CONDUCTOR
opera
merces
lex Rhodia de iactu – rodyjskie prawo zrzutu, stosowane przy umowie o
transport morski (mogącej mied formę wszystkich trzech rodzajów
najmu). W przypadku zrzutu części ładunku w celu ratowania
statku, właściciele ładunków uratowanych i właściciel statku
zobowiązani byli do proporcjonalnego wynagrodzenia strat
poniesionych przez właściciela ładunku zrzuconego do morza.
C. SPÓŁKA (SOCIETAS)
Consortium ercto non cito – wspólnota majątkowa między
współdzelnami, źródło rzyskiej spółki. Istniała do przeprowadzenia
podziału majątku spadkowego na drodze umowy między
współdzielnami lub za pomocą actio damiliae erciscundae
(specjalna skarga działowa). Akty prawne dotyczące nabywania i
zbywania dokonywane przez każdefo współdzielcu miały skutek
dla pozostałych
Societas – spółka, dobrowolnie tworzona na wzór consortium wspólnota
majątkowa na podstawie zgodnej woli zainteresowanych. Rodziła
zobowiązanie dwustronne równoczesne, dobrej wiart. Kontrakt
spółki dochodził do skutku przez nieformalne porozumienie stron,
w którym wspólnicy zobowiązywali się do osiągnięcia określonych
celów gospodarczych przez wniesienie wkładków rzeczowych lub
własnej pracy. Nie była odrębnym podmiotem prawa, tworzyła
stosunki między wspólnikami, regulująca ich wzajemne
rozliczenia. Wobec osób trzecich odpowiedzialnośd ponosił
wspólnik zawierający umowę, który miał wobec pozostałych
wspólników skargę o dokonanie rozliczeo. (podobieostwo do
spółek cywilnych)
Societas omnium bonorum – spółka obejmująca cały majątek
wspólników
Societas unius rei – spółka dotycząca tlyko jednej transakcji
Societas alicuius negotionis – spółka dotycząca określonego
rodzaju transakcji
Societas publicanorum – societas vectigalium, spółki zbliżone do
współczesnych spółek prawa handlowego (np spółki poborcó
podatków, budowlaosów, eksploatujących kopalnie).
Cechy:
osobowośd prawna
trwanie mimo śmierci wspólnika
solidarna ospowiedzialnośd wspólników
Arca – wspólna kasa
Re communes – wspólny majątek
Syndicus – zarządca, którego działania odnosiły skutek prawny w
odniesieniu do majątku spółki oddzielonego od majątku
wspólników.
Societas argentatiotum – spółki bankierów, analogiczne do societas
publicanorum
100
Culpa levis in concreto – zochowanie staranności jak przy prowadzeniu
własnych spraw
Compensatio lucri cum damno – potrącenie zysku ze straty,
niedopuszczalne w przypadku straty spowodowanej przez jednego
ze wspólników. Strata ta rekompensowana była z cześci zysku
przypadającej na sprawcę straty, bez względu na wkład pracy jaki
wniósł, poniewad podział zysków zależał od umowy spółki a nie
wysokości wkładów
Societas leonia – lwia spółka, w której ustalono, że któryś ze wspólników
uczestniczy jedynie w stratach bez udziału w zyskach.
Niedopuszczalna, mimo że umowa spółki mogła dowolnie określad
prawa i obowiązki wspólników. Jeżeli nie ustalono inaczej, podział
był równy
Zasada swobody stron tworzenia i rozwiązywania spółki; stosunek prawny
oparty na wzajemnym zaufaniu
Zasady rozwiązywania spółki
Rozwiązanie spółki na skutek śmierci jednego ze wspólników
Możliwośd rozwiązania spółki na żądanie każdego ze wspólników
Actio pro socio - skarga inflamująca przysługująca wspólnikom w
przypadku gdy jeden ze wspólników societas omnium bonorum
chciał rozwiązad spółkę w celu nieuczciewego odsunięcia
pozostałych od zysku. Mogli oni żądad doliczenia tego majątku do
podziału; skarga ta służyła do dochodzenia rozliczeo z tytułu
spółki, równocześnie z wyrokiem następowało rozwiązanie spółki
Actio communi dividundo – powództwo służące do podziąłu majątku
w przypadku rozwiązania spółki za zgodną wolą stron, skagra
nieinfamująca.
D. ZLECENIE (MANDATUM)
Mandatum – zlecenie, kontrakt rodzący zobowiązanie dwustronne,
nierównoczesne, oparte na bona fidei, w którym mandatarius
(zleceniobiorca) zobowiązywał się na prośbę mandanasa wykonad
nieodpłatnie określoną czynnośd prawną lub faktyczną (również
czynności wymagające kwalifikacji inrelektualnych – lekarz,
adwokat)
Mandatum qualificatum – polecenie udzielenia kredytu osobie
trzeciej, mogące byd przedmiotem zlecenia
Czynnośd ta musiała leżed w interesie zleceniodawacy lub innych
osób
Consilium- niewiążąca dobra rada, zlecenie leżące w interesie
jedynie zleceniobiorcy
Mandans – zleceniodawca, w przypadku niewykonania lub nienależytego
wykonania zlecenia przysługiwała mu actio mandati directa, która
powodowała również infamię
Mandatarius – zleceniobiorca, nie miał korzyści, tylko obowiązki.
Występował na zewnątrz we własnym imieniu, działając jako
zastępca pośredni mandansa. Odpowiadał jedynie w przypadku
przypisania mu dolus (złego zamiaru). Dochodził on zwrotu
kosztów poniesionych przy wykonywaniu zlecenia oraz zwolnienia
ze zobowiązao zaciągniętuch z tytułu mandatu za pomocą actio
mandati contraria. Tracił on prawo do niego kiedy wykonując
zlecenie przekroczył usalone granice.
Honorarium – wynagrodzenie, fakultatywnie ofiarowane po
wykonaniu zlecenia, nie mógł go żądad, gdyż zlecenie było
nieodpłatne
101
7. ROZSZERZENIE RZYMSKIEGO SYSTEMU KONTRAKTOWEGO
A. UWAGI WSTĘPNE
Nova negotia – nowe umowy niemieszczące się w ramach kontraktó
nazwanych, którym udzielono zaskarżalności co stanowiło objaw
odejścia od nominalizmy kontraktowego.
Contractus reales innominati – kontrakty realne nieznazwane
Pacta praetoria – przyzanie zaskarżalności niektórym niedormalnym
umowom na podstawie prawa pretoskiego
Pacta legitima – przyznanie zaskarżalności niektórym nieformalnym
umowom na podstawie konstytucji cesarskich
B. KONTRAKTY REALNE NIENAZWANE
Contractus reales innominati – kontrakty realne nieznazwane.
Odpowiedzialnośd w nich opierała się na idei, że umowa o
pełnienien świadczenia wzajemnego rodziła zobowiązanie dopiero
po spełnianiu świadczenia przez jedną ze stron. Świadczenie
drugiej ze stron było spełnione w momencie zawiązania kontraktu
(było warunkiem powstania zobowiązania), stąd jednostronny
charakter zobowiązania.
Sposoby ochrony:
Conditio ob rem dati / condition causa data causa non secuta –
skarga o bezpodstawne wzbogacenie się, w przypadku
niewypełnienia świadczenie wzajemnego
Actio doli
Actio in factum – pretorska
Actio praescriptis verbis – powództwo o wypełnienie świadczenia
Wzajemnego, mogąca prowadzid do odszkodowania za
niewykonanie
Schematy klasyfikujące kontrakty realne nienazwane w prawie
justyniaoskim
1. Do et des – „daję abyś dał”, przeniesienie własności w zamian za
przeniesienie własności innej rzeczy
2. Do ut facias – przeniesienie własności rzeczy w zamian za wykonanie
jakiejś czynności faktycznej
3. Facio ut des – wykonanie czynności faktycznej w zamian za
przeniesienie własności
4. Facio ut facis – wykonanie czynności daktycznej w zamian za
wykonanie innej czynności faktycznej
Przykładowe kontrakty realne nienazwane:
1. Permutatio – zamiana, zaliczana do do ut des, kontrakt polegający na
przeniesieniu własności jakiejś rzeczy w zamian za przeniesienie
własności innej, podobna funkcja do kupna-sprzedaży
2. Aestimatum – kontrakt estymatoryjny, zaliczany do różnych
schematów, oddanie innej osobie rzeczy oszacowanej w celu jej
sprzedaży, otrzymujący powinien w przypadku sprzedaży uiścid
uzgodnioną kwotę lub zwrócid rzecz.
3. Transactio – ugoda, zaluczana do facio ut facias, kontrakt
opelagający na wzajemnej rezygnacji przez strony z roszczeo
4. Precarium
C. PACTA
Pactum nudum – ”gołe porozumienie” nierodzące skargi
Pacta – nieforlmalne porozumienia, zazwyczaj połączone ze stypulacją,
która stwarzała obowiązek prawny
Exceptio pacti – zarzut procesowy, udzielany przy sprzeczności z zasadami
uczciwości i przepisami prawa pacta conventa servabo
(porozumieo nieformalnych).
102
Pacta adiecta – umowy dodawane do kontraktów dobrej wiary w chwili
ich zawierania, modyfikowały treśd kontraktu nazwanego,
wpływając na zakres obowiązków i uprawnieo stron
Pacta praetoria – nieformalne porozumienia przewidziane w edykcie
pretorskim, uzyskujące zaskarżalnośd dzięki actio in factum
Actio in factum – skarga udzielona przez prawo pretorskie pacta
praetoria
Przykładowe pacta praetoria
1. Constitutum debiti – nieformalna umowa o wypełnienie
zobowiązania już istniejącego.
Constitutum debiti proprii – dytycząca zapłaty własnego długu,
umocnienie skargi przez pretorską actio de pecunia
constituta
Constitutum debiti alieni – umowa dotycząca zapłaty cudzego długu,
rodzaj zobowiązania dodatkowego, zbliżonego do poręczenia
2. Receptum argentarii – nieformalne oświadczenie bankiera
gwarantujące pokrycie długu jego klienta wobec osób
trzecich. Przeciwko bankierowi udzielana była przez pretora
actio recepticia gdy ten nie wywiązał się z przyjętego
obowiązku
3. Receptum nautarum / cauponum / stabulariorum – nieformalne
oświadczenie słożone przez właścicieli statków, zajazdów i
stajen gwarantujące ich zwiększoną ospowiedzialnośd za
przedmioty wniesione rpzez podróżnych. Oprócz locatio
conductio (odpowiedzialności opartej na winie) generowała
odpowiedzialnośd za przpadki spowodowane prze vis maior
(siłę wyższą), następnie ograniczoną do custosii
(przypadkowej utraty rzeczy). Poszkodowanemu preto
udzielał actio de recepto.
4. Pactum de iureiurando – nieformalna umowa o złożenie 8. „JAKBY KONTRAKTY” (OBLIGATIONES QUASI EX CONTRACTU)
dobrowolnej przysięgi w postępowaniu in iure, której
niedotrzymanie powodowało actio de iureiurando lub A. POJĘCIE „JAKBY KONTRAKTÓW”
axceptio iurisiurandi
Wymieniane w charakterze określenia stanu faktycznego a nie całej
grupy; nie były wyodrębnione jako kategoria
pacta legitima – nieformalne umowy, które uzyskały ochronę procesową
na mocy konstytucji cesarskich
B. NEGOTIORUM GESTIO
przykładowe pacta legitima:
1. Pactum dotale – nieformalna umowa o ustanowienie posagu
Negotiorum gestio – prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia,
2. Donatio – nieformalna umowa darowizny
zajmowanie się bez uzyskania zlecenia zainteresowanego, np
3. Compromissum – nieformalna umowa o powierzenie prywatnemu
osoby nieobecnej lub zmarłej; tworzyło zobowiązanie dwustronne
arbitrowi rozstrzygnięcia sporu, początkowo, w prawie
nierównoczesne, dobrej wiary
klasycznym ich skutecznośd uwarunkowana była zawarciem
Negotiorum gestor – osoba prowadząca negotiorum gestio, powinna to
wzajemnych stypulaji kary umownej za niedotrzymanie
robid użyczenie i w interesie dominus negotii, którego powinna
umowy
starad się zawiadomid. Jeżeli negotiorum gestor dobrowolnie
podjął się prowadzenia spraw, zobowiązany był do ich
zakooczenia; w przypadku poniesienia nakłądów lub szkód,
przysługiwała mu actio negotiorum gestorum contraria
D. ROZSZERZENIE POJĘCIA KONTRAKTÓW
Dominus negotii – w przypadku gdy potwierdził prowadzenie spraw
przez negotiorum gestora, nie mógł kwestionowad użyteczności
Zasada w prawie justyniaoskim, że porozumienie zawarte w celu
działania; przysługiwała mu actio negotiorum gestorum directa,
stworzenia między stronami zobowiązania, takie zobowiązanie tworzy.
nie prowadzące do infamii
Utożsamienie przez glosatorów w XII wieku contractus(kontrakt),
consesus(zgoda), pactum(umowa), conventio(porozumienie).
C. TUTELA
Pacta sunt servanda
Tutela – opieka, podjęcie przez opiekuna spraw majątkowych pupila
podstawą odpowiedzialności; rodziła zobowiązanie dwustronne,
nierównoczesne, dobrej wiary. Pupilowi przysługiwała inflamująca
actio tutelae directa a opiekunowi z tytułu szkód i nakładów actio
tutelae contraria

103
D. LEGATUM
Legatum – legat, rodzący zobowiązanie spadkobiercy wobec legatariusza.
Zobowiązanie to było jednostronne, ścisłęgo rpawa, zbliżone w
skutkach do stypulacji. Dotyczył legatów chronionych za pomocą
actio in personam czyli: legatum per damnationem oraz legatum
sinendi modo; przciwko dziedzicowu można było stosowad legis
actio per manus iniectionem, a w procesie formułkowym cywilną
actio ex testamento.
E. SOLUTIO INDEBITI
Solutio indebiti – zobowiązanie powstałe ze spełnienia nienależnego
świaczenia, jednostronne, ścisłego prawa. Świadome przyjęcie
nienależnego świadczenia był actio furti.
Condictio indebiti – skarga przysługująca przeciwko przyjmującemu
nieświadomie nienależne świadczenie
Condictiones – przypadki bezpodstawnego wzbogacenia się
Przypadki uzasadniające stosowanie skarg condoctiones o odzyskanie
bezpodstawnego wzbogacenia się
Condictio ob rem dati oraz condictio causa data causa non secuta,
stosowane w kontraktach realnych nienazwanych
Condictio ob turpem causam stosowa w przypadku przyjęcia
przysporzenia w celu powstrzymania się od działania haniebnego lub
wykonywania obowiązku prawnego, dający takie świadczenie mógł
żądad wzrotu o ile jego działanie nie było haniebne (łapówka)
Condictio furtiva stosowana (konkurencyjnie w stosunku do rei
vindicatio) przeciwko złodziejowi, którego majątek powiększył się o
wartośd uzyskaną ze sprzedaży rzeczy skradzionej
Condictio sine causa lub condictio ob iniustam causam stosowane
przy wypełnieniu pozbawionego podstawy prawnej lub opierającego
się na przyczynie negatywnie ocenionej przez prawo pretorskie (ale
ważnej wg ius civile) zobowiązania
104
VI. ZOBOWIĄZANIA POWSTAŁE Z CZYNÓW
NIEDOZWOLONYCH I ZE ZDARZEO DO NICH
ZBLIŻONYCH str. 244
1. POJĘCIE CZYNU NIEDOZWOLONEGO (DELICTUM)
Delicta – czyn niedozwolony, przestępstwo prawa prywatnego
Poena – kara prywatna, której obowiązek płacenia poszkodowanemu
rodził się z deliktu na drodze actio poenalis, w niektórych
przypadkach płacona kązdemu, kto wystąpił ze skargą (actiones
populares)
Actiones rei persecutoriae – skarga mająca na celu jedynie uzyskanie
odszkodowania
Actiones poenales – celem skargi było uzyskanie od sprawcy zapłąty kary
pieniężnej
Actiones mixtae – celem skargi było również odszkodowanie
Crimina publica - przestępstwa z zakresu ius publicum, podlegające
sankcji publicznoprawnej realizowanej przez władzę paostwową
Delictum privatum– przestępstwa prawa prywatnego, godzące w
interesy osobiste i majątkowe poszczególnych osób, dochodzenie
odpowiedzialności z ich tytułu należało do poszkodowanych,
Sankcje:
Talio – prawo odwetu
Zemsta prywatna (oba wyeliminowane na rzecz poena)
stosunku zobowiązaniowego między sprawcą a
poszkodowanym chronione za pomocą actio in personam
Poena privata- kara prywatna, zasądzona w procesie przechodziła
na poszkodowanego
2. POSZCZEGÓLNE DELIKTY („PRAWA CYWILNEGO”)
A. FURTUM
1. furtum w ustawie XII tablic i prawie przedklasycznym
furtum manifestum – kradzież jawna, przestępstwo karane karą
publiczną, obejmowała: złapanie złodzieja w chwili popełnienia
kradzieży, schwytanie w miejscu popełnienia przestępstwa (wg
Gaiusa), schwytanie podczas przenoszenia rzeczy
kary:
chłosta i oddanie pod władzę poszkodowanego;
śmierd: jeżeli był niewolnikiem, jeżeli złapano go nocą a
poszkodowany podniósł krzyk, jeżeli złapano go w dzieo i
bronił się niebezopiecznym narzędziem a poszkodowany
podniósł krzyk
quadruplum – prywatna kara pieniężna wprowadzona przez
prawo pretorskie zamiast kary publicznej, w wysokości
czterokrotnej wartośd przedmiotu, w przypasku nie-/wolnych
furtum nec manifestum – kradzież niejawna, przeciwieostwo kradzieży
jawnej
duplum – kara w wysokości podwójnej wartości
rodzaje szczególnych skarg przeciwko złodziejowi:
actio furti concepti et oblati – skarga wnoszona przeciwko
przechowującemu rzecz skradzioną, służącą do dochodzenia
potrójnej wartości rzeczy skradzionej, stosowana niezależnie od
tego czy osoba przechowująca była złodziejem czy tlyko otrzymała
rzecz. Warunkiem zastowowania było odnalezienie rzeczy podczas
rewizji, przeprowadzanej przez osobę przepasaną jedynie
przepadką a w rękach trzymającą misę
actio furti prohibiti – skarga wnoszona przeciwko osobie
utrudniającej poszukiwanie rzeczy skradzionej, wprowadzona w
prawie pretorskim, osoba odpowiadała do czterokrotnej wartości
105
2. furtum w prawie klasycznym
furtum – wszelkie nieuczciwe dotkniecie cudzej rzeczy w celu osiągnięca z
tego korzyści albo samej rzeczy albo rpzez jej uzywanie albo
posiadanie.
Contrectatio – dotknięcie, wejście w konakt z cudzą rzeczą
Pojęcie obejmowało:
Furtum rei – „dotknięcie” połączone z zaborem cudzej rzeczy
Furtum usus – kradzież używania, np używanie przez depozytariusza
depozytu
Furtum rei suae / furtum possessionis– kradzież posiadania, np
zabranie rzeczy przez zastawcę zastawnikowi
Świadome przyjęcie nienależnego świadczenia
Zniszczenie dokumentu świadczącego o istnieniu jakiegoś
uprawnienia
Przywłaszczenie, Oszustwo, Paserstwo, Użycie cudzej rzeczy
Usiłowanie kradzieży (dotknięcie rzeczy, nie jej zabranie)
Actio furti – skarga wytaczana złodziejowi, w prawie klasysznym mógł ją
wnieśd właściciel i osoby w których interesie było utrzymanie
rzeczy w dotychczasowym stanie, objęte custodią, aby ją
wytoczyd, musiały byd spełnione warunki:
Contreatatio musiało byd popełnione wbrew woli
uprawnionego (nie wystarczaó przeknanie sprawcy)
Dolus – zły zamiar polegający na:
Contrectatio fraudulosa – celowe, nieuczciwe działanie
sprawcy
Lucri faciendi gratia – mające na celu osiągnięcie zysku
Przewidziane kary:
Za furtum nec manifestum podwójna wartośd
Za furtum manifestum czteroktorna wartośd
Skarga traktowana jako penalna, oparta na ius civile lub
honorarium, równolegle z nią można było stosowad actiones rei
persecutoriae (skargi odszkodowawcze) jak wydobywcza rei
 vindicatio czy condictio furtiva o zwrot niesłusznego wzbogacenia
się
3. Furtum w prawie poklasycznym
Cognitio extra ordinem – kara publiczna wprowadzona zamiast prywatno-
prawnej
Crimina extraordinaria – zbrodnia karana karą publiczną
B. RAPINA
Rapina – rabunek, kwalifikowana forma kradzieży, przy użyciu siły
Actio vi bonorum raptorum – specjalna skarga przeciw rabusiowi
przewidująca karę prywatną in quadruplum płaconą
pokrzywdzonemu przez rabusia oraz jego infamię, mogła byd
stosowana w ciagu roku po przedstępstiwe
Pretoska skarga in simplum – przysługująca przeciw rabusiowi po upływie
roku, na jednokrotną wartośd
Actio furti nec manifesti in duplum – przysługująca również po upływie
czasu
C. DAMNUM INIURIA DATUM
1. Odpowiedzialnośd za wyrządzone szkodu na cudzym majątku
według ustawy XII tablic
Damnum iniuria datum – wyrządzenie szkody majątkowej
Przykładowe przypadki prowadzące do zapłaty kary pieniężnej:
Actio de arboribus succissis – skarga przysługująca właścicielowi
nieruchomości, któremu zniszczono rosnące drzewo lub krzew
Os fractum – uszkodzenie ciała cudzego niewolnika, za co płacono
150 ów
106
2. Odpowiedzialnośd za wyrządzenie szkody majątkowej według lex
Aquilia
Lex Aquilia – ustawa uchylająca wszelkie postanowienia ustawy XII tablit
dotyczące szkód majątkowych
Actio damni iniuriae ex lege Aquilia – skarga wprowadzona przez lex
Aquilia, stosowana w przypadku wrządzenia szkód w przypadkach
wyszczególnionych w jej trzech rozdziałach:
Rozdział 1) odpowiedzialnośd za zabicie cudzego niewolnika lub
zwierzęcia czworonożnego zaliczanego do pecus (zwierzę domowe
kategorii res mancipi) na skutek bezprawego i bezpośredniego
działania
Rozdział 2) odpowiedzialnośd adstypulatora (wierzyciela
dodatkowego), który nieuczciwie umorzył zobowiązanie dłużnika
wobec wierzyciela głównego
Rozdział 3) odpowiedzialnośd za zranienie cudzego niewolnika lub
zwierzęcia pecus, zranienie lub zabicie innego zwierzęcia oraz
uszkodzenie lub zniszczenie innych rzeczy na skutek działao
opisanych w rodziale pierwszym
Przesłanki odpowiedzialności za zniszczenie i uszkodzenie cudzego
majątku (rozdział 1 i 3)
1. damnum corpore corpori datum – bezpośrednie oddziaływanie samego
sprawcy na rzecz zniszczoną lub uszkodzoną (nie było nim
wpadnięcie niewolnika do przygotowanej na niego pułapki)
2. damnum iniuria – bezprawne działanie (a nie zaniechanie
działania!),które musiało byd obiektywnie bezprawne, czyli bronid
się przed nią można było jedynie wykazyjąc prawnośd działania,
np wskazując że była to obrona konieczna
3. rzeczywiste zniszczenie lub uszkodzenie rzeczy (a nie samo wyjęcie
rzeczy spod władztwa właściela np uwolnienie niewolnika)
4. damnum emergens – rynkowa wartośd rzeczy, jaką regulowano, nie zaś
szczególna wartośd dla poszkodowanego
5. brak odnoszenia się ustawy do szkód majątkowych wyrządzonych na subiektywna), zrównanie bezprawności ze świadomością sprawcy
ciele osoby wolnej co do niewłaściwości posrępowania
6. do jej wniesienia czynnie legitymowany był jedynie właściciel kwirytalny Wina akwiliaoska – wina obejmująca wszystkie stopnie winy, nawet te
najlżejsze jak niezachowanie staranności, jedynym wyjątkiem było
Sankcje z tytułu actio legis Aquiliae
impunitus est, qui sine culpa et dolo malo casu quodam damnum
Z rozdziału pierwszego: obowiązek zapłaty kary w wysokości
committit - wyrządzenie szkody na kutek przypadku, bez winy i
najwyższej wartości, jaką rzecz miała w ciągu ostatniego roku przez
złego zamiaru
wyrządzeniem szkody
3. rozciągnięcie odpowiedzialności na przypadku w których właściciel
Z rozdziału drugiego: zapłata przez adstipulatora równowartości
poniósł szkodę przez utratę faktycznego władztwa a nie tylko
szkody poniesionej przez umorzenie zobowiązania, miały praktyczne
zniszczenie za pomocą actio utilis
zastosowanie tlyko gdy poród chciał skorzystad z lis infitiando crescit
4. rozszerzenie pojęcia wartości rzeczy
in duplum
Aestimare – oszacowanie rzeczywistej interesse (szkody) zamiast
Z rozdziału trzeciego: najwyższa wartośd w ciągu 30 dni
wyznaczenia wartości rynkowej (np brano pod uwagę, że zabity
Możliwośd w procesie formułkowym zasądzenia in duplum jeżeli
niewolnik – cyrkowiec obniżył wartośd brata bliźniaka) wliczając w
pozwany kwestionował twierdzenia powoda, jeżeli nie zaprzeczał na
to rónież lucrum cessans (utracony zysk, np zabicie niewolnika
podstawie żądania a jedynie podnosił zarzuty na swoją korzyśd,
ustanowionego spadobiercą)
zasądzenie opiewało in simplum.
5. możliwośd dochodzenia szkód majątkowych w wyniku uszkodzenia ciała
Legis actio per manus iniectionem – skarga oparta na damnatio, jeżeli osoby wolnej
pozwany kwestionował żądanie pozwu, mógł przez odtrącenie 6. actio in factum – skarga pretorska, przysługująca właścicielowi
ręki powoda przed pretorem doprowadzid do procesu, w którym bonitarnemu i nietórym innym osobom władającym rzeczą
ciężar dowodu braku wyrządzenia szkody obciążał dłużnika,
Lis infitiando crescit in duplum – w przypadku przegrania takiego
procesu, musiał zapłacid podwójną wartośd rzeczy

3. Rozwój odpowiedzialności z lex Aquilia w prawie pretorskim i D. INIURIA

klasycznym
1. actio ex lege Aquilia utilia lub actio in factum, stosowana w przypadku 1. Pojęcie iniuria
pośredniego spowodowania śmierci (podanie leku, który ktoś sam Iniuria – bezprawie, wyrządzone czynem lub słowem, wszystko co
zażył), w przypadkach bezpośredniego przyczynienia się, czynione niezgodnie z prawem, w szczególnym znaczeniu oznacza
stosowano actio legis Aquiliae zniewagę, dotyczącą ciała, godności albo zniesławienia człowieka
2. zasada winy – jako przesłanka do powstania odpowiedzialności
sprawcy, zmiana oparcia odpowiedzialności z obiektywnego
działania bezprawnego na winę sprawcy (odpowiedzialnośd

107
2. Iniuria w ustawie XII tablic Wyraźnie oznaczone przez prawo pretorskie przypadki zniewag:
Edykt de convicio – odpowiedzialnośd tego, kto sprzecznie z dobrymi
Odpowiedzialnośd miała zastosowanie w przypadku naruszenia
obyczajami obroził słownie inną osobę (convicium – złożeczenie,
nietylkoności osób wolnych, oraz niewolników i alieni iuris, kiedy to
krzyk)
zniewaga traktowna była jako zniewaga pater familias
Edykt de adtemptata pudicitia – odpowiedzialnośd za obrazę
Membrum ruptum – przestępstwo, polegające na trwałym uszkodzeniu
obyczajności przez zaczepianie, molestowanie lub natrętne
ciała człowieka, zagrożone karą talionu (talio – odwet) chyba że
chodze w miejscu publicznym za mater familias (kobietą dobrych
strony umówiły się co do kary pieniężnej
obyczajów) lub młodzieocem, a nawt osoby im towarzyszącej
Od fractum – przestępstwo polegające na słamaniu kijem lub ręką kości,
grożąca karą 300 asów w przypadku człowieka wolnego i 150 Podmioty uprawnione do wnoszenia actio iniuriatum
asów w przypadku niewolnika Znieważona osoba
Iniuria – zniewaga, bez widocznego uszkodzenia ciała, w przypadku Pater familias w przypadku zniewagi alieni iuris i żony, nawet
zniewagi fizycznej groziła karą 25 asów niebędącej pod manus oraz niewolnika o ile była dokonana publicznie
Mala carmina – złe piesni, których celem było sprowadzenie śmierci,
Contrario iniurium iudicium – skraga wytaczana przeciwko
chroby, obrażenie godności lub zauroczenie plonów
oskarżycielowi przez uniewinnionego, opiewająca na 1/10
wartości żądania pierwotnego
3. Iniuria w prawie pretorskim i klasycznym
Przykłady generalizowania odpowiedzialności: 4. Odpowiedzialnośd kryminalna za iniuria
Actio iniuriarum aestimatoria – skarga pretorska w formułce której
pretor odchodził od ścisłych stawek przewidzianych w prawie Lex Cornelia de iniuriis – ustawa wprowadzająca odpowiedzialnośd
cywilnym. Na jej podstawie recuperatores (sędziowie) powinni kryminalną, której zastosowanie wyłączało możliwośd skargi
zasądzid karę in bonorum et aequum (według zasad słuszności i deliktowej.
sprawiedliwości); umożliwiała dostosowanie kar do okoliczności Ponoszona za:
konkretnego czynu i rozszerzeała odpowiedzialnośd na pulsare – uderzenie
nieuszanowianie cudzej godności. Kara nie mogła przekroczyd verberare – wychłostanie
taxatio (kwoty wskazanej przez poszkodowanego w postępowaniu domum introire – najście domu
przed pretorem); skarga penalna, gasnąca z momentem śmierci
sprawcy lub poszkodowanego.
Należała do actiones vindictam spirantes (skarg dyszących zemstę)
Ne quid infamandi causa fiat – edykt, w którym zawarto skargę
stosowano przeciw każdemu, kto w jakikolwiek sposów zniesławił
inną osobę.

108
 3. „PRZESTĘPSTWA PRAWA PRETORSKIEGO” C. DOLUS

A. UWAGI WSTĘPNE Dolus – dolus malus, wszelka chytrośd, zdrada, podstęp, przedsięwzięte
dla podejścia, zdrady lub oszukania innej osoby, niemające
Przestępstwa prawa cywilnego – furtum, rapina,damnum iniuria datum,
(podobnie jak metus) w prawie cywilnym znaczenia dla ważności
iniuria
czynności prawnej.
Przestępstwa prawa pretorskeigo – metus, dolus, fraus creditorum, servi
Exceptio doli – zarzut procesowy, przysługujący poszkodowanemu w
corruptio
wyniku dolus, możliwe było też udzielenie w przypadku
ostatecznym specjalniej skargi przez pretora, gdy nie było
możliwości uzyskania innej ochrony prawnej
B. METUS
Actio doli – skarga penalna, przyzwana poszkodowanemu lub jego
dziedzicom przeciwko sprawcy szkody wyrządzonej przez dolus,
Vis compulsiva – oświadczenie woli składane pod wpływem zagrożenia
zasądzenie opiewało in simplum i pociągało za sbą infamię (utratę
Quamvis si liberum esset noluissem, tamen coactu volui – “gdybym miał
czci obywatelskiej); mogła byd stosowana w ciągu roku od
swobodę działania nie chciałbym, jednak zmuszony chciałem
powzięcia wiadomości o podstępie osoby drugiej lub trzeciej, po
(oświadczyłem wolę)”, zasada że zewnętrzne oświadczenie woli w
roku przysługiwała jedynie nieinflamująca actio in factum
prawie cywilnym rodzi skutki prawne niezależnie od woli
wewnętrzenej
Metus – strach, prawo pretorskie przestało uznawad czynności zawarte
D. SERVI CORRUPTIO
pod wpływem strachu
Exceptio quod metus causa – zarzut, za pomocą którego bronił się służnik
Servi corruptio – gorszenie cudzego niewolnika, polegające na
w procesie z czynności dokonanej pod wpływem metus
niekorzystnym wpływie na jego psychikę (namawianie do
Restitutio in integrum – przysługiwała temu, kto poniósł szkodę na skutek
przesępstwa, ucieczki itp)
czynności zawartej pod wpływem metus
Actio servi corrupti – penalna skarga udzielana panu niewolnika jeżeli
Actio quod metus causa – pretorska skarga penalna, przysługująca osobie
spełnione były przesłanki:
która poniosła szkodę na skutek czynności zawartej pod wpływem
Dolus – sły zamiar
metus, mógł ją uzyskad poszkodowany lub jego dziedzice
Rzeczywiste groszenie niewolnika
przeciwko sprawcy szkody (ale nie jego dziedzicom), prowadziła
Zasądzenie opiewało na podwójną wysokośd pomniejszenia
do zasądzenia in quadruplum szkody. Można było ją stosowad w
wartości niewolonika
ciągu roku od ustania zagrożenia, później przysługiwała jedynie
actio in factum opiewająca na jednokrotną wartośd
Actio arbitraria vel restitutoria – możliwośd dobrowolnego wyrównania
szkody przed wydaniem wyroku w celu uniknięcia płacenia in
quadruplum

109
 E. FRAUS CREDITORUM
Fraus creditorum – podejmowanie przez dłużnika aktów uszczuplających
jego majątek w celu uniemożliwienia egzekwowania przez wierzyciela
swych należności
Środki przysługujące wierzycielom w takim przypadku:
Restitutio in integrum
Interdictum fraudatorium – specjalny interdykt skierowany do
osoby, która świadomie nabyła majątek od upadłego dłużnika
Actio Pauliana – skarga stosowana wobec osób, które odniosły
korzyści z nieuczciwych przysporzeo majątkiem przez dłużnika,
przy przysporzeniach płatnych, odpowiadał w przypadku
świadomości intencji pokrzywdzenia wierzyciela, przy
przysporzeniach nieodpłatnych odpowiadał nawet gdy był w
dobrej wierze
4. INNE ZDARZENIA RODZĄCE SKARGĘ PENALNĄ (OBLIGATIONES
QUASI EX DELICTO)
A. POJĘCIE ”JAKBY DELIKTÓW”
Brak wyróżniania ich jako osobnej grupy, cechy charakterystyczne
wymieniane były zawsze w odniesieniu do konkretnego stanu
faktycznego. Wyodrębnienie nastąpiło przez glosatorów.
B. IUDEX QUI LITEM SUAM FECIT
Sędzia prywatny uzyskiwał upoważnienie do rozstrzygania w procesach na
podstawie litis contestatio dokonywanej przez strony z udziałem pretora,
która zobowiązywała go do osądzenia sprawy oraz strony do brania
110
udziału w postępowaniu i zastosowania się do condemnati oportere
(przyszłego wyroku). Zobowiązany był do staranności przy prowadzeniu
postępowania sądowego
Iudec qui litem suam fecit – odpowiedzialnośd sędziego wynikała z:
Imprudentia – samej niestaranności w wykonywaniu
obowiązków (Gauis)
Podstępnego, nieuczciwego działania (Ulpian)
Nieudolnośd, np przekroczenie terminu
Litis suam facere – skarga kierowana przeciwko sędziemu, środek
ochrony poszkodowanego przez sędziego, jedyny wobec braku
środków odwoławczych i niemożności ponownego rozpatrzenia
sprawy po litis contestatio; w skardze tej na miejsce zwolnionego
z długu przez nieprawidłowe postępowanie dłużnika, wchodził
sędzia na zasadzie novatio. Zasądzenie zazwyczaj in simplum.,
wyrok traktowny jako poena (kara). Skardze tej nie podlegał
sędzia skorumpowany, popełniający zbrodnię prawa publicznego i
karany śmiercią.
C. EFFUSUM VEL DEIECTUM
Effusum vel deiectum – odpowiedzialnośd osoby zajmującej
pomieszczenie w budynku za szkody wyrządzone przez
wyrzucenie lub wylanie czegoś na ulicę, przez samego habitatora
lub inne osoby wyrzucające coś z jego mieszkania oraz gdy rzecz
sama wypadła z mieszkania. Była niezależna od niczyjej winy,
odpowiedzialnośd obiektywna, spowodowana samum faktem
powstania szkody, bez konieczności udowadniania niczyjej winy
ani niczyjego działania
Habitator – osoba trwale i samodzielnie zjamująca pomieszczenie lub jego
częśd
Powstanie effusum vel deiectum:
1. Zniszczenie lub uszkodzenie rzeczy poprzez wylanie lub wyrzucenie,
za które poszkodowany i jego dziedzice mogli domagad się od
zobowiązanego, ale nie jego dziedziców zwrotu in duplum; skarga
nieograniczona w czasie
2. Spowodowanie śmierci osoby wolnej, każdemu obywatelowi w ciągu
roku przysługiwało actio popularis, któremu przysługiwało 50000
sesterców o ile wniósł skargę pierwszy
3. Uszkodzenie ciała człowieka wolnego, z zasądzeniem kary według
uznania sędziego, przysługiwała bez ograniczenia w czasie
poszkodowanemu lub w ciągu roku jako actio popularis każdemu.
Actio de effusis vel deiectis – skarga pretorska udzielana w przypadku
odpowiedzialności effusum vel deiectum, wprowadzona została
celem zapewnienia bezpieczeostwa na ulicach. Od lex Aquilia
różniło ją pochodzenie, niezwiązane z osobą sprawcy ale z stanu
faktycznego niezależnego od jego winy
D. POSITUM AUT SUSPENSUM
Positum aut suspensum – odpowiedzialnośd w wysokości 10000
sesterców za wystawienie przedmiotu lub wywieszenie czegoś na
okapie dachu nad miejscem, gdzie chodzili przechodnie, edykt de
positis aut suspensis róznił się od edyktu de effusis vel deiectis
pochodzeniem odpowiedzialności, która w tym przypadku nie
wynikała z zaistnienia szkody, ale z powstania zagrożenia. Też była
związana z osobą wystawiającą przedmiot
Actio de positis aut suspensis – skarga penalna gasnąca w chwili śmierci
odpowiedzialnego, actio popularis
111
E. EXERCITORES NAVIS AUT CAUPONAE AUT STABULI DE DAMNO
AUT FURTO
Exercitor navis aut cauponae aut stabuli de damno aut furto –
odpowiedzialnośd właścicieli statków, zajazdów i stajen za
uszkodzenia i kradzieże przedmiotów wniesionych przez klientów,
dokonane przez personel tych zakładów. Wynikała z niej „jakby
deliktowa” skarga penalna in duplum. Mogła wynikad z: Culpa in
eligendo; szkód i kradzieży dokonanych przez niewolnikó i alieni
iuris (możliwośd actio noxalis) ale nie współpodróżnych.
Culpa in eligendo – podstawa wniesienia skargi „jakby deliktowej” oparta
na winie polegającej na doborze niewłaściwego personeli; skarga
ta opiewała in duplum
Receptum nautarum cauponum stabulariorum – nieformalne
oświadczenie właścicieli tych zakłądów, gwarantujące ich
zwiększoną odpowiedzialnośd za przedmioty wniesione,
powodowało rozciągnięcie odpowiedzialności na wszelkie
przypadki zniszczenia rzeczy, nwet spowodowane siłą wyższą; inna
forma ochrony, obok Exercitor navis aut cauponae aut stabuli de
damno aut furto.
F. INNE PRZYPADKI ZALICZANE DO „JAKBY KONTRAKTÓW”
Actio noxalis
Actio de pauperie – odpowiedzialnośd za szkody majątkowe
wyrządzone przez zwierzęta, przeciwko właścicielowi quadrupes –
zwierzęcia czworonożnego, który zobowiązany był wynagrodzid
szkodę, chyba że zdecydował się na noxae datio
Actio servi carrupti – odpowiedzialnośd za gorszenie niewolników
 Formy poręczenia:
Kontrakty werbalne
Sponsio – dokonywane jedynie przez obywateli rzymskich, służyło
VII. UMOCNIENIA ZOBOWIĄZAO str. 269 do umocnienia tylko zobowiązao słownych i nie przechodziło na
dziedziców przyrzekającego
Fidepromissio - służyło do umocnienia tylko zobowiązao słownych
1. INTERCESSIO i nie przechodziło na dziedziców przyrzekającego
Fideiussio – służyło umocnieniu wszystkich zobowiązao, również
Inrescessio – umocnienie zobowiązao, zabezpieczenie rzeczowe lub naturalnych, później nawet deliktowych, była dziedziczna
osobowe, czyli stworzenie dodatkowego zobowiązania w którym Pacta preatoria
osoba trzecia, ręczyciel, zobowiązuje się spełnid świadczenie w Costitutum debiti alieni
miejsce dłużnika Receptum argentarii
Mandatum qualificatum

2. RZECZOWE UMOCNIENIA ZOBOWIĄZAO

Fiducia cum creditore contracta – powiernicze przeniesienie

własności na wierzyciela
Pignus – zastaw ręczny, ograniczone prawo na rzeczy cudzej,
wydanie rzeczy bez przeniesienia własności
Hypotheca – zastaw umowny

VIII. SKUTKI NIEWYKONANIA ZOBOWIĄZAO str. 270

3. OSOBOWE UMOCNIENIA ZOBOWIĄZAO

Poręczenie – zabezpieczenie kontraktu poprzez zobowiązanie osoby 1. UWAGI WSTĘPNE

trzeciej (poręczyciela) do odpowiadania wobec wierzyciela obok
dłużnika za jego zobowiązania; zobowiązanie poręczyciela było
akcesoryjne, trwało dopóki trwało zobowiązanie podstawowe;
odpowiedzialnośd poręczyciela nie mogła przekraczad
odpowiedzialności dłużnika głównego; poręczyciel mógł po
spełnieniu świadczenia domagad się od dłużnika głónego zwrotu
kosztów na podstawie kontraktu zlecenia
Podstawowym obowiązkiem dłużnika było prawidłowe i staranne
wykonanie zobowiązania zgodnie z treścią, za którego niespełnienie
można go było pociągnąd do odpowiedzialności.
Wygaśnięcie zobowiązania następowało wyjątkowo z przyczyn, za które
dłużnik nie ponosił odpowiedzialności jak: vis maior (siła wyższa), casus
fortuitus (zdarzenie przypadkowe)

112
 2. PODSTAWY ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA NIEWYKONANIE
ZOBOWIĄZANIA
Praestare – obowiązek pokrycia szkody, którą za niewłaściwe zachowanie
dłużnika poniósł wierzyciel. Jego podstawą była odpowiedzialnośd
dłużnika za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązao,
gdy brak było przyczyn zwalniających.
Odpowiedzialnośd powstawała m. in. z:
Dolus – świadome podstępne postępowanie, którego celem było
narażenie wierzyciela na szkodę, odpowiedzialności za nią nie
można było wyłączyd bo byłoby to sprzeczne z dobrą wiarą i
obyczajami
Culpa lata – grube niedbalstwo, niedochowanie staranności
wymaganej quod omnes intellegunt (od każdego człowieka),
rodziła odpowiedzialnośd na równi z dolus
Culpa levis in abstracto – niedochowanie abstrakcyjnego wzorca
diligentia diligentis patris familias (starannośd starannego ojca),
odpowiadał za nie dłużnika czerpiący korzyści z kontraktu
Culpa levis in concreto – niedochowanie diligentia quam in suis rebus
adhibere solet (staranności jaką konkretny człowiek zwykł był
przejawiad przy prowadzeniu własnych spraw); zobowiązywało do
zachowania przy prowadzeniu cudzych spraw takiej staranności
jak przy własnych, mogło stanowid podstawę zaostrzebia lub
złagodzenia odpowiedzialności.
Niedochowanie odpowiedniej staranności przez dłużnika przy
wykonywaniu zobowiązania, o ile można mu było zarzucid winę
W archaicznym prawie odpowiedzialnośd ze zobowiązao oparta była na
przesłankach obiektywnych. Wina sprawcy nie miała znaczenia dla
odpowiedzialności. Subiektywizacja nastąpiła w interpretacji ustawy lex
Aquilia, sugerująca przyjęcie odpowiedzialności jedynie w przypadku
113
przypisania winy. W prawie klasycznym odpowiedzialnośd obiektywna
stosowana była wyjątkowo przy:
Custiodia – odpowiedzialnośd obiektywna, wynikająca z obowiązku
szczególnego strzeżenia rzeczy, do czego zobowiązany był m.in.
komodatariusz, zastawnik, krawiec itp. Rodziła ona
odpowiedzialnośd za casus foruitus (przypadkową utratę); w
prawie justyniaoskim zastąpiona była przez culpa in custodiendo
(winę w strzeżeniu)
Effusum vel deiectum
3. SZKODA MAJĄTKOWA I ODSZKODOWANIE
Damnum emergens – rzeczywista szkoda majątkowa, będąca warunkiem
powstania odpowiedzialności, musiała dad się wyrazid w
pieniądzu. Jej wartośd ustalano w oparciu o zwyczajną wartośd
rynkową uszkodzonej rzeczy lub verum rei pretium (rzeczy
nienabytej).
Pretium affectionis – wartośd rzeczy w subiektywnym odczuciu
poszkodowanego, nie była podstawą obliczania wartości
Lucrum cessans – utracony zyski, można go było doliczyd do szacowanej
wartości
Wysokośd zasądzonego odszkodowania zależała od sędziego. Przy
zobowiązaniach stricti iuris był związany otrzymaną od pretora instrukcją,
zawartą w formułce procesowej. Przy zobowiązaniach opartych na dobrej
wierze, sędzia miarkował odszkodowanie na podstawie zasad dobrej
wiary i sprawiedliwości
 4. ZWŁOKA
Mora – zwłoka, niewykonanie zobowiązanie w terminie, mogąca pociągad
modyfikację świadczenia.
Mora debitoris – zwłoka dłużnika, niewypełnienie przez niego
zobowiązania w chwili gdy stało się ono wymagane, z przyczyn od
niego zależnych i zawinionych; następowała w momencie:
Interpellatio – wezwania do spełnienia świadczenia przez
wierzyciela w przypadku zobowiązao bez ustalonego terminu
Po upływie terminu o ile był ustalony
W przypadku zobowiązao powstałych z deliktu, dłużnik od
samego początku był w zwłoce
Zwłoka powodowała zaostrzenie odpowiedzialności:
odpowiedzialnośd również za vis maior chyba że udowodnił, że
szkoda powstałaby również gdyby spełnił świadczenie w
terminie
ponoszenie ryzyko przypadkowej utraty rzeczy
usurae – odsetki, początkowo możliwe do zasądzenia jedynie w
przypadku należności ze zobowiązao dobrej wiary
perpetuatio obligationis – uwiecznienie zobowiązania,
zobowiązanie trwałoby nadal, nawet gdyby świadczenie rzeczy
oznaczonej indywidualnie byłoby niemożliwe bez winy dłużnika
Skutki zwłoki gasły w momencie zaoferowania wierzycielowi
świadczenia
Mora creditoris – zwłoka wierzyciela, w którą popadał, jeśli bez
uzasadnionych przyczyn odmawiał przyjęcia oferowanego mu
świadczenia. Skutki:
Zmniejszcze zakresu odpowiedzialności dłużnika do dolus
Prawo dłużnika sprzedaży przedmiotu świadczenia i złożenia
pieniędzy do dopozytu
Gasła gdy ten wyraził gotowośd przyjęcia świadczenia
Purgatio morae – „oczyszczenie zwłoki” wygaśnięcie mora creditoris
114
IX. WYGAŚNIECIE ZOBOWIĄZAO str. 274
1. WYKONANIE ŚWIADCZENIA
Solutio – wygaśnięcie zobowiązania z chwilę zanelżytego wykoniania przez
dłużnika (solvere – rozwiązywad, uwalniad)
Contrarius actus – akt stanowiący odwrotnośd aktu zawierającego
zobowiązanie, w prawie archaicznym podstawa pełnego
zwolnienia dłużnika ze zobowiązania powstałego przez akt
formlany (sponsio, negotium per aes et libram), np
Acceptilatio – formalny akt zwolnienia w przypadku sponsio „czy
otrzymałeś co Ci byłem winien?” „otrzymałem”
Solutio per aes et libram – uroczysty akt przekazania przez
dłużnika przedmiotu świadczenia wierzycielowi przy
użyciu mancypacji i wypowiedzeniu uroczystych słów
potwierdzających wypełnienie zobowiązania przez
dłuznika w przypadku zobowiązao powstałych z aktów per
aes et libram (przy użyciu spiżu i wagi) lub przez wydanie
wyroku iudicatum; umarzał zobowiązanie
Ope exceptionis – wygaśnięcie zobowiązania na mocy prawa pretorskeigo
przez podniesienie zarzutu. W przypadku niewykonania cintrarius
actus, pomimo spełnienia świadczenia zobowiązanie istniałoby
nadal, wierzyciel mógł na mocy ius civile wystąpid ze skargą o
wykonanie zobowiązania. W takim przypadku pretor udzielał
dłużnikowi exceptio doli, na gruncie nieuczciwości powoda, które
skutkowało wygaśnięciem zobowiązania
Wygaśnięcie zobowiązania niemożliwego do wykonania o ile niemożnośd
nie nastąpiła z winy dłużnika. Jeżeli niemożnośd była spowodowana
niezachowaniem odpowiedniej staranności culpa lub gdy był obciążony
custodia, zobowiązanie właściwe, którego przedmiotem było dare lub
facere przekształcało się w obowiązek zapłąty odszkodowania za
niewykonanie zobowiązania (praestare)
2. ZWOLNIENIE Z DŁUGU
W prawie klasycznym spełnienie świadczenia zawsze powodowało
wygaśnięcie zobowiązania a formalne akty były stosowane jako fikcyjne
Pactum de non petendo – nieformalne zwolnienie z długu, mogło rodzid
skutki w prawie pretorskim przez możliwośd stosowania axceptio
pacti, jego zawarcie powodowało skutki prawne w przypadku
zobowiązao z tytułu iniuria i furtum, powodując ich wygaśnięcie
3. NOVATIO
Novatio – odnowienie, przemiana zobowiązania w nowe, sposób
wygaśnięcia zobowiązania, następowało poprzez kontrakty
werbalne, kontrakt literalny (noment transcripticium, expensilatio)
oraz dokonanie litis contestatio w procesie opartym na actio in
personam; powodowało wygaśnięcie istniejących intercessio
Novatio inter easdem personas – odnowienie mające na celi stworzenie
między tymi samymi osobami nowego zobowiązania w miejsce
istniejącego, np:
Stipulati Aquiliana – formularz służący umorzeniu kilku długów i
stworzeniu jednego zobowiązania ze stypulacji
Novatio inter novas personas – odnowienie powodujące zmianę jednej ze
stron stosunku zobowiązaniowego, spełniający funkcję
niedopuszczalnego przejęcia długu lub cesji wierzytelności
115
4. ZMIANA PODMIOTÓW W STOSTUNKU OBLIGACYJNYM
Zmiana dłużnika:
Novatio inter novas personas
Zmiana wierzyciela:
Novatio inter novas personas
Ustanowienie zastępstwa procesowego in rem suam. Zastępca
procesowy (cognitor lub procurator) który miał nabyd wierzytelnośd
otryzmywał zezwolenie zatrzymania dla siebie wyezgekwowanego od
dłużnika świadczenia, co następowało za pomocą formułki
procesowej z przestawionymi podmiotami. Do chwili dokonania litis
contestatio pozycja zastępcy była niepewna, bo wierzyciel mógł
odwoład upoważnienie do wytoczenia procesu
Actio utilis suo nomine – otrzymana w prawie klasycznym przez
nabywcę wierzytelności skarga której mógł używad we
własnym imieniu
5. CONFUSIO
Confusio – połączenie się osoby wierzyciela i dłużnika, skutkowało
wygaśnięciem zobowiązania
6. ŚMIERD STRON
Zobowiązanie z deliktu:
Śmierd dłużnika – wygaśnięcie zobowiązania
Śmierd wierzyciela – wygaśnięcie zobowiązania z iniuria (z którego
wynikały: actiones vindictam spirantes
Zobowiązanie z kontraktu
Dziedziczone z obu stron, za wyjątkiem zobowiązania opartego na
szczególnym zaufaniu (societas, mandatum) lub gdy wynikało to z istoty
stosunku prawnego, że świadczenie może byd wykonane lub przyjęte
przez określoną osobę (np słynny malarz)
Zobowiązanie z poręki:
Śmierd powodowała wygaśnięcie o ile była zawarta w formie sponsio i
fidei promissio
podstawie zarzutu pozwanego oddalid żądanie powoda, ale nie
zasądzid saldo.
Wyrok potrącający wzajemne należności w procesie
kognicyjnym
Ipso iure (koniecznośd uwzględnienia z urzędu) lub na żądanie
jednej ze stron przez sędziefo w prawie justyniaoskim, pod
warunkiem indentyczności podmiotó, ważności i wymagalności
należności i jednorodzajowości oraz łatwości ich udowodnienia

7. POTRĄCENIE

Compensatio – potrącenie, wzajemne zaliczenie długów i wierzytelności,

nie stanowiło wygaśnięcia zobowiązania. Mogło byd dokonane:
Na skutek kontraktu (np stypulacje nowacyjne) ROZDZIAŁ X str 278
Przez sędziego w procesie, na skutek podniesienia zarzutu
przez pozwanego, który początkowo mógł byd uwzględniony OCHRONA PRAW PRYWATNYCH
jedynie przy skargach dobrej woli (iudicia bonae fidei), pod
warunkiem, że obie wierzytelności były jednorodzajowe i
wymagalne
Samodzielnie przed wniesieniem sprawy przez argentariusa
(bankiera) przeciw klientowi oraz bonorum emptora (nabywcy
majątku w postępowaniu egzekucyjnym) dochodząc I. OCHRONA PRAW PRYWATNYCH W SYSTEMATYCE
wierzytelności od upadłego dłużnika; w procesie uznawano
stan wzajemnych wierzytelności za uregulowany a żądanie
PRZEDSTAWIANIA PRAWA W RZYMIE str. 278
potrącenia wzajemnych wierzytelności prowadziło do
W większości prac jurystów jak w schemacie edyktu pretorskiego,
pregrania sprawy na podstawie zarzutu plus petitio – żądania
napierwszym miejscu znajdowały się zagadnienia związane z udzieleniem
więcej niż się należy. Później wprowadzono exceptio doli
ochrony prawnoprocesowej. Brak wyraźnego rozgraniczenia prawa
przeciwko niewłaściwemu działaniu wierzyciela, który nie
materialnego i materialnego.
dokonał potrącenia wzajemnych żądao jakie miał wobec niego
pozwany. W procesie formułkowym sędzia mógł jedynie na

116
Gaius umieścił prawo dotyczące skarg na koocu Istytucji ze względu na
przyjety podział praw na personae, res, i actiones. Oddzielił prawo
materialne od procesowego (prawa formalnego).
II. POSTĘPOWANIE SĄDOWE str. 280
1. UWAGI WSTĘPNE
Większa odmiennośd rzymskiego prawa procesowego niż materialnego w
stosunku do prawa współczesnego
2. PODSTAWOWE POJĘCIA Z ZAKRESU PROCESU PRYWATNEGO
A. JURYSDYKCJA (IURISDICTIO)
Jurysdykcja – współcześnie: kompetencje i uprawnienia właściwego
organu paostwa do rozstrzygania spraw cywilnych oraz zakres
terytorialny, osobowy i rzeczowy którego kompetencje dotyczą;
wynika z przepisów prawa lub decyji stron
Iurisdictio – pojęcie wiązane z działalnością urzędników jurysdykcyjnych;
w okresie republiki i pryncypatu wiązane z udzieleniem dare
actionem, w okresie przeklasycznym i klasycznym (proces
legisakcyjny i formułkowy) nie można go było wiązad z
kompetencją do rozstrzygania sporów prywatnoprawnych; w
prawie karnym wiązało się z rozstrzyganiem przez urzędnika
117
sprawy, orzekając karę publiczną, od której przysługiwała
możliwośd provocatio ad populum – odwołania się do się do
decyzji zgromadzenia ludowego
Ius dicere – „zapewnid realizację prawa”
Dare actionem – skarga / powództwo, którego przyznanie w sprawach
prywatnych w okresie republiki rzyskiej i pryncypatu, utożsamiane
było z iurisdictio; oznaczało danie upoważnienia do rozstrzygnięcia
sprawy przez sędziego jednoosobowego lub zespół sędziów
Iudicia legitima – rodzaj ochrony prawnej udzielanej przez urzędnika
jurysdykcyjnego, gdy proces toczył się w Rzymie w odległości
jednej mili od miastak między obywatelami rzymskimi, pod
przewodnictwem sędziego jednoosobowego, który musiał
rozstrzygnąd sprawę w ciągu półtorej roku
iudicia quae imperio continentur – jak przy iudicium legitimum ale sprawę
sądził zespół sędziowski, względnie gdy odbywał się poza
granicami miasta Rzymu, lub strona lub sędzia nie mieli
obywatelstwa. Proces powinien zakooczyd się w czasie trwania
kadencji urzędnika udzielającego skargi
postępowanie nieprocesowe – niesporne, sytuacja gdy wnioskodawna
zgłasza wniosek o rozpatrzenie sprawy i wydanie decyzji
odnoszącej się do wszystkich zaineteresowanych postępowaniem
osób. Urzędnik wydawał własne decyzje, mogące byd podstawą
skargi w przypadku niestosowania się do nich.
B. ACTIO – SKARGA – POWÓDZTWO
Actio – skarga, powództwo, wniosek zgłoszony przez powoda do sądu o
przeprowadzenie procesu cywilnego przeciwko wskazanej osobie
(pozwanemu), udzielany był przez pretora na podstawie jego
imperium, nawet w przypadkach nieprzewidzianych przez ius
civile, tylko przez ius honorarium. Termin adekwatny do sytuacji
spornych między stronami. Postępowianie niesporne realizowane
było w drodze ochrony pozaprocesowej
 C. STRONY
Actor – powód, strona wykazująca inicjatywę do rozpoczęcia
postępowania procesowego, w przykładach formułek
procesowych określany: Alus Agerius
Agere – działad, wnosid skargę
Reus – pozwany, osoba odmawiająca wypełnienia wysuwanego przez
powoda żądania, co było podstawą postępowania procesowego,
w przykładach formułek określany : Numerius Nagidius
Negare – przeczyd, odmawiad
Zdolnośd procesowa – możnośd występowania w procesie, zależała od
posiadania zdolności do czynności prawnych (ograniczenia
zdolności procesowej osób niedojrzałych i dojrzałych kobiet) oraz
status libertatis, civitatis i familiae. Pozbawieni jej byli niewolnicy.
Alieni iuris byli stoniowo dopuszczani. Latynosi zostali dopuszczeni
do procesu legisakcyjnego a peregryni dopiero do procesu
formułkowego.
Legitymacja procesowa – uprawnienie do występowania w charakterze
strony w konkretnej sprawie, zależała od konkretnego stosunku
prawnego (np czynna do wniesienia skargi wydobywczej przez
właściciela rzeczy)
Legitymacja czynna – przysługująca powodowi
Legitymacja bierna – przysługująca pozwanemu
Współuczestnictwo procesowe – wielośd podmiotów po stronie powoda
lub pozwanego
Zastępca procesowy – niedpuszczany do prowadzenia procesu w prawie
archaicznym
Cognitor – zastępca ustanawiany w sposób formalny przed sądem,
dopuszczony w procesie formułkowym, skutki jego działania
spadały bezpośrednio na zainteresowanego który go upoważnił
Procurator – zastępca działający na podstawie nieformalnego zlecenia
strony, mógł występowad w procesie jako osoba upoważniona do
118
zarządu całym majątkiem lub jako zastępca w konkretnej sprawie;
dopuszczany od czasów procesu formułkowego, jego czynności
musiały byd zatwierdzone przez zleceniodawcę
Satisdare iubetur ratam rem dominium habiturum –
zabezpieczenie wydawane przez prokuratora, że jego
działania zostaną zatwierdzone
D. KONTRAKDYKTORYJNOŚD
Zasada kontradyktoryjności – samodzielnośd decydowania stron o losach
postępowania procesowego i o stawianych wnioskach
dowodowych; możliwośd interwencji pretora w przypadku
nadużycia prawa poprzez odmowę ochrony procesowej lub
udzielenie exceptio (zarzuty procesowego) pozwanemu
Ne eat iudex ultra petita partium – niech nie wychodzi sędzia
ponad żądanie stron
W postępowaniu apud iudicem sędzia prywatny nie mógł wyjśd poza
ustalony w litis contestatio zakres upoważnienia do rozpatrywania
sprawy, w szczególności co do rozmiaru condemnatio (zasądzenia). Jeżeli
poprzez zaoczenie kwota w condemnatio była mniejsza niż w intentio,
sędzia mógł rozstrzygad jedynie w granicach condemnatio. Pozostałej
części nie można było dochodzid w nocym procesie
E. CIĘŻAR DOWODU
Ei incumbit probatio qui dicit non qui negat – ciężar dowodu spoczywa na
tym kto z danego faktu wywodzi skutki prawne, a nie na tym kto
zaprzecza
Negantis probatio nulla est – samo zaprzeczenie nie wymaga dowodu w
procesie, gdyż nie można przeprowadzid dowodu negatywnego
Zasada obowiązywała zarówno powoda jak i pozwanego wysuwającego Postępowanie formułkowe – wykształcone w działalności pretora dla
exceptio lub replicatio. peregrynów, wzięło nazwę od:
formula – formułki udzielana przez strony, stanowiąca instrukcję
Rodzaje dowodów:
dla sędziego, z reguły redagowana na piśmie
Zeznania świadków, biorących udział w czynnościach formalnych,
rodzaj postępowania sądowego bardziej elastycznego od
którzy musieli złożyd świadectwo przez sądem
legisakcyjnego, stosowany również dla rozstrzygania sporów
Zeznania świadków dobrowolnych, których świadectwo przed sądem
między obywatelami rzymskimi, początkowo na mocy iudicium
musiało byd zapewnione przez zainteresowaną osobę
imperio continens (imperium własnego) pretora a nie o iudicium
Zeznania biegłych rzeczoznawców
legitimum (ius civile)
Dowód z dokumentu – księgi rachunkowe
iudicium legitimum – postępowanie zwyczajne, od lex Aebutia
Przysięga składana przez powoda lub pozwanego
zaliczano do niego postępowanie formułkowe, dostępne
w sporach między obywatelami rzymskimi, przekształcając
je w instytucję prawa cywilnego
Zwiększało rolę pretora dając mu możliwośd istotnego wpływania
na rozwój prawa przez tworzenie ius honorarium i
3. PRZEMIANY POSTĘPOWANIA SĄDOWEGO W RZYMIE
modyfikowanie ius civile;
Charakterystyczne współistnienie i konkurowanie dwóch form Proces kognicyjny – postępowanie wprowadzone w okresie cesarstwa
postępowania w okresach przejściowych Cognito extra ordinem – postępowanie nazdwyczajne
Per legis actionem – najstarszy rodzaj postępowania sądowego,
wykształcone w ius Quiritium (ius civile), niezmiernie
formalistyczny, jego skutecznośd zależała od wypowiedzenia ściśle
oznaczonych formuł słownych, najdrobniejsza pomyłka
4. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POSTĘPOWANIA LEGISAKCYJNEGO
powodowała nieważnośd. Dopuszczany jedynie dla obywateli
I FORMUŁKOWEGO
rzymskich, nie miał zastosowania w sporach między obywatelami
a obcokrajowcami lub między obcokrajowcami przebywającymi na
Proces kognicyjny opierał się na odmiennych od pozostałych procesów
terenie Rzymu.
zasadach. Proces legisakcyjny i formułkowy miały podstawowe cechy
Iuducium legitimum – postępowanie zwyczajne, w okresie ustawy
wspólne:
XII tablic zaliczano do niego jedynie per legis actionem
Podział postępowania na dwa stadia
Proces ten miał zastowowanie w czasach Gauisa w kilku
Pozew prywatny
szczególnych przypadkach
Litis contestatio
Preator peregrinus – urząd pretora dla peregrynów, którego działalnośd Wyrok
wykształciła postępowanie formułkowe Postępowanie egzekucyjne

119
A. PODZIAŁ POSTĘPOWANIA NA DWA STADIA
In iure – pierwsze stadium, odbywało się przed magistratus
Magistratus – urzędnik:
Preator urbanus – pretor miejski, początkowo jako jedyny,
podlegało mu sądownictwo oparte na ius civile
Preator peregrinus – pretor dla peregrynów, sprawujący
jurysdykcę na posdtawie ius honorarium
Aediles curules – edylowie kurulni, pilnujący porządku na
targowiskach, sprawowali jurysdykcję na podstawie ius
honorarium
funkcje fazy in iure
w procesie legisakcyjnym pretor po wysłuchaniu formuł legis
actiones wypowiadanych przez strony i w oparciu o ocenę ich
formalnej poprawności wyrażał zgodę na oddanie sprawy do
rozstrzygnięcia iudex (sędziemu prywatnemu) lub jej
odmawiał
w procesie formułkowym pretor uczestniczył razem ze
stronami w przygotowaniu formułki. Udzielenie ochrony
procesowej (dare actionem, competere actionem) lub jej
odmowa (denegare actionem) zależały od oceny prawnej,
faktycznej zasadności żądania i aspektów fomalnych
in iudicio / apud iudicem – drugie stadium postępowania, odbywające się
przed sędzią prywatnym, który rozstrzygał spór; najczęściej sąd
jednoosobowy; przypadki powoływania specjalnych sądów
kolegialnych:
recuperatores – sąd kolegialny wyznaczony do rozstrzygania
spraw należących do jurysdykcji pretora dla perygrynów oraz w
sprawach deliktów prawa prywatnego
decemviri stlitibus iudicandis – sąd kolegialny orzekający w
sporach o wolnośd
centumviri – sąd kolegialny orzekający w niektórych sporach o
nieruchomości oraz spadkowych
120
B. POZEW PRYWATNY
Nakłonienie pozwanego do stawienia się przed magistratusemw celu
przeprowadzenia pierwszej fazy procesu należąło do powoda
Editio actionis – obowiązek powoda poinformowania pozwanego o
zamiarze wytoczenia mu procesu, jeszcze przez złożeniem
formlanej in ius vocatio, jeśli pozwany nie zgłosił się przed urząd
pretora, powód mógł uzyskad specjalną skargę o zapłącenie kary
prywatnej lub missio – zezwolenie na zajęcie całego majątku
pozwanego
In ius vocatio – formalne wezwanie pozwanego do stawienia się w
określonym terminie przed urzędnikiem, akt o charakterze
prywatny. Jego dokonanie zobowiązywało pozwanego do
natychmiastowego stawienia się przed pretorem. Początkowo
powód mógł w celu wypełnienia tego obowiązku zastosowad
przemoc fizyczną
Vindex – ręczyciel, którego mógł wyznaczyd pozwany, aby dad
zabezpieczenie, że przyjdzie do pretora w ustalonym teminie;
zgodnie z ustawią XII tablic mógł nim byd:
dla adsiduus (obywatel rzyski posiadający majątek) osoba o
tych samych przymiotach
dla proletariusz o ile był obywatelem, każdy obywatel
vadimonium – zabezpieczenie pieniężne w formie stypulacji
Jeżeli pozem dotyczył prawa władczego nad rzeczą lub osobą
(chronionych za pomocą actio in rem) pozwany miał obowiązek przynieśd
lub przyprowadzid przedmiot do urzędu pretora
C. LITIS CONTESTATIO
Litis contestatio - formalne ugruntowanie sporu, kooczące pierwsze
stadium postępowania; jej dokonanie dawało sędziemu
prywatnemu legitymacją do działania w procesie, sędzia
wyznaczany był przez pretora w obecności i za zgodą obu stron
Skutki litis contestatio:
 Skutki materialnoprawne:
W procesie z actio in personam o dochodzenie wierzytelności w
iuducium legitimum:
wygaśnięcie pierwotnego zobowiązania i niemożnośd ponownego
dochodzenia wierzytelności
Z punktu widzenia prawa materialnego:
przekształcenie dotyczasowego zobowiązania, którego
podmiotem było dare, facere, praestare, oportere w zobowiązanie
powstałe z litis cintestatio którego przedmiotem było condemnari
oportere
Condemnari oportere – zobowiązanie powstałe na skutek litis
contestatio, stron do poddania się wyrokowi a sędziego
do osądzenia sprawy i wydania wyroku
W przypadku sporu o zobowiązanie oparte na prawie pretorskim
lub o naruszenie praw władczych wobec osób lub rzeczy:
Występowanie po raz drugi z tym samym żądaniem było
traktowane jako sprzeczne z zasadami dobrej wiary
Zobowiązanie nie gasło, ale w przypadku ponownego
wystąpienia z tym samym żądaniem pozwany mógł się bronid
przez zarzut procesowy (w procesie formułkowym:
exceptio rei iudicatae vel in iudicium deductae – zarzut rzeczy
osądzonej lub już przedstawionej przed sądem
Wygaśnięcie powództw konkurujących o ile nie podlegają
kumulacji
121
 Skutek procesowy:
Ostateczne ustalenie przedmiotu sporu, wszelkie zmieny dokonane po
jego ustaleniu nie mogły byd brane pod uwagę przez sędziego; sędzia
wyrokował na podstaie stanu faktycznego z chwili jego dokonania
Warunkiem dokonania litis contestatio był współudział obu stron, którego
niespełnienie uniemożliwiało dokonanie litis contestatio.
Odmowa dokonania litis contestatio skutkowała:
W sporach z tytułu actio in personam:
Traktowanie pozwanego jako:
Indefendus – osoba która się nie broni. Celem zmuszenia go do
udziału w procesie powód mógł:
wziąd go w ductio – więzienie prywatne
otrzymad od pretora missio in bona – wprowadzenie w
majątek pozwanego.
Skutki tych działao ustawały gdy ten wdał się w spór
W sporach z tytułu actio in rem:
Actio ad axhibendum – specjalna skarga rozpoczynająca
postępowanie mające na celu wykazanie, że pozwany nie
wykonał obowiązku okazania przedmiotu przed pretorem,
skarga ta jako actio in personam stwarzała obowiązek wdania
się w spór, wyrok procesu wytoczonego w oparciu o nią
opierwał na wartośd rzeczy
Utrata posiadania przedmiotu sporu na rzecz powoda, o ile
przedmiot sporu został przyniesiony lub przyprowadzony przed
pretora
W sporach o nieruchomośd w przypadku niewydania przez
pozawnego rzeczy na skutek interdyktu możliwośd stosowania :
Interdictum quem fandum – dający pośrednio możnośd zmuszenia
pozwanego do wdania się w spór na podstawie
postępowania sądowego z interdyktu
Confessio in iure – formalne uznanie przez pozawanefo żądania powoda
w trakcie postępowania in iure, powodowało niedojście do litis
contestatio, skutek jak wyrok zasądzający i mogło byd podstawą
wszczęcia egzekucji zgodnie z zasadą:
Confessus pro iudicato est – uznający żądanie jest traktowany jak
zasądzony
Iusiurandum in iure – przysięga składana przed pretorem przez jedną ze
stron, koocząca postępowanie in iure
Przez pozwanego: że roszczenie powoda nie istnieje
Przez powoda: że roszczenie istnieje
Mogła byd składania z inicjatywy pretora lub za jego zgodą
(iusiurandum necessarium)
Mogła stanowid podstawę wszczęcia postępowania
egzekucyjnego w sporach o:
Certae pecuniae – określone sumy pieniężne
Certae rei – określone rzeczy
W innych przypadkach skutkowała odmową udzielenia skargi
powodowi lub udzielenia exceptio pozwanemu. Osoba
odmawiająca złożenia przysięgi traktowana była jako indefendus;
złożenie fałszywej przysięgi ziązało się z odpowiedzialnością za
krzywoprzysięstwo
D. WYROK
Iudicatum – wyrok; wydawany w granicach litis contestatio przez sędziego
prywatnego na podstawie swobodnej oceny dowodów; wyrok był
ostateczny, nie podlegał zaskarżeniu w trybie instancyjnym,
stwarzał obowiązek jego wykonania przez stronę przegrywającą
Iudicatum facere oportere – (iudicatum) zobowiązanie wynikające z
wyroku, zajmowało miejsce zobowiązania wynikajacego z litis
contestatio (condemnari oportere)
122
E. POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE
W przypadku niewykonania wyroku, wierzyciel mógł wystąpid z nową in
ius vocatio, której podstawą było niewykonanie wyroku wynikającego z
iudicatum lub confessio in iure.
III. POSTĘPOWANIE LEGISAKYJNE str. 280
1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA
Per legis actiones – postępowanie ściśle formalistyczne; postępowanie in
iure sprowadzało się do wypowiedzenia przed pretorem kilku
formuł słownych legis actiones. Najmniejsza pomyłka skutkowała
odmową ochrony procesowej
2. POSZCZEGÓLNE ILEGIS ACTIONES
A. LEGIS ACTIO SACRAMENTO
Actio generalis – skarga ogólna, mająca zastosowanie w tych sprawach,
co do których ustawa nie postanowiła inaczej
Legis actio sacramento – skarga ogólne actio generalis,
Postępowanie legis action sacramento:
Wypowiedzenie przez strony przed pretorem ściśle oznaczonych
formuł słownych, stwierdzajacych spór co do istnienia uprawnieo
Ustalenie sacramentum
Sacramentum - ofiara ustanawiana w procesie, kwota, jaką strona
przegrana zobowiązywała sie zapłacid do kasy paostwowej,
 początkowo zwierzęta deponowane u kapłąnów, później
kruszec a od wprowadzenia pieniądza bitego 50 do 500 asów
Wyznaczenie przez pretora za zgodą stron sędziego prywatnego
Rozstrzygnięcie sędziego co do słusznosici zakładu skutkujące
obowiązkiem zapłaty sacramentum i utworzeniem iudicatum, które
powinno byd dobrowolnie wykonane
Iudicatum – zobowiązanie powstałe między stronami na podstawie
wyroku
Niewykonanie zobowiązania uprawniało wierzyciela do zastosowania
przymusu fizycznego oraz zastosowania legis actio per manus
iniectionem
Legis actio sacramento in rem – skraga służąca do dochodzenia praw
władczych nad rzeczami i osobami, jedyna legis actio chroniąca
prawa o charakterze bezwzględnym, skuteczna erga omnes,
Postępowanielegis actio sacramento in rem
Wezwanie osoby posiadającej rzecz lub przetrzymującej osobę do
stawienia się przed pretorem przez: właściciela rzeczy, jego
spadkobiercę lub osobę mające władcze prawo nad osobą
Obowiązek pozwanego stawienia się przed pretorem z przedmiotem
sporu lub jego symbolem
Złożenie przez strony sprzecznych ze sobą oświadczeo
symbolizujących, że mają prawo do przedmiotu sporu i są gotowe
bronid go nawet siłą (vis – siła, dicere – mówid)
Vindicatio - postępowanie powoda, wypowiedzenie formuły,
stwierdzającej że przedmiot sporu jest jego na prawie
Kwirytów, dotknięcie przedmiotu frestuca (laską, kijem)
Contravindicatio – postępowanie pozwanego analogiczne do
vindicatio
Mittite ambo rem / hominem – „pozostawcie obydwaj rzecz/
człowieka”, polecenie pretora zaprzestania dalszej
symbolicznej walki
123
Dalsze formuły wypowiadane przez strony, że okazały władzę zgodnie
z prawem
Provocatio sacramenti – wzajemne wezwanie stron do ustanowienia
sacramentum i zgoda na jego ustanowienie
Wyznaczenie sędziego prywatnego
Oddanie przez pretora na czas sporu jego przedmiotu jednej ze stron,
która ustanawiał praedes (ręczycieli) gwarantujących wydanie rzeczy
w razie przegranej
Udowadnianie przez strony swego prawa przed sądem
Wyrok sędziego
Obie strony mając sacramentum iniustum – niesłuszne, obie muszą
zapłacid sacramentum do skarbu paostwa
jedna ze stron ma sacramentum iustum – słuszne a druga iniustum,
obowiązek przegranego zapłaty sacramentum i obowiązek wydania
rzeczy (iudicatum), którego nieywkonanie było podstawą wszczęcia
postępowania egzekucyjnego legis actio per manus iniectionem
legis actio sacramento in personam – postępowanie analogiczne do in
rem, wierzyciel w ściśle określonych słowach stwierdzał przed
pretorem istnienie dare oportere - obowiązku dłużnika webec
niego; dłużnik zaprzeczał, ustanawiano provocatio sacramenti i
sędziego prywatnego który rozstrzygał kwestię słuszności
sacramentum
różnice:
brak contravindicatio, ciężar dowodu na powodzie
brak możliwości uznania obu sacramentów za niesłuszne
 B. LEGIS ACTIO PER MANUS INIECTIONEM C. LEGIS ACTIO PER IUDICIS (ARBITRIVE) POSTULATIONEM ORAZ
LEGIS ACTIO PER CONDICTIONEM
Legis actio per manus iniectionem – skarga legisakcyjna in personam,
służąca do dochodzenia: Uproszczenie postępowania:
Zobowiązao wynikających z iudicatum Brak sacramentum
Damnatio – zobowiązao wynikających z niektórych Brak gestów, Nawiązanie sporu poprzez formuły słowne
uprzywilejowanych wierzytelności jak:
Skargi in personam, stosowane do dochodzenia ściśle oznaczonych
Nexum – pożyczka przy użyciu spiżu i wagi
wierzytelności pieniężnych. Wezwanie powoda do uznania lub
Legatum per damnationem – zapisu testamentowego
zaprzeczenia istnienia spornego długu. Jeżeli ten zaprzeczł, powód prosił
Możliwości postępowania:
pretora o wyznaczenie sędziego prywatnego do rozstrzygnięcia
 Dokonanie przez powoda manus iniectio
zasadności żądania
Manus iniectio – akt stanowiący symboliczne wzięcie dłużnika we
władanie wierzyciela poprzez nałożenie na niego ręki i
Legis actio per iudicis (arbitrive) postulationem – wytyczana w
wypowiedzenie formuły, stwierdzającej, że dokonuje
przypadkach w których ustawa XII tablic przewidywała najprosty
nałożenia ręki z powodu niewywiązania się z obowiązaku
sposób postępowania; służyła dare oportere (dochodzenia
wynikającego z iudicatum lub damnatio
wierzytelności):
Zezwolenie pretora na zabranie dłużnika do domu wierzyciela.
opartych na sponsio (wypowiedzeniu odpowiednich pytao i
Możliwośd sprzedaży w niewolę trans Tibrem a nawet zabicia.
odpowiedzi), nawiązanie sporu przed pretorem następowało
Partes secanto – podział ciała między współwierzycieli po zabiciu
przez stwierdzenie powoda, że pozwany jest mu winien z tytuły
dłużnika
sponsio pieniądze i wezwanie pozwanego do potwierdzenia lub
 Kwestionowanie przez dłuznika dokonania manus iniectio;
zaprzeczenia, przy zaprzeczeniu wzywał pretora do
Manum depellere – odtrącenie przed pretorem ręki wierzyciela
ustanowienia sędziego lub arbitra
przez vindex a przy niektórych damnatio samego dłużnika
między współdziedzicami lub współwłaścicielami – sędzia w
Dokonanie litis contestatio i wyznaczenie sędziego prywatnego,
takim sporze to i arbiter
który rozstrzygał, czy manus ineictio była zasadna:
Przegrana vindex lub dłużnika opiewała na podwójną wartośd
legis actio per condoctionem – dochodzenie certa pecunia (ściśle
przedmiotu
oznaczone należności pieniężne) oraz certae res (rzeczy inne niż
Przegrana wierzyciela na równowartośd przedmiotu
pieniądze). Powód wymieniał przed pretorem istnienie
wierzytelności i zapowiadał, że jeśli pozwany nie spełni
świadczenia w 30 dni, to powinien zjawid się przed pretorem gdzie
powód będzie żądał ustanowienia sędziego. Formuła zbliżona do
legis actio per iudicis (arbitrive) postulationem, ale bez obowiązku
prezyzowania podstawy żądania

124
 D. LEGIS ACTIO PER PIGNORIS CAPIONEM
Legis actio per pignoris capionem – pozasądowe zajecie przy użyciu ściśle
oznaczonych słów przedmiotów należących do dłużnika w celu
zmuszenia go do dokonania świdczenia. Dotyczyło oznaczonych
przypadków: dochodzenia żołdu, należności podatkowcyh oraz
wynikajacych z prawa sakralnego
IV. POSTĘPOWANIE FORMUŁKOWE str. 299
1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA
Odfirmalizowanie postępowania in iure, aby mogło dojśd do litis
contestatio strony nie musiały wypowiadad w obecności pretora ściśle
oznaczonych słów. Pretor decydował o udzieleniu skargi na podstawie
nieformalnego przedstawienia racji przez strony.
Formula/ iudicium – formułka procesowa, układania po uzananiu przez
pretora stanu faktycznego jako podstawę udzielenia skargi
zredagowana zazwyczaj na piśmie i wręczana stronom. Wręczenie
i przyjęcie powodowało litis contestatio, nawiązanie sporu;
umożliwiała udzielenie ochrony procesowej osobom niemogącym
posługiwad sie skargami legisakcyjnymi lub których roszczenia nie
mieściły się w sferze szytwnych legis actiones
Formula in ius – formułka procesowa udzielona na podstawie ius civile
Formula in factum – formułka udzielona na podstawie autonomicznej
decyzji pretora,
Iussum iudicandi – władza wydania wyroku, udzielania wyznaczonemu
przez pretora sędziemu
125
2. FORMUŁKA
A. ISTOTA FORMUŁKI
Instrukcja dla sędziego, jakie okoliczności faktyczne ma ustalid i jaki w
przypadku racji powoda ma wydad wyrok
Postad zdania warunkowego
Intentio – pierwsza częśd formułki, przedstawienie warunki: opis
stanu faktycznego, na tle którego doszło do sporu
Condemnatio – druga częśd dormułki, konkluzja: projekt wyroku,
który sędzia miał obowiązek wydad gdyby potwierdził słusznośd
hipotezy
Zbudowana z części typowych: zwyczjanych i nadzwyczajnych
B. CZĘŚCI ZWYCZAJNE FORMUŁKI
1. Części które musiały występowad w każdej forułce:
Nominatio – wyznaczenie sędziego prywatnego, który był zobowiązany
rozpatrzyd sprawę, umiejscowione przed innymi częściami,
dokonywane w formie impretywnej:
Iudex esto – niechaj sędzią będzie
Intentio – częśd formułki zawierająca żądania
W przypadku actio in personam:
Wymienienie stron sporu, opis świadczenia którego
niewykonanie było przedmiotem sporu
Intentio certa – w przypadku świadczenia kwoty pieniężnej,
ściśle oznaczona
Intentio incerta – w przypadku gdy przedmiotem było
świadzenie inne niż pieniężne lub odszkodowanie za
niewykonanie zobowiązania
 w przypadku actio in rem
Wymienienie nazwiska powoda i opis przysługującego mu
uprawnienia
Intentio występowała łącznie z condemnatio, za wyjątkiem:
preiudicium – skarg prejudycjalnych: działowych i tych mających
na celu ustalenie istnienia określonego prawa a nie
uzyskanie zasądzenia pieniężnego (np czy ktoś jest
dziedzicem lub osobą wolną);
w przypadku calusuli arbitraria vel restitutoria był to
wyrok wstępny, stwierdzenie czy powód ma rację jeszcze
rpzed wydaniem wyroku; umożliwiający pozwanemu
wykonanie świadczenia przed narażeniem się na
negatywne skutki
Exceptio lub praescriptio umieszczane w interesie pozwanego lub powoda
2. Części, które występowały tylko w niektórych rodzajach formułek
Exceptio – zarzut procesowy, stosowany w interesie pozwanego w
Demonstratio – częśd formułki umieszczana na początku, by przedstawid
sprawę co do której toczy się postępowanie. Występowała w
formułkach z intentio incerta
Condemnatio – częśd formułki w której udziela się sędziemu władzy do
zasądzenia lub uwolnienia
Condemnatio pecuniaria – wyrok w procesie formułkowym,
mogący opiewad jedynie na pieniądze
Condemnatio certa – wymieniona kwota pieniężna
Condemnatio incerta – upoważnienie sędziego do zasądzenia
uznanej przez siebie kwoty
Clausula arbitraria vel restitutoria – klauzula arbitralna lub restyturyjna,
znajdująca się przed condemnatio w skardze in rem i niektórych in
personam (actio doli, actio quod metus causa), upoważniająca
sędziego do wydania preiudicium
126
Adiudicatio – częśd formułki, w której zezwala się sędziemu na
przysądzenie rzeczy którejś ze stron, mogące mied miejsce w:
Actio familiae erciscundae – postępowanie o podział majątku
spadkowego
Actio communi dividundo – o zniesienie współwłasności
Actio finium regundorum – o wytyczenie granic
W odróżnieniu od powództw o przysługujące prawo,
rozstrzygnięcie tych sporów mogło łączyd się z koniecznością
modyfikacji istniejących stosunków prawnych przez sędziego
C. CZĘŚCI NADZWYCZAJNE FORMUŁKI
przypadku gdy nie kwestionował podstawy wytoczenia procesu
ale wysuwał okoliczności powodujące możliwośd oddalenia skargi.
Dawała pretorowi możliwośd przeciwdziałania krzywdzącym
stronę pozwaną skutków wynikających z ius civile.
Przykłady:
Exceptio doli – skarga udzielana w celu ochory przed nieuczciwym
wierzycielem, który domaga się ponownego świadczenia.
Osoba, która spełniła świadczenie z tytułu zobowiązania
powstałego przez akt formalny (sponsio, nexum,
expensilatio) była zwolniona z długu dopeiro po uzyskaniu
od wierzyciela formalnego zwonienia poprzez solutio per
aes et libram, acceptilatio. Nieuczciwy wierzyciel mógł go
nie wydad i dochodzid ponownie świadczenia przed sądem
Exceptio pacti – zastrzeżenie na korzyśd pozwanego umieszczane
przez pretora w formułce, kiedy udzielał powodowi
skuteczną według ius civile skargę o niewywiązanie się z
zobowiązania wynikającego z aktu formalnego.
 Zastrzeżenie to było udzielane, gdy powód dochodził
świadczenia pomimo zawarcia pactum de non petendo –
nieformalnej umowy odraczającej zapłatę lub darowującej
dług, która nie rodziła skutków wg ius civile
Exceptio doli / exceptio metus causa – zarzut procesowy
udzielany pozwanemu w przypadku dochodzenia przez
wierzyciela praw z czynności dokonanych pod wpływem
dolus lub metus (które rodziły skutki zgodnie z ius civile)
Exceptio rei vinditae ac traditae – zarzut rzeczy sprzedanej i
wydanej, udzielany nabywcy w przypadku gdy właściciel
kwirytalny res mancipi sprzedał ją a nestępnie wydał przez
traditio nie tracc prawa własności wg ius civile więc mógł
żądad jej wydania
Exceptio rei iudicatae vel in iudicium deductae – zarut
przysługujący pozwanemu, w przypadku gdyby właściciel
po dokonaniu wyroku w procesie in rem lub nawet po
samym litis contestatio wytoczył proces o zwrot rzeczy
przeciwko tej samej osobie
Exceptiones peremptoriae/ perpetuae – zarzuty procesowe mogące
paraliżowad definitywnie skutecznośd żądania powoda, ich
zastosowanie i udowodnienie podstaw udzielenia uniemożliwiało
raz na zawsze wydanie wyroku zasądzającego; do tej kategorii
należała większośd zarzutów, m.in: exceptio doli, exceptio rei
iudicatae vel in iudicium deductae, exceptio pacti w przypadku
nieformalnej umowy darowującej zapłatę długu
Exceptiones dilatoriae/ temporales – zarzuty stosowane gdy możliwośd
ich udzielenia była ograniczona w czasie, jedynie odraczału
możliwośd wystąpienia z procesem przez powoda (exceptio pacti
w przypadku odroczenia zapłaty długu)
Replicatio – odpowiedź powoda na exceptio umieszczana w formułce;
mogła byd ponawiana przez pozwanego (doplicatio) oraz powoda
(triplicatio)
127
Umieszczenie w formułce exceptio lub replicatio więzało się z
koniecznością udowodnienia podniesionych w niej faktów
Praescriptio – zastrzeżenie mogące występowad w dwóch postaciach:
Praescriptio pro reo – spełniająca rolę exceptio
Praescriptio pro actore – zastrzeżenie na korzyśd powoda, umieszczane
przed intentio umożliwiające powodowi dochodzenie części jego
wierzytelności bez obawy utraty możliwości dochodzenia
pozostałej części, stosowana w przypadku skarg gdy dochodzono
części wymaganego zobowiązania pieniężnego lub powództw z
intentio incerta gdy przedmiotem była jedynie częśd
dochodzonego świadczenia
D. PRZYKŁADY FORMUŁEK
Nieograniczona liczba możliwych formułek. Pretor mógł stworzyd
formułkę pasującą do każdego stanu faktycznego, który powinien
podlegad ochronie prawnej
Formula in ius – formułki układanie na podstawie uprawnienia
chronionego przez ius civile
Formula in factum – formułki układane na postawie woli pretora i jego
własnego imperium
Aulus Agerius – fikcyjny powód w przykłądowych formułkach
Agere – działad, wnosid skargę do sądu
Numerius negidius
Negare – zaprzeczad
1. Skarga o wypełnienie zobowiązania pieniężnego
„Sędzią niech będize Tytus (=nominatio). Jeśli się okaże, że pozwany
winien dad (zapłacid) powodowu 100 sesterców (=intentio), to ty sędzio
zasądź od pozwanego na rzecz powoda 100 sesterców (=condemnatio
certa). Jeżeli się nie okaże, uwolnij”
Titius iudex esto. Si paret NN AA sestertium centum dare oportere, iudex
NN AA sestertium centrum condemna. Si non paret absolve
2. Skarga o wypełnienie zobowiązania wydania rzeczy określonej co
do gatunku innej niż pieniądze
„Sędzią niech będzie Tytus (=nominatio). Jeśli się okaże, że pozwany
winien dad (zwrócid) powodowi 100 miar najlepszej pszenicy afrykaoskiej
(=intentio), to ty sędzio zasądź od pozwanego na rzecz powoda tyle
pieniędzy, ile przedmiot sporu jest wart (=condemnatio incerta). Jeżeli się
nie okaże, uwolnij”
Titus iudex esto. Si paret NN AA tritici Africi optimi modios centum dare
oportere, quanti ea res est, tantam pecuniam iudex NN AA condemna
3. Skarga o wypełnienie zobowiązania z kontraktu werbalnego, z
zarzutem na korzyśd pozwanego
„Sędzią niech będzie Tytus (=nominatio). Jeżeli się okaże, że pozwany
winien ad (zapłacid) powodowi 100 sesteców na podstawie sponsio
(=intentio), o ile strony nie porozumiały się, że te pieniądze nie będą
dochodzone (= exceptio pacti), to ty sędzio zasądź od pozwanego na rzecz
powoda 100 sesterców (=condemnatio certa). Jeżeli się nie okaże,
uwolnij”
Titus iudex esto. Si paret NN AA sestertium centum ex sponsione dare
oportere, si inter AA et NN non convenit, ne ea pecunia peteretur, iudex
NN AA sestertium centum condemna
4. Skarga o wypełnienie zobowiązania z depozytu
a) In ius concepta – oparta na prawie cywilnym
„Sędzią niech będzie Tytus (=nominatio). Ponieważ powód dał
pozwanemu srebrny stół na przechowanie, o co toczy się spór
(=demonstratio), cokolwiek z tego tytułu pozwany powinien dad lub
uczynid powodowi zgodnie z dobrą wiarą (=intentio), to ty sędzio zasądź
od pozwanego na rzecz powoda [tyle pieniędzy+, ile ta rzecz będzie warta
(=condemnatio). Jeśli się nie okaże, uwolnij”
128
Iudex esto. Quod SS apud NN mensam argenteam doposuit de re agitur,
quidquid ob eam rem NN AA dare facere oportet ex fide bona, eius iudex
NN AA condemnato
b) In factum concepta – skarga oparta na prawie pretorskim
„Sędzią niech będzie Tytus (=nominatio). Jeżeli okaże się, że powód dał na
przechowanie pozwanemu srebrny stół i ten na skutek postępnego działa
pozwanefo nie został zwrócony powodowi (=intentio), to ty sędzio zasądź
od pozwanego na rzecz powowda tyle pieniędzy, ile ta rzecz będzie warta
(=condemnatio incerta). Jeżeli się nie okaże, uwilnij”
Titus iudex esto. Si paret AA apud NN mensam argenteam deposuisse
eamque dolo malo NN AA redditam non esse, quanti ea res erit, tantam
pecuniam iudex NN AA condemnato
5. Skarga z tytułu popełnienia kradzieży
„Sędzią niech będzie Tytus (= nominatio). Jeżeli się okażem że powodowi
został ukradziony przez pozwanego lub za jego radą złoty puchar, z której
to przyczyny [z czego+ pozwany jako złodziej jest zobowiązany pokryd
szkodę *bez procesu+ (=intentio), to ty sędzio zasądź od pozwanego na
rzecz powoda dwa razy tyle pieniędzy, ile ta rzecz była warta w chwili
popełnienia kradzieży (=condemnatio)”
Titus iudec esto. Si paret AA a NN opeve consilio NN furtum factum esse
paterae aureae, quam ob rem NN pro fure damnum decider oportet,
quanti ea res fuit, cum furtum factum est, tantae pecuniae duplum iudex
NN AA condemna
6. Skarga wydobywcza przysługująca właścicielowi kwirytalnemu
„Sędzią niech będzie Tytus. (=nominatio). Jeżeli okaże się, że grunt
Kapenacki (fundum Capenatem), o który toczy się spór, jest powoda
według prawa Kwirytów (=intentio) i jeśli ten grunt na wezwanie sędziego
nie zostanie zwrócony powodowi rpzez pozwanego (= clausula arbirtatia
vel restitutoria) ile ta rzecz będzie warta, tyle pieniędzy zasądź sędzio od
pozwanego na rzecz powoda (= condemnatio incerta). Jeśli się nie okaże,
uwolnij”
Titus iudex esto. Si paret fundum Capenatem quo de agitur ex iure
Quiritium AA esse neque is fundus arbitrio iudicis AA a NN restituetur,
quanti ea res erit, tantam pecuniam iudex NN AA condemna
7. Skarga wydobywcza przysługująca właścicielowi bonitarnemu
„Sędzią niech będzie Tytus (=nimonatio). Jeśli niewolnik, którego powód
kupił w dobrej wierze i który mu został wydany, a który stałby się jego
według prawa Kwirytów, gdyby go przez rok posiadał (= intentio z
przyjęciem fikcji zasiedzenia) i jesli ta rzecz, o którą toczy się spór, na
wezwanie sędziego nie zostanie zwrócona powodowi przez pozwanego (=
calusula arbitraria vel restitutoria) ile ta rzecz będzie warta, tyle pieniędzy
zasądź sędzio od pozwanego na rzecz powoda (= condemnatio incerta).
Jeżeli się nie okaże, uwolnij”
Titus iudex esto. Si quem hominem AA bona fide emit et is ei traditus est,
anno possedisset, tum si eum hominem, quo de agitur, eius es iure
Quiritium esse oporteret, neque ea res arbitrio iudicis AA a NN restituetur,
quanti eea res erit, tantam pecuniam iudex NN AA condemna
8. Skarga negatoryjna przysługująca właścicielowi nieruchomości
przeciwko osobie, która wykonuje nieistniejącą służebnośd
użytkowania gruntów
„Sędzią niech bedzie Tytus (=nominatio). Jeżeli okaże się, że pozwanemu
nie przysługuje prawo użytkowania gruntu powoda, o który toczy się spór
(= intentio) i jeśli na wezwanie sędziego pozwany nie zwróci tego gruntu
powodowi (= clausula arbitraria vel restitutoria), to ty sędzio zasądź od
pozwanego na rzecz powowda tyle pieniędzy, ile ta rzecz będzie warta (=
condemnatio incerta). Jeżeli się nie okaże, uwolnij”
Titus iudex esto. So paret Nn ius non esse eo fundo quo de agitur uti frui
invite AA neque ea res arbitrio iudicis AA a NN restituetur, quanti ea res
erit, tantam pecuniam iudex NN AA condemna
129
9. Skarga o ustalenie czy pozwany jest wyzwoleocem powoda
„Sędzią niech będzie Tytus (=nominatio) ... „czy pozwany jest
wyzwoleocem powoda? (=intentio)”
Titus iudex esto ... An NN libertus AA sit?
Postad zdania warunkowego (za wyjątkiem 9). Wyrok mógł opiewad tylko
na pieniądze (z wyjątkami spraw no działowych).
W formułkach w przypadku skarg in personam w intentio występują
nazwiska powoda i pozwanego. W formułkach przy skargach in rem (z
wyjątkiem negatoryjnej 8)w intentio występuje nazwisko powoda.
Formułka 9 będąca skargą prejudycjalną zawiera tlyko nominatio i intentio
3. KLASYFIKACJE (PODZIAŁY) SKARG
A. ZNACZENIE PODZIAŁÓW SKARG
Podziały weżne ze względu na teoretycznie nieograniczoną ilośd
możliwych formułek; podziały nakładały się na siebie; konkretne formułki
miały różne kwalifikacje, np in personam, civile, stricti iuris, poenale
B. ACTIONES IN REM – ACTIONES I PERSONAM
Kryterium podziału: charakter prawa
Actiones in rem – skargi do dochodzenia praw o charakterze władczym
nad rzeczami i osobami (włanośd, spadek, ograniczone prawa
rzeczowe, włądza ojcowka/ mężowska itp)
Ectiones i personam – skargi rpzysługujące wierzycielowi, stosowane
wyłącznie przeciwko określonej osobie – dłużnikowi
Konsekwencje podziału: różnice w litis contestatio
 C. SKARGI CYWILNE (ACTIONES CIVILES) – SARGI PRETORSKIE
(ACTIONES HONORARIAE)
Kryterium podziału: podstawa udzielenia ochrony prawnej
1. Actiones civiles
Actiones civiles – skargi cywilne, udzielane przez pretora na podstawie
uprawnieo, których ochronę przewidywało ius civile (actionem
competere); przysługiwały podmiotowi prawa o ile zostały
spełnione przesłanki.
In ius concepta – formułka udzielana na postawie actiones civiles; w
przypadku skargi in rem występowały słowa ex iure Quiritium; w
przypadku skargi in personam występowały takie słowa jak: dare,
facere, praestare, opotere
2. Actiones honorariae
Actiones honorariae – skargi pretorskie udzielane na podstawie imperium
pretora, ich udzielenie w konkretnej sytuacji zależało od jego
decyzji (actionem dari)
Skragi udzielane na podstawie imperium pretora:
 Actiones in factum – skargi opierające się wyłacznie na imperium
pretora, za pomocą których pretor chronił jakich stan
faktyczny,który nie znajdował żadnego odniesienia do ius civile
mimo że powinny zdaniem pretora uzyskad ochronę ze względu
na zasady słuszności; oparta nie na prawie, ale samym fakcie
opisanym w treści formułki (formula in factum);
 Formulae in ius – skargi udzielane w oparciu o imperium pretora,
nawiązujące do uprawnieo chronionych przez ius civile
actiones utiles – skargi analogiczne, odnoszące się do
unormowao już istniejących w ius civile, udzielane gdy
brakowało jednej z wymaganych przesłanek
odpowiedzialności, np corpore corpri – działania
bezpośredniego sprawcy
130
actiones ficticiae – skargi oparte na fikcji, mające podobny do
actiones utiles skutek; umożliwiały udzielenie skargi dzięki
przyjęciu fikcji, że zostały spełnione wymogi przewidziane
w istniejących unormowaniach prawnych, np:
actio Publiciana – skarga udzielona dziedzicowi
pretorskiemu (bonorum possessor) z przyjęciem
fikcji an heres sit (że jest dziedzicem)
skargi z przestawieniem podmiotów w formułce
(transpositio) – skargi polegające na podaniu w condemnatio
nazwiska osoby innej niż ta, która występowała w intentio
jako powód lub pozwany; umożliwiałą zamianę dłużnika
lub wierzyciela bez potrzeby novatio (odnowienia
zobowiązania); udzielana dziedzicowi pretorskiemu lub
nabywcy majątku upadłego dłużnika (bonorum emptor) w
przypadku gdy procesowali się z wierzycielami lub
dłużnikami poprzedników
D. SKARGI ŚCISŁEGO PRAWA (ACTIONES STRICTI IURIS) – SKARGI
DOBREJ WIARY (ACTIONES BONAE FIDEI)
Kryterium podziału: granica swobody sędziego przy rozstrzyganiu sprawy
Skargi stricti iuris – skargi przy których sędzia zobowiązany był trzymad się
ściśle treści formułki, ewentualne zarzuty prozwanego musiły byż
wysunięte przed pretorem w postępowaniu in iure i zamieszczone
w formyłce w postaci exceptio
Skargi bonae fidei – skargi z zawartą w formułce klauzulą dobrej wiary ,
upoważniającą sędziego do brania pod uwagę przy wyrokowaniu
wszystkich okoliczności, które mieściły się w pojęciu dobrej wiary;
klauzula stanowiła „generalną exceptio” a pozwany mógł swe
zarzuty sysuwad również w fazue postępowania przed sędzią (in
iudicio)
 E. SKARGI ODSZKODOWAWCZE (ACTIONES REI PERSCUTORIAE) –
SKARGI PENALNE (ACTIONES POENALES)
Kryterium podziału: cel stosowania skargi
Actiones rei persecutoriae – skargi odszkodowawcze, mające na celu
pokrycie poniesionej szkody, z reguły mogły byd stosowane wobec
dziedziców pozwanego
Actiones poenales – skargi penalne, mające na celu wymierzenie kary
prywatnej; nie mogły byd stosowne wobec dziedziców sprawcy, mogły byd
stosowane przez dziedziców poszkodowanego (za wyjątkiem actiones
vindictam spirantes)
Actiones mixtae – skargi pełniące powdójną rolę
Znaczenie: przy procesie formułkowym
Powództwa kumulujące się – skargi o różnych celach, wynikające z
jednego zdarzenia prawnego mogły byd stosowane równolegle;
przykład: przeciwko złodziejowi penalna actio furti i skargę
reipersekutoryjną (rei vindicatio lub condictio furtiva)
Powództwa konkurujące – skargi o identycznym celu stosowania z tej
samej podstawy faktycznej; nie mogły byd stosowane łącznie;
identycznośd przedmiotu sporu powodowała rozciągnięcie
skutków litis contestatio na pozostałe skargi. Skutki te powstawały
z mocy samego prawa lub poprzez zastosowanie axceptio rei
iudicae vel in iudicium deductae. Zastosowanie jednej ze skarg
uniemożliwiało późniejsze zastosowanie innej skargi o tym samym
celu (ne bis in idem – nie można o to samo procesowad sie po raz
drugi);
przykład: w przypadku rabunku połączonego z pobiciem można
było zastosowad skargę z tytułu rabunki i zniewagi, celem obu
było ukaranie, więc nie mogły byd stosowane łącznie
131
F. INNE PODZIAŁY SKARG
1. Actiones privatae – actiones populares
Actiones privatae – skargi, które mogły byd wnoszone jedynie przez
osoby, którym uprawnienie przysługiwało ze względu na stosunek
prawny, którego były stroną lub naruszenie prawa władczego
Actiones populares – mógł je wnosid każdyz obywateli (np actio de positis
aut suspensis)
2. Actiones perpetuae – actiones temporales
Actiones perpetuae – skargi wieczyste, mogące byd wnoszone bez
ograniczenia w czasie
Actiones temporales – skargi które można było wnosid jedynie w czasie
oznaczonym, m.in skargi oparte na ius honorarium, udzielane
przez pretorów i edylów kukulnych
4. POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE
Actio iudicati – skarga egzekucyjna, w oparciu o którą rozpoczynano nowe
postępowanie w drodze którego odbywała się egzekucja wyroków
w okresie postępowania formułkowego
Jeżeli pozwany (dłużnik na mocy wyroku lub innych zdarzeo traktowanych
na równi z wyrokiem: confessio in iure, iusiurandum, kwestionował przed
pretorem słusznośd postępowania, dochodziło do litis contestatio i
oddana sprawy sędziemu. W razie przegrania sporu pozwany płacił
podwójną wartośd pierwotnego zasądzenia.
W ponownym procesie na podstawie actio iudicati sędzia badał jedynie
formalną ważnośd iudicatum a nie zasadnośd przedmiotu pierwszego
procesu. W procesie formułkowym wyrok powinien opiewad na
pieniądzem niedpouszczalna była egzekucja konkretnej rzeczy. W
przypadku gdy egzekucja majątkowo nie dawała rezultatu, można było
stosowad egzekucję na osobie dłużnika za pomocą legis actio per manus
iniectionem

Egzekucja:
1. Egzekucja generalna – dotycząca całego majątku dłużnika
 Venditio bonorum – efektywna egzekucja na majątku dłużnika w
przypadku uznania przez pozwanego – dłużnika słuszności
podstawy wniesienia przeciwko niemu actio iudicati
postępowanie:
missio in bona - wprowadzenia wierzyciela(li) w cały majątek
dłużnika, niezależnie od wysokości pretensji
proscriptio bonorum – podanie missio in bona do publicznej
wiadomości publicznej (30 lub 15 dni) celem
zawiadomienia pozostałych wierzycieli o postępowaniu
egzekucyjnym i umożliwienie im przystąpienie do niego;
skutkowała infamią dłużnika
magister bonorum – osoba wybierana przez wierzycieli
spośród ich grona, kompetencje:
mógł prosid pretora w celu przywrócenia
umniejszonego majątku upadłego dłużnika o udzielenie
restitutio in integrum lub interdictum fraudatorium –
środki ochrony pozaprocesowej mające na celu
zaczepienie skuteczności czynności dłużnika
zmierzającego do pokrzywdzenia wierzycieli
przeprowadzał on sprzedaż całego majątku dłużnika w
drodze publicznej licytacji
bonorum emptor – nabywca ajątku dłużnika, traktowany jako
jego uniwersalny następca, kompetencje:
odpowiadał wobec wierzycieli do kwoty ustalonej w
licytacji
mógł dochodzid wierzytelności upadłego dłużnika
stosując:
o jeśli dłużnik żył actio Rutiliana – z przestawionymi
podmiotami w formułce (w intentio nazwisko
dłużnika, w condemnatio nabywcy majątku)
132
o jeśli dłużnik zmarł actio Serviana z zastosowaniem
fikcji, że jest on spadkobiercą zmarłego
 cessio bonorum – dobrowolne oddanie całego majątku wierzycielom,
umożliwiająca uniknięcie infamii oraz zachowanie beneficium
competentiae
beneficium comperentiae – częśd majątku niezbędna do przeżycia
2. Egzekucja syngularna
Distractio bonorum – dobrodziejstwo dla dłużnika, rodzaj egzekucji
polegającej na sprzedaży poszczególnych przedmiotów z majątku
dłużnika aż do zaspokojenia wierzycieli
V. POSTĘPOWANIE KOGNICYJNE (COGNITIO EXTRA
ORDINEM) str. 313
1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA
A. ROZWÓJ POSTĘPOWANIA KOGNICYJNEGO
Cognitio extra ordinem – proces kognicyjny, forma postępowania
sądowego związana z powstaniem urzędów cesarskich;
początkowo obejmowały spory o wydanie przedmiotu
nieformalnego zapisy owierniczego mortis causa (fideicomissum),
później niektóre spory między opiekunem a podopiecznym oraz
dochodzenie honorarium z mandatu. Następnie konkurowało z
procesem formułkowym przy wszelkich sporach
prywatnoprawnych. Ostatecznie je zastąpił.
 B. CECHY CHARAKTERYSTYCZNE PROCESU KOGNICYJNEGO
 Odmienna pozycja sędziego
Sędzia był urzędnikiem reprezentującym cesarza, dominował nad
stronami procesu; postępowanie przebiegało przed nim lub osobą przez
niego delegowaną w całości, nie dzieliło się na dwie fazy
 Odmienny charakter pozwu
Doręczenie pozwu było dokonywane przez powoda z upoważnienia
sędziego a później przez urzędnika sądowego
 Odmienna rola litis contestatio
Litis contestatio przestała byd aktem dającym sędziemu możnośd
wyrokowania, stałą się momentem nawiazania sporu od którego
zaczynała się: lis pendens – zawisłośd sporu; po jej dokonaniu nie można
było wytoczyd drugiego procesu o to samo roszczenie; ustalała ostateczną
wartośd przedmiotu sporu, co pozwalało sędziemu na wydanie
contumcia – wyroku zaocznego w przypadku nieobecności pozwanego
 Oddmiennośd wyroku
Nieskrępowanie sędziego przez formułkę. Wyrokował na podstawie
dowodów również powołanych z urzędu (w procesie formułkowym
dowody przedstawiały tylko strony)
Związanie sędziego procedurą przeprowadzania postępowania oraz
zasadami oceny środków procesowych
Możliwośd opiewania wyroku na świadczenia niepieniężne
 Wprowadzenie instancyjności
Apellatio – odwołanie, które można było złożyd do sądu wyższej instancji
 Odmiennośd trybu postępowania egzekucyjnego
Utrata charakteru egzekucji prywatnej uzależnionej od dokonania nowego
pozwu oraz generalnego charateru na rzecz distractio bonorum
Apparitores/ officiales – urzędnicy egzekucyjni, którzy ezekwują
prawomocne wyroki
Ograniczenie stosowania egzekucji personalnej
Możliwośd egzekwowania wroku opiewającego na wydanie konkretnej
rzeczy
133
2. ROZPOZAWANIE SPRAW W POSTĘPOWANIU KOGNICYJNYM
A. SYSTEM SĄDÓW CESARSKICH
Początki cesarstwa:
Rozstrzyganie określonych rodzajów spraw przez specjalnie do tego
wyznaczonych urzędnikó republikaoskich, m. in:
Preator fideicommissarius – orzekający w fideikomisach
Preator tuteralis – orzekający między pupilami a tutorami
Preator liberialium causarum – między niewolnikami i właścicielami o
wyzwolenie
Czasy Oktawiana:
Samodzielne przez cesarza lub za pośrednictwem funkcjonariuszy
cesarskich prowadzenie procesów w sprawach o których rozstrzygnięcie
prosiły zainteresowane strony, mogły dotyczyd również powtórnego
rozpoznania spraw zakooczonych w postępowaniu zwyczajnym
Z biegiem czasu rozstrzyganie przez funkcjonariuszy cesarskich stało się
zwyczajnym sposobem rozstrzygania sporów prywatnoprawnych.
W okresie dominatu:
Wykształcenie hierarchii i kompetencji sądów cesarskich zgodnych ze
schematem organizacji paostwa:
Civitates – gminy
Provinciae – prowincje
Dioeceses – diecezje
Praefecturae praetorio – prefektury (4)
W poszczególnych jednostkach urzędnicy sprawowali sądownictwo
zorganizowane w sposób hierarchiczny, z najwyższą instancją w postaci
cesarza oraz prefektów pretorium, wydającym wyroki we własnym
imieniu
 B. ROZPOCZĘCIE PROCESU
 pozew
Evocatio – pozew, urzędowe lub półurzędowe wezwanie do stawienia się
przed odpowiednim sędzią, połączone z doręczeniem pozwanemu
przez powoda zawiadomienia o przedmiocie zamierzonego
postępowania sądowego; ustnie lub za pośrednictwem
posemnego nakazu sędziego
Evocatio edicto – publiczne ogłoszenie o wezwania i zawiadomienia o
przedmiocie sporu, np gdy msce zamieszkania było nieznane
Litis denuntiatio – pisemne wezwanie pozwanego do stawienia się przed
sądem, pozwanie w okresie dominatu
Libellus conventionis – pozwanie w prawie justyniaoskim, pisno
skierowane do sądu z żądaniem rozpoznania sprawy, doręczane
Exsecutor – urzędnik sądowy, przyjmujący libellus conventionis
 Obustronny obowiązek zgłoszenia się na wyznaczoną przez sędziego
rozprawę
Cautio iudicio sisti – zabezpieczenie poprzez zapłątę sumy pieniężnej,
jakiego mógł żądad powód od pozwanego
 Nawiązanie sporu
Litis contestatio – nawiązanie sporu po stawieniu się stron przed sędzią,
poprzez zreferowanie sprawy przez powoda i ustosunkowaniu się
do przez pozwanego (causae coniectio)
nie stanowiła umocnienia sędziego do rozstrzygnięcia sporu,
świadczyło o zawiązaniu lis pondens
Lis pendens – spór sądowy
In contumacio – bez udziału którejś ze stron, w razie jej niestawienia sie
istniała możliwośd nawiązania sporu, przeprowadzenia rozprawy i
wydania wyroku zaocznego.
134
C. ROZPRAWA
Możliwośd przeprowadzania postępowania dowodowego przez
sędziego z jego własnej inicjatywy, niezależnie od wnioskó
dowodowych stron.
Obowizek protokołowania czynności dokonywanych przed sędzią
Rozwój legalnej teorii dowodów, obowiązek sędziego stosowania się
do reguł oceny przeprowadzonych dowodów, m.in:
Największa waga dowodu z dokumentów zredagowaych przez
urzędników oraz tabelliones – dokumentów prywatnych
sporządzonych przed notariuszami
Testis unus testis nullus – zeznania jednego świadka nie mają
mocy dowodowej
Praesumptiones iuris ec de iure – domniemania, których nie
można obalid przez przeprowadzenie dowodów
D. WYROK
Odczyt na publicznym posiedzeniu sądu
Treśd opiewająca na pieniądze lub wydanie rzeczy
Obowiązek zwrotu kosztów procesu przez przegranego
E. APELACJA
Appellatio – apelacja, możliwośd odwołania się do sądu wyższej instancji
(do dwóch instancji, a w przypadkach nadzwyczajnych możliwośd
wniesienia supplicatio do cesarza), poprzez złożenie żądania
ponownego rozpoznania sprawy sędziemy do protokołu lub w
piśmie libellus appellationis
Obowiązek przekazania akt sprawy i jej pisemnego zreferowania (litterae przedmiotów i sprzedaż w razie dobrowolnego niespełnienia
dimissoriae) przez sędziego którego wyrok został zaskarżony, sędziemu świadczenia
wyższej instancji Missio in rem –przymusowe wydanie zasądzonej rzeczy
W postępowaniu przed sędzią wyższej instancji strony mogły wysuwad
nowe okoliczności i żądania, dopuszczalna była:
Reformatio in peius – zmiana wyroku na niekorzyśd apelującego
4. SZCZEGÓLNE RODZAJE POSTĘPOWANIA
Skutki appellatio:
Zapłata czterokrotnej wartości przedmiotu sporu w razie przegranej
Preces reskryptywny – szczególny rodzja postępowania sądowego w
przez apelującego
okresie cesarstwa, polegający na skierowaniu przez
Utrata połowy majątku (Konstantyn)
zainteresowaną stronę przed wszczęciem właściwego
Obowiązek zwrotu kosztów postępowania (Justynian)
postępowania zapytania do cesarza o wydanie oceny prawnej
Restitutio in integrum – środek nadzwyczajny wywodzący się z ochrony przedstawionego mu stanu faktycznego. Jego opinia była pewnym
pretorskiej, sposób zaczepienia wyroków nieważnych orzeczeniem warunkowym, z przyjęciem założenia:
si preces veritate nituntur – że przedstawiony stan faktyczny
Wyrok niezaskarżony lub o nieuwzględnionej apelacji był prawomocny i odpowiada prawdzie;
podlegał wykonaniu sędzia któremu strona przedstawiła reskrypt cesarski był
zobowiąznay ustalid jedynie stan faktyczny sprawy i jeżeli był
zgodny z przedstawionym, wydad proponowany przez cesarza
wyrok
3. POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE
summatim cognoscere/ cognitio de plano – uproszczone formy
Podstawową formą: egzekucja majątkowa; egzekucja personalna jedynie postępowania sądowego, np poprzez skrócenie postępowania lub
środkiem ją ułatwiającym odejście od pisemnej formy aktów procesowych
Missio in bona – zajęcie całego majątku dłużnika, przy udziale urzędnika
sądowego episcopalis audientia – powierzenie rozpoznania sprawy orzeczeniu
Distractio bonorum – sprzedaż poszczególnych przedmiotów aż do biskupa, za zgodą obu stron by wyrok przez niego wydany był
uzyskania zaspokojenia wierzycieli ostateczny (compromissum)
Actio Pauliana – w prawie justyniaoskim służąca zaczepieniu skuteczności
aktów prawnych dłużnika umniejszających jego majątek, by
zaspokoid wierzycieli
Apparitor – urzędnik sądowy dokonujący egzekucji poprzez:
Pignus in causa iudicatio captum – zajęcie poszczególnych

135
 B. W OKRESIE POSTĘPOWANIA KOGNICYJNEGO

Stosowane przez sędziów i zbliżały się do normalnych sądowych środków

VI. OCHRONA POZAPROCESOWA str. 319 ochrony prawnej.

1. ZNACZENIE OCHRONY POZAPROCESOWEJ

2. ŚRODKI OCHRONY POZAPROCESOWEJ
A. W OKRESIE POSTĘPOWANIA LEGISAKCYJNEGO I
FORMUŁKOWEGO
A. INTERDYKTY (INTERDICTA)
Ochrona pozaprocesowa – ochrona udzielana przez pretora wyłącznie z
Interdicta – interdykty, nakazy lub zakazy pretora wydawane na prośbę
mocy jego imperium
osoby zainteresowanej.
Do jego skuteczności konieczna była obecnośd przed pretorem
W okresie postępowania legisakcyjnego
obydwu stron postępowania; niestawienie się osoby wezwanej
Mogła stanowid uzupełnienie ograniczonego podmiotowo i przedmiotowo
mogło mied skutek analogiczny do indefensio i prowadzid do
zakresu stosowania. Zakazy i nakazy pretorów dawały możliwośd
zastosowania skargi egzekucyjnej
rozstrzygania w sposób warunkowy o tych prawach stron, których obrona
Przy jego wydawaniu pretor nie badał okoliczności, sprawdzał
nie była możliwa w ius civile. Możliwości nadania sakncji:
jedynie czy przedstawiony przez wnioskodawcę stan faktyczny był
Doprowadzenie do procesu zwyczajnego za pośrednictwem zawarcia
zgodny z zapowiedziami udzielenia ochrony interdyktalnej
sponsiones
przewidzianymi w ustawie.
Wydanie przez pretora interdicum secundarium (powtórnego nakazu o
Przy jego udzieleniu pretor przyjmował stan faktyczny podany
bezwzględnej mocy wiążącej), jedyna możliwośd w przypadku
przez wnioskodawcę
nieobywateli
Warunkiem jego skuteczności była prawdziwośd wszystkich
zawartych w nim przesłanek
W okresie procesu formułkowego
Uzupełnienie działalności jurysdykcyjnego pretora.
Zakres stosowania:
Mogła służyd ochronie stanów faktycznych, które nie nadawały się do
60 przypadków, m.in:
użycia skargi cywilnej i pretorskiej.
Ochrona naruszonego lub zagarniętego posiadania rzeczy
Mogła stanowid uzupełnienie postępowania procesowego, stwarzała
Interdictum quorum bonorum – inochrona dziedziczenia opartego na
możliwośd efektywnej egzekucji i usunięcia skutków niesprawiedliwych
prawie pretorskim
wyroków
Interdictum de uxore exhibenda ac ducenda – ochrona węzła
małżeoskiego

136
 Interdictum fraudatorium – ochrona wierzyciela w przypadku
umniejszenia majątku przez dłużnika
Interdictum Salvianum – zabezpieczenie majątku dłużnika przed
zastawem umownym w celu ochrony wierzyciela
Interdictum quem fundum – zmuszenie pozwanego do wdania się w
spór w procesie o wydanie rzeczy nieruchomej
W przypadku odrzucenia przez osobę do której interdykt był skierowany
stwierdzeo w nim zawartych, mogło dośd do procesu z interdyktu,
którego celem było ustalenie jego zasadności.
Tryby postępowania w razie odrzucenia:
Postępowanie per sponsiones
Postępowanie per sponsiones – proces z interdyktu prowadzony na
podstawie zawartej przed pretorem stypulacji (sponsio), dającej
możliwośd wytoczenia procesu o ustalenie, czy przesłanki wydania
interdyktu były uzasadnione i zasądzenia przewidzianej w
stypulacji kary pieniężnej. Wyrok analogiczny do wyroku ze
zwyczajnego procesu, dawał możliwośd ubiegania się o udzielenie
powództwa o wykonanie interdyktu
Wystąpienie o wyznaczenie arbitra
Abriter za upoważnieniem pretora rozstrzygał o słuszności interdyktu.
Zamieszczenie clausula arbitraria
Podstawowy podział u Gaiusa:
Interdicta restitutoria – interdykty restytutoryjne, nakazujące zwrot
Interdicta prohibitoria – interdykty prohibitoryjne, zabraniające jakiegoś
działania
Interdicta exhibitoria – interdykty nakazujące okazanie jakiejś rzeczy
Interdykty związanie z posiadaniem:
Adipiscendae
Retinendae
Recuperandae possessionis
137
Podział ze względu na liczbę adresatów:
Interdicta duplicia – skierowane do kilku osób (np nakazanie stronom
zachowania aktulnego posiadania rzeczy)
Interdicta simplicia – skierowane do jednej osoby
B. STYPULACJE PRETORSKIE (STIPULATIONES PRAETORIAE)
Stipulationes praetoriae – stypulacje pretorskie, kontrakty werbalne
zaiwerane przed pretorem z jego nakazu za pomocą ustalanych
przez niego słów (verba). Rodziły normalną ochronę procesową.
Mogły byd podstawą wydania interdyktu lub służyd powodowi do
stworzenia ochrony procesowej gdy nie była ona przewidziana
przez prawo (np cautio damni infecti). W przypadku odmowy jej
zawarcia przez wezwaną stronę, pretor mógł przyjąd fikcję jej
zawarcia.
C. MISSIONES
Missiones - decyzje pretora prowadzenia pewnej osoby w posiadanie
konkretnej rzeczy lub całego majątku innej osoby. Miały różne
cele, np: wstęp do przeprowadzenia egzekucji majątkowej,
zmuszenie wdania się w spór, zabezpieczenia przed grożącą
szkodą (np przez zawalenie się budowli sąsiada)
D. RESTITUTIO IN INTEGRUM
Restitutio in integrum – przywrócenie do stanu pierwotnego, decyzja
pretora niwecząca skutki prawne jakiegoś aktu prawnego lub
wyroku jeżeli ich utrzymanie było dla strony krzywdzące.
Przypadki jego udzielenia były przewidziane w odrębnym rozdziale
edyktu. Przykłady stosowania:
Brak doświadczenia życiowego osoby sporządzajądzającej akt prawny
(monores)
Dokonanie aktu pod wpływem metus (groźby), dolus (podstępu) lub
error (błęsu)
Poniesienie straty przez osobę, która była nieobecna z uwagi na
sprawy publiczne

138