POLITECHNIKA ŚWIĘTOKRZYSKA

KATEDRA TECHNOLOGII MECHANICZNEJ I METROLOGII

LABORATORIUM Z METROLOGII

INSTRUKCJA LABORATORYJNA

ĆWICZENIE NR 3

Temat:

BŁĘDY POMIAROWE W POMIARACH POŚREDNICH

Kielce 2020
 BŁĘDY POMIAROWE W POMIARACH POŚREDNICH

1. Wprowadzenie

1.1. POMIARY POŚREDNIE

W przypadku pomiaru metodą pośrednią wartość wielkości mierzonej otrzymuje się na

podstawie bezpośrednich pomiarów innych wielkości Xi, a następnie obliczeniu szukanej
wartości wielkości Y przy wykorzystaniu znanych zależności między tymi wielkościami (4.1):

Y = F(X1, X2,..., Xm) (4.1)

gdzie Y jest szukaną wartością wielkości mierzonej, związanej powyższą zależnością z

wielkościami X1, X2,..., Xm, mierzonymi bezpośrednio.

Przykładami pomiarów pośrednich mogą być:

- pomiary wymiarów stożka wewnętrznego i zewnętrznego
- pomiar kąta klin za pomocą liniału sinusowego, płytek wzorcowych i czujnika,
- wyznaczenie promienia łuku na podstawie wyników pomiaru strzałki i cięciwy.

1.2. BŁĘDY PRZYPADKOWE POMIARÓW WYKONYWANYCH METODĄ

POŚREDNIĄ

W celu przeprowadzenia analizy błędu przypadkowego wielkości Y określonej zależnością

(4.1) należy zastosować jedną z poniżej określonych metod.

1.2.1. Metoda błędu średniego kwadratowego

Przyjmując, że najbardziej prawdopodobny wynik pomiaru pośredniego jest określony

zależnością (4.2);

Y  F ( X 1 , X 2 ,..., X m ) (4.2)
gdzie:
Y - wartość średnia wielkości mierzonej pośrednio,
X 1 , X 2 ,..., X m - wartości średnie wielkości mierzonych bezpośrednio to błąd średni
kwadratowy pojedynczego pomiaru wielkości Y określa wyrażenie (4.3):

F 2 2 F 2 2 F 2 2 F 2 2
u yp  s y  ( ) sX  ( ) sX  ( ) s X  ...  ( ) sX (4.3)
X 1 1 X 2 2 X 3 3 X m m

gdzie:

F 2 2 F 2 2 F 2 2
( ) s X1 , ( ) s X 2 ,..., ( ) s X m -) średnie błędy kwadratowe cząstkowe pomiaru
X 1 X 2 X m
bezpośredniego wielkości X1, X2,...,Xm

s X1 , s X 2 ,..., s X m - błędy średnie kwadratowe pomiaru bezpośredniego wielkości X1,

X2,...,Xm

Natomiast błąd średni kwadratowy wartości średniej wyznacza się z zależności:

2
 BŁĘDY POMIAROWE W POMIARACH POŚREDNICH

F 2 2 F 2 2 F 2 2
s ry  ( ) sr X  ( ) s r X  ...  ( ) sr X (4.4)
X 1 1 X 2 2 X m m

gdzie:

F 2 2 F 2 2 F 2 2
( ) sr X , ( ) s r X ,..., ( ) s r X - błędy średnie kwadratowe cząstkowe średniej
X 1 1 X
2
2 X m m

arytmetycznej pomiaru bezpośredniego wielkości X1, X2,..., Xm

s r X sr X ,..., s r X m - - błędy średnie kwadratowe średniej arytmetycznej pomiaru

1 2
bezpośredniego wielkości X1, X2,..., Xm.

Wzory (4.3) i (4.4) wyrażają prawo sumowania błędów przypadkowych, przy założeniu, że rozkłady
błędów pomiarów wielkości mierzonych bezpośrednio są normalne.

Dla dowolnego prawdopodobieństwa P błąd pojedynczego pomiaru wielkości Y podaje

zależność (4.5), natomiast błąd wartości średniej zależność (4.6):

Syp = kp·sy (4.5)

Sryp = kp·sry (4.6)

gdzie:

kp – współczynnik rozszerzenia zależny od prawdopodobieństwa P

Błąd graniczny (maksymalny) z prawdopodobieństwem P = 0,9973 dla pojedynczego

pomiaru wielkości Y określa zależność (4.7), a dla wartości średniej zależność (4.8):

symax = 3·sy (4.7)

sry max = 3·sry (4.8)

Ostateczny wynik pojedynczego pomiaru wielkości Y, dla dowolnego prawdopodobieństwa

P podaje wyrażenie (4.9):

Y  Y  S yp  Y  k p  s y (4.9)

a dla wartości średniej wielkości Y, wyrażenie (4.10):

Y  Y  S ryp  Y  k p  sry (4.10)

1.2.2. Metoda różniczki zupełnej

Jeżeli wartość błędu średniego kwadratowego jednego pomiaru jest nieznana lub nie można
wyznaczyć go doświadczalnie, to błąd wielkości Y może być określony metodą różniczki
zupełnej (4.11):
 F F F 
Y    X 1  X 2  ...  X m  (4.11)
 X 1 X 2 X m 

3
 BŁĘDY POMIAROWE W POMIARACH POŚREDNICH

gdzie:

F F F
X 1 , X 2 ,..., X m - maksymalne błędy przypadkowe cząstkowe wielkości
X 1 X 2 X m
X1, X2,...,Xm

ΔX1, ΔX2, ..., ΔXm, - maksymalny możliwy do wystąpienia błąd przypadkowy wyznaczony
doświadczalnie lub na podstawie odpowiedniej metody.

Błąd określony zależnością (4.11) nazywany jest błędem skrajnym i czasem oznaczany
symbolem Yskr.

Wyznaczanie tego błędu jest stosowane w metrologii coraz rzadziej. Aktualnie jest to
zastępowane przez szacowanie błędu granicznego. Sprowadza się to, w przypadku wielkości
Y, do obliczenia błędu granicznego Y wg wzoru (4.12):

F F F F
Y  ( X 1 ) 2  ( X 2 ) 2  ( X 3 ) 2  ...  ( X m ) 2 (4.12)
X 1 X 2 X 3 X m
gdzie oznaczenia jak we wzorze (4.11).

ΔX1, ΔX2,..., ΔXm, - maksymalny możliwy do wystąpienia błąd przypadkowy wyznaczony doświadczalnie lub
na przy zastosowaniu odpowiedniej metody.

1.3. WYZNACZANIE NIEPEWNOŚCI POMIARU METODAMI STATYSTYCZNYMI

Niepewność pomiaru jest parametrem, związanym z wynikiem pomiaru, pozwalającym na
wyznaczenie granic przedziału, zawierajacego z określonym prawdopodobieństwem, nieznaną wartość
rzeczywistą mierzonej wielkości. Przedział ten jest rozłożony symetrycznie względem wyniku
pomiaru. Rozróżnia się następujące pojęcia:

- niepewność standardową u,

- niepewność standardową zlożoną uc,

- niepewność całkowitą (rozszerzoną) U.

Niepewność standardowa u jest to niepewność pomiarów bezpośrednich, którą wyznacza się wg

wzoru (4.13):

1 n 
u  ( xi  x )
2
(4.13)
n( n  1) i 1

Niepewność standardowa złożona uc jest to niepewność standardowa wyniku pomiaru określana

dla pomiarów pośrednich. Wyznacza się ją wg wzoru (4.14):

N F 2 2
uc  ( )  u xi (4.14)
i 1 xi

gdzie:

4
 BŁĘDY POMIAROWE W POMIARACH POŚREDNICH

u xi - niepewność standardowa pomiaru bezpośredniego wielkości xi,

N – liczba pomiarów mierzonych bezpośrednio,

F(x1, x2,…xN) zależność funkcyjna do wyznaczania wyniku pomiaru pośredniego.

Niepewność rozszerzoną U oblicza się poprzez pomnożenie niepewności standardowej uc przez

współczynnik rozszerzenia kp:

U= uc·kp (4.15)

Współczynnik rozszerzenia kp przyjmuje wartości zmiennej standardowej o określonym typie

rozkładu prawdopodobieństwa, przy założonym poziomie ufności p. Przyjmuje on zwykle wartości z
przedziału od 2 do 3.

Jeżeli rozkładem zmiennej losowej jest rozkład normalny, albo próba jest dostatecznie liczna (n ≥
30), to współczynnik rozszerzenia przyjmuje wartości zmiennej standaryzowanej tego rozkładu.
Typowe współczynniki zestawiono w tabeli poniżej:

P 0,90 0,95 0,99 0,9973

kp 1,645 1,96 2,576 3,0

Jeżeli próba jest mało liczna (n < 30) zaleca się, aby za współczynnik rozszerzenia stosować
zmienną t-Studenta. Jej wartość odczytuje się z tablic rozkładu Studenta dla założonego poziomu
ufności p oraz liczby stopni swobody k=n-1.

Współczynnikowi rozszerzenia kp można przypisać, zgodnie z zaleceniami międzynarodowymi,

arbitralnie narzucone wartości 2 i 3, które odpowiadają pozimom ufności p=0,95 i p=0,99. Jest to
ogólnie stosowana przybliżona metoda wyznaczania współczynnika rozszerzenia.

Znajomość niepewności całkowitej pozwala na ostateczny zapis wyniku pomiaru w postaci

przedziału ufności:

  
P x  U  x  x  U   p (4.16)
 
W praktyce znacznie częściej ostateczny wynik pomiaru zapisuje się w postaci:


x  x U (4.17)

5
 BŁĘDY POMIAROWE W POMIARACH POŚREDNICH

CZĘŚĆ 1
POMIAR POŚREDNI KĄTA KLINA ZA POMOCĄ LINIAŁU
SINUSOWEGO
Pomiar kąta za pomocą liniału sinusowego, polega na tym, że po ustawieniu mierzonego
przedmiotu na płycie liniału sinusowego pod jeden z wałków liniału podstawia się stos płytek
wzorcowych o takiej wysokości h, aby górna płaszczyzna przedmiotu mierzonego była
równoległa do płaszczyzny płyty pomiarowej, na której ustawiony jest liniał sinusowy. Jest to
równoznaczne z tym, że wskazania czujnika, dotykającego końcówką pomiarową boku
mierzonego klina i przesuwanego po płycie pomiarowej, w położeniu W1 i W2 są takie same.

Wówczas:
h
sin   (1)
L
gdzie:
h - wysokość stosu płytek,
L - długość liniału.

Rys. 1. Zasada pomiaru kąta klina za pomocą liniału sinusowego

W praktyce nie zawsze uda się zestawić taki stos płytek, aby różnica wskazań czujnika wynosiła zero. W tym
przypadku różnice wskazań czujnika uwzględnia się w postaci poprawki wysokości stosu płytek wzorcowych we
wzorze ogólnym:

hc
sin   (2)
L
czyli:

hc
  arcsin (3)
L
Z zależności geometrycznych wynika (rys. 2), że

W
c L2  h 2 (4)
l
gdzie dodatkowo:
ΔW- wskazania czujnika w punktach 1 i 2,
l – odległość między punktami 1 i 2.

6
 BŁĘDY POMIAROWE W POMIARACH POŚREDNICH

Rys. 2. Schemat wyznaczania poprawki c wysokości stosu płytek wzorcowych,

ze względu na różnicę wskazań czujnika ∆W = W2 – W1

Błąd skrajny pomiaru kąta Δα za pomocą liniału sinusowego można wyznaczyć z ogólnego wzoru:

  
   h   c   L (5)
h c L

gdzie:

Δh - suma błędów skrajnych poszczególnych płytek wzorcowych,

c - błąd skrajny wyznaczenia poprawki,
L - błąd długości liniału sinusowego.

Błąd skrajny wyznaczenia poprawki można obliczyć ze wzoru (6)

1 2 (W  W1 ) (W  W ) L (W  W )h
c   L  h 2 (2P  2 l  22 12 L  22 12 h) (6)
l l L h L h

gdzie:

P = 0,008 mm - błąd zmienności wskazań czujnika zegarowego,

L = 0,002 mm - błąd długości liniału sinusowego,
l = 0,05 mm
∆ℎ = √∑𝑛𝑖=1 𝑡𝑒2𝑖 – suma błędów skrajnych poszczególnych płytek wzorcowych (odczytać z tablicy 1 odchyłki
graniczne te użytych płytek wzorcowych).

Natomiast pochodne cząstkowe wynoszą odpowiednio:

 1

h L2  (h  c) 2
 1
 (7)
c L2  (h  c) 2
 hc

L L  L2  (h  c) 2

Ostateczny wynik pomiaru kąta klina należy podać w postaci:

α ±Δα (8)

7
 BŁĘDY POMIAROWE W POMIARACH POŚREDNICH

Tablica 1
Odchyłki graniczne te długości płytek wzorcowych względem długości
nominalnej w dowolnym punkcie powierzchni pomiarowej
oraz tolerancja tv zmienności długości wg PN-EN ISO 3650

Długość Klasa kalibracyjna K Klasa 0 Klasa 1 Klasa 2

nominalna odchyłki tolerancja odchyłki tolerancja odchyłki tolerancja odchyłki tolerancja
graniczne zmienności graniczne zmienności graniczne zmienności graniczne zmienności
ln długości długości długości długości długości długości długości długości
± te tv ± te tv ± te tv ± te tv
[mm] [μm] [μm] [μm] [μm] [μm] [μm] [μm] [μm]
0,5≤ ln ≤10 0,2 0,05 0,12 0,1 0,2 0,16 0,45 0,3
10 ≤ ln ≤25 0,3 0,05 0,14 0,1 0,3 0,16 0,6 0,3
25 ≤ ln ≤50 0,4 0,06 0,20 0,1 0,4 0,18 0,8 0,3
50 ≤ ln ≤75 0,5 0,06 0,25 0,12 0,5 0,18 1 0,35
75≤ ln ≤100 0,6 0,07 0,3 0,12 0,6 0,2 1,2 0,35
100≤ ln ≤150 0,8 0,08 0,4 0,14 0,8 0,2 1,6 0,4
150≤ ln ≤200 1,0 0,09 0,5 0,16 1,0 0,25 2 0,4
200≤ ln ≤250 1,2 0,10 0,6 0,16 1,2 0,25 2,4 0,45
250≤ ln ≤300 1,4 0,10 0,7 0,18 1,4 0,25 2,8 0,5
300≤ ln ≤400 1,8 0,12 0,9 0,2 1,8 0,30 3,6 0,5
400≤ ln ≤500 2,2 0,14 1,1 0,25 2,2 0,35 4,4 0,6
500≤ ln ≤600 2,6 0,16 1,3 0,25 2,6 0,4 5 0,7
600≤ ln ≤700 3,0 0,18 1,5 0,30 3,0 0,45 6 0,7
700≤ ln ≤800 3,4 0,20 1,7 0,30 3,4 0,5 6,5 0,8
800≤ ln ≤900 3,8 0,20 1,9 0,35 3,8 0,5 7,5 0,9
900≤ ln ≤1000 4,2 0,25 2,0 0,40 4,2 0,6 8 1

8
 BŁĘDY POMIAROWE W POMIARACH POŚREDNICH

CZĘŚĆ 2

POMIAR POŚREDNI KĄTA STOŻKA WEWNĘTRZNEGO PRZY UŻYCIU

KULEK POMIAROWYCH
I. Schemat pomiarowy

II. Pomiary

1. Wykonać pomiar średnicy kulki d1 (mniejsza kulka)

2. Wykonać pomiar średnicy kulki d2 (większa kulka)
3. Wykonać 11 pomiarów głębokości M1
4. Wykonać 11 pomiarów głębokości M2

III. OBLICZENIA

̅1 oraz 𝑀
1. Obliczyć wartość średnią 𝑀 ̅2
2. Obliczyć błędy średnie kwadratowe pojedynczego pomiaru M1 oraz M2:

∑𝑛 ̅̅̅̅ 2
𝑖=1(𝑀1𝑖 −𝑀1 )
𝑠𝑀1 = √ (9)
𝑛−1
∑𝑛 ̅̅̅̅ 2
𝑖=1(𝑀2𝑖 −𝑀2 )
𝑠𝑀2 = √ (10)
𝑛−1

̅1 oraz 𝑀
3. Obliczyć błędy średnie kwadratowe średniej arytmetycznej 𝑀 ̅2 :

𝑠𝑀1
𝑠𝑟𝑀1 = (11)
√𝑛
𝑠𝑀2
𝑠𝑟𝑀2 = (12)
√𝑛

4. Obliczyć wartości wielkości serii pomiarów M1 oraz M2 z podaną niepewnością pomiaru dla
p=0,95, przy założeniu, że wyniki pomiaru podlegają rozkładowi t-studenta:

9
 BŁĘDY POMIAROWE W POMIARACH POŚREDNICH

𝑀1 = ̅̅̅̅
𝑀1 ± 𝑡 ∗ 𝑠𝑟𝑀1 (13)
𝑀2 = ̅̅̅̅
𝑀2 ± 𝑡 ∗ 𝑠𝑟𝑀2 (14)

Zmienną t-studenta odczytać z tablic rozkładu Studenta (tab. 2), dla poziomu ufności p=0,95
oraz liczbie stopni swobody k=n-1.

5. Obliczyć kąt stożka wewnętrznego:

2 𝑑 −𝑑
1
𝛼 = 2 ∗ 𝑎𝑟𝑐𝑠𝑖𝑛 2∗(𝑀
̅̅̅̅−𝑀
̅̅̅̅)−(𝑑
(15)
1 2 2 −𝑑1 )

6. Obliczyć błąd średni kwadratowy wewnętrznego kąta stożka:

𝜕𝛼 2 𝜕𝛼 2 𝜕𝛼 2 𝜕𝛼 2
2 2
𝑠𝛼 = √(𝜕𝑀
̅̅̅̅
) ∗ 𝑠𝑟 2𝑀1 + (𝜕𝑀
̅̅̅̅
) ∗ 𝑠𝑟 2𝑀2 + (𝜕𝑑 ) ∗ 𝑠𝑑1 + (𝜕𝑑 ) ∗ 𝑠𝑑2 [𝑟𝑎𝑑] (16)
1 2 1 2
gdzie:

𝑠𝑑1 = 𝑠𝑑2 = 0,17 [𝜇𝑚]

  2  (M1  M 2 )
 
d1 d 2 2  ( M 1  M 2 )  (d 2  d1 )2 (17)

  2  (d 2  d1 )
 
M 1 M 2 2  ( M 1  M 2 )  (d 2  d1 )2 (18)

7. Podać ostateczny wynik pomiaru kąta stożka wewnętrznego:

𝛼 = 𝛼 ± 𝑡 ∗ 𝑠𝛼 (19)

Zmienną t-studenta odczytać z tablic rozkładu Studenta (tab. 2), dla poziomu ufności p=0,95
oraz liczbie stopni swobody k=n-1.

III. WNIOSKI

10
BŁĘDY POMIAROWE W POMIARACH POŚREDNICH

Tablica 2 Rozkład Studenta. Wartości t = t(β;k)

Liczba Poziom ufności β = 1-α

stopni
swobody 0,90 0,95 0,98 0,99 0,999
k
2 2,920 4,303 6,965 9,925 31,598
3 2,363 3,182 4,541 5,841 12,941
4 2,132 2,776 3,747 4,604 8,610
5 2,015 2,571 3,365 4,032 6,859
6 1,943 2,447 3,143 3,707 5,959
7 1,895 2,365 2,998 3,499 5,405
8 1,860 2,306 2,896 3,355 5,041
9 1,833 2,262 2,821 3,250 4,781
10 1,812 2,228 2,764 3,169 4,587
12 1,782 2,179 2,681 3,055 4,318
15 1,753 2,121 2,602 2,947 4,073
18 1,734 2,103 2,552 2,878 3,922
20 1,725 2,086 2,528 2,845 3,850
25 1,708 2,060 2,485 2,787 3,725
30 1,697 2,042 2,457 2,750 3,646
35 1,689 2,030 2,437 2,724 3,591
40 1,684 2,021 2,423 2,704 3,551
45 1,679 2,014 2,412 2,689 3,522
50 1,676 2,008 2,403 2,677 3,497
60 1,671 2,000 2,390 2,660 3,460
70 1,667 1,995 2,381 2,648 3,436
80 1,664 1,990 2,374 2,639 3,416
90 1,662 1,987 2,368 2,632 3,401
100 1,660 1,984 2,364 2,626 3,391
1,645 1,960 2,326 2,576 3,291

11