Dr.

Emrah ÇETİN
BİLİMSEL YAYINLAR Dr. Emrah ÇETİN

SOSYAL GÜVENLİK HAKKI VE ETKİNLEŞTİRİLMESİ

ULUSAL VE ULUSLARARASI HUKUK BOYUTUYLA
ULUSAL VE ULUSLARARASI

HUKUK BOYUTUYLA

SOSYAL GÜVENLİK HAKKI

ve
ETKİNLEŞTİRİLMESİ

YETKİN Basım Yayım ve Dağıtım A.Ş.

Strasburg Caddesi No: 31/A 06430 Sıhhiye/ANKARA ISBN 978-605-05-0713-3
Tel: 0 (312) 231 42 34 (35) - 232 03 43 Faks: 229 87 85
Şube: Abide-i Hürriyet Cad. No: 158 34381 Şişli/İSTANBUL
Tel: 0 (212) 234 50 56 (57) Pbx Faks: 0 (212) 234 50 58
http://www.yetkin.com.tr e-posta: yetkin@yetkin.com.tr
 ULUSAL VE ULUSLARARASI HUKUK BOYUTUYLA
SOSYAL GÜVENLİK HAKKI VE ETKİNLEŞTİRİLMESİ
ÖDEMELİ İSTEME VE GENEL DAĞITIM
YETKİN Basım Yayım ve Dağıtım A.Ş.
Strasburg Caddesi No: 31/A 06430 Sıhhiye / ANKARA
Tel : 0 (312) 231 42 34 (35) – 232 03 43 Faks: 229 87 85
Şube: Abide-i Hürriyet Cad. No: 158 34381 Şişli / İSTANBUL
Tel: 0 (212) 234 50 56 (57) Pbx Faks: 0 (212) 234 50 58
e-mail: yetkin@yetkin.com.tr http://www.yetkin.com.tr
Yayınevi Sertifika No: 13974

Yayın Kodu: ISBN 978-605-05-0713-3

© Yetkin Yayınları 2020

Dizgi: YETKİN Elektronik Yayımcılık Sistemleri

Baskı: YETKİN BASIMEVİ
Kâzım Karabekir Caddesi No: 95/7-8-10
Tel: 0 (312) 341 00 06 06060 ANKARA
Matbaa Sertifika No: 13989
 Dr. Emrah ÇETİN

ULUSAL VE ULUSLARARASI
HUKUK BOYUTUYLA
SOSYAL GÜVENLİK HAKKI
VE
ETKİNLEŞTİRİLMESİ

Ankara 2020
 İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ .......................................................................................................... 7
İÇİNDEKİLER ............................................................................................. 9
KISALTMALAR LİSTESİ ........................................................................ 17
GİRİŞ ........................................................................................................... 19

BİRİNCİ BÖLÜM

1. SOSYAL GÜVENLİK HAKKI KAVRAM ANALİZİ,

TARİHSEL GELİŞİM VE İNSAN HAKLARI .......................... 23
1.1. Hak, Özgürlük ve İnsan Haklarına İlişkin Kavramsal
Çerçeve .................................................................................... 23
1.1.1. Hak Kavramı ................................................................. 23
1.1.2. Özgürlük Kavramı ......................................................... 26
1.1.3. İnsan Hakları Kavramı .................................................. 29
1.1.3.1. Hak ve Özgürlük Arasındaki İlişki................... 31
1.1.3.2. Hak ve Özgürlük Anlamında Sosyal
Güvenlik Hakkı............................................... 34
1.1.3.3. Sosyal Güvenlik Kavramının Hak Niteliği ...... 37
1.1.3.3.1. Sosyal Güvenlik Hakkının
Toplumsal Düzeni Sağlama
Özelliği .......................................... 38
1.1.3.3.2. Sosyal Güvenliğin Sosyal-
Ekonomik Hak Kavramı İle
İlişkisi ............................................ 39
1.2. Sosyal Güvenlik Hakkı ve Gelişimi ......................................... 41
1.2.1. Sosyal Güvenlik Kavramı.............................................. 41
1.2.2. Sosyal Güvenlik Kavramı ile Sosyal Koruma
Kavramı Arasında Bir Tercih ........................................ 52
1.2.3. Sosyal Güvenliği Sağlama Yöntemleri ......................... 57
1.2.3.1. Geleneksel Tedbirler ........................................ 59
1.2.3.2. Modern Tedbirler ............................................. 60
1.2.3.3. Diğer Tedbirler ................................................. 61
1.2.4. Sosyal Güvenliği Sağlama Yöntemi Olarak
Sosyal Sigorta ............................................................... 61
1.2.4.1. Özel Sigorta- Sosyal Sigorta Ayrımı................ 65
 1.2.5. Sosyal Güvenliği Sağlama Yöntemi Olarak
Sosyal Yardım ............................................................... 68
1.2.6. Sosyal Güvenliği Sağlama Yöntemi Olarak
Sosyal Hizmet ............................................................... 72
1.3. Sosyal Güvenliğin Temel Dayanakları ..................................... 76
1.3.1. Sosyal Devlet ................................................................. 76
1.3.2. Sosyal Haklar ................................................................ 84
1.3.3. Sosyal Risk .................................................................... 88
1.3.4. Sosyal Adalet ................................................................. 89
1.3.4.1. İslamiyet’te Sosyal Adalet ve Sosyal
Güvenlik Anlayışı ........................................... 91
1.3.4.2. Hristiyanlık’ta (Batıda) Sosyal Adalet ve
Sosyal Güvenlik Anlayışı ............................... 97
1.4. Sosyal Güvenlik Hakkının Genel Özellikleri ......................... 103
1.4.1. Sosyal Güvenlik ve Herkes İçin Kapsam Kampanyası105
1.4.2. Sosyal Güvenlik Hakkı ve Beveridge Raporu ............. 109
1.5. Sosyal Güvenliğin Diğer Disiplinlerle İlişkisi ........................ 112
1.5.1. Sosyal Güvenlik ve Sosyal Güvenlik Hukuku İlişkisi. 112
1.5.2. Sosyal Güvenlik ve Sosyal Politika İlişkisi ................. 113
1.5.3. Sosyal Güvenlik ve Ekonomi İlişkisi .......................... 116
1.5.4. Sosyal Güvenlik ve Sosyal Hukuk İlişkisi .................. 117
1.5.5. Sosyal Güvenlik ve Sosyal İdare (Sosyal Kamu
Hizmetleri) İlişkisi ...................................................... 120
1.5.6. Sosyal Güvenlik ve Sosyoloji İlişkisi .......................... 130
1.6. Dünyada Sosyal Güvenlik Hakkının Gelişimi ........................ 133
1.6.1. Birinci Kuşak: Sosyal Sigorta Hakları Dönemi
(1919-1944) ................................................................. 135
1.6.2. İkinci Kuşak: Sosyal Güvenlik Hakkı Dönemi
(1944-1986) ................................................................. 138
1.6.3. Üçüncü Kuşak: Sosyal Koruma Tabanlı Sosyal
Güvenlik Hakkı Dönemi (1986-2019) ........................ 143
1.6.4. Küreselleşme ve Sosyal Güvenlik Hakkı .................... 165
1.7. Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti’nde
Sosyal Güvenlik Hakkının Gelişimi ...................................... 166
1.7.1. Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Güvenlik
Hakkının Gelişimi ....................................................... 167
1.7.1.1. Tanzimat Dönemi’ne Kadar Olan
Dönemde Sosyal Güvenlik Hakkı................. 167
1.7.1.2. Tanzimat Dönemi Sonrasında Sosyal
Güvenlik Hakkı............................................. 172

10
 1.7.2. Türkiye Cumhuriyeti’nde Sosyal Güvenlik
Hakkının Gelişimi ...................................................... 177
1.7.2.1. 1961 Anayasası Öncesi Döneme
Kadar Sosyal Güvenlik Hakkı ...................... 179
1.7.2.2. 1961 Anayasası Dönemi’nde
Sosyal Güvenlik Hakkı ................................. 184
1.7.2.3. 1982 Anayasası Dönemi’nde
Sosyal Güvenlik Hakkı ................................. 191

İKİNCİ BÖLÜM

2. SOSYAL GÜVENLİK HAKKININ ULUSLARARASI

BOYUT KAZANMASI ............................................................... 197
2.1. Sosyal Güvenlik Hakkının Uluslararası Boyut
Kazanmasını Hazırlayan Nedenler ........................................ 199
2.1.1. Sosyal Devlet Kavramının Doğuşu ............................. 199
2.1.2. Ekonomik Gelişmeler .................................................. 202
2.1.3. Siyasi ve Ekonomik Entegrasyonlar ............................ 203
2.2. Sosyal Güvenlik Hakkının Uluslararası Boyut
Kazanma Araçları .................................................................. 203
2.2.1. Birleşmiş Milletler Örgütünün Kuruluş
Sürecinde Düzenlenen Belgeler .................................. 204
2.2.1.1. Saint-James Bildirisi (12 Haziran 1941) ........ 204
2.2.1.2. Atlantik Şartı (14 Ağustos 1941) ................... 205
2.2.1.3. Filadelfiya Bildirgesi: İnsan Odaklı ve
Sosyal Merkezli Anayasal Belge .................. 207
2.2.1.4. Sosyal Güvenlik Anlayışında Yeni
Paradigmanın Öncü Belgeleri: 67 ve 69
Sayılı Tavsiyeler ........................................... 213
2.2.2. Birleşmiş Milletler Tarafından Düzenlenen
Belgelerde Sosyal Güvenlik Hakkı ............................. 215
2.2.2.1. İnsan Hakları Evrensel Bildirisi ..................... 216
2.2.2.2. Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar
Sözleşmesi .................................................... 218
2.2.2.2.1. Ekonomik Sosyal ve Kültürel
Haklar Komitesi 19 No’lu Genel
Yorum: Sosyal Güvenlik Hakkı .. 221
2.2.2.2.2. Genel Yorum 19’a Göre Sosyal
Güvenlik Hakkının Özü ve
Normatif İçeriği ........................... 224

11
 2.2.2.2.2.1. Genel Yorum 19
Çerçevesinde Sosyal
Güvenlik Hakkının
Unsurları ................. 225
2.2.2.2.2.2. Sosyal Güvenlik
Hakkının Asgari
Çekirdek
Yükümlülükleri ....... 230
2.3. Diğer Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Belgeleri
ve Uluslararası Çalışma Örgütü Düzenlemelerinde
Sosyal Güvenlik Hakkı .......................................................... 232
2.3.1. Her Çeşit Irk Ayrımcılığının Kaldırılmasına
İlişkin Uluslararası Sözleşme ...................................... 232
2.3.2. Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın
Ortadan Kaldırılması Sözleşmesi ................................ 233
2.3.3. Çocuk Hakları Sözleşmesi........................................... 235
2.3.4. Tüm Göçmen İşçilerin ve Aile Bireylerinin
Haklarının Korunmasına Dair Uluslararası
Sözleşme ..................................................................... 236
2.3.5. Engelli Kişilerin Hakları Sözleşmesi........................... 238
2.3.6. Mültecilerin Statüsüne Dair Cenevre Sözleşmesi ....... 240
2.3.7. Vatansız Kişilerin Statüsüne Dair Sözleşme ............... 243
2.3.8. Sosyal Güvenliğin Asgari Normlarına İlişkin
102 Sayılı Sözleşme .................................................... 244
2.3.8.1. Sosyal Koruma Tabanları 202 Sayılı
Tavsiyesi ....................................................... 246
2.3.8.2. Vatandaşlarla Vatandaş Olmayan Kimselere
Sosyal Güvenlik Konusunda Eşit İşlem
Yapılması Hakkında 118 Sayılı Sözleşme .... 251
2.3.8.3. Sosyal Güvenlik Haklarının Korunmasına
İlişkin 157 Sayılı Sözleşme .......................... 252
2.4. Bölgesel Nitelikli Bildiriler ve Sözleşmeler ........................... 254
2.4.1. Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliği Çerçevesinde
Oluşturulan Norm ve Sözleşmeler .............................. 254
2.4.1.1. Avrupa Sosyal Şartı........................................ 254
2.4.1.1.1. Avrupa Sosyal Haklar Komitesi’nin
Sosyal Güvenlik Hakkı ile İlgili
Uygulamaları ............................... 262
2.4.1.2. Avrupa Sosyal Güvenlik Kodu ...................... 274
2.4.1.3. Avrupa Sosyal Güvenlik Sözleşmesi ............. 275
2.4.1.4. Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı ................. 277

12
 2.4.1.5. Çalışanların Temel Sosyal Hakları
Topluluk Şartı ............................................... 278
2.4.1.6. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi .................. 279
2.5. Sosyal Güvenliğin İnsan Hakkı Olması ve Devletin
Yükümlülüğü ......................................................................... 281
2.5.1. Sosyal Güvenlik Hakkı ve İnsan Hakları .................... 282
2.5.2. İnsan Hakları Listesinin Bölünmezliği
(Bütünselliği), Karşılıklı Bağımlılığı ve
Karşılıklı İlişkisi .......................................................... 283
2.6. Sosyal Güvenlik Hakkının Diğer Haklarla İlişkisi ................. 285
2.6.1. Yaşam Hakkı ............................................................... 285
2.6.2. Maddi ve Manevi Varlığını Koruma ve
Geliştirme Hakkı ......................................................... 288
2.6.3. Sağlık Hakkı ................................................................ 293
2.6.4. Çalışma Hakkı ............................................................. 304
2.6.5. Herkese Yeterli Bir Yaşama Standardına
Hak ve Sosyal Güvenliğe Erişim Hakkı ...................... 313
2.6.6. Açlıktan Kurtulma Temel Hakkı ve Sosyal
Güvenlik İlişkisi .......................................................... 319
2.6.7. İnsan Onurunun Korunması ve Sosyal
Güvenlik Hakkı ........................................................... 321
2.7. Sosyal Güvenlik Hakkının Anayasalarda Yer Alması ............ 325

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

3. SOSYAL GÜVENLİK HAKKININ ETKİNLEŞTİRİLMESİ ... 327

3.1. Sosyal Güvenlik Hakkını Olumsuz Yönde
Etkileyen Faktörler ................................................................ 327
3.1.1. Çalışma İlişkilerinde Değişim ..................................... 330
3.1.2. Kayıt Dışı İstihdam ..................................................... 331
3.1.3. İşsizlik ......................................................................... 338
3.1.4. Kısmi Süreli Çalışma................................................... 340
3.1.5. Nüfus Yapısında Değişim ........................................... 340
3.1.5.1. Nüfusun Artması ve Yaşlanması .................... 341
3.1.5.2. Göç ................................................................. 343
3.1.6. Gelir Dağılımında Adaletsizlik.................................... 345
3.1.7. Sistemin Finansman Krizi ........................................... 346
3.2. Sosyal Güvenliğin Önemli Bir Rolü: Yoksulluğun
Azaltılması ............................................................................ 346

13
 3.2.1. Sosyal Güvenlik Hakkının Boşluklarını
Dolduracak Bir Çözüm Önerisi: Tamamlayıcı
Sosyal Güvenlik Hakkı Olan Güvenceli
Asgari Gelir Desteği.................................................... 350
3.2.1.1. Türkiye’de (Güvenceli) Asgari Gelir
Desteği Uygulanabilir Mi? ........................... 361
3.2.2. Sosyal Güvenliğin Özelleştirilmesi Sorunu................. 364
3.2.3. Sosyal Güvenlik Hakkı Konusunda Çeşitli
Eleştiriler ..................................................................... 366
3.3. Sosyal Hakların Dava Edilebilirliği Meselesi......................... 369
3.3.1. Sosyal Güvenlik Hakkının Dava Edilebilirliği
Meselesi ...................................................................... 375
3.3.1.1. Sosyal Hakların Yargısal İcrası
Mümkün Mü? Sosyal Güvenlik
Hakkı Dava Edilebilir Mi?............................ 376
3.3.1.1.1. Sosyal Güvenlik Hakkının Yeni
Açılımı: Sosyal Kişi Hakkı ......... 386
3.4. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Sistemi’nde
Sosyal Güvenlik Hakkının Korunması .................................. 388
3.4.1. Sosyal Güvenlik Hakkının Adil Yargılanma
Hakkı Kapsamında Dava Edilebilirliği ....................... 390
3.4.2. Sosyal Güvenlik Hakkının Mülkiyet Hakkı
Kapsamında Dava Edilebilirliği .................................. 398
3.4.2.1. Kişilerin Sosyal Güvenlik Hakkı
Kaynaklı Statüleri Bakımından
Hakların Bütünselliği İlkesi .......................... 411
3.4.2.2. Yeni Mülkiyet Anlayışı Çerçevesinde
Sosyal Güvenlik Hakkını Okumak ............... 413
3.4.2.3. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
Kararlarında Sosyal Güvenlik ve
Mülkiyet Hakkı Değerlendirmesi ................. 414
3.4.3. Sosyal Güvenlik Hakkı’nın Özel Yaşamın
Korunması Hakkı Kapsamında Dava
Edilebilirliği ................................................................ 417
3.4.3.1. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin
Sosyal Güvenlik Hakkıyla İlgili
Değerlendirmelerde Takdir Marjı
Uygulanması ................................................. 422
3.4.4. Sosyal Güvenlik Hakkının İnsanlıkdışı ya da
Aşağılayıcı Muamele Yasağı Kapsamında
Dava Edilebilirliği ....................................................... 423

14
 3.5. Cinsiyet Temelli Sosyal Güvenlik Hakkı ............................... 425
3.5.1. Sosyal Güvenlik Hakkına Yönelik Feminist
Eleştiriler veya Sosyal Korumada Toplumsal
Cinsiyet Eşit(siz)liği .................................................... 432
3.6. Sosyal Haklar Kategorisine Eklenen Yeni Bir Hak:
Yoksulluk ve Sosyal Dışlanmaya Karşı Korunma Hakkı ..... 433
3.7. Avrupa Konseyi Kararlarında Sosyal Güvenlik
Hakkının Korunması ............................................................ 436
3.8. Bireysel Başvuru/Anayasa Şikâyeti Yolunun
Benimsenmesinin Hak ve Özgürlüklerin Yorumlanması
Konusunu Önemli ve Güncel Hale Getirmesi ....................... 437
3.8.1. Anayasa Mahkemesi’ne Bireysel Başvuru
Yoluyla Sosyal Güvenlik Hakkının
Uygulanabilirliği ......................................................... 442
3.8.2. Sosyal Güvenlik Hakkının Ulusal Hukuk
Uygulamasındaki Örnek Kararları .............................. 452
3.8.2.1. Anayasa Mahkemesi Kararlarında Sosyal
Güvenlik Hakkı............................................. 453
3.8.2.2. Yargıtay Kararlarında Sosyal Güvenlik
Hakkı ............................................................ 462
3.8.2.3. Danıştay Kararlarında Sosyal Güvenlik
Hakkı ............................................................ 467
3.9. Sosyal Güvenlik Hakkıyla İlgili Genel Bir
Değerlendirme ....................................................................... 467
SONUÇ VE ÖNERİLER .......................................................................... 471
YARARLANILAN KAYNAKLAR......................................................... 483

15