Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr.

Ali Fuat Boz

BJT’li Yükselteçlerin Frekans Analizi-1 1

Bu Haftanın Hedefi:

Bu hafta BJT’li yükselteç gerilim kazancı ile giriş çıkış sinyalleri arasındaki faz farkının
frekans ile değişimi incelenmeye başlanacaktır. Bu konu ile yükselteçlerin gerilim kazançları
ve faz farklarının tüm frekans aralığı boyunca sabit kalmadığı, belli bir frekansın altında
ve/veya üstünde kazanç değerinin düştüğü, faz farkının arttığı yada azaldığı görülecektir.
Tasarlanacak yükseltecin çalıştırılmak istenen frekans aralığında kendisinden beklenen
görevi yerine getirmesi istendiğine göre, devrelerin frekans karakteristiğinin bilinmesi
istenen göreve uygun olup olmadığının anlaşılması açısından önem taşımaktadır. Bu konu
sonunda frekans karakteristiğinin elde edilmesi ve yorumlanması anlaşılmış olacaktır.

GENEL FREKANS ANALİZİNE GİRİŞ :

Daha önce incelediğimiz BJT’li yükselteçler konusundan bildiğimiz üzere, yükseltecin

𝑉𝑜
girişine uygulanan sinyal, yükselteç çıkışından Gerilim Kazancı (𝐴𝑉 = ) kadar
𝑉𝑖
yükseltilerek alınmakta idi. Örneğin aşağıda görülen yükselteç devresinde gerilim
kazancının;

𝑉𝑜
𝐴𝑉 = = −200
𝑉𝑖

olduğu kabul edilirse bu devrenin, girişine uygulanan 𝑽𝒊 AC sinyalini, çıkışta (𝑽𝒐 ), 200 kat
yükselttiği söylenebilir. Gerilim kazancında bulunan negatif işaret ise giriş ile çıkış sinyalleri
arasında 𝟏𝟖𝟎° faz farkı olduğunu belirtmektedir. Yani giriş sinyali pozitif yönde artarken,
çıkış sinyali ise tam tersi yönde yani negatif yönde artmaktadır.

Şekil 1.1 Yükselteç Blok Şeması ve Gerilim Kazancı

Bu örnekte de görüldüğü üzere yapılan analizde girişe uygulanan sinyalin frekansı hiç
dikkate alınmamıştır (daha önce AC analizi yapılan diğer devreler içinde alınmamıştı). Yine
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

daha önce yapılan analizlerde, devreye dışarıdan bağlı kondansatörlerin AC’de kısa devre
oldukları, dolayısı ile kapasitif reaktanslarının (𝑋𝐶
1
= 2𝜋𝑓𝐶) sıfır olduğu kabul edilmişti. Diğer 2
yandan yukarıda verilen 𝑋𝐶 formülünden görüldüğü gibi kapasitif reaktans değeri frekansa
bağlı bir parametredir ve frekans ile değeri değişmektedir. Özellikle frekans düştükçe akıma
karşı gösterilen zorluk olarak tanımlayabileceğimiz 𝑋𝐶 değeri artmaktadır. Buna bağlı
olarak ta kullanıldıkları devrelerin akım ve gerilim kazançlarında azalma yönünde değişim
meydana gelmektedir. Buradan yola çıkarak rahatlıkla şu sonuca varabiliriz; yapısında
dışarıdan bağlı kondansatör barındıran yükselteç devrelerinin akım (𝐴𝑖 = 𝐼𝐼𝑜) ve gerilim
𝑖
𝑉𝑜
(𝐴𝑉 = ) kazançları belli bir frekansın altında düşmeye başlayacaktır. Aynı zamanda
𝑉𝑖
yükselteç devlerinin girişine uygulanan AC sinyalin frekansı belli bir değerin üstüne
𝑉𝑜
çıktığında da yine akım (𝐴𝑖 = 𝐼𝐼𝑜) ve gerilim (𝐴𝑉 = ) kazançlarının azaldığını görmekteyiz.
𝑖 𝑉𝑖
Yüksek frekanslarda kazançların azalmasına, detaylarını ileriki konularda göreceğimiz
elektrotlar arası kapasitif değerler ve kablolama kapasitif etkileri neden olmaktadır. Sonuç
olarak yükselteçlerin akım ve gerilim kazançları, frekansa bağlı olarak değişen birer
fonksiyon niteliği taşımaktadır. İşleyeceğimiz frekans analizi konusunda da bu fonksiyon
elde edilmeye çalışılarak, yükseltecin çalıştırılabileceği frekans aralığı tespit edilecektir.
Analiz sonucu elde edilen frekans karakteristikleri ise anlamayı kolaylaştırmak için genelde
grafik olarak gösterilmektedir. Grafikte, yatay eksende frekans, dikey eksende ise genelde
Gerilim Kazancı olmaktadır. Bu grafikle birlikte kullanılan bir diğer grafik ise yatay eksende
frekans ve dikey eksende faz farkı (yükseltecin giriş ve çıkış sinyalleri arasındaki) verilen
grafiktir. Bu iki grafik “Bode Eğrisi” yada grafiği olarak adlandırılmaktadır. Bu ders
konusunda daha çok frekansla gerilim kazancının değişimi incelenecektir. Bunun yanı sıra
yeri geldikçe frekansla faz açısı değişiminden de bahsedilecektir.

Pratikte kullanılan yükselteçlerin gerilim kazancının frekansla değişimini veren grafik

temelde iki farklı şekilde olmaktadır. Öncelikle bu yapılar verilecek, daha sonra yükselteç
devreleri üzerinde analizler yapılarak benzer grafikler elde edilecektir.

1) Direkt Kuplajlı Devreler İçin Frekansla Değişen Gerilim Kazancı Grafiği

Bilindiği gibi direkt kuplajlı devrelerde katlar arasında herhangi bir kapasitif eleman
kullanılmamakta, devreler birbirlerine doğrudan bağlanmaktadır. Eğer devrede
kuplaj dışında da herhangi bir kondansatör kullanılmıyor ise bu durumda gerilim
kazancında düşük frekanslarda bir düşüş olmayacak, sadece elektrotlar arası
kapasitif değerden dolayı yüksek frekanslarda düşüş olacaktır. Buna göre, yukarıda
tanımı yapılan devrelere ait, frekansa bağlı olarak gerilim kazancı değişimini veren
grafik aşağıdakine benzer bir yapıda olacaktır.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

AV (mid )

Şekil 1.2 Direkt Kuplajlı Yükselteç İçin Gerilim Kazancının Frekansla Değişimi

Bu grafikten görüldüğü gibi, bu tip yükselteçlerde sıfır Hertz’den itibaren gerilim

kazancı yüksek olmakta, belli bir frekanstan sonra ise azalmaktadır. Grafikte verilen
𝐴𝑉 (𝑚𝑖𝑑) gerilim kazancı değeri ise daha önceki analizlerde bulunan gerilim kazancı
değeridir (örneğin yukarıdaki örnekte verilen 𝐴𝑉 = −200 gibi). Bu gösterimdeki
mid indisi İngilizce middle yani orta anlamına gelmektedir. Bu şekilde
gösterilmesinin nedeni ileriki konularda daha iyi anlaşılacaktır.

2) RC Kuplajlı Devreler İçin Frekansla Değişen Gerilim Kazancı Grafiği

Eğer kullanılan yükselteç devresinde dışarıdan bağlı kondansatör(ler) var ise, bu

durumda gerilim kazancının frekansla değişimini veren grafik aşağıdakine benzer
şekilde oluşacaktır.

Şekil 1.3 RC Kuplajlı Yükselteç İçin Gerilim Kazancının Frekansla Değişimi

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Bu grafikten görüldüğü gibi gerilim kazancı 0 Hz değerinde sıfır olmakta, daha sonra
frekansla birlikte artmakta ve belli bir frekans aralığı için sabit kaldıktan sonra,
4
yüksek frekanslarda tekrar azalmaktadır. Daha önce de bahsedildiği gibi düşük
frekanslarda kazancın düşmesine, dışarıdan bağlı kondansatörlerin kapasitif
reaktansları, yüksek frekanslarda ise elektrotlar arası kapasitif ve kablolama
kapasitif değerleri neden olmaktadır.

Yukarıdaki grafiklerden görüldüğü gibi yükselteçlerin gerilim kazançları frekansa bağlı

olarak değişmektedir, dolayısı ile yükselteç kazancının hangi frekans aralığında yaklaşık
olarak sabit kaldığının ve işlevini istenildiği gibi yerine getirdiğinin (giriş sinyalini
yükselttiğinin) belirlenmesi gerekmektedir. Böylece tasarlanan devrenin, çalıştırılmak
istenen frekansa uygun olup olmadığı belirlenebilecektir.

Yükselteçlerin frekans analizine geçmeden önce, bu konu ile ilgili analizde kullanılacak bazı
parametrelerin bilinmesi gerekmektedir. Şimdi bu parametreler üzerinde duralım. Öncelikle
yukarıda değinildiği gibi yükseltecin gerilim kazancının yaklaşık olarak sabit kaldığı aralığın
belirlenmesi gerekmektedir. Bu konuyu yukarıdaki grafik üzerinden kısaca anlatmaya
çalışalım.

0 fL=falt fH=füs t

Şekil 1.4 Yükselteç Gerilim Kazancı Grafiği ve Kesim Frekansları

Grafikten görüldüğü gibi Gerilim kazancının yaklaşık sabit kaldığı en düşük frekans 𝑓𝐿 = 𝑓𝑎𝑙𝑡
olarak işaretlenmiştir. Burada bulunan frekansa alt kesim frekansı veya alt köşe frekansı
da denmektedir. Uluslararası standartlarda 𝑓𝐿 olarak yani İngilizce Low kelimesinin alt indis
olarak kullanılması ile sembolize edilmektedir. Gerilim kazancının yaklaşık olarak sabit
kaldığı en yüksek (üst) frekans ise 𝑓𝐻 = 𝑓ü𝑠𝑡 olarak işaretlenmiştir. Bulunan bu frekansa
ise üst kesim frekansı veya üst köşe frekansı da denmektedir. Yine uluslararası
standartlarda 𝑓𝐻 olarak yani İngilizce High kelimesinin alt indis olarak kullanılması ile
sembolize edilmektedir. Burada bulunan bu iki frekans aralığında kazancın sabit olduğu
söylenebilir. Diğer yandan pratikte, bu iki frekans aralığında sabit olarak gösterilen gerilim
kazancında ufak değişimler olabilmektedir. Dolayısı ile çalışma aralığını belirlemek için
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

kullanılan bu iki kesim frekansını bulurken bir tolerans değeri kullanılmaktadır. Bu tolerans
değeri Uluslararası standartlarda, yükseltecin çıkış Gücünün Yarıya Düştüğü frekanslar
5
olarak geçmektedir. Buna göre alt ve üst kesim frekansını bulmak için aşağıda gösterilen
ve gücün yarıya düştüğü noktaları tespit etmemiz gerekmektedir.

Bilindiği gibi herhangi bir yükseltecin çıkış gücü;

(𝑉𝑜 )2
𝑃𝑂(𝑚𝑖𝑑) =
𝑅𝐿

olarak gösterilebilir. Bu eşitlikte görülen çıkış gerilimi ise gerilim kazancından, 𝑉𝑜 = 𝐴𝑉 𝑉𝑖

olarak çekilebilir. Bulunan bu değer, yukarıdaki güç eşitliğinde yerine konulursa, çıkış gücü;

(𝑉𝑜 )2 (𝐴𝑉 𝑉𝑖 )2
𝑃𝑂(𝑚𝑖𝑑) = =
𝑅𝐿 𝑅𝐿

olur. Şimdi verilen bu gücün yarıya düştüğü değeri yani 𝑃𝑂𝐻𝑃𝐹 (Half Power Frequency-
Gücün yarıya düştüğü frekans) değerini bulalım.

(𝐴𝑉 𝑉𝑖 )2 (0,707𝐴𝑉 𝑉𝑖 )2
𝑃𝑂𝐻𝑃𝐹 = 0,5𝑃𝑂(𝑚𝑖𝑑) = 0,5 =
𝑅𝐿 𝑅𝐿

Buradan görüldüğü gibi yükseltecin gerilim kazancı olan 𝐴𝑉 değerinin 0,707 katına eşit
olduğu noktalar, çıkış gücünün yarıya düştüğü noktalardır ve bu noktalara karşılık gelen
frekanslar ise kesim frekanslarıdır. Dolayısı ile artık alt ve üst kesim frekanslarını bulurken,
en yüksek gerilim kazancından (𝐴𝑉(𝑚𝑖𝑑) ) değil, bunun 0,707 katına eşit gerilim kazancı
değerinden yatay olarak çizeceğimiz çizginin frekans karakteristik eğrisini kestiği
noktalardan yararlanacağız. Şimdi bu konuyu aşağıdaki grafik üzerinde gösterelim.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

0,7 07AV(mid)

0 BW (Band Width)
fL=falt Bant Genişliğ i fH=füs t

Şekil 1.5 RC kuplajlı Devrede Gücün Yarıya Düştüğü Noktalar ve Kesim Frekansları

Alt ve Üst kesim frekanslarını bulmak için öncelikle devrenin (yükselteç) en yüksek gerilim
kazancı değeri olan 𝐴𝑉(𝑚𝑖𝑑) değeri belirlenir. Daha sonra bu değer 0,707 katsayısı ile
çarpılarak, elde edilen bu yeni değerden yukarıda görüldüğü gibi yatay bir çizgi çizilir.
Ardından çizilen bu çizginin frekans karakteristiğini kestiği ilk noktadan düşey olarak
aşağıya inilerek alt kesim frekansı (𝑓𝐿 ), frekans karakteristiğini kestiği son noktadan düşey
olarak aşağıya inilerek ise üst kesim frekansı (𝑓𝐻 ) belirlenir. Bu iki frekans arasında kalan
bölge ise yükseltecin kazancının yaklaşık olarak sabit kaldığı, çalışma frekans aralığı
olarak tanımlanır. Dolayısı ile yükselteç artık bu iki frekans arasında kalan bölgede kendi
işlevini yerine getirecektir. Bu bölge aynı zamanda yükseltecin Bant Genişliğini (Band
Width – BW) vermektedir. Buna göre yukarıdaki gibi bir grafiğe sahip yükseltecin bant
genişliği;

𝐵𝑊 = 𝑓𝐻 − 𝑓𝐿

olacaktır. Eğer grafik direkt kuplajlı bir yükseltece ait olsa idi bu durumda kesim frekansları
ve bant genişliği aşağıdaki gibi olacaktır.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

AV (mid )
0,7 07AV( mid )

0 BW
fH

Şekil 1.6 Direkt kuplajlı Devrede Gücün Yarıya Düştüğü Noktalar ve Kesim Frekansları

Burada görüldüğü gibi alt kesim frekansı 𝑓𝐿 = 0 olacaktır. Buna göre bant genişliği kısaca;

𝐵𝑊 = 𝑓𝐻 − 𝑓𝐿 = 𝑓𝐻

olarak verilebilir.

Grafiklerden görüldüğü gibi frekans karakteristiğinde yükseltecin farklı davrandığı bölgeler

vardır. Bu bölgeler birbirlerinden kesim frekansları ile ayrılmaktadır. Buna göre alt kesim
frekansının altında kalan frekans aralığını kapsayan bölgeye Alçak Frekans Bölgesi, üst
kesim frekansının üstündeki frekans aralığını kapsayan bölge ise Yüksek Frekans Bölgesi
olarak tanımlanmaktadır. Alt ve üst kesim frekansları arasında kalan bölge ise Orta
Frekans Bölgesi (middle frequency region) olarak adlandırılmaktadır. Dolayısı ile orta
frekans bölgesinde görülen gerilim kazancı da sembolik olarak 𝑨𝑽(𝒎𝒊𝒅) ile gösterilmektedir.
𝐴𝑉(𝑚𝑖𝑑) ile gösterilen kazanç değeri, aslında daha önceki derslerimizde yükselteçlerin AC
analizi konusunda bulduğumuz gerilim kazancına eşittir. Aşağıdaki grafik üzerinde frekans
bölgeleri gösterilmektedir.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

8
Alçak Frekans Orta Frekans Bölgesi Yüksek Frekans
Bölgesi Bölgesi

0,7 07AV(mid)

0
fL=falt fH=füs t

Şekil 1.7 Yükselteç Frekans Karakteristiği ve Frekans Bölgeleri

Direkt kuplajlı devrelerde ise sadece orta ve yüksek frekans bölgeleri vardır.

Yukarıda verilen grafiklerde genelde, dikey eksende bulunan gerilim kazancı değeri ses
şiddeti birimi cinsinden verilmektedir. Bu şekilde verilmesinin nedeni, grafik çiziminde
kolaylık sağlamasıdır. Bu kolaylık ileriki konularımızda karşımıza çıkacaktır.

Ses Şiddeti;

Ses şiddeti ilk zamanlar;

𝑃2
𝐺 = 𝑙𝑜𝑔10 ( ) (𝐵𝑒𝑙 − 𝐵)
𝑃1
şeklinde tanımlanmış ve birimi ise Alexander Graham Bell’e ithafen Bel(B) olarak
belirlenmiştir. Diğer taraftan yapılan hesaplamalarda genelde ses şiddet değeri çok küçük
çıktığı için ve akılda tutması zor olduğundan, bu değer daha sonra 10 ile çarpılmış ve
birimine de İngilizce onluk (decimal) kelimesinin ilk hecesi eklenerek deciBel(dB) olarak
kabul edilmiştir.

𝑃2
𝐺 = 10𝑙𝑜𝑔10 ( ) (𝑑𝑒𝑐𝑖𝐵𝑒𝑙 − 𝑑𝐵)
𝑃1

Dikkat edilirse buradaki ses şiddeti, güç değeri kullanılarak hesaplanmıştır. Diğer yandan
frekans karakteristiğindeki dikey eksen gerilim cinsindendir (gerilim kazancı). Dolayısı ile
gerilim cinsinden ses şiddetini elde etmek için, yukarıdaki güç değerleri gerilim cinsinden
aşağıdaki gibi ifade edilerek sonuca ulaşılabilir.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝑃2 (𝑉2 )2 /𝑅
𝐺 = 10𝑙𝑜𝑔10 ( ) = 10𝑙𝑜𝑔10 9
𝑃1 (𝑉1 )2 /𝑅

𝑉2 2 𝑉2
𝐺 = 10𝑙𝑜𝑔10 ( ) = 20𝑙𝑜𝑔10 ( )
𝑉1 𝑉1

Burada 𝑽𝟐 = 𝑽𝒐 ve 𝑽𝟏 = 𝑽𝒊 dersek, bu durumda gerilim kazancı cinsinden ses şiddeti;

𝑉𝑜
𝐺 = 20𝑙𝑜𝑔10 ( ) = 20𝑙𝑜𝑔10 (𝐴𝑉 )
𝑉𝑖

olacaktır. Aşağıda farklı gerilim kazancı değerlerinin dB cinsinden karşılıkları verilmiştir.

0,5 -6dB
0,707 -3dB
1 0 dB
1 dec 20 dB
10 20 dB
1 dec 20 dB
100 40 dB

1 dec 20 dB
1000 60 dB
1 dec 20 dB
10000 80 dB

Tablo 1.1 Gerilim Kazancı ve dB Karşılıkları

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Bu tabloda dikkate alınması gereken iki nokta vardır. Bunlardan birincisi gücün yarıya
düştüğü noktayı veren 0,707 katsayısının dB karşılığının -3dB olduğudur. Bu durumda 10
frekans karakteristik eğrisinin, kesim frekansı noktalarına karşılık geldiği noktaları
bulurken, dB cinsinden en yüksek kazançtan 3dB çıkartılarak, karakteristik eğrisinin kesim
frekanslarına rastladığı değer bulunur. İkinci önemli husus ise dikkat edilirse normal
kazançtaki her bir onluk (decade – dec) artışta, dB cinsinden kazanç da 20dB artmaktadır.
Bu bilgi, daha sonra elde edeceğimiz frekans karakteristik eğrisinin çiziminde kullanılacak
ve yatay eksendeki her bir onluk frekans değişiminde kesim frekansı etrafındaki kazanç 20
dB değişecektir. Konunun detayları ileriki örneklerde daha iyi anlaşılacaktır.

Bilindiği gibi frekans karakteristik eğrisinin yatay ekseni frekans olarak işaretleniyordu. Çok
geniş bir frekans aralığı için karakteristik eğrisi elde edilmeye çalışıldığında, yatay eksen
çok büyük olmakta ve pratik olarak çizimi pek mümkün olmamaktadır. Dolayısı ile çizim
kolaylığı ve çok geniş bir frekans aralığını gösterebilmek için yatay eksende bulunan frekans
ekseni logaritmik olarak ölçeklendirilmektedir. Logaritmik ölçeklendirmede temel prensip
yatay eksende öncelikle bir onluk (decade) oluşturmak ve ardından bu onluğu çoğaltarak
geniş bir ölçekleme aralığı elde etmektir. Şimdi bu ölçeklendirmenin nasıl yapıldığını kısaca
açıklayalım.

Öncelikle aşağıda görülen grafikte olduğu gibi yatay eksense 1 ile başlayan ve 10 ile son
bulan bir onluk oluşturalım. Bu onluğun kapladığı alanın tamamı %100 olarak belirlenir.

1 10

1 onluk(decade)

%100

Şekil 1.8 Frekans Ekseni ve Onluk(decade)

Şimdi bu onlukta bulunan 1 ile

10 arasında kalan rakamların yatay eksendeki yerlerini
logaritma alarak bulalım. Öncelikle 2 rakamı ile başlayalım. 2 rakamının logaritması;

𝑙𝑜𝑔10 (2) = 0,30

Olacaktır. Bunun anlamı 1 ile 10 rakamları arası %100 olduğundan, bu alanın başlangıçtan
itibaren %30’una denk gelen yer ise 2 rakamının yerleştirileceği konum olacaktır. Aynı
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

şekilde diğer rakamlar içinde aşağıdaki şekilde logaritmaları alınarak, başlangıçtan itibaren
yerleştirilecekleri mesafe % cinsinden hesaplanır. 11

𝑙𝑜𝑔10 (3) = 0,47 → %47

𝑙𝑜𝑔10 (4) = 0,60 → %60

𝑙𝑜𝑔10 (5) = 0,69 → %69

𝑙𝑜𝑔10 (6) = 0,77 → %77

𝑙𝑜𝑔10 (7) = 0,84 → %84

𝑙𝑜𝑔10 (8) = 0,90 → %90

𝑙𝑜𝑔10 (9) = 0,95 → %95

Şimdi elde edilen bu değerler ile onlukta bulunan diğer rakamları uygun şekilde grafik yatay
eksenine aşağıdaki gibi yerleştirelim.

1 onluk(dec)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
%30
%47
%60
%69
%77
%84
%90
%95
%100

Şekil 1.9 Onluk (decade) ve Ölçeklendirilmesi

Artık elde edilen bu onluk ölçüsünden yararlanarak, yan yana yerleştirerek onluk sayısını
istediğimiz kadar çoğaltabiliriz. Aşağıdaki grafikte örnek olarak 3 onluktan oluşan bir yatay
eksen ölçeklendirmesi görülmektedir.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

12

1 onluk(dec) 1 onluk(dec) 1 onluk(dec)

1 2 3 4 5 6 8 10 20 30 40 60 80 100 200 300 500 1000 f(log)

Hz

Şekil 1.10 Frekans Ekseninin Logaritmik Ölçeklendirilmesi

Yukarıdaki grafikten görüldüğü gibi yatay eksen 1 ila 1000 Hz arası frekans aralığı için
ölçeklendirilmiştir. Aynı yöntemi kullanarak, farklı frekans aralıkları içinde ölçeklendirme
yapılabilir. Burada dikkat edilmesi gereken hususlar kısaca şöyledir.

a) Onluklar, 10 sayısının alt ve üst katları ile başlar (örneğin 0,01 Hz – 0,1 Hz – 1 Hz
– 10 Hz – 100 Hz gibi).

b) Herhangi bir onluktan sonra gelen yeni onluk, biten onluğun son sayısının katları
şeklinde devam eder (örneğin biten onluğun son sayısı 1 kHz ise, yeni onluk 1 kHz
ile başlar ve 2 kHz – 3 kHz – 4 kHz şeklinde devam eder).

c) Yatay eksen 10’un alt yada üst katı ile başlamak kaydı ile herhangi bir onluk ile
başlayabilir (örneğin 0,01 Hz – 0,1 Hz – 1 Hz – 10 Hz gibi)

Buraya kadar anlatılan konular ile frekans analizinde kullanacağımız bazı önemli
parametreleri öğrenmiş olduk. Bundan sonra devrelerin frekans karakteristiğini elde etmek
için gerekli olan matematiksel analize başlayabiliriz. Daha önce bahsedildiği gibi
yükselteçlerin kazançları belli bir frekansın üstünde ve/veya belli bir frekansın altında
azalmakta idi. Bu frekanslara sırası ile üst kesim ve alt kesim frekansları isimleri verilmişti.
Şimdi bu kesim frekanslarını bulmak için gerekli analizler ayrı ayrı anlatılacak ve ardından
elde edilen sonuçlar birleştirilerek, toplam frekans karakteristiği elde edilecektir. Öncelikle
alçak frekans analizi ile konuya başlıyoruz.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Yükselteçlerin Alçak Frekans Analizi

13
Yükselteçlerin alçak frekans analizine geçmeden önce, bu konuda bize yararı olduğunu ve
anlamayı kolaylaştıracağını düşündüğümüz, yüksek geçiren (high pass) bir pasif filtre
devresini inceleyelim.

(f)
I R

Şekil 1.11 Yüksek Geçiren Pasif RC Filtre

Yukarıda görülen devrede sistemin gerilim kazancını bulmak için kapalı çevrimden yazılacak
bir çevre denkleminden yararlanabiliriz. Devrede I olarak gösterilen akım değeri;

𝑉𝑖 𝑉𝑖
𝐼= → 𝐼=
⃗⃗⃗⃗
𝑋𝐶 + 𝑅⃗ √𝑋𝐶2 + 𝑅2

olur. Bu akım ile çıkıştaki R direnci çarpılarak, çıkış gerilimi aşağıdaki gibi bulunur.

𝑉𝑖
𝑉𝑜 = 𝐼𝑅 = 𝑅
√𝑋𝐶2 + 𝑅2

Eşitliğin her iki yanı 𝑉𝑖 değerine bölünür ise bu durumda gerilim kazancı;

𝑉𝑜 𝑅
𝐴𝑉 = =
𝑉𝑖 √𝑋 2 + 𝑅2
𝐶

olarak bulunur.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Not: Kapasitif reaktansı (𝑋𝐶 ) ile omik direnç R arasında 90o faz farkı olduğundan,
toplamları aşağıdaki gösterildiği gibi vektöriyel olarak yapılmıştır. 14

XC

Şekil 1.12 Omik Direnç ve Kapasitif Reaktansın Vektöriyel Toplamı

Eğer bu filtre devresinin girişine uygulanan sinyalin frekansı çok yüksek ise bu durumda
kondansatörün kapasitif reaktansı yaklaşık olarak sıfır olacaktır.

1
𝑓 ≅ ∞ → 𝑋𝐶 = ≅0
2𝜋 ⏟
𝑓𝐶
∞

Bu durumda filtre devresinin gerilim kazancı;

𝑉𝑜 𝑅 𝑅
𝑋𝐶 ≅ 0 → 𝐴𝑉 = = = =1
𝑉𝑖 √𝑋 2 + 𝑅2 √0 + 𝑅 2
𝐶

olarak bulunur. Bulunan bu değer filtre devresinin en yüksek kazanç değerine karşılık
gelmektedir.

Eğer devrede 𝑋𝐶 = 𝑅 olursa, bu durumda gerilim kazancı;

𝑉𝑜 𝑅 𝑅 𝑅 1
𝐴𝑉 = = = = = = 0,707
𝑉𝑖 √𝑋 2 + 𝑅2 √𝑅 2 + 𝑅2 √2𝑅 2 √2
𝐶

olacaktır. Dikkat edilirse bu değer en yüksek kazanç olan 1 değerinin 0,707 katıdır ve bu
gücün yarıya düştüğü frekansa karşılık gelmektedir. Dolayısı ile bu değer kullanılarak kesim
frekansı aşağıdaki gibi bulunabilir.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝑋𝐶 = 𝑅
15
ise;

1
𝑋𝐶 = =𝑅
2𝜋𝑓𝐶
eşitliğinden 𝒇 frekansı çekilirse;

1
𝑓 = 𝑓𝐿 =
2𝜋𝑅𝐶

olarak alt kesim frekansı bulunur.

𝑉𝑜 𝑅
𝐴𝑉 = =
𝑉𝑖 √𝑋 2 + 𝑅2
𝐶

eşitliğinden görüldüğü gibi 𝑿𝑪 sıfıra yaklaştıkça (yüksek frekans değerlerinde sıfıra

yaklaşır) gerilim kazancı yaklaşık 1 olarak en yüksek değerine çıkmakta ve orada sabit
kalmaktadır. Diğer yandan 𝑿𝑪 büyüdükçe (düşük frekans değerlerinde artar), gerilim
kazancı azalmaktadır. Bunun anlamı bu filtre devresi düşük frekanslı giriş sinyallerini
zayıflatarak (filtreleyerek) çıkışa yansıtmakta, yüksek frekanslı giriş sinyallerini ise
zayıflatmadan çıkışa yansıtmaktadır, dolayısı ile bu filtreye yüksek geçiren (high pass) filtre
devresi ismi verilmektedir. Aşağıda filtre devresinin frekans karakteristiği gösterilmektedir.

1
0,707

0 fL

Şekil 1.13 Yüksek Geçiren Filtre Frekans Karakteristiği

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Şimdiye kadar genel frekans karakteristiği ve bu karakteristiğin yorumlanmasında

kullanılan bilgiler ile bir yüksek geçiren filtre devresi incelenmiştir. Bundan sonra BJT’li 16
yükselteçlerin alçak frekans analizine geçebiliriz. Aşağıda, kaskat bağlı bir yükselteç devresi
blok şema olarak verilmiş ve analizler bu şema üzerinden yapılmıştır.

1- Alçak frekans Analizi

Ardışıl (Kaskat) bağlı RC kuplajlı yükselteçleri aşağıdaki şekilde temsil edebiliriz. Şekilden
görüldüğü gibi katlar arasında kuplaj kondansatörleri kullanılmıştır.

C1 1. Kat Yü kselteç C2 Vo1 2. Kat Yü kselteç C3

Vi Vo

AV 1 = Vo1 Vo
AV 2 =
RS Vi Vo1
Yüks üz Gerilim Yüks üz Gerilim RL
Kazancı Kazancı

VS

Zi1 Zo1 Zi2 Zo2

Şekil 1.14 RC Kuplajlı Kaskat Bağlı Yükselteç Blok Şeması

Yukarıda verilen ve blok şema olarak gösterilen sistemi basitleştirmek ve analizi

kolaylaştırmak için her bir katı aşağıda gösterilen sistem eşdeğer modeli ile değiştirebiliriz
(Not: sonuçta her katın bir giriş ve çıkış empedansı ile gerilim kazancı vardır ve sistem
eşdeğerinde bu değerler kullanılabilir).

Zo
+ +
Vi Zi AVVi Vo
- -
Zi Zo

Şekil 1.15 Bir Yükseltecin Sistem Eşdeğer Gösterimi

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Şimdi tek kat için sistem eşdeğeri olarak verilen bu devreyi, yukarıda verilen kaskat bağlı
yükselteç devresindeki her kata ayrı ayrı yerleştirirsek, kaskat bağlı yükseltecin eşdeğeri 17
aşağıdaki gibi olur.

C1 Vi Zo1 C2 Vo1 Zo2 C3

+
RS
Z i1 AV1Vi Zi2 AV2Vo1 RL Vo
Vs
-
1. kat 2. kat 3. kat

Şekil 1.16 RC Kuplajlı Kaskat Bağlı Yükseltecin Sistem Eşdeğer Gösterimi

Yukarıda görülen eşdeğer devrede 1, 2 ve 3 ile gösterilen yapıların aynı olduğu görülebilir.
Dolayısı ile herhangi bir katı alıp frekans yönünden incelersek (frekans analizini yaparsak),
sonuçları diğer katlara da uygulayabiliriz. Dikkat edilirse her bir katın daha önce incelenen
Yüksek Geçiren Filtre devresi ile hemen hemen aynı olduğu görülebilir. Buna göre yukarıda
tekrarlayan yapıda elde edilen sistemin tek katını aşağıdaki gibi ele alalım.

C Vo
Zo
I RL
AVNLVi

Şekil 1.17 RC Kuplajlı Kaskat Bağlı Yükselteç Katının Sistem Eşdeğer Gösterimi

Yukarıda verilen
𝐴𝑉𝑁𝐿 yüksüz gerilim kazancı (No Load Voltage Gain) anlamına gelmektedir
ve daha önce yüksüz gerilim kazancı olarak verilen 𝐴𝑉1 ve 𝐴𝑉2 yerine kullanılmıştır. Şimdi
bu sistemin gerilim kazancını bulalım. Not: Sistemin frekans karakteristiği
çıkartılacağından, transfer fonksiyonu yada gerilim kazancı da frekans boyutunda elde
edilecektir. Frekans boyutunda çalışmak için Laplace dönüşümü ve operatöründen
yararlanılacaktır.

Sistem üzerinden yazılabilecek bir çevre denklemi ile çıkış gerilimi aşağıdaki gibi
bulunabilir.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝐴𝑉𝑁𝐿 𝑉𝑖
𝑉𝑜 = 𝐼𝑅𝐿 =
1
. 𝑅𝐿 18
𝑍𝑜 + + 𝑅𝐿
𝐶𝑠

Eşitlikteki paydada bulunan ifadelerin paydaları eşitlenirse;

𝐴𝑉𝑁𝐿 𝑉𝑖 𝑅𝐿
𝑉𝑜 =
𝑍𝑂 𝐶𝑠 + 𝑅𝐿 𝐶𝑠 + 1
𝐶𝑠

olur, eşitliğin her iki tarafı 𝑉𝑖 değerine bölündüğünde sistem gerilim kazancı aşağıdaki gibi
bulunur.

𝑉𝑜 𝐶𝑠𝑅𝐿
𝐴𝑉 = = 𝐴𝑣𝑁𝐿 .
𝑉𝑖 𝑍𝑂 𝐶𝑠 + 𝑅𝐿 𝐶𝑠 + 1

Şimdi bu eşitliği aşağıdaki gibi biraz daha düzenleyelim. Öncelikle paydayı "𝐶𝑠" parantezine
alarak, ardından pay ve paydayı "𝐶(𝑍𝑂 + 𝑅𝐿 )" değerine bölelim.

𝑉𝑜 𝐶𝑠𝑅𝐿
𝐴𝑉 = = 𝐴𝑣𝑁𝐿 .
𝑉𝑖 𝐶𝑠(𝑍𝑂 + 𝑅𝐿 ) + 1

𝑠
𝑉𝑜 (𝑍𝑂 +𝑅𝐿 )
𝐴𝑉 = = 𝐴𝑣𝑁𝐿 . 𝑅𝐿
𝑉𝑖 1
𝑠+
𝐶(𝑍𝑂 + 𝑅𝐿 )

Son bir düzenleme ile eşitliği aşağıdaki gibi yazabiliriz.

𝑉𝑜 𝑅𝐿 𝑆
𝐴𝑉 = = 𝐴𝑣𝑁𝐿 . .
𝑉𝑖 𝑅𝐿 + 𝑍𝑂 𝑆 + 1
𝐶(𝑍𝑂 + 𝑅𝐿 )
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Elde edilen bu eşitlikteki her bir bölümün ne anlama geldiği aşağıdaki eşitlik üzerinde
gösterilmiştir. 19
𝑅𝐿 𝑠
𝐴𝑉 = 𝐴𝑉 (𝑠) = 𝐴
⏟𝑉𝑁𝐿
𝑅 + 𝑍𝑜 𝑠 + 1
𝑌ü𝑘𝑠ü𝑧 𝐿
⏟
𝐴𝑉𝐿(𝑦ü𝑘𝑙ü) ⏟ 𝑜 + 𝑅𝐿 )
𝐶(𝑍
𝑔𝑒𝑟𝑖𝑙𝑖𝑚 𝑘𝑎𝑧𝑎𝑛𝑐𝚤 𝑠𝑝 𝑠𝑖𝑠𝑡𝑒𝑚 𝑘𝑢𝑡𝑏𝑢

Buna göre eğer yukarıdaki eşitlikte bulunan yüklü gerilim kazancını (sistemin orta frekans
bölgesindeki yüklü gerilim kazancı);

𝑅𝐿
𝐴𝑣𝐿 = 𝐴𝑣𝑁𝐿 .
𝑅𝐿 +𝑍𝑂

olarak gösterirsek, eşitlik aşağıdaki gibi kısaltılabilir.

𝑉𝑜 𝑆
𝐴𝑉 = = 𝐴𝑣𝐿 .
𝑉𝑖 1
𝑆+
𝐶(𝑍𝑂 + 𝑅𝐿 )

Elde edilen bu eşitlikte de

1
𝑠𝑝 =
𝐶(𝑍𝑜 + 𝑅𝐿 )

dersek, sistem kazancı aşağıdaki gibi olur.

𝑉𝑜 𝑠
𝐴𝑉 = = 𝐴𝑉𝐿
𝑉𝑖 𝑠 + 𝑠𝑝

Burada gösterilen 𝑠𝑝 , sistem kutbu (system pole) olarak adlandırılır. Görüldüğü gibi
sistemin sol yarı alanda gerçek bir kök değeri vardır. Şimdi bu kutbu frekans boyutuna
taşıyalım.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

1
𝑠𝑝 = = 𝜔𝑝 = 2𝜋𝑓𝑝 20
𝐶(𝑍𝑜 + 𝑅𝐿 )

Bu eşitlikte 𝑓𝑝 değeri yalnız bırakılırsa;

1
𝑓𝑝 =
2𝜋(𝑍𝑜 + 𝑅𝐿 )𝐶

sonucuna ulaşılır. Bulunan bu frekans değeri kutup frekansı, kesim frekansı yada köşe
frekansı olarak adlandırılmaktadır.

Şimdi de daha önce bulduğumuz sistem gerilim kazancını, aşağıdaki gibi frekans boyutuna
taşıyalım.

𝑉𝑜 𝑠
𝐴𝑉 = = 𝐴𝑉𝐿
𝑉𝑖 𝑠 + 𝑠𝑝

𝑉𝑜 (𝑗𝜔) 𝑗𝜔
𝐴𝑉(𝑗𝜔) = = 𝐴𝑉𝐿 (𝑗𝜔)
𝑉𝑖 (𝑗𝜔) 𝑗𝜔 + 𝜔𝑝

Kompleks düzlemde elde edilen bu kazancı, aşağıdaki gibi kutupsal formda yazabiliriz.

𝜔 𝜋 𝜔
𝐴𝑉 (𝜔) = |𝐴𝑣𝐿 |. ⁄𝜃𝑂 + − 𝑡𝑎𝑛−1
√𝜔 2 + 𝜔𝑃 2 2 𝜔𝑃

Not: 𝑗𝜔 sanal sayısı ile 𝜔𝑃 gerçek sayısı arasında 90o faz farkı olduğundan, toplamları
aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi vektöriyel olarak alınmıştır.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

jw 21

wp
Şekil 1.18 Sanal ve Gerçek Sayıların Vektöriyel Toplamı

Burada 𝜽𝑶 , AvL’nin yani orta frekans bölgesindeki kazancının fazıdır, değeri negatif kazanç
değeri için (2k+ 1) 𝜋 , pozitif kazanç için ise 2k𝜋 olacaktır (k= 0, ±1, ±2, ±3 … )

𝐸ğ𝑒𝑟 𝐴𝑉𝐿 𝑛𝑒𝑔𝑎𝑡𝑖𝑓(−) 𝑖𝑠𝑒 (2𝑘 + 1)𝜋

𝜃𝑜 = { → 𝑘 = 0, ±1, ±2, … .
𝐸ğ𝑒𝑟 𝐴𝑉𝐿 𝑝𝑜𝑧𝑖𝑡𝑖𝑓(+) 𝑖𝑠𝑒 2𝑘𝜋

Frekans boyutundaki 𝐴𝑉 (𝜔) ifadesinin modülündeki 𝜔 yerine 𝑓 yazarsak;

𝑓 𝜋 𝑓
𝐴𝑉 (𝑓) = |𝐴𝑣𝐿 |. ⁄𝜃𝑂 + − 𝑡𝑎𝑛−1
2 𝑓𝑃
√𝑓 2 + 𝑓𝑃 2

ifadesi bulunur. Dolayısı ile yukarıda elde edilen ve gerilim kazancının frekansla değişimini
veren her iki eşitlikte aynıdır ve analizde istenilen eşitlik kullanılabilir.

Bu ifadeden görüldüğü gibi 𝑓𝑃 kutup frekansı sabit olmak üzere, girişe uygulanan AC
sinyalin 𝑓 frekansı değiştikçe, sistemin gerilim kazancı ve faz açısı (giriş çıkış sinyalleri
arasındaki) değişmektedir. Bu değişimi anlamak için aşağıdaki varsayımları kullanabiliriz.
Öncelikle genlik yani gerilim kazancı için yukarıdaki eşitliği inceleyelim

𝑓 𝑓
1- Eğer 𝒇 ≫ 𝒇𝒑 => |𝐴𝑉 (𝑓)| = |𝐴𝑣𝐿 |. ≅ |𝐴𝑣𝐿 | = |𝐴𝑣𝐿 | olur.
√𝑓2 +𝑓𝑃 2 √𝑓2 +02

Yani 𝑓 ≫ 𝑓𝑝 için gerilim kazancı yaklaşık olarak sabittir diyebiliriz.

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝑓 𝑓 𝑓
2- Eğer f << fp => |𝐴𝑉 (𝑓)| = |𝐴𝑣𝐿 |. ≅ |𝐴𝑣𝐿 | = |𝐴𝑣𝐿 | olur.
√𝑓2 +𝑓𝑃 2 √02 +𝑓𝑃 2
𝑓𝑃 22

Yani 𝑓𝑃 sabit olduğuna göre, giriş sinyali frekansı olan 𝑓 azaldıkça gerilim kazancıda
𝑓
azalmaktadır. Bu azalış oranındaki her onluk (decade) değişimde 20dB
𝑓𝑃
olmaktadır.

𝑓 𝑓
3- Eğer f = fp => |𝐴𝑉 (𝑓)| = |𝐴𝑣𝐿 |. = |𝐴𝑣𝐿 |.
√𝑓2 +𝑓𝑃 2 √𝑓2 +𝑓2

1
|𝐴𝑉 (𝑓)| = |𝐴𝑣𝐿 |. = |𝐴𝑣𝐿 |. 0,707 olmaktadır.
√2
Bu durumda f = fp olduğunda güç yarıya düşmekte ve kesim frekansında kazanç,
dB olarak orta frekans bölgesi kazancından 3dB aşağıda olmaktadır.

Şimdide aynı metodu giriş-çıkış sinyalleri arasındaki faz farkındaki değişim için
uygulayalım.

𝜋 𝑓
1- Eğer 𝒇 ≫ 𝒇𝒑 => /𝐴𝑉 (𝑓) = ⁄𝜃𝑂 + − 𝑡𝑎𝑛−1
2 𝑓𝑃

𝜋
/𝐴𝑉 (𝑓) ≅ ⁄𝜃𝑂 + − 𝑡𝑎𝑛−1 (∞)
2

𝜋 𝜋
/𝐴𝑉 (𝑓) ≅ ⁄𝜃𝑂 + −
2 2

/𝐴𝑉 (𝑓) ≅ ⁄𝜃𝑂

olur. Yani 𝑓 ≫ 𝑓𝑝 için faz açısı sabit ve başlangıçta (orta frekans bölgesi için)
bulunan gerilim kazancı negatif ise 180o, pozitif ise 0o olmaktadır.

𝜋 𝑓
2- Eğer f << fp => /𝐴𝑉 (𝑓) = ⁄𝜃𝑂 + − 𝑡𝑎𝑛−1
2 𝑓𝑃

𝜋
/𝐴𝑉 (𝑓) ≅ ⁄𝜃𝑂 + − 𝑡𝑎𝑛−1 (0)
2

𝜋
/𝐴𝑉 (𝑓) ≅ ⁄𝜃𝑂 + − 0
2
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝜋 23
/𝐴𝑉 (𝑓) ≅ ⁄𝜃𝑂 +
2
olur.

𝜋 𝑓
3- Eğer f = fp => /𝐴𝑉 (𝑓) = ⁄𝜃𝑂 + − 𝑡𝑎𝑛−1
2 𝑓𝑃

𝜋
/𝐴𝑉 (𝑓) ≅ ⁄𝜃𝑂 + − 𝑡𝑎𝑛−1 (1)
2

𝜋 𝜋
/𝐴𝑉 (𝑓) ≅ ⁄𝜃𝑂 + −
2 4

𝜋
/𝐴𝑉 (𝑓) ≅ ⁄𝜃𝑂 +
4
olmaktadır.

Şimdi elde ettiğimiz bu sonuçlar ile örnek bir frekans karakteristik eğrisi (Bode Eğrisi)
çizelim.

ÖRNEK:

Yukarıda incelenen sistemin orta frekans bölgesi gerilim kazancı 𝐴𝑉𝐿 nin negatif çıktığını
varsayarak, gerilim kazancı ve faz açısının frekansa göre değişimini veren grafikleri
sembolik değerler için çiziniz.

ÇÖZÜM:

Öncelikle hesaplama sonucu bulunan kesim frekansının 𝑓𝑝 olduğunu kabul edelim. Buna
göre yatay ekseni logaritmik ölçeklendirilmiş frekans ekseni ile dikey ekseni dB cinsinden
kazanç ve derece cinsinden faz açısını veren grafikler hazırlanır. Ardından yukarıdaki
kurallar dahilinde grafikler aşağıdaki gibi çizilir.

Gerilim kazancı için;

𝒇 ≫ 𝒇𝒑 → |𝐴𝑉 | = |𝐴𝑉𝐿 | veya |𝐴𝑉 | = 20 𝑙𝑜𝑔10 |𝐴𝑉𝐿 |

𝑓 𝑓
𝒇 ≪ 𝒇𝒑 → |𝐴𝑉 | = |𝐴𝑉𝐿 | veya |𝐴𝑉 | = 20 𝑙𝑜𝑔10 |𝐴𝑉𝐿 | + 20 𝑙𝑜𝑔10
𝑓𝑝 𝑓𝑝

𝒇 = 𝒇𝒑 → |𝐴𝑉 | = |𝐴𝑉𝐿 |0,707 veya |𝐴𝑉 | = 20 𝑙𝑜𝑔10 |𝐴𝑉𝐿 | − 3𝑑𝐵

Faz açısı için (𝐴𝑉𝐿 ’nin negatif olduğu kabul edilerek)

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

24
𝒇 ≫ 𝒇𝒑 =>

𝒇 ≪ 𝒇𝒑 =>

𝒇 = 𝒇𝒑 =>

AV (dB) 20dB/dec
AV L
AV L -3dB

AV L -20dB

0,1fp fp 10f p f(log)

Faz Açısı
(derece)

-270
-225
-180
-135
-90

0,1fp fp 10f p f(log)

Şekil 1.19 Yüksek Geçiren Filtre Bode Grafiği

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

BYPASS(KÖPRÜLEME ) KONDANSATÖRÜNÜN ETKİSİ:

25
Bilindiği gibi yükselteçlerde kondansatör sadece kuplaj amacı ile kullanılmamakta, bunun
yanı sıra köprüleme amacı ile de kullanılmaktadır. Köprüleme kondansatörü, ısıl kararlılık
için konulan kararlılık direnci ile düşen gerilim kazancını tekrar arttırmak için kullanılıyordu.
Diğer yandan köprüleme amacı ile kullanılan bu tip kondansatörlerin kapasitif reaktansları
da frekansa bağlı olarak değiştiğinden, çalışma frekansına bağlı olarak etkinlikleri de
değişmektedir. Yapılacak bu analizde, köprüleme kondansatörünün çalışma frekansına
bağlı olarak değişen etkinliği ve etkisi incelenecektir. Aşağıda köprüleme kondansatörü
kullanılmış tipik bir BJT’li yükselteç devresi görülmektedir ve analiz bu devre üzerinden
anlatılacaktır.

+VCC AC
RC Co Vi b c Vo
R1 Vo
Cİ
RS
RL R1 R2 RC RL
RS Vs V
R2 RE1 e
VS V
RE1
RE2 RB =R1 R2
CE
Ry =RC RL
RE2
CE
ZE

Şekil 1.20 Köprüleme Kondansatörlü Yükselteç ve AC Eşdeğeri

Burada sadece CE kondansatörünün frekans karakteristiğine olan etkisi incelendiği için 𝐶𝑖

ve 𝐶𝑜 kondansatörlerinin etkisi sıfır (kısa devre) kabul edilmektedir. Bu kondansatörlerin
etkisi yukarıdaki kuplaj kondansatörünün etkisi konusunda incelenmiştir.

Eğer devrede Vi noktasına göre VS, RS, R1 ve R2 devresinin Thevenin eşdeğeri alınırsa

𝑉𝑆
𝑉𝑡ℎ = 𝑉𝑖 = .𝑅
𝑅𝑆+ 𝑅𝐵 𝐵

𝑅𝑡ℎ = 𝑅𝑖 = 𝑅𝑆 //𝑅𝐵

olur. Buna göre Thevenin eşdeğeri ile birlikte devreyi yeniden çizersek, aşağıdaki şekli elde
ederiz.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Ri b c 26
Vo
-
Ib
Vi V Ry

e Ie +
RE1

RE2
CE
ZE

Şekil 1.21 Köprüleme Kondansatörlü Yükseltecin Basitleştirilmiş AC Eşdeğeri

Buradan emiter ucunun empedansı (𝑍𝐸 ), aşağıdaki gibi bulunur.

1
1 𝑅𝐸2 .
𝐶𝐸 𝑆
𝑍𝐸 = 𝑅𝐸1 + [𝑅𝐸2 // ] = 𝑅𝐸1 +
𝐶𝐸 𝑆 1
𝑅𝐸2 +
𝐶𝐸 𝑆

𝑆
Pay ve paydayı ile çarparsak
𝑅𝐸2

1
𝐶𝐸
𝑍𝐸 = 𝑅𝐸1 +
1
𝑆+
𝐶𝐸 𝑅𝐸2

elde edilir. Burada 𝑅𝐸1 ‘in paydası eşitlenirse;

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝑅𝐸1 1 𝑅𝐸 + 𝑅𝐸2 𝑅𝐸 + 𝑅𝐸2

𝑆𝑅𝐸1 + + 𝑆𝑅𝐸1 + 1 𝑆+ 1 27
𝐶𝐸 𝑅𝐸2 𝐶𝐸 𝐶𝐸 𝑅𝐸2 𝐶𝐸 𝑅𝐸1 𝑅𝐸2
𝑍𝐸 = = = 𝑅𝐸1 .
1 1 1
𝑆+ 𝑆+ 𝑆+
𝐶𝐸 𝑅𝐸2 𝐶𝐸 𝑅𝐸2 𝐶𝐸 𝑅𝐸2

olarak bulunur. Giriş katından bir çevre denklemi yazılarak 𝑉𝑖 gerilimi aşağıdaki gibi
bulunabilir.

𝑉𝑖 = (𝑅𝑖 + 𝛽𝑟𝑒 )𝐼𝑏 + 𝐼𝑒 𝑍𝐸 = [𝑅𝑖 + 𝛽𝑟𝑒 + (𝛽 + 1)𝑍𝐸 ]𝐼𝑏

Eşitliği "(𝛽 + 1)𝐼𝑏 " parantezine alırsak,

𝑅𝑖 + 𝛽𝑟𝑒
𝑉𝑖 = (𝛽 + 1) [ + 𝑍𝐸 ] 𝐼𝑏
(𝛽 + 1)

𝑅 +𝛽𝑟
𝑖 𝑒
olur. İşlemlerde kolaylık olması bakımından bu eşitlikte bulunan [ (𝛽+1) ] değerine;

𝑅𝑖 + 𝛽𝑟𝑒
[ ]=𝑅
(𝛽 + 1)

dersek, bu durumda eşitlik aşağıdaki gibi yazılabilir.

𝑉𝑖 = (𝛽 + 1)(𝑅 + 𝑍𝐸 )𝐼𝑏

Buradan 𝐼𝑏 akım değeri çekilirse;

𝑉𝑖
𝐼𝑏 =
(𝛽 + 1)(𝑅 + 𝑍𝐸 )

olarak bulunur. Devrenin çıkış gerilimi;

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝑉𝑂 = − 𝛽𝐼𝑏 𝑅𝑌
28

olduğundan, bu eşitlikte yukarıda bulunan 𝐼𝑏 akım değeri yerine konulabilir. Bu durumda

çıkış gerilimi;

𝑉𝑖 𝑅𝑌
𝑉𝑂 = − 𝛽.
(𝛽 + 1)(𝑅 + 𝑍𝐸 )

olur. Bu eşitlikte (𝛽 + 1) ≅ 𝛽 dersek, bu durumda çıkış gerilimi ve gerilim kazancı sırası

ile aşağıdaki gibi bulunabilir.

𝑉𝑖 𝑅𝑌
𝑉𝑂 = −
(𝑅 + 𝑍𝐸 )

𝑉𝑂 −𝑅𝑌
𝐴𝑉 = =
𝑉𝑖 𝑅 + 𝑍𝐸

Elde edilen bu eşitlikte, daha önce bulunan 𝑍𝐸 değeri yerine yazılır ve düzenlenirse;

𝑉𝑂 −𝑅𝑌
𝐴𝑉 = =
𝑉𝑖 𝑅𝐸1 + 𝑅𝐸2
𝑠+
𝐶𝐸 𝑅𝐸1 𝑅𝐸2
𝑅 + 𝑅𝐸1 + 1
𝑠+𝐶 𝑅
𝐸 𝐸2

1
𝑠+
𝑉𝑂 𝐶𝐸 𝑅𝐸2
𝐴𝑉 = = −𝑅𝑌
𝑉𝑖 1 𝑅𝐸 + 𝑅𝐸2
𝑅 (𝑠 + ) + 𝑅𝐸1 (𝑠 + 1 )
𝐶𝐸 𝑅𝐸2 𝐶𝐸 𝑅𝐸1 𝑅𝐸2
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

1
𝑠+ 29
𝑉𝑂 𝐶𝐸 𝑅𝐸2
𝐴𝑉 = = −𝑅𝑌
𝑉𝑖 𝑅 𝑅𝐸 + 𝑅𝐸2
𝑠𝑅 + + 𝑅𝐸1 𝑠 + 𝑅𝐸1 . 1
𝐶𝐸 𝑅𝐸2 𝐶𝐸 𝑅𝐸1 𝑅𝐸2

1
𝑠+
𝑉𝑂 𝐶𝐸 𝑅𝐸2
𝐴𝑉 = = −𝑅𝑌
𝑉𝑖 𝑅 + 𝑅𝐸1 + 𝑅𝐸2
(𝑅 + 𝑅𝐸1 )𝑠 + 𝐶𝐸 𝑅𝐸2

1
elde edilir. Pay ve payda ile çarpılırsa;
𝑅+𝑅𝐸1

1 1
(𝑠 + )
𝑉𝑂 (𝑅 + 𝑅𝐸1 ) 𝐶𝐸 𝑅𝐸2
𝐴𝑉 = = −𝑅𝑌
𝑉𝑖 𝑅 + 𝑅𝐸1 + 𝑅𝐸2
𝑠+
𝐶𝐸 𝑅𝐸2 (𝑅 + 𝑅𝐸1 )

1
(𝑠 +
)
𝑉𝑂 −𝑅𝑌 𝐶𝐸 𝑅𝐸2
𝐴𝑉 = = .
𝑉𝑖 (𝑅 + 𝑅𝐸1 ) 𝑅 + 𝑅𝐸1 + 𝑅𝐸2
𝑠+
𝐶𝐸 𝑅𝐸2 (𝑅 + 𝑅𝐸1 )

Bu eşitlikte aşağıdaki gibi kısaltma yapabiliriz.

𝑉𝑂 𝑆 + 𝑆𝑍
𝐴𝑉 = = 𝐴𝑣𝐾 .
𝑉𝑖 𝑆 + 𝑆𝑃

Bu eşitlikte yapılan kısaltmaların anlamları aşağıdaki gibidir.

−𝑅𝑌
𝐴𝑣𝐾 =
(𝑅 + 𝑅𝐸1 )
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Buradaki 𝐴𝑣𝐾 kısaca, devredeki 𝐶𝐸 köprüleme kondansatörünün kısa devre olduğu

durumdaki gerilim kazancıdır. 30

1
𝑆𝑍 =
𝐶𝐸 𝑅𝐸2
olarak system sıfırını (system zero),

𝑅 + 𝑅𝐸1 + 𝑅𝐸2
𝑆𝑃 =
𝐶𝐸 𝑅𝐸2 (𝑅 + 𝑅𝐸1 )

olarak system kutbunu ifade etmektedir. Sistem gerilim kazancı;

𝑆 − 𝑆𝑍 𝑆 𝑆 − 𝑆𝑍
𝐴𝑣 = 𝐴𝑣𝐾 . = 𝐴𝑣𝐾 . .
𝑆 − 𝑆𝑃 𝑆 − 𝑆𝑃 𝑆

şeklinde yazılarak, sistem sıfırının, sistem kutbu etkisinin tam tersi bir etkiye sahip olduğu
rahatlıkla söylenebilir. Dolayısı ile sistem sıfırı için çizim yapılırken, sistem kutbunun yatay
eksene göre simetriği yani tersi alınacaktır.

Buna göre köprüleme kondansatörünün frekans karakteristiğine iki farklı etkisi olduğu
söylenebilir. Bunlar sıfır ve kutup etkileridir. Sistemin sıfır ve kutup frekansları ise aşağıdaki
gibi bulunabilir.

1 1
𝑠𝑧 = = 𝜔𝑧 = 2𝜋𝑓𝑧 => 𝑓𝑧 =
𝑅𝐸2 𝐶𝐸 2𝜋𝑅𝐸2 𝐶𝐸

𝑅 + 𝑅𝐸1 + 𝑅𝐸2 𝑅 + 𝑅𝐸1 + 𝑅𝐸2

𝑠𝑝 = = 𝜔𝑝 = 2𝜋𝑓𝑝 => 𝑓𝑝 =
𝐶𝐸 𝑅𝐸2 (𝑅 + 𝑅𝐸1 ) 2𝜋𝐶𝐸 𝑅𝐸2 (𝑅 + 𝑅𝐸1 )
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

31
Örnek Uygulama:
Aşağıda görülen kaskat bağlı yükseltecin alçak frekans analizi yaparak baskın olan alt
kesim frekansını () bulunuz. Yaptığınız analiz sonuçlarını kullanarak gerilim kazancının
frekansa göre değişimini veren grafiği alçak ve orta frekans bölgesi için çiziniz.

+VCC 18V

R2 2k R 4 270k
R1 Q2
C2 1uF
330k Q1
C1 C3
Vo
RS 1uF 1uF
R5 RL
1k 2k
2k
R3 CE
Vi V 1k 100uF

Şekil 1.21 Köprüleme Kondansatörlü Yükseltecin Basitleştirilmiş AC Eşdeğeri

Çözüm:
Öncelikle devrenin DC analizi aşağıdaki gibi yapılır.

𝑉𝐶𝐶 − 𝑉𝐵𝐸1 18𝑉 − 0,7𝑉

𝐼𝐵1 = = = 40,23𝜇𝐴
𝑅1 + (𝛽 + 1)𝑅3 330𝑘 + (99 + 1)1𝑘

𝐼𝐸1 = (𝛽 + 1)𝐼𝐵1 = 4,023𝑚𝐴

26𝑚𝑉 26𝑚𝑉
𝑟𝑒1 = = = 6,46𝛺
𝐼𝐸1 4,023𝑚𝐴
𝑉𝐶𝐶 − 𝑉𝐵𝐸2 18𝑉 − 0,7𝑉
𝐼𝐵2 = = = 36,8𝜇𝐴
𝑅4 + (𝛽 + 1)𝑅5 270𝑘 + (99 + 1)2𝑘

𝐼𝐸2 = (𝛽 + 1)𝐼𝐵2 = 3,68𝑚𝐴

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

26𝑚𝑉 26𝑚𝑉
𝑟𝑒2 = = = 7,06𝛺 32
𝐼𝐸2 3,68𝑚𝐴
Devrenin orta frekans bölgesindeki AC analizini yapmak için AC eşdeğer modeli aşağıdaki
gibi çizilebilir.

Vi Vo1 b2 c2
b1 c1

RS I b1 I b2
R1 R2 R4
Vi V
e1 e2
Vo

Z b2 R5 RL

Elektronik-1 dersinde görülen AC analiz bilgilerinden yararlanarak her kat için gerilim
kazançları ayrı ayrı aşağıdaki gibi bulunur. Not: Orta frekans bölgesi için tüm
kondansatörlerin kısa devre oldukları kabul edilmektedir.

𝑉𝑜1 (𝑅2 //𝑅4 //𝑍𝑏2 )

𝐴𝑉1 = =−
𝑉𝑖 𝑟𝑒1

𝑍𝑏2 = 𝛽2 𝑟𝑒2 + (𝛽2 + 1)(𝑅5 //𝑅𝐿 )

𝑍𝑏2 = 698,94𝛺 + 100(2𝑘𝛺//2𝑘𝛺)

𝑍𝑏2 = 100,698𝑘𝛺
𝑉𝑜1 (2𝑘𝛺//270𝑘𝛺//100,698𝑘𝛺)
𝐴𝑉1 = =− = −301,37
𝑉𝑖 6,46𝛺
𝑉𝑜 (𝑅5 //𝑅𝐿 ) 1𝑘𝛺
𝐴𝑉2 = ≅ = ≅ 0,99
𝑉𝑜1 𝑟𝑒2 + (𝑅5 //𝑅𝐿 ) 7,06𝛺 + 1𝑘𝛺
Bu durumda devrenin girişinden, çıkışına olan gerilim kazancı;

𝑉𝑜
𝐴𝑉 = = 𝐴𝑉1 𝐴𝑉2 ≅ −300
𝑉𝑖
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

olarak hesaplanır. Devrenin DC ve AC analizi yapıldığına göre artık alçak frekans analizine
geçebiliriz. 33
Alçak frekanslarda kazancın azalmasına, devreye dışarıdan bağlı kondansatörler neden
olmaktadır. Devrede bulunan kondansatör sayısı kadar kesim frekansı oluşmaktadır.
Dolayısı ile alçak frekans analizinde her bir kondansatörün etkisi ayrı ayrı incelenmekte ve
bir kondansatörün etkisi incelenirken, diğerlerinin etkisiz (kısa devre) oldukları kabul
edilmektedir. Buna göre yukarıda verilen devrede bulunan üç adet kuplaj ve bir adet
köprüleme kondansatörünün etkisi de aşağıda ayrı ayrı incelenmiştir.

𝐶1 ’in etkisi;

Devrenin AC eşdeğer modeli, 𝐶1 kondansatörünün etkisini incelemek için aşağıdaki gibi

devrede sadece 𝐶1 olacak şekilde yeniden çizilir.

Vi C1 Vo1
b1 c1 b2 c2

RS I b1 I b2
R1 R2 R4
Vi V
e1 e2
Vo

Z b2 R5 RL

Yukarıdaki eşdeğer modelde, giriş katında bulunan 𝐶1 kondansatörünün de bulunduğu

yüksek geçiren filtre devresinin kesim frekansı aşağıdaki gibi bulunur.

1 1
𝑓𝐿1 = =
2𝜋(𝑅𝑠 + (𝑅1 //𝛽1 𝑟𝑒1 ))𝐶1 2𝜋(1𝑘𝛺 + (330𝑘𝛺//639,54𝛺))𝐶1
= 9,71𝐻𝑧
Buradan anlaşılacağı üzere 𝐶1 kondansatörü, frekansının altındaki frekansa sahip sinyalleri
zayıflatırken, üstündeki frekansa sahip sinyalleri ise zayıflatmadan geçirmektedir(yaklaşık
kısa devre olmaktadır).

Not: Daha önce incelendiği üzere herhangi bir filtre devresinin kesim frekansı

1
𝑓𝐿 =
2𝜋𝑅𝐶
Formülü ile bulunmakta idi, dolayısı ile bu devre içinde aynı formül üzerinden gidilerek
kesim frekansı belirlenebilir. Bunun için temel prensip devrede hangi kondansatörün etkisi
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

inceleniyorsa yukarıdaki formülde bulunan 𝐶 değeri yerine, o kondansatörün değeri

konulur( yukarıdaki devrede 𝐶1 ). Ardından kondansatör devreden çıkartılarak,
34
kondansatörün bağlı olduğu uçlardan bakıldığında görülen toplam direnç değeri yukarıdaki
formülde 𝑅 yerine yazılarak ilgili kesim frekansı belirlenir.

Yukarıdaki örnekte, 𝐶1 kondansatörü devreden çıkartılır ve kondansatörün bağlı olduğu

uçlardan bakılırsa;

𝑅 = 𝑅𝑠 + (𝑅1 //𝛽1 𝑟𝑒1 )

Direnç değeri görülür, dolayısı ile bu değer kesim frekansını veren genel formülde yerine
yazılırsa daha önce elde edilen;

1 1
𝑓𝐿1 = =
2𝜋𝑅𝐶 2𝜋(𝑅𝑠 + (𝑅1 //𝛽1 𝑟𝑒1 ))𝐶1

eşitliği elde edilir.

𝐶2 ’nin etkisi:

Yukarıda anlatıldığı üzere 𝐶2 ’nin etkisi incelenirken, devrenin eşdeğeri aşağıdaki gibi çizilir.

Vi C2 c2
b1 c1 b2

RS I b1 I b2
R1 R2 R4
i V
e1 e2
Vo

Z b2 R5 RL

Devreden 𝐶2 kaldırılıp, uçlarından bakıldığında görülen direnç olan;

𝑅 = 𝑅2 + (𝑅4 //𝑍𝑏2 )
Değeri, genel kesim frekansı formülünde yerine yazılırsa, 𝐶2 ’nin neden olduğu alt kesim
frekansı aşağıdaki gibi bulunur.

1 1 1
𝑓𝐿2 = = = = 0,47𝐻𝑧
2𝜋𝑅𝐶 2𝜋(𝑅2 + (𝑅4 //𝑍𝑏2 ))𝐶2 2𝜋(75,34𝑘𝛺)𝐶2
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝐶3 ’ün etkisi:
35
Benzer adımlar 𝐶3 kondansatörünün olduğu kat içinde aşağıdaki şekilde tekrarlanır.

Vi b1 c1 b2 c2

RS I b1 I b2
R1 R2 R4
Vi V
e1 e2
C3
Vo

Z b2 R5 RL

1
𝑓𝐿3 = = 78,53𝐻𝑧
𝛽 𝑟 + (𝑅2 //𝑅4 )
2𝜋 (𝑅𝐿 + 𝑅5 // ( 2 𝑒2 )) 𝐶2
𝛽2 𝑟𝑒2

𝐶𝐸 ’nin etkisi:

Daha önce teorik olarak incelendiği üzere 𝐶𝐸 kondansatörü köprüleme kondansatörü

olduğundan, bu kondansatörün iki farklı etkisi olmaktadır. Bu etkiler kutup (pole) etkisi ve
sıfır (zero) etkisi olarak adlandırılmaktadır. Şimdi bu iki etkiyi ayrı ayrı inceleyelim.
Öncelikle devrenin eşdeğeri devrede sadece 𝐶𝐸 kondansatörünün etkisi olacak şekilde
aşağıdaki gibi yeniden çizilir.

Vi b1 c1 b2 c2

RS I b1 I b2
R1 R2 R4
Vi V
e1 e2
Vo

R3 CE Z b2 R5 RL

Sıfır (zero) etkisi:

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Öncelikle sıfır etkisine bakalım. Pratik olarak sıfır etkisinin neden olduğu kesim frekansı
bulunurken daha önce verilen genel kesim frekansını veren formülden yararlanabiliriz. 36
Bunun için devrede bulunan transistör devreden sökülerek, 𝐶𝐸 kondansatörünün uçlarına
bağlı toplam direnç bulunur ve bu değer formüldeki 𝑅 direnç değeri yerine yazılır. Böylece
𝐶𝐸 kondansatörünün neden olduğu sıfır etkisi bulunmuş olunur.

Buna göre transistör devrede yok iken, 𝐶𝐸 kondansatörü uçlarında görülen toplam direnç
değeri;

𝑅 = 𝑅3
Olur. Bu değer genel kesim frekansı formülünde yerine yazılırsa aşağıdaki kesim frekansı
(sıfır etkisi) bulunmuş olur.

1 1
𝑓𝐿𝑧 = = = 1,59𝐻𝑧
2𝜋𝑅𝐶 2𝜋𝑅3 𝐶𝐸

Kutup (pole) etkisi:

𝐶𝐸 ’nin neden olduğu kutup etkisi bulunurken ise bu kez transistör devrede iken 𝐶𝐸 uçlarında
görülen direnç bulunarak, genel kesim frekansını veren formülde yerine yazılır.

Bu durumda transistör devrede iken, 𝐶𝐸 uçlarında görülen direnç;

𝛽1 𝑟𝑒1 + (𝑅1 //𝑅𝑠 )

𝑅 = 𝑅3 // ( )
𝛽1 𝑟𝑒1

olduğundan, 𝐶𝐸 ’nin neden olduğu kutup etkisi (kesim frekansı);

1 1
𝑓𝐿𝑝 = = = 98,84𝐻𝑧
2𝜋𝑅𝐶 𝛽 𝑟 + (𝑅1 //𝑅𝑠 )
2𝜋 (𝑅3 // ( 1 𝑒1 )) 𝐶𝐸
𝛽1 𝑟𝑒1

olarak hesaplanır. Buna göre devrede bulunan tüm kondansatörlerin etkileri ayrı ayrı
incelenmiş ve neden oldukları alçak kesim frekansları bulunmuş oldu. Bundan sonra elde
edilen bu değerler ile frekans karakteristiği çizilecektir.

Öncelikle daha önce bulunan gerilim kazancı ses şiddeti cinsinden aşağıdaki gibi yazılır.

𝐴𝑉 (𝑚𝑖𝑑) = −300
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

37
𝐴𝑉 (𝑚𝑖𝑑)(𝑑𝐵) = 20𝑙𝑜𝑔10 (|𝐴𝑉 (𝑚𝑖𝑑)|) = 49,54 𝑑𝐵 ≅ 50𝑑𝐵
Daha önce bulunan kesim frekansları özet olarak aşağıda verilmiştir.

𝑓𝐿1 = 9,71 𝐻𝑧

𝑓𝐿2 = 0,47𝐻𝑧

𝑓𝐿3 = 78,53𝐻𝑧

𝑓𝐿𝑝 = 88,84𝐻𝑧

𝑓𝐿𝑧 = 1,59𝐻𝑧
Çizim için öncelikle dikey ekseni dB cinsinden gerilim kazancı olan ve yatay ekseni
logaritmik olarak ölçeklendirilmiş frekans ekseni olan grafik üzerinde her bir kesim
frekansının olduğu noktalar belirlenir. Aynı grafik üzerinde her bir kesim frekansının 1 onluk
(decade) aşağısına denk gelen noktalarda aşağıdaki gibi işaretlenir. Dikey eksende ise orta
frekans bölgesi gerilim kazancının dB değerine karşılık gelen noktadan yatay olarak bir
kılavuz çizgisi çekilir.

Av(dB)

x
70

50 x x x xx

30 x x xx

10

-10

-30

-50

-70
0,01 0,1 1 10 100 1K 10K 100K 1M 10M
f(Hz)
0,1fL2 fL1 fLp
fL2 fL3
0,1fLp
0,1fZ 0,1fL3
fZ
0,1fL1
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

38

Daha sonra her bir kesim frekansının (kutup etkileri için) 𝐴𝑉 (𝑚𝑖𝑑)(𝑑𝐵) değerine karşılık
gelen noktasından başlamak üzere, 1 onluk (1 dec) aşağısındaki frekansta ise bu değerden
20dB aşağıda olacak şekilde düz çizgiler çizilerek, her bir kesim frekansının etkisi aşağıdaki
gibi çizilir. Sıfır etkisine sahip kesim frekansları içinse kutup etkisinin tersi olarak, kesim
frekansında 𝐴𝑉 (𝑚𝑖𝑑)(𝑑𝐵) değerinden başlayan çizgi, 1 dec aşağı frekansta ise bu değerden
20dB fazla olan değerden geçecek şekilde çizilir.

Av(dB)

x
70

5047dB x x x xx

20dB/dec
30 x x xx

10

-10

-30

-50

-70
0,01 0,1 1 10 100 1K 10K 100K 1M 10M
f(Hz)
0,1fL2 fL1 fLp
fL2 fL3
0,1fLp
0,1fZ 0,1fL3
fZ
0,1fL1

Yukarıda görüldüğü gibi her kesim frekansının etkisi ayrı ayrı elde edilmiş oldu. Şimdi bu
etkilerin toplamına geçebiliriz. Bundan sonra orta frekans bölgesinden başlayarak düşük
frekanslara doğru geldikçe her bir etkinin vektöriyel toplamları aşağıdaki gibi alınır. Not:
Kırmızı çizgi tüm zayıflatma etkilerinin vektöriyel toplamıdır ve yükseltecin düşük
frekanslardaki zayıflatma oranını belirtmektedir.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Av(dB)
39
x
70

5047dB x x x xx

20dB/dec
30 x x xx

x
10

-10

-30

-50

-70
0,01 0,1 1 10 100 1K 10K
f(Hz)
0,1fL2 fL1 fLp
fL2 fL3
0,1fLp
0,1fZ 0,1fL3
fZ
0,1fL1

Her bir kesim frekansının altında (kutup etkileri için) zayıflatma etkisi 20dB/dec olduğundan
eğer aynı frekans aralığında iki kesim etkisi varsa bunların toplamı 40dB/dec olacaktır, üç
etki olduğunda ise 30dB/dec olacaktır. Sıfır etkisi ise kutup etkisinin tersi davrandığından
eğer aynı frekans aralığında bir kutup ve bir sıfır etkisi varsa toplam etkis 0 (sıfır) db/dec
olacaktır. İki kutup, bir sıfır etkisi varsa toplam etki 20db/dec olacaktır.

Bilindiği gibi 𝑓 = 𝑓𝑝 olduğunda yani her kutup kesim frekansında güç yarıya düşmekte ve
dB olarak kazanç, en yüksek değerinden 3dB aşağıda olmakta idi. Sıfır kesim frekansında
ise tam tersi olarak en yüksek kazançtan 3dB yüksek olmakta idi. Buna göre yukarıda
kırmızı çizgi ile gösterilen toplam bileşkedeki her kutup kesim frekansı için kazanç en
yüksek değerden (bu örnek için 50dB) 3dB aşağıda olacak şekilde, sıfır kesim frekansında
ise 3dB yukarıda olacak şekilde işaretlenir. Daha sonra serbest elle kırmızı kılavuz çizgiyi
izleyerek ve kesim frekanslarında belirlenen kazanç değerlerinden geçecek şekilde nihai
frekans karakteristik eğrisi aşağıdaki gibi çizilir.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Av(dB)

x
40
70

53dB
5047dB x x x xx

20dB/dec
30 x x xx

x
10

-10

-30

-50

-70
0,01 0,1 1 10 100 1K 10K
f(Hz)
0,1fL2 fL1 fLp
fL2 fL3
0,1fLp
0,1fZ 0,1fL3
fZ
0,1fL1

Yukarıda görülen kırmızı çizgi artık incelenen yükselteç devresinin alçak ve orta frekans
bölgesindeki frekansla kazanç değişimini veren frekans karakteristik eğrisi olmaktadır.
Diğer yardımcı çizgiler artık silinerek, aşağıda görüldüğü gibi tüm zayıflatma etkilerinin
toplamı gösterilmiş olur.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Av(dB)
41
70

53dB
5047dB

30

10

-10

-30

-50

-70
0,01 0,1 1 10 100 1K 10K
f(Hz)
fL
Baskın alt kesim
frekansı

Şimdi bu devrenin kazancının yaklaşık olarak sabit kaldığı en düşük frekansı belirlememiz
gerekmektedir. Bunun için grafikte gücün yarıya düştüğü noktanın belirlenmesi
gerekmektedir. Bilindiği gibi en yüksek kazançtan 3dB düşürdüğümüzde elde edilen kazanç
değerinin grafiği kestiği noktaya denk gelen frekans artık Baskın Alt Kesim Frekansı ( 𝑓𝐿 )
olmaktadır. Yukarıdaki şekilde baskın alt kesim frekansı veya bu devrenin çalıştırılabileceği
en düşük frekans 𝑓𝐿 olarak gösterilmiştir. Bu noktanın analitik olarak belirlenmesi ileride
anlatılacaktır, burada sadece grafik üzerinden gidilerek elde edilmiştir. Dikkat edilirse elde
edilen baskın alt kesim frekansının yaklaşık olarak en yüksek değerli kesim frekansına( 𝑓𝐿𝑝 )
eşit olduğu görülebilir. Alçak frekans analizini bitirdiğimize göre artık yüksek frekans
analizine başlayabiliriz.

Yükselteçlerin Yüksek Frekans Analizi

Daha önce bahsedildiği gibi orta frekans bölgesinin üzerine çıktığımızda, belli frekanstan
sonra gerilim kazancının tekrar düşmeye başladığını görüyoruz. Bunun nedenleri olarak
daha önce elektrotlar arası kapasitif değer ve kablolama kapasitif değerleri sayılmıştı.
Bunlara ilave olarak yüksek frekanslarda akım kazancı olan β ’nın azalması da, gerilim
kazancının azalmasına neden olmaktadır. Şimdi sırası ile bu nedenler tek tek incelenecektir.

Yükselteçlerde yüksek frekans bölgesinde gerilim kazancının düşmesinin bir nedeni

transistörün elektrotlar arası iç kapasitif değerleridir. Transistörün tüm uçlarının kendi
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

aralarında gözüken bu kapasitif değerler, üretici firma tarafından kataloglarda

verilmektedir ve genel olarak aşağıdaki gibi sembolik olarak gösterilebilir. 42

c
Ccb

b Cce

Cbe
e
Yukarıda sembolik olarak verilen kapasitif değerler, kataloglarda genelde aşağıdaki verildiği
şekilde adlandırılmaktadır.

Cce=Coeo= Output capaticance at collector with the emiter grounded and the base
open.(Beyzin açık devre, Emiterin şase olduğu durumda kollektör ucunda (şaseye göre)
görülen kapasitif değer)

Cbe=Cibo= Input capaticance at the emiter with the base grounded and the collector open
(Kollektörün açık devre, beyzin şase olduğu durumda emiter ucunda görülen kapasitif
değer).

Ccb=Cobo= Output capaticance at collector with the base grounded and the emiter
open.(Emiterin açık devre,beyzin şase olduğu durumda kollektör ucunda görülen kapasitif
değer).

Bu kapasitif değerler kataloglarda genelde pF olarak verilirken, bazı kataloglarda Cce=Coeo

değerinin verilmediği görülmektedir. Bunun nedeni, bu kapasitenin devrenin çalışmasını
etkilemeyecek kadar küçük olmasıdır. Eğer bu değer verilmez ise (yada katalog bilgileri
arasında yok ise) bu durumda hesaplamalarda dikkate alınmaz (etkisi çok az olduğundan
ihmal edilmektedir).

Elektrotlar arasında görülen bu kapasitelerin devredeki etkisini görmek için, aşağıdaki basit
devreyi inceleyelim.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

VCC 43

RC
RB
Co
Ccb
Ci
Cce
RL
RS CwO
Cbe
vS Cwi

Yukarıda Cwi ve Cwo ile gösterilen kapasiteler, sırası ile giriş ve çıkış uçları arasında görülen
kablolama kapasitif etkileridir (şaseye göre). Bilindiği gibi kapasitif etki iki iletken ile
arasındaki bir yalıtkandan oluşmaktadır ve bu devrede kullanılan ve yan yana giden kablo
ve baskı devre yolları da bu tanım gereği yüksek frekanslarda bir kapasitif etki
göstermektedirler. Yukarıdaki devrenin küçük sinyal AC eşdeğerini çizersek aşağıdaki devre
elde edilir (yüksek frekansta dışarıdan bağlı Ci ve Co kondansatörleri kısa devre olarak
kabul edilmektedir).

+VO
RS

βIb
vS RB βre RC RL CTo
CTi

Devrede görülen CTİ ve CTO kapasiteleri sırası ile giriş ve çıkış uçları arasında görülen
toplam kapasitif etkilerdir ve içlerinde transistörün elektrotlar arası iç kapasitif değerleri ile
kablolama kapasitif değerlerini de barındırmaktadır. Bu noktada dikkat etmemiz gereken
nokta, her iki kapasitif etkininde kat çıkışlarına (CTİ giriş katının, CTO çıkış katının) paralel
1
olarak gelmesidir. Bilindiği gibi bir kondansatörün kapasitif reaktansı 𝑋𝑐 = olarak
2𝜋𝑓𝐶
verilmektedir ve bu devredeki her iki kapasitif etkide frekans arttıkça kısa devreye doğru
gitmektedir. Bunun sonucu olarak frekans arttıkça çıkış geriliminin azalacağı buradan
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

görülmektedir. Dolayısı ile yükseltecin giriş gerilimi aynı kalmakla birlikte, frekans arttıkça

çıkış gerilimi azalacağından 𝐴𝑣 =

𝑉𝑂
gereği gerilim kazancıda azalacaktır.
44
𝑉𝑖

Yukarıdaki devre için giriş ve çıkış toplam kapasitif etkileri aşağıdaki gibi bulunacaktır.

𝐶𝑇𝑖 = 𝐶𝑊𝑖 + 𝐶𝑏𝑒 + 𝐶𝑀𝑖

𝐶𝑇𝑜 = 𝐶𝑊𝑜 + 𝐶𝑐𝑒 + 𝐶𝑀𝑜

Bu eşitliklerde bulunan 𝐶𝑀𝑖 ve 𝐶𝑀𝑜 kapasitif değerleri ise sırası ile Miller giriş ve Miller
çıkış kapasitif etkileridir. Miller kapasitif etkileri gerilim kazançları negatif çıkan yani giriş
ve çıkış sinyalleri arasında 180o faz farkı olan yükselteçlerde görülen bir etkidir ve
kazançları pozitif çıkan yani sıfır fazlı sistemlerde görülmez. Miller kapasitif etkileri kısaca,
yükselteçte kullanılan yarıiletken elemanın (transistör) giriş ve çıkış uçları arasında görünen
ve geri besleme (feedback) kapasitesi denilen kapasitenin, giriş ve çıkış uçlarına olan
etkisidir. Yukarıda örnek olarak verilen devrede gerilim kazancı negatif çıktığından,
devrenin giriş ve çıkışında Miller kapasitif etkisi olacaktır. Şimdi kısaca Miller kapasitif
etkilerinin nasıl hesaplandığına bakalım.

Miller Kapasitif Etkisi

Bilindiği gibi transistörler giriş ve çıkış uçlarının ortak kullanıldığı uca göre üç farklı şekilde
bağlanabilmektedir. Üç terminalli transistörün bir ucu ortak olduğunda, diğer iki ucundan
biri giriş, diğeri ise çıkış olarak kullanılmaktadır. Dolayısı ile transistör hangi bağlantı türüne
sahip olursa olsun giriş ve çıkış uçları arasında bir elektrotlar arası kapasitif değere sahip
olacaktır. Bu kapasitif etki genelde feedback (geri besleme) kapasitesi (Cf) olarak
adlandırılır.

John Milton Miller, 1920 yılında yayınladığı teorem ile yükselteçlerdeki geri besleme
kapasitesinin, yükselteçlerin giriş ve çıkışına paralel birer kapasitif etki yapacağını ve bunun
sonucu olarak ta yükselteç kazancının bu paralel kapasitif etkilerden dolayı yüksek
frekanslarda azalacağını tanımlamıştır. Bu teorem kısaca Miller Teoremi olarak
anılmaktadır.

Yukarıda kısaca denildiği gibi tüm yükselteçler kendi içlerinde geri besleme kapasiteleri
içerir. Bunun anlamı yüksek frekanslarda, çıkış büyüklüğünün bir kısmı, bu geri besleme
kondansatörü ile girişe aktarılır. Giriş ile çıkış sinyalleri arasında (ortak emiterli devre) 180𝑜
faz farkı olduğunda, girişe yansıyan bu çıkış sinyali, giriş sinyalini zayıflatır. Böylece
yükseltecin etkin kazancı azalmış olur. Bu aynı zamanda girişi sinyalinin etkin olarak
yüklenmesi ve giriş empedansının orta frekans aralığına göre oldukça azalması demektir.
Bir başka deyiş ile yükseltecin giriş terminalleri arasında sanki paralel bir kondansatör
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

varmış ve yüksek frekanslarda kapasitif reaktansı azaldığı için giriş empedansını

azaltıyormuş gibi düşünülebilir. 45
Şimdi sıra ile giriş ve çıkışta gözüken bu kapasitif etkileri inceleyebiliriz.

Bu bölümde inceleyeceğimiz kapasitif etkiler sadece giriş genliği ile çıkış genliği arasında
180𝑜 faz farkı olan yükselteçlerde gözükmektedir. Dolayısı ile beyzi ortak veya kollektörü
ortak bağlı yükselteçlerde bu etki görülmez.

a) Miller giriş kapasitif etkisi

Aşağıda giriş ve çıkış uçları arasında kapasitif bir etki görülen yükseltecin blok şeması
görülmektedir.

If Cf

Ii I1
+
A
Vo +Vo
Vi Ri Av=
Vi
-
Zi Ri
A noktasına Kirchoff’un akım kanunu uygulanırsa;

𝐼𝑖 = 𝐼𝑓 + 𝐼1

olur. Bu akım değerleri;

𝑉𝑖 𝑉𝑖 − 𝑉𝑜 𝑉𝑖
= +
𝑍𝑖 𝑋𝐶𝑓 𝑅𝑖

𝑉𝑜
şeklinde yazılabilir. Burada Vo değerini 𝐴𝑣 = den 𝑉𝑜 = 𝐴𝑣. 𝑉𝑖 şeklinde yazarsak;
𝑉𝑖
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

46
𝑉𝑖 𝑉𝑖 − 𝐴𝑣. 𝑉𝑖 𝑉𝑖
= +
𝑍𝑖 𝑋𝐶𝑓 𝑅𝑖

𝑉𝑖 𝑉𝑖 (1 − 𝐴𝑣) 𝑉𝑖
= +
𝑍𝑖 𝑋𝐶𝑓 𝑅𝑖

Eşitliğin her iki tarafı Vi ’ye bölünürse;

1 (1 − 𝐴𝑣) 1
= +
𝑍𝑖 𝑋𝐶𝑓 𝑅𝑖

elde edilir. Denklemi yeniden düzenlersek;

1 1 1
= +
𝑍𝑖 𝑋𝐶𝑓 /(1 − 𝐴𝑣) 𝑅𝑖
1
olur. 𝑋𝐶𝑓 yerine yazılırsa;
2𝜋𝑓𝐶𝑓

1 1 1
= +
𝑍𝑖 1 𝑅𝑖
2𝜋𝑓𝐶𝑓 (1 − 𝐴𝑣)
elde edilir.

Buradan görüldüğü gibi 𝐶𝑓 değeri birimsiz bir katsayı olan (1 − 𝐴𝑣) ile çarpım halindedir.
Dolayısı ile bu yeni kapasitif değere Miller’ın giriş kapasitif etkisi ismini vererek
𝐶𝑀𝑖 = 𝐶𝑓 (1 − 𝐴𝑣) şeklinde gösterilirse, yeni denklem;

1 1 1
= +
𝑍𝑖 1 𝑅𝑖
2𝜋𝑓𝐶𝑀𝑖
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

ve
47
1 1 1
= +
𝑍𝑖 𝑋𝐶𝑀𝑖 𝑅𝑖

elde edilir. Bu denklem giriş empedansının (𝑍𝑖 ), 𝑅𝑖 direnci ile 𝐶𝑀𝑖 kondansatörünün
kapasitif Reaktansının paraleline eşit olduğunu söylemektedir. Yani aslında devrenin girişi
aşağıda görülen şekil halindedir.

+
Vi Ri CMi
-
Zi
Yukarıdaki devrede görüldüğü üzere geri besleme kapasitesi, devrenin giriş uçları arasında
𝐶𝑀𝑖 kapasitif etkisine neden olmaktadır ve bu etkiye Miller’ın giriş kapasitif etkisi
denmektedir.

Değeri ise;

𝐶𝑀𝑖 = 𝐶𝑓 (1 − 𝐴𝑉 )

eşitliğinden elde edilir.

b) Miller çıkış kapasitif etkisi

Geri besleme kapasitesi, yükselteçlerin girişinde olduğu gibi çıkışında da bir etkiye sahiptir.
Bu etkiyi de kısaca aşağıdaki şekil üzerinde inceleyelim.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Cf I3 48

+
Io
Vi Ri +
I2 B Vo
-
Ro -

ZO

Giriş devresinde olduğu gibi çıkış devresindeki B noktasına da Kirchhoff’un akım kanunu
uygulanırsa;

𝐼𝑜 = 𝐼2 + 𝐼3

denklemi elde edilir. Bu denklemi;

𝑉𝑜 𝑉𝑜 𝑉𝑜 − 𝑉𝑖
= +
𝑍𝑜 𝑅𝑜 𝑋𝐶𝑓

𝑉𝑜
Şeklinde yazıp, 𝑉𝑖 yerine 𝑉𝑖 = yazılırsa;
𝐴𝑉

𝑉𝑜
𝑉𝑜 𝑉𝑜 𝑉𝑜 −
𝐴𝑉
= +
𝑍𝑜 𝑅𝑜 𝑋𝐶𝑓

1
𝑉𝑜 𝑉𝑜 𝑉𝑜 (1 − 𝐴𝑉 )
= +
𝑍𝑜 𝑅𝑜 𝑋𝐶𝑓
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

49
elde edilir. Eşitliğin her iki yanı 𝑉𝑂 ’ ya bölünürse;

1
1 1 (1 − 𝐴 )
𝑉
= +
𝑍𝑜 𝑅𝑜 𝑋𝐶𝑓

1 1 1
= +
𝑍𝑜 𝑅𝑜 𝑋𝐶𝑓
1
(1 − 𝐴 )
𝑉

elde edilir. 𝑋𝐶𝑓 yerine konulursa;

1 1 1
= +
𝑍𝑜 𝑅𝑜 1
1
2𝜋𝑓 (1 − 𝐶
𝐴𝑉 ) 𝑓

1
eşitliği elde edilir. (1 − 𝐴 ) 𝐶𝑓 yerine 𝐶𝑀𝑜 yazılırsa;
𝑉

1 1 1
= +
𝑍𝑜 𝑅𝑜 𝑋𝐶𝑀𝑜

olur. Bu denklemi veren devre ise;

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

+ 50
CMo Ro Vo
-
Zo
şeklinde elde edilir. Buradan görüldüğü üzere 𝐶𝑓 geri besleme kapasitesi, yükseltecin çıkış

uçları arasında 𝐶𝑀𝑂 ile gösterilen ve değeri;

1
𝐶𝑀𝑜 = (1 − )𝐶
𝐴𝑉 𝑓

ile verilen Miller’ın çıkış kapasitif etkisine sahip olmaktadır. Giriş ve çıkış katlarında görülen
toplam kapasitif etkiler bulunduğuna göre artık bu devrelerin oluşturduğu alçak geçiren
filtre konusunu incelemeye başlayabiliriz.

Alçak Geçiren Filtre Frekans Analizi

Yukarıda anlatılanlardan yola çıkılarak, bir yükseltecin yüksek frekanstaki eşdeğer
devresinin bir alçak geçiren filtre görünümünde olduğu söylenebilir.

Dolayısı ile tek bir katın incelenmesi, diğer katlarında aynı mantıkla analiz edilebileceğini
gösterecektir.

R
+Vo

AvNLVi
C
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝐴𝑣𝑁𝐿 𝑉𝑖 1
𝑉𝑜 = .
1 𝐶𝑠 51
𝑅+
𝐶𝑠

𝑉𝑖
𝑉𝑜 = 𝐴𝑣𝑁𝐿
𝑅𝐶𝑠 + 1

1
𝑉𝑜
𝐴𝑉 = = 𝐴𝑣𝑁𝐿 𝑅𝐶
𝑉𝑖 1
𝑠+
𝑅𝐶

olur. Buradan görüldüğü gibi sistemin sol yarı alanda gerçek bir kök değeri vardır. Bu
değer;

1
𝐴𝑉 = 𝐴𝑣𝑁𝐿 𝑅𝐶
𝑠 + 𝑠𝑃

ile gösterilen eşitlikten;

1
𝑠𝑃 =
𝑅𝐶

olacaktır. Bu kutbu frekans boyutuna taşırsak;

1
𝑠𝑃 = 𝜔𝑃 = 2𝜋𝑓𝑃 =
𝑅𝐶

1
𝑓𝑃 =
2𝜋𝑅𝐶
olur. Bu frekansa kutup frekansı denir. Yine yukarıdaki kazanç ifadesi frekans boyutunda
yazılırsa;
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

1
𝑅𝐶 = |𝐴𝑣 | 𝜔𝑃 52
𝐴𝑉 = 𝐴𝑣𝑁𝐿 𝑁𝐿
𝑠 + 𝑠𝑃 𝑗𝜔 + 𝜔𝑃
olur. Bu ifadenin kutupsal formu;

𝜔𝑃
𝐴𝑉 (𝜔) = |𝐴𝑣𝑁𝐿 |
√𝜔 2 + 𝜔𝑃 2
faz açısı ise

𝜔
𝜃𝑜 − 𝑡𝑎𝑛−1
𝜔𝑃

olur. Burada 𝜃𝑜 , AvNL ‘nin yani orta frekans bölgesindeki kazancın fazıdır ve değeri daha
önce yüksek geçiren filtre konusunda anlatıldığı gibi bulunabilir.

Yukarıdaki ifadede 𝜔 yerine 𝑓 yazılarak, genlik;

𝑓𝑃
𝐴𝑉 (𝑓) = |𝐴𝑣𝑁𝐿 |
√𝑓 2 + 𝑓𝑃 2

ve fazı ise;

𝑓
𝐴𝑉 (𝑓) = 𝜃𝑜 − 𝑡𝑎𝑛−1
𝑓𝑃
olarak elde edilebilir. Şimdi elde edilen bu eşitlik üzerinden frekansa göre genlik ve faz açısı
değişimlerini inceleyelim. Öncelikle genlik değişimine bakalım.

𝑓𝑃
1- Eğer 𝒇 ≫ 𝒇𝒑 => |𝐴𝑣(𝑓)| ≅ |𝐴𝑣𝑁𝐿 | olur.
𝑓
Yani 𝑓 ≫ 𝑓𝑝 için 𝑓𝑃 sabit olduğuna göre, giriş sinyali frekansı olan 𝑓 arttıkça
𝑓𝑃
gerilim kazancıda azalmaktadır. Bu azalış oranındaki her onluk (decade)
𝑓
değişimde 20dB olmaktadır.

2- Eğer f << fp => |𝐴𝑉 (𝑓)| ≅ |𝐴𝑣𝑁𝐿 | olur. Yani 𝑓 ≪ 𝑓𝑝 için gerilim kazancı
sabittir.

1
3- Eğer f = fp => |𝐴𝑉 (𝑓)| = |𝐴𝑣𝑁𝐿 |. = |𝐴𝑣𝑁𝐿 |. 0,707 olmaktadır.
√2
Bu durumda f = fp olduğunda güç yarıya düşmekte ve kesim frekansında kazanç,
dB olarak orta frekans bölgesi kazancından 3dB aşağıda olmaktadır.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Şimdide aynı metodu giriş-çıkış sinyalleri arasındaki faz farkındaki değişim için
uygulayalım. 53
𝜋
1- Eğer 𝒇 ≫ 𝒇𝒑 => /𝐴𝑉 (𝑓) = ⁄𝜃𝑂 − olur.
2

2- Eğer f << fp => /𝐴𝑉 (𝑓) = ⁄𝜃𝑂 olur.

𝜋
3- Eğer f = fp => /𝐴𝑉 (𝑓) = ⁄𝜃𝑂 −
4

olmaktadır.

 ’nın Frekansla Değişimi

BJT akım kazancı olan 𝛽 sıcaklıkla olduğu gibi frekansla da değişmektedir. Bu değişim
kendini yüksek frekansta göstermekte ve değeri frekans arttıkça azalmaktadır. Şimdi bu
değişimi aşağıda şeması verilen ve 1969 yılında İtalyan bilim adamı L.J.Giacoletto
tarafından önerilen BJT yüksek frekans eşdeğer devresi üzerinden inceleyelim:

Not: Bu model Giacoletto veya yüksek frekans hibrit 𝜋 modeli olarak da anılmaktadır.

Rbb ı Ib ı
Cbıc Ic
b b C
+
Vb e ı
rπ Cb eı gmVbıe ro
_
e e

BJT Yüksek Frekans Hibrit 𝜋 Modeli (Giacoletto Modeli)

BJT’nin yüksek frekanstaki akım kazancını bulmak için öncelikle yukarıdaki eşdeğer
devreden Ib ve Ic akımlarını bulmalıyız. Kollektör akımını oluşturmak için ise çıkış yani C-
E arası kısa devre edilirse aşağıdaki model elde edilir.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

54
Rbbı Ib bı Cbıc Ic C
b
+
Vbıe rπ Cbıe gmVbıe ro
_
e
e

C noktasına Kirchhoff akım kanunu uygulanır ise;

Vb′ e
g 𝑚 Vb′ e =
1
+ 𝐼𝐶
𝑠Cb′ c

𝐼𝐶 = g𝑚 Vb′ e − 𝑠Cb′ c Vb′ e

𝐼𝐶 = (g𝑚 − 𝑠Cb′ c )Vb′ e

olarak bulunur. b′ noktasından Ib akımının rπ, Cb′ e ve Cb′ c , paralel empedansı üzerinden
geçtiği görülebilir. Buna göre;

1 1 1 1
rπ //𝑠C //𝑠C = 1 1 1 = 1
b′ e b′ c + 1 + 1 +𝑠(Cb′ e +𝑠Cb′ c )
rπ rπ
𝑠C ′ 𝑠C ′
b e b c

olur. Bu empedans uçlarında Vb′e gerilimi olduğundan;

Vb′e Vb′e
I𝑏 = =
1 1 1
rπ // // + 𝑠(Cb′e + 𝑠Cb′c )
𝑠Cb′e 𝑠Cb′c rπ
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

1
I𝑏 = Vb′e [ + 𝑠(Cb′e + 𝑠Cb′c )] 55
rπ

𝐼𝐶
olarak bulunur. Akım kazancı olduğundan, bu iki eşitlik olan;
I𝑏

𝐼𝐶 Vb′e (g 𝑚 − 𝑆Cb′c )
ℎ𝑓𝑒 = =
I𝑏 V ′ [ 1 + 𝑆(C ′ + 𝑆C ′ )]
be r be bc
π

g 𝑚 − 𝑠𝐶𝑏′𝐶
ℎ𝑓𝑒 =
1
+ 𝑠(Cb′ e + 𝑠Cb′c )
rπ

olarak bulunur . Pay ve paydayı rπ ile çarparsak;

g 𝑚 rπ − 𝑠Cb′c rπ
ℎ𝑓𝑒 =
1 + 𝑠(Cb′e + 𝑠Cb′c )rπ
Buradan,

Cb′c
g 𝑚 rπ (1 − 𝑠
)
g𝑚
ℎ𝑓𝑒 =
1 + 𝑠(Cb′e + 𝑠Cb′c )rπ

𝐼 1 𝑉
yazılabilir. Bilindiği gibi g 𝑚 =𝑉𝐶 ≅ 𝑟 𝑣𝑒 rπ = 𝛽 𝐼𝑇 = 𝛽𝑟𝑒
𝑇 𝑒 𝐶

olduğundan, bu değerler yukarıdaki denklemde yerine yazılırsa;

Cb′c 1
(1 − 𝑠 1 ) 𝑟 . 𝛽𝑟𝑒
𝑒
𝑟𝑒 (1 − 𝑠Cb′c 𝑟𝑒 )𝛽
ℎ𝑓𝑒 = =
1 + 𝑠(Cb′e + 𝑠Cb′c )𝛽𝑟𝑒 1 + 𝑠(Cb′e + 𝑠Cb′c )𝛽𝑟𝑒
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Olur. frekans boyutunda 𝑠 = 𝜎 + 𝑗𝜔 olduğundan, sinüsoidal sinyal için 𝑠 = 𝑗𝜔 alınır ve

bu değer yukarıdaki eşitlikte yerine yazılırsa; 56

(1 − 𝑗𝜔Cb′c 𝑟𝑒 )𝛽
ℎ𝑓𝑒 =
1 + 𝑗𝜔(Cb′e + 𝑆Cb′c )𝛽𝑟𝑒
elde edilir. Bu eşitlikte

1
𝜔𝑍 =
Cb′ e 𝑟𝑒

ve

1
𝜔𝛽 =
(Cb′e + 𝑆Cb′c )𝛽𝑟𝑒
denilir ve yerine yazılırsa;

𝜔
(1 − 𝑗 )
𝜔𝑍
ℎ𝑓𝑒 = 𝜔 .𝛽
(1 + 𝑗 )
𝜔𝛽

eşitliği elde edilir. Buradan görüldüğü gibi BJT’nin orta ve alçak frekans bölgesindeki akım
kazancı olan 𝛽, frekansın fonksiyonu olarak değişmektedir. Şimdi bu değişimi farklı
frekanslar için inceleyelim.

Yukarıda görüldüğü gibi sistemin bir sıfır, birde kutup etkisi vardır. Sıfır etkisinin neden
olduğu kesim frekansı;

1
𝜔𝑍 = = 2π𝑓𝑧
Cb′e 𝑟𝑒
1
𝑓𝑧 =
2π𝑟𝑒 Cb′c
olur. Kutup etkisi ise;

1
𝜔𝛽 = = 2π𝑓𝛽
(Cb′e + 𝑆Cb′ c )𝛽𝑟𝑒
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

1
𝑓𝛽 = 57
2π𝛽𝑟𝑒 (Cb′e + Cb′c )

olur. Bu iki denklemde her zaman 𝛽𝑟𝑒 (Cb′e + Cb′c ) ≫ 𝑟𝑒 Cb′c olacağından, yine her

zaman 𝑓𝑧 ≫ 𝑓𝛽 olacaktır. Yani 𝑓𝛽 yüksek frekansta baskın konumda olacaktır. Şimdi

yukarıda elde ettiğimiz akım kazancının frekansla değişim fonksiyonunu farklı frekanslar
için inceleyelim.

𝜔
(1 − 𝑗 𝜔 )
𝑍
ℎ𝑓𝑒 = .𝛽
𝜔
(1 + 𝑗 𝜔 )
𝛽

Eğer 𝜔 < 𝜔𝛽 𝑖𝑠𝑒 (𝑎𝑦𝑛𝚤 𝑧𝑎𝑚𝑎𝑛𝑑𝑎 𝜔 < 𝜔𝑍 𝑜𝑙𝑢𝑟);

𝜔
𝑗 ≅0
𝜔𝑍
ve yine

𝜔
𝑗 ≅0
𝜔𝛽
olarak alınabilir. Bu durumda;

(1 − 𝑗𝑂 )
ℎ𝑓𝑒 = .𝛽 = 𝛽
(1 + 𝑗𝑂 )

olur ki, bu aralıkta akım kazancı , transistörün orta frekans bölgesindeki akım kazancına
eşit olur.

Eğer 𝜔𝛽 < 𝜔 < 𝜔𝑍 𝑖𝑠𝑒;

𝜔
𝑗 ≅0
𝜔𝑍

olarak alınabilir. Bu durumda denklem;

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

(1 − 𝑗𝑂 ) 𝛽
ℎ𝑓𝑒 =
𝜔
.𝛽 = 𝜔 58
(1 + 𝑗 𝜔 ) 1+𝑗
𝛽
𝜔𝛽

𝜔 𝜔
olur. Burada ≫ 1 𝑖𝑠𝑒 ( < 1 𝑜𝑙𝑑𝑢ğ𝑢 𝑑𝑢𝑟𝑢𝑚𝑑𝑎)
𝜔𝛽 𝜔 𝑍

𝛽 𝜔𝛽 2𝜋 𝑓𝛽 𝑓𝛽
|ℎ𝑓𝑒 | ≅ 𝜔 = 𝛽. =𝛽 =𝛽
𝜔 2𝜋𝑓 𝑓
𝜔𝛽

olmaktadır. Buradan görüldüğü gibi 𝑓 değeri 𝑓𝛽 kesim frekansından daha büyük

olduğunda, ℎ𝑓𝑒 değeri azalmaktadır. Eğer ℎ𝑓𝑒 değerini dB cinsinden yazarsak 𝑓 ’in
𝑓𝛽 ’dan her 10 kat artışında (1 dec), ℎ𝑓𝑒 20 dB azaldığını görebiliriz.

Bu aralıktaki bir diğer parametrede Kazanç Bant genişliği çarpımıdır (Gain, Band Width
Product - 𝑓𝑇 ). Bu değer BJT akım kazancının 1’e düştüğü frekans olarak tanımlanır, yani;

𝑓𝛽
|ℎ𝑓𝑒 | = 𝛽 =1
𝑓𝑇

𝑓 = 𝑓𝑇 = 𝛽𝑓𝛽
olmaktadır.

Eğer transistör Beyzi ortak bağlantıda kullanılıyorsa, bu durumda akım kazancı 𝛼

olacağından, bu akım kazancının kesim frekansı da aşağıdaki gibi bulunur.

Bilindiği gibi

𝛼
𝛽=
1−𝛼
olduğundan, bu değer daha önce bulunan kesim frekansında aşağıdaki şekilde yerine
yazılırsa;

1 1
𝑓𝛽 = = 𝛼
2𝜋𝛽𝑟𝑒 (𝐶𝑏′𝑒 + 𝐶𝑏′𝑐 ) 2𝜋 𝑟 (𝐶 ′ + 𝐶𝑏′𝑐 )
1−𝛼 𝑒 𝑏 𝑒
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

59

1−𝛼
𝑓𝛽 =
2𝜋𝛼𝑟𝑒 (𝐶𝑏′ 𝑒 + 𝐶𝑏′𝑐 )

Burada;

1
𝑓𝛼 =
2𝜋𝛼𝑟𝑒 (𝐶𝑏′ 𝑒 + 𝐶𝑏′𝑐 )

dersek, bu durumda;

𝑓𝛽 = (1 − 𝛼)𝑓𝛼

olur. Kazanç bant genişliği çarpımı ise;

𝑓𝑇 = 𝛼𝑓𝛼

olacaktır.