NG6NNGU

s66 2015

cAc BIEN BOI NGU AM LJCH SU

Vffi Vf¥C T~0 TU TIENG VItT
GS.TS V0 DU'C NGHIEU

Abstract: This paper deals with words formed by changing ch.J,ster initials of
words recorded in A. de Rhodes' Dictionarivm Annnamiticvm Lvsitanvm, et Latinvm
ope in 17th century. For example, blt;~t > bqt- lqt- tr(lt- trqt idt; t/6£1 > tr6ng-
tr6ng Mng; m/at > /at - nhat;.. . Also, it deals with words formed by changing
initials or cluster initials of other words recorded in other dictionaries, eg. bu6n -
mu6n; bun - mun; ma- Ia- nha; tr~ch (chQch) - l~ch ...
What we found is that historical phonetic changes of the Vietnamese language
contributed to its word formation. Historical changes of initials or cluster initials of
words can resulted in formation of new words. However, these are not morphological
or regular changes like morphological change of Indo-European languages.
Key words: initial, cluster initial, historical phonetic change, word formation,
morphological change.
1. Din nhjp dieu nay cAn duqc phan tich va ki~m
chirng. Tru6c h~t cht1ng ta phan tich
Tron_r mQt s6 cong trlnh nghien IDQt vai thf dl,l.
c(ru ve tieng Vi~t, S\f hi~n di~n ctia
nhilng nh6m tir nhu: bu6n - muJn, a) Xet quan h~ giii'a hai tir bu6n
, /..
trong - long, tr6i - 16i, du - nhu, quu - va muon ta thay:
vu, bQt - phQt - tr~t - P~ ! . . . dl tirng ThU nh§t, Tit i1iJn Annam - Lusitcm -
duqc de c~p ho~c phan L :, h. m:ieu tA Latinh ctia A. de Rhodes (1651) ghi
Ia nhiing k~t qua ctia hi~n tuqng "bi~n ahai IDl,lC tir rieng bi~t: buJn - muJn.
fun ~o tir". Hi~n tuqng nhihlg bi~n Am <tAu ctia hai tir nay phat sinh tir
d6i ngil' fun Uch si:c dful ~n hinh thanh cimg mQt ngu6n gBc. Cac nghien ct:ru
nhilng tir m6i (coi nhu duqc "phai ijch si:c ngil' fun ti~g Vi~t [6b] cho bi~t:
sinh" ra) vira c6 quan h~ ve nghia 1~ mQt ...
trong so/.. C<tCA ~
nguon /..
goc '
cua A
am
vira c6 lien h~ ve m~t lich si:c ngil' fun <tAu /m/ trong ti~ng Vi~t ngay nay Ia
v6i tir c6 tnr6c d6 (dUQ'c coi Ia tir gBc) ph\1 fun • /6/ Proto Vietic. Am •/6/ nay
Ia mQt th\lc t~. nhung phan tich, giai (theo phl,lc nguyen ctia G. Diffloth
thich cho duqc nhilng m5i quan h~ [13a], [13b]; M. Ferlus [18a], [18b];
trong cac nh6m tir d6 Ia cong vi~c Nguy~n Tai cAn [6b]; Nguy~n Van
rAt phuc ~p. N~u n6i ring c6 nhilng LQ'i [7] ciing oon duqc ph\lc nguyen Ia
bi~n d6i ngil' fun lich si:c ctia ti~ng Vi~t *f'b/ (theo [13]; [19]; [17] ho~c •nbl
da lam hlnh thanh nhilng tir m6i, thl (theo [11]; [16]; [18a]). Nghien c(ru
4 Ngon ngli
so sanh viet - Muemg cho tMy S\l
bien dbi c\ia • /6/ Proto Vietic da cho
ta /m/ trong tieng Viet va /b/ trong
tieng Muemg ngay nay. S\l tAn ~
song song cua /b/ va /ml a m(>t c~p
song thuc mu6n - bu6n, la m(>t trong
nhUng truemg hqp hiem hoi di~n ra:
ket quA bien dbi */6/ (la /m/, lbf) cling
duqc luu giil' a c~p song thuc nay.
Thu hai, kha nrutg • /6/ bien dbi
cho ta /b/, /m/ va ~ nen (nhOng) song
thfrc nhu mu6n - bu6n c6 the duqc
bo blanh- bo din; mo din- bo (din);
b6 nhin - m6 din,· b6 blin - m6 din
moi nhoi I mui nhui - bui dui;
mui dui - bui nhui; bui nhui - mui dui
mo nau - bo nau
mo han - bo han
mo cuen (quan)- bo cuen
Thu tu, v~ m~t nghia, hi~n nay,
bu6n biSu thj nghia "Cam thdy cAn
pMi lam viec gi d6 cdo co the doi hoi,
kh6 nen nhin dUQ'C)", thf d\1: bu6n ngti,
bu6n non, bu6n cum .. . ; con mu6n
biSu thi nghia "Cam thdy c6 S\l doi
h6i (v~ tam If, tinh cam hay sinh H)
lam m(>t viec gi ho~ c6 cai gi", thf d\1:
nha nha bu6n mu6n khoc, chi mu6n
nghi a nha, com ch&ng mu6n an ...
Nhu v~y, c6 the hinh dung: tir
m(>t tir gbc c6 ph\1 am dAu • /6/, am
nay da bien dbi, dua den /b/, !rnl, lam
hinh thanh hai tir c6 v6 ngil' am khac
nhau, c6 nghia tucmg t\l nhau. Cht'mg
c6 tM duQc xem nhu hai tir d&g nguyen.
b) Hai tir trcmh - lcmh
ve m~t ngil' am, hai tir nay tucmg
frng v6i tir gBc t/anh duqc ghi trong
Tir iliin Annam - Lusitan - Latinh.
TA hqp am dAu tl- cua t/anh da bien
dbi theo hai hu6ng va cho hai ket quA.
sa 6 nim 2015
cling cA them bing nhUng song thuc
c6 bl-, ml- duqc ghi nh~ bing chil'
qJ,c ngil' 1rong TU ilibz Annam - Luritan -
Latinh, trong cac vrut ban viet bing
chil' qubc ngil' the ld XVII, XVIII,
XIX 1 nhu: m/9- b/9, midm- blam,
mltm - bltm, mlil- bla 2.
Thu ba, ngoai cac ngil' lieu tren
day, chting tOi thdy Tu ilii n Annam -
Lusitan - Latinh con ghi ~ 10 song
thfrc c6 chua b - m c\ia 5 tir: bu nhin,
bui nhui, b6 nau, b6 han, b6 quan:
--+ [bu nhin]
--+ [bu nhin]
--+ [bw nhui]
--+ (bui nhui]
--+ [(cu) nau]
--+ [b6 hon]
--+ [b6 quan]
Hu6ng thu nhAt, tl- bi~n ct6i "hoa due"
thanh It) (tr), dAn den ket qua tremh,
gibng nhu tlen --+ tren, tlong--+ trong,
tlzmg --+ tnmg, tleo --+ treo, tlau --+
trau .. . Hu6ng thu hai, tl- f\!Og yeu
tb dfrng tru&c (tien tb) t, con yeu tb I
duqc gin I~i. dful den ket qua /anh,
gi6ng nhu tl9n -~ l9n,· tliu tlo --+ liu
lo, t/pn ---. lv•i Trai qua thOi gian,
ca hai c4mg, minh va /anh d~u cling
tfm ~; va trong tieng Viet ngay nay,
cht'mg l~p thanh m(>t nh6m g6m hai
tir, c6 lien quan v&i nhau v~ nghia
(tucmg t\l nhau), c6 phAn vfut gi6ng
nhau va am dAu CUa cht'mg c6 lien M
ve m~t lich Slr v&i nhau.
Ve I$ nghia, Tu iliin tidng Vi~t [3]
ghi nh~: Tranh: "T\l rcri ch6 sang
m(>t ben de kh6i 13m vu6ng nhau, kh6i
va vao nhau"; con lanh: "ROi xa di
de tranh ngum nao do ho~c cai gi d6
coi Ia khong hay cho minh".
Cac bi~n dAi. .. 5
Ro rang, tranh va /cmh c6 net tri~n ctia tiSng Vi~t, c6 nhii'ng bi~n
tucmg dbng vcri nhau vS nghia: "T\l dBi ngii' fun lich sir da lam cho tir m(>t
lam cho (minh) khong g~p phai- cai tir g6c ban <tAu, phai sinh ra (nhii'ng)
khong hay/ khong t6t" ; nhung hai tir tir mcri. Cac tir Ay c6 quan M vm nhau
nay khac nhau vs s6 hrQ'Ilg nghia tir ca vS m~t ngii' nghia lful m~t ngii' fun.
V\[ng, ve kha nang k~t hqp cu phap. Nhii'ng biSn dBi ngii' fun lich sir nhu
Thi d1,1, ta n6i: tranh bao, tranh vo dua v~y c6 th~ duqc xem nhu c6 gia tri
g~p vo dua, tranh hom, tranh dich ~o tir ("phai sinh" tir).
khung b6, phong tranh b~nh s&i, lanh 2. K~t qui khio sat
n(ln ... nhung khong n6i: */anh bao,
*lanh vo dua gqp vo dua, *lanh hom, 2.1. Khi khao sat cac song thuc,
*/anh dich khung b6, phong */anh k~t hqp phan tich quan M vS nghia
b~nh s&i, *tranh nqn ... vm cac phan tich ve m~t bi~n d6i ngii'
Tit m(>t tir g6c tlanh con duqc
am lich sir CUa chll.ng, chll.ng toi thAy
c6 th~ ~p hqp duqc nhiSu nh6m tir
ghi nh~ ro rang trong tir dien thS ki va giai thich dUQC quan h~ dbng nguyen
XVII, do S\f biSn d6i ngii' fun lich sir CUa cac tir trong cac nh6m d6. Trucrc
6 fun dAu ctia n6, da dfui dSn S\f "phai hSt, chu.ng toi thu th~p va khao sat
sinh" ra hai tir dbng nguyen tranh nhii'ng nh6m tir c6 the da hinh thanh
va Ianh dang tbn 41i trong tiSng Vi~t tir m(>t tir g& c6 fun dAu Ia t6 hqp phv
hi~n nay.
fun con duqc ghi chic chin trong Tu
Nhii'ng hi~n tuQ'Ilg nhu v~y cho aiin Annam - Lusitan - Latinh Dum
tMy, ta c6 the n6i, trong ti~n trinh phat day Ia k~t qua cv thS.
blai -+ giai (tai), trai
blai (nui -) -+ /ai, trai
blai -+ giGi/ rai, trai
blay -+ bay, giay, tray, lay
blan -+ tran, /an
b/qt -+ bqt, /qt, trqt, trqt /at
blau -+ trau, /au
biN tie -+ tre, gie, te
bl~o -+ tr~o, gi~o
bl~t -+ b~t, ph~t, tr~t, s?t
bMc b/ac -+ luc lac, troc trac
blUe blac -+ luc liic, troc trdc
blue bliic -+ luc liic, tr:Jc trdc
tluc t/ac -+ /Uc liic, true trdc
bloc -+ ·hoc, 16c, troc, gioc
blou (blong) -+ giong, long
blui -+ trui, lui
mlat -+ /at, nhat
t/anh -+ tranh, /anh
6 Ngon ngii sA 6 nAm 2015
tlao (tlong) -+trong, long (- den)
tlen -+ tren
tleo -+ treo, leo
tleu -+ treu, leu
t/9c -+ tr9c, tr9c /6c
t/9n t/qo -+ tr9n fr(lo, 19n l(lo
t/6f1 (tl6ng) -+ tr6ng, tr6ng I6ng
bl6c -+ boc,
.1 .1
troc
t/(11 -+ tru(Tf, su(Tf, tu(Tf, tr(Tf /61
Nguyen tic thu ~P dS c6 duqc kha nhiSu, da c6 ca nhiing nghia phai
danh sach tren day Ia: sinh rieng, nhu lOt - nhat.
a) Chi xet rieng cac tir g6c c6 2.2. M6 rQng quan sat sang cac
t6 hqp fun ddu bl-, pi-, ml-, tl- duqc ngu6n ng\1' li~u khac, ngoai nhiing tu
ghi nl$1 ro rang trong Tu diin Annam - c6 hinh thai g6c duqc ghi ch~c ch~
Lusitan- Latinh. trong Tu diin Annam - Lusitan - Latinh
b) Khong thu ~P nhihlg ~P doi nhu neu tren, chl1ng toi tra ngdu nhien
rna ngay nay c6 mQt ~g chi duqc mQt vai tir diSn [3]; [4]; [5]; thl thu
coi Ia bien thS ng\1' fun trong phucmg th~p them duqc mQt s6 nh6m tlr rna
ng\1', m~c du cac bien thS d6 c6 thS ket qua phan tfch cho th!y chl1ng c6
da c6 S\1' khac bi~t ft nhiSu v€ nghia the da duqc hinh thanh do S\f bien
va kha nang ket hqp, ho~t dQng ng\1' d01 . t~o hQ'P am
~. cua " d~au cua. nht'l-
uug tlr'
phap ... thf d\l nhu: tr&u - gi&u, trdng- g6c tucmg ll1lg. Neu khao sat ki tren
gidng, !&m - nh&m, /anh - nhanh, ga di~n rQng thl cMc ch~ nhiing nget
tr6ng- ga s6ng... , t:rU mQt vai truemg li~u thu{>c I~ nhu thS se thu th@ dtrQC
hqp d~c bi~t da c6 nhtl'ng khac bi~t khong phai Ia ft. Thi d\l:
bet, rret thiJn, xen
lanh, nhanh toi, rroi, Ioi, thai
/em, /em nhem trang, lang
mem, !em nhem, tr~ch (ch~ch), l~ch
rna, Ia, nha troi, loi
nha,da trtti, trtti lui
ten, th~n. (tra) tren (ftlt, rttt, sttt, tttt, thttt
Nguyen tic thu ~P va kiSm tra 2.3. Ben c~ nhiing nh6m tll'
cac nh6m tll' nay Ia: tren oo sa cac hi~n . c6 the da hinh thanh do bi~n d6i CUa
d~g va quan h~ ngu nghia, ng\1' fun cac t6 hflP phtt am d&u, con c6 the
cila chfulg, ta c6 thS so sanh, tai l~p c6 ca nhtl'ng nh6m duqc gia dinh la
dbng nguyen, hinh thanh do S\l biSn
hinh thai tir g6c cila ch(mg c6 chua
d6i cila phtt am d&u (dan). D\fa tren
t6 hqp fun ddu b/-, m/-, tl- va hinh
cac song thuc thu th~p dugc, ch(mg
dung, phan tfch duqc S\1' hinh thanh toi gia dinh ch(mg Ia nhiing tir dbng
CUa cac tlr trong nh6m. nguyen: trong m5i song thuc, tir nay
Cac bi~n dAi•••
da duqc phat sinh til til kia, hoJc ca
hai da phat sinh til mQt til thir ba. DB
Idem ch(mg va khing djnh gia thuy~t
ru\y, chfulg toi kiBm tra qua cac phan
tich v~ quan h~ lich sir giil'a cac am
d!u clia chfulg va Idem ch(mg qua
nhiing bi~n d6i ngit am ijch sir da dUQC
nghien Ctlu va XclC dtnh [6b]. Thf d1,1:
a) bu&n - mu6n, bun - mun, bqm -
m&m;
b) tit - xit, tom - xoai, toqc - xoqc,
foe- xoe;
c) bam - vam, b&m - v&m, b&ng -
v&ng, b6ng - v6ng, biu - vfu, b6c -
v6c, bt,~m - vt,~m, bung - vung;
d) phdy- vdy, ph(Jt- VQf, ph¢- Vt,lf;
e) f<>P - d()p, tem - dem,
tang- dang;
t) chang - giang, ch&ng - gi&ng
g) cang - gang, c6p - g6p, Ice -
ghe, kim (D) - ghim (D), cai - gai,
cong-gong.
2.4. v~ qua trlnh bi~n d6i clia
cac t6 hqp ph\1 am c6 c6 am 16ng r,
I (nhu: bl-, pi-, kl-, kr-, ml-, tl- ...),
trong ljch sir ti~ng Vi~t, cac kM nAng
bi~n d6i clia chfulg c6 the la [14]:
t. t. .._-.(..,.
- R\l11g yeu tO uuu~, gtU yeu w
·~
- R\lllg y~u tA sau giil' ySu tA tru6c
- "Hoa due'' thanh mQt am khac
(bl-+ /j/, tl-+ /tj, ml-+ /Jll'i.
- Am ti~t hoa, m~i am ti~t giil'
mQt y~u t6 6
•
- Hai, ba tA hqp oo the trUng nh@
vao v6i nhau; n6i each khac, chfulg
bi~n d6i va dBng quy v6i nhau.
7
Thl,lc ra, cac hu6ng biSn d6i neu
tren day khong phai chi don gian va
luon luon c6 tinh chAt "dcm tuySn''
nhu v~y. M~i t6 hqp c6 the c6 nhiing
kSt qua biSn d6i rieng, hinh thanh theo
duemg hu6ng rieng, nhung cfing c6
khi kSt qua biSn d6i clia chfulg trimg
nh~p vao v6i nhau. Thf d1,1: bl- bien
d6i cho ta /j/ (biai [qua] -+ giai}',
nhung /j/ nay da trU.ng nh?p v6i /tj
(kSt qua biSn d6i til ltll) tren ph~
vi toan qu6c (thi d1,1: trang - giang,
tr&u - gi&u, tr&ng - gi&ng .. .) , nen giai
da biSn d6i hoan toan thAnh trGi; a mQt
vai til con giil' hru tich thi /j/ da biSn
chuyen thanh lzl (dai tai, dai mit... ).
qm - dt.ea. ~ kMc, ron c6 mQt th\l'C t8 quan
trQng nil'a la: ban than cac t6 hqp ph\1
am d6 c6 the biSn d6i theo huang dBng
quy v6i nhau. Ki8m tra ngil' li~u duqc
ghi trong mQt s6 til diBn, tir Tit iliin
Annam - Lusitan - Latinh tr6' xuoi cho
dSn nay va cac ngtt li~u hw quan trong
each ghi am dQC clia chil' Nom, cac
ngil' li~u tiSng dia phucmg, chfulg ta
c6 the th!y: dSn thS ld xvn, tiSng Vi~t
con cac t6 hqp ph\1 am pi-, kl-, bl-,
ml-, tl-; trong d6 pi- va kl- chi con
t. +A
sau3. tAn ~i mQt each rAt mo nh~t 8 va vao
thai gian d6,pl- da dBng quy v6i bl-;
4
.
bl- cfing c6 nhiing biSn d6i dBng quy
v6i tl-, ml-; con kl- thi da biSn d6i dBng
quyv6itl-([14]; [17]; [2]; [lOb]).
Chinh vi thS, mQt s6 trong cac
kSt qua biSn d6i clia bl- val ho~c pi-,
tl-, ml-, kl-, ml- c6 th€ cimg xu!t hi~n
trong nhiing chu~i tir rna nhln ~ ngoru,
tuang nhu chfulg khong lien quan gi
8 Ngon ngil sA 6 nim 2015
den nhau. Thi d\1, Dqi Nam qu&c am
t¥ vi [4] ghi til tem /em: (lem luac,
vAy va, khong s~ch s~- tr. 966) va til
bu /em (trong m\lc til lu6c; bu /em bu
zu6c - tr. 602); TU diin Annam - Luritan -
Latinh ghi d~g blon ngot (noi blon
ngot: n6i xAu ngum .khac khi v~ m~t,
n6i len lut) thl Vi~t Nam fll aiin [5]
ghi nh~ ton ngot (n6i kheo leo de
cho nguOi ta d~p long); hi~n nay, til
nay da bien chuyen thanh (?) ton hot.
bloc --+
bl(lt --+
blay --+
tlofl --+
*tl¥t --+
*mlil --+
*tloi --+
3. Phan tfch
E>B c6 th~ lam ro hem vAn~ '1JMi
sinh" tU theo each duqc trlnh bay ~n
tren, chting tOi phan tich S\l hlnh thAnh
(phai sinh) mot sa nh6m nhu sau:
3.1. Mot sa nh6m til hinh thanh
do bien dai ta hqp ph\1 am d!u
3.1.1. Boc, Zoe, troc, gioc
Tu aiin Annam - Lusitan - Latinh
ghi ~ ID\IC tU "bloc. S011 bloc ra".
a day, ta c6 thB thAy: bl- CUa bloc da
bien dai, f\Ulg /- cho ta hoc (thf d\1:
s011 hi hoc ra), f\lllg b- cho ta Zoe (thi
d\1: tucmg v6i hi Zoe tirng mimg). b/-
ciing bien dai thAnh /j/ theo quy l~t
chung (giang nhu blang --+ giang,
blanh --+ gianh, bldu --+ gidu ...) dB
cho tagioc (thi dw n6i cum gi6c cMy).
Ket quA ctia cac bien dai ngft am
lich sir nhu trlnh bay tren day, tru&c
het, da dfut den nhiing tlr ngfr am khac
nhau; va khi nhrmg til ngfr am Ay duqc
sir d\IOg dB biBu hi~n (nhiing) nghia
khac nhau thl chting tr6 thanh nhiing
tir m&i trong ngon ngil'. Qua trinh c:t!n
dSn nhiing tU m6i nhu thS, mang tinh
chAt CUa mot qua trlnh phai sinh tir.
Thf d\1:
hoc - Zoe - troc - gioc
bt,lt, /qt, trt,lt, trt,lt it1t
bay - giay - tray - lay
tr6ng, tr6ng Mng
fr¥1, r¥1, S¥1, f¥1, th¥t
mil - Ia- nhil
toi - troi - loi - thoi
Hinh thAi troc 6 day buoc chting
ta phai nghi t&i hai kha n!ng. Thu
nhAt, bl- da bien dai thanh /j/ (gioc)
va ljl cta bien chuyBn, tn'mg nh~p vao
1tJ (bien dai tir tl-) trong p~ vi toan
qu& (giang nhu cac song thuc blai --+
giai - trai, blo --+ gio - tro, blau --+
gidu - trdu .. f va chota troc. Th(r
hai, troc hinh thAnh tir mot hinh thai
c6 am dAu tl- (*tloc); va do bl-, tl-
bien dai theo hu&ng d5ng quy, nen
troc da gia nh~p vao chu6i tir nay,
dang th(ri /tj dllQ'C phat am vm /j/ trong
phucmg ngu B~c, cho ta gioc. Tuy
nhien, v6i S\I hi~n di~n d!y dti ctia
b6c, loc, gioc, rue la c6 d!y du ca b-,
1-, j-, ch\mg tOi thien vS giai thich theo
kha n!ng thu nhAt: bloc --+ hoc, loc,
gi6c, troc.
cac bi~n ttai.•.
M~t khac, ch\mg toi nghieng v8 kha n!ng thu nhdt con vi ngay trong Tit
aiin Annam - Lusitan - Latinh cfing da ghi nh~ nhiing song thuc ch1rng
S\1' bi~n d6i d6ng quy gifra tl- v6i bl- h!c d6 dang di~n ra, ho~c c6 ca qhiing
song thuc chua bl- va It) (tr) nhu:
[nguoi con trai] blai- tlai
[trat] blat- tlat
[(ca) trich] blich - tlich
[ct'un] blang - t/ang
[trQn] ti(Jn - bi(Jn
[h!c Hie] blue blac !bl6c
blac - tluc t/ac
[(d6i) tra] bla- tra
L~ c6 nhOng tru<mg hQ'P, Tit aiin
Annam - Lusitan - Latinh ghi bl-, ho~
bl- song song v6i tl- nhung ngay nay
l~i chi t6n ~ ~g It) (tr). Thf dv, tir
di~ nay ghi cac tir b/61 (moz), t/61 (moz),
blon (dun vao), bl6t(ngay), bi(Jn, (ma)
blcri (ma trcri) ... Theo thong I~ thi bl-
se di d~n ;jl (gi) nhung cac hinh thai
g6c bl6t, blon, blot, bi(Jn, blai da khong
di d~n d~g ch\mg ta cho dQ'i: c6 ljl,
rna di d€n d~g c6 It):
Tit aiin Annam - Lusitan - Latinh
da ghi nh~ ma trcri.
Dgi Nam qudc am (f! Vi [4] ghi:
fran (xen vao, dut vao, x6 vao); tr(Jn
(v~n toan, nguyen v~n, khong c6 ti
tich, chung cimg); trot (trQn v~n, chung
cimg, cathay); tr6t (W ra); ma trcri ...
Vi~t Nam If! aiin [5] ghi: tron
(xen vao, dUt vao); tr(Jn (lQn, v~n, toan);
tr6t (trQn v~n); tr61 (tr8 ra nhu rni~ng
lon); ma trcri ...
Tit aiin tiing Vi~t [3] khong ghi
tron; tr61 (moi); nhung ciing ghi tr9n;
trot; ma trcri.
3.1.2. Bay, tray, giay, lay
Tit aiin Annam - Lusitan - Latinh
ghi nl$1 "blay idm ao: Ao tbfu:n btm".
9
to
[(cai) ban] blan- tlan
[trat] b/et - t/et It/at, I trat
[ton h6t] blon ng6t- tlon ngofu
[tr6] tl6- bl6
[tr&t (rnoi)] t/61- b/61
[rna troi] ma blcri - ma trcri
[ trcr (v8)] bl6'- tr&
C6 the thdy r~g: bl- CUa blay f\lllg
1- cho ta bay, f\lllg b- cho ta lay. Tir
giay hlnh thanh do bi€n ct6i am ctAu
bl- (clia bldy) ~ ;jl.
S\1' hi~n di~n clia tray khi€n ta
nghi tcri hai kha niing: m<?t Ia, tray
hlnh thAnh tir *tidy vi tl- bi€n d6i cho
ta It); hai Ia, tray hinh thAnh tir blay
do k~t qua bi~n d6i clia bl- thanh ljl
trong phuang ngfr Bic da trimg ~P
vm It) bi€n dbi tir tl- trong ph~ vi
toan qu6c (gi6ng nhu cac song thuc
blang bl6i ~ giang gi6i - triing tr6i,
blai ~ giai - trai, blo ~ gio - fro,
blau ~ gidu - trdu, ... ). Tuy nhien,
vi a day c6 ~g bay nen chting toi
nghieng v8 kha niing thu hai: blay ~
giay - tray. M~t khac, S\I hinh thanh
clia tray 6 day, c6 the duqc giai thich
tuang t\1' nhu giai thich v8 tr6c trong
nh6rn b6c, l6c, tr6c, gi6c ben tren.
3.1.3. Tru(lf, su(lf, tu(Jt
Tit aiin Annam - Lusitan - Latinh
ghi nl$1 "tl¢: Truqt. Tl¢ chin: Chan
bi truqt trong ch5 tran nh~y. Tr(Jt:
cimg rn<?t nghia". C6 th~ cho r~g:
tl- clia tl(J( f\lllg 1- cho ta tu(lf. tl- d6
ciing bi~n d6i thAnh It) de cho ta tru(Yf.
10
Bi~n d6i tucm~ (rng It)- I~ nhu: (ga)
1r6ng - (gar song, (con) lrao - (con)
sao, (cai)· lr(/0 - (cai) S(/0 ... cho ta
quan M dBng nguyen gifta tir su¢
v6i tir tru¢ ...
3.1.4. Ma, Ia, nha
Trong tiSng Vi~t thS ki XVII, t6
hqp ml-, mnh- c<'>n t6n ~ nhu hai biSn
thS, dUQC ghi nl$1 trong Tu diin Annam -
Lusilcm - Latinh (mnhJm -mldm, mnhi-
mit). Th\IC t8 cho thfty: ml- c6 the f\lllg
am l6ng & ~ m-. Chinh Tir diin Annam-
Lusitan - Latinh da ghi di~u m\y qua
hai c~p tir mac n6i - m/ac n6i; mqc
ng¥a (nh(lc ng¥a), c6 nguili n6i mlqc;
va tir hen mlql duqc ghi trong tir dien
d6 thi nay da thanh hen mgt. Ngil' li~u
tiSng Vi~t hi~n ~ va cac phucmg ngil'
ciing cho tMy: ml- c6 the f\lllg m- cho
ta /- nhu trong c.ac t:rtrOng hqp 6 phuong
ngft Tnmg va Nam: ml¢ ~ lql, mliii ~
/iii ... ; ml-, mnh- c6 the biSn chuyen
thanh nh- nhu trong cac truemg hqp
a phucmg ngil' Bic: mlal ~ nhal;
mlol~ nh61 ...
Nhu v~y, tir cac ~g me}, za, nha,
ta c6 the khoi ph\lC ~g gfx; CUa ch(mg
Ia • mla va hinh dung qua trinh hlnh
thanh cac tir nay nhu sau:
*ml- clia *m/Cr. f\lllg m- chota 10;
f\lllg /- cho ta ma.
*ml- biSn d6i thanh IJl/ (nh), cho
ta nha.
3.1.5. Tr~ch (ch?ch), l?ch
Trong Tu aiin Annam - Lusilan -
Latinh khong ghi ~ hinh thai *1/?ch,
nhung cac hinh thai tr?ch I ch?ch, l?ch
gqi y cho chu.ng ta khoi ph\lc hinh
thai g5c • ll?ch. C6 the hinh dung qua
trlnh bien d6i ngfr am lam hlnh thanh
Ngon ngii' sa 6 nam 2015
cac tir a day nhu sau: *II- cua *ll?ch
f\lllg 1-, chota l?ch. *tl- biSn d6i thanh
It), cho ta tr?ch. IV clia tr?ch c6 the
duc;rc phat am thanh lei, cho ta ch?ch
trong rAt nhiSu phucmg ngii.
3.1.6. Tn,Jt, 1111, sttl, lttl, lhttl
Trong Tu aiin Annam - Lusilan -
Latinh khong ghi nl$1 hinh thai *llttt,
nhung cac hinh thai (111!, 1111, Sttl, fttl,
th~.JI gqi y cho chtmg ta khoi ph\lc
hinh thai g5c *1/ttt va hinh dung S\1'
bien d6i ngfr am d1n den hlnh thanh
nen ch(mg nhu sau.
*tl- clia *llttt biSn d6i thanh It),
cho ta trttl. *tl- ciing c6 the f\lllg /-,
cho ta hlnh thai lttt. A.m dAu t- a lttt
c6 the b~t hcri h6a thanh It'I va cho
ta th~.Jt. Am dAu It) clia trttt c6 the bi~n
chuyen sang 1~1 theo kiSu cua (ga)
tr6ng - (ga) s6ng, (con) trao - (con)
sao, (cai) lr(/0- (cai) S{/0, tru{ll- SU(ll ...
cho ta hlnh thai StJt. D~n luc;rt minh,
I~ clia StJt c6 the biSn chuySn sang lrl
theo kieu CUa sa - ra, sdu - rdu ... va
cho ta hlnh thai 1111.
3.2. Nhiing nh6m tir hlnh thanh
do biSn d6i clia ph\1 fun dAu (dcm)
3.2.1. Bu6n- mu6n, bun- mun,
b(lm -m&m
S\1' hlnh thanh cac nh6m tir nay
c6 the duqc giai thich Ia do bi~n d6i
CUa am dAu *161 cho ta am dAu lbl va
lml hi~n nay, nhu chu.ng toi da phan
tfch t{li ffi\lC 1. a tren.
3.2.2. Tit- xit, toai- xoai, IO(IC-
XO(IC, toe - XOe
S\1' hlnh thanh cac nh6m tir nay
c6 the duc;rc giai thfch Ia do bi~n d6i
clia fun dAu *lsi~ It/.
Cac bi~n dAi•••
3.2.3. Bam- vam, b&m- v&m,
b&ng - v6ng, b&ng - v6ng, biu - viu,
b&c - v6c, b~m - v~m, bung - vung
Sv hlnh thanh cac nh6m tir nay
a
c6 th~ c6 nguyen do qua trinh xat
h6a, bi~n d6i /b/-+ /v/. Tu tliin Annam -
Lusitan - Latinh con ghi ro d~g xat
h6a chua hoan thanh clia tl'r v6c la bv6c
(bv6c 11 /iy. C6 nguOi n6i bv6c. M9t
bv6c) cimg v6i hang lo~t tir khac ma
a d6, am ddu b- ctia chfulg ciing con
2
dang tren duemg xat h6a: b{lt bviJ
(w;lt va), bwi (va ao), bvii (va, tat),
bv{lch (v{lch ra) ... (Tu tliin Annam-
Lusitan - Latinh ghi 94 ffi\lC tir c6 am
bv- nay).
Nguqc 1~, c6 nhflng tir trong Tu
tliin Annam - Lusitan - Latinh ghi
nh~ c6 am dAu la bv-, nhung v~ sau
nay, bv- trong cac tir d6 da khong di
h€t qua trinh xat h6a ctia minh, ma
vfut giu nguyen /b/. Thi d\1: ru&i bvliu
(ru&i bau), bvam nhau (bdm nhau),
bvJi h& (b6i h6) ...
3.2.4. Phdy - vdy, phpt - vpt,
ph~t- v~t
Sv hlnh thanh cac nh6m tir nay
c6 th~ c6 nguyen do a qua trinh xat
h6a, va c6 thephdy, phpt, ph~t da duqc
xat h6a theo bi~t 1~ ctia (an) phung,
ph& (tay).. . cUI1g v6i vdy, vpt, ~~ ~o
thanh cac song thuc.
Ki~m tra trong Tu tliin Annam -
Lusitan - Latinh, chUn.g ta se tMy nhflng
hlnh thuc "xat h6a chua xong" bvili
(vdy! v&'y), (an) bv(l (an v~ng), bqt
bv(J (vqt va), bv6 tay (v6 tay) ... Chinh
(an) bv~ chota an v~ngl an phung;
va ~ bi~t la bqt bva cho ta phqt phil,
w;lt va ngay nay .. .
11
325. T()JJ-d;Jp, fl.Ja-dl.m. tiing-diing
S\1' hlnh thanh cac nh6m tir nay
a
c6 th~ c6 np,uyen do qua trinh xat
h6a, bi~n doi It!-+ lzl.
31.6. Chang- giang, chJng- gi&ng
S\l hlnh thanh cac nh6m tir nay
c6 th~ c6 np,uyen do a qua trinh xat
h6a, bi~n doi /c/-+ /j/.
3.2. 7. Cang - gang, cop - gop,
ke- ghe, kim (D)- ghim (D), cai- gai,
cong-gong
S\1' hlnh thanh cac nh6m tir nay
a
c6 th~ c6 np,uyen do qua trinh xat
h6a, bi~n doi /k/-+ /y/.
4. Thio lu'n va nh'n xet
4.1. Cac bi~n d6i lich sir clia ph\1
am ddu ti~ny Vi~t da dua l~i nhieu
kSt qua, ca ve m~t ngfr am, am vi hoc
lfut m~t nr V\lllg va ng{l' phap. Nhin
vao toan be) h~ th6ng, ta thay hang
lo~t song thuc, trong d6, mQt thanh
t6 duqc coi la hinh thai ctia tir chuful,
c6 tinh phB bien, con hlnh thai kia
dUQ'C coi la hinh thai mang tinh phucmg
ngft, chi phB bien trong phucmg ngu
~ phuong ngft xa hQi. Thi d\1: nhanh-
/anh, 101 - nhm, trang - giang, trm -
gim, trpn - /pn, nhip - dip. nhung -
giungl dung, nh6- gi6! d6 ... Nhflng
hinh thai mang tfnh phucmg ngu nhu
the, ve can ban, chi la nhflng chtrng
tich CUa cac bien dBi ve ~t lich sir
ctia ngu am tieng Vi~t. Nguqc l~i,
nhfrng nh6m/ song thuc nhu: /at - nhat,
nha - da, bu&n - mu6n, bun - mim,
b~m - mdm... ho~c trpc - trpc 16c,
bqt - /qt - trqt - trqt zdt, ma - Ia - nha,
da thvc S\f g6m
tru(J1 - su(J1 - tu(J1 . . .
nhflng tir rieng bi~t,khac nhau, m~c
du chfulg vira c6 lien h~ ve m~t ngu
_
am, 1~ vira c6 lien h~ ve ~t y nghia
v6i nhau.
12
4.2. Trong s6 cac k~t quA bi~n
d6i ngil' am c6 y nghia va m~t 4 ~0
sinh" tir, c6 nhfrng truemg hQ'P di~n
bi~n tit phuc 4tp. V1 v~y, nhiing nh6m
tir duqc coi h\ da hinh thanh tir mc;>t
tir g6c, c6 the gam hai, ba, Mn tir ho~
nhiau hem. H~ quA Ia, c6 nhiing nh6m
tir, quan h~ 4to sinh trong nc;>i bQ clia
chl!ng c6 the duqc giru thich, phan. tfch
theo hem mc;>t each, nhdt Ia 6 nhfrng
nh6m ma c6 nhiau k~t quA bi~n d6i
lich su da di~n ra theo huemg dang
quy vao v&i nhau.
Ch~g h~, phan tfch nh6m cac
tir bQt, phQt, trQt, sQt choog ta c6 the
thdy: it nhdt nh6m nay c6 t&i 4 tlr.
Hinh thai tir g6c clia nh6m duqc ghi
ro trong Tit aidn Annam - Lusitan -
Latinh 6 ID\IC tlr bl~t, ng6i bl~t va
giai thich nghia:"ngai tren g6t chan.
Le hlet: f)i bBn chan nhu meo, l~t".
ve m~t ng(i' am, c6 the th!y ~g:
bl- clia bl~t f\lllg 1- cho ta bQt. Am dAu
b- c6 the bi~n chuyen sang Iff, cho ta
hinh thai phQt vi trong xu th~ xat h6a,
lbl bi~n chuyen thanh lvl nhung ciing
c6 truemg hQ'P xat h6a theo mc;>t bi~t
1~ thanh If/ nhu: bong - phong, banh -
phanh13 ••• Hai tlr: trQt - sQt trong nh6m
nay la k~t qua CUa S\l bi~n chuyen ltj-
1~1 nhu 6 cac c~p tir tru(JI - su(JI, (ga)
tr6ng- ~a) s6ng ... S\l hi~n di~n clia
trQt khien choog ta phai nghi t&i hai
kha n&lg: mc;>t la, k~t qua bi~n d6i clia
bl~t le ra c6 am dAu ljl da bi~n chuyen
thanh trQt trong ti~ng Vi~t hi~n d~i,
giBng nhu giai - trai, gi&u - tr&u, giting-
triing ... , hai la tr~t da hlnh thanh tit
mc;>t hlnh thai g6c c6 am dAu la *tl-
(*tlet), va hai hinh thai: bl~t. *tl~t da
bi~n d6i, dang quy, cho ta cac tlr bQt,
phQt, trQt, sQt vita c6 lien M v&i nhau
(tuemg tv) va nghia, 1~ vira c6 lien
Ngon ng& sA 6 nam 2015
M vm nhau ve m~t lich su aam dAu.
Rieng lit, c6 the cho ring tit nay la
k~t qua CUa S\l bi~n d6i, f\lfig thanh
t6 dtrng tru&c clia bl- (ho~c *tl-) 14 •
V1 the, trong s6 cac bi~n d6i ijch
su <ifu1 den hlnh thanh nhiing tit khac
nhau nhu neu tren, choog toi phan
bi~t hai lo~i bi~n d6i: mc;>t la nhiing
bi~n d6i da tf\lc tiep dful dSn S\l "t{lo
sinh" tit; hai Ia nhfrng biSn d6i dang
quy tir nhfrng ngu6n g6c khac, dua
ket qua clia s\f bi~n d6i d6 vao nh6m
chu khong phai k~t quA d6 da duqc
sinh ra cimg ngu6n g6c vm cac tU khac
trong nh6m. Thi d\1, khi phan tich
nh6m tir tai - trai - lai - thai - thai
lai, ta th!y: tuy khong thdy hinh thai
g6c nao duqc ghi trong cac tlr dien
hi~n 00, nhung cac nghien CUu ve ljch
su ng\1' am tit~ng Vi~t va ban than nh6m
tlr nay gqi y cho cht1ng ta c6 th~ khoi
ph\lc mc;>t hinh thai g6c clia chl!ng la
*tlai. Tren C(J sa CUa *tlai, ta c6 the
hlnh dung qua trinh bi~n d6i ngil' am
lam cho cac hinh thai d6 nay sinh nhu
sau: *tl- ctia • tlai f\lllg 1- cho ta tai,
f\lfig t- chota lai. *tl- bi~n d6i thAnh
It) chota trai. *tl- f\lllg 1- con t-va
t- d6 b~t hoi h6a bien thAnh lt'l cho
ta thai. Rdt c6 the qua trinh am ti€t
h6a clia *tl- cimg v&i b~t hoi h6a ctia
t- da lam phat sinh thai lai.
Tuy nhien, v!n de hlnh nhu khong
phai chi c6 v~y. Neu xem xet d~n tit
phai nua, thi phai nghi tai vi~c khoi
ph\lc mc;>t d~g g6c c6 *pi- Ia *plai;
va *plai da bien d6i, dang quy vao
v6i. *tlai (do *pi- dang quy v&i *b/-
va chl!ng dang quy vm *tl-, nhu ch(m~
toi da trinh bay SO lUQ'C ben tren ve
m6i quan h~ bien d6i dang quy giua
w
cac hQ'P ph\1 am d6). Qua trinh bi~n
d6i ctia *pi- chota phai va qua trlnh
Cac bi~n d8i••.
d6ng quy cua n6 v6i *bl-, *tl- da 4\o
nen nh6m tai, trai, /ai, thai, thai /ai
(phat sinh tir *tlaz) va phai (phat sinh
ru *plai) . .
Trong vAn d~ dang duqc trinh
bay a day, di~u chling roi quan tam
hang diu la nhU:ng bi~n d6i lich su a
ta hqp ph\1 am diu da dfut d~n S\l ''4\o
sinh" tir va quan h~ trl!C ti/p ''phai
sinh" tir; con vi~c nhitng k~t quA bi~n
d6i tir nhiing ngu6n khac nhau (thf
d\1 nhu tir phai [<*plai] gia nh~p vao
nh6m tai - trai - lai - thai - thai lai
khong hinh thanh tir ctmg ngu6n g6c
[*tlai] v6i cac tir d6, rna hinh thanh
tir ngu6n g6c *plai, thi se duqc xem
xet trong mQt khuon kh6 r9ng hon:
khuon kh6 cua phuong di~n CUa t6
cht:rc tir V\lllg: cac nh6m til tucrng II!
(paronym - c6 ngfr am tuong t\l nhau
vac6quanh~ v6inhau v~ nghia) [lOa].
4.3. Nhu v~y, n€u hinh dung m<)t
each th~t don gian thi qua trinh bi~n
d6i ngfr am (C\1 the 6 day }a bi~n d6i
cua cac ph\1 am d!u va t6 hqp ph\1
am d!u) dfut d~n qua trlnh 4\0 sinh
tir m6i, da di€n ra nhu sau: Til' mQt
tir ngit am T c6 nghia S, do cac xu
hu6ng va quy lu~t bi~n d6i ngit am
lich su trong qua trlnh phat trien cua
ti~ng Vi~t tac d9ng, am diu CUa T da
bi~n d6i, lam nay sinh cac til ngii am
T~, val ho~c T2, TJ ... nhu la nhiing
bi~n the clia T. M9t each tuong t:rng,
trong Tr, val ho~c T2 , T3... ciing hlnh
thanh cac nghia S~, val ho~c 82, 83 ...
c6 lien h~ (theo kieu nay hay kieu khac)
v6i S. Luc nay ta c6 duqc m9t nh6m
tir (T), T 1 val ho~c T2 , TJ... vira c6
lien h~ v6i nhau v~ m~t ljch sli ngit
am 6 am dAu, l~i vua c6 lien h~ v~
nghia v6i nhau.
13
Di~u rna cht!ng ta c6 th~ khkg
dtnh dUQC Ia, trong ti~ng Vi~t, c6 nhitng
bi~n d6i ngu am ljch sli da kern luon
ca vai tro 4\0 sinh tir; va di€u nay c6
the kiem cht:rng duqc qua cac cht:rng
tich ngon ngit, nhAt la nhiing cht:rng
tich duqc ghi ro rang trong cac tai li~u
thanh van.
Tuy nhien, n~u d~t vAn d~: "cac
bi~n d6i ngfr am dfut d~n t~o sinh tir
nhu th~ c6 mang tinh dSu ~. tinh
quy tic clia cac quy tic hinh thai hQc
hay khong", thi cau tra lm 1~ la khong.
Cht!ng ta khong the xac dinh duqc
xu hu6ng ho~c hi~n tuQng bi~n d6i
ngit am Iich su 6 am d!u nhu thS nao,
a nhU:ng tir thu<)c tir lo~i nao thi ~0
sinh dUQ'C nhiing tir thUQC tir lo~ nao
hay y nghia nao, ~ diem, pMm chAt
ngit phap nao. Cht!ng khong mang
tinh chAt CUa cac quy cic hinh thai
h()C theo dt!ng nghia cua thu~t ngfr
nay; nhung chic chin va ro rang hi
c6 gia tri 4\o tir (4\o sinh tir m6i tir
m<)t tir c6 tru6c - tir g6c). Day la m<)t
qua trlnh, m9t hi~n tuqng t~o til da
di€n ra, nhung l~i khong phai la m<)t
quy cic hinh thai hQc chinh danh.
4.4. Nhitng khao sat va pharr tich
duqc trlnh bay trong bai nay, v€ can
ban, c6 the coi nhu m9t nghien cfru
truemg hqp v~ nhU:ng tir g6c c6 t6 hqp
am d!u duqc ghi ~chic chin trong
Til aiin Annam - Lusitan - Latinh rna
cac bi~n d6i ljch su clia cac t6 hqp
ph\1 am d6 <.ta lam hinh thanh nhfrng
nh6m tirl song tht:rc ~ bi~t, cAn duqc
quan tam. NSu m6 r9ng khao sat, chic
chin cht!ng ta se con thu th~p duqc
rAt nhi~u nh6m tir duqc hinh thanh
b~g nhiing con duemg biSn d6i ljch
su hst sue da d~g va phong phu; va
con c6 the phat hi~n them duqc nhi~u
14
thong tin ve hi~n tuQ'Ilg ~0 tir nay.
Thf d\1, phan tfch duqc cac m6i quan
M Itch su gina k v6i kh, gina kw v6i v,
gifta v v6i ch ... ta se c6 the
tim duqc
nhftng manh m6i ve S\l biSn am, ~0
tir trong cac nh6m nhu: cua - khua,
kiu - kh€u, quiing - khoimg, qutlm -
khotlm, com - khom, queo - khoeo .. .
quO' - V(l, quang - vang, quqn - Vqn .. .
ca - cha, quimg - choang, qu&t - chodt,
cau - chau, cu6i - chuoi, cim - chun,
quai - choai ...
T!t nhien, vi~c phan tich, mieu
tA cac m6i quan h~ Itch sfr va con~
hinh thAnh nen timg nh6m tir nhu the,
dn phai dUQ'C th\lC hi~n mQt each ~t
C\1 th~ va chi tiSt.
cHDTHicH
Cac vruJ ban thu tlr vi~t bAng chO'
1 niim 1759: ... chzmg sau trong thdnh lgh
Qu6c ngO' th~ kl XVII, XVIll, XIX cOng
bB trong cong trlnh Chii qu6c ngii thi ki
XVI/1[1].
C\1 th~ h\:
2
- mlp (nhQ) ghi trong ffi\lC tlr: L(> n&i,
Ml(> ,.,&; ciJa Tir tJiin Annam - Lusilan - Ialinh
- b!p (nhQ) ghi trong ffi\lC tir: Bl~. Bl~
ao cua Tir diin Annam - Lusitan - Latinh.
- mhim (lftrn) duqc ghi 3 tAn trong 3
buc thu: Thu s6 25 vi~t nWil 1759: ... vi
b&ng co sv mlAm Ml gi... (tr.87); Thu s6 39
vi~t niim 1792: ... ch(J mldm r&ng sv &y
ch&ng co t~i gi... tr.124); Thu s6 41 vi~t
nrun 1818: ...cho nen miOm cung phai t~i
ra lam v(ly... (tr.130).
- btam (lAm) duqc ghi 2 tAn trong 2
btrc thu: Thu s6 1 vi~t niim 1687: ... co bUlm
[$y S{l' gi Xin thdy /ha t~j cung VQ cdu cho
toi cung. .. (tr.33); Thu sA 2 vi~t niim 1687:
... co btam My miCti gi mdt long cha xin
tha cho toi cung (tr.35).
- mlbn (16n) dw;1c ghi trong Tir diin
Annam - Lusitan - Latinh ghi m\}c tir m/6n.
Din ml6n; ghi 2 IAn trong vruJ ban Lich
Ngon ngii sA 6 nam 2015
SUo nwc Annam CUa Bento Thi~n I: ... b&n
sung mlbn cho quen (tr.193), H& VU'O'ng
lam quan mlbn (tr.190); ghi 4 tAn trong
Thu s6 6: ... thoi quan mlbn trong nuac...
(tr.43), ... gWJ nhiing qu<in lfnh nha quan
mlbn... (tr.43), ... liim sv 16i mlbn trong mrf1c
Phalansa... (tr.44), ... c6 hOm mlbn... (tr.47);
ghi 1 Idn trong Thu s6 10: ... cung bien i&y
ddu mlbn... (tr.58).
- b/lm (16n) d~c ghi 1 IAn trong Thu
s6 22 vi~t niim t759: ... lam nguCti quan
blbn ... (tr.84); 1 tAn trong Thu s6 38 vi~t
niim 1792: ... vi qu<in gi~c rdt cao b/lm ...
(tr.117); 1 IAn trong Thu s6 41 vi~t niim
1818: ... duma song btbn m~c long chiry
ra xu&ng... (tr.l32); 88 tAn trong Sachs&
sang chep c1r vi~ (DAm 1822): ... dua c~t
qua b/lm dizi m~t gang !Wi... (tr.578) ...
a
- mlQ (tro) duqc ghi Thu s6 25 vi~t
se c6 nhiiu ke dien ilfio btdo mtu (= trao
tra) sv d~o thfmh ... (tr. 87).
- biU (tra) duqc ghi trong Tir diin
Annam - Lusitan - Latinh niim 1651 : Blu.
blu l~i. btu di blu l~i; ghi trong thu cua I.
VruJ tin 1 niim 1659: ... di tim ch&ng dU'(>'c
I¢ b!U i(zi d&y (tr.184); trong Thu s6 1 vi~t
niim 1687: ... chiro co m&y nui btu l{li xtmg
t~i ..., COC b&n d{IO U ch(1 do bfU f{li nhiJu
(tr.32, 33); trong Thu s6 20 vi~t niim 1759:
... pMi biD i{zi chiu Iw lXrc nt v&... (tr. 82);
ghi trong Sach s& sang chep cac viic cua
Philiphe Binh (1822): ... ma toi btu xu6ng
thi th&y cac Thdy dang an ... (tr.152).
3
Thi d1,1, ngay trong Tir diin Annam -
Lusitan - Latinh cling <13 ghi 4 c~p song
song tl- I 1- : tliu tlo - liu lo; tluc t/Oc - /Uc
/Oc; tlo - lo; tl~n tl{lo - l~n l{lo.
4
Thf dl,1, trong Tir diJn Annam - Lusilan -
Latinh c6 ghi 'm¢t ~P doi bui tlei - bui tai;
oon nhu Ong ghi tlen (tlirng) thl nay mot s6
ooi trong phuong ngO' aac phat am ten ltren
Hang Io~t tir c6 am d!u tr- hi~n nay, v6n
phat sinh tlr tl - dUQC phat am a
v6i t - nhi~u
Vl)ng ven bi~n Thai Binh, Nam Djnh nhu:
Cac bi~n d6i..•
ben lai - (ben trai), m9t lam (m()t tram),
con tau (con frau}, b(li le (b(li tre), cai t6ng
(cdi tr6ng), ten gitYi (tren trtYi) ...
s Thf dl,l: b/ang -+ giling, b/ai -+ giai .. .
tliim- tram, tkin- rrdn, t//rng- tr&ng.. .
mltYi -+ nhtYi, mldm -+ nhdm ...
6
Truemg hQP nay n~u d!n ng£1' li~u
tU tU di~n th1 tit hi~m. C6 th~ ~ dua ra
~Y tU thing (tliing) duvc ghi trong Tit tJiJn
Annam - Lusitan - Latinh. Tir nay tuong
(rng v6i tir thung lung ngay nay.
7
Trong cac van ban vi~t bing ch£1'
qu6c ng£1' th~ ki XVII, XVIII con ghi tit
r~ va ph6 bi~n tir c6 nghia ''tnli, quA" Ia
bJai. Tit diJn Annam - Lusitan - Latinh
ghi 11 m1,1c tir c6 tir bJai. Thf dl,l: biOi nui,
bJai can, blaitim, bJai cgt, bldilai... D~n
Sach s6 sang chep cac vi~c [8], Philiphe
Binh- m¢t nguCri dang Ngoai- ghi tir nay
bing giai chu khong phai Ia trai. Thf d1,1:
... m()t con hudm [hum] c7 gi4J tJdi ben sau
nha /idn din ... (tr. 5) ... vi trong thanh R6
ma thi co bay gidl nui ma gidi nui Jy thi
co nhil giong D.C.J... (tr. 271) ... dirnh tnmg
cho aln khi da tan ra cilng n&i bQt len nhu
bQt gidi gang... (tr. 583) ...
8
pi- duqc ghi trong phAn Bao cao
v&n t&t vJ tiing An Nam hay Dong Kinh
clia Tit diin Annam - Lusitan - Latinh tr. 8,
phAn djch ti~ng Vi~t ... "doi khi, nhung
kha hQa hi~m nguCri ta con them I vao p,
thf d\1, p/Qn, deuo1uere (lart. trin); ngucri
khac doc Ia, lan, khong c6 p" ...
ld- (!dang- tram (100)) chi dUQC phat
·hi~n ghi trong cu6n sach A voyage to
Chochinchina in the years 1792 - 1793
cliaJ. Barrow [15].
9
va m6i quan Mlj l(gi) - It l(tr), ta
c6 th~ so sanh them cac tuong (rng gi£ta
phuong ng£1' Bic v6i phuong ng£1' Ngh~
Tinh: gill - tra, gioi - tro~ giun - trim, giiia -
trita ... , ho~c trong ch£1' Nom, nguCri Vi~t
da dllng chll' Han triit de ghi tir gilt, dllng
chll' frat d~ ghi tir gi&t, dllng ch£1' trgn de
ghi tir gign, dung ch£1' tra de ghi tir gia ...
15
10
Tir m\y ghi o mvc tu ng6t; n6i
tlon ng6t.
II Vl khong c6 kf hi~u thfch hqp nen
ch6ng toi buQc phai ~ dllng hai con chll'
bv d~ th~ hi~n am "ntra b ntra v" nay.
12
Trong Tit diin Annam - Lusilan -
Latinh (phAn djch ti~ng Vi~t) in sai thlinh
bv(lt bw1.
13
Ngoai ra, quan h~ am d!u lb 1- If/
con th~ hi~n o ch£1' Nom khi dung If/ Han
Vi~t de ghi am /b Ni~t trong hang lo~t tU
nhu: dllng ch£1' Han Vi~t ph(lng de ghi tir
Nom bong, dllng ch£1' Han Vi~t phong de
ghi tU Nom bOng... Trong each dQc va am
dQc Han Vi~t, am dAu If I Han Vi~t v6n
xuAt than tir lp'l do thanh m~u Phi tfl Phu
IfI Phl,lng lvl ~P lam m¢t v6i than.h m~u
Bang lp'l [6a, 177- 181]. 4i ciing c6 th~
c6 m¢t kM nang n£ta la: t6 hqp ph1,1 am pl-
(ghi trong Tit diin Annam - Lusitan - Latinh,
tr.8, phAn djch ti~ng Vi~t) m¢t m~t c6 th€
bien chuy~n thAnh bl- r6i bien d6i theo con
duang clia bl-; nhung m~t khac, n6 l~i c6
the fl,lng am 16ng /- con l~i p-, r6i p- !y b~t
hoi, xat hoa theo xu huang xat hoa chung,
bi~n chuyen thlinh ph- ngay nay. Trong
each dQc Han Vi~t, am dAu If/ Han Vi~t
v6n xuAt than tU lp'l do thanh m~u Phi If/
Phu IfI Phl,lng lvl ~p lam mot v6i thanh
mlu Bang lp'l [6a, 177- 181].
14
Con vS m~t nghia, cac tu nay c6
nh£tng net tuong 1\f nhau (tuc Ia ch6ng c6
quan he tuong dAng) va duc;rc ghi trong
Tit tJiin tiing Vi~t [3] nhu sau:
- ~t: (Ngdi ho{ic mim) sat xu&ng a&t,
xu6ng san, khong Ice /6t gi q dum.
- phft: (Ng6i): Nhu ngdi bfl.
- trft: (Ph. Kit h(!JJ hqn chi) 0 dum
>I J
cung sat, uat.
'
- sft: 0 vi trf ch{lm sat m~t nin khi
chuyin d()ng.
- ~t: Tv di c/tuyJn m()t each khO kJUin,
cMm ch(lp b&ng each keo le chan ho~c
phdn duui c<J thi tren m~t n€n.
 16
TAI L!Su THAM KHAo
I. Ti~ng Vi~t
1. Doan Thien Thu~t (suu tAm va
chti bien), Chii qu&c ngii thl kY XVIII
(.B&n mzroi hai bzlc thu viit lxing chii qu6c
ngii thi kJXVII- XVIII), Nxb GD, H., 2008.
2. Hoang Dung, Tit aidn Viet - B&
- La cua Alexandre De Rhodes - nr;&n
culi~u soi sang quan he giiia cac to h(fp
k/, pi, bl, t/ va m/ trong tidng Viet, Tic
Ngon ngfr, SB 4, 1991.
3. Hoang Phe (chti bien), Tit t!idn
tiing Vi~t, Nxb KHXH, H., 1994.
4. Huinh Tinh Paulus CUa, D(li Nam
qudc am t¥ vi, Saigon lmprimerie REY,
CURIOL & Cie, 4, rue d' Adran, 4,
1895- 1896.
5. Khai Trf Ti~n Due, VietNam t¥
didn, Ha N9i Imprimerie Trung Bk Tan
vlin, M~c Lam xuAt ban, 1931.
6. Nguyan Tai cAn,
a Ngu&n g&c va qua trinh h1nh thlznh
each dQC Han Viet, Nxb KHXH, H., 1979.
b. Gitio trinh l;ch su ngii dm tidng
Vi~t, Nxb GD, H., 1995.
7. Nguyan Van Lqi, Ph{Jc nguyen
h~ th6ng ngii am tidng Vi~t thJ ld XVII
(Iren C(J sa Dictionrium Annamiticum
Lusitianum et Latinum (Fit didn Vi~t -
B& Diw Nha - Latin) cua Alexandre de
Rhodes), Tic Tu diSn hQc & Bach khoa
thu, s6 5, 2010.
8. Philiphe Binh, SOch s6 sang chip
cac vi~. Vi~ D~ hQC DH.$, 1968, 1822.
9. Rhodes, A. de., Tit t!idn Annam
Lusitan Latinh, Nxb KHXH, H., 1991.
10. Vii Due Nghieu,
a. Cac muc t!o tucmg d&ng va tach
bier trong m9t kidu t6 chuc nhOm tit cUa
tiJng Viet, Tic Ngon ngfr, SB 1, 1999.
b. ChUng tfch CUa am tJdu •161 trong
mots& van bcin viit btlng chii Qu6c ngii
thl ki XVII- tJdu thi lei XIX, Tic Ngon
ngfr, s6 9, 2014.
Ngon ngfr sA 6 nim 2015
II. Ti~ng nu&c ngoai
11. Haudricourt A. G., Les consonnes
preglottalisees en Indochine, BSLP 46,
1950.
12. Pulleyblank. E.G., Some new
hypotheses concerning word families in
Chinese, JCL, Voi.I, numberl, 1/1973.
13. Diffloth G.,
a. Vietnamese tonogenesis and new
data on the registers of Thavung, 23"'
International Conference on Sino-Tibetan
Languages anh Linguistics, 1990.
b. The lexical evidence for Austric,
so far, Oceanic linguistics, Vol. 33, No.2,
309 - 321 pp, 1994.
14. ~ H, Etude sur Ia phonetique
histaique de Ia langue annamite. L.esinitioles,
BEFEO, Vol.12,No.1,pp.l-27, 1912.
15. Barrow J.,A ~to Chochirr:him
in the years 1792-1793. (M9t chuyin
du hc:lnh t&i xu Nam Ha trong cdc nam
1792-1793), Nxb Th~ Gi&i, H., 2011 .
16. Gregerson K J., A study ofmidle
Vietnamese phonology, Bulletin de Ia
Societe des Etudes Indochinoises, Saigon,
Vol. 44 (2), 1969.
17. CoKonoBCIWI H.K., Onbzm
peKOHCmpyl/Uii tjxmQII()(!UtleCKoU CUCme.Mbl
BbemHaMCKozo .R:JblKa, KaH.u., .n:Hcc,
MocKBa, 1978.
18. Ferlus M.
a. Spirantisation des obstruantes
mediaks elfrmaicn du S)&eme cmstnintique
du Vietnamien, CLAO 11/1; 83-106, 1982.
b. Vocalism du ProtoVietMuong,
24th International Conference on Sino-
Tibetan Languages anh Linguistics,
Bangkok, 1991.
19. Barker M. E., Proto Vietmuong
initial labial consonants, Van h6a nguyet
san, 12, tr.491-500, SaiGon, 1963.