O ΧΑΡΤΗΣ ΕΙΝΑΙ ΤΗΣ ΣΕΡΙΦΟΥ Η ΤΗΣ ΣΙΦΝΟΥ;

ΕΝΑ ΜΙΚΡΟ ΛΑΘΟΣ ΣΤΟ ΝΗΣΟΛΟΓΙΟ ΤΟΥ

ANTONIO BORG (1770)

Αχιλλεύς-Σπυρίδων Δ. Γαζής

Κατά την αναζήτηση παλαιών χαρτών της Σερίφου εντοπίστηκαν μεταξύ άλλων και
βιβλιογραφικές αναφορές(1) για τον «Μαλτέζο πλοηγό Αντόνιο Μποργκ» (Antonio Borg) και
το νησολόγιο (isolario) του. Η περαιτέρω έρευνα δεν αποκόμισε κάποια πληροφορία για τον
συγγραφέα παρά μόνο ελάχιστα στοιχεία για το έργο του, ένα μνημειώδες πόνημα
αποτελούμενο από τέσσερις χειρόγραφους τόμους που φυλάσσονται στην Βρετανική
Βιβλιοθήκη (British Library). Περιλαμβάνουν συνολικά 351 χάρτες λιμανιών και νησιών της
Μεσογείου. Παρ’ όλο που το περιεχόμενο του περιγράφεται αναλυτικά σε σχετικό κατάλογο
χειρόγραφων χαρτών του 1844,(2) το έργο εξακολουθεί να παραμένει αδημοσίευτο και
σχετικά άγνωστο, με την πρώτη αναφορά σε αυτό να εντοπίζεται σε βιβλίο του 1974. (3) Οι
δύο χάρτες της Σερίφου (Serfo), ένας για το νησί και ένας για το λιμάνι του, περιέχονται στον
τέταρτο τόμο του έργου και αναφέρονται στη σελ. 67 του καταλόγου με τα παρακάτω
στοιχεία:

Το απόσπασμα από τον κατάλογο χειρογράφων της Βρετανικής Βιβλιοθήκης

Κατά ευτυχή συγκυρία, μια επικοινωνία με τον κ. Joseph Schirò, επίτιμο γραμματέα της
Χαρτογραφικής Εταιρείας της Μάλτας (Malta Map Society), στον οποίο και οφείλονται
ιδιαίτερες ευχαριστίες, απέδωσε αφενός κάποια βιογραφικά στοιχεία για τον άγνωστο
αυτόν χαρτογράφο(4) και αφετέρου την αποκάλυψη ότι πρόσφατα είχε βρεθεί από Μαλτέζο
ερευνητή στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Ισραήλ και ένας πέμπτος τόμος με χειρόγραφους
χάρτες του Αντόνιο Μποργκ.(5)

1
 Από τα στοιχεία αυτά μαθαίνουμε πως ο Αντόνιο Μποργκ γεννήθηκε περίπου το 1720
στην περιοχή της Βαλέττα. Εργάστηκε από νεαρή ηλικία ως πλοηγός στα πλοία του Τάγματος
των Ιωαννιτών Ιπποτών της Μάλτας (άλλοτε της Ιερουσαλήμ και της Ρόδου),(6) πήρε σύντομα
προαγωγή ως δεύτερος πλοηγός της ναυαρχίδας (Capitana) του στόλου και αποχώρησε μετά
από 53 χρόνια υπηρεσίας, έχοντας φτάσει στο αξίωμα του αρχιπλοηγού (Primo Piloto).
Φαίνεται πως είχε ευρύτερη μόρφωση, γιατί συνέγραψε και βιβλία για την ιστορία της
πατρίδας του.

Το τετράτομο έργο του συντάχθηκε σταδιακά μεταξύ των ετών 1767 και 1779 και είναι
αφιερωμένο στον εκάστοτε Μέγα Μάγιστρο του Τάγματος. Φαίνεται πως παρέμεινε στον
Ναύσταθμο της Μάλτας και μετά την έξωση των Ιπποτών από τον Ναπολέοντα το 1798, ενώ
λίγο αργότερα, με την κατάκτηση του νησιού από τους Βρετανούς, βρέθηκε εκεί και
παραδόθηκε το 1843 στο τότε Βρετανικό Μουσείο από τον πλοίαρχο Φράνσις Μπώφορτ (Sir
Francis Beaufort), Υδρογράφο του Ναυτικού, μετέπειτα ναύαρχο και πατέρα της γνωστής
κλίμακας για την ένταση του ανέμου.

Όσο για τον πέμπτο τόμο, που είναι ελεύθερα διαθέσιμος στον ιστότοπο της Εθνικής
Βιβλιοθήκης του Ισραήλ,(7) χρονολογείται στο 1770 και περιέχει μια «περίληψη» του έργου
με 139 χάρτες και με τον μακροσκελή τίτλο στα ιταλικά:
«Piani diversi di tutte le isole adiacenti alla Grecia com’ anche tutte l’ altre sogette al gra~
Signore colli piani di porti più rimarcabili sogetti al medesimo gran Signore ed alle potenze
Africani sino allo Streto di Gibilterra».

«Διάφοροι χάρτες όλων των νησιών των παρακείμενων στην Ελλάδα με όλα τα άλλα ακόμη
που υπόκεινται στον μεγάλο Ηγεμόνα με τους χάρτες των πιο σημαντικών λιμανιών που
υπόκεινται στον ίδιο μεγάλο Ηγεμόνα και σε άλλες Αφρικανικές δυνάμεις μέχρι το Στενό του
Γιβραλτάρ».

Ο τίτλος του πέμπτου τόμου

Ξεφυλλίζοντας τον τόμο, στο φύλλο με αριθμό 19, βρίσκεται ο χάρτης με τον τίτλο
“ISOLA DI SERFO”. Ο χάρτης είναι προσανατολισμένος προς την Ανατολή, όπως πολλοί χάρτες
του Αντόνιο Μποργκ, μια και το Τάγμα είχε πάντα το ενδιαφέρον του στραμμένο προς την
Ιερουσαλήμ. Το σχήμα δεν μοιάζει με τη Σέριφο, όπως άλλωστε συμβαίνει και σε όλους τους

2
παλαιούς χάρτες, δεν υπάρχουν τοπωνύμια ή άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά σημεία, μόνο
ένα όνομα στο μικρό νησάκι προς τα νότια: “I. Christiani” – Ν. Χριστιανή ή μήπως Ν. Κιτριανή,
δηλαδή η νησίδα που βρίσκεται κάτω από τη Σίφνο;

ISOLA DI SERFO (η Ν. Σίφνος)

Από το αντίγραφο της Εθνικής Βιβλιοθήκης του Ισραήλ (SN 001242870, f. 19)

3
 Για την απάντηση στο ερώτημα ανατρέχουμε στο μεθεπόμενο φύλλο με αριθμό 21,
όπου βρίσκεται ο χάρτης με τον τίτλο “ISOLA DI SEFANTO”. Ο χάρτης αυτός είναι
προσανατολισμένος περίπου προς την Δύση, δεν μοιάζει επίσης ούτε με τη Σίφνο ούτε με
τη Σέριφο, αλλά και πάλι ένα τοπωνύμιο που υπάρχει δίπλα σ’ ένα μικρό νησάκι προς τα
ανατολικά, είναι το κλειδί: “Serfo Pulla” - Σερφοπούλα! Αυτή είναι λοιπόν πράγματι η
Σέριφος, σ’ ένα χάρτη που δημοσιεύεται για πρώτη φορά.

ISOLA DI SEFANTO (η Ν. Σέριφος)

Από το αντίγραφο της Εθνικής Βιβλιοθήκης του Ισραήλ (SN 001242870, f. 21)

4
 Επιστρατεύοντάς λίγη φαντασία μπορεί κανείς να εντοπίσει πάνω στον χάρτη τους
όρμους Λιβάδι και Τσιλιπάκι με το σύμβολο του αγκυροβολίου, τις βραχονησίδες Βους και
Γαρμπιάς, που δεν ονοματίζονται, έναν ύφαλο στα βορειοανατολικά, που προφανώς
ταυτίζεται με αυτόν που βρίσκεται έξω από τον Όρμο Συκαμιάς και τέλος τη Χώρα με τα
κεραμοσκεπή σπίτια και το γοτθικό καμπαναριό(!), μοναδικό τότε οικισμό του νησιού. Το
μόνο άλλο τοπωνύμιο είναι στη θέση του ακρωτηρίου Γαρμπιάς, όπου και αναφέρεται
“C. Stoglio” (Ακρ. Στόλιο), ένα όνομα που δεν είναι γνωστό από κάποια άλλη πηγή.

Είναι προφανές ότι ο συγγραφέας μπέρδεψε τα μεσαιωνικά ονόματα των δύο

νησιών, Serfanto (Σερφάντο) για τη Σέριφο και Sifanto (Σιφάντο) για τη Σίφνο. Σε κάθε
περίπτωση η λεζάντα του χάρτη μάλλον ταιριάζει με τη Σέριφο, αν και παρεμβάλλει μια
απόσταση του νησιού από τη Μήλο!
ISOLA DI SEFANTO Che si gira attorno miglia n. 15. Scala d’un miglio n.
Dalla parte di sirocco tiene un porto con un castello dentro terra un miglio alla montagna,
abitata la detta da Greci, et alla bocca tiene un scoglio, et all’entrare à mano sinistra viè
una Chiesa di San Nicoló, è tiene buona acqua … del rimanente si osservi nel detto piano.

ΝΗΣΟΣ ΣΕΦΑΝΤΟ Που έχει περίμετρο 15 μίλια ν.(αυτικά). Κλίμακα ενός μιλίου ν.
Προς τη μεριά του σιρόκου έχει ένα λιμάνι με ένα κάστρο μέσα στη στεριά ένα μίλι στο βουνό,
κατοικείται η εν λόγω από Έλληνες, και στην είσοδο έχει ένα ύφαλο και μπαίνοντας στο
αριστερό χέρι υπάρχει μια εκκλησία του Αγίου Νικολάου, και υπάρχει καλό νερό … τα
υπόλοιπα φαίνονται στον χάρτη.

«PIANO DELL’ ISOLA DI SΙFANTO»

Η λεζάντα του χάρτη στο χειρόγραφο της Βρετανικής Βιβλιοθήκης (Add. 13960, f. 18)

5
 Συγκρίνοντας τον παραπάνω χάρτη με τον αντίστοιχο του χειρόγραφου της
Βρετανικής Βιβλιοθήκης, βλέπουμε πως είναι πανομοιότυποι, εκτός από την λεζάντα, που
αναφέρει SΙFANTO αντί για SΕFANTO και είναι ιδιαίτερα μακροσκελής. Παρά τον τίτλο της,
το κείμενο αρχίζει με την επεξήγηση του ονόματος Serfino, με την πιθανή προέλευση του
από ένα βοτάνι ή από το όνομα του άρχοντα του νησιού στα αρχαία χρόνια. Συνεχίζει
σημειώνοντας ότι το νησί κοινώς λέγεται πλέον Sifanto (sic) και ότι ήταν φημισμένο στην
αρχαιότητα από την εκεί λατρεία του Απόλλωνα, ενώ σήμερα είναι άγονο με άφθονα
αγριοκάτσικα και ελάχιστους κατοίκους.

Τα στοιχεία αυτά είναι προφανώς αντιγραμμένα από το αντίστοιχο λήμμα για τη

Σέριφο στο “Βιβλίο περί των νήσων του Αρχιπελάγους” (Liber insularum Archipelagi), το
χειρόγραφο νησολόγιο του Φλωρεντίνου Κριστόφορο Μπουοντελμόντι (Cristoforo
Buondelmonti), το πρώτο του είδους, που κυκλοφόρησε αρχικά το 1420 και γνώρισε
τεράστια επιτυχία - σήμερα σώζονται 60 περίπου αντίγραφα του.(8)

Το κείμενο συνεχίζει αναφέροντας τους περίφημους άφωνους βατράχους ενώ στο

τέλος παραθέτει την παραπάνω περιγραφή του νησιού, όπως και το χειρόγραφο της
Εθνικής Βιβλιοθήκης του Ισραήλ. Παρεμβάλλεται όμως και η περιγραφή του λιμανιού, η
οποία φαίνεται να ταιριάζει περισσότερο στον άλλο χάρτη του ενδιαφέροντος μας, αυτόν
με τίτλο PIANO DEL PORTO DI SERFO (Χάρτης του λιμανιού της Σερίφου). Ο λιμενοδείκτης
αυτός, σχεδόν πανομοιότυπος και στα δύο αντίγραφα (με τα στοιχεία Add. 13960, f. 40 στη
Βρετανική Βιβλιοθήκη και SN 001242870, f. 20 στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Ισραήλ), δεν
συνοδεύεται από επεξηγηματικό κείμενο και είναι λίγο πιο κοντά στη γεωγραφική
πραγματικότητα.

Ο εν λόγω χάρτης, που επίσης δημοσιεύεται για πρώτη φορά στην επόμενη σελίδα,
είναι προσανατολισμένος προς τον Βορρά και απεικονίζει τους όρμους Λιβάδι και Τσιλιπάκι
με το σύμβολο του αγκυροβολίου, αλλά και με βυθομετρικά στοιχεία. Άλλα χαρακτηριστικά
που διακρίνονται, εκτός από τη σχηματική απεικόνιση του οικισμού της Χώρας, είναι δύο
εκκλησίες στην δυτική ακτή του όρμου και ένας ύφαλος, που πρέπει να ταυτιστεί με τον
ύφαλο Καράβι. Το μόνο τοπωνύμιο του χάρτη, στον μυχό του όρμου Τσιλιπάκι, αποτελεί
επίσης έκπληξη, Cala di S. Giorgi (Όρμος Αγ. Γεωργίου) - παρόλο που δεν μαρτυρείται η
ύπαρξη οποιασδήποτε εκκλησίας εκεί κοντά.

Η σύγκριση του χάρτη αυτού με τον αντίστοιχο λιμενοδείκτη “Plan du port de Cherfe”
της έντυπης συλλογής του Γάλλου υδρογράφου Ζοζέφ Ρου (Joseph Roux), που είναι της
ίδιας περιόδου,(9) δείχνει ότι η κάπως βελτιωμένη και λεπτομερέστερη απεικόνιση της
περιοχής από τον Αντόνιο Μποργκ είναι πιθανόν στη συγκεκριμένη περίπτωση να
βασίστηκε σε πρωτογενή στοιχεία.

6
 «PIANO DEL PORTO DI SERFO»

Από το χειρόγραφο της Βρετανικής Βιβλιοθήκης (Add. 13960, f. 40)

7
 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1
George Tolias, Isolarii, Fifteenth to Seventeenth Century, Chapter 8 in The History of Cartography,
Volume 3 (Part 1) - Cartography in the European Renaissance, (pages 263-284), University of Chicago
Press, 2007
2
Catalogue of the Manuscript Maps, Charts, and Plans, and of the Topographical Drawings in the
British Museum, London, 1844
3
L. Piloni, Carte Geografiche della Sardegna, Cagliari, 1974
4
Albert Ganado, Antonio Borg, the leading Maltese cartographer, Malta Map Society Newsletter,
Vol.1 Issue 3, September 2011
5
W. Zammit, Discovery of a fifth volume of maps by Antonio Borg: a preliminary survey, Malta Map
Society Newsletter, Vol. 2 Issue 4, July 2014
6
Για το Κυρίαρχο Στρατιωτικό Τάγμα του Ξενώνα του Αγίου Ιωάννη της Ιερουσαλήμ, της Ρόδου και
της Μάλτας (Sovrano Militare Ordine Ospedaliero di San Giovanni di Gerusalemme di Rodi e di Malta)
βλέπε https://en.wikipedia.org/wiki/Sovereign_Military_Order_of_Malta
7
Στην ιστοσελίδα https://www.nli.org.il/en/manuscripts/NNL_ALEPH001242870/NLI
8
Το πρωτότυπο λατινικό κείμενο του νησολογίου εκδόθηκε αργότερα με επιμέλεια του L. Sinner,
Christoph. Bondelmontii Florentini, Librum insularum archipelagi, Leipsig, 1824. Μια απόδοση του
κειμένου στα ελληνικά από παλαιό χειρόγραφο κυκλοφόρησε με επιμέλεια του E. Legrand,
Description des iles de l’ Archipel, Paris 1897
9
J. Roux, Recueil des principaux plans, des ports, et rades de la Méditerranée dont 40 ont été
derniérement publiés par Jean Joseph Allezard ancien Capitaine de Marine et plusieurs des autres
corrigés, Genoa 1804

“Χάρτης του λιμανιού τη Σερίφου” - Ο λιμενοδείκτης του Joseph Roux