Φαινολογία - Φαινολογικά χαρακτηριστικά

Το 1849 ο Βέλγος Charles Morren εισήγαγε για πρώτη φορά τον όρο
φαινολογία σε μια διάλεξή του με τίτλο «Η γη, ο χρόνος και η ζωή» (“Le globe, le
temp et la vie”). Η λέξη φαινολογία, προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις φαίνω
και φαίνομαι, που σημαίνουν δείχνω και ρίχνω φως και αναφέρεται σε ορατές
μεταβολές κατά τη διάρκεια ανάπτυξης του φυτού. Η σύγχρονη προσέγγιση,
όμως, προχωράει πέρα από την απλή παρατήρηση και προσπαθεί να
ερμηνεύσει τους μηχανισμούς του διέπουν τη φυσιολογία των μεταβολών που
μελετώνται (Hudson & Keatley 2010; Tang et al. 2016). Η φαινολογία αποτελεί
την μελέτη των εποχικών και επαναλαμβανόμενων βιολογικών διεργασιών που
είναι στενά συνδεδεμένες με τα στάδια ανάπτυξης κατά τη διάρκεια του κύκλου
ζωής των φυτών. Τα στάδια αυτά είναι γνωστά ως φαινολογικά στάδια
(phenophases) και χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν συγκεκριμένα
γεγονότα που παρατηρούνται κατά την ανάπτυξη των φυτών όπως η έκπτυξη
οφθαλμών, η εμφάνιση των ανθέων, ο σχηματισμός των καρπών κ.α. (Kishore
2017; Williams-Linera 2003).
Η φαινολογία συνδέεται άμεσα με τις κλιματικές και εποχικές μεταβολές
που πραγματοποιούνται κατά τη διάρκεια του κύκλου ζωής των φυτών
(Sanchez-Salcedo et al. 2017). Μια μεταβολή στο κλίμα έχει άμεσο αντίκτυπο σε
ένα βιολογικό σύστημα και κατ’ επέκταση στο χρονοδιάγραμμα των
φαινολογικών σταδίων (van Vliet et al. 2003). Σύμφωνα με την τρίτη έκθεση
αξιολόγησης της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την αλλαγή του κλίματος
(IPCC) τα διαθέσιμα στοιχεία από παρατηρήσεις δείχνουν ότι οι τοπικές
κλιματικές αλλαγές, και πιο συγκεκριμένα η αύξηση της θερμοκρασίας, έχουν
ήδη επηρεάσει ένα σύνολο ποικίλων φυσικών και βιολογικών συστημάτων σε
πολλά σημεία του κόσμου. Παραδείγματα παρατηρούμενων μεταβολών
αποτελούν η συρρίκνωση και η τήξη των παγετώνων, η αργοπορία ψύξης και η
ταχύτερη διάσπαση του πάγου στις λίμνες και τα ποτάμια, η επιμήκυνση των
καλλιεργητικών περιόδων μεσαίας σε μεγαλύτερης διάρκειας, οι υψομετρικές
μετατοπίσεις φυτικών και ζωικών ομάδων, η μείωση ορισμένων φυτικών και
ζωικών πληθυσμών και η πρώιμη ανθοφορία στα δένδρα (Ahmad et al. 2001). Η
διαφοροποίηση στη χρονική στιγμή που παρατηρείται κάθε φαινολογικό στάδιο
που οφείλεται κυρίως σε κλιματικές μεταβολές έχει άμεση επίδραση στην
βιοποικιλότητα, τη γεωργία, τη δασολογία και την δημόσια υγεία. Αναφορικά με
τη βιοποικιλότητα επηρεάζεται η παραγωγικότητα, η αναπαραγωγή και η
επιβίωση των οργανισμών. Σημαντικές τροποποιήσεις παρατηρούνται και στις
αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ειδών που σχετίζονται με τις τροφικές σχέσεις που
εκφράζονται μέσω του ανταγωνισμού, της αναζήτησης τροφής, του
παρασιτισμού και των συμβιωτικών σχέσεων. Στον τομέα της γεωργίας, τα
δεδομένα που αφορούν στους φαινολογικούς χαρακτήρες εμφανίζουν μεγάλο
ενδιαφέρον καθώς αποτελούν εργαλεία για την ανάπτυξη μοντέλων που
περιγράφουν την ποιότητα και, ενδεχομένως, την ποσότητα παραγωγής των
κύριων γεωργικών καλλιεργειών και των πιθανών επιπτώσεων που θα έχει η
κλιματική αλλαγή σε αυτές (van Vliet et al. 2003).
Μετά το 1980 καταγράφεται αυξημένο ενδιαφέρον στη μελέτη της φαινολογίας
των φυτών για τρεις κυρίως λόγους:
α) οι φαινολογικές παρατηρήσεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως δείκτες για
την ερμηνεία των επιπτώσεων που έχει επιφέρει η κλιματική αλλαγή,
β) οι φαινολογικές μεταβολές στον κύκλο ζωής των φυτών έχουν επίδραση στην
δομή και την λειτουργία του οικοσυστήματος και
γ) η ανάπτυξη της τεχνολογίας έχει διευρύνει την κλίμακα των προσεγγίσεων
που αφορούν στις φαινολογικές παρατηρήσεις (Tang et al. 2016).
Το παγκόσμιο δίκτυο για την παρακολούθηση της φαινολογίας (Global
Phenological Monitoring Network) έχει εισάγει την κλίμακα BBCH ως πρότυπο
σύστημα για την περιγραφή των φαινολογικών σταδίων ανάπτυξης των φυτών
(Meier et al. 2008). Η κλίμακα αποτελεί ένα σύστημα κωδικοποίησης των
φαινολογικών σταδίων που αφορά στα μονοκότυλα και τα δικότυλα φυτά.
Τα αρχικά BBCH προέρχονται από τις λέξεις Biologische Bundesanstalt,
Bundessortenamt und CHemische Industrie. Η δημιουργία της έχει βασιστεί στον
κώδικα που είχε αναπτύξει ο Zadoks το 1974 για την παρατήρηση των
φαινολογικών χαρακτηριστικών των δημητριακών. Η μορφή που χρησιμοποιείται
σήμερα (extended BBCH-scale) είναι αποτέλεσμα ομαδικής εργασίας (i) του
γερμανικού ομοσπονδιακού ερευνητικού κέντρου Γεωργίας και Δασολογίας
(ΒΒΑ), (ii) του γερμανικού ομοσπονδιακού γραφείου για τις ποικιλίες των φυτών
(BSA), (iii) της γερμανικής αγροχημικής ένωσης (IVA) και (iv) του Ινστιτούτου
οπωροκηπευτικών και καλλωπιστικών φυτών στο Grossbeeren/Erfurt της
Γερμανίας (IGZ) (Hack et al. 1992; Meier 2001).
Η κλίμακα BBCH περιλαμβάνει τα κύρια (principal growth stages) και τα
δευτερεύοντα στάδια ανάπτυξης, κατά τον κύκλο ζωής των φυτών (secondary
growth stages). Τόσο τα κύρια όσο και τα δευτερεύοντα στάδια ανάπτυξης
υποδιαιρούνται σε δέκα διακριτές φάσεις και περιγράφονται με αριθμούς από το
μηδέν έως το εννέα. Σύμφωνα με τους Lancashire et al. 1991, Meier 2001 και
Meier et al. 2008, τα κύρια στάδια ανάπτυξης αφορούν παρατηρήσεις σχετικά με
την:
1. Έκπτυξη, τη βλάστηση και την ανάπτυξη των οφθαλμών (κωδικός 0)
2. Ανάπτυξη φύλλων στον κύριο βλαστό (κωδικός 1)
3. Τον σχηματισμό πλευρικών βλαστών (κωδικός 2)
4. Επιμήκυνση των βλαστών και τον σχηματισμό ροζέτας (κωδικός 3)
5. Ανάπτυξη των αναπαραγωγικών τμημάτων του φυτού (κωδικός 4)
6. Εμφάνιση ταξιανθιών στον κύριο βλαστό (κωδικός 5)
7. Ανθοφορία (Κωδικός 6)
8. Ανάπτυξη καρπών (κωδικός 7)
9. Ωρίμανση καρπών και σπερμάτων (κωδικός 8)
10. Έναρξη της περιόδου του λήθαργου (κωδικός 9)