Professional Documents
Culture Documents
3.3 გაწარმოების წესები
3.3 გაწარმოების წესები
3.3
ამ სექციაში წარმოდგენილია რამდენიმე წესი, რომლებიც საშუალებას იძლევა გავაწარმოოთ მუდმივი
ფუნქცია, ხარისხოვანი ფუნქცია, მრავალწევრები, ექსპონენციალური ფუნქცია, რაციონალური
ფუნქცია და მათი ზოგიერთი კომბინაცია.
დამტკიცება.
f ( x h) f ( x ) cc
f ( x) lim lim 0
h 0 h h 0 h
d 1
2 ანუ dx x x .
1 d 1 2
სექცია 3.1-დან ვიცით, რომ
dx x x
წინა სექციის მაგალითი 2-დან ვიცით აგრეთვე, რომ
d
dx
x 21x ანუ
dx
d 12
x x 1 2 .
1
2
n
ეს ორი მაგალითი წარმოადგენს x ხარისხის გაწარმოების წესის თვალსაჩინოებას. პირველ რიგში
გამოვიყვანოთ წესი, როცა n დადებითი მთელია.
267
დამტკიცება. ფორმულა
f ( z ) f ( x) z n xn
f ( x) lim lim
zx zx zx z x
lim( z n 1 z n 2 x zx n 2 x n 1 ) n შესაკრები
zx
nx n 1 .
ხარისხის გაწარმოების ეს წესი მართებულია ნებისმიერი ნამდვილი მაჩვენებლის შემთხვევაში.
მაგრამ n შეიძლება ირაციონალურიც იყოს. ხარისხის გაწარმოების წესით ჩვენ ვაკლებთ 1-ს
თავდაპირველი ხარისხის მაჩვენებელ n -დან და მიღებულ შედეგს ვამრავლებთ n -ზე . აქ ჩვენ
ჩამოვაყალიბებთ წესის ზოგად ვერსიას, თუმცა მის დამტკიცებას სექცია 3.8-ში მოვიყვანთ.
d 3 d 2/3 2 2
ა) ( x ) 3 x 31 3 x 2 , ბ) ( x ) x (2/3) 1 x 1/3 ,
dx dx 3 3
d d 1 d 4 4
გ) ( x 2 ) 2 x 2 1 , დ) 4 ( x ) 4 x
41
4 x 5 5 ,
dx dx x dx x
d 4/3 4 4
ე) ( x ) x (4/3) 1 x 7/3 ,
dx 3 3
ვ)
d
dx
dx
x 2 x1( /2) 1 x1( /2)1 (2 ) x .
d
2
1
2
268
შემდეგი წესი ამბობს, რომ თუ წარმოებადი ფუნქცია მუდმივზე მრავლდება, მაშინ ამ ფუნქციის
წარმოებულიც იმავე მუდმივზე მრავლდება.
d
(cx n ) cnx n 1 .
dx
დამტკიცება. d cu ( x h) cu ( x)
(cu ) lim
dx h 0 h
u ( x h) u ( x ) du
c lim c .
h 0 h dx
გრაფიკები
y კოორდინატის 3-ჯერ გაზრდა
3-ჯერ ზრდის დახრილობას (მაგალითი 2).
მაგალითი 2.
d
ა. გაწარმოების ფორმულა (3 x 2 ) 3 2 x 6 x გვამცნობს, რომ თუ y x3 -ის გრაფიკს ახალ
dx
სკალირებას გავუკეთებთ y კოორდინატების 3-ზე გამრავლებით, მაშინ დახრილობები ყოველ
წერტილში 3-ჯერ გაიზრდება (ფიგურა 3.10).
269
ბ. ნიშან შეცვლილი ფუნქცია. ნიშან შეცვლილი ფუნქციის გაწარმოება ამ ფუნქციის
წარმოებულისათვის ნიშნის შეცვლის ტოლფასია. მუდმივი თანამამრავლის წესით c 1 -ზე გვაქვს
d d d du
(u ) (1 u ) 1 (u ) .
dx dx dx dx
შემდეგი წესი გვეუბნება, რომ ორი წარმოებადი ფუნქციის ჯამის წარმოებული მათი წარმოებულების
ჯამის ტოლია.
dy d 4 d
( x ) (12 x) 4 x 3 12 .
dx dx dx
დამტკიცება.
d [u ( x h) v( x h)] [u ( x) v( x)]
[u ( x) v( x)] lim
dx h 0 h
u ( x h) u ( x ) v ( x h) v ( x )
lim
h 0
h h
u ( x h) u ( x ) v( x h) v( x) du dv
lim lim .
h 0 h h 0 h dx dx
d d du dv du dv
u v u (1)v (1) .
dx dx dx dx dx dx
ჯამის გაწარმოების თვისება შეიძლება განვავრცოთ ორზე მეტი ფუნქციის ჯამზეც. თუ u1 , u2 ,..., un
ფუნქციები წარმოებადია x წერტილში, მაშინ u1 u2 ... un ფუნქციაც წარმოებადია და
მართებულია შემდეგი ტოლობა:
d du du du
(u1 u2 ... un ) 1 2 ... n .
dx dx dx dx
სიცხადისთვის, ვაჩვენოთ ეს სამი ფუნქციის შემთხვევაში
270
d d d du du du du
(u1 u2 u3 ) (u1 u2 ) u3 (u1 u2 ) 3 1 2 3 .
dx dx dx dx dx dx dx
ნებისმიერი სასრული რაოდენობის ფუნქციათა ჯამისთვის ამ თვისების დამტკიცება მათემატიკური
ინდუქციის მეთოდით აღწერილია დამატება 2-ში.
4 2
მაგალითი 3. იპოვეთ y x x 5 x 1 მრავალწევრის წარმოებული.
3
3
ამოხსნა.
dy d 3 d 4 2 d d
x x (5 x) (1) (ჯამისა და სხვაობის გაწარმოების წესი)
dx dx dx 3 dx dx
4 8
3 x 2 2 x 5 0 3 x 2 x 5.
3 3
ამრიგად, ჩვენ შეგვიძლია გავაწარმოოთ ნენისმიერი მრავალწევრი წევრ-წევრად ამ მაგალითის
მსგავსად. ამასთანავე, ნებისმიერი მრავალწევრი წარმოებადია ნებისმიერი x -სათვის.
271
df a xh a x a xah a x
lim lim
dx h0 h h 0 h
x ( a 1)
h
ah 1 x
lim a lim a . (1)
h 0 h h 0 h
x
ამრიგად, ვხედავთ , რომ a -ის წარმოებული მუდმივი L რიცხვისა და a x -ის ნამრავლის ტოლია.
შევნიშნოთ აგრეთვე, რომ
ah a0 ah 1
f (0) lim
lim L.
h 0 h h 0 h
მაშასადამე L ზღვარი წარმოადგენს f ( x ) a მრუდის დახრილობას, გრაფიკის y -ღერძთან
x
მნიშვნელობისათვის.
ეს გვაფიქრებინებს, რომ L რიცხვი 1-ის ტოლია რომელიღაც a -სათვის 2.5-დან 3-მდე. ეს რიცხვი
მოიცემა ტოლობით a e 2.718281828 .
ფიგურა 3.12
y (a h 1) / h, a 0 -ის მდებარეობა
უწყვეტად იცვლება a -ს მიმართ
eh 1
f (0) lim 1 . (2)
h 0 h
272
x
ამ ზღვრის 1-თან ტოლობა ამყარებს მნიშვნელოვან თანაფარდობას e ნატურალურ მაჩვენებლიან
ფუნქციასა და მის წარმოებულს შორის
d x eh 1 x
(e ) lim e ex .
dx h 0 h
ამრიგად, ნატურალური მაჩვენებლიანი ფუნქცია თავისი წარმოებულის ტოლია.
d x
(e ) e x
dx
მაგალითი 5. ვიპოვოთ y e
x
ფუნქციის იმ მხების განტოლება, რომელიც სათავეზე გადის .
ამოხსნა. რადგან მხები გადის კოორდინატთა სათავეზე, ამიტომ განტოლება ვეძებოთ y mx სახით,
სადაც m დახრილობაა. წირს მხების დახრილობა (a ,e a ) წერტილში იქნება
273
d d d d
( x x) ( x 2 ) 2 x , თუმცა ( x) ( x ) 11 1.
dx dx dx dx
d
f x g x f x g x g x f x .
dx
მაგალითი 6. x e , ბ) y e2 x .
1 2 x
ვიპოვოთ წარმოებულები: ა) y
x
1
ამოხსნა. ა) გამოვიყენოთ ნამრავლის წესი u და v x 2 e x ფუნქ ციებისათვის:
x
d 1 2 x 1 1
dx x
x e 2 x e x x 2 e x 2
x x
d
dx
dv
dx
du
uv u v ,
dx
ex ex d 1 1
2 1 2 2
x x dx x x
ex
1 x 1 .
x2
ბ)
dx
d 2x
e e x e x e x e x e x e x 2e x e x 2e 2 x .
d
dx
d
dx
d
dx
d u ( x h )v ( x h ) u ( x )v ( x )
(uv) lim
dx h 0 h
გარდავქმნათ მარჯვენა მხარეში წილადის მრიცხველი ისე, რომ შეიცავდეს გაყოფილ სხვაობებს u და
v -ს წარმოებულებისათვის. ამ მიზნით მრიცხველში დავამატოთ და გამოვაკლოთ u ( x h) v( x) :
d
(uv)
dx
u ( x h)v( x h) u ( x h)v( x) u ( x h)v( x) u ( x)v( x)
lim
h 0 h
274
v ( x h) v ( x ) u ( x h) u ( x )
lim u ( x h) v( x)
h 0
h h
v ( x h) v ( x ) u ( x h) u ( x )
lim u ( x h) lim v( x) lim .
h 0 h 0 h h 0 h
275
მაგალითი 7. ვიპოვოთ y ( x 1)( x 3) ფუნქციის წარმოებული.
2 3
შეფარდების წარმოებული
თუ u და v წარმოებადია x წერტილში და v ( x ) 0 , მაშინ u v განაყოფიც წარმოებადია
ამავე წერტილში და
du dv
u v
d u dx dx .
dx v v2
ფუნქციური აღნიშვნით,
d f ( x) g ( x) f ( x) f ( x) g ( x)
dx g ( x)
.
g 2 ( x)
t 2 1 x
მაგალითი 8. ვიპოვოთ (ა) y , (ბ) y e ფუნქციების წარმოებულები .
t3 1
ამოხსნა.
(ა) შეფარდების გაწარმოების წესში ავიღოთ u t 2 1, v t 3 1:
dy (t 3 1) 2t (t 2 1) 3t 2 2t 4 2t 3t 4 3t 2 t 4 3t 2 2t
.
dt (t 3 1)2 (t 3 1)2 (t 3 1)2
d x d 1 e x 0 1 e x
(ბ) (e ) x e x .
dx dx e x 2
(e )
276
u ( x h) u ( x )
d u v ( x h) v ( x ) v( x)u ( x h) u ( x)v( x h)
lim lim
dx v h0 h h 0 hv( x h)v( x)
u ( x h) u ( x ) v ( x h) v ( x )
v( x) u ( x)
= lim h h .
h 0 v ( x h )v ( x )
მრიცხველში და მნიშვნელში ზღვარზე გადასვლით მიიღება რ.დ.გ.
იმის მიხედვით, გაწარმოების რომელ წესს შევარჩევთ, შესრულებული სამუშაოს სიდიდე შეიძლება
განსხვავებული იყოს. მოვიყვანოთ მაგალითი.
( x 1)( x 2 2 x)
მაგალითი 9. ვიპოვოთ y ფუნქციის წარმოებული.
x4
ცხადია, შეგვიძლია გამოვიყენოთ შეფარდების გაწარმოების წესი. მაგრამ აქ უმჯობესია ჯერ
გარდავქმნათ გამოსახულება და მერე ხარისხის გაწარმოების წესი გამოვიყენოთ.
x3 3x 2 2 x
y 4
x 1 3x 2 2 x 3 ;
x
dy 1 6 6
x 2 3(2) x 3 2(3) x 4 2 3 4 .
dx x x x
d 2 y d dy dy
f ( x) y D 2 ( f )( x) Dx2 f ( x) .
dx 2
dx dx dx
2
სიმბოლო D ნიშნავს გაწარმოების ოპერაციის ორჯერ ჩატარებას.
თუ y x , მაშინ y 6 x
6 5
და გვაქვს
dy d
y (6 x 5 ) 30 x 4 .
dx dx
ამრიგად, D ( x ) 30 x .
2 6 4
277
d ( n 1) d n y
y(n) y n Dn y , ( n ნატურალური რიცხვია)
dx dx
y 3x 2 6 x;
y 6 x 6; y 6; y (4) 0.
ამ ფუნქციას აქვს წარმოებულები ნებისმიერ რიგამდე. დაწყებული მეოთხე რიგიდან ყველა
წარმოებული ნულის ტოლია.
სავარჯიშოები 3.3
წარმოებულების გამოთვლა
1--12 სავარჯიშოებში იპოვეთ პირველი და მეორე რიგის წარმოებულები.
1. y x 2 3 2. y x 2 x 8 3. s 5t 3 3t 5
4 x3 x3 x 2 x
4. w 3z 7 7 z 3 21z 2 5. y x 2e x 6. y
3 3 2 4
1 4
7. w 3z 2 8. s 2t 1 2 9. y 6 x 2 10 x 5 x 2
z t
1 5 12 4 1
10. y 4 2 x x 3 11. r 12. r
3s 2
2s 3
4
278
2x 5 4 3x x2 4
17. y 18. y 2 19. g x
3x 2 3x x x 0,5
t 2 1
21. v 1 t 1 t 2
1
20. f t 22. w 2 x 7 x 5
1
t2 t 2
s 1 5x 1 1 x 4 x
23. f s 24. u 25. v
s 1 2 x x
1 1 ( x 1)( x 2)
26. r 2 27. y 28. y
( x 1)( x 2 x 1)
2
( x 1)( x 2)
x 2 3e x
29. y 2e x e3 x 30. y 31. y x 3e x
2e x x
1
35. s 2t 2 3e 2 36. w 1,4 37. y 7 x 2 x e
3
z z
es 1
38. y x3 9,6
2e1,3
39. r 40. r e 2 2
s
x4 3 2 x5
41. y x x 42. y
2 2 120
43. y x 1 x 2 3x 5 44. y 4 x 3 3x 2 x
x3 7 t 2 5t 1 1 2 1
45. y 46. s 47. r
x t2 3
x x x 2 x 1
2
1 3z q2 3
48. u 49. w 3 z 50. p
3z q 1 q 1
3 3
x4
51. w 3z 2e2 z 52. w e z z 1 z 2 1
279
d d u d v d
a. (uv); b. ; g. ; d. (7v 2u )
dx dx v dx u dx
280
59. იგივური ფუნქციის კვადრატული მხები. y ax 2 bx c მრუდი გადის (1, 2) წერტილში და
ეხება y x წრფეს სათავეში. იპოვეთ a, b და c .
პარალელურია.
8 x 2 y 1 წრფის პარალელურია.
ბ. დახაზეთ მრუდი და მხები ერთად. მხები კვეთს მრუდს სხვა წერტილში. გამოიყენე Zoom და
T
Trace წერტილის კოორდინატების შესაფასებლად.
T ბ. დახაზეთ მრუდი და მხები ერთად. მხები კვეთს მრუდს სხვა წერტილში. გამოიყენე Zoom და
Trace წერტილის კოორდინატების შესაფასებლად.
281
თეორია და მაგალითები
67 და 68 სავარჯიშოებში გამოთვალეთ ზღვრები. თავდაპირველად წარმოადგინეთ თითოეული
მათგანი წარმოებულად x -ის კონკრეტული მნიშვნელობისათვის.
x 50 1 x2 9 1
67. lim lim
x 1 x 1 68. x 1 x 1
ax, x0
g ( x) 2
x 3 x, x 0
ფუნქცია წარმოებადი გახდება ნებისმიერი x -სათვის.
72. სხეულის რეაქცია მედიკამენტზე სხეულის რეაქცია მედიკამენტის დოზაზე ზოგ შემთხვევაში
შეიძლება ასეთი ფორმის განტოლებით აღიწეროს
C M
R M2 ,
2 3
სადაც R დადებითი მუდმივია, M კი სისხლის მიერ შეწოვილი მედიკამენტის ოდენობა. თუ
რეაქციაში ვიგულისხმებთ სისხლის წნევის ცვლილებას, R იზომება ვერცხლის წყლის სვეტის
მილიმეტრებში. თუ რეაქციაში ვიგულისხმებთ ტემპერატურის ცვლილებას, მაშინ R იზომება
გრადუსებში და ა.შ.
ვიპოვოთ dR dM . ამ წარმოებულს, როგორს M -ის ფუნქციას, უწოდებენ სხეულის მგრძნობე-
ლობას მედიკამენტის მიმართ. სექცია 4.5-ში ჩვენ ვნახავთ როგორ ვიპოვოთ მედიკამენტის
ოდენობა, რომლისთვისაც სხეული ყველაზე მეტადაა მგრძნობიარე.
282
წარმოებადია და განსხვავდება ნულისგან,
d 1 1 dv
2 .
dx v v dx
აჩვენეთ, რომ შებრუნებულის წესი წარმოადგენს განაყოფის გაწარმოების წესის კერძო
შემთხვევას.
ბ. აჩვენეთ, რომ შებრუნებულის წესი და ნამრავლის გაწარმოების წესი ერთობლივად გვაძლევენ
განაყოფის გაწარმოების წესს.
d m
dx
x mx m 1
წესის მისაღებად, სადაც m დადებითი მთელია.
283
78. შეკვეთის საუკეთესო სიდიდე. მარაგის მართვის ერთ-ერთი ფორმულა ამბობს, რომ შეკვეთის
საშუალო კვირეული ღირებულება არის
km hq
A(q) cm ,
q 2
სადაც q არის შეკვეთილი საგნების რაოდენობა (ფეხსაცმელი, რადიომიმღები, ცოცხი ან ნებისმიერი
სხვა ), რაც შეიძლება გამოილიოს; k არის შეკვეთის გაფორმების საფასური (ერთი და იგივეა და არ
არის დამოკიდებული შეკვეთის სიხშირეზე); c დასახელებული ერთეულის ფასია (მუდმივია); m
ყოველ კვირას გაყიდული საქონლის რიცხვია (მუდმივია); ხოლო h არის მოცემული კონკრეტული
საქონლის კვირის განმავლობაში შენახვის ფასი (მუდმივი, რომელიც ითვალისწინებს დაზღვევას,
2 2
უსაფრთხოებას, დაკავებულ სივრცეს, უტილიზაციას და ა.შ .) იპოვეთ dA dq და d A dq .
284
285