Thamkhao 2

You might also like

Download as pdf
Download as pdf
You are on page 1of 21
_Chuong 7 AM VIVA BIEN THE AM V| 1.Am té va am vj 1.1. Am thanh do con ngudi néi ra cé rit nhidu kidu dang khée nhau va cé sé Iuong cue ky 1én, nhung ngudi ta, nhing ngudi thuéc cing mét chng déng néi mét ngdn ngtt Jai chi tri nhgn, quy vé dé sir dyng mét sf Irotg am rift hu han. Didu nay chimg té ring hé thdng 4m thanh cha ng6n ngit kh6ng phai 1A mét tip hop hin dgn. ma 1a mét hé thing cé t8 chite, ding hon 1a duge td chite a8 thyc hign chite nang lam mat biéu hign vét chit cha ngén ngt. ‘Vi dy, ngudi Viét, voi s6 ldn néi nhidu khong thé théng ké ndi, néi am (1t] & vi tri ddu cla nhting am tiét nhur: tu, to, 16, 11, 18, te, tu, to, ta, tinh, tanh, tung... kh6ng hoan toan giéng nhau, nhung ngudi tachi tri nbn 06 mit m [t] trong tt cd cc fm tt 46 ma tb vi sao lai biét duge ring trong tu ¢6 am [t] ? Trude hét, d6i chiéu tu voi fo, ching ta tach biét ra va nbn ra duge trong &m tiét tu 06 am [t] vi 46 la thanh phin dang nbét, cing cé mat & mOt vj tei nhu nhau trong cd 6 fu va fo cling nhu- trong 16, ti, 18, te, tu, to, ta, tinh, tanh, tung... Tidp tyc d6i chidu tu vi du, ta 98 tach biét ra va nhfin ra duge trong am tiét #z c6 am {uJ nfta, vi 46 14 thinh phin ding nbit 6 cd tu va du cfing nhu 6 thu, du, du, xu, plu, lu... Vay c6 thé két ludn: mat am thanh cia fu cé hai b§ phén, ding hon 1a hai 4m, vira két hgp voi nhau vira dé tao nén fu, Iai vira a8 160 phan bigt tu véi céc am tiét khéo: shu, du, du, xu, phus, Iu, ti, 18, te, Ne, f0, ta... Bay gid ching ta xét thém mét vi dy nffa. Néu phét lién tuc va lun phién nhau hai tir - 4m tiét tiéng Viet “Ki... ¢6...ki...06...ki...c6”... ching ta sé nhan thy dudng nhu cé hai am { k ]. Am.[ k ] trong cé 14 phy 4m cé vj tri cdu fm & gb Iu@i, cdn [ k ] trong A thi khi cau Am, lwéi nhich vé phfa trudc, chd ngac cimg, cht khéng gift nguyén 6 vj tri géc lu6i nhu khi phat &m cb. Ly do 1a 6 ché: khi phat 4m cé, nguyén fm { 0 ] la nguyén 4m tron méi, hang sau va [ k ] lai cing vén 1a 4m géc luéi, nén Ludi hi vé phia sau va gift nguyén vj tri cfu am [ k ] 6 géc luai. Nguoe lai khi phét 4m &i, nguyén fm [ i ] 14 nguyén 4m hang tnréc, khong tron méi, nén do anh huéng cia viée phat Am [i], luéi phai nhich vé phfa truéc, Tuy ohién, trong cam thire ng6n ngit cla ngudi Viét, ngudi ta vin chi tri nh@n cé mét am [ k ] ma théi. Céc fm nhu ém [t},[uJ,(k}, (i), (0)... vira n6i trén day 06 . Chite ning cu tgo va phan biét vd am thank oa cdc th, duage khdi quét hod tit v6 van ldn phat ra, néi ra mOt cdch cy thé tir nhimg con nguoi cu thé... dugc goi IA nhimg 4m vi (phoneme). Am vj 1A don vi trim tuong cila hg thong am thanh cia ngén ngtt, Dé 1a don vj chiic ning, mang tinh x4 hdi, khong phai Id cia riéng mét c4 nbn nao. Dé ghi ky higu cdc am vi, nh ching t6i da trinh bay, trong ngén ngit hoc, ngudi ta quy ude dat cdc ky higu phién 4m gitta hai vach chéo song song, Vi dy: /t/,/u/,/k/,/i/.. ' 1.2. Mi am vj khi duge “néi ra” déu khéng thé hién mét cach hoan toan day du va nh nhau tit cd moi dic diém, thugc tinh cta nd, ma ngugc lai, nd duge “ndi ra” v6i it nhiéu khac biét cy thd nhat dinh, tuy thude vao chd né dimg & vi tri ndo trong am tiét 161 (hoic th) va két hop véi am ndo ding truée, ding sau. Néi cho gian dj hon thi méi cd nhfn, trong méi lan phét am (ndi ra) mot Am vj ndo d6, thi kh6ng thé c6 hinh ding cia méi, cé6 vj tri dat ddu Ludi, 6 tu thé nhich ludi hoge tién, Ini ... y nhu nhau, khéng hd thay ii... tayo, Chioh dia nhy hen eho tin v dking ta apo pl 4m y nhu nhau, trim, ngan, van... Hn nh mét. Mi lan néi ra cy thé cha mot Am vj nhu véy, ta cé mot ém cy thé, duoc tri nin vé mit thinh gide. Céi dm oy thé nghe thy duoc 4y, duge goi 1a mot am t6 (sound/ phone). Arm 16 1a hinh thite thé hign cy thé cia dm vj & méi Ién phat dm hdc nhau, méi tinh huéng, chu canh phat dm khdc nhau. Dé chinh 10 nhitng dim duge nguéi n6i phat ra va doc ngudi nghe nhdin ra bang thinh gidc. Ta cé thé hinh dung cAi am vj /t/ trong hé théng ngtt am tiéng Viet vie 48 cap trén day duge phét am ra thinh nhing am outhé (ti, (th, [tls [th..[t] a... Am vj/t/ 1A céi duge khdi quét hod, cy thé hod tir vé van 4m Oth, [t]s [th [t]s .. [t]q.-khée nhau. Nguge lai, c&c am (th, [th lth, [t] 4. [t]n chin 1A abtng biéu hign, nhting dang ign thye hod cy thé vA ring big trong mi In dye phat ra cha am vi/t/. Noting Gm 1b cing thd hitn mt mvj Ua nhing bién thé cia 4m vi dé, Ching han, céc &m [k ] cy thé do mi ngudi cy thé néi ra va khi thi m6i h6a (nhw trong ¢6), khi thi phat 4m voi Ludi nhfch vé phia trudc (nhu trong Ai)... ma ching ta vita néi dén trén day, du Ta nhtmg bign thé cia am vj /k/ cia tiéng Viet Cac bin thé cia mot 4m vj vita cing 6 nhimg dae trmg cdu 4m - am hoc nhw nhau, lai vita mang mét ho&c vai dic trung 162. cdu am ~ am gc nao 46 khée nhau. Ching phan biét voi nhau ¢ chinh © nhimg nét dic trmg khée nhau 46. Vi dy:[ p' ] trong ahting th pi, un, pen, put... va [ p ] trong nhimg tix nhu /apped, Seep, Stop... cia tiéng Anh déu mang cfc dic trung chung: tic, V6 thanh, m6i, nhung ching phan biét nhau & chd :[ p"] c6 nét bithoi, con{p]thikhéng, = Nhu vay, méi trong quan gitta am vj voi am t6 JA twong quan gitta c4i triyy tuong, khdi quét véi cdi cy thé, Am vj JA cdi tru wong, Khai quit hod tir cfc dm t8; cdn am t6 1a hinh thite thé hién vat chit Cu thé trong mai mét Hin duge néi ra, duge phat am ra cha &m vj. Ching ta néi ra va nghe théy cde Gm 16, nhung tri nhdn Id tri nhén Gm vi. Taong quan am vj - im t8 hodn ton img voi méi fuong quan, ngén ngtt - 1di noi. Am vj thude ng6n ngft, cdn am t6 1a thude 1di ngi, Cte Chang han, trong vi dy vita trinh bay trén day, ching ta néi ra vA nghe thy nhtng am t6 [ k] khée nhau nhu trong ede tir-Am tiét “Ai, 66, 8, aye... nhumg chi tri nhan ring c6 mot am vj /k/ duge thé hign qua cic am t6 [ k] ou thé trong time tir - am tiét 46. SV Gi piat gitta cic am 16 thudng 14 rét nho va kh6 nan ra. Trong thire (é giao tiép ng6n ngf, trir nhtmg ngudi chuyén nghién ciru NBL am hoc, dm vj hoc ra, c6 1é mai ching ta déu coi cic Am 6k] trong cdc tir-am tit nhu ki, cd, ké, ke, ca, que, qua... 1a hoan toa ashy nhau. 13. ‘Trong ngi dm hoc va am vj hoc, cdc nha nghién ctu phan bigt hai ley ai nigm: bién wd te do va bidn thé két hop (cling goi IA bia thé bAt bude) ctia Am vi. : 163 Bidn thé ty do 1a nhttng bién thé hign dién “mét céich ty do” khéng bj phy thugc; bj chi phéi bai bit ky nhfn t6 nao. Vi dy, cd mot sb ngudi Viet phét am 4m vj /e / think ( 'e ], tham chf thinh (-e ]. Dé IA nhting bidn thé ty do cba 4m vj /¢ /. Ching xudt hién mé6t cdch “tuy tién” & mét 96 cé nhéin va khOng thé dodn trude duge b6i canh xuft hign cha ching. Neue lai, bién thé két hop 1a nhing bién thé do chu cénh quyét dinb, N6 phai nbw thé, vi nhtmg am khéc két hop véi né bit buge né pbai nhu thé. Am du [py] trong céc ti-Am tiét nghi, nghi, nghi, nghiéng... cba tiéng Viét phi duc phét voi lubi nhich vé phia truée; trong tir-Am tiét ngu, ngd, ngo...nd phai duge phét dm mdi hod (tron mai) [n°] do chd nd dimg tbe céc nguyen trdn méi... déu [a ede bign thé két hop, bién thé bit bude ciia im du /n /. Khi néi vé tinh “ty do” cda bién thé ty do, ching ta khéng nén ngbf ring ty do c6 nghta 14 mudn néi, mun phét am thé ndo cling dupe. Tinh ty do 6 day 1a tuong d6i, vi méi cénbfin chi o6 thé phét am “Mmét cdch ty do” trong khudn khd ma c§ng ding bin ngit clio phép va chép nh@n. Anh ta chi o6 thé phét Am “ty do theo cdch cha minh” trong mét giéi han nbit djnh; néu vugt qué giéi han 46, sé bj coi 1a 18i, 1A ngong, Vi dy, nguyén Am [ > ] trong hai ém tiét cia th 16 cd [ lo ka] c6 thé duge néi thank [ I" k's J, nhung khdng thé phat Am véi 43 mo hep hon va chuyén sc thank fir cit [ lu ku J; vi phét am nhu thé 1a da di dn bute sai, khéng ai cdn tri nbn duge 1a 16 cd nia. Khi tgo lép céc bang chtt cdi, ngudi ta quy uéc chit cdi nao thi bigu thi 4m vj ndo, chir khong thé (va khong phai la) 48 bidu dién timg 4m t6 mOt. Cdn quy tie cia chinh ti bit buge moi ngudi phi 164. tuan theo “dm vi nay trong chu cdnh nay duge viét niu thé nay hay thé kia”, lai 14 mt cdu chuyéa khéc - céu chuyén cia quy the chinh ta, chit viét. ; Ngugc Iai, khi day doc chit hay hoe doc chtt thi ngudi day cin phai day va ngudi hoc cn phai hoc dé biét va thuc hign cho ding: timg 4m vj trong timg chu cank mét, phai duge phét 4m nhuythé nay hay thé kia. Vi dy: bién thé cua am [9 ] cudi trong cdc tir-dm tiét nhu xinh, linh, tinh. cba tiéng Viét phdi duge phdt Am voi Ludi nhich vé phfa trudc thanh [sip, lip, tin] chir khong gitr “nguyén ban” la/ 1 /. 1.4, Khi ndi vé céc fim vi, trong Am vj hoc kh6ng thé quén sy phn loai: cdc ém vj doan tinh va cdc am vj sigu doan tinh. Nhig Am vj ma chéng ta thudng thay nhu: /a/,/i/,/e/,/u/, olf dA /th/KA/ pit Vl. 48 n6i trén day, theo quan niém truyén théng, bao gid cling hién dién trén ngft lu theo mot trét qr thoi gian truéc, sau, chir khéng hién dién ddng thdi. Céc 4m vj nhur thé dure gi 14 4m vj doan tinh (segmental). Hidu mét cach don sor thi dogn tinh tic 14 duoc phan doan vé mat thoi gian. Nguoe lai, c6 nhimg hién tugng cua ngén ngtt duge goi la nhimg 4m vj siéu doan tinh (suprasegmental). Dé la nhiing hién tuong ngit dm “6 chic ning khu biét tir khong khdc gi cdc phy 4m, nguyén am, nhung khé long dinh vj duge ching trong am tiét (tic 1a trudc hay sau nguyén am, § dau hay & cudi am tiét)” (13, tr.208]. Trong 4m, thanh diéu, 18 nhimg 4m vj siéu doan tinh. NO6i gidn dj hon, siéu doan tinh duge hiéu 1a tinh chat khéng phén doan vé mat théi gian. Am vi siéu doan tinh la 4m vj khéng hién dign trén ngi ju theo trat ty thdi gian truéc, sau (so vdi cac 165 &m vj khéc két hop véi n6), ma hign dign ddng thdi véi cic 4m vj oan tinh khéc. Céc thanh digu cia tiéng Viét trim lén toan am tiét va dign ra dng thdi véi cdc Am vj dogn tinh khéc. Chiing cing o6 chite ning khu bigt khéng kém gi bét ky mét &m vj dogn tinh nao. Gid trj khu bigt am vj hoc cha thanh digu tiéng Viet cing nhu trong 4m, ngtt digu trong céc ngOn ngft khéc nita, 1a digu kch6ng thé pho ohan urge; va dich thj ching la céc am vj siéu doan tinh. Vi dy: sy khu bigt gitta ma, ma, md, md, md, mq 1a nbd céc thank diéu, khong khéc gi sy khu bigt gitta ma, me, ma, mi... 1A nhd céc nguyén am hay ma, ta, da, va, pha... la nh’ & cdc phy Am. Vigc six dung va phin biét c&p thuét ngtt trong phan doan tinh ~ siéu doan tinh vén xuft phét tir am vj hoc truydn théng va thyc tién ng6n ng@, ng6n ngtt hoc An Au. 6 cdc ng6n ngit An Av, mic di trong hoat d8ng Idi n6i, ec Am vj c6 “ching Idn” én nhau (nh cde két qua quan tric cia ngit ém hoc thyc nghiém 44 chimg minh), - nhung khi giao tip, ngudi bin ng An Au khdng cam thy, tri ohn bling thinh gic thyc trang dé, ma ho 44 “phyc hdi” ching theo trat tr nbdt djnh 48 hiéu duge 10i n6i ra. Ching duge tri nhfn theo mot trOt ty tren tuyén thoi gian. Dogn tinh ra ddi la boi nguyén do nay. Trong khi 46, trong cic ng6n ngtt don lap nhu tiéng Viet, tiéng Hén va nhidu ngén ngtt khéc, c&éc am vj trong 4m tiét ciing 06 “ching lin’ 1én nhau, nhung & day cé mét diéu rét khéc. Ngudi ban ngtt & day cam thy va tri nhén cfc Am vj trong ca céi “kh6i toan. thé” 1a Am tiét; va ho khéng can phai phyc hdi ching theo tat ty thdi gian 48 hiéu nghia do tir hay Am tiét (don vj cé gid tr] nhw hink vj trong céc ng6n ngi An Av) bidu thj. “Do 46 trong cdc ngén ngtt andy hoan toan o6 thé quan niém 4m vj ohu nhting don vj khu biét, “dién ra ddng thoi. Didu d6 cé nghfa la 6 day Am vj khong nhét thiét a 7 phai I dogn tinh, va da nhu vay thi & day khéng 06 ci gi goi 1A am ! vj siéu dogn tinh” (13, tr.209]. Tuy nhién, khi dia trén' nhtmg co sé ly thuyét cla am vj hoc truyén théng thi cp thuat ngtt trén day vin duge sir dung va nhting hién tong nhu trong 4m, thanh digu vin duge goi 14 céc 4m vj siéu oan tinh, I, Nét khu bigt: 2.1. Mi fm t6 duge tgo thinh déu bao gbm nhidu dic tamg — cfu am - fm hoc, chit khong phai chi cd mt. Tuy nhién, vai trd vA gid tri cla che dic trmg dy a6i véi vige phfin biét am nay véi am kia... khéng phai 1a dng du nhur nau. Vi dy: a. Am vj/t/ cha tiéng Vigt phan biét voi am vj / d/ chi bing mét nét d%c tug vé tinh thanh: /t/ ld fm v6 thanh, cdn /d / 1a am hi thanh. Y= diu ludi fdf. ~@dulwdi =the ° vetic -on -bn - khéng bat hoi ~ khéng bat hoi + v6 thanh + himu thanh Nhu vay hai tir-4m tiét nhu ta va da ching han, khic nhau vé nghia, phan biét nhau vé mat ngét am 1a & hai Am ddu /t/ va/d/. Hai 4m nay lai chi phan biét nhau béi mot dic tmg cau am - am hoc duy nhdt vé tinh thanh (v6 thanh va hitu thanh), Dac trmg v6 thanh 1A nét quan yéu cia / t/ trong di lap voi /d /. Nguge lai, dic tring hifu thanh ld nét quan yéu cia / d/ trong 464i lap vai /t/. 167 b. Néu dem 46i lip gitta /t / v6i / v / thi tink hinh lai khéc. Chiing ta c6 bite tranh miéu ta nhu sau: /t1 + du lui fv/ +méi bn bn v6 thanh ~ htu thanh Hai tty - am tiét nhw fa va va chiing han, khéc nhau vé nghia, phan biét nhau vé mit ngit 4m 1a 6 hai am dau /t/va/v/. Hai am nay lai ph4n biét nhau béi ba dic trmg edu 4m - am hoe la: tinh thanh (v6 thanh - hitu thanh), phuong thite cu am (tc - xét), vj tri cdu dm (4au lw6i - méi). Céc dic trmg v6 thanb, tic va dduluoi 1A nét quan yéu cia /t / trong d6i Ip voi / v /; nguge Iai, dic tung hiu thanh, xét va m6i la nét quan yéu cia/ v/ trong 46i lap véi /t /. Hai vi dy trén day chimg 6 ring: dé phan bigt gitta am vj nay V6i 4m vj khéc, 6 khi clin dén nhidu nét dc trung, nhung cfing cd Khi chi cdn mét nét 1a dd. Nhitng nét dic trung cfu am - Am hoc dim nhfin chite nang xd hi, phan biét am vj nay véi am vj khu bigt khée, duge goi la nhing nét ku bigt. : Neguge lai, nhtng dc trmg cu 4m - Am hoc nao kh6ng dam nhén chitc ning xa h6i, khdng cé gid trj phéin bigt 4m vj ndy voi am vi khdc, duge goi la dic tring Ahéng quan yéu vé mit im vj hoc. ; (Nét “u héa” cia Am 1 [ %2 ] trong céch phét am [IY k’s ] vin ttinh bay bén trén, la nét khéng quan yéu, vi nd khOng lam cho 1d! ©d [1p ko ] va[ ok’ ] tré thanh hai tirikhu bigt nhau vé nghia), Toan bé nhting nét khu bigt cla m§t am vj lam thinh ndi dung 4m vj hoc cila dm vi d6; va mdi dm vj cin duge xem nhu mét chim nét khu biét duge thé hién ddng thai. _. 168 2.2. Nét khu biét va am vj Khe nhau 6 ch3: cdc nét khu biét c6 xudt hign (xdy ra) dng thdi; cdn cde Am vj IA nhing don vj & bfe cao hon, khéng xudt hién dng thdi. Theo quan niém truyén théng, am vj cdg nhu céc dom vj khéc cia ng6n ngt bao git cing hign (dign ra) tép néi nhau trén tuyén thdi gian theo mot trat ty nhdt dinh, Mi Am vj duge quan niém nhw mét khtic dogn duge dinh Vj tren tryc thai gian. : Khi migu ta edu tnic ng 4m cia cdc ng6n ngd, nha nghién ciru di muén hay khong, cfing du phai sir dung b§ cdc nét khu bigt hu: 48) ygi nguyén 4m, ding cdc nét: (hang) trurdc, sau, trén méi, khéng tron m6i, (46 néng ctta Iuét) cao, thdp... ; hoke 46i véi phy 4m th) dung cde nét: tde, xd, hie thanh, v6 thanh, bét hoi, Khong bét hoi... Voi sy phat trién cia 4m vj hoc va sy nhan thire cang ngay cang rS rang, sdu sic hon vé cdc nét khu biét va tong quan gitta Ching véi nhau, cdc nha nghién cttu 4m vj hge mong muén xfy dung mét bé tiéu chi cdn va di, va théng nhdt, dé c6 1hé mi€u t& theo nhiing cfch thite nhét quan d6i véi céc hé théng 4m vi kha nhau. 7 R. Jakobson va M. Halle di dé xudt b8 12 c&p Iuong phan ddi ap cdc tigu cht khu biét nhu sau (13, t 207]: 1 Ni guyén 4m - khéng nguyén am 7. Dic - loaing 2. Phuam- khong phy am 8. Tram - bing 3. Lien tuc - khong lién tuc 9, Gidng - khong gidng 4 Ngit - khong ngat 10. Thang - khéng thang 5. Choi - div 11. Mii - khéng mai 6. EXau thanh - v6 thanh 12. Cing - loi 169 eee Mudi hai cip lung phin tigu chf khu biét nay qué thién ve: mft migu tA Am hoc. Dé khiic phyc tinh trang d6, vao khodng nhimg nim 1960, M. Halle va N. Chomsky 4% didu chinh hoc thuyét v8 nét kchu biét va dua ra bQ tigu chf khubiét kbc duoc bb sung nhiing tiu chf c6 lién quan dfn chu am, gbm 16 c&p luting phan : (13, 1.207]: L 1, Nguyén 4m - khéng nguyén m 9. Mili - khong moi 2, Phy ém - khéng phy 4m 10, Ben - khéng bén 5 3. Triréc - khong tude 11. Ch6i - khéng.ch6i : 4, Mém - khong mom "12. Lidn tye -Khongliéntye i 5. Trai rng - khong trai rng 13.Budngnhanh-buingchim —: 6. Sau - khong sau 14. Vang - khéng vang 7. Cao - khong cao 15, Tron - khéng tron : 8. Thip - khong thip 16. Cang - khong cing. t Dya vio b6 tiéu chi nay, tit cd nguyén dm, phy fm déu duge | migu th m6t céch théng nhit qua nhtng ma trén biéu din céc thong «= tin: 06 hay khOng o6 tiéu chf khu bidt (nét khu bigt) duge d2 ofp. Céc = thGng tin dm vj hoe thu duge ti nhiing migu ta 46, sé Ia ni dung am - vj hoe chige migu ta cha ém vj ma ching ta dang cn quan tim. Ill, X4c djnh am vj va cdc bién thé cua Am vj Vige nghién oiu 48 xdc dinh hé théng 4m thanh cla mgt ng6n ngft 6 bao nhiéu ém vj, ching duge t chitc nhu thé nao... c6 | nhting loi {ch va thm quan trong dic biét, nhit 1a d8i voi vige day i va hoc tiéng, vige xy dymg cfc hé théng chtt vide... : Phan nginh cha ngOn ngt-hoc chuyén nghién ciru, migu ta va > xc lgp ede don vi ku biét cba ngOn ngtt (cée dm vi), ede mi quan 1 hg cba ching va hé théng cia ching trong cdc ng6n ngt, duge goi # la dm vj hoc, Mubdn nghién city, xéc Ifp hé théng am vj cha mét ng6n ngt, mOt trong nhting viéc du tién phai lam trong phén tich Am vj hoc la phai phiin xuit, x4c dinh céc Am vj, Dudi day 14 vai thd phép phan . xuét va xdc djnh fm vj duge trinh bay, giéi thigu mét céch cin ban va don so nhét. 3.1, Phan xuiit cdc am vj bing béi cinh ding nbft Mvén biét va khiing djnh duge mét am ndo 46 ma ta dang xét c6 phai la m6t 4m vj cia ng6n ngtt ta dang nghién ciru hay kh6ng, thi trude hét, phai so sinh né vi cdc am kbc trong béi cénh ngit am ddng nbét. Hai béi canh ngtt 4m ddng obit, duge goi la mét clip t6i thiéu. C&p t6i thiéu 1a hai tir c6 nghia khéc nhau ohung vé mit ngit 4m, ching chi khéc nhau va phan biét nhau bing m6t 4m ndo dé. Vidy: - ~ Trong tiéng Viet, hai tir: Age va doc khiic nhau vé nghia va chi phfin bigt nhau & hai am dau tir/h/ va/ d/. Day 1d mét cip t6i thiéu. - Trong tiéng Anh, hai tir: sun / san / (mat troi) va run [ ran ] (chay) khdc nhau vé nghia, chi khdc nhau va phn biét nhau & hai 4m dau tir/s/ va/r/. Day ciing 14 mét cp tdi thiéu. ‘Vay, béi canh ngir 4m déng nhat (cia hai 4m dang xét nao 46) 14 nhing béi canh trong dé ching cing dimg truéc va/hodc dimg sau nhimg 4m nhu nhau; noi ching xuat hign phai cng la dau, cudi hoic gitta tir, ciing & am tiét c6 trong 4m hay khong cé trong am. Béi canh déng nhat, cap t6i thigu rat cd hiéu lye 46i véi viée nhan dign nhing 4m cé gia tr khu bigt (tire don vj khu biét) cua ng6n ngt. 71 Kihi phét hifn va dra ra duge nhiing cp t6i thiéu, ching ta cin cn phai kiém chimg thém qua nhting burée lam vige khée nfta thi méi dit cin cit ding tin efy 48 khiing djnh hai am dang xét cing xudt hién trong cp thi thidu 46 o6 phi la hai dm vj rigog bidt hay khong, Vidy 1: Xét hai &m/h/ va/d / trong tiéng Viet. Bude 1. Chon cac chp t6i thiéu: “hoe hd hep hidn doc dd dep didn Bude 2. Trong céc cp t6i thidu nay, tinh dng ohét cha chu canh bao dam: /h/va/d/ddu dig 6 vj tri dau te. Bude 3. Kiém chimg qua nguvdi ban ngtt, da khiing djnh duge chiic chin cée tir trong timg c&ip déu khéc nhau vé nghta, Bude 4. Sy khéc biét vé ngit Am gitta céc ti trong ting cp chi do/h/va/d/ dam nhiém. Két ludn: 1h / vad / Ya hai &m vj rigng biet. ‘Vi dy 2: Xét hai am / p / v/s / trong tiéng Anh. Buéc J. Chon c&p t6i thiéu, pit(esihd) [pit] sit (ngdi) [sit] pun (choi cht) (p'an] sun (mit trdi) +[san] lapped (quén, cugn) — {lxp]} : last (cudi, chét) [ leest ] seep (ri ra) {sip] cease (ngimg) [sis] Bute 2. Trong cic cp ti thiéu nay, tinh dng nhét cba chu cénh bho dam, & _ Dube 3. Kiém chimg qua ngudi ban ngtt, 4a khing djnh duge chic chin céc tir trong timg cip du khéc nhau vé nghia. Budc 4. Sy khéc bigt vé ngtt am gitta céc ti trong timg cp chi do/p/va/s/ dam nhiém. Kétlugn: /p/va/s/la hai &m yj riéng biét, Trén day 1A hai vi dy duoc dua ra chi 48 minh hoa cho phuong phép lam vigc. Thy t8, céc am vj nhu /h/,/d/ cia tiéng Viét, am - vi/p/,7s/ cha tiéng Anh kh6ng phai 14 nhttng cip 4m kh nghi. Vige phn xuAt ching va xéc djnh cuong vj Am vj hoc ca chiing thudng 14 rét gidn dj va chi c&n dua ra m6t sé kiém chimg laxong. Khi gip nhiing trudng hop khé khin, phite tap hon trong nghién ctu phan xuét, xéc dinh 4m vi, ching ta vin 06 thé 4p dung phuong phap trén day dé lam viée duoc. Phan xudt cfc am vj bing céch dya vao béi canh déng nhét, thyc ra la. dua trén sy phfin b6 tuong phan cia céc c&p téi thidu. Xét vé ban chit, sy déi lép gitta cdc am: Thi /K/,1d1 trong cdc tit hoc, coc, doc cha tiéng Viet, hay Jfh/si/r1 trong cdc tr: finn (vui va), Sun (mit troi), run (chay) 7K/,/£/,/h/ trong cdc tir: cat (méo), fat (béo), hat (mit) /th/p//h/ tong cdc tir: ten (10), pen (but), hen (ga mai)... cla tiéng Anh ching han, duoc phat hién 14 nhé tho phap thay thé, con thudng duge goi la phép (tui phdp) giao hodn, Phép giao hoan duge hiéu la sy thay thé mét dm nay bing mét am khdc sé dem lai mét tir khac. 173 Vi dy: Thay /r/ trong tit rum (chay) cha tiéng Anh bing /s/ ta sé 06 tir sum (toi tri); thay thé /h / trong hat (inf) bing / f/, ta 98 c6 fat (bS0)... /t__an/ —> = /s__an/ th_eth -—+ /f_at/ Thay /h/ trong tir Ape ota tiéng Viet bing /d / ta s® 06 th doc, Th_ok/ -®— d_ok/ ‘Tht ra, thye tign nghién ctu cho thy khong phai Itc ndo chiing ta cling dé dang tim duge céc c&p tdi thidu dé dp dung thi phép giao hodn, tim thé phin bd d4i lp. Gp trudng hop nbu vay, ta bude phai ging tim nhting béi cdnh trong ny, tire 14 nhiing clip t6i thidu gin gidng nhau, Vi dy, trong ting Anh, gid sir cdn phin xuft va xéc dink hai fim kha nghi /§ / va / 3 /, ching ta phai tim sw 48i 1p gitta hai 4m nay trong béi canh tuong ty 1a mission (st ménh) /mifn/ va vision (thm nhin) / vign /. (Va béi cénh tuong ty, * nghién ctru thém [13, tr. 211]). : * Nhu vay, khi phan xuft am vj bing céch dya vio béi cénh dng nhit, ta c6 thé phét bidu: Néu hai ém xuét hién trong nhtmg béi canh ding nhit hotic tuong ty thi hai 4m 46 duge coi 1a nhiing _ im vj rigng big. 3.2, Xée djnh cde bién thé cia Am vj : Khi chu khiing djnh duge hai am dang xét 14 hai m vj riéng * Diet, ta cd quyén nghi ng’ ching 14 hai bién thé cha mét am vj. *: Nhung muén két Iugn didu nghi ngd 46 c6 dling hay khéng, ta phai lad ele bt lee denote tata dy cy thé; 174_ 3.21: Fee eee ey eas cua ae ‘xe dinh va kiém chimg céc Am cu6i kha nghi trong nhing tir nhu: ‘kinh, kénh, sung, xuong, dung, déng, mong... cba tiéng Viet, ching tac6 thé thdy nhw sau: a) Vén dé dat ra: Cac am cubi duge ghi trén cht viét lA ng va nh, la nhfg 4m vj khée nhau hay 1a nhtng bién thé cha mét am vi? b) Dua céc 4m kha nghi nay vao cdc béi canh déng nhat xem c6 duge hay khéng, ta nhfn duge két qua: kinh kénh kiéng nhung dang xuong, ming tung d6ng mong - a + king kéng kiénh nhunh d&nh xvonh minh tunh dénh monh Quy luat két hop cia ngtt 4m tiéng Viét khéng cho phép ching ta.c6é duge mhimg tir-im tiét nhu vay, nén ta cé thé nghi ngd: o day c6 thé c6 bi cénh loai triy nhau. c) Lap bang dé kiém tra céc béi canh xudt hién, cdc kha ning két hop chiang ta cd: sau:/i c¢ie ¢/ | sau:/uradaa/ | sau:/u 0 3/ ~ + > a My! (ng) /y™/ (ong) 175 Vay cdc fm kha nghi dang xét (duge ghi trén chit vidt la ng, nh), déng IA c6 xudt hign trong cdc bi canh loai try nhau: tai mBi b6i canh, khi &m nay xudt hign thi 4m kia khéng bao gid xudt hién o 46 ntta, Ching a nim trong thé phan bé bd sung (cing goi 14 phan bd bé tic): (ng) [1 ] xvdt hign sau/ ur /,/a/,/3/,/al, 18h (ng) {9 } xuét hign sau /u/,/0/,/vo/,/>/; (nh) (J xudt hign sau/i//e//e/. 4d) Bang nay cho phép ching ta nbn ra va xée dinh ba ém la: - Mt dm 1a [1 ] binh thing, dimg sau cdc nguyén am hang gitta (cling goi 14 sau, khong tron mOi/uv//9//3i//a/ /8/). Cac nguyén 4m hang gitla nay khong gly anh hudng gi dén Am /y / 45 ‘va ngudi ban ngtt vin tri nhfn la / 1 / (ng). ~ Mét dm [1] dimg sai ofc nguyén fm ding sau trdn moi /u/ 10/151. Céc nguyén am nay lim cho / n / bj méi hod (ngém méi) thanh [)™]. - M6t am [ 1 ] dimg sau cc nguyén am hep hang trudc, kh6ng tron méi/i//e//ie//. /. Cac nguyén am nay lam cho /1y / bi ngac héa, (uéi nhich vé phia truéc) nghe think [J (nh). e). Két lufn: Ba am trén dy & vao thé phén bé bé sung, Ching Khéng thé xuit hién & cling mét vj tri nhu nhau 42 khu Diét tir (tao nén nhimg vd ngtt am khéc bigt nhau). Ching phai duge coi la ba bién thé cha mét &m cudi [9 J. Soropeasnce’ Seems 3.2.2. Bay gid ching ta quan sdt va so sinh cdch phat Am céc ti trong tiéng Anh: pen (bit) parent (b me) Sport (thé thao) Speak (n6i) a) Diéu nhan thdy ngay 6 day la: [ p] trong pen, parent ob déng téc bat hoi khé manh khi duge phat ra. Am 46 ghi ding thi phai 14 [ p® }; con [ p ] trong spror va speak khi phat ra, khong cd fc trung cfu 4m bat hoi. Vay [ p* ] va [ p ] la bai am vj ring bit hay ching chi 1A hai bién thé cia cing mdt 4m vi? b) Truéc hét, kiém chimg vé béi canh ngit 4m, ta thy: [ p* ] ‘ dtmg diu am tiét (pen, parent) cdn { p ] ding sau ['s]. [___ [sete [Bing dinar Nhu véy [ p® ] va [ p] 6 vio thé phan b6 bd sung véi nhau: chi c6 [ph] hign dign & di tir, va [ p ] khéng bao gid dimg 6 vi tri dy nifa; con & vj tri sau {s] thi chi c6 { p ] xudt hién, khong cb [ p" ]. c) Két luan: Cac béi cAnh loai trir nhau cho thay ( p®} va ( p ] 1a hai am 6 vo tinh thé phan bé bé sung; tte 1 ching khong thé xudt hién & cing mét yj tri nbu nhau dé khu biét ti (ta0 nén nhiing vo ngit 4m khdc biét nhau). Ta khéng thé c6 nhiing cap “tir” 46i lap nhau, gid dy nhu: [ pit] >< [pit], (pen] >< [p*en J, { sptik ] > <{spik ) ... ching han. : Vay [p] va { p® ] phai 1a hai bién thé cda ciing mot Am vi/p/ chi kh6ng phai 14 hai 4m vj riéng biét. W7 5.2.3. Kiéu bién thé cia 4m vj nhuw trong hai vi dy -vira néu trén day, goi la bidn thé két hop (do két hop véi 4m vj khdc trong hoat 4$ng ng6n ngit ma nén). Ben canh 46, con c6 nhting bién thé duoc tao thanh do nhtmg bién doi “tuy tign” trong 1di néi, khOng bj phy thude, bj chi phdi béi bét ky nhfn t6 nao. Kiéu nay duge goi la biéa - thé gr do. Vi du: Nguyén 4m / 9 / trong cc tir lo, co, do, mo, to, pho... /19 |, fk 1431, /ma/, Hal, /fo/ 06 thé dure néi thank { 19 J, [ks }, [4°2), [m”s] [t'9], [f*>]... 6 day ta thy /9 / duge phat am véi 4 mé hep hon va chuyén she “vé phia [ u ]” thanh ['2 ] nhimg khéng cé gid tr] tao nén nhing tir khéc, lam thanh timg cp 46i 1p nhu: [1%] # [I> }, [k'>} = [lo J, {4¥3] = [45], fms] = (mo), [9] % [9], (F5] = [fo]... ching han. Vay [ % ] chi 18 mét bién thé, va hon thé nda, 1A bién thé ty do cita/> /, chit kh6ng phai 1a m6t &m vj ring biét. 3.3. Nhan xét Céc n6i dung trinh bay trén day chimg td mOt didu rét r6 1a: khi phin tich dé xAc djnh céc fm vj va hé théng ngtt am cha mét ngén ngtt, didu rét quan trong, khong thé coi nhe 1 phai chu y t6i sy phan bé cia céc Am t6, dic biét 1A nhimg 4m 6 nhtng dic ing ngtt Am va miéu ta ngfr 4m tuong ty nhau. Vi dy, xét cdc tit sau day trong tiéng Anh: pat [phat ] (v8) bat [bat] (con doi) tap [tap ] (cdi voi nude) tab [t'eb 3 (td héa don) : spat [spat ] (cugc ci nhau vit) O day ta thdy ngay ring: ( p*] va [b] giéng nhau 6 ch6: cA hai déu 18 am tie, hai mi; nhung Iai khde nhau & ché: [ p] 1a 4m vB thanh, bft hoi, cdn [ b } Iai 1d dm hu thanh, khéng bat hoi. Vay, Cp*] va [ b] 14 hai am vj khac nhau hay 18 hai bién thé cia m6t am vj? Néu chi don thudn dy vao ode migu td ngit dm khéng th6i, thi khéng thé tra Idi duge. Ta phai da vao cdc cp t6i thidu, vdo thé phén b6 déi Ip thi méi cé thé cb durge sy xdc tin: [ p ] va [b ] A hai &m vj riéng biét. Cing vay, trong tiéng Triéu Tién [48, tr. 57] c6 ba am [ p* J, [Cp] va[b], vi du nhu trong céc tir: (pal) (4) [pul] (ira) [pap] (lugt phép) [mubap ] (tinh phi phép). Néu phan tich vA kiém ching su phan bé cla cc am t6, ta sé thy: ; Cptul }.va [ pul } 1am thanh mét c&p ti thigu; va nhu thé, [ p") va [ p] la hai ém 6 vio thé phan bd tuong phan. Vay, / p*/ va /p/ phai la hai am vj riéng biét. Nguoc lai, trong khi ching ta tuéng ring [ p } va [ b ] trong nhitng cp tir nhu [ pap ] (luat phdp) va [ mubap ] (tinh phi phap) déi lap nhau; va ching phai 14 hai 4m vj riéng biét, thi sy that tai khéng phai vay. Ching 14 hai bién thé cua mét am vi / p/bdi vi cdc ly do sau day: - Khong thé tim duge cap t6i thiéu cé chira [pl] va[b] dé khang dinh la ching 6 vao thé ph&n bé tuong phan. 179 - Nguoge Iai, ching lai & vao thé phfn bé bd sung trong béi cdnh logi trit nhau: [ b ] chi dimg gitta hai nguyén am, cdn [ p ] thi khéng bao gid ding vio ché 46. TAILIEU BOC BO SUNG 1. Mai Ngoc Chir (cha bién), Nguyn Thj Nggn Hoa, DS Viet Hung, Bui Minh Todn. Nhdp mon ngén ngit hoc; Nxb Gido dye, Ha N6i, 2007. 2. Hoang Ding, Bdi Manh Hing, Dan Juan Ng6n ngit hoc; Nxb. DHSP, 2007. 3. Nguy&n Thign Giép (chi bién), Doan Thién Thuét, Nguyén Minh Thuyét, Dd ludn Ngon ngit hoc; Nxb Gido duc, Ha NOi, 1995. 4. Finegan, BE. Language: its structure and use. Harcourt Brace College Publisher 1994. (Chapter 3, tr.50 - 64). 5. Yule, G. The study of language. Cambridge Unversity Press, 1998, (tr.53 -62). - : 180

You might also like