Türk Dil Kurumu Yayınlan

DOGUMUNUN 990. YILINDA YUSUF HAS HACİB VEESERİ

KUTADGU BİLİG BİLDİRİLERİ

26-27 Ekim 2009

Ankara, 2011
 ÇİN'DE KUTADGU BİLİG ARAŞTIRMALARI

Tursunjan İMİN

Özet
Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig adlı eserine Çin'de çok önem verilmiş, Uygurca ve
Çinçe tercümeleri yayımlanmış, Kutadgu Bilig konusunda pek çok inceleme yapılmıştır. Bu
tebli~de Kutadgu Bilig'in Uygurca ve Çinçe tercUmelerindeki bazı sorunlara değinilecek ve bu
alanda Çin'de yapılmış incelemeler gözden geçirilecektir.
Anahtar Sözcükler: Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacib, Karahanlı Türkçesi, Çin, Uygurca
Tercümeler, Çince Tercümeler.

STUDIES ON KUTADGU BILIG IN CHINA

Abstract
In China a great deal of attention to the work of Yusuf Khas Hajib, Kutadgu Bilig has
been paid, its translations in Uyghur Language and Chinese has been published and it has
been scrutinized to a great extent. In this text, several problems about the Uyghur and Chinese
translations of Kutadgu Bilig will be touched upon and the researches conducted in China on
this realm will be revised.
Keywords: Kutadgu Bilig, Yusuf Khas Hajib, Qarakhanid Turkic, China, Uyghur
Translation, Chinese Translation.

Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig adlı eserine Çin'de çok önem verilmiş,
Uygurca ve Çinçe tercümeleri yayunlanmış, Kutadgu Bilig konusunda pek çok
inceleme yapılmıştır.
Çin Halk Cumhuriyeti'nin kurulmasından sonra Kutadgu Bilig hakkında yoğun
derleme ve araştırma çalışmalan gerçekleştirildi. 1963'te ilk olarak Türkolog Prof.
Geng Sbimin ve Prof. Hu ZbeogbuaXinjiang WenXue Xinjiaog Edebiyan dergisinde
1963 yılının 3. sayısında 'Uygurlarm klasik destanı Kutadgu Bilig' adlı Çince makale-
2541 Çin'de Kutadgu Bilig AlaştJrmalan

siyle Kutadgu biligi tanıttı. Çin'de Kutadgu Bilig çalışmalan bu şekilde başladı.
Sonraki yıllarda metnin Uygurca ve Çince çevirisi ve birçok inceleme yapıldı.
1979'da Kutadgu Bilig Prof. Geng Sb imin tarafından Çineeye çevrildi ve yayımlandı.
1984'te Kutadgıt Bi/ig'in üç nüshası, yani eski Uygurca yazısıyla yazılmış Viyana
nüshası, Kahire nüshası ve Fergana nüshası karşılaştınlarak transkripsiyonu ile
Uygurca çevirisi yayımlandı, metin Prof. Reşit Rahmeti Arat'ın I 947' de yayırolanmış
metin ve transkripsiyonuna göre verildi. Uygurca çevirisi 1952'de Ankara'da bütün
metne göre çevrilmiş Türkiye Türkçesi ve 1972'de Taşkent'te Keyum Kerimov
tarafından Fergana nüshasına dayanarak çevrilmiş Özbekçe çevirisi kaynak olarak
kullanıldı. Çinçe çevirisi çevriyazıyla beraber 1986'da basıldı.

1986 ve 1989'da Kaşgar'da iki kez Ulusal Kutadgu Bilig Semineri düzenlendi,
okunan makaleler için 3 ciltlik kitap yayımlandı. Ayrıca Kaşgar'da Kutadgıt Bilig
Araştuma Derneği kuruldu.

Kutadgıt
Bilig üzerine 2009'a kadar 250den fazla kitap ve makale yazıldı. Bun-
larıniçinde bazı makaleler bir kaç defa basıldı, Uygurcadan Çinçeye ya da Çinçedeo
Uygurcaya çevrildi. Ayrıca, Kutadgıt Bilig üzerine yabancı ülkelerde Rusça, Japonca,
İngilizce ve başka dillerle yayınlanmış birçok kitap ve makaleler Uygurca veya
Çinçeye tercüme edildi. Bu araştumalar Kutadgu Bilig'in dili, edebiyat özellikleri
ve içerdiği felsefe, astronomi gibi bilgi daUanna değinir. Çin'de yapılmış Kutadgu
Bilig araştuma larını kitap, tez ve makale olarak sınıflandırmak mümkündür. Aşağıda
zikrettiğimiz kitap ve makaleler bunlann arasında en önemli saydıklarunızdır.

!.Uygurca Kitaplar
Abdurehim Ötkür, Uygıu· Klasik Edebiyatı Abidesi Kutadgı~ Bilig. Xinjiang
Sosyal Bilimler Akademisi 1. semineri Makale antolojisi, 1982.
Abduşükür Turdi, Memetirnin Yüsüp, Abdurehim Ötkür, Liu Zixiao, Kutadgıt
Bilig Uygıo·ca Seçmesi, Xinjiang Halk Yayınlan, Ürümçi 1984.
Abduşükür Muhemmetimin, Kutadgu Bilig Hazinesi, Xinjiang Üniversitesi
Yayınlan, Üıümçi 1999. ·
Eziz Atawulla Sartekin, Kııtadgıt Bilig Cevlıerleli, Kaşgar Uygur Yayınlan,
Kaşgar 2002.

Gulam Ebeydulla, Dünya Mirası Kutadgu Bilig, Kaşgar Uygur Yayın! an, Kaşgar
2006. .
Kutadgu Bilig, Tıpkıbasım, Viyana niislıası, Xinjiang Halk Yayınlan, Ürümçi,
1985.
Kutadgu Bilig, Tıpkıbasım, Fergana niislıası, Xinjiang Halk Yayınlan, Ürümçi,
1985.
Kutadgu Bilig, Tıp/abasını, Kalıire niislıası, Xinjiang Halk Yayınlan, Ürümçi,
1985.
 Tursunjan iMiN 1255

Lang Ying, Kutadgıt Bilig ve Doğu-Batı Medeniyeti, Xinjiang Halk Yayınları,

Ürümçi 1992. _
Lang Ying, Emin Ehmedi ve Yüsüpcan Eli, İslam çevresi, Kutadgu Bilig ve
doğu-batı medeniyeti, Xinjiang Halk Yayınlan, Ürümçi 1993.

Muhemmedeınin Yüsüp Biiyiik Bilimsel Abide Kutadgıt Bilig (Doğumunun 980.

yılında Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Biligin 928 yılı sempozyuınunda okunan
bildiriler), Xinjiang Halk Yayınları, 2000, Ürümçi.
Ulusal Kutadgu Bilig Semineri, Kutadgıı Bilig 'e ait araştırmalar konusunda kısa
bildirileı:
I-II-ID-VI, Kaşgar UygurYayınlan, Kaşgar, 1986 ve 1988.2
Xinjiang Sosyal Bilimler Akademisi, Kutadgıt Bilig Araştzmıaları, Xinjiang
Sosyal Bilimler Akademisi Yayınlan, Ürümçi 1991.
Yarmuhenunet Tahir, Kutadgıt Bilig araştınnalarz: Yusuf Has Hacib 'in Aile
Terbiyesi, Xinjiang Üniversitesı Yayınlan, Ürumçi 2006.
Yarmuheınmet Tabir, Kutadgıt Bilig Araştırmaları: ll. yüzyıl Uygıtrlarzmn
düşünceleri, Xinjiang Üniversitesı Yayınlan, Ürümçi 2006.

2.Çince kitaplar
1 Geng Sbi Min Tercümesi, Uygıtr Klasik Destam Kutadgıt Bilig, Xinjiang Halk
Yayınlan, Ürümçi 1979.

Hao Guan Zhong tercümesi, Kutadgıt Bilig, Milletler Neşriyatı, Beijing 2003.
Liu Qing Ping, Kutadgıt Bilig - Es/,:i. Uygıtrlarm Tibbi Bilgileri, Çin Sosyal
Bilimler Akademisi Yayınlan, Beijing 2008.
Reyhan Qadir, Kutadgıt Bilig ve Uygıtr Kiiltürii, İç Moğolistgan Yayınlan,
Hohhut 2003.
Xia Lei Min, Kutadgıt Bilig ve Eski Uygıırların Tebabeti, Kuzey Batı taribi yerler
Yayınlan, Laozbou 1992.

3. Doktora tezi
Liu Qing Ping, Kutadgıt Bilig'deki Tibbi Bilgile1: ll. yüzyılda/d Uygıtrlarm tibbi
düşünceleri ve tebabeti, Shanxi Pedagoji Üniversitesi 2007.

4. Master tezleri
Chen Ming, Kutadgu Biligin Sentaksz Hak/anda, Kaşgar Pedagoji Üniversitesi,
Kaşgar 2008.
Ekber Emet, Kutadgıt Bilig'deki Adalet Görüşü (düşüncesi), Xinjiang
Üniversitesi, Ürümçi, 2004.
Enver Hüseyin, Kutadgıt Bilig'de Felsefe ve İktisat Düşünciileri, Çin Halk
Üniversitesi, Beijing 2003.
 ÇİN'DE KUTADGU BİLİG ARAŞTIRMALARI

Tursunjan İMİN

Özet
Yusuf Has Hacib'in Kmadgu Bilig adlı eserine Çin'de çok önem verilmiş, Uygurca ve
Çinçe tercUmeleıi yayımlanmış, Kutadgu Bilig konusunda pek çok inceleme yapılmıştır. Bu
tebü~de Kutadgu Bilig'in Uygurca ve Çinçe tercümelerindeki bazı sorunlara değinilecek ve bu
alanda Çin'de yapılmış incelemeler gözden geçirilecektir.
Anahtar Sözcükler: Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacib, Karahanlı Türkçesi, Çin, Uygurca
TercUmeler, Çince Tercümeler.

STUDIES ON KUTADGU BILIG IN CHINA

Abstract
In China a great dea! of attention to the work of Yusuf Khas Hajib, Kutadgu Bilig has
been paid, its translations in Uyghur Language and Chinese has been published and it has
been scrutinized to a great extent. In this text, several problems about the Uyghur and Clıinese
translations of Kutadgu Bilig will be touched upon and the researches conducted in China on
this realm will be revised.
Keywords: Kutadgu Bilig, Yusuf Khas Hajib, Qarakhanid Turkic, China, Uygbur
Translation, Chinese Translation.

Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig adlı eserine Çin'de çok önem verilmiş,
Uygurca ve Çinçe tercümeleri yayımlanm.ış, Kutadgu Bilig konusunda pek çok
inceleme yapılmıştır.
Çin Halk Cumhuriyeti'nin kurulmasından sonra Kutadgıı Bilig hakkında yoğun
derleme ve araştırma çalışmalan gerçekleştirildi. 1963'te ilk olarak Türkolog Prof.
Geog Shimin ve Prof. Hu ZhenghuaXinjiang Wen Xue Xinjiaog Edebiyatı dergisinde
l 963 yılının 3. sayısında 'Uygurların klasik destanı Kutadgu Bilig' adlı Çince makale-
2561 Çin'de Kutadgu Bi/igAraştlfmalan

Mo Wo Li Da:n, Kutadgu Bilig 'de/ci İslami Düşüncüler Hakl.:111da, Kuzey Batı

Milletler Üniversitesi, Lanzbou 2008

S. Makaleler
Abdukerim Rabman, 'Kutadgu Bilig'de Gümrük' ,Xilıjiang Üniversitesi Dergisi,
1984: 44-57.
Abdukerim Rahman, 'Kutadgu Bilig'de Astronomi Görüşleri ve Bazı Kültürel
Kaynaklar, Xiııjiang Üniversitesi Dergisi, 1990,2: 41-51 .
Abudurehiın Ötkür, 'Klasik Uygur Edebiyatı Abidesi Kutadgu Bilig', Xiııjiang
Sosyolojisi, ı983,12: 27-28.
Abdtirehim Ötkür, 'Uygur Halkırun ll. Yüzyıldaki Filozof Şairi Yusuf Has
Hacib',Xiııjiang Üniversitesi Dergisi, 1982,4: 107-120.

Abdurehiın Ötkür, 'Kutadgu Bilig ve Uygur Edebiyatındaki yeri', Tarim Dergisi,

ı984,8: 4-61. .
Abduşükür Muhemmetimin, 'Ortaçağ Uygur Kültür Kaynağı Kutadgu Bilig',
Kôşgar Nonnal Enstitüsü Dergisi, ı988,1,9-13,19

Abduşükür Muhemmedimin, 'Farabi'nin Modern Sosyal Düşüncelerinin

Devamcısı Yusuf Has Hacib', Uygur Felsefe Tarihi Makaleleri Derlemesi, 1981,6:
249-285, Kaşgar Uygur Yayınlan
Abduşükür Turdi, 'Zhang Hong Chao Tercümesi, Eski Uygurlann Ünlü Şairi
YusufHas Hacib',Xiııjiang Tarihi şahısları, ı985,7: 53-57
Ablet Ömer,' YusufHas Hacib ve KutadguBiligAdlı Eseri' ,Xiııjiang Üniversitesi
Dergisi, ı979,3: 25-30
Ablet Ömer, 'Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig'i Hakkında', Kôşgar dergisi,
ı980, 2, Kaşgar
Cheng Shi Liang, 'Kutadgu Bilig'de Şamanizm izleri', Milletler Edebiyatı,
1994,4: 99-104
Cheng Yan Qi, 'Kutadgu Biligin Tamamlanı ş Devri Konusunda Şüpheler',
Xiııjia11g Sosyo/ojisi,
1989,6: 114- ı ı 6
İsmayil Tömür, 'Kutadgu Bilig'de Atasözleri', Xi11jiang Sosjolojisi, 1984,2:82-
95
Ehmet Ziyai, 'Tarihi Yadigar Kutadgu Bilig', Xiııjiang Sosyolojisi, 1983,4,
Ürümçi
Ehmet Ziyai, Kıymetli Yadigar Kutadgu Bilig, Xiııjiang Sosyo/ojisi, 1984:82-90
Haci Nurhaci, 'Kutadgu . Bilig'deki Askeri Strateji Konusunda', Xiııjiang
Üniversitesi Dergisi, 1985,2: 42-46
 Tursunjan iMiN ı 257

Haşim Turdi, 'Kutadgu Bilig'de Dil ve Yazı ', Xiııjiang Sosyolojisi, I 994, 1.
Hu Jin Zhou, Li Qi, 'Kutagu Bilig' in Yılı Hakk.wda Tartışmalar', Xilıjiang
Sosyolojisi, 1986,12.
H u Zheng Hua, Geng Shi Min, 'Uygurlann Klasik Destanı Kutadgu Bilig',
Xilıjiang Edebiyatı 1963,3: 61-63, Ürümçi.
Geng Shi Min, 'Ülkemiz Edebiyat Hazinesindeki Nurlu Cevher: ll. Yüzyılda
YazılmışUygur Destanı Kutadgu Bilig Tanıtması', Uzak Smır, 1980,1: 252-260,
Ürümçi.
Lang Ying, 'Uygurlann Şöhretli Destanı', Milletler Edebiyatı, Beijing,
1986,2,10-16.
Lang Ying, 'Kutadgu Bilig'deki Burkancılık Düşünceleri Hakkında Bir Deneme',
Xilıjiang Sosyolojisi,
1986,1:84-90.
Li Ning, Wang Hong Wei, 'Kutadgu Bilig'in İngilizce Tercümesinin Özellikleri
hakkında değerlendirmeve analiz', Milletler Edebiyatı Dergisi, 2006, 6 Beijing.
Lang Ying, 'Kutadgu Bilig'in Kültür Yapısı, Xilıjiang Sosyo/ojisi, 1986,6,85-92.
Li Qi, 'Sovyet Rusyasında Yazılmış Eserler Katalogu', Xinjiang Sosyolojisi,
1986,12.
Li Qi, 'Uluslararası İlim Dünyasında Kutadgu Bilig Araştırr:Qalan', Xiııjiang
Sosyolojisi, 1986,4: 113-118.
Li Guo Xiang, 'Kutadgu Bilig Nasıl Bir IGtaptır?' Milletler Edebiyatı, Beijing,
1986,2: 24-26.
Li Jing Wei, 'Uygurların Klasik Destanı Kutadgu Bilig', Kitap Haberleri,
1979,1: 41-53, Ürümçi.
Liu Bin, 'Kutadgu Bilig Araştırmalan ve Tarihsel Karşılaştırmalı Dilbilim',
XilıjiangSosyo/ojisi,
1989,6:61-66.
Liu Bin, 'Kutadgu Bilig'in Çince Tercümesine Önsöz, Milletler Edebiyatı,
Beijing, 1986,2,3-9.
Lu Jing Tao, 'Dünya klasiği Kutadgu Bi lig', Kôşgar Dergisi, 1980, 2, Kaşgar.
Liu Ge, 'Yusuf Has Hacib: Yaşayan Çağ'., Xi1ıjiang Tari/ı Araştınuaları,
1987,2,21-26.
Liu Zhi Xiao, 'Devir Değişiminin Semeresi - Uygurların Klasik Destanı Kutadgu
Bilig'in Tarihi Sosyal Çevresi', Xinjiang Sosyoslojisi, 1984,91-96.
Mahmut Zeyidin, 'Kutadgu Bilig'e Değinen Bilgiler ve İçerikleri Hakkında',
Xinjiang Milletler Edebiyatı, 1985,1.
Memetirnin Yüsüp, 'Kutadgu Bilig' de Kanun, Bilim ve Ahlak Konusunda Felsefi
Düşüncüler' , Xinjiang Sosyolojisi, 1983,4, Ürümçi.
Mahmut Zeyidin, 'Kutadgu Bilig ve Yazan YusufHas Hacib' ,Xinjiang Gençliği,
1983, 12.
258 1Çin'de Kutadgu Bilig Araştırmalan

Mahmut Zeyidin, 'Kutadgu Bi lig' deki Rübailer', Tarim 1984,9: 22- 106.
Mahmut Zeyidin, Kutadgu Bilig'de Atasözlerinin Kullanışı Konusunda, Miras,
1984,1, Ürümçi.
Memetirnin Yüsüp, 'Zhang Hong Chao ve Liu Bin Tercümesi. Kutadgu Bilig' deki
Fels efi ve Sosyal Düşüncüler', Mi Iletier Edebiyatı, Beij ing, 1984,3: 73-7 8.
Memet Zunun, 'Yusuf Has Hacib'in Edebi Düşüncelerinin Tahlili', Xinjiang
Nonnal Üniversitesi, 1985,1: 89-91.
Memetimin Yüsüp, 'Zhang Hong Chao Tercümesi. Kutadgu Bilig'in Yazan Ne
Zaman Vefat Etti? Türbesi Nerede?' Xinjiang Gazetesi, 1984.7.7.4.
Muhtar İbrahitn, Yusuf Has Hacib'in Ahlak Düşüncesi Hakkında, Kôşgar
Dergisi, 1985,5.
. Muhemmed Osman, 'Kutadgu Bilig'de Astronomiyle İlgili ifadeler', Xinjiang
Üniversitesi Dergisi, 1985,1: 89-91.
Ni u Riu Ji, 'Yarkend' de Bulunan Hakaniye Türkçesine Ait Yazmalar ve Kutadgu
Bilig: Karşılaştırmalı Çalışma', Batı Bölgesi İncelemeleri Dergisi (Xi Yu Yan Jiu)
1999,3, Ürümçi.
Rabiye Tohti, 'Kutadgu Bilig'in Yazılışıyla İlgili Birkaç Soru', Xinjiang
Sosyolojisi, 1986: 93-99.
Reyhan Kadir, 'Kutadgu Bilig Araştırmalan Hakkında Kısa İzahat', Milletler
Edebiyatı, Beijing, 1986,2: 27-30.

Reyhan Kadir, 'Kutadgu Bilig ve Konfiiçyüsçülüğün Dört Kitabı', Merkezi

Milletler Üniversitesi Dergisi, 2008, 6, Beijing.
Reyhan Kadir, 'Kutadgu Bilig ve Eski Yunan Kültürü', Milletler Edebiyatı
Dergisi, 2002,4, Beijing.
Reyban Kadir, 'Kutadgu Bilig ve Zhuang Zi', Merkezi Milletler Üniversitesi
Dergisi, 2003, 5, Beijing.
Reyhan Kadir, 'Kutadgu Bilig ve Kuzey-Bab Song Sülalesi Konfüçyüsçülüğü',
Milletler Edebiyatı Dergisi, 2002,4, Beijing.
Sun Bi Hua, 'Yabancı kültürlerin Kutadgu Bilig'in Ahlak Düşüncelerine Olan
Tesiri', Gan Su Sosyo/ojisi, Lanzlıou, 1986,6: 24-27.
Turgun Almas, 'Şiirle Askeri Düşünceleri ifade Edenlerin Örneği', Milletler
Edebiyatı, Beijing, 1986,2: 10-16.
Wayitcan Gupur, 'Yusuf Has Hacib ve Dilinin Güzelliği', Xinjiang Gençliği
1982,4: 26-29.
Wei Liang Tao, 'Uygurlann Eski Eseri Kutadgu Bilig', Ansiklopedik Bilimler,
1982-4, Beijing.
 Tursunjan iMiN 1259

Wei Cui, 'Uygurlann Klasik Edebi Eseri Kutadgu Bilig', Merkezi Milletler
Üniversitesi, l982, 4: 80-84, Beijing.
Wu Chang Nian, 'Kutadgu Bilig'de Politika ve Kanun Düşünceleri', Xinjiang
Sosyolojisi, 1986,3: 47-50.
Yimit Mehsut, 'Kutadgu Bilig' de Etik', Xinjiang Üniversitesi Dergisi, 1984,1.
Zhang Ke Wu, 'Kutadgu Bilig'de Evlilik ve Aile Görüşü', Milletler İncelemeleri
De1gisi, 1985,5: 44-49.
Bu yazarlar arasmda Prof. Lang Ying ile Prof. Reyhan Kadir eserin edebiyatı
alanında, Kutadgu Bilig'i Çin ve Batı edebiyatı ve kültürünü karşılaştırarak
incelemeler yaptı.
Çin' de Kutadgu Bilig üzerine yapılmış çalışmalarm çoğu Yusuf Has Hacib ve
Kutadgu Bilig'i okurlara tarutmak veya eserin edebiyat, felsefe, astronomi, ahlak,
kültür gibi konularda yansıttığı görüşü incelemek amacıyla yazılmıştır. Kutagu
Bilig'in dili, transkripsiyonu veya elimizdeki tercümelerdeki sorunlara değinen
makaleler azdır.
Tebliğimin sonundaKutadgu Bilig'in Yeni Uygurca tercümesindeki bazısorunlara
değinmek istiyorum. Bu tercümede hem yanlışlar vardır, hem de bazı sözcüklerin
anlamı günümüz okuru için belli olmamaktadır. Buna birer örnek verebilirim.
180 nurnaralı beyitte şöyle denmektedir:
togugh ölür kör kalır balgü söz
söZÜIJ adgü sözla özüiJ ölgüsüz
Tercüme şöyledir:
tuğulğan öliir kör qalur biilgüsiz,
sözüng yaxşi bolsa, özüng ölgüsiz.
179'uncu beyitteki biilgüliig'ün tesiriyle olacak, burada tercüman biilgii söz
yerine biilgüsiiz anlamış, hem içeriği, hem de bir kelime oyununu bozmuştur.
467 numaralı beyit ise şöyledir:
nagüka yorir man bu yerda quruğ
eligka barayın qllayüı tapuğ
Uygurca tercümesi:
neınişqa ~yman bu yarda quruq
barayiiz elikkii, xizmat qllğuluq.
Burada elig 'hükümdar' tercüme edilmemiş, okuyucunun anlayamayacağı bir
şekilde bırakılmış,
aynca Yeni Uygurca baray yerine Eski Uygurca istek şekli olduğu
gibi bırakılmıştır.