‫‪i‬‬ ‫

‫فصہحربمن‬ ‫فرہستاضممنی‬

‫�‪ ۷‬ہرج�ی‬
‫‪6472‬‬ ‫ماضمنیوس� �رۃ�الامئد�ہ�‪ ۱‬تا �‪۱�۲�۰‬‬
‫‪6476‬‬ ‫رو�ہنبوعسم�دقثیف‪ t‬کاقوب�لاسال�م‬
‫ع �‬
‫‪6484‬‬ ‫�اتساخ�ر�ہ‬
‫�‪6�5�0�5‬‬ ‫وام� قزوب�لںیہنوہتی‬
‫ری ضو ن‬
‫غب �‬
‫�‪6�5�0�6‬‬ ‫ور�ا�بںیہنوہتا‬
‫کاھنےےنیپےس ضو خ‬
‫�‪6�5�0�6‬‬ ‫وو�ٹاجتاہے‬
‫�ا�نزیچ�و�ںےس ضو ٹ‬
‫�‪6�5�1�1‬‬ ‫� ضووکےوف�ائد‬
‫�‪6�5�1�5‬‬ ‫� ضوو�ا�و�ر�ا�سےکا�ذکا�رکیدبعا�ت‬
‫�‪6�5�2�0‬‬ ‫گر�د�ناکمحسرکنا‬
‫‪6532‬‬ ‫وز�ےرپمحسہنرکنا‬
‫ھپیٹوہئیرج�ا�بایم �‬
‫�‪6�5�4�3‬‬ ‫یتمما�و�را�سےکاسمئل‬
‫‪6584‬‬ ‫فاس�د�ا�و�رقلتوغا�ر�ت‬
‫�‪6�5�9�3‬‬ ‫قعطدیکےاسمئل‬
‫�‪6�6�5�6‬‬ ‫سقوم�ںےکاسمئل‬
‫�‪6�7�0�3‬‬ ‫اش�ہاف�ر�سرسخ�وپر�ویزکےان�مطخ‬
‫�‪6�7�0�9‬‬ ‫یقرص�ر�و�مرہقلےکان�مطخ‬
‫�‪6�7�1�9‬‬ ‫شا�ہرحبینذنم�ربناس�و�ٰیوک�دعو�تاسال�م‬
‫�‪6�7�2�0‬‬
 ‫‪ii‬‬
‫شا�ہرحبینذنم�ربناس�و�ٰیاکوج�ا�ب‬

‫�‪6�7�2�1‬‬ ‫�رسو�لالہلﷺاکاش�ہرحبینذنم�ربناس�و�ٰیوکجو�ا�ب‬
‫�‪6�7�2�1‬‬ ‫�رئسیامیمہوہ�ذ�ہنبیلعوک�دعو�تاسال�م‬
‫�‪6�7�2�1‬‬ ‫�رئسیامیمہوہ�ذ�ہنبیلعاکوج�ا�ب‬
‫�‪6�7�2�3‬‬ ‫رمشاسنیوک�دعو�تاسال�م‬
‫حاکمدمقشاح�ر�ثنبابی غ‬
‫�‪6�7�2�5‬‬ ‫شا�ہامع�نرفیج�وعدبوک�دعو�تاسال�م‬
‫�‪6�7�3�0‬‬ ‫شا�ہر�و�مایحاکمرصب�ٰییکرط�فانمہابم�ر�ک‬
‫�‪6�7�3�1‬‬ ‫محریکےاح�ر�ث�‪،‬مرس�و�ح�‪،‬عنمینبدبعکال�لوکخط‬
‫�‪6�7�3�2‬‬ ‫بونمحریکوزجیہ کو�زٰو�ۃےکےلسلسںیمطخ‬
‫�‪6�7�3�4‬‬ ‫سالطنیو�امر�ا�ءوکناماہئےابم�ر�کےنجیھباکتنہجی‬
‫�‪6�7�3�6‬‬ ‫صحلدحبیہیےکدعبکیوفجیرسکرمای�ں‬
‫�‪6�7�4�3‬‬ ‫عسدی‪t‬بناعمرکاقوب�لاسال�م‬
‫�‪6�7�4�6‬‬ ‫بینذج�ا�مےسرفاعہ‪t‬بنزیدکاقوب�لاسال�م‬
‫�‪6�7�4�7‬‬ ‫زو�ہربیخ‬
‫غ �‬
‫�‪6�7�5�4‬‬ ‫سریہابا�ن‪ t‬نبدیعس‬
‫�‪6�7�5�4‬‬ ‫یخربکیرط�فر�و�انیگ‬
‫‪6756‬‬ ‫جاسو�سیکرگفات�ر�ی‬
‫‪6760‬‬ ‫طغاف�ناک�اپےنالعقہیکرط�ف �رفا�ر‬
‫‪6762‬‬ ‫فوجیمظنوضطب‬
‫‪6764‬‬ ‫یوہ�دکیگنٹیم‬
‫‪6768‬‬ ‫شلرککاگنابہ�ندسہت‬
 ‫‪iii‬‬

‫‪6769‬‬ ‫لقہعانعمیکحتف‬
‫‪6771‬‬ ‫جگنےکٓا�د�ا�ب‬
‫‪6771‬‬ ‫نمظوضطب‬
‫‪6772‬‬ ‫ماب� �رز�ت‬
‫‪6777‬‬ ‫صاحبہاکیبام�رپڑنا‬
‫‪6777‬‬ ‫لقہعالصع ب‬
‫�نباعم�ذکیحتف‬
‫‪6778‬‬ ‫�رسو�لالہلﷺکا�دعاکرنا‬
‫‪6780‬‬ ‫گدھو�ںےکوگشتیکانمہی‬
‫‪6785‬‬ ‫لقہعالزبریکیحتف‬
‫‪6786‬‬ ‫لقہعابییکحتف‬
‫‪6788‬‬ ‫لقہعالزن�ا�ریکحتف‬
‫‪6792‬‬ ‫لقہعاقلوم�سیکحتف‬
‫‪6794‬‬ ‫یوہ�دکیدب�دیانیت‬
‫‪6795‬‬ ‫فرقینیےکوتقملنی‬
‫‪6796‬‬ ‫ماہجریندہش�ا�ء‬
‫‪6798‬‬ ‫�امو�ا�لتمینغ‬
‫‪6798‬‬ ‫�امو�ا�لتمینغیکمیسقت‬
‫‪6800‬‬ ‫�زیبنتنبییح‬
‫‪6801‬‬ ‫بحہشےسرفعج‪t‬بنابیاطلبا�و�ربقہلیاشرعکےولگو�ںیکٓامد‬
‫‪6804‬‬ ‫�ت‪،‬شو�قاہج�د‬
‫�اشرعیو�ںاک�ذ�و�قابع�د �‬
‫�‪6�8�0�7‬‬ ‫‪t‬اقوب�لاسال�م‬
‫�ابوہریر�ہ ک‬
‫‪6809‬‬ ‫�ابوہریر�ہیکرجہ�ت‬
 ‫‪iv‬‬

‫‪6811‬‬ ‫�و�الد�ہاکقوب�لاسال�م‬
‫‪6819‬‬ ‫طغاف�ناکنغتمیےسہصحبلطرکنا‬
‫‪6820‬‬ ‫یوہ�دکید�رخو�است‬
‫‪6822‬‬ ‫�رسو�لالہلﷺکوقلترکنےیکاس�ز�ش‬
‫�‪6�8�2�4‬‬ ‫اہلدف�کیکرپس�دگی‬
‫�‪6�8�2�6‬‬ ‫�و�ا�د�یالرق�ٰییکحتف‬
‫�‪6�8�2�8‬‬ ‫�اہلامیت�ءیکاصملتح‬
‫‪6838‬‬ ‫تربتی‬
‫�‪6�8�3�9‬‬ ‫�ا�مالومنمنیزیبن‪ r‬تنبییحنباخبطےساش�د�ی‬
‫‪6841‬‬ ‫�ا�مالومنمنیہیفص‪r‬کا�ویلہم‬
‫‪6842‬‬ ‫ز�در�دکینیتویٹیب�ںرپبترص�ہ�‪�،‬ایکفیعضر�و�ایت‬
‫ی گ‬
‫‪6844‬‬ ‫نام�زفرجکافو�توہجانا‬
‫‪6848‬‬ ‫مدیہنونم�ر�ہےکرقیبرشتیفٓا�و�ر�ی‬
‫‪6849‬‬ ‫�اناص�رکوباغا�تیکو�اپیس‬
‫‪6850‬‬ ‫بحہشےسد�وسر�ا�وفد‬
‫�‪6�8�5�1‬‬ ‫دجوب�ییکد�وسر�یرمتہبریمعت‬
‫دعب ن‬
‫حتفربیخکے سم‬
‫�‪6�8�5�5‬‬ ‫ربرسو�ل‬
‫نم �‬
‫‪6857‬‬ ‫نمربکاطو�لوعر�ض‬
‫‪6860‬‬ ‫ربرسو�لانبنےو�الےاکنا�م‬
‫نم �‬
‫‪6861‬‬ ‫ھکوج�رکےکشخانتاک�ر�ونا‬
‫‪6863‬‬ ‫�رسو�لالہلﷺکےدعبنمربکیرصتخمتا�ریخ‬
‫�‪6�8�6�4‬‬ ‫زو�ہذ�ا�تال قرا�ع‬
‫غ �‬
 ‫‪v‬‬

‫�‪6�8�7�0‬‬ ‫صال�ۃوخ�ف‬
‫�‪6�8�7�3‬‬ ‫رطف�)‬
‫سریہاغلب‪t‬بندبع�اﷲلکیب�(�و�ا�د�یلخنیک �‬
‫حس‬
‫�‪6�8�7�4‬‬ ‫سریہزید‪t‬بناح�رثہ( مٰییک �‬
‫رطف�)‬
‫�‪6�8�7�5‬‬ ‫رطف�)‬
‫سریہدیسنارمع‪t‬بناطخ�ب(تربہیک �‬
‫�‪6�8�7�5‬‬ ‫رطف�)‬
‫سریہریشب‪t‬بندعس�اناص�ر�ی(فد�کیک �‬
‫�‪6�8�7�6‬‬ ‫رطف�)‬
‫سریہاغلب‪ t‬نبدبع�الہلیثیل�(�و�ا�د�یلخنیک �‬
‫�‪6�8�7�8‬‬ ‫سریہدجن‬
‫�‪6�8�7�8‬‬ ‫سریہدبع�الہل‪t‬بنذح�افہیمہس‬
‫�‪6�8�7�9‬‬ ‫رطف�)‬
‫سریہدبع�الہل‪t‬بنر�و�احہ�(یخربکی �‬
‫�‪6�8�8�0‬‬ ‫رطف�)‬
‫‪(t‬ینم جواب�رکی �‬
‫سریہریشببندعساناص�ر�ی �‬
‫�‪6�8�8�1‬‬ ‫رطف�)‬
‫‪(t‬غابہیک �‬
‫سریہابوحد�ر�د �‬
‫‪6883‬‬ ‫�وفدطا�ر�ق‪t‬بندبع�الہلاحم�ربی‬
‫�‪6�8�8�5‬‬ ‫ماع�ویہ‪t‬بندیح�تریشق�یاکقوب�لاسال�م‬
‫�‪6�8�8�6‬‬ ‫�ریبہع‪t‬بنر�و�ا�ءاک�اسال�موبق�لرکنا‬
‫�‪6�8�8�7‬‬ ‫عرم�ۃاقلاض�ئ�‪،‬عرم�ۃاقلاص�ص‬
‫�‪6�8�9�2‬‬ ‫‪t‬اقوب�لاسال�م‬
‫عدب�الہلنباعمر ک‬
‫�‪6�8�9�6‬‬ ‫�ا�مالومنمنیومیمنہ‪ r‬تنباح�ر�ثےکاستھاش�د�ی‬
‫�‪6�8�9�8‬‬ ‫رطف�)‬
‫‪(t‬بونلسمییک �‬
‫سریہاخر�منبابیالوعجا�ٓایملس �‬
‫‪6899‬‬ ‫شا�نزن�و�لوس�ر� ٔ�ہاتلرحیم‬
‫‪6903‬‬ ‫ماضمنیوس� �رۃ�اتلرحیم‬
‫ ‬
‫ ‬
 ‫‪vi‬‬

‫�‪ ۸‬رجہ�ی‬
‫�‪6�9�1�8‬‬ ‫‪t‬اقوب�لاسال�م‬
‫خالدبنولدی‪،�t‬عرم�وبنالاع�ص‪ t‬ا�و�رثعام�ننبہحلط ک‬
‫�‪6�9�2�4‬‬ ‫رطف�)‬‫سریہاغلب‪ t‬نبدبع�الہل�(کدید�ا�و�رفد�کیک �‬
‫�‪6�9�2�5‬‬ ‫رطف�)‬ ‫سریہاجش�ع‪t‬بنوہباسد�ی(�ال ی‬
‫س�ییک �‬
‫�‪6�9�2�6‬‬ ‫رطف�)‬
‫سریہبعک‪t‬بنریمعافغ� �ری�(�ذ�ا�تاطال�حیک �‬
‫�‪6�9�2�7‬‬ ‫زو�ہشیجالامر�ا�ئ�)‬
‫زو�ہومتہ�(غ �‬
‫غ �‬
‫‪6942‬‬ ‫فرقینیےکوتقملنی‬
‫‪6942‬‬ ‫زو�ہومتہےکاثر�ا�ت‬
‫غ �‬
‫�‪6�9�4�3‬‬ ‫فر�و�ہ‪t‬بنرمع�و�الذج�امییکاہش�د�ت‬
‫�‪6�9�4�4‬‬ ‫رطف�)‬
‫سریہرمع�و‪t‬بنالاع�ص�(�ذ�ا�تاسلالسلیک �‬
‫�‪6�9�4�8‬‬ ‫رطف�)‬
‫سریہاح�ر�ث‪t‬بنربیعاناص� �ری�(�اب قوات�د�ہ)‪(�t‬خرض�ہیک �‬
‫�‪6�9�4�9‬‬ ‫فحتہکم�(تا�ریخاسال�ماکظعمیو�اقہع�)‬
‫‪6949‬‬ ‫زو�ہاکسبب‬
‫غ �‬
‫‪6954‬‬ ‫قریشاک�اب فسوای�نوکمدیہنانجیھب‬
‫‪6958‬‬ ‫زو�ہیکایت�ر�ی‬
‫غ �‬
‫�‪6�9�5�9‬‬ ‫‪(�)t‬بنط ضام�)‬
‫سریہاح�ر�ثانبربیعاناص�ر�ی‪�(�t‬اب قوات�د�ہ �‬
‫‪6961‬‬ ‫حاطب‪ t‬بنابیہعتلباک�و�اقہع‬
‫‪6964‬‬ ‫ماضمنیوس� �رۃ�امملہنحت‬
‫�‪6�9�8�1‬‬ ‫بونلسمیےسابع�س‪ t‬نبرم�د�ا�ساکقوب�لاسال�م‬
‫‪6982‬‬ ‫مدیہنونم�ر�ہےسر�و�انیگ‬
‫‪6983‬‬ ‫صاحبہرک�ا�م ‪ y‬کو�رماض�نںیمافاط�رکیاجا�ز�تدیان‬
‫�‪6�9�8�5‬‬ ‫�اب فسوای�ن‪ t‬نباح�ر�ثنبدبع�املبلطاکقوب�لاسال�م‬
 ‫‪vii‬‬

‫�‪6�9�8�7‬‬ ‫عدب�الہل‪t‬بندبیلزخ�اعیاکقوب�لاسال�م‬
‫‪6989‬‬ ‫بینمیلسےکایکوفدکیٓامد‬
‫‪6990‬‬ ‫چوھٹےڑب�ےڈنھج�و�ںیکایت�ر�ی‬
‫‪6990‬‬ ‫شلرککا�ٓا�گر�و�شرکنا‬
‫�‪6�9�9�3‬‬ ‫�اب فسوای�ن‪ t‬نبرح�باک�اسال�موبق�لرکنا‬
‫‪6999‬‬ ‫شلرککیرتتبیوقتمیس‬
‫‪7005‬‬ ‫سمدج�الرح�ا�مںیمد�اخہل‬
‫‪7007‬‬ ‫بتیالہلیکاچبیاحصلرکنا‬
‫‪7009‬‬ ‫بتیالہلںیمرسو�لالہلﷺکیامن�ز‬
‫‪7010‬‬ ‫بتیالہلںیمامن�زکےدعبطخہب‬
‫‪7011‬‬ ‫دنا�ص مرجمو�ںےکاب�ر�ےںیممکح‬
‫عوفعا�مےکدعبچ خ‬

‫�‪7�0�1�2‬‬ ‫عدب�الہلنبابیرس�حنباح�ر�ثاعمر�ی‬
‫�‪7�0�1�4‬‬ ‫دبع�الہلنبلطخ‬
‫�‪7�0�1�5‬‬ ‫عرکمہ‪t‬بنابیلہج‬
‫�‪7�0�1�8‬‬ ‫حویر�ثنبلیفن‬
‫�‪7�0�1�9‬‬ ‫قمسینبابصبہ‬
‫�‪7�0�1�9‬‬ ‫ہاب�ر‪t‬بناسو�دنببلطم‬
‫�‪7�0�2�0‬‬ ‫حا�ر�ثنباشہ�مزخم�ومی(�ابوجلہےکیقیقحاھبئی�)‬
‫�‪7�0�2�0‬‬ ‫حا�ر�ث‪ t‬نباشہ�ما�و� �رزبریبنابیامہی‬
‫�‪7�0�2�1‬‬ ‫صوف�ا�ننبامہینبفلخ‬
‫�‪7�0�2�3‬‬ ‫وحیش‪ t‬نبرح�ب(حزم�ہ‪t‬بندبع�املبلطاکقاتل�)‬
‫�‪7�0�2�4‬‬ ‫ہدن‪t‬بنہبتع(�اب فسوای�نیکویب�یا�و�رکاتبوحیامریاعم�ویہ‪ t‬یکو�الد�ہ)‬
 ‫‪viii‬‬

‫�‪7�0�2�4‬‬ ‫بونطمبلنبدبعمان�فیکابند�ی‬
‫�‪7�0�2�5‬‬ ‫�ی(�ابیبہل)کےےٹیبہبتع‪ t‬ا�و�رعمبت‪ t‬اکقوب�لاسال�م‬
‫عدب�الزع ٰ�‬
‫�‪7�0�2�5‬‬ ‫لیہس‪ t‬نبرمع�وکاقوب�لاسال�م‬
‫�‪7�0�2�7‬‬ ‫�زہریبنامہیزخم�ومی(�ا�مہملساکباھئی�)‬
‫�‪7�0�2�8‬‬ ‫حو� یط ب‬
‫�‪t‬بندبع�الزع�ٰیاکقوب�لاسال�م‬
‫‪7032‬‬ ‫بتیالہلیکیجنکدقح�ا�رکوعاطکایجانا‬
‫‪7034‬‬ ‫بال�ل‪ t‬کابتیالہلیکتھچرپچڑ�ھرک�ا�ذ�ا�نانہک‬
‫�‪7�0�3�5‬‬ ‫�اب موذح�و�ر�ہ‪ t‬اک�اسال�مالنا‬
‫�‪7�0�3�7‬‬ ‫یبتعےکےئلولگو�ںاک�اتجام�ع‬
‫‪7045‬‬ ‫�رسو�لالہلﷺکافحتہکمےکد�وسر�ےر� �وز�ایکہبطخ‬
‫‪7046‬‬ ‫�ا�ماہنی‪ r‬کیانپ�ہوبق�لرکنا‬
‫‪7046‬‬ ‫�ایکدقممہ‬
‫�‪7�0�4�7‬‬ ‫ثعام�ننباعمرمتیمی(�ابیاحقفہ‪)�t‬اکقوب�لاسال�م‬
‫‪7048‬‬ ‫شر�ا�بوغری�ہیکعیبیکرحمتاک�اعال�ن‬
‫�‪7�0�4�9‬‬ ‫فاضلہ‪ t‬نبریمعبنولم�حاک�اسال�موبق�لرکنا‬
‫‪7049‬‬ ‫حد�و�دکاناف�ذ‬
‫‪7051‬‬ ‫حد�و�دحر�میکاشن�ندہی‬
‫‪7051‬‬ ‫گرھ�و�ںںیمرکےھوتب�ںاکصافیا‬
‫‪7052‬‬ ‫فحتہکمےکاتنئج‬
‫‪7052‬‬ ‫ماہجرینےکرتم�وکہاکمنا�تاکسمہلئ‬
‫‪7053‬‬ ‫وکاک�حاکیپاغ�مدیان‬
‫فحتہکمےکدعبسدیناعیل‪t‬بنابیاطلباک�ابوجلہیکیٹیب ن‬
‫�‪7�0�5�4‬‬ ‫رطف�)‬
‫‪(t‬خنہلیک �‬
‫سریہاخلدبنولدی �‬
 ‫‪ix‬‬
‫مش‬ ‫ش‬
‫ل‬ ‫�‬ ‫ل‬‫ہ‬ ‫�‬ ‫�‬
‫�‪7�0�5�6‬‬ ‫رطف�)‬
‫سریہدعسبنزید�ا ی‪ (�t‬لیک �‬
‫�‪7�0�5�6‬‬ ‫رطف�)‬
‫سریہرمع�و‪t‬بناع�ص�(بونہذیلیک �‬
‫�‪7�0�5�7‬‬ ‫رطف�)‬
‫‪(t‬بونجذیہمیک �‬
‫سریہاخلدبنولدی �‬
‫‪7060‬‬ ‫�ا�مہبیبح‪ t‬سےاکن�حا�و�رماع�ویہ‪t‬کوکاتبرقم�ر مفرانا‬
‫‪7061‬‬ ‫�ا�مالومنمنیا�مہبیبح‪ t‬کیدعا‬
‫‪7061‬‬ ‫�رسو�لالہلﷺکامہکںیمایق�م‬
‫�‪7�0�6�2‬‬ ‫فحتہکمےکایسسیاثر�ا�ت‬
‫�‪7�0�6�3‬‬ ‫زو�ہا�وطا�س�)‬
‫زو�ہوہ�ا�ز�ن�‪،‬غ �‬
‫زو�ہنینح�(غ �‬
‫غ �‬
‫‪7066‬‬ ‫ت‬ ‫ہو�ز�ا�نےکاجسو�س‬
‫ش‬
‫�ف ش‬
‫‪7066‬‬ ‫سماملنو�ںاکحتقیقو ��ی�رکنا‬
‫‪7068‬‬ ‫مہکرکممہےسر�و�انیگ‬
‫‪7072‬‬ ‫صوف�فیکرتتبیا�و�رھجڈن�و�ںیکمیسقت‬

‫‪7073‬‬ ‫�ٓاغا�زجگن‬
‫‪7074‬‬ ‫�رسو�لالہلﷺکیاثبتدقمی‬
‫‪7075‬‬ ‫مہکہمظعمےکونسمومل�ںےکایخلا�ت‬
‫‪7086‬‬ ‫�دشنماکجاسو�س‬
‫‪7087‬‬ ‫زو�ہنینحےکدہش�ا‬
‫غ �‬
‫‪7087‬‬ ‫�امو�ا�لتمینغ‬
‫‪7089‬‬ ‫�رسو�لالہلﷺکاحمل‬
‫‪7090‬‬ ‫�وفدبینریبہع‬
‫�‪7�0�9�1‬‬ ‫جگنا�وطا�س‬
 ‫‪x‬‬

‫‪7091‬‬ ‫فر�ا�رہونےو�الو�ںاکتاعقب‬
‫�‪7�0�9�5‬‬ ‫رطف�)‬
‫‪�(t‬ذ�و�اکلنیفیک �‬
‫سریہلیفطنبرمع�و�د�وسی �‬
‫�‪7�0�9�8‬‬ ‫زو�ہاطئف‬
‫غ �‬
‫‪7104‬‬ ‫زو�ہاطئفںیمدیہشاسال�م‬
‫غ �‬
‫‪7105‬‬ ‫ما�لتمینغیکمیسقت‬
‫‪7106‬‬ ‫�امو�ا�لتمینغیکمیسقت‬
‫‪7113‬‬ ‫�امو�ا�لتمینغا�و�ر�اناص�ر‬
‫‪7115‬‬ ‫�اسری�و�ںیکو�اپیس‬
‫‪7121‬‬ ‫سدیناعرم‪t‬بناطخ�بیکذن�ر‬
‫‪7121‬‬ ‫بوموسٰیاشرع�یوکباش�ر�ت‬
‫بال�ل‪� t‬ا�و�ر�ا �‬
‫‪7122‬‬ ‫عرم�ہےکقلعتمایکوس�ا�ل‬
‫‪7123‬‬ ‫�رسو�لالہلﷺکیدمیہنونم�ر�ہو�اپیس‬
‫�‪7�1�2�4‬‬ ‫رطف�)‬
‫سریہاخلد‪ t‬نب لودی�(ینمیک �‬
‫�‪7�1�2�4‬‬ ‫رو�ہنبوعسم�دقثیف‪ t‬اکقوب�لاسال�م‬
‫ع �‬
 ‫�������‬ ‫ ‬

‫ہرج�ی‬ ‫�‪۷‬‬

‫ماضمنیوس� �رۃ�الامئد�ہ�‪:‬یہوس�ر� ٔہتنیڑب�ےاضممنیرپشملمتےہ�۔‬

‫الی�‪�،‬ز�ائرینہبعکےکاحرت�ا�م� ک‪،‬اھنے‬
‫‪x‬حجےکیلیصفتاحاکما�تابیھکتان�ز�لںیہنوہئےےھت�‪�،‬ا�سوس�ر�ہںیمجحےکاحاکما�ت�‪،‬شاعئر�اس م‬
‫یپےنیک زیچ�و�ں ںیم الح�ل حور�ا�میکیعطق دح�و�د ا�و� �رد�و� جرالہتی ےکوخ�داسخہت رسم و�ر�و�ا�ج ےک اختہم ےک و�اضح دہ�ایا�ت د�یںیئگ�‪�،‬اہلاتک�ب‬
‫اہشد�تےکاب�ر�ےںیمزمیدچدن� فداع�تاک�اضافہایک‬
‫وتڑنےاکافک�ر�ہا�و�ر �‬
‫عو�رتو�ںےساکن�حیکاجا�ز�تا�و�رجو�ا�‪،‬شر�ا�ب�‪،‬چو�ر�یو�ڈ�اکہزنی�‪،‬قمس �‬
‫گای�‪،‬عاب�د�ا�تےکہلسلسںیم ضوو� یت‪،‬مم�‪،‬غلسا�و�رنےشیکاحلتںیمامن�زکےاحاک�میکرصتیحیکیئگ�۔‬
‫وہائںیرہحالتںیماﷲکےاقنو�نیک‬
‫‪x‬سماملنو�ں گوکذشہت قاو�ا�مےکاحو�ا�لاک�ذکرکرکےہیبنتیکیئگہکو�ہاقدت�ا�رکےہشنںیمتسمہن ج‬
‫ریو�یرکیںا�و�ردع�لو�اناص�فاک�د�امناھتمے ہرںی�‪�،‬اپےنہلمجاعممال�تےکولصیف�ںںیماتک�باٰلیہےکاپبدن�رہںیا�و�رمانفتقیکر�و�شےس‬
‫پ �‬
‫�اتجان�برکیںو�رنہا�ناک�اناج�ماسبہقاموت�ںےسفلتخمںیہنوہگا۔‬
‫‪x‬یوہ�د�واصن� �رٰی�‪�،‬اصان�مرپستا�و�رموجسوی�ںوک�ا�نےکاقعئد� نورظیا�تیکایطلغ�ںایب�نرککےدعو�تاسال�مد�ییئگ�۔‬

‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجدحیبرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫اَهُّيَاٰۤي َنْيِذَّلا اْۤوُنَمٰا اْوُفْوَا ِدْوُقُعْلاِب۬ؕ‪ْ ١‬تَّلِحُا ْمُكَل ُةَمْيِهَب ِماَعْنَاْلا‬

‫�ا�ےایام�نو�الو! عدہوامیپ�نوپ�ر�ےرک�و�‪،‬متاہ�ر�ےےیلومییشوچپائےالح�لےئکےئگںیہزجبا�نےکنجےکان�مڑپ�ھرک‬

‫اَّلِا اَم ىٰلْتُي ْمُكْيَلَع َرْيَغ يِّلِحُم ِدْيَّصلا َو ْمُتْنَا ٌمُرُحؕ‪َّ ١‬نِا َهّٰللا ُمُكْحَي اَم ُدْيِرُي‪۰۰۱‬‬
‫سان دیےئ اجئںی ےگرگم احلت احر�ا�م ںیم اکش�روک الح�ل اجنےن و�الے ہن اننب�‪ ،‬قیًانی �الہل اعتلٰی جو اچہےمکحرکتا ےہ�‪،‬‬

‫اَهُّيَاٰۤي َنْيِذَّلا اْوُنَمٰا اَل اْوُّلِحُت َرِٕىٓاَعَش ِهّٰللا َو اَل َرْهَّشلا َماَرَحْلا َو اَل َيْدَهْلا‬
‫�ا�ے ایام�ن و�الو ! �الہلاعتلٰی کے اعشئریک ےبحرمیت ہنرک�و�‪ ،‬نہ ا�د�ب و�الےونیہم�ںیک �‪ ،‬نہرح�م ںیم رقبا�ن وہنے و�الے‬

‫َو اَل َدِٕىٓاَلَقْلا َو ۤاَل َنْيِّمٰٓا َتْيَبْلا َماَرَحْلا َنْوُغَتْبَي اًلْضَف ْنِّم ْمِهِّبَّر‬
‫�ا�و�رےٹپانہپئےےئگاجنو�ر�و�ںیکوجہبعکوکاجرہےوہ�ں ��‪،‬ا�و�رہنا�نولگو�ںیکوجتیبالہلےکدصقےساپےنر�باعتلٰیکے‬
 ‫�������‬

‫َو اًناَوْضِرؕ‪َ ١‬و اَذِا ْمُتْلَلَح اْوُداَطْصاَفؕ‪َ ١‬و اَل ْمُكَّنَمِرْجَي ُنٰاَنَش ٍمْوَق ْنَا ْمُكْوُّدَص‬
‫فلضا�و�را�سیکرضاوجئییکتینےساجرہےوہ�ں�‪،‬ہا�ںبجمتاحر�ا�ماتا�رڈ�الووتاکش�رلیھکےتکسوہ�‪،‬جنولگو�ںےنںیہمت‬

‫ِنَع ِدِجْسَمْلا ِماَرَحْلا ْنَا اْوُدَتْعَتۘ‪َ ١‬و اْوُنَواَعَت ىَلَع ِّرِبْلا َو ىٰوْقَّتلا ۪‪١‬‬
‫سمدجاحر�ا�مےسر�وکااھتا�نیکدمشینںیہمتا�ساب�ترپاما�د�ہہنرک�ےہکمتدحےسزگ�راج�ٔو�‪،‬ینیکا�و�ررپہزیگا�ر�یںیمایکد�وسر�ے‬

‫َواَلاْوُنَواَعَتىَلَعِمْثِاْلاَوِناَوْدُعْلا۪‪َ١‬واوُقَّتاَهّٰللاؕ‪َّ١‬نِاَهّٰللاُدْيِدَشِباَقِعْلا‪�(۰۰۲‬الامئد�ۃ�‪)۱�،�۲‬‬
‫کیامد�ا�درکتےرہوا�و�رانگ�ہملظزیا�دتیںیمدم�دہنرک�و ��‪،‬ا�و�رالہلاعتلٰیسےڈ�رتےرہو�‪،‬یبکشالہلاعتلٰیستخزس�ادیےنو�الاےہ�۔‬
‫وکاخطبرککےف مرایاا�ےوممون�!�ا�و�ریہتہباخ�صظفلےہانچنہچبجالہلاعتلٰییہظفلاتسامع�لرکیںوت�ا�سیکرط�فوتجہرکنیاچہےی�‪،‬‬ ‫�اہلایام�ن م‬
‫ْ نَ َ ْ ُ َ ض َ ُ َ ْ ُ َ َ َ ْ َ ْ َّ َ َ َ َ َ ْ َ َ ُ ُ َٔ َّ ٓ‬ ‫َٔ َّ َ ُ ً َٔ تَ َ ْ َ‬
‫الهل َيقول َ ي‪ �:‬ا يُّ َ�ا ال ِذ ي نَ� ا َم ُنوا‪،‬‬ ‫� الهل عنه فقال‪ :‬اعد ي‬
‫إل‪ ،‬فقال‪ِ :‬إذا ِسعت‬ ‫ان رجل ا� عبد الهلِ ب� مسع ٍود [ر ِ ي‬
‫َٔ َ‬ ‫َ َّ َ ْٔ‬
‫فارِعا َ ْس َعك‪ ،‬ف ِإن ُه خ ْي� َ ي� ُم ُر ِب ِه‪ ،‬ا ْو ش� َي نْ َ� َع ْن ُه‬
‫ْ‬
‫�ایکصخشدبع�الہلنبوعسم�د‪w‬کےاپ�سٓایاکاہجمےھاخ�صتحیصنرفم ئاںی� ع‪،‬دب�الہل‪ t‬نےرفمایاجبوتقر�ٓا�نںیمظفل’’�ا�ےولگو�!جو�ایام�ن‬
‫لائےوہ�۔‘‘سےن فوتو�ر�ًاکا�ناگلکر�د�لیکاتناہئیرہگ�ائوی�ںےسا�سیکرط�فوتمجہوہاج�‪،‬کوینہکا�سےکدعبکیسہنیسکالھبئیاکحمکوہگا یاکیس‬
‫‪1‬‬
‫نہیسکرب�ائیےساممنتعوہگی�۔‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َْ َ َ َ َ َْ ُ َ‬
‫ون ف� ْال ُق ْر ٓان َ{� َٔا ُّ َ�ا َّالذ نَ� ٓا َم ُنوا}فإ َّن َم ْوض َع ُه ف� َّ‬
‫الت ْو َر ِاة‪ َ :‬ي� َٔا يُّ َ�ا ْ َ‬
‫ال َس ِاك ي نُ�‬ ‫ِ ِي‬ ‫ِ‬ ‫ِ ي ي ِي‬ ‫عن خيث َمة‪ ،‬قال‪ :‬ما تقَرء ِ ي‬
‫�ا�و�ریخہمثےسرم�و�یےہہر�و�ہزیچجےسرق�ٓا�نرکیمںیما�ےایام�نو�الو�!کےاطخ�بےسایب�نایکگایہے �اسےوت�ر�ا�تںیما�ےونیکسم�!کےاطخ�ب‬
‫‪2‬‬
‫سےایب�نایکگایہے�۔‬
‫عدہ�ویپام�نیکامہتیےکشیپرظنسو�ر� ٔہکےٓاغا�زمںیوعد�ےےکایاف�ءکاحمکدی گاایجوبدن�ےا�و�ر�ا�سےکر�بےکد�رمای�نںیہیجےسا�سیک‬
‫عوب�دیتاکلزت�ا�م�‪�،‬اسےوپ�ر�یرط�حاقئمرھکانا�و�را�سےکوقح�قںیمھچکیمکہنرکنا�‪،‬جوبدن�ےا�و�ر�رسو�لﷺکےامبنیاتاب�عا�و�ر�اطاعتےک‬
‫�ک‪،‬صہلرحیما�و�رعد�معطق‬
‫ںیہ‪�،‬ا�و�ر�و�ہاعمہد�ےوجبدن�ےا�و�ر�ا�سےکو�الدین ع�‪،‬زیز�واقا�ر�بےکد�رمای�نا�نےکاستھنسحولس �‬
‫با�ر�ےںیم �‬
‫ںیہ‪�،‬ا�و�راملسمنو�ںےک‬
‫�رحیمےکاب�ر�ےںیمںیہ�‪�،‬ا�و�ر�و�ہاعممال�تًالثمخرید� فو �روختا�و�ر�اجا�ر�ہوغری�ہےکنمضںیمدنب�ےا�و�رولگو�ںےکد�رمای�ن �‬
‫حوق�قیکا�د�ایئیگوغری�ہیھباشملےہ�‪،‬یجےسرفمایارفمایا‬
‫ْ ٌ‬ ‫َّ َ ْ ْ ُ‬
‫‪3‬‬
‫اِنا ال ُم ٔو ِمن ْو َن اِخ َوة۔۔۔ ۧ ‪۱۰‬۝‬

‫ا� ا� ت‬
‫حا��‪۱�۰�۳�۷�،۱�۹�۶‬؍�‪۱‬‬ ‫تفس� ب ن ب‬
‫‪ 1‬ی‬
‫ا� با� شیبہ�‪۳�۵�۰�۲�۴‬‬‫‪ 2‬مصنف ب ن‬
‫‪ 3‬احلجرات�‪۱�۰‬‬
 ‫�������‬

‫ترجہم�‪:‬تام�موممنٓاپسںیماھبئیاھبئیںیہ�۔‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ٔ‬
‫اس ‪ ,‬ق ْو ُل‪{ :‬ا ْوفوا ِبل ُعقو ِد} َي ْع ِ ن ي�‪َ :‬ما ا ِحل ‪َ ,‬و َما ُح ّ ِر َم‪َ ،‬و َما ف ِر َض ‪َ ,‬و َما‬ ‫َع ْن َع ِ ّل ْب ن� َٔا� َط ْل َح َة ‪َ ,‬عن ْب ن َ َّ‬
‫ُٔ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِي ِ ِب ي‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َّ ف ْ ُ ْ ٓ ُ ّ َ َ َ ْ ُ َ َ َ ْ ُ ُ ثُ َّ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ ْ ُ ُ َ َ ْ َ َّ‬
‫حد ِ ي� القرا ِن ِك ِه ‪ ،‬فل تغ ِدروا ول تنكثوا � شدد ذ ِلك فقال‪{ :‬وال ِذني ينقضون عهد للاِ ِم بع ِد ِميثا ِق ِه‬
‫ُ ُ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ ُ َ َ ٔ َ َ َّ ُ ٔ َ‬
‫‪2‬‬
‫وء الدا ِر}‬ ‫للا ِب ِه ا ْن ُي َصل} [‪ِ 1‬إ�ل ق ْو ِلهِ‪{ :‬س‬ ‫ويقطعون ما ام َر‬
‫عیل نب ابولطہح ےندبع�الہل نب ابع�س ‪ w‬سےٓایترکیہم’’�ا�ے ایام�ن و�الو ! �وعد�ے وپ�ر�ےرک�و�۔‘‘کے اب�ر�ے ںیم ر�و�ایتایکہے‬
‫رقا�ر�دیاہےا�و�رج فو �رائضوحد�و�دقر�ٓا�نںیمرقم�رکےیںیہ �ا�نیک‬
‫ماعہد�و�ںوکپو� کر�ارنےےسرم�ا�دیہےہہکالہلاعتلٰینےوجحال�لا�و�رحر�ا�م �‬
‫وتڑنےو�الو�ںےکاب�ر�ےںیمالہلاعتلٰینےتہبتخسمکحایب�نرکتےوہئےرفمایاہے’’ �ا�و�رجولو�گالہل‬
‫پابدن�یرک�و�ا�و�ر�اہنںیہن �وتڑ�و�‪�،‬اہنںی �‬
‫رقابت�)کےوج�ڑ�ےرھکےناک�الہلےنمکحدیاہےا�نوکقعطرک�دیےتںیہا�و� �رزمنی‬
‫سےدہع�و�اثقرککےا�سوکتو�ڑ�ڈ�الےتا�و�رجن(�رشہتاہئے �‬
‫‪3‬‬
‫اسف�درتےںیہانیہولگو�ںےکےیلتنعلےہا�و�ر�ا�نےکےیل(�ٓاخر�تاک�)گرھبیھتہبرب�اہے�۔‬ ‫مںی ک‬
‫َٔ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫الهل َو َما َح َّر َم‪َ ،‬و َما َٔا َخذ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫الض َّح ُاك ٔ‪:‬ا ْوفوا بل ُع ُقو ِد َ‪،‬ق َال‪َ :‬ما َٔا َح َّل ُ‬ ‫َو َق َال َّ‬
‫الهل ِم َن ِاليث ِاق َعل َم ْن اق َّر ِب� ِإل ي َ� ِان ِب� َّلن ِب يّ�‬ ‫ِ‬
‫ِ‬
‫ال َل ِل َو ْ َ‬
‫ال َر ِام‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َو ْال ِك َتاب َٔا ْن ُي ُوفوا ب َ�ا َٔا َخ َذ ُ‬
‫الهل َع َل يْ� ْم ِم َن ْال َف َرا ِئض ِم َن ْ َ‬ ‫َص َّل ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫�ا�و�رضاح�ک‪ a‬ف مراتےںیہ’’�ا�ےایام�نو�الو! �وعد�ےوپ�ر�ےرک�و�۔‘‘ماعہد�و�ںوکپو� کر�ارنےےسرم�ا�دیہےہالہلاعتلٰینےنجزیچ�و�ں‬
‫رقا�ر�دیاہے�‪،‬نیبا�و�رکات�بےکاستھایام�نالنےو�الو�ںےسوجعدہ�ویپام�نایلہےا�و�ر�اپےندنب�و�ںرپحال�لا�و�رحر�ا�مںیمےس‬
‫کوحال�ل حور�ا�م �‬
‫رقا�ر�دیاہےا�نبسےکاب�ر�ےںیممکحےہہکا�نیکاپبدن�ییکاجئے�۔‬
‫‪4‬‬
‫جنزیچ�و�ںوکفر�ض �‬
‫َ َٔ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َٔ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِإل قال‪:‬ل ِإ ي َ�ان ِ َل ْن ل ا َمانة ُل‪َ ،‬ول ِد ي نَ� ِ َل ْن‬ ‫َع ْن ان ِس ْب ِ ن� َما ِل ٍك قال َ‪:‬ما خط َب َنا ن ِب يُّ� الهلِ صل‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ل َ ْع َد ُل‬
‫�انسنباملک‪t‬سےرم�و�یےہ نیباکر�مﷺےنںیمہوکئیہبطخایاسںیہندیاسجںیمہیہنرفمایاوہہکا�سصخشاکایام�نںیہنسجےکاپ�س‬
‫‪5‬‬
‫�امانتد�ا�ر�یہنوہا�و�را�سصخشاکدینںیہنسجےکاپ�سوعد�ہیکاپسد�ا�ر�یہنوہ�۔‬
‫رقا�ردی گاای�۔‬
‫وکانفتقیکالعمت �‬
‫�ایکدحیثںیمدہعکشین م‬
‫ریھٹایاہے�‪،‬خو�ا�ہںیہمتا�نیکتحلصمھجمسںیمٓائےایںیہن�‪،‬پرھالہل‬
‫�ا�و�ر�ا�ندح�و�دا�و�رویق�دیکیتخسےساپبدن�یرک�وجناک�الہلےناناسنو�ںوکفلکم �‬
‫ذغ�ااھتے‬
‫کررتے وہئے رفمایامتاہ�ر�ے ےئلو�ہامت�مرچندوچپائےالح�لےیکےئگںیہوجنابتی ک‬
‫تاعلٰینےاپےندنب�و�ںرپ�اپےن احاس�ناک�ذ ک‬
‫‪ 1‬الرعد‪25 :‬‬
‫‪ 2‬الرعد‪25 :‬‬
‫ط�ی�‪۴�۵�۲‬؍�‪۹‬‬‫تفس� ب‬
‫‪ 3‬ی‬
‫کث��‪۷‬؍�‪۲‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 4‬ی‬
‫ٔ‬
‫ا� حبان �‪۱�۹�۴‬‬ ‫‪ 5‬مسند امحد ‪ ،۱�۲�۳�۸��۳‬مسند ب ز‬
‫ال�ار�‪ ،۷�۱�۹�۶‬حصیح ب ن‬
 ‫�������‬

‫رہن�‪،‬نلیاگئےوغری�ہنجاکعوممًاشاک�رکایجاتاہے‬ ‫ڑی‪،‬یہرن�ا�و�رما�د�ہلمرک�ٓاٹھںیمسقںیہ�ا�و�ر�ا�نےکالع�و�ہ �‬
‫ہںی�‪،‬یجےسا�ونٹ�‪،‬گائے� ب‪،‬رک�یا�و� ھبر �‬
‫وموی�ںکےبرعسکک�چل�ی�ا�ںرھکےتوہ�ںےسیج �‬
‫ریش‪،‬یچات�‪،‬کات�ا�و� ھبرڑییا�وغری�ہا�و�ریلچکےکد�انت‬ ‫بیھالح�لںیہینعیو�ہوچپائے�(�د� نرد�ے) جو شی‬
‫ڑکپا�ا�و�رچریتاہوالح�لںیہنںیہ�‪�،‬رسو�لالہلﷺنےو�اضحرککےدحیثںیماص�فمکحد�ےدیاہکد� نرد�ے‬
‫سےد�وسر�ےاجنو�ر�و�ںوک ت‬
‫رقا�ر�دیاجنےکےجنپوہتےںیہنجےس‬
‫حر�ا�مںیہاسیرط�حٓا�پﷺےنا�ن نرپد�و�ں(یجےسرکش�ہ�‪،‬با�ز�‪،‬شاہنیاقع�بوغریہ�)کوبیھرح�ا�م �‬
‫�و�ہد�وسر�ےاجنو�ر�و�ںاکشاک�رکرکےاھکتےںیہایمر�د�ا�روخ�روہتےںیہ�‪،‬‬
‫َٔ ْ ُ ّ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َع ْن َٔا ْك ُ ّك ِذي نَ�ب ِم َن ِّ‬ ‫َ ْ ن َ َّ َ َ نَ َ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬
‫الس َب ِاع‪َ ،‬و َع ْن ا ِك ِك ِذي‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫اس قال‪ �:‬رس‬ ‫ا� عب ٍ‬‫ع ِن ب ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫ِ خْمل ٍب ِم َن الط ْي ِ�‬
‫کراھنےو�الےد� نرد�و�ں �اکا�و�روجنپ�ں(ناخون�ں) سےاکش ک�ررنےو�الے‬ ‫عدب�الہلنبابع�س‪ w‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرہپاھ�ڑ ک‬
‫‪1‬‬
‫پرند�و�ںاکوگشتاھکنےےسعنمایکےہ�۔‬
‫یلنکاحر�ا�میکاحلتںیمسجرط�حاجحمت�‪،‬خوشوباکاتسامع�ل�‪،‬ہرقمسیکزیتنو�ٓا�ر�ائشا�و� قراض ش�ءوہ�ترح�ا�مںیہاسیرط�حیسکیلگنجاجنو�رکا‬
‫ےہ‪،‬یہاحکمقلطماکحمکےہو�ہاپینتمکحےکتحتوجچاہےئمکحرفماکساتہے�‪،‬ہرذمہبےکھچکاعش�ر(ناشنای�ں�)ہوتیںیہسج‬ ‫شاک�ریھبرح�ا�م �‬
‫�ہم�ن ت‬ ‫مس�ی ت‬
‫طر�حرگجا�‪،‬قربا�ناگ�ہا�و�ربیلص ح�ےکاعشئرہںی م�‪،‬دن ��ر‪،‬چوٹیا�و� �رزنا�ربر � ی�ےکاعشئرںیہ�‪،‬کسی ک�‪،‬ڑ�اا�و�رکرپا�نوغری�ہھکسذمہب‬
‫ت‬
‫وھڑ�ا�ا�و�ر�د�ر�انیتاشرت�اکتیاکاعش�رےہ�‪،‬سو�اس��یک�ا�ٓا�ریہلسنرپسیتاکشاع �‬
‫�رہے‪�،‬ا�و�رسباپےناپےناعشئراکاحرت�ا�مرکتےںیہ�‪،‬بتی‬ ‫کےاعشئرںیہ�‪،‬تہ �‬
‫�الہلا�و�رذن�رکےاجنو�رویکنہکرحما�تالہلںیہنجیکمیظعتوحرمتالہلےنرقم�ررفمائیےہا�و�رہیاملسمنو�ںا�و�رمرشکنیےکد�رمای�نوم�افتقےہ‬
‫�ا�سےئلاملسمنو�ںوک�ا�نرحما�تےکاحرت�ا�ماکحمکرفمای گاایکہبجہیرشمکنیجحےک ندو�ںںیمالہلےکرھگیکرط�فاجرہےوہ�ںوت�اہنںیہن‬
‫ڑیو�ا�و�رنہرقبانیا�و�رنذ�رےکاجنو�رپراہتھڈ�الونجےکےلگںیمذن�رکیالعمتےکوط�رپرقالئدڑپ�ےوہئےوہ�ں�‪،‬‬ ‫ھچ �‬
‫ْ ُ‬ ‫َ‬
‫َع ْن ج َم ِاه ٍد ‪ ِ ,‬ي� قْو ِل الهلِ ‪:‬ش َعائ َِر هللاِ‪ ،‬الصفا و‬
‫َّ َ َ ْ َ ُ ْ‬ ‫ف َ‬ ‫ُ‬
‫ال ْر َوة ‪َ ,‬و َال ْد ُي َوال ُب ْدن‬
‫‪2‬‬
‫ںیمو�لےہافص�‪،‬مر�و�ہ�‪،‬ہد�یا�و�ر�ا�ونٹاعشئر�الہلںیمےسںیہ�۔‬ ‫ماجہد‪a‬کا�ٓایترکیہم’’ �الہلیکاشننوی�ں�۔‘‘ کےاب�ر�ے ق‬
‫رجب�‪،‬ذ�و�اقلدع�ہ ��‪،‬ذ�و�احلہجا�و�رمرح�م‬
‫�‬ ‫�ا�و� تراقایمتانمسکجح�‪،‬صاف�ومر�و�ہ�‪،‬قربانیےکاجنو�ر�‪�،‬الہلیکرح�ا�مرک�د�ہرہچزی�ا�و�رحرمتو�الےاچ�ر�و�ںونیہم�ں‬
‫کیرحمتربقر�ا�ر ک�روھ�ا�و�را�نںیمدج�ا�لواتق�لتمرک�و�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ ْ َ َ َ َ َّ ٰ ٰ َ ْ َ ْ َ ْ َ ٓ َ ٌ‬ ‫َْ َ َ َ َ ًْ ْ ٰ‬ ‫َّ َّ َ ّ ُ ُ ْ ْ َ‬
‫نا ا ْر َب َعة ُح ُر ٌ ۭ‬
‫م‪۰‬۝‬ ‫ب هللاِ يم خلق السمو ِت والرض ِم‬‫اِن ِعدة الشهو ِر ِعند هللاِ اثنا عش شهرا ِف كِت ِ‬

‫ـ� الــداریم �‪،۲�۰�۲�۵‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب ب‬

‫الذ�ئــع‬ ‫ا� با� شیبۃ�‪،۱�۹�۸�۶�۸‬مسندامحد�‪،۲�۱�۹�۲‬سـ ن ن‬ ‫‪ 1‬مصنــف عبدالرزاق�‪،۸�۷�۰�۷‬مصنــف ب ن‬
‫ُ‬
‫الص ْيـ ُـد ث َّ� َو َجـ َـد ُه �‪،۴�۹�۹�۶‬سـ ن ن‬
‫ـاب َع ْنـ ُـه َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫السـ َـباع�‪ ، ۵�۵�۳�۰‬حصیــح مســم کتــاب َ ب� ُب إذا غـ َ‬ ‫َ ّ‬ ‫نَ‬ ‫َ ُ َٔ ْ ُ ّ‬
‫ـ� ب ن‬
‫ا�‬ ‫ِ‬ ‫ـد�ب ا ِك ِك ِذي � ٍب ِمــن ِ ِ‬ ‫والصیـ ب‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬
‫ـد� ُب ا ك‪ ،‬ك ِذي ن�ب ِمـ َـن ِّ‬
‫السـ َـب ِاع�‪۳�۲�۳�۴‬‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ماجــہ کتــاب الصیـ َ ب‬
‫ط�ی�‪۴�۶�۳‬؍�‪۹‬‬ ‫تفس� ب‬
‫‪ 2‬ی‬
 ‫�������‬
‫ي ْال َق ّي ُم‪۰‬۝ ۙۥ َف َل َت ْظ ِل ُم ْوا ِف ْي َّن َا ْن ُف َس ُ ْ‬
‫ك ‪۳۶‬۝‬
‫ٰ َ ّ‬
‫الد ْ ُ‬
‫ذلِك ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪1‬‬

‫ترجہم�‪:‬بےکشالہلےکزن�دیکا�ساتک�بںیمےنیہمیتنگںیماب�ر�ہںیہا�سر�و�زسےہکا�سےنٓاسامنو�ںا�و� �رزمنیوکپدی�اکای�‪�،‬ا�نںیماچ�رہمےنی‬
‫حرمتےکںیہ�‪،‬ییہوبضم�طدینےہ�‪،‬تما�نونیہم�ںںیم�(ناحقڑل�ائیرککے�)�اپےنٓا�پرپظملہنرک�و�۔‬
‫ُْ َ ٌ‬
‫ال ِف ْي ِہ َكب ْ ٌ‬ ‫ام ِق َتال ِف ْ‬ ‫الش ْہر ْالَ َ‬
‫َّ‬ ‫َ ْ َٔ ُ ْ َ َ َ‬
‫‪2‬‬
‫ي۔۔۔ ‪۲۱۷‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ت‬ ‫ق‬
‫ِ‬ ‫ل‬‫ق‬ ‫‪۰‬۝‬‫ۭ‬ ‫ِ‬
‫ہ‬ ‫ي‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ر‬ ‫ِ‬ ‫ع‬
‫يس ــلونك ِ‬
‫ترجہم�‪:‬لو�گوپھچےتںیہام�ہرح�ا�مںیمڑلنااسیکےہ�؟کوہا�سںیمڑلناتہبڑب�ا�(گان�ہ�)ہے۔‬
‫رو�ہنبوعسم�دقثیف‪ t‬کاقوب�لاسال�م‬
‫ع �‬
‫الس َم َو ِ‬ ‫الز َم َان َق ِد ْاس َت َد َار َ َك ْي َئ ِت ِه َي ْو َم َخ َل َق ُ‬
‫الهل َّ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق َال‪ :‬إ َّن َّ‬
‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َ ْ َٔ َ ْ َ َ َّ‬
‫ات‬ ‫ِ‬ ‫عن ا ِب ي� بك َرة‪ ،‬ع ِن ِ ِيب‬
‫ٌ ُ َ َ ُ‬ ‫َ ٌَ‬ ‫َٔ ٌ‬ ‫� شَ ْ‬ ‫َّ ْ‬
‫الس َن ُة اث َنا َع شَ َ‬ ‫َٔ‬
‫امل َح َّر ُم‪َ ،‬و َر َج ُب‪،‬‬ ‫� ًرا ِم نْ َ�ا ا ْر َب َعة ُح ُر ٌم‪ ،‬ثالث ُم َت َوا ِل َيات‪ :‬ذو الق ْعد ِة‪َ ،‬وذو ِ‬
‫احل َّج ِة‪َ ،‬و ُ‬ ‫َواال ْر َض‪،‬‬
‫َ َ‬ ‫ُ ضَ َ َّ‬
‫� ال ِذي َب ْ ي نَ� �جُ َ َادى‪َ ،‬وش ْع َبان‬ ‫م‬
‫�ا ببورک�ہ‪t‬سےرم�و�یےہنیباکر�مﷺےنرقبانیےکد�نامہ�ر�ےاسمےنہبطخا�رشا�درکتےوہئےرفمایاولگو! عییناس�لیکرگ�د�شوپ�ر�یوہ‬
‫گیئاپینا�سوضعےکوم�افقسجرپہکو�ہا�سر�و�زاھتسجر�و�زالہلاعتلٰینےٓاسام�نوزمنیوکدیپ�اایکاھت(عییناس�لاپینوضعےکاطمبقاب�ر�ہےنیہم‬
‫مرحم�‪�،‬ا�و�روھچتاھ‬
‫کاوپ�ر�اوہایگےہ�)سا�لاب�ر�ہےنیہماکوہتاےہجسںیمےساچ�رےنیہمابحرمتںیہ�‪ ،‬تنیوتلسلسمںیہینعیذ�یدعق�ہ�‪�،‬ذ�یاحلہج�‪� ،‬‬
‫‪3‬‬
‫مرضاکرجبوجامج�د�یالاثنیا�و�رابعش�نےکد�رمای�نےہ�۔‬
‫�ا�و�ر�الہلیک رضاکاقدص�رھکےن و�الے ےسرعت�ضرکنےیک اممنتع رفمائیہک ا�ن ولگو�ں رپ اہتھ ہن ڈ�الوجوتاج�ر�ت وکا�ر�وبا�رکی الت�ش ایحج‬
‫�‪،‬عرم�ہ�‪،‬طو�ا�فتیبالہل�‪،‬نام�زا�و�رفلتخمانو�ا�حیکدیرگابع�د�ا�تےکذ�ریےعےسالہلاعتلٰیکیرضاےکوصح�لاک�ا�ر�ا�د�ہرھکےتوہ�ں�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ َ ْ ُّ ْ ْ ْ َ ُ ْ ُّ ْ ُ ْ َ َ َ‬
‫‪4‬‬
‫اب ال ِْي ٍ ۧ‬
‫م ‪۲۵‬۝‬ ‫يد ِفي ِه ِبـ ِالا ٍ ؚد ِبظل ٍم ن ِذقه ِم عذ ٍ‬
‫۔۔۔وم ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رجوکوئیا�سںیمملظےسجکر�و�یرکناچاہےئمہاسےد�ر�دنا�مذع�ا�باکمز�اکچاھئںیےگ�۔‬
‫گیئ‪�،‬ا�بسجرط�ح‬
‫چونہکالہلےناحلتاحر�ا�مںیماکش ک�ررنےےسعنمایکہےا�سےئلرفمایابجمتاحر�ا�موھک�لد�ووتا�با�سیکرحتیممتخوہ �‬
‫تماجحمتونب�اےتکسوہ�‪،‬خوشوباکاتسامع�لرکےتکس�‪،‬ہرقمسیکزیتنو�ٓا�ر�ائشرککسےتوہ�اسیرط�حںیہمتاکش ک�ررنےاکیھباتخای�رہے�‪،‬مرگالہلاعتلٰی‬

‫‪ 1‬التوبۃ�‪۳�۶‬‬
‫‪ 2‬البقرۃ�‪۲�۱�۷‬‬
‫َ ْ َ َ ََ‬ ‫ـر ش ْ ف َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ ْ َّ َّ َ شُّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ َ‬
‫ـاب الــهِ ‪ ،‬يــوم خلــق‬ ‫�ـ ًـرا ِ ي� ِكتـ ِ‬ ‫ـور ِع ْنـ َـد الــهِ اث َنــا َعـ ش َ‬
‫ـر القـ ْـرا ِن ب�ب قــوِ ِل ِإن ِعــدة ال�ـ ِ‬
‫خ‬
‫‪ 3‬حصیــح ب�ــاری ِكتــاب تف ِسـ ي ِ‬
‫ـاص َوالـ ِّـد َ ي� ِت َ ب� ُب‬ ‫نَ َ ْ َ‬ ‫َ ُ َْ َ َ َ ُْ َ‬ ‫ـك ِّ ُ‬ ‫َّ َ َ َ َٔ ْ َ نْ َ َٔ ْ َ َ ٌ ُ ُ ٌ َ َ‬
‫الد ي ن��‪،۴�۶�۶�۲‬حصیــح مســم ِكتــاب القســامةِ والح ِار ِبـ يـ� وال ِقصـ ِ‬ ‫ات واالرض ِم�ــا ار بعــة حــرم ذ ِلـ‬ ‫الســمو ِ‬
‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬
‫الد َمـ َ ْ‬ ‫تَ‬ ‫َْ‬
‫اض َوال ْمـ َـو ِال ‪۴�۳�۸��۳‬‬ ‫ـاء والعـ َـر ِ‬‫تغ ِليـ ِـظ ْ�ـ ِـر ي ِ� ِ ِ‬
‫‪ 4‬احلج �‪۲�۵‬‬
 ‫�������‬

‫نےاہلایام�نوکا�سا�ر�ا�د�ہےسر�وکا�ا�و�رحملوعوفکاحمکرفمایاہکسجرط�حرشمکنیےنںیہمتزیا�ر�تتیبالہلےسر�و�کرکملظ تودع�ییکےہ‬
‫�ا�سرط�حمتیھبضغبوعد�ا�و�تںیمبتیالہلیکرط�فاجتےوہئےاقفول�ںرپچاھپےام�رکران�ر�و�ا�زیا� تدای�ںہنرکنےوگل�‪،‬‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ ُ َ ْ َ َ َٔ ْ َ ُ ُ نَ َ َّ ُ ُ ْ ُ شْ ُ َ‬ ‫َ ْ َ ْ ْ َٔ ْ َ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫�كون َع ِن‬ ‫عن ز ي ِد ب ِ ن� اس َل قال‪ :‬كن رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِب�لدي ِبي ِة ‪ ،‬واصابه ِح ي� صده ال ِ‬
‫ص ُ‬‫ون ْال ُع ْم َر َة‪َ ،‬ف َق َال َٔا ْ َ‬
‫ْ َ ْ َ َ ْ َ َّ َ َ َ َ ْ ْ فَ َ َّ ْ ُٔ نَ ٌ َ ْ ُ شْ نَ ْ َٔ ْ ْ َ شْ ُ ُ َ‬
‫اب‬ ‫� ِق ي ِ� يد‬ ‫� ِك ي� ِمن اه ِل ال ِ‬ ‫البي ِت‪ ،‬وق ِد اشتد ذ ِلك عل ي ِ�م‪� ،‬ر ِب ِ�م ا�س ِمن ال ِ‬
‫ْٓ َ‬ ‫ا� ْم‪َ ،‬ف َٔ نْا زَ� َل ُ‬
‫الهل َه ِذ ِه الَية‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ :‬ن ُص ُّد َه ُٔو َل ِء َ َكا َص َّد نَ� َٔا ْ َ‬
‫ص بُ ُ‬ ‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َّ‬
‫ِب ِي‬
‫�زیدبناسملےسر�و�ایتےہہکرسو�لالہلﷺا�و�رصاحبہرک�ا�م ‪ y‬حدبیہیںیمےھتا�و�رجبرشمکو�ںےناہنںیتیبالہلاجنےےسر�و�ک‬
‫�دیاتاھ�ا�و�ریہاب�تا�نرپبتہرگ�ا�ںزگ�ر�ییھت�‪�،‬ا�و�ر�اسید�و�ر�ا�نںیمبجرشم�قےکھچکرشم�کوہا�ںےسزگ�ر�رہےےھتا�و�ر�ا�ناکعرم�ہرکنے‬
‫کا�ا�ر�ا�د�ہاھتتوصاحبہرک�ا�م‪y‬نےاہککہمہیھبا�نیکر�ا�ہںیمرکا�و�ٹدیپ�ارکیںےگاسیجکہا�نےکاسھتوی�ںےنامہ�ر�یر�ا�ہر�وکییھت�‪،‬تو�ا�س‬
‫‪1‬‬
‫موقعرپ�الہلاعتلٰینےہیٓایترکیہمان�ز�لرفمائی�۔‬
‫�ایکاہنیتاہماصو�لایب�نرفمایاجو�ایکاملسم�نےکےئلدق�مدق�مرپ� نہرامئیایہمرکاتکسہےہکا�سےکربعسکاہمت�ر�ار�ویہہیوہنااچہےیہک‬
‫ینیک�‪،‬پرہزیگا�ر�یا�و�روقح�قالہلوحوق�قاعلاب�دےکاکمو�ںںیمبسےساعت�و�نرک�و�ا�و�رجوگان�ہا�و� �رزیا�دتیےکاک�مںیہا�نںیماعت�و�نہنرک�و�‪�،‬الہل‬
‫سےڈ�رتےرہو ��‪،‬اگرتماحم�ر�مےکا�رتاک�بیکاسج�ر�ترک�وگےوت� ندای�و�یایاخر�و�یزس�اکےقحتسمنباجئوگے�‪�،‬الہلیکرگفتا�و�رسز�ابڑ�یتخسےہ�‪،‬‬
‫ََ َ ٌ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ ُ ْ َٔ َ َ َ ً َٔ ْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫� َّ ُ‬ ‫َع ْن َٔا َن ٍس َر ِ ض ي َ‬
‫الا ا ْو َمظل ًوما ‪ ،‬فقال َر ُجل‪:‬‬ ‫الل َع ْن ُه‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪:‬انص اخاك ظ ِ‬
‫ُّ ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ص ُه؟ َق َال تَ ْ‬
‫‪ُ �:‬ج ُز ُه‪ ،‬ا ْو تَ ْ� َن ُع ُه‪ِ ،‬م َن الظ ِل‬ ‫ص ُه إ َذا َك َن َم ْظ ُل ًوما‪َٔ ،‬ا َف َر َٔا ْي َت إ َذا َك َن َظ ِ ً‬
‫الا َك ْي َف َٔا ْن ُ ُ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫َ َُ َ‬
‫ِ‬ ‫ي� رسول الهلِ ‪ ،‬ان ُ ُ ِ‬
‫ص ُه‬ ‫َف ِإ َّن َذ ِل َك َن ْ ُ‬
‫ولظمم� ص‪،‬احبہرک�ا�م ‪ y‬نےرع�ضایک�ا�ے‬
‫�انس‪ t‬سےمر�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایااپےناھبئییکدم�درک�ووخ�ا�ہو�ہاظلموہخو�ا�ہ �‬
‫یں؟�ٓا�پﷺےن‬
‫�الہلےک�رسو�لﷺ! ظمول�موہنےیکوص�ر�تںیم کدم�درناھٹکیےہنکیلاظلموہنےیکوص�ر�تںیمےسیک کدم�در �‬
‫‪2‬‬
‫ف مرایا�اسےملظہنرکنےد�و�‪،‬ظملےسر�و�کولییہا�سوقتا�سیکدم�دہے�۔‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق َال ْ ُ‬
‫‪:‬ال ْٔو ِم ُن‬ ‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َٔ ُ ُّ ُ ْ نَ ُ َ َ َ َّ‬ ‫ْ َٔ ْ َ‬ ‫َ ْ َُ‬
‫اب الن ِب ِيّ� صل الهل علي ِه وسل ـ قال‪ :‬اظنه با� عر‪ ،‬ع ِن ِب ِي‬ ‫عن رج ٍل ِمن اص ِ‬
‫اس َو َل َي ْص ب ُ� َع َل َٔا َذ ُ ْ‬
‫اه‬ ‫الن َ‬‫اه‪َٔ ،‬ا ْع َظ ُم َٔا ْج ًرا م َن َّالذي َل ي ُ خَ�ال ُط َّ‬
‫اس َو َي ْص ب ُ� َع َل َٔا َذ ُ ْ‬ ‫َّالذي ي ُ خَ�ال ُط َّ‬
‫الن َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫وجلوو�ں ےسلملجرک�رہات�ا�و�ر�ا�نیکوفیلکت�ں‬ ‫نیبرکیم ﷺ ےک ایکاحصبی ‪t‬سےرم�و�ی ےہ نیبرکیم ﷺ ےنرفمایا�و�ہ وممن گ‬

‫‪ 1‬الدر املنثور�‪۹‬؍�‪۳‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫ــوه ‪ِ ،‬إذا خــاف َعل ْي ِ‬
‫ــه القتــل ا ْو ْ� َوهــہ �‪،۶�۹�۵�۲‬‬ ‫ــه إنــه اخ ُ‬ ‫َ‬
‫ــل ِلص ِاح ِب ِ ِ‬
‫ــ� َّ ُ‬
‫الرج ِ‬
‫‪ 2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب االکــرہ ب�ب َي ِ� ي ن‬
‫ِ‬
‫مســندامحد �‪۱�۱�۹�۴�۹‬‬
 ‫�������‬

‫پرصربکرتاہےاسےا�سےسزیا�د�ہاجر� ثوو�ا�بےلماگجو گلوو�ںےسلملجرکہنںیرہات�ا�و�ر�ا�نیکوفیلکت�ںرپربصںیہنرکتا�۔‬

‫‪1‬‬

‫ْ ُ ُٔ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ َّ‬ ‫َٔ‬

‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬قال‪َ :‬م ْن َد َعا ِإل ُه ًدى كن ُل ِم َن ال ْج ِر ِمثل ا ُج ِور َم ْن‬ ‫َع ْن ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة‪ ،‬ان َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ َ ُ‬ ‫ْ ْ ُْ َٓ‬ ‫َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ ً‬ ‫ُٔ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ُ‬
‫ت ِب َع ُه ل َي ْنق ُص ذ ِلك ِم ْن ا ُج ِور ِ ْه ش ْيئا‪َ ،‬و َم ْن َد َعا ِإل َضل ةٍل كن َعل ْي ِه ِم َن ِإال ث ِ� ِمثل ا ث� ِم َم ْن ت ِب َع ُه ل َي ْنق ُص‬
‫َ ً‬ ‫َٓ‬ ‫َ َ‬
‫ذ ِلك ِم ْن ا ث� ِ ِم ْم ش ْيئا‬
‫�ابوہریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاجوشصخدہ�ایتیکدعو�تد�ےتو�اسےا�نامت�مولگو�ںےکاجر� ثوو�ا�بےکاطمبق‬
‫�اجر� ثوو�ا�بےلماگجو�ا�سےکاطمبقلمعرکیںےگ�ا�و�ر�ا�سےسلمعرکنےو�الو�ںےکاجر� ثوو�ا�بںیمیھبوکئییمکںیہنوہگی�‪�،‬ا�و�رجوشصخرمگ�اہی‬
‫� ضواللتیکدعو�تد�ےتو�اسےا�نامت�مولگو�ںےکانگہو�ںےکرب�ابرگان�ہوہگاجو�ا�سےکاطمبقلمعرکیںےگ �ا�و�ر�ا�سےسلمعرکنےو�الو�ں‬
‫‪2‬‬
‫کےانگہو�ںںیمیھبوکئییمکںیہنوہگی�۔‬

‫ْتَمِّرُح ُمُكْيَلَع ُةَتْيَمْلا َو ُمَّدلا َو ُمْحَل ِرْيِزْنِخْلا َو ۤاَم َّلِهُا ِرْيَغِل ِهّٰللا ٖهِب‬
‫تم رپرح�ا�مایک ایگ رم�د�ا�ر ا�و�ر وخ�ن ا�و�ر زنخیر اک وگشت ا�و�ر سج رپ الہل ےک وس�ا د�وسر�ے اک ان�م اکپ�ر�اایگ وہ�‪،‬‬

‫َو ُةَقِنَخْنُمْلا َو ُةَذْوُقْوَمْلا َو ُةَيِّدَرَتُمْلا۠ َو ُةَحْيِطَّنلا َو ۤاَم َلَكَا ُعُبَّسلا اَّلِا اَم ْمُتْيَّكَذ۫‪١‬‬
‫�ا�و�روجالگےنٹھگ ےسرم�ا وہ ا�و�ر وجیسک رض�ب ےسرمگای وہ�‪ ،‬جو ا�ونیچ ہگج ےسرگرکرم�ا وہ وجیسک ےکگنیس ام�رنے ےسرم�ا وہ‬

‫َو اَم َحِبُذ ىَلَع ِبُصُّنلا َو ْنَا اْوُمِسْقَتْسَت ِماَلْزَاْلاِبؕ‪١‬‬

‫�ا�و�ر ےسج د� نرد�و�ں ےن اھپ�ڑاھکیا وہنکیل اسے مت ذبح رک ڈ�الو وت رح�ا�مںیہن�‪� ،‬ا�و�ر وجٓاساتنو�ں رپ ذبح ایک ایگ وہ�‪،‬‬

‫ْمُكِلٰذ ٌقْسِفؕ‪َ ١‬مْوَيْلَا َسِٕىَي َنْيِذَّلا اْوُرَفَك ْنِم ْمُكِنْيِد اَلَف‬

‫ربد�ا�ر‬
‫�ا�و�ر ہییھبہکرقعہ ےکریت�و�ں ےک ذ�ریےع اف�لریگ�یرک�ویہبس تدبرینانگ�ہ ںیہ�‪ٓ� ،‬ا�جافک�ر دین ےس ان�امدی وہگےئ�‪ ،‬خ �‬

‫ْمُهْوَشْخَت َو ِنْوَشْخاؕ‪َ ١‬مْوَيْلَا ُتْلَمْكَا ْمُكَل ْمُكَنْيِد َو ُتْمَمْتَا ْمُكْيَلَع ْيِتَمْعِن‬

‫!تم ا�ن ےس ہن ڈ�رنا ا�و�رھجم ےس �ڈرتے رہان�‪ٓ� ،‬ا�ج ںیم ےناہمت�ر�ے ےیل دینوکاکملرک�دیا ا�و�رمت رپ اپان اناع�مرھبپو�ررک�دیا‬

‫ـ� َ ب� ُب َّ‬
‫الص ْب ِ�‬ ‫ـاب ْال ِفـ تَ ن‬
‫ا� ماجــہ ِك َتـ ُ‬ ‫ـ� ب ن‬ ‫الر َقا ِئــق َو ْالـ َـو َرع ب�ب�‪،۲�۵�۰�۷‬سـ ن ن‬ ‫اب ِص َفــةِ ْال ِق َي َامــةِ َو َّ‬ ‫‪ 1‬مســندامحد�‪،۲�۳�۰�۹�۸‬جامع ت�مــذی َٔا ْبـ َـو ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ْ َ‬
‫َعــى ال َبــا ِء �‪۴�۰�۳�۲‬‬
‫ابوداودك َتــاب‬
‫ِ‬ ‫ـ�‬‫‪ 2‬حصیــح مســم كتــاب ْال ِعـ ْـم َ ب� ُب َمـ ْـن َسـ َّـن ُسـ َّـن ًة َح َسـ َـن ًة َٔا ْو َسـ ّـي َئ ًة َو َمـ ْـن َد َعــا ِإ َل ُهـ ًـدى َٔا ْو َض َل َ ةٍل�‪،۶�۸�۰�۴‬سـ ن ن‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َٔ ْ َ ُ ْ ْ َ ُ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ً َ ُّ َ َٔ ْ َ َ َ َ‬ ‫السـ َّـنةِ َ ب� ُب ُلـ ُـز ِوم ُّ‬
‫السـ َّـنةِ �‪،۴�۶�۰�۹‬جامع �مــذی ابــواب ال ِعـ ِـم ب�ب مــا جــاء ِفيمــن دعــا ِإل هــدى فات ِبــع او ِإل ضــا ٍل ‪۲�۶�۷��۴‬‬
‫ة‬ ‫ت‬ ‫ُّ‬
 ‫�������‬

‫َو ُتْيِضَر ُمُكَل َماَلْسِاْلا اًنْيِدؕ‪ِ ١‬نَمَف َّرُطْضا ْيِف ٍةَصَمْخَم َرْيَغ ٍفِناَجَتُم‬
‫رقا�رہوجائےرشبیطہکیسک‬
‫�ا�و�راہمت�ر�ےےیلاسال�مےکدینوہنےرپ ضرامدن گوہای�‪،‬پسوجصخشدش�تیکوھب�کںیمےن �‬

‫ٍمْثِاِّلۙ‪َّ١‬نِاَفَهّٰللاٌرْوُفَغٌمْيِحَّر‪�(۰۰۳‬الامئد�ۃ�‪)۳‬‬
‫ًانیقیالہلاعتلٰیماع�فرکنےو�الاےہا�و�رتہبڑب�ارہمبا�نےہ۔‬
‫گان�ہیکرط�فا�ساکالیم�نہنوہوت �‬
‫ایکای�ا�سےکاب�ر�ےںیمرفمایاکہمترپ�و�ہاجنو�رحر�ا�مایکگایہےوجبطیع‬
‫حال�ل حور�ا�میک ضواتحںی�‪:‬سو�ر� ٔہکےٓاغا�زمںیجنرحمما�تاک�ذکرشر�و�ع گ‬
‫مو�ترمگایہومرگ�ا�سںیمیلھچماشملںیہن�‪،‬‬
‫َْ َ‬ ‫نَ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫َٔ َ ُ َ ْ َ َ َ ُ ُ َ َٔ َ َ ُ ٌ َّ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬فقال‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ِإ نَّ� نَ ْ�ك ُب ال َب ْح َر‪َ ،‬و ْ� ِمل َم َع َنا الق ِليل‬ ‫ا ب� هر ي�ة‪ ،‬يقول‪:‬سال رجل الن ِب ي� صل‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُٔ‬ ‫ْ َٔ َ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ ْٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ُ‪:‬ه َو الط ُه ُور َم ُٔاو ُه‬ ‫ال ِاء‪ ،‬ف ِإن ت َو َّضا نَ� ِب ِه َع ِطش َنا‪ ،‬اف َن َت َو َّضا ِب َ� ِاء ال َب ْح ِر؟فقال َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ِمن‬
‫َ ْ ُّ َ‬
‫الل َم ْيت ُت ُه‬
‫و ِ‬
‫رفسرتےںیہ‬
‫�ابوہریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہ�ایکصخشےنرسو�لالہلﷺسےوس�ا�لایککہا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!ہمدنمس�رمںی ک‬
‫ںیگلوتپایسےر�ہاجئںیوتکایہمدنمس�رکےاپنیےس‬
‫وھڑ�ااساپنیےلاجتےںیہاگرہما�سےسو کضورنے ‪ ‬‬
‫�ا�و�ر�اپےناستھ(یپےنےکےئل) ت �‬
‫‪1‬‬
‫�و کضورلایکریں ��؟رسو�لالہلﷺےنرفمایامسدن�راکپانیاپ�کےہا�و�ر�ا�ساکرم�د�ہالح�لےہ�۔‬
‫�و�ہوخ�نوججانو�رکو�ذبحرکتےوقتاہبوہ�ا�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ َ َ ُ‬
‫‪2‬‬
‫۔۔۔ ا ْو د ًما ّم ْسف ْو ًحا۔۔۔ ‪۱۴۵‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬یااہبیاوہ�اوخ�نوہ�۔‬
‫یااجنو�رکیر�گاک�ٹرکخو�نایپاجئے�‪،‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ ٓ ُ ُ ُّ َ َ َ َ َ َ َّ‬ ‫َع ْن ِع ْكر َم َة‪َ ،‬ق َال‪َ :‬ج َاء َر ُج ٌل إ َل ْب ن َ َّ‬
‫اس‪ ،‬فقال‪ :‬ا ك الط َحال؟قال‪ :‬ن َع ْم‪،‬قال‪ِ :‬إن َع َّام تَ َ�ا َد ٌم؟قال‪ِ :‬إ نَّ َ�ا َح َّر َم‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬
‫ال ْسف َ‬ ‫ْ‬
‫الد َم َ‬ ‫الهل َّ‬
‫ُ‬
‫وح‬
‫عرکمہ‪a‬ہکےتںیہ�ایکصخشدبع�الہلنبابع�س‪ w‬کےاپ�سٓایا�ا�و�رپوچاھکایہمیجیلکاھککسےتںیہ�؟تو�انوہ�ںےنوج�ا�بدیاکہاہ�ںاسے‬
‫‪3‬‬
‫وکر�ا�مایکہے�۔‬
‫ےہ؟�انوہ�ںےنرفمایا�الہلاعتلٰینےہبےتہو�ےخو�ن ح‬
‫کاھکسےتوہ�‪�،‬ا�سےناہککہو�ہوتخو�ن �‬
‫َ َٔ َّ‬ ‫َ ُ َ َ َ ف‬ ‫َ ُ ُْ ُ َ ْ‬
‫الب ْحـ ِـر انـ ُـه‬ ‫ـاء ال َب ْح ِر ‪،۸��۳‬جامــع ت�مــذی ابــواب الطھــارۃ ب�ب مــا جـ‬
‫ـاء ِ ي� َمـ ِ‬
‫ـاء‬ ‫ـوء ِب�ـ ِ‬
‫ـ� ابــوداود کتــاب الطھــارۃ ب�ب الوضـ ِ‬ ‫‪ 1‬سـ ن ن‬
‫َّ‬
‫الط ُهـ ُ ْ ُ‬ ‫َ ُ ُْ ُ َ ْ‬ ‫َُ‬
‫ط ٌور�‪،۶�۹‬سـ ن ن‬
‫ـور ِلل َوضـ ِ‬
‫ـوء‬ ‫ـاء ال َب ْحـ ِـر�‪ ،۳�۸�۶‬موطاامــام مالــک کتــاب الطھــارۃ ب�ب‬
‫ـوء ِب�ـ ِ‬
‫ا� ماجــہ کتــاب الطھــارۃ ب�ب الوضـ ِ‬ ‫ـ� ب ن‬
‫ُ ن ُ‬
‫ا� خ َز ي�ــة�‪۱�۱�۲‬‬‫ا� حبان�‪،۱�۲�۴�۳‬حصيــح ب‬
‫ـا� �‪،۵�۸‬حصیــح ب ن‬ ‫ـ� الکـ بـری للنسـ ئ‬ ‫�‪،۱�۲‬مسندامحد�‪،۸�۷��۳ ۵‬سـ ن ن‬
‫‪ 2‬االنعام�‪۱�۴�۵‬‬
‫ت‬
‫ا� با� حا��‪۱�۴�۰�۶‬؍�‪۵‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫‪ 3‬ی‬
 ‫�������‬

‫�ا�و�روس�رکاگوشتا�و�رچربیوغری�ہاچہےئو�ہیگنجوہیاپالوترح�ا�مےہ�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َ َٔ �غ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ‪:‬م ْن ل ِع َب ب� نَّ ْ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ َ َ ْ ن ُ َ ْ َ َ َ ْ َٔ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬
‫ل� َد ِش ي ِ�‪ ،‬فك نَّ َ�ا َ َس َي َد ُه‬ ‫ِ‬ ‫عن سل ي�مان ب ِ� ب� يدة‪ ،‬عن ا ِب ِيه قال‪ :‬قال رس‬
‫ف َ‬
‫ِ ي� ْل ِم ِخ نْ زِ� ي ٍ� َو َد ِم ِه‬
‫‪1‬‬
‫�ابوبر�د�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاجوشصخوچسرالیھکو�ہوگیا�اپےناہتھوس�رکےوگشتوخو�نںیمرگنےن�و�الاہے�۔‬
‫انلیھکا�و�ر�ا�سیکوحصہلاف �زائیرکناتو�د�و�رکیاب�تےہ‬
‫عیینایےسلیھکوجوقتا�و�رسرمائےےکایض�عاکباعثوہ�ںًاعطقناجائ ہزںی�‪�،‬ایےسلیھک �‬
‫�رمحنٰےکدنب�و�ںیکوتیہاش�نایب�نیکیئگےہ‬
‫ْ‬
‫للغو َم ُّر ْوا ك َِر ً‬
‫اما ‪۷۲‬۝‬ ‫َ َ َ ُّ ْ‬
‫۔۔۔واِذا مروا ِب ِ‬
‫‪2‬‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ریسکوغلزیچرپا�ناکزگ�روہاجئےوترشیفٓا� مدوی�ںیکرط�حزگ�راجتےںیہ۔‬
‫َّ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َّ‬ ‫� َّ ُ‬ ‫َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ ،‬يقول َع َام الف ْت ِح َو ُه َو ِب َ�كة‪ِ :‬إن‬ ‫الل َع نْ ُ� َما‪ ،‬ان ُه‪ِ َ :‬س َع َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ا� ْب ِ ن� َع ْب ِد ِ‬
‫الل َر ِ ض ي َ‬ ‫َ ْ َ‬
‫عن ج ِب ِ‬
‫َْ‬ ‫َ‬
‫امل ْي َت ِة‪ ،‬ف ِإ نَّ َ�ا ُيطل ِب َ�ا‬ ‫ول الهلِ ‪َٔ ،‬ا َر َٔا ْي َت شُ ُ‬
‫� َوم َ‬ ‫َ َ َ ُ َ ُ َ َّ َ َ ْ َ لخَ ْ َ َ ْ َ َ لخ نْ ز َ َٔ ْ َ َ َ َ َ ُ َ‬
‫الهل ورسول حرم بيع ا م ِر‪ ،‬وامليت ِة وا ِ ِ� ي ِ� واالصن ِام‪ ،‬ف ِقيل‪ :‬ي� رس‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ ُ ُ َ ُ ْ َ ُ َ ُ ُ ُ َ َ ْ َ ْ ُ َ َّ ُ َ َ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِع ْن َد‬
‫‪:‬ال‪ُ ،‬ه َو َح َر ٌام‪ ،‬ث َّ� قال َر ُسول الهلِ َصل ُ‬ ‫السفن‪ ،‬ويدهن ِب�ا الج لود‪ ،‬ويستص ِبح ِب�ا الناس؟فقال‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ َ ُ َ َّ َ َ َّ َ َّ َ شُ ُ َ َ ُ‬
‫وما �جَ َ ل ُوه‪ ،‬ث َّ� َ ب� ُع ُوه‪ ،‬فا كوا ث َ� َن ُه‬ ‫ذ ِلك‪:‬قاتل الهل يال�ود ِإن الهل لا حرم �‬
‫جابربندبع�الہل‪t‬سےرم�و�یےہ مںیےنحتفہکمےکاس�لرسو�لالہلﷺےسانس�ٓا�پﷺےنرفمایا�ا�و�ر�ٓا�پاکقای�مابیھہکمرکممہ‬
‫رقا�ر�د�ےدیاےہ� ص‪،‬احبہرک�ا�م ‪ y‬نےرع�ض‬
‫وکر�ا�م �‬
‫ہیںیماھتالہلاعتلٰی�ا�و�ر�ا�سےکرسو�لےنرش�ا�ب�‪،‬مر�د�ا�ر�‪،‬خزنیرا�و�ربوت�ںیکاجت�ر�ت ح‬
‫کای�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ!مر�د�ا�رکیرچبیویتشک�ںرپچڑھائیاجتیےہ ک�‪،‬اھلو�ںرپلاگئیاجتیےہا�و�رچر�ا�غالجنےےکاک�میھبٓاتیےہ�‪�،‬ا�س‬
‫ےہ؟�ٓا�پﷺنےرفمایاہنںیںیہن!�و�ہرح�ا�مےہ�‪� ،‬اسیومقعرپ�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�الہلاعت یلٰیوہ�دیو�ںوکرببا�د‬
‫کےاب�ر�ےںیمایکحمک �‬
‫الھگپریبانچشر�و�عرک�دیا�ا�و�ر�ا�سیکتمیقاھکنے‬
‫کر�ے�‪�،‬الہلاعتلٰینےبجرچبیا�نرپحر�ا�میکوت�ا�نولگو�ںےن�(شرعیہلیحایک�ا�و�ر) �اسے ک‬
‫‪3‬‬
‫لےگ�۔‬
‫عیینو�ہاشایئ نجاک�اتسامع�لاجئزنہوہ�ا�سیکاجت�ر�تیھباجئزہنںیےہ�۔‬
‫�ا�و�ر�و�ہاجنو�رجسوک�ذبحرکتےوقتالہلےکوس�اکیسا�و�رکانا�مایلگایہو�ا�و�ر�و�ہسجاکگالکوئیصخشوھگنٹےسایوھکنےٹںیمسنھپرکوخ�دالگگٹھ‬
‫اللعــب ب� نَّ ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫لــر َد ِش ي��‪ �۸�۹�۶‬ن ن‬
‫‪،۵‬ســ� ب ن‬ ‫اللعــب ب� نَّ ْ‬ ‫َ ب ُ تَ ْ‬
‫لــر ِد‬ ‫ا� ماجــہ کتــاب االدب ب�ب ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫الشــعر�ب � ِــر ي ِ� ِ ِ ِ‬ ‫‪ 1‬حصیــح مســم کتــاب‬
‫َّ‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ف‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫�‪ �۷�۶�۳‬ن ن‬
‫لــر ِد �‪ ،۴�۹�۳�۹‬مســندامحد�‪۲�۲�۹�۷�۹‬‬‫اللعــب ب� ْ‬
‫ــن ِ ِ ِ‬ ‫الــه ع ِ‬ ‫ِي‬
‫‪،۳‬ســ� ابوداودکتــاب االدب ب�ب ِ� ن ْ‬
‫ي‬
‫‪ 2‬الفرقان ‪۷��۲‬‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫َٔ‬
‫امل ْي َتــةِ َواال ْص َنـ ِـام �‪،۲�۲�۳�۶‬حصیــح مســم کتــاب املســاقاۃ َ ب� ُب ْ�ــر ي� َب ْيــع خَ‬
‫ال ْي َتةِ ‪،‬‬
‫ال ْمــر‪َ ،‬و َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫‪ 3‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب البیــوع َ ب� ُب َب ْيــع َ‬
‫ِ‬
‫ن‬ ‫َ‬ ‫ْ خَ ْ َ ْ‬ ‫َ ٌ ف ثَ‬ ‫ال ْص َنـ ِـام �‪ ،۴�۰�۴�۸‬سـ ن ن‬ ‫َ ْ خ نْ ز َ ْ َٔ‬
‫ـ� ابوداودکتــاب االجــارۃ ب�ب ِ ي� �ـ ِـن المـ ِـر واليتــةِ �‪،۳�۴�۸�۶‬ســ� با� ماجــہ کتــاب التجــارات‬
‫ن‬ ‫ن‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ـ� ي ِ�‪ ،‬و‬
‫الـ ِ‬
‫و ِ‬
‫ئ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ‬
‫َ ب� ُب َمــا ل ي ِ�ــل ب ْيعــه �‪،۲�۱�۶�۷‬مسندامحد�‪،۱�۴�۴�۹�۵‬السـ ن‬
‫ن‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ـ� الکـ بـری للنســا��‪۶�۲�۲�۰‬‬
 ‫�������‬

‫ریغبذبحرمگایہوو�ہیھبرح�ا�مےہ�‪،‬‬ ‫رھتپ‪،‬لاٹیھای�ا�و�رکوئیزیچ�(� ھدا�ر�ید�ا�رہنںی�)ما�ر�یسجےسو�ہ �‬ ‫جائےیا�و�ہاجنو�رجسوککیسےن �‬

‫و�ا � ْل َع َص َح تَّ� إ َذا َم َات ْت َٔا َ ُك َ‬ ‫َو َق َال َق َت َاد ُة‪َ :‬ك َن َٔا ْه ُل ْ ج َ َّ َ ضْ‬
‫وها‬ ‫ِ‬ ‫� ُب نَ َ ِب‬
‫ال ِاه ِلي ِة ي ِ‬
‫‪1‬‬
‫وترھ�اہنںیاھکیلےتےھت�۔‬ ‫قات�د�ہ‪ a‬ف مراتےںیہہکزمانہاجلہتیےکول�گاجنو�ر�و�ںوکل ھٹاوی�ںےسام�رتےےھتا�و�رجبو�ہرمجاتے پ‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ول َّ ِ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ‬ ‫َ َّ ْ نَ َ ت َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ َٔ ْ ُ َ ُ َ‬
‫اض‪ ،‬فقال ِ‪:‬إذا ا َص ْب َت ِب َ� ِّد ِه‬ ‫الل صل الهل علي ِه وس َل ع ِن ا ِملع َر ِ‬ ‫� الل عنه‪ ،‬قال‪ :‬سالت رس‬ ‫ع ِدي ب� ح ِ ٍا� ر ِ ي‬
‫ٌ َ َ ْٔ ُ ْ‬ ‫َ َ َ َ َّ‬ ‫ك‪َ ،‬فإ َذا َٔا َص َ‬ ‫َ ُْ‬
‫اب ِب َع ْر ِض ِه فق َتل ف ِإن ُه َو ِقيذ فال َت� ك‬ ‫ِ‬ ‫ف‬
‫عد�ینباحتم‪ t‬سےرم�و�یےہںیمےنرسو�لالہلﷺےساھبلےےساکش�رکےاب�ر�ےںیم�د�ریافتایک ��‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایا�اگر�و�ہ‬
‫‪2‬‬
‫ومائییکرط�فےسےگل �ا�و�ر�و�ہا�سےسرمجائے تو�و�ہوچ�ٹز�د�ہےہ �اسےہناھکئو‬
‫� ھدا�رکیرط�فےساگلہوتو�اسےاھکلو یلنکاگر�و�ہ ٹ‬
‫رگرمر�اہو�‪،‬‬ ‫یا�و�ہاجنو�رجوچاہےئوخ�دپاہ�ڑ�وغری�ہےسرگ�اہواییسکےندھاک�د�ےرکرگ�ادیاوہایکونئںیںیم ک‬
‫َ ْ ُ َ َ ّ َ ُ َ َ َّ‬
‫‪:‬ال ت� َت تَ َ� َّدى ِم َن ْ ج َ‬ ‫َع ْن َع ِ ّل ْب ن� َٔا� َط ْل َح َة ‪َ ,‬عن ْب ن َ َّ‬
‫ال َب ِل‬ ‫اس‪:‬والمت ِدية‪،‬قال ِ ي‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِي ِ ِب ي‬
‫‪3‬‬
‫رگرمرجائے�۔‬ ‫عیلنبابولطہحےندبع�الہلنبابع�س‪ w‬سےر�و�ایتایکہے’’ لبدن�یےسرگرکرم�اوہ�۔‘‘سےرم�ا�د�و�ہاجنو�رہےوجپاہ�ڑسے ک‬
‫َ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ َ َ ّ ُ َ َ َّ‬
‫ت ِديَة‪،‬قال‪:‬ال ِ ت ي� تَ َ� َّد ْت ِ ي� ال ِب ئ ِ�‬
‫ف ْ ْ‬
‫عن قتادة‪:‬والم‬
‫‪4‬‬
‫رگرمرجائے�۔‬ ‫قات�د�ہ‪ a‬ہکےتںیہ’’ لبدن�یےسرگرکرم�اوہ�۔‘‘ سےرم�ا�د �و�ہاجنو�رہےوجکونئںیںیم ک‬
‫َ ْ َ َ َٔ ْ ف ْ ئْ‬ ‫َ ُّ ّ ّ ف َ ْ َ ْ ُ َ َ ّ َ ُ َ َ َ َّ‬
‫الب ِل او ِ ي� ال ِب ِ�‬ ‫ه ال ِ ت ي� تَ َ� َّدى ِمن ج‬ ‫ع ِن الس ِد ِي ‪ ِ ,‬ي� قوِ ِل‪ :‬والمت ِدية‪،‬قال‪ ِ :‬ي‬
‫‪5‬‬
‫رگرمرجائے�۔‬
‫رگریاکونئںیںیم ک‬ ‫�ا�و�رسد�یاکقو�لےہ’’ لبدن�یےسرگرکرم�اوہ�۔‘‘سےرم�ا�د �و�ہاجنو�رہےوجپاہ�ڑسے ک‬
‫ک‬
‫کاھرغبری�ذبحرم�اہویا�اسےیسک �چل�ی�و�ںےساکش ک�ررنےو�الےد� نرد�ےےناھپ�ڑ�دیاوہا�و�ر‬ ‫یا�د�وسر�ےاجنو�رکیگنیسایکیسا�و�رچزیسےرکٹ ک‬
‫�و�ہرمایگہو�‪،‬‬
‫َّ َٔ ْ َٔ ْ َ نَ َ َ‬ ‫ون َما َٔا ْف َض َل َّ‬
‫َ َ ْ َ َ َٔ ْ ُ ْ َ َّ َ ْٔ ُ ُ َ‬
‫الس ُب ُع ِم َن الش ِاة ا ِو ال َب ِع ي ِ� ا ِو ال َبق َر ِة َو ْ� ِو ذ ِلك‬ ‫ال ِاه ِلي ِة ي� ك‬
‫وقد كن اهل ج‬
‫‪6‬‬
‫اھپ�ڑاھیاہوتاتاھ�۔‬
‫�زمانہاجلہتیںیمول�گا�سرکب�ی� گ‪،‬ائےا�و�ر�ا�ونٹوغری�ہوکاھکلایکرتےےھتےسجد� نرد�و�ںےن ک‬
‫سو�ائےا�سےکہکا�سںیمزندگیےکٓاثا�رپاکر�الہلاکنا�مےلرک�(عیینرشعیرطیہقےس�)�ذبحرکایلوہتویہالح�لےہ�‪،‬‬

‫ط�ی�‪۴�۹�۶‬؍�‪۹‬‬‫تفس� ب‬
‫‪ 1‬ی‬
‫ْ ُ َ ََّ‬ ‫َ ُ َّ ْ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫‪ 2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب ب َ ُ َ ْ‬
‫الصیــد�ب الصي ِــد ِب�ل ِــل ِب العلــةِ‬
‫ب‬ ‫اض �‪،۵�۴�۷�۶‬حصیــح مســم کتــاب‬‫الذ�ئــع ب�ب صي ِــد ا ِملع َــر ِ‬
‫ــد �‪،۲�۸�۵�۴‬مسندامحد�‪ �۹�۳�۷�۱‬ن ن‬
‫‪،۱‬ســ� الــداریم �‪۲�۰�۵�۲‬‬ ‫الص ْي ِ‬‫ســ� ابوداودکتــاب الصیــد َ ب� ٌب ِ ف� َّ‬
‫‪ ،۴�۹�۷��۴‬ن ن‬
‫ي‬
‫ط�ی�‪۴�۹�۸‬؍�‪۹‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 3‬ی‬
‫ط�ی�‪۴�۹�۸‬؍�‪۹‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 4‬ی‬
‫ط�ی �‪۴�۹�۸‬؍�‪۹‬‬‫تفس� ب‬
‫‪ 5‬ی‬
‫کث��‪۲�۲‬؍�‪۳‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 6‬ی‬
 ‫�������‬
‫َّ َ َ َّ ْ ُ ْ َ ُ ُ‬
‫ول‪ :‬إ َّل َما َذ ب َ ْ� تُ ْ� ِم ْن َه ُٔو َل ِء َو ِف ِيه ُر ٌ‬ ‫َق َال َع ِ ُّل ْب نُ� َٔا ب� َط ْل َح َة‪َ ،‬عن ْب ن‬
‫ا� َع َّب ف َ ْ‬
‫وح‪،‬‬ ‫اس ِ ي� قوِ ِل‪ِ { :‬إ�ل ما ذكيتم} يق ِ‬
‫ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِي‬ ‫ي‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫‪�،‬و ذ ِ ي ٌّك‬ ‫َف ُ ُك ُوه فَ ُ‬
‫عیلنبابولطہحےندبع�الہلنبابع�س‪ w‬سےٓایترکیہم’’سو�ائےا�سےکےسجمتےن نزد�ہاپرکذبحرکلای�۔‘‘کےاب�ر�ےںیمر�و�ایتایکہے‬
‫�ا�سےسرم�ا�دیہےہہکا�ناجنو�ر�و�ںںیمےسنجںیمابیھر�و�حومجو�دہو�ا�و�رتما�نوک�ذبحرکلو تو�اہنںیاھکلو �و�ہالح�لںیہ�۔‬
‫‪1‬‬

‫ً َ ُْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ْ َ ّ َ َ َ َٔ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ ْ ُ تَ َ ّ َ َ َّ َ َ َ تُ ُ‬
‫ه َ� ّ ِرك َي ًدا ا ْو ِر ْجل فك َها‬
‫عن ع ِ ٍيل ‪ ,‬قال‪ِ :‬إذا ادركت ذ كة الوقوذ ِة وال� ِدي ِة والن ِطيح ِة‪ ،‬و ِ ي‬
‫سدیناعیل‪ t‬سےر�و�ایتےہ�اگرتموچ�ٹےنگل�‪،‬گرنےو�الےا�و�ریسگنےنگلو�الےاجنو�رکو�ا�سرط�حاپلوکہو�ہاہتھاپئو�ںالہ�رہاہوتو�اسے‬
‫کاھلایکر�و�۔‬
‫‪2‬‬

‫ْ‬
‫َ بَ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َر ِافع ْ ن� َخ ِد ي ج�‪َ ،‬ع ْن َج ِّد ِه‪ ،‬قال‪ :‬قل ُت‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ‪ ،‬إ نَّ� القو َ‬
‫� ِب�لق َص ِب؟‬ ‫الع ُد ِّو غ ًدا َول ْي َس ْت َم َع َنا ُم ًدى افنذ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ بِ‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ك َع ْن ذ ِلك‪ ،‬ا َّما ِّ‬ ‫ُ‬ ‫ُٔ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ‬
‫الس َّن َوالظف َر َو َسا َح ِّدث ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اس الهلِ َعل ْي ِه فك‪ ،‬ل ْي َس ِّ‬ ‫ُ‬
‫الد َم‪َ ،‬وذ ِك َر ْ ُ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬
‫َق َال‪َٔ :‬ا جعل ا ْو ارن‪َ ،‬ما ا نْ َ� َر َّ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫الس ُّن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ََْ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ْ‬
‫ف َعظ ٌم ‪َ ،‬وا َّما الظف ُر‪ ،‬ف ُ� َدى البش ِة‬
‫�ر�افعنبدخیج‪t‬سےرم�و�یےہمںیےنرع�ضیکا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!کلدشنمےسامہ�ر�ی ھبڈمڑیہوگیا�و�رہام�ر�ےاپ�سرھچ�ی‬
‫موجو�دہنںیےہوتکایہمرسکڈن�ےےسذبحرکلںی�؟ جوچزیبیھوخ�باہبد�ے�ا�و�ر�ا�سرپ�الہلاکنا�مایلجائےتو�اسےاھکلویلنکاسےد�انٹ‬
‫‪3‬‬
‫�ا�و�رناخنےسذبحہنرک�و �ا�و�ر�ابیھںیما�سیکوجہایب�نرکتاہو�ں�‪�،‬ا�و�ر�و�ہہیےہہکد�انٹڈہ�یےہ �ا�و�رناخنویشبح�ںیکرھچ�یےہ�۔‬
‫�ا�و�ر�و�ہوجکیسریغ�الہلےکاھت�ن ��‪ٓ،‬اساتنہ�‪�،‬د�رگا�ہ�‪،‬قمرب�ہوغری�ہرپ�ا�نیکوخشون�د�یاحصلرکنےےکےئلذبحایکجائے�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َْ‬ ‫َ ٓ ُ َّ‬ ‫َّ َ َ َّ َ َ َ ْ ُ ُ ْ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ْ ْ‬
‫ي هللاِ ۔۔۔ ‪۱۷۳‬۝‬ ‫ِن ْ َ‬
‫‪4‬‬
‫ي وما ا ِهل ِبهٖ لِغ ِ‬ ‫اِنا حرم عليك الميتة والدم ولم ال ِ ِ‬
‫ترجہم�‪:‬تمرپمر�د�ہا�و�ر�(باہہو�ا) خو�نا�و�روس�راکوگشتا�و�ررہ�و�ہزیچجسرپ�الہلےکوس�ا�د�وسر�و�ںاکنا�ماکپ�ر�اگایہوحر�ا�مےہ�۔‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ّ ُ ُ ُ َ َ ً َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ نُ ُ َ ي ْ َ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ َ ُ َ ٌ َ ْ نُ ُ ْ َ َ‬
‫ه ثل ث ِ�ائ ٍة َو ِس ُّتون ن ُص ًبا كن ال َع َر ُب‬
‫قال جم ِاهد و با� ج َر ي ج� كن ِت النصب ِ جحارة حول الكعب ِة‪،‬قال با� جر ج ٍ�‪ :‬و ِ ي‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َّ َ ِ ئ َ ُ شَ ّ ُ َ‬ ‫ف َ َّ ت َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َٔ ْ َ َ نْ َ ْ َ ْ‬
‫اللح َم َو َي َض ُعون ُه‬
‫ون ْ‬ ‫�ح‬ ‫ِ ي� ج ِاه ِلي ِ َ�ا يذ ب�ون ِعندها وينضحون ما اقبل ِم َ�ا ِإل البي ِت ِب ِدم ِاء ِتلك الذ ب� ِ�‪ ،‬وي ِ‬
‫َع َل ُّ‬
‫الن ُص ِب‬
‫‪a‬ا�و�رابنرجیج‪ a‬ہکےتںیہ’’ �ا�و�رو�ہوجیسکٓاساتنےرپذبحایکایگوہ�۔‘‘ نبصےسرم�ا�د�و�ہرھتپہںیوجعکےبےکا�ر�دگر�د�رکےھ‬ ‫ماجہد �‬

‫کث��‪۲�۲‬؍�‪۳‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 1‬ی‬
‫ط�ی�‪۵�۰�۳‬؍�‪۹‬‬‫تفس� ب‬‫‪ 2‬ی‬
‫ــ� َ ِلة‬‫ــا� فَ ُ� َــو ب َ� نْ ز‬ ‫ال� ِئ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫خ‬
‫ِ ِ‬ ‫ــم �‪ِ ،۲�۴�۸�۸‬وكتــاب الــذ ب� ِ ِ� والصي ِــد ب�ب مــا نــد ِمــن ب َ ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ال�كــةِ ب�ب ِقســمةِ الغ ِ‬
‫ش‬
‫‪ 3‬حصیــح ب�ــاری ِكتــاب ِ‬
‫ُ‬
‫ــن‪َ ،‬والظف َــر‪َ ،‬و َس ئ ِ َ‬ ‫ُّ‬ ‫َّ‬
‫الــد َم‪ ،‬إل ِّ‬
‫الس َّ‬ ‫َٔ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫ــاح َ� ُب َج َــواز الــذ ب� بــل َمــا ا نْ َ� َــر َّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ‬
‫ــا�‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ــش �‪،۵�۵�۰�۹‬حصیــح مســم كتــاب الض ِ ِيّ ب‬ ‫الوح ِ‬
‫ْ َ‬
‫ال ِعظ ِام �‪،۵� ۰� ۹� ۲‬مســندامحد �‪۱� ۷��۲ ۶� ۳‬‬
‫‪ 4‬البقرۃ ‪۱�۷��۳‬‬
 ‫�������‬

‫ہوئےےھت�‪�،‬ابنرجیجےتہکںیہہکہینیتوسساٹھتبےھتا�و�رزمانہاجلہتیںیمول�گا�نےکاپ�ساجنو�ر�ذبحایکرکتےےھت�ا�و�ر�ا�نےکوخ�ن‬
‫بتیالہلےکاگےلےصحرپملدیےتےھتا� گو�روشتڑکٹ�ےڑکٹ�ےرککےوتب�ںےکٓاگےرکھدیےتےھت�۔‬
‫‪1‬‬

‫ْ َٔ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُٔ َّ َ َّ‬ ‫الدم‪َ ،‬و َ ْلم ْ خ ْ‬

‫َّ‬ ‫ُّ‬
‫الط َف ْيل َق َال‪ :‬نَ زَ� َل ٓا َد ُم ِب َت ْحر ي ِ� َٔا ْر َبع‪َ ْ :‬‬ ‫َٔ‬
‫الل ِب ِه‪َ ،‬و ِإن َه ِذ ِه ال ْر َب َعة‬
‫ال ن زِ� ي ِ�‪َ ،‬و َما ا ِهل ِلغ ْي ِ� ِ‬‫ِ ِ‬ ‫ال ْي َت ِة‪َ ،‬و ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫َع ْن ا ِب ي�‬
‫َ تَ َّ َ ُّ‬ ‫ْ َٔ ْ‬
‫الش َي ِاء ْل ِ�ل قط‪،‬‬
‫�ابو�اطللیف‪ a‬ہکےتںیہ�ٓا�د�م‪ u‬کےوقتےسےلرک�ٓا�جکتہیاچ�ر�و�ںزیچیںرح�ا�مرہںیمر�د�ا�ر�ا�و�رخو�نا�و�رسو�رکاگوشتا�و�ر�الہلےک‬
‫‪2‬‬
‫سو�ا�د�وسر�ےےکان�میکزیچ�‪،‬یہاچ�ر�و�ںزیچیںکیسوقتیھبالح�لںیہنوہئںی�۔‬
‫پرھوجوبجم�رہوجائےا�و�ر�و�ہدحسےڑبھےنو�الاا�و� �رزیا�دتیرکنےو�الانہوہ�ا�سرپ�ا�نےکاھکنےںیموکئیانگ�ہںیہن�‪�،‬الہلاعتلٰیخبششرکنے‬
‫�و�الارہمبا�نےہ۔‬
‫ےھت‪،‬کیساک�مےک‬
‫�اہلرع�بےناف�لریگ�یےکےئللبہدیوتاکےاتساھ�نرپاس�تریت�رکےھوہئےےھتنجرپخمفلتالاف�ظا�و�رفرق�ےدنک�ہ �‬
‫کرنےاینہرکنےاکوس�ا�لوہ� ک‪،‬وھئیوہئیزیچکاپہتوپھچانوہ�‪،‬خو�نےکدقممہاکیفہلصولظم�بوہ�الرغ�ضوکئییھباک�موہ�ا�سےکےئللبہ‬
‫کےاپنہسد�ا�ر(صاحبالدق�ا�ح�)کےاپ�سچنہپاجتے ��‪،‬ا�ساکذن�ر�انہشیپرکتےا�و�رہلبےسدعاامگنےتہکامہ�ر�ےا�ساعممہلاکیفہلصرک�د�ے‬
‫�‪،‬پرھپانہسد�ا�ر�ا�نریت�و�ںےکذ�ریہعےساف�لاکنلات�ا�و�رجوتریبیھاف�لںیملکنٓاتا�ا�سرپکلےھوہئےظفلوکہلباکیفہلصاھجمساجتااھت۔‬
‫َْ ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ ْ‬
‫ےھت‪�،‬ایکرپکلاھوہ�اتاھاف َعلعیینرکلو�‪�،‬د�وسر�ےرپکلاھہو�اتاھل تف َعل‬
‫�ایکر�و�ایتہکانوہ�ںےننیتریتہلبےکٓاساتنہرپ�رکےھوہئے �‬
‫رھا�نںیمےس‬ ‫تے‪،‬پ �‬
‫عیینہنرک�و�ا�و�ریترس�اتریخالیاھتجباہنںیوکئیاک�مرکنےںیمرت�د�دہوتاتو�و�ہا�نریت�و�ںوککیسڈ�ونیگوغری�ہںیمرکھرکامھگ �‬
‫َ َْ ْ‬ ‫َٔ ْ ْ‬
‫ناکلےت‪�،‬اگراف َعل کناتلتو�ا�ساک�م کوکرتےاگرل تف َعل کاریتاتلکنتو�و�ہاک�مہنرکتے�‪�،‬اگرخالیریتکناتلتونےئرس�ےےسرقعہاند�ا�ز�ی‬
‫�ایکریت �‬
‫کرتے�‪،‬یاہ�ںکتہکاھکلہو�اترینلکٓاتا�‪،‬‬
‫الثا ِل ُث ُغ ْف ٌل َل ْي َس َع َل ْي ِه شَ يْ‬
‫� ٌء‬
‫َٔ َ َ ن َ ّ َ َ َ ْ ٓ َ نَ َ ن َ ّ َ َّ‬
‫ا� ر ِب ي�‪ ،‬و‬ ‫اح ِد‪:‬امر ِ ي� ر ِب ي�‪ ،‬وعل الخ ِر‪ ِ � :‬ي‬
‫َ َ َّ َ ْ َ َ َ ْ ُ ٌ َ ْ‬
‫وب َعل ال َو ِ‬ ‫اس من قال‪ :‬مكت‬ ‫و ِمن الن ِ‬
‫ْ َ َ ْ َ ُ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َٔ َ َ َ َ َ َ َ َّ ْ ُ ْ ٓ َ َ َ ُ َٔ َّ‬
‫اه تَ َ�ك ُه َ‪،‬و ِإن طل َع الف ِارغ ا َع َاد‬
‫‪ ،‬ف ِإذا اجالا فطلع السم ال ِم ُر فعل ‪ ،‬ا ِو الن ِ ي‬
‫بضعولگو�ںےناہکہےہکایکریتپریہاھکلہوتاتاھ مری�ےر�بےنےھجمہیمکحدیاہے�‪� ،‬د�وسر�ےرپکلاھہو�اہوتاتاھ مری�ےر�بےنےھجم‬
‫معن رفمایاہے�ا�و�ریترس�اخالی توہا�ا�و�ر�ا�س رپکھچںیہناھکلہوتاتاھ�‪�،‬ا�و�رجب و�ہ اہنںی اضفمںی اچاھلےت ا�و�ر�و�ہریت�ا�وپر�ٓاجاتاجس رپکا�مرکنے‬
‫‪3‬‬
‫کاکلاھہوتاتو�و�ہا�ساک�م کوکریلےت�ا�و�رنہرکنےو�الا�ا�وپر�ٓاجاتاتو�و�ہاسےہنرکتے �‪،‬ا�و�ر�اگرخالیریت�ا�وپر�ٓاجاتاتو�و�ہا�سلمعوک�د�وبا�ر�ہرکتے�۔‬
‫َ ف ْ ُٔ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َٔ ْ َ‬ ‫َ ُ َٔ َ َ ْ‬
‫اس ‪ ,‬ق ْو ُل َ‪:‬وا ْن ت ْستق ِس ُموا ِبلزل ِم‪َ ،‬ي ْع ِ ن ي�‪ :‬الق َد َح ‪ ,‬كنوا َي ْس َتق ِس ُمون ِب َ�ا ِ ي� ال ُم ِور‬
‫ْ‬ ‫َُ‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬

‫کث��‪۲�۳‬؍�‪۳‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 1‬ی‬
‫کث��‪۱�۷‬؍�‪۳‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 2‬ی‬
‫کث��‪۲�۴‬؍�‪۳‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 3‬ی‬
 ‫�������‬
‫ن‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪ٓ� w‬ایترکیہم’’ نزیہییھباہمت�ر�ےےیلانجائزےہہکاپ�ْ �و�ںےکذ�ریہعےساپینتمسقولعم�مرک�و�۔‘‘کےاب�ر�ے‬
‫س‬
‫ایکرتےےھت۔‬
‫‪1‬‬
‫مںیف مراتےںیہینعیریت�‪،‬لو�گا�نریت�و�ںےساپےنامو�ر�وماعمال�تےکاناج�مولعم�م ک‬
‫وب‬‫س َاق َو َغ ْي ُ� ُه‪َٔ :‬ا َّن َٔا ْع َظ َم َٔا ْص َن ِام ُق َر ْيش َص نَ ٌ� َك َن ُي َق ُال َ ُل‪ُ :‬ه َبل‪َ ،‬و َك َن َد ِاخ َل ْال َك ْع َب ِة‪َ ،‬م ْن ُص ٌ‬‫َو َذ َك َر ُ َم َّم ُد ْ نُ� إ ْ َ‬
‫ٍ‬ ‫ب ِ‬
‫ُٔ ْ َ‬ ‫َ َ ْ َ ُ َ ْ َ ُ َٔ ْ َ َ ْ ُ ٌ َ َ َ َ َ َ ُ َ‬ ‫َٔ ُ ْ َ‬ ‫َ َ ئْ َ ُ َ ْ‬
‫اكون ِف ِيه‪َّ ِ ،‬ما اش ِك‬ ‫وض ُع َال َد َ يا� َوا ْم َوال الك ْع َب ِة ِف ِيه‪ ،‬كن ِعنده سبعة ازل ٍم‪ ،‬مكتوب ِف ي�ا ما يتح‬ ‫عل ِب ٍ� ِف ي�ا ت‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫َعل يْ ِ� ْم‪ ،‬ف َ�ا خ َر َج ُل ْم ِم نْ َ�ا َر َج ُعوا ِإل ْي ِه َو ْل َي ْع ِدلوا َع ْن ُه‬
‫حمدمبناساح�قوغری�ہےنکذرکایہےہکرقیشےکبسےسڑب�ےتباکنا�ملبہاھتجوعکےبےکاند�ر�ایکونکئںیرپنبصایکگایتاھ جسںیم‬
‫تاحئفا�و�رعکےبےکامو�ا�لڈ�الےاجتےےھت�‪ ،‬یاہ�ںاس�تریت�رکےھوہئےےھت �ا�و�ر�ا�نرپ�ا�نےکلکشماکمو�ںےکےلصیفےھکلوہتےےھت�‪،‬‬
‫سقتمٓا�زمائیےکوقتا�نںیمےسوجترینلکٓاتا�ا�سےکاطمبقلمعرکتےا�و�ر�ا�سےسانرح�ا�فںیہنرکتےےھت�۔‬
‫‪2‬‬

‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ َّلا َق ِد َم َٔا َ� َٔا ْن َي ْد ُخ َل َ‬

‫الب ْي َت َو ِف ِيه‬ ‫الل َص َّل ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َ َّ‬
‫الل َع نْ ُ� َما قال‪ِ :‬إن َر ُسول ِ‬ ‫� َّ ُ‬
‫اس َر ِ ض ي َ‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ب‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ٓ ُ‬
‫الل َصل ُ‬
‫الهل‬ ‫اال ِ َلة‪ ،‬فا َم َر ِب َ�ا فاخ ِر َجت‪ ،‬فاخ َر ُجوا ُص َورة ِإ ْ ب َ� ِاه ي َ�‪َ ،‬و ِإ َس ِاعيل ِ ي� ا ْي ِد ي ِ� َما االزال ُم‪ ،‬فقال َر ُسول ِ‬
‫َ ُّ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ُ ُ َّ ُ َٔ َ َ َّ َ َ‬
‫الل لق ْد َع ِ ُلوا ا نَّ ُ� َما ْل َي ْس َتق ِس َما ِب َ�ا قط‬ ‫علي ِه وسل‪:‬قاتلهم الل‪ ،‬اما و ِ‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪ w‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺبج(فحتہکمےکومقعرپمہکرکممہ)ترشیفالئےوت�ٓا�پﷺےنےبعکںیم‬
‫اناک�رر�دیا�ا�س ںیموھجٹےوبعم�دتےھ�‪ٓ� ،‬ا�پﷺ ےن اہنںی اکنلےناکحمک دیا�‪�،‬انوہ�ں ےن ابر�اہمی ا�و�ر�اسامعلی ‪u‬‬
‫�د�اخل وہنے ےس ک‬
‫وبربا�در�ے�الہلیکمسق‬
‫وکاب�ہ ک‬
‫کےتباکنلےا�ند� نوو�ںےکاہتوھ�ںںیمریتتےھ�‪،‬تو�(یہدیھکرک� �)ٓا�پﷺےنرفمایا�الہلاعتلٰی�ا�نولگو�ں ت‬
‫‪3‬‬
‫!کای�اہنںیولعم�مںیہناھتکہابر�اہمیا�و�ر�اسامعلی‪ u‬نےریت�و�ںےکاستھیھبکتمسقٓا�زمائیںیہنیکیھت�۔‬
‫رکنے‪،‬باہیمزن�اعا�تاکصتہیفرکنے‬
‫ھچےن‪،‬غبییکربخ�د�ریافت �‬
‫چاننہچا�سثبعاک�موک�ر�وکےنےکےئلرفمایادیو�یای�دیوتاسےتمسقاکحا�لوپ �‬
‫وجم�‪،‬جرف�‪،‬خمفلتمسقےکوگش�نا�و�رچنرتھ�وغری�ہا�و�رجوئےیکمسقےکاس�ر�ےلیھکیھبقسف�‪،‬جاہلتا�و�ررح�ا�مںیہ�۔‬
‫ریگی�‪�،‬رمل ن�‪� ،‬‬
‫کےےئلاف�ل �‬
‫�اتساخ�ر�ہ‪:‬‬
‫وجم�‪،‬جرف�‪،‬خمفلتمسقےکوگش�نا�و�رچنرتھ�وغری�ہےکاجبئےاتساخ�ر�ہرکنےیکمیلعت �دی�۔‬ ‫ریگی�‪�،‬رمل� ن‪� ،‬‬ ‫�رسو�لالہلﷺےناف�ل �‬
‫َ ف ُٔ‬ ‫َّ ّ‬ ‫ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ُي َع ِ ُل َنا ِال ْس ِت َخ َارة ِ ي� اال ُم ِور‬
‫َّ‬ ‫الل َع نْ ُ� َما‪َ ،‬ق َال‪َ :‬ك َن َّ‬
‫الن ِب يُّ� َصل‬ ‫� َّ ُ‬ ‫َّ‬
‫ا� ْب ِ ن� َع ْب ِد ِ‬
‫الل َر ِ ض ي َ‬ ‫َ ْ َ‬
‫عن ج ِب ِ‬
‫َ ْ َ َٔ ْ َ‬ ‫َ َ َّ َٔ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ ن ثُ َّ َ ُ ُ ُ ّ َٔ‬ ‫ُ ٓ‬ ‫ُّ َ‬
‫‪:‬الله َّم ِإ ِ ن ي� ا ْس َت ِخ ي ُ�ك ِب ِع ِلك‪َ ،‬وا ْس َتق ِد ُرك‬ ‫ِك َها‪ ،‬ك ُّلس َور ِة ِم َن الق ْرا ِن‪ِ ،‬إذا ه ِب�الم ِر فل ي�كع ر كعت ي ِ� � يقول‬
‫ُ ْ ُ‬ ‫ُ ْ َ َ َ َٔ ْ َٔ ُ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ َ َ ْ ُ َ َ َٔ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ َٔ ْ َ َ َٔ ْ َ َ َّ ُ ُ‬
‫‪،‬الله َّم ِإن ك ْن َت‬ ‫وب‬ ‫ِبقدرِتك‪،‬واسالك ِمن فض ِلك الع ِظ ي ِ�‪،‬ف ِإنك تق ِدر وال اق ِدر‪ ،‬وتع ُل وال اع ُل‪ ،‬وانت علم الغ ُي ِ‬

‫ط�ی �‪۵�۱�۴‬؍�‪۹‬‬ ‫تفس� ب‬ ‫‪ 1‬ی‬

‫کث��‪۲�۴‬؍�‪۳‬‬ ‫ا� ی‬ ‫تفس� ب ن‬
‫‪ 2‬ی‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫خ‬
‫اح الكع َبةِ �‪۱�۶�۰�۱‬‬ ‫َ َ‬
‫‪ 3‬حصیح ب�اری ِكتاب احل ِج ب�ب من ك ب� ِ ي� نو ِ ي‬
 ‫�������‬
‫ْ ُ‬
‫‪،‬الله َّم َو ِإن ك ْن َت‬ ‫س ُه ل‪ ،‬ثُ َّ� َ ب�ر ْك ل ِف ِيه ُ‬ ‫َ ُْ ْ ُ َ َّ‬ ‫َ ْ َ ُ َٔ َّ َ َ َٔ‬
‫اال ْم َر َخ ْي ٌ� ل ِ ف� ِد ني� َو َم َع شِ َ َ َ َٔ ْ‬
‫ِ ِي‬ ‫ا� وع ِاقب ِة ام ِري فاقدره ِ يل وي ِ ْ ِ ي‬ ‫ي‬ ‫ِ ي ي يِ‬ ‫تعل ان هذا‬
‫ُ َ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ ُ َٔ َّ ُ شَ ٌّ ف ن َ َ َ ش َ َ َ َٔ ْ َ ْ ْ ُ َ نّ َ ْ ْ‬
‫اصف ِ ن ي� َع ْن ُه‪َ ،‬واق ُد ْر ِ يل الخَ ْي َ� َح ْيث كن ‪ ،‬ث َّ� َر ِ ّض ِ ن ي� ِب ِه‬
‫اصفه ع ِ ي� و ِ‬‫ا� وع ِاقب ِة ام ِري ف ِ‬‫ي� ومع ِ ي‬ ‫تعل انه � ِ يل ِ ي� ِد ِ ي‬
‫جابربندبع�الہل‪ t‬ف مراتےںیہیبنرکیمﷺسجرط�حںیمہرق�ٓا�نیکوس�رتںیاھکستےےھتاسیرط�حامہ�ر�ےاکمو�ںںیماتساخ�ر�ہرکنابیھ‬
‫عتمیل رفماتے ےھت� �‪ٓ،‬ا�پﷺ ا�رشا� فد مراتے ےھتہک بجمت ںیم ےسیسکوککوئی اہم�(�ا�و� جرائز) کا�مٓاپڑ�ے�(�ا�و�ر�و�ہ ا�س ںیم رتم�د�دہوکہ‬
‫�اسےرک�و�ںاینہرک�و�ں) تو�اسےاچہےیہکو�ہ�(خوش�عوخوض�عےس) �د�و�رکتعامن�زنلفڑپ�ھرکیہدعاپڑھے’’�ا�ےالہل�!قیًانیمںی�(�ا�ساک�م‬
‫مںی�)تھجےسریت�ےملعیکدم�دسےریخماگناتہو�ںا� �ور�(حوص�لریخکےےئل�)تھجےسریت�یدق�ر�تےکذ�ریےعاتساطعتامگناتہو�ںا�و�رمںی‬
‫تھجےسریت�افلضمیظعامگناتہو�ں�‪،‬بےکشوتہرچزیپرقا�د�رہے�ا�و�رمںییسکزیچپرقا�د�رہنںی�‪،‬تو�(ہرکا�ماک�اناج�م�)جاناتہےا�و�رمںی�(کھچ�)ہنںی‬
‫جانات�ا�و�رتوتام�م وبیغ�ںاکجانےن و�الاہے �‪�،‬اٰلیہ�!�اگرتوجاناتہےہک ہیاک�م (جساکمںی ا�ر�ا�د�ہ رھکاتہو�ں�)مری�ے ےئلریم�ے دین �‪،‬مری�ی زندگی‬
‫رھا�سںیمریم�ےےئلربکتدیپ�اف مرا�‪�،‬ا�و�ر�اگرتری�ےملع‬
‫�ا�و�رمری�ےاناج�ماک�رکےاحل�ظےسرتہبہےوت�اسےریم�ےےئلدقم ک�رر�ا�و�ر�ٓاسا�نرکپ �‬
‫ریھپد�ے‬
‫ین‪،‬مری�یزندگیا�و�رمری�ےاناج�ماک�رکےاحل�ظےسرب�اہےوت�ا�س(کا�م�)کومھجےسا�و�رجمےھا�سےس �‬
‫مںیہیاک�مریم�ےےئلریم�ےد �‬
‫َ َٔ‬
‫ایہمرجاہ�ں�(ہکںییھب�)ہوپرھجمےھا�سےکاستھر�اضیرک�د�ے�۔‘‘�رسو�لالہلﷺےنرفمایاکہ َهذا اال ْم َر کی‬‫�ا�و�رمری�ےےئلالھبئی ک‬
‫وہتوھذاالسفر�‪،‬بویپا�رمںی ٰ‬
‫وہتوھذہ التجارۃ وغری�ہ�۔‬
‫‪1‬‬ ‫وہتوھذاالناکح�‪،‬سرفمںی ٰ‬ ‫جہگاپیناحجتاکنا�مول�‪،‬ثمالًناک�ح ٰ‬
‫ْ َ َ َ ُّ َ َ َ َ َ َٔ َ ف َ َ َ ً‬ ‫َ‬ ‫َ َْ ُ‬
‫يث َي ُد ُّل َع َل َم شْ ُ‬
‫ي�ا َول ا ْع ُل ِ ي� ذ ِلك ِخلفا‬
‫� ِوع َّي ِة َصل ِة ِالس ِتخار ِة والدع ِاء ع ِق ب‬ ‫وال ِد‬
‫‪2‬‬
‫�اما�موشکانی‪ a‬ہکےتںیہنام�ز�اتساخ�ر�ہا�و�ر�ا�سےکدعبکیدعاکیرشم�وعتیںیموکئیاتخال�فریم�ےملعںیمںیہن�۔‬
‫َ ْ َ غ َٔ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ شَ َ‬
‫� ُح ُل‬
‫ينب ِ ي� ان يفعل بعد ِالس ِتخار ِة ما ين ِ‬
‫‪3‬‬
‫�اما�مون�و�ی‪ a‬ہکےتںیہجبوکئیصخشاتساخ�ر�ہرک�ےوت�ا�سےکدعب�ا�ساک�موک�اپانلےسجرپ�اسےانرش�ا�حدص�رہوجائے�۔‬
‫‪x‬اتساخ�ر�ہرص�فضعبا�ولای�ءکےےئلاخ�صںیہن�۔‬
‫�‬
‫الناس‪ٔ ،‬وا ّنه ُالب ّد يف�ا من ٔ‬
‫الرو ي� املنامية‪ ،‬ف�ذا ُّ‬
‫غلو و�ج ود مل‬ ‫معت� ًة إال إذا دعا ب�ا ُ‬
‫بعض ّ‬
‫ان االستخارة ال تكون ب‬
‫ّٔ‬
‫ين‬ ‫غ‬ ‫ّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ن ٔ‬ ‫ُّ َُ َ‬ ‫ٔ‬
‫لملسمل�‬ ‫ينب�‬
‫ي�مر به الهل‪ ،‬وال هدت إليه سنة رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪،‬وإ�ا نشا عن التلكف الذي ال ي‬
‫ٔ‬ ‫َّ‬ ‫ن ن َّ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫ً‬ ‫ًّ‬ ‫ّ‬ ‫ٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬وحرموا انفهسم مثوبة هذه‬ ‫سنة عظيمة من س� الن ِب ي� صل‬ ‫جرمه ذلك إىل ان عطلوا‬‫ح� ّ‬ ‫فعهل‪ ،‬ت‬
‫ت‬
‫لنفحا�ا‬ ‫ّ‬
‫والتعرض‬ ‫السنة بو� ت‬
‫اك�ا‪،‬‬ ‫ّ‬

‫وجلوو�ںںیمےسضعبزب�ر�گایصخش�تےسرک�و�ایاجائے�ا�و�ریہایخ�لرکناکہاتساخ�ر�ے‬ ‫یہامگ�نرھکانکہاتساخ�ر�ہرص�فوہیوس�دمدنہوتاہے گ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ َ َ َ ف َّ َ‬
‫ـاء ِع ْنـ َـد ِال ْسـ ِـت َخ َار ِة‬ ‫ُّ َ‬
‫ـاء ِ ي� التطـ ُّـو ِع َمثـ نَـى َمثـ نَـى �‪ ،۱�۱�۶�۲‬و کتــاب الدعــوات َ ب� ُب الدعـ ِ‬
‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب التھجــد ب�ب مــا جـ‬
‫‪،۶�۳�۸��۲‬مســندامحد �‪۱�۴�۷�۰�۷‬‬
‫‪ 2‬نیل االوطار�‪۸�۹‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 3‬االذاکرللنووی�‪۲�۳�۱‬‬
 ‫�������‬

‫کےےئلد�و�ر�ا�ندنینخو�ا�بٓاناضر�و�ر�یےہمضح(�دینںیم�)�ایاسغول� جووم�دہےجساکنہوت�الہلاعتلٰینےمکحدیاہےا�و�رنہیہرسو�لالہلﷺ‬
‫رضو�ر�اسے‬
‫انیقیو�ہ �‬
‫ےہ‪�،‬ا�سےئلاملسمنو�ںوکچاہےیہکاپےنامت�ماعممال�تںیمرپ�و�ر�دگا�رسےوخ�د�اتساخ�ر�ہرک�ے ً�‬
‫کیتنسا�سیک نہرامئیرکتی �‬
‫�وبز�رو�ں�)پرہیاتعام�درکانیلاع�د�تو�ر�و�ا�جانبلایہے‬
‫ہد�ایتےشخباگ�ا�و�ر�د�و�رحاضرکےولگو�ںےنسجدشت�دکو�ا�و�رمضحد�وسر�و�ں�(عیینا�ولای�ء گ‬
‫‪1‬‬
‫�ا�سیکرط�فرسکیتوجہہنرک�ے�۔‬
‫‪�x‬اگراتساخ�ر�ےےکدعبولطمبہاک�مرکنےاینہرکنےےکقلعتمرش�حدص�رنہوہتوکای�و�ہصخشد�وبا�ر�ہاتساخ�ر�ہرک�ےاگ�؟‬
‫ۂال�مہیےہہکد�وبا�ر�ہاتساخ�ر�ہرکنےےکقلعتموکئییھبرمفو�ع‬
‫رقا�ردیاےہا�و�را�ناکالخص ‪ ‬ک‬
‫�اما�موشکانیےنبحتسموہنےیکدلائلوکفیعض �‬
‫‪2‬‬
‫حدیثاثبتںیہنےہ�۔‬
‫علماتساخ�ر�ہوکیپہشانبیلانبیھیسکوط�رپر�د�رستںیہنویکنہکاسےرہ�اناس�نیکاپینذ�ا�تےکےئلرشم�و�عایکگایہے�۔‬
‫کوینہکا�باسالمیاظن�موکحمتلیمکتےکرم�احلےطرکچاکہے�‪�،‬ا�سوقتدنایمںیوکئیرظنیہایح�ت�‪،‬کوئیدینا�و�رکوئیذمہبںیہنوجیحبتیث‬
‫�ایکرظنیہےکرگ�د�نات�نےکاسال�مےکاسمےنڑھک�اہوسےکا�سےئلٓا�جاکف �رو�ںیکہیامدییںاخ�کںیملمیئگںیہہکو�ہٓائدن�ہاہمت�ر�ے‬
‫وکاٹکسںیےگای�ا�سںیمھچکدبتییلایترحیفرککسںیےگ�‪�،‬ا�سیکافحظتالہلاعتلٰینےاپےنذمہےلیلےہ�‪،‬یجےسرفمایا‬ ‫�دین م‬
‫َّ ٗ ُ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬
‫َّ َ ْ َ َّ َ‬
‫‪3‬‬
‫الذك َر َواِن له ٰل ِفظ ْو َن ‪۹‬۝‬
‫اِن ن ُن نلنا ِ‬
‫ترجہم�‪:‬ہمیہےنرق�ٓا�ندیجمکونا�ز�لایکا�و�رمہیہا�سیکافحظترکنےو�الےںیہ�‪،‬‬
‫ُ ْ َ ْ ن َٔ ْ تَ ْ ُ َ ن ْ َ ًَٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ ُ ُ ْ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ِ‬
‫اس‪ :‬قول‪{ :‬اليوم ي ِئس ال ِذني كفروا م ِدي ِنك} يع ِ ي�‪ :‬ان � ِجعوا ِإل ِد ِ ِي�م ابدا‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫عیل نب ابولطہح ےندبع�الہل نب ابع�س ‪ w‬سے ر�و�ایتایکہےکہ ا�سٓایترکیہم’’ �ٓا�جاکف �رو�ںوکاہمت�ر�ے دینیک رط�ف ےس وپ�ر�ی‬
‫‪4‬‬
‫مایوسیوہچیکےہ۔‘‘ کےینعمہیںیہہکا�بافک�رمایو�سوہگےئںیہہکاملسم�نا�بیھبکیھبا�نےکدینیکرط�فرجو�عںیہنرکیںےگ�۔‬
‫َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ َّ َّ ْ َ َ َ ْ َٔ َ َٔ ْ َ ْ ُ َ ُ ْ ُ ُّ َ ف‬
‫ال َصلون ِ ي� َج ِز ي َ� ِة‬ ‫ا�‪ ،‬قال‪ِ :‬سعت الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬يقول ِ‪:‬إن الشيطان قد ا ِيس ان يعبده‬ ‫عن ج ِب ٍ‬
‫يش َب ْي نَ ُ� ْم‬ ‫َ َ ْ ف َّ ْ‬ ‫َْ‬
‫الع َر ِب‪ ،‬ول ِكن ِ ي� التح ِر ِ‬
‫جابربندبع�الہل‪ t‬سےرم�و�یےہ مںیےنیبنرکیمﷺسےانس�ٓا�پرفماتےےھتیشاط�نا�سےسوتمایو�سوہچاکہےہکامن�ز�یاملسم�ن‬
‫‪5‬‬
‫جزیر�ۃرع�بںیما�سیکرپسشترکیںاہ�ںو�ہا�سوکششںیمرہےاگکہاملسمنو�ںوک�ٓاپسںیمایکد�وسر�ےےکالخ�فڑھبکائے�۔‬
‫ن ف‬
‫‪،۳‬الد� الخ الص �‪۲�۴�۵‬؍�‪۵‬‬
‫املصل��‪،۳�۹�۴‬املدخل�‪۹�۰‬؍� ی ن‬
‫ین‬ ‫املب� � اخطاء‬
‫‪ 1‬القول ی‬
‫‪ 2‬نیل االوطار �‪۸�۹‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 3‬احلجر�‪۹‬‬
‫ط�ی�‪۵�۱�۶‬؍�‪،۹‬الدر املنثور�‪۱�۶‬؍�‪۳‬‬ ‫تفس� ب‬
‫‪ 4‬ی‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ َّ َ َ ُ ّ َْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ت‬
‫‪ 5‬حصیــح مســم کتــاب صفــات املنافق ـی ن َ ب� ُب ْ�ريــش الشـ ْـيط ِان َو َب ْع ِثـ ِـه َ َ َ ُ‬
‫ـان ق ِر ينــا‬
‫ـاس وان مــع ِك ِإنسـ ٍ‬‫س يا�ه ِل ِفتنــةِ النـ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫�‪،۷� ۱� ۰� ۳‬مســندامحد �‪۱� ۴� ۳� ۶� ۶‬‬
 ‫�������‬
‫َ‬ ‫َ ْ َٔ َ َ َ َّ نَ زَ َ ْ ْ َ ْ َ َٔ ْ َ ْ ُ َ ُ ْ َ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َٔ ْ‬ ‫َ َٔ‬
‫ال ِ ّج ال ك َب ِ�‪َ ،‬بك‬ ‫َع ْن َه ُارون ْب ِ ن� ا ِب ي� َو ِك ٍيع‪ ،‬عن ا ِب ِيه‪ ،‬قال‪ :‬لا �لت {اليوم اكملت لك ِدينك} وذ ِلك يوم‬
‫َ َٔ ْ ُٔ ْ َ َ َّ َ‬ ‫َ َ َ َٔ َ َٔ ُ ف‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ ُ َ َ َ َ ُ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ :‬ما ُي ْب ِكيك؟ قال‪ :‬ا ْبك ِ ن ي� ا نَّ� ك َّنا ِ ي� ِز َ ي� َد ٍة ِم ْن ِد ِين َنافا َما إذ ا ِكل ف ِإن ُه ْل‬ ‫عر فقال ل الن ِب ي� صل‬
‫ْ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ ْ ُ ْ شَ ْ َّ َ ُ‬
‫� ٌء ِإل نق َص‪ ،‬فقال‪َ :‬ص َدق َت‬ ‫يكل ي‬
‫ہا�ر�و�ن نبرتنع�ہ اپےن اب�پ ےس ر�و�ایترکتےںیہ جب جحاکربکے د�ن ہیٓایترکیہم’’�ٓا�ج ںیم ےناہمت�ر�ے ےیل دیموککاملرک�دیا�۔‘‘‬
‫‪t‬ر�ونےگلےئگ�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنرفما کیاوی�ںر�وتےوہ�؟ �انوہ�ںےنرع�ضیکےھجمہیاب�ترلا�رہیےہہک‬
‫وتدیناعرم �‬
‫نا�ز�لوہئی س‬
‫وہاتیےہ�‪� ،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایاتمچس‬
‫رھا�سںیمیمکرش�و�ع ج‬
‫وہائے پوت �‬
‫ہپےلامہ�ر�ےدینںیماضافہوہ�رہاتاھ �ا�و�رجبوکئیزیچکملم ج‬
‫‪1‬‬
‫ہکےتوہ�۔‬
‫اتئدیرتیےہ�‪،‬‬‫یہدحیثیھبا�سیک ک‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق َال‪:‬إ َّن ْ إال ْس َل َم َب َد َٔا َغر ًيبا َو َس َي ُع ُود َغر ًيبا َ َكا َب َد َٔا َ(ف ُط َ‬
‫و�‬ ‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َّ‬
‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬قال‪ :‬ع ِن ِب ِي‬
‫ُْ‬
‫ِللغ َر َ ب� ِء)‬
‫�ابوہریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنا�رشا� فد مرایا�اسال�ماک�ٓاغا�ز�انجتیبںیموہ�ا�ا�و�رحالتانجتیبیہیکرط�فہیرقنعیبول�ٹ‬
‫‪2‬‬
‫�ٓائےاگیجےسا�ساک�ٓاغا�زہو�اتو�ا�نانجویب�ںےکےیلوخ�شربخ�یےہ�۔‬
‫خطدیشک�ہالاف�ظحیحصملسمںیمںیہ�۔‬
‫ً‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬
‫ك َتقَر ُءون ا َية ِ ف ي� ِك َت ِاب ُ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ال ْٔو ِم ِن ي نَ�‪ِ ،‬إ َّن ُ ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫اب‪َ ،‬ق َال‪َ :‬ج َاء َر ُجل ِم َن ال يَ ُ� ِود إل ُ َع َر فقال‪ َ :‬ي� ا ِم ي َ� ُ‬
‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫َع ْن َطار ِق ْب ن� شِ َ‬
‫ك‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫� ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬ ‫ْ‬
‫ه؟ قال‪ :‬ق ْو ُل َع َّز َو َجل‪{ :‬ال َي ْو َم اك َمل ُ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫� ال َ ُ�ود نَ زَ�ل ْت‪ ،‬ت خَ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬
‫ت‬ ‫ال�ذ نَ� ذ ِلك ال َي ْو َم ِع ًيدا‪ ،‬قال‪َ :‬وا ُّي ا َي ٍة ِ ي َ‬ ‫ل ْو َعل ْينا َم ْع ش َ ي ِ‬
‫َّ َّ‬ ‫الل إ نَّ� َ َٔل ْع َ ُل ْال َي ْو َم َّال ِذي نَ زَ� َل ْت َع َل َر ُ‬ ‫َ ُ ْ َ ُ ْ َ َٔ ْ َ ْ ُ َ َ ْ ُ ْ ْ َ ‪َّ َ ُ َ ُ َ َ َ َ َ 3‬‬
‫الل َصل‬ ‫ول ِ‬ ‫ِ‬ ‫س‬ ‫لك ِدينك واتمت عليك ِنعم ِت} قال‪ :‬فقال عر و ِ ي‬
‫ِ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ ،‬ع ِش َّي َة َع َر َف َة ِ ف� َي ْو ِم ْ ج ُ‬
‫ال ُم َع ِة‬ ‫الل َص َّل ُ‬ ‫َّ‬
‫ول ِ‬ ‫ََ ُ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ ،‬و َّ َ َ َّ َ َ ْ‬
‫الساعة ال ِ ت ي� ن زَ�لت ِف ي َ�ا عل َرس ِ‬
‫ُ‬
‫ي‬
‫طا�ر�ق نب اہش�ب ےسرم�و�ی ےہ�ایک وہی�د�ی ےن دیسناعرم ‪t‬کی دخمت ںیم احضرہوکرعر�ضیک ا�ے امری�ا نملومنی�!�ٓا�پ اپیناتک�ب‬
‫مںی ایک اییسٓایت ڑپھےتںیہ کہاگرہم وہی�دیو�ںیکاتک�ب ںیم ہیٓایت ان�ز�ل وہئی وہتی توہم ا�س ےکزن�و�ل ےک د�نوکعدیکا�د�ن‬
‫وکاہ�ر�ےےئللمکمرک�دیاہےا�و�ر�اپین‬
‫ت؟�ا�سےنوج�ا�بدیا’’ �ٓا�جںیمےناہمت�ر�ےدین مت‬
‫بانیلےت�‪،‬سدیناعرم‪ t‬نےرفمایاکو�نیسٓای �‬
‫وکاناتہو�ںسجںیمہیٓایترکیہمرسو�لالہلﷺ‬
‫عنتممت ترپام�مرک�د�یےہ�۔‘‘یہنسرکسدیناعرم‪ t‬نےرفمایا�الہلیکمسق!مںیا�سد�ن ج‬
‫پرنا�ز�لوہئییھت �ا�و�رمںیا�سوقتوکبیھاجناتہو�ںبجہیرسو�لالہلﷺرپنا�ز�لوہئییھت�‪� ،‬وقترعفہیکاش�ماکتاھ�ا�و�ر�د�نۃعمجاملاب�ر�ک‬

‫ال� با� شیبۃ�‪۳�۴�۴�۰�۸‬‬ ‫ط�ی �‪۵�۱�۹‬؍�‪ ،۹‬مصنف ب ن‬ ‫تفس� ب‬

‫‪ 1‬ی‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْٔ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫اب إال ي َ�ان َ ب� ُب َب َي ِان ان إال ْسل ِم َبدا غر ًيبا َو َس َي ُع ُود غر ًيبا‪َ ،‬وانه َ ي�رز َب ْ ي نَ� َ‬ ‫َ‬
‫‪ 2‬حصیح مسمل ِكت ُ‬
‫ال ْس ِجد ْي ِ ن� ‪۲�۷��۳‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪[ 3‬المائدة‪]3 :‬‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫تاھ�(عیینامہ�ر�یوت�ا�سد�ند�وعدییںںیھت�)�۔‬
‫�ٰیاتخای�ررک�وا�و�رریم�یاطاعتںیمکھجاجئو ��‪ٓ،‬ا�جالہلےندیناسال�م‬
‫لذہ�اکاف�رکیاطقت مواخلتفےسڈ�رنےےکاجبئےاثبتدق�مرہو� ت‪،‬وق �‬
‫کواچہےئایسسیاظن�موہ�‪،‬ماعشیاظن�موہ�‪،‬عد�الیتاظن�موہیاماعشرتیاظن�م متوہاہ�ر�ےےئل �وپر�ارکےکا�س�(ظاہر�یوباطین) عنتمدہ�ایتیک‬
‫ہریحتیثےسلیمکترک�د�یےہ(�اگرکتفلاکشاک�رکوئیصخشہیدعو�ٰیکرتاہےہکول�گاقعئد�ا�و�ر�احاک�مدینیکرعمفتےکےئلاتک�بوتنس‬
‫کےملعےکالع�و�ہدیرگعول�مًالثمعملالک�موغری�ہےکاتحم�جںیہوت�و�ہاجہلا�و�ر�اپےندعو�یںیموھجٹاہےوگیا�و�ہا�سزعمںیمالتبمہےہکدینیکلیمکت‬
‫�ا�س ےک قاو�ا�ل ا�و�ر�ا�نرظنیا�ت ےک ذ�ریےع ےس وہئی ےہ) �ا�و�ر�دین اسال�موک�ایکلقتسم اظن�مرکف�وعلم ا�و�ر�ایک ایاسکملم اظن�م ذہتیب‬
‫وکاہ�ر�ےےئلدینےکوط�رپرا�و�رمتںیہاسال�مےکےئلنچایلہےذہل�ا�ا�باپےنر�بیکرکشگز�ا�ر�یےکےئل‬
‫� تودم�نانب�دیاہےا�و�ر�اسال�م مت‬
‫وکاہیںیہنوہنیاچہےی�‪�،‬ابلہتوکئیصخشاگر�و�ہانگ�ہیکرط�فامئلہن‬
‫مری�ےاقنو�نیکدح�و�دپرقائمرہےنںیماہمت�ر�یرط�فےسیھبوکئی ت‬
‫وھڑ�یےساھکلےوت�الہلاعم�فرکنےا�و�ربےاپیا�ںرحتم‬
‫ہولبہکوھب�کیکاضرط�ا�ر�یتیفیکںیماج�ناچبنےےکےئلا�نںیمےسوکئیزیچت �‬
‫کامالکےہ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ي َب ٍغ ّول َعا ٍد فل اِث َم َعل ْي ِ ۭه‪۰‬۝ ا ِّن َ‬ ‫ََ ْ‬
‫اض ُط َّر َغ ْ َ‬
‫‪2‬‬
‫هللا غف ْو ٌر ّر ِح ْي ٌم ‪۱۷۳‬۝‬ ‫۔۔۔ف ِن‬
‫رضو�ر�تیک‬
‫ترجہم‪ :‬ہا�ںوجصخشوبجم�ر�ییکاحلتںیموہا�و�رو�ہا�نںیمےسوکئیزیچاھکلےریغبا�سےکہکو�ہاقنو�نینکشاکا�ر�ا�د�ہرھکاتوہ�‪،‬یا �‬
‫حدےساجت�و�زرک�ے�‪،‬توا�سرپھچکانگ�ہںیہن�‪�،‬الہلےنشخبو�الاا�و�ررحمرکنےو�الاےہ۔‬
‫َ ْ َٔ ْ ُ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َّ َ ُ َٔ ْ ُ َ َ‬ ‫َعن ْ ن ُ َ ْ ُ‬
‫الهل ي ِ� ُّب ان ت ْٔو ت� ُرخ ُص ُه َكا َيك َر ُه ان ت ْٔو ت� َم ْع ِص َي ُت ُه‬ ‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬قال‪ِ :‬إن‬ ‫ا� َع َر‪،‬عن َرس ِ‬ ‫ِ بِ‬
‫اطعر�د�ہ‬ ‫عدب�الہل نب رمع ‪t‬سےرمفو�ع ر�و�ایت ےہ�رسو�ل الہلﷺ ےنرفمایابےکش الہلاعتلٰی �ا�س اب�توکسپدنف مراتاہےہک ا�سیک ک‬
‫‪3‬‬
‫وکوب�لرکلایجائے یجاسکہو�ہا�ساب�توکناسپدنف مراتاہےہکا�سیکتیصعماک�ا�رتاک�بایکجائے�۔‬
‫�رصخوت�ں ق‬
‫ےہ‪،‬لبہکبجیھبوکئیوبجم�رہوجائےوت�ا�سےکےیلاھکناجائزہوجاتاہے�‪،‬‬‫�الہلاعتلٰیکیرم�د�ا ک�راھنےیکرختصںیمنیتد�نیکوکئیرش�طںیہن �‬
‫َّ ْ ث ّ َ َ ُ ْ ُ َ َ ُ َ َّ نَّ َٔ ْ ُ ُ َ َ َ خْ َ َ ٌ فَ َ َ ُّ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َْ‬ ‫َٔ‬
‫الل‪ِ ،‬إ� ِب�ر ٍض ت ِصيبنا ِب�ا ممصة‪� ،‬ا ي ِ�ل لنا ِمن اليت ِة؟ قال ِ‪:‬إذا ل‬ ‫َع ْن ا ِب ي� َو ِاق ٍد اللي ِ ِي�‪ ،‬قال‪ :‬قلت‪ :‬ي� رسول ِ‬
‫َت ْص َط ِب ُحوا‪َ ،‬و َ ْل َت ْغ َت ِب ُقوا‪َ ،‬و َ ْل تَ ْ� َت ِف ُئوا َب ْق ًل‪َ ،‬ف َش ْٔا ُن ُ ْ‬
‫ك ِب َ�ا‬
‫�ابو�و�اقدیلیث‪ t‬سےرم�و�یےہ گلوو�ںےناہک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!ہمایکایےسالعقےںیمںیہاہج�ںمہوھب�کےسانچا�رہوجاتے‬
‫ہںیوتہام�ر�ےےیلرم�د�ا ک�راھناکبالح�لوہتاہے�؟ �رسو�لالہلﷺےنرفمایاجبںیہمتحبصاکاھکناہنےلم�ا�و�رجباش�ماککاھنانہےلم�ا�و�رمتںیہ‬

‫َ ُ ْ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫‪ 1‬مســندامحد�‪،۱�۸�۸‬حصیح ب خ�ــاری ِك َت ُ‬

‫ــاب ِإال ي َ�ان‪،‬جامــع‬ ‫ــان َونق َصا ِن ِه�‪،۴�۵‬حصیــح مســم ِكت‬ ‫ــان َ ب� ُب ِز َ ي�د ِة ِإال ي َ� ِ‬
‫ــاب ِإال ي َ� ِ‬
‫َُ ْ‬ ‫ــان َو شَ َ‬
‫�ا ِئ ِع ِــه ب�ب ِز َ ي�دة ِإال ي َ� ِ‬
‫ــان�‪۵�۰�۱�۲‬‬
‫ئ َ ُ ْ‬
‫ــاب ِإال ي َ� ِ‬ ‫الا ِئ َد ِة�‪ �۰�۴�۳‬ن ن‬
‫‪،۳‬ســ� نســا� ِكت‬ ‫ــور ِة ْ َ‬ ‫اب َت ْف ِس يــر ْال ُق ْــر ٓا ِن َ ب� ٌب َو ِم ْ‬
‫ــن ُس َ‬
‫ِ‬
‫ت َٔ‬
‫مذ� ْب َــو ُ‬
‫� ی‬
‫‪ 2‬البقرۃ ‪۱�۷��۳‬‬
‫ا� حبان�‪۲�۷��۴ ۲‬‬ ‫‪ 3‬حصیح ب ن‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫کوئیزبس�یرتکا�ر�یوغری�ہیھبہنےلم تو�اسےاھکلو�۔‬

‫َكَنْوُلَٔـْسَي اَم ۤاَذ َّلِحُا ْمُهَلؕ‪ْ ١‬لُق َّلِحُا ُمُكَل ُتٰبِّيَّطلاۙ‪١‬‬

‫�ٓا�پےسد�ریافترکتےںیہا�نےکےیلایکھچکالح�لےہ�؟�ٓا�پہہکدجیےئہکامت�ماپ�کزیچیںاہمت�ر�ےےیلالح�لیک‬

‫َّنُهَنْوُمِّلَعُت‬ ‫َنْيِبِّلَكُم‬ ‫ِحِراَوَجْلا‬ ‫َنِّم‬ ‫ْمُتْمَّلَع‬ ‫اَم‬ ‫َو‬

‫ںیہ�‪،‬ا�و�رنجاکش�رےنلیھکو�الےاجنو�ر�و�ںوکمتےندسھارکاھےہ�‪،‬عیینںیہنجمتوھت�ڑ�اتہبو�ہاھکستےوہسجیکمیلعت‬
‫ئگںی �‬

‫ْمُكْيَلَع‬ ‫َنْكَسْمَا‬ ‫ۤاَّمِم‬ ‫اْوُلُكَف‬ ‫ُهّٰللا‪١ٞ‬‬ ‫ُمُكَمَّلَع‬ ‫اَّمِم‬

‫�الہلاعتلٰی نےںیہمت د�ےرکیھ ےہ سپسج اکش�روک و�ہاہمت�ر�ے ےیلڑکپرک ر�و�کرھکںیوتمت ا�س ےساھکلو ا�و�ر ا�س رپ‬

‫َو اوُرُكْذا َمْسا ِهّٰللا ِهْيَلَع۪‪َ ١‬و اوُقَّتا َهّٰللاؕ‪َّ ١‬نِا َهّٰللا ُعْيِرَس ِباَسِحْلا‪َ۰۰۴‬مْوَيْلَا َّلِحُا ُمُكَل‬
‫�الہلاعتلٰی کا ذکررکلایرک�و�‪� ،‬ا�و�ر الہلاعتلٰی سے ڈ�رتے رہو�‪ ،‬قیًانی �الہلاعتلٰی جدلاسح�ب ےنیل و�الا ےہ�‪،‬کل کاپزی�ہ زیچیں‬

‫ُتٰبِّيَّطلاؕ‪َ ١‬و ُماَعَط َنْيِذَّلا اوُتْوُا َبٰتِكْلا ٌّلِح ْمُكَّل۪‪َ ١‬و ْمُكُماَعَط ٌّلِح ْمُهَّل‪١ٞ‬‬
‫�ٓا�ج اہمت�ر�ے ےیلالح�لیکںیئگ ا�و�ر اہلاتک�باک ذیبہحاہمت�ر�ے ےیلالح�ل ےہ ا�و�راہمت�ر�ا ذیبہح ا�ن ےک ےیلالح�ل ےہ‬

‫َو ُتٰنَصْحُمْلا َنِم الْمُؤْمِنٰتِ َو ُتٰنَصْحُمْلا َنِم َنْيِذَّلا اوُتْوُا َبٰتِكْلا ْنِم ْمُكِلْبَق‬
‫�‪�،‬ا�و�راپ�کد�امناملسم�نوع�رتںیا�و�روجول�گمتےسےلہپاتک�بدیےئےئگںیہ�ا�نیکاپ�کد�امنوع�رتںییھبالح�لںیہ‬

‫ۤاَذِاَّنُهْوُمُتْيَتٰاَّنُهَرْوُجُاَنْيِنِصْحُمَرْيَغَنْيِحِفٰسُمَواَلْۤيِذِخَّتُمٍناَدْخَاؕ‪َ١‬وْنَمْرُفْكَّي‬
‫رہمد�ارک�و�‪�،‬ا�سرط�حہکمتا�نےسابقاعد�ہاکن�حرک�وہیںیہنہکاعالنہیزنارک�وای شوپدی�ہدبکا�ر�یرک�و�‪،‬نمرکین‬
‫جبہکمتا�نےک ا�‬

‫ِناَمْيِاْلاِبْدَقَفَطِبَحٗهُلَمَع‪َ١ٞ‬وَوُهيِفِةَرِخٰاْلاَنِمَنْيِرِسٰخْلاؒ‪�(۰۰۵‬الامئد�ۃ�‪)۴�،�۵‬‬
‫�ایام�نےکاعام�لاضئعا�و�راکا�ر�تںیہا�و�رٓاخر�تںیمو�ہاہ�رنےو�الو�ںںیمےسںیہ�۔‬
‫ریھٹایاجائے�‪،‬قر�ٓا�ندیجمنےا�سےکربعسکہیاصو�لرقم�رکایکہبسھچکالح�ل‬
‫زجبا�سےکےسجالح�ل �‬
‫قدیمرظنیہہیاھتکہبسھچکرح�ا�مےہ �‬
‫زجبا�سےکسجیکرحمتیکرصتیحرک�د�یاجئے۔‬ ‫ہے �‬
‫َّ َّ ْ ن َ َٔ َ َ ُ َ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫ْ ن ُ َْ َ ْ َ ّ ْ ن َ ت َ َ ْ ْ ن َْ‬
‫الل صل الل علي ِه وسل‪،‬‬ ‫َع ْن َس ِع ِيد ب ِ� جب ي�‪ ،‬عن ع ِدي ب ِ� ح ِ ٍا�‪ ،‬وز ي ِد ب ِ� املهل ِهل الطا ِئي ي ِ� سال رسول ِ‬
‫‪ 1‬مسند امحد �‪۲�۱�۸�۹�۸‬‬
 ‫�������‬
‫ُ َ‬ ‫َّ ْ َ َ فَ َ َ ُّ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َٔ ُ َ َ َ َ ُ َ‬
‫اذا ٔا ِح ّل َل ُه ْم ُق ْل ٔا ِح ّل َل ُكُ‬‫ال ْيتة‪�َ ،‬اذا ي ِ�ل لنا ِم ن َ�ا؟ ف ن ز�لت‪{ :‬ي ْسالونك م‬ ‫الل‪َ ،‬ق ْد َح َّر َم ُ‬
‫الل َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ََ َ‬
‫فقال َ ي� َر ُسول ِ‬
‫الط ّي َب ُ‬‫َّ‬
‫ات}‬ ‫ِ‬
‫عسدیبن ریبج‪a‬سے رم�و�ی ےہعد�ی نب احتم ‪� t‬ا�و� �رزیدبنلہلہم ‪ t‬نے رسو�ل الہلﷺ ےس وپچاھ�ا�ے الہل ےک رسو�ل‬
‫ایکہے�؟ا�سرپیہٓایتان�ز�لوہئی’’’ لو�گوپھچےتںیہہکا�نےکےئل‬
‫�‬ ‫رقا�ر�دیاہےہام�ر�ےےیل�ا�بالح�ل‬
‫ﷺ�!�الہلاعتلٰینےمر�د�ہاجنو�رکوحر�ا�م �‬
‫کایحال�لایکگایہے�‪،‬جو�ا�بںیمالہلاعتلٰینےرفمایآا�پہہکدیںاہمت�ر�ےےئل(جنزیچ�و�ںےسذ�و�قمیلسرک�اہترک�ےایںیہنجذہم�ب‬
‫‪1‬‬
‫�اناس�نےنابعلوم�ماپےنرطف�یاحاس�ساظنفتےکالخ�فاپیاہوکےوس�ا�)سا�ر�یاپ�کزیچیںالح�لرک�د�ییئگںیہ�۔‘‘‬
‫یجےسرفمایا‬
‫َۗ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َُ‬
‫ي ُم ال ٰـب ِٕىث۔۔۔ۧ ‪۱۵۷‬۝‬ ‫الط ّي ٰب ِ َ ُ َ ّ ُ َ ْ‬
‫ت وي ِرم عل ِ‬ ‫۔۔۔ ويِل لهم ِ‬
‫‪2‬‬

‫ریھٹاتاےہ۔‬‫ترجہم�‪�:‬و�ہاپ�کزیچ�و�ںوک�ا�نےکےئلالح�لرکتاہےا�و�رناپا�کزیچ�و�ںوک�ا�نےکےئلرح�ا�م �‬
‫َ ّْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ّ َ ُ ٔ َ ُ ْ ْ ُ ّ شَ ْ ْ ُ ُ ُ َ ُ َ َ َ‬
‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ ن َ َّ َ َ ْ ُ ُ َّ ّ َ َ َ‬
‫الرز ِق‬
‫ِ‬ ‫ن‬ ‫م‬‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫ال‬ ‫و‬ ‫ه‬‫و‬ ‫وه‬ ‫يب‬ ‫ص‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫ء‬
‫ٍ‬ ‫�‬
‫ِ ي‬‫ك‬ ‫ن‬ ‫م‬‫ِ‬ ‫م‬‫ل‬ ‫حل‬ ‫ا‬ ‫‪:‬ما‬ ‫ات‬‫ب‬ ‫ي‬
‫ِ‬ ‫الط‬ ‫‪:‬‬ ‫ال‬ ‫عن مقا ِت ِل ب ِ� حيان قول‪ :‬الط ِيب ِ‬
‫ات‪،‬ق‬
‫ماقتلنبایح�ن‪ٓ� a‬ایترکیہم’’�‪،‬سا�ر�یاپ�کزیچیں۔‘‘ کےاب�ر�ےںیمرفماتےںیہرہ�و�ہزیچجسےکاھکنےیکاجا�ز�تد�ییئگےہ‬
‫‪3‬‬
‫�و�ہالح�ل �رز�قےہ�۔‬
‫اکشاک�ررتاہےاسےاع�مد� نرد�و�ںیکرط�حاھپ�ڑہنںیاھکتالبہکاپےناملکےکےئل‬
‫دائےوہئےاجنو�رکیوصخصتیہیوہتیےہہکو�ہسج ک‬
‫س ھ‬
‫الثم کےت یچ�‪،‬ےت�‪،‬با�ز�‪،‬شرک�ےا�و�رامت�مو�ہد� نرد�ےا�و�رپرند�ےنجےساناس�ناکش�رکی‬
‫پڑک�رھکاتہےاسیوجہےسرفمایاکہنجاکش�ر�یاجنو�ر�و�ں ً‬
‫خدمتاتیلہے�‪،‬‬
‫َ ُّ ْ نُ َٔ َ ْ َ َ َ ْ ن َ َّ ف َ ْ َ َ َ َّ ْ ُ ْ َ ْ َ َ ِ ُ َ ّ َ َ ُ َّ ْ َ ُ ْ ُ َ َّ َ ُ َ َْ‬
‫ك ِبني‪ ،‬وهن ال ِكب العلة والب ِازي‪،‬‬ ‫اس ِ ي� قوِ ِل‪ :‬وما علمتم ِم الوا ِرح م ِ‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ع ِ يل ب� ا ِب ي� طلحة‪ ،‬ع ِن ب ِ‬
‫َ ْ فُ ُ َ َ ُّ ُ َٔ ْ‬ ‫ال َوار ُح‪َ :‬ي ْع ن� ْال ِ َك َب َّ‬
‫َ ُ ُّ َ ْ ُ َ َّ َّ ْ َ ْ َ‬
‫الصق َور َواش َب َاه َها‬‫الض َو ِاري وال�ود و‬ ‫يِ‬ ‫وك ط ي ٍ� يع ُل ِللصي ِد و ج ِ‬
‫عیلنبابولطہحےندبع�الہلنبابع�س‪ w‬سےٓایترکیہم’’�ا�و�رنجاکش�ر�یاجنو�ر�و�ںوکمتےندسھایاوہ�۔‘‘کےاب�ر�ےںیمر�و�ایتایکہے‬
‫وجشاک�ررناجاناتہے ا�و�ر’’جو�ا�ر�ح�۔‘‘ سےرم�ا�داکش�ر�ی ےتک�‪،‬یچےت‬
‫شاک�ر�ی اجنو�ر�و�ں ےسرم�ا�ددسھائے وہئے ےتک�‪،‬با�ز�ا�و�رہر�و�ہ نرپد�ہ ےہ ک‬
‫‪4‬‬
‫�ا�و�رشرک�ےوغری�ہ�۔‬
‫�اگر�و�ہا�ساجنو�رکوپڑک�رھکںیسجاکتمےناکش�رکایہےوتاسےیھباھکےتکسوہ�‪،‬‬
‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َٔ َ َ َ َ ُ ْ َ َّ َٔ ْ‬ ‫َ َ َٔ ْ‬ ‫� َّ ُ‬
‫الل َع ْن ُه‪ ،‬قال َ‪:‬و َسال ُت ُه َع ْن َص ْي ِد الك ِب‪،‬فقال َ‪:‬ما ا ْم َسك َعل ْيك فك‪ ،‬ف ِإن اخذ الك ِب‬ ‫َع ْن َع ِد ّي ْب ِ ن� َح ِت ٍا� َر ِ ض ي َ‬
‫ِ‬
‫کث��‪۳�۲‬؍�‪۳‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 1‬ی‬
‫‪ 2‬االعراف�‪۱�۵�۷‬‬
‫ت‬
‫ا� با� حا��‪۱�۹�۸�۵‬؍ ‪�۶‬‬‫تفس� ب ن‬
‫‪ 3‬ی‬
‫للب� ق� �‪۱�۸�۸�۶�۸‬‬
‫الک�ی ی‬ ‫ط�ی�‪۵�۴�۸‬؍�‪،۹‬الدر املنثور�‪۲�۲‬؍� ن ن‬
‫‪،۳‬الس� ب‬ ‫تفس� ب‬
‫‪ 4‬ی‬
 ‫�������‬
‫َ َ َ َ َ ْٔ ُ ْ َ َ َ‬ ‫َ َ ٌ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َٔ ْ َ َ َ ْ ً َ ْ َ ُ فَ خَ َ َٔ ْ ُ َ َٔ َ َ‬
‫يت ان َيكون اخذ ُه َم َع ُه‪َ ،‬وق ْد ق َت ُل فال َت� ك‪ ،‬ف ِإ نَّ َ�ا ذ ك ْر َت‬ ‫كبك كبا غ ي�ه‪ِ � ،‬ش‬ ‫ذ كة‪،‬و ِإن وجدت مع ك ِبك او ِ ِ‬
‫َ َْ َ َ َ ْ ُ َ َ‬ ‫َْ‬
‫اس الهلِ َعل ك ِبك َو ْل تذك ْر ُه َعل غ ْي ِ� ِه‬
‫عد�ی نب احتم ‪t‬سےرم�و�ی ےہمںینےٓا�پ ﷺسے ےتک ےک اکش�رکے اب�ر�ے ںیم وپچاھ� �‪ٓ،‬ا�پ ﷺنےرفمایاجےس و�ہاہمت�ر�ے‬
‫لےئ رکےھ (عیین وخ�دنہاھکئے�)تو�اسےاھکلوکوینہک ےتکاکشاک�رکوپڑکیلانہے ہییھب ذبحرکناہے ا�و�ر�اگرتم اپےن ےتک ایکوت�ں ےکاستھوکئی‬
‫�د�وسر�اکاتبیھاپئو�ا�و�رمتںیہاندیہشوہکہاہمت�ر�ےےتکےناکش�ر�ا�سد�وسر�ےےکاستھڑکپ�اہوگا�ا�و�رکاتشاک�رکوام�رچاکوہتوایاساکش�رہناھکئوکوینہکمت‬
‫نےالہلاکنا�م(بمسالہل)�اپےنےتکرپلایتاھ�د�وسر�ےےتکرپہنںیایلتاھ�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ‬
‫َّ َ َ ْ‬ ‫َ‬
‫َ ْ ن ُ َ َ َ َ َٔ َّ َ َ َ َ َّ ْ ُ ز َ َ ْ ُ َ َ َّ ْ فَ َ ٔ َ ف َ َ‬
‫دركت ُ� َو لك‪َ ،‬و ِإل فل تط َع ْم ُه‬‫ا� عر ‪ ,‬قال‪ :‬اما ما صاد ِمن الط ي ِ� بال�اة وغ ي�ها ِمن الط ي ِ� �ا ا‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫وجشاک�رریںوت�ا�س اکش�رکوتم اپلوتو�و�ہ اہمت�ر�اہے�ا�و�ر�اگر�ا�س ےن‬
‫�ا�و�رعدب�الہل نب رمع ‪ t‬سے ر�و�ایت ےہپرند�و�ں ںیم ےس اب�ز�وغری�ہ ک‬
‫‪2‬‬
‫خو�دکاھلایہوتوپرھتماسےہناھکئو�۔‬
‫وکاس�بےتیلھچکدیرہنںییتگل� �‪ٓ،‬ا�جاہمت�ر�ےےئل‬
‫�الہلاعتلٰینےوجقانو�نرح�ا�موحال�لرقم�رف مرا�دیےئںیہا�سیکیتخسےساپبدن�یرک�و�و�رنہالہل ح‬
‫سا�ر�یاپ�کزیچیںالح�لرک�د�ییئگںیہ�‪�،‬اگریوہ�د� نواص�ر�ٰی(باقیافک�رکےذیبےحںیہن) پاکی طواہ�ر�تےکا�نوق�اننییکاپبدن�یرکیںوجشریتع‬
‫رضو�ر�ی ںیہ�‪�،‬ا�و�ر�ا�ن ےکاھکنے ںیم رح�ا�م زیچیں�(سو�ر�‪،‬شر�ا�ب وغری�ہ) شامل ہن وہ�ں�‪�،‬ا�و� جرانو�رپر�الہلاکنا�م ےلرک�ذبح‬
‫کے ہطقنرظنسے �‬
‫کریں�(شمینیذیبہحںیہن�)تو�ا�ن کاکاھنا�ا�و�ر�ذیبہحاہمت�ر�ےےئلالح�لےہ�‪،‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ُ َّ َ ٔ ُ ُ‬
‫ْ َ َ َ ئ‬
‫ك‪ ،‬قال‪ :‬ذ َ ب� ِ ُ� ُه ْم‬ ‫وتا الك َِت َ‬
‫اب ِحل ل‬ ‫اس‪ :‬وطعام ال ِذني ا‬ ‫َع ْن َع ِ ّل ْب ن� َٔا� َط ْل َح َة ‪َ ,‬عن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِي ِ ِب ي‬
‫عیلنبابولطہحےنابنابع�س‪ w‬سےر�و�ایتایکہے’’ �ا�و�ر�اہلاتک�ب کاکاھنابیھاہمت�ر�ےےیلالح�لےہ�۔‘‘کاھنےسےرم�ا�د�اہلاتک�ب‬
‫‪3‬‬
‫کےذیبےحںیہ�۔‬
‫من‪،‬صعتمٓا�بوع�رتںییھباہمت�ر�ےےئلالح�ل‬
‫ںیہ�‪،‬ا�و�روہی�د� نواص�ر�ٰیکیٓا�ز�ا�د�‪،‬پا�کد�ا �‬
‫�ا�و�رمتاہ�ر�ااھکناعییناہمت�ر�ےذیبےحا�نےکےئلالح�ل �‬
‫ہںیرشبیطہکمتٓا�ز�ا ش�دوہ�تر�انیایچو�ر�یےپھچٓاشانئای�ں�(�زمانہاجلہتیںیمزنااک�ر�و�ںیکد�و�اقاس�مںیھت�‪،‬کیسیھبوع�ر�تےکاستھزناکرنےو�الے‬
‫ل‬ ‫َْ َ‬
‫ان ہںی) کرنےےکاجبئےا�ناکحقا م�ہ�ر�ا�د�اکرکے‬
‫کومس ِف ِحيکاہاجتاےہ�ا�و�رصر�فاپینوبحمبہےکاستھزنارکنےو�الےاخد ٍ‬
‫ُٰ َْ‬
‫�ا�نےکاحمفظونب�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ي ُم ٰسف ٰح ّ ُ ّ‬ ‫۔۔۔ ُمْ َص ٰن َ ْ‬
‫‪۰‬۝ ‪4‬‬
‫ت ول مت ِخذ ِت اخد ٍ‬
‫ان۔۔۔ۧ ‪۲۵‬۝‬ ‫تغ َ ِ ٍ‬ ‫ٍ‬
‫ْ َ‬ ‫ـد� ُب َّ‬ ‫ـد� ُب َّالت ْسـ ِـم َيةِ َعـ َـى َّ‬
‫الص ْيـ ِـد ِب�لـ ِـل ِب‬ ‫الص ْيـ ِـد �‪،۵�۴�۷�۵‬حصیــح مســم کتــاب الصیـ َ ب‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب ب‬
‫الذ�ئــع والصیـ َ ب‬
‫ْ ُ َّ‬
‫ال َع َلــةِ �‪،۴�۹�۷�۷‬مســندامحد�‪۱�۹�۳�۹�۰‬‬
‫ط�ی �‪۵�۴�۹‬؍�‪۹‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 2‬ی‬
‫ط�ی �‪۵�۷�۸‬؍�‪۹‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 3‬ی‬
‫‪ 4‬النسائ�‪۲�۵‬‬
 ‫�������‬

‫ترجہم�‪:‬فعہفیوہ�ںہناییسہکٓا�ز�ا�دوہش�تر�انیہنرکتیرھپیںا�و�رہنوچ�ر�یےپھچٓاشانئای�ںرکیں۔‬
‫َ َٔ َ‬ ‫صا ِن َّي ِة َو يَ ُ َّ َ َ َّ َ َ َ ُ‬
‫امل شْ� َك ِت َع َل ُ‬
‫امل ْٔو ِم ِن ي نَ� ‪َ ،‬وال ا ْع ُل‬ ‫ا� ُ َع َر َ‪،‬ك َن إ َذا ُسئ َل َع ْن ن َكح َّ‬
‫الن ْ َ‬ ‫َٔا َّن ْ نَ‬
‫ال� ِودي ِة‪ ،‬قال ‪ِ :‬إن الهل ح َّرم ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ب‬
‫ٌ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫� ِاك ش ْي ًئا ا ك َب َ� ِم ْن ان َتقول َ‬ ‫ْ‬
‫امل ْراة‪َ :‬ر بُّ َ�ا ِع َيس‪َ ،‬و ُه َو َع ْبد ِم ْن ِع َب ِاد الهلِ‬ ‫ِم َن ِإال ش َ‬
‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬سےاسیعئیا�و�ریوہ�د�یوع�رتو�ںےساکن�حےکاب�ر�ےںیمد�ریافتایکگایہکاسیعئیوع�ر�تےساکن�حرکناجائزہنںی‬
‫ہے�‪�،‬انوہ�ںےنرفمایا�الہلاعتلٰینےرشم�کوع�رتںیاملسمنو�ںرپحر�ا�میکںیہا�سےسڑب�ھرک�ا�و� �رزیا�د�ہرش�کایکہوکساتہےہکاسیعئیوع�ر�تہی‬
‫‪1‬‬
‫ہکیتےہہکا�ساک�ر�بٰیسیعہے�‪�،‬ا�و�ر�و�ہالہلےکدنب�و�ںںیمےسایکدنب�ےںیہ�۔‬
‫�ا�و�رنتہیبےکوط�رپررفمایااگر�اییسوع�ر�تےساکن�حرکنےےساہمت�ر�ےاقعئد�ا�و�ر�اعام�لاتمثروہ�ں�ا�و�رتماخال�قوماعشر�تںیماییسر�و�ش‬
‫اج�ن‪،‬ما�لا�و�راپےناہل عوای�لےکاب�ر�ےںیمتخساسخ�ر�ےںیموہےگ‬
‫وتایمتےکر�و�زاپین �‬
‫پرچلڑپ�وکہاپےنایام�نےساہتھہن ھدویبوھٹ ق‬
‫�ا�و�ر�ابد�یدبخبیتاہمت�ر�اصنبیےنبیگ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ٰ َ‬ ‫ۗ‬ ‫ُ‬ ‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ّ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ۗ‬ ‫ُ‬
‫َ َ ْ َّ ْ َ ْ ْ ُ ْ َ ْ ْ هٖ َ َ ُ ْ َ ُ َ ٌ ٰ َ َ َ ْ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ت اعال ُه ْم ِف الدن َيا َوال ِخ َر ِ ۚة‪۰‬۝ َواول ِٕىك‬ ‫۔۔۔وم يت ِدد ِمنك ع ِدي ِن فيمت وھوك ِفر فاول ِٕىك ح ِبط‬
‫َ ٰ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ ٰ ُ َّ‬
‫‪2‬‬
‫ب النا ِ ۚر‪۰‬۝ ھ ْم ِف ْيا خ ِلد ْو َن ‪۲۱۷‬۝‬‫اص‬
‫ترجہم‪�( :‬ا�و�رہیوخ�بھجمسولہک) تمںیمےسوجوکئیاپےندینےسرھپ�ےاگا�و�ررفکیکاحلتںیماج�ند�ےاگا�سےکاعام�لدنایا�و�رٓاخر�ت‬
‫�د� نوو�ںںیماضئعوہاجئںیےگایےسبسول�گیمنہجںیہا�و�رہشیمہمنہجیہںیمرہںیےگ�۔‬

‫اَهُّيَاٰۤي َنْيِذَّلا اْۤوُنَمٰا اَذِا ْمُتْمُق ىَلِا ِةوٰلَّصلا اْوُلِسْغاَف ْمُكَهْوُجُو َو ْمُكَيِدْيَا ىَلِا ِقِفاَرَمْلا‬
‫�ا�ے ایام�ن و�الو ! جب مت امن�ز ےک ےیل اٹوھ وت اپےن ہنموک ا�و�ر اپےن اہتوھ�ں وینہک�ں تیمس دھو ول�‪،‬‬

‫َو اْوُحَسْما ْمُكِسْوُءُرِب َو ْمُكَلُجْرَا ىَلِا ِنْيَبْعَكْلاؕ‪َ ١‬و ْنِا ْمُتْنُك اًبُنُج اْوُرَّهَّطاَفؕ‪١‬‬
‫�اپےن رس�و�ںاکحسمرک�و ا�و�ر اپےن اپ�ٔو�ںوکونخٹ�ں تیمس دھو ول �‪�،‬ا�و�راگرمت انجبتیک احلت ںیم وہ وتلسغرکلو�‪،‬‬

‫َوْنِاْمُتْنُكىٰۤضْرَّمْوَاىٰلَعٍرَفَسْوَاَءٓاَجٌدَحَاْمُكْنِّمَنِّمِطِٕىٓاَغْلاْوَاُمُتْسَمٰلَءٓاَسِّنلاْمَلَف‬
‫رضو�ر�ی اف�ر�غ وہرکٓایا وہ�‪ ،‬یا متوع�رتو�ں ےس ےلم وہ‬
‫ہا�ںاگرمت امیب�ر وہ ای رفسیک احلت ںیم وہ ای مت ےسوکئی احجت �‬

‫اْوُدِجَت ًءٓاَم اْوُمَّمَيَتَف اًدْيِعَص اًبِّيَط اْوُحَسْماَف ْمُكِهْوُجُوِب َو ْمُكْيِدْيَا ُهْنِّمؕ‪١‬‬

‫�ا�و�رںیہمت اپنی ہن ےلم وت اپ�ک یٹم ےس ممیت رکلو�‪� ،‬اسے اپےن رہچ�و�ں رپ ا�و�ر اہتوھ�ں رپ لم ول �‪،‬‬
‫َ تَّ ُ ْٔ َّ َ َ َٔ َ ٌ ُ ْٔ َ ٌ َ ْ ٌ ْ ُ شْ َ‬ ‫ُ شْ َ‬ ‫ََ َ َ َ َْ ُ‬ ‫َ ُ َّ َ َ ُ َ ْ‬ ‫خ‬
‫�كــةٍ‬‫ـرك ِت حــى يو ِمــن‪ ،‬ولمــة مو ِمنــة خـ يـر ِمــن م ِ‬‫‪ 1‬حصیــح ب�ــاری ِكتــاب الطــا ِق ب�ب قــو ِل الــهِ تعــال وال تن ِكحــوا املـ ِ‬
‫َوَلـ ْـو َٔا ْ ج َع َب ْتـ ُ ْ‬
‫ـم �‪۵�۲�۸�۵‬‬
‫‪ 2‬البقرۃ�‪۲�۱�۷‬‬
 ‫�������‬

‫اَم ُدْيِرُي ُهّٰللا َلَعْجَيِل ْمُكْيَلَع ْنِّم ٍجَرَح َّو ْنِكٰل ُدْيِرُّي ْمُكَرِّهَطُيِل َو َّمِتُيِل ٗهَتَمْعِن‬
‫�الہلاعتلٰی تم رپیسکمسقیکیگنت ڈ�الانںیہن اچہات ہکلب ا�ساک ا�ر�ا�د�ہںیہمت اپ�کرکنےاک ا�و�رںیہمت اپینرھبپو�رتمعن دیےناک ےہ‬

‫ْمُكْيَلَعْمُكَّلَعَلَنْوُرُكْشَت‪�(۰۰۶‬الامئد�ۃ�‪)۶‬‬
‫تاکہمترکشا�د�ارکتےرہو�۔‬
‫َْٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬
‫ض ا ْسف ِار ِه‪َ ،‬ح تَّ� ِإذا ك َّنا ِب�ل َب ْي َد ِاء او‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ ف َ ْ‬ ‫َ ْ َ َ َ َٔ َّ َ َ ْ َ ْ َ َ ُ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل ِ ي� بع ِ‬ ‫عن عا ِئشة‪ ،‬ا ن َ�ا قالت‪ :‬خ َرجنا َمع َرس ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل َع َل ْال ت� َماسه‪َ ،‬ؤَا َق َام َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ َ ْ ٌ َ َٔ َ‬ ‫ات ْ ج َ‬ ‫َ‬
‫اس َم َع ُه‪َ ،‬ول ْي ُسوا َعل‬ ‫الن ُ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ال ْي ِش انقط َع ِعقد ِ يل‪،‬فاق َام َر ُسول الهلِ َصل ُ ِ‬ ‫ِبذ ِ‬
‫اس إ َل َٔا� َب ْكر َف َق ُالوا‪َٔ :‬ا َل تَ َ�ى إ َل َما َص َن َع ْت َعا ِئ َش ُة َٔ؟ا َق َام ْت َ� ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫الهل‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ ٌ َ َٔ تَ َّ ُ‬
‫ِب ِ‬ ‫ِ‬ ‫م ٍاء‪ ،‬وليس معم ماء‪،‬فا� الن ِ ِب ي ٍ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ َ َّ‬
‫اس َم َع ُه‪َ ،‬ول ْي ُسوا َعل َم ٍاء‪َ ،‬ول ْي َس َم َ ُع ْم َم ٌاء‪،‬‬
‫علي ِه وس َل و ِب�لن ِ‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬سےرم�و�یےہہمرسو�لالہلﷺےکاستھیسکرفسمںیےلکنبجدیب�ا�ءیا�ذ�ا�تاجلشی(ماق�م�)پرہپےچن‬
‫تومری�اہا� ٹرو�ٹرکگرپڑ�ا�(بدی�ا ��ءا�و�ر�ذ�ا�تاجلشیہید� نوو�ںاقم�مربیخکےد�رمای�نںیمںیہ�)�رسو�لالہلﷺاسےالت�شرکنےےکےئلریھٹگےئ‬
‫ریھٹگےئ‪،‬یلنکوہا�ںاپنیہناھت�ا�و�رنہیہولگو�ںےکاپ�ساپنیاھت�‪ ،‬لو�گدیسنا�ابوبرکصدیق‪ t‬کےاپ�س‬
‫�‬ ‫�ا�و�رلو�گیھبٓا�پﷺےکاستھ‬
‫� کٓار�(�اہنںی) ہکےنےگلایک�ٓا�پوکعمول�مےہہکاعئہشدصیہق‪ r‬نےایککای�؟�رسو�لالہلﷺا�و�ر گلوو�ںےکاستھٓا�پوکبیھایےساقم�م‬
‫پرریھٹ�ادیاہےاہج�ںاپنیںیہنےہا�و�رنہیہولگو�ںےکاپ�ساپنیےہ‬
‫َ َّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ٌ َ ْٔ َ ُ َ َ فَ خ َ ْ نَ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫فَ َ َٔ ْ‬
‫اضع راسه عل ِ� ِذي قد �م‪ ،‬فقال‪ :‬حبس ِت رسول الهلِ صل‬ ‫� َاء ا ُبو َبك ٍر ‪َ ،‬و َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل و ِ‬ ‫ج‬
‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ َ َ َ ْ ُ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ ٌ َ َ ْ َ َ َ َ ن َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ ُ َٔ ْ َ ُ َ‬
‫الهل علي ِه وسل والناس وليسوا عل م ٍاء‪ ،‬وليس معم ماء‪،‬قالت فعاتب ِ ي� ابو بك ٍر‪ ،‬وقال ما شاء الهل ان يقول‪،‬‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َع َل فَ ِ خ‬ ‫اص ت�‪َ ،‬ف َل َ ْ� َن ُع ن� م َن َّ‬
‫الت َح ُّر ِك إ َّل َم َك ُن َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ َ َ َ َ ُْ ُ َ ف َ‬
‫� ِذي‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي ِي ِ‬ ‫وجعل يطعن ِبي ِد ِه ِ ي� خ ِ َ يِ‬
‫ُ‬ ‫َّ َ ُ َ َّ َ‬
‫فصل ْوا ِبغ ْي ِ� ُوض ٍ‬
‫وء‬ ‫� ِت الصلة‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َح تَّ� َٔا ْص َب َح َع َل َغ ْي� َم ٍاء فَ َ‬
‫‪ �،‬ضَ َ‬ ‫ََ َ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫فنام رس‬
‫ِ‬
‫یہنسرکدیسناابوبرکصدیق‪ t‬مری�ےاپ�سرشتیفالئےا�سوقترسو�لالہلﷺریم�یر�ا�نرپسر�رکھرکسو�رہےےھت�‪�،‬انوہ�ںےن‬
‫کاہتونےرسو�لالہلﷺا�و�ر گلوو�ںوک�ایےساقم�مرپ�ر�و�کدیاہےاہج�ںاپنیںیہنےہا�و�رنہیہا�نےکاپ�ساپنیےہ�‪�،‬ا�و�رمھجےسان�ر�ا�ض‬
‫ہوئےا�و�رجو�الہلےناچہا�و�ہہہکڈ�الا�ا�و� مرری�یوککھرپہاتھےسوچککےدیےنےگلسجےسےھجمفیلکتوہئینکیلںیمےنلچلہںیہنیکرص�ف‬
‫رری�یر�ا�نرپتاھ�(�ٓا�پﷺوسئےرہے�)جبرسو�لالہلﷺحبصوکجاگےوتپانیہناھت�‪،‬بضع‬
‫�ا�سوجہےسہکرسو�لالہلﷺاکس م‬
‫ریغبوضوکےیہامن�زڑپ�ھیل۔‬
‫‪1‬‬
‫صاحبہےن �‬
‫َ َٔ نْ زَ َ ُ ٓ َ َ َّ َ ُّ َ َ َ َّ ُ َ َ َ ُٔ َ ْ ُ ْ نُ ْ ُ َ ْ َ ُ َ َٔ َ ُ ُّ َ َ َ َ َٔ َّ َ َ َ ُ ْ ٓ َ َٔ ْ َ َ َ‬
‫ك َ ي� ال ا ِب ي� َبك ٍرفقال ْت‬‫فا�ل الهل اية التيم ِم فتيمموا فقال اسيد ب� الض ي ِ�‪ :‬وهو احد النقب ِاء ما ِ يه ِب�و ِل ب�ك ِت‬
‫ْ ْ تَ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ ُ َ ْ ْ‬
‫َعا ِئشة‪:‬ف َب َعث َنا ال َب ِع ي َ� ال ِذي ك ْن ُت َعل ْي ِه ف َو َج ْد نَ� ال ِعق َد ْ� َت ُه‬

‫‪ 1‬نن‬
‫س� ابوداود کتاب الطھارۃ ب�ب التیمم�‪۳�۱�۷‬‬
 ‫�������‬

‫تبالہلاعتلٰینےممیتیکٓایتان�ز�لرفما� �دی�‪�،‬اسدیبنریضح‪ t‬ہکےنےگلا�و�ر�و�ہوبیقن�ںںیمےسےھت�‪�،‬ا�ےابوبرکےکرھگ�و�الو�!یہاہمت�ر�ی‬

‫ہپیلربکتںیہنےہ(عییناہمت�ر�یوجہےستہبیسربتکںیا�و�ر�ر�اتحںیاملسمنو�ںوکصنبیوہئیںیہ�)عائہش‪ r‬بای�نرکتیںیہہکرھپہمےن‬
‫‪1‬‬
‫�اپان�ا�ونٹاٹاھیاجسرپمںیوس�ا�رتیھوتمری�اہا�ربیھا�سےکےچینےسرب�ٓامدہوگای۔‬
‫�اسیومضم�نوکایکا�و�راقم�مرپرفمایا‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۗ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۗ‬ ‫َْ َٰ ْ ُ ُ ّ‬ ‫ۗ‬ ‫َ ْ ُ ْ ُ ْ َّ ْ ٰ ٓ َ ْ َ ٰ َ َ َ ْ َ َ َ َ ٌ ّ ْ ْ ّ ِ َ َ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ۗ‬
‫الن َسا َء فل ْم ِتد ْوا َما ًء ف َت َي ّم ُم ْوا‬
‫م الغا ِٕى ِط او لمستم ِ‬ ‫واِن كنتم مرض او ع سف ٍر او جاء احد ِمنك‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َ ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ً َ ًّ َ ْ َ ُْ ُ ُْ ُْ َ ُ‬
‫‪2‬‬
‫هللا ك َن عف ّوا غف ْو ًرا ‪۴۳‬۝‬ ‫ك َوا ْي ِد ْي ْ ۭ‬
‫ك‪۰‬۝ ا ِّن َ‬ ‫ص ِعيدا ط ِيبا فامسحوا ِبجو ِه‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�اگرتمامیب�روہایرفسںیموہیاتمںیمےسوکئیاضقئےاحجتےسٓایاوہایمتےنوع�رتو�ںےسابمشر�تیکوہ�ا�و�رمتںیہاپنیہنےلم‬
‫متث ن‬
‫توپا�کیٹماکدصقرک�وا�و�راپےنہنم(�ا�سےسہنما�و�رنا�کےکاند�رمیٹد�اخلرکنا�ا�و�ربالو�ںیکڑج�و�ںتکحسمرکنا ���یٰ ہے�)�ا�و�ر�اپےناہتھ‬
‫ملول�‪،‬بےکشالہلاعتلٰیماع�فرکنےو�الاخبےنشو�الاہے�۔‬
‫ف مرایا�ا�ےایام�نو�الو�!�اپےنایام�نےکاقتضو�ںےکاطمبقا�نامو�رپرعلمرک�ووجمہےناہمت�ر�ےےئلرشم�و�عےیکںیہ�۔‬
‫ہرقمسیک امن�زکیتحص ےک ےئلاہط�ر�ت رش�ط ےہ ا�س ےئلرفمایاجبمت امن�زفر�ض � ن‪،‬لف�‪،‬فر�ضافکیہ ا�و�رنام�زجان�ز�ہ ڑپھےنیک تین ا�و�ر�ا�ر�ا�د�ہ‬
‫رو�۔‬ ‫کر�وتو�و کضو ل‬
‫يض َف َق َال‪َٔ :‬ا َل َت ْد ُعو َ‬
‫الهل ِ يل َ ي�‬ ‫َع ْن ُم ْص َع ِب ْب ن� َس ْع ٍد‪َ ،‬ق َال‪َ :‬د َخ َل َع ْب ُد الهلِ ْب نُ� ُ َع َر َع َل ْب ن‬
‫ا� َع ِامر َي ُع ُود ُه َو ُه َو َمر ٌ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ َ ُ ْ َ ُ َ َ ٌ َ ْ ُُ‬ ‫ْ نَ ُ َ َ َ َ نّ َ ْ ُ َ ُ َ‬
‫با� عر؟ قال‪ِ :‬إ ِ ي� ِسعت رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل يقول‪:‬ل تقبل صلة ِبغ ي ِ� ط ٍور‬
‫ےہدب�الہلنبرمع‪�t‬ابناعمرکیایع�د�تےکےیلٓائے�‪�،‬انوہ�ںےناہک�ا�ےدبع�الہلنبرمع‪t‬تم‬ ‫صمبعنبدعس‪a‬سےرم�و�ی ع‬
‫مری�ےےیلدعاہنںیرکتے�‪�،‬انوہ�ںےناہکمںیےنرسو�لالہلﷺوک�ا�رشا� فد مراتےوہئےانس�الہلاعتلٰیغبریطاہ�ر�تےکامن�زکوقوب�لںیہن‬

‫‪3‬‬
‫را�۔‬
‫ک ت‬

‫طریہقٔ وضو‬
‫�وضوکےوغل�یینعمافصئیرھتس�ائیا�و�ر�ر�وشینےکںیہ�‪،‬شرعیاطصال�عںیموضوطریہقرقم�ر�ہےکاستھافصئیرکناہےجسیکربکتےسایقمت‬
‫دیفسا�و�ر�ر�وشنوہ�ںےگ�‪،‬کھچاحصبہرک�ا�م ‪� (y‬ابوہریر�ہ‪� t‬وغری�ہ) چکم ھڑبانےےک‬
‫کےد�ناعاضئے ضووکونو�رحاصلوہگا�‪�،‬و�ہ �‬
‫لےئضعبرمتہباہتوھ�ںوکمون ھڈو�ںکتا�و�رپا�ٔو�ںوکھگےنٹکت ھدویلےتےھت۔‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َ ْ تَ ُ َ ً َ‬
‫ـاء ف َت َي َّم ُمــوا َص ِعيـ ًـدا ط ِّي ًبــا �‪،۴�۶�۰�۸‬حصیــح مســم کتــاب‬
‫التفس�ســورۃ املائــدہ ب�ب قــوِ ِل فــم ِج�ــدوا مـ‬
‫ی‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب‬
‫ا� حبــان�‪۱�۳�۰�۰‬‬ ‫للنسا��‪،۲�۹�۵‬مســندامحد�‪،۲�۵�۴�۵�۵‬حصیح ب ن‬ ‫ئ‬ ‫الکــری‬ ‫نن‬ ‫احلیــض َ� ُب َّ‬
‫الت َي ُّم ِــم�‪۸�۱�۶‬‬
‫‪،‬الســ� ب‬ ‫ب‬
‫‪ 2‬النساء �‪۴�۳‬‬
‫َّ َ َ َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫وب الطهار ِة ِللصل ِة�‪۵�۳�۵‬‬
‫‪3‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ ب�ب وج ِ‬
 ‫�������‬

‫وصخای�تاسال�مےسےہسجیکریظنمذ�اہباعلمںیمںیہنیتلم�۔‬
‫عاب�د�تےکےئلوضوکاعلما�ن ص‬
‫‪x‬جبوکئیصخشدنینسےاجگےا�و�ر�وضوکرناچاہےئوت�اسےاچہےیہکبسےسےلہپاپےناہتھاپ�کرک�ے�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َٔ َ ُ ُ ْ ْ َ ْ َ ْ َ ْ ْ َ َ ُ َ ْ َ َْٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ َّ‬ ‫َٔ‬
‫َع ْن ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة ان َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل قال‪:‬و ِإذا استيقظ احدك ِمن نو ِم ِه فليغ ِسل يده قبل ان‬
‫َٔ َ‬ ‫َ َّ َٔ ُ َ‬ ‫َ ف‬
‫ُي ْد ِخل َها ِ ي� َو ُضو ِئ ِه‪ ،‬ف ِإن ا َح َد ْك ال َي ْد ِري ا ْي نَ� َ ب�ت ْت َي ُد ُه‬
‫�ابوہریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےرفمایا�ا�و�رجبمتںیمےسوکئی کوسر�اٹےھتو�وضوکےاپنیںیماہتھڈ�الےنےسےلہپاسے‬
‫‪1‬‬
‫� ھدولےویکنہکمتںیمےسوکئیںیہناجناتہکر�ا�توک�ا�ساکہاتھاہک�ںرہاہے( عیینرشماگ�ہرپلگرکناپا�کوہگےئوہ�ں�)�۔‬
‫ف ْ‬ ‫ََ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ َ َٔ ُ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َٔ َّ َّ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل قال ِ‪:‬إذا ْاست ْيقظ ا َح ُد ْك ِم ْن ن ْو ِم ِه‪ ،‬فل َيغ ِم ْس َي َد ُه ِ ي� ِإال نَ� ِء َح تَّ�‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬ان الن ِب ي� صل‬
‫َٔ َ‬ ‫ْ َ َ َ ً َ َّ َ‬
‫َيغ ِسل َها ثل ث�‪ ،‬ف ِإن ُه ل َي ْد ِري ا ْي نَ� َ ب�ت ْت َي ُد ُه‬
‫�ابوہریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہ نیبرکیمﷺےنرفمایاجبمتںیمےسوکئی کوسر�اٹےھوت�اپانہاتھربتنںیمہنڈ�الےبجکتا�سوکنیت‬
‫‪2‬‬
‫با�رنہ ھدولے�۔‬
‫‪�x‬رسو�لالہلﷺجبتیباخلال�ءمںید�اخلوہتےوتاطیشنو�ں�‪،‬لپدی�یایناجسوت�ںایشایطنیا�و�رماعصیےسالہلاعتلٰیسےانپ�ہامگنےت�۔‬
‫ُ ّ َٔ ُ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫َٔ َ ً َ ُ ُ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫الله َّم ِإ ِ ن ي� ا ُعوذ ِبك ِم َن الخُ ُب ِث َوالخَ َبا ِئ ِث‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِإذا َدخل الخَ ال َء قال‪:‬‬ ‫انسا‪ ،‬يقول‪:‬كن الن ِب ي� صل‬
‫�انس ‪ t‬ہکےت ںیہیبنرکیم ﷺجب تیب اخلال�ء مںی د�اخل وہتےوتہکےت ’’ �ا�ے الہل ںیم انپ�ہ امگناتہو�ں ریت�ی انپا�ک اطیشنو�ں‬
‫‪3‬‬
‫�ا�و� یشراطینون�ںےسایلپدی�یایناجسوت�ںےسایشایطنیا�و�رماعصیےس�۔‘‘‬
‫‪�x‬رسو�لالہلﷺنےاشیپ�بےکوٹنیھچ�ںےسےنچباکحمکرفمایا�۔‬
‫َّ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ ْ َ ْ‬
‫امل ِد َين ِة‪ ،‬ف َس ِم َع َص ْو َت ِإن َسان ْ ي ِن� ُي َعذ َ ب� ِن‬
‫يط ِان َ‬ ‫ض ِح‬ ‫اس‪ ،‬قال‪ :‬خ َرج الن ِب يُّ� صل الهل علي ِه وس َل ِمن بع ِ‬
‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫ُ َْ ش‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ت ُ َ َْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َّ‬
‫َُ َ ََ َُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف ُُ َ‬
‫�‬ ‫ِ ي� قب ِور ِها فقال‪ :‬يعذ ب� ِن‪ ،‬وما يعذ ب� ِن ِ ي� ك ِب ي ٍ�‪ ،‬و ِإنه لك ِب ي�‪ ،‬كن احدها ال يست ِ� ِمن البو ِل‪ ،‬وكن االخر ي� ِ ي‬
‫َّ َ ثُ َّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ ن َٔ ْ ْ َ ْ ن فَ َ َ َ ْ َ ً ف َ ْ َ َ َ ْ َ ً ف َ َ َ َ َ َ َّ‬
‫سة ِ ي� ق ْب ِ� َهذا‪ ،‬فقال‪ :‬ل َع ُل‬ ‫ِب�لن ِميم ِة‪ �،‬دعا ِب ج� ِر يد ٍة فكسها ِب ِكست ي ِ� او ِثنت ي ِ�‪ ،‬ج�عل ِكسة ِ ي� ق ب ِ� هذا‪ ،‬و ِك‬
‫َ‬ ‫ُ َّ ُ‬
‫ي خَ�فف َع نْ ُ� َما َما ْل َي ْي َب َسا‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪ w‬سےرم�و�یےہیبنرکیمﷺمدیہنونم�ر�ہےکیسکاب�غےسرشتیفالئےوت�ٓا�پﷺےند�و�(مر�د�ہ�)�اناسنو�ںیک‬
‫رھرسو�لالہلﷺےنرفمایا�ا�ند� نوو�ںربق�و�الو�ںرپذع�ا�بوہ�رہاہےا�و�رکھچڑب�ے‬
‫�ٓا�و�ا�زسینںیہنجا�نیکربق�و�ںمںیذع�ا�بدیاجا�رہاتاھ پ �‬
‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب الوضوئ َ ب� ُب ِال ْس ِت ْج َم ِار ِو تْ ً�ا �‪۱�۶�۲‬‬
‫ْ ُ َ َ ضّ ئ َ َ ْ َ َ ُ ْ َ ْ ُ َ ف نَ َ َ ت َ ف ْ َ َ َ‬
‫ــها ِ ي� ِإال نَ� ِء ق ْبــل غ ْســ ِل َها‬
‫ــر ِه يــده الشــكوك ِ ي� ج�اس ِ‬ ‫الطھــارۃ� ُب َك َر َاهــةِ �غَ ْ‬
‫َب‬
‫� وغ ي ِ‬ ‫ــس التــو ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ 2‬حصیــح مســم کتــاب‬
‫‪،۷‬ســ� الــداریم�‪۷�۹�۳‬‬ ‫َث َل ثً��‪،۶�۴�۳‬مسندامحد ‪ ��۲ ۸��۲‬ن ن‬
‫نن‬ ‫َ ُ ُ ُ َ ُ َ َ ُ ُ ْ َ لخَ َ‬
‫ــا ِء �‪،۱�۴�۲‬مسندامحد ‪ �۱�۹�۸��۳‬ن ن‬
‫الکــری‬ ‫ب‬ ‫‪،۶‬الســ�‬ ‫‪،۱‬ســ� الداریم�‪�۹�۶‬‬ ‫ــوء ب�ب مــا يقــول ِعنــد ا‬ ‫‪ 3‬حصیــح ب خ�ــاری ِكتــاب الوض ِ‬
‫ا� حبــان�‪۱�۴�۰�۷‬‬ ‫ئ‬
‫للنســا��‪،۱�۹‬حصیح ب ن‬
 ‫�������‬

‫ہاہے‪�،‬ا�نںیمےس�ایکوت�اپےناشیپ�بےکوٹنیھچ�ںےسےنچبںیم تحاای�طہنرکتاتاھ�ا�و�ر�د�وسر�الغچوخ�راھت�(عیینڑل�ائی‬
‫گان�ہرپعذ�ا�بںیہنوہ�ر �‬
‫رھرسو�لالہلﷺنےوجھک�رکیرہ�یینہٹوگنم�ائیا�و�ر�ا�سوک کچریر� کد�ورلای�ا�و�رہر�ایک‬
‫کر�و�انےےکےئلایکیکاب�تد�وسر�ےےسرکتاتاھ) پ �‬
‫‪1‬‬
‫قربپر�ایکینہٹاگ�ڑ�د�یا�و�رف مرایاکہاشیدبجکتہیاینہٹ�ںہنوسھکںیا�سوقتکتکتا�ناکعذ�ا�باکلہہوجائے�۔‬
‫‪x‬ہاتھاپ�کرکنےےکدعب�و کضورنےےسےلہپان�کںیماپنیڑچھاکرتنیاب�رجاھ�ڑیں�۔‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ َ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬قال ِ‪:‬إذا ْاست ْيقظ ا َح ُد ْك ِم ْن َم َن ِام ِه ف َت َو َّضا فل َي ْست ْن ثِ ْ�‬ ‫� الل عنه‪،‬ع ِن الن ِب ي� صل‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة ر ِ ي‬
‫ِ‬
‫َ َ ثً َ َّ َّ ْ َ َ َ ُ َ َ ُ‬
‫يت َعل خ ْيش ِوم ِه‬ ‫ثال�‪ ،‬ف ِإن الشيطان ي ِب‬
‫رھ ضووکا�ا�ر�ا�د�ہرک�وتوتنیاب�رنا�کاھج�ڑ�وکوینہکاطیش�ن‬ ‫�ابوہریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺنےرفمایاجبمتدنینسےدیب�ا�رہو�ا�و� پر �‬
‫‪2‬‬
‫ےہ‪،‬پسان�کاھج�ڑنےےسو�ہیتسسد�و�رہوجاتیےہ�)�۔‬
‫نا�کےکابنےسںیمر�ا�تزگ�ا�رتاےہ(جسےسٓا�دمیرپسسیتاغلبٓاجاتی �‬
‫‪� x‬وضوسےےلہپتینرف�ضےہ۔‬
‫َّ ْ ث َّ َ ُ ُ َ ْ ُ ُ َ َ ْ نَ لخَ َّ َ ض َ ُ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ ُ َ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ ْ َ َ َّ‬
‫الهل‬ ‫� الهل عنه عل ا ِملن ب ِ� قال‪ِ :‬سعت رس‬ ‫اب ر ِ ي‬ ‫اص اللي ِ ي�‪ ،‬يقول‪ِ :‬سعت عر ب� ا ط ِ‬ ‫علقمة ب ن� وق ٍ‬
‫َ‬ ‫َ نَّ َ ُ ّ‬ ‫َّ ُ ُ َّ َٔ ْ ُ ّ‬ ‫َ‬
‫ك ْام ِر ٍئ َما ن َوى‬ ‫َعل ْي ِه َو َس َل َيقول ِ‪:‬إ ن َ�ا اال َعال ِب� ِلن َّي ِ‬
‫ات‪ ،‬و ِإ�ا ِل ِ‬
‫دجوب�یںیمنمربرپف مراتےوہئےانس�و�ہرفما�رہےےھتہکںیمےن�رسو�ل‬
‫لعہمقنبوقا�صیثیل‪t‬سےرم�و�یےہمںیےندیسنارمع‪t‬کوسم ن‬
‫‪3‬‬
‫�الہلﷺےسانس�ٓا�پےنرفمایا�اعام�لاک�د�ا�ر�ومد�ا�رنتیرپہےا�و�رہرعلماکتنہجیرہ�اناس�نوک�ا�سیکتینےکاطمبقیہےلماگ�۔‬
‫رضو�ر�یےہ۔‬
‫‪� x‬وضوسےےلہپمسبالہلڑپھینیھب �‬
‫س الهلِ‬ ‫َ ْ َٔ َ َ َ َ َ َّ ُ ْ‬
‫‪ x‬عن ان ٍس قال‪:‬توضئوا ِب ِ‬
‫‪4‬‬
‫�انس‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےاحصبہرک�ا�م ‪� y‬امجنیعےسرفمایا ضووشر�و�عرکنےےسےلہپمسبالہل پڑھںی�۔‬
‫پو�ر�یمسبالہلالرمحنٰالرحمی پڑھانستنےساثبتںیہنےہ�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َٔ‬
‫وء ُل‬ ‫َع ْن ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ :‬ل صلة ِلن ل وض‬

‫ْ‬ ‫َ نَ‬ ‫ـارۃ� ُب َّ‬ ‫َ ٌ َّ َ ُ َ َ َ ئ‬

‫الدليـ ِـل َعــى ج َ� َاســةِ ال َبـ ْـو ِل‬ ‫ـا� �‪،۶�۰�۵�۵‬حصیــح مســم کتــاب الطھـ َ ب‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب�ــاری کتــاب االدب ب�ب الن ِميمــة ِمــن الكبـ ِ ِ‬
‫خ‬
‫ـ� الــداریم�‪۷�۶�۶‬‬ ‫ـوب َال ْسـ ِـت ْب َ� ِاء ِم ْنـ ُـه �‪،۶�۷�۷‬مسندامحد�‪،۱�۹�۸�۰‬سـ ن ن‬ ‫َُ ُ‬
‫ووجـ ِ‬
‫َ‬ ‫ف َ‬ ‫ْ‬ ‫‪ 2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب بــدئ الخ لــق َ� ُب ص َفــةِ إ ْبليـ َ ُ‬
‫ـود ِه �‪،۳�۲�۹�۵‬حصیــح مســم کتــاب الطھــارۃ َ ب� ُب ِإال َيتـ ِـار ِ ي� ال ْسـ ِت ْنث ِار‬ ‫ـس َو ُجنـ ِ‬ ‫ب ِ ِِ‬
‫ـا� �‪۹�۶‬‬‫الک�ی للنسـ ئ‬ ‫ـ� ب‬ ‫َو َال ْسـ ِـت ْج َمار �‪،۵�۶�۴‬سـ ن ن‬
‫ِ‬
‫ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َْ َ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫خ‬
‫ـول الــهِ صــى الــه عليـ ِـه وســم؟ �‪،۱‬حصیــح مســم کتــاب‬ ‫َ‬
‫ح ِإل رسـ ِ‬ ‫ُ‬
‫‪ 3‬حصیــح ب�ــاری کتــاب بــدء الــویح كيــف كن بــدء الــو ِي‬
‫َّ َ ُ‬ ‫ـ� ابوداودکتــاب الطــاق َ ب� ٌب ِف ي� َمــا ُعـ ِ ن يَ‬‫ـال ِب� ِّلن َّيــةِ �‪،۴�۹�۲�۷‬سـ ن ن‬‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ نَّ َ ْ َٔ ْ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ـ� ِبـ ِـه الطــاق‬ ‫االمــارۃ َ ب� ُب قـ ْـوِ ِل َصــى الــه عليـ ِـه وســم ِإ�ــا العـ‬
‫ا� حبــان�‪۳�۹�۹‬‬ ‫ــات �‪،۲�۲�۰�۱‬مســندامحد�‪،۱�۶�۸‬حصیح ب ن‬ ‫الن َّي ُ‬
‫َو ّ‬
‫ِ‬
‫خز�ۃ �‪۱�۴�۴‬‬‫ا� ی‬ ‫‪ 4‬حصیح ب ن‬
 ‫�������‬

‫�ابوہریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاجساک� ضووہنںی�ا�سیکامن�زہنںی�۔‬
‫‪1‬‬

‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق َال َ‪:‬ل َي ْق َب ُل ُ‬

‫الهل َص َل ًة ِب َغ ْي� ُ ُ‬ ‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ْ َٔ‬ ‫َ ْ َٔ ْ َ‬
‫ط ٍور‬ ‫ِ‬ ‫عن ا ِب ي� ال ِل ِيح‪ ،‬عن ا ِب ِيه‪ ،‬ع ِن ِب ِي‬
‫لم یل�‬
‫‪2‬‬
‫�ابو�ا حاپےنو�الدسےر�و�ایترکتےںیہیبنرکیمﷺےنرفمایا�الہلاعتلٰیبےوضوکیامن�زوبق�لںیہنرفماتا�۔‬
‫‪x‬کوینہکوجشصخ ضووشر�و�عرکتےوہئےمسبالہلںیہن ھڑپات�ا�ساک� ضووہنںی توہا�۔‬
‫َ َ َ َ َْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ :‬و َل ُو ُض َ‬
‫وء ِ َل ْن ْل َيذ ُكر ْ َ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬
‫اس الهلِ تعال علي ِه‬ ‫ِ‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬قال‪:‬قال رس‬
‫‪3‬‬
‫�ابوہریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاا�و�رجوصخشوضوکےرش�و�عںیم�الہلاکنا�مہنےلینعیمسبالہلہنےہکا�ساک� ضووہنںی�۔‬
‫‪�x‬رسو�لالہلﷺ�اپانہرکا�مد�اہےناہتھیکرط�فےسرش�و�عرکناسپدنف مراتےےھت�۔‬
‫ف َ ْٔ ُ ّ‬ ‫الت َي ُّم ُن‪ ِ ،‬ف ي� َت َن ُّع ِ ِل‪َ ،‬و تَ َ� ُّج ِ ِل‪َ ،‬و ُ ُ‬
‫ط ِور ِه‪َ ،‬و ِ ي� شا ِن ِه ِك ِه‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ُي ْعج ُب ُه َّ‬
‫الن ُّ� َص َّل ُ‬‫َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َّ‬
‫ِ‬ ‫عن عا ِئشة‪ ،‬قالت‪ :‬كن ِب ي‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺج تواہپےنن�‪،‬نکیھگرکنے�‪�،‬و کضورنےا�و�ر�اپےنرہکا�مںیمد�اہینرط�فےس‬
‫‪4‬‬
‫دت�ارنےوکسپدنف مرایارکتےےھت�۔‬
‫کا�میکاب ک‬
‫‪�x‬و کضورنےےکےئلرسو�لالہلﷺ�اپےند� نوو�ںاہتوھ�ںوکوچنہپ�ںکت ھدوتے�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ ْ‬ ‫َّ َ‬ ‫َٔ َّ ُ ْ َ َ ْ َ َٔ ْ َٔ َّ َٔ ْ َ‬
‫ح َران َم ْول ُع ث� َمان اخ َب َ� ُه ان ُه‪َ ،‬راى ُع ث� َمان ْب نَ� َعفان َد َعا ِب ِإ� نَ� ٍء‪ ،‬فاف َرغ َعل كف ْي ِه ثالث ِم َر ٍار‪ ،‬فغ َسل ُه َما‬ ‫ان‬
‫سدیناثعام�ن‪ t‬کےوملٰیسےرمح�ا�ن‪ t‬سےرم�و�یےہ�انوہ�ںےندیسناثعام�ن‪ t‬کودکیاھانوہ�ںےن(حرم�ا�نےس�)پانیامناگ�(�ا�و�رپانی‬
‫‪5‬‬
‫یلرکہپےل�)�اپینویلیھتہ�ںرپتنیرمتہباپنیڈ�الاپرھاہنںی ھدویا�۔‬
‫‪x‬جبوضوکےےئلوچنہپ�ںکتاہتھدھوئںیوت�اگنویل�ںےکد�رمای�نالخ�لیھبرکیں�۔‬
‫َ ُ َ َ َ ف َّ‬ ‫َ َ ْ ُ‬ ‫َ ف َّ‬
‫ـاء ِ ي� الت ْسـ ِـم َيةِ‬
‫ا� ماجــہ کتــاب الطھــارۃ ب�ب مــا جـ‬ ‫ـ� ب ن‬ ‫ـوء �‪،۱�۰�۱‬سـ ن ن‬‫ـارۃ� ٌب ِ ي� الت ْسـ ِـم َيةِ عــى ال ُوضـ ِ‬ ‫ـ� ابوداودکتــاب الطھـ ب‬ ‫‪ 1‬سـ ن ن‬
‫ـ� الدارقطـ نـی �‪ ،۲�۵�۶‬مســتدرک حــامک �‪۵�۱�۸‬‬ ‫ـوء �‪،۳�۹�۹‬مسندامحد�‪،۹�۴�۱�۸‬سـ ن ن‬ ‫ف ْ ُ‬
‫ِ ي� ال ُوضـ ِ‬
‫ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ـ� نسـ ئ‬ ‫لصـ َـا ِة �‪ ،۵�۳�۵‬سـ ن ن‬ ‫َّ‬
‫ـوء�‪،۱�۳�۹‬‬ ‫ـا� کتــاب الطھــارۃ َ ب� ُب فـ ْـر ِض ال ُوضـ ِ‬ ‫الط َهـ َـار ِة ِل َّ‬ ‫ـوب‬ ‫َ ُ ُ ُ‬
‫‪ 2‬حصیــح مســم کتــاب الطھــارۃ ب�ب وجـ ِ‬
‫َ‬ ‫الــه َص َــا ًة ِب َغ ْي ُ ُ‬ ‫َ ُ َ ََْ ُ‬
‫‪،۲‬ســ� ابــوداود کتــاب الطھــارۃ َ ب� ُب ف ْــر ِض‬ ‫طور�‪ �۷�۱‬ن ن‬
‫ــر ٍ‬ ‫ِ‬
‫ــل ُ‬ ‫ا� ماجــہ کتــاب الطھــارۃ ب�ب ل يقب‬ ‫ســ� ب ن‬ ‫نن‬
‫‪،۴‬ســ� الــداریم�‪۷�۱�۳‬‬ ‫وء�‪،۵�۹‬مسندامحد�‪ �۷�۰�۰‬ن ن‬ ‫ْ ُ‬
‫ال ُوض ِ‬
‫ََ ْ ُ‬ ‫َ ف َّ‬
‫وء �‪۱�۰�۱‬‬ ‫الطھارۃ� ٌب ِ ي� الت ْس ِم َيةِ عل ال ُوض ِ‬ ‫ب‬ ‫س� ابوداودکتاب‬ ‫‪ 3‬نن‬
‫َ ُ َّ ُّ ف‬ ‫الو ُض ِ َ َ ْ‬ ‫الت َي ُّمــن ِ ف� ُ‬ ‫‪ 4‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الوضــوئ َ� ُب َّ‬
‫ــن ِ ي�‬ ‫ــوء والغس ِــل �‪،۱�۶�۸‬حصیــح مســم کتــاب الطھــارۃ ب�ب التيم ِ‬ ‫ِ ي‬ ‫ب‬
‫َ ُ َّ َ ُّ ف‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ف‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫الط ُهــور َو َغ ْيــر ِه �‪ �۱�۶‬ن ن‬ ‫ُّ‬
‫ــال �‪،۴�۱�۴�۰‬ســ� با� ماجــہ کتــاب الطھــارۃ ب�ب التيم ِ‬
‫ــن ِ ي�‬ ‫ن ن‬ ‫‪،۶‬ســ� ابوداودکتــاب اللبــاس ب�ب ِ ي� ِالن ِتع ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ــور�‪ ،۶�۰�۸‬مســند امحــد �‪ �۴�۶�۲�۷‬ش‪�،۲‬ح الســنۃ‬ ‫الت َي ُّم ف ُّ ُ‬ ‫ــن َّ‬‫وء�‪،۴�۰�۱‬جامــع ت�مــذی ابــواب الســفر َ ب� ُب َمــا ُي ْس َــت َح ُّب ِم َ‬ ‫ْ ُ‬
‫ال ُوض ِ‬
‫ــن ِ ي� الطه ِ‬ ‫ِ‬
‫للبغــوی�‪۲�۱�۶‬‬
‫َ ُ َ ْ ُ ُ َ ََ‬ ‫َ ُ ُ ُ ُ َ َ ثً َ َ ثً‬
‫ـال‬
‫ـوء وكـ ِ ِ‬ ‫‪ 5‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الوضــوئ ب�ب الوضــوء ثــا� ثــا� �‪،۱�۵�۹‬حصیــح مســم کتــاب الطھــارۃ ب�ب ِصفــةِ الوضـ ِ‬
‫�‪،۵�۳�۸‬مصنــف عبدالــرزاق�‪ ،۱�۳�۹‬مســند امحــد �‪۴�۲�۱‬‬
 ‫�������‬
‫ْ َٔ‬ ‫َٔ ْ ْ ن َ ْ ُ ُ َ َ َٔ ْ ْ ُ ُ َ َ ّ ْ‬
‫وء‪َ ،‬وخ ِلل َب ْ ي نَ� ال َص ِاب ِع‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َُْ ُ‬ ‫َ‬
‫يط ْب ِ ن� َص ْب َ�ة‪ ،‬قال‪:‬فقلت‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ‪ ،‬اخ ِب� ِ ي�‪ ،‬ع ِن الوض ِ‬
‫وء‪ ،‬قال‪:‬اس ِب ِغ الوض‬ ‫ل ِق ِ‬
‫التبئںی �‪ٓ،‬ا�پﷺنے‬
‫قلطینبربص�ہ‪ t‬کیایکیبملر�و�ایتےکٓاخرمںیےہمںیےناہک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ! جمےھوضواکرطیہق �‬
‫‪1‬‬
‫ف مرایا�وضووکلمکمرک�وا�و�راگنویل�ںںیمالخ�لرک�و�۔‬
‫رھرسو�لالہلﷺپانیاک�ایکولچلےرکٓا�دھےاپنیےسیلکرفماتےا�و�ر�ٓا�دھےاپنیوکنا�کںیمڈ�ا�لرکنا�کوکجاھ�ڑتے�‪،‬یہلمعنیت‬
‫‪x‬پ �‬
‫مرتہبرکتے�۔‬
‫َ َّ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ ْ َّ َ َٔ َّ َٔ‬
‫اح َد ٍة‪،‬‬
‫الل ْب ِ ن� ز ْي ٍد‪،‬ان ُه اف َرغ ِم َن ِإال نَ� ِء َعل َيد ْي ِه فغ َسل ُه َما‪ ،‬ث َّ� غ َسل ‪ -‬ا ْو َم ْض َم َض َو ْاست ْنشق ‪ِ -‬م ْن كف ٍة َو ِ‬
‫عن عب ِد ِ‬
‫َ َ َ َ َ َ َ َ ثً‬
‫ففعل ذ ِلك ثال�‬
‫عدب�الہلنبزید‪ t‬سےرم�و�یےہ�(�و کضورتے قوت�)�انوہ�ںےنربتنےس�(ہپےل�)�اپےند� نوو�ںاہتوھ�ںرپپانیڈ�الا�‪،‬پرھ�اہنںی ھدویا�(یایو�ں‬
‫‪2‬‬
‫کاہکہ�)کیلیکا�و�رنا�کںیمایکولچےساپنیڈ�الا�ا�و�رتنیرمتہباسیرط�حایک�۔‬
‫َّ‬ ‫الو ُضوء‪َ ،‬ق َال ل َع ْبد الهلِ ْ ن� َز ْيد‪َٔ :‬ا ْخ ْ�نيا َك ْي َف َر َٔا ْي َت َّ‬ ‫َ ْ ُ ْ نُ َ ْ َ َ ْ َٔ َ َ َ َ َ ّ ْ‬
‫الن ِب يَّ� َصل‬ ‫ب ِ ٍ ِب ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ع ُيك ثِ ُ� ِم َن ُ ِ‬
‫عرو ب� ي� ي�‪ ،‬عن ا ِب ِيه‪ ،‬قال‪ :‬كن ِ ي‬
‫ُ‬
‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َّ ُٔ َ َ َ َ ْ ْ َ َ َ َ َٔ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ ث َّ َٔ ْ َ َ َ َ ُ ف َّ َ‬
‫الت ْو ِر‪ ،‬ف َ� ْض َم َض‬ ‫الهل علي ِه وسل يتوضا؟فدعا ِبتو ٍر ِمن م ٍاء‪ ،‬فكفا عل يدي ِه‪ ،‬فغسلهما ثالث ِمر ٍار� ادخل يده ِ ي�‬
‫َ َ‬ ‫ََْ َ َ َ‬
‫اح َد ٍة‬
‫ات ِم ْن غ ْرف ٍة َو ِ‬
‫َو ْاستن ث َ� ثالث َم َّر ٍ‬
‫عرم�وبنٰییحیسےرم�و�یےہ مری�ےاچچبتہزیا�د�ہوضوکایکرتےےھت�(یایہہکوضومںیتہباپنیاہبتےےھت�)�ایکد�نانوہ�ںےندبع�الہل‬
‫ےھت؟�انوہ�ںےناپنیاک�ایکتشطوگنم�ایا�‪�،‬ا�سوک�(ہپےل)‬
‫بنزید‪ t‬سےاہککہےھجمالتبئےرسو�لالہلﷺکسرط�حوضوکایکرتے �‬
‫ایلا�و�ر�)�ایکولچسےیلکیکا�و�رتنیرمتہبان�کاص�ف‬
‫رھاپانہاتھتشطںیمڈ�ا�لرک�(پانی �‬
‫ے‪،‬پ �‬
‫�اپےناہتوھ�ں ھجرپاکیا�‪،‬پرھد� نوو�ںاہتھنیتاب�ر� ھدوئ �‬
‫کی�۔‬ ‫‪3‬‬

‫َٔ َّ ُ ْ َ َ َ ْ َ ُ ثْ َ َ َٔ ْ َ َ ُ َٔ َّ ُ ثْ َ َ ْ نَ َ َّ َ َ ض َ ُ َ ْ ُ َ َ َ ُ َ َ َّ َٔ َ َ َ َ َّ َ َ َ‬
‫وء فت َوضا فغ َسل كف ْي ِه ثلث َم َّر ٍ‬
‫ات‪،‬‬ ‫ان حران‪ ،‬مول ع�مان‪ ،‬اخ ب�ه ان ع�مان ب� عفان ر ِ ي‬
‫� الهل عنه‪:‬دعا ِبوض ٍ‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬
‫ث َّ� َم ْض َم َض َو ْاست ْن ث َ�‬
‫سدیناثعام�ن‪ t‬کےوملٰی(�ٓا�ز� کا�در�د�ہالغ�م�)حرم�ا�ن‪t‬سےرم�و�یےہدیسناثعام�ننبافع�ن‪ t‬نے ضووکاپانیبلطرفمایا�ا�و�ر� ضووکایپس‬
‫‪4‬‬
‫�اپیند� نوو�ںویلیھتہ�ںوکتنیاب�ر� ھدویاپرھکیلیکا�و�ران�کاص�فایک�۔‬
‫ُ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َو ُه َو َي َت َو َّض ُٔا‪َ ،‬و ْ َ‬
‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َ ْ َ ّ َ َ َ ْ ُ َ ْ ن َ َ َّ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َٔ‬
‫ال ُاء َي ِسيل ِم ْن‬ ‫عن طلحة‪ ،‬عن ا ِب ِيه‪ ،‬عن ج ِد ِه‪ ،‬قال‪ :‬دخلت يع ِ ي� عل ِب ِي‬
‫َٔ‬ ‫َ ف تَ‬ ‫َ‬ ‫ف‬
‫الطھارۃ� ٌب ِ ي� خْ� ِل ِيل اال َص ِاب ِع‬
‫ب‬ ‫س� ابوداود کتاب الطھارۃ َ ب� ٌب ِ ي� ِال ْس ِت ْنث ِار�‪،۱�۴�۲‬جامع ت�مذی ابواب‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫�‪،۳�۸‬مسندامحد�‪،۱�۶�۳�۸�۱‬مستدرک حامک�‪۶�۴�۷‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اح َد ٍة �‪ �۹�۱‬ش‪�،۱‬ح السنۃ للبغوی�‪۲�۲�۴‬‬ ‫َ‬
‫‪ 2‬حصیح ب خ�اری کتاب الوضوئ َ ب� ُب َم ْن َم ْض َم َض َو ْاست ْنشق ِم ْن غ ْرفةٍ َو ِ‬
‫الو ُضوء م َن َّ‬
‫الت ْو ِر �‪۱�۹�۹‬‬ ‫‪ 3‬حصیح ب خ�اری کتاب الوضوئ َ ب� ُب ُ ِ ِ‬
‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫ال �‪۵�۳�۸‬‬ ‫‪ 4‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ َ ب� ُب ِصفةِ ال ُوض ِ‬
‫وء َو َك ِ ِ‬
 ‫�������‬
‫َ‬ ‫َو ْج� ِه َو ِ ْل َي ِت ِه َع َل َص ْدر ِه‪َ ،‬ف َر َٔا ْي ُت ُه َي ْف ِص ُل َب ْ ي نَ� ْ َ‬
‫ال ْض َم َض ِة َو ِال ْس ِت ْنش ِاق‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و مرا�رہےےھتا�و�رپانی‬
‫لدسے‪�،‬و�ہا�نےکد�ا�د�اسےر�و�ایترکتےںیہمںییبناکر�مﷺیکدخمتںیماحضرہو�اجبہکٓا�پ ضو ف‬
‫لطہحاپےنو�ا �‬
‫�ٓا�پ ےک رہچ�ے ا�و�ر�ڈ�ا�ڑھی ےس ےنیس رپگر�رہاتاھمںی ےنٓا�پ ﷺ وک� کیداھکہٓا�پیلکرکنے ا�و�رنا�ک ںیم اپنی ےنیل ںیم رف�قرکتے‬
‫‪1‬‬
‫تےھ�(عیینیلکےکےئلدحیلع�ہا�و�رنا�کےکےئلدحیلع�ہاپنیےتیلےھت�)�۔‬
‫ٔ ن‬
‫لبا� ‪ :‬ضعيف‬
‫حمك اال ي‬
‫شخیالابنیےناسےفیعضاہکہے�۔‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ َٔ‬
‫الليث ْب نُ� ا ِب ي� ُسل ْي ٍ� َض ِعيف‬
‫�اما�مابو�د�ا�و�د‪a‬ف مراتےںیہ �ا�سر�و�ایتںیمثیلنبابیمیلسفیعضےہ�‪�،‬اما�مون�و�یا�و�رحافظابنرجحنےیھبفیعضاہکےہ�‪،‬‬
‫�اما�مون�د�یا�و�ر�اما�مابنمیقےتہکںیہہکرسو�لالہلﷺکا�وضوکاطریہقولچسےٓا�دھاپانیہنمںیما�و�ر�ٓا� ھدانا�کںیمڈ�الانہے�۔‬
‫‪�x‬ا�سےکدعب�رسو�لالہلﷺتنیاب�رمہنابم�ر�ک ھدوتے�۔‬
‫ثُ َّ َٔ ْ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ً‬
‫� ُه ثال ث�‬‫� ادخل يده فغسل و ج‬
‫رھاپانہاتھتشطںیم‬
‫عرم�وبننسحےندبع�الہلنبزید‪ t‬سےرسو�لالہلﷺکےوضوکےاب�ر�ےںیموپچاھتو�انوہ�ںےنایب�نایک۔۔۔پ �‬
‫‪2‬‬
‫�ڈ�الا�ا�و�رتنیرمتہبہنم ھدویا�۔‬
‫رھرسو�لالہلﷺڈ�ا�ڑھیاکخال�لرفماتے�۔‬ ‫‪x‬پ �‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َٔ َ َ َ ُ ْ َ َٔ تُ ّ ُ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ َّ َ ْ ن َ َ َ َ َٔ ْ ُ َ َّ َ ْ نَ َ َ َ َّ َٔ ف خَ َّ َ‬
‫�لل ِ ْل َي َت ُه‪ ،‬ف ِقيل ُل‪ ،:‬ا ْو قال‪ :‬فقل ُت ُل‪ ،:‬ا خَ� ِلل ِ ْل َي َتك؟‪،‬‬ ‫س توضا‬ ‫عن حسان ب ِ� ِبال ٍل‪ ،‬قال‪ :‬رايت عار ب� ي� ِ ٍ‬
‫َّ ُ ّ ُ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫َ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ي خَ� ِلل ِ ْل َي َت ُه‬ ‫قال‪َ :‬و َما َي ْ� َن ُع ِ ن ي�؟ َولق ْد َرا ْي ُت َر ُسول الهلِ صل‬
‫حاس�ن نب الب�ل ےس رم�و�ی ےہ ںیم ےنعام�ربن ایسر ‪t‬کو�د�ا�ڑھیاکخال�لرکتے وہئے دکیاھتوعر�ضایک�ٓا�پ د�ا�ڑھیاکخال�لرکتے‬
‫ولچرک�اسےد�ا�ڑھیےکےچین‬
‫ہںی�؟�انوہ�ںےنرفمایاوک�نیسزیچریم�ےےیلامنعےہہکبجںیمےنرسو�لالہلﷺوک�(�ا�سےکدعبپانیاک�ایک یل‬
‫�د�اخلرفماکر) �اپینڈ�ا�ڑھیاکالخ�لرکتےوہئےدکیاھےہ�۔‬
‫‪3‬‬

‫َ َٔ َ َ تَ‬ ‫َّ َ َ َ َ َٔ َٔ َ َ َ ًّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َّ‬ ‫َع ْن َٔا َنس َي ْع ن� ْ نَ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل كن ِإذا ت َو َّضا‪ ،‬اخذ كفا ِم ْن َم ٍاء فا ْدخ ُل ْ� َت َح َن ِك ِه‬ ‫ا� َما ِل ٍك‪،‬ان َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ٍ ِي ب‬
‫ْ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ َٔ َ َ ن َ ّ َ َّ َ َ َّ‬ ‫فَ خَ َّ َ‬
‫�لل ِب ِه ِليته وقال‪:‬هكذا امر ِ ي� ر ِب ي� عز وجل‬
‫وھڑ�یےکےچینےلاجتےا�و�رد�ا�ڑھیاکخال�ل‬ ‫�انسنباملک‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺجبو کضورتےوت�ایکولچپانیرکیل�ا�سوکت �‬

‫للب� ق��‪۲�۳�۴‬‬
‫الک�ی ی‬ ‫ال ْض َم َضةِ َو ِال ْس ِت ْن َش ِاق�‪ �۳�۹‬ن ن‬
‫‪،۱‬الس� ب‬ ‫الطھارۃ� ٌب ِ ف ي� ْال َف ْر ِق َب ْ ي نَ� ْ َ‬
‫َب‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫س� ابوداودکتاب‬
‫َ ُ َ ْ َّ ْٔ ُ ّ‬
‫الرا ِس ِك ِه �‪۱�۸�۶�،۱�۹�۲� ،۱�۸�۵‬‬ ‫‪ 2‬حصیح ب خ�اری کتاب الوضوئ ب�ب مس ِح‬
‫ّ‬ ‫ف تَ‬
‫‪ 3‬جامع ت�مذی ابواب الطھارۃ َ ب� ُب َما َج َاء ِ ي� خْ� ِل ِيل ِالل ْح َيةِ �‪۲�۹�،۳�۰‬‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫کرتے�ا�و�رف مراتےےھجمالہلزع�وجلےنایاسہیمکحدیاہے‬
‫رھرسو�لالہلﷺتنیرمتہباپان�د�ایا�ںا�و�ربایا�ںہاتھینہککت ھدوتے۔‬ ‫‪x‬پ �‬
‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َّ ُ ْ َ َ ْ َ َٔ ْ َٔ َّ‬
‫ح َران َم ْول ُع ث� َمان اخ َب َ� ُه ان ُه َ‪،‬و َي َد ْي ِه ِإل ا ِمل ْرفق ْ ي ِن� ثالث ِم َر ٍار‬ ‫ان‬
‫‪2‬‬
‫حرم�ا�ن‪t‬ہکےتںیہپرھہکوین�ںکتنیتاب�ر�د� نوو�ںاہتھ ھدوئے�۔‬
‫ثُ َّ َ َ َ َ َ ُ ْ ُ ْ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ََ‬ ‫َ ْ ُ ْ َ َ ْ ن َٔ َ َ ثُ َّ َ َ َ ْ‬
‫ات‪ � ،‬غسل يده اليسى ِمثل ذ ِلك‬ ‫‪ �،‬غ َسل َيد ُه ال ُي ْم نَ� ِإل ِال ْرف ِق ثلث َم َّر ٍ‬ ‫عن حران ب ِ� ا ب�ن‬
‫‪3‬‬
‫رھاپےند�ائںیاہتھوکتنیاب�رہکینکت ھدویا�‪،‬پرھبائںیاہتھوکہکینکتنیتاب�ر ھدویا�۔‬ ‫حرم�ا�ن‪ t‬ہکےتںیہپ �‬
‫رھرسو�لالہلﷺ�اپےنرسماب�ر�کاک�ایکرمتہبحسمرفماتے�۔‬ ‫‪x‬پ �‬
‫َ ََ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْٔ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َٔ ْ َ‬ ‫ْٔ‬ ‫الل ْ ن� َز ْي ٍد ثُ َّ‬
‫َ َ َ ْ َّ‬
‫‪َ �،‬م َس َح َرا َس ُه ِب َي َد ْي ِه‪ ،‬فاق َبل ِب ِ� َما َوا ْد َ ب َ�‪َ ،‬ب َدا ِب ُ�ق َّد ِم َرا ِس ِه َح تَّ� ذ َه َب ِب ِ� َما ِإل قف ُاه‪ ،‬ث َّ�‬ ‫قال ِلعب ِد ِ ب ِ‬
‫َٔ‬ ‫َ َّ ُ َ َ َ َ َّ‬
‫املك ِن ال ِذي َب َدا ِم ْنه‬ ‫ردها ِإل‬
‫الئے‪،‬پرھیپےھچ‬‫رھاپےند� نوو�ںاہتوھ�ںےساپےنرساکمحسایک�‪�،‬ا�سوط�رپر�اپےناہتھ(ہپےل�)�ٓاگے �‬ ‫عدب�الہلنبزید‪ t‬سےرم� �ویےہ ۔۔۔پ �‬
‫‪4‬‬
‫لےےئگ�(محس)سرےکابدت�ائیےصحےسرش�و�عایک�‪،‬پرھد� نوو�ںاہتھدگ�یکتےلاجکر�وہںیو�اپسالئےاہج�ںےس(محس)شر�و�عایکتاھ�۔‬
‫ْٔ‬ ‫ُ‬
‫ث َّ� َم َس َح ِب َ�ا ِس ِه‬
‫‪5‬‬
‫رھاپےنرساکمحسایک�۔‬ ‫پ �‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬
‫ْ نَ َ ْ ث َّ ْ َ َ َ ُ ف َ َ َ َ َ ُ َ َ َ ْ َ َ َ َّ ً َ ً‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫اح َدة‬
‫الل ب� ز ي ٍد‪ � ،‬ادخل يده �سح راسه‪ ،‬فاقبل ِب ِ�ما واد ب� مرة و ِ‬ ‫َع ْبد ِ‬
‫َ‬
‫‪6‬‬
‫ےئگ‪�،‬ایکاب�ر�۔‬
‫رھاپانہاتھتشطںیمڈ�الا�ا�و�رسراکمحسایک�(ہپےلٓاگےالئےرھپےھچیپےل �‬
‫عدب�الہلنبزید‪ t‬سےرم�و�یےہ ۔۔۔پ �‬
‫رھرسو�لالہلﷺکانو�ںاکمحسرفماتے�۔‬ ‫‪x‬پ �‬
‫ُٔ ُ َ َ‬ ‫ْٔ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ َّ َّ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َم َس َح ِب َ�ا ِس ِه َواذن ْي ِه‪ ،‬ظ ِاه ِر ِ َها َو َ ب� ِط ِن ِ� َما‬ ‫اس‪ :‬ان الن ِب ي� صل‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬

‫ّ‬ ‫تَ‬
‫‪1‬۔س� ابوداود کتاب الطھارۃ َ ب� ُب خْ� ِل ِيل ِالل ْح َيةِ �‪۱�۴�۵‬‬ ‫نن‬
‫َ ُ ُ ُ ُ َ ًَ َ ًَ‬
‫وء ثال ث� ثال ث� �‪۱�۵�۹‬‬ ‫‪ 2‬حصیح ب خ�اری کتاب الوضوئ ب�ب الوض‬
‫َّ ّ َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫ـ� َصــى‬
‫ـوء النـ ِب ِي‬ ‫ـ� ابوداودکتــاب الطھــارۃ َ ب� ُب ِصفــةِ ُوضـ ِ‬ ‫ـال �‪،۵�۳�۸‬سـ ن ن‬ ‫ـوء َو َكـ ِ ِ‬ ‫‪ 3‬حصیــح مســم کتــاب الطھــارۃ َ ب� ُب ِصفــةِ ال ُوضـ ِ‬
‫ـه َع َل ْيـ ِـه َو َسـ َّ َ‬
‫ـم�‪۱�۰�۶‬‬ ‫الـ ُ‬
‫َّ ّ َّ‬ ‫ف ُ‬ ‫ْٔ ُ ّ‬
‫ـ� صــى‬‫ـوء النـ ِب ِي‬ ‫‪ 4‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الوضــوئ َ ب� ُب َم ْسـ ِـح الـ َّـرا ِس ِكـ ِـه �‪،۱�۸�۵�،۱�۹�۲‬حصیــح مســم کتــاب الطھــارۃ َ ب� ٌب ِ ي� ُوضـ ِ‬
‫َّ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ ّ َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫الــه َع َل ْيـ ِـه َو َس َّ َل�‪،۵�۵�۵‬سـ ن ن‬
‫ـه َعل ْيـ ِـه َو َس َل�‪،۱�۱�۸‬مســندامحد�‪۱�۶�۴�۳�۱‬‬
‫ـ� َصــى الـ‬
‫ـوء النـ ِب ِي‬‫ـ� ابوداودکتــاب الطھــارۃ َ ب� ُب ِصفــةِ ُوضـ ِ‬
‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫ال�‪۵�۳�۸‬‬ ‫وء َو َك ِ ِ‬ ‫‪ 5‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ َ ب� ُب ِصفةِ ال ُوض ِ‬
‫ّ َ َ َ‬
‫الر ْجل ْ ي ِن� ِإل الك ْع َب ْ ي ِن� �‪۱�۸�۶‬‬ ‫َ ُ َْ‬ ‫خ‬
‫‪ 6‬حصیح ب�اری کتاب الوضوئ ب�ب غس ِل ِ‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪w‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرسکا�ا�و�رکانو�ںےکا�وپرکاا�و�راند�رکاحسمایک�۔‬
‫َ َّ ْٔ‬ ‫َّ َ َ ْ ُٔ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ن ُ َٔ َّ‬
‫الرا ِس‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل قال‪:‬الذ نَ� ِن ِمن‬ ‫ا� َع َر ‪,‬ان َر ُسول الهلِ صل‬
‫ع ِن ب ِ‬
‫‪2‬‬
‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےرفمایاکانو�ںاکعتقلرسےسےہ�۔‬
‫رضو�ر�تںیہن�‪،‬کانو�ںےکحسمےکےئلےئن‬
‫�اسےابنوج�ز�یوغری�ہےنحیحصاہکہے�‪�،‬ا�ساکطمبلہیےہہکاکنو�ںےکحسمےکےئلےئناپنییک �‬
‫پانیےنیلو�الیر�و�ایتوکحافظابنرجح‪a‬نےاش�ذکاہہے�۔‬
‫حافظابنمیق‪ a‬ف مراتےںیہہکدگ�یےکےچینگر�د�نےک�الگحسمےکاب�ر�ےںیمًاعطقکوئیحیحصدحیثںیہنےہ�۔‬
‫گر�د�نےکحسمیکر�و�ایتےکقلعتماما�مون�د�ی‪ a‬ہکےتںیہہیدحیثابلاتاف�قفیعضےہ�۔‬
‫‪�x‬رسو�لالہلﷺکانو�ںاکمحسا�سرط�حرفماتے�۔‬
‫َ َ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ن َ َّ َٔ َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َم َس َح اذن ْي ِه َد ِاخل ُه َما ِب� َّلس َّب َاب َت ْ ي ِن�‪َ ،‬وخالف ِإ بْ َ� َام ْي ِه ِإل ظ ِاه ِر‬ ‫اس‪،‬ان َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ ُ َ َ‬
‫اذن ْي ِه‪ ،‬ف َ� َس َح ظ ِاه َر َها َو َ ب� ِط نَ ُ� َما‬
‫وگوھ�ںےسا�نےکاظہرکامحس‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪ w‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےناگنتشاہش�د�توککانو�ںےکاند�رکای�ا�و� �انر ٹ‬
‫‪3‬‬
‫کای�‪،‬غر�ضحسمایککانو�ںےکا�وپر�ا�و�ر�اند�ر�۔‬
‫رھرسو�لالہلﷺہپےلاپان�د�ایا�ںا�و� پررھبایا�ںاپ�ٔو�ںونخٹ�ںکتنیتاب�ر� ھدوتے�۔‬ ‫‪x‬پ �‬
‫َ َ‬ ‫َٔ َّ ُ ْ َ َ ْ َ َٔ ْ َٔ َّ ُ َ َ َ َ َ َ‬
‫ح َران َم ْول ُع ث� َمان اخ َب َ� ُه ان ُه‪ ،‬ث َّ� غ َسل ِر ْجل ْي ِه ثالث ِم َر ٍار ِإل الك ْع َب ْ ي ن�‬ ‫ان‬
‫‪4‬‬
‫سدیناثعام�ن‪ t‬کےوملٰیحرم�ا�نےسرم�و�یےہ۔۔ �۔ا�و�رتنیرمتہبد�اہانپائو�ں ھدویا�‪،‬پرھتنیرمتہبابیا�ںاپئو�ں ھدویا�۔‬
‫َ ْ َ َّ َ ُ َ َ َ َ َ‬
‫الل ْب نَ� ز ْي ٍد‪ ،‬ث َّ� غ َسل ِر ْجل ْي ِه ِإل الك ْع َب ْ ي ِن�‬
‫عبد ِ‬
‫‪5‬‬
‫عدب�الہلنبزید‪ t‬سےرم�و�یےہ۔۔۔پرھخٹون�ںکتاپےند� نوو�ںاپئو�ں ھدوئے�۔‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫ث َّ َ َ ُ ْ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َْ‬ ‫َٔ َّ ُ ْ َ َ َ ْ َ ُ ثْ َ َ ثُ َّ َ َ َ ْ‬
‫سى ِمثل ذ ِلك‬ ‫ات‪ � ،‬غسل الي‬ ‫‪ �،‬غ َسل ِر ْج ُل ال ُي ْم نَ� ِإل الك ْع َب ْ ي ِن� ثلث َم َّر ٍ‬ ‫ان حران‪ ،‬مول ع�مان‬
‫ئ‬
‫رھاسیرط�حابئںیاپ�و�ں‬ ‫رھاپےند�ائںیاپ�ٔو�ںوکونخٹ�ںکتنیتاب�ر� ھدویاپ �‬ ‫سدیناثعام�ن‪ t‬کےوملٰیحرم�ا�نےسرم�و�یےہ ۔۔۔پ �‬
‫َ‬ ‫َ ُ َّ‬ ‫ـ� َظ ِاهر ِ َهــا َو َ ب� ِط ِن� َمــا �‪ ،۳�۶‬سـ ن ن‬ ‫اال ُذ َنـ ْ ي ن‬
‫ُٔ‬ ‫ت َٔ ْ َ ُ َّ‬
‫ـاب الط َهـ َـار ِة َو ُســن ِن َ� َ با� ُب َمــا‬ ‫ا� ماجــہ ِكتـ‬ ‫ـ� ب ن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اب الط َهـ َـار ِة َ ب� ُب َم ْسـ ِـح‬ ‫مذ�بــو‬ ‫‪1‬جامــع � ی‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُٔ‬ ‫ْ‬
‫ـاء ِ ف ي� َم ْســح الذنـ ْ ي ن‬ ‫َجـ َ‬
‫ـ��‪۴�۳�۹‬‬‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َّ ْٔ‬ ‫ْ ُٔ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َّ‬
‫الرا ِس �‪۴�۴�۳‬‬ ‫اب الط َه َار ِة َو ُسن ِن َ� َ با� ُب الذ نَ� ِن ِمن‬ ‫ا� ماجہ ِكت‬ ‫‪،۲‬س� ب ن‬ ‫الدارقط��‪،۳�۲�۱‬مسندامحد ‪ �۲�۲�۸��۲‬ن ن‬ ‫ن‬ ‫‪ 2‬نن‬
‫س�‬
‫َ ُ ُْ ُ َ َ ً‬ ‫ـ��‪، ۴�۳�۹‬سـ ن ن‬‫ال ُذ َنـ ْ ي ن‬‫َ ُ َ َ َ ف َ ْ ْ ُٔ‬ ‫‪ 3‬سـ ن ن‬
‫ـوء ثــا ث�‬
‫ـ� ابوداودکتــاب الطھــارۃ ب�ب الوضـ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ـنتھا�ب مــا جــاء ِ ي� مسـ ِـح‬ ‫ا� ماجــہ کتــاب الطھــارۃ وسـ ب‬ ‫ـ� ب ن‬
‫ََ ً‬
‫�‪۱�۳�۵‬‬ ‫ثــا ث�‬
‫َ ُ ُ ُ ُ َ ًَ َ ًَ‬
‫وء ثال ث� ثال ث� �‪۱�۵�۹‬‬ ‫‪ 4‬حصیح ب خ�اری کتاب الوضوئ ب�ب الوض‬
‫ّ َ َ َ‬
‫الر ْجل ْ ي ِن� ِإل الك ْع َب ْ ي ِن� �‪۱�۸�۶‬‬ ‫َ ُ َْ‬ ‫خ‬
‫‪ 5‬حصیح ب�اری کتاب الوضوئ ب�ب غس ِل ِ‬
 ‫�������‬
‫‪1‬‬
‫کو� ھدویا�۔‬
‫رھرسو�لالہلاپ�ٔو�ں ھدونےےکدعبپا�ٔو�ںیکاگنویل�ںںیمیلگنھچ�(چوھٹی گنایل�)سےالخ�لرفماتےےھت�۔‬
‫‪x‬پ �‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َّ َٔ َ ْ ُ ُ َٔ َ َ ْ َ ْ خ ْ َ‬ ‫َ ْ ُ ْ َ ْ ْ َ َّ َ َ َ َٔ ْ ُ َ ُ َ‬
‫ع ِن الستو ِر ِد ب ِ ن� شد ٍاد‪ ،‬قال‪ :‬رايت رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل ِإذا توضا يدلك اص ِابع ِرجلي ِه ِب ِ�ن ِ‬
‫ص ِه‬
‫سموت�ربندش�ا�د‪t‬سےرم�و�یےہمںیےنرسو�لالہلﷺکو�دکیاھجبوضورکتےےھتوت�اپےناپ�ٔو�ںیکاگنویل�ںوکایلگنھچسےلمےت‬
‫‪2‬‬
‫تےھ�۔‬
‫‪�x‬رسو�لالہلﷺنےا�نولگو�ںرپ�وعدیف مرائیوجالپر�و�ائیایجدلبا�ز�یںیماپ�ٔو�ںحیحصرط�حںیہن ھدوتے۔‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِم ْن َم َّك َة إ َل ْ َ‬
‫ال ِد َين ِة َح تَّ� ِإذا ك َّنا ِب َ� ٍاء‬ ‫َع ْن َع ْب ِد الهلِ ْ ن� َ ْعرو‪َ ،‬ق َال‪َ :‬ر َج ْع َنا َم َع َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫ِ‬
‫ِ‬ ‫بِ ٍ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ا� ْم َتل ُ‬
‫وح ْل َي َ� َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫لطر يق َت َع َّج َل َق ْو ٌم ِع ْن َد ال َع ْص‪ ،‬ف َت َو َّض ُئوا َو ْه ِ ج َعال فان تَ َ� ْي َنا ِإل يْ� ْم َوا ْعق بُ ُ‬
‫ال ُاء‬
‫سا َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِب� ِ ِ‬
‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺکےاستھہکمرکممہےسدمیہنہبیطیکرط�فولٹے�‪،‬جبمہر�اسہتںیمومجو�د�ایکاپنی‬
‫پرہپےچنوت گلوو�ںےنرصعکیامن�زکےوقتدلج�ی ضووکای�ا�و�ر�و�ہدلجبا�زتےھ�‪،‬ہمبجےچنہپوت�ا�نیکایڑیا�ںکمچرہیںیھت�‪�،‬ا�نوکپانیوھچ�اتک‬
‫‪3‬‬
‫نہاھت ��‪،‬رسو�لالہلﷺنےا�رشا� فد مرایا�ایڑیو�ںےکےئلٓا�گےسرخ�ابیا�و�رذع�ا�بےہاچیھرط�حوضوکایکر�و�۔‬
‫َٔ ْ َ َٔ‬ ‫اص َف َد َخ َل َع ْب ُد َّ‬ ‫َ َ َ َ ْ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ ُ ُ فّ َ ْ ُ ْ ُ َٔ َ َّ‬
‫ح ِن ْب نُ� ا ِب ي� َبك ٍر ف َت َو َّضا ِع ْن َد َها‬‫الر ْ َ‬
‫عا ِئشة زو ِج الن ِب ِيّ� صل الهل علي ِه وس َل يوم تو ِ ي َ� سعد ب ن� ا ِب ي� وق ٍ‬
‫ول‪َ :‬و ْي ٌل ل ْ َٔل ْع َقاب م َن َّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ ْ َ َّ ْ َ َٔ ْ ْ ُ ُ َ َ ّ‬
‫الن ِار‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫وء ف ِإ ِ ن ي� َ ِس ْع ُت َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل يق‬ ‫فقالت‪ :‬ي� عبد الرح ِن اس ِب ِغ الوض‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬سےرم�و�یےہسجد�ندعسبنابو�وقا�صوف�توہئےا�سد�نا�نےکاپ�س(�ا�نےکاھبئی�)عدب�الرمحنٰنبابی‬
‫برک‪ٓ� t‬ائےا�و�ر�ا�نےکاہ�ں ضووکایتوا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬نےرفمایا�ا�ےدبع�الرمحنٰوضوپو�ر�ا�ا�و�رکملموط�رپرکر�وکوینہکںیمےن‬
‫‪4‬‬
‫�رسو�لالہلﷺسےانس� �‪ٓ،‬ا�پﷺف مراتےےھت(خکش�)�ایڑیو�ںےکےئلٓا�گےسویل�(عیینذع�ا�ب�)ہے�۔‬
‫َّ‬ ‫ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬
‫َّ‬ ‫اب َٔ‪،‬ا َّن َر ُج ًل َت َو َّض َٔا َف تَ َ� َك َم ْو ِض َع ُظ ُف ٍر َع َل َق َد ِم ِه ‪َ ،‬ف َٔا ْب َ َ‬
‫ص ُه َّ‬
‫الن ِب يُّ� َصل‬
‫َٔ ْ َ َ ن ُ َ ُ ْ خَ َّ‬
‫اخ ب� ِ ي� ع ُر ْب ن� الط ِ‬
‫ُ َّ‬ ‫َ َ َ ْ ْ َ َٔ ْ ْ ُ ُ َ َ َ‬
‫وءك‪ ،‬ف َر َج َع‪ ،‬ث َّ� َصل‬ ‫فقال‪:‬ار ِجع فاح ِسن وض‬
‫سدیناعرم‪t‬بناطخ�بےسرم�و�یےہ�ایکٓا�دمیےن ضووکای�ا�و�ر�ا�سےکاپ�ٔو�ںرپ�ایکانخنےکرب�ابرجہگکشخر�ہیئگ�‪،‬نیباکر�مﷺنے‬
‫‪5‬‬
‫�ا�سوک�دکیاھتو�ا�رشا� فد مرایاکہو�اپساج�ٔوپساپان ضوو�اچیھرط�حرک�وپسو�ہول�ٹایگ�(�ا�و�ر�د�وبا�ر�ہوضوکرکے�)پرھنام�زپڑھی�۔‬
‫‪�x‬رسو�لالہلﷺ�وضوکملمرفماکرلکہماہش�د�تڑپھےتےھت�۔‬
‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫ال �‪۵�۳�۸‬‬ ‫وء َو َك ِ ِ‬ ‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ َ ب� ُب ِصفةِ ال ُوض ِ‬
‫َٔ‬ ‫َ ف تَ‬ ‫ّ َ‬ ‫َ ُ َْ‬
‫الطھارۃ� ٌب ِ ي� خْ� ِل ِيل اال َص ِاب ِع�‪۳�۸‬‬
‫ب‬ ‫الر ْجل ْ ي ِن� �‪،۱�۴�۸‬جامع ت�مذی کتاب‬ ‫نن‬
‫‪ 2‬س� ابوداود کتاب الطھاۃ ب�ب غس ِل ِ‬
‫ك ِ ِال َما �‪۵�۷�۰‬‬ ‫الر ْج َل ْ ي ن� ِب َ َ‬ ‫‪3‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ َ ب� ُب ُو ُج َ ْ‬
‫وب غس ِل ّ ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ّ ْ َْ ن َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ُ ُ‬
‫الرجل ي ِ� ِبك ِ ِالما �‪۵�۶�۶‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫وب غس ِل ِ‬ ‫‪ 4‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ ب�ب وج ِ‬
‫َ ّ َّ‬ ‫َٔ‬
‫اب �جَ ِ ِيع ا ْج َز ِاء َم ِل الط َه َار ِة �‪۵�۷�۶‬‬ ‫ْ َ‬
‫وب اس ِتيع ِ‬
‫َ ُ ُ ُ‬
‫‪ 5‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ ب�ب وج ِ‬
 ‫�������‬
‫َ َ َ ْ ُ ْ ْ َٔ َ َ َ َ َّ ُٔ َ ُ ْ ُ َٔ ْ َ ُ ْ ُ ْ َ ُ َ ثُ َّ َ ُ ُ َٔ شْ َ ُ َٔ ْ َ َ َ َّ ُ َٔ َّ‬ ‫ْ َ‬
‫الهل َوان‬ ‫َع ْن ُعق َبة ْب ِ ن� َع ِام ٍر‪ .‬قال‪ :‬ما ِمنك ِمن اح ٍد يتوضا فيب ِلغ او فيس ِبغ الوضوء � يقول‪ :‬ا�د ان ل ِإل ِإل‬
‫َٔ َ‬ ‫َ َ ُ ُ ُ َّ ُ َ ْ َ ُ َٔ ْ َ ُ ْ َ َّ ُ ُ ُ‬ ‫ُ ً ُ‬
‫ال َّن ِة ثال� َما ِن َية َي ْدخل ِم ْن ا ِيّ َ�ا ش َاء‬
‫َم َّمدا َع ْبد الهلِ ورسول ِإل ف ِتحت ل ابواب ج‬
‫قعہب نب اعمر ‪ t‬سےرم�و�ی ےہ ۔۔۔ سدیناعرم ‪ t‬نےاہککہ رسو�ل الہل ﷺنے ا�رشا� فد مرایاکہ وجشصخ و کضور�ے ا�و�رکامل‬
‫ش‬ ‫ش‬
‫�و کضور�ےرھپکےہ’’ �ا�ھ�د�ا�نالا�الہٰالالہلو�ا�ھ�د�ا�ندمحمعدب�ہو�رسولہ�۔‘‘ تو�ا�سےکےئلتنجےکٓاٹوھ�ںد�ر�و�ا�ز�ےلھکاجتےںیہا�ن‬
‫‪1‬‬
‫وہائے�۔‬
‫مںیےسسجد�ر�و�ا�ز�ےےساچہےد�اخل ج‬
‫�ایکر�و�ایتےہہکوضوکےدعبمہنٓاسام�نیکرط�فرککےہملکاہش�د�تڑپھے�۔‬
‫ْ ُ َ ن ّ َ َ ْ َ َ ْ َ َٔ ْ َ َ ْ ُ ُ َ ثُ َّ َ َ َ َ َ َ ُ َ َّ َ َ َ َ َٔ شْ َ َٔ ْ َ َ َّ‬ ‫ْ َ‬
‫� ُد ان ل ِإ َل ِإل‬ ‫اله ِ ي�‪،‬قال‪ِ :‬عند قوِ ِل‪:‬فاحسن الوضوء‪ � ،‬رفع بصه ِإل السم ِاء‪،‬فقال‪ :‬ا‬ ‫ج‬ ‫َع ْن ُعق َبة ْب ِ ن� َع ِام ٍر‬
‫ِ‬
‫ول ُ�‪،‬ف ِت َح ْت َ ُل ثَ َ�ا ِن َي ُة َٔا ْب َواب ْ ج َ‬
‫ال َّن ِة َي ْد ُخ ُل ِم ْن َٔا يّ� َّن َشاءَ‬ ‫� ُد َٔا َّن ُ َم َّم ًدا َع ْب ُد ُه َو َر ُس ُ ُ‬
‫َ‬ ‫ُ َ ْ َ ُ َ شَ َ َ ُ َ َٔ شْ‬
‫� يك ل‪ .‬وا‬
‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫الهل وحده ل ِ‬
‫اھد�ے�ا�و�رکےہ’’ مںیوگ�اہیدیاتہو�ںہکالہل‬ ‫قعہبنباعمرینہجےسر�و�ایتےہ ۔۔۔�اچیھرط�حو کضور�ےرھپ�اپینٓانھکٓاسام�نیکرط�فاٹ �‬
‫کےوس�اکوئیوبعم�دہنںیو�ہایکالہےا�ساککوئیاسجیھںیہنا�و�رمںیوگ�اہیدیاتہو�ںہکدمحم�ا�سےکدنب�ےا�و�ر�رسو�لںیہ�۔‘‘ تو�ا�سےکےئل‬
‫‪2‬‬
‫وہائے‬
‫جتنےکٓاٹوھ�ںد�ر�و�ا�ز�ےلھکاجتےںیہا�نںیمےسسجد�ر�و�ا�ز�ےےساچہےد�اخل ج‬
‫�ا�سر�و�ایتںیمابوقعلیاکچاچ�ذ�ا�دباھئیوہجم�لےہ�‪�،‬ا�سےئلہیر�و�ایتفیعضےہ�ا�سےئلوضوکےدعب�دعاپڑھےتوہئےٓاسام�نیکرط�ف‬
‫نرظ�اٹاھنایا�اگنیلاٹاھناحصحیںیہنےہ�۔‬
‫ومز�و�ںرپمحسرفمایلےتےھت�۔‬ ‫‪x‬بضعرمتہبایاسبیھ توہاکہرسو�لالہلﷺپا�ٔو�ں ھدونےےکاجبئےاپےن �‬
‫َٔ ُ َّ‬ ‫َّ ف َ َ َٔ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫املغ َ�ة‪َ ،‬ع ْن َٔابيه َق َال‪ُ :‬ك ْن ُت َم َع َّ‬ ‫َع ْن ُع ْر َو َة ْب ن� ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِ ي� َسف ٍر‪ ،‬فا ْه َو ْي ُت ِل نْ ز ِ� َع خف ْي ِه‪،‬‬ ‫الن ِب يّ� َصل‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َف َق َال َ‪:‬د ْ ُع َما‪ ،‬فإ ن� ادخل ت ُ� َما ط ِاه َرت ْ ي ن� َ‬
‫َ‬
‫‪َ �،‬س َح عل يْ ِ� َما‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫ِ‬ ‫ِِي‬
‫غمری�ہ‪ t‬بنہبعشےسرم�و�یےہمںیایکرفسمںییبناکر�مﷺکےاستھاھتتومںیےناچہا�(کہو کضورتے قوت� �)ٓا�پﷺکے‬
‫مو�ز�ےاتا�ر�ڈ�الو�ں�‪ٓ� ،‬ا�پےنرفمایاکہاہنںیرہےند�وچونہکبجںیمےناہنںیانہپتاھتومری�ےاپ�ٔو�ںاپ�کےھت(عیینںیموضوسے‬
‫‪3‬‬
‫تاھ) پسٓا�پےنا�نرپمحسایک�۔‬
‫مو�ز�و�ںرپمحسرکنےیکر�و�ایتمکا�زکمرتسصاحبہرک�ا�م ‪ y‬سےرم�و�یےہا�و�ریہایخ�لًاعطقغطلےہہکوس�ر�ہ �الامئد�ۃیکٓایتےسہیوسنم�خ‬
‫زغو�ہوبت�کےکومقہعرپبای�نیکےہا�و�رسو�ر�تالامئد�ہا�سےسلبقان�ز�لوہچیکیھت۔‬
‫ہوچاکہےویکنہکریغم�ہنبہبعشےنہیر�و�ایت �‬
‫ومز�و�ںرپمحسرکنےیکدم�تمیقمےکےئلایکد�نر�ا�تا�و� مراسفرکےےئلنیتد�نر�ا�ترقم�رف مرائی�۔‬
‫‪�x‬رسو�لالہلﷺنے �‬
‫ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫الذ ْكر ْ ُ َ‬ ‫َ ُ ّ‬
‫وء �‪،۵�۵�۳�،۵�۵�۴‬مسندامحد�‪۱�۷��۳ ۹�۳‬‬ ‫ال ْست َح ِّب ع ِق َب ال ُوض ِ‬ ‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ ب�ب ِ ِ‬
‫َ ُ َ َ ُ ُ َّ ُ َ َ َٔ‬
‫الر ُجل ِإذا ت َو َّضا �‪۱�۷�۰‬‬ ‫الطھارۃ�ب ما يقول‬‫ب‬ ‫س� ابوداود کتاب‬ ‫‪ 2‬نن‬
‫َ‬ ‫‪ 3‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الوضــوئ َ ب� ُب إ َذا َٔا ْد َخـ َـل ر ْج َل ْيـ ِـه َو ُ َهــا َط ِاهـ َـر تَ� ِن �‪،۲�۰�۶‬حصیــح مســم کتــاب الطھــارۃ َ ب� ُب ْ َ‬
‫ال ْسـ ِـح َعــى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ـ� الــداریم �‪ ،۷��۴ ۰‬مســندامحد�‪۱�۸�۱�۹�۶‬‬ ‫ـ� �‪،۶�۳�۲‬سـ ن ن‬ ‫ْ خُ‬
‫ال َّفـ ْ ي ن‬
‫ِ‬
 ‫�������‬
‫َ ْ َ َّ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ شُ َ ْ ْ ن َ ن ئ َ َ َٔ َ ْ ُ َ َ َ َٔ ْ َٔ ُ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ خُ َّ َ َ َ‬
‫الف ْ ي ِن�‪،‬فقال ْت‪َ :‬عل ْيك ِب� ْب ِ ن� ا ِب ي� طا ِل ٍب‪ ،‬ف َس ُل ف ِإن ُه‬ ‫ا�‪ ،‬قال‪ :‬اتيت عا ِئشة اسالا ع ِن الس ِح عل‬ ‫عن � ي ِ� ب ِ� ه ِ ٍ‬
‫َّ َ َ َ َ َٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َٔ ْ َ ُ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ثلثة ا َّ ي� ٍم‬ ‫‪:‬ج َعل َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ‪ ،‬فسالناه‪،‬فقال‬ ‫َ ُ‬
‫كن ي َس ِاف ُر َمع َرس ِ‬
‫َ ًَ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َول َيا ِل يَ ُ� َّن ِل ُل َس ِاف ِر‪َ ،‬و َي ْو ًما َول ْي ةل ِل ُل ِق ي ِ�‬
‫ومز�و�ںاکسمہلئوپھچےنےکےئلےکا�مالومنمنیاعئہش‪r‬کےاپ�سٓایا �انوہ�ںےنرفمایاکہمتاب طوالب‬ ‫مرشیحنباہنی‪ t‬سےرم�و�یےہیں �‬
‫کےےٹیب�(عییندیسنایلع‪)t‬سےوپچوھ�و�ہرسو�لالہلﷺےکاستھرفسکایکرتےےھت�‪ ،‬ہمےندیسنایلع‪ t‬سےا�ساکسو�ا�لایکوت�ٓا�پ‬
‫‪1‬‬
‫نےرفمایاکہرسو�لالہلﷺنےاسمفرکےےئلنیتد�نا�و�رتنیر�اتںیا�و�رقممیےکےئلایکد�نا�و�ر�ر�ا�تدم�ترقم�ررفمائی�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َ َٔ‬ ‫َ ُ َ َٔ ْ َ َ‬ ‫َّ ْٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ْ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َ ي� ُم ُر نَ� ِإذا ك َّنا َسف ًرا ان ال ن نْ زِ� َع ِخفاف َنا ثالثة ا َّ ي� ٍم‬ ‫َع ْن َصف َوان ْب ِ ن� َع َّس ٍال‪ ،‬قال‪:‬كن َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ‬
‫َول َيا ِل ي ِ� َّن‬
‫ومز�ےہناتا�رنےیکنیتد�ننیتر�ا�تکت‬ ‫صوف�ا�ننباسع�ل‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےمہوکجبمہرفسمںیوہ�ںاپےن �‬
‫‪2‬‬
‫�رختص �دی�۔‬
‫‪�x‬اسیرط�حرسو�لالہلﷺپڑگ�یرپبیھحسمرفمالایکرتےےھت�۔‬
‫ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ ْ ن ُٔ َ َّ َ َ ْ َٔ َ َ َ َٔ ْ ُ َّ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َي ْ� َس ُح َعل ِ َع َام ِت ِه َوخف ْي ِه‬ ‫ع ِرو ب ِ� امية‪ ،‬عن ا ِب ِيه‪ ،‬قال‪ :‬رايت الن ِب ي� صل‬
‫‪3‬‬
‫عرم�وبنامہی‪ t‬سےرم�و�یےہںیمےنیبناکر�مﷺکو�اپےنامعمےا�و�رمو�ز�و�ںرپمحسرکتے کیداھ�۔‬
‫ال َّف ْ ي ن� َو ْ ِ خ‬
‫ال َم ِار‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َع َل ْ خُ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫عن ِبل ٍل‪:‬مسح رس‬
‫ِ‬
‫‪4‬‬
‫ومز�و�ںا�و� عراممہرپمحسرفمایا�۔‬ ‫بال�ل‪ t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺنے �‬
‫‪�x‬رسو�لالہلﷺکاوضوکےاعاضکاتنینیتاب�ر� ھدوناعموم�لاھت�‪،‬مرگامتیکٓاسانیےکےئلیھبکیھبکٓا�پﷺنےا�ناعاضکوایک‬
‫َ َ َٔ َ َ َٔ‬ ‫َ َ َ َ َٔ َ َ َ َ َٔ‬
‫�ایکاب�ر�ا�و�ر�د�و�د�وبا�ربیھ ھدویاہے ف َ� ْن ز َاد َعل َهذا ا ْو نق َص فق ْد ا َس َاء َوظ َل ‪ -‬ا ْو ظ َل َوا َس َاء‬
‫‪5‬‬
‫�اگرکوئیصخشنیترمتہبےسزیا�د�ہ ھدوئےاگ�و�ہدحسےاجت� کو�زر�ےاگ�۔‬
‫‪�x‬رسو�لالہلﷺنےایکوضوسےیئکامن�زیںا�د�اف مر ئاںی�۔‬

‫ال َّف ْ ي ن� �‪،۶�۳�۹‬مسندامحد�‪ �۱�۱�۹‬ن ن‬ ‫ال ْسح َع َل ْ خُ‬ ‫يت ِ ف ي� ْ َ‬ ‫َّ‬

‫‪،۱‬س� الداریم�‪۷��۴ ۱‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ َ ب� ُب الت ْو ِق ِ‬
‫ف‬
‫ـت ِ ي�‬ ‫َّ‬
‫ـا� کتــاب الطھــارۃ َ ب� ُب الت ْو ِقيـ ِ‬ ‫ـ� نسـ ئ‬ ‫امل ِقـ يـم �‪،۹�۶‬سـ ن ن‬
‫َ ُ‬ ‫ال ْســح َعـ َـى الخُ َّفـ ْ ي ن ْ ُ َ‬ ‫‪ 2‬جامــع ت�مــذی ابــواب الطھــارۃ َ ب� ُب ْ َ‬
‫ـ� ِللسـ ِـاف ِر و ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ َ ْ َ َ ْ خُ َّ ْ ن ْ‬
‫ـ� ِل ُل َسـ ِـاف ِر�‪۱�۲�۸‬‬‫السـ ِـح عــى الفـ ي ِ‬
‫ْ‬ ‫َ ُ َ ْ َ َ لخُ َّ‬
‫‪ 3‬حصیح ب خ�اری کتاب الوضوئ ب�ب املس ِح عل ا ف ي ِ� �‪۲�۰�۵‬‬
‫ن‬
‫ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫‪ 4‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ َ ب� ُب ْ َ‬
‫اص َيةِ َوال ِع َم َامةِ �‪،۶�۳�۷‬مسندامحد ‪۲�۳�۸�۸��۴‬‬ ‫ال ْس ِح َعل الن ِ‬
‫ف‬ ‫َ ُ َ َ َ ف َْ‬
‫ـاء ِ ي� الق ْصـ ِـد ِ ي�‬ ‫ـارۃ�ب مــا جـ‬ ‫ا� ماجــہ کتــاب الطھـ ب‬ ‫ـوء َثـ َـا ثً� َثـ َـا ثً� �‪،۱�۳�۵‬سـ ن ن‬
‫ـ� ب ن‬ ‫ْ ُ‬
‫ـ� ابوداودکتــاب الطھــارۃ َ ب� ُب ال ُوضـ ِ‬ ‫‪ 5‬سـ ن ن‬
‫ـوء �‪۱�۴�۰‬‬ ‫ْ َ ف ْ ُ‬ ‫ـ� نسـ ئ‬ ‫الت َعـ ِّـدي ِفيـ ِـه �‪،۴�۲�۲‬سـ ن ن‬ ‫ْال ُو ُضــوء َو َك َراه َيــةِ َّ‬
‫ـا� کتــاب الطھــارۃ ِالع ِتــد ُاء ِ ي� ال ُوضـ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
 ‫�������‬
‫ُ‬ ‫َْْ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ َ َ ْ ن ُ َ ْ َ َ َ ْ َٔ َٔ َّ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ َّ َ‬
‫اح ٍد‪َ ،‬و َم َس َح‬ ‫ات َي ْو َم الفت ِح ِب ُوض ٍ‬
‫وء َو ِ‬ ‫الصل َو ِ‬ ‫عن سل ي�مان ب ِ� ب� يدة‪ ،‬عن ا ِب ِيه‪ ،‬ان الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪:‬صل‬
‫َ َ ُ َّ ْ َ َ َ َ ُ ُ َ ُ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ ً َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ ُ ُ َ َ َ ْ ً َ َ ْ ُ ُ َ َ ُُ‬
‫عل خفي ِه‪ ،‬فقال ل عر‪ :‬لقد صنعت اليوم شيئا ل تكن تصنعه‪ ،‬قال‪:‬عدا صنعته ي� عر‬
‫برید�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺنےحتفہکمےکد�نایکوضوکےاستھیئکامن�زیںا�د�اف مرائںیا�و�رمو�ز�و�ںرپمحسایک س�‪،‬دیناعرم‪t‬‬
‫نےٓا�پﷺسےرع�ضایکبالشہبٓا�پﷺنےٓا�جو�ہلمعرفمایاہےوج�ا�سےسلبقںیہنرفمایاتاھ� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےرفمایا�ا�ےرمع‪!t‬مںی‬
‫‪1‬‬
‫وہائےہکایکوضوسےیئکا�وقا�تیکامن�زیںڑپھیاجکسیتںیہ)�۔‬
‫نےاج�نوبجھرک�ایاسایکےہ(تاکہامتوکیہہلئسمولعم�م ج‬

‫غبری� ضوونام� قزوب�لںیہنوہتی‬

‫ےہ‪،‬طاہ�ر�تےکریغبخو�ا�ہو�ہاہط�ر�تابلام�ءہویابالرت�ا�ب‬
‫‪x‬نام�ز�دیناسال�ماکنبای�د�یرفیہضےہ�‪،‬نام�زکوقائمرکنےےکےئل طاہ�ر�ترش�ط �‬
‫نام� قزوب�لںیہنوہتی�‪،‬خو�ا�ہو�ہرف�ضامن�زہوایلفن� س‪،‬دج�ۃالت�و�توہیاسدج�ہرکشیانام�زجان�ز�ہوغری�ہ�۔‬
‫َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ َ َ ً َ ْ ُُ‬ ‫َٔ‬ ‫َع ْن َٔا� ْ َ‬
‫ال ِل ِيح‪َ ،‬ع ْن ا ِب ِيه‪ ،‬ع ِن الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل قال‪:‬ل يقبل الهل صلة ِبغ ي ِ� ط ٍور‬ ‫ِب ي‬
‫ِ‬
‫لم یل�‬
‫‪2‬‬
‫�ابو�ا حاپےنو�الدسےر�و�ایترکتےںیہںیمےنرسو�لالہلﷺکویہرفماتےوہئےانسکہامن�زغبریطاہ�ر�تےکوبق�لںیہنوہتی�۔‬
‫يض َف َق َال‪َٔ :‬ا َل َت ْد ُعو َ‬
‫الهل ِ يل َ ي�‬ ‫َع ْن ُم ْص َع ِب ْب ن� َس ْع ٍد‪َ ،‬ق َال‪َ :‬د َخ َل َع ْب ُد الهلِ ْب نُ� ُ َع َر َع َل ْب ن‬
‫ا� َع ِامر َي ُع ُود ُه َو ُه َو َمر ٌ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ َ ُ ْ َ ُ َ َ ٌ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ َ ٌ ْ ُ ُ‬ ‫ْ نَ ُ َ َ َ َ نّ َ ْ ُ َ ُ َ‬
‫ول‪،‬‬ ‫با� عر؟قال‪ِ :‬إ ِ ي� ِسعت رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل يقول‪:‬ل تقبل صلة ِبغ ي ِ� ط ٍور ول صدقة ِمن غل ٍ‬
‫صة‬‫َو ُك ْن َت َع َل ْال َب ْ َ‬
‫ےہدب�الہل نب رمع ‪� t‬ابن اعمرکے اپ�س ایع�د�توک�ٓائے( کوینہک ابن اعمر ‪t‬یبام�رتےھ�)�ابن‬
‫صمبع نب دیعس ‪ t‬سےرم�و�ی ع‬
‫عامر‪t‬نےاہک�ا�ےابنرمع‪!t‬تمریم�ےےئلدعاہنںیرکتے�؟�انوہ�ںےناہکمںیےنرسو�لالہلﷺسےانسہےٓا�پﷺنے‬
‫ف مرایاکہالہلاعتلٰیغبریطاہ�ر�تےکامن�زکوقوب�لںیہنرکتا�ا�و�ر�ا�سام�لتمینغںیمےسدیےئےئگدصقےوکبیھوبق�لںیہنرکتاجوقتمیسےسےلہپ‬
‫‪3‬‬
‫�ا�ڑ�الایجائےا�و�رتموتبرص�ہےکاحکمر�ہےکچوہ�۔‬

‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ َ ُ ّ‬

‫الر ُجـ ِـل ُي َصـ ِـل‬
‫ـ� ابوداودکتــاب الطھــارۃ َ ب� ُب َّ‬
‫احـ ٍـد �‪،۶�۴�۲‬سـ ن ن‬
‫ـوء َو ِ‬
‫ات ِك ِهــا ِب ُوضـ ٍ‬ ‫‪ 1‬حصیــح مســم کتــاب الطھــارۃ َ ب� ُب َجـ َـو ِاز الصلــو ِ‬
‫ُ‬ ‫َّ َ‬
‫ـوء َو ِ‬
‫احـ ٍـد ‪،۱�۷��۲‬مســندامحد�‪۲�۲�۹�۶�۶‬‬ ‫ات ِب ُوضـ ٍ‬
‫الصلـ َـو ِ‬
‫َّ َ َ َّ َ‬ ‫َ ُ ُ ُ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ‬
‫لصــا ِة‬ ‫ــوب الطهــار ِة ِل‬ ‫ــوء�‪ ،۵�۹‬حصیــح مســم کتــاب الطھــارۃ ب�ب وج ِ‬ ‫‪2‬ســ� ابــوداود کتــاب الطھــارۃ َ ب� ُب ف ْــر ِض ال ُوض ِ‬ ‫نن‬
‫ُ َ َ ً َ ْ‬ ‫َ ُ َ ََْ ُ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ســ� ئ‬
‫ــر‬
‫ا� ماجــہ کتــاب الطھــارۃ ب�ب ل يقبــل الــه صــاة ِبغ ي ِ‬
‫ــوء�‪ ،۱�۴�۱‬ن ن‬
‫ســ� ب ن‬ ‫نســا� کتــاب الطھــارۃ َ ب� ُب ف ْــر ِض ال ُوض ِ‬ ‫�‪ ،۵�۳�۵‬ن ن‬
‫‪،۴‬ســ� الــداریم�‪۷�۱�۳‬‬ ‫طور�‪،۲�۷�۱‬مسندامحد�‪ �۷�۰�۰‬ن ن‬ ‫ُُ‬
‫ٍ‬
‫َّ َ َ َّ َ‬ ‫َ ُ ُ ُ‬
‫لصل ِة �‪۵�۳�۵‬‬ ‫وب الطهار ِة ِل‬ ‫‪ 3‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ ب�ب وج ِ‬
 ‫�������‬

‫ور�ا�بںیہنوہتا‬
‫کاھنےےنیپےس ضو خ‬
‫وہاتا�۔‬ ‫‪x‬د�و�د�ھےنیپ� گ‪،‬وشتاھکنےایکاھنا�وغری�ہاھکنےےس ضووخمتںیہن ج‬ ‫�‬
‫َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ ش‬ ‫َّ َ ُ َ‬ ‫َٔ‬
‫� َب ل َب ًنا ف َ� ْض َم َض‪َ ،‬وقال ِ‪:‬إن ُل َد َ ًسا‬
‫اس‪،‬ان رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل ِ‬
‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫‪1‬‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪ w‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےد�و�د�ھایپپرھکیلیکا�و�رف مرایا�ا�سںیمانکچئیوہتیےہ�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ َ َ َ َ َ ثُ َّ َ َّ َ َ ْ َ َ َ َّ ْٔ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ْ َّ ْ ن َ َّ َٔ َّ‬
‫اس ان َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ا ك ك ِتف ش ٍاة‪ � ،‬صل ول يتوضا‬ ‫الل ب ِ� عب ٍ‬
‫عن عب ِد ِ‬
‫‪2‬‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪ w‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےرکب�یاکشانہاھکیارھپنام�زپڑھیا�و�ر� ضووہنںیایک�۔‬
‫ه‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َع َام َخ ْي َب َ�‪َ ،‬ح تَّ� ِإ َذا َك ُنوا ِب� َّ ْ‬
‫لص َب ِاء‪َ ،‬و ِ ي َ‬ ‫الل َص َّل ُ‬‫َّ‬
‫ول ِ‬ ‫َ ُ‬ ‫َٔ ْ َ ُ َٔ َّ ُ َ‬ ‫ُ ْ َ َ ُّ ْ‬
‫س َويد ْب ن� النع َم ِان اخ ب َ�ه انه خ َر َج َمع َرس ِ‬
‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َ َٔ َ َ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َّ‬ ‫ََ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫َٔ ْ نَ َ ْ َ َ َ َ َّ َ ْ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫ص‪ ،‬ث َّ� َد َعا ِب�الز َو ِاد‪ ،‬ف ْل ُي ْٔو َت ِإل ِب� َّلس ِو ِيق‪ ،‬فا َم َر ِب ِه ف ث ِّ� َي‪ ،‬فا ك َر ُسول الهلِ صل‬ ‫اد� خي ب�‪ ،‬فصل الع َ‬
‫ْٔ‬ ‫ُ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ َ َ َٔ َ ْ َ ثُ َّ َ َ َ َ ْ‬
‫املغ ِر ِب ‪ ،‬ف َ� ْض َم َض َو َم ْض َم ْض َنا‪ ،‬ث َّ� َصل َو ْل َي َت َو َّضا‬ ‫وسل وا كنا‪ � ،‬قام ِإل‬
‫ربیخو�الےاس�ل و�ہ رسو�ل الہل ﷺ ےکاستھابہصکی رط�ف وجیخربکےرقیب ایک ہگج ےہ‬
‫سویدبن امعن�ن ‪t‬سےرم�و�ی ےہ حتف �‬
‫رھرسو�ل‬
‫ہپےچن� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےرصعکیامن�زڑپھی پ�‪،‬رھناشہتوگنم�ایاگایتوسو�ائےوتسکےا�و�رکھچںیہنالی گاای�‪،‬پرھ�ٓا�پےنمکحدیاتو�و�ہوگھب�دی گاایپ �‬
‫کریمﷺنےاھکیا�ا�و�رہمےنیھباھکیا�‪،‬پرھمرغ�ب(کیامن�ز�)کےےئلڑھک�ےوہگےئ� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےیلکیکا�و�رہمےن(بیھ�)پرھ�ٓا�پ‬
‫‪3‬‬
‫نےامن�زپڑھیا�و� نرای� ضووہنںیایک‬

‫وو�ٹاجتاہے‬
‫�ا�نزیچ�و�ںےس ضو ٹ‬
‫وہائے�‪،‬سوجائےوت�وضووٹ�ٹاجئےاگ�‪،‬جبکتو�ہاین�وضونہرک�ےا�س‬
‫‪�x‬اگرکوئیصخشدح�ثرک�ے�‪،‬شرماگ�ہوکہاتھاگلئے�‪،‬مذ�یاخ�ر�ج ج‬
‫�وقتکتا�سیکامن� قزوب�لںیہنوہتی�۔‬
‫ٌ‬ ‫َٔ َ َ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َُ‬ ‫َّ َ ُ ْ ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ ُ َ َ‬ ‫َٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪:‬ال تق َبل َصالة َم ْن ا ْح َدث َح تَّ� َي َت َو َّضا قال َر ُجل ِم ْن‬ ‫ا َ ب� ُه َر ْ ي َ�ة‪َ ،‬يقول‪ :‬قال َر ُسول الهلِ َصل‬

‫ـ�؟ �‪،۲�۱�۱‬حصیــح مســم کتــاب َ� ُب ْنســخ ْال ُو ُضــوء ِ َّمــا َم َّســت َّ‬
‫النـ ُـار‬ ‫ـض ِمـ َـن اللـ َ ب ن‬‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الوضــوئ َ ب� ٌب َهـ ْـل ُي َ� ْضمـ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ ش ُْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ف ْ ُ‬
‫الض َمضــةِ ِمــن � ِب‬ ‫َ‬
‫ا� ماجــہ کتــاب الطھــارۃ ب�ب َ‬ ‫ـ� ب ن‬ ‫ن‬
‫ـ� �‪،۱�۹�۶‬سـ ن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ـ� ابوداودکتــاب الطھــارۃ َ ب� ٌب ِ ي� ال ُوضـ ِ‬
‫ـوء ِمــن اللـ ب ن‬
‫ِ‬
‫�‪،۷�۹�۸‬سـ ن ن‬
‫اللــ� �‪،۴�۹�۸‬مســندامحد�‪۱�۹�۰�۵�۱‬‬ ‫َب ن‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ ُ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ ْٔ ْ َ ْ َّ‬ ‫خ‬
‫‪ 2‬حصیح ب�اری کتاب الوضوئ ب�ب من ل يتوضا ِمن ل ِم الش ِاة والس ِو ِيق �‪۲�۰�۷‬‬
‫َّ‬
‫ا� ماجــہ کتــاب الطھــارۃ َ ب� ُب‬ ‫الســويق َو َ ْل َي َت َوضا�‪ �۰�۹‬ن ن‬
‫‪،۲‬ســ� ب ن‬ ‫ْٔ‬ ‫َّ‬ ‫ــن َّ‬ ‫ــض ِم َ‬ ‫ــن َم ْض َم َ‬
‫‪ 3‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الوضــوئ َ ب� ُب َم ْ‬
‫ِ ِ‬
‫ُّ ْ َ ف َ َ‬
‫ا� با� شــیبۃ�‪۵�۲�۷‬‬ ‫ــك �‪،۴�۹�۲‬مصنــف ب ن‬ ‫الرخصــةِ ِ ي� ذ ِل‬
 ‫�������‬
‫ٌ‬ ‫َ َ َ ُ َٔ‬ ‫َ ضْ َ َ ْ َ َ َ ُ َٔ‬
‫احل َدث َ ي� ا َ ب� ُه َر ْ ي َ�ة؟‪ ،‬قال‪ :‬ف َس ٌاء ا ْو �ضُ َ اط‬ ‫ح�موت‪ :‬ما‬
‫�ابوہریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےرفمایاکہوجشصخدح�ثرک�ےا�سیکامن� قزوب�لںیہنوہتیبجکتہکو�ہ(�د�وبا�ر�ہ)�وضونہ‬
‫کرلے� ح‪،‬رضمو�ت ےک ایکصخش ےن وپچاھ�ا�ے ابوہریر�ہ ‪t‬حد�ث وہناکایہے�؟�ٓا�پ ےنرفمای کاہ�(پاخانہ ےک اقم�م ےس ےنلکن و�الی)‬
‫�ٓا�و�ا�ز�و�الیایبےٓا�و�ا�زہو�ا�۔‬ ‫‪1‬‬

‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ َ َ َّ َٔ َ ُ ُ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ َ َ َّ ْٔ‬ ‫ُ ْ َ ُ ْ ُ َ ْ َ َ َٔ نَّ َ َ َ ْ َ ُ ُ‬
‫بسة ِبنت صفوان‪ ،‬ا�ا ِسعت رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل يقول ِ‪:‬إذا مس احدك ذ كره فليتوضا‬
‫وک مراتےوہئےانسبجمتںیمےسوکئیاپےنکذرکو�(غبریکیساحئلےک)‬
‫برس�ہتنبوفص�ا�ن‪ t‬سےرم�و�یےہمںیےنرسو�لالہلﷺ ف‬
‫چوھئےتو�و کضور�ے�۔‬ ‫‪2‬‬

‫َّ‬ ‫َ َ ُ ْ ُ َ ُ ً َ َّ ً َ َٔ َ ْ ُ ْ َ َ ْ نَ َٔ ْ َ َٔ ْ َ ْ َٔ َ َّ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫َٔ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫َع ْن َع ِ ِّيل ْب ِ ن� ا ِب ي� طا ِل ٍب‪ ،‬قال‪ :‬كنت رجل مذاء فامرت ا ِملقداد ب� االسو ِد ان يسال الن ِب ي� صل‬
‫َف َس َٔا َ ُل‪َ ،‬ف َق َال ِ‪:‬ف ِيه ُ‬
‫الو ُض ُ‬
‫وء‬
‫سدیناعیل‪t‬ف مراتےںیہںیمایاسشصخاھتجےسرجیا�نذم�ییکاکشیتیھتوتمںیےن�(�اپےناشگر�د�)مدق�ا�دکوحمکدیاکہو�ہرسو�لالہلﷺ‬
‫لسغو�اجبوہتاہےایہنںی�؟�ٓا�پﷺنے‬
‫سےد�ریافترکیںوت�انوہ�ںےنرسو�لالہلﷺسےد�ریافتایککہذم�یاخ�ر�جوہنےےس‬
‫ف مرایاکہا�سرم�ضںیملسغںیہنےہ�(ہا�ں�)�وضورف�ضےہ�۔‬
‫‪3‬‬

‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬

‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِ َلك ِن ْابن ِت ِه‪،‬فا َم ْر ُت ِالق َد َاد‬
‫َّ‬
‫الن َّ� َصل ُ‬‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ْ َ َ َ ُ ْ ُ َ ُ ً َ َّ ً َ ُ ْ ُ َٔ ْ َ ْ‬
‫عن ع ِ ٍّيل قال‪ :‬كنت رجل مذاء وكنت استح ِي ي� ان اسال ِ يب‬
‫ُٔ‬ ‫ْ َٔ َ َٔ َ َ َ َ ْ ُ َ َ‬
‫ْب نَ� ال ْس َو ِد ف َسا ُل فقال َ‪:‬يغ ِسل ذ ك َر ُه َو َي َت َو َّضا‬
‫ایح�ءرتاتاھکہ‬
‫زبا�د�یےکریم�ےاکن�حںیموہنےیکوجہےس ک‬
‫سدینایلع‪ t‬سےرم�و�یےہجمےھرثک�تےسذم�یٓاتییھتا�و�رمںیٓا�پیکاصح �‬
‫�رسو�لالہلﷺسےا�ساب�ر�ےںیموس�ا�لرک�و�ں�‪،‬تومںیےندقم�ا�دبناسو�د‪ t‬کوحمکدیا�انوہ�ںےنٓا�پﷺسےوپچاھتو�ٓا�پےن‬
‫ف مرایاکہاپانٓالہانتسلوک� ھدولےا�و�ر�و کضور�ے�۔‬
‫‪4‬‬

‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ َّ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َع ْن َع ِ ّيل ْب ِ ن� َٔا ب ي� َطا ِل ٍب َر ِ ض ي َ‬

‫� َّ ُ‬
‫الس ِه ال َع ْي َن ِان‪ ،‬ف َ� ْن نَ� َم‬ ‫الل َع ْن ُه‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِ‪:‬وكء‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْٔ‬ ‫َْ‬
‫فل َي َت َو َّضا‬
‫ربد�ا�ر�رہاتہے‬
‫سدیناعیل ‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�ل الہلﷺنےرفمایاقمدعکا�ڈ�انٹوگیآاکنںیھںیہ�(جبکتٓا�دمیاجگات�رہاتہے خوت �‬

‫ــوب‬ ‫طــور �‪،۱�۳�۵‬حصیــح مســم َ ب� ُب َف ْضــل ْال ُو ُض ِ َ ُ ُ ُ‬ ‫ــا ٌة ِب َغ ْيــر ُ ُ‬

‫َ ٌ َ َُْ ُ َ َ‬
‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الوضــوئ ب�ب ال تقبــل ص‬
‫ــوء ب�ب وج ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫لصـ َـا ِة �‪،۵�۳�۷‬سـ ن ن‬ ‫َّ‬
‫ـوء �‪،۶�۰‬مصنــف عبدالــرزاق �‪،۵�۳�۰‬مسندامحد�‪،۸�۰�۷�۸‬السـ ن ن‬
‫ـ�‬ ‫ابوداودكتــاب الط َهـ َـار ِة َ ب� ُب فـ ْـر ِض ال ُوضـ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ـ�‬ ‫الط َهـ َـار ِة ِل َّ‬
‫للب�ــیق �‪۵�۶�۹‬‬
‫الکــری ی‬ ‫ب‬
‫ْ ُ ُ ُ ْ َ ّ ْ َْ‬
‫‪ 2‬موطاامام مالک کتاب الطھارۃ الوضوء ِمن م ِس الفر ِج �‪۵�۸‬‬
‫َ َٔ َ‬
‫‪ 3‬حصیح ب خ�اری کتاب العمل َ ب� ُب َم ِن ْاس َت ْح َيا فا َم َر غ ْي َ� ُه ِب� ُّلس َٔو ِال �‪۱�۳�۲‬‬
‫للب� ق��‪۲�۵‬‬
‫الصغ� ی‬
‫ی‬ ‫ال ْذي �‪،۶�۹�۵‬مسندامحد�‪ �۰�۶‬ن ن‬
‫‪،۶‬الس�‬ ‫‪ 4‬حصیح مسمل کتاب احلیض َ ب� ُب ْ َ‬
‫ِ‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫وسائےو�ہو کضور�ے�۔‬
‫�ا�و�رقمدع�اپےناتخای�رمںیرھکاتےہ) جوشصخ ج‬
‫رضو�ر�تںیہن�۔‬ ‫وہائےہکاسیکوہ�اخا�ر�جوہئیےہای�و�ہوبحموس�سرک�ےاسےےئنوضوکی �‬ ‫‪x‬کیسصخشوکجبکتہینیقیہن ج‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ ُ ُ َّ ي ُ خَ َّ ُ َ ْ َٔ َّ ُ ي َ ُ شَّ ْ ف‬ ‫تَ َ ْ َ َٔ َّ ُ َ َ َ ُ‬ ‫َ ْ َ‬
‫ال� َء ِ ي�‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل الرجل ال ِذي �يل ِإلي ِه انه ِج�د ي‬ ‫عن ع َّب ِاد ْب ِ ن� ِ� ي ٍ�‪ ،‬عن ِ ّع ِه‪ ،‬انه شك ِإل َرس ِ‬
‫َٔ َ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َٔ ْ َ َ ْ َ ْ‬
‫صف َح تَّ� َي ْس َم َع َص ْو تً� ا ْو ي ِج� َد ِر ي ً�ا‬ ‫الصال ِة؟ فقال‪:‬ال ينف ِتل او ال ين ِ‬
‫عدب�الہلنبزید‪ t‬سےرم�و�یےہانوہ�ںےنرسو�لرکیمﷺسےاکشیتہکایکصخشےہےسجہیایخ�لوہتاہےہکامن�زمںیوکئیزیچ�(عیین‬
‫‪2‬‬
‫ہو� کنایتل�)عمول�موہئیےہ� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےرفمای کاہ�(نام�زسے�)نہرھپ�ےاینہڑم�ےبجکتٓا�و�ا�زنہےنسایبونہاپئے�۔‬
‫بضعر�و�ایتںیمےہےقایکنریسسےوضووٹ�ٹاجتاہے�۔‬
‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ٌ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ق‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ َ ض َ َّ ُ َ نْ َ َٔ َّ َ ُ َ َ َّ َّ‬
‫لل َصل َعل ْي ِه َو َس َل قال‪َ :‬م ْن ا َص َاب ُه ي ْ� ٌء ا ْو ُر َعاف‪ ,‬ا ْو قل ٌس‪ ,‬ا ْو َمذ ٌي‬
‫� الل ع�ا; ان رسول ا ِ‬ ‫وعن عا ِئشة ر ِ ي‬
‫ْٔ‬ ‫ََْ ْ َ ْ َْ‬
‫صف فل َي َت َو َّضا‬‫فلين ِ‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاجسوکقےایکنریس�ٓائےایپٹیےسھچکاھکنامہنوک�ٓائےایمذ�یےلکن‬
‫‪3‬‬
‫تو�و�ہو کضور�ے�۔‬
‫رقا�ر�دیاہے�‪�،‬اگروخ�ن ےنلکن ےس وضوفاسدہوجاتاتوغز�و�ہ ذ�ا�ت‬
‫�اما�م احدم‪�a‬ا�و�ر�دیرگمدحثنی ےن ا�سےلسلسیک امت�م ر�و�ایا�توکستخفیعض �‬
‫�الرقا�عںیمزخیموہنےو�الےاحصبیاپینامن�زرت�کرک�دیےترگم�انوہ�ںےناپینامن�زپو�ر�یا�د�اف مرائی۔‬
‫َٔ َ‬ ‫ّ َ َ َٔ َ َ ٌ‬ ‫ف َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َع ْن َج َ َ َ ْ َ َ ُ‬
‫اب َر ُجل ْام َراة‬ ‫الرق ِاع‪،‬فاص‬ ‫ات ِ‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َي ْع ِ ن ي� ِ ي� غ ْز َو ِة ذ ِ‬ ‫ول الهلِ صل‬‫ا�‪ ،‬قال‪:‬خ َرجنا َمع َرس ِ‬
‫ِب ٍ‬
‫ُ َ َّ فَ خَ َ َ َ ْ َ ُ َٔ ثَ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ ُ شْ نَ فَ َ َ َ َٔ ْ َ َٔ ْ تَ َ َ تَّ ُٔ َ َ َ ً ف َٔ‬
‫اب مم ٍد‪�،‬رج يتبع ا� الن ِب ي� صل الهل علي ِه‬ ‫ِ‬ ‫� ح� اه ِر يق دما ِ ي� اص‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫� ِك ي�‪�،‬لف ان ل ان‬ ‫ِ‬ ‫َر ُج ٍل ِمن ال‬
‫ِ‬
‫ال َهاجر نَ� َو َر ُج ٌل ِمنَ‬‫َ َّ َ ن َ َ َّ َ َّ ُ َ َ َ َّ َ نْ ً َ َ َ َ ْ ُ ٌ َ ْ َ نَ َ ْ َ َ َ ُ ٌ َ ْ‬
‫َوس َل‪،‬ف ز�ل الن ِب يُّ� صل الهل عل ْي ِه َوس َل م زِ�ل‪ ،‬فقال‪ :‬من َرجل يك ُٔو�؟ فانتدب َرجل ِمن ُ ِ ِ ي‬
‫َ ْ َٔ ْ‬ ‫اض َط َج َع ْ ُ‬
‫الش ْعب ْ‬ ‫ْ َٔ ْ َ َ َ َ ُ نَ َ ّ ْ َ َ َ َ َّ َ َ َ َّ ُ َ َ فَ ّ‬
‫ال َه ِاج ِر ُّي‪َ ،‬وق َام الن َص ِار ُّي‬ ‫الرجل ِن ِإل ِ� ِ ِ‬ ‫الشع ِب‪،‬قال‪ :‬فلا خرج‬ ‫النص ِار‪ ،‬فقال‪ :‬كو� ِبف ِم ِ‬
‫ّ‬
‫ُي َص ِل‬
‫یسکیک‬ ‫زغو�ہذ�ا�تالرقا�عںیمرسو�لالہلﷺیکتیعمںیمےلکن�‪،‬کیساملسم�نےنرشمکنیںیمےس‬ ‫جابربندبع�الہل‪ t‬ف مراتےںیہہم �‬
‫بوی�یوکقلترک�دیا�ا�سرشم�کےنمسقاھکئیںیم�اصاح�بدمحممںیوخ�ن کاہبر�رہو�ںاگ�‪،‬چاننہچو�ہیبنرکیمﷺےکدقمو�ںےکاشننا�تیکریپ�و�ی‬
‫الن ْو ِم �‪ �۰�۳‬ش‪�،۲‬ح السنۃ للبغوی�‪۱�۶�۲‬‬ ‫س� ابوداودکتاب الطھارۃ َ� ٌب ف� ْال ُو ُضوء م َن َّ‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫ِ ِ‬ ‫ب ِي‬
‫ـك َحـ تَّـى َي ْسـ َـت ْيق َن �‪،۱�۳�۷‬حصیــح مســم کتــاب احلیــض َ� ُب َّ‬ ‫َ ُ َ ْ َ َ َ َ َّ ُٔ َ َّ ّ‬
‫الد ِليـ ِـل‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫‪2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الوضــوئ ب�ب مــن ال يتوضــا ِمــن الشـ ِ‬
‫َ َ َّ ف‬ ‫ـل ِب َط َه َارِتـ ِـه ِت ْل َك�‪،۸�۰�۴‬سـ ن ن‬ ‫َ َ َٔ َّ َ ْ َ َ َّ َ َّ َ َ َ ثُ َّ َ َّ ف ْ َ َ َ َ ُ َٔ ْ ُ َ ّ‬
‫ـارۃ� ٌب ِإذا شــك ِ ي�‬ ‫ـ� ابوداودکتــاب الطھـ َ ب‬ ‫عــى ان مــن تيقــن الطهــارة‪ � ،‬شــك ِ ي� الــد ِث فــه ان يصـ ِ َي‬
‫ـوء ِإل ِمـ ْـن َحـ َـد ٍث �‪۵�۱�۳‬‬
‫َ ُ َ ُ ُ َ َّ‬
‫ا� ماجــہ کتــاب الطھــارۃ ب�ب ل وضـ‬ ‫الـ َـد ِث �‪،۱�۷�۶‬سـ ن ن‬
‫ـ� ب ن‬ ‫َْ‬
‫َ‬
‫ـاء َعــى‬ ‫ا� ماجــہ کتــاب اقامــۃ الصلـ ٰـوۃ َ� ُب َمــا َجـ َ ف ْ َ‬ ‫ـوء ‪ ،۷��۴‬سـ ن ن‬ ‫‪ 3‬بلــوغ املـرام کتــاب الطھــارۃ َ� ُب َن َواقـ َ ْ ُ‬
‫ـاء ِ ي� ال ِبنـ ِ‬ ‫ب‬ ‫ـ� ب ن‬ ‫ـض ال ُوضـ ِ‬‫ِ ِ‬ ‫ب‬
‫َّ َ‬
‫الصــا ِة�‪۱�۲�۲�۱‬‬
 ‫�������‬

‫کرنےاگل�‪�،‬ا� ھدرنیباکر�مﷺنےایکزنم�لرپپڑ�ائوکایا�و�رف مرایاکو�نامہ�ر�یافحظترک�ےاگ�؟�ا�ساک�مےکےئل�ایکاہمجر�ا�و�ر�ایکاناص�ر�ی‬

‫سمدعتہوئے� �‪ٓ،‬ا�پےنا�نےسرفمایاتمد� نوو�ںگاھٹیےک ھدانےرپکڑھ�ے�رہو�‪،‬جبو�ہد� نوو�ںاھگٹیےکرس�ےرپہپےچن�(تو�انوہ�ںےنےط‬
‫کایکہاب�ر�یاب�ر�یرہپ�ہدیںےگ�)چاننہچاہمجرلٹیایگ�ا�و�ر�اناص�ر�یڑھک�ا کوہرنام�زپڑھےناگل�(�ا�و�رپرہ�ہیھبدیات�رہا)‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫س ٍم َف َو َض َع ُه ِف ِيه َف نَ زَ� َع ُه‪َ ،‬ح تَّ� َر َم ُاه ِب َث َلث ِة َٔا ْ ُ‬
‫� َص ُه َع َر َف َٔا َّن ُه َر ِب َيئ ٌة ِل ْل َق ْو ِم‪َ ،‬ف َر َم ُاه ِب َ ْ‬ ‫َ َٔ تَ َّ ُ ُ َ َ َّ َ َٔ شَ خْ‬
‫س ٍم‪ ،‬ث َّ� َر ك َع‬ ‫وا� الرجل فلا راى‬
‫ُّ َ ْ َٔ ْ َ ّ َ َّ َ َ‬
‫الد ِم‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫ال َه ِاج ِري ما ِب�لنص ِار ِي ِمن‬ ‫س َد‪ ،‬ثُ َّ� ْان َت َب َه َص ِاح ُب ُه َ‪،‬ف َ َّلا َع َر َف َٔا نَّ ُ� ْم َق ْد َن ِذ ُروا ِب ِه َه َر َب َ‪،‬و َ َّلا َر َٔاى ْ ُ‬
‫َو َ جَ‬
‫َٔ ْ َٔ ْ َ‬ ‫َ َ ُٔ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫َ َ ُ ف‬ ‫َٔ َ‬ ‫َٔ َ َٔ ْ‬ ‫َ‬
‫ُس ْب َحان الهلِ ال ان بَ ْ� َت ِ ن ي� اَّول َما َر َم‪،‬قال‪ :‬ك ْن َت ِ ي� ُس َور ٍة اق َر ُٔو َها ف ْل ا ِح َّب ان اقط َ َعا‬
‫�ا�دھرسے�و�ہرشم�کیھبٓاگایجب ا�س ےن ا�ناکسر�اپا�دکیاھتومسھجایگکہ ہی ا�سوق�ماک احمفظ ےہ�‪،‬چاننہچ ا�س ےن ایکریتما�ر�ا�ا�و�ر�ا�س ےک�ا‬
‫رھا�سےنرکو�ع‬
‫ند�رتو�لدیا�ا�س(�اناص� �ری�)نےو�ہریت(�اپےنمسجےس) ناک�لدیا�(�ا�و�رنام�زمںیوغشم�لرہا�)حٰیتکہا�سےننیتریتما�ر�ے�‪،‬پ �‬
‫�ا�و�رسدج�ہایک�ا�دھر�و�ہ(ماہجر�)ساتیھیھباج�گایگ�‪�،‬ا�س(مرش�ک) کوبجوسحم�سوہ�اکہہیول�گ شوہای�روہےئگںیہوتباھ�گالکن�‪،‬ماہجرنے‬
‫وہلاہ�نوہ�رہاہےوت�ا�سےناہکبساح�نالہل�!تمےنےھجمےلہپریتہیرپویک�ںہناگج�دیا�‪�،‬اناص�ر�یےنوج�ا�بدیاںیم‬
‫جباناص�ر�یوک� کیداھکہو�ہ ل‬
‫وھچڑ�د�و�ں�۔‬
‫‪1‬‬
‫�ایکوس�ر�تڑپ�ھرہاتاھمری�اجیہناچہاکہاسےا� ھدو�ر�ی �‬
‫اللي َ ةِل َّال ت� ُط ِع َن ِف ي َ�ا‪َ .‬ف َٔا ْي َق َظ ُ َع َر ِل َص َال ِة ُّ‬
‫الص ْب ِح‪.‬‬ ‫اب ِم َن ْ‬ ‫ْ خَ َّ‬ ‫َٔ َّ ْ ْ َ َ َ َ خْ َ َ َٔ ْ َ َ ُ َٔ َّ ُ َ َ َ َ َ ُ َ‬
‫ِي‬ ‫ان ِالسور ْب ن� م َرمة‪ ،‬اخ ب�ه‪ ،‬انه دخل عل ع َر ْب ِ ن� الط ِ‬
‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ُ َ ُ َ َ ْ َ َ َ َّ ف ْ ْ َ َ تَ َ َ َّ َ َ َ َّ ُ‬
‫الصالة‪ .‬ف َصل َع ُر‪َ ،‬و ُج ْر ُح ُه َيث َع ُب َدما‬ ‫فقال عر‪ :‬نعم‪ .‬وال حظ ِ ي� ِإالسال ِم ِ ِلن �ك‬
‫وکدیناعرم ‪�t‬زخیم وہئے ےھت ںیم ا�ن ےک اپ�سایگ�‪� ،‬امری�الومنمنی رمعفا�ر�و�ق ‪t‬‬ ‫�اسی رط�ح وسم�ربنرخممہ ےسرم�و�ی ےہجس ر�ا�ت س‬
‫رک�ے‪،‬توسدیناعرم‪ t‬نےنام�زپڑھیا�و� �رزخم‬
‫کونام�زفرجےکےئلجاگیاگایسپرفمایاہکاہ�ںا�سصخشاک�اسال�مںیم‪ ‬اچاھحہصںیہنوجنام�زکوتر�ک �‬
‫سےا�ناکوخ�نہہبرہاتاھ�۔‬ ‫‪2‬‬

‫تَ‬ ‫ال َس َّيب َ ْ� ُع ُف‪َ ،‬ف َي ْخ ُر ُج م ْن ُه َّ‬

‫َ ْ َ ْ َّ ْ ْ ن َ ْ َ َ ةَ ْ َٔ ْ َ ّ َٔ َّ ُ َ َ َٔ ْ ُ َ َ َ ْ‬
‫الد ُم‪َ ،‬ح تَّ� خْ� َت ِض َب‬ ‫ِ‬ ‫ل‪ ،‬انه قال‪َ :‬رايت س ِعيد ْب ن� ُ ِ ي‬ ‫عن عب ِد الرح ِن ب ِ� حرمل الس ِ ِي‬
‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ ُ ّ‬ ‫َٔ َ ُ ُ َ َّ َّ َ‬
‫الد ِم ال ِذي ي خْ� ُر ُج ِم َن ان ِف ِه‪ ،‬ث َّ� ُي َص ِ يل‪َ ،‬وال َي َت َو َضا‬ ‫اص ِابعه ِمن‬
‫عدب�الرمحنٰےسرم�و�یےہمںیےندیعسبناملبیسوک� کیداھکہا�نیکریسکنپوھٹیتا�و�رخو�ناتلکنیاہ�ںکتہکا�سوخ�نےسا�نیکاگنایل�ںرگننی‬
‫‪3‬‬
‫ہوجاتںیرگم�و�ہامن�زپڑھےتا�و�ر ضووہنںیرکتےےھت�۔‬
‫‪x‬ہقہہق سے ضووہنںیوٹٹات‪:‬‬
‫�ا�سیکوکئیو�اضحدللیومجو�دہنںیےہا�و�رجسر�و�ایتےساسدتلا�لایکجاتاہےو�ہفیعضےہ�۔‬

‫الد ِم �‪۱�۹�۸‬‬‫س� ابوداودکتاب الطہارۃ َ� ُب ْال ُو ُضوء م َن َّ‬

‫‪ 1‬نن‬
‫ِ ِ‬ ‫ب‬
‫َٔ‬ ‫‪ 2‬موطاامام مالک کتاب الطھارۃ ْال َع َم ُل ف� َم ْن َغ َل َب ُه َّ‬
‫الد ُم ِم ْن ُج ْر ٍح ا ْو ُر َع ٍاف �‪۵�۲‬‬ ‫ِي‬
‫الرع ِاف �‪۵�۰‬‬ ‫َ‬ ‫‪ 3‬موطاامام مالک کتاب الطھارۃ ب�ب ْال َع َمل ِ ي� ُّ‬
‫ف‬ ‫ُ‬
 ‫�������‬
‫ف ْ ََ ف‬ ‫ٌ َ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ َ َ َ ْ نَ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ ُ َ ّ َّ‬
‫اس ِإذ َدخل َر ُجل‪ ،‬ف تَ َ� َّدى ِ ي� ُحف َر ٍة كن ْت ِ ي�‬ ‫عن ا ِب ي� موس قال‪ :‬بي�ما الن ِب يُّ� صل الهل علي ِه وس َل يص ِ يل ِب�لن ِ‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ف َ َ �ضَ َ ٌ َ َ َ َ ٌ َ ْ َ ْ َ ُ ْ ف َّ َ َ َٔ‬ ‫َْ ْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َم ْن‬ ‫الصل ِة‪ ،‬فا َم َر َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ص ِه ر فض ِحك ك ِث ي� ِمن القو ِم وه ِ ي�‬ ‫الس ِج ِد وكن ِ ي� ب ِ‬
‫�ضَ َ َٔ ْ ُ َ ْ ُ ُ َ َ ُ َ َّ َ َ‬
‫الصلة‬ ‫ِ ك ان ي ِعيد الوضوء وي ِعيد‬
‫موسٰیاشرع�ی‪t‬سےرم�و�یےہ�ایکرمتہبرسو�لالہلﷺولگو�ںوکنام�زپڑھا�رہےےھتہکایکٓا�دمیسجیکٓاکنوھ�ںںیمھچکفیلکت‬
‫�ابو �‬
‫تیھدجسممںی د�اخل وہتے وقتڑگھے ںیم گرگای�‪(،‬یہ دیھکرک�)حالت امن�زمںی تہب زیا�د�ہ ول�گ ےنسنہ ےگلوت�رسو�ل الہلﷺ ےنمکح‬
‫�ا�رشا� فد مرایاجونہےسںیہو�ہوضوا�و�رنام�ز�دہر� ئاںی�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ ٌ‬ ‫ا� ف� ْال َكب� َ َ ُ ُ َّ ُ َ ف‬ ‫َّ‬

‫ال ُم َوثقون َو ِ ي� َب ْع ِ�ض ِ ْم ِخلف‬ ‫َر َو ُاه الط َب َ� ِ ن ُّ ي ِ ي ِ ي ِ و ِرج‬
‫�ن ی��خ‬
‫�اما�مربط�ا ےن کلاریبمںیاھکلہکا�سںیمےچسر�ا�و�یںیہا�و�ربضعںیہنیھب�۔‬
‫ق‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬
‫الدقي� قد اختلف فيه‬
‫ي‬ ‫الواسط‬
‫ي‬ ‫جعفر‬ ‫بو‬‫ا‬ ‫و� إسناده حممد ب ن� عبد امللك ب ن� مروان ب ن� احلمك‬ ‫ي‬
‫‪2‬‬
‫�ا�سےکالع�و�ہا�سیکدنسمںیدمحمبندبع�املکلنبرم�و�ا�ننبمکحابوعجرف�و�اسیطدیقیقر�ا�و�یفلتخمہیفےہ�۔‬
‫‪x‬ول�ا�رخٹون�ںےسےچیناکٹلنےےس ضووہنںیوٹٹات‪:‬‬ ‫ش‬
‫الك ْع َب ْ ن� م َن إال َزار َف ف� َّ‬
‫الن ِار‬
‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ َ َ‬
‫� الل عنه‪،‬ع ِن الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل قال‪:‬ما اسفل ِمن‬
‫يِ ِ ِ ِ ِي‬ ‫ِ‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة ر ِ ي‬
‫‪3‬‬
‫�ابوہریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہنیباکر�مﷺےنرفمایاہتدنبکاجوحہصونخٹ�ںےسےچیناکٹلہو�و�ہمنہجںیموہگا�۔‬
‫یگ‪،‬مرگکیسیھبدحم�ثوقفہیےنبتکدحیث‬
‫وتا�ز�ا�رٹلاکنےو�الےشصخوکلا�زمًاملرک�رہے �‬
‫خٹون�ںےسےچینا�ز�ا�رٹلاکنےیکوجزس�ارقم�رہےو�ہ �‬
‫�وفہقےکرت�اجمو�ابو�ا�بںیماسےون�اقضوضومںیامش�رہنںیایک�‪�،‬ا�سنمضںیموج�ر�و�ایتشیپیکاجتیےہو�ہفیعضےہ�۔‬
‫َ ْٔ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ َ َ‬ ‫ً َ‬ ‫ّ‬ ‫ٌ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪:‬اذ َه ْب ف َت َو َّضا‬ ‫َع ْن ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة‪ ،‬قال‪َ :‬ب ْي نَ� َما َر ُجل ُي َص ِ يل ُم ْس ِبل ِإز َار ُه ِإذ قال ُل َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ َ َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ َ ٌ‬ ‫َ َٔ ُ‬ ‫َ ْٔ َ َ‬ ‫ُ َ َ ْ‬ ‫َ َٔ ُ‬ ‫ََ‬
‫فذ َه َب ف َت َو َّضا ث َّ� َج َاء‪ ،‬ث َّ� قال‪:‬اذ َه ْب ف َت َو َّضا فذ َه َب ف َت َو َّضا‪ ،‬ث َّ� َج َاء‪ ،‬فقال ُل َر ُجل‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ َما لك ا َم ْرت ُه‬
‫َ‬ ‫َٔ ْ َ َ َ َّ َٔ ثُ َّ َ َ َّ َ ْ ُ َ َ َ َّ ُ َ َ ُ َ ّ َ ُ َ ُ ْ ٌ َ َ ُ َ َّ َ َ َ َ ْ ُ َ َ‬
‫الهل ت َعال ل َيق َبل َصلة َر ُج ٍل ُم ْس ِب ٍل ِإز َار ُه‬ ‫ان يتوضا� سكت عنه‪ ،‬فقال‪ِ :‬إنه كن يص ِ يل وهو مس ِبل ِإزاره و ِإن‬
‫�ابوہریر�ہ ‪t‬سےرم�و�ی ےہ �ایک دفہع ایکٓا�دمی امن�زپڑ�ھ رہاتاھ�ا�و�ر�و�ہ اپانتہ دنبخٹون�ں ےس ےچین اکٹلئے وہئے اھت�رسو�ل الہلﷺ ےن‬
‫(�دکیاھتو�)�اسےرفمایاجائو�ا�و�ر�وضوکرکےٓائو�‪،‬چاننہچو�ہایگ�ا�و�ر�وضوکرکےٓایا�‪ٓ� ،‬ا�پﷺےناسےد�وبا�ر�ہرفمایاجائو�ا�و�ر�وضوکرکےٓائو�‪،‬چاننہچ‬
‫�و�ہایگ�ا�و�ر�وضوکرکےٓایا�‪،‬تو�ایکٓا�دمی ےناہک�ا�ے الہل ےک رسو�ل ﷺ�!کس وجہ ےسٓا�پ ےن اسے و کضورنےاکحمک دیاپرھ�ٓا�پ ا�س‬
‫سے اخمو�ش وہ�رہے�‪ٓ� ،‬ا�پﷺ ےنرفمایایہصخش اپانتہ دنبٹلاککرنام�زپڑ�ھ رہاتاھ�ا�و�ر�الہلاعتلٰی �ایےس دنب�ےیک امن� قزوب�لںیہنرکتاجو�اپانتہ‬

‫‪1‬مج مع الزوائد�‪۱�۲�۷�۸�،۲�۴�۴�۳‬‬
‫‪ 2‬التعلیق عیل السیل الج رار�‪۶�۴‬؍�‪۱‬‬
‫َّ‬ ‫َ ُ َ َٔ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ ن فَ ُ� َ ف‬
‫‪ 3‬حصیح ب خ�اری کتاب اللباس ب�ب ما اسفل ِمن الكعب ي ِ� و ِ ي� الن ِار�‪،۵�۷�۸�۷‬مسندامحد�‪۹�۹�۳�۴‬‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫بدنٹلاککرنام�زپڑ�ھرہاہو‬
‫ٔ ن‬
‫لبا�‪ :‬ضعيف‬
‫حمك اال ي‬
‫شخیالابنی‪ a‬نےاسےفیعضاہکہے�۔‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َو ِ ف ي� ْإس َن ِاد ِه َٔا ُبو َج ْع َفر َر ُج ٌل ِم ْن َٔا ْهل َ‬
‫ْ‬
‫ال ِد َين ِة ل ُي ْع َرف ْ ُ‬
‫اس ُه‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫‪2‬‬
‫رقا�ر�دیاہے�۔‬
‫‪a‬ا�و�ر�اما�موشکانی‪ a‬نےاسےریغمرع�و�ف �‬
‫�ا�سر�و�ایتیکدنسمںیابوعجرف�ر�ا�و�یوہجم�لےہاسیجکہاما�مذنم�ر�ی �‬

‫�وضوکےوف�ائد‬
‫‪ x‬جتنںیموممناکنو�ر�وہا�ںکتوہگاجاہ�ںکت ضووکا�اثرہپےچناگ�۔‬
‫َ‬ ‫َ ُ َ َ َ ُ ْ َ َٔ‬ ‫َ َ ُ ْ ُ َ ْ َ َٔ ُ َ ْ َ َ َ ُ َ َ َ َ َّ ُٔ َّ َ َ َ َ‬ ‫َٔ‬
‫لصل ِة فكن َي ُ� ُّد َي َد ُه َح تَّ� ت ْبلغ ِإ ْبط ُه‪،‬فقل ُت ُل‪ َ :‬ي� ا َ ب� ُه َر ْ ي َ�ة‬ ‫َع ْن ا ِب ي� َح ِاز ٍم‪ ،‬قال‪ :‬كنت خلف ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬وهو يتوضا ِل‬
‫َّ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ُ ُ َ َ َ َ َ ن َ ُّ َ َٔ ْ تُ ْ َ ُ َ َ ْ َ ْ ُ َٔ َّ ُ ْ َ ُ َ َ َ َ َّ ْٔ ُ َ َ ْ ُ ُ َ َ ْ ُ َ‬
‫يل َصل‬ ‫‪،‬سعت خ ِل يِ‬ ‫ما هذا الوضوء؟ فقال‪ :‬ي� ب ِ ي� فروخ ان� هاهنا؟ لو ع ِلت انك هاهنا ما توضات هذا الوضوء ِ‬
‫ال ْٔو ِمن‪َ ،‬ح ْي ُث َي ْب ُل ُغ ْال َو ُض ُ‬
‫وء‬ ‫ال ْل َي ُة ِم َن ْ ُ‬
‫َّ ُ ُ َ ُ ُ ْ‬ ‫ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َيقول‪:‬ت ْبلغ ِ‬
‫ِ‬
‫�ابوحا�ز�م‪ t‬سےرم�و�یےہمںیابوہریر�ہ‪ t‬کےےھچیپڑھک�اتاھ�ا�و�ر�و�ہامن�زکےےئلو کضور�رہےےھتو�ہاپےناہتھ ھدونےوکبڑھاتےےھت‬
‫یاہ�ںکتہکلغبکت ھدویا�‪،‬مںیےنرع�ضیکا�ےابوہریر�ہ!یہاسیک�وضوہے�؟�ابوہریر�ہ‪ t‬نےرفمایا�ا�ےینبرف�و�خ�!عیینا�ےیمجعمتاہی�ں‬
‫ےھت‪،‬قایمتےکد�ن‬
‫ہو�؟�اگرجمےھولعم�موہتاتماہی�ںوہتومںیا�سرط�حوضونہرکتا�‪،‬مںیےناپےنلیلخﷺسےانس�ٓا�پﷺرفماتے �‬
‫‪3‬‬
‫(جتنںیم�)مومناک�زیو�ر�(نو�ر�)�وہا�ںکتےچنہپاگجاہ�ںکت ضووکا�اثرہپےچناگ‬
‫َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َع ْن ُن َع ْي� ْب ن� َع ْب ِد الهلِ َٔ‪،‬ا َّن ُه َر َٔاى َٔا َ ب� ُه َر ْ ي َ� َة َي َت َو َّض ُٔا َف َغ َس َل َو ْج َ‬
‫� ُه َو َي َد ْي ِه َح تَّ� َك َد َي ْب ُل ُغ ْ َ‬
‫ال ْن ِك َب ْ ي ِن� ث َّ� غ َسل ِر ْجل ْي ِه َح تَّ�‬ ‫ِ ِ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْٔ‬ ‫ُٔ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ث‬ ‫َ‬ ‫َر َف َع إ َل َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َيقول ِ‪:‬إن ا َّم ِ ت ي� َ ي�تون َي ْو َم ال ِق َي َام ِة غ ًّرا َم َّج ِل ي نَ� ِم ْن‬ ‫‪ �،‬قال ِس ْعت َر ُسول الهلِ َصل ُ‬ ‫الساق ْ ي ن� َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َٔ ثَ ْ ُ ُ فَ َ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َٔ ْ ُ َ ُ َّ َ ُ َ ْ َ ْ َ ْ‬
‫وء‪ِ � ،‬ن استطاع ِمنك ان ي ِطيل غرته فليفعل‬ ‫ا ِ� الوض ِ‬
‫رھد�اہانہاتھ‬ ‫عنمینبدبع�الہل جممر سےرم�و�یےہںیمےنابوہریر�ہ‪ t‬کو� کیداھکہو کضورتےوہئےانوہ�ںےنہنم ھدویاتو�ا�سوکپو�ر�ا� ھدویا�‪،‬پ �‬
‫� ھدویایاہ�ںکتہکاب�ز�واکایکہصحیھب ھدویا�‪،‬پرھسراکمحسایک�‪،‬پرھسدیھاپا�ٔو�ں ھدویاتوپڈنلیاکبیھایکہصح ھدویا�‪،‬پرھبایا�ںاپ�ٔو�ں ھدویایاہ�ں‬
‫پرھاہکہںیمےنرسو�لالہلﷺکو�ایاسہیو کضورتےوہئےدکیاھہےا�و ک�راہکہرسو�لالہلﷺنے‬
‫تکہکڈنپلیاکبیھایکہصح ھدویا ک‬
‫ف مرایاقایمتےکد�نوپ�ر�ا�و کضورنےیکوجہےساہمت�ر�یاشیپنای�ںا�و�رہاتھاپ�ٔو�ںدیفس(نو�ر�انی) ہو�ںےگوتجوکوئیمتںیمےساپینکمچ‬

‫َ ُ ْ ْ َ ف َّ َ‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫الصل ِة �‪۶�۳�۸‬‬ ‫س� ابوداودکتاب الصالۃ ب�ب ِإالسب ِال ِ ي�‬
‫‪ 2‬نیل االوطار�‪۱�۳�۴‬؍�‪۲‬‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬
‫وء �‪۵�۸�۶‬‬
‫الل َية ح ْيث ي ْبلغ ال ُوض ُ‬
‫‪ 3‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ ب�ب ت ْبلغ ِ‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫کوبڑھاناچاہےوتبڑھالے�(عییناپےناعاض�ءکو�ٓاگےکت ھدوئے�)�۔‬
‫‪�x‬ر� �و قزایمتاملسمنو�ںےکاہتھاپ�ٔو�ںا�و�رچرہ�ےو کضورنےیکوجہےسکمچرہےوہ�ںےگا�و�ر�اسیوجہےساچہپنےاجئںیےگ�۔‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ال ْق ُب َ� َة‪َ ،‬ف َق َال َّ‬
‫‪:‬الس َل ُم َع َل ْي ُ ْ‬
‫ك َد َار ق ْو ٍم ُم ْٔو ِم ِن ي نَ�‪َ ،‬و ِإ نَّ� ِإن ش َاء‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َٔا تَ� ْ َ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َٔ َّ َ ُ َ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬ان رس‬
‫ْ ُ‬ ‫َ َ َٔ ْ تُ َٔ ْ َ‬ ‫ُ ُ ْ َ ُ َ َ ْ ُ َٔ نَّ َ ْ َ َٔ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ َٔ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ُ َ‬
‫ا� َو ِإخ َوان َنا‬‫الهل ِبك ل ِحقون ‪ ،‬و ِددت ا� قد راينا ِإخواننا‪،‬قالوا‪ :‬اولسنا ِإخوانك؟ ي� رسول الهلِ ؟قال‪:‬ان ْ� اص ِب ي‬
‫َّ َ ْٔ ُ‬
‫ال ِذ ي نَ� ْل َ ي�توا َب ْع ُد‬
‫�ابوہریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺقربسات�نرشتیفالئے فوت مرایاسال�مےہمترپ�‪،‬یہرھگہےاملسمنو�ںاک�ا�و�ر�الہلےناچہاتوہمیھبمت‬
‫سےےنلمو�الےںیہ�‪،‬مری�یٓا� �رز�وےہہکمہاپےناھبئوی�ںوک�دکیںیھ� ص‪،‬احبہرک�ا�م ‪ y‬نےرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!کایہمٓا�پ‬
‫ںیہ�؟رسو�لالہلﷺنےرفمایاکہمتوتمری�ےاصاح�بوہا�و�راھبئیامہ�ر�ےو�ہول�گںیہوج�ابیھدنایںیمںیہنٓائے�‪،‬‬ ‫کےاھبئیںیہن �‬
‫َ َ َ َٔ َٔ َ َٔ َّ ً َ َ ٌ ُ ُ َ ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ َ‬ ‫َ ْٔ‬ ‫ََ ُ َ َ َ ُ‬
‫فقالوا‪ :‬ك ْيف ت ْع ِرف َم ْن ْل َ ي� ِت َب ْع ُد ِم ْن ا َّم ِتك؟ َ ي� َر ُسول الهلِ ‪ ،‬فقال‪:‬ا َرا ْي َت ل ْو ان َر ُجل ُل خ ْيل غ ٌّر َم َّج ةل َب ْ ي نَ�‬
‫َٔ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ َ َ َّ ْٔ ُ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ َُ َ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ ُْ‬ ‫�ظَ‬
‫وء‪َ ،‬وا نَ�‬ ‫ْ َر ْي خ ْي ٍل د ٍه بُ ْ� ٍم ال َي ْع ِرف خ ْي ُل؟قالوا‪َ :‬بل َ ي� َر ُسول الهلِ ‪،‬قال‪ :‬ف ِإ ن ُ� ْم َ ي�تون غ ًّرا َم َّج ِل ي نَ� ِم َن ال ُوض ِ‬
‫َ ُ‬ ‫َٔ َ ُ َ َ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ ْ َ َ ْ َ ْ َٔ َ َ ُ َ َ َّ َ ٌ َ ْ َ ْ ض َ َ ُ َ ُ ْ َ ُ َّ ُّ ُٔ‬
‫الضال ا نَ� ِد ي ِ� ْم ال َه َّل‪ ،‬ف ُيقال‪ِ :‬إ نَّ ُ� ْم ق ْد َب َّدلوا‬ ‫� كا يذاد الب ِع ي�‬ ‫فرطم عل الو ِض‪،‬ال ليذادن ِرجال عن حو ِ ي‬
‫َ ْ َ َ َ َٔ ُ ُ ُ ْ ً ُ ْ ً‬
‫سقا‬ ‫بعدك‪،‬فاقول سقا‬
‫صاحبہرک�ا�م ‪ y‬نےرع�ضایک�ا�ے الہل ےک�رسو�ل ﷺ�!�ٓا�پ اپین امت ےک ا�ن ولگو�ںوکیکےس اچہپنںی ےگنجوک�ٓا�پ ےن کیداھہی‬
‫وھگڑ�و�ں ںیم لم اجئںیوت�و�ہ‬
‫وھگڑ�ے ایس�ہیکشم �‬
‫ہنںی�؟�ٓا�پ ﷺ ےنرفمایاھبالتم دکیوھ�اگر�ایک دیفسیپاشنی �‪،‬فسدیہاتھ اپ�ٔو�ں و�الے �‬
‫وھگڑ�ےںیہناچہپنےاگ�؟ صاحبہرک�ا�م ‪ y‬نےرع�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!یبکشو�ہوتہپاچ�نےلاگ� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےرفمایا‬
‫�اپےن �‬
‫قایمتےکد�نوضوکیوجہےسریم�یامتےکول�گدیفسمہنا�و�رفسدیہاتھاپ�ٔو�ںرھکےتوہ�ںےگا�و�رحو�ضوکثرپرمںیا�ناکپشیہمیخوہ�ں‬
‫ربد�ا�ر�رہوکہضعبول�گریم�ےوح�ضرپسےاٹہئےاجئںیےگےسیجاکٹھبوہاا�ونٹاکنہیااجتاہےںیما�نوکپاک�ر�و�ںاگ�ٓا�و� �‪ٓ،‬ا�و�‪� ،‬ا�سوقتاہک‬
‫گا� خ‪� ،‬‬
‫رگات�رہوگےئےھت�‪،‬تبںیم‬
‫جائےاگکہا�نولگو�ںےناپان�دیندب�لدیاتاھ�ا�و�رکافرہوگےئےھتای�ا�نیکاحلتدب�لیئگیھت�‪،‬بدعتا�و�رظملںیم ف‬
‫‪2‬‬
‫کوہ�ںاگ�د�و�رہوجا�ٔو ج�‪،‬ا�ٔو�د�و�رہوجا�ٔو�۔‬
‫‪x‬خسیتا�و�رکتفیلںیماکملو کضورنےےسانگ�ہٹماجتےںیہا�و�ر�د� جرا�تدنلبہوتےںیہ�۔‬
‫َ‬ ‫ْ خَ َ‬ ‫ك َع َل َما َي ْ� ُحو ُ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق َال َٔ‪:‬ا َل َٔا ُد ُّل ُ ْ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َٔ َّ َ ُ َ‬
‫الط َ يا�‪َ ،‬و َ ي ْ�ف ُع ِب ِه‬ ‫الهل ِب ِه‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬ان رس‬
‫َ ْ ُ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الطا إ َل ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ال َكر ه‪َ ،‬و َك ث َ� ُة خُ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َُ َ‬ ‫َّ‬
‫الصل ِة‬ ‫ال َس ِاج ِد وان ِتظار‬ ‫ِ‬ ‫وء َعل َ ِ ِ‬ ‫ات؟ قالوا َبل َ ي� َر ُسول الهلِ ‪،‬قال ِ‪:‬إ ْس َباغ ال ُوض ِ‬ ‫الد َر َج ِ‬
‫َ ْ َ َّ َ َ َ ُ ُ ّ ُ‬
‫الر َ ب�ط‬
‫بعد الصل ِة ‪ ،‬فذ ِلك ِ‬
‫ف ْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َة ُْ‬ ‫َ ُ ْ ْ‬
‫وء �‪۵�۸�۰‬‬‫ال الغ َّر ِة َوالت ْح ِج ِيل ِ ي� ال ُوض ِ‬ ‫‪1‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ ب�ب استح َب ِ‬
‫اب ِإط ِ‬
‫ف ْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َة ُْ‬ ‫َ ُ ْ ْ‬
‫ال الغ َّر ِة َوالت ْح ِج ِيل ِ ي� ال ُوض ِ‬
‫وء ‪۵�۸��۴‬‬ ‫‪ 2‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ ب�ب استح َب ِ‬
‫اب ِإط ِ‬
 ‫�������‬

‫�ابوہریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنا�رشا� فد مرایاکایمںیمتوک�اییساب�تہنالتبئو�ںسجےسانگ�ہٹماجتےںیہا�و�ر�ا�سےس‬

‫ایکوی�ںںیہنا�ےالہلےک�رسو�لﷺ! �ٓا�پﷺ�ےرفمایاخسیتا�و�رکتفیلںیم‬
‫�د� جرا�تدنلبہوتےںیہ�؟صاحبہرک�ا�م ‪ y‬نےرع�ض ک‬
‫� ضووکاملوط�رپرکرنا�ا�و�ردجسمکیرط�فزیا�د�ہدق�ملچرکجانا�ا�و�رنام�زکےدعبنام�زکا�اتناظ�رکرنا( لبدن�د� جرا�تاک�ز�ریہعںیہ�)پساہمت�ر�ےےئل‬
‫‪1‬‬
‫ییہربا�طےہ‬
‫وہاتاہے�۔‬‫‪�x‬وضوکےاستھانگ�ہلکناجتےںیہا�و�ر�ٓا�دمیانگہو�ںےساپ�کوصا�ف ج‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ َّ َٔ ْ َ ْ ُ ْ ُ ْ ُ َٔ ْ ُ ْٔ ُ َ َ َ َ َ ْج َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ َّ‬ ‫َٔ‬
‫� ُه خ َر َج ِم ْن‬ ‫َع ْن ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة‪،‬ان َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل قال ِ‪:‬إذا توضا العبد الس ِل ‪ -‬ا ِو الو ِمن ‪ -‬فغسل و‬
‫ُ ُّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ال ِاء ‪َٔ -‬ا ْو َم َع ٓا ِخر َق ْطر ْ َ‬
‫َو ْج� ِه ُ ُّك َخ ِط َيئ ٍة َن َظ َر إ َل يْ َ�ا ِب َع ْي َن ْي ِه َم َع ْ َ‬
‫الاء ‪ ،‬ف ِإذا غ َسل َي َد ْي ِه خ َر َج ِم ْن َي َد ْي ِه ك خ ِطيئ ٍة‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ َ َ تْ َ َ َ ُ َ َ ْ َ َٔ ْ َ َ ٓ َ ْ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ ُ ُّ َ َ َ َ تْ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ َْٔ‬
‫كن بطش�ا يداه مع ال ِاء او مع ا ِخ ِر قط ِر ال ِاء‪ ،‬ف ِإذا غسل ِرجلي ِه خرجت ك خ ِطيئ ٍة مش�ا ِرجله مع ال ِاء او‬
‫َ ُّ ُ‬ ‫َ َ ٓ َ ْ ْ َ َ َّ َ خْ َ َ‬
‫وب‬ ‫ال ِاء‪،‬ح ت� ي� ُرج ن ِق ًّيا ِمن الذن ِ‬ ‫مع ا ِخ ِر قط ِر‬
‫�ابوہریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےرفمایاجبدنب�ہاملسم�نایمومن�(�ر�ا�و�یاکشکےہ�)�و کضورتاہےا�و�رمہن ھدوتاےہوت�ا�س‬
‫کےہنمےسو�ہبسانگ�ہ(غصری�ہ) نلکاجتےںیہوج�ا�سےنٓاکنوھ�ںےسےیک�(پانیےکاستھای�ٓاخر�یرطق�ہےکاستھوجمہنےسرکتاہے‬
‫رہیکانگ�ہوجہاتھےسایکتاھ�‪،‬پانیےکاستھای�ٓاخر�یرطق�ہےک‬
‫�‪،‬یہیھبر�ا�و�یاککشےہ)پرھجباہتھ ھدوتاہےوت�ا�سےکاہتوھ�ںںیمےس ا‬
‫ساتھلکناجتاہے�‪ ،‬پرھجباپ�ٔو�ں ھدوتاہےوتہر�ایکانگ�ہسجوک�ا�سےناپ�ٔو�ںےسلچرککایتاھاپنیےکاستھای�ٓاخر�یرطق�ہےکاستھلکن‬
‫جاتاہے یاہ�ںکتہکبسانگہو�ںےساپ�کاص�ف کوہرکناتلہے�۔‬
‫‪2‬‬

‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َٔ تَ َّ ْ ُ ُ َ َ َ َٔ َ َ ُ ُ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ ْ َ َٔ َ َٔ َّ ْ َ‬
‫الهل ت َعال‬ ‫ح َران ْب نَ� ا َ ب�ن‪،‬ان ُع ث� َمان ْب نَ� َعفان‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪:‬من ا� الوضوء كا امره‬
‫َ َّ َ ُ ْ‬
‫ال ْك ُت َو� ُت َك َّف َار ٌ‬
‫ات ِ َلا َب ْي نَ ُ� َّن‬ ‫الصل َوات َ ب‬ ‫ف‬
‫حرم�ا�ن‪ t‬سےرم�و�یےہسدیناامثع�ن‪ t‬نےاہککہرسو�لالہلﷺنےرفمایاجسےنلمکم ضووکاییجاسکہالہلاعتلٰینےاسےمکحدیاہے‬
‫توفر�ضامن�زیںا�سےکا�نامت�مانگہو�ںاکافک�ر�ہنباجئںییگوج�ا�نامن�ز�و�ںےکد�رمای�نوہ�ںےگ�۔‬
‫‪3‬‬

‫ُٔ ٌ‬ ‫َّ ُ ُ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ ْ َ َٔ َّ َ َ َ َ َ َٔ ْ ُ َ َ ّ‬

‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َيقول‪:‬ل َي َت َو َّضا َر ُجل‬ ‫ح َران ان ُه قال‪ :‬ف َّلا ت َو َّضا ُع ث� َمان قال‪ِ :‬إ ِ ن ي� َ ِس ْع ُت َر ُسول الهلِ صل‬ ‫عن‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الصل َة إل غ ِف َر ُل َما َب ْي َن ُه َو َب ْ ي نَ� َّ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َف ُي ْح ِس ُن ُو ُض َ‬
‫وء ُه ث َّ� ُي َص ِل َّ‬
‫الصل ِة ال ِ ت ي� ت ِل ي َ�ا‬ ‫ِ‬ ‫ي‬
‫حرم�ا�ن‪t‬سےرم�و�یےہبجدیسناثعام�ن‪t‬نے ضووکایتو�انوہ�ںےناہکمںیےنرسو�لالہلﷺوکرفماتےوہئےانسوجشصخامن�زکے‬
‫لےئوپ�ر�ا�و کضور�ےرھپفر�ضامن�زکےےئل(سمدجوک�)چےلا�و�رولگو�ںےکاستھابجامعتےسایسمدجمںیامن�زپڑھےوت�الہلاعت �لٰیا�سےکانگ�ہ‬

‫َ ُ َ ْ ْ َ ُْ ُ ََ َْ َ‬
‫الك ِر ِه �‪۵�۸�۷‬‬ ‫وء عل‬ ‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ ب�ب فض ِل ِإسب ِاغ الوض ِ‬
‫ُ‬ ‫ْ خَ َ َ َ َ َ ُْ‬ ‫َ ُ ُُ‬
‫وء �‪۵�۷�۷‬‬ ‫وج الط يا� مع م ِاء الوض ِ‬ ‫‪2‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ ب�ب َخر ِ‬
‫َ ُ ْ ْ ُ ُ َ َّ َ‬
‫الصل ِة َع ِق َب ُه �‪۵�۴�۷‬‬ ‫وء و‬
‫‪ 3‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ ب�ب فض ِل الوض ِ‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫بشخد�ےاگجو�ا�سامن�زکےدعبسےد� سور�یامن�زتکوہ�ںےگ�۔‬
‫‪�x‬رسو�لالہلﷺنےاہط�ر�توکٓا�دھےایام�نےکرب�ابرف مرایا�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُّ ُ ُ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ْ ُ َّ تَ ْ َ ُٔ ْ زَ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ْ َٔ ْ‬ ‫َٔ‬
‫َع ْن ا ِب ي� َما ِل ٍك الش َع ِر ِّي قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪:‬الطهور شطر ِإال ي� ِان ‪،‬والمد ِل ِل �ل ِال ي�ان‬
‫الص َد َق ُة ُ ب ْ� َه ٌان َ‪،‬و َّ‬
‫الص ْب ُ�‬ ‫الص َل ُة ُن ٌور َو َّ‬
‫ال ْرض َ‪،‬و َّ‬ ‫َ ْ َٔ‬ ‫ال ْم ُد ِل َّ ِل تَ ْ� َ َٓل ِن َٔا ْو تَ ْ� َ ُٔل َما َب ْ ي نَ� َّ‬
‫الس َم َاو ِ‬ ‫‪َ ،‬و ُس ْب َح َان الهلِ َو ْ َ‬
‫ات و ِ‬
‫ُ‬ ‫ْ َ َ ْ َ ُ َٔ‬ ‫َ ٌ َ ْ ُ ٓ ُ ُ َّ ٌ َ َ َٔ ْ َ َ ْ َ ُ ُّ َّ‬
‫اس َيغ ُدو ف َب ِاي ٌع نف َس ُه ف ُ� ْع ِت ق َ�ا ا ْو ُم ِوب ق َ�ا‬‫ِضياء‪،‬والق ْران جحة لك او عليك‪،‬ك الن ِ‬
‫�ابومالکاشرع�ی‪ t‬ہکےتںیہ�رسو�لالہلﷺنےرفمایاطاہ�ر�تٓا�دھےایام�نےکرب�ابرےہ�‪�،‬ا�و�ر�احلدملہل تر�ا�ز�وکوبرھ�د�ےاگ�(عیینا�س‬
‫قد�ر�ا�ساکثو�ا�بمیظعےہہکر�و�ززج�ااعام�لوتلےناکتر�ا�ز�و�ا�سےکاجرسےرھبجائےاگ�)�ا�و�ربساح�نالہل �ا�و�ر�احلدملہل �د� نوو�ںٓاسامنو�ںا�و� �رزمنیےک‬
‫بچییکہگجوکبرھ�دیںےگ(�اگرا�ناکثو�ا�بایکمسجیکلکشںیمرف�ضایکجائے�)�ا�و�رنام� نزو�رہے�ا�و�رصدقہدللیےہا�و�رصرب�ر�وشینےہا�و�رقر�ٓا�ن‬
‫تری�ےےئلدللیوہگایاتری�ےالخ�فدللیوہگا�(�اگرقر�ٓا�نرپعلموہگاتو�دللینباجئےاگو�رنہوبا�لنباجئےاگ�)ہر�ایکٓا� مدی�(ھبالہویابر�ا)‬
‫‪2‬‬
‫رھاپےنٓا�پوک�(نکیاک�مرککےالہلےکذع�ا�بےس� �)ٓا�ز� کا�درتاہےای�(بر�ےاک�مرکےک)�اپےنٓا�پوکابت�ہرکتاہے�۔‬
‫صحبوک�اھٹاتہےایپ �‬
‫‪x‬طاہ�ر�تیکاحلتںیموسنےو�الےےکےیلرفشےتاتسافغ ک�ررتےںیہ�۔‬
‫َٔ َّ َ ُ َ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ّ ُ َ ْ َٔ ْ َ َ َ َّ َ ُ ُ َّ ُ َ َّ َ‬
‫الل ف ِإن ُه ل ْي َس َم ْن َع ْب ٍد‬ ‫طروا ه ِذ ِه الجساد طرك‬ ‫الل صل الل علي ِه وسل قال‪ِ :‬‬ ‫اس‪ :‬ان رسول ِ‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫يت ط ِاه ًرا ِإل َ ب� َت َم َع ُه ِ ي� ِش َع ِار ِه َملك ل َي ْنق ِل ُب َس َاعة ِم َن الل ْي ِل ِإل قال‪ :‬الل ُه َّم اغ ِف ْر ِل َع ْب ِدك ; ف ِإن ُه َ ب� َت ط ِاه ًرا‬‫َيب ُ‬
‫ِ‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪ w‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�ا�نومسج�ںوکپا�کرک�و�الہلاعتلٰیمتںیہاپکزیگیاطعف مرائے�‪ ،‬جوبدن�ہیھب‬
‫طاہ�ر�تیکاحلتںیموسئےانیقیً�ایکرفشہتا�سےکاستھر�ا�ترسبکرتاہے�‪،‬جبیھبو�ہصخشر�ا�تےکیسکوقترک�و�ٹدبلاتہےوت�و�ہ‬
‫‪3‬‬
‫فرشہت�(�د کعارتےوہئے�)ہکاتہےا�ےالہل�!�اپےندنب�ےوکماع�فرفماقیًانی�و�ہاحلتاہط�ر�تںیموسیاتاھ�۔‬
‫‪ x‬جبایاسشصخدیب�ا�رہوتاہےبتیھبوہیرفشہتا�سےکےیلالہلاعتلٰیسےرفغم�تبلطرکتاہے�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َ ً َ َ ف َ َ َ ٌ َ َ ْ َ ْ َ ْ ْ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْن ُ َ َ َ َ‬
‫ا� َع َر قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪:‬من ب�ت ط ِاهرا ب�ت ِ ي� ِشع ِار ِه ملك ‪ ،‬فل يستي ِقظ ِإل‪،‬‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َق َال ْ َ‬
‫الله َّم اغ ِف ْر ِل َع ْب ِدك فل ٍن ف ِإن ُه َ ب� َت ط ِاه ًرا‬
‫اللك ُ‬

‫عدب�الہلنبرمع‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاجوشصخاحلتاہط�ر�تںیموسئےوت�ا�سےکرمہ�ا�ہایکرفشہتوہتاہے�‪،‬جب‬
‫‪4‬‬
‫بیھو�ہدیب�ا�رہوتاہےوتفرشہتاتہکہے �ا�ےالہل�!�اپےنالف�ںدنب�ےوکماع�فرفماًانیقی�و�ہاہط�ر�تیکاحلتںیموسیاتاھ�۔‬

‫َ ُ َ ْ ْ ُ ُ َ َّ َ‬
‫الصل ِة َع ِق َب ُه �‪۵�۴�۲‬‬ ‫وء و‬
‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ ب�ب فض ِل الوض ِ‬
‫َ ْ ْ ُ‬
‫‪ 2‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ َ ب� ُب فض ِل ال ُوض ِ‬
‫وء �‪۵�۳�۴‬‬
‫وال�هيب�‪۸�۷�۹‬‬ ‫‪ 3‬تال�غيب ت‬
‫ا� حبان�‪۱�۰�۵�۱‬‬
‫‪ 4‬حصیح ب ن‬
 ‫�������‬
‫يت َع َل ِذ ْكر َط ِاه ًرا َف َي َت َع ُّار ِم َن ْ‬
‫اللي ِل‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ ،‬ق َال َ‪:‬ما م ْن ُم ْسل َيب ُ‬
‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ ن َ َ َ َّ‬
‫ٍ‬ ‫ٍِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫عن مع ِاذ ب ِ� جب ٍل‪،‬ع ِن ِب ِي‬
‫َّ َٔ َ‬ ‫َ َ ْ َٔ ُ َ َ ْ ً َ ُّ ْ ْ ٓ‬
‫الدن َيا َوال ِخ َر ِة ِإل ا ْعط ُاه ِإ َّ ي� ُه‬ ‫فيسال الهل خ ي�ا ِمن‬
‫کررتےوہئےاحلتاہط�ر�تںیموسنےو�الاسمامل�ن �ر�ا�توکبدی�ا�رہونے‬
‫ماع�ذبنلبج‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�ذ ک‬
‫‪1‬‬
‫پر� ندای�و�ٓاخر�تیکوجھبالئیالہلاعتلٰیسےبلطرکتاہےو�ہا�سوکعاطف مراتاہے�۔‬

‫� ضوو�ا�و�ر�ا�سےکا�ذکا�رکیدبعا�ت‬
‫�زبا�نےکاستھوضوکیتین ‪:‬تام�مولگو�ںاک�ا�سرپ�اجام�عےہہکتیناکماق�مد�لےہزبا�نںیہن�‪،‬کیسزیچکےاب�ر�ےںیما�ر�ا�د�ہوکنتیےتہک‬
‫ہںیسجےکےئلزبا�نےکاستھ‬
‫رضو�ر�تےہوجعلموک�و�اضحرکیں�‪،‬مرگکیئول�گایےسیھبںیہوجاتک�بوستن‬
‫رضو�ر�تںیہنا�و�رنہیہایےسالاف�ظےنہکیک �‬
‫نتیےکفلکتیک �‬
‫سےا�سیکوکئیدللیہنوہتےوہئےیھبضحموسوسہیکانبپرغلسرکتےا�و�ر�و کضورتےوہئےےتہکںیہہکںیمالف�ںامن�زکےےئلوضوکی‬
‫یاغلسیکتینرکتاہو�ں�۔‬
‫ُ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ َّ َ ُ ّ‬ ‫ُ‬ ‫َْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ ُ َ َ َٔ َّ َ ُ َ‬
‫ك ْام ِر ٍئ َما ن َوى‪ ،‬ف َ� ْن كن ْت ِ ج ْه َرت ُه ِإل الهلِ‬ ‫ُ َ ْ ََ‬
‫الل صل الهل علي ِه وس َل قال‪:‬االعال ِب� ِلني ِة‪،‬وِل ِ‬
‫ول ِ َ‬ ‫عن عر ان رس‬
‫َ َ ْ َ َ ْ ْ َ ُ ُ ُ ْ َ ُ ُ َ َٔ ْ َ َٔ َ تَ زَ َّ ُ َ فَ ْ َ ُ ُ َ َ َ َ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ فَ ُ‬
‫ول ‪ ،‬ومن كنت ِ جهرته لدنيا ي ِص بي�ا‪ ،‬ا ِو امرا ٍة ي�و ج�ا‪�ِ ،‬جرته ِإل ما هاجر ِإلي ِه‬ ‫ول ِ� ْج َرت ُه ِإل الهلِ َو َر ُس ِ ِ‬‫ورس ِ ِ‬
‫سدیناعرم‪t‬سےرم�و�یےہنیبﷺنےرفمایا�اعام�لاک�د�ا�ر�ومد�ا� ینروت�ںرپہے�‪�،‬ا�و�رہر�ٓا�دمیوک�(ثمًالثو�ا�بوعذ�ا�ب�)�ا�سیکتینےکاطمبق‬
‫ہیےلماگپسسجےنالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لےکےئلرجہ�تیکوت�ا�سیکرجہ�تالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لےکےئلیہوہگی�‪�،‬ا�و�رجسےندنایحاصل‬
‫‪2‬‬
‫کرنےایکیسوع�ر�تےساکن�حرکنےےکےئلرجہ�تیکوت�ا�سیکرجہ�تاسیدصقمکےےئلوہیگ(نہہکالہلو�رسو�لےکےئل�)�۔‬
‫اجئے‪،‬کیسصخشےنیھبہیاب�تںیہنیہکہکوجشصخاکن�حایحوص�ل‬
‫عییناعام�لوہیربتعمہںینجیکد�لںیمتینا�و�رعلمےکاستھدصتیقیک �‬
‫رطزعلم‬
‫�دنایثمًالخرید� فو �روختایاجت�ر�تےکےئلا گپانرھبا�رچوھ�ڑ�ےوت�ا�س �رپزبا�نےستینرکنالا�ز�مےہہکلبایےسصخشیکتینا�سےک �‬
‫سےولعم�موہتیےہ�۔‬
‫عاب�د�ا�تںیماصلرحمتےہینعیوکئیابع�د�تریغبشرعیدللیےکاجئزہنںیہکلبرح�ا�مےہ�۔‬
‫ُ َٔ ْ َ ُ َ َ ْ َ ُ ْ َ ْ ً َ ْ َ َ َ َ َ َ َّ َ ّ َّ ْ َ َّ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ‬
‫الصل ِة قال‪ ،‬الهل ا ك ب� ‪ ،‬ول يقل شيئا قبلها‪ ،‬ول تلفظ ِب� ِلني ِة البتة‪ ،‬ول قال‬ ‫كن صل الهل علي ِه وسل ِإذا قام ِإل‬
‫ْ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ َٔ‬ ‫َٔ ْٔ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َٔ‬ ‫ُٔ ّ َّ َ َ َ َ‬
‫ات ِإ َم ًاما ا ْو َما ُم ًوما‪َ ،‬ول قال ا َد ًاء َول ق َض ًاء َول ف ْر َض ال َوق ِت‪،‬‬
‫ا َص ِ يل ِل ِل َصلة كذا ُم ْستق ِبل ال ِق ْب ةِل ا ْر َب َع َرك َع ٍ‬
‫ْ َ‬ ‫ََ ُ ْ َ ََ ُْ َ َْ َ ً َ ً‬ ‫َ َ‬ ‫َٔ ٌ َ ُّ‬ ‫َ َ َ شْ ُ َ َ ُ ْ‬
‫اح َدة ِم نْ َ�ا ال َب َّتة‪،‬‬
‫يف‪ ،‬ول مسن ٍد ول مرس ٍل لفظة و ِ‬ ‫ص ٍيح َول ض ِع ٍ‬ ‫� ِبد ٍع ْل َي ْنقل َع ْن ُه ا َحد قط ِب ِإ� ْس َن ٍاد َ ِ‬ ‫وه ِذ ِه ع‬

‫الن ْو ِم َع َل َ َ‬
‫ط َار ٍة �‪۵�۰�۴�۲‬‬ ‫الن ْو ِم َ� ٌب ف� َّ‬
‫ب ِي‬
‫‪،۲‬س� ابوداودکتاب َّ‬ ‫‪ 1‬مسندامحد�‪ �۲�۰�۴�۸‬ن ن‬
‫َ‬ ‫َ ٌ َ َ َ َّ َٔ ْ َ َ ّ َّ َ ْ َ َ ُ ّ‬
‫ـل ْامـ ِـر ٍئ َمــا نـ َـوى �‪، ۵�۴‬حصیــح مســم کتــاب‬ ‫احلســبةِ ‪ ،‬وِلـ ِ‬
‫اال�ــان ب�ب مــا جــاء ِإن االعــال ِب� ِلنيــةِ و ِ‬ ‫‪ 2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب ی‬
‫ْ َٔ ْ ُ‬ ‫االمــارۃ َ ب� ُب َقـ ْـوِ ِل َصـ َّـى الـ ُ‬
‫ـه َع َل ْيـ ِـه َو َسـ َّ َ‬
‫ـم ِإ نَّ َ�ــا ال َعــال ِب� ِّلن َّيــةِ �‪ ،۴�۹�۲�۷‬مســند امحــد�‪۱�۶�۸‬‬
 ‫�������‬

‫َ ْ َٔ ْ َٔ‬ ‫صاب ِه‪َ ،‬و َل ْاس َت ْح َس َن ُه َٔا َح ٌد م َن َّ‬

‫الت ِاب ِع ي نَ� َول ال ئِ َّ� ِة ال ْر َب َع ِة‬ ‫َ ْ َ َ َ ْ َٔ َ ْ َٔ ْ َ‬
‫ِ‬ ‫بل ول عن اح ٍد ِمن ا ِ‬
‫�اما�مابنمیق‪ a‬ف مراتےںیہنیباکر�مﷺجبامن�زکےےئلڑھک�ےوہتےوت�الہلاکربف مراتےا�سےسےلہپھچکہنےتہکیتحہکزبا�نےس‬
‫نتییھبہنرکتے�‪،‬نہہیرفماتےہکںیماچ�ر�رکتعامن�زکیتینہبعکیکرط�فر�خرککےاما�مایقمدت�ینبرک�ٓاتاہو�ں�‪،‬نہا�د�ا�ا�و�رقاضکالظف‬
‫ںیہ‪�،‬ا�سےلسلسںیمٓا�پﷺےسھچکیھبرم�و�یںیہنےہہناحا�دیثہحیحصےسہن‬
‫�اتسامع�لرفماتے�‪،‬نہوقتاکنا�مےتیلہیاس�ر�یابتںیدبعت �‬
‫‪1‬‬
‫ےس‪،‬تاعبنیںیمےسیسکےنا�نابتو�ںوکسپدنہنںیایک�ا�و�رنہائہما�ربہعےن�۔‬ ‫عضفیدحیوث�ںےس�‪،‬نہدنسمسےہنرمسلےسہنیسکاحصبی �‬
‫إ�ا‬‫الن َّي َة َم َع ْال ِع ْل ِ ف ي� َغ َاي ِة ْال ُي ْس َل تَ ْ� َت ُاج َإل َو ْس َو َس ٍة َوٓا َصار َؤَا ْغ َل ٍل؛ َ ِو َل َذا َق َال َب ْع ُض ْال ُع َ َل ِاء‪ْ :‬ال َو ْس َو َس ُة نَّ َ‬
‫َٔا َّن ّ‬
‫ِ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ََ َ َ َ ٌ‬
‫التلفظ ِب� ِّلن َّي ِة؟فقال ْت طا ِئفة ِم ْن‬
‫شَّ ْ َٔ ْ َ َ ف ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َّ ُ َ ْ ُ ْ َ َ ُّ َّ َ ُّ ُ‬
‫� ٍل ِب�ل� ِع او خب ٍل ِ ي� العق ِل‪ ،‬وقد تنازع الناس‪ :‬هل يستحب‬ ‫تَ ْ� ُص ُل ِل َع ْب ِد ِم ْن َج ْ‬
‫َ َٔ ْ َ َ‬ ‫َ َٔ ْ َ ُ ْ َ َ ُّ ُ َ َٔ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ ٌ ْ َٔ ْ َ‬ ‫َٔ ْ َ َٔ َ َ َ َ َّ‬
‫حد‪ :‬ل ُي ْس َت َح ُّب‬ ‫اب َما ِل ٍك وا‬ ‫اب ا ِب ي� ح ِنيفة والش ِاف ِ ِيّع واحد‪ :‬يستحب ِل َيكون ابلغ‪،‬وقالت طا ِئفة ِمن اص ِ‬ ‫اص ِ‬
‫نْ ُ ْ َٔ َّ ُ َ َ َّ َ َْ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َّ َل َوا ْ َ‬
‫الن َّ� َص َّل ُ‬ ‫َّ َّ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ ْ َّ ُّ َ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫اح ٍد ِم�م انه تك ِبلف ِظ‬ ‫الت ِاب ِع ي نَ� ْل ُي ْنقل َع ْن َو ِ‬
‫ص َاب ُه َو َّ‬
‫بل التلفظ ِب�ا ِبدعة؛ ف ِإن ِب ي‬
‫ّ َّ َ ف َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ َٔ نَّ َ تَ ْ ُ ُ َ َ ْ ْ ْ ْ �ضَ ُ َ ً َ َّ َ ُّ ُ َ‬
‫ك ِب َ�ا ن ْو ُع َه َو ٍس َو َع َب ٍث‬ ‫الني ِة ل ِ ي� صل ٍة ول طار ٍة ول ِصي ٍام‪ ،‬قالوا‪ِ :‬ل�ا �صل مع ال ِع ِل ِب�ل ِفع ِل ورة فالت‬ ‫ِ‬
‫َُ ٌ‬ ‫َ َ َ َ َ ّ َّ ُ َ ُ ُ ف َ ْ ْ ْ َ َ َ ْ َ ُ َٔ نَّ َ َ ْ َ ْ ف َ ْ َ ُ ُ تَ ْ َ َ َ َ تَ ْ ُ َْ‬
‫اص ِل مال‬ ‫النية تكون ِ ي� قل ِب ِإالنس ِان ويعت ِقد ا�ا ليست ِ ي� قل ِب ِه ف ي ِ� يد� ِصيلها ِب ِلسا ِن ِه و� ِصيل ال ِ‬ ‫وهذ ي� ٍن و ِ‬
‫ْ َْ ْ َ‬ ‫الن ف َٔ ْ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ َ ٌ ْ َّ‬
‫اس‬ ‫اس ِ ي� انو ٍاع ِمن الوسو ِ‬ ‫ف ِلذ ِلك يقع ك ِث ي� ِمن ِ‬
‫ےسذرکےیںیہعملےکاستھتیناتناہئیٓاسا�نےہہیوسوسو�ں�‪،‬خو�دساخہت‬ ‫�ا�ساب�ر�ےںیمخیشالاسال�مابنہیمیت‪ a‬نےاملع�ءکےقاو�ا�للیصفت ک‬
‫بدنشو�ںا�و�رنا�ماہن� �دزجنری�و�ںیکاتحم�جںیہنےہا�و�ر�اسیےئلضعباملع�ءہکےتںیہہکٓا�دمیوک�وسوسہا�سوقتوہتاہےبجو�ہافتر�اعللقایشریتع‬
‫ےہ؟�اما�مابونحہفی‪a‬‬
‫کےاب�ر�ےںیماجہلوہتاےہ۔ گلوو�ںےنا�ساب�تےکاب�ر�ےںیماتخال�فایکہےہکایک�زبا�نےستینرکناسمبحت �‬
‫وہاتی‬
‫�اما�ماشفیع‪� a‬ا�و�ر�اما�ماحدم‪ a‬کےاسھتوی�ںںیمےسضعبہیےتہکںیہہکایاسکرناسمبحتےہویکنہکا�سرط�حاب�تزیا�د�ہو�اضح ج‬
‫ہے�‪�،‬اما�ماملک‪� a‬ا�و�ر�اما�ماحدم‪ a‬کےاسھتوی�ںںیمےسایکرگ�و�ہاکیہانہکہےہکایاسکرناسمبحتںیہنہکلبتینےکےئلزبا�نےس‬
‫�الاف�ظا�د�اکرنابدعتےہویکنہکیبناکر�مﷺ�ٓا�پےکاحصبہرک�ا�ما�و� تراعبنیےسامن�ز�‪ �،‬ضوویا�ر� �وز�و�ںںیمہیزیچطقًاعثابتںیہنےہ�‪ ،‬لعام�ءیہ‬
‫وہاتیےہذہل�ا�زبا�نےکاستھرٹے ٹرائےالاف�ظڑپھانہو�س سرپیت� ف‪،‬وض�ل‬
‫ہکےتںیہہکیسکلعفےکاب�ر�ےںیمملعےکاستھیہتیناحصل ج‬
‫ںیہن‪�،‬اسیےئل‬
‫�ا�و�رہذیا�نےہ�‪،‬نتیاناس�نےکد�لںیموہتیےہا�و� �رزبا�نےکاستھتینرکنےو�الاہیدیقع�ہرھکاتہےہکتیناکعتقلد�لےس �‬
‫ےہ‪�،‬ا�سذمکو�ر�ہ‬
‫�و�ہاپینزبا�نےستیناحصلرکناچاہاتہےا�و�رظاہرہےہکاحصلدش�ہزیچکےوصح�لیکوہ�سلیصحتاحصلےکزمر�ہںیمٓاتی �‬
‫‪2‬‬
‫غطلدیقع�ہیکوجہےستہبےسول�گا�نوسوسو�ںںیمالتبمہوجاتےںیہ�۔‬
‫ْ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ْ َ ُ ف َ ْ َ َ َ ْ ٌ َ ٌّ َ َّ َ‬
‫السل ِف‪َ ،‬ول َع ِن ال ئِ َّ� ِة‬ ‫ول يعل ِ ي� ه ِذ ِه السا ِئ ِل نقل خاص ع ِن‬
‫‪ 1‬زاداملعاد�‪۱�۹�۴‬؍�‪۱‬‬
‫ٰ‬
‫الفتاوی �‪۲�۶�۴� ،۲�۶�۳‬؍�‪۱�۸‬‬ ‫‪2‬مج موع‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫�اما�مابنرجبانحلیلب‪ a‬ف مراتےںیہ�ا�ناسمئلںیموکئیاخ�صوح�الہمہہنفلساصحلنیےساپتےںیہا�و�رنہیسکا�و�ر�اما�مےس�۔‬
‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ َ ْ ْ َ ُ ْ شَ ْ َ َ َ ُ ْ‬ ‫َُ ُ‬ ‫ََ ْ َ َ‬
‫� ٌء؟قال ْت‪ :‬فقل ُت‪ َ :‬ي� َر ُسول‬ ‫قالت‪ :‬قال ِ يل رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ :‬ذات يو ٍم ي� عا ِئشة‪ ،‬هل ِعندك ي‬
‫� ٌء‪َ ،‬ق َال َ‪:‬فإ نّ� َص ِئ ٌ‬
‫ْ‬ ‫َ ْ َ نَ ش َ‬
‫ا�‬ ‫ِِي‬ ‫الهلِ ‪ ،‬ما ِعند� ي‬
‫�ا�ر�د�نےکایکرس�د�ا�راقس�فا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬کیا�سدحیثےستینےکظفلترپ�اسدتلا�لرکتاہےسجںیمٓایاہےف مراتی‬
‫ہںیرسو�لالہلﷺےنایکد�نوپچاھ�ا�ےاعئہش‪!r‬کایگرھمںیاھکنےوککھچومجو�دہے�؟ف مراتیںیہںیمےناہک�ا�ےالہلےکرسو�ل‬
‫‪2‬‬
‫ﷺ�!مری�ےرھگمںیاھکناموجو�دہنںیےہ ��‪ٓ،‬ا�پﷺنےہیرکنسرفمایاںیمر� �وز�ہرھکاتہو�ں�۔‬
‫یہصخشٓا�پﷺکےایا�مجحںیما�سوق�لےسیھباسدتلا�لایکہے�۔‬
‫ول َ‪:‬ل َّب ْي َك ب ُع ْم َر ٍة َو َ ج ّ‬
‫ح‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ‬
‫ق‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫س‬ ‫و‬ ‫ه‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ل‬‫ع‬ ‫الهل‬ ‫ل‬‫ص‬ ‫الهلِ‬
‫َ َ َٔ َ ٌ َ ْ ُ َ ُ َ‬
‫ول‬ ‫‪:‬سعت رس‬ ‫قال انس ِ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫‪3‬‬
‫وک مراتےوہئےانس�ا�ےالہل�!مںیجحا�و�رعرم�ہےکاستھکیبلہہکرہاہو�ں�۔‬ ‫�انس‪t‬سےرم�و�یےہںیمےنرسو�لالہلﷺ ف‬
‫حالانہکا�ساکیہاسدتلا�لڑکم�یےکاجلےےسیھبزیا�د�ہزمک�و�رہےا�و�ر�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬کیدحیثےستینےکظفلترپ�اسدتلا�ل‬
‫غطلےہویکنہکا�سدحیثںیمیبناکر�مﷺنےاپےناح�لا�و�ریکتیفیکربخ�د�یےہہنہکتینیک�‪�،‬اگر�ٓا�پﷺفلیظتینرکتےوتا�س‬
‫طر�حےتہکہکںیمر� �وز�ےیکتینرکتاہو�ںای�ا�سےکاشمبہوکئیاب�ترفماتے�‪،‬‬
‫ُ َّ نّ ُٔ ُ ْ َ َّ َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ف َٔ َّ ُ ُ‬ ‫ف َْ َ ََ ُ ُ‬
‫ول‪َ :‬ل َّب ْي َك ُ ْع َر ًة َو َ ج ًّ‬
‫حا َو ِإ نَّ َ�ا ك ُم َنا ِ ي� ان ُه َيقول ِع ْن َد ِإ َر َاد ِة َعق ِد ِإال ْح َر ِام‪ :‬اللهم ِإ ِ ي� ا ِر يد الج ا ِو‬ ‫ِ ي� تل ِبي ِت ِه‪ ،‬فيق‬
‫ْ َ‬
‫ال ُع ْم َرة‬
‫لتہیبےکوقتٓا�پﷺاک َ حجرمع�ہےکلےئکیبلانہکبیھیظفلتینےسوکئیقلعتںیہنرھکاتو�رنہٓا�پوی�ںےتہکہکںیمرمع�ہا�و�رحجاک�ا�ر�ا�د�ہ‬
‫رکتاہو�ں‪�،‬ا�نالاف�ظاکعتقلا�ستنسوبن�یےسےہوجلتہیب(بلکیےنہک�)سےےہہنہکیظفلتینےس۔‬
‫�‬ ‫کرتاہو�ںایمںیجحوعرم�ہیکتین‬
‫حجا�و�رعرم�ہںیمیظفلتینےکرب�یا�و�رمذمو�مدبعتوہنےرپ�دللیاحفظابنرجب‪ a‬کا�و�ہوق�لیھبےہوج�انوہ�ںےناپیناتک�بںیماھکلہے‬
‫کہدبع�الہلنبرمع‪ t‬سےحیحصدنسےساثبتےہ‬
‫َ‬
‫ُ َّ نّ ُٔ ُ ْ َ َّ َٔ ْ ُ ْ َ َ َ َ َ ُ َٔ ُ ْ ُ َّ َ َٔ َ َ ْ َ ُ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ً‬ ‫َٔ َّ‬
‫الهل َي ْع ُل َما‬ ‫ان ُه َ ِس َع َر ُجل ِع ْن َد ِإ ْح َر ِام ِه َيقول‪ :‬اللهم ِإ ِ ي� ا ِر يد الج ا ِو العمرة‪ ،‬فقال ل‪ :‬اتع ِل الناس؟ او ليس‬
‫ف َْ َ‬
‫ِ ي� نف ِسك؟‬
‫اہککایتولوو�ں‬
‫گ‬ ‫�انوہ�ںےنایکٓا�دمیوک�احر�ا�مےکوقتہیےتہکانسکہںیمجحا�و�رعرم�ہاک�ا�ر�ا�د�ہرکتاہو�ں�‪،‬تو�انوہ�ںےن(نا�ر�ا�ض کوہر�)�اسے‬

‫‪ 1‬جامع العلوم �‪۹�۲‬؍�‪۱‬‬

‫َّ ئ َ ْ ً ْ َْ‬ ‫َ نَّ َ َ ْ َ َّ َ َ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫‪ 2‬حصیــح مســم کتــاب الصیــام َ� ُب َجـ َـواز َصـ ْـو ِم َّ‬
‫ـر‬ ‫ـهل ِب ِن َّيــةٍ ِمــن ال�ـ ِـار قبــل الــزو ِال‪ ،‬وجــو ِاز ِفطـ ِـر الصـ ِ ِ‬
‫ـا� نفــا ِمــن غـ ي ِ‬ ‫الن ِافـ ةِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬
‫ْ‬
‫ُعــذ ٍر�‪۲�۷�۱�۴‬‬
‫َّ‬ ‫َّ ّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َو َه ْد ِي ِه �‪۳�۰�۲�۹‬‬ ‫‪ 3‬حصیح مسمل کتاب احلج َ ب� ُب ِإ ْهل ِل الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬
 ‫�������‬

‫کو�(�اپینتینو�ا�ر�ا�د�ہےکاب�ر�ےںیم�)باتناچاہاتہے(کہوتینیکاکبڑ�اکا�مرک�رہاہے)�؟کای�الہلاعتلٰیتری�ےد�لےکدیھب�و�ںےس�(بیھ) �و�اقف‬
‫‪1‬‬
‫ےہ؟�۔‬
‫ہنںی �‬
‫توعدب�الہلنبرمعیہوق�لا�ساب�تیکدللیےہہکزبا�نےکاستھتینرکناطمًاقلسمبحتںیہنےہہکلبہیاصًالجائزبیھںیہنےہ�۔‬
‫ڑپان�‪:‬بضعول�گایکنمڑھگ�ٹر�و�ایتاکساہ�ر�الےرکہرعوضکے ھدونےرپملیبیبملدعائںیڑپھےتںیہ�‪�،‬و�ہ‬
‫�د�و�ر�ا�نوضوملیبیبملدعائںی ھ‬
‫�ر�و�ایتھچکوی�ںےہ�۔‬
‫ُٔ ّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َٔ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫ََ ٔ َ ض‬
‫ىل‪ �:‬ان ُس ْادن ِم ِ ن ي� ا َع ِ ْلك َمق ِاد ي َ�‬ ‫� َدخل ُت َعل َر ُسول الهل َو َب ْ ي نَ� َيد ْي ِه ِإ ن� ٌء ِم ْن َم ٍاء‪،‬فقال ي‬ ‫وعن انس ر ِ ي‬
‫َ َ َ‬ ‫ََ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َّ‬ ‫ْال ُو ُض ِ َ َ َ ْ ُ ْ ُ َ َ َٔ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ‬
‫ال ْم ُد ِل ِل َوال َحْول َوال ق َّوة ِإال ِب�لهلِ ‪ ،‬ف َّلا ْاست ْن ج َ� قال‪:‬‬ ‫س الهلِ و‬ ‫وء‪،‬فدنوت ِمنه‪ ،‬ف َّلا ان غسل يدي ِه قال‪ِ :‬ب ِ‬
‫ال َّن ِة‪،‬‬ ‫ا� َة ْ ج َ‬‫ح ت� َوال تَ ْ�ر ْم ن� َر ِ ئ َ‬ ‫ُ َّ َ ّ نّ ُ َّ‬ ‫َ َ َّ تَ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫ُ َّ َ ّ ْ َ ْ َ َ ّ ْ َٔ ْ‬
‫ِ ِي‬ ‫اللهم ح ِصن فر ِ�ج ي وي ِس ِ يل ام ِري‪ ،‬فلا �ضمض واستنشق قال‪ :‬اللهم ل ِق ِ ي� ج ِ ي‬
‫َ‬ ‫ُ َٔ ْ‬ ‫ُ َّ َ ّ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ ُّ ْ ُ ُ ُ َ َ َٔ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ َ َّ َٔ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ‬
‫ا�‬‫� يوم تبيض الوجوه‪ ،‬ف َّلا ان غسل ِذراعي ِه قال‪ :‬الله َّم اع ِط ِ ن ي� ِكت ِ يب‬ ‫ِ ي‬ ‫ج‬ ‫و‬ ‫ض‬ ‫ي‬
‫ِ‬ ‫ب‬ ‫م‬ ‫الله‬ ‫‪:‬‬‫ال‬ ‫فلا ان غسل و ج�ه ق‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ح ِت َك َو َج ِّن ْب َنا َعذ َاب َك‪،‬ف َّلا غ َسل ق َد َم ْي ِه قال ُ‬ ‫َّ‬ ‫ب َي ِم ني� َ‪،‬ف َ َّلا َم َس َح َي َد ُه َعل َرا ِس ِه قال ُ‬
‫الله َّم َت َغش َنا ب َ� ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ‬
‫م‬ ‫الله َّم ث ِّب ْت ق َد َ يَّ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِي‬
‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َ ُ ث َّ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ُّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َوال ِذي َب َعث ِ ن ي� ِب� َل ِّق َ ي� ان ُس َما ِم ْن عبد قاهلا ث� ُو ُضو ِئ ِه ل‬ ‫الن ُّ� َصل ُ‬ ‫َّ‬
‫يوم �ل ِف ِيه االقدام‪ �،‬قال ِب ي‬
‫َ ْ َ تُ زَ‬
‫َ ْ َ ٌ َ َ َ ُ نْ َ َ َ ً ُ َ ّ ُ َ َ َّ َ َ َّ َ ْ نَ َ نً َ ُ ُ َ َ ُ َ َ َّ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫ْ ُ‬
‫اب ذ ِلك الت ْس ِب ِيح‬ ‫َيقط ْر ِم ْن خل ِل ا َص ِاب ِع ِه قطرة ِإال خلق الهل ِم�ا ملك يس ِبح الهل عز وجل سب ِع ي� ِلسا� يكون ثو‬
‫ْ‬ ‫َ َ‬
‫ُل ِإل َي ْو ِم ال ِق َي َام ِة‬
‫�انس نب املک ‪ t‬سےرم�و�ی ےہ ںیم رسو�ل الہل ﷺکی دخمت ںیم احضرہو�ا�ا�و�ر�ٓا�پ ﷺکےاسمےن اپنیاک ربتن اھت�‪،‬تو�ٓا�پ ےن‬
‫ف مرایا�ا�ے انس�!مری�ےرقیب وہاج�ٔومںیںیہمت وضوکی دعائںیاھکسئو�ں�‪ ،‬مںیٓا�پ ﷺکےرقیب گوہای� �‪ٓ،‬ا�پ ﷺنے بج اہتھ‬
‫� ھدوئےرفمایاشر�و�عرکتاہو�ںالہلےکان�مےس�‪،‬ہرطر�حیکدمح� ثوان�الہلیہےکےئلےہا�و�رنہوکئیریھگنےیکا�و�رنہوکئیر�وکےنیکاطقترھکاتہے‬
‫مرگ�الہل�‪ ،‬جباتساجنایکرفمایا�ا�ےالہل�!مری�یرش�ماگ�ہیکافحظترکنا�ا�و�رمری�ااک�موک�ٓاسا�نرفمانا�‪،‬جبیلکیکا�و�رنا�کںیماپنیڈ�الاتوکاہ�ا�ے‬
‫�الہل�!مری�ےےئلا�سوکحتجانب�د�ے�ا�و�رجمےھجتنیکوخشوبسےرحم�و�مہنرھکان�‪،‬جباپانچرہ�ہ ھدویاوترفمایا�ا�ےالہل�!مری�اچرہ�ہر�وشنرکد�ے‬
‫جس ر�و�ز رہچ�ےدیفسہو�ں ےگ�‪ ،‬جبوینہک�ںکتاہتھ دھولےئ کوتاہ�ا�ے الہل�!مری�انامہ اعام�ل ریم�ےد�ائںی اہتھ ںیمدیان�‪،‬جبرسکامحس‬
‫کایتوف مرایا�ا�ےالہل�!جمےھاپینرحتمںیمڈھانپےلا�و�رعذ�ا�بےساچبلے�‪،‬جبد� نوو�ںاپئو�ں ھدوئے کوتاہ�ا�ےالہل�!�ا�سر�و�زریم�ے‬
‫وہائںیےگ�‪،‬پرھنیبﷺنےرفمایا�ا�ےانس‪�!t‬ا�سذ�ا�تیکمسقےہسجےنےھجم‬
‫قدمو�ںوکجام�دیانجسد�نول�گےکاپئو�ںزتملز�ل ج‬
‫حقےکاستھاجیھبہے�ا�ےانس‪ !t‬جو�ٓا�دمییھبوضوکےد�و�ر�ا�نہیدعائںیڑپھاتہےوت�ا�سےکاہتھاپئو�ںیکاگنویل�ںےسےنتجرطق�ے‬
‫گرتےںیہا�نےکدبلےالہلاعت �لٰیاتےنرفشےتدیپ�ارکدیاتہےہکرہفرشہترتس�زبانو�ںےکاستھالہلیکحیبستایب�نرکتا�رہاتہےا�و�ر�اسےا�سےب‬

‫‪ 1‬جامع العلوم �‪۹�۲‬؍�‪۱‬‬

 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫شام�رستحیباکثو�ا�بایقمتےکد�نےلماگ�۔‬
‫�ا�سنمڑھگ�تر�و�ایتوکفندحیثےکامہرلعام�ءنے کر�در�دیاہے�۔‬
‫ا�‪َ .‬م تْ ُ�وك‬ ‫نْ ُ َ َ َ ُ َ ّ َ َّ َ ئ‬ ‫َ َ ن َُْ‬
‫ِف ِيه عبادة ب� صيب ِم�م وقال البخ ِاري والنس ِ ّ ي‬
‫‪2‬‬
‫�ا�سر�و�ایتںیمابع�د�ہنببیہصےہ ��‪،‬اما�ماخب�ر�یا�و�ر�اما�ماسنئیےتہکںیہرتم�و�کےہ�۔‬
‫ٌ‬ ‫َ َ َ ْ نُ َّ َ َ‬
‫الصل ِح ْل َي ِص َّح ِف ِيه َح ِديث‬ ‫وقال با�‬
‫‪3‬‬
‫حافظابنرجح‪ a‬نےاما�مابناصلال�ح‪ a‬سےلقنایکےہہکا�ساب�ر�ےںیموکئیدحیثیھباثبتںیہنےہ�۔‬
‫َ‬ ‫ْ َ َٔ َ ٔ‬ ‫َّ‬
‫الن َو ِو ّي عىل ُبطلنه َوانه ل اصل ُل‬
‫‪4‬‬
‫�اما�مون�و�ی‪ a‬نےاہک�ا�سیکوکئیاصلںیہنےہ�۔‬
‫َّ‬ ‫َّ ُّ َ َّ ُ َ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫� عن الن ِب ي� صل‬ ‫� فيه ش ئ‬‫واما الدعاء عىل اعضاء الوضوء‪ ،‬فمل ي ج ئ‬
‫‪5‬‬
‫�اپیند� سور�یاتک�بںیمرفمایا�اعاضئےوضوپردعاکےاب�ر�ےںیمیبنرکیمﷺسےوکئی(باسدن�)حدیثںیہنٓائیےہ�۔‬
‫َ َ َّ َ ُّ ف َّ ْ َ َ َ ُّ َ ُ َ َٔ ْ َ َ ُ َ َ ْ َ ْ ُ ْ ُ َّ‬
‫الش ِاف ِ ُّع َو ْ ج ُ‬
‫ال ْم ُه ُور‬ ‫ي‬ ‫قال النو ِوي ِ ي� الروض ِة‪ :‬هذا الدعاء ل اصل ل ول يذكره‬
‫‪6‬‬
‫�اما�مون�و�ی‪ a‬نےاپیناتک�بالر�وضہںیماھکلہےا�سدعاکیوکئیاصلںیہنےہاما�ماشفیعا�و� مجروہ�رنےا�ساککوئیکذرہنںیایک�۔‬
‫َ ٌ‬ ‫َ َٔ َّ ْ َ ُ ْ َ ْ ُ ُ ف ّ ْ َ ُ ّ‬
‫الذك ُر َعل ِك ُع ْض ٍو ف َب ِاطل‬ ‫واما ال ِديث الوضوع ِ ي� ِ‬
‫شخیالاسال�مابنمیق‪ a‬نےاپیناتک�بںیماہک�اعاضئےوضورپ�ذکر(�ا�و� �ردعائو�ں�)�و�الیامت�ماحا�دیثابطلںیہ�‪�،‬ا�نںیمےسوکئیزیچبیھ‬
‫ثابتںیہنےہ�۔‬
‫‪7‬‬

‫ً‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫وء ال ِذي ُيقال َعل ْي ِه فك ِذ ٌب ُ خْم َتل ٌق ْل َيقل َر ُسول الهلِ َصل ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ف َ‬‫َٔ‬ ‫ُ ُّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ش ْيئا ِم ْن ُه‪،‬‬ ‫يث ِ ي� اذ ك ِر ال ُوض ِ‬ ‫َوك َح ِد ٍ‬
‫َ َّ ُٔ‬
‫َول َع َل ُه ِل َّم ِت ِه‬
‫مزیداہ�وضوکےد�و�ر�ا�نا�ذکا�ر(�ا�و�ردعائو�ں)�و�الیرہحدیثوھجٹیا�و�رمنڑھگ�ٹےہا�نںیمےسوکئیاب�تیھبالہلےکرسو�لﷺےن‬
‫�ا�و�ر ک‬

‫ف‬ ‫ت‬
‫احملدث��‪۵�۰�۶�۲�،۶�۲‬؍�‪،۱�۱‬العلــل املتناھیــۃ � حدیــث الواھیــۃ�‪۵�۵�۴‬‬
‫ین‬ ‫‪� 1‬فــۃ احملتــاج �‪۸�۹�،۱�۹�۳‬؍�‪،۱‬الفــواک املج موعۃ�‪۳�۳�،۱�۳‬؍�‪،۱‬روضــۃ‬
‫‪۳�۳�۹�،‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬نن‬
‫الس� واملبتدعات�‪۳�۰‬؍�‪۱‬‬
‫احلب� �‪۲�۹�۷‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 3‬التلخیص ی‬
‫‪ 4‬نن‬
‫الس� واملبتدعات�‪۳�۰‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 5‬االذاکر�‪۲�۹‬؍�‪۱‬‬
‫احلب��‪۲�۹�۷‬؍�‪۱‬‬
‫‪6‬التلخیص ی‬
‫‪ 7‬املناراملنیف �‪۱�۲�۰‬؍�‪۱‬‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫ہنںیرفمائیا�و�رنہاپینامتوک�ا�سیکمیلعتد�یےہ�۔‬
‫بجہکوضوکےاب�ر�ےںیمتنسہیےہہکرش�و�عںیممسبالہلڑپھیاجئے�۔‬
‫س الهلِ‬ ‫َع ْن َٔا َنس َق َال ثُ َّ‬
‫‪َ �:‬ق َال َ‪:‬ت َو َّض ُئوا ِب ْ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫‪2‬‬
‫�انس‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےاحصبہرک�ا�م ‪� y‬امجنیعےسرفمایا ضووشر�و�عرکنےےسےلہپمسبالہل پڑھںی�۔‬
‫�ا�و�ر�ا�سےکاتخات�مرپنیباکر�مﷺسےاثبتدش�ہذکرپڑھںی�۔‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الهل‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫ِ ِ‬
‫َ‬ ‫َٔ‬
‫� ُد ا ْن ل إ َل إل ُ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬
‫وء ث َّ� َي ُقول‪ :‬ا ش َ‬
‫ِ‬ ‫َع ْن ُع ْق َب َة ْب ن� َع ِامر‪َ ،‬ق َال َ‪:‬ق َال‪َ :‬ما ِم ْن ُ ْ‬
‫ك ِم ْن َٔا َح ٍد َي َت َو َّض ُٔا ف ُي ْب ِل ُغ ‪ -‬ا ْو ف ُي ْسب ُغ ال َو ُض َ‬
‫َٔ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫َؤَا َّن ُ َم َّم ًدا َع ْب ُد الهلِ َو َر ُس ُولُ‬

‫قعہبنباعمر‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاجوکوئیمتںیمےسو کضور�ےاچیھرط�حوپ�ر�ا� ضووپرھکےہ’’ مںیوگ�اہیدیاتہو�ں‬

‫‪3‬‬
‫کہالہلےکوس�اکوئیابع�د�تےکالئقںیہنا�و�رحمدم�الہلےکدنب�ےا�و�ر�رسو�لںیہ�۔‘‘‬
‫گر�د�ناکمحسرکنا�‪:‬بتہےسول�گرگ�د�ناکمحسرف�ضایستن کومد�ہےتھجمسںیہاحلانہکہیرص�فایکوخ�دساخہتدبعتےہ�‪،‬نیبﷺسےوضومںی‬
‫گر�د�ناک�الےٹاہتوھ�ںےسحسمًاعطقثابتںیہنےہا�و�رنہٓا�پےکیسکاحصبیےسہیلمعاثبتےہا�و�رنہیسکاقبلاتعام�دعالمےسہیاب�تاثبت‬
‫ہے�۔‬
‫ُْ َ َ ف‬ ‫ْ َ‬ ‫ََ ُُ ف ْ ُ‬ ‫َّ َٔ َّ ُ‬ ‫َ ْ َ َّ َ ْ َّ ّ َ َّ ُ َ َ‬
‫يث‬ ‫وء‪َ ،‬بل َول ُر ِو َي َعنه ذ ِلك ِ ي� َح ِد ٍ‬ ‫الهل عل ْي ِه َو َس َل انه َم َس َح عل عن ِق ِه ِ ي� ال ُوض ِ‬ ‫ل ي ِصح عن الن ِب ي� صل‬
‫َ ْ ْ َٔ َ ِ ُ َّ َ ُ َّ ت َ َ ُ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ ُ َ َ ُ ُ َ َ َ‬
‫‪،‬ولذا‬ ‫وء الن ِب ِيّ� صل الهل علي ِه وسل ل يكن ي�سح عل عن ِق ِه ِ‬ ‫ص ٍيح‪ ،‬بل الح ِاديث الص ِحيحة ال ِ ي� ِف ي�ا ِصفة وض ِ‬ ‫َِ‬
‫َ َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ ّ َ َٔ ْ َ ف َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ح َد ِ ي� ظ ِاه ِر َمذ َه ِب ِ� َما ‪َ ،‬و َم ْن ْاس َت َح َّب ُه ف ْاع َت َم َد َعل ا ث ٍ�‬ ‫ْل َي ْس َت ِح َّب ذ ِلك �جُ ْ ُه ُور ال ُع َل ِاء‪َ :‬كا ِل ٍك‪ ،‬والش ِاف ِ يع‪ ،‬وا‬
‫ِ‬
‫َ ْ ُ ُ َ ْ ُ ُ َٔ َّ ُ َ َ َ َ ْٔ َ ُ َ تَّ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ َ َ‬ ‫ُ ْ َ َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ ض َ ُ ْ ُ َٔ‬
‫يث يضعف نقل انه مسح راسه ح� بلغ القذال ‪ ،‬و ِمثل ذ ِلك ل‬ ‫الهل َعنه ‪ ،‬ا ْو َح ِد ٍ‬ ‫�‬‫ي�وى عن ا ِب ي� هر ي�ة ر ِ ي‬
‫َّ ْ َ‬ ‫يث‪َ ،‬و َم ْن تَ َ� َك َم ْس َح ْال ُع ُنق َف ُو ُض ُ‬
‫وء ُه َ ِ‬
‫ص ٌيح ِب� ِتف ِاق ال ُع َل ِاء‬
‫َ ْ ُ ُ ُ ْ َ ٌ َ َ ُ َ ُ َ َ َّ َ َ ْ ْ َٔ َ ُ‬
‫يصلح عدة‪ ،‬ول يع ِارض ما دل علي ِه الح ِاد‬
‫ِ‬
‫شخیالاسال�مابنہیمیت‪ a‬ف مراتےںیہ نیباکر�مﷺسےوضومںیرگ�د�ناکمحساثبتںیہنےہا�و�رنہا�ساب�ر�ےںیموکئیحیحصدحیثرم�و�ی‬
‫‪a‬ا�و�ر�احدم‪a‬‬
‫ہے لبہکوضوکیحیحصاحا�دیثںیمرگ�د�نےکحسماککوئی کذرہنںی�‪�،‬اسیےئلوہمج�رلعام�ءنےثمالً �اما�ماملک‪،� a‬شافیع �‬
‫نے�اپےناظہرمذہبںیمسمبحتںیہناہکہےا�و�رجسےناسےبحتسماہکہےا�سیکدللیو�ہاثرہےوجابوہریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہای�و�ہفیعض‬
‫حدیثےہسجںیمرسےکحسمےکاستھرگ�د�نکتےکحسماک�ذکرہےوت�اییسر�و�ایا�ترپ�اتعام�دہنںیایکجاکساتکوینہکوجعلماحا�دیثےساثبت‬
‫ہےا�ساکماع�رضہاییسر�و�ایا�تےسرکناحصحیںیہنےہا�و�رلعام�ءکا�ا�سرپ�اتاف�قےہہکسجےنوضوںیمرگ�د�ناکمحسہنایکتو�ا�ساک� ضووبالاتاف�ق‬

‫‪ 1‬زاداملعاد�‪۱�۸�۸‬؍�‪۱‬‬
‫خز�ۃ �‪۱�۴�۴‬‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 2‬حصیح ب ن‬
‫ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ّ‬
‫الذ ْكر ْ ُ َ‬
‫ال ْست َح ِّب ع ِق َب ال ُوض ِ‬
‫وء �‪۵�۳�۵‬‬ ‫‪ 3‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ ب�ب ِ ِ‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫حصحیےہ�۔‬
‫ْ‬ ‫ف‬ ‫َ‬
‫َو ْل َي ِص َّح َع ْن ُه ِ ي� َم ْس ِح ال ُع ُن ِق‬
‫�ابناقلمی‪ a‬کلےتھںیہرگ�د�نےکحسمےکاب�ر�ےںیموکئیدحیثاثبتںیہن�۔‬
‫‪2‬‬

‫ٌ‬ ‫َم ْس ُح َّ َ ْ ُ ف ْ ُ‬
‫الرق َب ِة(ال ُعن ِق) ِ ي� ال ُوض ِ‬
‫وء َ ب� ِطل‬
‫‪3‬‬
‫�ا�و�ر�د� سور�یاتک�بںیمف مراتےںیہ�ا�و�ر�اسیرط�حد�و�ر�ا�ن ضووگر�د�نےکحسمیکدحیثابطلےہ�۔‬
‫رقا�ر�دیاہے۔‬
‫�اما�مون�و�یوغری�ہےنرگ�د�نےکحسموکبدعتا�و�رمحسو�الیدحیثوکموضو�ع �‬
‫جولو�گرگ�د�نےکحسمےکوج�ا�زکےاقئلںیہا�ناک�اتعام�د�ا�سدحیثرپہے�۔‬
‫َ َ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ ُ َ َ‬ ‫ْ ن ُ َٔ َّ َ َ َ َ َٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ‪َ :‬م ْن ت َو َّضا َو َم َس َح ُع ُنق ُه ْل‬ ‫ا� َع َران ُه كن إذا ت َو َّضا َم َس َح ُع ُنق ُه َو َيقول‪ :‬قال َر ُسول الهلِ صل‬ ‫بِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ُيغل ِب�لغل ِل َي ْو َم ال ِق َي َام ِة‬
‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬نےوضوکےد�و�ر�ا�نرگ�د�نرپمحسایکا�و�راہکرسو�لالہلﷺنےرفمایا جسےن ضووکای�ا�و�رگر�د�ناکحسمایک�اسے‬
‫‪4‬‬
‫قایمتےکد�نوط�قںیہنانہپیاجائےاگ�۔‬
‫�ا�سر�و�ایتوکابوعنمیےناپیناتک�بںیما�سدنسکےاستھر�و�ایتایکہے‬
‫ادحدثنامعرو� حممد ب ن� احلسن‬
‫بن‬ ‫عبدالرمحن ب ن� داود‪ ،‬حدثنا ثع�ن ب ن� خراز‬ ‫ٰ‬ ‫حد ثناحممد ب ن� امحد ب ن� حممد حدثنا‬
‫‪5‬‬
‫ا� معر بہ �۔‬ ‫س� ی ن� عن ب ن‬ ‫معرو� عبیداالنصاری عن انس ب ن� ی‬ ‫بن‬ ‫املکتب حدثناحممد ب ن�‬
‫ٓ‬ ‫ال ِافظ ْال ِع َر ِ ق ي ّ‬
‫ا� َو ُه َو افته‬ ‫نع�‪َ ،‬ق َال ْ َ‬ ‫ٔ‬ ‫ال ِافظ ْال ِع َر ِ ق ي ّ‬
‫ا� َو ِفيه َٔا ُبو بكر ْ ُ‬
‫ال ِفيد شيخ ا ب ي� ي‬ ‫َق َال ْ َ‬
‫�ابنرع�ا�قےناپیناتک�بںیماہکےہہکا�سدحیثاک�ایکر�ا�و�یابوعنمیاک�اسات�دابوبرکاملدیفےہا�و�ر�ا�ساکوجو�دیہا�سر�و�ایتےکرم�د�و�دہونے‬
‫‪6‬‬
‫کےےئلاکفیےہ�۔‬
‫ال� جحر �‪۵�۳‬؍�‪۵‬‬ ‫�ا ببورک�املدیف�وضعدحیثےکاستھمہتمیھبےہاسیجہک یز‬
‫م�ان االعتدال لذھ� �‪۴�۶�۱�،�۴�۶�۰‬؍ ��‪۳‬ا�و�رلسان یز‬
‫امل�ان ب ن‬ ‫ب‬
‫مںیاھکلہو�اےہ۔‬
‫�ا�سر�و�ایتاک�د�وسر�ا�ر�ا�و�یدمحمبنرمع�وبندیبع�الاناص�ر�یےہ‬
‫الک� ٰی �‪۴�۱�۸‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 1‬الفتاوی ب‬
‫‪ 2‬زاداملعاد �‪۱�۸�۸‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 3‬املناراملنیف �‪۱�۲�۰‬‬
‫‪ 4‬اخباراصبھان �‪۷�۸‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 5‬اخبار اصبھان �‪۱�۱�۵‬؍�‪۲‬‬
‫ال� یعۃ �‪۷�۵‬؍�‪۲‬‬ ‫‪ 6‬نت�زیہ ش‬
 ‫�������‬

‫مع�‪ ،‬وقال حممد ب ن� عبد الهل ب ن� ن� ي�‪ :‬ليس يساوى شيئا‬

‫وا� ي ن‬
‫ضعفه ي� ي� القطان‪ ،‬ب ن‬
‫‪1‬‬
‫ییحاقلاط�ن‪� a‬ا�و�رابننیعم‪ a‬ہکےتںیہہکہیتخسفیعضےہ�‪�،‬ابنریمننےاہکہےو�ہیسکزیچکےرب�ابرںیہنےہ۔‬
‫ٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫الدارقط�‪ :‬معرو ْب ن� َم َّمد االعمس منكر احلديثاوراملکتب‬ ‫ي‬
‫ن‬ ‫لنا‬ ‫ال‬ ‫ق‬
‫عس‬
‫‪2‬‬
‫(جوا مےسوہشم�ر)غالًاب�و�ہر�ا�و�یےہسجےکاب�ر�ےںیماما�مد�ا�رطقین‪ a‬ف مراتےںیہرکنم�الدحیثینعیو�ہرکنماحا�دیثایب�نرکتاتاھ�۔‬
‫َ َٔ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ َ ْ َ ُ َ ْ ُ َ ْ ْ ن ُ َ ْ َ َ َ ْ نَ َ ْ ْ ن ُ َ َٔ َّ َّ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل قال َ‪:‬م ْن ت َو َّضا َو َم َس َح‬ ‫ا� عر ان الن ِب ي� صل‬
‫قال ال ِافظ‪ :‬عن فلي ِح ب ِ� سل ي�مان عن � ِف ٍع عن ب ِ‬
‫ْ‬ ‫ق ْ ُ َّ‬ ‫َ‬
‫ِب َي َد ْي ِه َعل ُع ُن ِق ِه ُو ِ ي َ� الغل َي ْو َم ال ِق َي َام ِة‬
‫ف یل�‬
‫حافظ‪ a‬ف مراتےںیہہکا�سر�و�ایتیکایکد� سور�یدنس حنبامیلس�ننعانفعنعدبع�الہلنبرمعمر�و�یےہنیبرکیمﷺنےرفمایاجس‬
‫نے ضووکای�ا�و�ر�اپےند� نوو�ںاہتوھ�ںےساپینرگ�د�ناکمحسایکتوایقمتےکد�نوط�ق(�ا�و�ر جنزرییں) ہپانئےاجنےےسچباجئےاگ�۔‬
‫�اسے الر�ویانی ےن البحرمںی کذرکایہے اسیج ہک التلخیص ی‬
‫احلب� �‪۲�۸�۸‬؍�‪ ۱‬مںیاھکلہو�اہے �‪�،‬الر�ویانی ےن ابو�احلنیس نب اف�ر�س ےک‬
‫ف یل�‬ ‫ف یل�‬
‫(نموس�ب�)جز�ءمںیڑپھاہےا�و�ر�ابناف�ر�سےناپین(ناعمول�مدنسسےہیدحیث حےسایب�نیکےہ�(�ر�اجحیہیےہہک حنبامیلس�ننسح‬
‫�الدحیثےہا�و�رو�ہر�و�ایتذمکو�ر�ہےسرب�یالذمہےہ)‬
‫َ ٌَ َ َ‬ ‫َُ‬ ‫ُ ْ ُ َ ْ نَ ْ ن َ‬
‫ا� ف ِار ٍس َوفل ْي ٍح َمفازة ف ُي ْنظ ُر ِف ي َ�ا‬ ‫قلت‪ :‬ب ي� ب ِ‬
‫ف یل�‬
‫حافظابنرجح‪a‬نےاہک�ابناف�ر�سا�و�ر حےکد�رمای�ندنسموجو�دہنںیےہسجیکقیقحتیکاجئےینعیہیر�و�ایتالبدنسہےذہل�امر�د�و�دہے�۔‬
‫َّ‬ ‫َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪،‬‬ ‫الت ْج ِر ِيد ِب ِإ� ْس َن ٍاد ُم َّت ِص ٍل ِب�لن ِب ي� صل‬
‫�ح َّ‬ ‫ح َد ْب ن� ِع َيس‪َ ،‬و شَ ْ‬ ‫َو ُه َو ِ ف� ُك ُتب َٔا ئِ َّ� ِة ْال ِع تْ َ� ِة ِ ف� َٔا َم ِال َٔا ْ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ي ِ‬
‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َوَل ِك ْن ِف ِيه ُ‬
‫ْ‬
‫ط ِبلف ِظ َ‪:‬م ْن ت َوضا َو َم َس َح َسا ِلفت ْي ِه َوقف ُاه ا ِم َن ِم ْن الغ ِل َي ْو َم‬ ‫ال َس ْ ي ن� ْب نُ� عل َوان ع ْن ا ِب ي� خا ِل ٍد ال َو ِاس ِ ي ّ‬
‫ِ‬ ‫ْ‬
‫ال ِق َي َام ِة‬
‫�ا�سر�و�ایتوکشوکانیاحدمبنیسیعیکامالیا�و�رشر�ح تلارجیدےسوسنم�بایکہےنکیلا�نیکدنسکا�د�ا�ر�ومد�ا�راحلنیسنبولع�ا�ننعابیاخلدالو�اسیط‬
‫پرہےا�و�ر�ا�سر�و�ایتےکالاف�ظوی�ںںیہجسےن ضووکای�ا�و�ر�اپینرگ�د�نےکد� نوو�ںرط�فا�و�رگد�یاکمحسایکتو�و�ہایقمتےکد�نوط�ق‬
‫‪3‬‬
‫سےچباجئےاگ�۔‬
‫ْ َ‬ ‫�ا�سر�و�ایتاک�ر�ا�و�ی ْ ُ‬
‫ال َس ْ ي نُ� ْب نُ� َعل َوان کذ�ا�با�و�ر�احا�دیثڑھگنےو�الاہے�۔‬
‫والدارقط�‪ :‬تم�وك احلديث‪ ،‬وقال ب ن‬
‫ا�‬ ‫ن‬ ‫ئ‬
‫والنسا�‬ ‫حا�‬‫قال ي��‪ :‬كذاب‪ .‬وقال عىل‪ :‬ضعيف جدا‪.‬وقال ٔابو ت‬
‫ي‬ ‫ي‬ ‫ي‬
‫وغ�ه وضعا‬ ‫حبان‪ :‬اكن يضع احلديث عىل هشام ي‬

‫م�ان االعتدال ‪۶�۷��۴‬؍�‪۳‬‬‫‪ 1‬یز‬

‫‪ 2‬ت� یخ‬
‫ر� بغداد للخطیب �‪۱�۱�۲‬؍�‪۱�۴‬‬
‫‪ 3‬نیل االوطار �‪۲�۰�۷‬؍�‪۱‬‬
 ‫�������‬

‫حیٰیی مراتےںیہہکو�ہوھجٹااھت�۔�ا�و�ریلعرفماتےںیہہکو�ہتہبیہزیا�د�ہفیعضےہ۔ �اما�مابواحتم‪،�� a‬اما�ماسنئی‪� a‬ا�و�راما�مد�ا�رطقین‪a‬‬

‫ف‬
‫‪1‬‬
‫کارفماناےہہکو�ہرتم�و�کالدحیثےہ�۔�ا�و�راما�مابنابح�ن‪ a‬ف مراتےںیہہکو�ہاشہ�موغری�ہرپدحثیںیوضعایکرکتاتاھ�۔‬
‫صالحزج�ر�ہ‪a‬نےاہک�و�ہدحثیںیڑھگتاتاھ۔‬
‫ْ‬ ‫َٔ‬
‫ط بناخلدالرقشیےہ�‪،‬‬ ‫�ا�سر�و�ایتاک�ایکر�ا�و�ی ا ِب ي� َخا ِل ٍد ال َو ِاس ِ ي ّ‬
‫ِ‬
‫ئ‬
‫النسا�‪:‬روى عن حبيب‬ ‫الواسط كذاب‪ ،‬وقال‬ ‫خالد‬ ‫�‬ ‫الدارقط�‪:‬كذاب‪،‬عن ٔامحد ب ن� حنبل‪ ،‬قال‪ :‬معرو ب ن‬ ‫ن‬ ‫قال‬
‫ي‬ ‫ي‬ ‫ي‬
‫ن‬ ‫ف‬ ‫ف‬ ‫ٔ ث‬
‫جوار�‪ ،‬يضع احلديث‬ ‫‪،‬كو� ليس بثقة‪،‬قالت وكيع‪ :‬اكن ي�‬ ‫ب ن� ا ب ي� �بت ي‬
‫ریھٹایاےہ�۔�ا�و�راما�ماسنئی‪ a‬بحبی‬
‫�اما�مد�ا�رطقین‪ a‬نےاسےذک�ا�باہکےہ�۔اما�ماحدمنبلبنح‪ a‬نےرمع�ونباخلدالو�اسیطوکذک�ا�ب �‬
‫بنابیاثبتےسر�و�ایترکتےوہئےرفماتےںیہہکالو�اسیطوکفیےہا�و�راب�اتعام�در�ا�و�یںیہن�۔ �اماموکعی‪ a‬ف مراتےںیہہکامہ�ر�ےرق�ب‬
‫‪2‬‬
‫�وجو�ا�رںیمر�ہرکیھبدحثیںیوضعایکرکتاتاھ�۔‬
‫�ا�سےکاب�ر�ےںیماحفظابنرجح‪a‬نےاہکہےہکہیرتم�و�کےہ۔‬
‫ُّْ‬ ‫َ ْ ُ َّ َ َٔ ٌ‬
‫الرق َب ِة ا َمان ِم ْن الغ ِل‬ ‫مسح‬
‫�ایکا�و�ر�ر�و�ایتںیمیبناکر�مﷺسےرم�و�یےہرگ�د�ناکمحسوط�قےساما�نےہ�۔‬
‫َّ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ٌ َ ْ َ ْ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫هذا موضوع ليس ِمن ك ِم الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬
‫‪3‬‬
‫ومو�عےہا�و�رنیباکر�مﷺکاکال�مںیہنےہ�۔‬ ‫�اما�مون�و�ی‪ a‬نےاہکیہ ض‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ُ َ ْ ُ‬ ‫َٔ َّ َ ْ َ َّ َ ّ َ ْ ُ َّ َ َ ْ َ ٌ َ َٔ َّ َ َ ُ َ ْ ُ ٌ ُ َ َ ً َٔ ْ‬
‫وع ج َمازفة ‪َ ،‬وا ج َع ُب ِم ْن َهذا ق ْو ُل‪َ :‬و ْل َيذك ْر ُه الش ِاف ِ يُّع َول‬ ‫ان قول النو ِو ِي مسح الرقب ِة ِبدعة ‪ ،‬وان ح ِديثه موض‬
‫ُ ْ ُ ُ ْ َٔ ْ َ‬
‫�ج هور الص ِ‬
‫اب‬
‫�اما�م ون�و�ی‪ a‬نےاہکگر�د�ناکمحسرکنا دبعت ےہ ا�و�ریہدحیثنمرھگ�ٹ ےہ ا�و�رممنک ےہ ہی ا�ساکقو�ل وہ�ا�ساک کتذر�ہ اشفیع‪a‬‬
‫�ا�و�ر�اصاح�بوہمج�رنےںیہنایک�۔‬
‫‪4‬‬

‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬

‫ْ َ َ ُ ف َ َ َ تَّ َ ف َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ال َو ْي ن ُّ� َوق َال‪ْ :‬ل َ ي ْ� َتض ا ئِ َّ�ة َ‬‫ْ‬ ‫َ َ ْ َ ُ َٔ ْ َ َ ُ َٔ ُ ُ َ‬
‫ال� ُّد ُد ِ ي� ان َهذا ال ِف ْعل ُه َو‬ ‫يث إسناده �صل‬ ‫ال ِد ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬
‫هذا ال ِديث اورده ابو م َّم ٍد ج يِ‬
‫ُّ َ‬ ‫َّ‬ ‫يف ْ َ‬ ‫ُّ ٌ ف ْ َ ْ‬ ‫ُس َّن ٌة َٔا ْو َٔا َد ٌب ‪َ ،‬و َت َع َّق َب ُه ْ إال َم ُام ب َ�ا َح ِ ُ ُ َٔ َّ ُ َ َ ْ ْ َٔ ْ َ‬
‫يث ال ِذي َي ُدل َعل ْي ِه‬ ‫ال ِد ِ‬ ‫اب تَ َ�دد ِ ي� ُح ٍك َم َع تض ِع ِ‬
‫اصل انه ْل ي ج� ِر ِللص ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫حافظابنرجح‪ a‬کلےتھںیہ�ا�سدحیثوک�اب حمودم�الوجیین�(�اما�مالرحمنی�)نےذکرکرکےاہکہےہکدحمثنیرک�ا�ما�سر�و�ایتیکدنسےسر�اضی‬
‫ب؟�ا�ساب�ترپاعتقبرکتےوہئےاحفظابنرجح‪ a‬نےاہک�ا�سر�و�ایت‬
‫ہنںیںیہذہل�ا�ا�سلعفےکاب�ر�ےںیمرت�د�دہےہکہیتنسےہای�ا�د� �‬
‫م�ان االعتدال �‪۵�۴�۲‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 1‬یز‬
‫م�ان االعتدال �‪۲�۵�۷‬؍�‪۳‬‬‫‪ 2‬یز‬
‫‪ 3‬املج موع ش�ح املھذب�‪۴�۶�۵‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 4‬نیل االوطار�‪۲�۰�۷‬؍�‪۱‬‬
 ‫�������‬

‫کےاب�ر�ےںیموکئیرت�د�دہنںیہکہیفیعضےہ۔‬
‫ُ َّ ٌ َ َ َ ْ ُ َ ن ُّ َ‬
‫ا� ْل َ ي ِ� ْد ِف ِيه‬ ‫الط ّيب‪ْ َ :‬ل تَ� ْد ِف ِيه ُس َّن ٌة ثَ�ب َت ٌة‪َ ،‬و َق َال ْال َق ِ ض ُ َ ْ نٌ َ ْ تَ ْ‬ ‫َ َ َ ْ َ ض َٔ ُ َّ‬
‫ا� حس ي�‪ :‬ل ِ�د ِف ِيه سنة وقال الفور ِ ي‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ا� ابو ِ ِ‬ ‫وقال الق ِ ي‬
‫َ ْ َّ ّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َّ َ ُ ْ نُ َّ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫َخ َ ٌ� َ َٔ ْ َ َ ُ َ َ ُّ ف‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫وف عن الن ِب ي� صل‬ ‫ٍ‬ ‫ال ِديث غ ْي ُ� َم ْع ُر‬ ‫الصل ِح فقال َهذا‬ ‫يط وتعقبه با�‬ ‫ِ‬ ‫ال ِ ي� ال َو ِس‬ ‫ب ‪ ،‬واورده الغز ِ ي‬
‫ِ‬
‫َّ َ َّ َ َ َ ُ ْ نُ َّ َ َ ْ َ ُ َٔ ْ ُ َ َ َ َ ُ َُٔ‬ ‫ََ ُ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َّ َ ُ َ ْ َ ْ َ ْ‬
‫ض السل ِف ال ِذي ذ كره با� الصل ِح ي�ت ِمل ان ي ِ� يد ِب ِه ما رواه ابو‬ ‫ض السل ِف‪،‬وكم بع ِ‬ ‫وس َل وهو ِمن قو ِل بع ِ‬
‫َْ َ‬ ‫ُّ ُ َ ْ َ ْ َّ ْ َ ْ ن َ ْ ّ َ ْ ْ َ ْ ُ ّ َ ْ ْ َ‬ ‫ُ ْ ف َ‬
‫ح ِن َع ْن ُم َوس ْب ِ ن� طل َحة‬ ‫اس ْب ن� َع ْب ِد َّ‬
‫الر ْ َ‬
‫اب الطه ِور عن عب ِد الرح ِن ب ِ� م ِد ٍي عن السع ِود ِي عن الق ِ ِ ِ‬ ‫ع َبي ٍد ِ ي� ِكت ِ‬
‫َ َ َ ْ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ ْٔ ُ ق َ ْ ُ َّ َ ْ َ ْ َ َ ُ ْ ُ َ َ ْ َ ُ َٔ ْ ُ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ ً َ َ ُ ُ ْ ُ َّ ْ‬
‫الرف ِع‬ ‫قال‪ :‬من مسح قفاه مع را ِس ِه و ِ ي� الغل يوم ال ِقيام ِة‪ ،‬قلت‪ :‬فيحت ِمل ان يقال هذا و ِإن كن موقوفا فل حك‬
‫ٌ‬ ‫َٔ َّ َ َ َ ُ َ ُ ْ َ َّ ْٔ فَ َ َ‬
‫الرا ِي ُ� َو َعل َهذا ُم ْر َسل‬ ‫ِلن هذا ل يقال ِمن ِقب ِل‬
‫ےہ‪�،‬ا�و�رجبہیدحیث‬ ‫رقتًابییہاب�تاقضینیسحا�و�ر�الوف�ر�انیےنیہک �‬ ‫قاضیابو�اطلبی‪ a‬نےاہک�ا�ساب�ر�ےںیموکئیتنساثبتںیہن�‪�،‬ا�و�ر ی‬
‫غز�الیےنالوس�یطںیمذکرکیوت�ابناصلال�حےن کر�درتےوہئےاہککہہیدحیثیبناکر�مﷺسے(باسدنحصحیایحنس�)عمول�مںیہنےہہکلب‬
‫بضعاملعئےفلساکقو�لےہ�‪ ،‬بضعاملعئےفلسےکوق�لےسابناصلال�حیکرم�ا�دغالًاب�ا�سر�و�ایتےسےہےسجابوبعدی�الاقسمنبالس�مےن‬
‫عدب�الرمحنٰنبدہم�ینعاملوس�د�ینعالاقسمنبدبع�الرمحنٰنعومسٰیبنہحلطےسر�و�ایتایکےہ�‪،‬جسےنرسکےاستھاپیندگ�یاکمحسایکتو�و�ہ‬
‫ومو�ف(لبہکوطقم�ع)‬
‫قایمتےکد�نوط�قانہپئےاجنےےسچباجئےاگ�‪،‬حافظابنرجح‪ a‬نےاہکہکا�ساب�تاک�اتحام�لےہہکاگرچہہی ق‬
‫ہےنکیلا�ساکحمکرمفو�عدحیثاکحمکےہویکنہکاییساب�تاکعتقلر�ائےےسںیہنےہذہل�ایہر�و�ایترمسلےہ�۔‬
‫‪1‬‬

‫ح ٌاج‪َ ،‬ع ِن‬‫َق َال َ‪:‬م ْن َم َس َح َق َف ُاه َم َع َر ْٔا ِس ِه ُو ِ ق َ� ْال ُغ َّل َي ْو َم ْال ِق َي َام ِة‪َ ،‬وإ ْس َن ُاد ُه َض ِع ٌيف َ‪،‬ق َال‪َٔ :‬ا ْخ َب َ� نَ� َٔا ُبو ُع َب ْي ٍد َق َال‪ :‬ثنا َ ج َّ‬
‫ِ‬ ‫ي‬
‫ْ َ ْ ُ ّ َ ْ َ ْ ن َ ْ َّ ْ َ َٔ َّ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َّ ٌ َ َ َٔ ْ َ ُ َ ْ ُ ُ َ ْ نَ َ ْ َ َ‬
‫اس ب ِ� عب ِد الرح ِن‪ ،‬انه قال ِمثل ذ ِلك ‪ ,‬قال جحاج‪ :‬ول احفظ عنه موس ب� طلحة‬ ‫السع ِود ِي‪ ،‬ع ِن الق ِ ِ‬
‫�ا�و�ریہر�و�ایتےسجابوبعدینے(الطھور ‪۳�۶�۸�،�۳�۷��۳‬؍�‪)۱‬سےلقنیکےہا�سیکدنسبیھفیعضےہویکنہکاملوس�د�یاکحافہظٓاخر�یرمعمںیرخ�ا�ب‬
‫ہوگایتاھ�‪�،‬ابندہم�یاک�ا�سےسامس�عٓاخر�یزمانےاکےہا�و�ر�ا�سر�و�ایتںیماضرط�ا�بیھبےہ�‪� ،‬ابوبعدینےاجح�جےسا�سےنوعسم�د�یےس�ا�س‬
‫نےاقسمنبدبع�الرمحنٰےسا�ساکقو�لایب�نایکہےہکاجح�جےناہکجمےھا�سر�و�ایتںیمومسٰیبنہحلطاکان�مای�دںیہنےہذہل�ا�ا�سوق�لیکفلس‬
‫صاحلنیےستبسنحیحصںیہنےہ�۔‬ ‫‪2‬‬

‫َ ْ ن ُ َ َ َٔ َّ ُ َ َ َ َ َ َ َ ْٔ َ ُ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ ْٔ‬ ‫َ ْ َُ‬ ‫َ‬ ‫ثنا َٔا ُبو إ ْ َ َ َ ْ ُ َ‬

‫ا� عر انه كن ِإذا مسح راسه مسح قفاه مع را ِس ِه ‪.‬‬ ‫سا ِئيل‪ ،‬عن فض ْي ِل ْب ِ ن� ْع ٍرو‪ ،‬عن جم ِاه ٍد‪ ،‬ع ِن ِب‬ ‫ِ‬
‫ٌ‬ ‫ف‬ ‫َه َذا َم ْو ُقوف َو ُ‬
‫ال ْس َن ُد ِ ي� ِإ ْس َن ِاد ِه َض ْعف‬
‫ْ‬ ‫ٌ‬

‫�اما�میقہیب‪ a‬نےلقنایکہےوج�ر�و�ایتابو�اسر�ائلینعلیضفنبرمع�وعناجمہدعنابنرمعکیدنسسےےہہکدبع�الہلنبرمعسرےکحسمےکاستھ‬

‫احلب��‪۲�۸�۶‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 1‬التلخیص ی‬
‫‪ 2‬الطھور ‪۳�۶�۹�،۳�۷��۳‬؍�‪۱‬‬
 ‫�������‬
‫‪1‬‬
‫گد�یاکمحسیھبرکتےےھتو�ہاثبتںیہنےہا�و�ر�ا�سیکدنسعضفیےہ�۔‬
‫�ا�ساک�ر�ا�و�یابو�اسر�ائلیاسامعلینبہفیلخاملالئیفیعضالدحیثےہ‬
‫يش� ثع�ن‬ ‫ا� همدي‪َ ،‬وك َن ت‬
‫خار ُّي‪ :‬ت�كه ْب ن‬ ‫َوقال ُ‬
‫الب‬
‫ِ‬
‫وھچڑ�اویکنہکہیدیسناامثع�ن‪t‬کوگالای�ںدیاتاھت�۔( �ا�و�رالہلاعت �لٰیا�سصخشوک�ر کسو�ار�ے‬
‫�اما�ماخب�ر�ی‪ a‬ف مراتےںیہہکابندہم�یےناسے �‬
‫جوصاحبہرک�ا�م ‪ y‬کوگالای�ںدیاتہے)‬
‫َّ َ َٔ َٔ َ َٔ َّ‬ ‫َ ْٔ َ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫الر ْف َع ِة ب َٔ� َّن ْال َب َغو َّي ِم ْن َٔا ئِ َّ� ِة ْ َ‬ ‫َو َت َع َّق َب ُه ْ نُ‬
‫يث َوق ْد قال ِب� ْس ِت ْح َب ِاب ِه َول َماخذ ِل ْس ِت ْح َب ِاب ِه إل خ َب ٌ� ا ْو ا ث ٌ� ِلن‬
‫ال ِد ِ‬ ‫ِ‬ ‫ا� ّ ِ ِ‬ ‫ب‬
‫ْ تَ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َّ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ ّ ف ْ ْ َ َ ْ ْ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َْ‬
‫اب مس ِح القفا‬ ‫اس ِف ِيه ان� كمه ولعل مستند البغ ِو ِي ِ ي� اس ِتحب ِ‬ ‫هذا ل جمال ِلل ِقي ِ‬
‫�اما�موغب�ی‪ a‬کاخای�لےہہکوضومںیرگ�د�ناکمحسبحتسمےہیلنکابنالرفہعےتہکںیہہکا�نےکاپ�سا�سےکبحتسموہنےرپکوئیدحیث‬
‫یاکیساحصبیاکقو�لکتیھبںیہنےہا�و�ریہاییساب�تےہہکسجںیمایق�ساککوئیلمعدخلںیہنےہ�۔‬
‫ت‬
‫�ابنالر�افع�ہرپتاعقبرکتےوہئےاحفظابنرجح‪ a‬ف مراتےںیہہکوہکساتہےرگ�د�نےکبحتسمےنہکںیموغب�ییکدللیو�ہدحیثوہجےس‬
‫�احدمبنلبنح‪� a‬ا�و�رابو�د�ا�و�د‪ a‬نے‬
‫ْٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َي ْ� َس ُح َرا َس ُه‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َٔ‬ ‫َع ْن َل ْي ٍث‪َ ،‬ع ْن َط ْل َح َة ْب ن� ُم َ ِّ‬
‫ص ٍف‪َ ،‬ع ْن ا ِب ِيه‪َ ،‬ع ْن َج ِد ِه‪ ،‬قال َ‪:‬را ْي ُت َر ُسول ِ‬
‫الل َصل ُ‬
‫ِ‬
‫َ َّ ً َ َ ً َ تَّ َ َ َ ْ َ َ َ‬
‫احدة ح� بلغ القذال‬ ‫مرة و ِ‬
‫عنثیلنبابنمیلس�‪،‬عنہحلطنبرصم�فنعابہینعدج�ہ کیدنسسےر�و�ایتایکہے مںیےنرسو�لالہلﷺوک� کیداھ�ٓا�پےنرساکمحس‬
‫‪2‬‬
‫کایحیتہکٓا�پدگ�یا�و�رگر�د�نکتاجےچنہپ۔‬
‫ٔ ن‬
‫لبا�‪ :‬ضعيف‬
‫حمك اال ي‬
‫شخیالابنی‪a‬ف مراتےںیہہیفیعضر�و�ایتےہ�۔‬
‫َ َ َٔ ْ َ‬ ‫َ َ ُ َ َّ ٌ فَ َ ْ‬
‫� َّدث ُت ِب ِه ي ْ� ي َ� فانك َر ُه‬ ‫قال مسدد‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫نمرکاہ�۔‬
‫�اما�مابو�د�ا�و�د‪a‬ہکےتںیہہکدسم�دنےاہکمںیےنہیر�و�ایتٰییحی(بندیعس�اقلاط�ن�)کوبای�نیکوت�انوہ�ںےنا�سوک ک‬
‫ا� مرصف جمهول‬ ‫الكو� روى عنه طلحة ب ن‬‫ي‬
‫ف‬
‫اليام‬ ‫معرو‬ ‫ا�‬‫ا� كعب ب ن‬ ‫ا� كعب ٔاو ب ن‬ ‫ا� معرو ب ن‬ ‫مرصف ب ن‬
‫ي‬
‫‪4‬‬
‫�ا�سر�و�ایتیکدنسعضفیےہ�ا�ساکر�ا�و�یرصم�فنببعکنبرمع�ووجہکابنرمع�وبنبعکےکان�مےساچہپناجاتاہےو�ہوہجم�لےہ�۔‬
‫ن ٔ‬
‫سل� جمهول‬ ‫ا� ا ب ي� ي‬ ‫وعنه ليث ب‬
‫للب� ق��‪۲�۷�۹�،۹�۹‬؍�‪۱‬‬
‫الک� ٰی ی‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫الس� ب‬
‫َّ‬ ‫ُ ُ َّ ّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل �‪،۱�۳�۲‬مسندامحد�‪،۱�۵�۹�۵�۱‬تلخیص ی‬
‫احلب� �‪۲�۸�۷‬؍�‪۱‬‬ ‫وء الن ِب ي� صل‬
‫وض ِ‬ ‫س� ابوداودکتاب الطھارۃاب ِصفةِ‬ ‫‪ 2‬نن‬
‫ُ ُ َّ ِّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫‪ 3‬نن‬
‫وء الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل �‪۱�۳�۲‬‬ ‫وض‬ ‫اب ِصفةِ‬ ‫س� ابوداودکتاب الطھارۃ‬
‫ِ ِ‬
‫‪ 4‬تقریب تال�ذیب�‪۶�۶�۸�۵�،۵�۳�۳‬؍�‪۱‬‬
 ‫�������‬

‫�ا�ورثیلنبابیمیلسفیعضےہ�۔‬
‫‪1‬‬

‫ْ‬ ‫ُّْ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ‬

‫َم ْن ت َو َّضا َو َم َس َح َسا ِلف َت ْي ِه َوقف ُاه ا ِم َن ِم ْن الغ ِل َي ْو َم ال ِق َي َام ِة‬
‫�ا�سلیصفتےسولعم�موہ�اکہوشکانی‪ a‬کاہیوق�لسجےن ضووکای�ا�و�ر�اپینرگ�د�نےکد� نوو�ںرط�فا�و�رگد�یاکمحسایکتو�و�ہایقمتےک‬
‫‪2‬‬
‫�د�نوط�قےسچباجئےاگ�۔‬
‫ومو�عا�و�رباطلےہ�۔‬
‫بدعتےہا�و�ر�ا�سیکدحیث ض‬
‫یہوق�لذب�ا�توخ�دباطلےہویکنہکا�سہلسلسیکامت�مر�و�ایا�توجکہذکرکیاجچیکںیہو�ہابطلایمر�د�و� ہدںی�۔‬
‫ےہ‪�،‬رہابضعولگو�ںاکسر�ا�و�رکانو�ںےکحسم‬
‫یا�د�رہےہکا�نفیعضر�و�ایا�تاکعتقلرس�ا�و�رکانو�ںےکحسمےکاستھرگ�د�نرپمحسرکنےےس �‬
‫رکنا‪،‬تو�ا�سرپکوئیفیعضر�و�ایتیھبومجو�دہنںیےہ�۔‬
‫کےدعب�الےٹاہتوھ�ںےسرگ�د�ناکمحس �‬
‫جر�ابو�ںرپمحسںیمیگنت�‪:‬بتہےسول�گاہط�ر�تا�و�ر�وضوکےدعبہپینوہئیرج�ابو�ںرپمحسرکنےںیمتخسرح�جوسحم�سرکتےںیہ�‪،‬جسےس‬
‫ومز�و�ںرپمحسرکنےیکر�و�ایتمکا�زکمرتسصاحبہرک�ا�م ‪ y‬سےرم�و�یےہ‬
‫�رسو�لالہلﷺسےرم�و�یحیحصدحیثیکاخملتفوہتیےہ�۔ �‬
‫زغو�ہوبت�کےکومقہعرپبای�نیک‬
‫�ا�و�ریہایخ�لًاعطقغطلےہہکوس�ر�ہالامئد�ۃیکٓایتےسہیوسنم�خوہچاکہےویکنہکریغم�ہنبہبعشےنہیر�و�ایت �‬
‫ہےا�و�رسو�ر�تالامئد�ۃا�سےسلبقان�ز�لوہچیکیھت۔‬
‫َ‬ ‫ال ْو َر َب ْ ن�‪َ ،‬و َّ‬‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫َ َّ ُ َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ َ‬
‫َّ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ ُ ْ َ َ َٔ َّ َ ُ َ‬
‫الن ْعل ْ ي ِن�‬ ‫َ‬
‫ع ِن ال ِغ ي� ِة ب ِ ن� شعبة‪ ،‬ان رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل توضا ومسح عل ج ي ِ‬
‫‪3‬‬
‫غمری�ہنبہبعش‪ t‬سےحیحصاثبتےہنیبﷺنے ضووکای�ا�و� جرر�ابو�ںا�و�رجوتو�ںرپمحسایک�۔‬
‫َ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ ن َ َّ َ‬
‫الن ْعل ْ ي ِن�‬‫الور ب ي ِ� و‬
‫ومسح عل ج‬
‫‪4‬‬
‫حافظابنمیق‪ a‬نےاہک�ا�و�رنیبرکیمﷺنےرج�ابو�ںا�و�رجوتو�ںرپمحسایکہے�۔‬
‫یہوق�لا�سیکدللیےہہکا�نےکزن�دیکریغم�ہنبہبعشیکدحیثحیحصےہ�۔‬
‫صاحبہرک�ا�م ‪ y‬کےا�سہلئسمںیمےبامش�ر�ٓاثا� ہرںی�‪�،‬ابناملذن�ر�انلاسیبو�ر�یےناما�ماحدم‪ a‬سےلقنایکہے‬
‫َّ‬ ‫َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫اب الن ِب ي� صل‬ ‫َق ْد َف َع َ ُل َس ْب َع ٌة َٔا ْو ثَ َ�ا ِن َي ٌة ِم ْن َٔا ْ َ‬
‫ص‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪5‬‬
‫سا�تای�ٓاٹھاحصبہرک�ا�مےنرج�ابو�ںرپمحسایکہے�۔‬

‫‪ 1‬تقریب تال�ذیب�‪۳�۷�۵‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬نیل االوطار �‪۲�۰�۷‬؍�‪۱‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ال ْسح َعل ج َ‬
‫‪ 3‬حصیح ابوداودکتاب الطھارۃ َ ب� ُب َ‬
‫ال ْو َر َب ْ ي ِن� �‪۱�۵�۹‬‬ ‫ِ‬
‫‪ 4‬زاداملعاد�‪۱�۹�۲‬؍�‪۱‬‬
‫ن‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬
‫وال�ج اع واالختالف �‪۴�۶�۳‬؍�‪۱‬‬ ‫ن‬
‫الس� إ‬ ‫‪ 5‬االوسط ي�‬
 ‫�������‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ َّ ُ َ َ َ َ َ ْ خُ َّ‬
‫الف ْ ي ِن�‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َ َ َٔ َّ ُ َ َ َ َّ َ َ ُ َ ْ َٔ ْ َ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل انه مسح عل‬ ‫اب َرس ِ‬
‫ع ِن الس ِن انه قال‪ :‬حدث ِ ن ي� س ْبعون ِمن اص ِ‬
‫‪1‬‬
‫ومز�و�ںرپمحسرکتےےھت�۔‬‫حنسرصب�ی‪a‬نےاہکمھجےسرتسصاحبوی�ںےناہک�رسو�لالہلﷺ �‬
‫�ا�نںیمضعبہیںیہ‬
‫ُ‬ ‫َ َ ْ ُ ْ ُ َٔ َ َّ‬ ‫َ َ ْ ُ َٔ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ خُ َّ ْ َ َٔ َ ْ ْ َ َ ْ ُ َ ُ ْ خَ َّ‬
‫اص‪َ ،‬و َع ْبد الهلِ‬ ‫اب‪ ،‬وع ِ ُّيل ب ن� ا ِب ي� طا ِل ٍب‪ ،‬وسعد ب ن� ا ِب ي� وق ٍ‬ ‫مسح عل الف ي ِن�‪ ،‬وام َر ِب� َلس ِح عل ي ِ� َما ع ُر ْب ن� الط ِ‬
‫َ َٔ ُ َٔ ُّ َ ْ َٔ ْ‬
‫وب الن َص ِار ُّي‪،‬‬ ‫َ َْ ُْ َْ‬ ‫َ َٔ َ ْ ُ َ‬ ‫َ َ ُْ َْ‬ ‫ْ ُ َ َّ‬ ‫ُْ َ ْ ُ َ َُْ‬
‫اص‪ ،‬وابو اي‬‫اس‪ ،‬وج ِر ي ُ� ب ن� عب ِد الهلِ ‪ ،‬وان ُس ب ن� ما ِل ٍك‪ ،‬وع ُرو ب ن� الع ِ‬ ‫ب ن� مسع ٍود‪ ،‬وعبد الهلِ ب ن� عب ٍ‬
‫َ َٔ ُ ُٔ َ َ َ ْ َ ُّ َ َ ْ ُ ْ نُ َ ْ َ َ ْ ُ ْ نُ َ ْ َ َٔ ُ ُ َ ْ َٔ‬
‫ال ْش َعر ُّي‪َ ،‬و َع ْب ُد الهلِ ْب نُ� ْ َ‬
‫ال ِار ِث ْب ِ ن� َج ْز ٍء‬ ‫ِ‬ ‫وابو امامة الب ِاه ِ يل‪ ،‬وسل ب� سع ٍد‪ ،‬وقيس ب� سع ٍد‪ ،‬وابو موس‬
‫َ َٔ‬ ‫َٔ َ ْ َٔ ْ‬ ‫ْ خُ ْ ُّ َ َ َّ ُ ْ ُ َ‬ ‫َ َٔ ُ َ‬
‫س‪َ ،‬وا ُبو ز ْي ٍد الن َص ِار ُّي‪َ ،‬و َج ِب ُا� ْب نُ� َ ُس َرة‪َ ،‬وا ُبو‬ ‫ُّ َ ْ ُّ َ َ ْ ُ َ ْ‬
‫الز بي ِدي‪ ،‬وج ِب ُا� ب ن� عب ِد الهلِ ‪ ،‬وابو س ِع ٍيد الد ِري‪ ،‬وعار ب ن� ي� ِ ٍ‬
‫َ َ‬ ‫َ ْ ُ ْ َٔ ْ َ ُّ َ ُ َ ْ َ ُ ْ نُ ْ َ َ َ ْ ُ ُ ُ َ ْ‬
‫ال ِغ ي َ�ة ْب نُ� ش ْع َبة‪َ ،‬وال َب َ� ُاء ْب نُ� َع ِاز ٍب َو ُر ِوي ذ ِلك َع ْن َم ْع ِق ِل ْب ِ ن� َي َس ٍار‪،‬‬‫مسع ٍود النص ِاري‪ ،‬وحذيفة ب� ال ي�م ِان‪ ،‬و‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ َ‬
‫‪2‬‬
‫َوخ ِار َجة ْب ِ ن� ُحذافة‪َ ،‬و َع ْب ِد الهلِ ْب ِ ن� ْع ٍرو‪َ ،‬و ِبل ٍل�۔‬
‫�ا�نلیلجالدق�رصاحبہرک�ا�م ‪ y‬مںیےسضعبیکر�و�ایا�تد�ر�جذیلںیہ�۔‬
‫�‪�۱‬۔�ابنابیہبیشا�و�ر�ابناملذن�رنےحیحصدنسکےاستھر�و�ایتایکہے‬
‫َع ْن َ ْعرو ْب ن� ُح َر ْي ٍث‪َ ،‬ق َال‪َ :‬ر َٔا ْي ُت َع ِل ًّيا َ ب� َل‪ ،‬ثُ َّ� َت َو َّض َٔا‪َ ،‬و َم َس َح َع َل ْ ج َ‬
‫ال ْو َر َب ْ ي ِن�‬ ‫ِ ِ‬
‫‪3‬‬
‫رھ ضووکای�ا�و� جرر�ابو�ںرپمحسایک�۔‬ ‫عرم�وبنرحیثےناہکمںیےندکیاھدیسناعیل‪ t‬نےاشیپ�بایکپ �‬
‫َ‬ ‫َ َٔ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ َٔ ْ‬
‫َع ِن ال َع ِش َع ْن ِإ ْ َس ِاعيل ْب ِ ن� َر َج ٍاء َع ْن ا ِب ِيه( رجاء ب ن� ربیعہ الزبیدی)قال‪َ :‬را ْي ُت ال َب َ� َاء‪ ،‬ت َو َّضا ف َ� َس َح َعل‬
‫ْج َ‬
‫ال ْو َر َب ْ ي ِن�‬
‫عنالاعشمنعاسامعلینبرجائ نعابہییکدنسسےرم�و�یےہںیم�(� جرا�ء)نےدکیاھبر�ا�ء‪�(t‬الرب�ا�ءبناع�ز�ب‪ )t‬نے ضووکای�ا�و� جرر�ابو�ں‬
‫‪4‬‬
‫پرحسمایک�۔‬
‫�ا�سیکدنسحنسےہ�۔‬
‫َع ْن َق َت َاد َة‪َ ،‬ع ْن َٔا َنس َٔ‪،‬ا َّن ُه َك َن َي ْ� َس ُح َع َل ْ ج َ‬
‫ال ْو َر َب ْ ي ِن�‬ ‫ٍ‬
‫‪5‬‬
‫قات�د�ہ‪ a‬بای�نرکتےںیہہککشیبانسنباملکرج�ابو�ںرپمحسرکتےےھت�۔‬
‫االوسط ف ي� ن ن‬ ‫ٔ‬
‫وال�ج اع واالختالف�‪۴�۳�۸‬‬
‫الس� إ‬ ‫‪1‬‬
‫ن‬ ‫ف‬
‫الس� واال�ج اع واختالف�‪۴�۳�۸�،۴�۲�۶‬؍�‪۱‬‬
‫ن‬ ‫‪ 2‬االوسط �‬
‫ن‬ ‫ف‬
‫ا� با� شیبۃ �‪ ،۱�۹�۸�۵‬االوسط � الس� واال�ج اع واختالف �‪۴�۷�۹�،۴�۶�۲‬؍�‪۱‬‬
‫ن‬ ‫‪ 3‬مصنف ب ن‬
‫نن‬ ‫ف‬
‫الســ� واال�ج ــاع واختــاف ‪۴�۶�۳� ،۴�۸��۳‬؍�‪،۱‬احملــی‬ ‫ا� با� شیبۃ ‪،۱�۹�۸��۴‬االوســط �‬ ‫‪ 4‬مصنــف عبدالــرزاق �‪،۷�۷�۸‬مصنــف ب ن‬
‫ٓ‬
‫ب�ال ث�ر�‪۳�۲�۳‬؍�‪۱‬‬
‫للط� نا� �‪۶�۸�۶‬‬ ‫ا� با� شیبۃ�‪،۱�۹�۷�۸‬املعجم ی‬
‫الکب� ب‬ ‫‪ 5‬مصنف ب ن‬
 ‫�������‬

‫�ا�سیکدنسحصحیےہاتق�د�ہ‪ a‬مدلسںیہا�و�رعنےسر�و�ایترک�رہےںیہ�۔‬
‫ا� َم ْس ُع ٍود َٔا َّن ُه َ‪:‬ك َن َي ْ� َس ُح َع َل ْ ج َ‬
‫ال ْو َر َب ْ ي ِن�‬ ‫ال ْ َعش‪َ ،‬ع ْن إ ْ ب َ� ِاه ي َ�‪َ ،‬ع ْن َ َّه ِام ْب ن� ْ َ‬
‫ال ِار ِث‪َ ،‬عن ْب ن‬ ‫َ ْ َٔ‬
‫ع ِن‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫عدب�ال �رز�ا�قا�و�ر�ابناملذن�رنےعنالاعشمنعابر�اہمینعامھ�منبالاح�ر�ثنعدبع�الہلنبوعسم�دیکدنسسےر�و�ایتایکہےعدب�الہلنبوعسم�د‪w‬‬
‫‪1‬‬
‫جر�ابو�ںرپمحسرکتےےھت�۔‬
‫�ا�سیکدنسحصحیےہ�۔‬
‫ح ِاد ْب ن� َس َ َل َة‪َ ،‬ع ْن َٔا� َغا ِلب َق َال‪َ :‬ر َٔا ْي ُت َٔا َ ب� ُٔا َم َام َة‪َ ،‬ي ْ� َس ُح َع َل ْ ج َ‬
‫ال ْو َر َب ْ ي ِن�‬ ‫َع ْن َ َّ‬
‫ٍ‬ ‫ِب ي‬ ‫ِ‬
‫وکر�ابو�ںرپمحسرکتے‬
‫�ابنابیہبیشا�و�ر�ابناملذن�رنےعنامح�دبنہملسنعاباغالبو�الینسحدنسکےاستھلقنایکہےںیم�(�اباغالب�)نےابو�امامہ ج‬
‫ہوئےدکیاھہے�۔‬
‫نل��خ‬
‫‪2‬‬

‫�ابن ابی ہبیش ےننسح دنسکےاستھ اففع وملٰی عدب�الہل نب رمعسے ا�و�رحصحی دنسکےاستھ ابر�اہمی ا فی ےسلقنایکہےہکرج�نابںی �‬
‫ومز�و�ں‬
‫��خ‬
‫ف‬
‫کےمکح ںیم ںیہ ا�و�رییہوق�ل احدم�ابنلبنح ‪ a‬کا ذمہب ےہ ا�و�ر�اسے یہ ابن املذن�ر ےن اطع�ء�‪،‬عسدیبن املبیس �‪�،‬ابر�اہمی ی�‪،‬عسدیبن‬
‫بجری�‪�،‬الاعشم�‪،‬فسای�نوث� �ری�‪،‬حنسنباصلح�‪�،‬ابناملاب ��رک�‪�،‬زفربنالھ��ذیلا�و� �اسرقحٰبنر�اہویہےسلقنایکہے�۔‬
‫جر�ابو�ںےکا�وپر�ا�و�رینےچےسحسمرکنا�‪:‬بضعول�گرج�ابو�ںرپصر�فا�وپرسےحسمرکنےےکاجبئےا�وپر�ا�و�رینےچےسحسمرکتےںیہجوکہ‬
‫�رسو�لالہلﷺکیتنسےکالخ�فےہ�‪،‬‬
‫ُ ْ َ َ ْ َٔ َ ُ َّ َ ُ َ َ‬ ‫َّ ف‬ ‫َٔ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ ْ خُ َّ‬
‫يحة َعل ِخل ِف ِه‬ ‫الف ْ ي ِن�‪َ ،‬و ْل َي ِص َّح َعنه َم ْس ُح ا ْسف ِل ِه َما ِإل ِ ي� َح ِد ٍ‬
‫يث منق ِط ٍع‪ .‬والح ِاديث الص ِح‬ ‫وكن ي�سح ظ ِاهر‬
‫ومز�و�ںےکےچینحسمرکناثابتںیہن‬
‫ےھت �‪ٓ،‬ا�پےسحیحصدنسکےاستھ �‬
‫حافظابنمیق‪ a‬ف مراتےںیہ�ٓا�پﷺمو�ز�و�ںےکا�وپرمحسرکتے �‬
‫‪3‬‬
‫ہے‪�،‬ا�ساب�ر�ےںیموجحدیثٓائیےہا�سیکدنسعطقنمےہا�و�ریہر�و�ایتحیحصاحا�دیثےکاخملفیھبےہ‬
‫�‬
‫ییہاب�تریغم�ہیکرج�ابو�ںرپمحسو�الیدحیثںیمٓائیےہ�۔‬
‫َ َ َّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َّ‬ ‫َ َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫َع ْن َ َّه ِام ْب ن� َ‬
‫احل ِار ِث‪ ،‬قال‪َ :‬را ْي ُت َج ِر ي َ� ْب نَ� َع ْب ِد الهلِ َ ب�ل‪ ،‬ث َّ� ت َو َّضا َو َم َس َح َعل خف ْي ِه‪ ،‬ث َّ� ق َام ف َصل‪،‬ف ُس ِئل‪،‬‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ َ َٔ ْ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ‬
‫فقال‪:‬رايت الن ِب يَّ� صل الهل علي ِه وسل صنع ِمثل هذا‬
‫ومز�و�ں ےک ا�وپرمحس‬
‫رھ ضووکای�ا�و�ر �‬ ‫ھام�م نب اح�ر�ث ےس رم�و�ی ےہمںی ےنجریربن دبع�الہل ‪ t‬کو� کیداھ�انوہ�ںنے اشیپ�بایکپ �‬
‫کایپرھکڑھ�ےوہئےا�و�ر�(مو�ز�و�ںتیمس�)نام�ز ھڑپائی� �‪ٓ،‬ا�پےسبجا�سےکقلعتموپچاھگایتوف مرایامںیےنیبنرکیمﷺوک�ایاسہی‬
‫‪4‬‬
‫کرتےدکیاھہے�۔‬
‫للط� نا��‪۹�۲�۳�۹‬‬ ‫‪1‬مصنف عبدالرزاق�‪،۷�۷�۷‬االوسط ف� ن ن‬
‫الس� واال�ج اع واختالف �‪۴�۸�۰�،۴�۶�۲‬؍�‪،۱‬املعجم ی‬
‫الکب� ب‬
‫ا� با� شیبۃ�‪،۱�۹�۷�۹‬االوسط ف� ن ن‬
‫الس� واال�ج اع واختالف�‪۴�۸�۵�،۴�۶�۳‬؍�‪۱‬‬ ‫‪ 2‬مصنف ب ن‬
‫‪3‬۔ زاداملعاد�‪۱�۹�۲‬؍�‪۱‬‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫الف ي ِن��‪۶�۲�۲‬‬ ‫ال ْسح عل خ‬
‫ِ‬
‫َ‬
‫الصال ِة ِ� ا ِلخ ف ِاف�‪،۳�۸�۷‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ ب�ب َ‬
‫ي‬
‫َ‬
‫الصلوۃ ب�ب َّ‬
‫ٰ‬ ‫‪ 4‬حصیح ب خ�اری کتاب‬
 ‫�������‬

‫عٰیلکاظاہرفموہ�ما�وپرہےذہل�ا�ا�سدحیثےسرج�ا�بایمو�ز�ہےکا�وپرمحسرکنےاکثوب�تو�احضوہتاہے�۔‬
‫نَ ٌ َ َٔ ْ ُ ْ نَ ُ َ َ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ َ ْ ن َ ْ َ ً َ َ ً َ َ ْ ْ َ ْ َ ُ ُ نَ ُ ُ ُ‬
‫و� َما َو�ظ ُ َور َها‬‫احدة ِبيدي ِه ِكت ي ِ�ما بط‬
‫� ِفع‪:‬رايت با� عر ي�سح عل ي ِ�ما‪ ،‬يع ِ ي� مسحة و ِ‬
‫ومز�و�ںایجر�ابو�ںرپ�اپےند� نوو�ںاہتوھ�ںےکاستھا�وپرینےچرص�فایکدفہع‬ ‫نافع‪ a‬ہکےتںیہمںیےندبع�الہلنبرمع‪ t‬کواپےن �‬
‫‪1‬‬
‫محسرکتےہوئے کیداھ�۔‬
‫�ا�سیکدنسحصحیےہ�۔‬
‫یہدبع�الہلنبرمع‪ t‬کا�اتجاہ�دہےوجکہیبنرکیمﷺکیحیحص ثوابتتنسےکاخملفےہا�و�رغالًابیہاسیرپہیومحم�لےہہکاہنںید�ر�ج‬
‫بالاحدیثںیہنیچنہپیھتا�و�ریہہلئسماع�مولگو�ںوکبیھولعم�مےہہکضعباییساحا�دیثںیہوجبضعاحصبہرک�ا�م ‪ y‬کو�اگرعمول�مںیھتوت�د�وسر�و�ں‬
‫کو�ا�ناکعملیہںیہناھت�‪�،‬ا�سےئلا�ساب�توک�اچیھرط�حذہننیشنرکیلانچاہےی�۔‬
‫رصاحتیھبٓائیےہہکیبنرکیمﷺمو�ز�و�ںرپینےچےکاجبئےرص�فا�وپرہیحسمرکتےےھتنکیلہیامت�مر�و�ایا�ت‬
‫بضعر�و�ایا�تںیمہی �‬
‫لباح�ظدنسعضفیںیہ۔‬
‫رصاحتےکاستھرص�فنیتاحا�دیثرم�و�یںیہ�۔‬ ‫مو�ز�و�ںرپمحسیکاحا�دیثاحلب�ظحسماع�مےہ�‪،‬ینےچای�ا�وپرمحسیک �‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫َ َ َ َّ َ َ ْ َ ُ َ ُ ْ َ �ظُ ُ ِ َ َ ْ َ َ ً َ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬ ‫ْ َ ْ ُ ْ نُ ُ َ شّ َ َ َٔ‬
‫اح َدة ِإل‬
‫�‪ ،‬قال‪َ :‬را ْي ُت َج ِب َا� ْب نَ� َع ْب ِد الهلِ يتوضا و ي�سح عل خفي ِه عل ِورها مسحة و ِ‬ ‫�‪�۱‬۔ثنا الفضل ب� مب ِ ٍ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ُ ُ َ َٔ نَ َٔ ْ َ ُ َ َ َ َٔ ْ ُ َ ُ َ‬ ‫َ ْ ُ ثُ َّ ُ َ ّ َّ َ َ ُ َّ َ َ َ َ َ َٔ ْ ُ َ ُ َ‬
‫ات كهاقال‪ :‬ورايت رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل يصنعه‪ ،‬فا� اصنع كا رايت رسول‬ ‫فوق‪ � ،‬يص ِ يل الصلو ِ‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫الهلِ صل‬
‫ومز�و�ں ےک ا�وپرمحس‬
‫�افللض نبرشبمنےاہکمںی ےن کیداھکہاجبربن دبع�الہل اناص�ر�ی ‪ t‬نے ضووکای�ٓا�پ ےنرص�ف ایک دفہعیہ �‬
‫رھا�سوضوکیاحلتںیمینتجامن�زیںٓائںیاس�ر�یامن�زیںےئنوضوکےریغبپڑھںی�‪�،‬ا�و�رف مرایاکہںیمےنرسو�لالہلﷺکو�ا کیاسرتے‬
‫کایپ �‬
‫‪2‬‬
‫�دکیاھہےا�و�رمںیاسیرط�حرک�رہاہو�ںاسیجکہںیمےنرسو�لالہلﷺوکدکیاھاھت�۔‬
‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫ْ‬
‫الصل َو ِات ُ ِك َها ِب ُو ُض ٍوء َو ِاح ٍد �‪ ۵�۱�۱‬مںییھب‬
‫ك َصل ٍة َو َّ‬ ‫ُ‬
‫ا� ماجہ کتاب الطھارۃ َ ب� ُب ال ُوض ِ‬
‫وء ِل ِ‬
‫یہ ر�و�ایتحسم ےک ذکرکے ریغب ن ن‬
‫س� ب ن‬

‫موجو�دہے�۔�ا�سر�و�ایتاک�ر�ا�و�یلضفنبرشبمدحمثنیےکزن�دیکفیعضےہ�۔‬
‫َ ْ ُ ْ َ َ ْ ن ُّ َ ْ َ ْ ُ َ ْ ن ُ ْ َ َ َ َ َ َٔ ْ ُ َّ َّ َ َّ‬ ‫َٔ‬ ‫حن ْ نُ� َٔا� ّ‬
‫الز نَ� ِد‪َ ،‬ع ْن ا ِب ِيه‪ ،‬عن عروة ب ِ� الز ب ي ِ�‪ ،‬ع ِن ال ِغ ي� ِة ب ِ� شعبة‪ ،‬قال‪ :‬رايت الن ِب ي� صل‬ ‫الر ْ َ‬
‫َّ‬ ‫د‬ ‫�۔ح َّد َث َنا َع ْب ُ‬
‫�‪َ ۲‬‬
‫ِي ِ‬ ‫ب‬ ‫ب‬ ‫ِ‬
‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل َي ْ� َس ُح َعل الخُ ف ْ ي ِن� َعل ظ ِاه ِر ِ َها‬
‫لدسے‪�،‬ا�سےنرع�و�ہنبالزبریسےا�و�ر�ا�سےنریغم�ہنبہبعش‪ t‬سےر�و�ایتایکہےمںیےن کیداھنیب‬
‫عدب�الرمحنٰنبابیالزنا�دنےاپےنو�ا �‬

‫ٔ‬
‫االوسط ف ي� ن ن‬
‫وال�ج اع واالختالف �‪۴�۵�۲� ،۴�۷�۰‬؍�‪۱‬‬
‫الس� إ‬ ‫‪1‬‬
‫ن‬ ‫ف‬
‫الس� واال�ج اع واختالف�‪۴�۷�۶�،۴�۵�۴‬؍�‪۱‬‬
‫ن‬ ‫‪ 2‬االوسط �‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫�اکر�مﷺمو�ز�و�ںےکاظہرپر( �ا�وپر) محسرک�رہےےھت�۔‬
‫ْ ُ‬ ‫َ َ َ َٔ‬
‫َوال ن ْع ُل ا َح ًدا َيذك ُر‬
‫‪2‬‬
‫�اما�مرتمذ�ی‪ a‬نےاہکیہر�و�ایتدبع�الرمحنٰےکالع�و�ہیسکا�و�رنےایب�نںیہنیکےہ�۔‬
‫عیینا�سالک�مےساما�مرتمذ�ی‪ a‬نےدبع�الرمحنٰیکزیا�د�تےکرکنمہونےیکرط�فاشا�ر�ہایکہے�‪،‬با�توہیےہوج�اما�مرتمذ�ی‪a‬نے‬
‫وکوب�لںیہنایکجائےاگ� حم‪،‬وف�ظیہیےہہک‬
‫ےہ‪،‬لذہ�ا�ایےسر�ا�و�ییکزیا�د�تذمکو�ر�ہ ق‬
‫کیہےہویکنہکابنابیالزنا�دکےاحفہظںیم(مدحثنیاک� ک)ال�م �‬
‫غمری�ہ‪ t‬کیدحیثںیماظہر�ا�و�ر�ا�وپرکےالاف�ظںیہنںیہ�۔‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َي ْ� َس ُح َعل‬
‫َ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫� َّ ُ‬
‫الل َع ْن ُه‪ ،‬قال َ‪:‬را ْي ُت َر ُسول الهلِ صل‬ ‫س َاق‪َ ،‬ع ْن َع ْب ِد َخ ْي� َ‬
‫‪،‬ع ْن َع ِ ّيل َر ِ ض ي َ‬ ‫�۔ع ْن َٔا� إ ْ َ‬
‫�‪َ ۳‬‬
‫ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ِب ي ِ‬
‫ُ َّ‬ ‫َ‬
‫ظ ِاه ِر خف ْي ِه‬
‫‪3‬‬
‫ایکرتےےھت�۔‬ ‫ومز�و�ںےکا�وپرہیحسم ک‬ ‫سدینایلع‪ t‬سےرم�و�یےہمںیےنرسو�لالہلﷺکو� کیداھ�ٓا�پاپےن �‬
‫ل‬
‫�ا�سر�و�ایتاک�ر�ا�و�یابو�اساح�قا س� یبع�یدملسےہا�و�رعنےسر�و�ایترک�رہاہے�۔‬
‫َ ْ ُ َ ْ ن ُ ْ َ َ َ َ َ َّ ْٔ ُ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ف َ ْ َ َ ُ َ َ َ َ َٔ ْ َ ْ خُ َّ َٔ َ َ‬
‫الف ْ ي ِن� َوا ْسفل ُه َما‬ ‫ع ِن ال ِغ ي� ِة ب ِ� شعبة‪ ،‬قال‪:‬وضات الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل ِ ي� غزو ِة تبوك‪ ،‬مسح اعل‬
‫�ا�و�رغمری�ہنبہبعش‪ t‬سےہییھبرم�و�یےہمںیےنرفستوب�کںیمیبنرکیمﷺکو�و کضور�و�ای �آا�پﷺنے�(�ا�سومقعرپ) مو�ز�و�ں‬
‫‪4‬‬
‫کےا�وپر�ا�و�رینےچ�(�د� نوو�ںوہگج�ںرپ�)محسایکہے�۔‬
‫ٔ‬
‫اال ن‬
‫لبا�‪ :‬ضعيف‬ ‫حمك‬
‫ول‪ْ َ ،‬ل ُي ْس ِن ْد ُه َع ْن َث ْور ْب ن� َ ي ز� َيد َغ ْي ُ� َ‬
‫الوِل ِيد ْب ِ ن� ُم ْس ِ ٍل‬
‫َ ََ َ ٌ َُْ ٌ‬
‫وهذا ح ِديث معل‬
‫ِ ِ ِ‬
‫�اما�مرتمذ�ی‪ a‬نےاہکیہدحیثولعم�ل( عضفی�)ہے�‪�،‬اسےولدیبنملسمےکالع�و�ہیسکد�وسر�ےےنوث�ربنزییدسےدنس�ا�ر�و�ایتںیہن‬
‫‪5‬‬
‫کای۔‬
‫�اب �وز�رعہ‪� a‬ا�و�ر�اما�ماخب�ر�ی‪� a‬د� نوو�ںےتہکںیہہکہیدحیثحیحصںیہنےہویکنہکیہیر�و�ایتدبع�الہلنباملاب�ر�کےن ثورعن رجاء‬
‫املغ�ۃ مرسالبای�نیکےہا�و�ر�ا�سںیمریغم�ہاکک�ذرہنںیےہ�۔‬
‫ب ن� حیوۃ قال حدثت عن اکتب ی‬
‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫‪ 1‬جامع ت�مذی ابواب الطھارۃ َ ب� ٌب ِ ف ي� ْ َ‬
‫ال ْس ِح َعل الخُ ف ْ ي ِن� ظ ِاه ِر ِ َها �‪۹�۸‬‬
‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫‪ 2‬جامع ت�مذی ابواب الطھارۃ َ ب� ٌب ِ ف ي� ْ َ‬
‫ال ْس ِح َعل الخُ ف ْ ي ِن� ظ ِاه ِر ِ َها �‪۹�۸‬‬
‫الدارقط��‪۱�۶�۲‬‬
‫ن‬ ‫ال ْس ُح �‪ ،۱�۶�۲�،۱�۶�۴‬ن ن‬
‫س�‬ ‫الطھارۃ� ُب َك ْي َف ْ َ‬
‫َب‬ ‫س� با� داودکتاب‬ ‫‪ 3‬نن‬
‫َ ٌ ف ْ َ ْ َ َ لخُ َّ ْ ن َٔ َ‬ ‫َ ُ َْ َ َْ ْ ُ‬
‫ـ� ا ْعــا ُه‬
‫‪ 4‬ســ� با� داودکتــاب الطھــارۃ ب�ب كيــف الســح �‪،۱�۶�۵‬جامــع �مــذی ابــواب الطھــارۃ ب�ب ِ ي� السـ ِـح عــى ا فـ ي ِ‬
‫ت‬ ‫نن‬
‫ـ� واال�ج ــاع‬ ‫ـف َؤَا ْسـ َـف ِ ِل �‪،۵�۵�۰‬االوســط ف� السـ ن ن‬‫َ ُ َ َ َ ف َ ْ َٔ ْ َ ْ خُ ّ‬
‫الـ ِ‬ ‫ا� ماجــہ کتــاب الطھــارۃ ب�ب مــا جــاء ِ ي� مسـ ِـح اعــى‬ ‫ـ� ب ن‬‫َؤَا ْسـ َـف ِ ِل �‪،۹�۷‬سـ ن ن‬
‫واختــاف�‪۴�۷��۴ ،۴�۵�۳‬؍�‪۱‬‬
‫َ ٌ ف ْ َ ْ َ َ لخُ َّ ْ ن َٔ ْ َ ُ َ َٔ ْ َ‬
‫‪ 5‬جامع ت�مذی ابواب الطھارۃ ب�ب ِ ي� الس ِح عل ا ف ي ِ� اعاله واسف ِ ِل �‪۹�۷‬‬
 ‫�������‬
‫َ َ َٔ ُ َ ُ َ َ َ َ َ ن َٔ َّ ُ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ‬
‫ال ِديث ِم ْن َر َج ٍاء‬ ‫قال ابو داود‪ :‬وبلغ ِ ي� انه ل يسمع ثور هذا‬
‫�اما�مد�ا�و�د‪ a‬نےا�سدحیثےکفیعضوہنےیکایکا�و�رعتل(� لدلی�)بیھایب�نیکےہےھجمولعم�موہ�اہےہکوث�رنےہیر�و�ایت َر َجاء‬
‫‪1‬‬
‫ب ن� حیوۃ سےںیہنینسیھت�۔‬
‫رقا�ر�دیےتےھت�۔‬
‫�ابناملذن�رےناما�ماحدم�ابنلبنح‪ a‬سےلقنایکہےہکو�ہا�سدحیثوکعضفی �‬
‫مو�ز�و�ںایجر�ابو�ںرپ�ایکےسزیا�د�ہاب�رمحسرکنا�‪:‬سمون�نیہیےہہک �‬
‫ومز�و�ںرپ�ایکیہدفہعحسمایکجائےا�و�ر�ٓا�پﷺسےایکےسزیا�د�ہ‬
‫مرتہبحسمرکناثابتںیہنےہ�۔اسیجکہزگ�رچاکہےدبع�الہلنبرمع‪ t‬سےہیاثبتےہہکو�ہایکدفہعیہحسمرکتےےھت۔‬
‫مو�ز�ےایجر�ابںیاتا ک�رر�(خو�ا�ہوخم�ا�ہ)پا�ٔو�ںاک�دھونا�‪:‬بضعول�گاپےنٓا�پوکخو�دساخہتتقشمںیمالتبمکرکےلہجرمکبےکرمتبکنب‬
‫جاتےںیہاحلانہکا�سہلسلسںیمحیحصدحیثےہ�۔‬
‫َٔ ْ ُ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َٔ ْ ُ ْ َ َ‬ ‫َ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ َّ ُ َ َ َّ َ ُ‬
‫الهل ي ِ� ُّب ان تق َبل ُرخ ُص ُه ‪َ ،‬كا ي ِ� ُّب ان ت ْٔو ت�‬ ‫َع ْن َع ْب ِد الهلِ قال‪:‬ع ِن الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل انه قال ِ‪:‬إن‬
‫ِ‬
‫ا� ُه‬‫َع َز ئِ ُ‬
‫سپدنرتاہےہکا�سیکرصخوت�ںرپعلمایکجائے‬
‫عدب�الہلنبوعسم�د‪w‬سےرم�و�یےہیبناکر�مﷺےنرفمایایبکشالہلاعتلٰییہ(�اسیرط�ح) ک‬
‫جسرط�حہکو�ہدنسپکرتاہےہکزعیتمو�الےامو�ررپلمعایکاجئے۔‬
‫‪2‬‬

‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ نَ َٔ ْ َ ْ ن َّ َٔ َ َ َٔ ْ َ َ ُ َ َ َْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ َ َ‬ ‫َع ْن َعا ِئ َش َة َر ِ ض ي َ‬

‫� َّ ُ‬
‫الل َع نْ َ�ا‪ ،‬ا نَّ َ�ا قال ْت َ‪:‬ما خ ِّي َ� َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ب ي� امر ي ِ� ِإل اخذ ايسها‪ ،‬ما ل‬
‫ُ ْ‬
‫َيك ْن ِإ ث ً�ا‬
‫�ا�م الومنمنی اعئہشدصیہق ‪r‬سے رم�و�ی ےہ�انوہ�ں ےن ایب�نایککہ رسو�ل الہلﷺ ےس بجیھب د�وچزی�و�ں ںیم ےسیسک ایک ےک‬
‫‪3‬‬
‫وکزیا�د�ہٓاسانیولعم�موہئیرشبیطہکا�سںیموکئیانگ�ہہنوہ�۔‬
‫�اتخای ک�ررنےےکےئلاہکایگوتٓا�پےنہشیمہاسیوک�اتخای�رف مرایاجسںیمٓا�پ �‬
‫چاننہچو�ہابع�د�تسجںیمد� نوو�ںوص�رتںیاجئزوہ�ںا�نںیمےباجکتافل�تےسعنمایکگایہے�۔‬
‫َ ْ َٔ َ َ َ ُ َّ ْ َ ُ َ َ َ َ َ نُ َ َ َّ َ ُّ‬
‫التك ِف‬ ‫‪�:‬ينا ع ِن‬
‫عن ان ٍس‪ ،‬قال‪ :‬كنا ِعند عر فقال ِ‬
‫‪4‬‬
‫�انسنباملک‪ t‬سےرم�و�یےہمہدیسناعرم‪t‬کےاپ�سےھت�ٓا�پےنرفمایامہںیفلکتاتخای ک�ررنےےسعنمایکایگےہ�۔‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ ََ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ َّ ُ َّ َ َّ ت َ َ ْ َ َ َ َ ُ َ ْ ْ َ َ َ ف ْ خُ ّ‬
‫ال ِف َم َس َح َعل يْ ِ� َما َو ْل َي نْ زِ� ْ ُع َما‪َ ،‬و ِإن كن َتا َمكشوف َت ْ ي ِن�‬ ‫ال ال ِ ي� عل ي�ا قدماه‪ ،‬بل ِإن كنتا ِ ي�‬
‫ول يكن يتكف ِضد ح ِ ِ‬
‫َ ْ َ ْ َ ْ َْ‬ ‫ْ خُ َّ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َٔ ْ َ ُ ْ َٔ ْ َ ف َ ْ َٔ َ ة ْ َٔ َْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ َْ‬
‫غ َسل الق َد َم ْ ي ِن� َو ْل َيل َب ِس الف ِليمسح علي ِه ‪ ،‬وهذا اعدل القو ِال ِ ي� مسا ِل الفض ِل ِمن الس ِح والغس ِل‬

‫ال ْس ُح �‪۱�۶�۵‬‬ ‫‪1‬س� ا� داودکتاب الطھارۃ َ ب� ُب َك ْي َف ْ َ‬‫ن‬

‫ن ب‬
‫للط� نا� �‪۱�۰�۰�۳�۰‬‬‫الکب� ب‬‫ا� با� شیبۃ�‪،۲�۶�۴�۷�۱‬املعجم ی‬ ‫‪ 2‬مصنف ب ن‬
‫ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫َ ُ َ َّ ّ َ َّ‬
‫‪ 3‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب املناقــب ب�ب ِصفــةِ الن ِب ي� صــى الــه عليـ ِـه وســم �‪ ،۳�۵�۶�۰‬مســندامحد�‪،۲�۴�۸��۳ ۰‬االدب املفرد ‪،۲�۷��۴‬موطاامام‬
‫ْ ُِ‬
‫اللـ ِـق �‪۴�۰‬‬ ‫ـاء ف� ُح ْســن خُ‬ ‫َ ُ َ َ َ‬
‫ِ‬ ‫مالــک کتــاب الج مــاع ب�ب مــا جـ ِ ي‬
‫َ‬ ‫َ َ ُّ‬ ‫‪ 4‬حصیح ب خ�اری کتاب االعتصام ب�لکتاب والسنۃ َ ب� ُب َما ُي ْك َر ُه ِم ْن َك ثْ َ� ِة ُّ‬
‫الس َٔو ِال َوتك ِف َما ال َي ْع ِن ِيه �‪۷��۲ ۹�۳‬‬
 ‫�������‬

‫�اما�مابنمیق‪a‬نےاہک�رسو�لالہلﷺ�(جر�ابو�ںا�و�رمو�ز�و�ںوغری�ہںیم�)�اپےناح�لےکالخ�فےباجکتفلںیہنرکتےےھتہکلباگر�ٓا�پ‬
‫ومز�ےوہتےوتاتا�رنےےکریغبہیا�نرپمحسرکیلےتےھتا�و�ر�اگر�ٓا�پےکاپئو�ںےگننوہتےوت�اہنںی ھدویلےتےھت�‪�،‬ا�سہلئسم‬
‫کےاپئو�ںںیم �‬
‫مںیہکحسمافلضےہای� ھدونا�؟تو�ا�سںیمیہیوق�لبسےسزیا�د�ہر�اجحےہہکاگرپائو�ںےگننوہ�ںوت� ھدولےا�و�ر�اگرمو�ز�ےایجر�ابںیوہ�ں‬
‫‪1‬‬
‫تومحسرکلے�۔‬
‫ھپیٹوہئیرج�ا�بایمو�ز�ےرپمحسہنرکنا‪:‬‬
‫گلوو�ںاکطر�زعلمفلساصحلنیا�و�رحمققاملع�ءکےالخ�فےہ�۔‬
‫َّ ُ َ ً َ َّ َ ً َّ ً‬ ‫ْ َٔ ْ‬ ‫َ َ َّ‬
‫الث ْور ُّي ْام َس ْح َع َل يْ َ�ا َما َت َع َّل َق ْت ِب ِه ر ْج ُل َك‪َ ،‬و َه ْل َك َن ْت ِخ َف ُاف ْ ُ‬
‫ال َه ِاج ِر ي نَ� َوالن َص ِار ِإل خَم َّرقة ُمشققة ُم َرق َعة‬ ‫ِ‬ ‫قال ِ‬
‫فسای�نوث�ر�یرفماتےںیہ�ا�سوقتکتحسمرکتےرہوجبکتو�ہ(مو�ز�ے�)تری�ےاپئو�ںےسےکٹلرہںی�‪،‬کایےھجتولعم�مںیہنہکاہمجرین‬
‫‪2‬‬
‫ومز�ےےٹھپوہئےوہتےےھت�۔‬
‫�ا�و�ر�اناص�رکے �‬
‫�ا�سیکدنسحصحیےہ�۔‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ف َ َ ْ َ ْ ن َ َ ُ ْ نُ تَ َ ْ ُ ُ َ َ َ خُ ّ ْ‬
‫ال�خَ َّرق َما َد َام ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ يو َ ج ُ� ُوز ْ َ‬
‫اس ُه َ ب� ِق ًيا‪،‬‬ ‫ال ِف ُ ِ‬ ‫ال ْس ُح َعل اللفا ِئ ِف ِ ي� اح ِد الو ج� ي ِ�‪ ،‬حكه با� ِ� ي ٍ� وغ ي�ه‪ ،‬وعل‬
‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َو ْ َ‬
‫ال شْ ي ُ‬
‫� ِف ِيه ُ ْم ِك ٌن ‪َ ،‬و ُه َو ق ِد ي ُ� الش ِاف ِ يّع‪َ ،‬واخ ِت َي ُار ا ِب ي� ال َب َ�ك ِت َوغ ْي ِ� ِه ِم ْن ال ُع َل ِاء‬
‫ِ‬
‫�اسیاب�توکشخیالاسال�مابنہیمیت‪ a‬نےاتخای�رکایہےو�ہرفماتےںیہ�د�و� قاو�ا�لںیمےسایکوق�لہیےہہکافلفو�ںرپمحساجئزہے�‪�،‬اسے‬
‫ومز�ہاہکجائےا�و�ر�ا�سںیمانلچممنک‬
‫ومز�ےرپ�ا�سوقتکتحسماجئزہےبجکتاسے �‬
‫ےنذرکایہےا�و�رھپےٹوہئے �‬
‫�ابنمیت‪� a‬وغری�ہ ک‬
‫‪3‬‬
‫ہو�‪�،‬اما�ماشفیع‪ a‬کاییہدقیموتف�ٰیہےا�و�ر�ابو�الربکا�ت‪� a‬وغری�ہاملع�ءنےیھباسےیہاتخای�رکایہے�۔‬
‫�وضوکےدعب�اعاضئے ضووکوخکشہنرکنا�‪:‬کھچول�گو کضورنےےکدعب�اعاضئے ضووکوخکشںیہنرکتےا�و�را�سہلسلسںیمابنمیق‬
‫‪ a‬کےوق�لوکبوط�ر�دللیشیپرکتےںیہ‬
‫ٌ ْ َ‬ ‫ف َ َ‬ ‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل َي ْع َت ُاد َت ْنش َيف َٔا ْع َضائه َب ْع َد ْال ُو ُضوء َ‪،‬و َل َ َّ‬
‫ص َع ْن ُه ِ ي� ذ ِلك َح ِديث ال َب َّتة‪،‬‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫َو ْل َيك ْن َر ُسول الهلِ َصل ُ ِ‬
‫َ ُ‬ ‫َبل َّالذي َ َّ‬
‫ص َع ْن ُه ِخلف ُه‬ ‫ِ ِ‬
‫�رسو�لالہلﷺوضوکےدعب�اپےناعاضئے ضووکوخکشںیہنرکتےےھتحالانہکا�ساب�ر�ےںیموکئیدحیثیھبحیحصںیہنےہہکلبا�س‬
‫‪4‬‬
‫کےالخ�فتنسےہ۔‬

‫‪ 1‬زاداملعاد�‪۱�۹�۲‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬مصنف عبدالرزاق �‪۷�۵�۳‬‬
‫ال� تیمیۃ �‪۳�۰�۴‬؍ ‪�۵‬‬
‫الک�ی ب ن‬
‫‪ 3‬الفتاوی ب‬
‫‪ 4‬زاداملعاد�‪۱�۸�۶‬؍�‪۱‬‬
 ‫�������‬

‫یہمیلست ےہہک اما�م ابنمیق ‪ a‬بتہ ڑب�ےققحم اما�م ےھتنکیل اصو�ل ہی ےہہک رسو�ل الہل ﷺکےوس�اہرشصخیک اب�توبق�ل ای�ر�دہوکسیت‬
‫ہے�ا�و�رقحمنیقےکزن�دیکاحفظابنمیق‪ a‬کےذمکو�ر�ہوق�لںیمرظنہے�‪�،‬ا�سےئلاملس�ناف�رسی‪ t‬سےا�سلعفاکجو�ا�زمر�و�یےہےسج‬
‫�ابنامجہےنوفحم�ظنبہمقلعنعاملس�نالاف�رسی‪ t‬کیدنسسےر�و�ایتایکےہ‬
‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َّ َٔ َ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ْ ُ ْ ن َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ ّ َٔ َّ‬
‫وف كن ْت‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ت َوضا‪ ،‬فقل َب ُج َّبة ُص ٍ‬ ‫س‪ ،‬ان َر ُسول الهلِ صل‬ ‫وظ ب ِ� علقمة‪ ،‬عن سلان الف ِار ِ ِي‬ ‫عن مف ِ‬
‫َع َل ْي ِه‪ ،‬فَ َ� َس َح ب َ�ا َو ْج َ‬
‫� ُه‬ ‫ِ‬
‫‪1‬‬
‫رھا�سےکاستھاپانمہنابم�ر�کاص�فایک�۔‬ ‫�رسو�لالہلﷺنے ضووکای� �‪ٓ،‬ا�پےناپان�ا�ونیہبجالاٹکایپ �‬
‫�رہا�ابنمیق‪ a‬کایہوق�لہکہکلبا�سےکالخ�فاثبتےہوت�ا�ساک�اشا�ر�ہا�سدحیثیکرط�فےہ�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َّ ُ ً َ ُ َ‬ ‫َ َ ْ َ ْ ُ َ ُ َ َ ْ ُ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل غ ْسل‪ ،‬ف َس تَ ْ�ت ُه ِبث ْو ٍب‪َ ،‬و َص َّب َعل َي َد ْيه‬ ‫قالت ميمونة‪ :‬وضعت ِللن ِب ي� صل‬
‫ِ‬
‫�ا�مالومنمنیومیمنہ‪ r‬نےرفمایا�وضوکےدعبنیبﷺکےاپ�سر�وما�لالیاگایتو�ٓا�پےناسےاہتھںیہناگلیاا�و�ر�اپےناہتوھ�ںےس ضووکاپانی‬
‫‪2‬‬
‫جاھ�ڑتےرہے�۔‬
‫حالانہکا�سدحیثاکعتقللسغےکاستھےہوضوکےاستھںیہنا�و�ر�اگر�وضوسےیھبوہتاتویہاممنتعیکدللیںیہنےہ�‪،‬‬
‫َٔ َّ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َ َٔ ُ َ ْ َ َ َ ْ خَ َ ُ َ ُ ُ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ ُ َٔ َّ َّ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ْل َي ْن َه َع ْن ُه َم َع ان‬ ‫قال ابو بك ٍر‪:‬وهذا ال ب� ل ي ِوجب حظر ذ ِلك ول النع ِمنه ِلن الن ِب ي� صل‬
‫َ ُٔ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق ْد َك َن َي َد ُع شَّ ي ْ‬
‫ال� َء ْ ُ‬ ‫الن َّ� َص َّل ُ‬
‫ال َب َاح ِلئل َيش َّق َعل ا َّم ِت ِه‬ ‫ِب ي‬
‫َّ‬

‫کوینہکا�سےکاب�ر�ےںیماحفظابناملذن�ررفماتےںیہیہدحیثاممنتعیکدللیںیہنےہویکنہکٓا�پےنیسکڑپک�ےےساعاضئےوضوصا�ف‬
‫‪3‬‬
‫وھچڑ�دیےتےھتنجےسامتیکتقشماک�ڈ�رہوتا�۔‬
‫کرنےےسعنمںیہنایکا�و�رٓا�پاسب�ا�وقا�تایےسابم�حاک�م �‬
‫�ابناملذن�رکایہانتکہبرتینالک�مےہرقتیابً�اسیالک�ماسیجکال�ماما�ماحدم‪ a‬سےیھباثبتےہ�‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫ْٔ‬ ‫َٔ َ‬ ‫ْ ُ َ َ َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬
‫وضوء‪،‬قال ا ْر ُجو ان ل يكون ِب ِه َ ب�س‪ ،‬قيل ال ب ي� َح ِديث كريب‬‫َ ِسعت ا ب ي� ُس ِئل َعن مسح ال َو ْجه ب�ملنديل بعد ال‬
‫وضوء‬‫ة‪،‬ق َال َل ْي َس َذلك َب ن� إ نَّ َ�ا‪َ ،‬ر َٔا ْيت ٔا� غ� ّمرة ينشف ب�نديل بعد ْال ُ‬
‫َ َُْ َ َ‬
‫ا� َع َّباس عن ميمون‬‫َعن ْب ن‬
‫بي ي‬ ‫ِ ي ِ‬
‫عدب�الہلنباحدم�ابنلبنح‪ a‬ہکےتںیہمںیےناپےناباسےوپچاھکہایک�وضوکےدعب�ر�وما�ل(�ا�و�رتولہیوغری�ہ�)�اتسامع�لرککسےتںیہ�؟ف مرایاجی‬
‫ہا�ں�!�ا�سںیموکئیرح�جںیہنےہ�‪،‬مںیےنومیمنہ‪� r‬و�الیدحیث�(کےاب�ر�ےںیمٓا�پاککایخای�لےہ)�؟ توف مرایاکہہیر�و�ایت�(مامنتع‬
‫پر�)�و� ضاح�(� لدلی�)ہنںی ےہ� ع‪،‬دب�الہلےتہکںیہمںی ےنیئک دفہع دکیاھہےہکریم�ے اباجا�ن (�اما�م احدم�ابنلبنح‪� )a‬وضوکے دعب�ر�وما�ل‬

‫وف �‪۳�۵�۶�۴‬‬ ‫وء‪َ ،‬و َب ْع َد ْال ُغ ْسل �‪،۴�۶�۸‬وکتاب اللباس َ ب� ُب ُل ْبس ُّ‬
‫الص ِ‬
‫َ ْ ُ‬ ‫ْْ‬
‫الطھارۃ� ُب ِالن ِد ِيل َب ْعد ال ُوض ِ‬ ‫َب‬ ‫ا� ماجہ کتاب‬ ‫س� ب ن‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َْ‬
‫ـض َاليــد ْي ِ ن� ِمـ َـن الغ ْسـ ِـل َعـ ِـن الج َ َن َابــةِ �‪، ۲�۷�۶‬حصیــح مســم کتــاب احلیــض َ ب� ُب ِصفــةِ‬ ‫خ‬
‫‪ 2‬حصیــح ب�ــاری کتــاب الغســل ب�ب نفـ ِ‬
‫ُغ ْســل ْ ج َ‬
‫ال َن َابــةِ �‪۷��۲ ۲‬‬ ‫ِ‬
‫ن‬ ‫ف‬
‫‪ 3‬االوسط � الس� وا اع واختالف �‪۴�۱�۹‬؍�‪۱‬‬
‫ال�ج‬ ‫ن‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫یاکڑپ�ےےساپےناعاض�ءخکشرکتےےھت�۔‬
‫بضعاملع�ءنےاسےوجمرک�و�ہاہکےہوت�ا�سرپ�ا�نےکاپ�سوکئیدللیںیہنےہہکبجاملس�ناف�رسی‪ t‬کیرمفو�عدحیثا�و�رانس‪ t‬کاعلم‬
‫�ا�سےکوج�ا�زکیدللیےہ�۔‬
‫�وضوکے اپنی ںیم اسر�ا�ف�‪�:‬رسو�ل الہل ﷺ�وضوکے اپنی ںیملمکمافکیت اعش�ر�ی ےساک�م ےتیل ےھت�ا�و�ر�ایک دمیا�ا�س ےسھچکمک ےس‬
‫و مراتےےھت�۔‬‫� ضو ف‬
‫ال َن َاب ِة‪َ ،‬و ُي َو ِ ّض ُئ ُه ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫الص ُاع ِم َن ْ َ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ُي َغ ِّس ُ ُل َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ َ َ َ َ َُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬
‫ال ُّد‬ ‫ال ِاء ِم َن ج َ‬ ‫عن س ِفينة‪ ،‬قال‪:‬كن رس‬
‫فسہنی‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺ�ایکاص�ع(ترقیًاب�ڈھائیولکپانی�)کےاستھلسغانجبتا� �ور�ایکدم�(ترقیابچوتاھئیاص�ع)‬
‫سےو کضورتےےھت�۔‬
‫‪2‬‬

‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َت َو َّض َٔا َف ُٔا ت َ� ب إ� نَ� ٍء ِف ِيه َم ٌاء َق ْد ُر ُث ُل ثَ� ْ ُ‬

‫ال ِّد‬ ‫الن َّ� َص َّل ُ‬‫ُٔ ُّ ُ َ َ َ َٔ َّ َّ‬
‫ِي‬ ‫ِ ي ِِ‬ ‫ام عارة‪،‬ان ِب ي‬
‫‪3‬‬
‫رقتًاب�د� تواہئیدمپانیاھت�۔‬
‫�ا�مامع�ر�ہاناص�ریہ‪ r‬ف مراتیںیہنیباکر�مﷺنے ضووکای�ٓا�پےکاپ�ساپنیاکجوبرتناھت�ا�سںیم ی‬
‫سدنحصحی�۔‬
‫مد�اتانہوتاہےہکا�سےسٓا�دمییکد� نوو�ںایلیھتہ�ںرھبج ئاںی�۔‬
‫َٔ ْ َٔ َّ ُ ُ ف ُٔ‬
‫اف ِف ِيه‪َ ،‬واخ َب َ� ان ُه َيكون ِ ي� ا َّم ِت ِه َم ْن َي ْع َت ِدي‬
‫س ِ‬ ‫وء‪َ ،‬و َك َن ي ُ َ� ِّذ ُر ُٔا َّم َت ُه ِم َن ْ ِإال ْ َ‬ ‫ْ ُ‬
‫اس َص ًّبا ِ َل ِاء ال ُوض ِ‬
‫َو َك َن م ْن َٔا ْي َ َّ‬
‫س الن ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُٔ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫اس ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫وء ش ْيط نًا� ُي َق ُال َ ُل ال َو َل ُان ف َّات ُقوا َو ْس َو َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ف ُّ‬
‫ال ِاء‪َ ،‬و َم َّر َعل سعد َو ُه َو َي َت َو َّضا فقال ُل‪:‬ل‬ ‫ِ ي� الط ُه ِور َوقال ِ‪:‬إن ِلل َوض ِ‬
‫َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫اف؟ قال‪ :‬ن َع ْم‪َ ،‬و ِإن ك ْن َت َعل نَ ْ� ٍر َج ٍار‬ ‫س ٍ‬ ‫ال ِاء ِم ْن ِإ ْ َ‬‫ال ِاء‪َ ،‬ف َق َال‪َ :‬و َه ْل ِ ف ي� ْ َ‬ ‫ُت ْس ْف ِ ف ي� ْ َ‬
‫ِ‬
‫�رسو�لالہلﷺوضومںیاپنیاچیھرط�حاتسامع�لرفماتےےھتنکیلرھپبیھامتوکپانیےکاتسامع�لںیماسر�ا�فےسرپہزیکینیقلترفماتے‬
‫ےگ‪،‬نزیف مرایاکہوضوکےوقتیھبایک‬
‫تےھ�‪� ،‬رسو�لالہلﷺنےرفمایاہکریم�یامتںیمو�ہول�گیھبوہ�ںےگوج�وضومںیاسر�ا�فرکیں �‬
‫ںیہ‪�،‬ا�سےیلوضوکےوقتوسوسو�ںےسوچب�‪�،‬ایکرمتہبٓا�پﷺدعس‪t‬کےاپ�سےسزگ�ر�ےو�ہا�س‬
‫یشاط�نوہتاہےےسج لواہ�نےتہک �‬
‫�وقتو کضور�رہےےھت�ٓا�پﷺےنرفمایاپانیںیماسر�ا�فہنرکنا�‪�،‬انوہ�ںےنرع�ضایککایپانیںیمیھباسر�ا�فوہتاہے�؟�ٓا�پﷺےن‬

‫‪ 1‬مسائل االمام امحدروایۃ ابنہ عبدالہل�‪۱�۰�۵� ،۱�۰�۶‬‬

‫ال َن َابةِ �‪،۷��۳ ۸‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الوضــوء َ ب�بُ‬ ‫َْ‬ ‫َ ُ ْ َ ْ ْ ُ ْ َ َ ّ َ ْ َ ف ُْ‬
‫ـاء ِ ي� غسـ ِـل ج‬‫‪ 2‬حصیــح مســم کتــاب الطھــارۃ ب�ب القــد ِر الســتح ِب ِمــن الـ ِ‬
‫َ ُ َ َ َ ف ْ‬
‫ـاء ِ ي� ِمق َد ِار‬ ‫ـوء ِب� ُملـ ِّـد �‪،۵�۶‬سـ ن ن‬ ‫الو ُضــوء � ْ ُلـ ّـد �‪،۲�۰�۱‬جامــع ت�مــذی ابــواب الطھــارۃ َ� ُب ُ ُ‬
‫ا� ماجــہ کتــاب الطھــارۃ ب�ب مــا جـ‬ ‫ـ� ب ن‬ ‫الوضـ ِ‬ ‫ب‬ ‫ُ ِ ِب ِ‬
‫ـوء َو ْال ُغ ْســل ِمـ َـن ْ ج َ‬
‫ال َن َابــةِ �‪۲�۶�۷‬‬ ‫الـ ْ ُ‬
‫ـاء ِلل ُوضـ ِ‬
‫َ ِ‬
‫ْ‬
‫ِ‬
‫َّ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫الـ ف ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ُ‬
‫الر ُجــل‬ ‫ـا� کتــاب َ ب� ُب القـ ْـد ِر الـ ِـذي َيك َتـ ِف ي ِبـ ِـه‬
‫ـ� نسـ ئ‬ ‫وء�‪،۹�۴‬سـ ن ن‬
‫ـاء ِ ي� ال ُوض ِ‬ ‫ـ� ابوداودکتــاب الطھــارۃ َ ب� ُب َمــا ي ج ْ�ـ ِـزئ ِمـ َـن َ ِ‬ ‫‪ 3‬سـ ن ن‬
‫الـ ْ ُ‬ ‫ْ‬
‫ـوء ‪۷��۴‬‬ ‫ِمـ َـن َ ِ‬
‫ـاء ِلل ُوضـ ِ‬
 ‫�������‬

‫ف مرایاہا�ںاگرچہمتیسکےتہبوہئےد�ریاکےانک�ر�ےویک�ںہنوہ�۔‬
‫‪1‬‬

‫ٔ‬ ‫ٔ ٔ‬ ‫ن‬ ‫ٔ‬

‫كث�‪ :‬فقال ىل امحد‪:‬‬
‫امليمو�‪:‬كنت اتوضا ب�اء ي‬ ‫وقال إالمام امحد‪:‬اكن يقال‪ :‬من قلة فقه الرجل ولعه ب�ملاء‪،‬وقال‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫ي� ا ب� احلسن‪ ،‬ا ت� ض� ان تكون كذا؟ تف� كته‬
‫�اما�م احدم‪ a‬ف مراتےںیہ اناس�ن ےکمکلقع وہنےیک ہی دللی ےہہک و�ہ وضومںی تہب زیا�د�ہ اپنی اتسامع�لرکتاہے�‪�،‬اما�م احدم‪a‬کے‬
‫شاگر�د�املومینی ےناہککہ ںیم وضومںی تہب زیا�د�ہ اپنی اتسامع�لرکتاتاھتو�اما�م احدمنے ےھجم وطب�ر�اناک�راہک ا�ے ابو�احلنس !کای وت�ایاسطر�زعلم‬
‫‪2‬‬
‫وھچڑ�دیا�۔‬
‫رطزعلم �‬
‫�ر�و�ا�رھکاتہے�؟عیینوسوسو�ںںیمالتبمہے�؟تومںیےنہی �‬
‫�وضوپر�وضوکرنا�‪�:‬ا�سلمعےکبحتسموہنےےکاب�ر�ےںیمضعبول�گاییسدحیثےساسدتلا�لرکتےںیہسجیکوکئیاصلںیہنےہ�‪،‬‬
‫ُْ ُ ُ ََ ُْ ُ ُ َ ُ‬
‫وء ن ٌور َعل ن ٍور‬
‫الوضوء عل الوض ِ‬
‫حدیثےہ�وضوپر�وضوکرناون�ررپون�رےہ�۔‬
‫ن ف‬ ‫ٔ‬ ‫خ‬ ‫ف‬
‫رز� ي�‬‫ال ي� إالحياء‪ ،‬فقال مرجه‪ :‬مل اقف عليه‪ ،‬وسبقه لذلك املنذري ‪ ،‬إنه حديث ضعيف‪ ،‬رواه ي‬ ‫ذكره الغز ي‬
‫مسنده‬
‫مدح�ثرع�اقیےتہکںیہجمےھا�سر�و�ایتیکاصلںیہنیلم�‪�،‬ا�نےسےلہپیہیاب�تاما�مذنم�ر�ی‪ a‬نےیہکےہ‪،‬حافظابنرجح‪a‬نےاہک�ا�س‬
‫‪3‬‬
‫کیدنسعضفیےہرگما�سیکوکئیدنسبای�نںیہنیک�۔� �رزینےناپیندنسمںیمر�و�ایتایکہے�۔‬
‫بضعولگو�ںیکدللیایکد� سور�یدحیثےہ‬
‫َ ْ َٔ ُ َ ْ ْ ُ َ ّ َ َ ُ ْ ُ ْ َ َ ْ َّ ْ ن ُ َ َ َ َ َّ ُ َ ُّ ْ َ َ َّ َٔ َ َ َّ َ َ َّ ُ َ ْ َ ْ َ َٔ‬
‫ص ت َو َّضا‪،‬‬
‫الل ب ِ� عر‪ ،‬فلا ن ِودي ِب�لظه ِر توضا فصل‪ ،‬فلا ن ِودي ِب�لع ِ‬ ‫عن ا ِب ي� غطي ٍف الذ ِ ِيل‪ ،‬قال‪ :‬كنت ِعند عب ِد ِ‬
‫َ‬ ‫الهل َ ُل َع شْ َ‬
‫طر َك َت َب ُ‬‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ُ َ ْ َ َ َّ َٔ َ َ ُ ْ‬ ‫َُْ ُ َُ ََ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫� َح َسن ٍ‬
‫ات‬ ‫فقلت ل‪ ،‬فقال‪ :‬كن رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل يقول‪:‬من توضا عل ٍ‬
‫عدب�الہل نب رمع ‪t‬سےرم�و�ی ےہ رسو�ل الہلﷺ ےنرفمایاجوشصخ وضوہوتے وہئے�و کضور�ے ا�س ےک ےئل د�س ایکین�ںیھکل اجتی‬
‫‪4‬‬
‫ہںی�۔‬
‫یہدحیثفیعضونمرکہےا�سےسدللیڑکپناغطلےہا�ساککوئیاتبعیھبںیہنےہا�و�رفاضئلاعام�لںیمیھبا�سرپعلمرکناجائزہنںیےہ‬
‫(االفری�)وھوضعیف ومع ضعفہ اکن یدلس‬ ‫ق‬ ‫ٰ‬
‫عبدالرمحن ب ن� یز�د‬ ‫ھذااسنادفیہ‬

‫‪ 1‬مسندامحد�‪،۷�۰�۶�۵‬زاداملعاد ‪۱�۸��۴‬؍�‪،۱‬اغاثۃ اللھفان من مصاید الشیطان�‪۱�۴�۰‬؍�‪۱‬‬

‫‪ 2‬اغاثۃ اللھفان من مصاید الشیطان�‪۱�۴�۰‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 3‬املقاصد احلسنۃ للسخاوی �‪۱�۲�۶�۴‬‬
‫ُ‬ ‫َّ‬
‫اب الط َهـ َـار ِة َ ب� ُب ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ـوء ِمـ ْـن غـ ْيـر َحد ٍث�‪،۶�۲‬جامــع ت�مــذی ا ْبـ َـو ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬
‫الر ُجــل ي ج َ�ـ ِـدد ال ُوضـ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫نن‬
‫ـوء‬
‫الوضـ ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪4‬ســ� با� داودکتــاب الطھــارۃ ب�ب َّ ِ‬
‫َ َّ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َّ‬ ‫ُّ َ َ‬
‫ـوء َعــى الط َهـ َـار ِة�‪۵�۱�۲‬‬
‫ـاب الط َهـ َـار ِة َو ُســن ِن َ�ا َ ب� ُب ال ُوضـ ِ‬‫ا� ماجــہ ِكتـ‬ ‫ـا ٍة �‪ ،۵�۹‬سـ ن ن‬
‫ـ� ب ن‬ ‫ـل صـ‬
‫ِلـ ِ‬
 ‫�������‬

‫کوینہکا�ساک�د�ا�ر�ومد�ا�رعدب�الرمحنٰنبزیا�دبنانمعالافرییقرپہےوجحدیثںیمفیعضےہا�و نم�ررک�ر�و�ایا�تایب�نرکتااھتا�و�ریہر�و�ایتیھبا�ن‬
‫نمرک�ر�و�ایا�تںیمےسےہ�۔‬
‫َٔ ُ َ‬ ‫َََ ََ َ َ ْ‬
‫ٌ‬
‫ي�‪َ ،‬ع ْن ا ِب ي� غط ْي ٍف‪َ ،‬و ُه َو ِإ ْس َن ٌاد َض ِعيف‬ ‫يث ْ ِإالف ِر ِق يُّ‬ ‫وروى هذا احل ِد‬
‫�ا�ساک�د�وسر�ا�ر�ا�و�یابوطغفیالذہلیوہجم�لالاح�لےہ�‪�،‬اما�مرتمذ�ی‪a‬نےا�سدحیثوکعضفیاہکہے�۔‬
‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ َٔ َ َٔ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َّ ُٔ ُ ّ‬
‫ك َصال ٍة ط ِاه ًرا ا ْو غ ْي َ� ط ِاه ٍرقال‪ :‬قل ُت الن ٍس‪ :‬فك ْيف ك ْن تُ ْ�‬‫عن ان ٍس‪ :‬ان الن ِب يَّ� صل الهل علي ِه وس َل كن يتوضا ِل ِ‬
‫اح ًدا‬ ‫ون َٔا ْن تُ ْ�؟ َق َال‪ُ :‬ك َّنا َن َت َو َّض ُٔا ُو ُض ً‬
‫وءا َو ِ‬
‫َ َُْ َ‬
‫تصنع‬
‫راتےںیہنیب ﷺہرنام�زکے ےئل و کضورتے ےھت�‪،‬چاہےٓا�پاکہپےل ےس وضوہویانہ وہ� مح‪،‬دی�الوطیلےتہکںیہ ںیم ےن‬
‫�انس ‪ t‬ف م‬
‫ےھت؟ف مرایاہمایکوضوکےاستھوضونہوٹٹےنےسےلہپےلہپاس�ر�یامن�زیںڑپ�ھ‬
‫�انس‪ t‬سےوپچاھ�ٓا�پﷺکسرط�حو کضورتے �‬
‫‪1‬‬
‫یلےتےھت�۔‬
‫ٔ ن‬
‫لبا�‪ :‬ضعيف‬
‫حمك اال ي‬
‫شخیالابنی‪ a‬ہکےتںیہفیعضر�و�ایتےہ�۔‬
‫يب ِم ْن َه َذا َ‬
‫الو ْج ِه‬ ‫يث َٔا َنس َغر ٌ‬
‫َ ُ‬
‫ح ِد‬
‫ٍ ِ‬
‫‪2‬‬
‫�اما�مرتمذ�یےنانس‪ t‬کیر�و�ایتوکنسحرغیباہکہےنکیلا�سیکدنسعضفیونمرکہے�۔‬
‫�رع ْن سےر�و�ایترک�رہاہے�‪�،‬اما�مرتمذ�ی‪ a‬کا�ا�سر�و�ایتںیماسات�دحمدمبندیمح�الر�ا�ز�یفیعضےہہکلب‬‫حمدمبناساح�قنباسی�رمدلسےہا�و َ‬

‫یاہے‪،‬یہر�و�ایتا�سحیحصر�و�ایتےکالخ�فےہ‬ ‫رقا�ر�د �‬
‫وھجابیھ �‬
‫بضعاملع�ءنےاسے ٹ‬
‫َ َ َ‬ ‫َ ُْ َ َ ُ َ‬ ‫ُّ‬ ‫ُٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬ ‫َٔ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َي َت َو َّضا ِع ْن َد ِك َصال ٍة‪،‬قل ُت‪ :‬ك ْيف ك ْن تُ ْ� ت ْص َن ُعون؟قال‪:‬‬ ‫َع ْن ان ِس ْب ِ ن� َما ِل ٍك‪ ،‬قال‪ :‬كن الن ِب ي� صل‬
‫ُ ْ ُ َٔ َ َ نَ ُ ُ ُ َ ُ ْ‬
‫وء َما ْل ي ْ� ِدث‬ ‫ي ج� ِزئ احد� الوض‬
‫راتےںیہیبناکر�م ﷺہرنام�زکے ےئل و کضورتے ےھت�‪،‬عرم�وبن اعمر�الاناص�ر�ی ےناہکمںی ےن وپچاھ�ٓا�پ ینعی‬ ‫جس ںیم انس ‪ t‬ف م‬
‫‪3‬‬
‫ووٹےنےسےلہپایکوضوکےاستھڑپھےتےھت�۔‬
‫�انس ‪ t‬کایکرتےےھت�؟�انس‪ t‬نےرفمایاہماس�ر�یامن�زیں ضو ٹ‬
‫رھو کضورتے‬
‫وو�ٹاجتاتوپ �‬
‫یہا�ساب�تیکدللیےہہکیبناکر�مﷺ�ا�و�رصاحبہرک�ا�موضوپر�و کضورنےیکفیلکتںیہنرکتےےھتہکلباگر� ضو ٹ‬
‫تےھا�و�ر�رہایہہلئسمہکٓا�پﷺنےرہنام�زکےےئل ضووکایتویہومعمیلمعےہ�‪،‬‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ تَّ َ ُ َّ َّ ْ َ َ َّ َ‬ ‫َ َ َ َْ َ ُ‬ ‫ُ ْ ُ ُ ُّ ْ‬
‫‪،‬صل ل َنا‬ ‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل عام خي ب�‪ ،‬ح� ِإذا كنا ِب�لصب ِاء‬ ‫س َويد ْب ن� النع َم ِان‪ ،‬قال‪ :‬خ َرجنا َمع َرس ِ‬
‫َ‬ ‫َ ُ ُ ُ ُّ‬
‫ك َصال ٍة �‪۵�۸‬‬ ‫‪ 1‬جامع ت�مذی ابواب الطھارۃ ب�ب الوض ِ‬
‫وء ِل ِ‬
‫َ‬ ‫َ ُ ُ ُ ُّ‬
‫ك َصال ٍة �‪۵�۸‬‬ ‫‪ 2‬جامع ت�مذی ابواب الطھارۃ ب�ب الوض ِ‬
‫وء ِل ِ‬
‫َ‬
‫وء ِم ْن غ ْي ِ� َح َد ٍث �‪۲�۱�۴‬‬ ‫الوضو� ُب ُ ُ‬
‫الوض ِ‬ ‫َب‬ ‫‪ 3‬حصیح ب خ�اری کتاب‬
 ‫�������‬
‫ص َف َ َّلا َص َّل َد َعا � َٔال ْطع َم ِة‪َ ،‬ف َ ْل ُي ْٔو َت إ َّل � َّلسويق‪َ ،‬ف َٔا َ ْك َنا َو شَ� ْب َنا ثُ َّ� َق َام َّ‬
‫الن ِب يُّ�‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ‬
‫الع ْ َ‬ ‫َُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫رس‬
‫ِ‬ ‫ِ ِب ِ ِ‬ ‫ِب ِ‬
‫ْٔ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫فَ َ ْ َ َ ث َّ َ َّ َ َ َ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ‬
‫املغ ِر َب َو ْل َي َت َو َّضا‬ ‫املغ ِر ِب‪� ،‬ضمض‪ � ،‬صل لنا‬ ‫صل الهل علي ِه وسل ِإل‬
‫ربیخو�الےاس�ل رسو�ل الہلﷺ ےک رمہ�ا�ہ بج ابہصئ مںی ےچنہپ تو�رسو�ل الہلﷺ ےن‬ ‫زغو�ہ �‬ ‫سویدبن امعن�ن ‪ t‬سےرم�و�ی ےہہم �‬
‫مہںیرصعکیامن�زپڑھائی�‪،‬جبامن�زپڑ�ھےکچوت�ٓا�پﷺےناھکنےوگنم�ائےرگم�(کاھنےںیم�)صر�فوتسہیالیاگایسوہمےن(�ا�سوک)‬
‫کاھیا�ا�و�رپایپرھرسو�لالہلﷺمرغ�بیکامن�زکےےئلڑھک�ےوہگےئوت�ٓا�پےنیلکیکرھپمہںیرغم�بیکامن�زپڑھائیا�و�ر�(نای�)� ضووہنںی‬
‫‪1‬‬
‫کای�(عیین عرص�ا�و�رمرغ�بیکامن�ز�ایکیہوضوسے ھڑپائی)‬
‫�اعاضئے ضووکاناکملم دھو �نا‪:‬بضع ول�گ دلجبا�ز�ی ایلاپر�و�ائی ایسسیتیک وجہ ےس اپےن ریپحصحی ںیہن ھدوتے ا�و�رخٹون�ں ای�ایڑیو�ں رپخکش‬
‫وھچ جڑاتےےہاحلانہکو�ہاجنےتںیہہکاگر�وضوکےاعاضپو�ر�ےوپ�ر�ےہن ھدوئےاجئںیوت� ضووہنںیوہتاجسےکےجیتنںیمامن�زباطل‬
‫جہگ �‬
‫ہوجاتیےہ۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ َ ُ ْ َ ُ َ َ ٌ َ ْ ُُ‬ ‫َ ْ ُ ْ َ ْ ن َ ْ َ َ نّ َ ْ ُ َ ُ َ‬
‫عن مصع ِب ب ِ� سع ٍد‪ ،‬قال‪ِ :‬إ ِ ي� ِسعت رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل يقول‪:‬ل تقبل صلة ِبغ ي ِ� ط ٍور‬
‫صمبع نب دعس ‪t‬سےرم�و�ی ےہ مںی ےن�رسو�ل الہل ﷺکورفماتے وہئے انس�ٓا�پ رفماتے ےھت ریغبطاہ�ر�ت ےکامن�زوبق�لںیہن‬
‫‪2‬‬
‫ہوتی�۔‬
‫�ا�و�رجسےناج�نوبجھرکغبریوضوامن�زپڑھیا�سےنتہبڑب�اگان�ہایک�۔‬
‫ُ َ َّ ُ ْ نُ َ َ َ َ ْ ُ َٔ َ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ ُ ُّ َ َ َّ ُ َ َ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َٔ ْ ُ ُ ُ َ َ َّ ََٔ‬
‫ممد ب� ِز ي� ٍد‪ ،‬قال‪ِ :‬سعت ا ب� هر ي�ة‪ ،‬وكن ي�ر ِبنا والناس يتوضئون ِمن ا ِملطهر ِة‪ ،‬قال‪ :‬اس ِبغوا الوضوء‪ ،‬ف ِإن ا ب�‬
‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل َق َال َ‪:‬و ْي ٌل ل ْ َٔل ْع َقاب م َن َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الن ِار‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫اس َصل ُ ِ‬ ‫الق ِ ِ‬
‫حمدمبن زیا�دنے ایب�نایکہکےتںیہ ںیم ےن�ابوہریر�ہ ‪t‬سے انس�و�ہ امہ�ر�ے اپ�س ےسزگ�ر�ے ا�و�رلو�گ و کضور�رہے ےھت�ٓا�پ ےناہک‬
‫پو�ر�اپو�ر�ا�و کضور�وکوینہکںیمےنابو�الاقسمرسو�لالہلﷺکورفماتےانسہےہکوضومںیوج�ایڑیا�ںکشخر�ہاجئںییگا�نےکےئلالہکت‬
‫ہے ��‪ٓ،‬ا�گےکذع�ا�بیک�۔‬ ‫‪3‬‬
‫ست ن‬
‫یاعو�رتںیگنتٓا ��ی��و�ںیکوجہےساعاضئےوضوکوکملمرطیےقےسںیہن ھدوتںیسجیکوجہےسحیحصوضوںیہن توہا�۔‬
‫ََ َ‬ ‫َّ تَ َّ ْ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ تَ َّ َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ َ‬ ‫ُْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َو خَ�لف ُت َم َع ُه ‪،‬ف َّلا ق�ضَ َح َاج َت ُه‬ ‫ال ِغ ي َ� ِة ْب ِ ن� ش ْع َبة‪َ ،‬ع ْن ا ِب ِيه‪ ،‬قال‪ :‬خَ�لف َر ُسول الهلِ َصل‬
‫َ َ َٔ َ َ َ َ ٌ َ َٔ َ ْ ُ ُ ْ َ َ َ َ َ َ َ َّ ْ َ َ ْج َ ُ ثُ َّ َ َ َ ي َ ْ ُ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ُ ُّ ْ ُ َ َٔ ْ‬
‫ال َّب ِة‪ ،‬فاخ َر َج َي َد ُه ِم ْن‬‫قال‪:‬امعك ماء؟فاتيته ِب ِ�طهر ٍة‪،‬فغسل كفي ِه وو�ه‪ �،‬ذهب � ِس عن ِذراعي ِه فضاق ك ج‬
‫َ‬
‫وء ِم ْن غ ْي ِ� َح َد ٍث �‪۲�۱�۵‬‬ ‫‪ 1‬۔حصیح ب خ�اری کتاب الوضوء َ� ُب ُ ُ‬
‫الوض ِ‬ ‫ب‬
‫َ ُ َ ََْ ُ ُ َ َ ً‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ـوب الطهــار ِة ِللصل ِة�‪،۵�۳�۵‬ســ� ب ن‬
‫ن‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ا� ماجــہ کتــاب الطھــارۃ ب�ب ل يقبــل الــه صــاة‬ ‫‪ 2‬حصیــح مســم کتــاب الطھــارۃ ب�ب وجـ ِ‬
‫ـور ‪۲�۷��۳‬‬ ‫ِب َغـ ْي ُ ُ‬
‫ـر طـ ٍ‬‫ِ‬
‫َّْْن َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫خ‬
‫ـاب �‪،۱�۶�۵‬حصیــح مســم کتــاب الطھــارۃ ب�ب وجـ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ـ� ِبك ِ ِالمــا‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫‪ 3‬حصیــح ب�ــاری کتــاب الوضـ ب‬
‫الرجلـ ي ِ‬
‫ـوب غسـ ِـل ِ‬ ‫ـو�ب غسـ ِـل االعقـ ِ‬
‫‪۵�۷��۴‬‬
 ‫�������‬
‫َ َ‬ ‫ْ ُ َّ َ َٔ ْ قَ ْ ُ َ َ‬ ‫تَ‬
‫ال َّبة َعل َم ْن ِك َب ْي ِه‪َ ،‬وغ َسل ِذ َر َاع ْي ِه‬
‫الب ِة‪ ،‬وال� ج‬ ‫ْ� ِت ج‬
‫غمری�ہ نب ہبعش ‪ t‬بای�نرکتےںیہ�رسو�لالہلﷺ رفسمںی ےھچیپر�ہےئگںیمیھبٓا�پےکاستھےھچیپر�ہایگ جبٓا�پﷺ احجت‬
‫سے اف�ر�غ وہئے فوت مرایامتاہ�ر�ے اپ�س اپنی ےہ�؟ مںی اپنییک ایک اھچگل ےلٓایا‪ٓ�،‬ا�پ ﷺ ےن د� نوو�ں اہتھ ھدوئے ا�و�رمہن ھدویا‬
‫ست ن‬
‫پرھبا�ز�وٓا ��ی��و�ںںیمےساکنلانچاہںیوتتگنوہئی� �‪ٓ،‬ا�پﷺےنےچینےساہتھوکناکلا�ا�و�رجہبوک�اپےن ن‬
‫وم ھڈو�ںرپ�ڈ�ا�لدیا�ا�و�ر�د� نوو�ںاہتھ‬
‫‪1‬‬
‫� ھدوئے�۔‬
‫�ایکایک ��‪،‬د�و�د�ویاتنینیترمتہب ��‪،‬د� نوو�ںایلیھتہ�ں ھدونے�‪،‬کیلرکنے�‪،‬نا�کںیماپنیڈ�ا�لرکجاھ�ڑنےےکدعبیجاسکہدحیثےساثبتےہ�‪،‬‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َٔا َّن ُه َق َال َ‪:‬م ْن َت َو َّض َٔا َف ْل َي ْس َت ْن ثِ ْ�‪َ ،‬و َم ِن ْاس َت ْج َم َر َف ْل ُي ت ِ ْ‬
‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َٔ َ ُ َ ْ َ َ َ َّ‬
‫و�‬ ‫ا ب� هر ي�ة‪ ،‬ع ِن ِب ِي‬
‫تساجنر�ےاسے‬
‫�ابوہریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہیبنرکیمﷺےنرفمایاوجو کضور�ےاسےاچہےیہکو�ہان�کاص�فرک�ےا�و�رجوتپرھسےا ک‬
‫‪2‬‬
‫یک‪،‬تنی�‪،‬پانچ�)سےرک�ے�۔‬
‫چاہےیہکاط�قدع�د�(عیینا �‬
‫ایکر�و�‪،‬عییناپےناہتھٓاگےےسےھچیپدگ�یکتےل‬
‫رو�‪�،‬ا�و�ر�ایکرمتہبوپ�ر�ےرسکامحس ک‬
‫مہن ھدونےےکدعباہتوھ�ںوکہکوین�ںتمس ھدو کیا �‬
‫جائںیا�و�رپرھوہا�ںےسٓاگےوکلائںیاہج�ںےسرش�و�عایکاھت�‪�،‬اسیےکاستھاکنو�ںاکمحسرکلںی�۔‬
‫َٔ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َّ ُ َ َ َّ َٔ َ َ َ َ َ ْ َ َٔ َ َ َ َ ً‬ ‫َع ْن َع َط ِاء ْب ن� َي َسار‪َ ،‬عن ْب ن َ َّ‬
‫� ُه‪ ،‬اخذ غ ْرفة ِم ْن َم ٍاء‪ ،‬ف َ� ْض َم َض ِب َ�ا َو ْاست ْنش َق‪ ،‬ث َّ� اخذ‬ ‫اس‪ ،‬انه توضا فغسل و ج‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ٍ ِ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ث‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫فَ َ َ َ‬ ‫َ ًَ ْ َ‬
‫�ه‪ �َّ ،‬اخذ غ ْرفة ِم ْن َم ٍاء‪ ،‬فغ َسل ِب َ�ا‬ ‫ا�ا ِإل َي ِد ِه االخ َرى‪ ،‬فغ َسل ب� َما َو ْج َ‬
‫ِِ‬ ‫َ‬ ‫ض‬ ‫ا‬ ‫ا‪،‬‬‫ذ‬ ‫ك‬ ‫ه‬ ‫ا‬‫�‬‫َ‬ ‫ب‬ ‫غ ْرفة ِمن م ٍاء‪ ،‬ج�ع ِ‬
‫ل‬
‫َ َّ َ‬ ‫ْٔ ُ َٔ َ َ َ َ ً‬ ‫ُ‬ ‫َي َد ُه ُالي ْم نَ�‪ ،‬ثُ َّ� َٔا َخ َذ َغ ْر َف ًة ِم ْن َم ٍاء‪َ ،‬ف َغ َس َل ب َ�ا َي َد ُه ُ‬
‫سى‪ ،‬ث َّ� َم َس َح ِب َ�ا ِس ِه‪ ،‬ث َّ� اخذ غ ْرفة ِم ْن َم ٍاء‪ ،‬ف َرش َعل ِر ْج ِ ِل‬ ‫الي ْ َ‬ ‫ِ‬
‫ُ ْ نَ َ تَّ َ َ َ َ ثُ َّ َٔ َ َ َ ْ َ ً ُٔ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َ ْ ن ُ ْ َ ثُ َّ َ َ َ َ َ َ َٔ ْ ُ َ ُ َ َّ َ َّ‬
‫الل صل‬ ‫اليم� ح� غسلها‪ � ،‬اخذ غرفة اخرى‪ ،‬فغسل ِب�ا ِرجل‪ ،‬يع ِ ي� اليسى � قال‪ :‬هكذا رايت رسول ِ‬
‫ُٔ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َي َت َو َّضا‬
‫عاط�ائ نباسی�رہکےتںیہعدب�الہلنبابع�س‪� w‬وضورکنےےتھٹیبوتمہن ھدویا�(�ا�سرط�حےکےلہپ�)�ایکولچپانیاکلےرککیلیکا�و�ران�کوکصا�ف‬
‫رھا�سےساپانرہچ�ہ ھدویاپرھپانیاک�د�وسر�اچوللای�ا�و�ر�ا�سےس‬
‫رھا�سوک�ا�سرط�حایک�(عیین�)�د�وسر�ےاہتھوکمالیاپ �‬
‫کایپرھپانیاک�ایکا�و�رولچلایپ �‬
‫�اپان�د�اہانہاتھ ھدویاپرھپانیاک�ایکا�و�رچوللےرک�ا�سےساپانبایا�ںاہتھ ھدویاا�سےکدعب�اپےنرسکامحسایکپرھپانیاک�ایکولچلےرک�اپےن‬
‫رھد�وسر�ےولچسےاپانابیا�ںاپئو�ں ھدویارھپرفمایامںیےنالہلےکرسو�لﷺکو�اسیرط�حو کضورتے‬
‫�د�اہےناپئو�ںرپ�ڈ�ا�لرکاسے ھدویاپ �‬

‫َ‬
‫ال ْس ِــح َعــى‬ ‫الطھــارۃ� ُب ْ َ‬
‫َب‬ ‫اص َيــةِ َو ْال ِع َم َامةِ �‪ �۳�۳‬ن ن‬
‫‪،۶‬ســ� ئ‬
‫نســا� کتــاب‬ ‫َ َّ‬
‫ال ْس ِــح َعــى الن ِ‬ ‫‪ 1‬حصیــح مســم کتــاب الطھــارۃ َ ب� ُب ْ َ‬
‫َّ‬ ‫ْ‬
‫ال ِع َم َامــةِ َم َــع الن ِ‬
‫اص َيــةِ �‪۱�۰�۹�،۱�۲�۴‬‬
‫َ‬ ‫َ ُ ْ َ ف َ‬ ‫‪ 2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الوضــوء َ� ُب ِال ْســت ْن َثار ف� ُ ُ‬
‫ــار ِ ي� ال ْســ ِت ْنث ِار‬
‫وء�‪،۱�۶�۱‬حصیــح مســم کتــاب الطھــارۃ ب�ب ِإاليت ِ‬ ‫الوض ِ‬ ‫ِ ِ ِي‬ ‫ب‬
‫ُْ َ ََ ُ ف‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬
‫نســا� کتــاب الطھــارۃ ب�ب ال ْم ُــر ِب� ِل ْس ِتنثار�‪ �۹‬ن ن‬
‫‪،۸‬ســ� ب ن‬ ‫ئ‬ ‫َو َال ْس ِت ْج َمار�‪ �۶�۲‬ن ن‬
‫ا� ماجــہ کتــاب الطھــارۃ ب�ب البالغــة ِ ي�‬ ‫ِ‬ ‫‪،۵‬ســ�‬ ‫ِ‬
‫َ ْ َْ‬ ‫َْ‬
‫ــاق و ِالســ ِتنث ِار �‪،۴�۰�۹‬مســندامحد�‪۷��۲ ۲�۱‬‬ ‫ِال ْس ِتنش ِ‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫�دکیاھہے�۔‬
‫الل َص َّل ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫َ َٔ َ‬ ‫ُّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ َّ ً َ َ‬
‫الهل‬ ‫الل ْب ِ ن� ز ْي ٍد‪َ ،‬و ُه َو َجد ْع ِرو ْب ِ ن� ي ْ� ي َ� ات ْس َت ِط ُيع ان تُ ِ� َي ِ ن ي�‪ ،‬ك ْيف كن َر ُسول ِ‬ ‫ان َر ُجل‪ ،‬قال ِل َع ْب ِد ِ‬
‫َ َ‬ ‫ََ َ َ ُ‬ ‫َ َٔ ْ َ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُٔ َ َ َ ُ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الل ْب نُ� ز ْي ٍد‪ :‬ن َع ْم‪ ،‬ف َد َعا ِب َ� ٍاء‪ ،‬فاف َرغ َعل َي َد ْي ِه فغ َسل َم َّرت ْ ي ِن�‪ ،‬ث َّ� َم ْض َم َض َو ْاست ْن ث َ�‬ ‫َعل ْي ِه َو َس َل َي َت َو َّضا؟ فقال َع ْبد ِ‬
‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َٔ ْ َ‬ ‫ْٔ‬ ‫ََ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ثً ثُ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ ً ُ َ َ‬
‫� ُه ثال ث�‪ ،‬ث َّ� غ َسل َي َد ْي ِه َم َّرت ْ ي ِن� َم َّرت ْ ي ِن� ِإل ا ِمل ْرفق ْ ي ِن�‪ ،‬ث َّ� َم َس َح َرا َس ُه ِب َي َد ْي ِه‪ ،‬فاق َبل ِب ِ� َما َوا ْد َ ب َ�‪َ ،‬ب َدا‬ ‫ثال�‪ � ،‬غسل و ج‬
‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ‬
‫املك ِن ال ِذي َب َدا ِم ْن ُه‪ ،‬ث َّ� غ َسل ِر ْجل ْي ِه ات ْس َت ِط ُيع ان تُ ِ� َي ِ ن ي�‪،‬‬ ‫ِب ُ�ق َّد ِم َرا ِس ِه َح تَّ� ذ َه َب ِب ِ� َما ِإل قف ُاه‪ ،‬ث َّ� َر َّد َها ِإل‬
‫ََ َ‬ ‫َ َٔ ْ َ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُٔ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َي َت َو َّضا؟ فقال َع ْب ُد الهلِ ْب نُ� ز ْي ٍد‪ :‬ن َع ْم‪،‬ف َد َعا ِب َ� ٍاء‪،‬فاف َرغ َعل َي َد ْي ِه فغ َسل‬ ‫ك ْيف كن َر ُسول الهلِ صل‬
‫ْٔ‬
‫‪َ �،‬م َس َح َرا َس ُه ِب َي َد ْي ِه‬ ‫� ُه َث َال ثً� ثُ َّ� َغ َس َل َي َد ْي ِه َم َّر َت ْ ي ن� َم َّر َت ْ ي ن� إ َل ا ِمل ْر َف َق ْ ي ن� ثُ َّ‬ ‫َم َّر َت ْ ي ن�‪ ،‬ثُ َّ� َم ْض َم َض َو ْاس َت ْن ثَ َ� َث َال ثً� ثُ َّ� َغ َس َل َو ْج َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َٔ ْ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ َ َ َٔ ُ َ َّ َ ْٔ َ تَّ َ َ َ َ َ َ َ ُ ثُ َّ َ َّ ُ َ َ َ َ َّ َ َ َٔ ْ ُ ثُ َّ َ َ َ ْ َْ‬
‫فاقبل ِب ِ�ما واد ب�‪ ،‬بدا ِب�قد ِم را ِس ِه ح� ذهب ِب ِ�ما ِإل قفاه‪ � ،‬ردها ِإل املك ِن ال ِذي بدا ِمنه ‪ � ،‬غسل ِرجلي ِه‬
‫عدب�الہلنبزیدبناعصم‪t‬سےایکصخشےناہککای�ٓا�پےھجمدکاھکسےتںیہہکرسو�لالہلﷺےنسکرط�ح ضووکایہے�؟عدب�الہلنب‬
‫رھانوہ�ںےناپنیاکبرتنوگنم�ایا�‪،‬ہپےلاپنیاپےناہتوھ�ںرپ�ڈ�الا�ا�و�رد�و�د�ومرتہب ھدوئے�‪،‬پرھتنیاب�ریلکیکا�و�رتنیاب�ران�ک‬
‫�زید‪t‬نےاہکہا�ں�!پ �‬
‫رھاپےن�د� نوو�ںاہتوھ�ںےساپےنرساکمحسایک�‪�،‬ا�س‬
‫صا�فیک�‪،‬پرھتنیدفہعاپانچرہ�ہ ھدویا�‪،‬پرھہکوین�ںکتاپےند� نوو�ںاہتھد�ود�ومرتہب ھدوئےپ �‬
‫رھد� نوو�ںاہتھدگ�یکتےلاجکر�وہںی‬
‫طو�رپر�اپےناہتھ(ہپےل�)�ٓاگےالئےرھپیپےھچےلےئگ�(محس�)سرکےابدت�ائیےصحےسرش�و�عایکپ �‬
‫‪2‬‬
‫رھاپےند� نوو�ںریپ� ھدوئے�۔‬
‫�و�اپسالئےجاہ�ںےس(محس�)شر�و�عایکتاھ�(�ایکیہ ترمہب�)پ �‬
‫ومز�و�ںیکرط�حا�سرپبیھحسماجئزےہ�۔‬‫�اگرسرپرپڑگ�یایعاممہوہتوحدیثیکر�وسے �‬
‫َ ُ َّ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬
‫اص َي ِت ِه َو َعل ال ِع َم َام ِة َو َعل خف ْي ِه‬
‫َو َم َس َح ِبن ِ‬
‫‪3‬‬
‫�ا�و�ریپاشنیرپ�ا�و� عراممہرپ�ا�و�رمو�ز�و�ںرپمحسایک�۔‬
‫گر�د�ناکحسماثبتںیہن�۔‬
‫رھاپےنریپ�و�ںوکخٹون�ںکتدھوئںیا�و�ر�اگرمو�ز�ےایجر�ابںیینہپوہئیںیہ(برشیطہکوضوکےاحلتںیمینہپوہ�ں) توحدیثیکر�وسے‬
‫پ �‬
‫ریو�ںوک� ھدونےےکاجبئےرج�ابو�ںرپمحسیھباجئزہے�۔‬
‫پ �‬
‫‪� x‬اگرہپےلےساب�وضوہوتونای�وضوضر�و�ر�یںیہنتاہمرہنام�زکےےئلات�ز�ہوضوہبرتہے�۔‬
‫و مرا کیارتےےھت�۔‬
‫�رسو�لالہلﷺرہنام�زکےےئلات�ز�ہ ضو ف‬
‫َ َ‬ ‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب الوضوء َ ب� ُب َغ ْسل َ‬
‫اح َد ٍة�‪، ۱�۴�۱‬مسند امحد�‪۲�۴�۱�۶‬‬ ‫َ‬
‫الو ْج ِه ِب� َليد ْي ِ ن� ِم ْن غ ْرفةٍ َو ِ‬ ‫ِ‬
‫ََ‬ ‫َّ ّ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ٌ ف‬ ‫َّ ْٔ ُ ّ‬
‫ْ‬
‫ـ� صــى الــه عليـ ِـه‬
‫ـوء النـ ِب ِي‬‫ـوء� ُب َم ْسـ ِـح الــرا ِس ِكـ ِـه �‪،۱�۸�۵‬حصیــح مســم کتــاب الطھــارۃ ب�ب ِ ي� وضـ ِ‬
‫ُ‬ ‫‪ 2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الوضـ َ ب‬
‫َّ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ ّ َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َو َسـ َّ َ‬
‫ـه َعل ْيـ ِـه َو َس َل�‪،۱�۱�۸‬مســندامحد�‪۱�۶�۴�۴�۵‬‬
‫ـ� َصل الـ‬ ‫ـ� ابوداودکتــاب الطھــارۃ َ ب� ُب ِصفــةِ ُوضـ ِ‬
‫ـوء النـ ِب ِي‬
‫ـم �‪،۵�۵�۵‬سـ ن ن‬
‫ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫‪ 3‬حصیح مسمل کتاب الطہارۃ َ ب� ُب ْ َ‬
‫اص َيةِ َوال ِع َم َامةِ �‪۶�۳�۳‬‬ ‫ال ْس ِح َعل الن ِ‬
 ‫�������‬
‫َ ُ َّ َ َ َ َ ُ َ َ‬ ‫َْْ‬ ‫َّ َ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َٔا َّن َّ‬
‫اح ٍد‪َ ،‬و َم َس َح َعل خف ْي ِه‪،‬فقال ُل َع ُر‪ :‬لق ْد‬
‫وء َو ِ‬ ‫ُ‬
‫ات َي ْو َم الفت ِح ِب ُوض ٍ‬ ‫الصل َو ِ‬ ‫‪:‬صل‬ ‫الن ِب يَّ� َصل الهل علي ِه وسل‬
‫ُ‬
‫‪:‬ع ًدا َص َن ْع ُت ُه َ ي� َع ُر‬‫َص َن ْع َت ْال َي ْو َم َش ْي ًئا َ ْل َت ُك ْن َت ْص َن ُع ُه َ‪،‬ق َال َ ْ‬
‫فحتہکمو�الےد�نیبنرکیمﷺےن ضووکای�ا�و� جرر�ابو�ںرپمحسایک�ا�و�ر�اسیایکوضوسےیئکامن�زیںا�د�اف مر ئاںی�‪،‬یہدیھکرکسدینارمعاف�ر�و�ق‪t‬‬
‫نےرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!�ٓا�جٓا�پےنو�ہاک�مایکہےوج�ٓا�جےسےلہپںیہنرکتےےھت� �‪ٓ،‬ا�پےنرفمایاہا�ںا�ےرمع‪ !t‬مںی‬
‫نےوھب�لرک�ایاسہنںیایکلبہکاج�نوبجھرکقدص�ایہایکہے�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ ّ َّ َ‬ ‫ْ َ ْ ُ ْ نُ ُ َ شّ َ َ َٔ‬

‫اح ٍدفقل ُت َما َهذا؟فقال َ‪:‬را ْي ُت َر ُسول الهلِ‬
‫وء َو ِ‬
‫ات ِب ُوض ٍ‬
‫الصل َو ِ‬ ‫� قال‪َ :‬را ْي ُت َج ِب َا� ْب نَ� َع ْب ِد الهلِ يص ِ يل‬
‫الفضل ب� مب ِ ٍ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َٔ نَ َٔ ْ َ ُ َ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫صل الهل علي ِه وسل يصنع هذا‪ ،‬فا� اصنع كا صنع رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‬
‫زبا�د�ےےناہک مںیےنجابربندبع�الہل‪ t‬کو�دکیاھہکانوہ�ںےن�ایکوضوسےیئکامن�زیںڑپھںیتومںیےناہک‬
‫فلضنبرشبمکےاصح �‬
‫ںیہ؟�انوہ�ںےناہکمںیےنرسو�لالہلﷺوکا کیاسرتےدکیاھتومںییھبویاسہیرکتاہو�ںےسیجرسو�ل‬
‫کای�ٓا�پاسےاپینر�ائےےسرکتے �‬
‫‪2‬‬
‫�الہلﷺرکتےےھت‬
‫‪� x‬د�ا�ڑھیینھگوہتو�ا�ساکخال�لایکجائے ۔‬
‫َ َٔ َ َ تَ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ َ َ َٔ َٔ َ َ ًّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َّ‬ ‫َع ْن َٔا َنس َي ْع ن� ْ نَ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل كن ِإذا ت َو َّضا‪ ،‬اخذ كفا ِم ْن َم ٍاء فا ْدخ ُل ْ� َت َح َن ِك ِه‬ ‫ا� َما ِل ٍك‪،‬ان َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ٍ ِي ب‬
‫ْ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ َٔ َ َ ن َ ّ َ َّ َ َ َّ‬ ‫فَ خَ َّ َ‬
‫�لل ِب ِه ِليته ‪ ،‬وقال‪ :‬هكذا امر ِ ي� ر ِب ي� عز وجل‬
‫�انسنباملک‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺو کضورتےوقتایکولچپانیےلرک�اپینوھت�ڑ�یےلتڈ�ا�لرک�اپیند�ا�ڑھیابم�ر�کاکخال�ل‬
‫کرتےےھتا�و�رف مراتےےھتہکےھجمریم�ےر�بزع�وجلےناسیرط�حمکحرفمایاہے�۔‬
‫‪3‬‬

‫َ ْ َ َّ َ ْ ن َ َ َ َ َٔ ْ ُ َ َّ َ ْ نَ َ َ َ َّ َٔ فَ خَ َّ َ ْ َ َ ُ َ َ َ ُ َٔ ْ َ َ َ ُ ْ ُ َ ُ َٔ تُ خَ ّ ُ ْ َ َ َ َ َ‬
‫س توضا �لل ِليته‪،‬ف ِقيل ل‪ ،:‬او قال‪ :‬فقلت ل‪ ،:‬ا� ِلل ِليتك؟قال‪:‬‬ ‫عن حسان ب ِ� ِبال ٍل‪ ،‬قال‪:‬رايت عار ب� ي� ِ ٍ‬
‫َّ ُ ّ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ي خَ� ِلل ِ ْل َي َت ُه‬ ‫َو َما َي ْ� َن ُع ِ ن ي� َ؟ولق ْد َرا ْي ُت َر ُسول الهلِ صل‬
‫حاس�ننبالب�لےسر�و�ایتےہمںیےنامع�ربنایسر‪t‬کو� کیداھکہانوہ�ںےن ضووکای�ا�و�ر�د�ا�ڑھیںیمالخ�لایک�‪،‬پساسح�نےنا�نےس‬
‫کاہایک�ٓا�پاپیند�ا�ڑھیںیمالخ�لرکتےںیہ�؟ عام�ر‪t‬نےاہکجمےھد�ا�ڑھیںیمالخ�لرکنےےسوک�نر�و�کاتکسہے�؟مںیرسو�لالہلﷺ‬
‫کو�اپیند�ا�ڑھیںیمالخ�لرکتےوہئےدکیاھہے�۔‬
‫‪4‬‬

‫ْ‬ ‫َّ َ َ َٔ َ َّ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِإذا ت َو َّضا خلل ِ ْل َي َت ُه ِب� َل ِاء‬ ‫الل صل‬
‫عن عا ِئشة‪ ،‬قالت كن رسول ِ‬
‫ُ‬ ‫َّ َ َ ُ ّ‬
‫اح ٍد�‪ ،۶�۴�۲‬مسندامحد ‪۲�۲�۹�۷��۳‬‬ ‫وء َو ِ‬
‫ات ِك ِها ِب ُوض ٍ‬ ‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ َ ب� ُب َج َو ِاز الصلو ِ‬
‫ُ‬ ‫َ ُ ْ ُ ُ ُ ّ َ َ َ َّ َ َ ُ ّ‬ ‫‪ 2‬نن‬
‫وء َو ِ‬
‫اح ٍد �‪۵�۱�۱‬‬ ‫ات ِك َها ِب ُوض ٍ‬‫ك صل ٍة والصلو ِ‬ ‫وء ِل ِ‬‫ا� ماجہ کتاب الطھارۃ ب�ب الوض ِ‬ ‫س� ب ن‬
‫ّ‬ ‫تَ‬
‫س� ابوداودکتاب الطھارۃ َ ب� ُب خْ� ِل ِيل ِالل ْح َيةِ �‪۱�۴�۵‬‬ ‫‪ 3‬نن‬
‫َ ُ َ َ َ ف‬
‫ـاء ِ ي�‬
‫ا� ماجــہ کتــاب الطھــارۃ ب�ب مــا جـ‬ ‫ـ� ب ن‬ ‫ـاء ِ ف ي� تَ خْ� ِليــل ِّالل ْح َيــةِ �‪ ،۲�۹�،۳�۰‬سـ ن ن‬
‫ـارۃ� ُب َمــا َجـ َ‬ ‫‪ 4‬جامــع ت�مــذی ابــواب الطھـ َ ب‬
‫ِ‬
‫ّ‬
‫يــل ِالل ْح َيــةِ �‪۴�۲�۹‬‬ ‫َت خْ‬
‫� ِل ِ‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫و مراتےوتپانیےکاستھد�ا�ڑھیںیمالخ�لرفماتےےھت�۔‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬سےرم�و�یےہ ف مراتیںیہرسو�لالہلﷺبج ضو ف‬
‫‪� x‬اعاض�ءکوترتبیو�ا�ر� ھدویاجائے ۔‬
‫�ا�سٓایتےسوہمج�رنےوضوکیرتتبیےکوجو�برپ�اسدتلا�لایکہے�‪،‬صر�فابونحہفی‪� a‬ا�سےکالخ�فںیہو�ہوضومںیرتتبیوکشر�ط‬
‫رک�ے‪،‬پرھہاتھ ھدوئےرھپمہن ھدوئےبجیھباجئزہےا�س‬
‫�‬ ‫پرھرکامحس‬
‫ئے‪ ،‬س‬
‫اجنےت‪�،‬ا�نےکزن�دیکاگرکوئیصخشےلہپریپ�و�ںوک� ھدو �‬
‫ہنںی �‬
‫لےئہکٓایتےنا�ناعاض�ءکے ھدونےاکحمکدیاہے۔‬
‫‪� x‬ا�نےکد�رمای�نافصہلہنایکجائےینعیایکوضع� ھدونےےکدعب�د�وسر�ےوضعکے ھدونےںیمدیرنہیکاجئےہکلببساعاض�ءستلسل‬
‫کےاستھےکیدعب�دیرگ�ے ھدوئےاجئںی�۔‬
‫یسکیھبوضعکاکوئیہصحکشخہنرہےو�رنہ ضووہنںیوہگا�۔‬ ‫‪� x‬اعاضئےوضومںیےس‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َع َّنا ِ ف� َس ْف َر ٍة َس َاف ْر نَ� َها‪َ ،‬ف َٔا ْد َر َك َنا َو َق ْد َٔا ْر َه ْق َنا َ‬
‫الع ْ َ‬ ‫الن ُّ� َص َّل ُ‬‫َع ْن َع ْبد َّ ِ ْ ن َ ْ َ َ تَ خَ َّ َ َّ‬
‫ص‬ ‫ي‬ ‫الل ب ِ� ع ٍرو‪ ،‬قال‪� :‬لف ِب ي‬ ‫ِ‬
‫َ َّ َ َّ َ ْ ن َٔ ْ َ َ ثً‬ ‫فَ َ َ ْ َ َ َ َ َّ ُٔ َ نَ ْ َ ُ َ َ َٔ ْ ُ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ ْ َ ْ ٌ ْ َٔ ْ َ‬
‫اب ِمن الن ِار مرت ي ِ� او ثال�‬ ‫ج�علنا نتوضا و�سح عل ارج ِلنا فنادى ِب�عل صو ِت ِه‪:‬ويل ِللعق ِ‬
‫وھڑ�یدیربدع)‬ ‫رھ(ت �‬ ‫ےھت‪،‬پ �‬ ‫ےہ مراتےںیہ�(�ایکرمتہب) �ایکرفسمںیرسو�لالہلﷺمہےسےھچیپر�ہےئگ �‬ ‫عدب�الہلنبرمع�و‪t‬سےرم�و�ی ف‬
‫�ٓا�پﷺےنںیمہاپلای�ا�و�رعرصکا�وقتٓاہپاچنتاھ‪،‬ہمو کضورنےےگلا�و�ر�(�اچیھرط�حاپئو�ں ھدونےےکاجبئےدلج�یںیم�)ہماپئو�ںرپمحس‬
‫‪2‬‬
‫ےگل�‪،‬رسو�لالہلﷺنےدنلب�ٓا�و�ا�زسےرفمایا�ایڑیو�ںےکےئلٓا�گاکعذ�ا�بےہد�ومرتہبایتنیرمتہبرفمایا�۔‬
‫کرنے �‬
‫�ا�سںیمر�و�افضاک�ر�دہےوجقدمو�ںرپبالمو�ز�و�ںےکحسمےکاقئلںیہ۔‬
‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ‬ ‫ُ‬
‫الهل َع َل ْيه َو َس َل‪َ ،‬ي ُقول َ‪:‬و ْيل ل َٔل ْع َقاب‪َ ،‬و ُبطون الق َد ِام م َن َّ‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ َّ ُ َ َّ‬ ‫َع ْب ِد َّ ِ ْ ْ َ‬
‫الار ِث ُّ‬
‫الن ِار‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫الز َب ْي ِد ِّي‪ ،‬انه ِس َع الن ِب يَّ� َصل ُ ِ‬ ‫الل ب ِ ن� ِ‬
‫عدب�الہلنباح�ر�ثالزبدی�ی‪t‬سےرم�و�یےہمںیےنیبنرکیمﷺسےانس�ٓا�پرفما�رہےےھتےہویلےہایڑیو�ںےکےئلا�و�رتول�ں‬
‫کےےئلٓا�گےہ�۔‬ ‫‪3‬‬

‫ول َ‪:‬و ْي ٌل ل ْل َع َراقيب م َن َّ‬‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ْ ن َ ْ َّ َ َ‬

‫النار‬ ‫ِ ِ ِ ِ‬ ‫الل قال‪ِ َ :‬س ْع ُت َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل يق‬‫ا� ب ِ� عب ِد ِ‬
‫عن ج ِب ِ‬
‫‪4‬‬
‫وک مراتےوہئےانس�ٓا�پرفما�رہےےھتونخٹ�ںوک�ویلےہٓا�گےس�۔‬ ‫جابربندبع�الہل‪t‬سےرم�و�یےہمںیےن �رسو�لالہلﷺ ف‬
‫َّ‬ ‫َ َٔ ْ َ َ ُ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬ ‫ُُ َ َ‬ ‫َ ْ َ َٔ ْ َ َ ن ُ َ ُ ْ نُ ْ خَ َّ َٔ َّ ً َ َٔ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫اب‪،‬ان َر ُجل ت َو َّضا ف تَ َ�ك َم ْو ِض َع ظف ٍر َعل ق َد ِم ِه ‪ ،‬فابصه الن ِب ي� صل‬
‫ا�‪ ،‬اخ ب� ِ ي� عر ب� الط ِ‬
‫عن ج ِ ب ٍ‬

‫‪ 1‬مسندامحد�‪۲�۵�۹�۷�۱‬‬
‫َ‬
‫الق َد َم ْ ي ن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ــ� �‪،۱�۶�۳‬حصیــح مســم کتــاب الطھــارۃ ب�ب‬
‫ِ‬ ‫ــح َعــى‬ ‫الر ْجل ْ ي ن‬
‫ــ�‪َ ،‬وال َي ْ� َس ُ‬
‫ِ‬
‫َ ُ ْ‬
‫‪ 2‬حصیــح ب�ــاری کتــاب الوضــوء ب�ب غس ِــل ّ ِ‬
‫خ‬
‫وجــوب غســل الرجل ـی ن بکما ھلمــا�‪۲�۴�۱‬‬
‫للب� ق� �‪ ،۳�۲�۶‬مستدرک حامک�‪۵�۸�۰‬‬ ‫الک�ی ی‬ ‫للب� ق� �‪ ۱�۰�۴‬ن ن‬
‫‪،‬الس� ب‬ ‫الصغ� ی‬ ‫ی‬ ‫‪ 3‬نن‬
‫الس�‬
‫يب �‪،۴�۵�۴‬مسندامحد ‪۶�۸�۸��۳‬‬ ‫َ ُ َ ْ َْ‬ ‫س� ب ن‬‫‪ 4‬نن‬
‫ا� ماجہ کتاب الطھارۃ ب�ب غس ِل الع َر ِاق ِ‬
 ‫�������‬
‫ُ َّ‬ ‫َ َ َ ْ ْ َ َٔ ْ ْ ُ ُ َ َ َ‬
‫وءك‪،‬ف َر َج َع‪ ،‬ث َّ� َصل‬ ‫فقال‪:‬ار ِجع فاح ِسن وض‬
‫جابر‪t‬سےرم�و�یےہ�ایکصخشےن ضووکای�ا�و�ر�ا�ساکپریکیسہگجےسانخنےکرب�ابرخکشر�ہایگ�‪،‬نیبرکیمﷺےناسےدکیاھتوف مرایاول�ٹ‬
‫‪1‬‬
‫جائو�ا�و�ر�اچیھرط�حوضوکرکےٓا�و ‪�،‬و�ہول�ٹایگ�(�ا�و�ر�اچیھرط�ح ضووکای) پرھ� کٓارنام�زپڑھی�۔‬
‫عییناگرکوئیصخشوضومںیایکذ�ر�ہاسماق�میھبسجاک� ھدونا�و�اجبےہوسکاھچوھ�ڑ�د�ےوت� ضوو�د�رستہنوہگا�ا�سرپسباک�اتاف�قےہ�۔‬
‫‪x‬کوئیوضعتنیرمتہبےسزیا�د�ہہن ھدویاجائےایاسکرناخال�فتنسےہ۔‬
‫َّ َ َٔ ُ َ ْ ُ‬ ‫َ ْ َ ّ َ َ َ َ َٔ ْ َ ٌّ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ‬ ‫َ ْ َٔ‬ ‫َع ْن َ ْعرو ْب ن� ُش َع ْ‬
‫الهل عل ْي ِه َو َس َل ي ْسا ُل ع ِن ال ُوض ِ‬
‫وء؟‬ ‫ا� ِإل الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ر‬ ‫ع‬‫ا‬ ‫اء‬‫ج‬ ‫‪:‬‬ ‫ال‬‫ق‬ ‫ه‬‫ِ‬ ‫د‬‫ِ‬ ‫ج‬ ‫ن‬ ‫ع‬ ‫‪،‬‬ ‫يه‬
‫ِ‬ ‫ب‬‫ِ‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ع‬ ‫‪،‬‬ ‫ب‬
‫ٍ‬ ‫ي‬ ‫ِ ِ‬
‫َ َٔ َ ُ َ َ ثً َ َ ثً َ َ َ َ ْ ُ ُ ُ فَ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َٔ َ َ َ َ َ َّ َ َ ََ‬
‫فاراه ثل�‪ ،‬ثل� قال‪:‬هذا الوضوء �ن زاد عل هذا فقد اساء‪ ،‬وتعدى‪ ،‬وظل‬
‫عرم�ونببیعشنعابہینعدج�ہےسرم�و�یےہ نیبرکیمﷺسےیاکدیاہتیےن ضووےکقلعتموپچاھیبنرکیمﷺےناسےنیتنیت ترمہب‬
‫‪2‬‬
‫�اعاض ��ءدھورک کداھئےا�و�ررفمایاہیےہوضووجصخشا�سںیماضافہرک�ےو�ہرب�ارکتاےہا�و�ردحےساجت�و�زرکےکملظرکتاےہ�۔‬
‫َّ َ َٔ َ َ ً َ َ ً‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َٔ َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬ت َو َّضا ثل ث� ثل ث�‬ ‫َع ْن ُع ث� َمان ان َر ُسول الهلِ صل‬
‫‪3‬‬
‫سدیناامثع�ن‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺ‪ ‬ےنرفمایا‪ :‬تنینیترمتہباعاض�ء‪� ‬وضو ھدو کیار�۔‬
‫شریتعےکاپنچاقمصدہںی�‪�،‬اناسنیاج�ن� ع‪،‬ز�توٓابر�و�‪،‬ما�لو�اساب�ب�‪،‬علقا�و�ردینیکافحظت�‪،‬چاننہچرفمایااگرتمانجبتیکاحلتںیموہعیین‬
‫�اتحال�مایمابشر�توغری�ہیکوجہےسانپاکیوہگیئےہ�‪،‬یہمکحضیحا�و� نراف�سیکاحلتےکےئلیھبےہہکبجضیح نواف�ساکخو�ندنبہوجائے‬
‫توطاہ�ر�تاحصلرکنےےکےئللسغرکلایکر�و ��‪،‬الہلاعتلٰینےاہط�ر�تیکسحا�و�رنام�زکا�احرت�ا�ماقئمرھکےنےکےئلرفمایا�ابلہتاگرتمامیب�روہا�و�رپانی‬
‫�اتسامع�لرکنامرضہویاسرفکیاحلتںیموہیاقاضئےاحجتےساف�ر�خوہکر�ٓائےوہا�و�ررقیباپنینکممہنوہایوع�رتو�ںےسمہرتسب�ییک‬
‫ہو�ا�و�رتال�شرکنےےکاب�وجو�دمتںیہاپنیرسیمنہوہوتتینرککےاپ�کیٹمےسممیترکلایکر�و�۔�الہلےنوجشریتعان�ز�لرفمائیےہا�ساکقمدصتم‬
‫پرنتیگانفذکرناہنںیہکلبہی متوتاہ�ر�یزندگیوکمزید�ٓاسا�نا�و�رنیسحانبنےےکےئلانفذکیاج�رہیےہ ��‪،‬ا�سےئلںیہمت ضوویاغلسیکوھچ�ٹد�ی‬
‫گیئےہ�‪�،‬ا�و�رالہلیکاچہتہیےہہکو�ہںیہمتاپ�کرک�د�ےا�و�رمتںیہ�اپینوپ�ر�یوپ�ر�یںیتمعناطعف مرائے�‪،‬تاکہمتالہلیکا�سرط�حیکرصخوت�ں‬
‫�ا�و�رعانیا�ترپشرکگز�ا�ربدن�ےونب�۔‬

‫َ َٔ ْ َ َ َ ّ َّ‬
‫ـارۃ� ُب‬
‫ا� ماجــہ کتــاب الطھـ َ ب‬ ‫الط َهـ َـار ِة �‪،۲�۴�۳‬سـ ن ن‬
‫ـ� ب ن‬ ‫اب �ج ِ يـ ِـع اجــز ِاء مـ ِـل‬ ‫ْ َ‬
‫ـوب اسـ ِتيع ِ‬
‫َ ُ ُ ُ‬
‫‪ 1‬حصیــح مســم کتــاب الطھــارۃ ب�ب وجـ ِ‬
‫ـاء �‪۶�۶�۶‬‬
‫الـ ُ‬ ‫َمـ ْـن َت َو َّضـ َٔـا َفـ تَ َ‬
‫ـر َك َم ْو ِض ًعــا َ ْل ُي ِص ْبـ ُـه ْ َ‬
‫ئ‬
‫للنسا� �‪۸�۹‬‬ ‫الک�ی‬ ‫‪ 2‬مسند امحد ‪ ، ۶�۶�۸��۴‬ن ن‬
‫الس� ب‬
‫َ ُ َ ْ ْ ُ ُ َ َّ َ‬
‫الصل ِة َع ِق َب ُه�‪۵�۴�۵‬‬ ‫وء و‬
‫‪3‬حصیح مسمل کتاب الطہارۃ ب�ب فض ِل الوض ِ‬
 ‫�������‬

‫یتمم‬
‫وص‬ ‫� ًعا َ‪،‬م ْس ُح ْال َو ْج ِه َو ْال َي َد ْي ن� ب تُ َ�اب َ ُ َ َ َ ْ َ خْ ُ‬
‫ط ٍور عل وج ٍه مص ٍ‬ ‫ِ ِ ٍ‬ ‫َو شَ ْ‬
‫‪1‬‬
‫یتممیکرشعیرعتیفہیےہہکوصخم�صرطیےقےساپ�کیٹمےکاستھرہچ�ےا�و�ر�د� نوو�ںاہتوھ�ںاکمحسرکنا�۔‬
‫ُ َُ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل‪ُ :‬ف ّض ْل َنا َع َل َّ‬ ‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ ْ َُ ََْ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫اس ِبثل ٍث‪ُ ،‬ج ِعل ْت ُصفوفنا ك ُصف ِ‬
‫وف‬ ‫ِ‬ ‫الن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫عن حذيفة‪ ،‬قال‪ :‬قال رس‬
‫َ‬ ‫ال ْر ُض ُ ُّك َها َم ْس ِج ًد َاو ُج ِع َل ْت تُ ْ� َب تُ َ�ا َل َنا َ ُ‬
‫ط ًورا‪ ،‬إ َذا َ ْل ن ِج� ِد ْ َ‬ ‫ْ َ َ َ َ ُ َ ْ َ َ ْ َٔ‬
‫ال َاء‬ ‫ِ‬ ‫الل ِئك ِة‪ ،‬وج ِعلت لنا‬
‫حذیہف‪t‬سےرم�و�یےہ �رسو�لالہلﷺےنرفمایاہمولگو�ںوک�د�وسر�ےولگو�ںرپتنیابتو�ںیکوجہےستلیضفیلم�‪،‬ہام�ر�یںیفصرفشوت�ں‬
‫کیوفص�ںیکرط�حیکںیئگ�‪�،‬ا�و�رہام�ر�ےےئلاس�ر�یزمنیامن�زکیہگجےہ�‪�،‬ا�و� �رزمنییکیٹمامہ�ر�ےےئلاپکزیگیاک�ذ�ریہعانب�د�ییئگےہبج‬
‫پانیہنےلم�۔‬
‫‪2‬‬

‫ۗ ََ َ‬ ‫ََ َ ُ‬
‫‪3‬‬
‫‪ x‬۔۔۔فل ْم ِتد ْوا َما ًء فت َي ّم ُم ْوا۔۔۔ ‪۴۳‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬تماپنیہناپئوتویتممرکلو�۔‬
‫ۗ ََ َ ْ‬ ‫ََ َ ُ‬
‫‪4‬‬
‫۔۔۔ فل ْم ِتد ْوا َما ًء فت َي ّم ُم ْوا۔۔۔ ‪۶‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬تماپنیہناپئوتویتممرکلو�۔‬
‫َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ال ْدر ّي َق َال‪َ :‬خ َر َج َر ُج َل ِن ِ ف� َس َفر‪ ،‬ف َ‬
‫ْ خُ‬ ‫َ ْ َٔ َ‬
‫الصلة َول ْي َس َم َ ُع َما َم ٌاء ‪،‬ف َت َي َّم َما َص ِع ًيدا ط ِّي ًبا ف َصل َيا‬ ‫� ِت‬‫� ضَ َ‬ ‫ي ٍ‬ ‫عن ا ِب ي� س ِع ٍيد ِ ِ‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ثُ َّ َ َ َ ْ َ َ ف ْ َ ْ َ َٔ َ َ َٔ َ ُ ُ َ َّ َ َ َ ْ ُ ُ َ َ َ ْ ُ ْ ٓ َ ُ ثُ َّ َٔ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫‪ �،‬ات َيا َر ُسول الهلِ صل‬ ‫� وجدا الاء ِ ي� الوق ِت‪ ،‬فاعاد احدها الصلة والوضوء ول ي ِع ِد الخر‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َّ َ ْ ُ ْ َٔ َ ْ َ ُّ َ َٔ َٔ ْ َ َ ُ َ‬
‫الس َّنة‪َ ،‬وا ْج َزاتك َصلتك‪َ ،‬وقال ِلل ِذي ت َو َّضا َوا َع َاد‪:‬لك ال ْج ُر َم َّرت ْ ي ِن�‬ ‫فذكرا ذ ِلك ل ‪،‬فقال ِلل ِذي ل ي ِعد‪:‬اصبت‬
‫�ابوعسدیخد�ر�ی‪ t‬سےرم�و�یےہ�د�وشصخرفسمںیےلکننام�زکا�وقتٓاگاییلنکد� نوو�ںےکاپ�ساپنیہناھت�ا�ند� نوو�ںےناپ�کیٹمےکاستھممیت‬
‫کرکےامن�زپڑ�ھیل�‪،‬مرگ�ابیھامن�زکاوقتابقیاھتکہاپنیلمایگتو�ا�نںیمےس�ایکصخشےن ضوو�ءکرکےامن�ز�دہر�الیہکبجد�وسر�ےےنامن�زنہ‬
‫�دہر�ائی�‪�،‬ا�سےکدعب�د� نوو�ںرسو�لالہلﷺےکاپ�ساحضرہوئےا�و�ر�اپان�و�اقہعاتبیا‪ٓ� ،‬ا�پﷺےنا�سصخشےساہکجسےنامن�زہنںیدہر�ائی‬
‫تیھوتنےتنسیکوم�افتقیکےہا�و�رتری�یامن�زتری�ےےئلاکفیوہگیئےہ�‪�،‬ا�و�رجسےن ضوو�ءکرکےد�وبا�ر�ہامن�ز�ا�د�اکییھتا�سےسرفمایاجتےھ‬
‫‪5‬‬
‫�د�وگانثو�ا�بےہ�۔‬
‫ال� قدامۃ ‪۱�۷��۲‬؍�‪۱‬‬ ‫‪ 1‬کشاف القناع�‪۱�۶�۰‬؍� ن‬
‫‪،۱‬املغ� ب ن‬
‫للب� ق� �‪۱�۰�۲�۲‬‬
‫الک�ی ی‬ ‫الدارقط� �‪،۶�۶�۹‬مسندامحد �‪ �۳�۲�۵�۱‬ن ن‬
‫‪،۲‬الس� ب‬ ‫ن‬ ‫‪،۱‬س�‬
‫َ‬
‫الصل َة�‪ �۱�۶�۵‬ن ن‬
‫اضع َّ‬ ‫اب ْ َ‬
‫ال َس ِاج ِد َو َم َو ِِ‬ ‫‪ 2‬حصیح مسمل ِك َت ُ‬
‫‪ 3‬النساء�‪۴�۳‬‬
‫‪ 4‬املائدۃ �‪۶‬‬
‫ـاء َب ْعـ َـد َمــا ُي َصـ ّـل ِ ف ي� ْال َو ْق ِت�‪،۳�۳�۸‬سـ ن ن‬
‫ـ� الداریم�‪،۷�۷�۱‬مســتدرک حــامک‬ ‫الـ َ‬ ‫ال َت َي ِّمـ ِـم ي َ ِج�ـ ُـد ْ َ‬
‫ـ� ابوداودکتــاب الطھــارۃ َ ب� ٌب ِ ف ي� ْ ُ‬ ‫‪ 5‬سـ ن ن‬
‫ِ‬ ‫یق‬ ‫ن‬
‫للب�ــ �‪۱�۰�۹�۴‬‬ ‫الکــری ی‬ ‫‪،۷‬الســ� ب‬‫ن‬ ‫الدارقطــی �‪��۲ ۷‬‬
‫ن‬ ‫�‪ �۳�۲‬ن ن‬
‫‪،۶‬ســ�‬
 ‫�������‬
‫ۗ ََ َ ْ‬ ‫َْ َٰ ْ ُ ُ ّ ۗ ََ َ ُ‬
‫‪1‬‬
‫الن َسا َء فل ْم ِتد ْوا َما ًء فت َي ّم ُم ْوا۔۔۔ ‪۶‬۝‬
‫‪x‬۔۔۔ او لمستم ِ‬
‫ترجہم�‪:‬یاتمےنوع�رتو�ںوکاہتھاگلیاوہا�و�رپانیہنےلموتپا�کیٹمےساک�مول�(عیینممیترکلو)‬
‫ََ َ‬ ‫ّ ف َ‬ ‫ً َ‬ ‫ً‬ ‫َّ َٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ِ ْ َ ُ ْ نُ ُ َ ْ ن لخُ َ ُّ َٔ َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َراى َر ُجل ُم ْ تَع زِ�ل ْل ُي َص ِل ِ ي� الق ْو ِم‪ ،‬فقال‪ َ :‬ي�‬ ‫اع‪،‬ان َر ُسول الهلِ صل‬ ‫عران ب� حص ي ٍ� ا ز ِ ي‬
‫َ َّ ْ َ‬ ‫ُ َ ُ َ َ َ َ َ َٔ ْ ُ َ ّ َ ف َ ْ َ َ َ َ َ ُ َ‬
‫ول الهلِ ‪َٔ :‬ا َص َاب ْت ن� َج َن َاب ٌة َو َال َم َاء َ‪،‬ق َال َ‪:‬ع َل ْي َك ب� َّ‬
‫لص ِع ِيد ف ِإن ُه َيك ِفيك‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬ ‫فالن ما منعك ان تص ِ يل ِ ي� القو ِم؟ فقال ي� رس‬
‫عرم�ا�ن نبنیصح ‪ t‬سےرم�و�ی ےہہم رسو�ل الہلﷺ ےکاستھ ایکرفسمںی ےھتٓا�پ ﷺنےولگو�ںوکنام�زپڑھائیوت�ایکٓا�دمی‬
‫(جامعت ےس�)�الگ اھت�‪� ،‬رسو�ل الہل ﷺنے�(�اسے )کاہمتںیہسک زیچنے امن�زسے ر�وکے کراھ�؟�ا�س ےناہک�ا�ے الہل ےک رسو�ل‬
‫ﷺ�!جمےھاحلتانجبتالحقےہا�و�رمزیدیہہکاپنییھبرسیمہنںی ‪ ،‬تو�ٓا�پﷺےنرفمایاتمیٹموکال�ز�مڑکپ�و�(عیینممیترکلو) بالشہبہیںیہمت‬
‫کافیترکجائےاگ�۔‬
‫‪2‬‬

‫َ ْ ُ ْ ُ ْ َّ ْ ٰ ٓ‬
‫‪3‬‬
‫‪ x‬واِن كنتم مرض ‪۶‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�اگرتماحلترم�ضںیموہ�۔‬
‫ثُ َّ ْ َ َ َ َ َ َٔ َ َٔ ْ َ َ َ َ ْ تَ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ف َ َ َ َٔ َ َ َ ُ ً َّ َ َ َ َ ف ْٔ‬
‫ص َاب ُه فقال‪َ :‬هل ِج� ُدون‬ ‫ح ٌر فش َّج ُه ِ ي� َرا ِس ِه ‪ � ،‬احتل‪،‬فسال ا‬ ‫ا� قال‪ :‬خرجنا ِ ي� سف ٍر فاصاب رجل ِمنا ج‬ ‫عن ج ِب ٍ‬
‫َّ‬ ‫ات َ‪،‬ف َ َّلا َقد ْم َنا َع َل َّ‬
‫الن ِب يّ� َصل‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫الت َي ُّم ِم َ؟ف َق ُالوا‪َ :‬ما نَ ِج� ُد َل َك ُر ْخ َص ًة َؤَا ْن َت َت ْق ِد ُر َع َل ْ َ‬
‫الاء َف ْاغ َت َس َل فَ َ� َ‬ ‫ل ُر ْخ َص ًة ف� َّ‬
‫ِ‬ ‫ِي‬ ‫ِي‬
‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُٔ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ َ َ ُ ُ ُ َٔ َ َ َٔ ُ ْ َ ْ َ ْ َ ُ َ نَّ َ َ ُ ْ ّ ُّ َٔ ُ نَّ َ َ َ َ ْ‬
‫الهل علي ِه وسل اخ ِب� ِبذ ِلك‪،‬فقال‪:‬قتلوه قتلهم الهل ال سالوا ِإذ ل يعلوا ف ِإ�ا ِشفاء ال ِ يع السوال‪ِ ،‬إ�ا كن يك ِف ِيه‬
‫ِ‬ ‫ًَ ُ‬
‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َٔ ْ َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ َٔ‬
‫ص ا ْو َي ْع ِص َب شك ُم َوس ‪َ -‬عل ُج ْر ِح ِه ِخ ْرقة‪ ،‬ث َّ� َي ْ� َس َح َعل يْ َ�ا َو َيغ ِسل س ِا� جس ِد ِه‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئ‬ ‫َ‬ ‫ان يتيمم ويع ِ‬
‫جابر‪ t‬سےرم�و�یےہہمایکرفسمںیےلکنوتہمںیمےسایکصخشےکرسپرتپرھلگایگجسےسا�ساکسر�زخیم گوہای�(�اسیر�ا�ت�)�اسے‬
‫ےہ؟�انوہ�ںےنوج�ا�بدیاہمریت�ےےئل‬
‫�اتحال�م گوہای�‪�،‬ا�سےناپےناسھتوی�ںےسد�ریافتایکہکایکتمےتھجمسوہکہریم�ےےئلممیتیکاجا�ز�ت �‬
‫کوئیرختصںیہناپتےویکنہکمتاپنی(کےاتسامع�ل�)پرقا�د�رہولذہ�اا�سےنلسغایک�ا�و�ر�و�ہوف�ت گوہای�‪،‬پرھجبمہ�(�و�اپس�)نیباکر�مﷺ‬
‫کےاپ�سٓائےا�و�ر�ٓا�پﷺکو�ا�سو�اقہعیکاطال�ع �دی�‪ ،‬تو�ٓا�پﷺےنرفمایا�انوہ�ںےناسےلتقرک�دیاالہلاعتلٰی�اہنںیلتقرک�ے�‪�،‬انوہ�ں‬
‫نےملعہنوہنےرپسو�ا�لویک�ںہنایککوینہکاہجلتاکعال�جوس�ا�لیہوتہے�‪�،‬ا�سر�و�ایتںیمزمیدیہالاف�ظیھبںیہ�‪�،‬ا�سصخشےکےیلیہیاکفی‬
‫رھا�س‬ ‫صکالظفوبلایا َي ْع ِص َب کا�( �‬
‫عمٰیند� نوو�ںاکپیٹابندھانہے�)پ �‬ ‫�اکہي ْع ِ َ‬
‫تاھکہممیترکیلات�ا�و�ر�اپےنزخمرپپیٹابندھےرہات�‪،‬موسٰیکوشکوہ َ‬
‫‪4‬‬
‫پرمحسرکتا�ا�و�رباقیاس�ر�اجمسدھویلات�۔‬

‫‪ 1‬املائدۃ�‪۶‬‬
‫َ ٌ َّ َ ُّ ُ �ضَ ْ َ ٌ‬
‫‪ 2‬حصیح ب خ�اری کتاب التیمم ب�ب التيمم بة �‪۳�۴�۸‬‬
‫‪ 3‬املائدہ �‪۶‬‬
‫ق‬ ‫ن‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ال�جْ ُروح َيت َي َّم ُم�‪ �۳�۶‬ن‬ ‫ف‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫‪ 4‬نن‬
‫للب���‪۱�۰�۷�۵‬‬
‫الک�ی ی‬ ‫ن‬
‫‪،۷‬الس� ب‬ ‫الدارقط� �‪��۲ ۹‬‬
‫ن‬ ‫‪،۳‬س�‬ ‫ِ‬
‫س� ابوداودکتاب الطھارۃ ب�ب ِ ي� َ‬
 ‫�������‬

‫یلنکو�ہفیعضںیہ�۔‬
‫ُّ َ‬ ‫َ َ ْ َ َْ ُ ف َْ َة َ َ ف َ ْ َ َ‬ ‫َ ْ َ ْ َّ ْ َ ْ ن ُ َ ْ ْ ْ ّ َ ْ َ ْ ْ ن َْ‬
‫ات السل ِس ِل‬ ‫اص قال‪ :‬احتلت ِ ي� لي ٍل ب� ِرد ٍة ِ ي� غزو ِة ذ ِ‬ ‫ص ِي‪ ،‬عن ع ِرو ب ِ� الع ِ‬ ‫عن عب ِد الرح ِن ب ِ� جب ي ٍ� ِال ِ‬
‫ُّ ْ َ َ َ َ ُ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫َف َٔا ْش َف ْق ُت إ ِن ْاغ َت َس ْل ُت َٔا ْن َٔا ْه ِل َك‪ ،‬ف َت َي َّم ْم ُت ‪ ،‬ث َّ� َصل ْي ُت ب� ْ َ‬
‫َ‬
‫ا� الصبح‪ ،‬فذكروا ذ ِلك ِللن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫ص‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ِ‬
‫َ َ َ َ َ ْ ُ َ َّ ْ َ َٔ ْ َ َ َ َٔ ْ َ ُ ُ ٌ َ َٔ ْ َ ْ ُ ُ َّ َ َ َ ن َ ْ َ َ ُ ْ ُ نّ َ ْ ُ َ َ ُ ُ َ َ‬
‫فقال ي‪ �:‬عرو صليت ِب�ص ِابك وانت جنب؟فاخ ب�ته ِب�ل ِذي منع ِ ي� ِمن ِالغ ِتس ِال وقلت ِإ ِ ي� ِسعت الهل يقول‪:‬ول‬
‫َّ َ ُ ْ َ ً‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫هللا َك َن ب ُ ْ‬‫ك � َّن َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َٔ ْ ُ َ ُ‬
‫ك َر ِح ًمي‪،‬ف َض ِحك َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َو ْل َيقل ش ْيئا‬ ‫ِ‬ ‫تقتلوا انفس ِإ‬
‫زغو�ہذ�ا�تاسلالسلںیماجیھبگایتوہکےتںیہہک‬
‫ریبج‪،‬عرم�وبنالاع�ص‪t‬سےر�و�ایترکتےںیہ عرم�ونباع�ص‪ t‬کوجب �‬
‫عدب�الرمحنٰنب �‬
‫رھاپےناسھتوی�ں‬
‫وہائو�ں�‪،‬لذہ�امںیےنممیترکلایپ �‬
‫�ایکتخسرس�د�ر�ا�توکجمےھاتحال�م گوہایجمےھڈ�رتاھکہاگرمںیےنلسغایکتوہکںیالہ�کہن ج‬
‫کےاستھحبصیکامن�زپڑ�ھیل�‪،‬جبمہیبنرکیمﷺےکاپ�سٓائےوت گلوو�ںےنا�ساب�تاک�ذکر�ٓا�پﷺےسایک� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےرفمایاا�ے‬
‫عرم�و‪!t‬تمےناپےناسھتوی�ںےکاستھاحلتانجبتںیمامن�ز�ا� کد�ارلی�؟مںیےناہکجمےھالہلاعتلٰیکایہرفما�نای�د�ٓاگای’’ �ا�و�رتماپےنوسفن�ںوکقلت‬
‫‪1‬‬
‫مترک�وبالشہبالہلاعتلٰیتمرپناہیترہمبا�نںیہ�۔‘‘�ا�سےئلںیمےنممیتایک�ا�و� پررھنام�زپڑ�ھیل�‪�،‬رسو�لالہلﷺسنہڑپ�ےا�و�رھچکہناہک�۔‬
‫يث َي ُد ُّل َع َل َج َواز ْال ُع ُدول َإل َّ‬
‫الت َي ُّم ِم ِ خَل ْش َي ِة ضَّ َ‬
‫ال� ِر‬
‫َ َْ ُ‬
‫وال ِد‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫�اما�ماملک‪�،�a‬اما�ماشفیع‪� a‬ا�و�ر�اما�مابونحہفی‪ a‬ہکےتںیہ مذکو�ر�ہابلادحیثا�سزیچرپد�ا�لےہہکاگرپانیےکاتسامع�لےسیسکمسق‬
‫کےاصقن�ناک�اندیہشوہتویتممد�رستےہ�۔‬
‫َٔ َّ‬ ‫َ َ َ َ َٔ ْ َ ُ ْ نُ َ ْ َ َ َّ ُّ ف َٔ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َّ َ ُّ خَ ْ َ ضَّ َ َ ُ‬
‫ال� ِر‪ ،‬قالوا‪:‬؛ ِلن ُه َو ِاج ٌد‪.‬‬ ‫وذهب احد ب� حنب ٍل والش ِاف ِ يع ِ ي� اح ِد قولي ِه إل عد ِم جو ِاز التيم ِم ِلشي ِة‬
‫�اما�ماحدمبنلبنح‪ a‬ہکےتںیہاییسوص�ر�تںیمممیتد�رستںیہنویکنہکایےسصخشوکپانیرسیمہے�۔�ایکوق�لےکاطمبقاما�ماشفیع‪a‬‬
‫کابیھیہیذمہبےہ�۔‬
‫ْٓ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ ُ َ ْ َ َ َ َ ُ‬
‫{و ِإ� ْن ك ْن ُت ْم َم ْرض} ‪ 2‬اليَة َ ي ُ� َّد ِان َعل يْ ِ� َما‪.‬‬
‫َ‬
‫وال ِديث وقوهل تعال‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫�اما�موشکانی‪ a‬ہکےتںیہزگشہتدحیثا�و�ر�الہلاعتلٰیکایہرفما�ن’’�ا�و�ر�اگرتمامیب�رہو�۔‘‘�اما�ماحدمبنلبنح‪ a‬کےومقفاک� کر�درتےںیہ�۔‬
‫َ‬ ‫َّ َ تَ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ ُّ َ َ ٌ َ َٔ ُ َ َ َ َ ْ نُ ْ ُ َٔ َّ‬
‫ال ْن ِذ ِر ان َم ْن ت َي َّم َم ِل ِش َّد ِة ال َب ْ� ِد َو َصل ل ِج� ُب َعل ْي ِه‬ ‫يث الثو ِري وما ِلك وابو ح ِنيفة و با�‬ ‫َو َق ْد ْاس َت َد َّل ب َ� َذا ْ َ‬
‫ال ِد ِ‬ ‫ِ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ‪ْ َ -‬ل َ ي ْٔ� ُم ْر ُه ب� ْ إل َعاد ِةَ‬
‫الن َّ� َص َّل ُ‬ ‫ْ إال َع َاد ُة؛ ِ َٔل َّن َّ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِب ي‬ ‫ِ‬
‫‪�،a‬اما�م ابونحہفی‪�،� a‬اما�م وث�ر�ی ا�و�ر�ابن ذنم�ر�ا�س دحیث ےس اسدتلا�لرکتے وہئےہکےتںیہہکتخسرس�د�ییک وجہ ےس‬ ‫�اما�م املک �‬

‫ا� حبــان �‪،۱�۳�۱�۵‬مسندامحد�‪،۱�۷�۸�۱�۲‬مســتدرک‬ ‫ـب ْالـ َب ْ‬

‫ـر َد َٔا َي َت َي َّم ُم�‪،۳�۳�۴‬حصیــح ب ن‬ ‫ال ُنـ ُ‬ ‫َ ُ َ َ َ‬
‫ـاف ْ ج ُ‬‫ـ� ابوداودکتــاب الطھــارۃ ب�ب ِإذا خـ‬ ‫‪1‬سـ ن ن‬
‫ـ� الدارقطـ نـی �‪۶�۸�۱‬‬ ‫للب� ق��‪،۱�۰�۷�۰‬سـ ن ن‬ ‫حــامک �‪،۶�۲�۹‬السـ ن ن‬
‫ـ� الکـ بـری ی‬
‫‪ 2‬املائدة‪6 :‬‬
‫‪ 3‬نیل االوطار�‪۳�۲�۱‬؍�‪۱‬‬
 ‫�������‬

‫�اگرکوئیصخشممیترککےامن�زپڑ�ھےلوت�ا�سرپنام�زدہر�انا�و�اجبںیہنےہویکنہکیبناکر�مﷺےناحصبی�(عرم�وبناع�ص‪)t‬کو�ا�ساکحمک‬
‫ہنںیدیا�۔‬
‫‪1‬‬

‫ْ‬
‫ال َس ُن‪َ :‬ي ْغ َتس ُل‪َ ،‬وإ ْن َم َ‬ ‫َ‬
‫َو َق َال َعط ٌاء‪َ ،‬و َ‬
‫ات‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪2‬‬
‫وہائے�۔‬
‫حنس‪� a‬ا�و�رعاط�ء‪ a‬ہکےتںیہسجرپغلسو�اجبےہو�ہلسغیہرک�ےاگخو�ا�ہوف�ت ج‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬
‫توسعت ي� ذلك السنة املطهرة فاجازته ملرض او ب�د شديد‬
‫‪3‬‬
‫رقا�ر�دیاہے�۔‬
‫شخیالابنی‪ a‬کاہکانہےستنوبن�یےنہلئسمممیتںیموستعرکتےوہئےیسکرم�ضایستخرس�د�ییکوجہےساسےاجئز �‬
‫ا� َر ْس َل َن‪َ :‬ل َي َت َي َّم ُم ِل ِش َّد ِة ْال َب ْ� ِد َم ْن َٔا ْم َك َن ُه َٔا ْن ُي َس ِّخ َن ْ َ‬
‫ال َاء‬ ‫َق َال ْ نُ‬
‫ب‬
‫�ابن ا�رسال�ن ‪ a‬کاموقف ےہہکتخسرس�د�ی ںیم ایےسصخش ےک ےئلممیترکنا�د�رستںیہن وجپانیوکگر�مرککے اتسامع�لرکنےیک اطقت‬
‫�رھکاتہو�۔‬ ‫‪4‬‬

‫ُيستباح به ما ُيستباح ب�لوضوء والغسل ملن ال ي ج�د املاء‬

‫‪5‬‬
‫�ر�اجعوق�لہیےہہکیسکیھبذع�رکیوجہےساگر�اناس�ن ضوویاغلسہنرککساتہوتو�اسےممیتافکیترکجائےاگییہوہمج�رلعام�ءکاموقفےہ�۔‬
‫ْ‬ ‫ف‬
‫ا�حل ِع ْندمه‬ ‫النب ض‬ ‫ا� َم ْس ُعود ِ ي� َتي ّمم ج‬
‫معر َو ْب ن‬
‫‪6‬‬
‫‪t‬ا�و�رعدب�الہلنبوعسم�د‪ w‬حالتانجبتںیماپنیہنےنلمرپیتممد�رستںیہنےتھجمسےھت�۔‬
‫�ابلہتدیسنارمع �‬
‫ریھپے�‪،‬‬
‫‪� x‬ا�سےکا�رکا�نرہچ�ہا�و�ر�د� نوو�ںاہتھںیہو�ہصخشا�نرپہاتھ ل‬
‫َ َ َ نَّ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َّ ْ َ ً‬
‫اح َدة‬
‫فقال ِ‪:‬إ�ا كن يك ِفيك هكذا‪ .‬ومسح و ج�ه وكفي ِه و ِ‬
‫‪7‬‬
‫�رسو�لالہلﷺےنامع�ربنایسر‪t‬کوف مرایا متںیہرص�فاتانہیاکفیاھت�ا�و�ر�اپےنرہچ�ےا�و�رھتہویلی�ںاک�ایکیہرمتہبحسمایک�۔‬
‫ْ َ َّ‬ ‫َ ْ َ َّ ْ ن َ َ َ َ َٔ ْ ُ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ َ ُّ َ َٔ َ َ ن �ضَ ْ َ ً َ ً ْ‬
‫اح َدة ِلل َو ْج ِه َوالكف ْ ي ِن�‬
‫س قال‪ :‬سالت الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل ع ِن التيم ِم فامر ِ ي� بة و ِ‬
‫عن ع ِار ب ِ� ي� ِ ٍ‬

‫‪ 1‬نیل االوطار �‪۳�۲�۲‬؍�‪۱‬‬

‫ال� قدامۃ�‪۱�۹�۲‬؍�‪۱‬‬ ‫املغ� ب ن‬‫‪ 2‬ن‬
‫‪ 3‬ت�ام املنۃ�‪۱�۳�۱‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 4‬نیل االطار�‪۳�۲�۲‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 5‬الروضۃ الندیۃ�‪۲�۰�۴‬؍�‪،۱‬السیل الج رار�‪۳�۹‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 6‬جحۃ الہل البالغۃ �‪۲�۴�۷‬؍�‪۱‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ـب َعــى نف ِسـ ِـه َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪،۳‬و� ٌب‬ ‫املـ ْـوت‪ ،‬ا ْو خــاف َ‬
‫العطــش‪ ،‬ت َي َّمـ َـم �‪ َ �۴�۶‬ب‬ ‫املـ َـرض او َ‬
‫ِ‬
‫‪ 7‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب التیمــم َ ب� ٌب إذا خــاف الج ُ نـ ُ‬
‫ِ‬
‫یق‬
‫للب�ـ �‪۱�۰�۱�۳‬‬ ‫ـ� الکـ بـری ی‬ ‫ن‬
‫ـ� الدارقطـ نـی �‪،۷�۰�۰‬السـ ن‬ ‫ن‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ـ� ابــوداود کتــاب الطھــارۃ ب�ب الت َي ُّمـ ِـم�‪ ،۳�۲�۴‬سـ ن‬ ‫الت َي ُّمـ ُـم �ضَ ْ َبـ ٌـة �‪،۳�۴�۷‬سـ ن ن‬
‫َّ‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫عام�ربنایسر‪ t‬سےرم�و�یےہ نیبرکیمﷺےناہنںیرہچ�ےا�و�ر�د� نوو�ںاہتوھ�ںےکممیتاکحمکدیا�۔‬
‫ََ‬ ‫َ َ َ ّ َٔ‬ ‫لخَ َّ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ ٌ َ َُ‬ ‫َٔ َ َ ْ َٔ‬
‫اب‪ ،‬فقال‪ِ :‬إ ِ ن ي� ا ْج َن ْب ُت ف ْل‬ ‫َع ْن َس ِع ِيد ْب ن� َع ْب ِد َّ ْ َ‬
‫الرح ِن ْب ِ ن� ا ْ ب ز�ى‪ ،‬عن ا ِب ِيه‪ ،‬قال‪ :‬جاء رجل ِإل ع َر ْب ِ ن� ا ط ِ‬ ‫ِ‬
‫َٔ َ َ ْ ُ ُ َٔ نَّ ُ َّ ف َ َ َٔ نَ َ َٔ ْ َ َ َٔ َّ َٔ ْ َ َ َ ْ ُ َ ّ َ ََّٔ‬ ‫ُ َ َ ْ ن لخَ َّ‬ ‫ُ‬
‫َّ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُٔ‬
‫اب‪ :‬اما تذكر ا� كنا ِ ي� سف ٍر ا� وانت‪ ،‬فاما انت فل تص ِل‪ ،‬واما‬ ‫س ِلعمر ب ِ� ا ط ِ‬ ‫ا ِص ِب املاء ‪،‬فقال عار ب ن� ي� ِ ٍ‬
‫َ َ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ نَ َ َ َ َّ ْ ُ َ َ َّ ْ ُ َ َ َ ْ ُ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِ‪:‬إ نَّ َ�ا كن َيك ِفيك‬ ‫ا� فتمعكت فصليت‪ ،‬فذكرت ِللن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬فقال الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬
‫َ َ َ َ ضَ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ ْ َٔ ْ َ َ َ َ َ َ ثُ َّ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َّْ‬
‫هكذا‪،‬ف�ب الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل ِبكفي ِه االرض‪ ،‬ونفخ ِف ي ِ�ما‪ � ،‬مسح ِب ِ�ما و ج�ه وكفي ِه‬
‫عسدیبندبع�الرمحنٰنبابز�یاپےنو�الدسےر�و�ایترکتےںیہایکصخشدیسنارمع‪ t‬کےاپ�سٓایا�ا�و�رہکےناگلںیمیبنج گوہای�ا�و�رجمےھاپنیہن‬
‫ملاکس� ع‪،‬ام�ربنایسر‪t‬نےدیسنارمع‪t‬بناطخ�بےساہککہٓا�پوکیا�دہوگاکہںیما�و�ر�ٓا�پرفسمںیےھت(ہمد� نوو�ںیبنجوہگےئ� �)ٓا�پ‬
‫نےوتنام�ز�ا�د�انہیکنکیلںیمیٹمںیمٹیلایگ�ا�و�رنام� �زا� کد�ارلی�‪،‬پرھمںیےنا�سو�اقہعاکک�ذرنیبرکیمﷺےسایکتو�ٓا�پﷺنےرفمایاںیہمت‬
‫رھا�ن د� نوو�ںوک�اپےن‬
‫وکزمنی رپما�ر�ا�ا�و�ر�ا�ن ںیم وھپناک�‪،‬پ �‬
‫توصر�ف ا�س رط�حرکناہیاکفی اھت�‪،‬چاننہچیبنرکیمﷺ ےن اپین د� نوو�ںویلیھتہ�ں �‬
‫چرہ�ےا�و�رھتہویلی�ںرپھپریلای�۔‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ نَّ َ َ َ َ ْ َ َٔ ْ َ ضْ َ َ َ ْ َ ْ َٔ ْ َ ث َّ َ ْ ُ َ ث َّ تَ ْ َ َ َ َ ْ َ َ‬
‫�ك ‪،‬‬ ‫�ب ِبيديك الرض‪ � ،‬تنفخ‪� � ،‬سح ِب ِ�ما و ج‬ ‫فقال الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل ِ‪:‬إ�ا كن يك ِفيك ان ت ِ‬
‫َ َّ َ‬
‫َوكف ْيك‬
‫رھا�نںیم‬
‫�ا�و�رحصحیملسمیکر�و�ایتںیمہیظفلںیہ نیباکر�مﷺےنرفمایاجتےھرص�فاتانہیاکفیاھتکہوت�اپیند� نوو�ںایلیھتہ�ںزمنیرپما� تراپ �‬
‫پوھات�ا�سےکدعب�ا�نےکاستھاپےنرہچ�ےا�و�راپینویلیھتہ�ںاکمحسرکتا�۔‬
‫‪2‬‬
‫کن‬
‫ال ْن ِذ ِر‬ ‫س ُاق َو ْ نُ‬
‫ا� ْ ُ‬ ‫اع َؤَا ْ َ‬
‫ح ُد َوإ ْ َ‬ ‫َّ ُ ُ ْ َ َ ُ ف َ ْ ْ َ َ ْ ن َ َ ْ َ َّ ْ ن َ َ ْ َ َ َ َ َ ٌ َ َ ْ ُ ٌ َ ْ َٔ‬
‫ال ْو َز ِ ي ُّ‬ ‫إنه يقتص ِ ي� مس ِح اليد ي ِ� عل الكف ي ِ�‪ ،‬و ِإلي ِه ذهب عطاء ومكحول و‬
‫ب‬ ‫ِ‬
‫يث‪َ ،‬ه َك َذا ِ ف ي� شَ ْ‬
‫� ِح ُم ْس ِ ٍل‬ ‫صاب ْ َ‬
‫ال ِد ِ‬ ‫َ َ َّ ُ َٔ ْ َ‬
‫وعامة ا ِ‬
‫‪a‬ا�و�ر�اما�ما� �وز�اعی‪ a‬کاموقفےہہکممیترکتےوہئےاہتوھ�ںےکحسم‬ ‫‪�،a‬اما�موحکم�ل �‬ ‫‪�،a‬اما�ماطع�ء �‬ ‫�اساح�ق‪� a‬ا�و�ر�ابنذنم�ر �‬
‫‪3‬‬
‫مںیرص�فویلیھتہ�ںرپہیاتکافکایجائےاگ�۔‬
‫�ا�و�ر�اما�ماحدمنبلبنح‪ a‬کاہکانہےہکرص�فایکرمتہبیٹمرپہاتھام�رناکافیےہا�سیٹموکجواہتوھ�ںرپلگیئگےہایکیہرمتہبےنپد� نوو�ں‬
‫رضو�ر�یںیہن) �ا�و�رہنمرپبیھریھپلو‬
‫ہاتھایکد�وسر�ےرپھپریلو(ہکوین�ںکت �‬
‫الت َي ُّمـ ِـم �‪ ،۱�۴�۴‬مســند امحــد�‪،۱�۸��۳ ۱�۹‬‬ ‫ـاء ف� َّ‬
‫الت َي ُّم ِم�‪،۳�۲�۷‬جامــع ت�مــذی ابــواب الطھـ َ ب ُ َ َ َ‬ ‫ـ� ابوداودکتــاب الطھــارۃ َ� ُب َّ‬ ‫‪ 1‬سـ ن ن‬
‫ـارۃ�ب مــا جـ ِ ي‬ ‫ب‬
‫الدارقط��‪۶�۹�۷‬‬
‫ن‬ ‫خز�ۃ�‪،۲�۶�۶‬سـ ن ن‬
‫ـ�‬ ‫ا� ی‬ ‫حصیــح ب ن‬
‫ُ‬ ‫ْ‬
‫امل َت َي ّمـ ُـم َهــل َي ْنفـ ُـخ ف� َما؟�‪،۳�۳�۸‬حصیح مســم کتــاب احلیــض َ� ُب َّ‬
‫الت َي ُّم ِم �‪،۸��۲ ۰‬مســندامحد‬ ‫ب‬ ‫ِيِ‬ ‫‪ 2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب التیمــم َ ب� ٌب ُ ِ‬
‫ً‬ ‫ً‬ ‫ـاء ف� َّ‬
‫احـ َـدة‬‫الت َي ُّمـ ِـم �ضَ ْ َبــة َو ِ‬ ‫َ ُ َ َ َ‬
‫ا� ماجــہ کتــاب الطھــارۃ ب�ب مــا جـ ِ ي‬ ‫ـ� ب ن‬ ‫ـ� ابــوداود کتــاب الطھــارۃ َ� ُب َّ‬
‫الت َي ُّم ِم�‪،۳�۲�۲‬سـ ن ن‬ ‫ب‬ ‫�‪،۱�۸��۳ ۳�۲‬سـ ن ن‬
‫ـا� �‪۲�۹�۹‬‬‫ـ� الکـ بـری للنسـ ئ‬
‫الدارقط� ‪،۶�۸��۴‬السـ ن ن‬
‫ن‬ ‫للب�ـیق �‪،۱�۰�۰�۴‬سـ ن ن‬
‫ـ�‬ ‫ـ� الکـ بـری ی‬ ‫خز�ۃ�‪،۲�۶�۸‬السـ ن ن‬
‫ا� ی‬ ‫�‪،۵�۶�۹‬حصیــح ب ن‬
‫‪ 3‬نیل االوطار�‪۳�۲�۹‬؍�‪۱‬‬
 ‫�������‬
‫ْ َ َّ‬ ‫ٌ ْ‬ ‫قال ف� َّ‬
‫الت َي ُّم ِم �ضَ ْ َبة ِلل َو ْج ِه َوالكف ْ ي ِن�‬ ‫ِي‬
‫‪1‬‬
‫یتممںیمرہچ�ےا�و�رویلیھتہ�ںےکےیلرص�فایکیہرمتہباکفیےہ‬
‫�اما�مزہر�ی‪ a‬ہکےتںیہولغب�ںکتحسمرکنا�و�اجبےہ�۔‬
‫ْ ََ‬ ‫ْ َ ف َٔ َّ َ ْ‬ ‫َ َ ْ خَ َّ ّ َ َ ْ َٔ‬
‫ا�‪ْ :‬ل ي خْ� َت ِلف ا َح ٌد ِم ْن ال ُع َل ِاء ِ ي� ان ُه ل َيل َز ُم َم ْس ُح َما َو َر َاء ِال ْرفق ْ ي ِن�‬
‫قال الط ِب ِي‬
‫‪2‬‬
‫یسکےنیھبا�ساب�تےساتخال�فںیہنایککہوینہک�ںےسٓاگے(مزید�)محسرکنالا�ز�مںیہنےہ�۔‬ ‫�اما�ماطخبی‪ a‬کاہکانہےہکاملع�ءمںیےس‬
‫َ َّ‬
‫�ر�اجعہیےہہکرص�فویلیھتہ�ںرپہیحسمایکجائےاگیجاسکہحیحصاخب�ر�یا�و�رحصحیملسمیکدحیثںیم كف ْي ِهکےظفلومجو�دہںی(کوینہکاہتھاک�اطال�ق‬
‫ےہ‪�،‬اگروینہک�ںکتاہتوھ�ںرپمحسممیتےکےئلرش�طوہتیوت�الہلاعت �لٰیا�سرش�طےسدیقمف مرا�دیاتیجاسکہالہلاعتلٰینےوضومںی‬
‫صر�فےٹگکت �‬
‫وکرجحیدیےتںیہ�۔‬ ‫قمدیرفمایاےہ)�اما�موشکانی‪ a‬بیھاسیےکاقئلںیہا�و�ردبع�الرمحنٰابم ک�روپ�ر�ییھباسی ت‬
‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ ْٓ‬ ‫َ ْ ََ‬
‫الذ َر ِاع �ٓا�دھےاب�ز�وتکاہتھریھپنےاک�ذکرہےو�ہ‬ ‫جنر�و�ایا�تںیم إل ِال ْرفق ْ ي ِن� ہکوین�ںکت إل ال َ ب� ِط غبول�ںکت ‪،‬إل ِن ْص ِف ِ‬
‫َ َّ‬
‫ومو�فںیہا�و�رمرفو�عوحصحیر�و�ایا�تںیمرص�ف َي َد ْي ِه �د� نوو�ںاہتھایكف ْي ِه �د� نوو�ںویلیھتہ�ں‬ ‫تام�مر�و�ایا�تفیعضوناقابلاتحاج�جںیہایصر�ف ق‬
‫‪3‬‬
‫کاہیذکرہے�۔‬
‫َ‬
‫لذہ�ا�اصولیاقعد�ہےکاطمبققلطم يَد ْيهِ کےالاف�ظوکقمدیكف ْي ِه پرحموم�لایکجائےاگ۔‬
‫َ َّ‬

‫‪ x‬میٹرپتکینرمتہباہتھام�ر�اجائے�۔‬
‫ْ َ َّ‬ ‫َ ْ َ َّ ْ ن َ َ َ َ َٔ ْ ُ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ َ ُّ َ َٔ َ َ ن �ضَ ْ َ ً َ ً ْ‬
‫اح َدة ِلل َو ْج ِه َوالكف ْ ي ِن�‬
‫س قال‪ :‬سالت الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل ع ِن التيم ِم‪،‬فامر ِ ي� بة و ِ‬ ‫عن ع ِار ب ِ� ي� ِ ٍ‬
‫عام�ربن ایسر ‪ t‬سےرم�و�ی ےہ مںی ےنیبنﷺ ےسممیت ےکقلعتم وس�ا�لایک� �‪ٓ،‬ا�پﷺ ےن ےھجم رہچ�ے ا�و�ر�د� نوو�ں اہتوھ�ں ےک‬
‫‪4‬‬
‫لےئ�(�زمنیرپ�)�ایکرمتہباہتھام�رنےاکمکحدیا�۔‬
‫ثُ َّ �ضَ َ َ َ َ ْ ْ َٔ ْ َ �ضَ ْ َ ً َ ً‬
‫اح َدة‬
‫� ب ِبيدي ِه الرض بة و ِ‬
‫‪5‬‬
‫عام�ربنایسر‪ t‬سےرم�و�یر�و�ایتںیمہیظفلںیہ پرھ�ٓا�پﷺےناپےند� نوو�ںاہتوھ�ںوک�ایکرمتہبزمنیرپما�ر�ا�۔‬
‫جسر�و�ایتںیمرہچ�ےےکےئلالگا�و�رہاتوھ�ںےکےئلالگزمنیرپہاتھام�رنےاک�ذکرہےو�ہفیعضےہ�۔‬
‫َ ْ ََ‬ ‫ً ْ‬ ‫ً ْ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق َال‪َّ :‬‬
‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َعن ْ ن ُ َ َ َ َّ‬
‫الت َي ُّم ُم �ضَ ْ َب َت ِان �ضَ ْ َبة ِلل َو ْج ِه ‪َ ,‬و�ضَ ْ َبة ِلل َي َد ْي ِ ن� ِإل ِال ْرفق ْ ي ِن�‪.‬‬ ‫ا� عر ‪ ,‬ع ِن ِب ِي‬
‫ِ بِ‬
‫ئے‪�،‬ایکرمتہبرہچ�ےےک‬ ‫یجاسکہدبع�الہلنبرمع‪ t‬سےرم� �ویےہ نیباکر�مﷺےنرفمایایتممہیےہہکد�ومرتہبزمنیرپہاتھام�ر�اجا �‬
‫‪1‬۔مسندامحد�‪۱�۸��۳ ۱�۹‬‬
‫‪ 2‬نیل االوطار�‪۳�۳�۰‬؍�‪،۱‬الروضۃ الندیۃ�‪۲�۰�۸‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 3‬بلوغ املرام�‪۱�۲�۹‬‬
‫َّ‬
‫س� ابوداودکتاب الطھارۃ َ ب� ُب الت َي ُّم ِم �‪۳�۲�۷‬‬ ‫‪ 4‬نن‬
‫‪ 5‬حصیح مسمل کتاب احلیض َ� ُب َّ‬
‫الت َي ُّم ِم�‪۸�۱�۸‬‬ ‫ب‬
 ‫�������‬

‫لےئا�و�ر�ایکرمتہبوینہک�ںکتد� نوو�ںاہتوھ�ںےکےئل�۔‬
‫‪1‬‬

‫ُق ْلت َو َع ُّل ْ نُ� َظ ْب َي َان َض َّع َف ُه ْال َق َّط ُان َو ْ نُ‬
‫ا� َم ِع ي ٍن�‬ ‫ب‬ ‫ِي ب‬
‫َ ُّ ْ نُ َ ْ َ َ‬
‫‪�،a‬اما�مابناطق�ن‪� a‬ا�و�ر�اما�مابننیعم‪� a‬وغری�ہےنفیعض‬
‫�ا�سر�و�ایتیکدنسمںیع ِ يل ب� ظبيان �ر�ا�و�یےہےسجاحفظابنرجح �‬
‫‪2‬‬
‫قر�ا�ر�دیاہے�۔‬
‫ومو�فےہ�۔‬
‫�ر�اجحاب�تیہیےہہکہیدحیث ق‬
‫َ َ َّ َ ْ َٔ ُ ْ َ‬
‫ص َح ال ئِ َّ�ة َوقفه‬‫و‬
‫‪3‬‬
‫ومو�فوہنےوکہید�رستاہکہے�۔‬ ‫رطا� ہزںی�ائہمےنا�سےک ق‬ ‫یجاسکہاحفظابنرجح‪� a‬رمق �‬
‫احد م َن َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫صاب َّ‬ ‫ِم ْن َٔا ْهل ْال ِع ْل ِم ْن َٔا ْ َ‬
‫الت ِاب ِع ي نَ� ِم نْ ُ� ُم‬ ‫اس َوغ ْي ِ� َو ِ ٍ ِ‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل نم�م عل معار ب ن َ َّ‬
‫و� عب ٍ‬ ‫ي‬
‫الن ّ� َصل ُ‬
‫ِ ِي‬‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ن ُ َ َ َ ف ْ ُ نْ‬ ‫ٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ‬
‫الش ْع ُّ� َو َعط ٌاء َو َمك ُحول قالوا َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫الت َي ُّم ُم �ضَ ْ َبة ِلل َو ْج ِه َوالكف ْ ي ِن� وبه يقول امحد وإحساق‪ ،‬قال ب� قدامة ِ ي� الغ ِ ي�‬ ‫ِب ي‬
‫اح َد ٍة‬
‫� َب ٍة َو ِ‬ ‫ح َد َّ‬
‫الت َي ُّم ُم ِب ضَ ْ‬ ‫ون ِع ْن َد َٔا ْ َ‬
‫َْ ْ ُ ُ‬
‫السن‬
‫‪�،a‬اما�موحکم�ل‬ ‫‪�،w‬اما�ماطع�ء �‬ ‫نیباکر�مﷺےکاہلملعاصاح�ب مںینجںیمدیسناعیل‪ t‬بنابیاطلب� ع‪،‬ام�ربنایسر‪�،�t‬ابنابع�س �‬
‫‪�،a‬اما�ماحدمبنلبنح‪� a‬ا�و�ر�اساح�قاکموقفےہہکممیترہچ�ےا�و�ر�د� نوو�ںاہتوھ�ںےکےئلایکیہ‬
‫‪�،a‬اما�ما� �وز�اعی‪�،� a‬اما�میبعش �‬
‫�‬
‫مرتہبزمنیرپہاتھام�رنےاکنا�مےہ�‪�،‬ابندق�امہےنینغمںیماھکلہےہکاحدمبنلبنح‪a‬ہکےتںیہونسم�نہیےہہکایکاب� �رزمنیرپہاتھ‬
‫ما�ر�ے‬
‫‪4‬‬

‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬

‫� َب َت ْ ي ِن�‪� :‬ضَ ْ َبة ِلل َو ْج ِه َ‪،‬و�ضَ ْ َبة ِلل َي َد ْي ن� َإل ِال ْرف َق ْ ي ِن�‪ ،‬هذا هو الصحيح عن ب ن‬ ‫َيت َي َّم َم ِب ضَ ْ‬
‫جا� ب ن� عبد الهل‪،‬‬ ‫ا� معر وعن ب‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ َ ْ نُ ْ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ َ َْ‬ ‫ٔ‬
‫ال َس ّيب َو ْ نُ‬
‫ا�‬ ‫ا� ُ ِ ِ ب‬ ‫وغ�مه‪،‬وذهب ب‬ ‫وهو قول ا ثك� ال ُع َل ِاء القا ِئ ِل ي نَ� بذلك‪ ،‬وهو قول َما ِلك وا ِب ي� َح ِنيفة َوالش ِاف ِ يُّع ي‬
‫ٌ ّ‬ ‫ٌ ْ َ َّ‬ ‫ٌ ْ‬ ‫ََ ُ‬ ‫َ َٔ َّ ْ‬
‫ِس ي ِ� ي نَ� إل ان ال َو ِاج َب ثلث �ضَ َ َ ب� ٍت‪� :‬ضَ ْ َبة ِلل َو ْج ِه‪َ ،‬و�ضَ ْ َبة ِللكف ْ ي ِن�‪َ ،‬و�ضَ ْ َبة ِل ِلذ َر َاع ْ ي ِن�‬
‫‪�،a‬اما�مایفس�نوث�ر�ی‪� a‬ا�و�راما�ماشفیع‪ a‬ہکےتںیہممیتہیےہہک‬
‫‪�،a‬اما�منسح �‬
‫بجہکدبع�الہلنبرمع‪،�t‬جابر‪،�� t‬اما�مابر�اہمی �‬
‫ئے‪�،‬ایکرمتہبرہچ�ےےکےئلا�و�ر�ایکرمتہبوینہک�ںکتد� نوو�ںاہتوھ�ںےکےئل�‪ ،‬عسدیبنبیسم‪�a‬ا�و�ر�ابن‬
‫�زمنیرپ�د�ومرتہباہتھام�ر�اجا �‬
‫سریین‪ a‬ہکےتںیہنیترمتہبزمنیرپہاتھام�رنا�و�اجبےہ�‪�،‬ایکرمتہبرہچ�ےےکےئل�‪�،‬ایکرمتہبد� نوو�ںاہتوھ�ںےکےئلا�و�ر�ایک‬
‫‪5‬‬
‫مرتہبد� نوو�ںاب�زئو�و�ںےکےئل�۔‬
‫للب� ق� �‪۹�۹�۷‬‬
‫الک�ی ی‬ ‫الدارقط��‪،۶�۸�۵‬مستدرک حامک�‪ �۳�۴‬ن ن‬
‫‪،۶‬الس� ب‬ ‫ن‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫س�‬
‫احلب��‪۴�۰�۳‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬تلخیص ی‬
‫‪ 3‬بلوغ املرام�‪۱�۳�۰‬‬
‫ت‬
‫‪4‬۔ �فۃ احلوذی�‪۳�۷�۶‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 5‬فتح الباری �‪۲�۹�۳‬؍�‪،۲‬نیل االوطار �‪۳�۲�۸‬؍�‪۱‬‬
 ‫�������‬

‫وکرجحیدیےتںیہ�۔‬
‫‪1‬‬
‫مجوہ�رکاموقفر�اجحےہ�‪�،‬اما�مون�و�ی‪� a‬اسی ت‬
‫اح َد ٍة‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫يث َّع ٍار ِم ْن ِالق ِت َص ِار َعل �ضَ ْ َب ٍة َو ِ‬‫يح ْ ي ِن� ِم ْن َح ِد ِ‬ ‫وف َع َل َما َث َب َت ِ ف� َّ‬
‫الص ِح َ‬ ‫َ ْ َ ُّ ْ ُ ُ ُ‬
‫فالق الوق‬
‫ي‬
‫‪2‬‬
‫�اما�موشکانی‪ a‬ہکےتںیہ حقاب�تہیےہہکنیحیحصںیمومجو�د�ہدحیثامع�ربنایسر‪ t‬سےاثبتایکرض�برپہیاتکافایکاجئےاگ�۔‬
‫‪3‬‬
‫عدب�الرمحنٰابم ک�روپ�ر�ی‪ a‬بیھاسیےکاقئلںیہ�۔‬
‫‪� x‬اگر�د�و�ر�ا�نامن�زپانیلماجئےوتکاییتمموٹ�ٹاجتاہےایکہامن�زکملمرکلیاجئےیگ�؟‬
‫وہاتاہےہکبجاناس�نا�سےکاتسامع�لرپقا�د�رہو�‪،‬لذہ�احد�ثاصرغہوتو� ضوو ��ءا�و�ر�اگرحد�ث‬
‫قحتقییہیےہہکاپنیلماجنےےسممیتمتخ ج‬
‫ک �اربہوتوغلسرککےد�وبا�ر�ہامن�ز�ا� کد�ارنی‬
‫چاہےیا�سیکدللیہیدحیثےہ�۔‬
‫ال ْس ِل‪َ ،‬وإ ْن َ ْل ي َ ِج� ِد ْ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ َّ َ َّ‬
‫الط ّي َب َ ُ‬
‫ط ُور ْ ُ‬ ‫َ ْ َٔ َ ّ َ َ َٔ َّ َ ُ َ‬
‫ال َاء‬ ‫ِ ِ‬ ‫عن ا ِب ي� ذ ٍر قال‪ :‬ان رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل قال‪ِ :‬إن الص ِعيد ِ‬
‫نَ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ َّ ُ َ شَ َ َ َ َّ َ َ َ‬ ‫َع شْ َ‬
‫�ت ُه‪ ،‬ف ِإن ذ ِلك خ ْي ٌ�‬ ‫� ِس ِن ي�‪ ،‬ف ِإذا وجد الاء فلي ِمسه ب‬
‫�ابو�ذ�ر‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاپا�کیٹماملسم�نوکپا�کرکنےو�الیےہاگرچہد�ساس�لاسےاپنیہنےلم�‪ ،‬جباپنی‬
‫ریخوھبالئیےہ�۔‬
‫یمرس�ٓاجائےوت�اسےاپےنمسجرپمےلویکنہکالبشہباسیںیم �‬
‫‪4‬‬

‫َ َ َ َ َ ْ ُ َ َ ّ ُ ْ َ َ َ ُ َ ف َّ َ َ َ َ َ َ َ َّ َٔ َٔ ْ ْ َ َ َ ْ َ َ ُ ُ ً َ ْ َ ْ َ َ َّ َ َ‬
‫الصلة‬ ‫و ِإذا وجد التي ِمم الاء‪ ،‬وهو ِ ي� الصل ِة‪ ،‬خرج فتوضا‪ ،‬او اغتسل إن كن جنبا‪ ،‬واستقبل‬
‫�ابن دق�امہیلبنح‪ a‬ہکےتںیہ بجممیترکنے و�الےصخشوکپانی لم اجئے ا�و�ر�و�ہ احلت امن�زمںی وہتو�و�ہ امن�زچوھ�ڑکے ضوو�ء کر�ے‬
‫یا�اگرحالتانجبتےسےہوتغلسرک�ےا�و�ررھپامن�ز�ا� کد�ار�ے�۔‬
‫‪5‬‬

‫ََ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ َ َّ‬

‫َو ِب َ�ذا قال الث ْو ِر ُّي‪َ ،‬وا ُبو َح ِنيفة‬
‫�ابونحہفی‪� a‬ا�و�ر�اما�موث�ر�ی‪� a‬اسیےکاقئلںیہ�۔‬
‫ْ َ َ ف َّ َ‬
‫الصل ِة‪َ ،‬م�ضَ ِف ي َ�ا‬ ‫ا� ْ ُ‬
‫ال ْن ِذ ِر‪ :‬إن كن ِ ي�‬ ‫الش ِاف ُّع‪َ ،‬ؤَا ُبو َث ْور‪َ ،‬و ْ نُ‬
‫َ َ َ َ ٌ َ َّ‬
‫ٍ ب‬ ‫وقال ما ِلك‪ ،‬و ِ ي‬
‫‪6‬‬
‫‪�،a‬اما�ماشفیع‪�،�a‬ابنذنم�ر‪ a‬کاموقفےہہکاگر�اناس�نامن�زمںیوہتوپانیےنلمےکاب�وجو�دنام�زکملمرکلے�۔‬ ‫�اما�ماملک �‬
‫‪ 1‬املج موع ش�ح املہذب �‪۲�۱�۱‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 2‬نیل االوطار�‪۳�۲�۹‬؍�‪۱‬‬
‫ت‬
‫‪� 3‬فۃ االحوذی�‪۳�۷�۹‬؍�‪۱‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬
‫الط َهـ َـارة َ� ُب ْ ج ُ ُ‬
‫ـب َيت َي َّمـ ُـم�‪ ،۳�۳�۲‬مســندامحد�‪ ،۲�۱�۳�۷�۱‬جامــع ت�مــذی ابــواب اہطــارۃ ب�ب التیمــم للجنــب‬
‫النـ ِ‬ ‫ِ ب‬ ‫ابوداودك َتــاب‬
‫ِ‬ ‫‪ 4‬سـ ن ن‬
‫ـ�‬
‫للب� ـیق �‪۲�۳�۳‬‬
‫الصغ� ی‬
‫ی‬ ‫الدارقط��‪،۷��۲ ۴‬مســتدرک حــامک �‪،۶�۲�۷‬السـ ن ن‬
‫ـ�‬ ‫ن‬ ‫اذامل یج�داملائ�‪،۱�۲�۴‬سـ ن ن‬
‫ـ�‬
‫ال� قدامۃ �‪۱�۹�۷‬؍�‪۱‬‬ ‫‪ 5‬ن‬
‫املغ� ب ن‬
‫ال� قدامۃ�‪ ۱�۹�۷‬؍�‪۱‬‬ ‫‪ 6‬ن‬
‫املغ� ب ن‬
 ‫�������‬
‫ْ َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ال ُن ُب ب� َّلت َي ُّم ِم ثُ َّ� َو َج َد ْ َ‬
‫ال َاء َو َج َب َعل ْي ِه ِالغ ِت َسال ِب ِإ��جْ َ ِاع ال ُع َل ِاء‬ ‫َ َ َ َّ ْ ُ‬
‫و ِإذا صل ج ِ‬
‫�اگرکوئییبنجممیترککےامن�زپڑ�ھ رہاہو�ا�و� پررھ�اسے اپنیرسیمہوجائےوت�ا�س رپ�و�اجب ےہہک و�ہلسغرک�ے ا�و� پررھنام�ز�ا� کد�ار�ے�‪�،‬ا�س رپلعامئ‬
‫وہاتیےہ�)�۔‬ ‫کا�اجام�عےہ�‪�،‬ا�و�رییہومقفیہر�اجحےہ(کوینہکاصلیکومجو�دگیےساینبتمتخ ج‬
‫‪1‬‬

‫َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ َّ ُ َ شَ َ َ‬
‫�ت ُه‬ ‫و ِإذا وجد الاء فلي ِمسه ب‬
‫�ابلہتزگشہتدحیث کےومع�مےسایکوص�ر�تاخ�صےہو�ہہیہکامن�زسےرف�اغتےکدعب�اگرنام�زکےوقتںیمیہاپنیلماجئےوت� ضوو�ءکر‬
‫کےد�وبا�ر�ہامن�ز�ا�د�اکرناضر�و�ر�یںیہن۔‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ال ْدر ّي َق َال‪َ :‬خ َر َج َر ُج َل ِن ِ ف� َس َفر‪ ،‬ف َ‬
‫ْ خُ‬ ‫َ ْ َٔ َ‬
‫الصلة َول ْي َس َم َ ُع َما َم ٌاء‪ ،‬ف َت َي َّم َما َص ِع ًيدا ط ِّي ًبا ف َصل َيا‬ ‫� ضَ َ‬
‫� ِت‬ ‫ي ٍ‬ ‫عن ا ِب ي� س ِع ٍيد ِ ِ‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ثُ َّ َ َ َ ْ َ َ ف ْ َ ْ َ َٔ َ َ َٔ َ ُ ُ َ َّ َ َ َ ْ ُ ُ َ َ َ ْ ُ ْ ٓ َ ُ ثُ َّ َٔ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫‪ �،‬ات َيا َر ُسول الهلِ صل‬ ‫‪ � ،‬وجدا الاء ِ ي� الوق ِت ‪،‬فاعاد احدها الصلة والوضوء ول ي ِع ِد الخر‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َّ َ ْ ُ ْ َٔ َ ْ َ ُّ َ َٔ َٔ ْ َ َ ُ َ َ َ َّ َ َٔ َٔ َ َ ْ َٔ‬
‫الس َّنة‪َ ،‬وا ْج َزاتك َصلتك َ‪،‬وقال ِلل ِذي ت َو َّضا َوا َع َاد‪:‬لك ال ْج ُر َم َّرت ْ ي ِن�‬ ‫فذكرا ذ ِلك ل‪،‬فقال ِلل ِذي ل ي ِعد‪:‬اصبت‬
‫یجاسکہابوعسدیخد�ر�ی‪ t‬سےرم�و�یےہ�د�و�ٓا�دمیرفسمںیےلکنا�و�رجبامن�زکا�وقتوہ�اتو�ا�نےکاپ�ساپنیںیہناھتلذہ�ا�انوہ�ںےناپ�کیٹم‬
‫سےممیتایک�ا�و�رنام�ز�ا� کد�ارلی�‪،‬پرھ�اہنںی(نام�زکے)�وقتںیمیہاپنیلمایگ�‪�،‬ا�نںیمےسایکےنوتوضورکےکد�وبا�ر�ہامن�ز�ا�د�اکیہکبجد�وسر�ے‬
‫رھد� نوو�ںیبنﷺےکاپ�ساحضرہوئےا�و�ر�ا�ساب�تاک کتذر�ہایک�‪،‬تو�ٓا�پﷺےنا�سصخشےسہکسجےنامن�زںیہندہر�ائی‬
‫نےایاسنہایک�‪ ،‬پ �‬
‫‪2‬‬
‫گیئ�‪،‬ا�و�ر�د�وسر�ےصخشےکےئلرفمایا متاہ�ر�ےےئلد�وگان�اجرہے�۔‬
‫تےھرفمایاتمےنتنسوکحاصلرکلای�ا�و�رمتںیہاہمت�ر�یامن�زکافیوہ �‬
‫‪ x‬کاینام�زکا�وقتمتخوہنےےسممیتوٹ�ٹاجتاہے�؟‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫واما دعوى انتقاض التيمم ب خ�روج الوقت فال اصل هل ي�جع إليه وال دليل يدل عليه‬
‫‪3‬‬
‫وہانےےسممیتوٹ�ٹاجنےےکدعو�ےیکوکئیاصلںیہنا�و�رنہیہا�سیکوکئیدللیےہ�۔‬ ‫�اما�موشکانی‪ a‬ہکےتںیہنام�زکا�وقتمتخ ج‬
‫ْ ُٔ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َٔ ْ َ َ َٔ َّ ُ َ َ َ ُ َ ّ َّ َ ُّ َّ َ َ ً َ ً‬
‫اح َدة ‪ ،‬ث َّ� َيت َي َّم ُم ِللخ َرى‬
‫عن احد‪ ،‬انه قال‪ :‬ل يص ِ يل ِب�لتيم ِم إل صلة و ِ‬
‫‪4‬‬
‫�اما�ماحدمےسایکوق�لرم�و�یےہہکایکممیتںیمرص�فایکیہامن�زا�د�ارککسےتںیہہکبجد� سور�یامن�زےکےیلد�وسر�اممیترکناڑپھےاگ�۔‬
‫‪ x‬کاییتممرص�فیٹمےسایکجائےاگ�؟‬
‫�ا�رشا�دبا�ر�یاعتلٰیہے‬

‫‪ 1‬نیل االوطار�‪۳�۲�۰‬؍�‪۱‬‬
‫ــت �‪،۳�۳�۸‬مســتدرک حامک�‪ �۳�۲‬ن ن‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬
‫َ ٌ ف ُ َ َ ّ يَ ُ َ َ َ ْ َ َ ُ َ ف‬ ‫ْ‬ ‫نن‬
‫‪،۶‬ســ�‬ ‫ــل ِ ي� ال َوق ِ‬‫‪ 2‬ســ� ابوداودکتــاب الطھــارۃ ب�ب ِ ي� التي ِم ِــم ِج�ــد الــاء بعــد مــا يص ِ‬
‫للب�ــیق �‪ �۰�۹�۴‬ئ‪۱‬ا�ــہ اربعــہ ایس ےک قائــل ہیںنیــل االطــار�‪۳�۳�۱‬؍�‪۱‬‬ ‫الکــری ی‬
‫ب‬ ‫نن‬
‫الســ�‬ ‫الدارقطــی�‪،۷��۲ ۷‬‬
‫ن‬
‫‪ 3‬السیل الج رار�‪۸�۹‬؍�‪۱‬‬
‫ال� قدامۃ�‪۱�۹�۴‬؍�‪۱‬‬ ‫‪ 4‬ن‬
‫املغ� ب ن‬
 ‫�������‬
‫ً‬ ‫َ َ‬
‫‪1‬‬
‫۔۔۔ ف َت َي ّم ُموا َص ِعيدا َط ِّي ًبا۔۔۔‬
‫پاکزی�ہیٹمےسممیترک�و�۔‬
‫ُ َُ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل‪ُ :‬ف ّض ْل َنا َع َل َّ‬ ‫َ ْ َُ ََْ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬
‫اس ِبثل ٍث ‪ُ ،‬ج ِعل ْت ُصفوفنا ك ُصف ِ‬
‫وف‬ ‫ِ‬ ‫الن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫عن حذيفة‪ ،‬قال‪ :‬قال رس‬
‫َ‬
‫ط ًورا إ َذا َ ْل ن ِج� ِد ْ َ‬‫ْ َ َ َ َ ُ َ ْ َ َ ْ َٔ ْ ُ ُ ُّ َ َ ْ ً َ ُ َ ْ ُ َ تُ َ َ َ‬
‫ال َاء‬ ‫الل ِئك ِة‪ ،‬وج ِعلت لنا الرض كها مس ِجدا‪ ،‬وج ِعلت ت ْ� ب َ�ا لنا ُ ِ‬
‫رگام�مولگو�ںرپتنیںیتلیضفاحصلںیہ�‪،‬ہام�ر�یامن�زکیںیفصرفشوت�ںیکوفص�ں‬
‫حذیہف‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایامہںیدی ت‬
‫کیامن ہدںی�‪،‬ہام�ر�ےےئلزمنیدجسمبان�د�ییئگےہ�‪�،‬ا�و� �رزمنییکیٹمامہ�ر�ےےئل ضوو�ءکےاقئماقم�مےہبجںیمہ(� ضوو�ءکےےئل�)پانیایہمنہ‬
‫‪2‬‬
‫ہوےکس�۔‬
‫ً‬
‫لبدنحہص‪�،‬زمنیاکا�وپر�و�الاہصحےہ�۔‬ ‫�‬ ‫َص ِعيداسےرم�ا�دمیٹای�زمنیاکبالائیہصح�‪،‬قرب�‪�،‬ر�ا �‬
‫سہت‪�،‬زمنیاک‬
‫ال� ُ‬
‫اب‬ ‫ال ْز َهر ُّي؛ َو َم ْذ َه ُب َٔا ْك ثَ� ْال ُع َ َل ِاء َٔا َّن َّ‬
‫الص ِع َيد ِ ف� َق ْوهل َت َع َال‪َ :‬ص ِع ًيدا َط ّي ًبا‪ُ ،‬ه َو تُّ َ‬ ‫َ َ ْ َٔ‬
‫قال‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ً‬
‫‪3‬‬
‫�زہر�ی‪ a‬ہکےتںیہ�اکرثلعام�ءکاییہذمہبےہہکالہلاعتلٰیکےا�سرفما�ن’’پاکزی�ہیٹم�۔‘‘ مںی َص ِعيداسےرم�ا�دمیٹےہ�۔‬
‫‪�،a‬اما�ماحدمبنلبنح‪� a‬ا�و�ر�اما�مد�ا�و�د‪ a‬کاموقفےہہکممیترص�فیٹمےسیہایکجائےاگ‬ ‫�اما�ماشفیع �‬
‫ْ تْ َ ُ َ َّ ُّ َ َٔ ْ َ ُ َ َ ُ َ َ َ َ َ ٌ َ َٔ ُ َ َ َ َ َ َ ٌ َ ْ َٔ‬ ‫َ‬
‫َ َ ْ َ َ َ َ ت خْ‬
‫ال ْو َز ِ ي ُّ‬
‫اع‬ ‫اب ال ِع�ة والش ِاف ِ يع واحد وداود؛ وذهب ما ِلك وابو ح ِنيفة وعطاء و‬ ‫تُّ َ‬ ‫َّ‬
‫يص الت َي ُّم ِم ِب�ل� ِ‬ ‫وقد ذهب إل � ِص ِ‬
‫َ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫َ َٔ َّ ُ‬ ‫َّ‬
‫َوالث ْو ِر ُّي إل ان ُه ي ج ْ� ِز ُئ ِب�ل ْر ِض َو َما َعل يْ َ�ا‬
‫‪�،a‬اما�ما� �وز�اعی‪� a‬ا�و�راما�موث�ر�ی‪ a‬ہکےتںیہزمنیاکبالائیہصحھچکیھبوہ�ا�سےس‬ ‫‪�،a‬اما�ماطع�ء �‬ ‫‪�،a‬اما�مابونحہفی �‬ ‫�اما�ماملک �‬
‫‪4‬‬
‫یتممد�رستےہ�۔‬
‫ً‬
‫�ا�و�ر�ر�اجحیھبیہیےہوچنہکظفل َص ِعيدکاعمینزمنیاکبالائیوطسیحہصحےہاسیجکہزگشہتاکرث�و ا‬
‫یبرتشئہمتغلےک قاو�ا�لےسیہیاثبتوہتاہے‬
‫ً‬
‫وزمنییکحطسےہا�و�رحدیثںیمومجو�دمیٹاکک�ذرقر�ٓا�نےکظفل َص ِعيدکیصیصختںیہنرکتالبہک‬
‫�ا�سےئلرہ�ا�سزیچکےاستھممیتد�رستوہگاج �‬
‫ً‬
‫�ا�سےکایکرف�دکی ضوا�ترکتاہےینعیسجرط�ح َص ِعيدمںیدیرگ�اشای�ءشاملںیہاسیرط�حیٹمیھباشملےہا�و�رباخلوص�صدحیثںیمیٹم‬
‫کاہیظفلا�سےئلایب�نایکایگہےویکنہکومعمًا�زمنیاکبالائیہصحیہیوہتیےہذہل�ا�اسیےسممیتایکجائےاگنکیلاہج�ںریتوہگیوہا�ںریتےس‬
‫یتممایکجائےاگ�‪�،‬اسیرط�حاہج�ںزمنییکحطسوکئیا�و�رزیچہوگیوہا�ںاسیےسممیتایکجائے�۔‬
‫‪ x‬نام�زکا�وقتمتخوہنےاک�اندیہشوہتویتمموخ�ا�ہاناس�ناپنیےکاتسامع�لرپقا�د�رہیویک�ںہنوہکای�اییسوص�ر�تںیمممیتایکجائےاگیاکہ ضوو�ء‬
‫‪ 1‬النسائ �‪۴�۳‬‬
‫ـ� الکـ بـری للنسـ ئ‬
‫ـا��‪،۷�۹�۶�۸‬حصیح ب ن‬ ‫ا� با� شیبۃ�‪،۳�۱�۶�۴�۹‬سـ ن ن‬ ‫َ‬
‫الصل َة�‪،۱�۱�۶�۵‬مصنــف ب ن‬
‫اضــع َّ‬ ‫ال َسـ ِ َ َ َ‬ ‫ْ‬
‫ـاب َ‬ ‫‪2‬حصیــح مســم ِك َتـ ُ‬
‫ا�‬ ‫ـاج ِد ومو ِ ِ‬
‫للب� ـیق �‪۱�۰�۲�۲‬‬
‫ـ� الکـ بـری ی‬‫ـ� الدارقطـ نـی�‪ ،۶�۶�۹‬السـ ن ن‬ ‫خز�ۃ�‪،۲�۶�۴‬سـ ن ن‬
‫ی‬
‫‪ 3‬نیل االوطار�‪۳�۲�۵‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 4‬نیل االوطار�‪۳�۲�۵‬؍�‪۱‬‬
 ‫�������‬

‫وہائے�۔‬
‫ہیرکناضر�و�ر�یےہاگرچہامن�زکا�وقتمتخ ج‬
‫شاعفہیا�و�رحانبہلاییسوص�ر�تںیمممیتاجئزہنںیامنےت�‪،‬‬
‫َ ُّ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َ ْ َ َ ُ َّ َ ُّ َ َ ُ ُ ْ َ َ ْ َ ُ َ َّ خَ ْ ْ َ ْ َٔ ْ ً َ َ ف َ َ ْ َ َ ْ‬
‫الس ن ِن�‬ ‫الناز ِة َوال ِع ِيد َوالك ُس ِ‬
‫وف و‬ ‫الواز ِب�لتيم ِم مع وج ِود ال ِاء لن يكون إل ِلو ِف الفو ِت اصل كا ِ ي� صل ِة ِج‬ ‫و ج‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الر َوا ِت ِب فل ُيش َت َ�ط َلا ال َع ْج ُز‬
‫َو َّ‬
‫ن‬
‫کساتہے�‪،‬ا�و�ر�اسیرط�حاگرامن�زوسک�فا�و�رف �رائضیک‬
‫�‬ ‫�ف� یہامن�زجان�ز�ہا�و�رنام�زعدیکےوف�توہنےاک�اندیہشوہتوپانییکومجو�دگیںیمیھبممیتایکجا‬
‫‪1‬‬
‫نسوت�ںےکوف�توہنےاکخرط�ہوہتبیھبممیتایکجاکساتہے�۔‬
‫شاعفہیاکموقفر�اجحےہویکنہکممیتیکاجا�ز�تتحص تودن�رسیتیکاحلتںیمرص�فاسیوقتےہبجاپنیرسیمنہوہیجےسا�رشا�دبا�ر�یاعتلٰیہے‬
‫ۗ َ َ‬ ‫ََ َ ُ‬
‫‪2‬‬
‫۔۔۔ فل ْم ِتد ْوا َما ًء ف َت َي ّم ُم ْوا۔۔۔‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رپانیہنےلموتپا�کیٹمےساک�مول�۔‬
‫�اما�موشکانی‪� a‬ا�و�رالابنی‪� a‬اسیےکاقئلںیہ�۔‬
‫‪� x‬اگرپانیرسیمہویلنکانکافیوہ�؟‬
‫وکاضئےاحجتوغری�ہںیماتسامع�لرک�ے‬
‫�ا�سوص�ر�تںیما�سصخشوکچاہےیہکےلہپاپےندب�نا�و�رکڑپ�و�ںےساجنستد�و ک�رر�ےای�ا�ساپنی ق‬
‫کوینہکرشیتعےنلبقا�ز� ضوو�انیہافاع�لاکک�ذرکایہے�۔‬
‫َ‬ ‫َ َ َٔ َ ْ ُ ُ ْ َٔ َ ْٔ ُ‬
‫ك ِب� ْم ٍر فاتوا ِم ْن ُه َما ْاس َتط ْع تُ ْ�‬ ‫و ِإذاامرت‬
‫‪3‬‬
‫حدیثوبن�یےہجبںیمںیہمتیسکاک�ماکحمکد�و�ںوتحبساتساطعتا�سرپعلمرک�و�۔‬
‫وب ْاس ِت ْع َم ِال ْ َ‬
‫ال ِاء‬ ‫َو َق ْد ْاس َت َد َّل ب ِه ْ ُ َ ّ ُ َ َ ُ ُ‬
‫الص ِنف عل وج ِ‬ ‫ِ‬
‫دتا�لایکہک اہج�ںکتنکمم طوہاہ�ر�ت ےک ےئل اپنی اتسامع�لرکناضر�و�ر�یےہ�(�ایاسہنںی‬ ‫�اما�م وشکانی‪ a‬نے ذمکو�ر�ہ ابلا دحیث ےس اس ل‬
‫‪4‬‬
‫کرناچاہےیہکاگرپانیمکوہتو�اسےرسکیتر�کرککےضحمممیتیہرکلایجائے�)�۔‬
‫ایکر�ے�؟‬
‫‪ x‬لاچا�ر�وبےسبرمیض ک‬
‫ایہمرسےکوت�اییسوص�ر�تںیما�س‬
‫عیینہنوت�و�ہوخ�دحرکترککےاپنیاحصلرککساتہےا�و�رنہیہوکئیایاسشصخا�سےکرقیبےہوج�اسےاپنی ک‬
‫کےےئلممیترکیلانماب�حو�د�رستوہگاکوینہکو�ہہنیعبایےسصخشیکرط�حےہہکوجکیسرہگ�ےونکئںیںیماپنیدکیاتھہےنکیلاسےاحصلرکنے‬
‫‪ 1‬الدر خ‬
‫املتار�‪۲�۳�۲‬؍�‪،۱‬بدائع الصنائع�‪۸�۰‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬املائدۃ�‪۶‬‬
‫ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫السـ َّـنةِ َ ب� ُب ِالق ِتـ َـد ِاء ب ُسـ ن ن ُ‬
‫ـاب ِال ْع ِت َصـ ِـام ب� ِلك َتــاب َو ُّ‬
‫‪ 3‬حصیــح ب خ�ــاری ِك َتـ ُ‬
‫ـول الــهِ صــى الــه علي ِه وســم�‪،۷��۲ ۸�۸‬حصیح مســم‬
‫ـ� َرسـ ِ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َْ ّ َ ً ف ْ ُ‬ ‫َ ُ َ‬
‫ـندا� یعیل�‪۶�۳�۰�۵‬‬
‫کتــاب احلــج ب�ب فـ ْـر ِض الـ ِـج مـ َّـرة ِ ي� الع ُمـ ِـر�‪، ۳�۲�۵�۷‬مســند امحــد �‪ ،۱�۰�۰�۲�۸‬مسـ ب‬
‫‪ 4‬نیل االوطار �‪۳�۲�۶‬؍�‪۱‬‬
 ‫�������‬

‫کاکوئیذ�ریہعا�سےکاپ�سںیہن�۔‬
‫اب ِع ْن َد ضَّ ُ‬
‫ال� َور ِة‬ ‫َّ َ َ ْ َ َ َ ُ‬
‫‪x‬الصل ِة ِبغ ي ِ� م ٍاء ول ت َ� ٍ‬
‫�اگرکھچیھبرسیمنہوہتوکایغبریطاہ�ر�تامن�ز�د�رستےہ�؟‬
‫یتممیکاجا�ز�تان�ز�لوہنےےسےلہپبجا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬کاہا�رگموہگایتاھتوکھچٓا� مدوی�ںوک�رسو�لالہلﷺےناسےالت�ش‬
‫کرنےےکےئلاجیھب�ا�و� پررھنام�زکا�وقت گوہاییلنکا�سوقتا�نےکاپ�ساپنیومجو�دہنںیاھت�ا�و�ریتممیھبرشم�و�عںیہناھت‬
‫ُ‬ ‫َ َّ َ‬
‫ف َصل ْوا ِبغ ْي ِ� ُوض ٍ‬
‫وء‬
‫ریغب ضوو�ءکےیہامن�زپڑ�ھیل�‪،‬پرھجبو�اپیسرپانوہ�ںےنرسو�لالہلﷺےسا�ساب�تیکاکشیتیکوت�ٓایتممیتان�ز�ل‬ ‫لذہ�اکھچولگو�ںےن �‬
‫ہوئی�۔‬ ‫‪1‬‬

‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ ُ َ َ ْ ُ َ ً َ َٔ ْ َ َ َ َ ْ ُ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ ََ‬

‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َو ِب َ�ذا‬ ‫َول ْو كن ِت الصلة ِحين ِئ ٍذ منوعة لنكر عل ي ِ�م الن ِب ي� صل‬
‫رضو�ر� ضواحترفماتےاحلانہکایاسکھچوقنم�ل‬
‫�ا�سدحیثںیملحماشہدیہےہہکاگر�اییساحلتںیمامن� ممزون�عوہتیوترسو�لالہلﷺا�سیک �‬
‫ہنںیےہا�و�ر�ا�سوقتاپنیاکنہوہناپانیا�و�ریتممےکےئلیٹموغری�ہد� نوو�ںےکہنوہنےےکرتم�ا�د�فاھتکوینہکا�سوقتاہط�ر�تاکحمکرص�ف‬
‫پانیےکاستھیہاخ�صاھت�۔‬
‫رقا�ر�دیاہے‬
‫‪�،a‬اما�ماحدمبنلبنح‪� a‬ا�و� مجروہ�رمدحثنیےناییساحلتںیما�د�اکیوہئیامن�زکو�د�رست �‬ ‫�اما�ماشفیع �‬
‫ْ َ َ َ ْ َّ ّ ُ ُ ُ َ َ َ َّ َ ُ َٔ ْ ثَ ُ َٔ ْ َ َ ْ َ ُّ َٔ َّ ُ ُ ْ ٌ نَ ٌ َ َ ْ ُ ْ ْ‬ ‫ْ َُ ف‬ ‫َ‬
‫وب ِإالعاد ِة ‪،‬عن الش ِاف ِ يع وج بو�ا وصحه ا ك� اص ِاب ِه‪،‬واحتجوا ِب�نه عذر � ِدر فل يس ِقط‬ ‫ِ‬ ‫ل ِك ْن اخ َتلفوا ِ ي� ُو ُج‬
‫ِ‬
‫ْ َ‬
‫ِإال َع َادة‬
‫�ابلہتا�سےلئسممںیاتخال�فایکہےہکایک�د�وبا�ر�ہامن�زپڑھانلا�ز�مےہایںیہن�؟ �اما�ماشفیع‪ a‬ہکےتںیہ نام�ز�دہر�انا�و�اجبےہا�و�را�سہلئسمںیم‬
‫رقا�ردیےتںیہویکنہکہیان�د�رعذ�رہےچاننہچامن�زاک�اعا�د�ہرک�ےاگ�۔‬ ‫جمریفغاسیوکحیحص �‬
‫َّ‬ ‫ال ْنذر‪َ :‬ل تَ ج� ُب‪َٔ ِ ،‬ل نَّ َ�ا َل ْو َك َن ْت َواج َب ًة َل َب َّي نَ َ�ا َ ُل ْم َّ‬
‫الن ِب يُّ� َصل‬
‫َ ْ َ شْ ُ ُ َ ْ َٔ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ َ ن ّ َ َ ْ ُ ٌ‬
‫ون َو ْب نُ ْ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ا� ِ ِ‬ ‫وال�ور عن احد و ِب ِه قال الز ِ ي� وسن‬
‫َّ‬ ‫ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬
‫رضو�رحمکدیےت�۔‬ ‫�اما�ماحدمبنلبنح‪� a‬اما�مابنذنم�ر‪ a‬ہکےتںیہو�اجبںیہنےہویکنہکاگر�و�اجبوہتاتو�رسو�لالہلﷺاہنںی �‬
‫َ َ َّ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ َ َ َ ٌ َ َٔ ُ َ َ َ ف ْ َ شْ ُ َ نْ ُ َ َ ُ َ ّ َ ْ َ َ َٔ ُ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ‬
‫ص ُاب ُه‪ :‬ي ِج� ُب َعل ْي ِه الق َض ُاء‪،‬قال الث ْو ِر ُّي‬ ‫وقال ما ِلك وابو ح ِنيفة ِ ي� ال� ِور ع�ما‪ :‬ل يص ِ يل‪،‬ل ِكن قال ابو ح ِنيفة وا‬
‫ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َٔ ْ َ ِ ُّ َ َ َ َ ٌ َ َ َ ُ َ ْ ُ ْ َ َ ُّ َ َ ي َ ُ َ َ ْ ْ َ َ ُ ُ ْ َ َ ُّ َّ َ ُ ت‬
‫الصلة َو ِج� ُب ِإال َع َادة‬ ‫اع‪.‬وقال ما ِلك ِف ي�ما حكه عنه الد ِنيون‪ :‬ل ِج�ب علي ِه القضاء‪،‬تستحب‬ ‫والوز ي‬
‫�اما�ماملک‪� a‬ا�و�ر�اما�مابونحہفی‪ a‬ہکےتںیہاییسوص�ر�تںیمو�ہصخشامن�زہیا�د�اہنںیرک�ےاگ�‪�،‬ابلہتاحان�فےکزن�دیکا�س قرپاض ��ءو�اجب‬

‫ـ� ابوداودکتــاب الطھــارۃ‬ ‫ـه َع نْ َ�ــا ‪ ،۳�۷�۷��۳‬سـ ن ن‬

‫� الـ ُ‬‫ـاب فضائــل احصــاب النـ بـیﷺ َ ب� ُب َف ْضـ ِـل َعا ِئ َشـ َـة َر ِ ض ي َ‬
‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری ِك َتـ ُ‬
‫ـا��‪ ، ۳�۰�۸‬مســندامحد�‪۲�۴�۲�۹�۹‬‬ ‫ـ� الکـ بـری للنسـ ئ‬ ‫السـ َـبب �‪،۵�۶�۸‬سـ ن ن‬ ‫ـاء ِ ف� َّ‬
‫َ ُ َ َ َ‬ ‫َ� ُب َّ‬
‫الت َي ُّمـ ِـم�‪، ۳�۱�۷‬سـ ن ن‬
‫ـ� ب ن‬
‫ِ‬ ‫ا� ماجــہ کتــاب الطھــارۃ ب�ب مــا جـ ي‬ ‫ب‬
 ‫�������‬

‫‪�،a‬اما�ما� �وزعیا�و�ر‪� a‬اما�ماملک‪ a‬کےےتہکںیہا�سیکاضق�و�اجبںیہنےہ�‪�،‬اما�مون�و�ی‪ a‬کاموقفےہ�اییس‬

‫ہے�‪،‬بجہکاما�موث�ر�ی �‬
‫‪1‬‬
‫حالتںیمامن�زپڑ�ھانیلہبرتہےنکیلدعبمںی�(� ضوو�ءیایتممرککے�)�د�وبا�ر�ہ ھڑپان�و�اجبےہ�۔‬
‫�اما�ماحدمبنلبنح‪ a‬کاموقفر�اجحےہہکہیتنسےکزیا�د�ہرقیبےہ�۔فیاقحلتقیایاسبتہمکو�اقعوہتاہےنکیلرہبحا�لا�ساکاماک�ن‬
‫ڑکجایہوکہاسےاپنیا�و�رمیٹد� نوو�ںرسیمنہ‬‫توموجو�دہےًالثم�اگرکوئیاملسم�ناجمہدبوط�رنجیگدیق�یمشدون�ںےکاہتھٓاجائےا�و�ر�اسےا�سرط�ح �اگ‬
‫ہو�ں�‪�،‬ا�سےکالع�و�ہدشیدرمیضوجحرکترپقا�د�رنہوہ�ا�و�رنہیہوکئید�وسر�اشصخا�سےکرقیبوہجو�اسےاپنیایمیٹوغری�ہرف�اہمرککساتہے‬
‫ریغب ضوو�ء�ویتممےکیہامن�ز�ا� کد�اریلیناچہےی�۔‬ ‫توییسوص�ر�تںیماہنںیایکرکناچاہےی قی�؟ًانیحبساتساطعتلمعاکحمکےہا�سےئل �‬
‫ُ‬ ‫ك ِم ْن َٔا َح ٍد َي ْق َر ُب َو ُض َ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫وء ُه ث َّ� َي َت َم ْض َم ُض َو َي ْست ْن ِش ُق َو َي ْن َت ثِ ُ� ِإل‬ ‫وء‪َ ،‬ق َال َ‪:‬ما ِم ْن ُ ْ‬ ‫ُ ْ ُ َ َ َّ َّ َٔ ْ‬
‫الل‪ ،‬اخ ِب ْ� ِ ن ي� ع ِن ال ُوض ِ‬ ‫قلت‪ :‬ي� ن ِب ي� ِ‬
‫َ َ ْ َ ث ُ ث َّ َ ْ ُ َ ْ َ ُ َ َ َٔ َ ُ َّ ُ َ َ َ َّ َ ْ َ َ َ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َْ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ ََ ُ ْ ف َََ‬
‫� ِه‬ ‫خ َّرت خط يا�ه ِمن ِ� ِه وخي ِاش ِيم ِه مع ال ِاء ِح ي ن� ينت ِ�‪ � ،‬يغ ِسل و ج�ه كا ام َره الل تعال ِإل خ َّرت خط يا� و ج ِ‬
‫ْٔ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ َ ْ َ ثُ َّ َ ْ ُ َ َ ْ َ ْ ْ َ َ ْ ن َّ َ َّ ْ َ َ َ َ َ ْ ْ َٔ ْ َ َٔ‬ ‫َٔ ْ‬
‫اف ا نَ� ِم ِ ِل‪ ،‬ث َّ� َي ْ� َس ُح َرا َس ُه‬ ‫اف ِلي ِت ِه ِمن ال ِاء‪ � ،‬يغ ِسل يدي ِه ِإل ِالرفق ي ِ� ِإل خرت خط يا� يدي ِه ِمن اطر ِ‬ ‫ِم ْن اط َر ِ‬
‫َّ َّ‬
‫الل َع َّز َو َجل ِإل‬ ‫ال ِاء‪ ،‬ثُ َّ� َي ْغ ِس ُل َق َد َم ْي ِه إ َل ْال َك ْع َب ْ ي ن� َ َكا َٔا َم َر ُه َّ ُ‬ ‫اف َش َعر ِه َم َع ْ َ‬ ‫ِ‬ ‫ر‬‫َ‬ ‫ط‬
‫ْ َٔ ْ‬
‫ا‬ ‫ن‬ ‫م‬‫ِ‬ ‫ه‬
‫ِ‬ ‫س‬ ‫ِ‬ ‫ا‬
‫َّ َ َّ ْ َ َ َ َ ْٔ‬
‫ِإل خرت خط يا� ر‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ْ َ ثُ َّ َ ُ ُ َ َ ْ َ ُ َّ َ َ َّ َ َ َّ َ ُ ْ ن َ َ ْ َّ ُ َ َ ُ َٔ ْ ٌ‬ ‫ََٔ‬ ‫َ َّ ْ َ َ َ َ َ َ ْ ْ َٔ َْ‬
‫اف اص ِاب ِع ِه مع ال ِاء‪ � ،‬يقوم فيحمد الل عز وجل ويث ِ ي� علي ِه ِب�ل ِذي هو ل اهل‪،‬‬ ‫خرت خط يا� قدمي ِه ِمن اطر ِ‬
‫َ ْ ُٔ‬ ‫ُُ َ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫ُ َ ْ‬
‫ث َّ� َ ي ْ�ك ُع َر ك َع َت ْ ي ِن� ِإل خ َر َج ِم ْن ذن ِوب ِه َك ْيئ ِت ِه َي ْو َم َول َدت ُه ا ُّم ُه‬
‫عرم�وبنہسبع‪ t‬ہکےتںیہ�ا�ےالہلےکیبنرکیمﷺ! جمےھوضوکیاببتربخ�دجیےئ� �‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایاجوشصخ ضووکاپانیےلرککیل‬
‫یاتہے‪�،‬ا�سےکہنمےسونھتن�ںےساپنیےکاستھیہاطخئںیڑھججاتیںیہہکبجو�ہان�کاھج�ڑتاہےپرھجبو�ہہنم‬
‫کرتاہےا�و�رنا�کںیماپنید �‬
‫رھو�ہ‬
‫� ھدوتاہےاسیجکہالہلاکحمکےہوت�ا�سےکہنمیکاطخئںید�ا�ڑھیا�و�ر�د�ا�ڑھیےکابلو�ںےساپنیےکرگنےےکاستھیہڑھججاتیںیہ�‪،‬پ �‬
‫رھو�ہحسمرکتاےہوتا�سےک‬
‫�اپےند� نوو�ںاہتھ ھدوتاہےوینہک�ںتیمسوت�ا�سےکاہتوھ�ںےکانگ�ہا�سیکوپ�ریو�ںیکرط�حڑھججاتےںیہ�‪،‬پ �‬
‫سرکیاطخئںیا�سےکابلو�ںےکانک�ر�و�ںےساپنیےکاستھیہڑھججاتیںیہ�‪،‬پرھجبو�ہاپےناپئو�ںونخٹ�ںتیمسمکحاٰلیہےکاطمبق ھدوتاہے‬
‫رھو�ہڑھک�اہوکر�الہلزع�وجلےکالئقوجحدم� ثوان�ءہےاسے‬
‫تو�اگنویل�ںےساپنیےنکپٹےکاستھیہا�سےکریپ�و�ںےکانگ�ہیھبد�و�رہوجاتےںیہ�‪،‬پ �‬
‫وہاتاہےےسیجو�ہوتلدہو�اہو�‪،‬‬ ‫بای�نرککےد�و�رکتعامن�زجبا� کد�ارتاہےوت�و�ہاپےنانگہو�ںےسایاسپا�کاص�ف ج‬
‫َّ َٔ َ َ‬ ‫َّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ ُ ُ َٔ َ ْ َ َ َ ْ ُ‬ ‫َ ََ َ ُْ‬ ‫َ َ َٔ ُ ُٔ َ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ .‬ا ُي ْعط َهذا‬ ‫الل صل‬ ‫ول ِ‬ ‫قال ابو ا َم َامة‪ :‬ي� ْع ُرو ْب ن� عب َسة‪ ،‬انظ ْر َما تقول‪ ،‬ا ِسعت هذا ِمن َرس ِ‬
‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ نُ َ َ َ َ َ َٔ َ ُٔ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ نّ َ َ َّ َ ْ‬ ‫َّ ُ ُ ُ َّ ُ ف َ َ‬
‫م‪َ ،‬واق تَ َ� َب ا َج ِ يل‪َ ،‬و َما‬‫الرجل كه ِ ي� مق ِام ِه؟ قال‪ :‬فقال عرو ب� عبسة‪ :‬ي� ا ب� امامة‪ ،‬لقد ك ِب�ت ِس ِ ي�‪ ،‬ورق عظ ِ ي‬
‫َّ َّ ً‬ ‫َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِإل َم َّرة‬ ‫الل َع َّز َو َج َّل َو َع َل َر ُس ِ ِ َ َ َٔ ْ َ ْ ُ ْ ُ‬
‫َ َّ‬ ‫َٔ ْ َٔ ْ‬
‫ِب ي� ِم ْن َح َاج ٍة ان ا ك ِذ َب َعل ِ‬
‫الل صل‬ ‫ول ِ‬ ‫ول‪ ،‬ل ْو ْل اسعه ِمن َرس ِ‬
‫َ َ‬ ‫َٔ ْ َ َّ َ ْ ن َٔ ْ َ َ ثً َ َ ْ َ ْ ُ ُ َ ْ َ َ َّ َٔ َٔ ْ َ‬
‫ات ا ْو ا ك ث َ� ِم ْن ذ ِلك‬
‫او مرت ي ِ� او ثل�‪ ،‬لقد ِسعته سبع مر ٍ‬
‫‪ 1‬فتح الباری�‪۴�۴�۰‬؍�‪،۱‬نیل االوطار�‪۳�۳�۳‬؍�‪ ،۱‬املج موع ش�ح املھذب�‪۲�۸�۱‬؍�‪۲‬‬
 ‫�������‬

‫یہنسرک�ابو�امامہ ‪ t‬نےرمع�وبن ہسبع ‪ t‬سےاہکخو�بوغ ک�ررلںیہکٓا�پایکف مرا�رہےںیہ�؟�رسو�ل الہلﷺ ےسٓا�پ ےن اسی رط�ح‬
‫سانہے�؟یہبسھچک ایک یہ اقم�م ںیم اناس�ن احصلرکیلاتہے�؟عرم�وبن ہسبع‪ t‬نے وج�ا�ب دیاکہ ابو�امامہ ںیم وب� ھڑاہوگایہو�ں�‪،‬مری�ی‬
‫ںیہ‪،‬مری�یوم�ترقیبٓاہپیچنےہےھجمایکافئد�ہوجںیمالہلےکرسو�لﷺپرجوھ�ٹوبلو�ں�‪�،‬ایکدفہعںیہند�و�دفہع‬
‫ہڈیا�ںفیعضوہچیک �‬
‫‪1‬‬
‫ہنںینیتدفہعںیہنںیمےناسےرسو�لالہلﷺکیزبانیاس�تاب�رلبہکا�سےسیھبزیا�د�ہانسہے�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ َّ َٔ ْ َ ْ ُ ْ ُ ْ ُ َٔ ْ ُ ْٔ ُ َ َ َ َ َ ْج َ ُ َ َ َ ْ َ ْج ُ ُّ َ َ‬ ‫َٔ َّ َ ُ َ‬
‫� ِه ك خ ِطيئ ٍة‬ ‫ان رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل قال ِ‪:‬إذا توضا العبد الس ِل ا ِو الو ِمن فغسل و�ه خرج ِمن و ِ‬
‫ُ ُّ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َٔ ْ َ َ ٓ َ ْ ْ َ َ َ َ َ‬
‫ال ِاء‪،‬ف ِإذا غ َسل َي َد ْي ِه خ َر َج ِم ْن َي َد ْي ِه ك خ ِطيئ ٍة كن َبطش تْ َ�ا َي َد ُاه َم َع‬ ‫نظر ِإل ي�ا ِبعيني ِه مع ال ِاء او مع ا ِخ ِر قط ِر‬
‫ال ِاء‪،‬‬ ‫ال ِاء َ‪،‬فإ َذا َغ َس َل ر ْج َل ْي ِه َخ َر َج ْت ُ ُّك َخ ِط َيئ ٍة َم َش تْ َ�ا ر ْج َل ُه َم َع ْ َ‬
‫ال ِاء َٔا ْو َم َع ٓا ِخر َق ْطر ْ َ‬ ‫ال ِاء َٔا ْو َم َع ٓا ِخر َق ْطر ْ َ‬
‫َْ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ تَّ َ خْ ُ َ َ ًّ َ ُّ ُ‬
‫وب‬ ‫ح� ي�رج ن ِقيا ِمن الذ ِ‬
‫ن‬
‫�ایکا�و�ر�ر�و�ایتںیمےہرسو�لالہلﷺےنرفمایاجبایام�نو�اسال�مو�الاوضورکتاہےا�و�رہنم ھدوتاہےوتپانیےکاستھایپانیےکٓاخر�ی‬
‫ےںی�‪ ،‬پرھجباہتھ ھدوتاہےوت�ا�سےک‬
‫ریہ�)جو�ا�سےنٓاکنوھ�ںےسےیکڑھججات ہ‬
‫قرط�ےےکاستھا�سےکہنمےسو�ہبسانگ�ہ(غص �‬
‫رہیکانگ�ہ‬
‫ںیہ‪،‬پرھجباپئو�ں ھدوتاہےوت ا‬
‫ہاتوھ�ںےسرہ�ایکانگ�ہوجہاتھےسکایتاھپانیےکاستھایپانیےکٓاخر�یرطق�ہےکاستھڑھجاجتے �‬
‫جسوک�ا�سےناپئو�ںےسلچرککایتاھپانیےکاستھایپانیےکٓاخر�یرطق�ہےکاستھڑھججاتےںیہیاہ�ںکتہکو�ہانگہو�ںےسابللکاپ�ک‬
‫وہاتاہے�۔‬
‫‪2‬‬
‫�وصا�ف ج‬
‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ف َ َ ْ َ ْ َ ت َ َ َّ ْ تُ َ َ ش ّ َ َٔ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َْ َ َ َ ُ ْ‬ ‫َ ْ ََُْ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫� فا ْد َر ك ُت َر ُسول الهلِ صل‬ ‫الب ِل ج�اءت نوب ِ ي� فروح�ا ِبع ِ ٍي‬ ‫عن عقبة ْب ِ ن� ع ِام ٍر‪ ،‬قال‪ :‬كنت علينا ِرعاية ِإ ِ‬
‫ْ ٌ‬ ‫َ َ َّ َ َ ئ ً ُ َ ّ ُ َّ َ َ َٔ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ْ ُ ْ َ َ َ َّ ُٔ َ ُ ْ ُ ُ ُ َ ُ ُ َ ّ ْ‬
‫وء ُه‪ ،‬ث َّ� َيق ُوم ف ُي َص ِ يل َر ك َع َت ْ ي ِن�‪ُ ،‬مق ِبل‬ ‫وسل ق ِا�ا ي� ِدث الناس فادر كت ِمن قوِ ِل‪:‬ما ِمن مس ِ ٍل يتوضا فيح ِسن وض‬
‫ُ ُ َّ َ َ َٔ‬ ‫َ َ َ ٌ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ ُ َ َ َ ُ ْ‬ ‫َ َْ َ َ ْ َ َ ْ‬
‫ال َّنة‪ ،‬قال فقل ُت‪َ :‬ما ا ْج َو َد َه ِذ ِه ف ِإذا قا ِئل َب ْ ي نَ� َي َد َّي َيقول‪ :‬ال ِ ت ي� ق ْبل َها ا ْج َو ُد‬ ‫� ِه ِإل وجبت ل ج‬ ‫عل ي ِ�ما ِبقل ِب ِه وو ج ِ‬
‫َ َ َ ُ َ َ ُ َ َ َ نّ َ ْ َ َٔ ْ ُ َ ْ َ ٓ ً َ َ َ ْ ُ ْ َٔ َ َ َ َ َّ ُٔ َ ُ ْ ُ َٔ ْ َ ُ ْ ُ ْ َ ُ َ ُ‬
‫وء ث َّ�‬ ‫ك ِمن اح ٍد يتوضا فيب ِلغ او فيس ِبغ الوض‬ ‫‪ ،‬فنظ ْرت ف ِإذا ع ُر قال‪ِ :‬إ ِ� قد رايتك ِجئت ا ِنفا‪ ،‬قال‪ :‬ما ِمن ْ‬
‫ي‬
‫َ َ ُ ُ ُ َّ ُ َ ْ َ ُ َٔ ْ َ ُ ْ َ َّ ثَّ‬
‫ال� َما ِن َي ُة َي ْد ُخ ُل ِم ْن َٔا يّ َ�ا َشاءَ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ُ ُ َٔ شْ َ ُ َٔ ْ َ َ َّ‬
‫ِ‬ ‫�د ان ل ِإ َل ِإل الهل وان م َّمدا ع ْبد الهلِ ورسول ِإل ف ِتحت ل ابواب ج‬
‫الن ِة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫يقول‪ :‬ا‬
‫وکچر�ارشا�موک�ا�ن ےک رہےنیک ہگج‬ ‫قعہب نب اعمر ‪ t‬سےرم�و�ی ےہہم ولگو�ںوک�ا�ونٹ رچ�انےاککا�م اھت ریم�ی اب�ر�یٓائیوتمںی ا� نووٹ�ں ک‬
‫پرلےٓایاتومںی ےن کیداھکہ رسو�ل الہلﷺ ڑھک�ے وہئے ولگو�ںوکھچکرفما�رہےںیہ� �‪ٓ،‬ا�پ ﷺ ےنرفمایا وجسمامل�ن اچیھ رط�ح‬
‫�و کضور�ے�‪،‬پرھکڑھ�اہوکر�د�لیعمجےسد�و�رکتعامن�ز�ا� کد�ار�ے�ا�سےکےئلتنجو�اجبوہگیئ�‪،‬مںیےناہککایعدم�ہاب�ترفمائی(جساکثو�ا�ب‬
‫�ا�سدق�ربڑ�اہےا�و�رحمتنتہبمکےہ) �ایکصخشےنوجریم�ےٓاگےیہےھٹیبےھترفمایا�ا�سےسےلہپوجبا�ترسو�لالہلﷺنےرفمائیےہو�ہ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ٓ‬
‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب فضائل القران َ ب� ُب ِإ ْسل ِم ْع ِرو ْب ِ ن� َع َب َسة �‪،۱�۹�۳�۰‬مسندامحد�‪۱�۷�۰�۱�۹‬‬
‫َ ُ َ َ َ ف‬ ‫ال َطـ َـا� َمـ َـع َمـ ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ ُ ُ‬
‫ـاء ِ ي�‬ ‫وء�‪،۵�۷�۷‬جامــع ت�مــذی ابــواب الطہـ ب‬
‫ـارۃ�ب مــا جـ‬ ‫ـاء ال ُوض ِ‬
‫ِ‬ ‫وج خَ ي‬ ‫َ‪ 2‬حصیــح مســم کتــاب الطھــارۃ ب�ب خــر ِ‬
‫ـور �‪ ،۲‬مســندامحد�‪۸�۰�۲�۰‬‬ ‫ُّ ُ‬ ‫ْ‬
‫فضـ ِـل الطهـ ِ‬
 ‫�������‬

‫�ا�سےسیھبزیا�د�ہرتہبتیھ�‪،‬مںیےنوجغو�رسےدکیاھتو�و�ہدیسنارمعفا�ر�و�ق‪ t‬تےھٓا�پھجمےسرفمانےےگلمتابیھٓائےوہ� مت‪،‬اہ�ر�ےٓانے‬

‫ش‬ ‫ش‬
‫سےےلہپرسو�لالہلﷺنےرفمایاہےہکوجشصخدمعگیا�و�ر�اچاھئیےسو کضور�ےرھپکےہا�ھ�د�ا�نالا�الہٰالا�الہلو�ا�ھ�د�ا�ندمحمعدب�ہو�رسولہ‬
‫�ا�سےکےئلتنجےکٓاٹوھ�ںد�ر�و�ا�ز�ےلھکاجتےںیہسجںیمےساچہےد�اخلوہ‬
‫‪1‬‬

‫َّ َ ْ ْ َ َ ْ َ َّ َ ُٔ ْ َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َّ‬ ‫ْ َٔ ْ‬ ‫َٔ‬

‫ال ْم ُد ِل ِل تَ ْ�ل ِال ي زَ�ان‪،‬‬‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل قال‪ :‬الطهور شطر ِإال ي� ِان‪ ،‬و‬ ‫َع ْن ا ِب ي� َما ِل ٍك الش َع ِر ِّي‪،‬ان َر ُسول الهلِ صل‬
‫ُْ ٓ ُ‬
‫الص ْب ُ� ِض َي ٌاء َ‪،‬والق ْران‬ ‫الص َد َق ُة ُ ب� َ‬
‫هان‪،‬و َّ‬ ‫الص َل ُة ُن ٌور‪َ ،‬و َّ‬ ‫ال ْرض َ‪،‬و َّ‬ ‫َ ْ َٔ‬ ‫َ ْ َ ُ َّ تَ َ ٓ َ َ ْ َ َّ‬ ‫َُْ َ َ‬
‫وسبحان الهلِ وال ْمد ِل ِل ْ�ل ِن ما ب ي ن� الس َم ِاء و ِ‬
‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ ْ فَ‬ ‫ْ‬ ‫حة َل َك َٔا ْو َع َل ْي َك‪ُّ ُ ،‬ك َّ‬
‫اس َيغ ُدو‪ ،‬ف َبا ِئ ٌع نف َس ُه � ِعت ق َ�ا‪ ،‬ا ْو ُم ِوب ق َ�ا‬
‫ِ‬ ‫الن‬ ‫ُ ج َّ‬
‫�ابرہے�‪،‬ا�و�ر�احلدملہلرت�ا�ز�وکوبرھ�د�ےاگ�(عیینا�س‬
‫�‬ ‫�ابومالکاشرع�ی‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاطاہ�ر�تٓا�دھےایام�نےکرب‬
‫قد�را�ساکثو�ا�بمیظعےہہکاعام�لوتلےناکتر�ا�ز�و�ا�سےکاجرسےرھبجائےاگ�)�ا�و�ربساح�نالہلا�و�ر�احلدملہلد� نوو�ںٓاسامنو�ںا�و� �رزمنیےکد�رمای�ن‬
‫کیہگجوکبرھ�دیںےگ�(�اگر�ا�ناکثو�ا�با�سمسجیکلکشںیمرف�ضایکجائے�)�ا�و�رنام� نزو�رہے �ا�و�ردصقہدللیےہ ��‪،‬ا�و�رصرب�ر�وشینےہ ��‪،‬ا�و�رقر�ٓا�ن‬
‫تری�یدللیےہد�وسر�ےرپیا�د�وسر�ےیکھجترپ�دللیےہ�(عییناگرھجمسرکپڑھےا�و�رفائد�ہاٹاھئےوتریت�یدللیےہںیہنوت�د�وسر�ےوکفائد�ہ‬
‫رھاپےنںیئت�(نکیاک�مرککےالہلےکذع�ا�بےس) �ٓا�ز�ا�درکتاےہای(بر�ے‬
‫ہوگا�ا�و�رتومرح�و�مرہےاگ�)ہر�ٓا�دمی(ھبالہویابر�ا�)صحبوک�اھٹاتہےایپ �‬
‫‪2‬‬
‫وبربا�درتاہے�۔‬
‫وکاب�ہ ک‬
‫کا�مرککے�)�اپےنٓا�پ ت‬

‫َو اْوُرُكْذا َةَمْعِن ِهّٰللا ْمُكْيَلَع َو ُهَقاَثْيِم ْيِذَّلا ْمُكَقَثاَو ٖۤهِبۙ‪ْ ١‬ذِا ْمُتْلُق اَنْعِمَس‬
‫تم رپ الہلیکںیتمعن ان�ز�ل وہئی ںیہ اہنںی ای�د کروھ ا�و�ر ا�س ےک ا�س دہعوکیھبسجاک مت ےس اعمہد�ہ وہ�ا ےہہکبجمت ےن انس‬

‫َو اَنْعَطَا‪َ ١ٞ‬و اوُقَّتا َهّٰللاؕ‪َّ ١‬نِا َهّٰللا ٌۢمْيِلَع ِتاَذِب ِرْوُدُّصلا‪۰۰۷‬اَهُّيَاٰۤي َنْيِذَّلا اْوُنَمٰا‬
‫�ا�و�ر امنا ا�و�ر الہل اعتلٰی سے ڈ�رتے رہو�‪ ،‬قیًانی �الہل اعتلٰی � لدو�ں یک ابتو�ںوک اجنےن و�الا ےہ�‪� ،‬ا�ے ایام�ن و�الو !‬

‫اْوُنْوُك َنْيِمّٰوَق ِهّٰلِل َءٓاَدَهُش ِطْسِقْلاِب‪َ ١ٞ‬واَل ْمُكَّنَمِرْجَي ُنٰاَنَش ٍمْوَق‬

‫وہا�ٔو�‪�،‬ر�اسیتا�و�راناص�فےکاستھوگ�اہیدیےنو�الےنباج�ٔوکیسوق�میکدع�ا�و�تںیہمتالخ�ف‬
‫تمالہلیکاخطرقحرپاقئم ج‬

‫ىٰۤلَع اَّلَا اْوُلِدْعَتؕ‪ ١‬اْوُلِدْعِا۫‪َ ١‬وُه ُبَرْقَا ىٰوْقَّتلِل ‪َ ١ٞ‬و اوُقَّتا َهّٰللاؕ‪١‬‬
‫عد�ل رپٓاما�د�ہ ہنرک د�ے �‪ ،‬عد�لایکرک�و وج رپہزیگا�ر�ی ےک زیا�د�ہ رقیب ےہ�‪� ،‬ا�و�ر الہلاعتلٰی سے ڈ�رتے رہو�‪ ،‬یق‬
‫َ ُ‬ ‫ال ْسـ َـت َح ّب َعقـ َ ْ ُ‬ ‫َ ُ ّ‬
‫الذ ْكــر ْ ُ‬
‫ا� ماجــہ کتــاب الطہــارۃ َ ب� ُب َمــا ُيقــال‬ ‫ـوء�‪ ،۲�۳�۴‬سـ ن ن‬
‫ـ� ب ن‬ ‫ـب ال ُوضـ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫‪1‬۔حصیــح مســم کتــاب الطھــارۃ ب�ب ِ ِ‬
‫َ ْ ُ‬
‫َب ْعــد ال ُوضـ ِ‬
‫ـوء �‪،۴�۷�۰‬مســندامحد�‪۱�۷��۳ ۹�۳‬‬
‫َ ْ ْ ُ‬
‫وء �‪،۵�۳�۴‬مسندامحد �‪۲�۲�۹�۰�۸‬‬ ‫‪ 2‬حصیح مسمل کتاب الطھارۃ َ ب� ُب فض ِل ال ُوض ِ‬
 ‫�������‬

‫َّنِاَهّٰللاٌۢرْيِبَخاَمِبَنْوُلَمْعَت‪�(۰۰۸‬الامئد�ۃ�‪)۷�،�۸‬‬
‫ینامنوہکالہلاعت متلٰیاہ�ر�ےاعام�لےسابخربےہ�۔‬
‫�الہلےناپینرحتمےسمتںیمےسربمغیپ�ٓاخر�الزما�نﷺاجیھب�‪�،‬ا�سرپ�اپینٓاخر�یلیلجالدق�راتک�بان�ز�لرفمائیا�و�رھگاٹگپھاندھری�و�ںںیماشہر�ا�ہ‬
‫تسممیقاہمت�ر�ےےئلر�وشنرک�د�یا�و�ر�دنایکیدہ�ایتو� نہرامئیےکبصنمرپمتںیہرسف �را�زکایہے�‪،‬چاننہچا�ساب�تاکخای�ل کروھ�ا�و�ریوہ�د� نواص�ر�ٰی‬
‫کیرط�حوعد�ہالخفای�ںا�و�ر�دینںیمیئنیئنومشوگفای�ںد�اخلتمرک�و‬
‫ْ َٔ َٔ َ‬ ‫َٔ ْ َ ُ‬ ‫َٔ َ َ‬ ‫َٔ ْ َ َ َ َ َ َ َّ ْ َ َّ‬
‫الط َاع ِة ِ ف� َم ْن َش ِط َنا َو َم ْك َر ِه َنا‪َ ،‬و ُع ْ نَ َ ُ ْ‬
‫س نَ�‪َ ،‬وا ث َ� ٍة َعل ْي َنا‪َ ،‬وان ل ن َن ِاز َع ال ْم َر ا ْه ُل‬
‫س� وي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ان ب�يعنا عل السم ِع و‬
‫�ا�و�ر�رسو�ل الہلﷺ ےنمت ےس تعیبرکتے وہئے وج ہتخپدہع�ویپام�ن ایلتاھکہ دین رپقائم رہوگے �‪�،‬اسے د�وسر�و�ںکت اچنہپئوگے ا�و�ر‬
‫�رسو�لالہلﷺیکاطاعترک�وےگ�‪،‬خو�ا�ہاہمت�ر�اجیاچہےخو�ا�ہہناچہے�‪،‬خو�ا�ہد�وسر�و�ںوکتم ترپرجحید�یاجئےا�و�رکیسالئقصخشےسمہیسکاک�م‬
‫‪1‬‬
‫کوہنںیںینیھچےگ�۔‬
‫�ا�س وقتاہمت�ر� قاو�ل اھتہم ےن انس ا�و�ر ا�سیک اطاعتیکوکبکیھ ہنوھبلو �‪�،‬الہلاہمت�ر�ے وعد�و�ںیک اب�زپر�سرک�ےاگ�‪�،‬ا�و�ر�الہل ےس رہحا�ل ںیم‬
‫�ڈ�رتےرہو�و�ہاہمت�ر�ےونیس�ںا�و�ر لدو�ںںیمےپھچدیھب�و�ںوک�اچیھرط�حاجناتہے�‪�،‬ا�ےولگوجو�ایام�نالئےوہ�!�الہلاعت جلٰی متواہ�ر�اخالقومالک‬
‫ربملعد�ا�ربون�‪،‬نیبرکیمﷺکےزن�دیکاع�دلانہوگ�اہییکینتکامہتیےہا�ساک�اند�ا�ز�ہا�سو�اقہعےسوہتاہے�‪،‬‬ ‫�ا�و�ر�ر�ا�ز�قےہیکاخطر�اناص�فےک �‬
‫ُّ ْ َ َ ْ نَ َ َ ض َ َّ ُ َ نْ ُ َ َ ُ َ َ َ ْ َ َ ُ ُ َٔ ْ َ ن َٔ َ َّ ً َ َ َ ْ َ ْ َ ُ ْ ُ َ َ َ َ َ َٔ‬
‫احة‪ :‬ال ا ْر ضَ�‬ ‫ا� ا ِب ي� ع ِطية‪،‬فقالت عرة ِبنت رو‬ ‫� الل ع�ما‪ ،‬وهو عل ا ِملن ب ِ� يقول‪:‬اعط ِ ي‬ ‫النعمان ب� ب ِش ي ٍ� ر ِ ي‬
‫َ َ‬ ‫َّ َ َ َ ّ َٔ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َٔ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ شْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬فقال‪ِ :‬إ ِ ن ي� ا ْعط ْي ُت ْاب ِ ن ي� ِم ْن ْع َرة‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪،‬فا ت� َر ُسول الهلِ صل‬ ‫� َد َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ح ت� ت ِ‬
‫ول الهلِ ‪َ ،‬ق َال َٔ‪:‬ا ْع َط ْي َت َس ئ َا� َوَل ِد َك ِم ْث َل َه َذا؟ َق َال‪َ :‬ال َ‪،‬ق َال َ‪:‬ف َّات ُقوا َ‬
‫الهل‬
‫ْ َ َ َ َ َ َّ ً َ َٔ َ َ ْ ن َٔ ْ ُٔ شْ َ َ َ َ ُ َ‬
‫�دك ي� رس‬
‫ِ‬ ‫ِبن ِت رواحة ع ِطية‪ ،‬فامرت ِ ي� ان ا ِ‬
‫َ‬ ‫َٔ َ ُ َ َ َ‬ ‫ُ‬
‫َو ْاع ِدلوا َب ْ ي نَ� ا ْوال ِد ْك‪ ،‬قال‪ :‬ف َر َج َع ف َر َّد َع ِط َّي َت ُه‬
‫عنام�ننبرشب‪ t‬نےربنمپرکڑھ�ےوہکرف مرایامری�ےاب�پےنےھجم �ایکہیطعدیا یلنکریم�یام�ںرمع�وبتنر�و�احہےناہکمںیوتا�س‬
‫�وقتکتنئمطمںیہن وہنےیگل بجکتمت ا�س رپ�رسو�ل الہلﷺ گوکو�ا�ہ ہن انبلو�‪ ،‬چاننہچ انوہ�ں ےن رسو�ل الہلﷺ یک دخمت ںیم‬
‫حاضرہوکرعر�ضایککہرمع�ہتنبر�و�احہےساپےنےٹیبوکمںیےنایکہیطعدیاتو�انوہ�ںےناہککہےلہپںیمٓا�پوک�ا�س گرپو�ا�ہانبلو�ں� �‪ٓ،‬ا�پ‬
‫یاہے؟�انوہ�ںےنوج�ا�بدیاکہںیہن�‪ ،‬تو�ٓا�پےنرفمایا�الہلےسڈ�ر�و�‪�،‬اپین‬
‫ﷺنےد�ریافتایککایتمےن�اپینامت�ما�ولا�دکوبیھایاسیہہیطعد �‬
‫‪2‬‬
‫ایکر�ومںییسکملظ گرپو�ا�ہںیہناتنب�‪،‬چاننہچریم�ےو�الدنےو�ہہیطعو�اپسولٹاایل�۔‬
‫�ا�ولا�دںیمدع�ل ک‬

‫و�ــا �‪،۷�۰�۵�۶‬حصیــح مســم‬ ‫ـر ْو َن َب ْعـ ِـدي ُٔا ُمـ ً‬

‫ـورا ُت ْن ِك ُر نَ َ‬ ‫ـم َسـ تَ َ‬‫ـه َع َل ْيـ ِـه َو َسـ َّ َ‬
‫ـ� َصـ َّـى الـ ُ‬ ‫ت ن َ ُ َ ْ َّ‬
‫النـ ب يّ‬ ‫خ‬
‫‪ 1‬حصیــح ب�ــاری کتــاب الفــ� ب�ب قــو ِل ِِ‬
‫ال ْع ِص َيــةِ �‪۴�۷�۷�۱‬‬ ‫ال َمـ َـر ِاء ِ ف ي� َغـ ْيـر َم ْع ِص َيــةٍ ‪َ ،‬و تَ ْ�ر ي ِ� َهــا ِ ف ي� ْ َ‬
‫َ َ ْ ُٔ‬
‫ـوب طاعــةِ‬ ‫َ ُ ُ ُ‬
‫کتــاب االمــارۃ ب�ب وجـ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ٌ َ َ شْ َ ُ َ َ شَ َ َ َ ْ َ ُٔ شْ‬ ‫� ف‬ ‫ْ‬
‫�ـ َـد‬
‫�ــد عــى �ــاد ِة جــو ٍر ِإذا ا ِ‬ ‫ـاد ِ ي� ِاهل َبــةِ �‪،۲�۵�۸�۷‬وکتــاب الشــھادات ب�ب ال ي‬ ‫‪ 2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب اھلبــۃ َ ب� ُب ِإال ش َ ـ ِ‬
‫الر ُجـ ِـل‬‫ـ� ابوداودکتــاب االجــارۃ َ ب� ٌب ِ ف ي� َّ‬ ‫ال ْو َل ِد ِ ف ي� ْ ِال َبــةِ �‪،۴�۱�۸�۱‬سـ ن ن‬‫ْ َٔ‬ ‫َْ‬ ‫َ ُ َ َ َْ‬
‫�‪ ،۲�۶�۵�۰‬حصیــح مســم کتــاب اھلبــات ب�ب ك َراهــةِ تف ِضيـ ِـل بعـ ِ‬
‫ـض‬
 ‫�������‬

‫ضا‪،‬حاکمیکوخشون�د�یاییسکےسضغبودمشینےکاجبئے‬
‫�اگرمتںیہںیہکوگ�اہیدیینڑپ�ے متوتاہ�ر�یوگ�اہییسکذ�اتیافم�د�‪،‬کیسزعیز�و�اقا�ر�بیکر �‬
‫مضحالہلیک ضرا�وخوشون�د�یےکےئلوہنیاچہےی�‪،‬یجےسمتاپےند�وستےکقحںیموگ�اہیدیےتوہ�ا�سےکالخ�فیھبوگ�اہید�و�ا�و�ریجےسمتاپےن‬
‫�دشنمےکالخ�فوگ�اہیدیےتوہتو�ا�سےکقحںیمیھبوگ�اہید�وخو�ا�ہاہمت�ر�ا�دشنماکفریابدعیتیہویک�ںہنوہ�‪�،‬اپےن قاو�ا�لو�افاع�لےساعمشر�ے‬
‫ےہ‪�،‬الہلےسڈ ک�ررکا�مرکتےرہو�‪،‬تمد�نر�ا�تںیمجوبیھوھچٹے‬
‫مںیہرحا�لںیمدع�لوکمدق�مرکوھ ��‪،‬اناص�فرک�وییہوقت�ٰیسےزیا�د�ہرقیب �‬
‫بڑ�ےلمعرک�وگےالہلا�سےسوپ�ر�یرط�حابخربہےو�ہ ندای�و�ٓاخر�تںیمرہریخ شورکاپو�ر�اپو�ر�ابدلہد�ےاگ�۔‬

‫َدَعَو ُهّٰللا َنْيِذَّلا اْوُنَمٰا َو اوُلِمَع ِتٰحِلّٰصلاۙ‪ْ ١‬مُهَل ٌةَرِفْغَّم َّو ٌرْجَا ٌمْيِظَع‪۰۰۹‬‬
‫�الہلاعتلٰی کا وعد�ہ ےہ وج ایام�ن الئںی ا�و�ر کیناک�مرکیں ا�ن ےک ےیل وسعی رفغم�ت ا�و�ر تہب ڑب�ا اجر ا�و�ر وث�ا�ب ےہ�‪،‬‬

‫َو َنْيِذَّلا اْوُرَفَك َو اْوُبَّذَك ۤاَنِتٰيٰاِب َكِٕىٰٓلوُا ُبٰحْصَا ِمْيِحَجْلا‪۰۰۱۰‬اَهُّيَاٰۤي َنْيِذَّلا اوُنَمٰا اْوُرُكْذا‬
‫�ا�و�رجن ولگو�ں ےنرفکایک ا�و�ر امہ�ر�ے احاک�موکالٹھجیا و�ہ د� �وزخی ںیہ�‪�،‬ا�ے ایام�ن و�الو ! �الہلاعتلٰی نے وج احاس�نمت رپایک ےہ‬

‫َتَمْعِن ِهّٰللا ْمُكْيَلَع ْذِا َّمَه ٌمْوَق ْنَا اْۤوُطُسْبَّي ْمُكْيَلِا ْمُهَيِدْيَا َّفَكَف ْمُهَيِدْيَا ْمُكْنَعۚ‪١‬‬
‫�اسےای�درک�وبجہکایکوق�مےنمترپدستد�ر�ا�ز�یرکنیاچہیوتالہلاعتلٰینےا�نےکاہتوھ�ںوکمتکتےنچنہپےسر�و�کدیا‬
‫ْ ْ‬
‫َواوُقَّتاَهّٰللاؕ‪َ١‬وىَلَعِهّٰللاِلَّكَوَتَيْلَفال ُم ٔو ِم ُن ْو َ‬
‫نؒ‪�(۰۰۱۱‬الامئد�ۃ�‪۹‬تا�‪)۱�۱‬‬
‫�ا�و�رالہلاعتلٰیسےڈ�رتےرہوا�و�روممون�ںوکالہلاعتلٰیہیرپرھب�وسہرکنااچہےی�۔‬
‫جولو�گالہلوحد�ہالشریک�‪�،‬ا�سےکرسولو�ں�‪�،‬ا�سیکان�ز�لرک�د�ہاتکبو�ں�‪�،‬ا�سےکرفشوت�ں�‪�،‬ر� �و قزایمتا�و�ر�اچیھایبر�یدقتیرپرایام�نالئںی‬
‫�ا�و�ر�اعام�لاصلہحاتخای�ررکیںالہلےنا�نےسوعد�ہایکہےہکا�نیکاطخئو�ںےسد�رگز�رف مرائےاگ�ا�و�ر�اہنںیڑب�ا�اجر� ثوو�ا�باطعف مرائےاگ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ ُ َْ ُ‬ ‫َۗ‬ ‫َ َ َ ْ َ ُ َ ْ ٌ َّ ٓ ُ ْ َ َ ُ ْ ّ ْ ُ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫م ق ّر ِة ا ْع ُ ٍ ۚ‬
‫ي‪۰‬۝ َجزا ًء ۢ ِبَا ك ْنا يع َمل ْو َن ‪۱۷‬۝‬ ‫فل تعلم نفس ما اخ ِف لهم ِ‬
‫ترجہم�‪:‬پرھاسیجھچکٓاکنوھ�ںیکڈنھٹ�کاکاسما�نا�نےکاعام�لیکزج�ا�ءمںیا�نےکےیلاپھچرکاھایگےہا�سیکیسکسفنتموکربخںیہنےہ�۔‬
‫�رہے و�ہ ول�گ وجکرفکریں ا�و�ر�الہلیکٓایا�توکھجالٹئںیوت�و�ہ د� �وز�خ ںیم اجنے و�الےںیہ�‪�،‬ا�ےولگوجو�ایام�ن الئے وہ�!�الہل ےک ا�س احاس�ن‬
‫کوی کا�در�وجو�ا�سےن(�ابیھاح�لںیم) تمرپکایہےبجہکایکرگ�و�ہےنمترپ�دستد�ر�ا�ز�ی �اکا�ر�ا�د�ہرکلایتاھمرگ�الہلےنا�نےکاہتھرپ�اھٹےنےس‬
‫�ر�و�کدیے�‪�،‬ا�سہلسلسںیمیئکر�و�ایا�تںیہ�‪،‬‬
‫ُ‬ ‫َّ َ نَ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫الل َر ِ ض َ َّ ُ َ ْ َٔ ْ َ ُ َٔ َّ ُ َ َ َ ُ‬
‫َ ْ َ ْ ن َ ْ َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِق َبل ج ْ� ٍد‪،‬ف َّلا قفل َر ُسول‬ ‫� الل ع ن ُ� َما‪ ،‬اخ ب َ�ه‪:‬انه غزا َمع َرس ِ‬
‫ول الهلِ صل‬ ‫ا� ب ِ� عب ِد ِ ي‬
‫عن ج ِب ِ‬
‫ُي َف ّض ُل َب ْع َض َوَلده ف� ُّ‬
‫الن ْح ِل �‪۳�۵�۴�۲‬‬ ‫ِ ِ ِي‬ ‫ِ‬
‫‪ 1‬السجدۃ�‪۱�۷‬‬
 ‫�������‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َُ ف‬ ‫َّ َ َ َ ُ َ َٔ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫الع َض ِاه ن‪،‬ف زَ�ل َر ُسول الهلِ صل‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل قفل َم َعه‪ ،‬فا ْد َرك تْ ُ� ُم القا ِئ ةل ِ ي� َو ٍاد ك ِث ي ِ� ِ‬ ‫الهلِ صل‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ تَ ْ َ َ ُ َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ُ َ َ‬ ‫َ َ ْ َ ُّ َ َّ َ َ نَ زَ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ َ َّ َ َّ ُ ف‬
‫العض ِاه‪ ،‬يست ِظلون ِب�لشج ِرو�ل رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل �ت سر ٍة فعلق ِب�ا سيفه‪،‬قال‬ ‫اس ِ ي� ِ‬ ‫وتفرق الن‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ ُ نَ فَ ْ َ ُ َ َ ْ َ ُ َٔ ْ َ ٌّ َ ٌ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ ٌ َ ْ َ َ ْ َ ً ثُ َّ َ َ ُ ُ‬
‫ا� جا ِلس‪،‬فقال رسول‬ ‫ج ِبا�‪ :‬ف ِنمنا نومة‪ِ � ،‬إذا رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل يدعو� ِج�ئناه‪ ،‬ف ِإذا ِعنده اعر ِب ي‬
‫َ‬ ‫ْ ََ َ‬ ‫ف‬ ‫َ َ َْ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ َّ َ ْ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ِ :‬إن َهذا اخ َت َ�ط َس ْي ِف ي� َوا نَ� نَ� ِئ ٌ�‪ ،‬ف ْاست ْيقظ ُت َو ُه َو ِ ي� َي ِد ِه َصل ًتافقال ِ يل‪َ :‬م ْن َي ْ� َن ُعك‬ ‫الهلِ صل‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ فَ َ ُ َ َ َ ٌ ثُ َّ َ‬ ‫ُْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫‪ْ �،‬ل ُي َع ِاق ْب ُه َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ِم ِ نّ ي�؟قل ُت‪ :‬الهل‪� ،‬ا هو ذا جا ِلس‬
‫زغو�ہےکےئلایگتاھ�‪،‬پرھجبرسو�لالہلﷺو�اپس‬ ‫جابربندبع�الہل‪ t‬سےرم�و�یےہمںیرسو�لالہلﷺےکاستھاطر�ا�فدجنمںی �‬
‫ہوئےوتمںییھبو�اپسوہ�ا�‪ ،‬یقوللہاک�وقتایکو�ا�د�یںیمٓایاجاہ�ںرثک�تےسوبب�لےکد�رختےھت�‪،‬چاننہچرسو�لالہلﷺوہںیاترگےئ‬
‫�ا�و�رصاحبہرک�ا�م ‪� y‬د�رخوت�ںےکاسئےےکےئلوپ�ر�یو�ا�د�یںیملیھپےئگ�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺےنیھبایکوبب�لےکد�رختےکےچین‬
‫قای�مرفمایا�ا�و�ر�اپینولت�ا�ر�ا�سد�رخترپٹلاک� �دی�‪،‬جابر‪t‬بای�نرکتےںیہابیھوھت�ڑ�ییہدیرمہںیوسئےوہئےوہئییھتہکرسو�لالہلﷺ‬
‫نےںیمہاکپ�ر�اہمبجدخمتاقد�سںیماحضرہوئےوتٓا�پےکاپ�سایکدب�و�یاھٹیبہو�اتاھ�‪� ،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایا�ا�سصخشےنریم�ی‬
‫تول�ا�ر�(جمیھرپ�)ھکچنییلیھتںیما�سوقتوسیاوہ�اتاھمری�یٓانھکیلھک موتری�ییگننولت�ا�ر�ا�سےکاہتھںیمیھت�‪�،‬ا�سےنھجمےساہکمتںیہریم�ے‬
‫اھٹیبہو�اہے�‪،‬رسو�لالہلﷺےناسےرھپکوئیزس�اہنںید�ی(حدیثےساثبت‬
‫�‬ ‫ساتھےسٓا�جوک�ناچبئےاگ�؟ مںیےناہک�الہل!�ا�بدکیوھیہ‬
‫‪1‬‬
‫ہےو�ہدب�و�یوغ�ر�ثنبالاح�ر�ثاھت�)�۔‬
‫َٔ ْ ْ ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ َ ْ ف َ ْٔ‬ ‫َ‬ ‫ُ ٌ ْ‬ ‫َ َ َ َ ُ َ َّ ُ ْ نُ ْ َ َ‬
‫ض� ِح ي نَ� ا َر ُادوا ان ُيلقوا‬ ‫اح ٍد‪:‬ا نَّ َ�ا نَ زَ�لت ِ ي� شا ِن َب ِ ن ي� الن ي‬ ‫ساق ْب ِ ن� َيسار‪َ ،‬و ج َم ِاهد وعك ِر َمة‪َ ،‬وغ ْي ُ� َو ِ‬ ‫وذ كر ممد ب� ِإ‬
‫َّ ُ َ‬
‫العامري�‪َ ،‬و َوكوا ْع َرو ْب نَ� �جَ َّ اش‬ ‫ْي ن‬ ‫الرح َ َّلا َج َاء ُ ْه َ ْ َ نُ ُ ف‬
‫ي� ْم ِ ي� َدي ِة‬ ‫يست ِع‬ ‫َع َل َر ْٔاس َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ق‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الر َح‬‫الد ِار َواجت َمعوا ِعنده ان ُيل ِ َ� ِتلك َّ‬
‫ي‬ ‫ْب ِ ن� ك ْع ٍب ِبذ ِلك‪َ ،‬وا َم ُروه ِإن جل َس الن ِب يُّ� َصل الهل عل ْي ِه َو َس َل �ت ِج‬
‫الهل َت َع َال ِ ف� َذ ِل َك‪َ :‬‬
‫{ي‬ ‫ص ُاب ُه‪َ ،‬ف َٔ نْا زَ� َل ُ‬ ‫ال ِد َين ِة َو َتب َع ُه َٔا ْ َ‬ ‫ول َع َل َما تَ َ� َال ُٔووا َع َل ْي ِه‪َ ،‬ف َر َج َع إ َل ْ َ‬ ‫ِم ْن َف ْو ِق ِه‪َ ،‬ف َٔا ْط َل َع ُ‬
‫الهل َر ُس َ ُ‬
‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫ك ٔا ْي ِد َيُ ْم َف َك َّف ٔا ْي ِد َيُ ْم َع ْن ُكْ‬
‫َ َ ُ ْ َ َّ َ ٌ ٔ َ ْ َ ْ ُ ُ َ ُ َ‬
‫ك إ�ذ ه ق ْوم ان يبسطوا إ�ل ْي ْ‬ ‫اذ ُك ُروا ِن ْع َم َة هللاِ عل ْي ْ‬ ‫ٔ َ ّ ُ َ َّ َ ٓ َ ُ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ايا ال ِذني امنوا‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ك ال ُم ٔو ِم ُن َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ‬ ‫َّ ُ‬
‫ون‬ ‫َواتقوا هللا َوع هللاِ فل َيت َو ِ‬
‫حمدمبناساح�قنباسی�ر‪،�a‬ماجہد‪ �a‬ع‪،‬رکمہ‪� a‬ا�و�رکیئایکدیرگ�ائہمےنکذرکایہےہکہیٓایترکیہمونبضنریکےاب�ر�ےںیمان�ز�ل‬
‫وکہشدیر�دیں�‪،‬جبٓا�پﷺ‬
‫ہوئییھت�‪ ،‬جبانوہ�ںےنہیا�ر�ا�د�ہرکلایتاھکہو�ہرسو�لالہلﷺےکرسماب�ر�کرپتپرھگر�اکر�ٓا�پﷺ ک‬
‫�ا�نےکاپ�سینباعمرکےولگو�ںیکدیتںیماعت�و�ناحصلرکنےےکےیلرشتیفےلےئگےھت�‪،‬مرگ�ا�ندبخبوت�ںےنا�سانپا�کوصنمبے‬
‫رپس�در�دیاتاھ�ا�و�ر�انوہ�ںےناسےہیہہکدیاتاھکہبجیبنرکیمﷺدیو�ا�رکےاسئےںیمںیھٹیب�‪� ،‬ا�و�ریہٓا�پ‬
‫کوعرم�وبناحج�شنببعکےک ک‬

‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫الرقـ ِـاع �‪،۴�۱�۳�۵‬حصیــح مســم کتــاب الفضائــل َ ب� ُب ت َو ِكـ ِـه َعــى الــهِ ت َعــال‪،‬‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب املغــازی َ ب� ُب غـ ْـز َو ِة ذ ِ‬
‫ات ِ‬
‫ـاس �‪،۵�۹�۵�۰‬مســندامحد�‪۱�۴�۳�۳�۵‬‬ ‫َ َ َ َ ُ َ َّ‬ ‫َ ْ َ‬
‫و ِعصمــةِ الــهِ تعــال ل ِمــن النـ ِ‬
 ‫�������‬

‫وہ ئاںیتو�و�ہٓا�پےکا�وپرتپرھگر�ا�د�ے�‪،‬مرگ�الہلاعتلٰینےوہی�دیو�ںیکا�س شر�ا�ر�ت خوابثتےسٓا�پﷺوکطمعلرفما�دیا‬

‫کےا�ر�دگر�دجعم ج‬
‫�ا�و�ر�ٓا�پﷺاحصبہرک�ا�م ‪y‬کیتیعمںیمدمیہنونم�ر�ہرشتیفےلٓائے�‪ ،‬تو�الہلاعتلٰینےہیٓایترکیہم’’ �ا�ےولگووجایام�نالئےوہ�‪،‬‬
‫�الہلےکا�ساحاس�نوکای�درک�ووجا�سےن(�ابیھاح�لںیم) تمرپایکےہبجہکایکرگ�و�ہےنمترپدستد�ر�ا�ز�یاکا�ر�ا�د�ہرکلایاھترگمالہلےنا�ن‬
‫‪1‬‬
‫کےاہتھمترپاھٹےنےسر�و�کدیے�‪�،‬الہلےسڈ�ررکاک�مرکتےرہو�‪�،‬ایام�نرھکےنو�الو�ںوکالہلیہرپرھب�وسہرکنااچہےی�۔‘‘ نا�ز�لرفمائی�۔‬
‫َ َ َّ ٔ َ ْ َ ُ ْ َ ْ ُ ْ َ َ َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ ٔ َ ّ ُ َ َّ َ ٓ َ ُ ْ ُ ُ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ‬
‫ك} ِإ�ل ق ْو ِلهِ‪{ :‬فكف اي ِديم عنك} وذ ِلك‬ ‫اس ‪ ,‬قول‪{ :‬ي ايا ال ِذني امنوا اذكروا ِنعمة هللاِ علي‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫ُ َْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َٔا َّن َق ْو ًما ِم َن ال يَ ُ� ِود َص َن ُعوا ِل َر ُسول الهلِ َصل ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َوا ْ َ‬ ‫َّ‬
‫ص ِاب ِه ط َع ًاما ِل َيق ُتل ُوه ِإذا ا ت� الط َع ُام‪ ،‬فا ْو َح الهل ِإلي ِه‬ ‫ِ‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫الط َع ُام َؤَا َم َر َٔا ْ َ‬ ‫َ َ ْٔ‬ ‫َ ْٔ‬
‫ص َاب ُه فا َب ْو ُه‬ ‫ِبشا ِن ِ� ْم ‪ ,‬ف ْل َ ي� ِت‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪w‬سےٓایترکیہم’’ �ا�ےولگووجایام�نالئےوہ�‪�،‬الہلےکا�ساحاس�نوکای�درک�ووجا�سےن(�ابیھاح�لںیم) تمرپایک‬
‫ہے�‪،‬بجہکایکرگ�و�ہےنمترپدستد�ر�ا�ز�یاکا�ر�ا�د�ہرکلایاھترگمالہلےنا�نےکاہتھمترپاھٹےنےسر�و�کدیے�۔‘‘ کےاب�ر�ےںیمرم�و�یےہ‬
‫یوہ�دیو�ںںیمےسایکرگ�و�ہےنیبنرکیمﷺوک�ا�و�ر�ٓا�پےکاخ�صاخ�صاحصبہرک�ا�م ‪y‬کوکاھنےیکدعو�ترپبالیا�ا�و�رفخہیوط�رپریہ‬
‫سا�ز�شایت�رکیہکو�ہاچانکا�ن ٹرپو�ٹڑپیںےگا�و�ر�ا�سرط�حاسال�میکاج�ناکن�لدیںےگ�‪،‬یلنکنیعوقترپ�الہلاعتلٰینےیبنرکیمﷺ‬
‫‪2‬‬
‫کو�ا�ساس�ز�شیکربخ�د�ےدیاچاننہچٓا�پدعو�ترپترشیفہنےلےئگا�و�رصاحبہرک�ا�م ‪y‬کوبیھوہا�ںاجنےےسعنمرفما�دیا�۔‬
‫�ا�و�ر�الہلےسڈ ک�ررکا�مرکتےرہو�‪�،‬ایام�نرھکےنو�الو�ںوکاپینوق�تا�و� طراقترپہنںیہکلباپےندیینا�و�ر� ندای�و�یاصملحےکوصح�لںیم�الہلاعتلٰی‬
‫ہیرپبرھ�وسہرکنااچہےی�۔‬
‫َ ْ َ َ َ َّ ْ ّ ُ‬
‫ك ال ُم َت َو ِكون‬
‫َ‪3‬‬
‫۔۔۔فليتو ِ‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�رسجوکیھبرھب�وسہرکناوہاسیرپرک�ے�۔‬
‫وہاتاہے�۔‬
‫کوینہکوج�الہلاعتلٰیپربرھ�وسہرکتاہےو�ہا�سےکےیلاکفی ج‬

‫َو ْدَقَل َذَخَا ُهّٰللا َقاَثْيِم ْۤيِنَب َلْيِءٓاَرْسِاۚ‪َ ١‬و اَنْثَعَب ُمُهْنِم ْيَنْثا َرَشَع اًبْيِقَنؕ‪١‬‬
‫�ا�و�ر الہل اعتلٰی نے ینب اسر�ائلی ےس دہع و امیپ�ں ایل�ا�و�ر انیہ ںیم ےس اب�ر�ہ رس�د�ا�ر مہ ےن رقم�ر رفمائے‬

‫َو َلاَق ُهّٰللا ْيِّنِا ْمُكَعَمؕ‪ْ ١‬نِٕىَل ُمُتْمَقَا َةوٰلَّصلا َو ُمُتْيَتٰا َةوٰكَّزلا َو ْمُتْنَمٰا ْيِلُسُرِب‬
‫�ا�و�رالہلاعتلٰینےرفما�دیاہکًانیقیمںیاہمت�ر�ےاستھوہ�ں�‪�،‬اگرمتامن�زاقئمرکوھےگا�و�رزکو�ۃدیےترہوےگا�و�رریم�ےرسولو�ں‬

‫ط�ی�‪۱�۰�۱‬؍�‪۱�۰‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 1‬ی‬
‫ط�ی�‪۱�۰�۵‬؍�‪)۱�۰‬‬
‫(تفس� ب‬
‫ی‬ ‫‪2‬‬
‫اہ��‪۱�۲‬‬ ‫‪ 3‬یوسف�‪ �۷‬ب‬
‫‪،۶‬ا� ی‬
 ‫�������‬

‫َو ْمُهْوُمُتْرَّزَع َو ُمُتْضَرْقَا َهّٰللا اًضْرَق اًنَسَح َّنَرِّفَكُاَّل ْمُكْنَع ْمُكِتٰاِّيَس‬

‫کوامنےترہوےگا�و�را�نیکدم�درکتےرہوےگا�و�رالہلاعتلٰیکورتہبرق�ضدیےترہوےگوتًانیقیمںیاہمت�ر�یرب�ائای�ںمتےس‬

‫َو ْمُكَّنَلِخْدُاَل ٍتّٰنَج ْيِرْجَت ْنِم اَهِتْحَت ُرٰهْنَاْلاۚ‪ْ ١‬نَمَف َرَفَك َدْعَب َكِلٰذ‬
‫�د�و�ر کروھ�ںاگا�و�رںیہمتا�نوتنج�ںںیمےلاج�ٔو�ںاگنجےکےچینےمشچہہبرہےںیہ�‪�،‬ا�با�سدہعوامیپ�نےکدعبیھبمتںیم‬

‫ْمُكْنِمْدَقَفَّلَضَءٓاَوَسِلْيِبَّسلا‪�(۰۰۱۲‬الامئد�ۃ�‪)۱�۲‬‬
‫ًانیقیر�ا�ہر�استےسکٹھبایگ�۔‬
‫وہائےو�ہ �‬
‫سےوجاناک�ر�ی ج‬
‫ےک اب�ر�ہ ےلیبق ےھت �‪،‬جبومسٰی ‪u‬جاببر�ہ ےساتق�ل ےک ےئلایت�رہوئےوت�الہل‬ ‫�الہلاعتلٰی نے ینب اسر�ائلی ےس ہتخپدہعلایتاھ�‪،‬بین اسر�ائلی‬
‫�تف�ش � ش‬
‫تاعلٰینےا�نںیمےسرہبقہلیرپایکایکبیقن(نرگ�انیا�و�ر ی�رکنا�و�الا�)خو�د�اسیہلیبقےسرقم�رکایتاھتاکہو�ہاہنںیگنجےکےئل‬
‫تای�ر� قوای�د�ترکیں�‪،‬‬
‫َ ُٔ‬ ‫اح ٍد َٔا َّن َه َذا َك َن َ َّلا َت َو َّج َه ُم َوس‪َ ،‬ع َل ْي ِه َّ‬
‫الس َل ُم‪ِ ،‬ل ِق َت ِال ْ ج َ‬
‫ال َب ِب َا� ِة‪ ،‬فا ِم َر‬
‫َ َ ْ َ َ َ ْ نُ َ َّ َ ُ َ َّ ُ ْ نُ ْ َ َ َ‬
‫ساق َوغ ْي ُ� َو ِ‬ ‫اس وممد ب� ِإ‬ ‫وقد ذ كر با� عب ٍ‬
‫َٔ ْ ُ َ ُّ َ‬
‫النق َب َاء‬ ‫ِب�ن ي ِق ي�‬
‫ےنذرکایہےہکہیا�سوقتیکاب�تےہبجومسٰی‪u‬جابر�وسرکشولگو�ں‬ ‫عدب�الہلنبابع�س‪،� w‬حمدمبناساح�ق‪� a‬ا�و�رکیئایکائہم ک‬
‫‪1‬‬
‫مرق�رر�دیں�۔‬
‫سےاہج�دکےےیلوتمجہےھتوت�ٓا�پوکحمکدیاگایتاھکہٓا�پرہخاند�ا�نےسایکایکرس�د�ا�ر ک‬
‫�ا�و�ر�امنےک ندو�ںںیماہنںیےبدیینوبد�اخالقیےساچبنےیکوکششرکتےرہںی�‪�،‬اسیرط�حہبقعیکر�ا�توکجبرسو�لالہلﷺےن‬
‫�اناص�رسےتعیبیلیھتوت�ا�نےکیھباب�ر�ہبیقنےھتنجںیمنیتہلیبقا�و�سےکا�و�رنوبقہلیزخ�ر�جںیمےسےھت�‪�،‬اسیرط�حاملسمنو�ںںیمیھباب�ر�ہ‬
‫رضو�ر�یںیہنہکہیبسےپد�رپےےکیدعبدیرگ�ےیہوہ�ں) جوحقوکقائمرکیںےگا�و�ر گلوو�ںںیمدع�لرکیںےگ�‪،‬‬ ‫لخہفیوہ�ںےگ�(یہ �‬
‫ُ ُ َّ َ ْ َٔ َ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َ ْ نَ َ ُ َ َ َ َ َ َ ْ ُ َ َ َٔ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬ف َس ِم ْع ُت ُه َيقول ِ‪:‬إن َهذا ال ْم َر ل َي ْنق ِ�ض ي َح تَّ�‬ ‫ج ِبا� ب� سرة‪ ،‬قال‪ :‬دخلت مع ا ِب ي� عل الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬
‫ْ‬ ‫ْ َ َ شَ َ َ َ ً َ َ ثُ َّ َ َ َّ َ َ َ َ ف َ َ َّ َ َ َ ُ ْ ُ َٔ َ َ َ َ َ ُ ُّ ُ ْ ْ ُ‬
‫َي ْ� ِ�ض َي ِف ي ِ� ِم اثنا ع� خ ِليفة‪،‬قال‪ � :‬تك ِبك ٍم خ ِ يَ� ع يل‪،‬قال‪ :‬فقلت ِل ِب ي�‪ :‬ما قال؟ قال ‪:‬كهم ِمن قري ٍش‬
‫َ‬
‫جابربنرمس�ۃ‪ t‬ف مراتےںیہ مںیاپےناب�پےکاستھرسو�لالہلﷺےکاپ�سایگمںینےانس�ٓا�پرفماتےےھتہیالخفتامت�مہنوہگیبج‬
‫تکہکاملسمنو�ںںیماب�ر�ہہفیلخہنوہلںی�‪،‬پرھ�ٓا�پﷺےنٓاسہہتےسھچکرفمایامںیےناپےناب�پےسوپچاھایکرفمایا�؟�انوہ�ںےنوج�ا�ب‬
‫‪2‬‬
‫�دیایہرفمایاکہہیبسرقیشےسوہ�ںےگ�۔‬

‫کث��‪۶�۴‬؍�‪۳‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 1‬ی‬
‫َ ْخ َ َ ُ ف ُ‬ ‫َ ُ َّ ُ َ َ ٌ ُ ْ‬
‫اللفــة ِ ي� ق َر ْي ٍش�‪،۴�۷�۰�۵‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب االحــام َ ب� ُب‬ ‫‪ 2‬حصیــح مســم کتــاب االمــارۃ ب�ب النــاس تبــع ِلق َري ٍ‬
‫ــش‪ ،‬و ِ‬
‫َ‬
‫ِال ْس ِــت ْخال ِف �‪،۷��۲ ۲�۲‬مســندامحد�‪۲�۰�۸�۶�۲‬‬
 ‫�������‬

‫رقم�رر�د�ہزکو� ٰا�ۃنیقحتسم‬
‫�ا�و�ر�اہنںیمکحدیاتاھکہاگرتماظاہ�رعدبیتےکےئلامن�زقائما�و�ر�ا�سرپ�د�و�ا�ماتخای ک�رر�وگےا�و�راپےن کاپزی�ہاملو�ںےس ک‬
‫مںیا� کد�ارتےرہوگےا�و�رجو�رسو�لیھبریم�یرط�فےس ئٓاںی�(جنںیمبسےسافلضا�و�رسبےساکلماحدمجمٰیبت ﷺںیہ) �ا�نیک‬
‫میظعت‪�،‬احرت�ا�ما�و�ر�ا�نیکاطاعترک�وگےا�و�رحقیکامحیتںیم�ا�نیکرصن�تو�اعانترکتےرہوگے‬
‫�دعو�ترپ�اگرتمکیبلوہکگے� ت‪،‬ام�مابنای ��ءو�رسلیک �‬
‫تومںیںیہمتاپیناتئدی�وحامیتےسون�ا�ز�و�ںگا�ا�و�رالہلیکر�ا�ہںیماجئز�ذ�ر�ائعےسامکئیوہئید�ولتالہلےکاقنو�نےکاطمبقولخ�صا�و�رحنستین‬
‫کےاستھرخ�چرکتےرہےوت�الہلاعت �لٰیاپےنلضفوکر�مےساہمت�ر�یزغلشںیا�و�رانگہو�ںرپوم�اخذ�ہہنرفمائےاگا�و�رتموک�انو�ا�حو�اقاس�میکال�ز�و�ا�ل‬
‫عنوتم�ںےسرھبپو�رنجوت�ںںیمد�اخلرفمائےاگجنےکےچینرط�حرط�حیکاپ�ک شواف�فرہنیںہہبرہیوہ�ںیگ�‪�،‬اگر�و�ہا�سہتخپدہع�ویپام�ن‬
‫کےدعبپرھگےئا�و�ر�اسےریغمرع�و�فرک�دیاوت�و�ہًانیقی�ر�ا�ہر�استےسکٹھباجئںیےگا�و�ر�اسیزس�اکےقحتسموہ�ںےگسجےکقحتسمرمگ�ا�ہول�گ‬
‫ہوتےںیہ�‪،‬چاننہچیہیوہ�ایوہ�دیو�ںےنہشیمہیکرط�حتہبدلج�ا�سہتخپاثیم�ق �وتڑ�ڈ�الا�‪�،‬ا�سرط�حابلو�اسہطاملسمنو�ںوکنتہیبرفمائیہکمتیھبںیہک‬
‫بیناسر�ائلییکرط�حدہع�ویماث�قوکپاما�لرکناشر�و�عہنرک�دیان�۔‬

‫اَمِبَف ْمِهِضْقَن ْمُهَقاَثْيِّم ْمُهّٰنَعَل َو اَنْلَعَج ْمُهَبْوُلُق ًةَيِسٰقۚ‪َ ١‬نْوُفِّرَحُي َمِلَكْلا‬

‫پرھا�نیکدہعینکشیکوجہےسمہےنا�نرپاپینتنعلان�ز�لرفماد�یا�و�را�نےکد�لتخسرک�دیےئہکو�ہالک�موکاپینہگجےس‬

‫ْنَع ٖهِعِضاَوَّمۙ‪َ ١‬و اْوُسَن اًّظَح اَّمِّم اْوُرِّكُذ ٖهِبۚ‪َ ١‬و اَل ُلاَزَت ُعِلَّطَت ىٰلَع ٍةَنِٕىٓاَخ‬
‫بد�لڈ�الےتںیہا�و�روجھچکتحیصناہنںییکیئگیھتا�ساکتہبڑب�اہصحالھبےھٹیب�‪�،‬ا�نیکایکہنایکایخنتےھجتیتلمرہےیگ‬

‫ْمُهْنِّم اَّلِا اًلْيِلَق ْمُهْنِّم ُفْعاَف ْمُهْنَع َو ْحَفْصاؕ‪َّ ١‬نِا َهّٰللا‬

‫را�ر�ہ �‪،‬یبکش الہل اعتلٰی‬
‫گز�ر ت‬
‫ہا�ں وھت�ڑ�ے ےس ایےس ںیہن یھب ںیہ سپ وت اہنںی اعم�فرکتا اج �‪�،‬ا�و�ر�د�ر ک‬

‫ُّبِحُيَنْيِنِسْحُمْلا‪�(۰۰۱۳‬الامئد�ۃ�‪)۱�۳‬‬
‫�احاس�نرکنےو�الو�ںےستبحمرکتاےہ‬
‫پرھجبانوہ�ںےن�اپےندہعکوتو�ڑ�ڈ�الاتو�الہلےنا�نےکصقندہعکےببسدعتم�دسز�ائںیدیںہمےنا�نرپعلتنیک�‪،‬عیینبجانوہ�ںےن‬
‫�اپےنٓا�پرپ�الہلاعتلٰیکیرحتمےکد�ر�و�ا�ز�ےدنبکرلےئوتمہےنا�نوک� تھداک ک�رر�اپینرحتمےسد�و ک�رر�دیاجساکتنہجیہیوہ�ا�ا�و�ر�ا�نےک‬
‫� لدو�ںوکستخرک�دیا�۔یجےسرفمایا‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫َ‬
‫َ َ َ ْ َ َ ّ ْ َ ‪۰‬۝ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ َّ ُ ْ ُ ْ َ‬‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ َ‬ ‫ت ُقلُ ْو ُب ُ ْ‬
‫ك ّ ِ ْۢ‬ ‫ثُ َّم َق َس ْ‬
‫ال ْ ٰن ُ ۭر‪۰‬۝‬ ‫م َب ْع ِد ذلِك ف ِه َى كلِجار ِة او اشد قسو ۭة واِن ِم الِجار ِة لما يتفجر ِمنه‬
‫َ َّ‬ ‫‪۰‬۝ َ َ ُ َ‬ ‫َ َّ ْ َ َ َ َ َّ َّ ُ َ َ ْ ُ ُ ْ ُ ْ َ ۗ ُ‪۰‬۝ َ َّ ْ َ َ َ َ ْ ُ ِ ْ َ ْ‬
‫هللا ِبغا ِف ٍل عا‬ ‫هللاِ وما‬ ‫م خش َـي ِة ۭ‬ ‫واِن ِمنا لما يشقق فيخرج ِمنه الما ۭء واِن ِمنا لما ي ِبط‬
 ‫�������‬
‫َْ ُ‬
‫‪1‬‬
‫تع َمل ْو َن ‪۷۴‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬پرھاسےکدعباہمت�ر�ےد�لتخسوہےئگوگیاہکو�ہرھتپںیہایا�نےسیھبزیا�د�ہتخسا�و�رضعبرھتپوتایےسیھبںیہنجےسرہنیںوھپ�ٹ‬
‫کریتلکنںیہا�و�رضعبایےسیھبںیہوجےتٹھپںیہرھپا�نےساپنیاتلکنےہا�و�رضعبایےسیھبںیہوجالہلےکڈ�رےسرگڑپتےںیہا�و�رالہلاہمت�ر�ے‬
‫کامو�ںےسےبخربںیہن�۔‬
‫عیینمہےنا�نوکتپرھ�د�لانب�دیاچاننہچ لدو�ںیکاسق�و�تا�و�رگنسینییکوجہےسوعظوصنتحیا�نےکیسکاک�مٓاکسےتںیہ�‪،‬نہٓایا�ت ��‪،‬ا�و�رنہیہرب�ے‬
‫�اناج�مےسڈ�ر�انےو�الےاہنںیوکئیافئد�ہاچنہپکسےتںیہ�‪،‬کوئیوش�قاہنںیرتغبید�ےاتکسہےہنوکئیوخ�فا�نوکیہدہعپو� کر�ارنےےکےئل‬
‫دنچلوو�ںےک�(جنیکدعت�ا�د�د�سےسیھبمکیھت) نجوہ�ںےنالہلاعتلٰیسےےیکوہئےدہعکوپو�ر�اکایتو�الہلاعتلٰی‬
‫رقا�رکرکساتہےسو�ائے گ‬
‫بے �‬
‫نےا�نوکتوفقیےسون�ا�ز�ا�ا�و� سردیھےر�اسےتیکرط�فا�نیک نہرامئیرفمائی�‪،‬مرگباقیولگو�ںاکحا�لہیےہہکالہلےکالک�مںیمریغت�وتدب�لےک‬
‫ےگل‪�،‬الہلاکنا�مےلرک�و�ہاسمئلایب�نرکنےےگلوج�الہلےکاتبئے‬
‫مرتبکوہئے ک�‪،‬ال�ماٰلیہںیمیظفلا�و�رعمون�ید� نوو�ںرط�حیکرحتیفرکنے �‬
‫ہوئےہنےھت�‪�،‬اہنںیوت�ر�ا�تےکذ�ریےعےستحیصنیکیئگیھترگم�ا�سرپعلمرکنےیکا�نوکتوفقیہنوہئیسجےکےجیتنںیما�ستحیصناک�ایک‬
‫بڑ�احہصو�ہالھبےھٹیب�‪�،‬دینیکاصلبجا�نےکاہتوھ�ںےسوھچ�ٹیئگوتایخنتا�و�ررکما�نےکرک�د�ا�رکازج�ونبایگ�‪�،‬ا�نےکرکم� فوریبےک‬
‫نومنےرہ�وقتٓا�پےکاسمےنٓاتےرہےتںیہ�‪،‬‬
‫َّ‬ ‫َّ ّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ ُ ُ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫َوقال ج َم ِاه ٌد َوغ ْي ُ� ُه‪َ :‬ي ْع ِ ن ي� ِبذ ِلك تَ َ�ال َٔو ْه َعل الف ْت ِك ِب�لن ِب ي�‪ ،‬صل‬
‫ِ‬
‫‪2‬‬
‫وکہشدیرنےیکوجسا�ز�شیکیھتہیا�سیکرط�فاشا�ر�ہےہ�۔‬ ‫ماجہد‪�a‬وغری�ہرفماتےںیہوہی�دیو�ںےنیبنرکیمﷺ ک‬
‫�ا�نیکبسےسڑب�یایخنتہیےہہکانوہ�ںےنولگو�ںےسقحوکاپھچیا�‪،‬پسبجہیا�ساح�لوکہپچنےکچںیہوتجوشر�ا�رتںییھبہیرکیںو�ہا�ن‬
‫سےنیعوتمقعںیہ�‪،‬کوینہکابیھڑلنےیکاجا�ز�تںیہنیھتدعبمںیا�سیکہگجمکحدیاگای‬
‫ْٰ‬ ‫َ ْ‬ ‫َقا ِتلُوا َّالذ ْ َ‬
‫ي َل ُ ْٔ ُ‬
‫ي ِمن ْو َن ِبهلل ِ َول ِبل َي ْو ِم ال ِخ ِر۔۔۔ۧ ‪۲۹‬۝‬
‫‪3‬‬
‫ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�نولگو�ںےسگنجرک�وجو�الہلا�و�ریو�مٓاخر�ترپ�ایام�نںیہن ھکرےت�۔‬
‫سپدنرتاہے�۔‬
‫�ا�سےئلوفع�و�د�رگز�رسےاک�مںیل�‪�،‬الہلاحاس�نیکر�و�شرھکےنو�الو�ںوک ک‬

‫َو َنِم َنْيِذَّلا اْۤوُلاَق اَّنِا ىٰۤرٰصَن اَنْذَخَا ْمُهَقاَثْيِم اْوُسَنَف اًّظَح اَّمِّم اْوُرِّكُذ ٖهِب۪‪١‬‬
‫�ا�و�رجو اپےنٓا�پوک رصن�انیےتہک ںیہ مہ ےن ا�ن ےسیھب دہع و امیپ�ن ایل�‪� ،‬انوہ�ں ےنیھب ا�ساک ڑب�ا ہصحرف�امو�شرک�دیا‬

‫‪ 1‬البقرۃ ‪۷��۴‬‬
‫کث��‪۶�۶‬؍ ‪�۳‬‬
‫ا� ی‬ ‫تفس� ب ن‬
‫‪ 2‬ی‬
‫‪ 3‬التوبۃ�‪۲�۹‬‬
 ‫�������‬

‫اَنْيَرْغَاَف ُمُهَنْيَب َةَواَدَعْلا َو َءٓاَضْغَبْلا ىٰلِا ِمْوَي ِةَمٰيِقْلاؕ‪١‬‬

‫جو اہنںیتحیصنیکیئگیھت�‪ ،‬تو مہ ےن یھب ا�ن ےکٓاپس ںیم ضغب ا�و�ر دع�ا�و�ت ڈ�ا�ل د�ی وج ات ایقمت رہےیگ�‪� ،‬ا‬

‫َو َفْوَس ُمُهُئِّبَنُي ُهّٰللا اَمِب اْوُناَك َنْوُعَنْصَي‪َ۰۰۱۴‬لْهَاٰۤي ِبٰتِكْلا ْدَق ْمُكَءٓاَج اَنُلْوُسَر‬
‫قیًانیاہ�ر�ےاپ�سامہ�ر�ارسو�ل(ﷺ)‬
‫اگ�‪،‬ا�ےاہلاتک�ب! مت‬
‫�و�روجھچکہیرکتےےھترقنعیبالہلاعتلٰی�اہنںیبساتب�د�ے �‬

‫ُنِّيَبُي ْمُكَل اًرْيِثَك اَّمِّم ْمُتْنُك َنْوُفْخُت َنِم ِبٰتِكْلا َو اْوُفْعَي ْنَع‬
‫�ٓاچاک وجاہمت�ر�ےاسمےناتک�ب الہلیکرثکب�ت اییس ابتںی اظہررک رہا ےہںیہنجمتاپھچ رہے ےھت ا�و�ر تہبیس ابتو�ں ےس‬

‫ٍرْيِثَك۬ؕ‪ْ ١‬دَق ْمُكَءٓاَج َنِّم ِهّٰللا ٌرْوُن َّو ٌبٰتِك ٌنْيِبُّمۙ‪ْ۰۰۱۵‬يِدْهَّي ِهِب ُهّٰللا‬
‫�د�رگز�ررکتاےہ�‪،‬متاہ�ر�ےاپ�سالہلاعتلٰیکیرط�فےسون�را�و�رو�اضحاتک�بٓاچیکےہسجےکذ�ریےعےسالہلاعتلٰی�اہنںی‬

‫ِنَم َعَبَّتا ٗهَناَوْضِر َلُبُس ِمٰلَّسلا َو ْمُهُجِرْخُي َنِّم ِتٰمُلُّظلا ىَلِا ِرْوُّنلا ٖهِنْذِاِب‬
‫جو ضرائےر�بےکد�رپےوہ�ںالسمیتیکر�ا�ہالتبتاےہ�ا�و�راپینوتفقیےساندھری�و�ںےساکن�لرکون�ریکرط�فالتاےہ‬

‫َوْمِهْيِدْهَيىٰلِاٍطاَرِصٍمْيِقَتْسُّم‪�(۰۰۱۶‬الامئد�ۃ�‪۱�۴‬تا�‪) ۱�۶‬‬
‫�ا�و�رر�ا�ہر�استیکرط�فر�اہرب�یرکتاےہ�۔‬
‫جبوہی�دیو�ںےنٰیسیع‪ u‬پر�ایام�نالنےا�و�راطاعترکنےےکاجبئےا�نےکالخ�فاس�زشںیرکناشر�و�عرک�دیںوت�ا�سوقتٰیسیع ‪u‬‬
‫نےاپےنامنےنو�الو�ںےسوپچاھاھت‬
‫ٓ َ‬ ‫َ َ َ ْ َْ‬
‫‪1‬‬
‫م ان َصا ِر ْي اِل هللاِ۔۔۔ ‪۵۲‬۝‬ ‫۔۔۔قال‬
‫ترجہم�‪�:‬الہلیکر�ا�ہںیموک�نریم�ےدم�دگا� ہرںی�۔‬
‫�ا�سوس�ا�لےکوج�ا�بںیمدنچصلخمریپ�وکا�ر�و�ںےنوج�ابنای ��ءو�رسلا�نرپنا�ز�لدش�ہاتکبو�ںرپ�ایام�نالئےےھتےناہکتاھ‬
‫‪2‬‬
‫ار هللاِ۔۔۔ ‪۵۲‬۝‬ ‫َْ‬
‫۔۔۔ن ُن َا ْن َص ُ‬

‫ہمالہلےکاک�مںیمدم�دگا�رہںی۔‬
‫�الہل ےن ا�ن ےسیھب وہی�دیو�ںیک رط�ح دہعلایتاھمرگ�انوہ�ں ےنیھبمیلعتاک ایک ڑب�احہصرف�امو�شرک�دیا�‪�،‬و�ہیھب ایسن�نیملع ا�و� سنرای�نیلمع‬

‫ٓ‬
‫‪ 1‬ال معران �‪۵�۲‬‬
‫ٓ‬
‫‪ 2‬ال معران�‪۵�۲‬‬
 ‫�������‬

‫کاشاک�رہوگےئ�‪�،‬الہلاعتلٰیجووحد�ہالشریکےہ�‪،‬نہاسےمنجدیاگایہے�‪�،‬ا�و�رہنا�سےنیسکوکجمندیاہےا�و�رنہا�ساکوکئیرسمہہے‬
‫ُ ْ ُ َ ُ َ َ ٌ َ ُ َّ َ ُ َ ْ َ ْ ‪۰‬۝ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ َ ْ َ ُ ْ َّ ٗ ُ ُ ً َ َ ٌ‬
‫‪1‬‬
‫قل هوهللا اح ۚد ‪۱‬۝ ا الصم ۚد ‪۲‬۝ ل ي ِلد ۙۥ ول يل ۙد ‪۳‬۝ ول يكن له كفوا اح ۧد ‪۴‬۝‬
‫ترجہم‪ٓ� :‬ا�پہہکدیںہکو�ہالہلاعتلٰی�ایک(ہی�)ہے�‪�،‬الہلاعتلٰیبےاین�زہے�‪،‬نہا�سےسوکئیدیپ�اہو�انہو�ہیسکےسدیپ�اہو�ا�‪�،‬ا�و�رنہوکئیا�س‬
‫کامہرسہے۔‬
‫مرگ�انوہ�ںےن�الہلرپمہتںیت ئاگلںی�‪�،‬الہلوحد�ہالشریک برپوی�یا�و�را�ولا�دو�الاہونےاکہبات�نابن ھدا�ا�سےکےجیتنںیما�نےکد�لیھباثرپذیر�ی‬
‫سےاخلیا�و�ر�ا�نےکرک�د�ا�رکوھھکےلوہگےئ�‪،‬چاننہچدہع�اٰلیہےسانرح�ا�فا�و�ربےیملعوبےیلمعےکزس�اکےوط�ررپ�الہلےنایقمتکتےکےئلا�ن‬
‫کے لدو�ںںیمایکد�وسر�ےےکالخ�فضغب عوان�دکابجیوب�دیا�ا�و� قرایمتکتاسیرط�حایکد�وسر�ےےکدشنمرہںیےگ�‪،‬چاننہچاسیعئوی�ںےک‬
‫ریفکترتےںیہا�و�ر�ایکد�وسر�ےےکدبعممںیابع�د�ت‬
‫کیئرفقےںیہوج�ایکد�وسر�ےےسدشیدنرف�ت عوان�د�رھکےتا�و�ر�ایکد�وسر�ےیک ک‬
‫ےہ‪�،‬ا�سامتےنیھبالک�ماٰلیہ‬
‫ہنںیرکتے�‪،‬لمہیکرفقہوقعیبہیرفقےوک�ا�و�رعیوقبہیہیکلموکھکےلدنب�و�ںاکفرہکےتںیہ(ییہاح�لامتہملسماکبیھ �‬
‫ےہ‪�،‬ا�نےکد�رمای�ن‬
‫�ا�و�رستنوبن�ییکو�اضحدہ�ایا�توکمنامنیات�ویال�ت �اکذ�ریہعانبلایہے�‪،‬جسےکےجیتنںیمیہامتیھبیئکرفقو�ںںیمٹبیئگ �‬
‫شدید�اتخالفا�تا�و�رنرف�ت عوان�دکیدیو�ا�ریںاحئلںیہ�‪�،‬الہلاعتلٰینےاپےناٹلاقنو�نےکتحتا�نرپبیھضغب عوان�دکیزس�اسمطلرک�د�ییئگےہ‬
‫�زحمرشلہلاہنںیاتبئےاگکہو�ہدنایمںیایکگلالھکتےرہےںیہا�و�ر�اہنںیا�نیکاک� سراتنوی�ںرپعذ�ا�بد�ےاگ�‪،‬یوہ�د نواص�ر�ٰیکےاملع�ء‬
‫) مرگ�ر�و ا‬
‫کیہیبسےسڑب�یایخنتیھتہکو�ہدیون�یافئد�ہاحصلرکنےےکےئلالک�ماٰلیہوک گلوو�ںےساپھچتےےھت� ک‪،‬ال�مےکونعم�ںوکبد�لرککھچ‬
‫تونافذرتےرگمترحیف‬
‫کاکھچانب�دیےتےھت�‪�،‬اسیرط�حالک�ماٰلیہںیمانگ�ہاگ�ر�و�ں(ثمًال�رجم)کےےئلوجسز�ائںیرقم�رھتںیو�ہزمک�و�ر گلوو�ںرپ ک‬
‫کرتےوہئےامر�ا�ءکوباچیلےتےھت�‪،‬چاننہچالہلاعتلٰینےدمحمﷺکیوبن�ترپ�ایکیعطقدللیےکوط�رپررفمایاہکا�ےاہلاتک�ب! تماچیھ‬
‫طر�حاجنےتوہدمحمﷺکھچیھبانھکل�ا�و�رپڑھانہنںیاجنےت�‪�،‬انوہ�ںےنہنوتیسکدم�رسہںیمد�اخہلایلہےا�و�رنہیسکملعمےسمیلعتاحصلیک‬
‫‪u‬ا�و�ریعٰیس ‪u‬پرنا�ز�لدش�ہاتک�بوت�ر�ا�تو�اجنلیےستہبیسوچ�ریو�ںا�و�رلعیمدب�دیانوت�ںکونجںیہمت‬
‫ہےرگم�ا�سےکاب�وجو�د�و�ہومسٰی �‬
‫ںیہ‪�،‬ا�و�ربتہیسابتو�ںوکجنوکبای�نرکناکحتمےکاقتضو�ں‬
‫�اپےندیون�یافئد�ےےکےئلاع�موع�ا�مےساپھچتےےھتتشطا�زبا�مرک�رہے �‬
‫رضو�ر�تہنیھتمشچوپشیرکتاہے�‪،‬‬ ‫کےالخ�فاھتیاجن کوکوھلےنیکوکئییقیقح �‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ َ‬ ‫ََ َ َ ُْ ٓ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ‬
‫الهل َع نْ ُ� َما قال‪َ :‬م ْن كف َر ِب� َّلر جْ ِ� فق ْد كف َر ِب�لق ْرا ِن ِم ْن َح ْيث ل ي ْ�ت ِس ُب‪ ،‬ق ْوِ ِل َع َّز َو َجل‪:‬‬
‫� ُ‬ ‫اس‪َ ،‬ر ِ ض ي َ‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ َٔ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ ُ ْ َ ُ ُ َ ُ َ ّ ُ َ ُ ْ َ ً َّ ُ ْ ُ ْ ُ ْ ُ َ ِ َ ْ َ َ َ َ َّ جْ ُ ِ َّ َٔ ْ َْ‬
‫اب‪ ،‬فكن الر� ما اخفوا‬ ‫اب قد جاءك رسولنا يب ِي لك ك ِثريا ِما كنتم تفون م الكِت ِ‬ ‫ي اهل الكِت ِ‬
‫�اناک�رر�ےوت�ا�سےند�رقحتقیرق�ٓا�ناک�ا�ساند�ا�زسےاناک�رکایکہاسےا�ساکشوع�ربیھ‬ ‫عدب�الہلنبابع�س‪ w‬سےرم�و�یےہجوشصخرجماک ک‬
‫ہنںی�‪� ،‬الہلاعتلٰینےا�سٓایترکیہمںیموجف مرایاہے’’ �ا�ےاہلاتک�ب!ہام�ر�ا�رسو�لاہمت�ر�ےاپ�سٓاگایہےوجکات�باٰلیہیکتہبیسا�نابتو�ں‬
‫کومتاہ�ر�ےاسمےنوھک�لرہاہےنجرپتمےنرپ�د�ہڈ�ا کلارتےےھت ��‪،‬ا�و�ربتہیسابتو�ںےسد�رگز�ربیھرکجاتاہے�۔‘‘�اہلاتک�بےننجابتو�ں‬
‫‪1‬االخالص� ت‪۴��۱‬‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫کوھچاپیاتاھ�ا�نںیمرجمیھبےہ�۔‬
‫ربمغیپوع�ثرفمایاہے�‪،‬جنےکرک�د�ا� فگر�وات�رسےمتوخ�ب‬
‫�ا�ےاہلاتک�ب�!�ا�بٓاخر�یومقہعےکوط�رپر�الہلےنامت�مولخم�قیکرط�فاپان�ٓاخر�ی بم‬
‫�و�اقفوہ�‪�،‬الہلےناہنںیو�اضحزجعم�ےا�و�ر�ر�وشندیلںیلاطعف مرائںیںیہ�ا�و� ترام�مولخم�قیکدہ�ایتو� نہرامئیےکےئلا�سرپ�ٓاخر�یاتک�برق�ٓا�ن‬
‫جمدینا�ز�لرفمائیےہ�‪�،‬الہلاعتلٰی�ا�ساتک�بےکذ�ریےعےسا�نولگو�ںوکجوحقےکالتمشیںیہ�‪،‬جو�ا�سیک ضرامدن�یوخوشون�د�یےکوجیاہںی‬
‫کوجاہلتیکات�رکیوی�ںا�و�ررفک�‪،‬بدعا�ت�‪،‬عمتیصا�و�رجاہلتیکتلفغےکان ھدای�ر�و�ںےساکنلاتہےا�و�ر�اہنںیابد�یالسمیتینعیایام�ن�‪،‬‬
‫ستن�‪،‬اطاعت�‪،‬عملا�و�رک�ذر�اٰلیہےکر�اسوت�ںیکرط�ف نہرامئیرکتاہے۔‬
‫�‬

‫ْدَقَل َرَفَك َنْيِذَّلا اْۤوُلاَق َّنِا َهّٰللا َوُه ُحْيِسَمْلا ُنْبا َمَيْرَمؕ‪ْ ١‬لُق ْنَمَف ُكِلْمَّي َنِم ِهّٰللا أًـْيَش‬
‫قیًانی �و�ہ ول�گ اکفر وہگےئ وہنج�ں ےناہک الہل یہحیسم ابن رمیم ےہ�‪ٓ� ،‬ا�پ ا�ن ےسہہک دجیےئ ہک اگر الہل اعتلی‬

‫ْنِا َداَرَا ْنَا َكِلْهُّي َحْيِسَمْلا َنْبا َمَيْرَم َو ٗهَّمُا َو ْنَم يِف ِضْرَاْلا‬
‫ٰ سمحیابنرمیما�و�را�سیکو�الد�ہا�و�رر�وئےزمنیےکبسولگو�ںوکالہ�کرک�دیاناچہےیوتوک�نےہوجالہلرپھچکیھباتخای�ر‬

‫اًعْيِمَجؕ‪َ ١‬و ِهّٰلِل ُكْلُم ِتٰوٰمَّسلا َو ِضْرَاْلا َو اَم اَمُهَنْيَبؕ‪ُ ١‬قُلْخَي اَم ُءٓاَشَيؕ‪١‬‬
‫�رھکات وہ �؟ �ٓاسامنو�ں ا�و�ر زمنی د� نوو�ں ےک د�رمای�ناکلک کلم الہل اعتلٰی ہیاک ےہ�‪� ،‬و�ہ وج اچہات ےہ دیپ�ارکتا ےہ‬

‫َوُهّٰللاىٰلَعِّلُكٍءْيَشٌرْيِدَق‪�(۰۰۱۷‬الامئد�ۃ�‪)۱�۷‬‬
‫�الہلرہزیچرپاق�د�رےہ۔‬
‫زجعما�توک�دیھکرکلو�گ ا�س دھوکہ ںیم ڑپگےئہکحیسم ‪u‬ہی الہل‬
‫یعیس ہیلع اسلال�میکزجعمنہ دیپ�ائش �‪�،‬ا�ن ےک اخالقیامکلا�ت ا�و�رحموس�س �‬
‫ہےیاتنیدخ�ائو�ں�(�الہل�‪،‬سمحیا�و�ر�ا�نیکو�الد�ہرمیمہیلعاسلال�م) مںیےسایکےہ�‪،‬چاننہچٰیسیعلعہیاسلال�میکتیصخشوکاناسنتیا�و�ر�الوہتی‬
‫رقا�ر�د�ےرکیعاسئوی�ںےنوجلغیطیکیھتا�ساکتنہجیہیوہ�اکہا�نےکےئلٰیسیعلعہیاسلال�میکتقیقحایکہمعمنبرک�ر�ہیئگ�‪�،‬ا�نںیم‬
‫کامرکب �‬
‫سےنج ےک ذہن رپ�ا�س رمکبتیصخش ےک زج�و�اناسنی ےن ہبلغایک�ا�س ےنحیسم ‪ u‬کے الہلاکیباٹ وہنے ا�و�رتنی دخ�ائو�ں ںیم ےس ایک‬
‫ہونے �رپز�و�ر�دیا�‪�،‬ا�و�رجسےکذہنرپجز�و�الوہتیاک�اث �رزیا�د�ہاغلبوہ�ا�ا�سےنحیسم ‪u‬کو�الہلاعتلٰیکاسجامنیوہظ�رقر�ا�ر�د�ےرکعنیالہل‬
‫کررنےےکدعباسیعئوی�ں‬
‫بان�دیا�ا�و�ر�الہلوہنےیکتیثیحیہےسحیسم ‪u‬کیابع�د�تیک�‪،‬چاننہچالہلاعتلٰینےوہی�د� نواص�ر�ٰیکےصقندہعکا�ذ ک‬
‫انیقیانوہ�ںےنرفککاینجوہ�ںےنحیسم ‪u‬کورشبیتو�رسالتےک‬
‫کے قاو�ا�لہحیبقینعیدیقع�ہالوہتیحیسماک�ر�د�و�اباط�لرکتےوہئےرفمایاکہ ً�‬
‫رپفائزر�دیا�‪�،‬ا�ےدمحمﷺ�!�ٓا�پا�نےسہہکدیںاگرالہلاعتلٰیسمحیابنرمیما�و�ر�ا�نیکام�ںوکنجںیہمتنیت‬
‫ماق�مےساٹاھرکالوہتیےکاقم�م ک‬
‫ط�ی�‪۱�۴�۱‬؍�‪۱�۰‬‬ ‫‪ 1‬مستدرک حامک�‪ �۰�۶�۹‬ی‬
‫‪،۸‬تفس� ب‬
 ‫�������‬

‫مںیےسد�وجمسےتھوہ�ا�و� ترام�مزمنیںیمےنسبو�الیولخمقا�توکہال�کرک�د�ےوتکسیکاطقت قوو�تےہوج�الہلےکالخ�فبل‬

‫کاشئیرکسےکای�ا�سےساب�زپر�سرکسےکای�ا�سےکا�ر�ا�د�ےںیماحئلوہےکس�‪،‬سمحی ‪u‬تو�الہلےکےبامش� عراجئبقیلختںیمےسضحمایکومننہ‬
‫بلرصلوو�ںیکاگنہںیوچندھایںیئگ�‪،‬کای�انوہ�ںےنالہلیکہیدق�ر�تںیہندکییھہکا�سےنٓا�د�م‪u‬کوغبریبا�پ‬
‫ہےےسجدیھکرک�ا�نفیعضا گ‬
‫ریغبو�ر�تےکٓا�د�م ‪u‬کییلسپ‬
‫قحتسمںیہ�‪�،‬اسیرط�حوح�اکوبیھ ع‬
‫�ا�و�رغبریما�ںےکدیپ�اکای�‪�،‬ا�ساحل�ظےسوت�ٓا�د�م ‪�u‬الوہتیےکبسےسزیا�د�ہ‬
‫وہگےئ�‪،‬اگر�ا�نیکاگن�ہوسعیوہتی‬
‫�‬ ‫ریغبا�ںاب�پےکدیپ�اف مرایاتوکای�و�ہالہلیکدخ�ائیںیماشمل‬
‫سےدیپ�اکایگایتوکای�و�ہالہٰنبںیئگ�‪ ،‬شفروت�ںوکبیھ م‬
‫دی�ارنےو�الاہے�‪�،‬ا�و�ر�وہیالبشرکتریغ�ےا�ساکمالکا�و تم�ررص�فےہ�‪،‬سمحی ‪� u‬ا�و�ر�ا�ن‬
‫تو�دکیےتھہکاہللاعتلٰیتو�ا�سمیظعالاش�ناکئان�تاکپ ک‬
‫پرھ�نےکاپ�سدخ�ائی‬
‫کیو�الد�ہوت�د� سور�یولخمقا�تیکرط�حالہلیکوکحم�مومدق�و�رخمول�قںیہ�ا�و�ر�الہلےنیسکولخم�قوککوئیاتخای�ر�ا�تںیہنوسنےپ�‪ ،‬ا‬
‫کےاتخای�ر�ا�تاہک�ںےسٓاگےئا�و�رہیوت�د� سور�یولخمقا�تیکرط�حوخ�د�اتےنےبسبولاچا�رہںیہکاگر�الہلا�نےکالخ�فوکئیاک�ر�و�ائیرکناچاہےئ‬
‫تویہاپےنٓا�پوکہالکتےساچبکسےتا�و�رنہڑھچ�اکسےتںیہ�۔‬
‫�الہلوجچاہات�ا�و�رجسرط�حاچہاتہےدیپ�ارکتاےہ ��‪،‬ا�سیکدق�رتو�ںیکوکئیاتناہ�ءہنںی�‪�،‬ا�ساخلقیکدق�ر�ترہچزیپرحا�و�یےہ�۔‬
‫َ ُٓ‬ ‫َ ٓ‬
‫َو ِتَلاَق ُدْوُهَيْلا َو ىٰرٰصَّنلا ُنْحَن ا ْب ٰن ُٔوا ِهّٰللا َوا ِح َّبا ٔو ٗهؕ‪ْ ١‬لُق َمِلَف‬
‫یوہ�د و اصن�ر�ٰی ہکےت ںیہہک مہ الہل ےک ےٹیب ا�و�ر ا�س ےک د�وست ںیہ �‪ٓ� ،‬ا�پہہک دجیےئہک رھپںیہمت اہمت�ر�ے‬

‫ْمُكُبِّذَعُي ْمُكِبْوُنُذِبؕ‪ْ ١‬لَب ْمُتْنَا ٌرَشَب ْنَّمِّم َقَلَخؕ‪ُ ١‬رِفْغَي ْنَمِل ُءٓاَشَّي‬
‫گانہو�ںےکابعثالہلویک�ںزس�ادیاتےہ�‪،‬ہنںیہکلبمتیھبا�سیکولخم�قںیمےسایکاناس�نوہو�ہےسجاچہاتےہشخبدیاتےہ‬

‫َو ُبِّذَعُي ْنَم ُءٓاَشَّيؕ‪َ ١‬و ِهّٰلِل ُكْلُم ِتٰوٰمَّسلا َو ِضْرَاْلا َو اَم اَمُهَنْيَب‪١ٞ‬‬
‫�ا�و�ر ےسج اچہات ےہ ذع�ا�برکتا ےہ�‪� ،‬زمنی و ٓاسام�ن ا�و�ر ا�ن ےک د�رمای�نیک رہ زیچ الہل اعتلٰی کی تیکلم ےہ‬

‫َوِهْيَلِاُرْيِصَمْلا‪�(۰۰۱۸‬الامئد�ۃ�‪)۱�۸‬‬
‫�ا�و�راسییکرط�فولٹانےہ�۔‬
‫اس ْب نُ� َع ِد ٍّي‪،‬‬‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ُن ْع َم ُان ْب نُ� َٔا َض َاء َ بو َ ْ�ر ُّي ْب نُ� َ ْعرو‪َ ،‬و َش ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ َ َ َٔ تَ َ ُ َ‬
‫اس ‪ ,‬قال‪ :‬وا� رس‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ‬ ‫ن‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ت‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َف َ َّ ُ‬
‫اه ِإل الهلِ َو َحذ َر ْه ِنق َم َت ُه‪ ،‬فقالوا‪َ :‬ما خ� ِّوف َنا َ ي� َم َّمد! ْ� ُن‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َو َد َع ْ‬
‫ك ُه ْم َر ُسول الهلِ َصل ُ‬
‫ِ‬ ‫ك ُوه َو َ‬
‫َّ َ َ َ َٔ نْ زَ َ َّ ُ َ َّ َ َ َّ ْ َ َ َ ْ َ ُ ُ َ َّ َ َ َ ْ ُ َٔ ْ َ ُ َّ‬ ‫ََ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ َ‬
‫للاِ‬ ‫ت اليود والنصارى نن ابناء‬ ‫َوالهلِ ا ْبن ُاء الهلِ َوا ِح َّب ُٔاو ُه‪،‬كقْو ِل النصارى‪،‬فا�ل الل جل وعز ِف ي ِ�م‪{ :‬وقال ِ‬
 ‫�������‬

‫َ ٔ َ َّ ٔ ُ ُ َ ٓ ْ ٓ‬
‫اوه} ‪ِ 1‬إ�ل ا ِخ ِر اليَ ِة‬ ‫وا ِحب‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪w‬سےرم�و�یےہ عنام�ننباضا�ء�‪،‬برح�ینبرمع�و�‪،‬شا�سنبدع�یوجیوہ�دیو�ںےکڑب�ےاملع�ءتےھرسو�لالہلﷺ‬
‫کےاپ�سٓائےٓا�پﷺےناہنںیوعظوصنتحییک� �‪ٓ،‬اخر�تےکذع�ا�بےسڈ�ر�ایا�‪ ،‬جسرپ�و�ہےنہکےگلٓا�پںیمہٓاخر�تےکذع�ا�بےس‬
‫اصن�ر�یےتہکںیہہکمہالہلےک‬
‫�ڈ�ر�ا�رہےںیہہموت�الہلےکےٹیبا�و�ر�ا�سےکایپ�ر�ےںیہ�‪،‬ناص�ر�ٰیبیھیہیےتہکےھت�‪،‬جسرپیہٓایت’’ یوہ�دا�و�ر ٰ‬
‫یبےٹا�و�را�سےکےتیہچںیہ�ا�نےسوپچوھپرھو�ہاہمت�ر�ےانگہو�ںرپںیہمتزس�اویک�ںدیاتےہ ��؟د�رقحتقیمتیھبویےسیہاناس�نوہےسیجا�و�راناس�ن‬
‫خد�اےندیپ�اےیکںیہ�و�ہےسجاچہاتےہاعم�فرکتاےہا�و�رےسجاچہاتےہزس�ادیاتےہ�زمنیا�و�رٓاسام�نا�و�را�نیکاس�ر�یومجو�د�ا�تا�سیککلمںیہ‬
‫�ا�و�راسییکرط�فبسوکاجناےہ�۔‘‘ نا�ز�لوہئی�۔‬
‫‪2‬‬

‫َ ًَ‬ ‫َٔ‬ ‫ٔ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ ُ ُ ُ َّ َ ُ ُ َ‬ ‫َ نَّ ُ ْ َ ُ َّ َ َٔ‬

‫الن َار ف َيكونون ِف ي َ�ا ا ْر َب ِع ي نَ� ل ْي ةل َح تَّ�‬ ‫الهل ا ْو َح إىل إرسائيل ان ولدك ِبكرك ِمن الول ِد فيد ِخلهم‬ ‫ف ِإ�م قالوا‪ِ :‬إن‬
‫ْ َ َ ْ َ َ َٔ ْ ُ ُ ْ َ َ َ َ ْ ُ ُ ْ َْ‬ ‫ُ‬
‫سا ِئيل‪ .‬فاخ َرجوه‪ ،‬فذ ِلك قولم‪{ :‬لن‬ ‫ُت َط ِّه َر ُ ْه َو تَ ْٔ� ُ َك َخ َط َ يا� ُ ْه‪ ،‬ث َّ� ُي َن ِاد ُم َن ٍاد َٔا ْن َٔا ْخ ِر ُجوا ُ َّك َ خْم ُت ٍون ِمن ول ِد ِإ َ‬
‫ُ َ‬ ‫َ َ َّ َ َّ ُ ٔ َ َ‬
‫‪3‬‬
‫ات} [‬ ‫ار ِإ�ال ا ّي ًما َم ْعدود ٍ‬ ‫تسنا الن‬
‫�ا�سےکالع�و�ہوہی�دیو�ںاکیہیھبدعو�ٰیتاھکہالہلاعتلٰینےوقعی�ب‪ u‬کیرط�فوحیان�ز�لرفمائیہکریت�اہپولٹناھیباٹمری�ی �اولا�دمںیےسےہ�‪�،‬ا�س‬
‫رھایکرفشہتانم�د�ی‬
‫یگ�‪� ،‬‬
‫یگ‪�،‬ا�سدم�تںیمٓا�گاہنںیاپ�کرک�د�ےیگا�و�ر�ا�نیکاطخئو�ں کوکاھجائے پ‬
‫کیا�ولا�دچالسید�نکتمنہجںیمرہے �‬
‫کر�ےاگکہاسر�ائلییکا�ولا�دمںیےسوجبیھہنتخدش�ہوہ�ںو�ہلکن ئٓاںی�ا�و�ر�و�ہمنہجےسنلکٓائںیےگعییناہنںییتنگےکدنچ�د�نمنہجںیم‬
‫شِد� �وز�خوتںیمہسمکتہنرک�ےیگا�و�ر‬
‫رھو�ہا�سےساپ�ک کوہرنلکٓائںیےگ�‪�،‬ا�سرپیہٓایتان�ز�لوہئی’’�و�ہےتہکںیہ� تٓا �‬
‫�رہانپڑ�ےاگ�ا�و� پر �‬
‫‪4‬‬
‫�اگرد� �وز�خیکزس�امہوکےلمیگیھبوتسبدنچر� �وز�۔‘‘‬
‫�ا�سےکالع�و�ہوہی�د� نواص�ر�یےنالہلرپہتتماگلئی‬
‫ْ‬
‫صى ال َم ِس ْي ُح ْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ ْ َ ُ ْ ُ ُ َ ْ ُۨ‬
‫ي ُْ‬
‫‪5‬‬ ‫اب هللاِ۔۔۔ ‪۳۰‬۝ ‪۰‬۝‬ ‫الن ٰ َ‬ ‫ت‬ ‫اب هللاِ َوقال ِ‬ ‫ت اليود عز‬ ‫وقال ِ‬
‫ترجہم�‪:‬یوہ�د�یےتہکںیہہکزعیر‪� u‬الہلاکاٹیبےہ ��‪،‬ا�و�راسیعئیےتہکںیہہکحیسمالہلاکاٹیبےہ�۔‬
‫رقا�ر�د�ےایل�‪�،‬الہلاعتلٰینےا�نےکےباینب�د�دعو�ٰی‬
‫ابان�ءالہل(�الہلےکےٹیب�)�ا�و�ر�ا�ساکحموب�ب �‬
‫�ا�و�ر�انوہ�ںےن�اپےنافتخر�ا�و�ربےاج�اتعام�دمںیخو�دوک �‬
‫رفک�وذ�ب�‪،‬ہبات�ن و�افرت�ایک اپ�د�ا�ش ںیم کزس�اوی�ں‬
‫رھالہلاعتلٰی متںیہ اہمت�ر�ے ک‬
‫کو�و�اضحرک�دیاکہاگرتم و�اقیع الہل ےکوبحم�ب ا�و�رہچےتی وہتوپ �‬

‫‪ 1‬المائدة‪18 :‬‬
‫کث��‪۶�۹‬؍�‪۳‬‬
‫ا� ی‬ ‫ط�ی�‪۱�۵�۱‬؍�‪ �۰‬ی‬
‫‪،۱‬تفس� ب ن‬ ‫تفس� ب‬
‫‪ 2‬ی‬
‫ٓ ِ َْ َ‬
‫‪ 3‬ا ِل عران‪24 :‬‬
‫کث��‪۷�۰‬؍�‪۳‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 4‬ی‬
‫‪ 5‬التوبۃ�‪۳�۰‬‬
 ‫�������‬

‫�دیات�رہاہے�؟عیینالہلیکاب�رگا�ہںیمہلصیفدعوئو�ںیکاینب�دپرہنںی توہا�ا�و�رنہایقمتو�الےد�نوہگالبہکو�ہوت�ایام�ن تووق�یا�و�رعلمدکیاتھہے�‪�،‬و�ہ‬

‫�دنایمںییھباسییکر�وشینںیمہلصیفرفماتاہےا�و� قرایمتو�الےد�نیھباسیاصو�لرپیفہلصوہگا�‪�،‬ا�ےاہلاتک�ب! تمیھبد�وسر�ےاناسنو�ںکی‬
‫پرھاہ�ر�یاببتہلصیفدیرگ�اناسنیولخم�قےسالگفلتخمویک�ںرکہوگا�؟یہا�سیک‬
‫طر�حاناس�نوہ�‪،‬متںیہد�وسر�و�ںرپکوئیوفقتیوضفتلیںیہن�‪ ،‬مت‬
‫شمتیوکحتمےہہکو�ہےسجاچہےئاعم�فرفما�د�ےا�و�رجےساچہےئزس�اد�ے�‪،‬یجےسدعتم� مداقما�ترپف مرایا‬
‫َّ ٰ ٰ َ َ ْ َ ْ ِ ‪۰‬۝ َ ْ ُ َ ْ َّ َ ۗ ُ َ ُ َ ّ ُ َ ْ َّ َ ۗ ُ‪۰‬۝ َ ُ َ ُ َ‬
‫‪1‬‬
‫هللا غف ْو ٌر ّر ِح ْي ٌ ۧ‬
‫م ‪۱۲۹‬۝‬ ‫ض يغ ِفر لِمن يشاء ويع ِذب م يشا ۭء و‬ ‫َو ِل ِ َما ِف السمو ِت وما ِف الر ۭ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رزمنیا�و�رٓاسامنو�ںںیموجھچکےہا�ساکاملکالہلےہ�‪،‬جسوکاچہےشخبد�ےا�و�رسجوکاچہےذع�ا�بد�ے ��‪،‬و�ہاعم�فرکنےو�الا‬
‫�ا�و�ررحمیےہ�۔‬
‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫ۗ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ْ ُ َّ ٰ ٰ َ َ ْ ِ ‪۰‬۝ َ ْ ُ َ ْ ّ َ ُ َ ُ َ ُ َ ْ ّ َ ُ‪۰‬۝ َ َ ُ َ ُ َ‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬
‫‪2‬‬
‫هللا غف ْو ًرا ّر ِح ْ ًي ‪۱۴‬۝‬ ‫و ِل ِملك السمو ِت والر ۭ‬
‫ض يغ ِفر لِمن يشاء ويع ِذب م يشا ۭء وكن‬
‫ترجہم �‪ٓ:‬اسامنو�ںا�و�رزمنییکاب�دشاہیاکاملکالہلیہےہ�‪،‬جےساچہےاعم�فرک�ےا�و�رےسجاچہےزس�اد�ےا�و�رو�ہوفغ�رورحمیےہ�۔‬
‫�ا�و�ر�الہلاعتلٰیکیوحد�انتییکایکدللیہییھبےہہکزمنیو�ٓاسام�نا�و�ر�ا�نےکد�رمای�نوجکھچےہبسا�سیکتیکلمےہ�ا�و�ر�و�ہا�سںیمسج‬
‫طر�حاچہاتترص�فرکتاےہا�و�رٓاخرایکر� �وز�و�ہبسنجو�انسوک�ا�نیکربق�و�ںےس نزد�ہرککےاعام�لیکزج�اکےےئلاپےند�ربا�رمںیاحضرکر�ے‬
‫گا�ا�و�ر�اہلایام�نوکغمرف�توخبششا�و�ر�اہلرفک�وفقسوکذع�ا�بد�ےاگ�۔‬

‫َلْهَاٰۤي ِبٰتِكْلا ْدَق ْمُكَءٓاَج اَنُلْوُسَر ُنِّيَبُي ْمُكَل ىٰلَع ٍةَرْتَف َنِّم ِلُسُّرلا‬
‫�ا�ے اہلاتک�ب !بایلنیق امہ�ر�ا رسو�ل اہمت�ر�ے اپ�س رسولو�ںیکٓامد ےک ایک وقےف ےک دعبٓاہپاچن ےہ�‪،‬جواہمت�ر�ے ےیل‬

‫ْنَا اْوُلْوُقَت اَم اَنَءٓاَج ْۢنِم ٍرْيِشَب َّو اَل ٍرْيِذَن‪ْ ١ٞ‬دَقَف ْمُكَءٓاَج ٌرْيِشَب َّو ٌرْيِذَنؕ‪١‬‬
‫صا�ف اص�ف ایب�نرک رہا ےہاتکہاہمت�ر�ی ہی اب�ت ہن ر�ہ اجئےہک امہ�ر�ے اپ�سوتوکئیالھبئی�‪ ،‬بر�ائی انسنے و�الآایا یہںیہن‬

‫َوُهّٰللاىٰلَعِّلُكٍءْيَشٌرْيِدَقؒ‪�(۰۰۱۹‬الامئد�ۃ�‪)۱�۹‬‬
‫�‪،‬پسا�بوتًانیقیخوخشرب�یانسنےو�الاا�و�رٓاگا�ہرکنےو�الآاہپاچنا�و�رالہلاعتلٰیہرزیچرپاق�د�رےہ�۔‬
‫�الہلاعتلٰینےاہلاتک�برپ�اپان�احاس�نالتجیاکہا�ےاہلاتک�ب�!ہام�ر�ایہرسو�لایےسوقتاہمت�ر�ےاپ�سٓایاہےا�و�ر�دینیکو�اضحمیلعتںیہمتد�ے‬
‫�رہاہےہکبجیبناسر�ائلیےکٓاخر�ییبنٰیسیعلعہیاسلال�موک�ٓاسام�نرپ�اٹاھئےایکابملعرصہتیبایگتاھ�ا�و�ر�ا�سد�و�ر�ا�نرسولو�ںیکٓامدکالسہلسدنباھت�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ تْ َ ٌ َ ْ نَ َ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل يْ ِ� َما َو َس َل‪ِ ،‬س ُّت ِمائ ِة َس َن ٍة‬ ‫عن سلان‪ ،‬قال‪:‬ف�ة ب ي� ِعيس‪ ،‬ومم ٍد صل‬

‫ٓ‬
‫‪ 1‬ال معران�‪۱�۲�۹‬‬
‫‪ 2‬الفتح�‪۱�۴‬‬
 ‫�������‬

‫لسام�ن‪t‬فا�رسینجیکتینکاب عودب�الہلیھتےسرم�و�یےہ یعٰیسلعہیاسلال�ما�و�رحمدمﷺےکد�رمای�نںیمرتف�تاک�زمانہ�(عیینسجںیموکئی‬

‫‪1‬‬
‫غیپربم�دنایمںیبموع�ثںیہنوہ�ا�)چھوسسا�لاس�لاکعرصہزگ�ر�اےہ�۔‬
‫�ا�سےکالع�و�ہا�و�ربیھتہبےسوق�لںیہ�۔‬
‫َّ ُ‬ ‫َ ً َ َ‬ ‫َٔ ْ َ �خَ ْ ُ َ َٔ‬ ‫َو َع ْن َق َت َاد َة‪� :‬خَ ْ ُ َ َ ُّ َ َ َ ً َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ‬
‫الض َّحاك‪:‬‬ ‫سئ ٍة َوا ْر َب ُعون َس َنة‪َ .‬وقال‪:‬‬
‫ض اص ِاب ِه‪ِ :‬‬‫سئ ٍة و ِستون سنة‪ ،‬وقال معمر‪ ،‬عن بع ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ْ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ ُ َ َ َ َ ٌ‬ ‫ْ َ ْ َْ‬ ‫َٔ ْ َ ُ َ َ ْ ٌ َ َ َ ُ َ َ َ ً َٔ َّ ُ َ َ‬
‫ار بع ِمائ ٍة و ِبضع وثلثون سنة‪،‬انه قال‪ :‬ومن رف ِع ال ِس ِيح ِإل ِ جهر ِة الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل ِتسع ِمائ ٍة وثلث‬
‫ِ‬
‫َ َ َ ُ َ َ َ ً َ ْ َ شْ ُ ُ ُ َ ْ َٔ َّ ُ َ ُ َ َٔ َّ ُ تُّ َ َ َ َ نْ ُ ْ َ ْ َ ُ ُ تُّ َ َ شْ ُ َ َ َ ً‬
‫وثلثون سنة‪،‬وال�ور هو الول‪ ،‬وهو انه ِس ِ�ئ ِة سن ٍة و ِم�م من يقول‪ِ :‬س ِ�ئ ٍة و ِع�ون سنة‬
‫قات�د�ہےتہکںیہپانچوسساٹھرب�س�۔رمعم‪a‬ہکےتںیہپانچوسچالسیرب�س�۔ ضاح�ک‪ a‬ہکےتںیہچا�رسوتسیےسھچکزیا�د�ہ�۔عشیب‪a‬‬
‫ہکےتںیہیعیسہیلعاسلال�مےکٓاسام�نیکرط�فاٹاھئےاجنےا�و�رہام�ر�ےیبنرکیمﷺےکرجہ�تےکد�رمای�نونسونیتسیترب�ساکفاصہلاھتیلنک‬
‫‪2‬‬
‫شموہ�رہپالہیوق�لےہعیینھچوسسا�لاکا�و�ربضعےتہکںیہھچوسبسیاس�لاکفاصہلاھت�۔‬
‫َٔ ْ‬
‫اس ِب� ْب ِ ن� َم ْر يَ َ�‪َ ،‬واالن ِب َي ُاء‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ُ َٔ نَ َٔ ْ َ َّ‬ ‫َٔ َّ َٔ َ ُ َ ْ َ َ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ ْ ُ َ ُ َ‬
‫� الل عنه‪ ،‬قال‪ِ :‬سعت رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل‪ ،‬يقول‪:‬ا� اول الن ِ‬ ‫ان ا ب� هر ي�ة ر ِ ي‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َ َّ‬
‫ا ْوال ُد َعل ٍت‪ ،‬ل ْي َس َب ْي ِ ن ي� َو َب ْي َن ُه ن ِب يٌّ�‬
‫�ابوہریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہمںیےنرسو�لالہلﷺےسانس�ٓا�پﷺرفما�رہےےھتہکںیمابنرمیمےسہبتبسنا�و�ر گلوو�ںےکزیا�د�ہ‬
‫‪3‬‬
‫قریبوہ�ںابنایئ العتیاھبئوی�ںیکرط�حںیہا�و�رمری�ےا�و�ریعیس‪ u‬کےد�رمای�نوکئییبنںیہنےہ�۔‬
‫�ا�سرتف�تےکدعببجہکرسولو�ںیکمیلعتٹمیکچےہ�‪ �،‬ندایسرکیش غطواینیںیم حوتدی�اٰلیہا�و�ر�رسولو�ںیکامیلعت�توکھبالکر�الہلیکولخمقا�تیک‬
‫ےہ‪�،‬ا�ساتحای�جیکانبپرہمےناپینرحتمےساختمالابنایئ دمحم�رسو�لالہلﷺ‬
‫پرسشترک�رہیےہ�‪،‬عد�لو�اناص�فہکلباناسنتییھبانفہوچیک �‬
‫کواس�ر�یدنایکیرشد�وہد�ایتےکےئلوعبم�ثایکےہ�‪�،‬ا�و�ر�و�ہںیہمتان�ز�لرک�د�ہاتک�برق�ٓا�ندیجمکےاطمبقو�اضحمیلعتد�ےرہےںیہتاکہ‬
‫�ر� �و قزایمتمت اپینرمگ�اہوی�ں ا�و�ر دب�اعاملوی�ںاکیہذع�رنہرکسوککہ امہ�ر�ے اپ�سوکئی اشب�ر�ت دیےن ا�و�ر ڈ�ر�انے و�الاہنںیٓایاتاھ� مت‪،‬اہ�ر�ے ا�س‬
‫عذ�رلگنوک�د�و ک�ررنےےکےئلالہلاعتلٰینےاہمت�ر�یرط�فاشب�ر�تدیےنو�الا�ا�و�ر�ٓاخر�تےکذع�ا�بےسڈ�ر�انےو�الاھبجیدیاےہ ل�‪،‬ذہ�ااپانبے‬
‫خرچوھ�ڑر�ا�سرپ�ایام�نالئو�ا�و�ربےوچ�ںوچر�ا�ا�سیکاطاعترک�و�‪�،‬اگر�ا�ستحیصنےسر�وگر�د�انیرک�وےگوتر� �و قزایمتذللیو�رسو�اہو‬
‫جاتاف ک‬
‫وکو�ا�بدیےنا�و�رانف مرانو�ںوکعذ�ا�بدیےنرپ‬
‫جائوگےا�و�ر�ا�سوقتوس�ائےاتھچپ�و�ےےکھچکاحصلہنوہگا�‪،‬قیانی�الہلاپےنرفمانرب�د�ا�ر�و�ں ث‬
‫قا�د�رہے�۔‬
‫َ ُ ْ َ َ َْ َ َ‬
‫الهل َع ْن ُه�‪۳�۹�۴�۸‬‬
‫� ُ‬ ‫س َر ِ ض ي َ‬ ‫الف ِار ِ يّ‬
‫ِ‬ ‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب مناقب االنصار ب�ب ِإسال ِم سلان‬
‫کث��‪۷�۰‬؍�‪۳‬‬ ‫ا� ی‬ ‫تفس� ب ن‬
‫‪ 2‬ی‬
‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ـاب َمـ ْـر ي َ� ِإ ِذ انت َبــذت ِمـ ْـن اه ِل َهــا �‪ ،۳�۴�۴�۲‬حصیــح مســم‬
‫الكتـ ِ‬‫‪ 3‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب احادیــث االنبیــاء َ ب� ُب قـ ْـو ِل الــهِ َواذ كـ ْـر ِ ي� ِ‬
‫َ َ َ ْ َّ َ‬ ‫َ‬
‫الســا ُم �‪۶�۱�۳�۰‬‬ ‫کتــاب الفضائــل َ ب� ُب ف َضا ِئـ ِـل ِعيــى عليـ ِـه‬
 ‫�������‬

‫َو ْذِا َلاَق ىٰسْوُم ٖهِمْوَقِل ِمْوَقٰي اْوُرُكْذا َةَمْعِن ِهّٰللا ْمُكْيَلَع ْذِا َلَعَج‬
‫کرر�وہکا�سےن‬
‫�ا�و�رای�درک�وومسٰی(لعہیاسلال�م) نےاپینوق�مےساہکا�ےریم�یوق�مےکولگو! �الہلاعتلٰیکےا�ساحاس�ناکذ ک‬

‫ْمُكْيِف َءٓاَيِبْۢنَا َو ْمُكَلَعَج اًكْوُلُّمۗۖ‪َّ ١‬و ْمُكىٰتٰا اَّم ْمَل ُ ْٔي ِت اًدَحَا َنِّم َنْيِمَلٰعْلا‪ِ۰۰۲۰‬مْوَقٰي‬
‫تم ںیم ےس ربمغیپ انبئے ا�و�رںیہمت اب�دشا�ہ انب�دیا�‪� ،‬ا�و�رںیہمت و�ہ دیا وجامت�م اعلم ںیمیسکوکںیہن دیا�‪� ،‬ا�ے ریم�ی وق�م و�الو !‬

‫اوُلُخْدا َضْرَاْلا َةَسَّدَقُمْلا ْيِتَّلا َبَتَك ُهّٰللا ْمُكَل َو اَل اْوُّدَتْرَت ىٰۤلَع ْمُكِراَبْدَا اْوُبِلَقْنَتَف‬
‫وہا�ٔو جو الہل ےناہمت�ر�ے ان�مھکل د�ی ےہ ا�و�ر اپین تشپ ےک لب ر�وگر�د�انی ہنرک�وہکرھپ‬
‫�ا�س دقم�س زمنی ںیم د�اخل ج‬

‫َنْيِرِسٰخ‪۰۰۲۱‬اْوُلاَق ىٰۤسْوُمٰي َّنِا اَهْيِف اًمْوَق َنْيِراَّبَجۗۖ‪َ ١‬و اَّنِا ْنَل اَهَلُخْدَّن ىّٰتَح اْوُجُرْخَي‬
‫قناص�نںیماجڑپ�و�‪�،‬انوہ�ںےنوج�ا�بدیاہکا�ےومسٰی! �وہا�ںوتز�و�رٓا�و�ررسکشول�گںیہا�و�ربجکتو�ہوہا�ںےسلکنہن‬

‫َنْوُلِخٰد‪�(۰۰۲۲‬الامئد�ۃ�‪۲�۰‬تا�‪)۲�۲‬‬ ‫اَّنِاَف‬ ‫اَهْنِم‬ ‫اْوُجُرْخَّي‬ ‫ْنِاَف‬ ‫اَهْنِمۚ‪١‬‬

‫جائںی مہ وت رہگز وہا�ں ہن اجئںی ےگ اہ�ںاگر و�ہ وہا�ں ےس لکن اجئںی رھپوت مہ (بوخشی) چےل اجئںی ےگ�۔‬
‫ی کا�در�وجبومسٰینےاپینوق�مےساہکتاھ�ا�ےریم�یوق�م! �اﷲتاعلٰیکےاحاکما�تیکانف مرانیہنرک�وہکلبا�سےنوجمعنںیتںیہمتاطعکںیا�ن‬
‫پر�ا�ساکشرککرتےرہوتجانبیھمتا�سر�باکشرک�ا�د�ارک�وگےو�ہاتانہیںیہمتا�و� �رزیا�د�ہون�ا�ز�ےاگ�ا�و�ربرکتڈ�الےاگیجےسرفمایا‬
‫َ ْ َ َ َّ َ َ ّ ُ ُ ْ َ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َ‬
‫ل ِز ْي َدنَّ ُ ْ‬
‫‪1‬‬
‫ك۔۔۔‬ ‫واِذ تذن ربك ل ِٕى شكرتم‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�رای�درکوھاہمت�ر�ےر�بےنربخ�د�ا�ررکدیااھتہکاگرشرکزگ�ا�رونبےگوتںیممتوکا�و�رزیا�د�ہون�ا�ز�و�ںاگ�۔‬
‫�اﷲتاعلٰینےںیہمت ندای�و�الو�ںرپتلیضفد�یا�و�روشیپ�ابانیاا�و�رز�ر�ااپےنامضییکرط�فدکیوھکہا�ستمعنےکالع�و�ہاﷲتاعلٰینےںیہمتا�و�رینتک‬
‫بےامش عن�روتم�ںےسون�ا�ز�اتاھ�ا�سےنابر�اہمی‪u‬کےدعبمتںیماگلتا�رنیبدیپ�اکےیوجمتںیہ حوتدی�ا�و�ر�اتاب�عیکدعو�تدیےترہےا�و�رمتںیہاب�دشاہی‬
‫عاطکی(یبرتشغیپربم�ا�و�راب�دشا�ہیھبینباسر�ائلیےسیہوہئے�‪،‬بضعویبن�ںوکبیھےسیجامیلس�ن‪ u‬کواب�دشا�ہانبیا)‬
‫َ َ َ َ ُ ْ ُ ُ ً َ َ ْ خَ ُ َ ْ َ َٔ ُ ْ‬ ‫ف َ‬
‫ال ْراة َوال َب ْي ُت‬‫اس‪ ِ ،‬ي� ق ْوِ ِل‪{ :‬وجعلك ملوك} قال‪ :‬ال ِادم و‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫�اما�مدبع�ال �رز�ا�قےنا�سےلمج’’ تموکرفما�ںر�و�اانبیا�۔‘‘کیریسفتمںیدبع�الہلنبابع�س‪ w‬کایہوق�لر�و�ایتایکہےہکمتےندخمتےکےیل‬
‫‪2‬‬
‫خا�د ��م ع‪،‬و�ر�تا�و�رگرھکو�اتسامع�لایک�۔‬

‫اہ� �‪۷‬‬
‫‪ 1‬با� ی‬
‫ط�ی�‪۱�۶�۲‬؍�‪۱�۰‬‬ ‫تفس�عبدالرزاق�‪۱�۵‬؍� ی‬
‫‪،۲‬تفس� ب‬ ‫‪ 2‬ی‬
 ‫�������‬
‫ال ْر َٔا ُة َو ْ خَ‬ ‫َ َََ ُْ ُُ ً‬
‫وك} ‪َ 1‬ق َال‪َ ْ :‬‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ال ِاد ُم‬ ‫اس{وجعلك مل‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫�اما�ماحکم‪a‬نےیھبدبع�الہلنبابع�س‪ w‬کاقو�لر�و�ایتایکہے’’تموکرفما�ںر�و�اانبیا�۔‘‘ �ا�سےسرم�ا�دعو�ر�تا�و�رخا�د�موکخدمتےک‬
‫لےیاتسامع�لرکناہے�۔‬
‫‪2‬‬

‫َو َق َال َق َت َاد ُة‪َ :‬ك ُنوا َٔاَّو َل َم ْن َم َل َك ْ خَ‬

‫ال َد َم‬
‫‪3‬‬
‫قات�د�ہ‪ a‬ف مراتےںیہینباسر�ائلیےنبسےسےلہپاخ�دمو�ںوک�اپیندخمتےکےیلاتسامع�لایکتاھ�۔‬
‫ك ٓا ِم ًنا ِ ف ي� ِ ْ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ :‬م ْن َٔا ْص َب َح ِم ْن ُ ْ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫ْ ن ْ َ لخَ ْ ّ َ ْ َٔ َ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َُْ‬
‫س ِب ِه‬ ‫م‪ ،‬عن ا ِب ِيه‪ ،‬قال‪ :‬قال رس‬‫عبي ِد الهلِ ب ِ� ِمص ٍن ا ط ِ ِي‬
‫ْ َ ُ ُ ُ َ ْ َ َ َٔ نَّ َ زَ ْ َ ُ ُّ ْ‬ ‫فً ف‬
‫الدن َيا‬ ‫ُم َعا� ِ ي� َج َس ِد ِه ِعنده قوت يو ِم ِه فك�ا ِح ي�ت ل‬
‫عدب�الہلنبنصحم‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاتمںیمےسوجشصخا�ساح�لںیمحبصرک�ےہکاہلوما�لےکاتعاب�رسےنئمطم‬
‫‪4‬‬
‫ہو� سج‪،‬امنیوط�رپر�و�ہتحصدنموہا�و�را�سد�نیکوخ�ر�ا�کا�سےکاپ�سومجو�دہوتوگویا� ندای�اپینامت�مرتعنوتم�ںےکاستھلمیئگ�۔‬
‫سول�ٰیدیاجو�دنایمںیا�و�رکیسوکہنںیدیا�‪،‬صرح�اکییتپتالچلچتی ھدو�پںیماہج�ں‬
‫عفرو�نےسیجاظلموجابربا�دشا�ہیکالغمیےسںیہمتاجن�تیشخبا�و�رتموکمنو �‬
‫کوئیاجئےانپ�ہںیہنیھتمترپبا� لدو�ںاکسایہےیکرکاھ�‪،‬متاہ�ر�ےاب�ر�ہولیبق�ںےکےئلاپنیےکاب�ر�ہےمشچاج�ر�یےیکاتکہریغبکیسر�و�کوٹ�ک‬
‫کےمتاپنیاحصلرکوکس�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ٰ َ َ ُ َ َ ّ ُ َّ َ َ َ ٰ ُ ْ ّ َ َّ ّ ٰ َ ّ ٰ ُ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َََْٰ ََْ َ ٓ ْ َ ۗ َْ‬
‫‪5‬‬
‫ن ْم ع ال ٰعل ِم ْ َ ۚ‬
‫ي ‪۱۶‬۝‬ ‫ت وفضل‬‫ِسا ِءيل الكِتب والك والنبوة ورزقنم ِم الط ِيب ِ‬ ‫نا‬ ‫ولقد اتينا ب ِ ْ‬
‫ترجہم�‪ِ�:‬ا�سےسےلہپینباسر�ائلیوکمہےناتک�با�و�رمکحا�و�روبن�تاطعیکیھت�‪�،‬ا�نوکمہےندمع�ہاسما�ِن�زیتسےسون�ا�ز�ا�‪�،‬دنایرھبےکولگو�ںرپ‬
‫�اہنںیتلیضفاطعیک�۔‬
‫عٰیلوق�ب‪ u‬کاسمنکنیطسلفاھتیلنکویسف‪u‬کےاما�ر�ترصممںیینباسر�ائلیعماپےناہل عوای�لتیباملدق�س‬
‫بون�اسر�ائلیےکوم�ر�ثا عی‬
‫سےاجکررصممںیٓابا�دہوگےئےھت�‪،‬چاننہچویسف‪ u‬کےزمانہںیما�و�ر�ا�نےکدعب�ا�نوکمرصمںیبڑ�ا�اقدت�ا�رصنبیوہ�ارگم�ایکرحتیکےک‬
‫تنےجیںیمہییطبقوق�مےکغال�منبےئگ�‪،‬جبومسٰی‪�u‬اہنںیرفعو�نرصمسےپھچرکر�اتو�ںر�ا�تاکن�لرکلےےئگ�‪،‬بیناسر�ائلیےکرصممںی‬
‫رقتًاب�د�وسا�لدعبجب‬
‫�ٓابا�دہونےرپنیطسلفرپ�ایکاہب�د�روق�مامعلہقےنہضبقرکلایتاھ�ا�و�ر�ا�بیھبانیہیکرمکح�انییھت�‪،‬چاننہچرصمسےےنلکنےک ی‬
‫موسٰی ‪�u‬اپینوق�موکلےرک�دشت اف�ر�ا�نںیمہمیخز�نےھتبتانوہ�ںےناپینوق�موکفحت ونرص�تیکاشب�ر�تدیےتوہئے ےساہکا�ے‬
‫اہج�در�و�‪�،‬اﷲتاعلٰینےہیرس�زمنیاہمت�ر�ےان�مھکلد�یےہ(بیناسر�ائلی‬
‫وہائو�ا�و�ر�ا�نےس ک‬
‫بر�ا�د�ر�ا�نوق�م�!�ا�سدقم�سرس�زمنیںیمد�اخل ج‬
‫‪ 1‬المائدة‪20 :‬‬
‫‪ 2‬مستدرک حامک �‪۳�۲�۱�۴‬‬
‫ط�ی�‪۱�۶�۳‬؍�‪۱�۰‬‬ ‫تفس� عبد الرزاق�‪۱�۳‬؍� ی‬
‫‪،۲‬تفس� ب‬ ‫‪ 3‬ي‬
‫ْ‬ ‫ُّ‬ ‫َٔ‬
‫‪ 4‬جامع ت�مذی ا ْب َو ُ‬
‫ا� حبان�‪۶�۷�۱‬عن با� الدردائ‬
‫اب الزه ِد ب�ب�‪،۲�۳�۴�۶‬حصیح ب ن‬
‫‪ 5‬الج اثیۃ�‪۱�۶‬‬
 ‫�������‬

‫رایاتاھ) �ا�سےئلحتفونرص�تاہمت�ر�ییہوہگی�‪�،‬ا�سافنیزندگی‬
‫جبرصمسےلکنٓائےوت�اسیرس�زمنیوک�اﷲتاعلٰینےا�نےکےئلانمز� فد م‬
‫ومڑ�وگے‬
‫ومڑ�وجسںیماہمت�ر�یزع�توقا�رنپاہ�ںےہ ��‪،‬اگر�ر�بیکتمعنیکانشرک�یرکتےوہئےاہج�دسےمہن �‬
‫کیتبحمںیماہج�دسےہنمہن �‬
‫توقناص�ناٹاھنےو�الو�ںںیمےسوہگے�‪،‬مرگبیناسر�ائلیوجایکرعصہالغمیںیمزگ�ا�رنےیکوجہےستسپتمہوہچےکےھت ��‪،‬اپےنرسو�ل‬
‫کیزبا�نےسحتفونرص�تیکاشب�ر�تےننسےکاب�وجو� قدو�مامعلہقیکاہب�د�ر�ییکرہش�تےس عرمو�بوہےئگ ��‪،‬انوہ�ںےنہنیہاﷲتاب�ر�کواعتلٰی‬
‫کےوعد�ہرصن�ترپنیقیایک�ا�و�رنہیہا�سےکرسو�لےکمکحیکوکئیرپ�و�ا�ہہنیکہکلبوم�تےکوخ�فےسےلہپرمحےلںیمیہتمہ کاہ�ررجاہ�د‬
‫اناک�رر�دیا�ا�و�روج�ا�بدیا�ا�ےومسٰی!�وہا�ںوتبڑ�ےوق�ی�‪،‬طاقوت�ا�ر�ا�و�رنجوجگ‬
‫سےدسترب�د�ا�رہوگےئا�و�رسلفنیطںیمد�اخلوہنےےساص�ف ک‬
‫ل �وگرہےتںیہہموت�ا�نےساقمبہلںیہنرککسےتبجکتو�ہا�سرہشمںیومجو� ہدںیمہا�سںیمد� خالںیہنوہ�ںےگاہ�ںاگر�و�ہا�سرہشےس‬
‫زغو�ہدب�رکےومقعرپ�دشنمےکاقمبےلںیمکمدعت�ا�د�ا�و�ربے‬
‫وہائںیےگ�۔�ا�نےکاقمبےلںیم �‬
‫نلکہناجئںیوتپرھہما�سرہشمںید�اخل ج‬
‫سر�وساما�ںصاحبہرک�ا�مےکاحلا�ترپنرظ�ڈ�الںی�‪،‬جبرسو�لالہلﷺےنا�نےسدشنمےسڑلنےےکےئلر�ائےبلطرفمائیوتماہجرین‬
‫کے دعب�اناص�رکےرس�د�ا�رسدعبن اعم�ذ ‪t‬نےڑھک�ے کوہرجو�ا�ب دیا‬
‫َّ َ ُ ٌ‬ ‫َ َ َ َ َ ت خ َّ‬
‫� ْض َته لخُ ضناه معك‪ ،‬وما �لف ِمنا رجل‬ ‫عرض َت ب َنا َه َذا ال َب ْح َر فخُ‬
‫ْ‬ ‫ول الهلِ ‪َ ،‬ف َو َّالذي َب َع َث َك � ْ َل ّق َلو ْاس َت ْ‬ ‫َ َُ َ‬
‫ي� رس‬
‫ِ‬ ‫ِب ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ََ‬ ‫َ َ َّ َ َ‬ ‫ٌ ف َّ‬ ‫اح ٌد َو َما َن ْك َره َٔا ْن َت ْل قَ� ب َنا َع ُد َّو نَ� َغ ًدا۔۔۔۔إ نَّ� ُ‬
‫لص ُب� ِ ف� ْ َ‬
‫الهل ُ ي ِ� يك ِم َّنا َما تق ُّر ِب ِه‬ ‫ال ْر ِب‪ُ ،‬ص ُدق ِ ي� ِاللق ِاء ‪ ،‬لعل‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َو ِ‬
‫َ‬
‫َع ْي ُنك‬
‫�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!جسےنٓا�پوکحقےکاستھیبنانبکرھباجیہےاگر�ٓا�پںیمہدنمس�رےکانک�ر�ےڑھک�اکرکےرفمائںیہکا�سںیم‬
‫کو� جدائوتوغبریکیسسپوپشیےکا�سںیموک� جدائںیےگا�و�رہام�ر�اکوئیٓا�دمیےھچیپںیہنرہےاگہمڑل�ائیںیمربص�ا�و�رثابتدقمی کداھنےو�الے‬
‫‪1‬‬
‫�ا�و�ر�الہلیکالمقا�توکسچاجنےنو�الےول�گںیہ�‪،‬ہام�ر�یاہب�د�ر�یا�و�راتسالق�لوک�دیھکرک�ا�ناشئ الہلٓا�پیکٓاکنںیھڈنھٹ�یوہ�ںیگ�۔‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہاناص�ریو�ںےنرع�ضایک‬
‫َ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ُ ً َ َُ ُ َُ َ َ َ َ ْ َُ ْ َ َ‬
‫سا ِئيل ِ ُل َوس‪:‬فاذ َه ْب ان َت َو َر ُّبك فقا ِتال ِإ نَّ� َه ُاه َنا ق ِاع ُدون َوال ِذي َب َعثك‬ ‫قالوا‪ :‬إذا ل نقول ل كا قالت بنو ِإ‬
‫َ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫ْ َ‬
‫الغماد لت َب ْع َناك‬ ‫ِب� َل ِّق ل ْو �ضَ َ ْبت ا ك َب َاد َها ِإل َ ب ْ�ك‬
‫ںیہ‪�،‬الہلیکمسق! جسےنٓا�پوکحقےکاستھوعبم�ث‬
‫ہمینباسر�ائلییکرط�حںیہنوجیہہہکدیںہکٓا�پا�و�ر�ٓا�پاک�الہلاجکرلڑیںمہاہی�ںےھٹیب �‬
‫‪2‬‬
‫کایہےاگر�ٓا�پںیمہرب�کاغلام�دتکاجنےاکحمکدیںےگوتہمٓا�پیکاطاعترکیںےگ�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َُ ُ َ َ َ َ ْ َُ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬
‫سا ِئيل ِ ُل َوس‪ :‬فاذ َه ْب ان َت َو َر ُّبك فقا ِتال ِإ نَّ� َه ُاه َنا ق ِاع ُدون‬‫فقال‪َ :‬والهلِ َ ي� َر ُسول الهلِ ل نقول كا قالت بنو ِإ‬

‫وال�ایۃ�‪۳�۲�۴‬؍�‪۱‬‬
‫اال��‪۲�۸�۹‬؍�‪،۱‬البدایۃ ن‬
‫ا� ہشام�‪۶�۱�۵‬؍�‪،۱‬الروض االنف ‪۷��۲‬؍�‪ ،۵‬عیون ث‬‫‪ 1‬بن‬
‫وال�ایۃ�‪۳�۲�۴‬؍�‪ ،۱‬مسندامحد �‪۱�۲�۹�۵�۴‬‬
‫‪ 2‬البدایۃ ن‬
 ‫�������‬
‫َْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َُ ُ‬
‫َولك َّنا نقا ِتل َع ْن َي ِ� ِينك َو َع ْن َي َس ِارك‪َ ،‬و ِم ْن َب ْ ي ِن� َي َد ْيك َو ِم ْن خل ِفك‬
‫مدق�ا�د‪t‬نےاہک�الہلیکمسق!�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!ہمینباسر�ائلییکرط�حہیںیہنںیہکےگہکمتا�و�رمتاہ�ر�اخد�ا کجارلڑ�ائیرک�وہموتہیںی‬
‫‪1‬‬
‫یبےھٹںیہہکلبٓا�پےکٓاگےےھچیپ�‪�،‬د�ائںیابئںیمہیہوہ�ںےگ�۔‬

‫َلاَق ِنٰلُجَر َنِم َنْيِذَّلا َنْوُفاَخَي َمَعْنَا ُهّٰللا اَمِهْيَلَع اْوُلُخْدا ُمِهْيَلَع َباَبْلاۚ‪١‬‬
‫�د�ووصخش�ںےنوجدخ�ارت�سولگو�ںںیمےسےھت�‪،‬جنرپالہلاعتلٰیکالضفاھتاہکہکمتا�نےکاپ�سد�ر�و�ا�ز�ےںیموتچنہپاج�ٔو‬
‫ُ‬
‫اَذِاَف ُهْوُمُتْلَخَد ْمُكَّنِاَف َنْوُبِلٰغ۬ۚ‪َ ١‬و ىَلَع ِهّٰللا اْۤوُلَّكَوَتَف ْنِا ْمُتْنُك ّم ْٔو ِم ِن ْيَ‪۰۰۲۳‬‬
‫�د�ر�و�ا�ز�ے رپدق�م رھکےت یہ ًانیقی تم اغلبٓاجا�ٔو گے�‪� ،‬ا�و�رمتاگروممن وہوتںیہمت الہلاعتلٰی ہی رپرھب�وسہ رھکان اچہےی �‪،‬‬

‫اْوُلاَق ىٰۤسْوُمٰي اَّنِا ْنَل ۤاَهَلُخْدَّن اًدَبَا اَّم اْوُماَد اَهْيِف ْبَهْذاَف َتْنَا َو‬
‫قو�م ےن وج�ا�ب دیاہک ا�ےومسٰی ! جبکت و�ہ وہا�ں ںیہ بتکت مہ رہگز وہا�ں ہن اجئںی ےگ�‪� ،‬ا�س ےیلمت ا�و�راہمت�ر�ا‬

‫َكُّبَر ۤاَلِتاَقَف اَّنِا اَنُهٰه َنْوُدِعٰق‪َ۰۰۲۴‬لاَق ِّبَر ْيِّنِا ۤاَل ُكِلْمَا اَّلِا ْيِسْفَن‬
‫پر�و�ر�دگا�ر اجرک د� نوو�ں یہ ڑلڑھبول�‪ ،‬ہم ںیہی ےھٹیب وہئے ںیہ �‪،‬موسٰی (لعہی اسلال�م) ہکےن ےگل اٰلیہ! جمےھوت زجباپےن‬

‫َنْيِقِسٰفْلا‪َ۰۰۲۵‬لاَق‬ ‫ِمْوَقْلا‬ ‫َنْيَب‬ ‫َو‬ ‫اَنَنْيَب‬ ‫ْقُرْفاَف‬ ‫ْيِخَا‬ ‫َو‬

‫�ا�و�رریم�ے اھبئی ےکیسک ا�و�ر رپوکئی اتخای�رںیہن�‪ ،‬پسوت مہ ںیم ا�و�ر ا�ن انف مرانو�ں ںیم دج�ائیرک د�ے�‪� ،‬ا�رشا�د وہ�اہک‬

‫اَهَّنِاَف ٌةَمَّرَحُم ْمِهْيَلَع َنْيِعَبْرَا ًةَنَسۚ‪َ ١‬نْوُهْيِتَي يِف ِضْرَاْلاؕ‪١‬‬

‫�ا�ب زمنی ا�ن رپ اچلسی اس�ل کت رح�ا�مرک�د�ییئگ ےہ�‪ ،‬یہ اخنہ دب�و�ش ا�دھر ا�دھررسگر�د�ا�ں رھپتے رہںی ےگ‬

‫اَلَفَسْاَتىَلَعِمْوَقْلاَنْيِقِسٰفْلاؒ‪�(۰۰۲۶‬الامئد�ۃ�‪۲�۳‬تا�‪)۲�۶‬‬
‫�ا�سےیلمتا�نافسوق�ںےکاب�ر�ےںیمنیگمغہنوہنا۔‬
‫وجموسی ےک دعب�ا�ن ےکہفیلخ وہئے‬
‫قو�م وم ٰسی ںیم رص�ف د�و�ٓا�دمیحیحص ونعم�ں ںیم ایامند�ا�رکنےل (�ا�ن ںیم ےس ایک ویشع نب ون�ن ےھت ٰ‬
‫�ا�و�ر�د�وسر�ےاکلبنبویفانےھتوجویشعےکدستر�استےنب�‪،‬چالسیرب�سکتےنکٹھبےکدعببجینباسر�ائلینیطسلفںیمد�اخلوہئے‬
‫تو�ا�سوقتوم ٰسیےکاسھتوی�ںںیمےسرص�فیہید�وبز�ر�گ نزد�ہےھت)نجںیہرصن�تال�ٰہیرپکاملنیقیاھت�انوہ�ںےنوق�مےساہک�ا�ےوق�م‬

‫‪،۱‬ا� سعد�‪۱�۲�۰‬؍�‪۳‬‬
‫وال�ایۃ�‪۳�۲�۴‬؍� ب ن‬
‫‪ 1‬البدایۃ ن‬
 ‫�������‬

‫وہا�و�‪�،‬اپےنر�بیکرصن�ترپکاملرھب�وسہرککےا�نرپمحہلرک�د�و�ا�و�ر�اپےن‬
‫کےولگو�!ہتمےساک�مول�ا�و�رقو�مامعلہقیکاہب�د�ر�یےس عرمو�بہن ج‬
‫� لدو�ںںیمکیسوخ�ف خورطکوخاطرمںیہنالتےوہئےا�سرہشکےد�ر�و�ا�ز�ےںیمد�اخلوہاج�و�‪،‬جنولگو�ںیکاہب�د�ر�ییکرہش�تےسمتاخئف‬
‫� لو �رز�ا�ںوہ�و�ہاہمت�ر�ےماقبہلںیمڑھک�ےیہںیہنوہکسںیےگ�‪،‬جبمتہلمحرک�وگے پوترھ�دکیوھگےہکاﷲتاعلٰیمتںیہےسیکحتفونرص�تےس‬
‫�‪،‬سو�ءا�دبی‬
‫نو�ا�زتاہے�‪،‬یلنکالہلابت�ر�کوتاعلٰیکیرط�فےسحتفیکیلھکاشب�ر�تا�و�ربڑ�و�ںےکاھجمسنےےکاب�وجو�دینباسر�ائلیےن تدبرینزب�دلی �‬
‫�ا�و�رترم�د�وسرکیشاکماظہر�ہایک�ا�و ک�راہکہا�ےومسٰی!ہموت�ا�ناہب�د�رنجوجگ�ںےسںیہنڑلکسےتمہوتیاہ�ںرپےھٹیباہمت�ر�ا�اتناظ ک�ررتےںیہمتا�و�رتری�ا�ر�ب‬
‫موسیتخس‬ ‫وہگے‪،‬جاہ�دکےا�سد�وٹو�کاناک�ررپ ٰ‬ ‫کجار�ا�ناہب�د�رولگو�ںےسڑل�وبجو�ہول�گا�سرہشےسلکناجئںیےگوتہمرھپ�اند�ر�د�اخل �‬
‫نا�ر�ا�ضوہئے�ا�و�ر�ا�سرسکشوق�مےکاقمبےلںیماپینےبیسبا�و�ربر�ا�ء�تاک�اعال�نایکف مرایا�ا�ےریم�ےر�ب! جمےھسباپےنا�و�راپےناھبئیےک‬
‫نسفرپ�اتخای�رہےرگمسرکشوق�مےکولگو�ںرپکوئیاتخای�رںیہنوتمہںیا�نانف مرا�نولگو�ںےسالگرک�د�ے�‪،‬چاننہچاﷲتاعلٰینےینباسر�ائلییک‬
‫ناف مرانی�‪،‬حمکےسانرح�ا�فا�و�ر�ا�نیکتسپیتمہیکوجہےسزس�اکےوط�ررپنیطسلفیکرس�زمنیا�نرپچالسیرب�سےکےئلرح�ا�مرک�د�یا�و�رف مرایا�ا�ے‬
‫موسی!�ا�بہیاچلسیاس�لکتا�سدیم�ا�نںیمےتکٹھبرہںیےگمتا�نیکاحلتز�ا�رپرتر�سہناھکناانچنہچہیوق�مدیم�ا�نہیتںیماچلسیاس�لکت‬ ‫ٰ‬
‫را�ضیکانبپررسگر�د�ا�ںرہی �۔‬ ‫�ر�بیکانف مرانیا�و�رجاہ�دسےاغ �‬
‫َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ ن َ ُ ٌ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ ْ َ َٔ َ ُ َ ُ ُ َٔ ْ َ ْ ن َ َ َ َّ َ ْ ن َ َ ٓ َ ُ َ ْ َ نَ ُ ْ َ نً َ َ َّ َ ْ َْ‬
‫فقال ِلقو ِم ِه ل يتبع ِ ي� رجل قد ملک بضع امرا ٍة وهو ي ِ� يد ان يب ِ يَ� ِب�ا ولا ي ب ِ� ول اخر قد ب� بنيا� ولا ي�فع‬
‫نَ َ َ ْ َ ْ َٔ َ‬
‫ص ا ْو ق ِر ًيبا‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ َ َ َٔ ْ نَ ْ َ َ‬ ‫ُس ُق فَ َ�ا َو َل ٓا َخ ُر َق ْد ْاش تَ َ�ی َغ نَ� ًما َٔا ْو َخل َف َ ُ َ ُ ْ َ‬
‫ات وهو منت ِظ ٌر ِولدها قال فغزا فاد� ِللق ْر ي ِة ِح ي� صل ِة الع ِ‬ ‫ِ ٍ‬
‫ْ َ َ َ َ َ َّ ْ َٔ ْ َ ْٔ ُ َ ٌ َ َٔ نَ َ ْٔ ُ ٌ ُ َّ ْ ْ َ َ َ َّ َ ْ ً فَ ُ َ ْ َ َ ْ َ تَّ َ َ َ ُ َ َْ‬
‫ِمن ذ ِلک‪،‬فقال ِللشم ِس ان ِت مامورة وا� مامور اللهم اح ِبسا ع يل شيئا � ِبست علي ِه ح� فتح الهل علي ِه‬
‫وکاٹنےےکےیلاہج�دکےےیلا�نامملکیکرط�ف‬ ‫موسی‪u‬کےدعبیوشعنبون�نالہلےک مشدون�ں�‪،‬فمدس�اناسنو�ںےکملظوجرب�ا�و�رباغ�و�ت م‬
‫بڑھےا�و�ربڑھےنےسلبقاپینوق�مےسرفمایاسجٓا�دمیےنابیھاش�د�ییکوہا�و�را�سےنابیھکتبشزفا�فہنزگ�ا�ر�یوہا�و�رو�ہہیاچہاتوہہک‬
‫�اپینویب�یےکاستھر�ا�تزگ�ا�ر�ےوتو�ہٓا�دمیریم�ےاستھہنےلچ�(عییناسےےھچیپاککوئیایخ�لہنوہ) �ا�و�رہنیہو�ہٓا�دمیریم�ےاستھےلچ‬
‫کہسجےناکم�نانبیاوہا�و�رابیھکتا�سیکتھچہنڈ�الیوہ(عیینابیھا� ھدو�ر�اوہ) �ا�و�رریم�ےاستھو�ہیھبہناجئےسجےنرکبیا�ںا�و�ر‬
‫گابنھا� ٹنوای�ںرخید�یوہ�ںا�و�رو�ہا�نےکہچبےننجاکاتناظ�رںیموہ (چاننہچاتبو�تہنیکسےکرمہ�ا�ہا�سرش�طےکتحتو�ہونجو�انو�ںکویلرک�دشت‬
‫یسانسےلکنرک�ا�ر�ضاعنک�نیکرط�فر�و�انہوہئے)جبد� نوو�ںرگ�و�ہٓامےناسمےنوہئےا�و�ر(�ا�ریاحشرہمںی) جگنڑھچگیئ�‪،‬صحبےکوقت‬
‫سےگنجرکتےرکتےو�ہرصعیکامن�زایا�سےکرقیبوقتںیمایکاگ�ٔو�ںےکرقیبٓائےویشع ‪ u‬کاپڑل�اباھ�ر�یاھت�اگرشا�مےکوقت‬
‫جگنر�کاجتیوت�اماک�ناھتکہر�اتو�ںر�ا�تدشنمیسکمسقیکوکئیاچ�لہنلچاجئے ‪� ،‬ا�سےئلانوہ�ںےنوس�ر�جیکرط�فوتمجہوہرککاہوتبیھ‬
‫مامو�رےہہکاﷲکےمکحےسرشم�قےسرغم�بیکرط�فاپانسرفطےرکتاہےا�و�رمںییھباممو�رہو�ںہکںیماﷲبساح�نواعتلٰیکے مشدون�ںےس‬
‫رھر�برکیمےسدعاف مرائیا�ےریم�ےر�ب! سو�ر�جوکہام�ر�ےا�وپرر�و�کد�ے�‪،‬چاننہچاﷲاعتلٰینےا�نیکدعاکوقوب�لرفمایا‬
‫اہ�در�و�ں�‪ ،‬پ �‬
‫ج ک‬
 ‫�������‬

‫�ا�و�رکائان�تیکات�ریخںیمیلہپدفہعاپیندق�ر�تاکمہلےسوس�ر�جیکرگ�د�شوکاسیہگجر�و�کدیا( یوشع ‪ u‬نےاسید�نڑلتےڑلتےدشنموک‬

‫اہج�درتےوہئےٓاگےڑبھےتڑبھےتوپ�ر�ےا�ر�ضدقم�سرپوجا�ناک�ٓابائیوطناھتقابضوہگےئا�سرط�حاﷲتاعلٰی‬
‫کشتساف�شد�یا�و�ررھپ ک‬
‫نےاہنںیحتفبیصنرفمائی)‬
‫َ َ فَ َ َ ُ َ َ ُ َ َٔ ْ َ َ ْ َّ ُ َ ْٔ ُ َ ُ َ َٔ َ ْ َٔ ْ َ ْ َ َ ُ َ َ َ ُ ْ ُ ُ ٌ َ ْ ُ َ ْ ن ْ ُ ّ َ َ ة ٌ َ‬
‫يل َر ُجل ف َب َاي ُع ُوه‬ ‫قال ج�معوا ما غ ِنموا فاقبلت النار ِلتا که فابت ان تطعمه‪ ،‬فقال ِفيک غلول فليب ِايع ِ ي� ِمن ِک ق ِب ٍ‬
‫يک‬ ‫ول َف ْل ُت َب ِاي ْع ِ ن� َق ِب َيل ُت َک َف َب َاي َع ْت ُه َق َال َف َل ِص َق ْت ِب َي ِد َر ُج َل ْ ي ِن� َٔا ْو َث َلث ٍة‪َ ،‬ف َق َال ِف ُ ْ‬
‫َ‬ ‫ََ َ ْ َُ َ ُ َ ََ َ ُ ْ ْ ُ ُ ُ‬
‫فل ِصقت يد رج ٍل ِبي ِد ِه‪ ،‬فقال ِفيک الغل‬
‫ي‬
‫الن ُار‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫لصعيد ف َٔاق َب َل ْت َّ‬ ‫ُ‬
‫ال ِال َوه َو ِب� َّ ِ ِ‬ ‫ول َٔا ْن تُ ْ� َغ َل ْل تُ ْ� َق َال َف َٔا ْخ َر ُجوا َ ُل ِم ْث َل َراس َب َق َر ٍة ِم ْن ذ َهب‪ ،‬ق َال ف َو َض ُع ُوه ِ ف ي� ْ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْٔ‬ ‫ُُْ ُ‬
‫الغل‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫َ َٔ َ َ ْ ُ َ َ ْ تَ َّ ْ َ َ ئ ُ َٔ َ ْ َ ْ َ َ َ َٔ َّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َٔ َ ْ َ َ َ َ ْ َ نَ َ َ َّ َ َ ََ‬
‫فا کته‪ ،‬فل ِ�ل الغن ِا� ِلح ٍد ِمن قب ِلنا ذ ِلک ِب�ن الهل تبار ک وتعال رای ضعفنا و جعز� فطي ب�ا لنا‬
‫الجد�ےرگم�ٓاسام�نےس‬
‫ھریر�دیاکہٓاسام�نےسٓا�گٓائےا�و�راسے �‬
‫ایکای�ا�و�ر�ا�سایکہگجڈ ک‬
‫پرھاس�ر�ےپمیکےسدشنماکما�لتمینغعمج گ‬
‫رضو�رخاینتیکےہا�سےئلا�ساخئناکتال�شرکنےےکےئلرہبقہلیاک�ایکرف�دھجم‬
‫�ٓا�گہنٓائی�‪ ،‬یوشع ‪ u‬نےرفمایامتںیمےسیسکےن �‬
‫سےٓاکریبتعرک�ے�‪،‬چاننہچبسٓاکربتیرکنےےگلایکصخشاکہاتھٓا�پےکاہتھےکاستھکپچایگ�‪ ،‬یوشع ‪ u‬نےرفمایامتاہ�ر�ے‬
‫بقہلیںیمایخنتوہئیےہذہل�ااہمت�ر�ےہلیبقاکہررف�دھجمےستعیبرک�ے�‪،‬سبتعیبرکنےےگلا�و�ر�د�ویاتنیاشاخ�صےکاہتھٓا�پےک‬
‫رسٹاھالئےوجوسنے‬
‫ہاتھےکاستھکپچےئگ�‪ ،‬یوشع ‪ u‬نےرفمایاتمولگو�ںےنایخنتیکےہا�نولگو�ںےنا�ساکقر�ا�رکای�ا�و�رگائےاک�ایک ا‬
‫کابانہو�اتاھ�‪ ،‬ف مرایامتاسےام�لتمینغںیما�ونیچہگجںیمرکھد�و�ا�ببجامت�مام�لتمینغامجہوگایتوٓاسام�نےسٓا�گان�ز�لوہئیا�و�ر�ا�سےن‬
‫ما�لتمینغوکالج�دیا ��‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایامہےسےلہپیسکےکےئلام�لتمینغالح�لںیہناھتالہلاعتلٰینےامہ�ر�یزمک�و�ر�یا�و�راعجز�یدکییھ‬
‫توامہ�ر�یےئلام�لتمینغوکالح�لرفمادیا�۔‬
‫‪1‬‬

‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ ْ ن َ َّ َ ْ َ ُ َ‬

‫ٔ ْ ِ َ َ َ َ ُ َٔ ْ َ نَ َ َ ً فَ َ َ َ‬
‫ون ِف االرض} قال‪ :‬فتاهوا ار ب ِع ي� سنة‪� ،‬لك‬
‫َ‬
‫ني َسنة يَ ِتهيُ َ‬ ‫{ف إ� َّنَا ُم َ َّر َمة َعل ْي ْم ا ْر َب ِع َ‬
‫ٔ‬
‫ِ‬ ‫اس قول‪ِ :‬‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ً‬ ‫ْ َٔ‬ ‫ً ََ‬ ‫َ ْ َٔ‬ ‫ُ ُّ‬ ‫َ ُ ف ّ‬
‫الت ِيه َوك َم ْن َج َاوز ال ْر َب ِع ي نَ� َس َنة‪ ،‬ف َّلا َم َض ِت ال ْر َب ُعون َس َنة‪ ،‬نَ� َه�ضَ ُ ْم ُيوش ُع ْب نُ� ن ٍون ‪َ ،‬و ُه َو‬ ‫ُم َوس َوه ُارون ِ ي� ِ‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ ْ َٔ‬
‫ال ِذي ق َام ِب�ل ْم ِر َب ْع َد ُم َوس‪َ ،‬و ُه َو ال ِذي اف َت َت َح َها‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪ w‬سے’’�الہلےنوج�ا�بدیااچاھوتو�ہکلماچلسیاس�لکتا�نرپرح�ا�مےہ�‪،‬یہزمنیںیمام�ر�ےام�ر�ےرھپیںےگ�۔‘‘‬
‫کیریسفتمںیر�و�ایتےہہکو�ہاچلسیرب�سکتا�سلگنجںیمرح�ا�ن سورگر�د�ا�ںرھپتےرہےیتحہکومسٰی‪� u‬وہا�ر�و�ن‪ u‬کابیھا�سلگنج‬
‫مںیاتناق�ل گوہایلبہکرہ�ا�سصخشاک�اتناق�لوہگایتاھجسیکرمعچالسیاس�لےسزیا�د�ہیھت�‪ ،‬جباچلسیاس�لاکیہرعصہزگ�رگایتوموسٰی‪u‬کے‬

‫ا��‪،۳�۱�۲�۴‬حصیــح مســم ِك َتـ ُ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُٔ َّ ْ َ ُ ُ َ‬

‫الغ َن ِئ ُ‬ ‫َ ُ َ ْ لخُ ُ َ ُ َ ْ َّ ّ َّ‬ ‫خ‬
‫ـاب‬ ‫ـ� َصــى الــه عليـ ِـه وســم ا ِحلــت لــم‬
‫ـس ب�ب قــو ِل النـ ِب ِي‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب�ــاری ِكتــاب فــر ِض ا مـ ِ‬
‫ا� حبــان�‪ �۸�۰�۸‬ش‪�،۴‬ح‬ ‫ال�ار�‪،۷�۸�۰�۹‬حصیــح ب ن‬ ‫اص ًة�‪،۴�۵�۵�۵‬مســندامحد�‪ ،۸��۲ ۳�۸‬مســند ب ز‬ ‫ْ َ َ ئ َ ْ ُٔ‬
‫ال َّمــةِ َخ َّ‬ ‫السـ َي َ ُ تَ ْ‬
‫ال َهـ ِ َ ّ‬ ‫ْ‬
‫ـر ب�ب � ِليـ ِـل الغنـ ِ ِ‬
‫ـا� ِلـ ِـذ ِه‬ ‫ـاد و ِ ِ‬ ‫ِج‬
‫للب�ـیق �‪ ،۱�۲�۷�۰�۷‬الج امــع الصحیــح للسـ ن ن‬
‫ـ� واملســانید �‪۲�۵�۷‬؍�‪۱�۹‬‬ ‫ـ� الکـ بـری ی‬ ‫الســنۃ للبغــوی �‪ ،۲�۷�۱�۹‬مصنــف عبدالرزاق�‪،۹�۴�۹�۲‬السـ ن ن‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫بدع�ا�نیکایق�د�تویشعنبون�نےنیک�‪� ،‬ا�و�ر�و�ہاہنںیےلرکبتیاملدق�سےئگا�و�ر�انیہےناسےحتفایکتاھ�۔‬
‫جبر�برکیمےنینباسر�ائلیوکمشدون�ںرپفحتاطعرفماد�یوت�ر�بےنمکحرفمایاکہرہشمںیرغ�و�رمںیڈ�و�برکتمربک�انہاند�ا�زمںید�اخلہنوہنالبہک‬
‫�ر�باکشرک�ا� کد�ارنےو�الو�ںیکرط�حا�سیکاب�رگا�ہںیموشخ�عےکاستھےتکھجا�و�ر�اتسافغ ک�ررتےوہئےد�اخلوہناویکنہکہییسکوممنیکاش�نںیہن‬
‫اہج�در�ےا�و�رجبر�باسےاپینرحتمےسمشدون�ںرپاکمایبیاطعرفمائےوتا�سر�بےکوضح�رسدج�ہرکش�ا�د�ارکنےےک‬ ‫کہو�ہر�بیکر�ا�ہںیم ک‬
‫رو ک�رر�ےرگم�و�ہینباسر�ائلینجیکرسشتیہاحاک�مال�ٰہییکالخ�فو� �رز�ییھتو�ہہیمکحایکاجبالتےو�ہا�سحتفرپبدمتس‬
‫باجئےا�سرپ�اظاہ�رفرخ� غو �‬
‫ہوگےئا�و�راحاک�مال�ٰہیوکسپتشپڈ�ا�لرکحتفونرص�تےکدنےکاجبتےرخف� غو �‬
‫رو�را�و�رربکتکےاستھرہشمںید�اخلوہئےا�و�راپےناعام�لدبکے‬
‫رضو�رملاجتاہےہکوجقومںیر�بےک‬ ‫باعثذع�ا�بال�ٰہیےکقحتسم �‬
‫ریھٹے�‪�،‬ا�نرپیکاسعذ�ا�بٓایا�ا�سیکلیصفتولعم�مںیہنیلنکںیمہہیقبس �‬
‫�احاکما�تیکالخ�فو� �رز�یرکتیںیہا�و�ر�البسیےکاج�لںیمسنھپرک�اپیننمامنیوخ�اہاش�تیکریپ�و�یرکتیںیہ�ا�نرپ�ر�باک�اٹلاقنو�نزج�اوزس�ا‬
‫کا�اطال�قدلجیابدیرضر�و�رہوتاہےا�و�ررھپںیہکاجئےانپ�ہںیہنوہتی�۔‬

‫َو ُلْتا ْمِهْيَلَع َاَبَن ْيَنْبا َمَدٰا ِّقَحْلاِبۘ‪ْ ١‬ذِا اَبَّرَق اًناَبْرُق َلِّبُقُتَف ْنِم اَمِهِدَحَا‬
‫�ٓا�د�م(لعہیاسلال�م) کےد� نوو�ںوٹیب�ںاکرھک�ارھک�ااح�لیھباہنںیانسد�و ��‪،‬ا�ند� نوو�ںےنایکذن�ر�انہشیپایک ��‪،‬ا�نںیمےسایک‬

‫َو ْمَل ْلَّبَقَتُي َنِم ِرَخٰاْلاؕ‪َ ١‬لاَق َكَّنَلُتْقَاَلؕ‪َ ١‬لاَق اَمَّنِا ُلَّبَقَتَي ُهّٰللا‬
‫کی ذن�رتووبق�ل وہگیئ ا�و�ر د�وسر�ےیک وبقم�ل ہن وہئیوتےنہک اگل ہک ںیم ےھجت ام�ر یہ ڈ�الو�ںاگ�‪� ،‬ا�س ےناہک الہلاعتلٰی‬

‫َنِم َنْيِقَّتُمْلا‪ْۢ۰۰۲۷‬نِٕىَل َّتْطَسَب َّيَلِا َكَدَي ْيِنَلُتْقَتِل ۤاَم اَنَا ٍطِساَبِب َيِدَّي َكْيَلِا‬
‫توق�ٰی�و�الو�ںاکیہلمعوبق�لرکتاےہگووتریم�ےلتقےکےیلدستد�ر�ا�ز�یرک�ےنکیلںیمریت�ےلتقیکرط�فرہگزاپےن‬

‫َكَلُتْقَاِلۚ‪ْۤ ١‬يِّنِا ُفاَخَا َهّٰللا َّبَر َنْيِمَلٰعْلا‪ْۤ۰۰۲۸‬يِّنِا ُدْيِرُا ْنَا ۡاَءْٓوُبَت ْيِمْثِاِب َو َكِمْثِا‬
‫ہاتھںیہن ھڑبا�ٔو�ںاگ�‪،‬مںیوتالہلاعتلٰیپر�و�ر�دگا�راعلمےسوخ�فاھکتاوہ�ں�‪،‬مںیوتاچہاتوہ�ںہکوتریم�اانگ�ہاپےنرسرپرکھےل‬
‫ُٓ‬
‫َنْوُكَتَف ْنِم ِبٰحْصَا ِراَّنلاۚ‪َ ١‬و َكِلٰذ َج ٰز ٔوا َنْيِمِلّٰظلاۚ‪ْ۰۰۲۹‬تَعَّوَطَف ٗهَل ٗهُسْفَن َلْتَق ِهْيِخَا‬
‫وہائے اظلوم�ںاک یہی دبلہ ےہ�‪ ،‬پس اسے ا�س ےکسفن ےن اپےن اھبئی ےکلتق رپ اما�د�ہرک�دیا‬
‫�ا�و�ر د� �و خزوی�ں ںیم اشمل ج‬

‫ٗهَلَتَقَف َحَبْصَاَف َنِم َنْيِرِسٰخْلا‪َ۰۰۳۰‬ثَعَبَف ُهّٰللا اًباَرُغ ُثَحْبَّي يِف ِضْرَاْلا‬

‫گای‪،‬پرھالہلاعتلٰینےایکوک�ےوکاجیھبوجزمنیوھک�درہااھت‬
‫�ا�سےناسےلتقرکڈ�الا�‪،‬جسےساصقن�ناپنےو�الو�ںںیمےسوہ �‬
‫کث��‪۸�۰‬؍�‪۳‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 1‬ی‬
 ‫�������‬

‫ٗهَيِرُيِل َفْيَك ْيِراَوُي َةَءْوَس ِهْيِخَاؕ‪َ ١‬لاَق ىٰۤتَلْيَوٰي ُتْزَجَعَا ْنَا َنْوُكَا َلْثِم اَذٰه ِباَرُغْلا‬
‫تاکہاسے کداھئےہکو�ہسکرط�حاپےناھبئییکشعنوکاپھچد�ے�‪�،‬و�ہےنہکاگلاہئےافوس�س! کایںیمایاسرکنےےسیھبایگ‬

‫َنْيِمِدّٰنلا‪�(٤ۚۛۙ۰۰۳۱‬الامئد�ۃ�‪۲�۷‬تا�‪)۳�۱‬‬ ‫َنِم‬ ‫َحَبْصَاَف‬ ‫ْيِخَاۚ‪١‬‬ ‫َةَءْوَس‬ ‫َيِراَوُاَف‬

‫گز�ر�ا وہگای ہک ا�سوک�ےیک رط�ح اپےن اھبئییک ال�شوک دفان دیات�‪ ،‬پرھوت (بڑ�ا یہ) شپامی�ن ا�و�ر رشمدن�ہ وہگای‬
‫قہصاہبلیوقابلی‪ٓ�:‬ا�د�م‪ u‬کواﷲاعتلٰینےرثک�تےسا�ولا�داطعرفمائی یش�‪،‬اط�نرم�د�و�دےنٓا�د�م‪ u‬کےدعب�اپےنالہپ�و�ا�رٓا�د�م‪ u‬کے‬
‫�د�ووٹیب�ںرپایک�‪،‬‬
‫ُ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ِ ف� َقْو ِل ْ ج ُ‬
‫ال ْم ُه ِور َ‪-‬و َها َه ِابيل َوق ِابيل‬ ‫ي‬
‫‪1‬‬
‫کیئایکائہمفلسوخفلےکوقب�لنجےکان�ماہبلیا�و�رقابلیےھت�۔‬
‫ڑھک�ار�ڈ�الا ��‪ٓ،‬ا�د�م‪ u‬نےاقبلیوکاھجمسنےیکا�زحدوکششرفمائیرگم‬
‫�البسیےناقبلیےکد�لںیمیسکہلئسمںیمدسحیکٓا�گڑھبکارکڑگھج�ا ک‬
‫قابلیضغبودسحںیماب�پیکاب�توکبیھہنامنا�ا�و�راپیندضرپ�ا�ڑگایانچنہچٓا�د�م‪ u‬نےہلصیفرفمایاد� نوو�ںاﷲکیرضاولعم�مرکنےےکےئلا�س‬
‫کےانج�بںیمرقبانیرکیںسجیکرقبانیوظنم�روہاجئےیگوہیاپےنر�ا�ہر�استرپوہگا(�ا�سوقتہیدسوت�رتاھکہذن�ر�وقربانییکزیچکو�ایک‬
‫تاتاھ�‪،‬ایکٓا�گٓاسام�نےسٓاتییھتسجیکرقبانیر�بوظنم�ررفماتاا�سوکالج�دییت)�ا�سدسوت�رےکاطمبقاہبلیےننسحتین‬
‫دناق�مرپرکھدیاجا �‬
‫لب م‬
‫سےاپےنریو�ڑےسایکرتہبیندنہباﷲتاعلٰیکےوضح�رذن�رکایبجہکاقبلیےنتیندبےساپینیتیھکےکہلغںیمےسرتہبینہلغدیےنےک‬
‫باجئےر�د�یمسقاکغہلرقبانیےکےئلشیپایک�‪،‬حبسدسوت�رٓاسام�نےسٓا�گومن�د�ا�روہئیا�و�را�سےناہبلییکرقبانیوکجالدیا�ا�و�ربا�رگا�ہاٰلیہںیم‬
‫قوبلتیاکشر�فا�سےکہصحںیمٓا �یا‪�،‬ر�بےکےلصیفوکما�نرکرسھجاکنےےکاجب�ےاقبلیےنا�سوک�اپینوتہنیاھجمس�ا�و�رغظیوغبضےساپگلوہ‬
‫گای�ا�و�راہبلیےساہککہںیمےھجتاپینرم�ا�دوکںیہنےنچنہپد�و�ںاگا�و�رجتےھلتقرک�ڈ�الو�ںاگ�‪،‬ہابلیےنامطانی�نےستحیصنیکہکاگرتو�ا کیاسر�ےاگتویہ‬
‫متاہ�ر�المعوہگامںیاییسرحکترہگزرہگزںیہنرک�و�ںاگمںیاپانہاتھاہمت�ر�یرط�فںیہن ھڑبا�و�ںاگمری�ا�ایام�نونیقیا�سر�برپہےاگرتوجمےھ‬
‫قلترکڈ�الےاگتومری�ےانگ�ہریت�یرگ�د�نرپہو�ںےگا�و�رمںیاپ�کوصا�فوہاج�و�ںاگا�و�رتوہجیمننبرک�رہےاگا�و�رہجمنےکانقابلرب�د�اشت‬
‫را�رہےاگ�‪،‬ظالوم�ںےکملظاکییہکیھٹدبلہےہ�‪،‬‬ ‫انمت ت‬
‫عذ�ا�بےتہسوہئےمہہشیوم�تیک ک‬
‫َ َ َٔ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫الر ُج َل ْ ن� ‪َ ,‬وَلك ْن َم َن َع ُه َّ‬ ‫ْ َ َ ْ َ ْ ُ ُ َ َٔ َ َّ‬ ‫ْ َ ْ َٔ َّ ُ َ َ َ ْ ُ‬ ‫َ ْ َْ‬
‫الت َح ُّر ُج ان َي ْب ُسط ِإل ا ِخ ِيه‬ ‫ِ‬ ‫عن عب ِد الهلِ ب ِ ن� ع ٍرو ‪ ,‬انه قال‪:‬و يا� الهلِ ‪ِ ,‬إن كن القتول لشد َّ ي ِ‬
‫عدب�الہلنبرمع�و‪t‬کاقو�لےہہکالہلیکمسق!یہصخشد� نوو�ںںیمےسزیا�د�ہاہب�د�ر�ا�و� طراقتو�رتاھمرگتوق�ٰیکیوجہےسا�سےناپےناھبئییک‬
‫طر�فاہتھہن ھڑبایا۔‬
‫‪2‬‬

‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬

‫ا(ت َو َاج َه) ُ‬
‫امل ْس ِ َل ِان ِب َس ْيف يْ ِ� َما‬ ‫َع ِن اال ْح َن ِف ْب ِ ن� ق ْي ٍس‪ ،‬قال‪ :‬ف ِإ ِ ن ي� َ ِس ْع ُت َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل يقول ِ‪:‬إذ‬
‫کث��‪۸�۱‬؍�‪۳‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 1‬ی‬
‫ط�ی�‪۲�۱�۳‬؍�‪۱�۰‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 2‬ی‬
 ‫�������‬
‫َ َ ْ َ ُ فَ َ َ ُ ْ َ ْ ُ َ َ َّ ُ َ َ َ ً َ َ‬ ‫َ َ ُ َ َ ْ ُ ُ ف َّ َ ُ َ ُ َ‬
‫يصا َعل ق ْت ِل َص ِاح ِب ِه‬ ‫املقتول ِ ي� الن ِارقالوا‪ :‬ي� َرسول الهلِ ‪ ،‬هذا القا ِتل �ا ب�ل القت ِ‬
‫ول؟قال ِ‪:‬إنه كن ح ِر‬ ‫فالقا ِتل و‬
‫وک مراتےوہئےانسہےجبدسم�وامل�ناپینولت�ا�ر�و�ںےکاستھایکد�وسر�ے‬
‫�الاحفننبسیق‪t‬سےرم�و�یےہمںیےنرسو�لالہلﷺ ف‬
‫رگموت�لاکایک‬
‫کاماقبہلرکتےںیہوتقاتلوقموت�لد� نوو�ںمنہجرسدیہو�ںےگ�‪،‬مںیےنرع�ضیکا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!یہوتقاتلےہ قم‬
‫قوص�رہے�؟(کہو�ہیھبمنہجںیماجئےاگ�)ف مرایا�ا�سےیلہکو�ہیھباپےناستیھوکقلترکنےرپحریصاھت�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬

‫الل َص َّل ُ‬ ‫َ َ ْ َ ْ َ ُ ثْ َ َ ْ ن َ َّ َ َٔ شْ َ ُ َٔ َّ‬ ‫َٔ َّ َ ْ َ ْ َ َٔ َ َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬قال ِ‪:‬إ نَّ َ�ا‬ ‫�د ان َر ُسول ِ‬ ‫اص‪ ،‬قال ِعند ِفتن ِة ع�مان ب ِ� عفان‪ :‬ا‬ ‫ان سعد ب ن� ا ِب ي� وق ٍ‬
‫ْ‬ ‫َ َ َٔ َ َٔ‬ ‫ال شِ َ ْ ٌ َ َّ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ َ ُ ُ َْ ٌ َْ ُ َ َ ٌْ َ َ ئ َ َْ ئُ َ ٌْ َ َ ش‬
‫اع‪ ،‬قال‪ :‬اف َرا ْي َت ِإن‬ ‫ا�‪ ،‬خ ي� ِمن الس ِ ي‬‫ا� ‪ ،‬و ي‬ ‫ستكون ِفتنة الق ِاعد ِف ي�ا خ ي� ِمن الق ِ ِا�‪،‬والق ِا� خ ي� ِمن امل ِ ي‬
‫َ ْ َ َ َ ُ َ ٓ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ‬
‫َدخل َع َّيل َب ْي ِ ت ي�‪ ،‬ف َب َسط َي َد ُه ِإ َّيل ِل َيق ُتل ِ ن ي�؟ قال‪:‬ك ْن ك ْب ِ ن� ا َد َم‬
‫سدعبن ابی وقا�ص ‪t‬نے دیسناثعام�ن ‪t‬کے د�و�رتفےن ےکومقع رپکاہتاھ مںی ا�س اب�تیکوگ�اہی دیاتہو�ںہک رسو�ل الہلﷺ ےن‬
‫ف مرایاتاھبالشکرقنعیبایکہنتفر�ونامہوگاکہسجںیمےنھٹیبو�الاکڑھ�ےوہنےو�الےےسرتہبہوگا �ا�و�رکڑھ�اہونےو�الالچےنو�الےےسرتہبہوگا‬
‫رری�یرط�فاپانہاتھد�ر�ا ک�زر�ےاتکہ‬
‫�ا�و�رلچےنو�الا�د� �وڑنےو�الےےسرتہبہوگا�‪،‬عر�ضیکرسو�لالہلﷺ�!�اگر�و�ہریم�ےرھگمںید�اخل کوہ م‬
‫‪2‬‬
‫وہائو�(جسےنلتقوہناوگ�ا�ر�ارکایلاھت)�۔‬
‫جمےھلتقرک�د�ے�؟ �رسو�لالہلﷺےنرفمایا�ا�سوص�ر�تںیمابنٓا�د�میکرط�ح ج‬
‫مھیک‪�،‬رشو�تھچکاک�مںیہنٓاکساتا�و�ریہیھبذہننیشنرکےلہکو�ہرص�فکین‬
‫غہص‪�،‬د �‬
‫مری�یرقبانیا�ساق�د�رقلطمےنوبق�لرفمائیےہاہج�ںمغو �‬
‫نتی ولگو�ں یہیک رقبانی ا�و�رذن�ر نوای�زوبق�لرکتاہے ا�س ےئل اپےن اعام�ل کیھٹرک�ا�و�ر اﷲ اعتلٰی کےےلصیف ا�و�ر اپےن و�الدرتحم�م ےکمکحوکریغب‬
‫چو�ںچر�اام�نےل�‪،‬‬
‫َ ٔ َّ ْ َ َ َ َٔ ْ َٔ ْ َ ْ َ َٔ َّ َ َ ْ َ َ َّ َ نّ َ َ ً َ َ ً َٔ َ ُّ َ َّ َ ُّ ْ َ َ َ َ َّ َ ُ ُ‬
‫الهل َيقول‪:‬‬ ‫احدة احب ِإ يل ِمن الدنيا وما ِف ي�ا‪ِ ،‬إن‬ ‫عن ا ب ي� الدرداء قال‪ِ :‬لن استي ِقن ان الهل قد تقبل ِم ِ ي� صلة و ِ‬
‫م ْال ُم َّت ِق َ‬
‫ني‪،‬‬ ‫{� َّنَا يَ َت َق َّب ُل ُ‬
‫هللا ِ َ‬ ‫ِإ‬
‫وہائےہکالہلاعتلٰینےریم�یایکامن� قزوب�لرفمالیےہوتیہاب�تےھجم ندای�ا�و�ر�دنایکیاس�ر�ید� لووت�ںےس‬
‫�ابو�الد�ر�د�ائ اکقو�لےہاگرجمےھہینیقی ج‬
‫‪3‬‬
‫زعیزہوگی‪�،‬ا�سےیلہکالہلاعتلٰینےرفمایاہے’’ �الہلوتتمویق�ںیہیکذن�ریںوبق�لرکتاہے�۔‘‘‬
‫�‬ ‫�زیا�د�ہ‬
‫قابلیرپا�ستحیصنےنالاٹ�اثرایک�ا�و�را�سےنہصغںیماپگلوہکراہبلیوکقلترک�دیا�‪،‬‬
‫َ َٔ تَ فَ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ ُ ُ َ َ َ َ َ َ َ َٔ َ َ َ ْٔ نَ زَ َ ْ ُ َ َٔ َ َ َ َّ ً َٔ ْ َ ْ ً َ َ َ َ َ ْٔ َ ُ َ َ‬
‫فا� ج�عل ل يد ِري كيف يقتل ‪ ,‬فلوى ِب�قب ِت ِه واخذ ِب�ا ِس ِه‪،‬ف�ل ِإب ِليس ‪ ,‬واخذ دابة او ط ي�ا فوضع راسه عل‬

‫ــ�‬‫ــ� ْاق َت َت ُلــوا َف َٔا ْص ِل ُحــوا َب ْي نَ ُ� َما�‪،۳�۱‬حصیــح مســم كتــاب ْال ِف تَ ن‬

‫امل ْٔو ِم ِن نَ‬
‫ــن ُ ي‬ ‫ــان ِم َ‬ ‫ْ َ ََ‬
‫ــان َ ب� ُب َو ِإن طا ِئفت ِ‬ ‫‪1‬حصیــح ب خ�ــاری ِك َت ُ‬
‫ــاب ِإال ي َ� ِ‬
‫ِ‬
‫الـ َـا ِح َ� ٌب ف� نَّ ْ َ ْ َ ف‬
‫ـه عـ ِـن ال ِقتـ ِ‬ ‫ابوداودك َتــاب ْال ِفـ تَ ن‬
‫ـ� َو ْ َ‬ ‫ـاعةِ َ ب� ُب إ َذا َت َو َاجـ َـه ْ ُ‬
‫ال ْسـ ِ َـم ِان ِب َسـ ْـي َف يْ� َما �‪،۷��۲ ۵�۲‬سـ ن ن‬ ‫السـ َ‬
‫� ِاط َّ‬ ‫َؤَا شْ َ‬
‫ـال ِ ي�‬ ‫ِ ب ِ ي الـ ِي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ـ�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َْ‬ ‫تَ‬ ‫ئ َ ُ تَ‬ ‫ْال ِف ْت َنةِ �‪،۴�۲�۶�۸‬سـ ن ن‬
‫ـاب ْ�ـ ِـر ي ِ� الـ َّـد ِم ب�ب ْ�ـ ِـر ي ُ� الق ْتـ ِـل�‪۴�۱�۲�۲‬‬ ‫ـ� نســا� ِكتـ‬
‫الق ِئ ِا��‪ �۱�۹�۴‬ن ن‬ ‫َٔ ْ َ ُ ْ تَ ن َ ُ َ َ َ َٔ َّ ُ َ ُ ُ ْ َ ٌ َ ُ َ َ ْ ٌ َ َ‬
‫‪ 2‬مســندامحد�‪،۱�۶�۰�۹‬جامع �مــذی ابــواب ال ِف ِ‬
‫‪،۲‬ســ�‬ ‫ــ� ب�ب مــا جــاء انــه تكــون ِفتنــة الق ِاعــد ِف ي�ــا خ يــر ِمــن‬ ‫ت‬
‫َّ ْ ف ْ‬
‫ــ� ِ ي� ال ِف ْت َنــةِ �‪۴�۲�۵�۷‬‬ ‫ال َــا ِ ِح َ ب� ٌب ف� نَّ ْ َ‬ ‫ابوداودك َتــاب ْال ِف تَ ن‬
‫ــ� َو ْ َ‬
‫ــن الس ِي‬ ‫الــه ع ِ‬ ‫ِي‬ ‫ِي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪ 3‬الدر املنثور�‪۵�۶‬؍�‪۳‬‬
 ‫�������‬
‫َ َ ثُ َّ َٔ َ َ َ َ ً ٓ َ َ َ َ ضَ خَ َ ْٔ َ ُ َ ْ نُ ٓ َ َ ْ َ ُ َ ْ ُ ُ َ َٔ َ َ َٔ َ ُ َ َ َ َ َ ْٔ َ ُ َ َ َ َ َ َٔ َ َ َ َ ٓ َ‬
‫ح ًرا اخ َر‬
‫جح ٍر� اخذ جحرا اخر فر� ِب ِه راسه‪ ،‬و با� ادم القا ِتل ينظرفاخذ اخاه ‪ ,‬فوضع راسه عل جح ٍر واخذ ج‬
‫َ َ ضَ خَ ْٔ‬
‫� ِب ِه َرا َس ُه‬‫فر‬
‫جبا�سےنلتقاک�ا�ر�ا�د�ہایکتو�اپےناھبئییکرگ�د�نوکمر� �وڑناشر�و�عرکدیارگماسےھجمسںیمںیہنٓا�رہاتاھکہو�ہاسےسکرط�حلتقرک�ے�‪�،‬البسی‬
‫ظاہرہو�ا�ا�و�رایکاجنو�ریا�ایک نرپد�ےوکپڑککرےلٓایا �ا�و�را�سےنا�سےکرسکو�ایکرھتپپر�رکھدیا�ا�و�ر�ایکد�وسر�ےرھتپسےام�رما ک�رر�ا�س‬
‫کےرسکوکلچرک�اسےلتقرک�دیا� �‪ٓ،‬ا�د�م ‪u‬کایباٹیہرظنم�دیھک رہاتاھتو�ا�س ےنیھب اپےن اھبئیاکسررھتپ رپ رکاھ ا�و�ر د�وسر�ا رھتپ�اٹاھکرباھئی ےک‬
‫‪1‬‬
‫سرپرما�رما�رکرکلچدیا�۔‬
‫�ا�و�ر�و�ہا�نولگو�ںںیماشمل گوہایجوقناص�ناٹاھنےو�الےںیہ�‪،‬‬
‫َ َ َ َ ف ُّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ن َ َّ َ َ نُ َ َٔ ْ َ ْ َ ْ َ َٔ ُ َٔ َ َ ٔ ُٔ َٔ ْ‬
‫ال ْراة اخ َاها ت ْواهما َوا ِم َر ان َي ْن ِك َح َها غ ْي ُ� ُه ِم ْن ِإخ َو ِت َ�ا َوكن ُيول ُد ُل ِ ي� ِك‬ ‫� ان تن ِكح‬ ‫اس قال‪ ِ :‬ي‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫يح ٌة َدم َيم ٌة‪َ ،‬ف َق َال َٔا ُخو َّ‬ ‫َ َ ُٔ ْ َ‬ ‫ٌَ‬ ‫َٔ ٌ‬ ‫َ‬
‫َٔ ٌ َ َ ُ َ َ َ َ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ‬
‫الد ِم َيم ِة‪:‬‬ ‫َبط ٍن َر ُجل َو ْام َراة ‪ ،‬ف َب ْي ن� َما ْه كذ ِلك ُوِلد ُل ْام َراة َو ِضيئة‪َ ،‬و ُوِلد ُل اخ َرى ق ِب َ ِ‬
‫َ َ ْ‬ ‫َْ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ََ ُ‬ ‫ُٔ ْ‬ ‫ُٔ ْ َ ُٔ ْ َ ُٔ ْ َ َ َ َٔ َٔ‬ ‫َٔ ْ‬
‫ان ِك ْح ِ ن ي� اخ َتك َوان ِك ُحك اخ ِ ت ي�‪ ،‬قال‪ :‬ل ا نَ� ا َح ُّق ِب�خ ِ ت ي� ‪ ،‬فق َّر َ ب� ق ْر َ ب� نً� ف ُتق ِ ّبل َم ْن َص ِاح ِب الك ْب ِش َ‪،‬و ْل ُي َتق َّبل‬
‫َّ َ َ َ‬
‫الز ْر ِع فق َت ُل‬ ‫ِم ْن َص ِاح ِب‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪ w‬سےر�و�ایتےہہکا�سوقتا�ساب�تےسعنمرک�دیاگایتاھکہڑلکییکا�سےکڑج�و�ا�ںاھبئیےساش�د�ییکاجئے�‪،‬لبہک‬
‫یسکےکاستھیکاجتییھت ��‪،‬ا�و�رہر�دفہعایکڑلکا�ا�و�ر�ایکڑلکیدیپ�اہوتےےھت�اسیرط�حاعممہلرہا�ایکرمتہب‬
‫�ا�سیکاش�د�یدیرگباھئوی�ںںیمےس‬
‫وخوص�ر�تیھت�‪،‬توبدصو�ر�تڑلکیےکاھبئی‬
‫�ایکڑلکےےکاستھدیپ�اہونےو�الیڑلکیدبصو�ر�تا�و�ر�د�وسر�ےےکاستھدیپ�اہونےو�الیڑلکی ب‬
‫اناک�ررتےوہئےاہککہںیہن‬
‫نےاہککہوت�اپیننہبریم�ےاکن�حںیمد�ےد�ےا�و�رمںیاپیننہبریت�ےاکن�حںیمد�ےدیاتہو�ںرگم�ا�سےن ک‬
‫�اپیننہبےساش�د�یرکنےاکمںیوخ� �دزیا�د�ہدقح�ا�رہو�ں�ا�و�ر�ا�سےکےیلد� نوو�ںےنرقبانییھبیک�‪�،‬ا�و�ر�ا�سرط�حرکب�یو�الےیکرقبانی قوتوب�ل‬
‫‪2‬‬
‫ہوگیئ مرگھکیتیو�الےیکرقبانیوبق�لہنوہئی�‪،‬تو�ا�سےناپےنیہاھبئیوکقلترک�دیا�۔‬
‫مرگاہبلییکال�شا�سےکےئلایکہلئسمنبیئگہکو�ہا�سال�شاککایرک�ےویکنہکا�سےسرتشیبوکئیصخشر�وئےزمنیرپوف�تایلتقہنوہ�ا‬
‫رک�ے �‪ٓ،‬ا�د�م‪ u‬نےیھبرم�د�ےےکاب�ر�ےںیموکئیمکحال�ٰہیںیہنانسیاتاھ�‪،‬قابلی‬
‫تاھا�سےئلوکئییھبہناجناتاھتہکرمنےےکدعبال�شاکایک �‬
‫�اپےن اھبئییک ال�شوک�اٹاھئے وہا�ں ےس اھب�گڑھک�اہو�ا�‪ ،‬ہابلی اﷲتاعلٰی کا وبقم�ل دنب�ہ اھت�اﷲتاعلٰی نے اسیک ال�شیک ےب رہمیت ہن وہنے د�ی‬
‫�ا�و�رنلساناسنییکدتفنیاکطریہقیھباھجمسدیا�‪�،‬اﷲتاعلٰینےایکوک�اھباجیج عوای�ر�ی مواک�ر�یںیمرض�بامللثےہا�و�راسوکاقبلیاکرنہامبان�دیاجو‬
‫�اپینوچنچےسایکڑگھاوھک�دنےاگلا�و�ررھپا�سںیما�سےند�وسر�ےوک�ےوکدبادیا�‪،‬کو�ےےکا�سرطیہقوکدیھکرکاقبلیےناپےناھبئی‬
‫کو�دفنرکنےےکےئلڑگھاوھک�د�اا�و�ر�اپےناھبئیوک�دفنرک�دیاا�و�ر�اسےوخ�داپینان�اہیلرپہکو�ہا�سوک�ےےسیھبایگگز�ر�اہے�‪،‬علقیکر�وشینےس‬
‫کو�ر�اہےافوس�سوہ�ا�‪�،‬ا�و� نرد�امتےساساکرسجکھایگ�۔‬
‫ط�ی�‪۲�۲�۲‬؍�‪۱�۰‬‬‫تفس� ب‬
‫‪ 1‬ی‬
‫کث� ‪۸��۳‬؍�‪۳‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 2‬ی‬
 ‫�������‬

‫ےھاکہو�ہٓانےو�الے‬
‫�اناس�نرپہیتقیقحر�وشنرہیناچہےیہکو�ہاپینزندگیںیمرہگزرہگزیسکانگ�ہایبدعتیکایاج�دہنرک�ے ��‪،‬ا�سیکاینب�دہنرک ت‬
‫گلوو�ںےکےئلوکئیرحبہہننبےکسا�و�ر�ٓانےو�الاشصخاگر�و�ہاک�مرک�ےاگتو�ا�ساکگان�ہںیمو�ہاینب�درھکےنو�الارب�ابراکشریکرہےاگ�ا�و�را�سیک‬
‫مو�تےکدعبیھبا�سےکانمہاعام�لںیمانگ�ہےھکلاجتےرہںیےگ�‪�،‬ا�و�ر�و�ہابد�یذلتاکقحتسمریھٹ�ےاگ�۔‬
‫ٌْ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ْ َ ُ َ ْ ٌ ُ ْ ً َّ َ َ َ َ ْ ن ٓ ْ َٔ‬ ‫َ ْ َ ْ َّ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ا� ا َد َم الَّو ِل ِكفل ِم ْن‬
‫الل‪ ،‬قال‪:‬قال رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ :‬ل تقتل نفس ظلا‪ِ ،‬إل كن عل ب ِ‬ ‫عن عب ِد ِ‬
‫َْ َ‬ ‫َٔ َّ َ َ َٔ َ‬
‫َد ِ َما‪ِ ،‬لن ُه كن اَّول َم ْن َس َّن الق ْتل‬
‫عدبالہلنبوعسم�د‪ w‬سےرم�و�یےہ �اﷲےکرسو�لدمحمﷺےنرفمایادنایںیمبجیھبوکئیملظےسلتقوہتاےہوتا�ساکانگ�ہٓا�د�م‪u‬‬
‫‪1‬‬
‫رضو�روہتاےہا�سےئلہکو�ہالہپصخشےہسجےناظلامنہلتقیکابدت�ایک�۔‬ ‫کےےلہپےٹیب(قابلی)کیرگ�د�نرپ �‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ٓ‬ ‫ً‬ ‫قَ ْ َّ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َع ْن َع ْب ِد َّ ِ ْ َ ْ َٔ َّ ُ َ َ َ‬
‫ا� ا َد َم ال ِذي ق َتل اخ ُاه َ‪،‬ما ُس ِفك‬‫النار َر ُجل ْ نُ‬
‫ب‬
‫َ‬
‫الل ب ِ ن� ع ٍرو ‪ ,‬انه كن يقول‪ :‬انه كن يقول‪ِ :‬إن اش� اه ِل ِ‬
‫َْ َ‬ ‫ْ ُ شَ ٌّ َ َ َٔ َّ َٔ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ َٔ َ َ‬ ‫ف ْ َٔ‬
‫� َوذ ِلك ان ُه اَّول َم ْن َس ّن الق ْتل‬ ‫َد ٌم ِ ي� ال ْر ِض ُم ْنذ ق َتل اخ ُاه ِإل َي ْو ِم ال ِق َي َام ِة‪ِ ،‬إل ِل َق ِب ِه ِمنه‬
‫عدب�الہلنبرمع�وسےر�و�ایتےہ�و�ہرفماتےںیہامت�ماناسنو�ںںیمےسبسےسزیا�د�ہدببتخٓا�د�م‪u‬کا�و�ہاٹیبہےسجےناپےناھبئیوکقلت‬
‫کر�دیاتاھ �ا�سوقتےسےلرکقایمتکتزمنیرپجسدق�ربیھوخ�ناہبیاجائےاگ�اسےا�ساکگان�ہےلماگ کوینہکہیبسےسالہپشصخ‬
‫‪2‬‬
‫تاھجسےنلتقوک�ایاج�دایکتاھ�۔‬

‫ْنِم ِلْجَا َكِلٰذۚۛؔ‪ ١‬اَنْبَتَك ىٰلَع ْۤيِنَب َلْيِءٓاَرْسِا ٗهَّنَا ْنَم َلَتَق اًۢسْفَن ِرْيَغِب ٍسْفَن‬
‫�اسی جوہ ےس مہ ےن ینب اسر� ئالی رپ ہیھکل دیا ہک وجصخشیسکوک ریغب ا�س ےکہک و�ہیسک اک اقتل وہ‬

‫ْوَا ٍداَسَف يِف ِضْرَاْلا اَمَّنَاَكَف َلَتَق َساَّنلا اًعْيِمَجؕ‪َ ١‬و ْنَم اَهاَيْحَا‬
‫یا زمنی ںیم اسف�داچمنے و�الا وہ�‪ ،‬قلترک ڈ�الےوتوگیا ا�س ےنامت�م ولگو�ںوکلتقرک�دیا ا�و�ر وجصخشیسک ایکیک اج�ن اچبئے‬

‫ۤاَمَّنَاَكَف اَيْحَا َساَّنلا اًعْيِمَجؕ‪َ ١‬و ْدَقَل ْمُهْتَءٓاَج اَنُلُسُر ِتٰنِّيَبْلاِب‪َّ ١ٞ‬مُث‬
‫�ا�سےنوگیاامت�مولگو�ںوک نزد�ہرک�دیا�‪�،‬ا�و�را�نےکاپ�سامہ�ر�ےتہبےسرسو�لاظہردیلںیلےلرکٓائےنکیلرھپا�سےک‬

‫َّنِااًرْيِثَكْمُهْنِّمَدْعَبَكِلٰذيِفِضْرَاْلاَنْوُفِرْسُمَل‪�(۰۰۳۲‬الامئد�ۃ�‪)۳�۲‬‬
‫بدعیھبا�نںیماکرثول�گزمنیںیمملظوزیا�دتیا�و�رزبر�دسیترکنےو�الےیہرہے۔‬
‫�ایک ےبانگ�ہاکشصخاکقلت امت�م اناسنتیاکقلت ‪:‬چونہک ینب اسر�ائلی ےک اند�ر�انیہ افص�ت ینعی دسح�وبضغ ےکٓاثا�رپائے اجتے ےھتنج‬
‫‪ 1‬مسند امحد �‪۳�۶�۳�۰‬‬
‫ط�ی�‪۲�۱�۹‬؍�‪۱�۰‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 2‬ی‬
 ‫�������‬

‫مہتیورکیموک�و�اضحرکنےےکےئلا�نوکقلت‬
‫کا�اظاہ�ر�ٓا�د�م ‪u‬کےاظلمےٹیباقبلیےنایکاھت�ا�سےئلالہلاعتلٰینےاناسنیاج�نیکدق�ر�وتمیق ��‪،‬ا ت‬
‫نسفےساب�ز�رہےنیکتخساتکدیکییھتا�و�راپےنرفما�نںیمہیالاف�ظےھکلےھتہکسجےنیسکاناس�نوکخو�نےکدبلےایزمنیںیماسف� ھپدالینے‬
‫وکزندگیشخبد�ی�‪،‬‬ ‫کےوس�اکیسا�و�ر�وجہےسلتقایک�ا�سےنوگیاتام�ماناسنو�ںوکقلترک�دیا�ا�و�رجسےنیسکیکاج�ناچبئیا�سےنوگیاتام�ماناسنو�ں �‬
‫ْ ُ َٔ ْ ُ َ َ َ َ َ َ َٔ َ ُ َ ْ َ َ َٔ َ ُ ُّ َ َٔ ْ َ ْ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ ُ َ َ ُ ثْ َ َ َ ْ َ َّ َ ُ ْ‬
‫سك ان تق ُتل‬ ‫الد ِار فقل ُت‪ِ :‬جئت ِلنصك‪،‬فقال‪ :‬ي� ا ب� هر ي�ة‪ ،‬اي‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة قال‪ :‬دخلت عل ع�مان يوم‬
‫َّ َ َ ً َ َّ َ َ َ ُ ْ ُ ْ ُ َ َ َ َ َّ َ ْ َ َ ْ َ َ ُ ً َ ً َ َ َٔ نَّ َ َ َ ْ َ َّ َ َ ً ْ َ ْ ْٔ ُ‬
‫صف َماذ نًو�‬ ‫احدا فك�ا قتلت الناس �ج ِ يعا فان ِ‬ ‫الناس �ج ِ يعا و ِإ ي�ي معم؟ قلت‪ :‬ل‪ ،‬قال ف ِإنك ِإن قتلت رجل و ِ‬
‫َ َ َ ْٔ ُ ً َ ْ َ َ ْٔ ُ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ُٔ َ ْ‬
‫صف ُت َو ْل اقا ِتل‬ ‫لك‪ ،‬ماجورا غ ي� ماز ٍورقال‪ :‬فان‬
‫�ابوہریر�ہ‪t‬بای�نرکتےںیہجبہفیلخوس�مدیسناامثع�ن‪ t‬کوباغوی�ںےنریھگلایتومںی�ا�نےکاپ�سایگا�و�راہک�ا�ےامری�الومنمنی!مںیٓا�پ‬
‫کیرط�فد�ا�ر�یںیمٓا�پےکاخمفلنیےسڑلنےےکےئلٓایاہو�ں�‪،‬یہنسرکسدیناثعام�ن‪ t‬نےرفمایا�ا�ےابوہریر�ہ‪!t‬کایتما�ساب�ت‬
‫پر�ٓاما�د�ہوہکہبسولگو�ںوکقلترک�د�وجنںیمایکںیمیھبوہ�ں�؟�ابوہریر�ہ‪ t‬نےرع�ضایکہنںی�‪ ،‬سدیناثعام�ن‪ t‬نےرفمایاونسایکاناس�ن‬
‫کوقلترکناایاسرب�اےہےسیجوپ�ر�یاناسنتیوکقلترکنا�‪�،‬و�اپسول�ٹاجئو�‪،‬مری�ییہیوخ�اہشےہالہلںیہمتاجر�د�ےا�و�رگان�ہہند�ے�‪،‬یہنسرکمںی‬
‫‪1‬‬
‫الچٓایاا�و�رابغوی�ںےسڑل�ائیہنیک�۔‬
‫�و�اپس �‬
‫�ا�و�ر�الہلاعتلٰینےرق�ٓا�ندیجممںیاج�نوبجھرکلتقرکنےیکزس�ابای�نرفمائی�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪2‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََٗ ََّ ٗ َ‬ ‫ب ُ َ‬
‫هللا عل ْي ِه َولعنه َواعد له عذ ًاب ع ِظ ْ ًي ‪۹۳‬۝‬ ‫م َّي ْق ُت ْل ُم ْٔو ِم ًنا ُّم َت َع ِّم ًدا ف َ َزاۗ ُٔو ٗه َج َه َّن ُم ٰخ ِل ًدا ِف ْيَا َو َغ ِض َ‬
‫َو َ ْ‬

‫وکا�نوبجھرکقلترک�ےوت�ا�سیکزس�اہجمنےہسجںیمو�ہہشیمہرہےاگ�ا�سرپ�الہلاکغبضا�و�ر�ا�سیکتنعلےہ‬
‫ترجہم�‪�:‬رہا�و�ہصخشوجکیسوممن ج‬
‫�ا�و�ر�الہلےنا�سےکےیلتخسذع�ا�بایہمرکرکاھےہ۔‬
‫�احرت�ا�موباقاناسنتیاکیہاصو�لرص�فینباسر�ائلییہےکےئلںیہناھتاسال�میکامیلعت�تےکاطمبقیھبہیاصو�لہشیمہےکےئلےہ�‪،‬‬
‫َ َ َ َ ْ َن ْ َ َ ََ َ‬ ‫ْ ٓ ُ َ َٔ‬ ‫َ َ ُْ ْ‬ ‫َ ْ ُ َْ َ َ ْ ن َ‬
‫سا ِئيل؟ فقال‪ِ :‬إي‬ ‫الر ْب ِ يع قال‪ :‬قل ُت ِلل َح َس ِن‪َ :‬ه ِذ ِه الَية ل َنا َ ي� ا َ ب� َس ِع ٍيد‪ ،‬كا كنت ِلب ِ ي� ِإ‬
‫عن سل ي�مان ب ِ� ع ِ ٍّيل ّ ِ‬
‫َ َّ َ َ َ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ ْ َ ن ْ َ َ َ َ ُ َ َ ُ َ ن ْ َ َ َٔ ْ َ‬
‫سا ِئيل ا ك َر َم َعل الهلِ ِم ْن ِد َما ِئ َنا‬ ‫وال ِذي ل ِإل غ ي�ه‪ ،‬كا كنت ِلب ِ ي� ِإسا ِئيل‪ .‬وما ج ِعل ِدماء ب ِ ي� ِإ‬
‫لسامی�ن نب ربیع‪ a‬ہکےتںیہہک ںیم ےننسح رصب�ی‪ a‬سے وپچاھ�ا�ے ابوعسدی�!کاییہٓایت امہ�ر�ے ےئلیھب ےہسج رط�ح‬
‫بون�اسر�ائلیےکےئلیھت ��؟انوہ�ںےنرفمایاہا�ںقمسےہا�سذ�ا�تیکسجےکوس�اوکئیوبعم�دںیہن�!بون�اسر�ائلیےکوخ�نالہلےکاہ�ںامہ�ر�ے نوخو�ں‬
‫‪3‬‬
‫سےزیا�د�ہاقبلاحرت�ا�مںیہنےھت�۔‬
‫زجعما�تےکاستھےپد�رپےرسو�لےجیھب ��‪،‬د�ا�و�د‪u‬‬
‫نیبرکیمﷺکوستیلدیےتوہئےرفمایا�الہلاعتلٰینےا�نںیمو�اضحدلائلوبر�اہنیا�و�رھکےل �‬

‫کث��‪۹�۲‬؍�‪۳‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 1‬ی‬
‫‪ 2‬النسائ�‪۹�۳‬‬
‫ط�ی�‪۲�۳�۹‬؍�‪۱�۰‬‬ ‫کث� �‪۹�۲‬؍� ی‬
‫‪،۳‬تفس� ب‬ ‫ا� ی‬ ‫تفس� ب ن‬
‫‪ 3‬ی‬
 ‫�������‬

‫ناسنتی�‪،‬زندگیوک�امنوسوک�نےسزگ�ا�رنےا�و�ر�ٓاخر�تںیم‬
‫�‬ ‫پرزبو�ر�‪،‬موسٰی ‪u‬پرتو�ر�ا�تا�و�ریعٰیس ‪u‬پر�اجنلیان�ز�لرفمائںیجنںیماحرت�ا�ما‬
‫کامایبیےکےئلو�اضحدہ�ایا�تومجو�دںیھت ��‪،‬ا�ندلائلےنیسکےکاپ�سوکئیتجحابقیںیہنرہےند�یرگمبیناسر�ائلیاک�ر�ویہہشیمہدح�اعدت�ا�ل‬
‫سےاجت�و�زرکنےو�الاہیرہا�‪�،‬و�ہالہلےکاحاکما�تا�و�ر�رسولو�ںیک کاپزی�ہتنسرپلمعرکنےےکاجبئےالہلیکزمنیرپتفہنوفاس�دکابا�ز�ا�رگر�مرکتے‬
‫�ں‪ ،‬کلاوھ�ںاناس�نا�نیکہنتفرپ�د�ر�ا�زیو�ںا�و�رمرک� فوریبیکٹنیھبڑچ�ھےئگا�سےئلہیٓا�پےکلتقرکنےا�و�رقناص�ناچنہپنےیک‬
‫�رہے�‪،‬ہز�ا�ر�و �‬
‫جوسا�زشںیرکتےرہےتںیہہیوکئییئناب�تںیہنےہ�‪�،‬ا�نیکاس�ر�یات�ریخیہرکم�وفاس�دسےرھب�یوہئیےہ ��‪ٓ،‬ا�پرہبحا�لالہلرپرھب�وسہرھکںی‬
‫تدبریرنےو�الاہے�۔‬
‫ریخا کلامرین ہےامت�ماس�زشو�ںےسرتہب ک‬
‫جو �‬
‫ُٓ‬
‫اَمَّنِا َج ٰز ٔوا َنْيِذَّلا َنْوُبِراَحُي َهّٰللا َو ٗهَلْوُسَر َو َنْوَعْسَي يِف ِضْرَاْلا اًداَسَف ْنَا اْۤوُلَّتَقُّي‬
‫جوالہلاعتلٰیسےا�و�را�سےکرسو�لےسڑلیںا�و�رزمنیںیماسف�درکتےرھپیںا�نیکزس�ایہیےہہکو�ہلتقرک�دیےاجئںی‬

‫ْوَا اْۤوُبَّلَصُي ْوَا َعَّطَقُت ْمِهْيِدْيَا َو ْمُهُلُجْرَا ْنِّم ٍفاَلِخ ْوَا اْوَفْنُي َنِم ِضْرَاْلاؕ‪١‬‬
‫یا وسلی ڑچھا دیے اجئںی ای اخملف اجنب ےس ا�ن ےک اہتھ اپ�ٔو�ںاک�ٹ دیےئ اجئںی�‪ ،‬یا اہنںی الج وطنرک�دیا اجئے�‪،‬‬

‫َكِلٰذ ْمُهَل ٌيْزِخ يِف اَيْنُّدلا َو ْمُهَل يِف ِةَرِخٰاْلا ٌباَذَع ٌمْيِظَعۙ‪۰۰۳۳‬اَّلِا َنْيِذَّلا اْوُباَت‬
‫یہوتوہئیا�نیک ندای�و�یذلتا�و�روخ�ا� �ری�‪�،‬ا�و�رٓاخر�تںیما�نےکےیلڑب�ااھب�ر�یذع�ا�بےہ�‪،‬ہا�ںوجول�گا�سےسےلہپوتبہ‬

‫ْنِمِلْبَقْنَااْوُرِدْقَتْمِهْيَلَعۚ‪١‬اْۤوُمَلْعاَفَّنَاَهّٰللاٌرْوُفَغٌمْيِحَّرؒ‪�(۰۰۳۴‬الامئد�ۃ�‪)۳�۳�،�۳�۴‬‬
‫کرلںیہکمتا�نرپاقبواپلووتنیقیامنوہکالہلاعتلٰیبتہڑب�یششخبا�و�ررحمورک�مو�الاےہ�۔‬

‫فاس�د�ا�و�رقلتوغا�ر�ت‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َٔ َّ َٔ َ ً َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َّ ثَ ُ ْ َٔ َّ َ ْ ً ْ ُ ْ ثَ َ َ ً َ ُ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ف َب َاي ُع ُوه َعل‬ ‫ك‪� ،‬ا ِنية‪ ،‬ق ِدموا عل الن ِب ي� صل‬ ‫� الل عنه‪ ،‬حد�م‪ :‬ان رهطا ِمن ع ٍ‬ ‫ان انسا ر ِ ي‬
‫ِ‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ام ْم‪،‬فشك ْوا ذ ِل َك إل َر ُسول الهلِ َصل ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ إال ْس َل ِم َ‪،‬ف ْاس َت ْو�خَ ُ وا ال ْر َض‪َ ،‬و َس ِق َم ْت ا ْج َس ُ ُ‬
‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪،‬قال َ‪:‬ما ا ِج ُد‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫صوا َو َ ِس ُنوا َوق َتلوا َّ‬ ‫ا�ا‪َ ،‬ح تَّ� َ ُّ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َل ُ ْ‬
‫اع َو ْاس َتاقوا الذ ْو َد‬ ‫الر ِ ي َ‬ ‫� ُبوا ِم ْن ا ْب َو ِ َالا َوال َب ِن َ‬ ‫ش‬ ‫ْ‬
‫ك ِإل ان تلحقوا ِب�لذو ِد‪،‬فانطلقوا‪ ،‬ف ِ‬
‫ال� ُار َح تَّ� ُٔا ِ ت َ� ِب� ْم ت‬ ‫َ َٔ تَ َّ خُ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َّ‬
‫الط َل َب‪ ،‬فَ َ�ا تَ َ� َّج َل نَّ َ‬ ‫َ ََ ََْ ْ َ‬
‫‪،‬ح�‬ ‫ي ِ‬ ‫الص ي� الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬فبعث‬ ‫وكف ُروا بعد ِإسال ِ ِمم‪ ،‬فا� ِ‬
‫َٔ َ‬ ‫َّ َ َ َّ َٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ََ ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫َٔ شْ َ ُ َ َ َ َ‬ ‫ٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َسل‪،‬فقط َع ا ْي ِد يَ ُ� ْم َوا ْر ُجل ُه ْم‪،‬‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫�فوا عل ِبل ِد ق ْو ِ ِم ْم‪ ،‬فق ِد ْمنا ِب ِ� ْم عل َرس ِ‬ ‫ادركنامه بعد ما ا‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُ َ َ‬
‫ح ْم ِب� َحل َّر ِة‪َ ،‬ي ْست ْسقون ف َ�ا ُي ْسق ْون‪َ ،‬ح تَّ� َماتوا‬ ‫ثُ َّ� َٔا َم َر ِب َ� َس ِام ي َ� َف ُٔا ْ ِح َي ْت َف َك َح َل ُه ْم ب َ�ا‪َ ،‬و َط َر َ ُ‬
‫ِ‬
‫�انسنباملک‪t‬سےرم�و�یےہبقہلیعکلےکٓاٹھٓا�دمییکامجعت �رسو�لالہلﷺےکاپ�ساحضرہوئیا�و�ر�اسال�مرپ�ٓا�پﷺسے‬
 ‫�������‬

‫�رہوگےئ�‪،‬انوہ�ںےنرسو�لالہلﷺےسٓا�بوہو�اکیانمو�افتقیک‬
‫�‬ ‫یبتعیک�‪ ،‬مدیےنیکٓا�بوہو�ا�اہنںیوم�افقںیہنٓائیا�و�ر�ا�نےکدب�نامیب‬
‫ویپاکہاہمت�ر�یتحص‬
‫گرسپدنر�وتوتم�(صدقہےک�)�ا� نووٹ�ںںیمےلچاجئ �وا�و�ر�ا�ناک�د�و�د�ھا�و�ریپاش�ب ت‬
‫شاکیتیک ��‪ٓ،‬ا�پﷺےنا�نےسرفمایا�ا ک‬
‫وہائے�‪،‬چاننہچو�ہول�گرچ� گاا�ہںیمےلچےئگا�و�ر�ا�ناک�د�و�د�ھا�و�ریپاش�بیپرکتدن�رستوہگےئوت�انوہ�ںےنریغبکیسوجہےکرچ�و�اہو�ں‬
‫ھٹکی ج‬
‫کیٓاکنوھ�ںںیمرگ�مالسئای�ںریھپیںا�و� پررھ�اہنںیام�ر�ڈ�الاا�و�ر�ا� نووٹ�ںکو�اپےناستھےلرکلچےتےنب�ا�و�ر�اسال�مالنےےکدعبرفکایک�‪�،‬ایکصخش‬
‫وھگڑ�و�ںرپسو�ا�ر�اناص�ریو�ںوکا�نےکاعتقبںیم‬
‫نےا�سو�اقہعیکربخنیبرکیمﷺوک� �دی�‪،‬تو�ٓا�پﷺےنرجیر‪ t‬کےزیرکام�نسیب �‬
‫رگات�رہوئے بج و�ہ اپینوق�م ںیم ےنچنہپ یہ و�الے ےھتکہ‬
‫رگات ک�ررلای�‪�،‬و�ہ ا�س وقت ف‬
‫�ر�و�انہایک ا�و�ر�د�وپرہسے ےلہپ یہ اجمہدین ےن اہنںی ف‬
‫صاحبہرک�ا�م ‪ y‬نےاہنںیریھگلای�ا�و�ر�ا� نووٹ�ںتیمسدمیہنالکررسو�لالہلﷺےکاسمےنشیپرک�دیا�‪،‬چاننہچرسو�لالہلﷺےکمکح‬
‫ےئگ‪�،‬ا�نیکٓاکنوھ�ںںیمرگ�مالسئای�ںریھپ�یںیئگ�‪�،‬ا�و�ر�اہنںی‬
‫سےاصق�صںیما�نوکعربتان�کزس�ائںید�یںیئگ ��‪،‬ا�نےکاہتھاپئو�ںاک�ٹدیےئ �‬
‫حر�ہ(مدیہنونم�ر�ہیکرھتپییلزمنی) مںیڈ�ا�لدی گاای�‪�،‬و�ہ اپنیامگنےتےھتنکیلاہنںیںیہندی گااییاہ�ںکتہکو�ہبسڑت�پڑت�پرکالہ�ک‬
‫‪1‬‬
‫ہوگےئ�۔‬
‫ُ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َٔ َ‬
‫قال ان ٌس‪ :‬فلق ْد َرا ْي ُت ا َح َد ْه َيك ِد ُم ال ْر َض ِب ِف ِيه َعطشا َح تَّ� َماتوا‬
‫�انس‪ t‬ف مراتےںیہمںیےنا�نںیمےسایکوک� کیداھکہو�ہایپ�سےکام�ر�ےزمنیاچ�ٹرہاتاھحیتہکو�ہ(�اسیاحلتںیم�)مرگےئ�(�ا�ن‬
‫گلوو�ںےنوچ�ر�ییھبیک�‪،‬چر�و�اہو�ںاکقلتیھبایک�ا� �ور�ایام�نالنےےکدعبکرفبیھایک�‪�،‬ایےسرجممو�ںوک�ا�ذیتان�کرطیےقےسام�رناہوتاہےا�و�ریہ‬
‫کیسرت�سا�و�ر�رحمےکقحد�ا�رہنںیرہےت�)�۔‬
‫‪2‬‬

‫َ‬ ‫َ َٔ َّ َٔ ْ َ َ ً نْ ُ ْ َ ُ ْ ُ ْ َ َ ً‬
‫َ‬
‫ك َوثلثة ِم ْن ُع َر ْي َنة‬‫وان ار بعة ِم�م كنوا ِمن ع ٍ‬
‫‪3‬‬
‫حافظابنرجح‪a‬ہکےتںیہاچ�رصخشوتبقہلیعکلےکےھتا�و�رتنیرعیہنےکےھت�۔‬
‫�انیہےکاب�ر�ےںیمیہٓایتان�ز�لوہئی۔‬
‫َ َ َ ُ َ َٔ َ ُ ْ َ َ ُ ُ َ ُ ُ َ َ َ َ ُ َ َ ْ َ ْٔ ُ ُ ْ َ َ ُ ُ َ َْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َّ‬
‫اس ِ ف ي� قط ِاع الط ِر ِيق‪ِ ،‬إذا قتلوا واخذوا الال‪ ،‬ق ِتلوا وص ِلبوا و ِإذا قتلوا ول ي�خذوا الال ‪ ،‬ق ِتلوا ول‬ ‫ا� عب ٍ‬
‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ِ ِ‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫ُي ْص َل ُبوا َوإذا ا َخذوا َ‬
‫الال َو ْل َيق ُتلواق ِط َع ْت ا ْي ِد ي ِ� ْم َوا ْر ُجل ُه ْم ِم ْن خالف‪ ،‬وإذا اخافوا السبيل ومل ي�خذوا املال‬ ‫ِ‬
‫ُ ُ َ ْ َْٔ‬
‫نفوا ِمن الر ِض‬
‫ےہ مرایاوجلو�گر�اسوت�ںوکنمعطقرک�دیےتںیہ�‪� ،‬الہلیکزمنیںیملتقا�و� لرو�ٹام�رکاا�رتاک�برکتےںیہ�‪،‬تو�ا�ن‬ ‫عدب�الہلنبابع�س‪w‬کاقو�ل ف‬

‫َ ُ َ َ ّ َ َ ٌ َ َ َّ َ ُ شْ ُ ُ ْ َ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُ َّ ُ ْ‬
‫ـم َهــل‬
‫ـرك املسـ ِ‬ ‫السـ ي ِ‬
‫ـر ب�ب ِإذا حــرق املـ ِ‬ ‫ـاد و ِ‬
‫‪،۴‬وكتــاب ا ِلج هـ ِ‬ ‫ـل َو ُع َر ْينــة �‪ِ �۱�۹�۲‬‬ ‫خ‬
‫‪ 1‬حصیــح ب�ــاری کتــاب املغــازی ب�ب ِقصــةِ عـ ٍ‬
‫نَ َ ْ ُ َ‬ ‫ـم ْ ُ‬
‫َ ُ ُ ْ‬ ‫َُ ُ‬
‫ال ْرتـ ِـد ي نَ� �‪۴�۳�۵�۴‬‬‫ال َح ِار ِبـ يـ� و‬ ‫ي� َّرق�‪،۳�۰�۱�۸‬حصیــح مســم کتــاب القســامۃ ب�ب حـ ِ‬
‫ال َح َار َبةِ �‪۴�۳�۶�۷‬‬ ‫احلدود� ُب َما َج َاء ِ ف ي� ْ ُ‬
‫َب‬ ‫‪ 2‬نن‬
‫س� ابوداودکتاب‬
‫‪ 3‬فتح الباری �‪۱�۴�۱‬؍�‪۱�۰‬‬
 ‫�������‬

‫کیزج�ابیھہیےہہکاہنںیےلھکاع�ملتقایکجائےایسولیرپچڑھایاجائےاتکہد�وسر�ےول�گول�ٹام�را�و�ررہزنیےساب� �زٓاج ئاںی�‪�،‬اگر�و�ہولگو�ں‬

‫کوقلترکیں�ا�و�رما�لہنولٹںیوت�ا�نوکصر�فلتقایکجائےوسلیرپنہڑچھاجائے�‪�،‬اگر�و�ہرص�فام�لولٹںی �ا�و�رقلترکنےےساب�ز� ہرںیتوماخلف‬
‫ستمےسا�نےکاہتھاپئو�ںاک�ٹدیےئاجئںی�‪�،‬اگرصر�فولگو�ںوکخوف �زد�ہرکنےا�و�ر�دہتشالیھپنےےکرمتبکوہئےوہ�ں�ا�و�ر�انوہ�ںےن‬
‫‪1‬‬
‫کیساکما�لولٹاہونہیسکوکقلتایکہووت�ا�نوکالج�وطنایکاجئےاگ�ا�و�ر�ا�نوککیسرہشمںیانپ�ہںیہنےنیلد�یاجئےیگ�۔‬
‫یہاسالمیاعمشر�ےںیما�ساصلحاظن�موکسوب کتارنےیکدنایمںیذلتو�رسو�ائییکزس�اےہہکبجٓاخر�تںیما�نےکےئلا�سےسڑب�اسز�اہوگی۔‬
‫کرہے‪،‬یہبساجاملیںیہ�‪،‬حالا�تیکانمستبا�و�رجر�میکونعتی‬
‫�ا�ساقم�مرپیہزس�ا�ا�و�رقر�ٓا�ندیجممںیفلتخماقمما�ترپجنزعتیر�ا�توحد�و�دکا�ذ �‬
‫کےاطمبقاقضیای�اما�موقتاپےناتجاہ�دسےرہرجم�موک�ا�ندح�و�دسےز�ائدسز�ا�د�ےاتکسہےاتکہرج�ائماک�اتساصی�لرککےرپ�امنا�و�رصالح‬
‫وہانےو�الےرجممو�ںےکےئلرفمایاا�و�ر�اگرمتاہ�ر�ےاقبومںیٓانے‬
‫دعبائب ج‬
‫سےک‪�،‬اسیےئلرق�ٓا�ندیجمنےا�سےکوف�ر�ی ت‬
‫ماعشر�ہلیکشتدیاجا �‬
‫وہائےاگعیینیعساسف�دسےاب�ز�ٓاگےئوہ�ں‬
‫سےرتشیپ�و�ہوتبہرککےاسالمیوکحمتیکاطاعتاک�اعال�نرک�دیںوتا�سےسرج�ما�و�رگان�ہاسقط ج‬
‫�ا�و�ر�ا�ناکطر�زعلماثبترک�رہاہوکہو�ہامندنسپ�‪،‬طمعیاقنو�نا�و�رنکینلچاناس�ننبےکچںیہا� �ور�ا�سےکدعب�ا�نےکاسبقرج�ائماکپہتےلچوت�ا�ن‬
‫سز�ائو�ںںیمےسوکئیزس�ا�ا�نوکنہد�یاجئےیگ�‪�،‬ابلہتٓا� مدوی�ںےکوقح�قرپ�اگر�دستد�ر�ا�ز�یانوہ�ںےنیکیھتوت�ا�سیکذمہد�ا�ر�یا�نرپساقط‬
‫نہوہگیًالثم�اگرکیساناس�نوک�انوہ�ںےنلتقایکتاھیاکیساکما�لایلتاھیاکوئیا�و�رجر�ماناسنیاج�نوما�لےکالخ�فایکتاھتو�اسیرج�مےکاب�ر�ےںیم‬
‫فوجد�ا�ر�یدقممہا�نرپقائمایکجائےاگیلنکاغب�و�تا�و� غرد�ا�ر�یا�و�ر�الہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لےکالخ�فاحم�ربہاککوئیدقممہہنالچیاجائےاگ�‪،‬‬
‫َ َّ ْ ّ َ َ َ َ َ َ ُ ْ نُ َ ْ َّ ُّ ْ َٔ ْ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َٔ ْ َ َ ف ْ َٔ ْ َ َ َ َ َ َ َّ َ ً‬
‫ك ِر َجال‬ ‫يم ِمن اه ِل البص ِة‪ ،‬وكن قد افسد ِ ي� الر ِض وحارب‪ ،‬ف‬ ‫ع ِن الشع ِب ِي� قال‪ :‬كن ح ِارثة ب� بد ٍر الت ِم ِ ي‬
‫َ‬ ‫َ َٔ َ‬ ‫ََ‬ ‫الل ْب نُ� َج ْع َفر‪َ ،‬ف َ َّ ُ‬
‫ُ َّ‬ ‫ِم ْن ُق َر ْيش ِم نْ ُ� ُم‪َ ْ :‬‬
‫كوا َع ِل ًّيا‪ ،‬ف ْل ُي َٔو ِّم ْن ُه‪ .‬فا ت� َس ِع ُيد ْب نُ� ق ْي ٍس‬ ‫ٍ‬ ‫اس‪َ ،‬و َع ْبد ِ‬ ‫ال َس ُن ْب نُ� َع ِ ّل‪َ ،‬و ْب نُ َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ٍي‬ ‫ٍ‬
‫ثُ َّ َٔ تَ َ ًّ َ َ َ َ َٔ َ ْ ُ ْٔ نَ َٔ َ َٔ ْ َ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ ُ َ ُ َ َ َ ف ْ َْٔ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ ْ َ ن ُّ فَ خَ ْ َ‬
‫ا� �لفه ِ ي� د ِار ِه‪ � ،‬ا� ع ِليا فقال‪ :‬ي� ا ِم ي� الو ِم ِن ي�‪ ،‬ارايت من حارب الل ورسول وسع ِ ي� الر ِض‬ ‫المد ِ ي‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ََ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ف َس ًادا‪ ،‬فق َرا َح تَّ� َبلغ‪{ِ :‬إال ال ِذ ي نَ� تَ� ُبوا ِم ْن ق ْب ِل ان تق ِد ُروا َعل يْ ِ� ْم} قال‪ :‬فك َت َب ُل ا َم نًا�‪ .‬قال َس ِع ُيد ْب نُ� ق ْي ٍس‪ :‬ف ِإن ُه‬
‫َُ‬
‫َح ِارثة ْب نُ� َب ْد ٍر‪.‬‬
‫یجےسیبعشیکہیر�و�ایتےہہکایکصخشاح�رثہنبدب�رمتیمیاہلرصب�ہںیمےساھت �ا�سےنہنتفوفاس�د�ا�و�رجگنربپاکی�‪،‬یلنکرھپ�ا�سےنرقیشےک‬
‫کیئولگو�ںےسا�سےلسلسںیمذعم�ر�تیکنجںیمنیسحنبیلع‪ �t‬ع‪،‬دب�الہلنبابع�س‪� w‬ا�و�رعدب�الہلنبرفعج‪ t‬بیھےھت�انوہ�ںےن‬
‫وکوب�لہنایکتویہصخشدیعسبنسیقدمہ�انیےکاپ�سٓاگایجس‬
‫�ا�سےکاب�ر�ےںیمدیسناعیل‪ t‬سےاب�تیکوت�ٓا�پےنا�سںیمذعم�ر�ت ق‬
‫رھو�ہ دیسناعیل ‪ t‬کے اپ�سٓایا�ا�و�رعر�ضیک ا�ے امری�الومنمنی! جوشصخ الہل ا�و�ر ا�س ےک رسو�ل ےس گنج‬
‫نے اسے اپےنرھگںیم اپھچ�دیاپ �‬
‫کر�ے�ا�و� �رزمنیںیمہنتفوفاس�دبرپاکر�ےتو�ا�سےکاب�ر�ےںیمالہلاعتلٰینےہیمکحان�ز�لرفمایاہےا�سےنہیہہکرک�ا�نٓایا�توکپڑھانشر�و�ع‬
‫کر�دیاحیتہکاہی�ںکتچنہپایگ’ مرگجولو�گوتبہرکلںیلبقا�سےکہکمتا�نرپقابوپائو�‪،‬متںیہولعم�موہناچاہےیہکالہلاعم�فرکنےو�الا‬
‫کث��‪۹�۱‬؍�‪۳‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 1‬ی‬
 ‫�������‬

‫�ا�و�ررحمرفمانےو�الاہے�۔‘‘تویہا�رشا�دبا�ر�یاعتلٰیسنرکسدیناعیل‪ t‬نےیھبا�سےکےیلاما�نھکل �دی�‪،‬عسدیبنسیقےتہکںیہہکا�سصخش‬

‫‪1‬‬
‫کانا�ماح�رثہنبدب�رتاھ�۔‬
‫َّ ْ ّ َ َ َ َ َ ُ ٌ ْ ُ َ َ َٔ ُ َ َ ُ َ َ َ ْ ُ َ ف ْ َ ُ ثْ َ َ َ ْ َ َ َ َّ ْ َ ْ َ‬
‫الك ُت َوبة‬ ‫َع ْن َع ِام ٍر الشع ِب ي� قال‪ :‬جاء رجل ِمن مر ِاد ِإل ا ِب ي� موس وهو عل الكوف ِة ِ ي� ِإمر ِة ع�مان بعد ما صل‬
‫ِ‬
‫َ َ َ َ َٔ َ ُم َوس َه َذا َم َق َام ْال َعائذ ب َك ‪َٔ ,‬ا نَ� ُ َ ٌ ْ نُ ُ َ ْ ُ َ ُّ ُ ْ ُ َ َ ْ ُ َّ َ َ َ ُ َ ُ َ َ َ ْ ُ ف‬
‫فلن با� فل ٍن الر ِادي ‪ ,‬كنت حار بت الل ورسول وسعيت ِ ي�‬ ‫ِِ ِ‬ ‫‪ ,‬فقال‪ :‬ي� ا ب�‬
‫ا� ُف َل ٍن ‪َ ,‬وإ َّن ُه َك َن َح َار َب َّ َ‬
‫الل َو َر ُس َ ُ‬ ‫َ‬
‫ال ْرض ‪َ ,‬وإ نّ� ُت ْب ُت ِم ْن َق ْبل َٔا ْن ُي ْق َد َر َع َ َّل‪َ .‬ف َق َام َٔا ُبو ُم َوس َف َق َال‪َ :‬هذا ُف َل ٌن ْ نُ‬ ‫ْ َٔ‬
‫ول‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِِ ي‬
‫الر ُج ُل َما َش َاء َّ ُ‬
‫الل‬ ‫ال ْر ِض َف َس ًادا ‪َ ,‬و ِإ َّن ُه َت� َب َق ْب َل َٔا ْن ُي ْق َد َر َع َل ْي ِه ‪ ,‬فَ َ� ْن َل ِق َي ُه َف َل َي ْع ِر ْض َ ُل ِإ َّل ِب خَ� ْي ٍ�‪َ .‬ف َٔا َق َام َّ‬
‫َ َ َ ف ْ َٔ‬
‫وسع ِ ي�‬
‫ثُ َّ َّ ُ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ ُ َّ ُ ُ ُ َ َ َ َُ‬
‫‪ِ � ,‬إنه خرج ‪ ,‬فادركه الل ِبذن ِوب ِه فقتل‬
‫عامرعشیبیکر�و�ایتےہخاند�ا�نرم�ا�دکا�ایکصخشابوموسٰی‪t‬کےاپ�سا�سوقتٓایاجبو�ہدیسناثعام�ن‪t‬کےد�و�رخالفتںیموکفےےک‬
‫گو�رنرتےھ�‪� ،‬ابوموسٰی‪t‬فر�ضامن�زسےاف�ر�غوہئےیہےھت�و�ہےنہکاگل�ا�ےابوموسٰی!مںیالف�ںنبالف�ںرم�ا�د�یوہ�ں�ا�و�رمںیٓا�پےسانپ�ہ‬
‫چاہاتہو�ں کوینہکںیمےنالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لےسگنجیک�‪�،‬ا�و� �رزمنیںیمہنتفوفاس�دبرپاکایہے�ا�و�رمںیاہمت�ر�ےاقبومںیٓانےےسےلہپ‬
‫ہیوتبہرک�رہاہو�ں�‪ ،‬یہنسرکابوموسٰیکڑھ�ےوہئےا�و ک�راہیہصخشالف�ںنبالف�ںےہ�ا�سےنالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لےسگنجیک�‪�،‬ا�و� �رزمنیںیم‬
‫تفہنوفاس�دبرپاکای�ا�و�رہام�ر�ےاقبومںیٓانےےسےلہپیہا�سےنوتبہرکلیےہلذہ�اجوشصخیھبا�سےسےلموت�ا�سےساچاھسول�کرک�ے�‪�،‬اگریہ‬
‫ساچہو�اتو�اچےھر�اسےت لچرپات�رہےاگ�ا�و�ر�اگرجوھٹاہو�اتوخو�دہیاپےنانگہو�ںیکٹیپلںیمٓاجائےاگ�‪،‬تویہصخشھچکرعصےکتوتپرسوک�نرہا مرگ�ا�س‬
‫‪2‬‬
‫نےرھپباغ�و�ترش�و�عرک�د�یوت�الہلاعتلٰینےاسےا�سےکانگہو�ںیکزس�ایہد�یہکہیلتق گوہای�۔‬
‫رگات�ر�یےکدعبتوبہ ےسرج�ائماعم�فںیہن وہ�ں ےگہکلبقحتسم زس�اہو�ں ےگمتںیہولعم�م وہناچاہےیہکالہلاعم�فرکنےو�الاا�و�ررحم‬
‫یلنک ف‬
‫ف مرانےو�الاہے�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ّ َٗ‬
‫‪۰‬۝‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫‪۰‬۝‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ٰ‬ ‫ُ ْ ٰ َ َ َّ ْ َ ْ َ ْ َ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫جيعاۭ اِنه‬ ‫هللا اِن هللا يغ ِفر الذنب ِ‬ ‫قل ي ِعبا ِدي ال ِذي اسفوا ع انف ِس ِهم ل تقنطوا م رحة ۭ‬
‫ُ َ ْ َ ُ ْ ُ َّ‬
‫‪3‬‬
‫الر ِح ْي ُم ‪۵۳‬۝‬ ‫هوالغفور‬
‫قیًانیالہلاس�ر�ے‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےیبنﷺ!کہہد�وہکا�ےریم�ےدنب� نجووہ�ںےناپیناجنو�ںرپزیا�دتییکےہالہلیکرحتمےسامیو�سہنوہاج�ٔو �‬
‫گان�ہاعم�فرکدیاتےہو�ہوتوفغ ٌ ��ررحمیےہ�۔‬
‫�ا�س اس�ر�ی اب�ت ےس ہیتقیقحلھکرکسامےنٓاگیئہک اسالمی دح�و�دکا�اصل دصقمصالح اعمشر�ےیکلیکشت ےہ �‪�،‬د�و�راحضرمںی ا�ن زس�ائو�ں‬
‫کو�وشحاینہےنہکو�الو�ںوکیہدکیانھچاہےیہکاعمشر�ےںیمدنچ�ا�وبا�شا�و�ربدقام�شول�گسکرط�حاس�ر�ےاظن�ما�و�رماعشر�ےاکسوک�ناغ�ر�ت‬
‫ط�ی�‪۲�۸�۰‬؍�‪۱�۰‬‬ ‫کث��‪۱�۰�۲‬؍� ی‬
‫‪،۳‬تفس� ب‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 1‬ی‬
‫ط�ی ‪۲�۸��۲‬؍�‪۱�۰‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 2‬ی‬
‫‪ 3‬الزمر�‪۵�۳‬‬
 ‫�������‬

‫کرتےںیہ�۔‬

‫اَهُّيَاٰۤي َنْيِذَّلا اوُنَمٰا اوُقَّتا َهّٰللا َو اْۤوُغَتْبا ِهْيَلِا َةَلْيِسَوْلا َو اْوُدِهاَج ْيِف ٖهِلْيِبَس‬
‫سماملنو�ں ! �الہلاعتلٰی سے ڈ�رتے رہو ا�و�ر ا�ساک رق�ب الت�شرک�و ا�و�ر ا�سیک ر�ا�ہ ںیم اہج�درک�و اتکہاہمت�ر�ا الھب وہ�‪،‬‬

‫ْمُكَّلَعَل َنْوُحِلْفُت‪َّ۰۰۳۵‬نِا َنْيِذَّلا اْوُرَفَك ْوَل َّنَا ْمُهَل اَّم يِف ِضْرَاْلا اًعْيِمَج‬
‫قینی امنوہک اکف �رو�ں ےک ےیل اگر و�ہ بس ھچک وہ وج اس�ر�ی زمنی ںیم ےہلبہک ا�س یکلثم ا�و�ر یھب وہ‬

‫َّو ٗهَلْثِم ٗهَعَم اْوُدَتْفَيِل ٖهِب ْنِم ِباَذَع ِمْوَي ِةَمٰيِقْلا اَم َلِّبُقُت ْمُهْنِمۚ‪١‬‬
‫�ا�و�ر و�ہ ا�س بسوکایقمت ےک د�ن ےک ذع�ا�ب ےک دبلے دفیہ ںیم دیان اچہںیوتیھب انممنک ےہہک ا�ناک دفیہوبق�لرکلای‬

‫َو ْمُهَل ٌباَذَع ٌمْيِلَا‪َ۰۰۳۶‬نْوُدْيِرُي ْنَا اْوُجُرْخَّي َنِم ِراَّنلا َو اَم ْمُه َنْيِجِرٰخِب‬
‫ےہ‪،‬یہاچہںیےگہکد� �وز�خںیمےسلکناجئںینکیلہیرہگزا�سںیمےسںیہنلکن‬
‫جائے ��‪،‬ا�نےکےیلد�ر�دنا�کذع�ا�بیہ �‬

‫اَهْنِم‪َ١ٞ‬وْمُهَلٌباَذَعٌمْيِقُّم‪�(۰۰۳۷‬الامئد�ۃ�‪۳�۵‬تا�‪)۳�۷‬‬
‫کسںیےگ�‪�،‬ا�نےکےیلد�و�امیذع�ا�بںیہ۔‬
‫�ا�ےولگوجو�ایام�نالئےوہ�!ہرحا�لںیم�الہلاعتلٰیسےڈ�رتےوہئےزندگیزگ�ا�ر�وا�و�ر�ایےساعام�لاصلہحاتخای ک�رر�وجسےسمتالہلیک‬
‫�ن‪،‬فر�ضا�و�رفنیل‬
‫� ضرا�ا�و�ر�ا�ساکترق�باحصلرکسوک�‪،‬ثمًالحمتباٰلیہا�و�ر�ا�ساکخو�ف ��‪،‬ا�و�رف �رائضںیمنام�ز�‪�،‬الہلاکک�ذر�‪،‬کرث�تےستال�و�ترق�ٓا �‬
‫ک�زٰو�ۃا�و�رحجا�و�ر گلوو�ںےساپےناخال�ق�‪،‬ما�ل�‪،‬عمل�‪،‬جا�ہا�و�ربد�نےکذ�ریےعےسالھبئیےسشیپٓانا�وغری�ہ‪،‬یہامت�ماعام�لرقت�باٰلیہاک�ذ�ریہعںیہ�‪،‬‬
‫ََ ٓ َْ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ َّ َ َ َ‬
‫الل قال‪َ :‬م ْن َع َادى ِ يل َوِل ًّيا فق ْد اذن ُت ُه ِب� َحل ْر ِب‪،‬‬ ‫الل صل الهل علي ِه وسل ِ‪:‬إن‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬قال‪ :‬قال رسول ِ‬
‫َ َ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫شَ ْ َٔ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ َ َّ َ ْ‬
‫� ٍء ا َح َّب ِإ َّيل ِ َّما اف تَ َ� ْض ُت َعل ْي ِه‪َ ،‬و َما َ ي زَ�ال َع ْب ِدي َي َتق َّر ُب ِإ َّيل ِب� َّلن َو ِاف ِل َح تَّ� ا ِح َّب ُه‪ ،‬ف ِإذا‬
‫وما تقرب ِإ يل عب ِدي ِب ي‬
‫ْ‬
‫� ِب َ�ا‪َ ،‬و ِإن‬ ‫َ َ َ ُ َّ ت َ ْ ُ َ َ ْ َ ُ َّ ت َ ْ ش‬ ‫َ َ َ َ ُ َّ ُ ْ ُ‬ ‫َٔ ْ َ ْ ُ ُ ُ ْ ُ َ ْ َ ُ َّ َ ْ َ ُ‬
‫احببته‪ :‬كنت سعه ال ِذي يسمع ِب ِه‪ ،‬وبصه ال ِذي يب ِص ِب ِه‪ ،‬ويده ال ِ ي� يب ِطش ِب�ا‪ ،‬و ِرجل ال ِ ي� ي� ِ ي‬
‫امل ْٔو ِمن‪َ ،‬ي ْك َر ُه َ‬ ‫� ٍء َٔا نَ� َف ِاع ُ ُل تَ َ� ُّد ِدي َع ْن َن ْفس ُ‬ ‫َ َٔ َ ن َ ُٔ ْ َ َّ ُ َ َ ئ ن ْ َ َ َ ن َ ُٔ َ َّ ُ َ َ تَ َ َّ ْ ُ َ ْ شَ‬
‫امل ْو َت‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫سال ِ ي� لع ِطينه‪ ،‬ول ِ ِ� استعاذ ِ ي� ل ِعيذنه‪ ،‬وما �ددت عن ي‬
‫َ‬ ‫َٔ َٔ ْ‬
‫َوا نَ� ا ك َر ُه َم َس َاءت ُه‬
‫�ابوہریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�الہلاعتلٰینےرفمایاجسصخشےنریم�ےیسکد�وستےسدمشینیکریم�ا�ا�سےساعال�ن‬
‫جگنےہ�‪،‬مںیےندنب�ےرپجوچزییںرف�ضیکںیہا�نےسزیا�د�ہےھجموکئیزیچحموب�بںیہنسجےسو�ہریم�اقر�باحصلرک�ے(عیینرف�ائض‬
‫کےذ�ریےعےسریم�اقر�باحصلرکناجمےھبسےسزیا�د�ہوبحم�بےہ�)�ا�و�ربدن�ہون�افلےکذ�ریےعےس�(بیھ) مری�اقر�باحصلرکتا�رہاتہے‬
 ‫�������‬

‫حیتہکںیما�سےستبحمرکنےگلاجتاہو�ں�‪�،‬ا�و�ربجںیما�سےس�(�ا�سےکذ�و�قابع�د�ت�‪،‬ف �رائضیکا�د�ایئیگا�و� نرو�افلےکاتہام�میکوجہ‬

‫سے) حمتبرکتاہو�ں تو�(�ا�ساکتنہجی ہیوہتاہےہک�)مںیا�ساکاک�ننباجتاہو�ںنجےسو�ہاتنسےہ�‪�،‬ا�سیکو�ہٓانھکنباجتاہو�ںسج‬
‫سے�و�ہدکیاتھہے�‪�،‬ا�ساک�و�ہاہتھنباجتاہو�ںسجےسو�ہڑکپتاہے�‪�،‬ا�و�ر�ا�ساک�و�ہاپئو�ںنباجتاہو�ںسجےسو�ہاتلچےہ�(عییندنب�ےےک‬
‫وہاتےںیہا�و�ر�و�ہاہتھاپئو�ںاک�نٓانھکےسرص�فوہیاک�ماتیلہےسجںیمریم�یرمضیےہ�‪�،‬ا�س‬
‫حو�ا�ساظہر�یوباطینبسرشیتعےکاتبع ج‬
‫رضو�رعاطکرتاہو�ں�‪�،‬ا�و�ر�اگر�و�ہیسکدشنم‬
‫سےوکئیالخ�فرشیتعاک�مرس�ز�دہنںیوہتا) �ا�و�ر�اگر�و�ہھجمےسیسکزیچاکوس�ا�لرک�ےوتمںیاسےو�ہ �‬
‫یایشاط�نےسریم�یانپ�ہاکاطلبوہتاہےوتمںیاسےوفحم�ظرھکاتہو�ں�‪�،‬ا�و�رمںیوجکا�مرکناچاہاتہو�ںا�سںیمےھجماتانتر�د�دہنںی توہاتجانکہےھجم‬
‫‪1‬‬
‫�اپےنوممندنب�ےیکاج�ناکنلےنںیموہتاہےو�ہوتمو�توکبوجہفیلکتامسجنیےکدنسپہنںیرکتا�ا�و�رجمےھیھباسےفیلکتدیانبر�اگلاتہے�۔‬
‫َ َ َٔ َ َ‬ ‫ُ َ ْ‬
‫َع ْن ق َت َادة ‪ ,‬ق ْو ُل‪َ :‬و ْاب َتغوا ِإ�ل ْي ِه ال َو ِسيلة‪،‬ا ْي تق َّر ُبوا ِإل ْي ِه ِبط َاع ِت ِه َوال َع َم ِل ِب َ�ا ُ ي ْ� ِض ِيه‬
‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ ُ‬

‫قات�د�ہ‪a‬ف مراتےںیہ’’ �ا�و�را�سیکانج�بںیماب�ریابیاکذ�ریہعالت�شرک�و۔‘‘ کےینعمہیںیہا�سیکاطاعتاجب کلار�ا�و�ر�ا�سیکوخشون�د�یےک‬

‫علمرس�اناج�مد�ےرک�ا�ساکقر�باحصلرک�و�۔‬
‫‪2‬‬

‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ه ْال ُق ْر َب ُة َت ْص ُد َق َع َل َّ‬
‫التق َوى َو َعل غ ْ� َها م ْن ِخ َصال خَ‬
‫ال ْي ِ� ال ِ ت ي� َي َتق َّر ُب ال ِع َب ُاد ِب َ�ا ِإل َر ِبّ ِ� ْم‬ ‫يل َّال ِ ت ي� ِ ي َ‬
‫َٔ َّ ْ َ َ ةَ‬
‫ان الو ِس‬
‫ِ‬ ‫يِ ِ‬
‫رگاص�لریخرپاص�د�قٓاتاہےنجےکذ�ریےعےسدنب�ےاپےن‬
‫�اما�موشکانی‪ a‬ف مراتےںیہ�ویسہلوجقربتےکینعمںیمےہوقت�ٰی�ا�و�ر�دی خ‬
‫�ر�باکقر�باحصلرکتےںیہ�اسیرط�حایہنم�تومرحما�تےکاتجان�بےسیھبالہلاکقر�باحصلوہتاہےا�سےئلایہنم�تومرحما�تاکتر�ک‬
‫‪3‬‬
‫بیھرق�باٰلیہاک�ویسہلےہ�۔‬
‫وکچوھ�ڑرقرب�و�ںںیم فدمو�نولگو�ںوکاپانویسہلھجمسایلےہسجیکرشیتعںیموکئیاینب�دہنںیےہابلہتدحیث‬
‫یلنکاجہول�ںےنا�سیقیقحویسےل ک‬
‫مںیا�ساقم�مومحم�دکوبیھویسہلاہکایگےہوججتنںیمرسو�لالہلﷺوکعاطف مرایاجائےاگ�‪،‬‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق َال‪َ :‬م ْن َق َال ِح ي نَ� َي ْس َم ُع ِّالن َد َاء ‪ُ ،‬‬
‫الله َّم َر َّب َه ِذ ِه‬
‫َ ْ َ ْ ن َ ْ َّ َٔ َّ َ ُ َ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫الل‪ :‬ان رس‬‫ا� ب ِ� عب ِد ِ‬
‫عن ج ِب ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َّ ْ َ َّ َّ َ َّ َ َ ئ َ ٓ ُ َ َّ ً َ َ َة َ َ‬
‫الف ِض َ َة‬
‫يل‪َ ،‬و ْاب َعث ُه َمق ًاما ْم ُم ًودا ال ِذي َو َع ْدت ُه‪َ ،‬حل ْت‬ ‫الدعو ِة التام ِة‪ ،‬والصال ِة الق ِا� ِة‪ ،‬ا ِت ممدا الو ِسيل و‬
‫َ َ َ‬
‫ُل شف َاع ِ ت ي� َي ْو َم ِ‬
‫الق َي َام ِة‬
‫جابربندبع�الہل‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاجوشصخا�ذ�ا�ننسرکیہےہک’’�ا�ےریم�ےالہلوج�ا�ساس�ر�یاکپ�رکا�ر�بےہ‬
‫وکایمتےکد�نویسہلبیصنرفمانا�ا�و�ربڑ�ےرمتہبا�و� مراق�مومحم�دپر�ا�ناکقای�مرفماناجس‬
‫�ا�و�رقائمرہےنو�الیامن�زکابیھر�بےہ�‪،‬حمدمﷺ ق‬

‫َ َّ َ َ َّ َ َّ َ‬ ‫ْ‬ ‫الت َو ُ‬
‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الرقــاق َ� ُب َّ‬
‫التقـ ُّـر ِب‬ ‫اضـ ِـع�‪، ۶�۵�۰�۲‬مشــاۃ املصابیــح کتــاب الدعــوات َ ب� ُب ِذ كـ ِـر الــهِ عــز وجــل و‬ ‫ب‬
‫َ‬
‫‪،۲‬ر�ض الصاحل ـی ن �‪۹�۵‬‬
‫ِإل ْيـ ِـه�‪ �۲�۶�۶‬ی‬
‫ط�ی�‪۲�۹�۱‬؍�‪۱�۰‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 2‬ی‬
‫القد��‪۴�۵‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 3‬فتح ی‬
 ‫�������‬

‫کاتونےا�نےسوعد�ہایکہو�اہے�۔‘‘�اسےایقمتےکد�نریم�یافشعتےلمیگ�۔‬
‫‪1‬‬

‫َٔ َّ ُ َ َ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ َ َ ْ تُ ُ ْ ُ َٔ ّ َ َ ُ ُ ْ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ْ َْ ْ َْ‬ ‫َ ْ َْ‬

‫اص‪،‬انه ِسع الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل يقول ِ‪:‬إذا ِسع� الو ِذن‪ ،‬فقولوا ِمثل ما يقول‬ ‫عن عب ِد الهلِ ب ِ ن� ع ِرو ب ِ ن� الع ِ‬
‫َ َ ْ َ َ ةَ َ نَّ َ َ نْ ز َ ةٌ ف ْ َ َ‬ ‫َ َ ْ َ َ شْ ً ثُ َّ ُ‬ ‫َّ َ َ ً َّ‬ ‫ُ ُّ َ َ َّ‬
‫ال َّن ِة ل‬
‫ا� َسلوا الهل ِ يل الو ِسيل‪،‬ف ِإ�ا م ِ�ل ِ ي� ج‬ ‫ث َّ� َصلوا َع َّيل‪ ،‬ف ِإن ُه َم ْن َصل َع َّيل َصلة َصل الهل علي ِه ِب�ا ع�‬
‫ْ َ َ َة َّ َ َّ َ ُ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ َٔ ُ َ َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ْ َّ‬
‫يل َحل ْت ُل الشف َاعة‬ ‫تن َب ِ غ ي� ِإل ِل َع ْب ٍد ِم ْن ِع َب ِاد الهلِ َوا ْر ُجو ان ا كون ا نَ� ُه َو ف َ� ْن َسال ِ يل الو ِس‬
‫وک مراتےوہئےانسہےبجمتوم�ذ�نیکا�ذ�ا�نونستوتموہیوہکجومو�ذ�ن‬ ‫عدب�الہل‪ t‬بنرمع�وبناع�صےسرم�و�یےہمںیےنیبنرکیمﷺ ف‬
‫کہہرہاہو�‪،‬پرھمھجرپ�د�ر�و�دھبوجیکوینہکوجکوئیھجمرپ�ایکرمتہبد�ر�و�دپڑھاتہےوت�الہلاعتلٰی�ا�سرپ�اپیند�سرمحںیتان�ز�لرفماتاہے�ا�سےک‬
‫بدع�الہلاعتلٰیسےمری�ےےئلویسہلبلطرک�و�‪�،‬ویسہلد�ر�اصلتنجںیمایکاقم�مےہجو�الہلےکدنب�و�ںںیمےسایکدنب�ہوک�دیاجائےاگ‬
‫�ا�و�رجمےھامدیہےہکو�ہدنب�ہںیمیہوہ�ںاگ�‪�،‬ا�و�رجوکوئیریم�ےےئل یسوہل�(ماق�مومحم�د) طبلرک�ےاگ�ا�سےکےئلریم�یافشعتو�اجب‬
‫ہوجائےیگ۔‬ ‫‪2‬‬

‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َّ ْ تُ ْ َ َ َّ َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ ةَ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َٔ َّ َ ُ َ‬
‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪،‬ان رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل قال ِ‪:‬إذا صلي� ع يل‪ ،‬فاسالوا الهل ِ يل الو ِسيل‪ِ ،‬قيل‪ :‬ي� رسول الهلِ ‪،‬‬
‫َٔ ْ َٔ ُ َ َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ٌ‬ ‫َ َ ْ َ َ ةُ َ َ َٔ ْ َ َ َ َ ف ْ َ َ ُ َّ‬
‫اح ٌد‪َ ،‬وا ْر ُجو ان ا كون ا نَ� ُه َو‬
‫ال َّن ِة‪ ،‬ل َي َن َالا ِإل َر ُجل َو ِ‬
‫وما الو ِسيل؟ قال‪:‬اعل درج ٍة ِ ي� ج‬
‫�ابوہریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایابجمتھجمرپ�د�ر�و�دپڑھوتومری�ےےئلویسہلامنوگ پوچاھگای�ا�ےالہلےکرسو�ل‬
‫‪3‬‬
‫ﷺ�!�ویسہلایکہے�؟ف مرایاتنجاکسبےسدنلب�د�رجہےسجرص�فایکیہصخشاپئےاگ�ا�و�رجمےھامدیےہہکو�ہصخشںیموہ�ں�۔‬
‫َ ْ ٌ ف ُّ ْ َّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ َ ْ َ َ ةَ َ َّ َ َٔ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ ن َ َّ َ َ َ َ‬
‫الدن َيا ِإل‬ ‫يل‪ ،‬ف ِإن ُه ْل َي ْسا َلا ِ يل عبد ِ ي�‬ ‫اس قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪:‬سلوا الهل ِ يل الو ِس‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫ْ‬ ‫َٔ َ‬ ‫ُ ْ ُ َ ُ شَ‬
‫� ًيدا ا ْو ش ِف ًيع َاي ْو َم ال ِق َي َام ِة‬
‫كنت ل ِ‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪w‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاتمالہلےسد کعار�وکہالہلےھجمویسہل(ماق�مومحم�د�)عاطف مرائےوجشصخدنایمںی‬
‫‪4‬‬
‫مری�ےےئلہید کعار�ےاگقایمتےکد�نںیما�س گرپو�ا�ہای�ا�ساکساف�رشینباجئو�ںاگ�۔‬
‫ںیہ‪،‬جوتموکپو�ر�ی‬
‫ںیہ‪،‬جوتموک�الہلیکرمضیےکاطمبقےنلچےسر�وکیتا�و�ر�ا�سیکر�ا�ہےساٹہنےیکوکششرکتی �‬
‫�ا�و�رج قووتںیالہلیکر�ا�ہںیمزم�احم �‬
‫شکمشک‬
‫جموب�ررتیںیہا�نےکالخ�فاپینامت�ماماکنیاطقوت�ںےس‬
‫طر�حالہلاکبدن�ہنبرکہنںیرہےندتیںیا�و�رمتںیہاپانیاکیسریغ�الہلاکبدن�ہےننبرپ ک‬
‫جدہر�و�‪�،‬اسیدج�وجدہپراہمت�ر�یالف�حوکامایبیاک�ا�و�ر�الہلےساہمت�ر�ےرقت�باک� حنااص�رےہ�ا�و�ر�اچیھرط�حھجمسولجنولگو�ںےناپےنیلسن‬
‫�ا�و�رجد�و ک‬
‫للنســا��‪،۱�۶�۵�۶‬حصیح ب ن‬
‫ا�‬ ‫ئ‬ ‫الکــری‬
‫‪،۱‬الســ� ب‬ ‫نن‬ ‫الن َــد ِاء�‪ ،۶�۱�۴‬مسندامحد�‪�۴�۸�۱�۷‬‬
‫الد َعــاء ع ْن َــد ّ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب االذان َ� ُب ُّ‬
‫ب‬
‫حبــان �‪۱� ۶� ۸� ۹‬‬
‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ثُ َّ َ ْ َٔ ُ‬ ‫ٰ َ ُ ْ َ ْ ْ َ َ ْ ْ ُ َٔ ّ َ ْ َ َ ُ ثُ َّ ُ َ ّ َ َ َّ ّ َ َّ‬
‫ـ� صــى الــه عليـ ِـه وســم � يســال‬ ‫ـل عــى النـ ِب ِي‬ ‫‪ 2‬حصیــح مســم کتــاب الصلــوۃ ب�ب القــو ِل ِمثــل قــو ِل الــو ِذ ِن ِلــن ِسعــه‪ � ،‬يصـ ِ ي‬
‫ُ ْ َ َ ةَ‬
‫خز�ۃ�‪،۴�۱�۸‬مســندامحد�‪۶�۵�۶�۸‬‬ ‫ا� ی‬ ‫ـيل �‪،۸��۴ ۹‬حصیح ب ن‬ ‫هل الو ِسـ‬
‫َ ٌ ف َ ْ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬
‫‪ 3‬مسندامحد�‪،۷�۵�۹�۸‬جامع ت�مذی ابواب املناقب ب�ب ِ ي� فض ِل الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل �‪۳�۶�۱�۲‬‬
‫ِ‬
‫‪ 4‬املعجم االوسط �‪۶�۳�۳‬‬
 ‫�������‬

‫رو�ر�‪�،‬اعٰیلیحتیثا�و�رما�لود�ولتیکانبپرالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لیکاطاعتےکاجبئےاناک�ر�ا�و� مراخلتفاک�ر�ویہاتخای�رایکےہ�ا�ناکجر�ماتانبڑ�اہے‬
‫غ �‬
‫کہر� �و قزایمتاگر�ا�نےکہضبقںیماس�ر�یزمنییکد�ولتوہ�ا�و�ر�اتینیہا�و�ر�ا�نوک�د�ےد�یاجئےا�و�ر�و�ہاسےوطب�رفدیہد�ےرکگولخالصی‬
‫چاہںیوتتبیھبا�ناکفدیہوبق�لںیہنایکجائےاگ�ا�و�ر�اہنںیمنہجیکد�ر�دنا�کزس�املرک�رہےیگ�‪،‬‬
‫َ َ ُ ُّ نَ ُ َ َٔ َ‬ ‫الز َ ب� ِن َي ُة ب� ْ َل َق ِامع ْ َ‬ ‫الله ُب َف َص ُاروا ِ ف ي� َٔا َع ِال َج َ‬
‫� نَّ َ�‪�،‬ضَ َ َب تْ ُ� ُم َّ‬ ‫كا َر َف َ ُع ُم َ‬
‫ُ َّ َ‬
‫و� ْم ِإل ا ْسف ِل َها‬ ‫ال ِد ِيد‪ ،‬ف ي�د‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬
‫نہجویم�ںیکرہطر�حوکششوہگیہکیسکرط�حد� �وز�خیکٓا�گےسابہرنلکاجئںیرگمیہا�نےکےئلنکممہنوہگا�‪� ،‬د�ر�وغہمنہجاہنںیولہےےک‬
‫وھڑ�ےام�رما�ررکرھپمنہجےکےلچنےقبطںیمرگ�ا�دیںےگجسںیمیہہشیمہہشیمہاسیںیمےتلجرہںیےگ�۔یجےسرفمایا‬ ‫تہ �‬
‫ْ‬
‫اب الَر ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫غ اع ْي ُد ْوا ف ْيَاۤ‪۰‬۝ َوذ ْوق ْوا َ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ َ َ ُ ْ ْ ْ‬
‫ي ُر ُج ْوا م ْ‬‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬
‫‪1‬‬
‫ِ ِ ‪۲۲‬۝‬ ‫ۧ‬ ‫ق‬ ‫ي‬ ‫ذ‬ ‫ع‬ ‫ِ‬ ‫ٍ ِ‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫كما ارادوا ان‬
‫ترجہم�‪:‬جبیھبکو�ہربھگ�ارکمنہجےسےنلکنیکوکششرکیںےگرھپاسیںیمدکھلیدیےاجئںیےگہکوھکچا�بےنلجیکزس�ااکزم�ہ۔‬
‫َٔ َٔ َ َ َ َ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ْ َ‬ ‫َٔ َّ َّ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ َٔ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬قال ُ‪:‬يقال ِللك ِف ِر َي ْو َم ال ِق َي َام ِة‪ :‬ا َرا ْي َت ل ْو كن لك ِمل ُء‬ ‫َح َّدث َنا ان ُس ْب نُ� َما ِل ٍك‪ ،‬ان الن ِب ي� صل‬
‫َ َ‬
‫س ِم ْن ذ ِلك‬ ‫ول‪َ :‬ن َع ْم‪َ ،‬ف ُي َق ُال َ ُل‪َ :‬ق ْد ُس ِئ ْل َت َٔا ْي َ َ‬ ‫ََ ُ ُ‬ ‫َٔ ُ َ ْ‬ ‫َ‬
‫ال ْر ِض ذ َه ًبا‪ ،‬ا ك ْن َت تف َت ِدي ِب ِه؟ فيق‬
‫ْ َٔ‬

‫�انسنباملک‪t‬سےرم�و�یےہ�الہلےکیبنﷺےنا�رشا� فد مرایا�ایکیمنہجوکہجمنےساکن�لرک�الہلیکاب�رگا�ہںیمشیپایکجائےاگ�‪� ،‬الہلاعتلٰی‬

‫�ا�سےسوپچےھاگتونےاپینٓا�ر�ا�ماگ�ہیسیکاپئی�؟�و�ہےہکاگبدترینٓا�ر�ا�ماگ�ہ�‪�،‬الہلاعت فلٰی مرائےاگکایتو�زمنیرھبوسنافدیہد�ےرک�ا�سےساکٹھچ�ر�ہ‬
‫رکناسپدنر�ےاگ�؟ �و�ہاثاب�تںیموج�ا�بد�ےاگ�‪� ،‬الہلاعت �لٰیا�سےسرفمائےاگمںیےنوت�دنایمںیا�سےسیھبتہبمکاکھجتےساطملہب‬
‫حاصل ک‬
‫‪2‬‬
‫کایتاھوتےنوہا�ںا�سیکرپ�و�ا�ہںیہنیکا�و�ر�اسےد�وبا�ر�ہمنہجںیمڈ�ا�لدیاجائےاگ�۔‬
‫بجہکوممون�ںوکابلآخرزس�اےکدعبہجمنےساکن�لایلجائےاگیجاسکہاحا�دیثےساثبتےہ�۔‬

‫َو ُقِراَّسلا َو ُةَقِراَّسلا اْۤوُعَطْقاَف اَمُهَيِدْيَا ًۢءٓاَزَج اَمِب اَبَسَك اًلاَكَن َنِّم ِهّٰللاؕ‪١‬‬
‫چو�ر�یرکنے و�الا رم�د ا�و�روع�ر�ت ےک اہتھاک�ٹ دیارک�و�‪ ،‬یہ دبلہ ےہ ا�ساک وج انوہ�ں ےنایک�‪ ،‬عذ�ا�ب الہلیک رط�ف ےس‬

‫َو ُهّٰللا ٌزْيِزَع ٌمْيِكَح‪ْ۰۰۳۸‬نَمَف َباَت ْۢنِم ِدْعَب ٖهِمْلُظ َو َحَلْصَا‬

‫�ا�و�رالہلاعتلٰیقو�تا�و�رتمکحو�الاےہ�‪،‬جوصخشاپےنانگ�ہےکدعبوتبہرکلے�ا�و�راصال�حرکلےوتالہلاعتلٰی�رحتمےکاستھ‬

‫َّنِاَف َهّٰللا ُبْوُتَي ِهْيَلَعؕ‪َّ ١‬نِا َهّٰللا ٌرْوُفَغ ٌمْيِحَّر‪ْ۰۰۳۹‬مَلَا ْمَلْعَت َّنَا َهّٰللا ٗهَل‬
‫�ا�سیک رط�ف ولٹات ےہ�‪ ،‬قیًانی �الہلاعتلٰی ماع�ف رفمانے و�الا رہمبانیرکنے و�الا ےہ�‪ ،‬کای ےھجتولعم�مںیہنہک الہلاعتلٰی ہی‬

‫‪ 1‬احلج�‪۲�۲‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ن َ ُ‬
‫ـب الك ِفـ ِـر ال ِفــد َاء ِب ِ�ــل ِء ال ْر ِض ذه ًبــا ‪ ،۷�۰�۸��۳‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الرقــاق‬
‫‪ 2‬حصیــح مســم کتــاب صفــات املنافقـی ب�ب طلـ ِ‬
‫َ َ ّ‬ ‫ُ َ‬
‫ـاب ُعـ ِـذ َب�‪ ،۶�۵�۳�۸‬مســند امحــد �‪۱�۴�۱�۰�۷‬‬ ‫َ ب� ٌب َمـ ْـن ن ِوقــش ِ‬
‫احلسـ‬
 ‫�������‬

‫ُكْلُم ِتٰوٰمَّسلا َو ِضْرَاْلاؕ‪ُ ١‬بِّذَعُي ْنَم ُءٓاَشَّي َو ُرِفْغَي ْنَمِل ُءٓاَشَّيؕ‪١‬‬

‫�ا�س ےک ےیل زمنی و ٓاسام�ن یک اب�دشاہت ےہ �؟ جےس اچہے زس�ا د�ے ا�و�ر ےسج اچہے اعم�فرک د�ے‬

‫َوُهّٰللاىٰلَعِّلُكٍءْيَشٌرْيِدَق‪�(۰۰۴۰‬الامئد�ۃ�‪۳�۸‬تا�‪)۴�۰‬‬
‫�‪�،‬الہلاعتلٰیہرزیچرپاق�د�رےہ�۔‬
‫ف ْ َ َّ َ ُ َ ُ َّ َٔ َّ َ َ ْ َ َ َ ْ َٔ ْ َ ف ْ َ َّ ُ َ ْ ٌ َ َ ُ َ ُ ً ُ َ ُ‬ ‫ً‬ ‫َْ َ َ َْ ْ‬
‫ال ِاه ِلي ِة قريش‪ ،‬قطعوا رجل يقال‬ ‫َوقد كن القط ُع َم ْع ُمول ِب ِه ِ ي� ج‬
‫ال ِاه ِلي ِة ‪،‬ويقال‪ِ :‬إن اول من قطع الي ِدي ِ ي� ج‬
‫َ َ َ ْ َ َ َ َ نْ زَ ْ َ ْ َ َ ُ َ ُ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ ً‬ ‫َ‬
‫سق ُه ق ْو ٌم ف َو َض ُع ُوه ِع ْن َد ُه‬ ‫ُل ُ‪:‬د َو ْيك َم ْول ِل َب ِ ن ي� ُمليح ْب ِ ن� ْع ٍرو ِم ْن خ َزاعة‪ ،‬كن قد سق ك� الكعب ِة‪ ،‬ويقال‪:‬‬
‫چو�ر�یویکنہکایکریبک�ہانگ�ہےہ�ا�سےئلد�و� جرالہتیںیمیھبومعملیزیچپرہاتھاکٹاجاتاتاھ�‪�،‬ایکوق�لےہہکبسےسےلہپد�ویکانمیایک‬
‫خز�اعیصخشےکاہتھوچ�ر�یےکالز�ا�مںیمرقیشےناکٹےےھتوجبقہلیزخ�اعہےکلمحینبرمع�وکامولٰیتاھجسےنےبعکاکخز�انہرچ�ایاتاھ�ا�و�رہییھب‬
‫کاہجاتاہےہکوچ�ر�و�ںےنا�سےکاپ�سرکھدیاتاھبرہحا�لرب�ٓامد�اسیےسوہ�اتاھ�۔‬
‫�ے‪�،‬اسال�مےناہنںیابضابہطلکشاطعکیا�و�رماعشر�ےںیم‬
‫اسقمت‪�،‬دیترف�ائضےکاسمئلےلہپیھبےھتنکیلریغنممظا�و�ر�ا� ھدو�ر �‬
‫�‬ ‫�اسیرط�ح‬
‫�امناقئمرکنےےکےئلانفذکایا�و�راتناظ�مدمت�نےکےئلا�سیکزس�امرق�رہوئیہکوجرم�دایعو�ر�توچ�ر�یرک�ےا�سرج�مںیما�ناک�ایکاہتھ‬
‫کا�ٹد�ویہالہلیکرط�فےسربعتان�کزس�اہے�‪،‬‬
‫َ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َٔ ُ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ ْ َّ ْ ن َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َٔ ٌ ُ ًّ فَ َ َ َّ نَ َ َ َ تْ ُ ْ َ َ ُ َ َ ُ َ‬
‫الل ب ِ� ع ٍرو ‪ ,‬قال‪ :‬سق ِت امراة حليا ج�اء ال ِذ ي� سق�م فقالوا‪ :‬ي� رسول الهلِ ‪ ،‬سقتنا ه ِذ ِه الراة‪ ،‬فقال‬ ‫عن عب ِد ِ‬
‫َ َّ ُ َ َْ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ ُ َ َ َ ْ ُ ْ نَ َ َ َ ْ َ ْ َٔ ُ َ ْ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬
‫َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ :‬اقطعوا يدها اليم�‪ ،‬فقال ِت الراة‪ :‬هل ِمن توب ٍة؟ فقال رسول الهلِ صل الهل علي ِه‬
‫ُ ْ َٔ َ‬ ‫َ َ َّ َٔ ْ ْ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ُٔ ُّ َ َ َ َٔ ْ َ َ ُ َ َّ َ َ َّ َ‬
‫{ف َ ْن َت َب ِ ْ‬
‫م َب ْع ِد ظل ِم ِه َوا ْصل َح‬ ‫وس َل‪:‬ان ِت ال َيوم ِمن خ ِطيئ ِت ِك كيو ِم ولدت ِك ام ِك! قال‪ :‬ف نا ز�ل الهل عز وجل‪:‬‬
‫ُ َ ْ ‪2‬‬
‫َ‬ ‫{ف� َّن َّ َ‬ ‫َ َْ ُ ُ َ‬ ‫َ َّ َّ َ َ ُ ُ َ َ‬
‫للا يَ ُتوب عليهِ}‬ ‫ف ِإ�ن للا يتوب عل ْيهِ}‪ 1‬وقوله‪ِ :‬إ‬
‫عدب�الہل نب رمع�و ‪t‬سےرم�و�ی ےہ�ایکوع�ر�ت ےنھچک زیو�رچر�الےئ�‪�،‬ا�ن ولگو�ں ےن اسے رسو�ل الہلﷺ ےک اپ�س شیپایک�ا�و�رعر�ض‬
‫کای�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!�ا�سوع�ر�تےنوچ�ر�ییکےہ�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنمکحرفمایاکہا�ساکد�اہاناہتھاک�ٹدیاجائے�‪،‬جبا�س‬
‫ےہ؟�رسو�لالہلﷺےنرفمایاتموتگان�ہےس�اییس‬
‫عو�ر�ترپحدجا�ر�یوہگیئوت�ا�سوع�ر�تےناہک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!کایمری�یوتبہیھب �‬
‫رھوظملرکنےےکدعبوتبہرک�ےا�و�ر�اپیناصال�حرکلےوت�الہلیک‬
‫پا�کوہگیئوہکہوگیآا�جیہدیپ�اوہئیوہ�‪� ،‬ا�سرپیہٓایتان�ز�لوہئی’’ پ ج‬
‫‪3‬‬
‫گز�ررنےو�الا�ا�و�ر�رحمرفمانےو�الاہے�۔‘‘‬
‫وہائےیگ�‪�،‬الہلتہبد�ر ک‬
‫نرظانیترھپ�ا�سرپمائل ج‬
‫ع‬
‫وہائےا�و�ر�الہلاکصالحدنب�ہنباجئےو�ہالہلےکبضغےسچباجئے‬
‫عییناگرچو�ر�اپانہاتھےنٹکےکدعب�ٓائدن�ہےکےئلوچ�ر�یےساتئب ج‬
‫‪ 1‬املائدة‪39 :‬‬
‫‪ 2‬املائدة‪39 :‬‬
‫کث��‪۱�۱�۱‬؍�‪،۳‬مسندامحد�‪۶�۶�۵�۷‬‬
‫ا� ی‬ ‫ط�ی �‪۲�۹�۹‬؍�‪ ،۱�۰‬ی‬
‫تفس� ب ن‬ ‫تفس� ب‬
‫‪ 3‬ی‬
 ‫�������‬

‫یگ‪،‬طمبلہیےہہکا�نرج�ائم‬
‫گا�ا�و�ر�الہلا�سےکد�امنےسا�سد�ا�غوک� ھدو�د�ےاگ�‪،‬یلنکا�سےکینعمہیںیہنںیہہکاسےزس�اہنںید�یاجئے �‬
‫اگ�‪،‬ر�و�ایتےہہکایکوچ�رکاہاتھبجٓا�پےکمکحےکاطمبق‬
‫مںیاہتھہناکٹاجائےاگمرگچو�رنےسجصخشاکحقولٹاتاھ�اسےو�اپسرکناپڑ�ے �‬
‫کاٹاجاچاک‬
‫وب إ َل ْي ِه‪ ،‬فقال رجل‪َٔ :‬ا ْس َت ْغ ِف ُر َ‬
‫الهل‪َ ،‬ؤَا ُت ُ‬ ‫َ َ َٔ ُ ُ‬ ‫َٔ ْ َ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ‬ ‫َُ ُ‬ ‫ث‬
‫وب‬ ‫� �ج ي ء به فقال هل رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل‪:‬قل استغ ِف ُر الهل‪ ،‬وات ِ‬
‫َ‬ ‫َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫الله َّم ت ْب َعل ْي ِه‬ ‫ِإل ْي ِه‪ ،‬فقال الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪:‬‬
‫تو�ٓا�پےناسےاپےناپ�سالبیا �رسو�لالہلﷺےنا�سےساہککہہںیمالہلےساعمفیاچہاتہو�ںا�و�ر�ا�سےسوتبہرکتاوہ�ں�‪�،‬ا�سےنٓا�پ‬
‫‪1‬‬
‫ﷺکینیقلتےکاطمبقہیالاف�ظےہک�‪�،‬الہل�!پرھنیبرکیمﷺےنا�سےکقحںیمدعاف مرائیا�ےالہل�!�اسےاعم�فرفما�د�ے‬

‫قعطدیکےاسمئل‬
‫ّ َ َ َ ُٔ َ ف‬ ‫َّ‬ ‫َٔ َّ َ ُ ً ْ ُ َ ْ َ َ َ َٔ َ َّ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫َع ْب ِد َّ ِ ْ َ ْ ْ ْ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َع ِن ِثال� َم ِارفقال َ‪:‬ما ا ِخذ ِ ي�‬ ‫اص‪ ،‬ان رجل ِمن مز ينة سال الن ِب ي� صل‬ ‫الل ب ِ ن� ع ِرو ب ِ ن� الع ِ‬
‫ْ َٔ َ َ َ‬
‫ال ِّن‪َ ،‬و ِإن ا ك َو ْل‬ ‫ال َر ِان‪َ ،‬ف ِف ِيه ْال َق ْط ُع إ َذا َب َل َغ َذ ِل َك ثَ َ� َن ْ ِ جَ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َٔ ْ َ َ ْ َ َ َ‬
‫اح ُت ِمل‪ ،‬فث َم ُن ُه َو ِمث ُل َم َع ُه‪َ ،‬وما كن ِم َن ِج‬ ‫ا ك ِام ِه ف‬
‫ِ‬
‫الن َك ُل‪َ ،‬و َما َك َن ِ ف ي� ْ ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫‪ �:‬نُ َ�ا َوم ْث ُ ُل َم َع ُه َو َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ْٔ ُ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َّ ُ ْ َ ُ‬
‫ال َر ِاح‪،‬‬ ‫ال ِر َيسة ِم نْ ُ� َّن َ ي� َر ُسول الهلِ ؟قال ث َ ِ‬ ‫ي�خذ‪ ،‬فليس علي ِه‪ ،‬قال‪ :‬الشاة‬
‫َف ِف ِيه ْال َق ْط ُع‪ ،‬إ َذا َك َن َما َ ي ْٔ� ُخ ُذ ِم ْن َذ ِل َك ث َ� َن ْ ِ جَ‬
‫ال ِّن‬
‫َ‬
‫ِ‬
‫عدب�الہلنبرمع�وبنالاع�ص‪t‬سےرم�و�یےہ بقہلیزمیہنےکایکصخشےنرسو�لالہلﷺےسد�رخوت�ںرپلیگوجھک�ر�و�ںےکاب�ر�ےںیم‬
‫پوچاھ�‪ٓ� ،‬ا�پﷺےنرفمایاجوکوئیولھپ�ںوک�ا�نےکوخشو�ںںیمد�رخوت�ںرپسےےلاجئےوت�ا�سرپ�د�وگینتمیقا�نرپلا�ز�موہگی ��‪،‬ا�و�رجوپلھ‬
‫خکشرکنےےکےئلرج�ا�ن( ھکایل�ن�)مںیڈ�الےاجئںیا�نےکرچ�انےںیماہتھاکٹاجائےاگجبڈھا�لیکتمیق(تنید�رہم�)تکا�سیک‬
‫یقتمچنہپاجئے�‪�،‬اا�و�ر�اگرکوئیولھپ�ںںیمےساھکلےنکیلاسےےلرکہنںیاجئےوت�ا�سرپکھچںیہنےہ(نہاہتھاکٹاجائےاگنہرجمانہدیانہوگا)‬
‫�و�ہصخشوبلا�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!�اگرکوئیرکب�ی(چر� گاا�ہںیمےس�)حر�استںیمیل� �‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایا�د�وگینتمیقد�ےا�و�رسز�ابیھ‬
‫وکانو�ر�ٓا�ر�ا�ماپتےںیہ�)مںیےسےلاجئےوت�ا�ساکہاتھاکٹاجائےاگجب‬
‫پائے�(جو�اما�مانمسبےھجمس�)�ا�و�رجوکوئیرکب�یاھت�ن(جاہ�ںر�ا�ت ج‬
‫‪2‬‬
‫�ا�سیکتمیقڈھا�لیکتمیقوکہپچناجئے�۔‬
‫ثابت وہ�اکہسج زیچکوحافظت ںیم ایلگایہو�اگرچہ ا�س ےکرگ�د�دیو�ا�رنہ وہ�اسے رچ�انے و�الےاکہاتھاکٹا اجئے اگیجاسکہ ےلغ ےک‬
‫�ڈھری�ا�و� جرانو�ر�و�ںےکاب�ڑ�و�ںےسرچ�انےو�الےاکہاتھاکٹےناک�ذکرہے�۔‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ُي َق َّو ُم َع ش َ‬
‫� َة َد َر ِ َ‬ ‫َّ‬ ‫ا� َع َّباس َر ِ ض َ ُ َ نْ َ َ َ َ ثَ ُ ْ َ‬
‫ال ّن ف� َ ْع ِد َر ُسول الهلِ َصل ُ‬ ‫َعن ْب ن‬
‫اه‬ ‫ِ‬ ‫� الهل ع ُ� َما قال‪:‬كن َ�ن ِ ج ِ ِ ي‬
‫ي‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫ٓ‬ ‫ٓ‬
‫‪،۲‬تفس�القرا ن� للقران�‪۱�۰�۹�۶‬؍�‪۳‬‬
‫تفس�الخ ازن�‪۴�۲‬؍� ی‬
‫‪ 1‬ی‬
‫ا� ماجــہ کتــاب احلــدود َ ب�بُ‬ ‫ن‬ ‫ئ‬ ‫ن‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ـدود�ب مــا ل قطــع ِف ِيه�‪،۴�۳�۹�۰‬الســ� الکـ بـری للنســا� �‪،۷��۴ ۰�۴‬ســ� ب ن‬
‫ن‬ ‫ن‬ ‫‪ 2‬سـ نـ� ابوداودکتــاب احلـ ب‬
‫َ‬ ‫ن‬
‫َ ْ‬ ‫َ ْ َََ‬
‫ال ْر ِز�‪،۲�۵�۹�۶‬مســتدرک حامک�‪،۸�۱�۵�۱‬مســندامحد ‪۶�۶�۸��۳‬‬‫ــن ِ‬ ‫سق ِم‬ ‫مــن‬
 ‫�������‬

‫عدب�الہلنبابع�س‪w‬ہکےتںیہ�رسو�لالہلﷺےکزمانہںیمایکڈھا�لیکتمیقد�سد�رہمیھت�۔‬
‫‪1‬‬

‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق َط َع ِ ف� ِ ج َم ّن ثَ َ� ُن ُه َث َل َث ُة َد َر ِ َ‬
‫اه‬ ‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ ْ ن ُ َ َ َٔ َّ َ ُ َ‬
‫ا� عران رس‬
‫ي ٍ‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫‪2‬‬
‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬سےر�و�ایتےہرسو�لالہلﷺےنایکڈھا�لیکوچ�ر�یںیماہتھاکٹاتاھجسیکتمیقنیتد�رہمیھت�۔‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِ ف� ِ ج َم ّن ِق َيم ُت ُه �خَ ْ َس ُة َد َر ِ َ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ ْ َ َّ ْ نَ ُ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫اه‬ ‫ي ٍ‬ ‫الل ب� عر يقول‪:‬قطع رس‬ ‫عبد ِ‬
‫‪3‬‬
‫عدب�الہلنبرمع‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنایکڈھا�لےکرچ�انےرپہاتھاکٹاجسیکتمیقاپنچد�رہمیھت�۔‬
‫الهل َع ْن ُه ِ ف� ِ ج َم ّن ِق َيم ُت ُه �خَ ْ َس ُة َد َر ِ َ‬
‫اه‬ ‫� ُ‬ ‫َ‬ ‫َع ْن َٔا َنس َق َال َ‪:‬ق َط َع َٔا ُبو َب ْكر َر ِ ض‬
‫ٍ‬ ‫ي‬ ‫ٍ ي‬ ‫ٍ‬
‫‪4‬‬
‫�انسنباملک‪t‬سےرم�و�یےہسدینا�ابوبرکصدیق‪t‬نے�ایکڈ�ا�لیکوچ�ر�یںیماہتھاکٹاسجیکتمیقاپنچد�رہمیھت�۔‬
‫َ‬ ‫َّ َ َ ْ َ ف‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ض َ ُ َ نْ َ َٔ َّ َّ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل كن َيقط ُع ِ ي� ُر ُب ِع ِد َين ٍار ف َص ِاع ًدا‬ ‫� الهل ع�ا‪ ،‬ان الن ِب ي� صل‬ ‫عن عا ِئشة ر ِ ي‬
‫‪5‬‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬سےرم�و�یےہیبنرکیمﷺوچتاھئیدیان�ریا�ا�سےسزیا�د�ہیکوچ�ر�یںیموچ�رکاہاتھاکٹاکرتےےھت�۔‬
‫ثابتوہ�اکہوچ�راگریسکےکرھگکےالع�و�ہاع�مد�اخےلیکہگجےسیھبوچ�ر�یرک�ےوت�ا�ساکہاتھاکٹاجائےاگ�ا�سےکےئلدنب�د�ر�و�ا�ز�و�ں کوکوھلےن‬
‫رضو�ر�تںیہنےہ۔‬
‫کی �‬
‫‪�،a‬اما�ماساح�قا�و�ر�اہل‬
‫�اکرثاملع�ا�ساب�تےکاقئلںیہہکاہتھاکٹےنےکےئلرسم�وقہزیچکاحافظتںیموہناشر�طےہاتہماما�ماحدمبنلبنح �‬
‫ےہ‪�،‬ا�سرپ�و�ہہیدللیدیےتںیہ�‪،‬‬ ‫ظاہرکاہکانہےہکہیرش�طںیہن �‬
‫َ‬
‫� َاء َر ُج ٌل ف ْاخ َت َل َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫يصة ِل ث َ� ُن ث َل ِث ي نَ� ِد ْر َ ًها ف ج َ‬ ‫ٌ‬ ‫ال ْس ِج ِد َع َ َّل �خَ ِ َ‬ ‫َع ْن َص ْف َو َان ْب ن� ُٔا َم َّي َة‪َ ،‬ق َال‪ُ :‬ك ْن ُت نَ� ئِ ً�ا ِ ف ي� ْ َ‬
‫سا ِم ِ نّ ي�‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ِ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ ،‬ف َٔا َم َر ب ِه ِل ُي ْق َط َع‪َ ،‬ق َال‪َ :‬ف َٔا َت ْي ُت ُه‪َ ،‬ف ُق ْل ُت‪َٔ :‬ا َت ْق َط ُع ُه ِم ْن َٔا ْجل َث َل ِث ن�َ‬
‫ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ُٔ َ َّ ُ ُ َ ُٔ ت َ َ ُ ُ‬
‫فا ِخذ الرجل‪،‬فا ِ ي� ِب ِه رسول الهلِ صل‬
‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ ً َٔ نَ َٔ ُ ُ َ ُٔ ْ ُ ُ ثَ َ نَ َ َ‬
‫ا؟ق َال فَ َ‬
‫‪�:‬ل كن َهذا ق ْبل ان َت� ِت َي ِ ن ي� ِب ِه‬ ‫ِدرها‪ ،‬ا� ا ِبيعه وان ِسئه ��‬
‫صوف�ا�ن‪t‬بنامہیےتہکںیہمںیدجسممںیوسیاہو�اتاھمھجرپ�ایکشقنما�ونیاچ�د�رتیھسجیکتمیقسیتد�رہمیھت�‪�،‬ایکٓا�دمیٓایا�ا�و�ر�ا�سےن‬
‫رھا�سٓا�دمیوکپڑکلایگای�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺےکاپ�سالیاگایتو�ٓا�پﷺنےمکحرفمایاکہا�س‬
‫پچےکےسھجمےسڑب�یدلج�یےساکن�لیل پ�‪� ،‬‬
‫کاہاتھاک�ٹدیاجائے� ص‪،‬وف�ا�ن‪t‬ہکےتںیہمںیٓا�پﷺیکدخمتںیماحضرہو�ا�و�رعر�ضایکہکایکھبالصر�فسیتد�رہمےکدبلےںیم‬
‫وک �روخترکتاہو�ںا�و�ریقتمیکا�د�ایئیگا� ھدا�رکریلاتہو�ں ��‪،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایاتمےنا�سوک‬
‫�ٓا�پا�ساکہاتھاکٹںیےگ�؟مںیاسےا�س ف‬

‫‪ 1‬مستدرک حامک�‪۸�۱�۴�۲‬‬
‫احلدود� ُب َح ِّد َّ‬ ‫ُ‬
‫السارق �‪ �۳�۸�۵‬ن ن‬ ‫َ‬
‫َب ُ َ ُ ْ ُ‬ ‫‪ 2‬نن‬
‫الس ِار ِق �‪۲�۵�۸�۵‬‬ ‫َب‬ ‫ا� ماجہ کتاب‬ ‫‪،۴‬س� ب ن‬ ‫َّ‬
‫احلدود�ب ما يقطع ِف ِيه ِ‬ ‫س� ابوداودکتاب‬
‫َ َ َ َ ُ َّ ُ ُ‬ ‫ْ َ َّ‬
‫الس ِارق ق ِط َع ْت َي ُد ُه�‪۴�۹�۱�۰‬‬ ‫نسا� کتاب قطع السارق ب�ب الق ْد ُر ال ِذي ِإذا سقه‬ ‫‪3‬س� ئ‬
‫نن‬
‫َ َ َ َ ُ َّ ُ ُ‬ ‫ْ َ َّ‬
‫الس ِارق ق ِط َع ْت َي ُد ُه�‪۴�۹�۱�۸‬‬ ‫نسا� کتاب قطع السارق ب�ب الق ْد ُر ال ِذي ِإذا سقه‬ ‫س� ئ‬‫‪ 4‬نن‬
‫َّ ُ‬ ‫ْ َ‬
‫الس ِارق ‪۴�۳�۸��۳‬‬ ‫احلدود� ُب َما ُيقط ُع ِف ِيه‬
‫َب‬ ‫‪ 5‬نن‬
‫س� ابوداودکتاب‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫مری�ےاپ�سالنےےسےلہپا کیاسوی�ںہنایک�۔‬
‫ً‬ ‫َؤَا َّما َج ْع ُل ْ َ‬
‫ال ْس ِج ِد ِح ْرزا‬
‫یلنکہیدللید�رستںیہنکوینہکدجسمخو�د�ایکافحظتیکہگجےہ�۔‬
‫ْٔ‬ ‫�خَ َ تَ‬
‫يص َت ُه ْ� َت َرا ِس ِه‬ ‫ِ‬
‫‪2‬‬
‫�ا�سرپسمزت�ا�دیہہکدبع�الہلنبرمع‪ t‬کیدحیثںیمےہ�و�ہاچ�د�ر�ا�نےکرسکےےچینیھت�۔‬
‫عییناچ�د�رافحظتںیمیھتذہل�اثابتوہ�اکہاہتھاکٹےنےکےئلیسکیھبزیچکیافحظتںیموہناشر�طےہ�۔‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ ف َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َٔ َ‬ ‫الث َمر َو ْال َك ثَ� َو َظ ِاه ُر ُه َس َو ٌاء َك َن َع َل �ظَ ْ ر ْ ُ‬
‫َٔ َّ ُ َ َ ُ ُ ْ َ ْ ُ ف َ َ َّ‬
‫ال ْن ِب ِت ُل ا ْو ق ْد ُجذ‪ ،‬ل قط َع ِ ي� ط َع ٍام َول‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫سق ِة ِ‬ ‫انه ل ي ج�وز القطع ِ ي� ِ‬
‫َٔ َّ ْ َ‬ ‫الر ْطب‪َ ،‬و ِع ْن َد ْ ج ُ‬
‫ال ْم ُه ِور ان ُه ُيقط ُع‬ ‫ال ِش َ ُ ْ َ ُ ُ ف َ ْ ْ َ ْ َ ف َّ َ‬ ‫ال َطب َو ْ َ‬ ‫َ َٔ ْ ُ ُ ُ َ ٌ َ َّ ْ َ ْ َ‬
‫يش وعدته ِ ي� من ِع ِه القطع ِ ي� الطع ِام َّ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِف ي�ما اصل مباح كلصي ِد و ِ‬
‫َ َّ‬ ‫َ َ َ َٔ‬ ‫ف ُّ ُ‬
‫ِ ي� ِك َم َّر ٍز َس َو ٌاء كن َعل ا ْص ِ ِل َ ب� ِق ًيا َوق ْد ُجذ‬
‫ایغریوف�ظہگجںیما�نیکوچ�ر�یںیماہتھاکٹےنیکزس�اہنںی‬ ‫�احان�فےتہکںیہوجپلھابیھد�رخترپہو�ںا�و�رترہو�ںو�ہوفحم�ظہگجںیموہ�ں حم‬
‫رھاسی قرپای�سرکتےوہئےانوہ�ںےناہکہےہکوگشت�‪�،‬د�و�د�ھ�‪،‬مرش�وبا�ت�‪�،‬ر� ٹوای�ںوغری�ہیسیجاھکنےیکاشایمںییھباہتھاکٹےنیک‬
‫ہے�‪،‬پ �‬
‫‪3‬‬
‫سز�اہنںیےہ�‪،‬مجوہ�رلعامیہےتہکںیہہک حمرہوف�ظیکوہئیزیچپرہاتھاکٹےنیکزس�اہےوخ�ا�ہاسےاک�ٹایلگایوہای�ابیھو�ہد�رخوت�ںرپہیومجو�دہو�۔‬
‫مجوہ�رکاموقفربحقےہویکنہکزگشہتامت�ماحا�دیثا�سرپشاہدہںی�۔‬
‫ف‬ ‫ش‬ ‫ن‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ن‬
‫�ء ب�سبه �رز الثمرة ما يعتاده‬ ‫وهذا املع� يوجد بوجود ما ي�رز الناس به امواهلم من االبينة و�وها عىل لك ي‬
‫ن ن‬ ‫ف ٔ‬ ‫الناس ف ي� الج ي ن‬
‫الغ� و�و ذلك‪،‬وحرز النقد والعرض‬ ‫ر� وحرز املاشية ما يعتاده الناس ي� اعطان إالبل ومرابض‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬
‫بوا�ا او مع بقاء اهلها يف�ا وهكذا املدافن حرز ملا يف�ا والقبور‬
‫ما يعتاده الناس من جعلها ي� املنازل مع تغليق ا ب‬
‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬
‫س� بعد ورود النص ي� قطع النباش وهكذا املسجد‬ ‫حرز ملا ي� داخلها إذا اكنت قد احرزت ملا يعتاده الناس وال ي‬
‫ٔ‬ ‫ن‬
‫و�وه لج ري عادة الناس ب�نه حرز ملا ي ج�عل فيه من فرشه‬
‫�اما�موشکانی‪ a‬ف مراتےںیہ حر�زسےرم�ا�دہر�و�ہزیچےہسجںیماملکاپینتیکلم حموکوف�ظرکتاہےای�ذخری�ہرکتاہےا�و�ریہا�نامت�ماشایپرصا�د�ق‬
‫ریاہ�ںےلغ‬
‫�ٓائےاگںیہنجول�گرع�فاع�مںیمفلتخماشای�ءکیافحظتےکےئلاتسامع�لرکتےںیہًالثمھپول�ںےکےئلرجین�(عیینو�ہڈھ ج‬
‫کوخکشایکجاتاہے�)موشیوی�ںےکےئلاب�ڑ�ےا�و�ردقن�یرقو�مےکےئلاخ�صلفقیگلوہئیںیہگج�‪�،‬اسیرط�حدفنرکنےیکںیہگجیھبا�ن‬

‫ْ‬ ‫َ ُ َ ْ َََ‬ ‫س َق ِمـ ْـن ِحـ ْـرز �‪ ، ۴�۳�۹�۴‬سـ ن ن‬ ‫ـدود� ُب َمـ ْـن َ َ‬
‫سق ِمـ َـن ِ‬
‫الـ ْـر ِز‬ ‫ـ� ب ن‬
‫ا� ماجــہ کتــاب احلــدود ب�ب مــن‬ ‫ٍ‬
‫‪ 1‬سـ ن ن‬
‫ـ� ابوداودکتــاب احلـ َ ب‬
‫�‪،۲�۵�۹�۶‬مســتدرک حامک �‪ ، ۸�۱�۴�۹‬مســند امحــد�‪۱�۵�۳�۱�۰‬‬
‫‪ 2‬نیل االوطار�‪۱�۵�۴‬؍�‪۷‬‬
‫‪ 3‬سبل السالم �‪۴�۳�۳‬؍�‪،۲‬نیل االوطار�‪۱�۵�۳‬؍�‪۷‬‬
 ‫�������‬

‫�اشایکےےئلرح�زہںیوجھچکا�نںیم فدمو�نےہ�‪�،‬ا�و�رقربیںا�نےکےئلرح�زہںیوج�ا�نںیمد�اخلںیہ�ا�و�ر�اسیرط�حاسمجد�ا�نںیمومجو�دوفص�ں‬
‫�‪،‬چاٹئوی�ںا�و�رفلتخمٓالا�تدجسمےکےئلرح�زںیہ�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ َ ُ ْ َ ُ ْ َ ُ َّ ف ُ ْ َ فَ َ َ ْ َُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ تُ ُ َٔ‬

‫َعا ِئشة‪ِّ �َ ،‬دث‪ ،‬ا نَّ َ�ا َ ِس َع ْت َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل يقول‪:‬ل تقطع اليد ِإل ِ ي� ر ب ِع ِدين ٍار �ا فوقه‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬سےرم�و�یےہ مںیےن�رسو�لالہلﷺ سےانس�ٓا�پﷺنےرفمایا�ربعدیان�ریا�ا�سےسزیا�د�ہاملتییک‬
‫چزیمںیاہتھاک�ٹدیااجئے۔‬
‫‪2‬‬

‫َ‬ ‫َّ ف‬ ‫َل ُت ْق َط ُع َي ُد َّ‬

‫الس ِار ِق ِإل ِ ي� ُر ْب ِع ِد َين ٍار ف َص ِاع ًدا‬
‫‪3‬‬
‫�ایکر�و�ایتںیمہیظفلںیہچو�رکاہاتھںیہناکٹاجائےاگمرگرص�فربعدیان�رایا�سےسزیا�د�ہ(مالتییکزیچ�)مںی�۔‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ َْ َ‬ ‫َّ ْ َ ف‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬اقط ُعوا ِ ي� ُر ُب ِع ِد َين ٍار‪َ ،‬ول تقط ُعوا ِف ي� َما ُه َو ا ْد ن� ِم ْن ذ ِلك َوكن‬ ‫الل صل‬ ‫عا ِئشة‪ ،‬تقول‪ :‬قال رسول ِ‬
‫ُ ُ ُ ّ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ِ َ َ ّ َ ُ نَ ْ َ ش َ َ َ‬
‫ْ‬
‫� ِد ْر ًها‬ ‫الدينار اث ي� ع‬ ‫الدين ِار يوم ِئ ٍذ ثلثة دراه‪ ،‬و ِ‬ ‫ر بع ِ‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬ف مراتیںیہرسو�لالہلﷺےنرفمایا�ربعدیان�رںیماہتھاک�ٹد�وا�سےسمکںیمہناکٹوا�و�ر�ا�سوقتربعدیان�رتنی‬
‫�د�رہمےکرب�ابراھتا�و�رایکدیان�ربا�ر�ہد� ہروم�ںےکرب�ابرتاھ�۔‬
‫‪4‬‬

‫َ َ َ َ َ ثَ َ ُ ْ َ َ َ‬ ‫ون ثَ َ�ن ْ ِ جَ‬‫َ ُ َ‬ ‫ول‪َ :‬ل ُت ْق َط ُع َي ُد َّ‬

‫َ َ َ َُ ُ‬
‫ال ِّن؟ قال ْت‪ُ :‬ر ُب ُع ِد َين ٍار‬
‫ال ِّن ‪ِ ،‬قيل ِلعا ِئشة‪ :‬ما �ن ِ ج‬ ‫ِ‬ ‫الس ِار ِق ِف ي�ما د‬ ‫عا ِئشة تق‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬ف مراتیںیہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�ڈھا�لیکتمیقےسمکںیماہتھںیہناکٹاجائےاگ�‪� ،‬ا�نےسوپچاھایگ�ڈھا�ل‬
‫‪5‬‬
‫کیتمیقایکہے�؟ف مرایا�ایکوچتاھئیدیان�ر�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق َط َع َسار ًقا ِ ف� ِ ج َم ّن ِق َيم ُت ُه ث َلث ُة َد َر ِ َ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬‫َ ْ ن ُ َ َ َٔ َّ َ ُ َ‬
‫اه‬ ‫ِ ي ٍ‬ ‫ا� عر‪،‬ان رس‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫‪6‬‬
‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬ف مراتےںیہ نیبﷺےنایکٓا�دمیاکہاتھاک�ٹدیا�ا�سےنایکڈھا�لرچ�ائییھتسجیکتمیقنیتد�رہمیھت�۔‬
‫لخافئےا�ربہعا�و� مجروہ�رلعامےتہکںیہنیتد�رہمای�ربعدیان�رکیوچ�ر�یںیماہتھاکٹاجائےاگ�۔‬

‫‪ 1‬السبل الج رار�‪۸�۶�۳‬؍�‪۱‬‬

‫ئ‬ ‫ا�ا�‪ ،۴�۴�۰�۱‬ن ن‬ ‫َ‬
‫السقةِ َوِن َص ِب َ‬ ‫ْ‬
‫َ ُ ُ ُ َ ُ َ ّ َّ‬
‫للنسا� �‪ ،۷��۳ ۸�۵‬مسندامحد�‪۲�۶�۱�۱�۶‬‬ ‫الک�ی‬
‫س� ب‬ ‫‪ 2‬حصیح مسمل ِكتاب الد ِود ب�ب ح ِد ِ‬
‫ـ�‬ ‫ـدود� ُب َح ِّد َّ‬
‫الســار ِق �‪،۲�۵�۸�۵‬سـ ن ن‬ ‫ا� ماجــہ کتــاب احلـ َ ب‬ ‫الس َقــةِ َوِن َص ِب َ‬
‫ا�ــا�‪ ، ۴�۴�۰�۰‬سـ ن ن‬
‫ـ� ب ن‬ ‫َ ُ َ ّ َّ‬
‫‪ 3‬حصیــح مســم کتــاب احلــدود ب�ب حـ ِـد ِ‬
‫ِ‬
‫الداریم �‪ ،۲�۳�۴�۶‬مســندامحد�‪۲�۴�۰�۷�۸‬‬
‫‪ 4‬مسندامحد�‪۲�۴�۵�۱�۵‬‬
‫نسا� کتاب قطع السارق ب�ب القدرالذی اذارسقہ السارق قطعت یدہ �‪۴�۹�۳�۹‬‬ ‫س� ئ‬ ‫‪ 5‬نن‬
‫َ َ َ َ َّ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫الس َقــةِ َوِن َص ِب َ‬
‫َ ُ َ ّ َّ‬
‫السـ ِـارق‬‫ـدود� ُب قـ ْـو ِل الــهِ تعــال و‬
‫ا�ــا�‪ ، ۴�۴�۰�۶‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب احلـ ب‬ ‫‪ 6‬حصیــح مســم کتــاب احلــدود ب�ب حـ ِـد ِ‬
‫ئ‬
‫للنســا�‬ ‫الکــری‬
‫‪،‬الســ� ب‬‫نن‬ ‫َّ ُ‬
‫ــارق �‪۴�۳�۸�۵‬‬
‫ْ َ‬
‫‪،۶‬ســ� ابوداودکتــاب احلــدود َ ب� ُب َمــا ُيقط ُــع ِف ِ‬ ‫الســار َق ُة َف ْاق َط ُعــوا َٔا ْي ِد يَ ُ� َما�‪ �۷�۹�۵‬ن ن‬
‫َ َّ‬
‫يــه الس ِ‬ ‫و ِ‬
‫ـاء ِ ف� َ ْك ُت ْق َطـ ُـع َيـ ُـد َّ‬
‫الس ِار ِق�‪،۱�۴�۴�۶‬مســندامحد�‪۵�۵�۱�۷‬‬ ‫َ ُ َ َ َ‬
‫�‪،۷��۳ ۵�۳‬جامــع ت�مــذی ابــواب احلــدود ب�ب مــا جـ ي‬
 ‫�������‬
‫َ َ‬ ‫َٔ َّ ّ َ َ ْ ُ َ ْ َ ْ ُ َ َ شَ َ ُ َ َ ِ َ َ َ ْ ف َٔ َ َّ‬
‫اه َول قط َع ِ ي� اقل ِم ْن ذ ِلك‬ ‫النصاب ال ِوجب ِللقط ِع هو ع�ة در‬‫ان ِ‬
‫�احان�فےتہکںیہاہتھاکٹےناکناص�بد�سد�رہمےہا�سےسمکںیماہتھںیہناکٹااجئےاگ�۔‬
‫�ا�سےلئسمےکقلعتماما�موشکانی‪ a‬نےایگ�ر�ہذم�اہب‬
‫ْ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ َ ف ْ َ ْ شْ‬
‫� ي نَ� َمذ َه ًبا‬
‫وقد جعلها ِ ي� الفت ِح ِع ِ‬
‫‪1‬‬
‫�ا�و�رحافظابنرجح‪ a‬نےسیبذم�اہبلقنرفمائےںیہ�۔‬
‫بالتر�د� مجدوہ�رکاموقفزگشہتحیحصاحا�دیثےکوم�افقوہنےےسربحقےہ�۔‬
‫ےہ‪�،‬اما�ماملک‪ a‬کاموقف‬
‫سونےا�و�رچاند�یےکالع�و�ہدیرگاشاییکتمیقا�ند� نوو�ںںیمےسسکےکاستھالمئیاجئےیگا�سںیماتخال�ف �‬
‫ہےہکد� ہروم�ںےکاستھتمیقاگلئیاجئےیگ�‪،‬بجہکاما�ماشفیع‪ a‬کاومقفےہہکتمیقاگلنےںیماصلوسناہے�۔‬
‫‪x‬و�رکاکو�ناسہاتھاکٹاجائےاگ�۔‬
‫چ‬
‫اليم� من مفصهل فإن نث� يغ� ما قطع به‬‫وإ�ا يقطع كف ن‬ ‫ن‬

‫�اما�موشکانی‪ a‬ہکےتںیہصر�فد�ایا�ںاہتھاکٹاجائےاگ�ا�سےکدعب�د� سور�یرمتہبوچ�ر�یرکنےیکوص�ر�تںیمہناہتھاکٹاجائےاگ�ا�و�رنہ‬

‫پائو�ں�۔‬ ‫‪2‬‬

‫اتفق ٔاهل العمل عىل ٔان السارق إذا رسق ٔاول مرة؛ تقطع يده ن‬
‫اليم�‪ ،‬ث� إذا رسق ث�نيا تقطع رجهل اليرسى‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫واختلفوا يف� إذا رسق ث�لثا بعد قطع يده ورجهل؛ فذهب ا ك�ثمه إىل انه تقطع يده اليرسى ‪ ،‬ث� إذا رسق ايضا تقطع‬
‫اليم�‪ ،‬ث� إذا رسق ٔايضا يعزر يو�بس ‪ ،‬وقال ٔابو حنيفة‪ :‬ال تقطع يده اليرسى ورجهل ن‬
‫اليم�؛ ولكن يعزر‬ ‫رجهل ن‬
‫يو�بس‬
‫رھاگر�د� سور�یرمتہبوچ�ر�ی‬
‫�اما�ماشفیع‪ a‬ہکےتںیہ�اہلملعاک�اتاف�قےہہکبجوچ�رہپیلرمتہبوچ�ر�یرک�ےوت�ا�ساک�د�ایا�ںاہتھاکٹاجائےاگپ �‬
‫رھاسی‬
‫کر�ےوت�ا�ساکبایا�ںاپئو�ںاکٹاجائےاگرھپاگریترس�یرمتہبوچ�ر�یرک�ےوت�اکرث�اہلملعےکزن�دیکا�ساکبایا�ںاہتھاک�ٹدیااجئےاگپ �‬
‫رھاگر�و�ہ وچ�ر�یرک�ےوت�اسےزس�ا�د�ی اجئےیگ‬
‫دعب �‬
‫طر�حاگر�و�ہ د�وبا�ر�ہ وچ�ر�یرکتاہےوت�ا�ساک�د�ایا�ں اپئو�ںیھباک�ٹ دیاجائےاگ�ا�س ےک پ‬
‫�ا�و�رقدیکر�دیاجائےاگ�اما�م ابونحہفی‪ a‬کاموقف ےہہک ا�ساکبایا�ں اہتھ ا�و�ر�د�ایا�ں اپئو�ںںیہناکٹا اجئےاگیلنک اسےزس�ا�د�ی اجئےیگ‬
‫�ا�و�رقدیکر�دیاجائےاگ�۔‬
‫‪3‬‬

‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ٔوا ب� بكر ومعر ث‬

‫الن َّ� َص َّل ُ‬‫َعن ْ ن ُ َ َ َٔ َّ َّ‬
‫وع�ن اكنوا يقطعون من املفصل‬ ‫ا� عر‪ :‬ان ِب ي‬ ‫ِ بِ‬

‫‪ 1‬نیل االوطار�‪۱�۴�۹‬؍�‪،۷‬فتح الباری�‪ �۰�۳‬ت‪۱�۰�۷��۱‬؍�‪،۱�۲‬االم للشافیع �‪۱�۵�۹‬؍�‪۷‬‬

‫‪ 2‬السبل الج رار �‪۸�۶�۳‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 3‬الروضۃ الندیۃ�‪۲�۹�۸‬؍�‪۳‬‬
 ‫�������‬

‫‪t‬و�رکاہاتھا�س‬
‫عدب�الہلنبرمع‪t‬سےرم�و�یےہ نیباکر�مﷺ�‪،‬سدینا�ابوبرکصدیق‪،� t‬سدیناعرمفا�ر�و�ق‪� t‬ا�و� سردیناثعام�نینغ چ‬
‫کےوج�ڑ(کالئی) سےاکٹےتےھت�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ َْْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ب َص َّل ُ‬ ‫َ ْ َ ّ ٔ َ َّ َّ‬

‫هللا َعل ْي ِه َو َسل َم ق َط َع يَد َسا ِر ٍق ِم المف ِص ِل‬ ‫الن َّ‬
‫ع ع ِد ٍي‪ ،‬ان ِ‬
‫عد�یےسرم�و�یےہ نیبرکیمﷺےنوچ�رکاہاتھالکئیےساکٹا�۔‬
‫‪2‬‬

‫ْْ‬ ‫ُ َٔ َ ْ‬
‫ث َّ� ا َم َر ِبقط ِع ِه ِم َن ِالف َص ِل‬
‫‪3‬‬
‫صوف�ا�ننبامہی‪ t‬کےدقممہںیم �رسو�لالہلﷺےنمکحرفمایاکہوچ�رکاہاتھالکئیےساک�ٹدیاجائے�۔‬
‫َ ْ ْ َ َ َٔ َّ ُ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ‬
‫الف ِص ِل‬ ‫عن ِعك ِرمة‪:‬ان عر قطع اليد ِمن‬
‫‪4‬‬
‫عرکمہ‪ t‬سےرم�و�یےہ سدینا عرم‪t‬نےالکئیےساہتھاکٹا�۔‬
‫َ ْ َ ْ ْ ن َ َ َ َ َ ُ َ ُ ْ نُ ْ خَ َّ َ ض َ ُ َ ْ ُ َ ْ َ ُ َّ َ َ ْ َ ْ‬
‫الف ِص ِل‬ ‫� الهل عنه يقطع الس ِارق ِمن‬ ‫اب ر ِ ي‬
‫عن ع ِرو ب ِ� ِدين ٍار‪ ،‬قال‪:‬كن عر ب� الط ِ‬
‫‪5‬‬
‫عرم�وبندیان�ر‪t‬سےرم�و�یےہسدیناعرم‪t‬بناطخ�بےنوچ�رکاہاتھالکئیےساکٹا�۔‬
‫حدنافذرنےےکےئلایکرمتہباقر�ا�ریا�د�وعا�د�لٓا� مدوی�ںیکوگ�اہیاکفیےہ�۔‬
‫‪ x‬ک‬
‫‪6‬‬
‫�رسو�لالہلﷺےنڈھا�لرچ�انےو�الےصخشوک�د�وبا�ر�ہاقر�ا�رکاحمکںیہندیا�۔‬
‫‪7‬‬
‫�اسیرط�حوفص�ا�ن‪t‬بنامہییکاچ�د�رچر�انےو�الےوکبیھایاسکوئیمکحںیہندیا�۔‬
‫َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ َ َ َ ْ َ َ َ َ َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َٔ ُٔ َ َّ َ ْ َ �خْ ُ ّ َ َ َ‬
‫سق َت‪،‬قال‪َ :‬بل‪ ،‬فا َع َاد َعل ْي ِه َم َّرت ْ ي ِن� ا ْو‬ ‫وم‪،‬فقال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪:‬ما ِإخالك‬ ‫عن ا ِب ي� امية ال ز ِ ِي‬
‫ََ ً‬
‫ثل ث�‬
‫�ابیامہیزخم�ومیےسر�و�ایتےہرسو�لالہلﷺےنوچ�رسےاہکمںیایخ�لںیہنرکتاکہمتےنوچ�ر�ییک�‪�،‬ا�سےناہککوی�ںںیہن�‪�،‬د�ومرتہبایتنی‬
‫‪8‬‬
‫مرتہب�‪،‬یہرکت�ا�رہو�ا�۔‬
‫ٔ ن‬
‫لبا�‪ :‬ضعيف‬
‫حمك اال ي‬
‫احلب��‪۱�۹�۶‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 1‬اروائ الغلیل �‪۲�۴�۳�۰�،۸�۱‬؍�‪ ،۸‬التلخيص ی‬
‫ا� با� شیبۃ�‪۲�۸�۵�۹�۹‬‬ ‫للب� ق� �‪،۱�۷��۲ ۴�۸‬مصنف ب ن‬ ‫الک�ی ی‬ ‫‪ 2‬نن‬
‫الس� ب‬
‫الدارقط��‪۳�۴�۶�۶‬‬
‫ن‬ ‫‪ 3‬نن‬
‫س�‬
‫ا� با� شیبۃ �‪ ،۲�۸�۶�۰�۱‬اروائ الغلیل �‪۸��۲ ،۲�۴�۳�۰‬؍�‪۸‬‬ ‫‪ 4‬مصنف ب ن‬
‫للب� ق��‪۱�۷��۲ ۵�۱‬‬
‫الک�ی ی‬ ‫‪ 5‬نن‬
‫الس� ب‬
‫َ َ َ َ َّ ُ َ َّ َ ُ َ ْ َ َٔ‬ ‫َ َ‬
‫الس ِارقة فاقط ُعوا ا ْي ِد يَ ُ� َما�‪۶�۷�۹�۵‬‬‫احلدود� ُب قْو ِل الهلِ تعال والس ِارق و‬ ‫ب‬ ‫‪ 6‬حصیح ب خ�اری کتاب‬
‫َ ُ َ ْ َََ‬ ‫نن‬
‫سق ِم ْن ِح ْر ٍز�‪۴�۳�۹�۴‬‬ ‫احلدود�ب من‬
‫ب‬ ‫‪7‬س� ابوداودکتاب‬
‫ال ِّد�‪،۴�۳�۸�۰‬ارواء الغلیل �‪۲�۴�۲�۶‬‬ ‫الت ْل ِق ي ن� ِ ف� ْ َ‬
‫س� ابوداود کتاب احلدود َ� ٌب ف� َّ‬ ‫‪ 8‬نن‬
‫ِ ي‬ ‫ب ِي‬
 ‫�������‬
‫َ َ َٔ َّ ْ‬ ‫َٔ‬ ‫وقد ذهب إىل ٔانه ف‬
‫يك� إالقرار مرة واحدة‪ :‬مالك والشافعية واحلنفية َو ُه َو َم ْر ِو ٌّي َع ْن ا ِب ي� ُي ُوسف إل ان ُه َيك ِف ي�‬
‫ي‬
‫ً‬ ‫ْ ْ‬
‫ِإالق َر ُار َم َّرة‪.‬‬
‫‪�،a‬اما�م اشفیع‪� a‬ا�و�ر�اما�م ابونحہفی‪ a‬کا ومقف ےہہک ایک رمتہب اقر�ا�رہیاکفی ےہ�۔�اما�م احدمبنلبنح‪� a‬ا�و�ر�اما�م‬
‫�اما�م املک �‬
‫‪1‬‬
‫�ابویوسف‪ a‬کاموقفےہکما�زکمایکرمتہباقر�ا�رلا�ز�مےہ�۔‬
‫ٔ‬
‫واحلق‪ :‬هو االول‬
‫‪2‬‬
‫یلنکالہپقو�لر�اجحےہ�۔‬
‫�ا�رشا�دبا�ر�یاعتلٰیہے‬
‫َّ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ْ ّ ْ ُْ‬
‫‪3‬‬
‫۔۔۔ واش ِهدوا ذوي عد ٍل ِمنك۔۔۔ۙ ‪۲‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬د�وعا�د�لوصخش�ں گوکو�ا�ہانبلو�۔‬
‫‪x‬سز�اماع�فرکنےےکاجم�زشصخیکنیقلتبحتسمےہ�۔‬
‫ت‬
‫استطع�‬ ‫لش�ات ما‬‫ادرءوا احلدود ب� ب‬
‫‪4‬‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہبشاہ�تدیپ�اہوجانےیکوجہےسدح�و�دہاٹ�د�و�۔‬
‫یہر�و�ایتفیعضےہ�۔‬
‫ََ َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪ُٔ ،‬ا ت َ� ب ِل ّص َق ِد ْاع تَ َ� َف ْاع تِ َ� ًافا َو َ ْل ُي َ‬
‫الن َّ� َص َّل ُ‬‫ال�خْ ُز ِ ّ َٔ َّ َّ‬‫َع ْن َٔا� ُٔا َم َّي َة ْ َ‬
‫وج ْد َم َع ُه َم َت ٌاع‪،‬فقال‬ ‫ِي ِ ٍ‬ ‫وم‪ ،‬ان ِب ي‬ ‫ِي‬ ‫ِب ي‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َُ ُ‬
‫سق َت‪،‬قال‪َ :‬بل‪ ،‬فا َع َاد َعل ْي ِه َم َّرت ْ ي ِن� ا ْو ثل ث�فا َم َر ِب ِه فق ِط َع‪َ ،‬و ِ�ج ي َء ِب ِه‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ :‬ما ِإخالك َ َ‬
‫ول الهلِ َصل ُ‬ ‫رس‬
‫�ابو�امہیرخم�ومی‪ t‬ف مراتےںیہیبناکر�مﷺےکاپ�سایکوچ�رالیاایگا�سےناعرت�ا�ف کوترلاییلنکا�سےسوکئیاسما�نرب�ٓامدنہوہ�ا�‪،‬تو�رسو�ل‬
‫�الہلﷺنےا�سےساہکںیمایخ�لںیہنرکتاکہوتنےوچ�ر�ییکےہ�‪�،‬ا�سےناہککوی�ںںیہن�د�ویاتنی ترمہب�‪،‬پرھ�ٓا�پﷺےنرفمایا�ا�س‬
‫(کاہاتھ�)کا�ٹد� پورھ�اسےےلرک�ٓائو�۔‬
‫‪5‬‬

‫ال ث َق ٌ‬
‫ات‬
‫ُ‬ ‫ال ِاف ُظ ِ ف ي� ُب ُلوغ ْ َ‬
‫ال َر ِام‪ِ :‬ر َج ُ ِ‬ ‫َق َال ْ َ‬
‫ِ‬

‫‪ 1‬نیل االوطار �‪۱�۵�۹‬؍�‪۷‬‬

‫‪ 2‬الروضۃ الندیۃ�‪۲�۹�۸‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 3‬الطالق�‪۲‬‬
‫‪ 4‬رواء الغلیل�‪۲�۳�۱�۶‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫نســا� کتــاب احلدودتل ِق نُ‬
‫ئ‬ ‫ــد �‪ ، ۴�۳�۸�۰‬ارواء الغلیل�‪۳�۵�۹‬؍� ن ن‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬
‫ــ� ِ� َ‬ ‫ف‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ف‬ ‫َ ٌ‬ ‫‪ 5‬نن‬
‫ــ�‬ ‫ي‬ ‫‪،۷‬ســ�‬ ‫ال ِ‬ ‫ســ� ابوداودکتــاب احلــدود ب�ب ِ ي� التل ِق ي ِن ي‬
‫للب�ــیق �‪۲�۶�۳�۳‬‬
‫الصغ� ی‬
‫ی‬ ‫نن‬
‫‪،۲‬الســ�‬ ‫الســار ِق�‪ ،۲�۵�۹�۸‬ن ن‬
‫ســ� الداریم�‪�۳�۴�۹‬‬ ‫ــ� َّ‬‫احلــدود� ُب َت ْل ِق ي ن‬
‫َب‬ ‫السار ِق�‪ �۸�۸�۱‬ن ن‬
‫‪،۴‬ســ� ب ن‬
‫ا� ماجــہ کتــاب‬ ‫َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
 ‫�������‬

‫حافظابنرجح‪ a‬ہکےتںیہا�سےک جرا�لہقثںیہ�۔‬

‫‪1‬‬

‫َ َ ُ ُ َٔ َ َ ْ َ ُ ْ َ َٔ َ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َٔ َّ ُ َ َّ َٔ‬ ‫َ َ ً َ ُ ُ َ َ َ ْ َ �ضَ ُ ْٔ تَ َٔ َ ُ ُ ْ َّ‬

‫س ا َ ب�‬ ‫ل انه‬ ‫عطاء ‪ ,‬يقول‪ :‬كن من م يو� احده ِب�لس ِار ِق ‪ ,‬فيقول‪ :‬اسقت؟ قل‪ :‬ل ‪ ,‬اسقت؟ قل‪ :‬ل ِ‪،‬ع ِ ي‬
‫ُ‬ ‫ْ‬
‫َبك ٍر ‪َ ,‬و َع َر‬
‫�اما�ماطع�ء‪ a‬ف مراتےںیہوجلو�گزگ�رچےکںیہبجا�نےکاپ�سوکئیوچ�رلایاجاتاتو�و�ہاسےےتہکےھتایکتونےوچ�ر�ییکےہ�؟کہہد�وہنںی‬
‫رھانوہ�ںےندیسنا�ابوبرکدصیق‪� t‬ا�و� سردیناعرمفا�ر�و�ق‪ t‬کانا�مایل�۔‬
‫‪2‬‬
‫پ �‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ُ َ َٔ َ ُ َٔ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ َ ُٔ ت ُ َ ُ ْ خَ َّ‬ ‫َ ْ ْ ََ َ‬
‫سق َت؟ قل‪:‬ل‪,‬فقال‪ :‬ل‪،‬ف تَ َ�ك ُه َو ْل َيقط ْع ُه‬ ‫عن ِعك ِرمة ْب ِ ن� خا ِل ٍد ‪ ,‬قال‪ :‬ا ِ َ ي� ع ُر ْب ن� الط ِ‬
‫اب ِب�ج ٍل فسال‪ :‬ا‬
‫عرکمہنباخلدےتہکںیہ سدیناعرمفا�ر�و�ق‪ t‬کےاپ�سایکٓا�دمیالیاایگوتانوہ�ںےنا�سےساہککایتونےوچ�ر�ییکےہہہکد�وکہںیہن�‪�،‬ا�س‬
‫وھچڑ�دیا�۔‬‫نےاہکںیہنوتٓا�پ‪ t‬نےاسے �‬
‫‪3‬‬

‫َ ُ َ َ ْ َ َٔ ٌ َ َ َ َٔ َ َ ْ َ َٔ َ َ ْ ُ ْ َ ُ ْ َ َ َٔ َ َ ً‬ ‫َ ُٔ‬ ‫َ َٔ َّ َٔ‬ ‫َٔ َّ َٔ‬

‫سق َت؟ قل‪ :‬ل قل‪ :‬ل َم َّرت ْ ي ِن� ا ْو ثل ث�‬ ‫ان ا َ ب� ُه َر ْ ي َ�ة‪،‬ان ا َ ب� ُه َر ْ ي َ�ة‪ ،‬ا ِ ت َ ي� ِب َس ِار ٍق وهو يوم ِئ ٍذ ا ِم ي�‪ ،‬فقال‪ :‬اسقت؟ ا‬
‫�ابوہریر�ہ‪t‬کےاپ�سایکوچ�رکالای گاای�ا�و�ر�ا�سد�نو�ہامریتےھ� �‪ٓ،‬ا�پےنوچ�رسےوپچاھکایتمےنوچ�ر�ییکےہ�؟کایتمےنوچ�ر�ییکےہ‬
‫ںیہن‪�،‬د�ومرتہبایتنیرمتہب۔‬
‫‪4‬‬
‫�؟کہہد�وکہ �‬
‫َو ِ ف� َذ ِل َك َد ِل ٌيل َع َل َٔا َّن ُه ُي ْس َت َح ُّب َت ْل ِق ي نُ� َما ُي ْس ِق ُط ْ َ‬
‫ال َّد‬ ‫ي‬
‫‪5‬‬
‫�اما�موشکانی‪ a‬ہکےتںیہ�ا�سںیمہیوبث�تومجو�دہےہکاییسنیقلترکناجوحدکوساقطرک�د�ےبحتسمےہ�۔‬
‫‪ x‬کاٹیوہئیہگجاکعال�جایکجائےاگ�۔‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َل‪ :‬اذ َه ُبوا ب ِه فاقط ُع ُوه ث َّ� ْ‬
‫َّ‬ ‫ََ َ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬
‫اح ِس ُم ُوه‬ ‫ِ‬ ‫فقال رس‬
‫‪6‬‬
‫�رسو�لالہلﷺےنایکوچ�رکےقلعتمہیمکحدیا�اسےےلاجئو�ا�و�ر�ا�ساکہاتھاک�ٹرک�اسےد�ا�غد�و�۔‬
‫عضفیر�و�ایتےہ�۔‬
‫َ َ َّ َ ْ نُ ْ َ َّ‬
‫ا� القط ِان‬ ‫وصح ب‬

‫‪ 1‬بلوغ املرام�‪۱�۲�۳�۴‬‬
‫‪ 2‬مصنف عبدالرزاق�‪،۱�۸�۹�۱�۹‬اروائ الخ لیل�‪۷�۹‬؍�‪،۸‬الروضۃ الندیۃ �‪۳�۰�۰‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 3‬مصنف عبدالرزاق �‪۱�۸�۹�۲�۰‬‬
‫ا� با� شیبۃ�‪،۲�۸�۵�۷�۶‬نیل اوطار�‪۱�۵�۹‬؍ ‪�۷‬‬ ‫‪ 4‬مصنف ب ن‬
‫‪ 5‬نیل االوطار �‪۱�۵�۹‬؍�‪۷‬‬
‫للب�ــیق �‪ ،۱�۷��۲ ۵�۴‬کشــف‬
‫الکــری ی‬
‫ب‬ ‫نن‬
‫‪،۸‬الســ�‬ ‫الدارقطــی�‪ ،۳�۱�۶�۳‬مســتدرک حامک�‪�۱�۵�۰‬‬
‫ن‬ ‫‪ 6‬رواء الغلیــل ‪۲�۴�۳�۱�،۸��۳‬؍�‪ ،۸‬ن ن‬
‫ســ�‬
‫زوائدالــ�ار �‪۲�۲�۰� ،۱�۵�۶�۰‬؍�‪۲‬‬
‫بز‬ ‫االســتارعن‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫�اما�مابناطق�ن‪ a‬نےاسےحیحصاہکہے�۔‬
‫�اگرچہا�سر�و�ایتںیمفعضےہنکیلاگریہلمعہنایکجائےوتچو�رکیاج�ناکخرط�ہےہےسجاچبناتام�ماملسمنو�ںاکا�ولنیرفیہضےہا�و�ریہریخکے‬
‫کا�مںیماعت�و�نیھبےہ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ َ َ َ ُ ْ َ َ ْ ّ َّ ْ‬
‫‪2‬‬
‫ب َوالتق ٰوى۔۔۔ ‪۲‬۝‬‫۔۔۔ وتعاونا ع ال ِ ِ‬
‫ترجہم�‪:‬ینیکا�و�رتوق�ٰیکےاکمو�ںںیمایکد�وسر�ےاکتاع�و�نرک�و�۔‬
‫َّ‬ ‫الال َوق َيم ُة َّ‬
‫الد َو ِاء ال ِذي ي ُ ْ� َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َؤُا ْج َر ُة ْال َق ِاطع َو ْ َ‬
‫س ِب ِه‬ ‫اس ِم ْن َب ْي ِت َ ِ ِ‬
‫ال ِ ِ‬
‫�غ ن‬ ‫ِ‬
‫‪3‬‬
‫ہاتھاکٹےنو�الےوک�اجر�تا�و�ر�د�ا �ےو�الےوک�ا�د�ویہوغری�ہیکتمیقتیبالام�لےسا�د�اکیاجئےیگ�۔‬
‫‪ x‬گلوو�ںیکربع�تےکےئلوچ�رکاکاٹاہو�اہاتھا�سیکرگ�د�نںیماکٹل�دیاجائےاگ�۔‬
‫َ َ‬ ‫ال ْب نَ� ُع َب ْي ٍد‪َ ،‬ع ْن َت ْع ِليق ْال َي ِد ِ ف� ْال ُع ُنق ِل َّلسار ِق‪َٔ ،‬ا ِم َن ُّ‬ ‫َ ْ َ ْ َّ ْ َ ْ ن ُ َ ْ ز َ َ َ َٔ ْ َ َ َ َ ةَ‬
‫الس َّن ِة ُه َو؟ قال‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫عن عب ِد الرح ِن ب ِ� م ي ِ� ي ٍ�‪ ،‬قال‪ :‬سالنا فض‬
‫َ َّ ف‬ ‫ُ َٔ‬ ‫َُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِب َس ِار ٍق‪ ،‬فق ِط َع ْت َي ُد ُه‪ ،‬ث َّ� ا َم َر ِب َ�ا‪ ،‬ف ُع ِلق ْت ِ ي� ُع ُن ِق ِه‬ ‫ا ِ ت َ ي� َر ُسول الهلِ صل‬
‫عدب�الرمحنٰنبریحمیزسےرم�و�یےہمہےنفاضلہنبدیبع‪t‬سےوپچاھکہایکچو�رکاہاتھا�سیکرگ�د�نںیماکٹل�دیانستنےہ�؟ �انوہ�ںےن‬
‫کاہرسو�لالہلﷺےکاپ�سایکوچ�رلایاگایتو�ا�ساکہاتھاک�ٹدی گاای�‪،‬پرھ�ٓا�پﷺےنا�سےکاہتھےکقلعتممکحدیاا�سیکرگ�د�ن‬
‫‪4‬‬
‫مںیاکٹل�دی گاای�۔‬
‫ٔ ن‬
‫لبا�‪ :‬ضعيف‬
‫حمك اال ي‬
‫السارق ف� ُع ُن ِق ِه ِ َٔل َّن ف� َذ ِل َك ِم ْن َّ‬
‫الز ْج ِر‬ ‫ِف ِيه َد ِل ٌيل َع َل َم شْ ُ َّ َ ْ َ َّ‬
‫ِي‬ ‫� ِوعي ِة تع ِل ِيق ي ِد ِ ِ ِ ي‬
‫‪5‬‬
‫�ا�سیکرشم�وعتیاکسببہیایب�نایکگایہےاتکہول�گربع�تاحصلرکیں�۔‬
‫ً َ‬ ‫َ َ‬ ‫الهل َع ْن ُه َٔا َّن َع ِل ًّيا َر ِ ض ي َ‬ ‫ح ِن‪َ ،‬ع ْن َٔا ِب ِيه‪َٔ ،‬ا َّن َع ِل ًّيا‪َ ،‬ر ِ ض ي َ‬ ‫َ َْ‬
‫الهل َع ْن ُه قط َع َس ِارقا‪ ،‬ف َ� ُّروا ِب ِه َو َي ُد ُه‬
‫� ُ‬ ‫� ُ‬ ‫اس ْب ن� َع ْب ِد َّ‬
‫الر ْ َ‬
‫ع ِن الق ِ ِ ِ‬
‫َّ َ ٌ ف‬
‫ُم َعلقة ِ ي� ُع ُن ِق ِه‬
‫قاسمنبدبع�الرمحنٰےتہکںیہسدیناعیل‪ t‬بنابیاطلبےنوچ�رکاہاتھاکٹاپرھجبول�گا�سےکاپ�سےسزگ�ر�ےوت�ا�ساکہاتھرگ�د�ن‬
‫احلب��‪۱�۷�۷�۶�،۱�۹�۲‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 1‬التلخیص ی‬
‫‪ 2‬املائدۃ�‪۲‬‬
‫‪ 3‬سبل السالم�‪۴�۳�۵‬؍�‪،۲‬نیل االوطار�‪۱�۶�۱‬؍�‪۷‬‬
‫يــق َي ِ‬ ‫َب ٌ ف َ ْ‬ ‫‪ 4‬ارواء الغلیل ‪۲�۴�۳�۲�،۸��۴‬؍�‪،۸‬ســبل الســام �‪۴�۳�۵‬؍�‪،۲‬نیــل االوطار�‪ �۱�۳�۴‬ن ن‬
‫ــد‬ ‫احلــدود�ب ِ ي� تع ِل ِ‬ ‫‪،۳‬ســ� ابوداودکتــاب‬
‫السار ِق�‪،۱�۴�۴�۷‬سـ ن ن‬
‫َ َّ‬ ‫َ ُ َ َ َ ف َْ‬ ‫ف ُُ‬
‫السـ ِـار ِق ِ ي� عن ِقـ ِـه �‪،۴�۴�۱�۱‬جامــع �مــذی ابــواب احلــدود ب�ب مــا جــاء ِ ي� تع ِليـ ِـق يـ ِـد ِ‬
‫ا� ماجــہ کتــاب احلــدود‬ ‫ـ� ب ن‬ ‫ت‬ ‫َّ‬
‫ــد ِ ف ي� ْال ُع ُنق�‪ �۵�۸�۷‬ن ن‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ َْ‬
‫للب�ــیق �‪۱�۷��۲ ۷�۰‬‬
‫الکــری ی‬ ‫نن‬
‫‪،۲‬الســ� ب‬ ‫الدارقط��‪،۳�۴�۷�۵‬مسندامحد�‪�۳�۹�۴�۶‬‬
‫ن‬ ‫‪،۲‬ســ�‬ ‫ِ‬ ‫يــق ال َي ِ‬
‫ب�ب تع ِل ِ‬
‫‪ 5‬نیل االوطار�‪۱�۶�۱‬؍�‪۷‬‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫مںیاکٹلہو�اتاھ�۔‬
‫وہائےیگنکیلدع�التںیمےنچنہپ‬
‫‪x‬جسیکوچ�ر�یوہئیےہو�ہاگرحاکمےکاپ�سےنچنہپےسےلہپوچ�رکوماع�فرک�د�ےوتحدساقط ج‬
‫کےدعبہنںی ۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ُّ ْ ُ ُ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َّ‬ ‫َع ْن َع ْب ِد َّ ِ ْ َ ْ ْ ْ َ‬
‫ك ‪ ،‬ف َ�ا َبلغ ِ ن ي�‬ ‫اص‪،‬ان َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل قال‪:‬تعافوا الدود ِف ي�ما بين‬ ‫الل ب ِ ن� ع ِرو ب ِ ن� الع ِ‬
‫ََ‬
‫ِم ْن َح ٍّد فق ْد َو َج َب‬
‫عدب�الہلنبرمع�و‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمای �آاپسںیمدح�و�دکوماع�فرکدیارک�و�ا�و�رجومری�ےاپ�سچنہپاجئےیگ(مسھج‬
‫لو�)کہو�ہو�اجبوہگیئ�۔‬
‫‪2‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫ال ْس ِج ِد َعل �خَ ِ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ال ْس ِج ِد‪َ ،‬وقال َه ُارون‪َ :‬جا ِل ًسا ِ ف ي� َ‬ ‫َع ْن َص ْف َو َان ْب ن� ُٔا َم َّي َة‪ ،‬قال‪ :‬ك ْن ُت نَ� ئِ ً�ا ِ ف ي� َ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫يص ٍة ث َ� نُ َ�ا ثل ِث ي نَ�‬ ‫ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َٔ َ َ ُ ْ َ َ َ َٔ َ ْ ُ ُ َ ُ ُْ‬ ‫ْ َ ً فَ َ َ َ ُ ٌ َ ْ َ َ َ َ نّ َ ُٔ َ َّ ُ ُ َ ُٔ ت َ َ ُ ُ‬
‫ِدرها ج�اء رجل فاختلسا ِم ِ ي�‪،‬فا ِخذ الرجل فا ِ ي� ِب ِه رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪،‬فامر ِب ِه ِليقطع‪،‬فاتيته فقلت‪:‬‬
‫َٔ َ ْ َ ُ ُ ْ َٔ ْ َ َ نَ ْ َ ً َٔ نَ َٔ ُ ُ َ ُٔ َ ّ ثَ َ نَ َ َ َ فَ َ َّ َ َ َ َ َٔ ْ ْٔ‬
‫‪�:‬ل كن ق ْبل ان تَ� ِت َي ِ ن ي� ِب ِه‬ ‫اتقطعه ِمن اج ِل ثل ِث ي� ِدرها؟ ا� ا ِبيعه وان ِس ِيه ��ا قال‬
‫صوف�ا�ن‪t‬بنامہیےتہکںیہںیمدجسممںیاپیناچ�د�ررپوسیاہو�اتاھبجہکاہ�ر�و�ناکانہکےہہکںیمدجسمںیماھٹیباھتجسیکتمیقسیتد�رہمیھتایک‬
‫شصخےناسےوچ�ر�یرکلای�‪،‬پرھہمےنا�سصخشوکپڑککر�رسو�لالہلﷺےکاسمےنشیپرک�دیا�‪ٓ� ،‬ا�پﷺےنا�ساکہاتھاکٹےناکحمک‬
‫�د�ےدیا�‪،‬مںیرسو�لالہلﷺیکدخمتںیماحضرہو�ا�ا�و�رےناہک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ! کایرص�فایکاچ�د�رکیوجہےس(�ا�ساکہاتھ‬
‫کاٹاجائےاگ�)جسیکتمیقسیتد�رہمےہ�‪،‬مںیےنہیاچ�د�ر�اسےہبہرک� �دی�‪،‬تورسو�لالہلﷺےنرفمایا�اسےریم�ےاپ�سالنےےسےلہپ‬
‫�ا کیاسوی�ںہنایک�۔‬ ‫‪3‬‬

‫َ ُّْ‬ ‫َ ُ َ َ ْ َٔ َ َ َ َٔ َّ ُ َ ْ ُ ُ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ ُ ْ َ ً َٔ َّ ْ َ ْ َ َ ْ َ َّ ْ َ ْ َ َ َ ْ ُ ُ‬
‫ور ِوي عن ا ِب ي� ح ِنيفة انه يسقط القطع ِب�لعف ِو مطلقا ‪ ،‬ان العفو بعد الرف ِع إل ِإالم ِام ل يسقط ِب ِه الد‬
‫وہائےیگنکیلاما�موشکانی‪ a‬ہکےتںیہ �اما�مےکاپ�ساعممہلےنچنہپےک‬
‫�اما�مابونحہفی‪a‬سےرم�و�یےہہکاعم�فرک�دیےنےسدحساقط ج‬
‫‪4‬‬
‫بدعماع�فرک�دیےنےسدحساقطںیہنوہیگ۔‬
‫کروف�ظہگجںیمڈھرینہرکلایہو�‪،‬جبو�ہاسے‬
‫‪x‬پلھا�و�رھکوج�رکاگو�د�اچر�انےےساہتھںیہناکٹاجائےاگجبکتاملکےنوت�ڑ حم‬
‫کاھئےا�و�رکھچاپھچکرنہےلاجئےو�رنہرچ�ائےوہئےام�لیکدگینتمیقا�د�اکرناہوگیا�و�ر�اسےات�دییبزس�ابیھد�یاجئےیگ�۔‬
‫للب� ق� ‪،۱�۷��۲ ۷��۳‬نیل االوطار�‪۱�۶�۰‬؍�‪،۷‬سبل السالم�‪۴�۳�۵‬؍�‪۲‬‬ ‫الک�ی ی‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫الس� ب‬
‫للنسا��‪،۷��۳ ۳�۲‬مســتدرک‬‫ئ‬ ‫السـ ْـل َط َان �‪،۴�۳�۷�۶‬سـ ن ن‬
‫ـ� الکـ بـری‬ ‫ـدود� ُب ْال َع ْفــو َعــن ُ‬
‫احلـ ُـد ِود َمــا َ ْل َت ْب ُلــغ ُّ‬ ‫ـ� ابــوداود کتــاب احلـ َ ب‬ ‫‪ 2‬سـ ن ن‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫حامک�‪۸�۱�۵�۶‬‬
‫سق ِم َ‬‫َ‬ ‫ا� ماجــہ کتــاب احلــدود َ ب� ُب َم ْ‬ ‫ــن ِح ْــرز �‪ �۳�۹�۴‬ن ن‬ ‫سق ِم ْ‬ ‫َ‬ ‫احلــدود� ُب َم ْ‬ ‫‪ 3‬نن‬
‫ــن‬ ‫ــن َ َ‬ ‫‪،۴‬ســ� ب ن‬ ‫ٍ‬ ‫ــن َ َ‬ ‫َب‬ ‫ســ� ابوداودکتــاب‬
‫للنســا� �‪ ،۷��۳ ۲�۸‬مســتدرک حــامک �‪ ، ۸�۱�۴�۹‬املتنــیق ب ن‬ ‫ئ‬ ‫ال ْرز�‪ �۵�۹�۵‬ن ن‬ ‫ْ‬
‫ال� الج ــارود�‪ ،۸��۲ ۸‬اروائ الغلیــل�‪۲�۳�۱�۷‬‬ ‫الکــری‬
‫ب‬ ‫‪،۲‬ســ�‬ ‫ِ ِ‬
‫‪ 4‬نیل االوطار�‪۱�۵�۴�،۱�۵�۵‬؍�‪۷‬‬
 ‫�������‬
‫ال َع َّلق ‪َ ،‬ف َق َال َ‪:‬م ْن َٔا َص َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َٔ َّ ُ ُ َ َ َّ‬
‫الث َمر ْ ُ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َع ْب ِد َّ ِ ْ َ ْ ْ ْ َ‬
‫اب‬ ‫ِ‬ ‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل‪ ،‬انه س ِئل ع ِن ِ‬ ‫اص‪ ،‬عن َرس ِ‬ ‫الل ب ِ ن� ع ِرو ب ِ ن� الع ِ‬
‫َ َ َ ُ َْ ْ ُ ُ‬ ‫ِب ِف ِيه ِم ْن ِذي َح َاج ٍة َغ ْي َ� ُم َّت ِخ ٍذ ُخ ْب َن ًة‪َ ،‬ف َل شَ يْ‬
‫� َء َع َل ْي ِه ‪َ ،‬و َم ْن َخ َر َج ِب شَ ي ْ‬
‫� ٍء ِم ْن ُه ف َعل ْي ِه غ َر َامة ِمثل ْي ِه َوال ُعق َوبة‪َ ،‬و َم ْن‬
‫َ َ َ ْ ُ َ ْ ً َ ْ َ َٔ ْ ُ ْٔ َ ُ ْ َ نُ َ َ َ َ ثَ َ َ ْ َ ّ َ َ َ ْ ْ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ ْ َ‬
‫سق ُدون ذ ِلك ف َعل ْي ِه غ َر َامة ِمثل ْي ِه‪،‬‬ ‫ال ِن‪ ،‬فعلي ِه القطع ‪،‬ومن‬ ‫ال ِر ي�‪ ،‬فبلغ �ن ِ ج‬ ‫سق ِمنه شيئا بعد ان يو ِويه ج‬
‫ْ ُ ُ‬
‫َوال ُعق َوبة‬
‫ےہ؟�ٓا�پﷺ ےن‬
‫عرم�وبن الاع�ص ‪t‬سے رم�و�ی ےہ�رسو�ل الہلﷺ ےس وپچاھگایکہ د�رخوت�ں رپلیگوجھک�ر�و�ںاککایحمک �‬
‫ف مرایاجوضر�و�ر�ت دنم�اپےن ہنم ےساھکلےنکیل ولپمںی ہن ابندھےوت�ا�س رپکھچ�(سر�زنش) ہنںی�‪�،‬ا�و�ر�اگرکوئی (ھپول�ںوک) �ا کٹاھرلے‬
‫جائے�(عیینڑپک�ےوغری�ہںیمابند�ھرکلےاجئے) �ا�سرپ�د�وگینتمیقا� کد�ارنالا�ز�مےہا�و�رعرب�تےکےئلاسےزس�ابیھد�یاجئےیگ�‪�،‬ا�و�ر�اگرکوئی‬
‫ھکایل�نںیموفحم�ظرک�دیےنےکدعبچر�ائےا�و�ر�ا�سیکتمیقایکڈھا�ل�(تنید�رہم) کوہپےچنوت�ا�سںیماہتھاکٹانہے ‪� ،‬ا�و�رجوکوئیا�سےسمک‬
‫‪1‬‬
‫مںیرچ�ائےوت�ا�سرپچو�ر�یدش�ہاک�د�وگانجرمانہا�و�رسز�اہے�۔‬
‫‪x‬خائن�‪�،‬ڈ�اکو�ا�و�رغاصباکہاتھںیہناکٹاجائےاگ�۔‬
‫َ َ َ ُ ْ نُ َ ْ َّ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ ْ تَ َ ْ ٌ َ َ ْ ْ تَ َ َ نُ ْ َ ً َ شْ ُ ً‬
‫� َورة‬ ‫الل صل الهل علي ِه وسل‪ :‬ليس عل الن ِ� ِب قطع‪ ،‬ومن ان�ب �بة م‬ ‫الل‪ ،‬قال رسول ِ‬ ‫قال ج ِبا� ب� عب ِد ِ‬
‫َ َ ْ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ خَ ئ ن َ ْ‬
‫ا� قط ٌع‬ ‫فليس ِمنا‪ ،‬وقال‪ :‬ليس عل ال ِ ِ‬
‫جابر‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاخائن�(جوظاہر�ًاخریخو�ا�ہا�و�رفخہیام�ل�(�دھوکہ فوریبےکذ�ریےع�)حاصلرکنےو�الاہو)‬
‫‪2‬‬
‫�ڈ�اکو�(جو�زبر�دسیتہبلغ کاپرما�لنیھچےل) �ا�و�رغاصب�(جوکیساکما�لاٹپھجما�رکرسبلرکلے) کاہاتھںیہناکٹاجائےاگ�۔‬
‫َ َ ْ َ َ َ َ َٔ َّ ُ َ ُ ْ َ ُ ْ ُ �خْ َ ُ َ ْ ُ ْ تَ ُ َ ْ خَ ئ نُ ْ تْ َ ُ َ َّ َّ ُ َ ْ َ ُ‬
‫ال َن ِف َّية‬‫وقد ذهب إل انه ل يقطع ال ت ِلس والن ِ�ب وال ِا� ال ِع�ة والش ِاف ِعية و‬
‫‪3‬‬
‫اغصب‪�،‬ڈ�اکو�ا�و�رخائناکہاتھںیہناکٹاجائےاگ�۔‬
‫�‬ ‫شاعفہیا�و�رنحہیفاسیےکاقئلںیہہک‬
‫َ َ َ َ َٔ ْ َ َ َٔ َّ ْ َ‬
‫ح ُد إل ان ُه ُيقط ُع‬ ‫وذهب ا‬
‫‪4‬‬
‫�اما�ماحدمبنلبنح‪ a‬کاموقفےہہکا�نبساکہاتھاکٹاجائےاگ�۔‬

‫ف َٔ ْ َّ‬ ‫َ ُ َ َ َ ف ُّ ْ‬ ‫َ َ ْ‬
‫الرخ َصــةِ ِ ي� ا ِك الث َمـ َـر ِة‬ ‫ـدود� ُب َمــا ل قطـ َـع ِف ِيه�‪،۴�۳�۹�۰‬جامــع ت�مــذی ابــواب احلــدود ب�ب مــا جــاء ِ ي�‬ ‫ـ� ابوداودکتــاب احلـ َ ب‬ ‫‪1‬سـ ن ن‬
‫ـ� الکـ بـری للنسـ ئ‬
‫ال ْرز�‪،۲�۵�۹�۶‬السـ ن ن‬ ‫َ ُ َ ْ َََ َ ْ‬ ‫ِل ْ َلـ ّـار ب َ�ا�‪،۱�۲�۸�۹‬سـ ن ن‬
‫ـا� �‪،۷��۴ ۰�۴‬مســتدرک حــامک‬ ‫سق ِمــن ِ ِ‬ ‫ا� ماجــہ کتــاب احلــدود ب�ب مــن‬ ‫ـ� ب ن‬ ‫ِ ِ‬
‫�‪ ،۸�۱�۵�۱‬مســند امحد�‪۶�۹�۳�۶‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫الـ ئِ ن َ ُ ت‬‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ا� ماجــہ کتــاب احلــدود ب�ب خ‬ ‫ـ� ب ن‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫الل َســةِ َو ِ خ‬
‫ال َيانــةِ �‪، ۴�۳�۹�۱‬سـ ن‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ف‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ـدود�ب القطــع ِ� خ‬ ‫َ‬ ‫‪2‬سـ ن ن‬
‫ـب‬ ‫ـا� والن ِ�ـ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ي‬ ‫ـ� ابوداودکتــاب احلـ ب‬
‫ـ� الــداریم �‪،۲�۳�۵�۶‬مســندامحد�‪۱�۵�۰�۷�۰‬‬ ‫للب� ق��‪،۱�۷��۲ ۹�۰‬سـ ن ن‬ ‫ا� حبــان �‪،۴�۴�۵�۷‬السـ ن ن‬ ‫ـس �‪،۲�۵�۹�۱‬حصیــح ب ن‬ ‫َ ْ ُ �خْ َ‬
‫ـ� الکـ بـری ی‬ ‫وال ت ِلـ ِ‬

‫ت‬
‫‪� 3‬فۃ االحوذی�‪۸‬؍�‪،۵‬نیل االوطار�‪۱�۵�۶‬؍�‪۷‬‬
‫‪ 4‬نیل االوطار�‪۱�۵�۶‬؍�‪۷‬‬
 ‫�������‬
‫ف‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫ال ْم َو ُال ب إ� ي ج َ�اب ْال َق ْطع َع َل َّ‬
‫الس ِار ِق َو ْل ي ج ْ� َعل ذلك ي� يغ�‬
‫ْ َٔ‬
‫تعاىل‬ ‫الهل‬ ‫صان‬ ‫عنه‬ ‫الهل‬ ‫ر�‬ ‫ا� ع َي ٌ‬
‫اض ض‬ ‫ِ‬ ‫َق َال ْال َق ِ ض‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ي‬
‫الرسقة اكالختالس ت‬
‫واالن�اب والغضب‬
‫�اما�مون�و�ی‪ a‬ہکےتںیہقاضیایع�ض‪ a‬بای�نرکتےںیہہکالہلاعتلٰینےاہتھاکٹےنیکزس�اچو�رپر�و�اجبیکےہہکبجا�سےکالع�و�ہ‬
‫‪1‬‬
‫�اتخال�س�‪�،‬اتناہ�با�و�رغبصںیمںیہنیک�۔‬
‫َ َّ ج ُ َ ُ َّ‬
‫ا� ُه َو قْول الش ِاف ِع َّي ِة واحلنيفة‬
‫والر ِ‬
‫‪2‬‬
‫شاعفہیا�و�رنحہیفاکقو�لر�اجحےہ�۔‬
‫کا�اناک�ررنےو�الےاکہاتھاکٹاجائےاگ�۔‬
‫‪x‬ا� ھدا�رلیوہئیزیچ ک‬ ‫�‬
‫َُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ ن ُ َ َ َٔ َّ ْ َ َٔ ً َ خْ ُ َّ ً َ َ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ َ َٔ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِب َ�ا‪ ،‬فق ِط َع ْت َي ُد َها‬ ‫ا� عر‪،‬ان امراة مز ِومية كنت تست ِع ي� التاع فتجحده ‪ ،‬فامر الن ِب ي� صل‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫�اناک�رر�دییتیھت�‪،‬نیبﷺےنا�س‬ ‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬سےرم�و�یےہ�ایکزخم�ومیوع�ر�ت�(فاطہمتنبالاسو�د) �ا� ھدا�رساما�نےلرک�ا�ساک ک‬
‫‪3‬‬
‫کاہاتھاکٹےناکحمکد�ےدیا�۔‬
‫َْ ْ‬ ‫ا� َح ْز ٍم‪َ .‬و َذ َه َب ْ ج ُ ُ ُ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ص َ ُل ْ نُ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َٔ ْ ُ َّ‬ ‫س ُاق َو ُز َف ُر َو ْ خَ ُ‬ ‫َٔا ْ َ‬
‫ح ُد َوإ ْ َ‬
‫وب القط ِع‬ ‫ال ْمهور إل عد ِم وج ِ‬ ‫ال َو ِارج َو ِب ِه قال اهل الظ ِاه ِر‪َ ،‬وانت َ َ ب‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ َ َ ْ َ َّ َ َ ْ َ َ ُّ َ َ َ َ َٔ َّ ْ ُ ٓ َ َ ُّ َّ َ َٔ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ‬
‫السار ِق‪َ ،‬و ْ ج َ‬
‫ال ِاح ُد ِلل َو ِد َيع ِة ل ْي َس ِب َس ِار ٍق‬ ‫ِلن �ج د الع ِار ية‪ ،‬واستدلوا عل ذ ِلك ِب�ن الق ْران والسنة اوجبا القطع عل ِ‬
‫‪�،a‬اما�ماساح�ق�‪�،‬ابنزح�م‪�a‬ا�و�ر�اہلاظہرہکےتںیہا� ھدا�رلیوہئیزیچکےاناک�رپرہاتھاکٹاجائےاگ�‪،‬مجوہ�رلعامکاموقفےہ‬ ‫�اما�ماحدمبنلبنح �‬
‫‪4‬‬
‫کہاہتھاکٹان�و�اجبںیہنویکنہکرق�ٓا�نںیماس�ر�قاکہاتھاکٹےناکحمکےہا�و�ریہوغل�یاتعاب�رےساس�ر�قںیہن�۔‬
‫وال�ع مقدم عىل اللغة‬ ‫إذا مل يكن سارقا لغة؛ ف�و سارق ش�عا‪ ،‬ش‬
‫صدیقنسحاخ�ں‪ a‬کاموقفےہ�اگرچہوغل�یاتعاب�رےساس�ر�قںیہننکیلرشعیاتعاب�رسےوتسا�ر�قےہا�و�رشر�عوکلتغ ترپرجحیاحصل‬
‫ہے�۔‬ ‫‪5‬‬

‫ْ َٔ َّ‬ ‫ُ ُ َ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ َ َٔ َّ ُ َ ٌ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َّ‬

‫ال ُّق قط ُع َج ِاح ِد ال َو ِد َيع ِة َو َيكون ذ ِلك خَم ِ ّص ًصا ِلل ِد ةِل‬ ‫ف ِإن ُه َي ْص ُدق َعل َج ِاح ِد الو ِديع ِة ِب�نه س ِارق كا سلف‪ ،‬ف‬
‫ْ‬ ‫َّ َّ ة َ‬
‫ال َعل ْاع ِت َب ِار ِ‬
‫ال ْر ِز‬ ‫الد ِ‬
‫�اما�موشکانی‪ a‬ف مراتےںیہیہدحیثامانتاکاناک�ررکنےو�الےرپبیھاص�د�قٓاتیےہہکالبشہبو�ہوچ�رہےا�و�ربرحقاب�تیہیےہہکامانت‬

‫‪ 1‬ش�ح نووی عیل مسمل�‪۱�۸�۰‬؍�‪۱�۱‬‬

‫ت‬
‫‪� 2‬فۃ االحوذی�‪۸‬؍�‪۵‬‬
‫ئ‬
‫للنسا� �‪،۷��۳ ۳�۳‬مسندامحد ‪۶�۳�۸��۳‬‬ ‫الک�ی‬ ‫احلدود� ٌب ِ ف ي� ْال َق ْطع ِ ف ي� ْال َع َور ِإ َذا �جُ ِ َد ْت �‪ �۳�۹�۵‬ن ن‬
‫‪،۴‬الس� ب‬ ‫َب‬ ‫س� ابوداودکتاب‬ ‫‪ 3‬نن‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪ 4‬نیل االوطار�‪۱�۵�۷‬؍�‪۷‬‬
‫‪ 5‬الروضۃ الندیۃ�‪۳�۰�۴‬؍�‪۳‬‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫کا�اناک�ررنےو�الےاکہاتھاکٹاجائےاگ�ا�و�ریہا�ندلائلےساخ�صوہگاجنںیمرح�زاکاتعاب�رےہ�۔‬
‫ک‬
‫�اما�ماحدمبنلبنح‪� a‬وغری�ہاکموقفیہاقر�بالیالدحیثولعم�موہتاہےا�و�ر�وہیر�اجحےہ�۔‬

‫اَهُّيَاٰۤي ُلْوُسَّرلا اَل َكْنُزْحَي َنْيِذَّلا َنْوُعِراَسُي يِف ِرْفُكْلا َنِم َنْيِذَّلا‬
‫�ا�ے رسو�ل ! �ٓا�پ ا�ن ولگو�ں ےکےھچیپ ہنڑکھےی وجرفکںیم تقبسرک رہےںیہ وخ�ا�ہ و�ہ ا�ن (مانفوق�ں) مںی ےس وہ�ں‬

‫اْۤوُلاَق اَّنَمٰا ْمِهِهاَوْفَاِب َو ْمَل تُؤْْنِم ْمُهُبْوُلُقۚۛ‪َ ١‬و َنِم َنْيِذَّلا اْوُداَهۚۛ‪١‬‬
‫جو زبانی وت ایام�ناک دعو�ارکتے ںیہنکیل ًاتقیقح �ا�ن ےک د�ل اب�ایام�نںیہن ا�و�ر وہی�دیو�ں ںیم ےسھچک ول�گ ایےس ںیہ‬

‫َنْوُعّٰمَس ِبِذَكْلِل َنْوُعّٰمَس ٍمْوَقِل َنْيِرَخٰاۙ‪ْ ١‬مَل َكْوُتْاَيؕ‪َ ١‬نْوُفِّرَحُي َمِلَكْلا‬

‫جوطلغابتںیےننسےکاع�د�یںیہا�و�را�نولگو�ںےکاجسو�سںیہجوا�بکتٓا�پےکاپ�سںیہنٓائے ��‪،‬و�ہاملک�توکاصیلومقہع‬

‫ْۢنِم ِدْعَب ٖهِعِضاَوَمۚ‪َ ١‬نْوُلْوُقَي ْنِا ْمُتْيِتْوُا اَذٰه ُهْوُذُخَف َو ْنِا ْمَّل تُؤْتَوْهُ اْوُرَذْحاَفؕ‪١‬‬
‫کووھچ�ڑرکاہنںیریغتمرک�دیارکتےںیہ�‪،‬ہکےتہکاگرمتہیمکحدیےئاج�ٔوتووبق�لرکیلان�ا�و�راگرہیمکحہندیےئاج�ٔوتوالگگلھت �رہان‬

‫َو ْنَم ِدِرُّي ُهّٰللا ٗهَتَنْتِف ْنَلَف َكِلْمَت ٗهَل َنِم ِهّٰللا أًـْيَشؕ‪١‬‬
‫�ا�و�ر سج اک رخ�ا�برکنا الہلوکوظنم�ر وہ وت ٓا�پ ا�س ےک ےیل دخ�ائی دہ�ایت ںیم ےسیسک زیچ ےک اتخم�رںیہن�‪� ،‬ا‬

‫َكِٕىٰٓلوُا َنْيِذَّلا ْمَل ِدِرُي ُهّٰللا ْنَا َرِّهَطُّي ْمُهَبْوُلُقؕ‪ْ ١‬مُهَل يِف اَيْنُّدلا ٌيْزِخۚۖ‪١‬‬
‫لہل اعتلٰی کا ا�ر�ا�د�ہ ا�ن ےک لدو�ںوک اپ�کرکنے اک ںیہن �‪� ،‬ا�ن ےک ےیل دنای ںیم یھب ڑب�ی ذلت ا�و�ر رسو�ائی‬

‫َّوْمُهَليِفِةَرِخٰاْلاٌباَذَعٌمْيِظَع‪�(۰۰۴۱‬الامئد�ۃ�‪)۴�۱‬‬
‫ہے�‪،‬ا�و�رٓاخر�تںیمیھبا�نےکےیلڑب�یتخسزس�اےہ�۔‬
‫�‬
‫جدہر�رہے‬
‫کاف�ر�ومرشکنی �‪،‬یوہ�د� نواص�ر�ٰی �ا�و�رمانقفنیضحم اپین اہجلت�‪،‬خو�دغرضی وتگنرظن�ییک انبپر اظن�م اجلہتییک اقب ےک ےئل دج�و ک‬
‫تےھ�‪�،‬دعو�تاسال�ماک�ر�اسہتر�وکےنا�و�رتسکشدیےنےکےئلامت�ماخالقیدنبشو�ںےسٓا�ز�ا�دہوکراہنیتےبابکیوجاس�ر�تےکاستھوھج�ٹ‬
‫�‪�،‬دغابا�ز�یا�و�رمرک� فوریبےکایھتہ�ر�و�ںےسسیلوہکررسو�لالہلﷺےساقمبہلرک�رہےےھت�‪�،‬رسو�لالہلﷺولخم�قرپبےدحشقفےھت‬
‫�ا�سےئلرطف�یوط�رپر�ا�نیکا�نرحکا�ترپنیباکر�مﷺوکققلا�و�ر�افوس�سوہتاتاھ�‪،‬چاننہچٓا�پﷺوکیلستوشتیفےکےئلرفمایاہکا�سمسق‬

‫‪ 1‬نیل االوطار�‪۱�۵�۸‬؍�‪۷‬‬
 ‫�������‬

‫کےولگو�ںیکاک� سراتنوی�ںرپٓا�پد�لہتسکشہنوہ�ںا�و�رنہتمہاہ�ریںہکلبربصکےاستھاپانکا�ماج�ر�یرھکںیہیول�گا�سدعو�تاککھچیھبہن‬
‫باگ�ڑپائںیےگ�‪،‬چاہےئو�ہانمقفنیوہ�ںنجںیہاچسئیےسزیا�د�ہوھج�ٹیہدنسپہے�‪،‬یایوہ�د�یوہ�ںجو�ٓا�پیکوسلجم�ںںیما�سےئل کٓارٹیبےتھ‬
‫ہںیاتکہوجباتںیںینسا�نںیمطلغابتو�ںیکٓامزی�شرککےٓا�پوک�ا�و سم�راملنو�ںوکبدنا�مرکیں�‪،‬یااپےنرس�د�ا�ر�و�ںکےاجسو�سنبرک�ٓاتےںیہ‬
‫�‪،‬جن کاکر�د�ا�ریہےہہکالہلیکولخم�قوکگرم�ا�ہرکنےا�و�رحقوک�ر�وکےنےکےئلوت�ر�ا�ۃکےاحاکما�تںیماج�نوبجھرک�ر�د�وبد�لرکتےںیہا�و�ر�الاف�ظ‬
‫کےینعمدب�لرکمنامنےاحاکما�تا�نےساکنلےتںیہ�‪�،‬ا�و� جراہلولگو�ںےسےتہکںیہہکوجحمکمہاتب�رہےںیہاگردمحمﷺیھبیہیمکحںیہمت‬
‫باتئںیوت�اسےوبق�لرکنا�و�رنہ کر�در�دیان�‪،‬عیینوخ�اہاش�تسفنیکریپ�و�یا�و�رتفہنےکوس�ا�ا�ناککوئیدصقمہنںی توہا ��‪،‬ا�ےیبناکر�مﷺ�!�ا�نولگو�ں‬
‫کےرب�ےالیمنا�تےکببسالہلاعتلٰینےا�نوکتفہنںیمڈ�الےناک�ا�ر�ا�د�ہرکلایہے�‪�،‬ا�و�ر�اہنںیالہلیکرگفتےساچبنےےکےئلٓا�پھچکیھبںیہن‬
‫کرےتکس�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ‬ ‫َّ َ َ َ ْ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ٰ َّ َ َ ْ ْ َ ْ َّ َ ۗ ُ‪۰‬۝ َ ُ َ َ ْ َ ُ ْ ُ ْ َ ْ‬
‫‪1‬‬
‫اِنك ل ت ِدي م احببت ولكِن هللا ي ِدي م يشا ۚء وهواعلم ِبلمهت ِد ‪۵۶‬۝‬
‫ي‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےیبنﷺ! تمےسجاچہواسےدہ�ایتںیہند�ےےتکسرگمالہلےسجاچہاتےہدہ�ایتدیاتےہا�و�رو�ہا�نولگو�ںوکوخ�باجناتےہوج‬
‫ہد�ایتوبق�لرکنےو�الےںیہ�۔‬
‫�الہلاعتلٰینےاہنںیاجنسوت�ں�‪،‬بر�ائوی�ںا�و�رلظوتم�ںےساکن�لرکسدیھیر�ا�ہرپ�ڈ�الاناچہامرگجبہیوخ�دہیوتملظ�ںےسلکنرک�ر�وشینںیمنہٓانااچ�ہ‬
‫تو�دنایمںیہیذللیو�رسو�اہو�ںےگا�و�ر�ٓاخر�تںیممنہجیکد�ر�دنا�کزس�اہے�۔‬

‫َنْوُعّٰمَس ِبِذَكْلِل َنْوُلّٰكَا ِتْحُّسلِلؕ‪ْ ١‬نِاَف َكْوُءٓاَج ْمُكْحاَف ْمُهَنْيَب‬

‫یہاک�ناگلرکوھج�ٹےکےننسو�الےا�و�ریجرھبرھبرکرح�ا�مےکاھکنےو�الےںیہ�‪�،‬اگرہیاہمت�ر�ےاپ�سٓائںیوتںیہمتاتخای�رےہ‬

‫ْوَا ْضِرْعَا ْمُهْنَعۚ‪َ ١‬و ْنِا ْضِرْعُت ْمُهْنَع ْنَلَف َكْوُّرُضَّي أًـْيَشؕ‪١‬‬
‫خو�ا�ہا�نےکٓاپساکہلصیفرک�ووخ�ا�ہا�نوکاٹ�لد�و�‪�،‬اگرمتا�نےسہنمیھبریھپ�وےگوتیھبہیمتوکرہگزوکئیرض�رںیہناچنہپےتکس�‪،‬‬

‫َو ْنِا َتْمَكَح ْمُكْحاَف ْمُهَنْيَب ِطْسِقْلاِبؕ‪َّ ١‬نِا َهّٰللا ُّبِحُي َنْيِطِسْقُمْلا‪۰۰۴۲‬‬
‫�ا�و�راگرمت ہلصیفرک�ووت ا�ن ںیم دع�ل و اناص�ف ےک استھہلصیفرک�و�‪ ،‬قیًانی عد�ل و�الو�ں ےک استھ الہلتبحم رھکات ےہ�‪،‬‬

‫َو َفْيَك َكَنْوُمِّكَحُي َو ُمُهَدْنِع ُةىٰرْوَّتلا اَهْيِف ُمْكُح ِهّٰللا‬

‫(عتبجیک اب�ت ےہہک) �و�ہےسیک اپےن اپ�سوت�ر�ا�ت وہتے وہئے سج ںیم احاک�م اٰلیہ ںیہ متوک فصنم انبتے ںیہ‬

‫‪ 1‬القصص�‪۵�۶‬‬
 ‫�������‬

‫ْ ْ‬
‫َّمُثَنْوَّلَوَتَيْۢنِمِدْعَبَكِلٰذؕ‪َ١‬وۤاَمَكِٕىٰٓلوُا ِبل ُم ٔو ِم ِن ْ َ‬
‫يؒ‪�(۰۰۴۳‬الامئد�ۃ�‪)۴�۲�،�۴�۳‬‬
‫ںیہ�‪،‬د�ر�اصلہیایام�نونیقیو�الےںیہیہںیہن�۔‬
‫پرھا�سےکدعبیھبرھپجاتے �‬
‫وھڑ�ےےسدیون�یافئد�ےا�و�رنسفیکوخ�اہاش�تےکاطمبقوھجٹیاہش�دتںیا�و�رجوھٹیر�و�د�ا�دیںسنرک‬
‫یوہ�د� نواص�ر�ٰیکےیتفما�و�رقاضیوجت �‬
‫�اناص�فےکالخ�فےلصیفاص�د ک�ررتےےھت�‪�،‬ا�نےکاب�ر�ےںیمرفمایاکہہییچساہش�دتںینسرکبےال�گاناص�فرکنےو�الےںیہنہکلبوھجٹی‬
‫شاہ�دتںی نسرک ا�و�رما�ل رح�ا�ماھککر�اناص�فاکجان�ز�ہ اٹاھنے و�الےںیہ �‪ ،‬کوینہک وہی�د�ی ابیھکت اسالمی ریاستیک ابقاعد�ہ رعایاہنںی ےنب‬
‫تےھ�‪�،‬اسالمیریاستےسا�نےکاقلعت�تابیھکتاعمہد�ا�ترپبمینےھت�‪�،‬اند�ر�ونیاعممال�تںیمٓا�ز�ا�د�یاحصلوہنےیکوجہےسو�ہاپےن‬
‫مدقما�تےکےلصیفوت�ر�ا�تےکوق�اننیےکاطمبقاپےناقضوی�ںےسرک�اتےےھت�‪،‬جوجوھٹیاہش�دتںیےلرک�ا�و�رجوھٹیر�و�د�ا�دیںنسرک�ا�نولگو�ں‬
‫کےقحںیماناص�فےکالخ�فےلصیفرکتےےھتنجےساہنںیرشو�تچنہپاجتییھتایجنےکاستھا�نےکانجائزماف�د�و�اسبہتوہتےےھت�‪،‬یلنک‬
‫یہول�گنجاعممال�تںیموخ�د�اپےنذمہیباقنو�نےکاطمبقہلصیفہنرکناچاہےتےھتا�ناکیفہلصرک�انےےکےئلیبناکر�مﷺےکاپ�سا�س‬
‫�امدیپر�ٓاجاتےےھتہکاشید�ٓا�پیکرشیتعںیما�نےکےئلوکئید�وسر�احمکوہ�ا�و�ر�و�ہاپےنذمہیباقنو�نیکریپ�و�یےسچباجئںی�‪�،‬ا�سیکاش�ن‬
‫نز�و�لںیمد�و�و�اقاع�تایب�نےیکاجتےںیہنجںیمایکربیخکےزعم�زیوہ�د�یاخند�انو�ںںیمےسد�وشا�د�یدش�ہوہی�د�یز�انوی�ں�(مر�د�وعو�ر�ت‬
‫) کاماعمہلاھت �‪،‬تو�ر�ا�تیکر�وسےا�نیک زس�ا�رجم نس(اسگ�ر�)تیھا�و�ر�ا�بیھبومجو�دہےنکیلو�ہوچنہکا�س زس�اسے انچبچاہےتےھتا�س ےئل‬
‫وکڑ�ےام�رنےا�و�رمہناک کلارنے‬
‫�ٓاپسںیمہلصیفایککہدمحمﷺکےاپ�سےتلچںیہاگر�انوہ�ںےنامہ�ر�ےایاجک�در�د�ہرطیےقےکاطمبق �‬
‫ایکایتام�م‬
‫کی زس�اکایفہلصایکتوما�ن ںیل ےگ ا�و�ر�اگر�رجماکیفہلص دیاوتہنںی امنںی ےگ �‪،‬چاننہچ ہیدقممہٓا�پ ﷺ یک دع�الت ںیم شیپ گ‬
‫اناک�رر�دیا�‪،‬‬
‫�ر�و�ائدی�ا�دسنرک�ٓا�پ ﷺ ےن رجماکحمک رفما�دیایلنک وہی�د�ی ےن ا�سمکحوکمانےن ےس ک‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫الل َع نْ ُ� َما‪َٔ ،‬ا َّن ُه َق َال‪ :‬إ َّن يَ ُ َ َ‬
‫� َّ ُ‬ ‫َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬فذك ُروا ُل‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫ال�ود ج ُاءوا ِإل َرس ِ‬ ‫ِ‬ ‫الل ْب ِ ن� ُ َع َر َر ِ ض ي َ‬
‫َع ْن َع ْب ِد ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ تَ ُ َ ف َّ ْ َ ف َ ْٔ َّ َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ ً َ َ َ َ َ َ‬ ‫َٔ َّ ً‬
‫الر جْ ِ�؟فقالوا‪:‬‬ ‫ان َر ُجل ِم نْ ُ� ْم َو ْام َراة زن َيا‪ ،‬فقال ُل ْم َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪:‬ما ِج�دون ِ ي� التور ِاة ِ ي� شا ِن‬
‫َ ٓ‬ ‫َٔ ُ‬ ‫ْ نُ َ َ َ َ ْ ُت ْ َّ َ َّ ْ َ َ َٔ َ ْ َّ ْ َ َ َ شَ ُ َ َ‬ ‫ُ َ َ َ َ‬ ‫َْ‬
‫وهاف َو َض َع ا َح ُد ْه َي َد ُه َعل ا َي ِة‬ ‫نف َض ُح ُه ْم َ يو ج ْ�ل ُدون‪ ،‬قال َع ْب ُد الهلِ ب� سال ٍم‪ :‬كذب� ِإن ِف ي�ا الر ج�‪ ،‬فاتوا ِب�لتور ِاة فن�‬
‫َ‬ ‫ْ نُ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ ٓ َ ُ َّ َ ُ‬ ‫ََ َ َ‬ ‫َّ َ َ َٔ َ َ‬
‫الر جْ ِ�‪ ،‬قالوا‪َ :‬ص َدق َ ي�‬ ‫الر جْ ِ�‪ ،‬فق َرا َما ق ْبل َها َو َما َب ْع َد َها‪ ،‬فقال ُل َع ْب ُد الهلِ ب� سال ٍم‪ :‬ارفع يدك فرفع يده ف ِإذا ِف ي�ا اية‬
‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ َ َ َ َٔ ْ ُ َّ ُ َ َ ْ ن َ َ َ َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ َّ ُ َ ٓ َ ُ َّ َ َٔ‬
‫احل َج َارة‬ ‫امل ْرا ِة‪َ ،‬ي ِق ي َ�ا ِ‬ ‫الر جْ ِ�‪ ،‬فا َم َر ِب ِ� َما َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل فر ِ�ج افرايت الرجل ي� ِ ي� عل‬ ‫ممد ِف ي�ا اية‬
‫چاننہچدبع�الہلنبرمع‪ t‬ہکےتںیہوہی�د�یرسو�لالہلﷺیکدخمتںیماحضرہوئےا�و ک�راہ�ا�نںیمےسایکرم�د�ا�و�ر�ایکوع�ر�تےن‬
‫ےہ؟�انوہ�ں ےناہکہم اہنںی ر کسو�ارتےںیہ‬
‫�زناکا�ر�ییک ےہ�‪�،‬رسو�ل الہل ﷺنے ا�ن ےس وپچاھکہوت�ر�ا�ت ںیم رجم ےکقلعتمایک مکح �‬
‫�ا�و�رکو�ڑ�ےاگلتےںیہ�‪،‬عدب�الہل نب الس�م‪(t‬جوہپےلوہی�د�ی اعلمےھت�)نےاہکتموھج�ٹ وبلےتوہتو�ر�ا�تںیماسگنس�رکاحمکومجو�دہے‬
‫جائوتو�ر�ا�ت ےلٓائو�‪،‬چاننہچ و�ہوت�ر�ا�ت الئے ا�و ک�روھلا یلنک ا�ن ںیم ےس ایکصخش ےن اپانہاتھٓایت رجم رپ�رکھ دیا�ا�و�ر�ا�س ےس ےلہپ‬
‫�ا�و�ربدعکاحہصڑپ�ھدیا�(یوہ�دکا�ا�سرط�حرحتیفرکناعا�مومعم�لنبایگتاھ) عدب�الہلنبالس�م‪� t‬ا�نیکاچلاکیھجمسےئگانوہ�ںنےاہکہاتھ‬
 ‫�������‬

‫�اٹاھئوجبانوہ�ںےناتک�بیکہگجےساہتھاٹاھیاتو�وہا�ںٓایترجمیھت�‪،‬بالآخر�اہنںیاعرت�ا�فرکناپڑ�اکہدمحمﷺسچےتہکںیہ�‪،‬تو�ر�ا�تںیم‬
‫�ٓایترجمومجو�دہے�‪،‬چاننہچد� نوو�ں�ز�انوی�ںوکاسگنس�ررک�دی گاای� ع‪،‬دب�الہل‪ t‬ف مراتےںیہںیمےن کیداھکہو�ہز�انیا�سوع�ر�توکتپرھ�و�ں‬
‫‪1‬‬
‫سےاچبنےےکےئلا�سےکٓا�ڑ�ے جٓااتااھت�۔‬
‫َ‬ ‫َ َ َٔ ْ ُ ُ ُ َ ن ئُ َ‬
‫ا� َعل يْ َ�ا ِ‬
‫احل َج َارة‬ ‫فرايته ي ج� ِ‬
‫�ا�ند� نوو�ںےکرجمرکنےو�الو�ںںیمدبع�الہلنبرمع‪ t‬بیھومجو�دتےھ�‪،‬ف مراتےںیہ مںیےن کیداھکہرم�دعو�ر�توکتپرھسےاچبنےےک‬
‫لےیا�سرپجکھرہاتاھ�۔‬
‫‪2‬‬

‫َْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬

‫تَ ْ ف َ ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ُ َ ْ ََ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ْ َُ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ن ُ َ َ َ َٔ تَ َ‬
‫اس‪،‬‬ ‫ا� ع َر قال‪ :‬ا� نف ٌر ِمن ي� ٍود فدعوا رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل ِإل الق ِف‪ ،‬فا�ه ِ ي� بي ِت ِالدر ِ‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ً‬ ‫ُ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬ ‫اح ُ ْ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ً‬ ‫َّ‬
‫اس‪ :‬إن َر ُجل ِم َّنا َز نَ� ب� ْم َرا ٍة‪ ،‬ف ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ََ ُ َ َ‬
‫َٔ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِوسادة‬ ‫ك بي ن ُ� ْم‪ ،‬ف َوضعوا ِل َرس ِ‬ ‫ِ‬ ‫فقالوا‪ :‬ي� ا ب� الق ِ ِ ِ‬
‫َٔ َ‬ ‫فَ َ َ َ َ َ ْ َ ثُ َّ َ َ َّ ْ َ َ ُٔ ت َ َ َ نَ زَ َ ْ َ َ َ ْ تَ ْ َ َ َ َ َّ َ َ ُ َ َ ٓ‬
‫الت ْو َراة َعل يْ َ�ا ث َّ� قال‪:‬ا َم ْن ُت ِب ِك َو ِب َ� ْن ا نْ زَ�ل ِك‪،‬‬ ‫ج�لس عل ي�ا � قال ِب‪�:‬لتور ِاة‪ ،‬فا ِ ي� ِب�ا ف�ع ال ِوسادة ِمن � ِت ِه‪ ،‬فوضع‬
‫ثُ َّ َ َ ْ ُ ن َٔ ْ َ ُ َ ُٔ ت َ تً َ ّ ُ‬
‫اب‪ ،‬ث َّ� َذ َك َر ِق َّص َة َّ‬
‫الر جْ ِ�‬ ‫ك‪ ،‬فا ِ َ ي� ِبف� ش ٍ‬ ‫� قال‪:‬ائت ِو� ِب�ع ِل ْ‬
‫ي‬
‫�ا�و�رعدب�الہلنبرمع‪t‬سےرم�و�یےہیوہ�دیو�ںاک�ایکرگ�و�ہرسو�لالہلﷺیکدخمتںیماحضرہو�ا�ا�و�ر�انوہ�ںےنٓا�پﷺوکمدیہن‬
‫مون�ر�ہیک و�ا�د�ی فق ںیمٓانےیک دعو�ت �دی�‪،‬تو�ٓا�پﷺ ا�ن ےک تیب الدم�ا�ر�س ںیمرشتیف ےل ےئگ�‪�،‬انوہ�ں ےنرع�ضیک ا�ے‬
‫�ابو�الاقسم�!ہمںیمےسایکرم�دنےایکوع�ر�تےکاستھزناکایہےذہل� �آا�پہلصیفرفم ئاںی�‪�،‬انوہ�ںےنرسو�لالہلﷺےکےیلایکہیکت‬
‫بیھرکاھتاھجسرپ�ٓا�پولج�ہاف �رو�زتےھ� �‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایامری�ےاپ�سوت�ر�ا�تالئو�‪،‬تو�ر�ا�توکلایاگایتو�ٓا�پﷺےنہیکتاکن�لرک�ا�س‬
‫کےا�وپرتو�ر�ا�توک�رکھدیا �ٓا�پﷺےنوت�ر�ا�تےساخمطبوہکرکاہمںیھجترپ�ایام�نالتاہو�ںا�و�ر�ا�سذ�ا�ترگ�امیرپبیھسجےنےھجت‬
‫نا�ز�لرفمایاہے�‪،‬پرھ�ٓا�پﷺےنرفمایاتماپےنںیمےسبسےسڑب�ےاعلموکلائو�‪،‬چاننہچایکونجو�ا�ن�(عدب�الہلنبوص�ریا�)کوبالیاگای‬
‫‪3‬‬
‫باقیہصقرجماکبای�نایکگایہے�۔‬
‫ف مرایاکہاگریہٓا�پےکاپ�ساپےندقمما�تےلرک�ٓائںیوتٓا�پوک�اتخای�رہےہکاچہںیوت�ا�نےکدقممےاکیفہلصرک�دیںا�و�رنہاچہںیوتنہ‬
‫اناک�رر�دیںےگوتیہٓا�پاککھچیھبںیہناگب�ڑکسےتنکیلاگرہلصیفرکناچاہںی پوترھخو�ا�ہول�گاظلما�و�ر�دشنمیہویک�ںہنوہ�ں�ا�ن‬
‫کریں�‪�،‬اگرٓا�پ ک‬
‫کیاتک�بوت�ر�ا�تےکاطمبقاناص�فےکامت�ماقتضو�ںوکمدنرظ�رکھرکیفہلصرکیں�‪�،‬الہلاعتلٰی�ا�نولگو�ںوکدنسپرکتاہےوجہرطر�حےکدیون�ی‬
‫َ‬
‫ا�ـ ْـم‪ِ ،‬إذا زنـ ْـوا َو ُر ِف ُعــوا ِإل ِإال َمـ ِـام�‪، ۶�۸��۴ ۱‬حصیــح مســم کتــاب‬
‫َ ََ‬ ‫ـدود� ُب َٔا ْحـ َـا ِم َٔا ْهــل ِّ َّ َ ْ َ ن‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب احلـ َ ب‬
‫الذمــةِ و ِإحص ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ـ� ابوداودکتــاب احلــدود َ ب� ٌب ِ ف ي� َر جْ ِ� ْال يَ ُ� ِود َّي ْ ي ن��‪،۴�۴�۴�۶‬السـ ن ن‬ ‫الز نَ��‪،۴�۴�۳�۷‬سـ ن ن‬ ‫ـود َٔا ْهــل ِّ َّ ف ّ‬ ‫احلـ َ ب ُ َ ْ ْ َ‬
‫ـ� الکـ بـری‬ ‫ِ‬ ‫الذمــةِ ِ ي� ِ‬ ‫ـدود�ب ر ج ِ� ال ي ُ�ـ ِ ِ‬
‫للب�ــیق �‪ �۵�۵�۱‬ش‪�،۲‬ح الســنۃ للبغــوی ‪۲�۵�۸��۳‬‬ ‫الصغ� ی‬‫ی‬ ‫نن‬
‫‪،۴‬الســ�‬ ‫ا� حبان�‪�۴�۳�۴‬‬ ‫ئ‬
‫للنســا��‪،۷��۲ ۹�۴‬حصیح ب ن‬
‫َ‬
‫ـب الــهِ ‪ِ ،‬ب� َلع َر ِب َّيــةِ َوغ ْي ِ� َهــا‬ ‫ـوز مـ ْـن َت ْفسـ َّ ْ َ َ َ ْ َ ْ ُ ُ‬ ‫َ ُ‬
‫ـر التــور ِاة وغ ي ِ�هــا ِمــن كتـ ِ‬ ‫ِ يِ‬ ‫ـۃ� ُب َمــا ي ج ُ�ـ ِ‬
‫‪ 2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب التوحیدوالردعــی الج ھمیـ َ ب‬
‫�‪۷�۵�۴�۳‬‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ف‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ن‬
‫الد ِود ب�ب ِ ي� َر ج ِ� ال يَ ُ� ِود َّي ي ِن��‪۴�۴�۴�۹‬‬‫ابوداودكتاب ُ‬
‫ِ‬ ‫‪ 3‬ن‬
‫س�‬
 ‫�������‬

‫ماف�د�ا�و�ر�دبائوکوخاطرمںیہنالکر�اناص�فرکتےںیہ�‪�،‬ا�و�روہی� نجدوہ�ںےنرع�بںیماپیندیدن�ا�ر�یا�و�راپےنملعاکسہکامجرکاھہےٓا�پوکیکےس‬
‫وتر�ا�تومجو�دہےسجںیمالہلاعتلٰیکاقانو�نرجمو�اضحوط�رپر�د�ر�جےہ�اگر�و�ہوممنوہتے‬
‫نمفصانبتےںیہہکبجا�نےکاپ�سالہلیکاتک�ب �‬
‫را�ض‬
‫را�ضہنرکتےرگمیہزس�ا�رجمےسےنچبےکےئلا�سےساع �‬
‫وماب�ترپعلمرکتےوت�الہلےکا�سمکحےساع �‬
‫�ا�و�ر�ایام�نےکاقتضو�ںا�و�ر�ا�سےک ج‬
‫کررہےںیہ�‪�،‬اصلاب�تہیےہہکہیاپینرطف�یابخثت�‪،‬بدباطینا�و�رسرکیشںیمیسکزیچرپیھبدص�اقتےکاستھایام�نںیہنرھکےت ��‪،‬ا�ناک�ایام�ن‬
‫اتکب�(تو�ر�ا�ت) کویہالہلیکرط�فےسزنم�لامنےتںیہ�‪،‬جسیکاتبدع�ا�ر�یا�و�رحاقنتی‬
‫�وقینیاپےنسفنا�و�ر�ا�سیکوخ�اہاش�ترپہے�‪،‬جس �‬
‫رقا�ر�دیےتںیہ‬
‫ومڑ�رہےںیہہکا�ساکحمکا�نےکسفنوکانگو�ا�رےہا�و�رجےساعم�ذ�الہلوھجٹامدعیوبن�ت �‬
‫کےوخ�دقائلںیہا�سےسا�سےئلہنم �‬
‫وہائےوج�ا�نیکوخ�اہاش�تےکاطمبقوہعیینانوہ�ںےناپینوخ�اہاش�ت‬
‫�ا�سےکاپ�سرص�فا�سامدیپرجاتےںیہہکاشید�وہا�ںوکئیایاسیفہلص ج‬
‫نسفوکاپانعموب�دبانلایہےا�و�ر�احاک�مایام�نوک�اپینوخ�اہاش�تےکاتبعرک�رکاھہے�‪،‬جنولگو�ںےکہیاعام�لںیہو�ہوممنںیہنںیہ�۔‬

‫اَهِب‬ ‫ُمُكْحَي‬ ‫ٌرْوُنۚ‪١‬‬ ‫َّو‬ ‫ىًدُه‬ ‫اَهْيِف‬ ‫َةىٰرْوَّتلا‬ ‫اَنْلَزْنَا‬ ‫ۤاَّنِا‬

‫ہمےنوت�ر�ا�تان�ز�لرفمائیےہسجںیمدہ�ایتوون�رےہ�‪،‬یوہ�دیو�ںںیماسیوت�ر�ا�تےکاستھالہلاعتلٰیکےامنےنو�الے‬

‫َنْوُّيِبَّنلا َنْيِذَّلا اْوُمَلْسَا َنْيِذَّلِل اْوُداَه َو َنْوُّيِنّٰبَّرلا َو ُراَبْحَاْلا اَمِب اْوُظِفْحُتْسا‬

‫(�ابنای�ء لعہی اسلال�م) �ا�و�ر اہل الہل ا�و�ر املع�ء یفےلصرکتے ےھتویکنہک اہنںی الہل یک ا�ساتک�ب یک افحظت اک‬

‫ْنِم ِبٰتِك ِهّٰللا َو اْوُناَك ِهْيَلَع َءٓاَدَهُشۚ‪ ١‬اَلَف اُوَشْخَت َساَّنلا َو ِنْوَشْخا َو اَل اْوُرَتْشَت ْيِتٰيٰاِب‬
‫حمکدیاایگاھتا�و�رو�ہا�سرپاقر�ا�ر�یوگ�ا�ہےھت�‪�،‬ا�بںیہمتاچہےیہکولگو�ںےسہنڈ�ر�وا�و�ررص�فریم�اڈ�ر کروھ�‪،‬مری�یٓایوت�ںوک‬

‫اًنَمَث اًلْيِلَقؕ‪َ ١‬و ْنَم ْمَّل ْمُكْحَي ۤاَمِب َلَزْنَا ُهّٰللا َكِٕىٰٓلوُاَف ُمُه َنْوُرِفٰكْلا‪۰۰۴۴‬‬
‫وھڑ�ےوھت�ڑ�ےےسوم�لرپہنوچیب ��‪،‬ا�و�روجول�گالہلیکاتا�ر�یوہئیوحیےکاستھےلصیفہنرکیںو�ہ(پو�ر�ےا�و�رہتخپ) کافرںیہ�‪،‬‬
‫ت �‬

‫َو اَنْبَتَك ْمِهْيَلَع ۤاَهْيِف َّنَا َسْفَّنلا ِسْفَّنلاِبۙ‪َ ١‬و َنْيَعْلا ِنْيَعْلاِب‬
‫وتر�ا�ت ںیم ہی اب�ترقم�ررک�د�ییھتہک اج�ن ےک دبلے اج�ن ا�و�رٓانھک ےک دبلےٓانھک‬
‫�ا�و�ر مہ ےن وہی�دیو�ں ےک ذمہ �‬

‫َو َفْنَاْلا ِفْنَاْلاِب َو َنُذُاْلا ِنُذُاْلاِب َو َّنِّسلا ِّنِّسلاِبۙ‪َ ١‬و َحْوُرُجْلا ٌصاَصِقؕ‪١‬‬
‫�ا�و�ر ان�ک دبلے ان�ک ا�و�راک�ن ےک دبلےاک�ن ا�و�ر د�انت ےک دبلے د�انت ا�و�ر اخ�ص خزوم�ںاک یھب دبلہ ےہ�‪،‬‬
 ‫�������‬

‫ْنَمَف َقَّدَصَت ٖهِب َوُهَف ٌةَراَّفَك ٗهَّلؕ‪َ ١‬و ْنَم ْمَّل ْمُكْحَي ۤاَمِب َلَزْنَا ُهّٰللا‬
‫پرھوجصخشا�سوکاعم�فرکد�ےوتو�ہا�سےکےیلافک�ر�ہےہ�‪�،‬ا�و�روجول�گالہلےکان�ز�لےئکوہئےےکاطمبقہنرکیں�‪،‬‬

‫َكِٕىٰٓلوُاَفُمُهَنْوُمِلّٰظلا‪�(۰۰۴۵‬الامئد�ۃ�‪)۴�۴�،�۴�۵‬‬
‫�وہیول�گاظلمںیہ�۔‬
‫�الہلاعتلٰینےومسٰی ‪u‬پرتو�ر�ا�تان�ز�لرفمائیوجحقو�ایام�نیکرط�ف نہرامئیرکتیا�و�رظملوجاہلت�‪،‬بشاہ�تشووہ�ا�تیکات�رکیوی�ںےساکنلیت‬
‫رصا�طمیقتسمرپلچےنا�و�رٓاخر�تںیماکمایبیےکےئلو�اضحدہ�ایا�تںیھت�‪،‬یجےسرفمایا‬ ‫ہے�‪،‬جسںیم �‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫ۗ‬ ‫َو َل َق ْد ٰا َت ْي َنا ُم ْو ٰس َو ٰه ُر ْو َن ال ُـف ْرق َ‬
‫ان َو ِض َيا ًء َّو ِذك ًرا ِلـل ُم ّتـ ِق ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫‪1‬‬
‫ي ‪۴۸‬۝‬
‫اطعرنےو�الیا�و�ر�اہلوقت�ٰیکوصنتحیرکنےو�الیاتک�باطعکی�۔‬
‫ومسٰیا�و�راہ�ر�و�نوکحقوباطلںیمرف�قرکنےو�الی�‪�،‬ر�وشین ک‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رہمےن �‬
‫دعبوع�ث وہنے و�الےامت�م ابنای�ء �و�رسل ا�و�ر�ا�ن ےس ےلہپوعبم�ث وہنے و�الے ابنای�ء �و�رسلیک رط�ح وج�اپین اپینوق�م ںیم‬
‫موسٰی ‪u‬کے بم‬
‫بموع�ثوہئےاسال�میہےکریپ�وکا�رتےھ�‪،‬سبیکاینب�د�یدعو�تایکیہیھتینعیوتحدیہکالہلیکابع�د�ترک�وا�و�ر�ا�سےکاستھیسکوکشریک‬
‫مترک�و�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ ٓ َ ْ َ ْ َ ِ ْ َ ْ َ ِ ْ َّ ُ ْ ّ ُ ْ ِ ْ ٓ َ َ ّ ٗ َ ٓ ٰ َ ّ ٓ َ َ َ ْ ُ‬
‫‪2‬‬
‫ح اِل ْي ِه انه ل اِله اِل ان فاع ُبد ْو ِن ‪۲۵‬۝‬ ‫وما ارسلنا م قب ِلك م رسو ٍل اِل ن‬
‫ترجہم�‪:‬ہمےنٓا�پےسےلہپےنتجرسو�لےجیھببسوکییہوحییکہکریم�ےوس�اکوئیوبعم�دہنںیپسمتبسریم�ییہابع�د�ترک�و�۔‬
‫موسٰی ‪u‬کےدعب�ا�نابنای�ءکووت�ر�ا�ۃکےاحاکما�توتزعیر�ا�تےکافن�ذاکذمہد�ا�ربانیاگایتاھ�ا�سےئلو�ہوت�ر�ا�تےکاحاکما�تےکاطمبقا�ن‬
‫ےھت‪�،‬ا�نےکدعبا�نےکابعلماملع ��ءا�و�راہقفکات�باٰلیہںیمتدبییلوترحیفےسےچب‬
‫ےھت‪�،‬ا�و�ر�ا�سےکوگ�ا�ہ �‬
‫یوہ�د�یےکڑگھج�و�ںاکےلصیفرکتے �‬
‫یسفنےکاطمبق‬
‫�رہےا�و�ر�ابناییکر�و�شرپلچےتوہئےوت�ر�ا�تےکاطمبقےلصیفرکتےےھت�‪،‬مرگ�ا�نےکدعبمتولگو�ںےناتک�بںیماپینوخ�اہاش�ت‬
‫نافذرنےےگل�‪،‬چاننہچا�ےرگ�و�ہوہی�د�!تم‬
‫ترحیاف�تںیک�ا�و�ر�دیون�یافم�د�ا�تےکےئلطلغےلصیفرکنےےگل�‪،‬تزعیر�ا�توکصر�فزمک�و�ر�و�ںرپ ک‬
‫گلوو�ںےسڈ�رنےےکاجبئےاپےناخلقا�و�رمالکوی�مالدینےسدق�مدق�ما�و�رملہحہحملوخ�فاھکئو�‪،‬جسےکہضبقدق�ر�تںیمرہچزیہےا�و�ر�اپین‬
‫خو�اہاش�تیسفنا�و�ر�دنایکیاتم�علیلقیکاخطرالہلیکاتک�بںیمرحتیاف�تتمرک�و�‪�،‬ا�نےکونعم�ںوکمت لدبو�‪،‬حقوکھچاپکرباطلاک�اظاہ�رنہ‬
‫را�ضیکاخطرجا�نوبجھرک‬
‫خرطسیےکاقنو�نزعتیر�ا�تےکاطمبقدقمما�تےکےلصیفرک�و ی�‪،‬ا�درکوھوجلو�گاپینافسد�اغ �‬
‫کر�و�ا�و�ربےوخ�فو ا‬
‫�الہلےکان�ز�لرک�د�ہاقنو�نےکاطمبقےلصیفہنرکیںہکلبا�سےکربعسکالہلےکاقنو�نوکبالائےاط�قرکھرکاپےنوخ�دساخہتاقنو�ن ئانبںی�ا�و�ر�اہنںی‬
‫نافذریں�وہیاکفرںیہ�‪،‬‬ ‫ک‬
‫َ‬ ‫ال ْخ َرى ِ ف� ْ ج َ‬ ‫َ‬
‫َٔ نْ زَ َ َ ُ ف َّ َ َ ْ ن َ ْ َ ُ َ َ ْ ْ َ ُ َ َ ْ ق َ َ ْ ُٔ‬ ‫َق َال ْب نُ َ َّ‬
‫ال ِاه ِل َّي ِة‪َ ،‬ح تَّ� ْارت َض ْوا‬ ‫ي‬ ‫اس‪ :‬ا�لا الهل ِ ي� الطا ِئفت ي ِ� ِمن ال ي� ِود كنت ِإحداها قد �ر ِت‬‫ا� عب ٍ‬
‫‪ 1‬االنبیاء�‪۴�۸‬‬
‫‪ 2‬االنبیاء�‪۲�۵‬‬
 ‫�������‬
‫ْ‬ ‫َ َ َ ُ ُّ َ َ َ َ ْ ُ َّ َ ةُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َٔ َّ ُ َّ َ َ َ ْ ُ‬ ‫َٔ ْ َ َ‬
‫يل ِم َن ال َع ِز ي زَ� ِة‬ ‫يل فديته �خ سون وسقا‪ ،‬وك ق ِت ٍيل قتلته الذ ِل‬ ‫اصطل ُحوا َعل ان ك ق ِت ٍيل ق َتل ْت ُه ال َع ِز ي زَ�ة ِم َن الذ ِل ةِ‬ ‫ا ِو‬
‫َّ َ َ ْ َ ُ َ ْ‬ ‫َ‬
‫َ َ ُ ُ َ ُ َ ْ َ َ ُ َ َ َ َ َ تَّ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ َ َ َّ‬
‫اها‪َ ِ ،‬لق ِد َم‬ ‫ال ِد َينة‪ ،‬فذل ِت الطا ِئفت ِان ِكت‬ ‫ف ِديته ِمائة وس ٍق‪،‬فكنوا عل ذ ِلك ح� ق ِدم الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‬
‫ْ‬ ‫َ ةُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ َ ّ ئْ ُ َ َ َ ْ َ ُ َ ف ُّ ْ َ َ‬
‫َ‬
‫يل ِم َن ال َع ِز ي زَ� ِة‬ ‫الصل ِح‪ ،‬فق َتل ِت الذ ِل‬ ‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬ويوم ِئذ ل يظهر‪ ،‬ول يو ِط�ما علي ِه‪ ،‬وهو ِ ي�‬ ‫ُ‬
‫َرس ِ‬
‫ي� َما‬ ‫يل‪َ :‬و َه ْل َك َن َه َذا ِ ف ي� َح َّي ْ ي ِن� َق ُّط ِد نُ ُ‬‫َّ َ ةُ‬ ‫ََ َ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫َ ً َ َٔ ْ َ َ ْ َ زَ ُ َ َّ َ ة َٔ‬
‫يل‪ :‬ا ِن ْاب َعثوا ل َنا ِب ِ�ائ ٍة َو ْس ٍق ‪ ،‬فقال ِت الذ ِل‬ ‫ق ِتيل فارسل ِت الع ِز ي�ة ِإل الذ ِل ِ‬
‫نَّ َ َٔ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ ْ ً ْ ُ ْ َ َ َ ً‬ ‫ْ ُ َ َْ‬ ‫ُ‬
‫اح ٌد‪َ ،‬و َب َل ُد ُ َها َو ِ ٌ َ َ ْ‬ ‫َ ٌ َ‬
‫ض‪ِ ،‬إ�ا اعطيناك هذا ض ي�ما ِمنك لنا‪ ،‬وفرقا‬ ‫احد‪ِ :‬دية بع ِ�ض ِ ْم ِنصف ِدي ِة بع ٍ‬ ‫احد‪َ ،‬ون َس بُ ُ� َما َو ِ‬ ‫و ِ‬
‫ْ ُ ْ َ َٔ َّ ْ َ َ ُ َ َّ ٌ َ َ ُ ْ ُ ْ َ َ‬
‫يك ذ ِلك‬ ‫ِمنك‪ ،‬فاما ِإذ ق ِدم ممد فل نع ِط‬
‫عدب�الہل نب ابع�س ‪w‬ف مراتےںیہیوہ�دیو�ں ےک د�وگر�و�ہ ےھت�‪�،‬ایک اغلب اھت�ا�و�ر�د�وسر�اغمول�ب �‪�،‬د�و� جرالہتی ںیم�ا�ن ولگو�ںیکٓاپس ںیم‬
‫�ا�ساب�ترپصحلوہئییھتہکاغلب�‪،‬مزع�ز�وحمرت�مرگ�و�ہ(بقہلیونبضنری�)کاکوئیصخشاگرغمول�برگ�و�ہ(بقہلیونبقریہظ�)کےیسکصخشوکقلترک�ڈ�الے‬
‫الچٓا�رہاتاھ‬
‫اگ�‪،‬ا�نںیمدیتاکیہیر�و�ا�ج �‬
‫گاتوپاچ�سوسقدیتد�ےاگ�ا�و�رولغم�برگ�و�ہںیمےسوکئیزعیزکوقلترک�ڈ�الےوتسو�وسقدیتد�ے �‬
‫نیبرکیمﷺےکدمیہنرشتیفالنےےکدعبایکو�اقہعر�وناموہ�اکہونبقریہظےکیسکصخشےنونبضنریےکیسکٓا�دمیوکقلترک�دیا�‪،‬بونضنرینے‬
‫�ر�و�ا�جےکاطمبقونبقریہظےسوس�وسقدیتاچہی�‪،‬بونقریہظےنوج�ا�بدیاکہہیرصیحان�اناصفیےہمہد� نوو�ںایکیہےلیبقےکایکیہدین‬
‫ےہ؟چونہکا�بکتمہمتےسدبےوہئےےھت‬
‫کےایکیہبسنےکا�و�ر�ایکیہرہشکےںیہرھپہام�ر�یدیتمکا�و�رمتاہ�ر�یدیتویک�ںزیا�د�ہ �‬
‫�ا�و�ر�ا�سان�اناصفیوکبا�د�لانخو�اسہترب�د�اشترکتےرہےںیہنکیلا�بہکبجدمحم�(ﷺ�)یاہ�ںدمیہنونم�ر�ہںیمٓاگےئںیہمہںیہمتاتینیہدیت‬
‫�دیںےگینتجمتںیمہد�وگے�‪،‬‬
‫ْ ُ‬ ‫ُ ََ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ْ َ ْ ُ تَ ُ َ ْ نَ ُ َ ثُ َّ ْ َ َ ْ َ َ َٔ ْ َ ْ َ ُ َ َ‬ ‫ََ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َب ْي نَ ُ� ْم‪ ،‬ث َّ� ذ ك َر ِت ال َع ِز ي زَ�ة‬ ‫وار ُسول الهلِ صل‬ ‫فك َد ِت الرب ِ�يج بي�ما � ارتضوا عل ان ي ج�عل‬
‫قَ‬ ‫َ َّ‬ ‫َٔ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ ُ َ َّ ٌ ُ ْ ُ ْ نْ ُ ْ ْ َ َ ُ ْ ْ ْ ُ ْ َ َ‬
‫ك َولق ْد َص َدقوا‪َ ،‬ما ا ْعط ْو نَ� َهذا ِإل َض يْ� ًما ِم َّنا َو ْ� ًرا‬ ‫فقالت‪ :‬والهلِ ما ممد ِب�ع ِطيك ِم�م ِضعف ما يع ِط ي ِ�م ِمن‬
‫ك ُوه‪،‬‬ ‫ك ُح ّذ تر� َف َ ْل تُ َ� ِ ّ ُ‬‫ون َحمكتموه َو ِإ ْن َ ْل ُي ْع ِط ُ ْ‬ ‫َ ُ ْ َ َ ُّ َ ُ َ َّ َ ْ َ خْ ُ َ ُ ْ َ ْٔ َ ُ ْ َٔ ْ َ ُ ْ َ تُ ُ َ‬
‫لم‪ ،‬فدسوا ِإل مم ٍد‪ :‬من ي� ب� لك رايه‪ِ ،‬إن اعطاك ما ِ� يد‬
‫َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬
‫َ َّ ُ َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل نَ� ًسا ِم َن ْ ُ َ َ ْ ُ َ ْٔ ُ‬ ‫َف َد ُّسوا إ َل َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫ول الهلِ صل‬ ‫الن ِاف ِق ي ن� َليخ ب�وا ُل ْم َرا َي َرس ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ب َٔ� ْمر ِ ْه ُ ِّك ِه‪َ ،‬و َما َٔا َر ُادوا‪ ،‬ف َٔ نْا زَ� َل الهلُ‬
‫ول َص َّل ُ‬ ‫الهل َر ُس َ ُ‬ ‫َف َ َّلا َج ُاءوا َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َٔا ْخ َب َ� ُ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ َ ٔ َ ّ ُ َ َّ ُ ُ َ َ ْ ُ ْ َ َّ َ ُ َ ُ َ ْ ُ ْ‬
‫تعال‪:‬ي ايا الرسول ل يزنك ال ِذني يسا ِرعون ِف الكف ِر‬
‫ںیئگ‪،‬پرھ�ٓاپسںیمہیاب�تےطوہگیئہکا�سڑگھج�ےاکہلصیفرسو�لالہلﷺرکیںےگ�‪،‬‬
‫�ا�سوج�ا�برپ�د� نوو�ںرط�فےسٓایتسںینڑچ�ھ �‬
‫یلنکا�ونیچوق�مےکولگو�ں�(بونضنری�)نےٓاپسںیموشم�ر�ہایکتو�ا�نےکدھجمس�ا�ر�و�ںےناہک�دکیوھ�ا�ساب�تےساہتھ ھدو�رکوھکہرسو�لالہل‬
‫ﷺوکئیان�اناصفیرپبمینمکحرکیںےگہیوتصریحزیا�دتیےہہکمہوت�ٓا�دھیدیتدیںا�و�رپو�ر�یدیتںیلا�و�رفیالو�اقعا�نولگو�ںےند�ب‬
‫کر�ا�سوکنموظ�رکایتاھتمےنوجرسو�لالہلﷺوکحمکا�و�رثالترقم�رکایہےوتقیًانیمتاہ�ر�ایہقحام�ر�اجائےاگ�‪،‬کیسےنر�ائےد�یہکوی�ںرک�وکہ‬
‫کیسوک�ٓا�پﷺےکاپ�سےکپچےسجیھبد�و�ا�و�ر�و�ہولعم�مرک�ےہکٓا�پایکیفہلصرفمائںیےگ�؟�اگرامہ�ر�یامحیتںیموہ�اتبوتبتہاچاھہے‬
 ‫�������‬

‫�ا�و�رتملچرک�ا�نےساپانحقاحصلرککےٓائو�ا�و�ر�اگریفہلصامہ�ر�ےالخ�فوہ�اتوپرھہمالگگلھتیہاچےھںیہ�‪،‬چاننہچدمیہنےکدنچمانفوق�ں‬
‫کو�انوہ�ںےناجسو�سانبکر�ٓا�پﷺےکاپ�ساجیھبیلنکا�سےسےلہپہکو�ہاہی�ںںیچنہپالہلاعتلٰینےہیٓاتیںیان�ز�لرفماکر�رسو�لالہلﷺ‬
‫کو�ا�ند� نوو�ںرگ�وہو�ںےکدب�ا�ر�ا�د�و�ںےسعلطمرفما�دیا�ا�و�رسو�ر� ٔہنا�ز�لرفمائی’’ �ا�ےربمغیپ! متاہ�ر�ےےیلابعثرنجہنوہ�ںو�ہول�گوجرفک‬
‫‪1‬‬
‫کیر�ا�ہںیمڑب�یزیتگامیدکاھرہےںیہ�۔‘‘‬
‫ُ‬ ‫ٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫اس ُق َ‬
‫ون}‪َ 3‬ه ُٔول ِء‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ون} ‪ِ 2‬إ�ل ق ْو ِلهِ‪{ :‬الف ِ‬
‫ْ‬
‫ه ال َك ِف ُر َ‬ ‫ك ُُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫للا فاول ِئ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ك ِبَا ٔا ْ َنل ّ ُ‬ ‫م َ ْل َ ْي ْ‬
‫ُ‬ ‫{و َ ْ‬
‫ا� َع َّباس‪َ ،‬ق َال‪َ :‬‬ ‫َعن ْب ن‬
‫ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫َّ‬ ‫َّ َ نَ زَ َ ْ ف ْ َ ُ َ َّ ً ف ُ َ ْ َ ََ‬ ‫ْٓ‬
‫ال َ ي� ِت الثل ِث �لت ِ ي� ال ي� ِود خاصة ِ ي� قر يظة والن ِض ي ِ�‬
‫ون یوہ�دیو�ںےکابقئلابخلوص�صرقیہظ‬ ‫اس ُق َ‬ ‫َْ‬
‫ك ۔۔۔الف ِ‬ ‫م َ ْل َ ْي ُ ْ‬ ‫عدب�الہل بنابع�س‪w‬ف مراتےںیہسو�ر� �ہالامئد�ۃیکونیت�ںٓایا�ت َو َ ْ‬
‫ٔ‬
‫‪4‬‬
‫�ا�و�ربونضنریکےقلعتمان�ز�لوہئیںیھت۔‬
‫ف َ َ ُّ‬ ‫ْٓ‬ ‫َ َ‬
‫اح ٍد‪ ،‬ف نَ زَ�ل ْت َه ِذ ِه ال َ ي� ُت ِ ي� ذ ِلك ِك ِه‬
‫ف ْ‬ ‫ون ْاج َت َم َع َه َذ ِان َّ‬
‫الس َب َب ِان ِ ي� َوق ٍت َو ِ‬
‫ََْ َ ُ ُ‬
‫وقد يك‬
‫حافظابنریثک‪a‬ف مراتےںیہبتہنکممےہہکا� ھدریہو�اقہعوہ�ا�ا�و�ر�ا�دھر�زناکاقہصو�اقعوہ�اہود� نوو�ںببسایکیہوقتںیمعمجوہگےئ‬
‫‪5‬‬
‫ہو�ںا�و�را�نبسےکےئلا�نٓایا�تاکنز�و�لوہ�اہو�۔‬
‫�الہلاعتلٰینےوت�ر�ا�تںیماصق�ص�(عیینافعلےکاستھوہیھچکایکجائےوج�ا�سےنایکتاھ) کایہمکحھکلدیاتاھکہاج�نےکدبلےاج�ن�‪ٓ�،‬انھک‬
‫ان�ک‪،‬کا�نےکدبلےاک�ن�‪�،‬د�انتےکدبلےد�انتا�و�ر�اسیرط�حامت�م خزوم�ںےکےئلرب�ابرکابدلہوہگا�‪�،‬ابلہت‬
‫کےدبلےٓانھک�‪،‬نا�کےکدبلے �‬
‫وہائے‬
‫جوشصخاج�ن عواض ��ءا�و� �ر خزوم�ںےکاصق�صںیمدصقہیکتینےساصق�صاعم�فرک�د�ےوتیہیکینا�سےکتہبےسانگہو�ںاککاف�ر�ہ ج‬
‫گی�‪،‬‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الص ِام ِت قال‪ِ َ :‬س ْع ُت َر ُسول الهلِ َصل ُ‬ ‫َٔا َّن ُع َب َادة ْب نَ� َّ‬
‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َيقول َ‪:‬ما ِم ْن َر ُج ٍل ي ج ْ� َر ُح ِم ْن جسده جراحة‪،‬‬
‫َْ َ َ‬ ‫فيتصدق ب َ�ا‪ ،‬إ َّل َك َّف َر ُ‬
‫الهل َع ْن ُه ِمثل َما ت َص َّدق ِب ِه‬ ‫ِ ِ‬
‫عاب�د�ہنباصمت‪t‬سےرم�و�یےہ مںیےن�رسو�لالہلﷺےسانس�ٓا�پﷺنےرفمایاجسےکمسجںیموکئیزخماگلیاایگا�و�را�سےن‬
‫ماع�فرکدیاوتجسد�رجہیکہیاعمفیوہگیاسیےکدقب�ر�ا�سےکانگ�ہاعم�فرک�دیےئاجئںیےگ�۔‬
‫‪6‬‬

‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ َ ْ ُ ْ ُ َ ُ شَ ْ ف‬ ‫َ َ َ َٔ ُ َّ ْ َ َ ْ ُ َ ُ َ‬
‫� ٍء ِ ي� َج َس ِد ِه‪ ،‬ف َي َت َص َّدق‬
‫فقال ابو الدرد ِاء‪ِ :‬سعت رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل يقول‪:‬ما ِمن مس ِ ٍل يصاب ِب ي‬
‫‪ 1‬مسندامحد�‪۲�۲�۱�۲‬‬
‫‪2‬املائدة‪،44 :‬‬
‫‪ 3‬املائدة‪47 :‬‬
‫ْ‬ ‫خ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ف‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫نن‬
‫ط �‪۳�۵�۷�۶‬‬
‫ا� ي� ِ ئُ‬ ‫ض‬
‫‪ 4‬س� ابوداودکتاب القضائ ب�ب ِ ي� الق ِ ي‬
‫کث��‪۱�۱�۹‬؍�‪۳‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 5‬ی‬
‫‪6‬‬
 ‫�������‬
‫َ ًَ‬ ‫َّ‬ ‫ً َٔ‬ ‫ب ِه‪ ،‬إ َّل َر َف َع ُه ُ‬
‫الهل ِب ِه َد َر َجة ا ْو َحط َع ْن ُه ِب َ�ا خ ِطيئة‬ ‫ِ ِ‬
‫�ابو�د�ر�د�د�ائ ‪t‬ف مراتےںیہ مںیےنرسو�لالہلﷺےسانسکہسجاملسم�نےکمسجںیموکئیایذ�اہپاچنئیاجئےا�و�ر�و�ہا�سرپصربکر�ے‬
‫�ا�و�ربدلہہنےلوت�الہلاعت �لٰیا�سےکد� جرا�ت ھڑباتاہےا�و�ر�ا�سیکاطخئںیاعم�فرفماتاہے�۔‬
‫‪1‬‬

‫َّ‬ ‫َ َّ‬
‫الل‪َ ،‬ع َّز َو َجل‪.‬‬
‫ال�جْ ُر ِوح َعل ِ‬ ‫{ف َ ْن َت َص َّد َق ب ِه َف ُه َو َك َّف َ‬
‫ار ٌة َل ُه} َق َال‪َ :‬ك َّف َار ٌة ِل ْل َجارح‪َ ،‬ؤَا ْج ٌر ْ َ‬
‫َ‬
‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫اس‪:‬‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫ںیمو�لےہ جوشصخ‬ ‫عدب�الہلنبابع�س‪w‬کا�ٓایترکیہم’’ پرھوجاصق�صاکدصقہرکد�ےوتو�ہا�سےکےیل َکفّ�ا�ر�ہےہ�۔‘‘کےاب�ر�ے ق‬
‫گز�رر�ےا�و�ربوط�رصدقےےکاپےندبلےوکماع�فرک�د�ےوت�زخیمرکنےو�الےاککاف�ر�ہ گوہای�ا�و�رجو�زخیموہ�ا�اسےوث�ا�ب‬
‫قاص�صےسد�ر ک‬
‫‪2‬‬
‫ہوگاجو�الہلزع�وجلےکذمہےہ�۔‬
‫�ا�و�رجولو�گالہلاعتلٰیکےان�ز�لرک�د�ہاقنو�نےس نہرامئیاحصلرکتےوہئےولگو�ںےکانت�زعا�تںیمافصنمنہوعا�دلانہےلصیفںیہنرکتےوہی‬
‫فاسق�‪،‬کاف �را�و�رظالموصتم�رہو�ںےگ۔‬
‫َ ُُ َ ُ َ َ‬‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ‬
‫ون} قال‪َ :‬م ْن‬ ‫ك ِبَا ا ْ َنل ُ‬
‫هللا فاول ِئك ه الك ِفر‬ ‫م ْل َ ْي ْ‬ ‫{و َ ْ‬ ‫َ‬
‫ا� َع َّباس ‪ ,‬ق ْو ُ ُل‪َ :‬‬ ‫ن‬ ‫َع ْن َع ِ ّل ْب ن� َٔا ب� َط ْل َح َة ‪َ ,‬عن ْ‬
‫ٍ‬ ‫ب‬
‫ِ ِ‬ ‫ِي ِ ِ ي‬
‫ال َفاسقٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�جَ َ َد َما َٔ نْا زَ� َل الهل فقد كف َر َومن اق َّر ِب ِه َو ْل ي� ْ‬
‫ُ‬
‫ك ُ� َو ظ ِ ٌ ِ‬
‫عیلنبابولطہحےندبع�الہلنبابع�س‪ w‬سےٓایترکیہم’’ �ا�و�روجول�گالہلےکان�ز�لرک�د�ہاقنو�نےکاطمبقہلصیفہنرکیںوہیاظلمںیہ�۔‬
‫�اناک�رر�ےوت�اسیےنرفککای�ا�و�رجو�ا�ناک�اقر�ا�رتوکر�ے‬
‫‘‘کےاب�ر�ےںیم�ر�و�ایتایکہےوجشصخالہلاعتلٰیکےان�ز�لرفمائےوہئےاحاک�ماک ک‬
‫‪3‬‬
‫مرگ�ا�نےکاطمبقےلصیفہنرک�ےوت�و�ہاظلما�و�رفاسقےہ�۔‬

‫َو اَنْيَّفَق ىٰۤلَع ْمِهِراَثٰا ىَسْيِعِب ِنْبا َمَيْرَم اًقِّدَصُم اَمِّل َنْيَب ِهْيَدَي َنِم ِةىٰرْوَّتلا۪‪١‬‬
‫�ا�و�ر مہ ےن ا�ن ےک ےھچیپٰیسیع بن رمیموک اجیھب وج اپےن ےس ےلہپیکاتک�ب ینعیوت�ر�ا�تیک دصتیقرکنے و�الے ےھت ا‬

‫َو ُهٰنْيَتٰا َلْيِجْنِاْلا ِهْيِف ىًدُه َّو ٌرْوُنۙ‪َّ ١‬و اًقِّدَصُم اَمِّل َنْيَب ِهْيَدَي َنِم ِةىٰرْوَّتلا َو ىًدُه‬
‫�و�ر مہ ےن اہنںی اجنلی اطع�ء ف مرائی سج ںیم ون�ر ا�و�ر دہ�ایتیھت ا�و�ر اپےن ےس یلہپاتک�بوت�ر�ا�تیک دصتیقرکتییھت‬

‫َّو ًةَظِعْوَم َنْيِقَّتُمْلِّل۠ؕ‪َ۰۰۴۶‬و ْمُكْحَيْل ُلْهَا ِلْيِجْنِاْلا ۤاَمِب َلَزْنَا ُهّٰللا ِهْيِفؕ‪١‬‬
‫�او�ر�و�ہرس�ارسدہ�ایتوتحیصنیھتاپ�رساولگو�ںےکےیل�‪�،‬ا�و�راجنلیو�الو�ںوکیھباچہےیہکالہلاعتلٰینےوجھچکاجنلیںیمان�ز�ل‬

‫‪1‬‬
‫ط�ی�‪۳�۶�۸‬؍�‪۱�۰‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ .2‬ی‬
‫ط�ی�‪۳�۵�۷‬؍�‪۱�۰‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 3‬ی‬
 ‫�������‬

‫َوْنَمْمَّلْمُكْحَيۤاَمِبَلَزْنَاُهّٰللاَكِٕىٰٓلوُاَفُمُهَنْوُقِسٰفْلا‪�(۰۰۴۷‬الامئد�ۃ�‪)۴�۶�،�۴�۷‬‬
‫ف مرایاےہاسیےکاطمبقمکحرکیںا�و�روجالہلاعتلٰیکےان�ز�لرک�د�ہےسیہمکحہنرکیںو�ہ(بدکا�ر) فاسقںیہ�۔‬
‫ع‬
‫ربمغیپو�ںےکدعببیناسر�ائلیاک�ٓاخر�یربمغیپر�و�حالہل�‪ٰ � ،‬یسیابنرمیموکبموع�ث گ‬
‫ایکای�‪�،‬و�ہ‬ ‫موسٰی ‪�u‬ا�و�ر�ا�نےکدعبمںیوعبم�ثوہنےو�الے �‬
‫�اپےنےسےلہپان�ز�لدش�ہاتک�بوت�ر�ا�تیکاصلامیلعت�تںیمےسوج�احاکما�توقانو�نزعتیر�ا�تا�نےکزمانےںیموفحم�ظےھتا�نامت�میکقح‬
‫اتئدیرنےا�و�را�نیکرشیتعےکاطمبقےلصیفرکنےو�الےا�و�ر�اکرث�امو�رشرعہیںیم‬
‫�وصد�اقتےکاستھوگ�اہیدیےنو�الے�‪�،‬ا�نیکدعو�تیک ک‬
‫ےھت‪�،‬و�ہا�نرپبضعزیچ�و�ںوکجو�ا�نرپحر�ا�مںیھتالح�لرکنےو�الےےھت�‪،‬یجےسرفمایا‬ ‫موسٰی ‪u‬کیوم�افتقرکتے �‬
‫َ‬ ‫ُ َ‬
‫ك۔۔۔ ‪۵۰‬۝‬ ‫ك َب ْع َض ّال ِذ ْي ُح ّر َم َعلَ ْي ُ ْ‬
‫ل ِح ّل َل ُ ْ‬ ‫َ‬
‫۔۔۔و ِ‬
‫ِ‬
‫‪1‬‬

‫ریھٹائو�ں۔‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و� تراکہضعبزیچیںوجتمرپحر�ا�مںیھتا�ناکحال�ل �‬
‫جو�ا�ساب�تیکدللییھتہکٰیسیع ‪ u‬بیھالہلےکےچسرسو�لںیہا�و�ر�اسیالہلوحد�ہالشریکےکرفسات�د�ہںیہسجےنوت�ر�ا�تومسٰی ‪u‬‬
‫�ت ن ض‬
‫�‬
‫پرنا�ز�لرفمائییھتوت�ا�سےکاب�وجو�دبیھوہی�دیو�ںےنٰیسیع ‪u‬کیذکتیبیکہکلبا�نیکریفکت�ا�و�ر ق�ی�و�اہانت �‬
‫یک‪�،‬الہلاعتلٰینےا�نرپ�اجنلی‬
‫ےہ‪�،‬الہلیکہیاتک�بیھبیلہپ‬
‫نا�ز�لرفمائیوجتو�ر�ا�تیکلیمکترکتیےہ ج�‪،‬و گلوو�ںوکصر�ا�طمیقتسمیکرط�ف نہرامئیا�و�رباطلےسقحوک�و�اضحرکتی �‬
‫یھت‪�،‬د�وسر�ےونعم�ںںیموی�ںایب�نایکجاکساتہےہکسجرط�ح‬
‫�الاہمیاتکبو�ںیکدصتیقرکنےو�الییھتا�و�رتمنیقےکےئلرس�اسردہ�ایتا�و�رصنتحی �‬
‫تو�ر�ا�تاپےنوقتںیمولگو�ںےکےئلدہ�ایتاک� �ذریہعیھتاسیرط�حاجنلیےکزن�و�لےکدعب�ا�بیہیتیثیحاجنلیوکحاصلوہگیئا�و� پررھقر�ٓا�ن‬
‫�دیرگاحئفٓاسامنیرپعلموسنم�خ گوہای�ا�و�رہد�ایتوناج�تاک�و�احد�ذ�ریہعرق�ٓا�نرکیمر�ہایگا�و�راسیرپ�الہل‬
‫کریمےکزن�و�لےکدعبتو�ر�ا�تو�اجنلیا�و�ر ص‬
‫تاعلٰینےٓاسامنیاتکبو�ںاکلسہلسمتخرفما�دیا�‪،‬عیینالہلیکرط�فےسےنتجابنای�ء�دنایکےیسکوگشےںیمیھبٓائےںیہا�نںیمےسوکئییھبےلھچپ‬
‫�ابنای�ءکیامیلعت�تیکرت�دیدا�و�راپاناینذمہبالچنےےکےئلںیہنٓایاتاھ�‪�،‬اسیرط�حالہلےناپینوکئیاتک�بیلھچپالاہمیاتکبو�ںیکرت�دیدکے‬
‫لےئیھبکان�ز�لںیہنیکہکلبا�سیکرہکات�بےلہپٓائیوہئیاتکبو�ںیکومیدا�و�رمدص�قیھت�۔الہلاکیہمکحاھتکہالہلےنوج�احاکما�تا�و�رتزعیر�ا�ت‬
‫نا�ز�لرفمائیںیہا�نےکاطمبقولگو�ںےکدقمما�تاکیفہلصرکیں�‪،‬جواناس�ن�(چاہےئو�ہاہلاتک�بںیمےسوہایسماملنو�ںںیمےس) �الہلےک‬
‫حمکا�و�ر�ا�سےکان�ز�لرک�د�ہاقنو�نےسرحنم�فوہرک�اپانیا�د�وسر�ےیسکاناسنو�ںےکانبئےوہئےوق�اننیرپیفہلصرکتاہےو�ہاطاعتےساخ�ر�ج‬
‫�‪،‬حقےکات�ر�کا�و�رباطلےکاعملںیہ�۔‬

‫َو ۤاَنْلَزْنَا َكْيَلِا َبٰتِكْلا ِّقَحْلاِب اًقِّدَصُم اَمِّل َنْيَب ِهْيَدَي َنِم ِبٰتِكْلا‬
‫�ا�و�رمہ ےنٓا�پیک رط�فقح ےکاستھ ہیاتک�ب ان�ز�ل رفمائی ےہ وج اپےن ےس اگیلاتکبو�ںیک دصتیقرکنے و�الی ےہ‬

‫ٓ‬
‫‪ 1‬ال معران�‪۵�۰‬‬
 ‫�������‬

‫َو اًنِمْيَهُم ِهْيَلَع ْمُكْحاَف ْمُهَنْيَب ۤاَمِب َلَزْنَا ُهّٰللا َو اَل ْعِبَّتَت ْمُهَءٓاَوْهَا‬
‫�ا�و�ر ا�نیک احمفظ ےہ�‪� ،‬ا�س ےیلٓا�پ ا�ن ےکٓاپس ےک اعممال�ت ںیم اسی الہلیک اتا�ر�ی وہئیاتک�ب ےکاطمبقمکحےئجیک�‪،‬‬

‫اَّمَع َكَءٓاَج َنِم ِّقَحْلاؕ‪ٍّ ١‬لُكِل اَنْلَعَج ْمُكْنِم ًةَعْرِش َّو اًجاَهْنِمؕ‪١‬‬
‫رہیکےکےیلمہےنایکدسوت�را�و�رر�ا�ہرقم�ررک� �دی�‪،‬‬
‫�ا�سقحےسٹہرکا�نیکوخ�اہوش�ںےکےھچیپہناجئےی�‪،‬تمںیمےس ا‬

‫َو ْوَل َءٓاَش ُهّٰللا ْمُكَلَعَجَل ًةَّمُا ًةَدِحاَّو َّو ْنِكٰل ْمُكَوُلْبَيِّل ْيِف ۤاَم ْمُكىٰتٰا‬
‫�اگروظنم�روملا وہتا وتبسوک ایک یہ امت انب دیات نکیل ا�سیک اچہت ےہہک وجںیہمت دیا ےہ ا�س ںیمںیہمتٓا�زمائے �‪،‬‬

‫اوُقِبَتْساَف ِتٰرْيَخْلاؕ‪ ١‬ىَلِا ِهّٰللا ْمُكُعِجْرَم اًعْيِمَج ْمُكُئِّبَنُيَف اَمِب ْمُتْنُك ِهْيِف‬
‫تمویکین�ںیک رط�ف دلج�یرک�و �‪،‬تم بساک رجو�ع الہلیہیک رط�ف ےہ�‪ ،‬پرھو�ہںیہمت رہو�ہ زیچ اتب�د�ےاگ سج ںیم مت‬

‫َنْوُفِلَتْخَتۙ‪َ۰۰۴۸‬و ِنَا ْمُكْحا ْمُهَنْيَب ۤاَمِب َلَزْنَا ُهّٰللا َو اَل ْعِبَّتَت ْمُهَءٓاَوْهَا‬
‫�اتخال�فرکتے رہےت وہ� �‪ٓ،‬ا�پ ا�ن ےک اعممال�ت ںیم دخ�ایک ان�ز�لرک�د�ہ وحی ےکاطمبق یہمکحایکےئجیک�‪� ،‬ا�نیک وخ�اہوش�ںیک‬

‫َو ْمُهْرَذْحا ْنَا َكْوُنِتْفَّي ْۢنَع ِضْعَب ۤاَم َلَزْنَا ُهّٰللا َكْيَلِاؕ‪١‬‬
‫تابدع�ا�ر�ی ہنےئجیک ا�و�ر ا�ن ےس شوہای�ر رہےیہکںیہک ہیٓا�پوک الہل ےک اتا�ر�ے وہئےیسکمکح ےس ا�دھرا�دھرہنرکیں�‪،‬‬

‫ْنِاَف اْوَّلَوَت ْمَلْعاَف اَمَّنَا ُدْيِرُي ُهّٰللا ْنَا ْمُهَبْيِصُّي ِضْعَبِب ْمِهِبْوُنُذؕ‪١‬‬
‫�اگر ہی ول�گ ہنم ریھپںیلوتنیقیرکیںہک الہلاک ا�ر�ا�د�ہ ہی ےہہک اہنںی ا�ن ےکضعبانگہو�ںیک زس�ا د�ے یہ ڈ�الے‬

‫َو َّنِا اًرْيِثَك َنِّم ِساَّنلا َنْوُقِسٰفَل‪َ۰۰۴۹‬مْكُحَفَا ِةَّيِلِهاَجْلا َنْوُغْبَيؕ‪َ ١‬و ْنَم ُنَسْحَا‬
‫�ا�و�راکرثول�گ انف مرا�ن یہ وہتےںیہ�‪،‬کای ہیول�گ رھپےس اجلہتیاک ہلصیفاچہےتںیہ نیقی رھکےن و�الےولگو�ں ےک ےیل‬

‫َنِمِهّٰللااًمْكُحٍمْوَقِّلَنْوُنِقْوُّيؒ‪�(۰۰۵۰‬الامئد�ۃ�‪۴�۸‬تا�‪)۵�۰‬‬
‫�الہلاعتلٰیسےرتہبےلصیفا�و�رمکحرکنےو�الاوک�نوہکساتےہ�؟�۔‬
‫تو�ر�ا�تو�اجنلییکرعتیفومدحتےکدعبقر�ٓا�ندیجمکیزب�رگیایب�نرفما �ئی‪�،‬ا�ےدمحمﷺ�!موسٰی ‪ u‬پرتو�ر�ا�تاو�ریعٰیس ‪� u‬ابنرمیم‬
‫پر�اجنلیےکدعبہمےنٓا�پیکرط�فہیلیلجالدق�راتک�برق�ٓا�نرکیمقحوصد�اقتےکاستھان�ز�لرفمائیےہ�‪،‬یہیھباپےنےسیلہپالاہمی‬
 ‫�������‬

‫کاتبو�ںفحصابر�اہمی ��‪،‬زبو�ر�‪،‬تو�ر�ا�تو�اجنلییکدصتیقرکتیےہا�و� ترام�مربحق‬

‫لقتسمرشیتعےہا�و�ر�ا�نامیلعت�تربحقاککوئی‬
‫لعتامی�توکجوچپیلھبتکٓاسامنیںیمد�ییئگںیھتاپےناند حم�روف�ظرک�دیاہے�‪،‬عیینا�برق�ٓا�نایک‬
‫حہصا�باضئعہنوہنےاپئے �اگ‪،‬کوینہکیلھچپاتکبو�ںںیمرحتیفوغترییبیھوہئیےہا�سےئلرق�ٓا�ندیجمسجںیمتمکحد�انائیا�و�ر�احاک�مںیہجس‬
‫ےہ‪�،‬ا�باسیاکیفہلصانطقوہگایجےسرفمایا‬
‫کیافحظتاک�ذمہوخ�د�الہلےنایلہےبسرپحاکما�و�رسبرپدقم�م �‬
‫َّ َ ْ ُ َ َّ ْ َ ّ ْ َّ َ ٗ َ ُ‬
‫‪1‬‬
‫الذك َر َواِن له ٰل ِفظ ْو َن ‪۹‬۝‬
‫اِن نن نلنا ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬رہاہیذکر�‪،‬توا�سوکمہےنان�ز�لایکےہا�و�رمہوخ�دا�سےکابہگن�نںیہ�۔‬
‫�رسو�لالہلﷺوک�اتخای�ر�دیاگایتاھ‬
‫َ ْ ُ ْ ‪2‬‬
‫َ ْ َ ُْۗ َ َ ْ ُْ ََُْ َ َ ْ‬
‫ن ْم ا ْو ا ْع ِرض عنم‬ ‫ف ِان جاءوك فاحك بي‬
‫ترجہم‪� :‬اگرہیاہمت�ر�ےاپس( �اپےندقمما�تےلرک) �ٓائںیوتںیہمتاتخای�ردیااجتاےہہکاچہوا�ناکہلصیفرک�وو�رنہاناک�ررک�د�و�۔‬
‫یلنکا�بمکحدی گاایکہٓا�پرق�ٓا�ندیجمےکاطمبقولگو�ںےکاعممال�تےکےلصیفرکیں�ا�و�ر�امتوکیھبمیلعتد�ییئگہکالہلیکان�ز�لرک�د�ہاتک�ب‬
‫رکلوو�ںیکوخ�اہاش�تا�و�رٓا�ر�ائ ای�ا�نےکوخ�دساخہتزمعو�تو�افاک�رکےاطمبقےلصیفرکناگرم�اہیےہ�‪�،‬الہلےنتہبیسوتحلصم�ںےک‬
‫سےٹہ گ‬
‫ساتھضعبرف�وعیاحاک�مفلتخموقمو�ں�‪،‬خمفلتزمانو�ںا�و�رخمفلتاحلا�تںیمعاب�د�تیکوص�رتو�ںںیم� ح‪،‬ر�ا�موحال�لیکویق�دمںی� ق‪،‬و�اننیدمت�ن‬
‫�وماعشر�تےکرف�و�عںیمخمفلتابنای ��ءا�و�رکبتٓاسامنییکرشعیوت�ںےکد�رمای�نفلتخماضبےطرقم�رف مرائے�‪،‬یلنکدینبساک�ایکینعیوتحدیرپ‬
‫بمیناھت�‪�،‬ا�ساحل�ظےسبسیکدعو�تایکیہیھت�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ً‬ ‫َ‬
‫ّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ ٰ‬ ‫َْ‬ ‫ُ ّ ُ َّ ٍ َ َ ْ َ َ ْ َ ً ُ ْ َ ُ ْ ُ َ َ ُ َ َ َ‬
‫از ُع ّنك ِف ال ْم ِر َوادع اِل َر ّ ِبكۭ‪۰‬۝ اِنك ل َع ٰل ُهدى‬
‫ِك امة جعلنا منسك ه ن ِسكوه فل ين ِ‬ ‫ل ِ‬
‫ُ َ‬
‫‪3‬‬
‫ّم ْست ِق ْي ٍم ‪۶۷‬۝‬
‫رقم�رر�دیاہےےسجو�ہاجبلانےو�الےںیہ�‪،‬پساہنںیا�سامرںیمٓا�پےسڑگھج�انہرکنا‬
‫ترجہم�‪:‬ہر�امتےکےئلمہےنابع�د�تاکایکرطیہق ک‬
‫چاہےی�‪،‬تماپےنر�بیکرط�فدعو�تد�وقیًانیتمدیسھےر�اسےترپہو۔‬
‫اح ٌد‬
‫ي� ْم َو ِ‬ ‫ال ْن ِب َي ُاء ِإ ْخ َو ٌة ِل َع َّل ٍت‪ُٔ ،‬ا َّ َم تُ ُ‬
‫ا� ْم َش تَّ� َو ِد نُ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َٔ‬
‫َع ْن ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ :‬و‬
‫‪4‬‬
‫�ابوہریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاہمبسابنای�ءعالتیاھبئیںیہہمبساکدینایکیہےہ�۔‬

‫‪ 1‬احلجر�‪۹‬‬
‫‪ 2‬املائدۃ�‪۴�۲‬‬
‫‪ 3‬احلج �‪۶�۷‬‬
‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫ـاب َمـ ْـر ي َ� ِإ ِذ انت َبــذت ِمـ ْـن اه ِل َها�‪،۳�۴�۴�۳‬حصیــح مســم‬ ‫ـاء َ ب� ُب قـ ْـو ِل الــهِ َواذ كـ ْـر ِ ي� ِ‬
‫الكتـ ِ‬
‫‪ 4‬حصیــح ب خ�ــاری ِكتـ ُ‬
‫ـاب ا َح ِاديـ ِ‬
‫ـث االن ِب َيـ ِ‬
‫َ َ َ ْ َّ َ‬ ‫َ‬
‫الســا ُم �‪۶�۱�۳�۲‬‬ ‫کتــاب الفضائــل َ ب� ُب ف َضا ِئـ ِـل ِعيــى عليـ ِـه‬
 ‫�������‬

‫�اگرالہلاچہاتوتتمبسوک�ایکیہرشیتعا�و�ر�دین کرپر�دیاتنکیلا�سرط�حاہمت�ر�یٓا�زمائشنکممہنوہتیہکبجو�ہاہمت�ر�یٓا�زمائشرکنااچہاتےہ‬
‫تاکہاتبدع�ا�ر�و�ںوکجز�اا�و�رانف مرانو�ںوکزس�اےلمذہل�ازندگییکابقیاسنوس�ںوکنغتمیاجنےتوہئےدصقا�توینویک�ں�(ف �رائضتسموابح�ت�‪،‬حوق�ق‬
‫�الہلا�و�رحوق�قاعلاب�د) مںیایکد�وسر�ےےسڑب�ھاجنےیکوکششرک�و�‪ٓ�،‬اخر�ایکد�ناسنسیکہیڈ�و� ٹرو�ٹاجئےیگا�و�رتمبسالہلاملک‬
‫یو�مالدین کیدع�التںیمایکےلایکےلاحضرکےیاجئوےگسجںیموکئیکشوشہبںیہن ��‪،‬ا�سوقتالہلاعتلٰیجنرش�ائعا�و�راعام�لےکاب�ر�ےںیم‬
‫وہائےاگہکنجڑگھج�و�ںںیمو�ہرمعیںاپھکرک�دنایسےٓائےںیہا�ن‬
‫متاہ�ر�ےد�رمای�ناتخال�فاھتبےاقن�برک�د�ےاگ�ا�و�ر گلوو�ںرپنمفشک ج‬
‫کیہتںیمقحاکوجہرانتکاھتا�و�رابطلےکاحشےیسکدق�ر�۔‬
‫ْ ُ َْ َ ْ ُ َ ْ‬ ‫و�‪َ ،‬و َع ْب ُد الهلِ ْب نُ�‬
‫َ ْ ن َ َّ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ نُ َٔ َ َ ْ نُ ُ‬
‫ا� َصل َ ب‬
‫ض‪:‬‬ ‫صور�‪ ،‬وشاس ب ن� قي ٍس‪ ،‬بع�ض ُ ْم ِلبع ٍ‬ ‫ي‬ ‫اس قال‪ :‬قال كعب ب� اس ٍد‪ ،‬و ب‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫� فُ ُ‬
‫ا� ْم‬ ‫ْاذ َه ُبوا ِب َنا ِإ َل ُ َم َّم ٍد‪َ ،‬ل َع َّل َنا َن ْف ِت ُن ُه َع ْن ِد ِين ِه! َف َٔا َت ْو ُه‪َ ،‬ف َق ُالوا‪ َ :‬ي� ُ َم َّم ُد‪ِ ،‬إ َّن َك َق ْد َع َر ْف َت َٔا نَّ� َٔا ْح َب ُار يَ ُ� َود َؤَا شْ َ‬
‫َّ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ُ ُ َ َ ْ ُ خَ ُ نَ َ َّ َ ْ َ َ َ َ ْ نَ َ ْ َ ُ ُ َ ً َ ُ َ ُ ُ ْ َ ْ َ َ َ ْ �ض‬ ‫َ َ َ تُ ُ ْ َ نَّ‬
‫وسادا�م‪،‬و ِإ� ِإ ِن اتبعناك اتبعنا ي�ود ول ي�ا ِلفو� و ِإن بيننا وب ي� قو ِمنا خصومة فنح ِاكهم ِإليك‪ ،‬فتق ِ ي‬
‫َّ‬
‫الهل‪َ ،‬ع َّز َو َجل‪ِ ،‬ف ي ِ� ْم ‪:‬‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ ،‬ف َٔ نْا زَ� َل ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ َ َ َ ْ ْ َ ُ ْٔ ُ َ َ َ ُ َ ّ ُ َ َ َٔ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫لنا عل ي ِ�م‪ ،‬ونو ِمن لك‪ ،‬ونص ِدقك!فا ب� ذ ِلك رس‬
‫ُّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬ ‫وك َ ْ‬ ‫َ ٔ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ َ ٔ َ َ َّ ُ َ َ َّ ْ ٔ َ ْ َ َ ُ ْ َ ْ ْ ُ ْ ٔ ْ َ ْ ُ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫للا ِإ�ل ْيك}‬ ‫ع َب ْع ِض َما ازنل‬ ‫{وا ِن احك بينم ِبا ازنل للا وال تت ِبع اهواءه واحذره ان يف ِتن‬
‫ون}‬ ‫� َل َق ْو ِلهِ‪{ :‬ل َِق ْو ٍم ُي ِق ُن َ‬
‫ِإ‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪w‬سےرم�و�یےہ ف مراتےںیہیوہ�د�یےکدنچبڑ�ےڑب�ےریئوس�ںا�و�رعالوم�ںبعکنباسد�‪�،‬ابنولصبا�‪،‬شا�سنبسیق‬
‫نےٓاپسںیمایکگنٹیمرککےرسو�لالہلﷺیکدخمتاقد�سںیماحضروہرکعر�ضایک�ا�ےدمحم�(ﷺ)! �ٓا�پاجنےتںیہہکمہ‬
‫یوہ�دیو�ںےکاعلما�و�ر�ا�نےکرشفا�ا�و�ر�ا�نںیمریئوس�ںںیمےسںیہ ‪�،‬اگرہمٓا�پوکما�نںیل توتام�موہی�د�ٓا�پیکوبن�تاک�اقر�ا ک�ررلںیےگا�و�رہم‬
‫�ٓا�پیکاخملتفرت�کرک�دیےنےکےئلایت� ہرںی�ا�و�رہمںیما�و�رہام�ر�یوق�مںیمایکڑگھج�اہےاگرا�ساکہلصیفامہ�ر�ےاطمبقرک�دیںرھپہمٓا�پ‬
‫پر�ایام�نےلٓائںیےگا�و�ر�ٓا�پیکرسالتیکدصتیقرکیںےگ�‪ ،‬مرگ�رسو�لالہلﷺنےا کیاسرنےےساناک�رف مرا�دیاجسرپ�الہلزع�وجل‬
‫نےہیٓایا�ت’’پسا�ےدمحم! تمالہلےکان�ز�لرک�د�ہاقنو�نےکاطمبقا�نولگو�ںےکاعممال�تاکہلصیفرک�وا�و�را�نیکوخ�اہاش�تیکریپ�و�یہن‬
‫‪1‬‬
‫کر�و�۔‘‘ نا�ز�لرفم ئاںی�۔‬
‫چاننہچا�ےدمحمﷺ! �ٓا�پالہلیکان�ز�لرک�د�ہ کاپزی�ہرشیتعےکاطمبقےلصیفرکیںا�و�رولگو�ںیکوخ�اہاش�تیکرپ�و�انہرکیں�ا�و�رربخ�د�ا�ر�رہںی‬
‫کہہیاکم�را�و�رخائنول�گٓا�پوککیسہنتفںیمالتبمکرکےرشیتعےسذ�ر�ہرب�ابربیھرحنم�فہنرکنے ئاپںی�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ِ‪۰‬۝ ْ َّ َّ ُ ْ َ َّ َّ َّ َ ْ ُ ْ َّ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ ُ ْ َ ْ َ َ َ ْ ْ َ ْ ِ ُ ُّ ْ َ َ‬
‫‪2‬‬
‫‪۱۱۶‬۝‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ص‬ ‫ر‬ ‫ي‬ ‫ِل‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ِن‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫الظ‬ ‫ِل‬
‫ا‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ع‬ ‫ب‬
‫ِ‬ ‫ت‬ ‫ي‬ ‫ِن‬
‫ا‬ ‫ۭ‬ ‫هللا‬ ‫ل‬‫ي‬
‫ِ ِ‬ ‫ب‬‫س‬ ‫ع‬ ‫واِن ت ِطع اكث م ِف الرض ي ِضلوك‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�دنایمںیزیا�د�ہول�گایےسںیہہکاگر�ٓا�پا�ناکہکانمانےنںیگلوت�و�ہٓا�پوک�الہلیکر�ا�ہےسےبر�ا�ہرک�دیںو�ہضحمےباصلایخلا�ترپ‬
‫کث��‪۱�۳�۱‬؍�‪۳‬‬ ‫ت‬
‫ا� ی‬ ‫ا� با� حا��‪۱�۱�۵�۴‬؍�‪ ،۴‬ی‬
‫تفس� ب ن‬ ‫ط�ی �‪۳�۹�۳‬؍�‪ �۰‬ی‬
‫‪،۱‬تفس� ب ن‬ ‫تفس� ب‬
‫‪ 1‬ی‬
‫‪ 2‬االنعام�‪۱�۱�۶‬‬
 ‫�������‬

‫لچےتںیہا�و�رباللکایقسیابتںیرکتےںیہ�۔‬
‫�ا�و�ر�اگریہول�گالہلاعتلٰیکےاع�دلانہونمافصنہوق�اننیےسانرح�ا�فرککےایق�س�‪،‬خو�اہشاسفننی گایلوو�ںےکانبئےوہئےوق�اننییکدبعت�ا�ر�ی‬
‫التبمرنےاکیفہلصرفماایلےہ�‪�،‬ا�سےئلوتفقیریخا�ن‬
‫کریںوتٓا�پھجمساجئںیہکالہلےنا�نےکضعبانگہو�ںیکاپ�د�ا�شںیما�نوکصمتبیںیم ک‬
‫سےنیھچیلیئگےہ�‪�،‬اگریہالہلاعتلٰیکے کاپزی�ہوق�اننیےسےبرخیاتخای ک�ررتےںیہ�‪،‬کاف�رسےد�وسیتبلطرکتےںیہا�و�ر�ٓا�پﷺسے‬
‫را�ضرکتےںیہوتکاییہا�دہا�م�‪،‬قای�سوگام�نای�اپینوخ�اہاش�تےکاطمبقےلصیفاچہےتںیہ�‪،‬جوجاہلت�‪،‬ظملا�و�رگرم�اہیرپینبمںیہ�‪،‬‬ ‫�اع �‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫الناس إ َل الهلِ ُم ْب َتغ ِ ف� ْ إال ْس َل ِم ُس َّنة ج َ‬ ‫َٔ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ ْ َ ُ َّ‬ ‫َ َ َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ال ِاه ِل َّي ِة‪،‬‬ ‫ٍ ي ِ‬ ‫اس قال‪ :‬قال رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل‪:‬ابغض ِ ِ‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫َو َطال ُب َد ِم ْامرئ ب َغ ْ� َح ّق ل ُ َ�ر َيق َد َمهُ‬
‫ِ ٍ ِ ي ِ ٍ ِي ِ‬ ‫ِ‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪ w‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�الہلزع�وجلےکزن�دیکامت�مولگو�ںےسزیا�د�ہانسپدنید�ہصخشو�ہےہوج�اسال�م‬
‫‪1‬‬
‫زیو�ہوجکیساناس�ناکناحقوخ�ناہبئے�۔‬ ‫مںیاجلہتیےکرطیےقاکخو�اہشدنمہو ن �‬
‫َ‬ ‫ف‬ ‫الل َث َال َث ٌة‪ُ :‬م ْل ِح ٌد ِ ف� َ‬
‫احل َر ِم‪َ ،‬و ُم ْب َت ٍغ ِ ي� ِإال ْسال ِم‬
‫َ َّ‬ ‫ا� َع َّب َٔ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َٔ ْ َ ُ َّ‬ ‫َعن ْب ن‬
‫ي‬ ‫اس ِإل ِ‬‫اس ان الن ِب يَّ� صل الهل علي ِه وس َل‪ ،‬قال‪ :‬ابغض الن ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫ُس َّن َة الج َ اهل َّي ِة‪َ ،‬و ُم َّطل ُب َد ِم ْامرئ ب َغ ْ� َح ّق ل ُ َ�ر َيق َد َمهُ‬
‫ِ ٍ ِ ي ِ ٍ ِي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬
‫�ا�و�رابویام�ن‪ t‬سےرم�و�یےہ�الہلاعتلٰیکےزن�دیکولگو�ںںیمبسےسزیا�د�ہوغبم�ضنیترط�حےکول�گںیہ�‪،‬حر�مںیمزیا�دتیرکنے‬
‫‪2‬‬
‫�و�الا�ا�و�ر�اسال�مںیماجلہتیاکطریہقاپاننےو�الا �ا�و�ر�و�ہصخشوجکیسٓا�دمیاکناحقوخ�نرکنےےکےیلا�سےکےھچیپےگل�۔‬
‫الشریک‪�،‬احمکالاحمکنیرپایام�نرھکےتںیہ�‪�،‬اسےیہاپانمالکوصت ک�ررتےںیہ�‪�،‬اسےیہاپان� �رز�ا�ق‬
‫�‬ ‫حالانہکوجول�گاصحبایاق�نںیہالہلوحد�ہ‬
‫�ا�و�رشملکاشکجانےتںیہ�‪�،‬اسےیہاملکوی�مالدین جمسےتھںیہا�نےکزن�دیکالہلےسرتہبہلصیفرکنےو�الاکوئیںیہنےہ�۔‬

‫اَهُّيَاٰۤيَنْيِذَّلااْوُنَمٰااَلاوُذِخَّتَتَدْوُهَيْلاَوىٰۤرٰصَّنلاَءٓاَيِلْوَاۘؔ‪ْ١‬مُهُضْعَبُءٓاَيِلْوَاٍضْعَبؕ‪َ١‬وْنَم‬
‫�ا�ےایام�نو�الو! تموہی�دواصن�ر�ٰیکود�وستہنانب�ٔویہوتٓاپسںیمیہایکد�وسر�ےےکد�وستںیہ�‪،‬تمںیمےسوجیھب‬

‫َنْيِمِلّٰظلا‪�(۰۰۵۱‬الامئد�ۃ�‪)۵�۱‬‬ ‫ْمُهَّلَوَتَّي ْمُكْنِّم ٗهَّنِاَف ْمُهْنِمؕ‪َّ ١‬نِا َهّٰللا اَل يِدْهَي َمْوَقْلا‬
‫�ا�ن ںیم ےسیسک ےس د�وسیترک�ے و�ہ کشیب انیہ ںیم ےس ےہ�‪ ،‬ظالوم�ںوک الہل اعتلٰی ہرگز ر�ا�ہ ر�استںیہن کداھتا‬
‫�اسال�مےکمشدون�ںےسد�وسیتعنمےہ ‪�:‬ا�ےولگوجو�ایام�نالئےوہ�!یوہ�د� نواص�ر �‬
‫�ٰیاسال�ما�و سم�راملنو�ںےکدشنمںیہ�‪�،‬ا�نےکد�لضغبوعد�ا�و�ت‬
‫سےرھب�ےوہئےںیہذہل�ا�ا�نےسوم�الا�توحمتباک�رشہتاقئمہنرک�ویجےسدعتم�داقمما�ترپرفمایا‬

‫للط� نا��‪۱�۰�۷��۴ ۹‬‬

‫الکب� ب‬
‫‪ 1‬املعجم ی‬
‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الد ي� ِت ب�ب َمن طلب دم ْام ِر ٍئ ِبغ ي ِ� ح ٍق ‪۶�۸�۸��۲‬‬ ‫‪ 2‬حصیح ب خ�اری ِكتاب ِ‬
 ‫�������‬
‫م ُد ْون ْال ُم ْٔو ِم ِن ْ َ‬
‫ي۔۔۔ ‪۲۸‬۝ ‪۰‬۝‬ ‫َل يَ َّت ِخذ ْال ُم ْٔو ِم ُن ْو َن ْال ٰك ِفر ْ َ‬
‫ي َا ْول َِياۗ َء ِ ْ‬
‫‪1‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ترجہم�‪:‬مومون�ںوکچاہےئہکایام�نو�الو�ںکووھچ�ڑرکاکف �رو�ںوک�اپان�د�وستہن ئانبںی�۔‬
‫َ َ َ َ ْ َ ّ ُْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ٰ ٓ َ ْ ُ ْ ُ َ ۗ ُ ُّ ْ َ ُ ْ َ َ ُ ُّ ْ َ ُ ْ َ ُ ْٔ ُ ْ َ ْ ٰ ُ ّ ‪۰‬۝ َ َ ُ ْ ْ َ ٓ ٰ َ‬
‫َ‬
‫ك قال ْواا َم ّناۖۤۚ‪۰‬۝ واِذا خلوا عضوا‬ ‫ب كِهٖ ۚ واِذا لقو‬ ‫ھانتم اول ِء تِبونم ول يِبونك وت ِمنون ِبلكِت ِ‬
‫ََْ ُ ُ ْ ََ َ ِ َ ْ َ‬
‫‪۰‬۝ ‪2‬‬
‫م الغ ْيظ۔۔۔ ‪۱۱۹‬۝‬ ‫عليك الن ِمل‬
‫ترجہم�‪:‬تما�نےستبحمرھکےتوہمرگ�و�ہمتےستبحمںیہنرھکےتاحلانہکمتامت�مبتکٓاسامنیوکامنےتوہ�‪،‬جبو�ہمتےسےتلمںیہوتہکےتںیہہکمہ‬
‫نےیھب�(متاہ�ر�ےرسو�لا�و�راہمت�ر�یاتک�بوک�)ما�نایلہےرگمجبدج�اوہتےںیہ متوتاہ�ر�ےالخ�فا�نےکظیغوغبضاکہیاح�لوہتاہےہک‬
‫�اپیناگنایل�ںابچنےےتگلںیہ�۔‬
‫‪3‬‬
‫ٌ‬ ‫م‪۰‬۝ َوا ِْن ُت ِص ْب ُ ْ‬
‫ك َس ِ ّي َئة َّي ْف َر ُح ْوا ِبَا۔۔۔ۧ ‪۱۲۰‬۝ ‪۰‬۝‬ ‫ٌ َ ْ‬ ‫ا ِْن َتْ َس ْس ُ ْ‬
‫ك َح َس َـنة ت ُـس ٔو ُھ ْ ۡ‬
‫ترجہم�‪:‬جباہمت�ر�االھبوہتاہےوت�ا�نوکبر�اعمول�موہتاہےا�و�رتمرپکوئیتبیصمٓاتیےہوتیہوخ�شوہتےںیہ�۔‬
‫زغو�ہ‬
‫عاب�د�ہنباصمت‪� t‬اناص�ر�یا�و�ر�رئسیاملانقفنیدبع�الہلنبابید� نوو�ںیہدہعجالہتیےسوہی�دکےفیلحےلچٓا�رہےےھت�‪،‬جب �‬
‫بد�رمںیاملسمنو�ںوکفحتبیصنوہئیوتدبع�الہلنبابیےنیھباب�د�لوخن�اسہتاسال�ماک�اظاہ�رکای�‪�،‬ا�دھربونیقاقن�عےکوہی�دیو�ںےنوھت�ڑ�ےیہ ندو�ں‬
‫بدعتفہنربپاکر�دیاجسرپ�و�ہسکےئلےئگ�‪،‬‬
‫َّ َ َ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬تش َّبث‬
‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الص ِام ِت‪ ،‬قال‪َّ :‬لا َح َار َب ْت َب ُنو ق ْي ُنقاع َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ا� َّ‬ ‫َع ْن ُع َب َاد َة ْب ن� ْال َوِل ِيد ْب ن� ُع َب َاد َة ْب ن‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬
‫ِب َٔ� ْمر ِ ْه َع ْب ُد الهلِ ْب ن� ا ب ّ�‪ ،‬وقام د ُ‬
‫ُ‬
‫ول الهلِ صل الهل عل ْي ِه وس َل‪،‬وكن احد ب ِ ن ي�‬ ‫و� ْم‪ ،‬وم ش� ع َبادة ْب ن� الص ِام ِت ِإل رس ِ‬ ‫ٍي‬ ‫ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َّ َٔ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫ُٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ال ْز َرج‪ُ ،‬ل ِم ْن ِحل ف ِ� ْم ِمثل ال ِذي ِل َع ْب ِد الهلِ ْ ن� ا َ ّ�‪ ،‬ج َ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َع ْوف ْ ن� خَ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل وت ب�ا ِإل‬ ‫�عله ْم ِإل َرس ِ‬ ‫ب ِ ب ٍي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بِ‬
‫ْ ْ ف ْ َ َٔ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ول ِمن ِحل ِ ِ�م‪ ،‬واتول‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِم ْن ِحل ف ِ ِ� ْم‪َ ،‬وقال‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ‪ ،‬ات َب َّ�ا ِإل الهلِ َو ِإل َر ُس ِ ِ‬ ‫ول َصل ُ‬ ‫الهلِ َو َر ُس ِ ِ‬
‫ُٔ َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ْ ُ َّ َ‬ ‫َٔ ُٔ‬ ‫ول َو ْ ُ‬ ‫ال ْٔو ِم ِن َين َو َر ُس َ ُ‬ ‫ول َو ْ ُ‬ ‫الهل َو َر ُس َ ُ‬ ‫الهل َؤَا َت َو َّل َ‬
‫ال ْٔو ِم ِن ي نَ�‪َ ،‬وا ْ ب َ�ا ِم ْن ِحلف الكف ِار َو َولَي ِت ِ� ْم‪،‬ف ِف ِيه َو ِ ي� َع ْب ِد الهلِ ْب ِ ن� ا ب َ ّ ٍي� نَ زَ�ل ِت‬ ‫َ‬
‫َ‬
‫صى َا ْول َِياۗ َء َب ْع ُض ُه ْم ٔا ْول َِي ُ‬ ‫ْ ٓ َ ُ ٰ ٓ َ ّ ُ َ َّ ْ َ ٰ َ ُ ْ َ َ َّ ُ ْ َ ُ ْ َ َ َّ ٰ ٰ ٓ‬
‫اء َب ْع ٍض‬ ‫ال ي�ت ييا ال ِذي امنوا ل تت ِخذوا اليود والن‬
‫عاب�د�ہنباصمتاناص�ر�ی‪ t‬ف مراتےںیہجبوہی�د�یہلیبق یقونباقن�عےنرسو�لالہلﷺےسگنجیکا�و�ر�الہلاعتلٰینےاہنںیتسکش‬
‫سےد�وچا�ررک�دیاتو�رئسیاملانقفنیدبع�الہلنبابیرسو�لالہلﷺےکاسمےنا�نیکامحیتںیمڑھک�اہو�ا�‪�،‬ا�و�رعاب�د�ہنباصمت‪ t‬جوبین‬
‫خز�ر�جےسقلعترھکےتےھت�و�ہرسو�لالہلﷺیکدخمتںیماحضروہئے �ا�و�ریجاسکہدبع�الہلنبابیوہی�دکالحفیاھت�اسیرط�حابع�د�ہنب‬
‫صامت‪t‬بیھوہی�دکےفیلحےھت�‪�،‬انوہ�ںےنعر�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺمںیالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لا�و سم�راملنو�ںےستبحم‬

‫ٓ‬
‫‪ 1‬ال معران�‪۲�۸‬‬
‫ٓ‬
‫‪ 2‬ال معران�‪۱�۱�۹‬‬
‫ٓ‬
‫‪ 3‬ال معران�‪۱�۲�۰‬‬
 ‫�������‬

‫زیبا�ر�ی اظہرکرتاہو�ں�‪،‬چاننہچدبع�الہل نب ابی‬

‫�رھکاتہو�ں ا�و�ریوہ�دیو�ں ےس وجمری�ےفیلح ےھت ا�سیک ربیت اظہرکرتاہو�ں ا�و�ر�ا�ن ےس �‬
‫�ا�و�رعاب�د�ہنباصمتےکقلعتمہیٓایت’’�ا�ےولگووجایام�نالئےوہ! یوہ�دیو�ںا�و�راسیعئوی�ںوکاپانرفقیہنانب�ٔویہٓاپسیہںیمایکد�وسر�ے‬
‫قیًانیالہلاظلوم�ںوکاپینر�انہامئیےسرحم�و�مرک�دیات‬
‫کےرفقیںیہا�و�راگرمتںیمےسوکئیا�نوکاپانرفقیانبتاےہوتا�ساکامش�ریھبرھپانیہںیمےہ�‪� ،‬‬
‫‪1‬‬
‫ہے�۔‘‘ نا�ز�لوہئی�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْيه َو َس َل َعل َع ْبد الهلِ ْ ن� ا َ ّ� ن ُع ُود ُه‪ ،‬فقال ُل َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ُ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُٔ َ َ َ ْ‬
‫الن ِب يُّ�‬ ‫ب ِ ب ٍي‬ ‫ِ‬ ‫ول الهلِ َصل ُ ِ‬ ‫عن اس َامة ْب ِ ن� ز ي ٍد‪ ،‬قال‪ :‬دخلت َمع َرس ِ‬
‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل َ‪:‬ق ْد ُك ْن ُت َٔا نْ َ� َاك َع ْن ُح ّب َ ُ� َود َف َق َال َع ْب ُد الهلِ ‪َ :‬ف َق ْد َٔا ْب َغ�ضَ ُ ْم َٔا ْس َع ُد ْ نُ� ُز َر َار َة‪ ،‬فَ َ� َ‬ ‫َّ‬
‫ات‬ ‫ب‬ ‫ي‬ ‫َصل ُ ِ‬
‫�اسامہنبزید‪t‬سےرم�و�یےہ �رئسیاملانقفنیدبع�الہلنبابییکایع�د�تےکےیلرسو�لالہلﷺرشتیفےلےئگٓا�پﷺےن‬
‫‪2‬‬
‫ف مرایامںیےنےھجتاب�ربا�ر�ا�نوہی�دیو�ںیکتبحمےسر�وکا �ا�سرپعدب�الہلنبابیےنہکاگلسدعبنز�ر�ا�ر�ہوت�ا�نےسدمشینرھکاتاھت�و�ہیھب گرمای�۔‬
‫یوہ�د� نواص�ر�ٰی�اگرچہٓاپسںیماقعئدکےاحل�ظےسدشید�اتخال�فا�و�رباہیمضغب عوان�د�رھکےتںیہنکیلا�سےکاب�وجو�دہیاسال�ما�و�راملسمنو�ں‬
‫یسکےسد�وسیترک�ےاگ�و�ہانیہںیمامش�ر‬
‫کےالخ�فایکد�وسر�ےےکاعم�و�ناب�ز�و�ا�و�رماحفظںیہ�‪�،‬ا�سےئلمتںیمےسوجبیھا�ندبخبوت�ںںیمےس‬
‫کایاجئےاگ�‪،‬‬
‫َ َ َ َ ُ َ ٌ َ ْ َ ن ٌّ َ َ ََ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ف‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ َّ ُ َٔ‬
‫ا�‪ ،‬فرفع‬ ‫اح ٍد وكن ل ك ِتب نص يِ‬ ‫ان َع َر ‪ ,‬ا َم َر ا َ ب� ُم َوس الش َع ِر َّي ان َ ي ْ�ف َع ‪ِ ,‬إل ْي ِه َما اخذ َو َما ا ْعط ِ ي� ا ِد ي ٍ� َو ِ‬
‫َ ْ َ َ َ َ َ ُ َ ُ َ َ َ َّ َ َ َ َ ٌ َ َ َ َّ ُ َ َ ْ َ ُ َ َ ُ َ ُ َٔ ُ ُ ٌ ُ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ن‬
‫ا� ‪،‬‬ ‫ِإلي ِه ذ ِلك‪،‬فع ِجب عر وقال‪ِ :‬إن هذا ل ِفيظ؟ فقال ِإنه ل يس َت ِطيع‪ ،‬قال عر‪ :‬اجنب هو؟ قال‪ :‬ل بل نص ِ ٌّ ي‬
‫َ َ َ ْ َت ن َ �ضَ َ فَ خ َ َ َٔ ْ ُ ُ ثُ َّ َ َٔ َ َٔ ُّ َ ّ َ ٓ َ ُ َ َ َّ ُ ْ َ ُ َ َ َّ َ َ َٔ ٓ‬
‫ارى ا ْول َِيا َء‬ ‫قال‪ :‬فان َ� َر ِ ي� و َ ب ِ� ِذي قال‪ :‬اخ ِرجوه‪ � ،‬ق َرا‪{ :‬ي ايا ال ِذني امنوا ل تت ِخذوا اليود والنص‬
‫ك َف�نَّ ُه ِم ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َب ْع ُض ُه ْم َٔا ْول َِي ٓا ُء َب ْعض َو َ‬
‫ن ْم‬ ‫م يَ َت َو ّل ُه ْم ِم ْن ُ ْ‬
‫ْ‬ ‫ٍ‬
‫ِإ‬
‫موسٰیاشرع�ی‪t‬کوحمکدیاکہانوہ�ںےنوجلایہےا�و�رجو�دیاہےا�ساکحاس�بشیپرکیںا�و�ر �انوہ�ںےنایکاسیعئی‬ ‫سدیناعرم‪t‬نےابو �‬
‫کوکاتبرکاھہو�اتاھ �انوہ�ںےندیسناعرم‪t‬کیدخمتںیماسح�بشیپایک توسدیناعرم‪t‬نےبجعتاک�اظاہ ک�ررتےوہئےرفمایاکاییہ‬
‫َّ‬ ‫ماحفظےہ�؟ َه ْل َٔا ْن َت َقار ٌئ َل َنا ِك َت ً با� ِ ف� ْ َ‬
‫ال ْس ِج ِد َج َاء ِم َن الش ِام؟کاییہدجسممںی کٓارمہںیو�ہطخڑپ�ھرکسانکساتہےوجمکلاش�م‬ ‫ي‬ ‫ِ‬
‫ےہ؟�انوہ�ںےنوج�ا�ب‬
‫سےٓایاہے�؟ �ابوموسٰی‪t‬نےرع�ضیکہیدجسممںید�اخلںیہنوہکسات�‪،‬سدیناعرم‪t‬نےوپچاھکاییہاحلتانجبتںیم �‬
‫�دیاہنںیہکلبا�سےیلہکہیرصن�انیےہ�‪�،‬ابوموسٰی‪ t‬ف مراتےںیہہکٓا�پےنےھجمڈ�اناٹ�ا�و�ر مری�یر�ا�نرپما�ر�ا �ا�و�رف مرایا�اسےاکن�لد�و�‪ ،‬پرھ�ٓا�پےن‬
‫یہٓایترکیہم’’�ا�ےولگوجو�ایام�نالئےوہ�!یوہ�دیو�ںا�و�ریعاسئوی�ںوک�اپان�رفقیہنانبئویہٓاپسیہںیمایکد�وسر�ےےکرفقیںیہ�‪�،‬ا�و�ر�اگرتم‬
‫‪3‬‬
‫مںیےسوکئیا�نوک�اپان�رفقیانبتاہےوت�ا�ساکشام�ربیھرھپ�انیہںیمےہ�۔‘‘ پڑھی‬

‫ا� ہشام�‪۴�۹‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫‪2‬مسندامحد�‪۲�۱�۷�۵�۸‬‬
‫ت‬
‫ا� با� حا��‪۱�۱�۵�۶‬؍ ‪�۴‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫‪3‬۔ ی‬
 ‫�������‬

‫�الہلاعتلٰیظالوم�ںوکہرگزصر�ا�طمیقتسمںیہن کداھتا�۔‬

‫ىَرَتَفَنْيِذَّلاْيِفْمِهِبْوُلُقٌضَرَّمَنْوُعِراَسُّيْمِهْيِفَنْوُلْوُقَيىٰۤشْخَنْنَااَنَبْيِصُتٌةَرِٕىٓاَدؕ‪١‬‬
‫�ٓا�پدکیںیھےگہکنجےک لدو�ںںیمامیب�ر�یےہو�ہد�و�ڑد�و�ڑرکا�نںیمسھگرہےںیہا�و�رےتہکںیہہکںیمہرطخ�ہےہ�ایاسہن‬

‫ىَسَعَف ُهّٰللا ْنَا َيِتْاَّي ِحْتَفْلاِب ْوَا ٍرْمَا ْنِّم ٖهِدْنِع اْوُحِبْصُيَف ىٰلَع ۤاَم اْوُّرَسَا‬
‫ہوہکوکئیاح�دثہمہرپ جڑپائے�‪،‬بتہنکممےہہکالہلاعتلٰیفحتد�ےد�ےایاپےناپ�سےسوکئیا�و�رزیچالئےرھپوتہیاپےن‬

‫ْۤيِف ْمِهِسُفْنَا َنْيِمِدٰنؕ‪َ۰۰۵۲‬و ُلْوُقَي َنْيِذَّلا اْۤوُنَمٰا اَهٰۤؤُاَلٓءِ َنْيِذَّلا‬

‫� لدو�ں ںیم اپھچئی وہئی ابتو�ں رپ (بےطر�ح) نا�د�م وہنےںیگل ےگ�‪� ،‬ا�و�ر ایامند�ا�رںیہک ےگایک یہی و�ہ ول�گ ںیہ‬

‫اْوُمَسْقَا ِهّٰللاِب َدْهَج ْمِهِناَمْيَاۙ‪ْ ١‬مُهَّنِا ْمُكَعَمَلؕ‪ْ ١‬تَطِبَح ْمُهُلاَمْعَا‬

‫جو ڑب�ے ابملہغ ےس الہلیکںیمسقاھکاھکرکےتہک ںیہہک مہ اہمت�ر�ے استھ ںیہ�‪� ،‬ا�ن ےک اعام�ل اغ�ر�ت وہئے‬

‫اْوُحَبْصَاَفَنْيِرِسٰخ‪�(۰۰۵۳‬الامئد�ۃ�‪)۵�۲�،�۵�۳‬‬
‫�ا�و�رہیانکا�موہگےئ�۔‬
‫َ َ َ ْ‬ ‫َٔ َٔ َ ّ َ‬ ‫ْ ُٔ‬ ‫َٔ َ ف َ َ َ َٔ ُ‬ ‫َف َذ َك َر ُّ‬
‫الس ِّدي ا نَّ َ�ا نَ زَ�ل ْت ِ ي� َر ُجل ْ ي ِن�‪ ،‬قال ا َح َد َها ِل َص ِاح ِب ِه َب ْع َد َوق َع ِة ا ُح ٍد‪ :‬ا َّما ا نَ� ف ِإ ِ ن ي� ذ ِاه ٌب ِإل ذ ِلك ال يَ ُ� ِود ِّي‪،‬‬
‫َ َُ‬ ‫َٔ َٔ َ َٔ ْ‬ ‫ٌ َ َ َْٓ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َٔ َٔ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َٓ‬
‫فا ِوي ِإل ْي ِه َوا تَ َ� َّو ُد َم َع ُه‪ ،‬ل َع ُل َي ْنف ُع ِ ن ي� ِإذا َوق َع ا ْم ٌر ا ْو َح َدث َح ِادث! َوقال الخ ُر‪َ :‬وا َّما ا نَ� فاذ َه ُب ِإل فل ٍن‬
‫الن َص َ‬ ‫َّ ْ َ ن ُّ َّ َ ٓ َ ْ َ َٔ َ َ َّ ُ َ َ ُ َ َٔ نْ زَ َ َّ ُ َ َّ َ َ َّ َ َٔ ُّ َ َّ َ ٓ َ ُ َ َ َّ ُ ْ َ ُ َ َ َّ‬
‫ارى‬ ‫ا� ِب�لش ِام‪ ،‬فا ِوي ِإلي ِه واتنص معه‪،‬فا�ل الل عز وجل {ي ايا ال ِذني امنوا ل تت ِخذوا اليود و‬ ‫النص ِ ي‬
‫َٔ ْ َ َ ٓ‬
‫ْ‬
‫اء} ال َي ِت‪.‬‬ ‫اولِي‬
‫سد�ی‪ a‬ہکاتہےیہٓایتد�و�اشاخ�صےکاب�ر�ےںیمان�ز�لوہئی�‪،‬غز�و�ہاحدکےدعب�ایکصخشےناہکمںیا�سوہی�د�یےسد�وسیترکتاہو�ں‬
‫ےچنہپ‪�،‬د�وسر�ےےناہکمںیاش�مںیمالف�ںرصن�انیےکاپ�ساجتاہو�ںا�سےسد�وسیترککےا�سیک کدم�در�و�ں‬
‫تاکہیسکشیپٓامد�ہومقعرپجمےھعفن �‬
‫گا�‪�،‬ا�سرپالہلزع�وجلےنیہٓایا�ت’’�ا�ےولگووجایام�نالئےوہ! یوہ�دیو�ںا�و�راسیعئوی�ںوکاپانرفقیہنانب�ٔویہٓاپسیہںیمایکد�وسر�ےےک‬
‫�رفقیںیہ�۔‘‘نا�ز�لرفم ئاںی�۔‬
‫‪1‬‬

‫َّ َ َ َ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫الص ِام ِت‪ِ ،‬م ْن َب ن� ْ خَ ْ‬ ‫َع ْن َع ِط َّي َة ْب ن� َس ْع ٍد َق َال‪َ :‬ج َاء ُع َب َاد ُة ْب نُ� َّ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل فقال‪ َ :‬ي�‬ ‫الل صل‬
‫ول ِ‬ ‫الز َر ِج‪ِ ،‬إل َرس ِ‬ ‫ِي‬ ‫ِ‬
‫ْ َ َ َ َ ُ َ َٔ َ َ َّ َّ َ َ َ ُ َ ُ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ‬
‫ول ِمن ولي ِة ي� ٍود‪ ،‬واتول الل ورسول‪ .‬فقال‬ ‫ال َم ْن يَ ُ� ٍود ك ِث ي ٌ� عدد ْه‪َ ،‬و ِإ ِ ن ي� ا ْ ب َ�ا ِإل ِ‬
‫الل َو َر ُس ِ ِ‬ ‫ََ‬
‫الل‪ِ ،‬إن ِ يل مو ِ ي‬ ‫َر ُسول ِ‬

‫کث��‪۱�۳�۳‬؍�‪۳‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 1‬ی‬
 ‫�������‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ ُ َّ ْ نُ ُٔ َ ّ نّ َ ُ ٌ َٔ َ ُ َّ َ ئ َ َ َٔ ْ َ ُٔ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ِل َع ْب ِد ِ‬
‫الل‬ ‫الل صل‬ ‫ال‪ .‬فقال رسول ِ‬ ‫الل ب� ا ب ٍي�‪ِ :‬إ ِ ي� رجل اخاف الدو ِا�‪ ،‬ل ا ب�ا ِمن ِولي ِة مو ِ ي‬ ‫عبد ِ‬
‫فَ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َٔ َ‬ ‫احلباب‪َ ،‬ما ب َ ِ خ� ْل َت ب ِه ِم ْن َو َلَي ِة يَ ُ� َود َع َل ُع َب َاد َة ْب ن� َّ‬‫ْب ن� ُٔا َ ّ� َ ي‪َٔ �:‬ا َ ب� ُ‬
‫الص ِام ِت ُ� َو لك ُدون ُه‪ .‬قال‪ :‬ق ْد ق ِبل ُت! ف نْا زَ�ل‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ بي‬
‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ ُ ُ ْ َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ُ َ ٍ َّ َ َّ َ َٔ ُ َ َّ َ ٓ َ ُ َ َ َّ ُ ْ ُ َ َ َّ َ َ َٔ‬
‫ْ‬
‫اء بع ٍض] } ِإ�ل قو ِلهِ‪:‬‬ ‫اء [بعضهم اول َِي ُ‬ ‫الل عز َوجل‪{ :‬ي ا ّيا ال ِذني امنوا ل تت ِخذوا ال َيود والنصارى اول َِي َ‬
‫َ َ َ َّ َ ُ ُ ْ َ َ ٌ‬
‫وبم مرض} ‪.‬‬ ‫{فتى ال ِذني ِف قل ِ ِ‬
‫طعہینبدعسہکےتںیہعاب�د�ہنباصمتاناص�ر�ی‪ t‬بیھنجاکعتقلونبعو�فنبزخ�ر�ج سےاھت�رسو�لالہلﷺیکدخمتںیما�سےلسلس‬
‫مںیاحضرہوئے(کوینہکو�ہیھبدبع�الہلنبابییکرط�حا�نےکفیلحےھترگم�انوہ�ںےنا�نےکفیلحےننبوکتر�کرککےالہلا�و�ر�ا�سےک‬
‫�رسو�لےکد�امنےسو�اسبیگتوکاتخای ک�ررلایتاھ�)�ا�و�ربا�رگا�ہرسالتںیمرع�ضیکا�ےالہلےکرسو�لﷺ! مری�یتہبےسوہی�دیو�ںےس‬
‫وتڑتاہو�ں� �او�رمںیالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لےکاپ�سا�ناکلحفیےننبےساظاہ�ررب�ا�ترکتاہو�ں�ا�و�رالہل‬
‫�د�وسیتےہرگمںیما�نبسیکد� تسوای�ں �‬
‫اناک�ررتاہو�ں�‪�،‬ا�سرپدبع�الہلنبابیےناہکمںی‬
‫تاعلٰی�‪�،‬ا�سےکرسو�لﷺا�و�رمومون�ںےسد�وسیتاک�اقر�ا ک�ررتاہو�ں�ا�و�رکاف �رو�ںیکد�وسیتےس ک‬
‫�د�و�ر�اندیشوہ�ںا�و�ر�د�و�رکیوسچےناکعا�د�یوہ�ں�‪،‬مھجےسہیںیہنوہسےکاگ�‪،‬نہاجنےسکوقتایکموقہع جڑپائے ��‪،‬ا�سرپ�رسو�لالہلﷺےن‬
‫عدب�الہلنبابیےسرفمایا�ا�ےدبع�الہل! توعاب�د�ہ‪t‬کےاقمبےلںیمتہبیہاھگٹےںیمرہا�‪،‬جسرپیہٓایا�ت’’ �ا�ےولگووجایام�نالئےوہ!‬
‫یوہ�دیو�ںا�و�راسیعئوی�ںوکاپانرفقیہنانب�ٔویہٓاپسیہںیمایکد�وسر�ےےکرفقیںیہا�و�راگرمتںیمےسوکئیا�نوکاپانرفقیانبتاےہوتا�ساکامش�ر‬
‫قیًانیالہلاظلوم�ںوکاپینر�انہامئیےسرحم�و�مرک�دیاتےہ�‪،‬تمدکیےتھوہہکنجےک لدو�ںںیمافن�قیکامیب�ر�یےہو�ہانیہںیمد�و�ڑ‬
‫بیھرھپانیہںیمےہ�‪� ،‬‬
‫‪1‬‬
‫� ھدو�پرکتےرھپتےںیہہکےتںیہںیمہڈ�راتگلےہہکںیہکمہیسکتبیصمےکرّکچںیمہنسنھپاجئںی۔‘‘ نا�ز�لوہئںی�۔‬
‫اگ�ڑر�اپانلوہامون�الایتاھ موتاخلفوقتںییھبمکہنںیھت�ا�ن‬
‫کرف�و�اسال�میکشکمشکاکابیھہلصیفںیہنوہ�اتاھ�اگرماجہدیناسال�مےنرسفر�وشیےکڈنھج�ے ک‬
‫کےاپ�ساعمشیوق�تیھت�‪،‬سا�ر�اکا�ر�وبا�ر�انیہےکاہتوھ�ںںیماھت� ع‪،‬ر�بےکرتہبینوشا�د�ا�بےطخا�نےکہضبقںیمےھت�‪،‬سو�دخو�ا�ر�یاج�لرہطر�ف‬
‫ھپالیہو�اتاھ�ا�س رط�ح ڑلپ�ا�د� نوو�ں رط�ف رب�ابراھت�ا�و�ر اظبہریسک وقتیھب وہی�د� نواص�ر�ٰی کی رط�فکھجاتکستاھ�ا�ن احلا�ت ںیم انمقفنی ایسسی‬
‫�ا�و�رماعشیوط�رپرڑب�یبیجعشکمشکںیمالتبمےھت�‪�،‬و�ہاملسمنو�ںےسیھباگب�ڑںیہنرکنااچہےتےھتا�و�روہی�د� نواص�ر�ٰیسےیھباپےناقلعت�تعطقنم‬
‫ہنںیرکناچاہےتےھتاتکہسجرط�فافئد�ہوہ�اسیرط�فکھجاجئںی�‪�،‬الہلاعتلٰینےرفمایاانمقفنینجےک لدو�ںںیمکش�‪،‬ناف�قا�و�رضفع‬
‫�ایام�نےہو�ہوتلکپکپلرکپوشدی�ہوط�رپریوہ�د� نواص�ر�ٰیسےاس�زبا�ز�ا�و�رحمتبومو�د�ترکتےںیہا�و�رہکےتںیہہکںیمہرطخ�ہےہہکںیہکرگ�د�ش‬
‫وہائےا�و�ر�اگر�زمانےیکرگ�د�شا�نےکقحںیموہتوہام�ر�ا�ا�نرپیہاحاس�ناہنںیا�سدبلےںیمامہ�ر�ےاستھ‬
‫�ایا�موہی�دواصن�ر�ٰیکےقحںیمہن ج‬
‫�اچاھولس�کرکنےرپ�ٓاما�د�ہرک�ےاگ ��‪،‬الہلاعتلٰینےا�نیکدبظیناک� کر�درتےوہئےرفمایامتاہ�ر�ےایخلا�تےکربعسکوہکساتہےالہلاعت �لٰیاسال�م‬
‫�ا�و�راملسمنو�ںوکیوہ�د� نواص�ر�ٰیپرصا�فوط�رپرغالبرکد�ے�‪،‬مہکرکممہوج�ا�سوقتافک�رکیریہشد�انوی�ںاکرمکزانبہو�اہےیھباملسمنو�ںےک‬
‫وہائے�(�ا�و�رونبقریہظےکلتقا�و�ر�ا�نیکا�ولا�دکےدیق�یانبنےا�و�ربونضنریکیالج�وطینوغری�ہیکرط�فاشا�ر�ہرفمایاکہ)یایوہ�د� نواص�ر�ٰی‬
‫ہاتوھ�ںحتف ج‬

‫کث��‪۱�۳�۲‬؍�‪۳‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 1‬ی‬
 ‫�������‬

‫وہائےہکٓاخر�یہلصیفاسال�م‬
‫کوغمول�برککےاہنںیذللیرککےاملسمنو�ںوکا�نےسزجیہےنیلاکحمکرفما�د�ےجسےسا�نولگو�ںوکقینی ج‬
‫ہیےکقحںیموہگاتورھپمانقفنیےکدیھبعای�ںوہاجئںیےگ�‪�،‬ا�نیکاس�زشو�ںےکو�ہامت�ماتنےابنےوج�و�ہ کانبرتےےھتا�و�ر�ا�نےکو�ہامت�منظ‬
‫وہائںییگوت�ا�سوقتاہلایام�نا�نیک‬
‫وہائںیےگا�و�ر�ا�نیکبساچلںیانکا�م ج‬
‫کاھرتےےھتابطل ج‬
‫�وگام�نوجو�ہاسال�مےکاب�ر�ےںیمر ک‬
‫ماک�ریو�ںرپعتبجرکیںےگا�و�رہکںیےگیہیو�ہول�گںیہوجمابلہغےسالہلیکںیمسقاھککرمہںینیقیدلاتےےھتہکہیامہ�ر�ےاستیھںیہ�‪�،‬ا�ن‬
‫ٰوۃ�‪،‬شرکتاہج�دوغری�ہاضئعوہ گےئا�و�ر�انوہ�ںےنوجعنتماسال�م‬
‫کےافن�قےکببسا�نےکامت�ماامع�لےسیجکداھ�و�ےیکامن�زیں ��‪،‬ر� �وز�ے ک�‪�،‬ز �‬
‫پائییھتاسےوھک�دیا�۔‬

‫اَهُّيَاٰۤي َنْيِذَّلا اْوُنَمٰا ْنَم َّدَتْرَّي ْمُكْنِم ْنَع ٖهِنْيِد َفْوَسَف يِتْاَي ُهّٰللا ٍمْوَقِب ْمُهُّبِحُّي‬
‫�ا�ےایام�نو�الو! تمںیمےسوجصخشاپےندینےسرھپجائےوتالہلاعتلٰیبتہدلجاییسوق�موکالئےاگوجالہلیکوبحم�بوہگی‬
‫ْ‬
‫َو ۤٗهَنْوُّبِحُيۙ‪ٍ ١‬ةَّلِذَا ىَلَع ال ُم ْٔو ِم ِن ْ َ‬
‫ي ٍةَّزِعَا ىَلَع َنْيِرِفٰكْلا‪َ١ٞ‬نْوُدِهاَجُي ْيِف ِلْيِبَس ِهّٰللا‬
‫�ا�و�رو�ہیھبالہلےستبحمرھکیتوہگی�‪�،‬و�ہرن�مد�لوہ�ںےگاملسمنو�ںرپ�ا�و�رتخسا�و�رزیتوہ�ںےگافک�ررپ�‪�،‬الہلیکر�ا�ہںیماہج�د‬

‫َو اَل َنْوُفاَخَي َةَمْوَل ٍمِٕىٓاَلؕ‪َ ١‬كِلٰذ ُلْضَف ِهّٰللا ُ ْٔي ِت ْي ِه ْنَم ُءٓاَشَّيؕ‪١‬‬
‫کریں ےگ ا�و�ریسک الممترکنے و�الےیک الممتیک رپ�و�ا�ہیھب ہنرکیں ےگ �‪ ،‬یہ ےہ الہلاعتلٰی کا لضف ےسج اچہے د�ے�‪،‬‬

‫َو ُهّٰللا ٌعِساَو ٌمْيِلَع‪۰۰۵۴‬اَمَّنِا ُمُكُّيِلَو ُهّٰللا َو ٗهُلْوُسَر َو َنْيِذَّلا‬

‫�الہلاعتلٰی بڑ�ی وستع و�الا ا�و�ر زبر�دستملع و�الا ےہ�‪(،‬سماملنو�ں) ! متاہ�ر�ا د�وست وخ�د الہل ےہ ا�و�ر ا�ساک رسو�ل ےہ‬

‫اوُنَمٰا َنْيِذَّلا َنْوُمْيِقُي َةوٰلَّصلا َو ُ ْٔي ُ ْت َن َةوٰكَّزلا َو ْمُه َنْوُعِكٰر‪۰۰۵۵‬‬

‫�ا�و�رایام�نو�الےںیہوجامن�ز�و�ںیکاپبدن�یرکتےںیہا�و�رزکو�ۃا�د�ارکتےںیہا�و�ررکو�ع(خوش�عووضخ�ع) کرنےو�الےںیہ‬

‫َّنِاَف‬ ‫اْوُنَمٰا‬ ‫َنْيِذَّلا‬ ‫َو‬ ‫ٗهَلْوُسَر‬ ‫َو‬ ‫َهّٰللا‬ ‫َّلَوَتَّي‬ ‫ْنَم‬ ‫َو‬
‫�ا�و�ر وجصخش الہل اعتلٰی سے ا�و�ر ا�س ےک رسو�ل ےس ا�و�ر املسمنو�ں ےس د�وسیت رک�ے و�ہ نیقی امنے ہک‬

‫َبْزِحِهّٰللاُمُهَنْوُبِلٰغْلاؒ‪�(۰۰۵۶‬الامئد�ۃ�‪۵�۴‬تا�‪)۵�۶‬‬
‫�الہلاعتلٰیکیامجعتیہاغلبرہےیگ‬
‫این�زہے‪،‬جوکوئیا�سےکدینےسرھپجاتاہے�(جساک� قوو�عیبنرکیمﷺکی‬
‫�‬ ‫�الہلےناپینےباین�ز�یاک�اظاہ�رف مرایاکہو�ہامت�ماہجنو�ںےسےب‬
 ‫�������‬

‫�وفا�تےکوف�ر�ًابدعھچکابقئلںیمہو�ا) �و�ہالہلاکوکئیاصقن�نںیہنرککساتلبہکو�ہاپےنٓا�پوکہیاصقن�ناچنہپتاہے ��‪،‬اگرمتںیہدینںیہناچہےئوت�اپین‬

‫�ر�ا�ہانپو�‪،‬مہںیا�سر�اسہترپخمصلول�گد�رکا�رںیہ�‪،‬پرھہمرمتدینےکاجبئےدینیکامامتا�نولگو�ںوک�دیںےگنجںیمہیافص�توہ�ںیگ‬
‫وکو�ا�ز�اہے�‪،‬جب‬
‫�‪�،‬الہلا�نےستبحمرک�ے �اگ‪،‬بدن�ےےکاستھالہلاعتلٰیکیتبحملیلجرتینتمعنےہسجےکاستھا�سےناپےندنب�ے ن‬
‫یاتہے‪،‬نکیاک�مرکنےا�و�ر‬
‫ایہمر�دیاتہے�‪،‬ہرقمسیکلکشما�سرپ�ٓاسا�نرک�د �‬
‫�الہلاپےندنب�ےےستبحمرکتاہےوت�و�ہا�سےکےئلامت�ماساب�ب ک‬
‫تاہے‪،‬یجےسرفمایا‬
‫اطعر �‬ ‫بر�ائوی�ںوکتر�کرکنےیکوتفقی ک‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ُ ْ ْ ُ ْ ُ ْ ُ ُّ ْ َ َ َ ّ ُ ْ ْ ُ ْ ْ ُ ُ َ َ ْ ْ ْ ُ ُ ْ َ ْ ‪۰‬۝ َ ُ َ ُ َ‬
‫ُ‬
‫‪1‬‬
‫هللا غف ْو ٌر ّر ِح ْي ٌم ‪۳۱‬۝‬ ‫قل اِن كنتم تِبون هللا فات ِبعو ِن ي ِببك هللا ويغ ِفر لك ذنبكۭ و‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےیبن! گلوو�ںےسہہکد�وہکاگرمتتقیقحںیمالہلےستبحمرھکےتوہوتریم�یریپ�و�یاتخای�ررک�و ��‪،‬الہلمتےستبحمرک�ےاگا�و�راہمت�ر�ی‬
‫خاطئو�ںےسد�رگز�ررفمائےاگو�ہڑب�ااعم�فرکنےو�الاا�و�ررحمیےہ�۔‬
‫�ا�و�ر�و�ہ الہل ےستبحمرکنے و�الے وہ�ں ےگ�‪�،‬و�ہٓاپس ںیم رن�موخہو�ں ےگ�‪،‬عیین و�ہ اپین اطقت �‪� ،‬ذہانت�‪،‬ہوشای�ر�ی �‪ ،‬قالبتی�‪�،‬اثر�رسو�خ�‪،‬ما�ل‬
‫ےگ‪�،‬ا�نیکوق�توباہ�د�ر�ی‬
‫بانے‪،‬ساتنےا�و�رقناص�ناچنہپنےےکےئلاتسامع�لںیہنرکیں �‬
‫زیچاملنو�ںوک�د �‬
‫�ا�و� سجرامنیز�و�روغری�ہالرغ�ضوکئییھب سم‬
‫کاہکسافک�ربیھوسحم�سرکیںےگ�‪�،‬و�ہافک�رپرستخریگہو�ںےگینعیایام�نیکیگتخپ�‪�،‬دیدن�ا�ر�یےکولخ�ص�‪�،‬اصو�لیکوبضمطی�‪،‬سری�تیکاطقتا�و�ر�ایام�ن‬
‫کیرف�استیکوجہےساخمفلنیاسال�مےکاقمبہلںیمرھتپکیاٹچ�نےکامندہو�ںےگ�‪،‬یجےس ف مرایا‬
‫ع ْال ُك َّفار ُر َ َ ۗ َ ُ‬
‫َ َّ ۗ ُ َ َ‬
‫‪2‬‬
‫حا ُء َب ْين ْم۔۔۔ۧ ‪۲۹‬۝‬ ‫ِ‬ ‫۔۔۔ا ِشداء‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہاکف �رو�ںےکےئلاہنیتتخسا�و�ر�ٓاپسںیمتہبرہمبا�نںیہ�۔‬
‫�و�ہزندگیا�سدج�وجدہمںیزگ�ا�ریںےگہکالہلےکدین جمسوکانھ�ا�و�رمساھجناہے�‪�،‬ا�سےکدینوکنہرص�فاپےنا�وپرانفذرکناےہہکلبدنایپربیھ‬
‫�ی‪�،‬ا�س‬
‫زائمیکیگتخپیکوجہےسو�ہیسکالممترگکیالممتیکرپ�و�ا�ہںیہنرکیںےگ�‪،‬عیینالہلےکدینیکریپ�و �‬
‫جدہرنیےہ� ع‪� ،‬‬
‫نافذرنےیکدج�و ک‬
‫ک‬
‫کےاحاک�م معرپدل�ر�ٓامدکرنے�‪�،‬ا�و�رحقوکحقا�و�رابطلوکباطلےنہکںیمو�ہیسکنعطوشتعین�‪،‬کنہتوینیچ�ںیکہتکنینیچ�‪،‬کیسیکویتبھپ�ںا�و�رٓا�و�ا�ز�و�ں‬
‫ےگ‪�،‬و�ہرص�فالہلاکخو�فولاح�ظا�و�ر�ر�بیکرضاوکمدق�مرھکںیےگا�و�ر�و�ہاسیر�اسےترپلچںیےگےسجو�ہےچسد�ل‬
‫کیو�ہوکئیرپ�و�ا�ہںیہنرکیں �‬
‫سےقحاجنےتںیہ�‪،‬‬
‫َٔ ْ َٔ ْ ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َٔ َ َ ن ُ ّ ْ َ َ ن َ ُّ ُ‬ ‫َ ْ َٔ َ ّ َ َ َٔ َ َ ن َ‬
‫الدن ِّو ِم نْ ُ� ْم‪َ ،‬وا َم َر ِ ن ي� ان انظ َر‬ ‫يل صل الهل علي ِه وسل ِبسب ٍع‪ :‬امر ِ ي� ِب� ِب الس ِاك ي ِ�‪ ،‬و‬ ‫عن ا ِب ي� ذ ٍر‪ ،‬قال‪ :‬امر ِ ي� خ ِل ِ ي‬
‫َٔ ْ َ َٔ َٔ َ َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ ْ ُ َ ُ ن َ َ َٔ ْ ُ َ َ َ ْ ُ َ َ ْ ق َ َٔ َ َ ن َٔ ْ َٔ َ َّ ِ َ ْ َٔ‬
‫ح َو ِإن ا ْد َ ب َ� ْت‪َ ،‬وا َم َر ِ ن ي� ان ل ا ْسال ا َح ًدا‬ ‫و�‪ ،‬ول انظر ِإل من هو فو ِ ي�‪ ،‬وامر ِ ي� ان ا ِصل الر‬ ‫ِإل من هو د ِ ي‬
‫َ َ‬ ‫َٔ ْ ُٔ ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ْ ً َ َٔ َ َ ن َٔ ْ َٔ ُ َ ْ َ ّ َ ْ َ َ ُ ًّ َ َٔ َ َ ن َٔ ْ َ َٔ َ َ ف َّ َ َ َ‬
‫الل ل ْو َمة ل ِئ ٍ�‪َ ،‬وا َم َر ِ ن ي� ان ا ك ثِ َ� ِم ْن قْو ِل‪ :‬ل‬
‫شيئا‪ ،‬وامر ِ ي� ان اقول ِب�ل ِق و ِإن كن مرا‪ ،‬وامر ِ ي� ان ل اخاف ِ ي� ِ‬
‫ْ‬ ‫َ تَ‬ ‫َ ْ َ َ َ ُ َّ َ َّ َّ َ‬
‫لل‪ ،‬ف ِإ نَّ ُ� َّن ِم ْن ك نْ زٍ� ْ� َت ال َع ْر ِش‬
‫حول ول قوة ِإل ِب� ِ‬
‫ٓ‬
‫‪ 1‬ال معران�‪۳�۱‬‬
‫‪ 2‬الفتح �‪۲�۹‬‬
 ‫�������‬

‫�ابو�ذ�ر‪t‬سےرم�و�یےہمری�ےد�وست کیبناریمﷺنےےھجماس�تابتو�ںاکحمکدی �آا�پﷺےنےھجممکحدیاکہںیمونیکسم�ںےستبحم‬

‫کر�و�ں ا�و�ر�ا�ن ےکرقیب رہو�ں ‪ٓ� ،‬ا�پﷺ ےن ےھجممکح دیاکہ ںیم اپےن ےسمک رتکی رط�ف دکیوھ�ں �ا�و�ر�اپےن ےس ابلاترکی رط�ف ہن‬
‫�دکیوھ�ںا�و�ر�ٓا�پﷺےنےھجممکحدیاکہںیمرشےتد�ا�ر�و�ںےسہلصرحیمرک�و�ںوخ�ا�ہو�ہھجمےسعطقرحیمرکیں�‪�،‬ا�و�ر�ٓا�پﷺےنےھجممکح‬
‫�دیاکہںیمیسکےسوکئیوس�ا�لہنرک�و�ں�‪�،‬ا�و�ر�ٓا�پﷺےنےھجممکحدیاکہںیمقحاب�توہک�ںوخ�ا�ہو�ہڑک�و�ییہویک�ںہنوہ�ا�و�ر�ٓا�پﷺےن‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫جمےھمکحدیاکہںیمالہلےکاب�ر�ےںیمیسکالممترگکیالممتےسہنڈ�ر�و�ں�‪�،‬ا�و�ر �ٓا�پﷺےنےھجممکحدیاکہںیمرثک�تےس ل َحْول‬
‫َ ُ َ َّ‬
‫‪1‬‬
‫َول ق َّوة ِإل ِب�لهلِ پڑھات�رہو�ںویکنہکا�ناملک�توکعر�شاٰلیہےکزخ�انےےسان�ز�لایکگایہے�۔‬
‫ُّ َ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َُ‬ ‫َٔ ْ َّ َ ْ‬ ‫َّ َ ْ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ََ َ َ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪:‬ل َين َب ِ غ ي� ِل ُل ْٔو ِم ِن ان ُي ِذل نف َس ُه‪ ،‬قالوا‪َ :‬وك ْيف ُي ِذل نف َس ُه؟‬ ‫َع ْن ُحذ ْيفة قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ صل‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َ‬
‫قال َ‪:‬ي َت َع َّر ُض ِم َن ال َبل ِء ِ َلا ل ُي ِطيق ُه‬
‫�ا�و� حرذیہف‪t‬سےرم�و�یےہ �رسو�لالہلﷺےنرفمایامومنوکئیاب�تزیبںیہندییتہکو�ہاپےنٓا�پوک�ذللیرک�ے�‪�،‬انوہ�ںےناہک�اپےن‬
‫‪2‬‬
‫�ٓا�پوک�ذللیےسیکرک�ےاگ�؟ �ٓا�پﷺےنرفمایا�اییسںیتبیصماٹاھلےنجےکاٹاھنےیکاسےاطقتہنوہ�۔‬
‫یہالہلاک�وسعیلضفوکر�ما�و�ربےاپیا�ںاحاس�نےہ�‪،‬جےسو�ہاچہاتہےاطعرفمادیاتےہ�‪�،‬الہلوسعیذ�ر�ائعاکاملکا�و�رسبھچکاجناتہے� مت‪،‬اہ�ر�ے‬
‫�رفقیوتتقیقحںیمرص�فالہلا�و�رالہلاکرسو�لا�و�رو�ہاہلایام�نںیہوجفر�ضامن�ز�و�ںوکباجامعتا� کد�ارنےےکےیلدجسم�و�ںںیماحضرہوتے‬
‫�ں‪،‬ماسف �رو�ںا�و�رضر�و�ر�تدنم�و�ںرپخر�چرکتےںیہا�و�رالہلےکٓاگےوشخ�عوخوض�عرکنے‬
‫ہںی‪�،‬اپےن کاپزی�ہامو�ا�لومیتی�ں�‪،‬کسمونی�ں�‪،‬بوی�ائو �‬
‫�‬
‫�و�الےںیہ�‪�،‬ا�و�ر�الہلیکامجعتا�و�ر�ا�سےکےبلغیکونی سدانئیہکوجالہلا�و�را�سےکرسو�لا�و�راہلایام�نوکاپانرفقیانبلےاسےولعم�موہہکالہل‬
‫کیامجعتیہاغلبرہےنو�الیےہ۔�ا�و�رحز�بالہلوہیےہنجےکاب�ر�ےںیمایکاقم�مرپف مرایا‬
‫َ ْ َ ْ ْ ٰ ُ َ ۗ ّ ُ ْ َ َ ْ َ ۗ َّ َ َ َ ُ ْ َ ٗ َ َ ْ َ ُ ْ ٓ ٰ َ ۗ َ ُ ْ َ ْ َ ْ َ ۗ َ ُ ْ َ‬ ‫َل َ ِت ُد َق ْو ًما ُّ ْٔ‬
‫ہ ا ْو‬ ‫ي ِم ُن ْو َن ِبہلل ِ واليو ِم ال ِخ ِر يادون م حاد ہللا ورسولہ ولو كنا ابءہ او ابناء‬
‫تَْ‬ ‫ّٰ‬ ‫ُْ ُ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ف ُقلُ ْوب ُم ْال ْيَ َ‬
‫ان َو َا َّي َد ُ ْ‬ ‫ْ َ َ ُ ْ َ ْ َ ْ َ َ ُ ْ ‪۰‬۝ ُ ٰ ۗ َ‬
‫ك َك َت َ‬
‫ت ِر ْي‬ ‫ہ ِ ُب ْو ٍح ِّمن ۭہ‪۰‬۝ َويد ِخل ُہ ْم َجن ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬
‫بِْ‬ ‫م اول ِٕى‬
‫اِخوانم او ع ِشيت ۭ‬
‫ْ َ ْ َ ْ َ ْ ٰ ُ ٰ ْ َ ْ َ ‪۰‬۝ َ َ ُ َ ْ ُ ْ َ َ ُ ْ َ ْ ُ‪۰‬۝ ُ ٰ َ ْ ُ ‪۰‬۝ َ َ ٓ‬
‫ل ا َِّن ِح ْز َب ہللاِ ُ ُ‬ ‫ۗ‬
‫ہ‬ ‫ِم ت ِتا النر خ ِل ِدي ِفياۭ ر ِض ہللا عنم ورضوا عن ۭہ اول ِٕىك ِحزب ۭ‬
‫ہللاِ ا‬
‫ْ ْ‬
‫‪3‬‬
‫ال ُمف ِل ُح ْو َ ۧ‬
‫ن ‪۲۲‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬تمیھبکہیہناپ�ٔوگےہکوجول�گالہلا�و�رٓاخر�ترپایام�نرھکےنو�الےںیہو�ہا�نولگو�ںےستبحمرکتےوہ�ںونج�ںےنالہلا�و�را�سےک‬
‫�رسو�لیکاخملتفیکےہوخ�ا�ہو�ہا�نےکاب�پوہ�ںایا�نےکےٹیبایا�نےکاھبئیایا�نےکاہلاخند�ا�ن�‪،‬یہو�ہول�گںیہنجےک لدو�ںںیمالہل‬

‫للط� نا��‪۷�۷��۳ ۹‬‬

‫‪ 1‬مسندامحد�‪،۲�۱�۴�۱�۵‬املعجم االوسط ب‬
‫َ ُ ْ تَ ن َ ُ َ ْ َ َ َ َ َٔ ُّ َ َّ نَ ٓ َ ُ َ َ ْ ُ ْ َٔ ْ ُ َ ُْ‬ ‫ـ� ب ن‬ ‫اب ْال ِفـ تَ ن‬
‫ـ� ب�ب �‪،۲�۲�۵�۴‬سـ ن ن‬ ‫‪ 2‬جامــع ت�مــذی َٔا ْبـ َـو ُ‬
‫ـ� ب�ب قــوِ ِل تعــال ي� ا ي�ــا الـ ِـذ ي� امنــوا عليــم انفســم‬
‫ا� ماجــہ ِكتــاب ال ِفـ ِ‬ ‫ِ‬
‫�‪،۴�۰�۱�۶‬مسندامحد�‪۲�۳�۴�۴�۴‬‬
‫‪ 3‬املج ۃ‬
‫ادل�‪۲�۲‬‬
 ‫�������‬
‫��خ‬
‫س‬ ‫ب‬
‫نےایام�نتبثرکیاےہا�و�راپینرط�فےسایکر�و�حاطعرکےکا�نوکوق�ت یےہ ��‪،‬و�ہا�نوکاییسوتنج�ںںیمد�اخلرک�ےاگنجےکےچین‬
‫نرہیںیتہبوہ�ںیگا�نںیمو�ہہشیمہرہںیےگ�‪�،‬الہلا�نےسر�اضیوہا�و�رو�ہالہلےسر�اضیوہئے�‪�،‬و�ہالہلیکاپ�رٹیےکول�گںیہ�‪،‬خربد�ا�ررہو‬
‫�الہلیکاپ�رٹیو�الےیہالف�حاپنےو�الےںیہ۔‬

‫اَهُّيَاٰۤي َنْيِذَّلا اْوُنَمٰا اَل اوُذِخَّتَت َنْيِذَّلا اْوُذَخَّتا ْمُكَنْيِد اًوُزُه َّو اًبِعَل‬
‫سماملنو�ں ! �ا�ن ولگو�ںوک د�وست ہن انب�ٔو جواہمت�ر�ے دینوکیسنہلیھک انبئے وہئے ںیہ�(خو�ا�ہ) �و�ہ ا�ن ںیم ےس وہ�ں‬
‫ُ‬
‫َنِّمَنْيِذَّلااوُتْوُاَبٰتِكْلاْنِمْمُكِلْبَقَوَراَّفُكْلاَءٓاَيِلْوَاۚ‪َ١‬واوُقَّتاَهّٰللاْنِاْمُتْنُك ّم ْٔو ِم ِن ْ َ‬
‫ي‪۰۰۵۷‬‬
‫جو مت ےس ےلہپ اتک�ب دیےئ ےئگ ای افک�ر وہ�ں�‪� ،‬اگر مت وممن وہ وت الہل اعتلٰی سے ڈ�رتے رہو�‪،‬‬

‫َواَذِاْمُتْيَداَنىَلِاِةوٰلَّصلااَهْوُذَخَّتااًوُزُهَّواًبِعَلؕ‪َ١‬كِلٰذْمُهَّنَاِبٌمْوَقاَّلَنْوُلِقْعَي‪ْ۰۰۵۸‬لُق‬
‫�ا�و�ر بجمت امن�ز ےک ےیل اکپ�رتے وہوت و�ہ اسےیسنہلیھکریھٹ�ا ےتیل ںیہ �‪ ،‬یہ ا�س و�اسےطہک ےبعلق ںیہ�‪ٓ� ،‬ا�پہہک دجیےئ‬

‫َلْهَاٰۤي ِبٰتِكْلا ْلَه َنْوُمِقْنَت ۤاَّنِم ۤاَّلِا ْنَا اَّنَمٰا ِهّٰللاِب َو ۤاَم َلِزْنُا‬
‫�ا�ےوہی�دیو�ںا�و�ررصن�انوی�ں! تممہںیمےسرص�فا�سےیل مشداین�ںرکرہےوہہکمہالہلاعتلٰیپرا�و�روجھچکامہ�ر�یاجنب‬

‫اَنْيَلِا َو ۤاَم َلِزْنُا ْنِم ُلْبَقۙ‪َ ١‬و َّنَا ْمُكَرَثْكَا َنْوُقِسٰف‪ْ۰۰۵۹‬لُق‬

‫نا�ز�لایکایگےہوجھچکا�سےسےلہپاتا�ر�اایگا�سرپایام�نالئےںیہا�و�را�سےیلیھبہکمتںیماکرثافسقںیہ�‪،‬کہہدجیےئہک‬

‫ْلَه ْمُكُئِّبَنُا ٍّرَشِب ْنِّم َكِلٰذ ًةَبْوُثَم َدْنِع ِهّٰللاؕ‪ْ ١‬نَم ُهَنَعَّل ُهّٰللا‬
‫کایںیمںیہمتاتب�ٔو�ں�؟کہا�سےسیھبزیا�د�ہاجراپنےو�الاالہلاعتلٰیکےزن�دیکوک�نےہ�؟�و�ہسجرپالہلاعتلٰینےتنعلیک‬

‫َو َبِضَغ ِهْيَلَع َو َلَعَج ُمُهْنِم َةَدَرِقْلا َو َرْيِزاَنَخْلا َو َدَبَع َتْوُغاَّطلاؕ‪١‬‬

‫�ا�و�ر ا�س رپ و�ہ ہصغ وہ ا�و�ر ا�ن ںیم ےسضعبوک دنب�ر ا�و�روس�ر انب�دیا ا�و�ر وہنج�ں ےنوبعم�د�ا�ن ابطلیک رپسشتیک�‪،‬‬

‫َكِٕىٰٓلوُاٌّرَشاًناَكَّمَّوُّلَضَاْنَعِءٓاَوَسِلْيِبَّسلا‪�(۰۰۶۰‬الامئد�ۃ�‪۵�۷‬تا�‪)۶�۰‬‬
‫ییہول�گدبترد�رجےو�الےںیہا�و�ریہیر�ا�ہر�استےستہبزیا�د�ہےنکٹھبو�الےںیہ۔‬
‫�الہلاعتلٰینےاملسمنو�ںوکاسال�ما�و سم�راملنو�ںےکدشنموہی�د� نواص�ر�ٰی�ا�و�رمرشکنییکد�وسیتےسرفن�تدلاتےوہئےرفمایا�ا�ےولگوجو�ایام�ن‬
‫لائےوہ�!متاہ�ر�ےشیپر�و�اہلاتک�بںیمےسنجولگو�ںےناہمت�ر�ےدین شوریتعوکمذ�ا�قا�و�رترفیحاکساما�نانبلایہے�‪،‬جو�الہلا�و�ر�ا�س‬
 ‫�������‬

‫کےرسو�لےکدشنمںیہ�‪�،‬اہنںیا�و�ر�د�وسر�ےرشمکنیا�و�راکف �رو�ںوک�اپان�د�وستا�و�ر�رفقیہنانبئو�‪�،‬ا�و�ر�ا�نیکدمشینیکوجہرص�فیہیےہہکمتالہل‬
‫�وحد�ہالشریکرپ�ایام�نالئےوہ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َ ُ ْ ْ ُ ْ َّ ٓ‬
‫ِل َا ْن ُّ ْٔ ُ ْ‬
‫‪1‬‬
‫ي الَ ِم ْي ِ ۙد ‪۸‬۝‬
‫ي ِمنوا ِبهلل ِالع ِز ِ‬ ‫وما نقموا ِمنم ا‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�ا�ناہلایام�نےسا�نیکدمشینا�سےکوس�اکیسوجہےسہنیھتہکو�ہا�سالہلرپایام�نےلٓائےےھتوج�زبر�دستا�و�ر�اپینذ�ا�تںیم‬
‫�ٓا�پومحم�دہے۔‬
‫�ایکاقم�مرپا�نےکہصغیکوجہاملیوف�ائدرفمایا‬
‫َ َ َ َ ُ ْ ٓ َّ ٓ َ ْ َ ْ ٰ ُ ُ ُ َ َ ُ ْ ُ ٗ ِ ْ َ ْ‬
‫‪2‬‬
‫م فض ِلهٖ ۔۔۔ ‪۷۴‬۝‬ ‫۔۔۔وما نقموا اِل ان اغنىهم هللا ورسوله‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ناکسا�ر�اغہصاسیاب�ترپہےانکہالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لےناپےنلضفےسا�نوکغینرک�دیاہے۔‬
‫�ا�سےئلرفمایاحز�باطیش�نوکیھبکاپان�د�وستہنوھجمس�۔‬
‫ْ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِك فل ْي َس ِ َ‬ ‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ي‪۰‬۝ َو َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َّ ْ ُ ْ ٔ ُ ْ َ ْ ٰ ْ َ َ ْ َ ۗ َ ِ ْ ُ‬
‫‪3‬‬
‫م هللاِ ِف ش ٍء ۔۔۔ ‪۲۸‬۝‬ ‫م ّيف َعل ذل‬ ‫م د ْو ِن ال ُم ٔو ِم ِن ْ َ ۚ‬ ‫ل يت ِخ ِذ المو ِمنون الك ِف ِري اولِياء‬
‫ترجہم�‪:‬مونمنیاہلایام�نوکوھچ�ڑرکاکف �رو�ںوک�اپان�رفقیا�و�رای�ر�ومد�دگا�رہرگزنہ ئانبںیجو�ا کیاسر�ےاگ�ا�ساک�الہلےسوکئیقلعتںیہن�۔‬
‫�الہلیکرگفتےسڈ�ر�و�اگرتموممنوہ�‪،‬جبمتولگو�ںوکنام�زکےےئلجعمرکنےےکےئلا�ذ�ا�نیکٓا�و�ا�زدنلبکرتےوہتویشاط�نےکا�نریپ�وکا�ر�و�ں‬
‫کوتوحدی�و�رسالتیکہیاخلصاکپ�ر�اچیھںیہنیتگلا�و�ر�و�ہا�سیکںیلقناتا�رتےںیہ�‪،‬‬
‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق َال‪ :‬إ َذا ُن ِود َي ِل َّ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َٔ َّ َ ُ َ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬
‫لصال ِة ا ْد َ ب َ� الش ْيطان‪َ ،‬و ُل �ضُ َ اط‪َ ،‬ح تَّ� ال َي ْس َم َع‬ ‫ِ‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪:‬ان رس‬
‫يب َٔا ْق َب َل‪َ ،‬ح تَّ� ي َ خْ� ِط َر َب ْ ي نَ� َ‬ ‫لص َالة َٔا ْد َ َ� َح تَّ� إ َذا َق�ضَ َّ‬
‫الت ْثو َ‬ ‫الت ْٔا ِذ نَ� َ‪،‬فإ َذا َق�ضَ ِّ َ َٔ ْ َ َ َّ َ ُ َ‬ ‫َّ‬
‫املْر ِء‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫الند َاء اق َبل‪ ،‬ح ت� ِإذا ث ِّوب ِب� َّ ِ ب‬ ‫ي ِ‬
‫َ َّ‬ ‫َ َ ْ َ ُ ُ ْ ُ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ ْ ُ ُ َ تَّ َ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الر ُجل ال َي ْد ِري ْك َصل‬ ‫ونف ِس ِه‪ ،‬يقول‪ :‬اذ كر كذا‪ ،‬اذ كر كذا‪ِ ،‬لا ل يكن يذكر ح� يظل‬
‫وزما�رتاہو�اباھ�گاجتاہے�(تاکہا�ذ�ا�نیکوگ�اہی‬ ‫�ابوہریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایابجاطیش�نا�ذ�ا�نیکٓا�و�ا�زاتنسےہ گوت �‬
‫وہاتیےہوتپرھ�ٓاجاتاہے�‪،‬کتریبکے‬
‫�ٓاخر�تںیمہندیینڑپ�ے) �ا�و�ر�وہا�ںاجکرھٹریتاہےاہج�ںا�ذ�ا�نیکٓا�و�ا�زنہنساپئےا�و�رجبا�ذ�ا�نمتخ ج‬
‫دیپ�ارتاہے�‪�،‬ا�و�رنام�ز�یوکیہیھبربخہنںی‬
‫وہاتیےہوترھپٓاکرامن�زیو�ںےک لدو�ںںیموسوسے ک‬
‫ریھپرچلدیاتہے�ا�و�رجبریبکتخمت ج‬
‫�وقترھپیپھٹ ک‬
‫�رہیتہکامن�زکیینتکرکتع ھڑپںی�۔‬ ‫‪4‬‬

‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ َٔ َ ُ ُ ْ َ َ َ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ َ‬
‫س َدت ْ ي ِن�‬
‫الل صل الهل علي ِه وسل‪:‬ف ِإذا وجد احدك ذ ِلك فليسجد ج‬ ‫� الل عنه‪ ،‬قال‪ :‬قال رسول ِ‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة ر ِ ي‬
‫‪ 1‬بال�وج �‪۸‬‬
‫‪ 2‬التوبۃ ‪۷��۴‬‬
‫ٓ‬
‫‪ 3‬ال معران�‪۲�۸‬‬
‫َّ َ‬ ‫ْ َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْٔ‬ ‫َ‬
‫التــا ِذ ي ِ ن��‪ ،۶�۰�۸‬حصیــح مســم کتــاب الصلـ ٰـوۃ َ ب� ُب ف ْضـ ِـل الذ ِان َو َهـ َـر ِب الشـ ْـيط ِان ِع ْنـ َـد‬ ‫‪ 4‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب االذان َ ب� ُب ف ْضـ ِـل‬
‫ـ� الــداریم�‪۱�۵�۳�۵‬‬ ‫ـ� ابوداودکتــاب الصــاۃ َ ب� ُب َر ْفــع َّ‬
‫الصـ ْـو ِت ِب� ْ َٔل َذ ِان �‪ ،۵�۱�۶‬مســند امحــد �‪،۸�۱�۳�۹‬سـ ن ن‬ ‫َ َس ِاع ِه�‪،۸�۵�۹‬سـ ن ن‬
‫ِ‬
 ‫�������‬

‫َو ُه َو َجا ِل ٌس‬

‫�ابوہریر�ہ ‪t‬سےرم�و�ی ےہ رسو�ل الہل ﷺ ےن ا�رشا� فد مرایاتم ںیم ےسوکئی بج ہیتیفیکوسحم�سرک�ےوتچاہےیہک ےھٹیب یہ ےھٹیب د�و‬
‫‪1‬‬
‫�ےرلے�۔‬
‫سدج ک‬
‫�ا�نیکہیرحتکںیضحمےبیلقعاکتنہجیںیہ�‪�،‬و�رنہاملسمنو�ںےسذمہیباتخال�فرھکےنےکاب�وجو�د�اییسفیفخرحکا�تا�نےسرس�ز�دنہ توہںی�‪�،‬ا�نےس‬
‫کوہ�ا�ےاہلاتک�بمتمہےسرص�فا�سوجہےسان�ر�ا�ضوہ�ا�و�ر مشداین�ںرک�رہےوہہکمہالہلوحد�ہالشریکیکذ�ا�توصاف�ترپ�ایام�نےل‬
‫�ٓائےںیہ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َو َما نَ َق ُم ْوا ِم ْ ُ‬
‫ي الَ ِم ْي ِ ۙد ‪۸‬۝‬
‫َ ْ‬ ‫ن ْم اِل ا ْن ّ ْٔ ُ ْ‬
‫ي ِمنوا ِبہلل ِالع ِز ِ‬
‫‪2‬‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�و�را�ناہلایام�نےسا�نیکدمشینا�سےکوس�ایسکوجہےسہنیھتہکو�ہا�سدخ�ارپایام�نےلٓائےےھتوجزبر�دستا�و�راپینذ�ا�تںیم‬
‫�ٓا�پومحم�دےہ�۔‬
‫َ‬
‫َ َ َ َ ُ ْٓ ّ ٓ َ ْ َ ْ ٰ ُ ُ ُ َ َ ُ ْ ُ ٗ ِ ْ َ ْ‬
‫‪3‬‬
‫م فض ِلہٖ ۔۔۔ ‪۷۴‬۝‬ ‫۔۔۔ وما نقموا اِل ان اغنىہم ہللا ورسولہ‬
‫ترجہم‪ :‬یہا�ناکاس�ر�اہّصغاسیاب�ترپےہاتکہالہلا�و�را�سےکرسو�لےناپےنلضفےسا�نوکینغرکدیاےہ!�۔‬
‫�ا�و�ر�ا�سےکرسو�لدیس�الابنایئ دمحم�رسو�لالہلﷺا�و�رجولجلیالدق�ررق�ٓا�ندیجم�ا�سرپنا�ز�لوہئیےہا�سرپ�ایام�نےلٓائےںیہ�‪�،‬ا�و�رجوابنای�ء‬
‫ںیہ‪،‬جوکوئیا�سایام�ناسیج�ایام�ن‬
‫بیناسر�ائلیںیمای�ا�سےسےلہپوعبم�ثوہئےا�و�رجوکاتبںیوحصےفیا�نرپان�ز�لوہئےا�نرپبیھایام�نالئے �‬
‫رتین‪،‬نرف�تا�و�رمذمت‬
‫رھا�ےیبنﷺ�!�ا�نےسوہککایمںیا�نولگو�ںیکاشن�ندہیرک�و�ںوجبدترین�‪،‬گرم�ا�ہ �‬
‫ہنںیرھکےتو�ہاکف �را�و�رفاسقںیہ�‪،‬پ �‬
‫کےاقبلںیہجناک�اناج�مالہلےکاہ�ںافسوق�ںےکاناج�مےسیھبدبترہے�؟�و�ہول�گنجرپ�الہلےنتنعلیکینعیاپینرحتمےسد�و ک�رر�دیا�‪،‬جن‬
‫وتڑنےرپقو�م‬
‫پر�ا�نیکےبایح �ئی‪،‬مرجمانہےبابکی�‪،‬فقسوفوج�ر�ا�و�ر�اتناہئیاخالقیزنت�لےکببساب�ربا�رالہلاکغبضا�ن ٹرپو�ٹڑپ�ا�ا�و�رستباکقانو�ن �‬
‫کےایکڑب�ےرگ�و�ہیکوص�رتںیخسمرککےدنب�را�و�روس�ربانئےےئگ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ًَٰ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َّ ْ َ ُ ْ َ‬
‫ت فقل َنا ل ُھ ْم ك ْو ْنا ِق َردۃ خ ِس ـ ِٕ ْ َ ۚ‬
‫ي ‪۶۵‬۝‬ ‫ك ِف السب ِ‬ ‫اع َت َد ْوا ِم ْن ُ ْ‬
‫ي ْ‬‫َو َل َق ْد َع ِل ْم ُت ُم َّالذ ْ َ‬
‫‪4‬‬
‫ِ‬
‫وتڑ�ااھتمہےناہنںیہکدیاہکدنب�رنباج�ٔو�ا�و�را�س‬
‫ترجہم�‪:‬پرھںیہمتاپینوق�مےکا�نولگو�ںاکہّصقوتولعم�میہےہوہنج�ںےنتبساکاقنو�ن �‬
‫حالتںیمرہوہکرہرط�فےسمترپ تھداک�راکٹھپ�رڑپ�ے�۔‬
‫َ ُ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َّ َ َ‬
‫ـا ثً� َٔا ْو َٔا ْر َب ًعــا‪ َ ،‬جَ َ َ ْ‬
‫س َد َتـ ْ ي ن‬
‫ـ� َو ُهـ َـو َجا ِل ٌس�‪،۱�۲�۳�۱‬حصیــح‬
‫ســد ج ِ‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری ابــواب العمــل ف� الصــاۃ ب�ب ِإذا ل يــد ِر ك صــى ثـ‬
‫ــال‪ُ :‬ي تِ ُّ َ َ َٔ ْ َ‬
‫َ ُ َ ْ َ َ‬ ‫ــج ِود َ ُل�‪ ،۱�۲�۶�۵‬ن ن‬ ‫الص َــا ِة َو ُّ‬
‫الس ُ‬ ‫الســو ِ ف� َّ‬ ‫َب ُ‬
‫ــر‬
‫ــم عــى ا ك ب ِ‬ ‫ســ� ابوداودکتــاب الصــاۃ ب�ب مــن ق‬ ‫املســاجد�ب َّ ْ ِ ي‬ ‫مســم کتــاب‬
‫ن‬
‫الکــری للنســا� �‪ ،۵�۹�۵‬مســند امحــد �‪،۱�۰�۷�۶�۹‬ســ� الــداریم �‪۱�۵�۳�۵‬‬
‫ن‬ ‫ئ‬ ‫ن‬ ‫َظ ِّن ِه�‪ �۰�۳�۰‬ن‬
‫‪،۱‬ســ� ب‬
‫‪ 2‬بال�وج�‪۸‬‬
‫‪ 3‬التوبۃ ‪۷��۴‬‬
‫‪ 4‬البقرۃ�‪۶�۵‬‬
 ‫�������‬
‫َٔ َ ِ َّ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َعن ْالق َر َدة َو ْ خَ‬ ‫َ ْن َ ْ ُ َ َ ُ َ َُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬
‫الهل ت َعال ؟ فقال‬ ‫ال َن ِاز ي ِ�‪ ،‬ا ِ يه ما مسخ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ا� مسع ٍود قال‪ :‬س ِئل رس‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الهل ْل ُ ْ� ِل ْك ق ْو ًما ‪-‬ا ْو قال‪ْ :‬ل َي ْ� َس ْخ ق ْو ًما‪-‬ف َي ْج َعل ُل ْم َن ْسال َول َعق ًبا َوإن الق َر َد َة َو خَ‬ ‫َّ‬
‫ال َن ِاز ي َ� اكنت قبل ذلك‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِإن َ ي‬
‫ایکایکہایکیہدنب�ر�ا�و�رمخسدش�ہولخمقا�تںیہ�؟�ٓا�پﷺےنرفمایاجس‬ ‫عدب�الہلنبوعسم�د‪w‬سےرم�و�یےہ �رسو�لالہلﷺےسوس�ا�ل گ‬
‫‪1‬‬
‫ےہ‪�،‬ا�نےسےلہپیھبوس�را�و�ردنب�رےھت�۔‬
‫قو�مرپ�الہلاک�ایاسعذ�ا�بان�ز�لوہتاہےا�نیکلسنیہمتخرک�د�یاجتی �‬
‫نجوہ�ںےنالہلیکان�ز�لرک�د�ہاتکبو�ںےکاب�وجو�د�الہلوحد�ہالشریکیکدنبگیےکاجبئےاطغو�تیکدنبگییک(ہر�و�ہزیچجسیکالہلےکوس�اعاب�د�ت‬
‫کیاجئےو�ہاطغو�تےہ) �ا�ےاہلاتک�ب!�ا�سٓایئےنںیممتاپانچرہ�ہا�و ک�رر�د�ا�ر�دیھکول�!کہہینکولگو�ںیکات�ریخےہا�و�ر�و�ہوک�نول�گںیہ�؟کاییہ‬
‫وہ؟�ا�و�ر�ا�ناک�د�رجہا�و�ربیھزیا�د�ہرب�اہےا�و�ر�و�ہدیسھیر�ا�ہےستہبد�و� ہرںی�۔‬
‫تمول�گںیہن �‬
‫َو اَذِا ْمُكْوُءٓاَج اْۤوُلاَق اَّنَمٰا َو ْدَق اْوُلَخَّد ِرْفُكْلاِب َو ْمُه ْدَق اْوُجَرَخ ٖهِبؕ‪١‬‬
‫�ا�و�ربجاہمت�ر�ےاپ�سٓاتےںیہوتےتہکںیہہکمہایام�نالئےاحلانہکو�ہرفکےیلوہئےیہٓائےےھتاسیرفکےکاستھیہ‬

‫َو ُهّٰللا ُمَلْعَا اَمِب اْوُناَك َنْوُمُتْكَي‪َ۰۰۶۱‬و ىٰرَت اًرْيِثَك ْمُهْنِّم َنْوُعِراَسُي يِف ِمْثِاْلا‬
‫گےئیھب�‪�،‬ا�و�رہیوجھچکاپھچرہےںیہاسےالہلاعتلٰیخو�باجناتےہ�‪ٓ�،‬ا�پدکیںیھےگہکا�نںیمےساکرثانگ�ہےکاکمو�ں‬

‫َو ِناَوْدُعْلا َو ُمِهِلْكَا َتْحُّسلاؕ‪َ ١‬سْئِبَل اَم اْوُناَك َنْوُلَمْعَي‪۰۰۶۲‬‬

‫کیرط�فا�و�رملظوزیا�دتییکرط�فا�و�رام�لرح�ا�ماھکنےیکرط�فکپلرہےںیہوجھچکہیرکرہےںیہو�ہاہنیترب�ےاک�مںیہ‬

‫ْوَل اَل ُمُهىٰهْنَي َنْوُّيِنّٰبَّرلا َو ُراَبْحَاْلا ْنَع ُمِهِلْوَق َمْثِاْلا َو ُمِهِلْكَا َتْحُّسلاؕ‪َ ١‬سْئِبَل‬
‫�اہنںی ا�ن ےک اعبد و اعلموھج�ٹ ابتو�ں ےکےنہک ا�و�ررح�ا�م زیچ�و�ں ےکاھکنے ےسویک�ںںیہن ر�وکےت�‪ ،‬یبکش رب�ااک�م ےہ‬

‫اَم اْوُناَك َنْوُعَنْصَي‪َ۰۰۶۳‬و ِتَلاَق ُدْوُهَيْلا ُدَي ِهّٰللا ٌةَلْوُلْغَمؕ‪ْ ١‬تَّلُغ ْمِهْيِدْيَا‬
‫جو ہیرک رہےںیہ �‪�،‬ا�و�ر وہی�دیو�ں ےناہک ہک الہلاعتلٰی کے اہتھ دنبھے وہئے ںیہ�‪� ،‬انیہ ےک اہتھ دنبھے وہئے ںیہ‬

‫َو اْوُنِعُل اَمِب اْوُلاَقۘ‪ْ ١‬لَب ُهٰدَي ِنٰتَطْوُسْبَمۙ‪ُ ١‬قِفْنُي َفْيَك ُءٓاَشَيؕ‪١‬‬
‫�ا�و�ر ا�ن ےک ا�سوق�لیک وجہ ےس ا�ن رپتنعلیکیئگ ہکلب الہلاعتلٰی کے د� نوو�ں اہتھےلھک وہئے ںیہسج رط�ح اچہات ےہ‬

‫َو َّنَدْيِزَيَل اًرْيِثَك ْمُهْنِّم ۤاَّم َلِزْنُا َكْيَلِا ْنِم َكِّبَّر اًناَيْغُط َّو اًرْفُكؕ‪١‬‬
‫خر�چرکتاےہ�‪�،‬ا�و�روجھچکریت�یرط�فریت�ےر�بیکاجنبےساتا�ر�ااجتاےہو�ہا�نںیمےساکرثوکوترسکیشا�و�ررفکںیم‬
‫کث��‪۱�۴�۲‬؍�‪۳‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 1‬ی‬
 ‫�������‬

‫َو اَنْيَقْلَا ُمُهَنْيَب َةَواَدَعْلا َو َءٓاَضْغَبْلا ىٰلِا ِمْوَي ِةَمٰيِقْلاؕ‪١‬‬

‫�ا�و�ر ڑبھا دیات ےہ�‪� ،‬ا�و�ر مہ ےن ا�ن ںیم ٓاپس ںیم یہ ایقمت کت ےک ےیل دع�ا�و�ت ا�و�رضغب ڈ�ا�ل دیا ےہ�‪،‬‬

‫ۤاَمَّلُك اْوُدَقْوَا اًراَن ِبْرَحْلِّل اَهَاَفْطَا ُهّٰللاۙ‪َ ١‬و َنْوَعْسَي يِف ِضْرَاْلا اًداَسَفؕ‪١‬‬
‫رشو�راسف�داچمتےرھپتےںیہ‬
‫�و�ہبجیھبکڑل�ائییکٓا�گوکڑھبکانااچہےتںیہوتالہلاعتلٰی�اسےاھجبدیاتےہ�‪،‬یہکلمرھبںیم ا�‬

‫َوُهّٰللااَلُّبِحُيَنْيِدِسْفُمْلا‪�(۰۰۶۴‬الامئد�ۃ�‪۶�۱‬تا�‪)۶�۴‬‬
‫�ا�و�رالہلاعتلٰیفاس�دیو�ںےستبحمںیہنرکتا�۔‬
‫مانقفنیاک�ذکرف مرایاکہبجہییبنرکیمﷺکیدخمتںیمدہ�ایتےکوصح�لےکےئلںیہنہکلب لدو�ںںیماپےنرفک�وافن�قوکھچاپئےوہئے‬
‫حاضرہوتےںیہا�و�رمومون�ںوک� ھدوکا�دیےنےکےیلہکےتںیہمہایام�نالئےرگم�ٓا�پﷺکی کاپزی�ہتبحصا�و�ر�ٓا�پےکوعظوصنتحیاک�ا�ن‬
‫پرکوئیاثرہنںیوہتا�‪،‬چاننہچیسیجاحلتںیمہیٓاتےںیہاسییہاحلتںیمو�اپسےلچاجتےںیہ�‪�،‬ا�و�ریہاپےن لدو�ںںیموجکھچاپھچئےوہئے‬
‫کرثو�ں کاکر�د�ا�ریہےہہکانگ�ہےکاکمو�ں�‪،‬ظمل �وزیا�دتیا�و�رما�لرح�ا�ماھکنےیک‬
‫ہںیالہلاعلماغلبیو�اشلاہ�د�ۃا�سےسوخببیو�اقفےہ�‪�،‬ا�نںیما ولگ‬
‫طر�فتقبسرکتےںیہ�‪،‬جوکھچہیرکرہےںیہو�ہاہنیترب�ےاک�مںیہ�‪�،‬اہلاتک�بےکاملعئ وماشیخوکسر�زنشرکتےوہئےرفمایا�ا�نےک‬
‫�د�ر� یوش�‪،‬عابد�وعالماپینذمہد�ا�ر�یامرباملرع�و�فا�و�رنیہنعاملرکنکوباجلانےےکاجبئےوع�ا�موکفقسوفوج�ر�ا�و�رحر�ا�موخ�ر�یےکا�رتاک�بےسعنم‬
‫ہنںیرکتے�‪،‬یبکشرب�اکا�مےہوجیہرک�رہےںیہ�‪،‬‬
‫َ‬
‫ْٔ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َ ْ ُ ُ ْ َ ْ َ ُ ُ َّ َّ ّ ُ َ َ ٔ ْ َ ُ َ ْ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الث َم َواك ِِه ُم‬ ‫َع ْن َع ِ ّل ْب ن� َٔا� َط ْل َح َة ‪َ ,‬عن ْب ن َ َّ‬
‫اس ‪ ,‬قول‪{ :‬لول يناه الرب ِنيون والحبار ع قول ِِهم ِإ‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِي ِ ِب ي‬
‫ُّ ْ َ َ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ ُ َ ‪ ْ َ 1‬ن َّ َّ ّ نَ َٔ نَّ ُ ْ َ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ ُ َ‬
‫السحت ل ِبئس ما كنا يصنعون}‪ ،‬يع ِ ي� الر ب� ِن ِي ي� ا�م ل ِبئس ما كنوا يصنعون‬
‫عیلنبابولطہحےندبع�الہلنبابع�س‪ w‬سےٓایترکیہم’’کوی�ںا�نےکاملع ��ءا�و�راشمئخاہنںیانگ�ہرپزبا�نوھکلےنا�و�ررح�ا�ماھکنےےسںیہن‬
‫ںیمر�و�ایتایکہےاہنںیاکمو�ںےسعنمہنرکنے‬
‫�ر�وکےت�؟قیًانیبتہیہرب�ااک�رنامہزندگیےہوجو�ہایت�ررکرہےںیہ�۔‘‘کیریسفتکےاب�ر�ے �‬
‫‪2‬‬
‫کیوجہےسا�نےکاشمیخا�و�رلعامئ یھب کرب�ارتےےھت�۔‬
‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬
‫الهل َؤَا ْث نَ� َع َل ْيه ث َّ� َق َال‪َٔ :‬ا ُّ َ�ا َّ‬
‫� ِم َد َ‬ ‫َع ْن ي َ ْ� َ� ْب ن� َي ْع ُم َر ‪َ ,‬ق َال‪َ :‬خ َط َب َع ِ ُّل ْب نُ� َٔا� َطا ِلب فَ َ‬
‫اس ِإ نَّ َ�ا َهلك َم ْن َهلك‬ ‫الن ُ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِب ي‬ ‫ي‬ ‫ي ِ‬
‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫اص َو ْل َي ن َ� ُه ُم َّ‬ ‫ََ‬ ‫ْ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫اص ‪َ ,‬و ْل َي ن َ� ُه ُم َّ َّ ُّ َ ْ َ ُ َّ ت َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ك ب ُ� ُك بو� ُم َ‬
‫ال َع ِ ي َ‬ ‫ََْ ُ‬
‫الر َّ ب� ِن ُّيون َوال ْح َب ُار‬ ‫الر ب� ِنيون والحبار فلا �ادوا ِ ي� الع ِ ي‬ ‫قبل ْ ِ ِ ِ‬
‫َ َٔ َّ ْ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ نْ ُ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ َٔ ْ َ نْ ز َ ُ ْ ْ ُ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ َ َ تْ ُ ُ ْ ُ ُ َ ُ فَ‬
‫ك ِمثل ال ِذي نَ زَ�ل ِب ِ� ْم‪َ ،‬و ْاع ُلوا ان ال ْم َر‬ ‫وف وا�وا ع ِن النك ِر‪ ،‬قبل ان ي ِ�ل ِب‬ ‫و�ت‪�ُ ،‬روا ِب� َل ْع ُر ِ‬ ‫اخذ�م العق ب‬
‫َ نَّ ْ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ ْ ً َ َ َٔ ً‬ ‫ْ‬
‫ال ْنك ِر ل َيقط ُع ِرزقا َول ُيق ّ ِر ُب ا َجل‬ ‫ال� ع ِن‬‫وف و ي‬ ‫ِب� َل ْع ُر ِ‬

‫‪ 1‬املائدة‪63 :‬‬
‫ط�ی �‪۴�۵�۰‬؍�‪۱�۰‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 2‬ی‬
 ‫�������‬

‫حیٰییبنرمعیہکےتںیہدیسنایلع‪t‬نےایکہبطخںیمالہلاعتلٰیکیدمح�وثانکےدعبرفمایاا�ےولگو�!تمےساگےلول�گاسیانبپرہال�کرک�دیےئےئگ‬
‫کہو�ہرب�ائای�ںرکتےےھتوت�ا�نےکاعلما�و�ر�الہلو�الےاخمو�شرہےتےھت�‪،‬جبا�نںیمیہاع�د�تہتخپوہگیئوت�الہلاعتلٰینےاہنںیرط�حرط�ح‬
‫کیزس�ائںیدیں ��‪،‬ا�سےسےلہپہکمترپبیھوہیذع�ا�بٓاجائںیوجتمےسےلہپو�الو�ںرپ�ٓائےمتںیہاچہےئہکیکیناکحمکرک�و�ا�و�ربر�ائیےسر�وکو�‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫وہائےیگ�۔‬ ‫پسنیقیرکوھکہیکیناکحمکرکنےا�و�ربر�ائیےسر�وکےنےسہن متوتاہ�ر�یر� �وز�یٹھگاجئےیگا�و�رنہاہمت�ر�یوم�ترقیب ج‬
‫ُ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ َ َ َ َ‬ ‫َعن ْ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َ‪:‬ما ِم ْن ق ْو ٍم َيكون َب ْ ي نَ� ا�ظ ُ ِر ِ ْه َم ْن َي ْع َمل‬ ‫ال ْن ِذ ِر ْب ِ ن� َج ِر ي ٍ�‪َ ،‬ع ْن ا ِب ِيه قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ِ‬
‫ُ ْ َٔ َ ُّ ْ ُ َ َٔ ْ َ ُ َ ْ ُ َ ّ ُ َ َ ْ َّ َٔ َ َ ُ ُ ُ َ َّ َ َ َّ ْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬
‫اب‬ ‫اص ه اعز ِمنه وامنع ل يغ ِي�وا علي ِه‪ِ ،‬إل اص با�م الهل عز وجل ِمنه ِب ِعق ٍ‬ ‫ِب�لع ِ ي‬
‫مذن�ربنرجیر�اپےنو�الدسےر�و�ایترکتےںیہ�رسو�لالہلﷺاکف مرا�نےہہکسجوق�مںیموکئیالہلیکانف مرانیرک�ےا�و�رلو�گر�وکےنیک‬
‫قد�ر�تا�و�رلغہبرھکےنےکاب�وجو�د�اسےہناٹمئںیوت�الہلزع�وجلبسرپ�اپانعذ�ا�بان�ز�لرفمائےاگ�۔‬
‫‪2‬‬

‫ول َّ ِ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ُ َ ْ َ ُ َ ُ ُ ف َ ْ ُ ْ َ ُ ْ ْ َ َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َُ َ‬
‫الل صل الهل علي ِه وس َل يقول‪:‬ما ِمن رج ٍل يكون ِ ي� قو ٍم يعمل ِف ي ِ�م ِب�لع ِ ي‬
‫اص‪،‬‬ ‫َع ْن َج ِر ي ٍ�‪ ،‬قال‪ِ :‬سعت رس‬
‫َ َٔ ْ ُ‬ ‫َ ْ ُ َ َ َ َٔ ْ ُ َ ّ ُ َ َ ْ َ َ ُ َ ّ ُ َّ َٔ َ َ ُ ُ َّ ُ َ َ‬
‫اب ِم ْن ق ْب ِل ان َي ُ�وتوا‬
‫يق ِدرون عل ان يغ ِي�وا علي ِه‪ ،‬فل يغ ِي�وا‪ِ ،‬إل اص با�م الل ِبع ٍ‬
‫ذ‬
‫جریر‪t‬سےرم�و�یےہمںیےنرسو�لالہلﷺےسانسجوکوئیاییسوق�مںیموہکہا�نںیمالہلیکانف مرانای�ںیکاج�رہیوہ�ںا�و�ر�و�ہول�گا�ن‬
‫کیاصال�حا�و�ر�ا�نےکدبلےنرپقا�د�رہو�ں �ا�سےکاب�وجو�د�و�ہا�نیکاصال�حہنرکیںا�و�ر�اہنںیہندبلںی تو�الہلاعت �لٰیا�نبسوک�ا�نےکرمنے‬
‫‪3‬‬
‫سےےلہپذع�ا�بد�ےاگ�۔‬
‫چونہکدصیو�ںےس�(بابلےکرمکح�ا�نتخبرصنکےوقتےسسجےنا�نیکاس�زشو�ںیکوجہےسا�نیکتنطلسیکایٹنےسایٹناجب�د�ییھت‬
‫رشتنمر�دیاتاھ) یوہ�د�یوق�مذلتوکنتبیکاحلتںیمالتبمتیھا�و�ر�ا�سیکزگشہتتمظعہصقاپ�ریہننب‬
‫�ا�و�ر�اہنںیالغ�مانبکرپو�ر�ےکلمںیم ک‬
‫چیکیھتسجےکرھپ�و�اپسٓانےاکبیھوکئیاماک�ناہنںیرظنہنںیٓاتاتاھ�‪،‬مرگ�الہلیکرط�فرجو�عرکنےےکاجبئےاپےنوقمیاصمئبرپماتم‬
‫کرتےوہئےہیوہیب�د�ہا�و�رسگاتخانہرقف�ہےتہکہکالہلاعتلٰیھبالئیاحاس�نا�و�رینیکےسلیخبےہا�و�ر�ا�سےناطع�ا�و�رخبششےساپےناہتھر�وکے‬
‫ہوئےںیہ�‪،‬‬
‫َ َٔ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َُ َُُ ّ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ا� َع َّباس َق ْو ُ ُل‪َ :‬‬‫َو َق َال َع ِ ُّل ْب نُ� َٔا ب� َط ْل َح َة‪َ ،‬عن ْب ن‬
‫للاِ َمغلولة} قال‪ :‬ل َي ْع ُنون ِبذ ِلك ان َيد الهلِ‬
‫َ‬
‫ت اليود يد‬ ‫{وقال ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِي‬ ‫ي‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ٌ‬ ‫خ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ََ ٌ َ‬
‫ُموثقة َول ِكن َيقولون‪ :‬ب ِ�يل ا ْم َسك َما ِعنده‪ ،‬تعال الهل َّعا َيقولون عل ًّوا ك ِب ي ً�ا‬
‫عیلنبابولطہحےندبع�الہلنبابع�س‪ w‬سےر�و�ایتایکہے’’یوہ�د�یےتہکںیہالہلےکاہتھدنبھےوہئےںیہ�۔‘‘ سےا�نیکہیرم�ا�دہنںی‬

‫ا� ا� ت‬
‫حا��‪۱�۱�۶�۶‬؍�‪۴‬‬ ‫تفس� ب ن ب‬
‫‪ 1‬ی‬
‫‪ 2‬مسندامحد�‪۱�۹�۲�۱�۶‬‬
‫َّ‬
‫ْ َ نْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫نن‬
‫ال� �‪۴�۳�۳�۹‬‬
‫‪ 3‬س� ابوداودکتاب املالمح ب�ب الم ِر و ِي‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫تیھہکالہلاکہاتھدنبھاہو�اہےہکلبا�سےسا�نیکرم�ا�دیہیھتہکالہللیخبےہا�و�ر�ا�سےکاپ�سوجکھچےہا�سوک�ا�سےنر�و�کرکاھہے�۔‬
‫یوہ�دیو�ںاکیہیھبوق�لاھت‬
‫َ َ ْ َ َ ُ َ ْ َ َّ ْ َ َ ُ ْٓ َّ َ َ ْ ٌ َّ َ ْ ُ َ ْ َ ُۗ‬
‫‪2‬‬ ‫سع هللا قول ال ِذي قالوا اِن هللا ف ِقي ونن اغ ِنياء۔۔۔ ‪۱۸۱‬۝ ‪۰‬۝‬ ‫لقد ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬الہلےنا�نولگو�ںاکوق�لانسجوہکےتںیہہکالہلریقفہےا�و�رہمینغںیہ�۔‬
‫َُْ ّ َ َْ َ ْ َ ُ‬ ‫ال ِ ْ َ ُ ُ َ ُ َّ َ ْ ُ َ ٌ ‪ ُ َ ٓ ْ 3‬نَ َ َ ْ ف ْ َ‬ ‫َ َ ْ َُ ََ َ‬
‫ت اليود يد للاِ مغلولة} الية ‪ ,‬ز�لت ِ ي� ِفنح ٍ‬
‫اص ال ي� ِود ِي‪ ،‬علي ِه لعنة الهلِ‬ ‫قال ِعك ِرمة‪{ :‬وق‬
‫‪4‬‬
‫عرکمہےتہکںیہ’’ یوہ�د�یےتہکںیہالہلےکاہتھدنبھےوہئےںیہ�۔‘‘یہرقف�ےےنہکو�الافاخ�صانمیوہی�د�یاھت�الہلیکا�سرپعلتنوہ�۔‬
‫�الہلاعتلٰینےا�نےکذک�بو�افرت�ائ ےکوج�ا�بںیمرفمایا�انیہےکاہتھدنبھےوہئےںیہینعییلیخبوت�ا�ناکشوی�اہے�‪،‬یہدنایمںیاپےنلخب‬
‫�ا�و�رتگندلیےکےئلرض�بامللثنبےکچںیہ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ٓ‬
‫ع َما ٰا ٰت ُ‬
‫ىھ ُم ُ‬
‫ہللا ِ ْ‬ ‫َ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ َّ َ‬
‫اس َ ٰ‬ ‫َ ْ َ ُ ْ َ ْ ٌ ّ ِ َ ْ ُ ْ َ ً َّ ُ ْ ٔ ُ ْ َ َّ َ‬
‫اس نَ ِق ْ ً‬
‫م‬ ‫ياۙ ‪۵۳‬۝ ام يسدون الن‬ ‫ك ف ِاذا ل يتن الن‬ ‫صيب م المل ِ‬ ‫ام لھم ن ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬
‫‪5‬‬ ‫ٰ َ ُٰ ُ ً َ‬
‫ب َوالِك َمۃ َوات ْين ْم ّملك ع ِظ ْ ًي ‪۵۴‬۝‬ ‫َف ْض ِلہٖ ۚ‪۰‬۝ َف َق ْد ٰا َت ْي َنا ٰال ا ْ ِٰب ِہ ْي َم الك ِٰت َ‬
‫یےت‪،‬پرھایہید�وسر�و�ںےسا�سےیلدسح‬
‫وکڑ�یکتہند �‬
‫ترجہم�‪:‬کایوکحمتںیما�ناکوکئیہّصحےہ�؟�اگرایاسوہتاوتہید�وسر�و�ںوکایکوھپٹی �‬
‫کرتےںیہہکالہلےناہنںیاپےنلضفےسون�ا�زدیا�؟�اگرہیاب�تےہوتاہنںیولعم�موہہکمہےنوتابر�اہمییکا�ولا�دوکاتک�با�و�رتمکحاطعیک‬
‫�ا�و�رکلممیظعشخبدیا۔‬
‫ںیہ‪،‬یجےسرفمایا‬
‫�ا�نےکا�سرط�حےکرک�د�ا�ر�و�افاع�لیکوجہےسہیالہلیکرظنانعیتےسرحم�و�ما�و�ر�ا�سیکرحتمےسد�و�ر �‬
‫ۧ‬ ‫ِ۔۔۔‬ ‫ہللا‬ ‫َ‬
‫م‬ ‫ِ‬ ‫الذ َّل ُۃ َو ْال َم ْس َك َن ُ ۤۃ‪۰‬۝ َو َب ۗ ُء ْو ب َغ َضب ّ‬
‫َ ُ َ ْ ََْ ُ ّ‬
‫‪6‬‬
‫‪۶۱‬۝‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫يم ِ‬ ‫ضبت عل ِ‬
‫۔۔۔و ِ‬
‫گ‬
‫ترجہم‪ٓ� :‬اخراک�رونبتاہی�ںکتیچنہپہکذلتّووخ�ا�ر�یا�و�ریتسپودبحالیا�نرپطلسموہیئگا�و�رو�ہالہلےکبضغںیم ھِ�رےئگ۔‬
‫یبکشزمنیو�ٓاسام�نےکامت�مزخ�انےالہلیہےکاپ�سںیہ�‪�،‬ا�و�ر�و�ہاپےنلضفوکر�مےساپےنےبامش�رزخ�انو�ںںیمسےاپےند� نوو�ںاہتوھ�ںےس‬
‫ومال�د�ا�ربا�ر�شیکامندہے�‪،‬‬
‫بدن�و�ںرپجسرط�حاچہاتہےرخ�چرکتاہے�‪،‬کوئیاسےر�وکےنو�الاہنںی�‪�،‬ا�سیکاطع�وخبششرہ�وقت س‬
‫اللي ِل َو نَّ َ‬
‫ساء ْ‬ ‫ٌ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪:‬إ َّن َي ِ� ي نَ� الهلِ َم ٔالى َل َي ِغي�ضُ ا َنفقة‪َّ َ ،‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ َّ َ َ َٔ ُ ُ َ ْ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ال� ِار‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫حدثنا ابو هر ي�ة‪ ،‬قال رس‬
‫ف‬ ‫َ َّ َ‬
‫ات َوال ْر َض‪ ،‬ف ِإن ُه ْل َي ِغض َما ِ ي� َي ِ� ِين ِه‬
‫ْ َٔ‬ ‫َٔا َر َٔا ْي ُت ْ� َما َٔا ْن َف َق ُم ْن ُذ َخ َل َق َّ‬
‫الس َم َو ِ‬

‫ط�ی�‪۴�۵�۲‬؍�‪۱�۰‬‬ ‫تفس� ب‬
‫‪ 1‬ی‬
‫ٓ‬
‫‪ 2‬ال معران �‪۱�۸�۱‬‬
‫‪ 3‬املائدة‪64 :‬‬
‫ط�ی �‪۴�۵�۳‬؍�‪۱�۰‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 4‬ی‬
‫‪ 5‬النسائ�‪۵�۳�،۵�۴‬‬
‫‪ 6‬البقرۃ�‪۶�۱‬‬
 ‫�������‬

‫رکتاہے‪،‬یلنکوکئییمکو�اقعںیہنوہتی‬
‫�‬ ‫رھب�اہو�اہے‪�،‬ر�ا�تد�نرخ�چ‬
‫�‬ ‫�ابوہریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�الہلاک�د�ایا�ںاہتھ‬
‫‪1‬‬
‫��‪،‬ذ�ر�ادکیوھتوجبےسٓاسام�ن �وزمنیا�سےندیپ�اےیکںیہو�ہرخ�چرک�رہاہےنکیلا�سےکاہتھےکزخ�انےںیمیمکںیہنٓائی�۔‬
‫رکنے‪�،‬اپینرگ�یوہئی‬
‫ےنیل‪�،‬اپینویطلغ�ںا�و�رغطلاک�ریو�ںرپتمہبن کوہر�ا�نیکالتفی �‬
‫�الہلاعتلٰیجوکھچمترپنا�ز�لرفماتاہےا�سےسوکئیدیفمسقب �‬
‫حالتےکاساب�بولعم�مرککےاصال�حیکرط�فوتمجہوہنےےکاجبئےا�ناککرف�‪،‬سرکیشا�و�رگرم�اہیڑب�ھاجتیےہ�‪�،‬ا�و�ر�اسیاپ�د�ا�شںیمہمےن‬
‫�ی کے لدو�ںںیمایقمتکتےکےئلضغبوعد�ا�و�تڈ�ا�لدیاہے�‪،‬یہول�گبجیھبکٓا�پا�و�ر�اسال�مےکالخ�فوکئیاس�ز�شرکتے‬
‫یوہ�د� نواص�ر ٰ‬
‫یاتہے‪�،‬ا�و�ر�ا�نیکاس�ز�شوک�انیہرپ�الاٹ�دیاتہے�‪،‬مرگیہا�نیکاع�د�تاثنہینب‬
‫ایہمرتےںیہوت�الہلا�نیکرہکوششوکباطلرک�د �‬
‫یاڑل�ائیےکاساب�ب ک‬
‫ںیہ‪�،‬د�ر�ا�ںاحیلہکالہلاعتلٰی‬
‫گیئےہہکہشیمہالہلیکزمنیںیمامنو�ٓاتیشاقئمرکنےےکاجبئےاسف� ھپدالینےیکذممو�موکششںیرکتےرہےت �‬
‫فمدسینوکسپدنہنںیرکتا�۔‬

‫ْمُهٰنْلَخْدَاَل‬
‫۠‬ ‫َو ْوَل َّنَا َلْهَا ِبٰتِكْلا اْوُنَمٰا َو اْوَقَّتا اَنْرَّفَكَل ْمُهْنَع ْمِهِتٰاِّيَس َو‬
‫رضو�ر اہنںی‬
‫�ا�و�راگر ہی اہلاتک�ب ایام�ن التے ا�و�روقت�ٰی �اتخای�ررکتےوت مہ ا�نیک امت�م رب�ائای�ں اعم�ف رفما دیےت ا�و�ر �‬

‫ِتّٰنَج ِمْيِعَّنلا‪َ۰۰۶۵‬و ْوَل ْمُهَّنَا اوُماَقَا َةىٰرْوَّتلا َو َلْيِجْنِاْلا َو ۤاَم َلِزْنُا ْمِهْيَلِا‬
‫�ر�احتوٓا�ر�ا�میکوتنج�ںںیمےلاجتے ��‪،‬ا�و�راگرہیول�گوت�ر�ا�تواجنلیا�و�را�نیکاجنبوجھچکالہلاعتلٰیکیرط�فےسان�ز�ل‬

‫ْنِّم ْمِهِّبَّر اْوُلَكَاَل ْنِم ْمِهِقْوَف َو ْنِم ِتْحَت ْمِهِلُجْرَاؕ‪ْ ١‬مُهْنِم ٌةَّمُا ٌةَدِصَتْقُّمؕ‪١‬‬
‫ف مرایا ایگ ےہ ا�ن ےک وپ�ر�ے اپبدن رہےت وت ہی ول�گ اپےن ا�وپر ےس ا�و�ر ےچین ےس ر� �وزیا�ں اپتے ا�و�راھکتے�‪،‬‬

‫َوٌرْيِثَكْمُهْنِّمَءٓاَساَمَنْوُلَمْعَيؒ‪�(۰۰۶۶‬الامئد�ۃ�‪)۶�۵�،�۶�۶‬‬
‫�ایکامجعتوتا�نںیمےسد�رماینہر�و�شیکےہ�‪،‬باقیا�نںیمےستہبےسولگو�ںےکرب�ےاعام�لںیہ‬
‫�ا�سرسکیشےکاجبئےاہلاتک�باگرربمغیپ�ٓاخر�الزما�ندمحم�رسو�لالہل ﷺکیرسالتا�و�رنا�ز�لدش�ہاتک�برق�ٓا�ندیجمرپبیھایام�نےلٓاتے‬
‫ہزیرتے�‪،‬جسںیماہمرتینرش�کےہسجںیمو�ہالتبمںیہوتہما�نےکامت�مانگہو�ںوکماع�ف‬
‫�ا�و�رگانہو�ںا�و�رحر�ا�ماکمو�ںےکا�رتاک�بےسرپ ک‬
‫�ت‪�،‬اجنلیا�و� ترام�مٓاسامنیبتکرپ�ایام�ن‬
‫یےت‪�،‬اگریہول�گوت�ر�ا �‬
‫ف مرا�دیےتا�و�ر�اہنںیانو�ا�عواقاس�میکال�ز�و�ا�لوتمعن�ںرھب�یوتنج�ںںیمد�اخلرفما�د �‬
‫لےٓاتےا�و�ر�ا�سےکاحاک�میکاپبدن�یرکتے�‪،‬جسںیمایکٓاخر�ییبنرپ�ایام�نالنابیھاھتتو�الہلاعتلٰی�اہنںیرثک�تےسانو�ا�عو�اقاس�مےک �رز�ق‬
‫ہمایرفماتا�‪،‬یجےسرفمایا‬

‫َ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ـد� ُب َو َك َن َع ْر ُشـ ُـه َعـ َـى َ‬

‫ـود� ُب قـ ْـوِ ِل َوكن َع ْرشـ ُـه َعــى‬
‫التفس�ســورۃ ھـ ب‬
‫ی‬ ‫ـاء �‪،۷��۴ ۱�۹‬وکتــاب‬ ‫املـ ِ‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب التوحیـ َ ب‬
‫ََْ‬ ‫الن َف َقــةِ َو َت ْبشــر ْ ُ ْ‬
‫ـث َعـ َـى َّ‬ ‫ٰ َ ُ َْ ّ‬
‫ـف�‪ ،۲�۳�۰�۹‬مســندامحد�‪۸�۱�۴�۰�،۱�۰�۵�۰�۰‬‬
‫الن ِفـ ِـق ِب� خللـ ِ‬ ‫ِ يِ‬ ‫ـاء ‪،۴�۶�۸��۴‬حصیــح مســم کتــاب الزکــو بۃ�ب الـ ِ‬ ‫َ‬
‫املـ ِ‬
 ‫�������‬
‫َ َ ْ َ َّ َ ْ َ ْ ُ ٰ ٓ ٰ َ ُ ْ َ َّ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ْ َ َ ٰ ّ َ َّ ۗ ْ َ‬
‫‪1‬‬
‫الس َما ِء َوال ْر ِض۔۔۔ ‪۹۶‬۝‬ ‫ت ِم‬
‫يم بك ٍ‬
‫ولو ان اهل القري امنوا واتقوا لفتحنا عل ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬اگرسبویت�ںےکول�گایام�نالتےا�و�رتوق�ٰیکیر�و�شاتخای ک�ررتےوتہما�نرپٓاسام�نا�و� �رزمنیےس کربوت�ںےکد�ر�و�ا�ز�ےوھک�لدیےت�۔‬
‫�اگرچہا�نںیمایکلیلقدعت�ا�دلو�گدیسھیر�ا�ہرپگامز�نںیہ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َْ ُ‬ ‫ْ ّ‬ ‫ٓ َُ ٌ َْ ُ‬ ‫َ ْ َ‬
‫‪2‬‬
‫م ق ْو ِم ُم ْو ٰس ا ّمة ّيد ْو َن ِبلَ ِق َو ِبهٖ يع ِدل ْو َن ‪۱۵۹‬۝‬ ‫وِ‬
‫ترجہم�‪:‬موسٰیکیوق�مںیمایکرگ�و�ہایاسبیھاھتجوحقےکاطمبقدہ�ایترکتاا�و�رحقیہےکاطمبقاناص�فرکتاتاھ�۔‬
‫مرگ�ا�نیکاکرثیتےنایام�ناکر�اسہتاتخای�رہنںیایک�ا�و�ر�و�ہاپےنرفکپررصم�ا�و�ررسالتدمحم�یےساناک�رپر�ا�ڑ�ےوہئےںیہ�۔‬

‫اَهُّيَاٰۤي ُلْوُسَّرلا ْغِّلَب ۤاَم َلِزْنُا َكْيَلِا ْنِم َكِّبَّرؕ‪َ ١‬و ْنِا ْمَّل ْلَعْفَت‬
‫�ا�ے رسو�ل وجھچکیھبٓا�پیک رط�فٓا�پ ےک ر�بیک اجنب ےس ان�ز�لایکایگ ےہ اچنہپ دجیےئ�‪�،‬اگرٓا�پ ےن ایاس ہنایک‬

‫اَمَف َتْغَّلَب ٗهَتَلاَسِرؕ‪َ ١‬و ُهّٰللا َكُمِصْعَي َنِم ِساَّنلاؕ‪َّ ١‬نِا َهّٰللا‬
‫تو ٓا�پ ےن الہل یک رسالت ا�د�ا ںیہن یک �‪� ،‬ا�و�ر ٓا�پوک الہل اعتلٰی گلوو�ں ےس اچب ےل اگ�‪ ،‬یبکش الہل اعتلٰی‬

‫اَليِدْهَيَمْوَقْلاَنْيِرِفٰكْلا‪ْ۰۰۶۷‬لُقَلْهَاٰۤي ِبٰتِكْلا ْمُتْسَل ىٰلَع ٍءْيَشىّٰتَح اوُمْيِقُتَةىٰرْوَّتلا‬

‫کافرولگو�ںوک دہ�ایتںیہن دیات�‪ٓ� ،‬ا�پہہک دجیےئہک ا�ے اہلاتک�ب ! تم د�ر�اصلیسک زیچ رپںیہن بجکتہکوت�ر�ا�ت‬

‫َو َلْيِجْنِاْلا َو ۤاَم َلِزْنُا ْمُكْيَلِا ْنِّم ْمُكِّبَّرؕ‪َ ١‬و َّنَدْيِزَيَل اًرْيِثَك ْمُهْنِّم ۤاَّم َلِزْنُا َكْيَلِا‬
‫�و اجنلیوک ا�و�ر وجھچکاہمت�ر�ی رط�فاہمت�ر�ے ر�بیک رط�ف ےس اتا�ر�اایگ اقئم ہنرک�و�‪ ،‬جوھچکٓا�پیک اجنبٓا�پ ےک‬

‫ْنِم َكِّبَّر اًناَيْغُط َّو اًرْفُكۚ‪ ١‬اَلَف َسْاَت ىَلَع ِمْوَقْلا َنْيِرِفٰكْلا‪۰۰۶۸‬‬
‫�ر�بیکرط�فےساتر�اےہو�ہا�نںیمےسوتہب�ںوکرش�ا�ر�تا�و�راناک�رںیما�و�ریھب ھڑبائےاگیہ�‪،‬توٓا�پا�ناکف �رو�ںرپنیگمغہن‬

‫َّنِا َنْيِذَّلا اْوُنَمٰا َو َنْيِذَّلا اْوُداَه َو َنْؤُـِبّٰصلا َو ىٰرٰصَّنلا ْنَم َنَمٰا ِهّٰللاِب َو ِمْوَيْلا ِرِخٰاْلا‬
‫ہو�ں� سم‪،‬امل�ن�‪ ،‬یوہ� �دی�‪ ،‬سات�ر�ہ رپست ا�و�ر رصن�انیوکئی وہ وج یھب الہل اعتلٰی پر ا�و�ر ایقمت ےک د�ن رپ ایام�ن الئے‬

‫َوَلِمَعاًحِلاَصاَلَفٌفْوَخْمِهْيَلَعَواَلْمُهَنْوُنَزْحَي‪�(۰۰۶۹‬الامئد�ۃ�‪۶�۷‬تا�‪)۶�۹‬‬
‫وہائےاگ۔‬
‫�ا�و�رکینلمعرک�ےو�ہضحمےبخو�فرہےاگا�و�رابللکےبغم ج‬

‫‪ 1‬االعراف�‪۹�۶‬‬
‫‪ 2‬االعراف�‪۱�۵�۹‬‬
 ‫�������‬

‫�ا�ےیبناکر�مﷺ�!جوکھچٓا�پرپنا�ز�لایکگایہےالبکموکاستا�و�ربالخو�ف خورط�‪،‬کیسالممترکنےو�الےیکالممتےسےبوخ�فوہکر‬
‫�ٓا�پولگو�ںکتاچنہپ �دیں�‪�،‬اگر�ٓا�پےنایاسنہایکتو�ٓا�پےنالہلےکمکحیکرفمانرب�د�ا�ر�یںیہنیکانچنہچٓا�پﷺےناپانفر�ضوپ�ر�یرط�ح‬
‫سر�اناج�مدیا�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ َ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه‪ ،‬فق ْد كذ َب‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َٔ‬
‫ْ َ ْ َ َّ َ َّ ُ َ َّ ً َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ك تَ َ� ش ْيئا ِ َّما نْا زَ�ل‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َع ْن َعا ِئ َش َة َر ِ ض ي َ‬
‫� َّ ُ‬
‫الل َع نْ َ�ا‪ ،‬قالت‪:‬من حدثك ان ممدا صل‬
‫‪1‬‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬ف مراتیںیہجوشصخٓا�پوکہیاتبئےاگکہدمحمﷺنےھچکاپھچلایہےا�سےنًانیقیجوھ�ٹاہک�۔‬
‫اب‬ ‫الو ْ َّ َ ف َ‬
‫ح ِإل ما ِ ي� ِكت ِ‬ ‫ِي‬ ‫الهل َع ْن ُه‪َ :‬ه ْل ِع ْن َد ُ ْك شَ يْ‬
‫� ٌء ِم َن َ‬ ‫� ُ‬ ‫الل َع ْن ُه‪َ ،‬ق َال‪ُ :‬ق ْل ُت ِل َع ِ ّيل َر ِ ض ي َ‬
‫� َّ ُ‬‫َع ْن َٔا ب ي� �جُ َ ْي َف َة َر ِ ض ي َ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫الهل َر ُج ًل ف� ُ ْ ٓ َ َ ف‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ َٔ َّ َ َ َ َ َٔ ْ َ ُ ُ َّ فَ‬
‫ِ ي القرا ِن‪ ،‬وما ِ ي� ه ِذ ِه الص ِحيف ِة‪،‬‬ ‫الهلِ ؟قال‪:‬ال وال ِذي فلق احلبة‪ ،‬و ب�ا النسمة‪ ،‬ما اعله ِإل �ما يع ِط ِيه‬
‫َ‬ ‫َٔ ْ َ ْ َ‬ ‫ُ ْ ُ َ َ ف َّ َ َ َ َ ْ ُ َ َ ُ َٔ‬
‫‪:‬العقل‪َ ،‬وفكك اال ِس ي ِ�‪َ ،‬وان ال ُيق َتل ُم ْس ِ ٌل ِبك ِف ٍر‬ ‫قلت‪ :‬وما ِ ي� الص ِحيف ِة؟قال‬
‫ایکایکہاہمت�ر�ے اپ�س رق�ٓا�ن ےک الع�و�ہ وحی ےک ذ�ریےع ےس ان�ز�ل دش�ہوکئی اب�ت‬
‫�ابویجہف‪t‬سےرم�و�ی ےہسدیناعیل ‪ t‬سےوس�ا�ل گ‬
‫ہے�؟تو�انوہ�ںےنمسقاھککرنیفرفمائیا�و�ررفمایا�ابلہترق�ٓا�ناکفمہےہےسجالہلاعتلٰیکیسوکبیھاطعرفما�د�ےا�و�رجوکھچا�سےفیحصںیمےہ�‪�،‬ا�س‬
‫نےوپچاھحصےفیںیمایکہے�؟ ف مرایا�دیتےکاسمئل�‪،‬قدییو�ںوکچوھ�ڑ�دیےنےکاحاک�مںیہا�و�ریہےہہکاملسم�ناکفرکےدبلےاصقصًاقلتہن‬
‫‪2‬‬
‫کایجائے�۔‬
‫ُ‬ ‫َٔ َّ‬ ‫ْٔ ُ َ‬ ‫ٌ ََ َ َ ْ‬
‫� َاء َر ُجل فقال ُل‪ِ :‬إن نَ� ًسا َ ي�ت نَو� ف ُي ْخ ِب ُ� نَو� ان ِع ْن َد ْك‬ ‫ا� َع َّباس فَ ج َ‬
‫ون ْب ن� َع ْن تَ َ� َة ‪َ ,‬ع ْن َٔا ِب ِيه َ‪,‬ق َال‪ُ :‬ك ْن ُت ِع ْن َد ْب ن‬
‫َ ْ َ ُ َ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫عن هار ِ‬
‫َ َ َ َٔ َ َ ْ َ َٔ َّ َ َ َ َ َ َ ٰ ٓ َ ُّ َ َّ ُ ّ ْ ٓ ُ ْ َ‬
‫الر ُس ْول َب ِلــغ َما ا ِنل‬ ‫اس‪ .‬فقال‪ :‬ا ْل تع ْل ان الهل تعال قال‪:‬ييا‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ًْ َ ُْ‬
‫شيئا ْل يب ِد ِه رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل ِللن ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ ِ ْ َ َ‬
‫م ّر ّ ِبك َوالهلِ َما َو َّرث َنا َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ ف‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫سوداء ِ ي� َب ْي َض َاء‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫اِليك‬
‫نعرت�ہےتہکںیہہکںیمدبع�الہلنبابع�سےکاپ�ساحضراھتہکدبع�الہلنبابع�س‪ w‬سےیسکےناہککہولگو�ںںیمہیرچچاہو�رہاہےہکںیہمت‬
‫کھچابتںیرسو�لالہلﷺےناییساتبئیںیہوج�ا�و�ر گلوو�ںےساپھچئیاجتیںیھتوت�ٓا�پےنیہیٓایت’’�ا�ےربمغیپ! جوھچکاہمت�ر�ےر�ب‬
‫کیرط�فےسمترپان�ز�لایکایگےہو�ہولگو�ںکتاچنہپد�واگرمتےنایاسہنایکوتا�سیکربمغیپ�یاکقحا�د�اہنایک�۔‘‘ تال�و�تیکا�و ک�راہ�الہلیکمسق!‬
‫‪3‬‬
‫مہںیرسو�لالہلﷺنےیسکاییسوصخم�صزیچکا�و�ا�ر�ثںیہنانبیا�۔‬
‫�ا�و�رحۃجالو�د�ا�عےکومقعرپ�ٓا�پﷺےناحصبہرک�ا�م ‪ y‬کےایکالکھای�ایکالکھاچلسیزہ�ا�رکےمجریفغمںیرفمایا‬
‫َ َ‬ ‫� ُد َٔا َّن َك َق ْد َب َّل ْغ َت َؤَا َّد ْي َت َو َن َص ْح َت َ‪،‬ف َق َال‪ :‬ب إ� ْص َب ِع ِه َّ‬ ‫َ َٔ ْ تُ ْ ُ ْ َٔ ُ َ َ نّ فَ َ َٔ ْ تُ ْ َ ُ َ‬
‫ون َ؟ق ُالوا‪َ :‬ن شْ َ‬
‫الس َّب َاب ِة‪ َ ،‬ي ْ�ف ُ َعا ِإل‬ ‫ِِ‬ ‫وان� تسالون ع ِ ي�‪� ،‬ا ان� قا ِئل‬

‫َ‬ ‫َ ُ َ َٔ ُّ َ َّ ُ ّ ْ ُٔ َ َ َ‬
‫الر ُسول َب ِلغ َما نْا ز ِ�ل ِإل ْيك ِم ْن َر ِّبك �‪۴�۶�۱�۲‬‬ ‫التفس�سورہ املائدہ ب�ب ي� ا ي�ا‬ ‫ی‬ ‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب‬
‫َ ْ ُ‬ ‫َ ُ َ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ُ َ َ‬
‫ـد�ت َ ب� ٌب ال ُيق َتــل‬
‫الع ِاق ةِل�‪،۶�۹�۰�۳‬وکتــاب الـ ی‬ ‫ـد�ت ب�ب‬ ‫ـر �‪ ،۳�۰�۴�۷‬وکتــاب الـ ی‬ ‫‪ 2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الج ھـ ب‬
‫ـاد�ب فــا ِك اال ِسـ ي ِ‬
‫‪،۵‬ســ� الــداریم�‪۲�۴�۰�۱‬‬ ‫ــم ِب� َلك ِفر�‪،۶�۹�۱�۵‬مسندامحد�‪ �۹�۹‬ن ن‬
‫امل ْس ِ ُ‬
‫ُ‬
‫ِ‬
‫ا� ا� ت‬
‫حا� ‪۶�۶�۱�۱�،۱�۱�۷��۲‬؍�‪۴‬‬ ‫تفس� ب ن ب‬
‫‪ 3‬ی‬
 ‫�������‬
‫ُ َّ شْ َ ْ ُ َّ شْ َ ْ َ َ َ‬ ‫َّ َ َ َ ْ ُ تُ َ َّ‬
‫ا�د‪ ،‬ثلث َم َّر ٍ‬
‫ات‬ ‫السم ِاء وينك َ�ا ِإل الن ِ‬
‫اس اللهم‪ ،‬ا�د‪ ،‬اللهم‪،‬‬
‫(قایمتےکر� �وز�)تمےسوس�ا�لوہگا�ا�و�رریم�احا�لوپچاھجائےاگپرھتمریم�ےاب�ر�ےںیمایککوہگے�؟�انوہ�ںےناہکہموگ�اہیدیںےگہکٓا�پ‬
‫نےالہلاکیپاغ�ماچنہپ�دیا�ا�و�رحقغیلبتا�د�ارکدیاا�و�رریخخو�اہیرفما �دی�‪ٓ� ،‬ا�پﷺےنٓاسام�نیکرط�فاگنیلاک�اشا�ر�ہرکتےوہئےنیترمتہبرفمایا‬
‫�ا�ےالہل�!مںیےنریت�ایپاغ�ماچنہپ�دیاوتوگ�ا�ہر�ہ�‪،‬تووگ�ا�ہر�ہ�‪،‬توگو�ا�ہر�ہنیتاب�رییہرفمایا�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ ْ‬ ‫ْٓ َ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َ ُ َ ْ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ت ً َ ْ ً ِ َّ َٔ نْ زَ َ َّ ُ َ َ َ‬

‫{و ِإ�ذ‬ ‫الل َعل ْي ِه‪ ،‬لك تَ َ� َه ِذ ِه الَية َعل نف ِس ِه‬ ‫الل صل الهل علي ِه وسل ك ِ�ا شيئا ما ا�ل‬ ‫قالت عا ِئشة لو كن رسول ِ‬
‫ك َما َّ ُ‬
‫َْ َ‬ ‫َ ُ ُ َّ ٔ َ ْ َ َ َّ ُ َ َ ْ َ ٔ ْ َ ْ َ َ ْ ٔ ْ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ّ َّ َ ْ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫للا ُم ْب ِديهِ‪،‬‬ ‫للا‪َ ،‬وت ِف ِف نف ِس‬ ‫تقول لِل ِذي انعم للا عليهِ‪ ،‬وانعمت عليهِ‪ ،‬ام ِسك عليك زوجك‪ ،‬وات ِق‬
‫َ َ ُ َ َ‬
‫َ ّ ُ ٔ َ ّ ٔ ْ ْ َ ُ ‪2‬‬ ‫َ َ ْ َ َّ َ‬
‫الناس‪ ،‬وللا احق ان تشاه}‬ ‫وتش‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬سےمر�و�یےہاگر�رسو�لالہلﷺ�الہلےکیسکرفما�نوکھچاپنےو�الےوہتےوت�ا�سٓایتوکاپھچےتیل’’�ا�س‬
‫�وقتمتاپےند�لںیمو�ہاب�تاپھچئےوہئےےھتےسجالہلوھکلاناچہاتاھت�‪،‬تمولگو�ںےسڈ�ر�رہےےھت�‪،‬حالا�ںہکالہلا�ساک�زیا�د�ہدقح�ا�رہےہکمت‬
‫�ا�سےسڈ�ر�و�۔‘‘‬ ‫‪3‬‬

‫َ َ ْ َ َّ َ َ َٔ َّ ُ َ تَ َ َ ْ َ َ َ ثُ َّ َ َٔ ْ َ َٔ ُّ َ َّ ُ ُ َ ّ ْ َ ُٔ ْ َ َ ْ َ ْ َ ّ َ ‪َ َ ٓ 4‬‬
‫ومن حدثك انه ك َ� فقد كذب‪ � ،‬ق َرات‪{ :‬ي ايا الرسول ب ِلغ ما ا ِنل ِإ�ليك ِم ر ِبك} االية‬
‫�ا�م الومنمنی اعئہش دصیہق ‪r‬سے رم�و�ی ےہ تم ںیم ےس وجشصخ ہی ےہکہکٓا�پﷺ ےنغیلبت دین ںیموکئی اب�ت اپھچئییھت و�ہیھب‬
‫‪5‬‬
‫رھانوہ�ںےنہیٓایتالت�و�تیک’’�ا�ےرسو�ل! ہپاچن�د�ےو�ہبسھچکوج�ٓا�پےکر�بیکرط�فےسٓا�پرپنا�ز�لایکگایہے�۔‬
‫جوھٹاہے�‪،‬پ �‬
‫اممو�نووف�ظرکےھاگ�ا�و�رقینیرکوھہکو�ہاکف �رو�ںوک�(متاہ�ر�ے‬
‫�ا�ےرسو�لﷺ!متاہ�ر�احافظوناصر�الہلاعتلٰیہےوہیٓا�پوک گلوو�ںےکرشسے حم‬
‫ماقبہلںیم�)کامایبییکر�ا�ہرہگزنہ کداھئےاگ�‪،‬مدیہنونم�ر�ہںیمرہ�د�مرشمکنیےکیسکاقد�ا�ماکخرط�ہڈنملاتا�رہاتتاھ�ا�سےئلاحصبہرک�ا�مٓا�پیک‬
‫حافظتےکےئلوچکدی�ا�ر�یےکرف�ائضرس�اناج�مدیےتےھت�‪،‬‬
‫ا�‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ ةً َ َ َ َ ْ َ َ ُ ً َ ً ْ َٔ ْ َ‬ ‫َٔ َّ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ‬
‫سر رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل مقدمه ال ِدينة‪ ،‬ليل ‪ ،‬فقال‪:‬ليت رجل ص ِالا ِمن اص ِب ي‬ ‫ان عا ِئشة‪ ،‬قالت‪ِ :‬‬
‫ََ َ َ‬ ‫ْ َ ةَ َ َ ْ َ َ ْ َ نَ ْ ُ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ ُ َٔ َ َّ‬ ‫َْ ُ‬
‫اص!فقال ُل‬ ‫ي� ُرس ِ ن ي� الليل‪ ،‬قالت‪ :‬فبينا �ن كذ ِلك ِسعنا خشخشة ِسل ٍح‪،‬فقال‪:‬من هذا؟قال‪ :‬سعد ب ن� ا ِب ي� وق ٍ‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪،‬‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ‪:‬ما َج َاء ب َك؟ َق َال‪َ :‬و َق َع ِ ف� َن ْف ِ َ ٌ َ َ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َُ ُ‬
‫ول الهلِ صل‬ ‫س خ ْوف عل َرس ِ‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫رس‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫فَ ْ َٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬ث َّ� نَ� َم( َح تَّ� َ ِس ْع ُت غ ِطيط ُه)‬ ‫ِج�ئ ُت ا ْح ُر ُس ُه‪ ،‬ف َد َعا ُل َر ُسول الهلِ صل‬

‫ـ�‬ ‫ـ� ابوداودکتــاب املناســک َ� ُب ص َفـ َ ج َّ‬

‫حـ َّ‬
‫النـ ب يّ‬ ‫ـه َع َل ْيـ ِـه َو َس َّ َل�‪،۲�۹�۵�۰‬سـ ن ن‬
‫ـ� َصـ َّـى الـ ُ‬ ‫َ ُ َ َّ َّ‬
‫النـ ب يّ‬
‫َّ ب ِ ـةِ ـةِ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ 1‬حصیــح مســم کتــاب احلــج ب�ب جحــةِ ِ‬
‫ـه َع َل ْيـ ِـه َو َسـ َ‬
‫ـم ‪۳�۰�۷��۴‬‬ ‫حــةِ َر ُســول الــهِ َصـ َّـى الـ ُ‬
‫ِ‬ ‫ا� ماجــہ کتــاب املناســک َ ب� ُب َ ج َّ‬ ‫ـه َع َل ْيـ ِـه َو َسـ َّ َ‬
‫ـم �‪،۱�۹�۰�۵‬سـ ن ن‬
‫ـ� ب ن‬ ‫َصـ َّـى الـ ُ‬
‫ٔ‬
‫‪ 2‬االحزاب‪37 :‬‬
‫َّ َ َ ٓ َ ً ُٔ ْ‬ ‫اال�ان َ ب� ُب َم ْع نَ� َقْول ُ‬
‫الهل َع َّز َو َجل َولق ْد َرا ُه نَ زْ� ةل اخ َرى�‪ ،۴�۴�۰‬مسندامحد�‪۲�۶�۰�۴�۱‬‬ ‫ِ‬ ‫‪ 3‬حصیح مسمل کتاب ی‬
‫‪ 4‬املائدة‪67 :‬‬
‫التفس�سورہ النجم �‪۴�۸�۵�۵‬‬ ‫ی‬ ‫‪ 5‬حصیح ب خ�اری کتاب‬
 ‫�������‬

‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےکدمیہنونم�ر�ہںیمرشتیفالنےےکزمانےںیمایکر�ا�تٓا�پﷺ‬
‫رھبری�یافحظترک�ے�‪،‬عائہش‪r‬ف مراتیںیہیہاب�توہہیرہی‬
‫جاگےترہے� �‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایااک�شہکریم�اکوئیکینتخباحصبیر�ا�ت م‬
‫تیھہکریم�ےاکنو�ںںیمایھتہ�ر�و�ںکیٓا�و�ا�زٓائی ��‪،‬رسو�لالہلﷺےنوپچاھکو�نےہ�؟ جو�ا�بالمسدعبنابووقا�ص‪�!t‬رسو�لالہلﷺ‬
‫نےا�نےسوپچاھےسیکٓائےوہ�؟ �ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!مری�ےد�لںیمٓا�پیکذ�ا�تاقد�سےکقلعتموخ�فوسحم�سوہ�ا�ا�سےئلمںی‬
‫�ٓا�پاکپرہ�ہدیےنےکےئلاحضروہ�اوہ�ں�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنا�نےکےئلدعاکیا�و�راب�ٓا�ر�ا�موسگےئیاہ�ںکتہکںیمےنٓا�پﷺےک‬
‫‪1‬‬
‫خر�اٹو�ںیکٓا�و�ا�زسین�۔‬
‫خطدیشک�ہالاف�ظحیحصاخب�ر�یںیمںیہ�۔‬
‫َ‬ ‫َُْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ال ْظم قال‪ُ :‬ك َّنا ن ْ� ُر ُس َر ُسول الهلِ َصل ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َع ْن ِع ْص َم َة ْ ن� مالك ْ خَ‬
‫ص ُمك‬‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِب� ْللي ِل َح تَّ� نَ زَ�لت‪َ :‬وهللا يع ِ‬
‫ْ‬
‫ي‬ ‫بِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اس‪ ،‬ف تَ َ�ك َ‬ ‫َ َّ‬
‫ال َر َس‬ ‫ِم الن ِ ل ظ�خ‬
‫�‬
‫صعہمنباملکا میےتہکںیہچاننہچ�( مش�دون�ںےکوجہ�میکوجہےس�)�رسو�لالہلﷺیکابہگننیےکےئلر�ا�توکرہپ�ہرقم�رایکاجتااھتاہی�ں‬
‫‪2‬‬
‫رھر�ا�تیکابہگننیرت�کرک�د�ییئگ�۔‬
‫تکہکٓایت’’ �الہلمتوکولگو�ںےکرشےساچبنےو�الاےہ�۔‘‘ نا�ز�لوہئی پ �‬
‫�اہلاتک�بوکصا�فاص�فہہکد�وکہمتیسکدیناصو�لرپقائمںیہنوہ�‪،‬تمرق�ٓا�ندیجما�و�ردمحمﷺپر�ایام�نالئےوہنہمتےناپےنیبنا�و�ر�اپیناتک�بیک‬
‫تدصیقیکےہ�‪،‬تمےنقحوکتاھماہےہنیسکرسو�لرپمتاہ�ر�ا�اتعام�دہے�‪،‬جبکتوت�ر�ا�تا�و�راجنلیا�و�ر�ا�ند� سور�یاتکبو�ںیکریپ�و�یہنرک�و�ا�و�رہنںی‬
‫�اپان�دسوت� �رزندگیہنانبلوعییناپےنٓا�پرپا�و�رد�وسر�و�ںرپ�الہلےکاحاک�مانفذنہرکلو�‪،‬ج متواہ�ر�ےر�بیکرط�فےسان�ز�لیکیئگںیہ�‪،‬یہرفما�ن‬
‫جوتمرپنا�ز�لایکگایہےا�سرپڈنھٹ�ےد�لو�دما�غےسوغ�ر�وفرککرنےا�و�رقحتقیوکجمسےنھےکاجبئےو�ہاہمت�ر�یا�و� �رزیا�د�ہدشی مداخلتفرش�و�ع‬
‫�اناک�ررنےو�الو�ںیکاحلتز�ا�رپر�اپیناج�نوکر�و�گہناگلئو�‪،‬ہد�ایتدیان�الہلےکاتخای�رمںیےہ�‪،‬یجےسرفمایا‬‫کر�دیںےگمرگتمقحاک ک‬
‫ۗ‬ ‫َ‬
‫ْ َ ْ ّ َ ُ ‪3‬‬ ‫َْ َ ََْ َ‬
‫ك ُھ ٰد ُ‬
‫ىھ ْم َو ٰلك َِّن َ‬
‫ہللا َ ْ‬
‫ي ِدي م يشاء۔۔‬ ‫ليس علي‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےیبن! گلوو�ںوکدہ�ایتشخبدیےنیکذمےّد�ا�ر�یمترپںیہنےہ�‪،‬ہد�ایتوتالہلیہےسجاچہاتےہاتشخبےہ۔‬
‫م يَّ َشاۗ ُ ۚء‪۰‬۝ َو ُہ َو َا ْعلَ ُم ب ْل ُم ْہ َتد ْ َ‬
‫ْ‬ ‫يد ْي َ‬‫ہللا َ ْ‬ ‫م َا ْح َب ْب َ‬
‫ت َو ٰلك َِّن َ‬ ‫ْ‬ ‫تد ْي َ‬ ‫َّ َ‬
‫ك َل َ ْ‬
‫‪4‬‬
‫ي ‪۵۶‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اِن‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےیبنﷺ! تمےسجاچہواسےدہ�ایتںیہند�ےےتکسمرگالہلےسجاچہاتےہدہ�ایتدیاتےہا�و�رو�ہا�نولگو�ںوکوخ�باجناتےہوج‬
‫َ ٌ ف َ ْ َ ْ ْ َٔ َ َّ‬
‫الــه َع ْن ُه�‪،۶�۲�۳�۱‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب‬
‫� ُ‬ ‫ــاص َر ِ ض ي َ‬
‫‪ 1‬حصیــح مســم کتــاب فضائــل الصحابــۃ ب�ب ِ ي� فض ِــل ســع ِد ب ِ ن� ا ِب ي� وق ٍ‬
‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ف َ ف‬
‫احل َر َاســةِ ِ ي� الغـ ْـز ِو ِ ي� َسـ ِـب ِيل الهلِ �‪،۲�۸�۸�۵‬وکتــاب التمـ نـی َ ب� ُب قـ ْـوِ ِل َصــى الــه عليـ ِـه وســم ليـ‬
‫ـت كــذا َوكــذا �‪۷��۲ ۳�۱‬‬ ‫ـاد� ُب ِ‬ ‫الج ھـ َ ب‬
‫کث��‪۱�۵�۳‬؍�‪۳‬‬
‫ا� ی‬ ‫ال� شیبۃ �‪۳�۰�۱‬؍� ی‬
‫‪،۱‬تفس� ب ن‬ ‫ر� املدینۃ ب ن‬ ‫‪ 2‬ت� یخ‬
‫‪3‬۔البقرۃ ‪۲�۷��۲‬‬
‫‪ 4‬القصص�‪۵�۶‬‬
 ‫�������‬

‫ہد�ایتوبق�لرکنےو�الےںیہ۔‬
‫یوہ�د�یاکخای�لاھتکہوخ�ا�ہا�نےکاعام�لا�و�رعاقئدیکےسیھبوہ�ںاجن�تا�ناکمدق�رہےا�سےئلو�ہوخ�دکوناج�تاک�اجا�ر�ہد�ا�رجمسےتھےھت�‪�،‬ا�نےک‬
‫�ا�سزعمابطلیکرت�دیدںیمرفمایاہکزبو�رہوایتو�ر�ا�توہیا�اجنلیوہا�و�رقر�ٓا�نوجتام�ماسبہقدیینا�و�ر�ٓاسامنیبتکاکنوچ�ڑہےا�نبساک�ایکیہ‬
‫ےہ‪،‬قایمتےکر� �وز�الہلےکد�ربا�رمںیوتیفہلصافص�ترپہوگا�ا�سےئلاملسم�نوہ�ںاییوہ�د�ی‬
‫�اصو�لےہہکالہلےکاہ�ںیسکیکاجا�ر�ہد�ا�ر�یںیہن �‬
‫�‪،‬صابیوہ�ںاییعاسئیوجبیھالہلیکذ�ا�توصاف�ت�‪،‬حای�تدعبالوم�تا�و�ر�ر� �و �زٓاخرکیزج�اوسز�ارپ�ایام�نالئےاگ�ا�و�ر�رسو�لیکاطاعتںیملمعاصلہح‬
‫�اتخای ک�رر�ےاگتوبےکشا�سےکےئلوکئیرنجوخو�فہنوہگا�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ََ‬ ‫َ َ‬ ‫ْٰ‬ ‫ْ‬ ‫م ٰا َ َ‬
‫ي َ ْ‬ ‫صى َو ٰ ّ‬
‫الصب ـ ْ َ‬ ‫َّ َّ ْ َ ٰ َ ُ ْ َ َّ ْ َ َ ُ ْ َ َّ‬
‫الًا فل ُھ ْم‬
‫م ِبهلل ِ َوال َي ْو ِم ال ِخ ِر َوعِل َص ِ‬ ‫ِ ِٕ‬ ‫ٰ‬ ‫الن ٰ‬ ‫اِن ال ِذي امنوا وال ِذي ھادوا و‬
‫َ ُ َ َُ‬
‫ي ْم َول ھ ْم ْيز ْن َن ‪۶۲‬۝‬ ‫َا ْج ُر ُھ ْم ِع ْن َد َر ِّب ْ۠ۚ َ َ َ ْ ٌ َ َ ْ‬
‫م‪۰‬۝ ول خوف عل ِ‬ ‫ِ‬
‫‪1‬‬

‫ترجہم‪ :‬قینیاجنوکہیبنرعبیوکمانےنو�الےوہ�ںاییوہ� �دی�‪،‬یعاسئیوہ�ںایصابی�‪،‬جوبیھالہلا�و�رر�و�زٓاخررپایام�نالئےاگ�ا�و�رنکیلمعرک�ے‬

‫گا�ا�ساک�اجرا�سےکر�بےکاپ�سےہا�و�ر�ا�سےکےئلیسکوخ�فا�و�ر�رنجاکموقعںیہنےہ�۔‬

‫ْدَقَل اَنْذَخَا َقاَثْيِم ْۤيِنَب َلْيِءٓاَرْسِا َو ۤاَنْلَسْرَا ْمِهْيَلِا اًلُسُرؕ‪ ١‬اَمَّلُك ْمُهَءٓاَج ٌۢلْوُسَر‬
‫ہم ےن ابیلنیق ونب اسر�ائلی ےس دہع و امیپ�ن ایل ا�و�ر ا�نیک رط�ف رسولو�ںوک اجیھب�‪ ،‬جبیھبک رسو�ل ا�ن ےک اپ�س‬

‫َواًقْيِرَف‬ ‫اْوُبَّذَك‬ ‫اًقْيِرَف‬ ‫ْمُهُسُفْنَاۙ‪١‬‬ ‫ىٰۤوْهَت‬ ‫اَل‬ ‫اَمِب‬

‫�و�ہاحاک�مےلرکٓائےوجا�نیکاپےناشنم�ءکےالخ�فےھتوتانوہ�ںےنا�نیکایکامجعتیکذکتیبیکا�و�رایکامجعتوک‬

‫َنْوُلُتْقَّيۗ‪َ۰۰۷۰‬و اْۤوُبِسَح اَّلَا َنْوُكَت ٌةَنْتِف اْوُمَعَف َو اْوُّمَص َّمُث َباَت ُهّٰللا‬
‫قلترک�دیا�ا�و�رھجمس ےھٹیبہکوکئیڑکپ ہن وہگی سپ اندھے رہب�ے نب ےھٹیب�‪ ،‬پرھ الہل اعتلٰی نے ا�نیک وتبہ وبق�لیک�‪،‬‬

‫ْمِهْيَلَع َّمُث اْوُمَع َو اْوُّمَص ٌرْيِثَك ْمُهْنِّمؕ‪َ ١‬و ُهّٰللا ٌۢرْيِصَب اَمِب َنْوُلَمْعَي‪ْ۰۰۷۱‬دَقَل َرَفَك َنْيِذَّلا‬
‫�ا�سےکدعبیھبا�نںیمےساکرثاندھےرہب�ےوہگےئ�‪�،‬الہلاعتلٰی�ا�نےکاعام�لوکوخببیدکیےنھو�الاےہ�‪،‬یبکشو�ہول�گاکفر‬

‫اْۤوُلاَق َّنِا َهّٰللا َوُه ُحْيِسَمْلا ُنْبا َمَيْرَمؕ‪َ ١‬و َلاَق ُحْيِسَمْلا ْۤيِنَبٰي َلْيِءٓاَرْسِا اوُدُبْعا َهّٰللا‬
‫ہوگےئنجاک وق�ل ےہہکحیسم ابن رمیم یہ الہل ےہ احلانہکوخ�دحیسم ےناہک اھت ہک ا�ے ینب اسر�ائلی! �الہلیہیک ابع�د�ترک�و‬

‫‪ 1‬البقرۃ �‪۶�۲‬‬
 ‫�������‬

‫ْيِّبَر َو ْمُكَّبَرؕ‪ٗ ١‬هَّنِا ْنَم ْكِرْشُّي ِهّٰللاِب ْدَقَف َمَّرَح ُهّٰللا ِهْيَلَع َةَّنَجْلا َو ُهىٰوْاَم ُراَّنلاؕ‪١‬‬
‫جوریم�اا�و�راہمت�ر�ابساکر�بےہ�‪،‬قینیامنوہکوجصخشالہلےکاستھرشیکرکتاےہالہلاعتلٰینےا�سرپتنجرح�ا�مرک�د�یےہ�‪،‬‬

‫َواَمَنْيِمِلّٰظلِلْنِمٍراَصْنَا‪�(۰۰۷۲‬الامئد�ۃ�‪۷�۰‬تا ‪)۷��۲‬‬
‫�ا�ساکاکھٹنامنہجیہےہ�ا�و�رانگ�ہاگ�ر�و�ںیکدم�درکنےو�الاوکئیںیہنوہگا�۔‬
‫ہمےنینباسر�ائلیےسالہلاعتلٰیپر�ایام�نالنےا�و�ر�ا�سےکاحاک�موکقائمرکنےاکخپہتدہعلایتاھ�ا�و�ردہ�ایتو� نہرامئیےکےئلا�نیکرط�فےپ‬
‫�د�رپےرسو�لوعبم�ثےیکجواہنںیرشد�وہد�ایتیکرط�فالبتےےھت�‪،‬مرگ�انوہ�ںےنا�سےسوکئیافئد�ہاحصلہنایکلبہکا�سےکربعسکبج‬
‫بکیھا�نےکاپ�سوکئیرسو�لا�نیکوخ�اہاش�تسفنےکالخ�فھچکےلرک�ٓایاتو�انوہ�ںےن�اپینرسکیشںیمکیسوکالٹھجیا�‪�،‬ا�نےکاستھ تدبرین‬
‫ماعمہلایک�ا�و�رکیسےکاخملف کوہر�اسےانحقلتقرک�دیا�ا�و�ر�اپےنزن�دیکہیےھجمسہکا�نیکانف مرانیا�و�رذکتیبیکوجہےسا�نرپکوئیذع�ا�بںیہن‬
‫یئگ‪،‬پسو�ہقحدکیےنھےساندھےا�و�رحقوبلےنےس‬
‫�ٓائےاگ�ا�و�رنہالہلاہنںیا�سرج�ممیظعرپکوئیزس�اد�ےاگیلنکاہنںیزبر�دستر�وحانیزس�ا�د�ی �‬
‫وہگےئ‪�،‬ا�نیکاب�ربا�رکیانف مرانوی�ں�‪،‬لزغشو�ںےکاب�وجو�د�الہلےنا�نےکانگہو�ںےسمشچوپشییک�‪،‬مرگباجئےا�سےکہکالہلیکرحتماک‬
‫گونےگ �‬
‫شرکا�د�ارکتےا�و�رٓائدن�ہلمعاصلہحاتخای ک�ررتےہیاپینرمگ�اہیا�و�رسرکیشںیما�و� �رزیا�د�ہےتکٹھبےلچےئگ�‪�،‬الہلا�نےکاعام�لےسےبربخہنںیےہ�‪�،‬و�ہ‬
‫جاناتہےہکوک�نسکزیچکاسمقحتےہ ��‪،‬ا�سےسےلہپٓایتربمن�‪۱�۷‬مںیاسیعئوی�ںےکایکرفقہوقعیبہیوجیعٰیس ‪u‬کو�الہلاکسجامنیوہظ�رقر�ا�ر�د�ے‬
‫ںیہ�‪،‬ا�نےکا�سدیقع�ہالوہتییکرت�دیدف مرائیا�و�ر�ا�برھپمرک�ررفمایاکہ‬
‫کر�اہنںینیعالہلامنےتا�و�ر�الہلیکتیثیحےسا�سیکابع�د�ترکتے �‬
‫قیًانی�و�ہول�گاکفرہوگےئوہنج�ںےنہیاہککہالہلحیسمابنرمیمیہےہ�‪،‬حالانہکحیسمابنرمیمےنالہلےکمکحوشمتیےسام�ںیکوگ�دںیمیہاپین‬
‫بدنگیا�و�ر�رسالتاک�اظاہ ک�ررتےوہئےاہکتاھ‬
‫َ َ ّ ْ َ ْ ُ ‪۰‬۝ ٰ ٰ َ ْ ٰ َ َ َ َ َ ْ َ ً‬
‫‪1‬‬
‫ن ن ِب ّياۙ ‪۳۰‬۝‬ ‫هللاِ ات ِ‬
‫ىن الكِتب وجعل ِ‬ ‫قال ا ِِن عبد ۭۣ‬
‫ترجہم�‪:‬مںیالہلاکبدن�ہوہ�ں�ا�سےنےھجماتک�بد�یا�و�رنیبانبیا۔‬
‫�ا�و�ررمعوہکلتںیمیھبانوہ�ںےنیہیدعو�تد�ی�‪�،‬ا�ےینباسر�ائلی!�الہلوحد�ہالشریکیکابع�د�ترک�وجومری�ا�ا�و�رمتاہ�ر�ا�ر�بےہ�‪�،‬ایکاقم�م‬
‫پررفمایا‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫اع ُب ُد ْو ُ ۭه‪۰‬۝ ٰھذا ِ َ ٌ‬ ‫َ‬
‫كف ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ب َو َر ّب ْ‬ ‫ا َِّن َ‬
‫هللا َر ّ ْ‬
‫‪2‬‬
‫صاط ّم ْست ِق ْي ٌم ‪۵۱‬۝‬ ‫ِ‬
‫ترجہم‪� :‬الہلریم�ا�ر�بیھبےہا�و�رمتاہ�ر�ا�ر�بیھبذہل�اتماسییکدنبگیاتخای ک�رر�وییہدیسھا�ر�اسہتےہ�۔‬
‫ییہاب�توس�ر�ہرمیمںیمیھبرفمائی‬

‫مر��‪۳�۰‬‬
‫‪ 1‬ی‬
‫ٓ‬
‫‪ 2‬ال معران�‪۵�۱‬‬
 ‫�������‬

‫َ َّ َ َ ّ ْ َ َ ُّ ُ ْ َ ْ ُ ُ ْ ُ‪۰‬۝ ٰ َ َ ٌ ُ َ‬
‫‪1‬‬
‫صاط ّم ْست ِق ْي ٌم ‪۳۶‬۝‬‫واِن هللا ر ِب وربك فاعبدو ۭه ھذا ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬الہلریم�ار�بیھبےہا�و�رمتاہ�ر�ا�ر�بیھبذہل�اتماسییکدنبگیاتخای�ررک�ویہیدیسھا�ر�اسہتےہ۔‬
‫ےہ‪�،‬ا�و�ر�الہلاعتلٰینےرفمایا‬
‫قینیامنوجو�الہلےکاستھرشیکرکتاہے�(خو�ا�ہو�ہٰیسیع ‪u‬ہو�ںایکوئیا�و�ر) �الہلاعتلٰینےا�سرپجتنرح�ا�مرک�د�ی �‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ َ ٰٓ‬ ‫َّ َ َ َ ْ ُ َ ْ ُّ ْ َ َ هٖ َ َ ْ ُ َ ُ ْ َ ٰ َ َ ْ َّ َ ۗ ُ‪۰‬۝ َ َ ْ ُّ ْ ْ‬
‫‪2‬‬
‫تى اِثًا ع ِظ ْ ًي ‪۴۸‬۝‬ ‫شك ِبهلل ِفق ِد اف‬‫اِن هللا ل يغ ِفر ان يشك ِب ويغ ِفر ما دون ذلِك لِمن يشا ۚء وم ي ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬الہلسبرش�کیہوک�(بکیھ�)ماع�فںیہنرکتاا�سےکامسو�ا�د�وسر�ےسجدق�رگان�ہںیہو�ہسجےکےئلاچہاتہےاعم�فرک�دیاتہے�‪�،‬الہل‬
‫ریھٹایا�ا�سےنوتبتہیہڑب�اوھج�ٹفینصتایک�ا�و�ربڑ�ےتخسانگ�ہیکاب�تیک�۔‬
‫کےاستھسجےنیسکا�و�روکرشیک �‬
‫چاننہچیمنہجبجویتنج�ںےساھکنایاپانیامگنںیےگوت�اہلتنجاکییہوج�ا�بوہگاکہہیزیچیںافک�رپرحر�ا�مںیہ�‪،‬‬
‫َ َ ٰ ٓ َ ْ ٰ ُ َّ َ ْ ٰ َ ْ َ َّ َ ْ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ ۗ َ ْ َّ َ َ َ ُ ُ ُ‪۰‬۝ َ ُ ْٓ َّ َ َ َّ َ ُ َ َ َ‬
‫هللا قالوا اِن هللا حرمهما ع‬ ‫وندي اصب النا ِر اصب الن ِة ان ا ِفيضوا علينا ِم الما ِء او ِما رزقك ۭ‬
‫ْال ٰك ِفر ْ َ‬
‫ي ‪۵۰‬۝‬ ‫ِ‬
‫‪3‬‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�د� �وز�خےکول�گتنجو�الو�ںوکپاک�ریںےگہکھچکوھت�ڑ�اساپانیمہرپ�ڈ�ا�لد�ویاجو� �رز�قالہلےنںیہمتدیاہےاسیںیمےسھچککنیھپ‬

‫�د�و�‪�،‬و�ہوج�ا�بدیںےگہکالہلےنہید� نوو�ںزیچیںا�نرکنمیںقحرپحر�ا�مرک�د�یںیہ۔‬
‫َٔ َّ َ ُ ُ‬
‫اس‪ ،‬ان ُه ل َي ْدخل‬ ‫ْ َ ْ َ َ ف َّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ نَ ْ خَ َّ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ُ َ ُ ْ خَ َّ‬
‫اب‪ ،‬اذهب فن ِاد ِ ي� الن ِ‬ ‫ا� الط ِ‬ ‫اب‪ ،‬قال‪ :‬قال َرسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ي‪ �:‬ب‬ ‫ع ُر ْب ن� الط ِ‬
‫َ‬ ‫ال َّن َة إ َّل ْ ُ‬
‫ال ْٔو ِم ُنون‬ ‫ون ‪َ ،‬ق َال‪ :‬فَ خَ‬
‫� َر ْج ُت َف َن َاد ْي ُت‪َٔ :‬ا َل إ َّن ُه َل َي ْد ُخ ُل ْ ج َ‬ ‫ْ َ َّ َ َّ ْ ُ ْٔ ُ َ‬
‫النة ِإل الو ِمن‬ ‫ج‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫وکپاک�ررکہہ د�ےہک تنج ںیم‬
‫سدیناعرم ‪t‬بن اطخ�ب ےسمر�و�ی ےہ�رسو�ل الہلﷺ ےنرفمایا�ا�ےاطخ�ب ےک ےٹیب! �اٹھ ا�و�ر گلوو�ں ک‬
‫فطقاہلایام�نیہد�اخلوہ�ںےگ�‪،‬سدینارمع‪t‬نےاہکمںیکنال�ا�و�رمںیےناملسمنو�ںںیمٓا�و�ا�زلاگئیہکربخ�د�ا�رہوجائوجتنںیمطقفاہلاسال�م‬
‫‪4‬‬
‫�و�ایام�نو�الےیہد�اخلوہ�ںےگ�۔‬
‫مرشکو�ںاکھٹاکنہمنہجیہےہ ��‪،‬ا�و�ر�ا�ناککوئیدم�دگا�ربیھںیہنوہگاجو�اہنںیمنہجےکوہلان�کذع�ا�بےساکن�لالئے�۔‬

‫ْدَقَل َرَفَك َنْيِذَّلا اْۤوُلاَق َّنِا َهّٰللا ُثِلاَث ٍةَثٰلَثۘ‪َ ١‬و اَم ْنِم ٍهٰلِا ۤاَّلِا ٌهٰلِا ٌدِحاَّوؕ‪١‬‬
‫�و�ہ ول�گیھب ًاعطق کافر وہگےئ وہنج�ں ےناہک الہلنیت ںیماک رسیت�ا ےہ �‪� ،‬د�ر�اصل سو�ا�الہلاعتلٰی کےوکئی وبعم�دںیہن�‪،‬‬

‫مر��‪۳�۶‬‬
‫‪ 1‬ی‬
‫‪ 2‬النساء�‪۴�۸‬‬
‫‪3‬االعراف�‪۵�۰‬‬
‫ت‬ ‫َ َٔ َّ ُ َ َ ْ ُ ُ ْ َ َّ َ َّ ْ ُ ْٔ ُ َ‬ ‫ُُْ‬ ‫َ ُ َ ت َْ‬
‫النــة ِإل الو ِمنــون �‪ ،۳�۰�۹‬وکتــاب الصیــام ب�ب �ـ ی‬
‫ـر�‬ ‫ـول‪ ،‬وانــه ل يدخــل ج‬ ‫اال�ــان ب�ب ِغلـ ِـظ �ـ ِـر ي ِ� الغلـ ِ‬
‫‪ 4‬حصیــح مســم کتــاب ی‬
‫ن‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫الت� یــق �‪،۲�۶�۷�۹‬جامــع ت�مــذی ابــواب الس ـری ب�ب َمــا جـ َ‬
‫ـ� الــداریم�‪۲�۵�۳�۲‬‬
‫ـول ‪ ،۱�۵�۷��۴‬مســند امحــد �‪،۲�۰�۳‬سـ ن‬‫ـاء ِ ي� الغلـ ِ‬ ‫صــوم ش‬
 ‫�������‬

‫َو ْنِا ْمَّل اْوُهَتْنَي اَّمَع َنْوُلْوُقَي َّنَّسَمَيَل َنْيِذَّلا اْوُرَفَك ْمُهْنِم ٌباَذَع ٌمْيِلَا‪۰۰۷۳‬‬
‫رضو�ر ےچنہپاگ�‪،‬‬
‫�اگر�ر ہی ول�گ اپےن ا�س وق�ل ےس اب�ز ہن رہےوت ا�ن ںیم ےس وجرفک رپ رہںی ےگ اہنںی املان�ک ذع�ا�ب �‬

‫ٌمْيِحَّر‪�(۰۰۷۴‬الامئد�ۃ ‪)۷��۳ ،�۷��۴‬‬ ‫اَلَفَا َنْوُبْوُتَي ىَلِا ِهّٰللا َو ٗهَنْوُرِفْغَتْسَيؕ‪َ ١‬و ُهّٰللا ٌرْوُفَغ‬
‫یہول�گویک�ںالہلاعتلٰیکیرط�فںیہنےتکھجا�و�رویک�ںاتسافغ�رںیہنرکتے ��؟الہلاعتلٰیتوتہبیہےنشخبو�الاا�و�رڑب�ایہرہمبا�نےہ�۔‬
‫اقان� ثالثۃ ہکےتںیہیک‬
‫یعاسئوی�ںےکد�وسر�ےرفقےوجتنیدخ�ائو�ںینعیالہلاعتلٰی�‪،‬یعٰیس ‪� u‬ا�و�ر�ا�نیکو�الد�ہرمیمےکاقئلںیہنجوک�و�ہ ی‬
‫تر�دیدمںیرفمایاقیًانی�و�ہول�گیھبرفکںیمالتبمہوگےئوہنج�ںےنہیاہککہالہلنیتںیماک�ایکےہ�‪،‬قحتقیہیےہہکالہلےکوس�اکوئیوبعم�دبرحق‬
‫ہنںی�‪،‬جوہرصتفامک�لےسفصتما�و�رہرنصقےساپ�کےہ�‪�،‬ا�و�ریہیھبالہلاعتلٰینے ضواحترفمائیہکا�سےندنایمںیےنتجیھبرسو�لےجیھب‬
‫�و�ہبسرم�دہیےھتوتیعٰیس ‪u‬کیو�الد�ہوجغیپربمہنںیہکلبحیسم‪ u‬پر�ایام�نالنےو�الو�ںا�و�ر�ا�نیکدصتیقرکنےو�الو�ںںیمےسںیھتوت�و�ہ‬
‫�الہٰےسیکوہئگںی�‪،‬جےسرفمایا‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫ك اِل ر َجال ّ ْن ِ ْ‬‫َ َ َْٓ َ ْ َ ِ ْ َْ َ‬
‫‪1‬‬ ‫م ا ْه ِل الق ٰرى۔۔۔ ‪۱۰۹‬۝ ‪۰‬۝‬
‫ح اِل ْي ْم ِّ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫وما ارسلنا م قب ِل‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےیبنﷺ�!تمےسےلہپمہےنوجغیپربمھبےجیےھتو�ہبسرم�دہیےھتا�و�ر�انیہویتسب�ںےکرہےنو�الو�ںںیمےسےھتا�و�ر�انیہیک‬
‫طر�فمہوحیےتجیھبرہےںیہ�۔‬
‫چاننہچر�و�زایقمتالہلاعتلٰییعٰیس ‪u‬سےوپچےھاگ‬
‫ِ‪۰‬۝ َ ُ ْ ٰ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ َ ُ ٰ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ َّ ِ ّ ُ ْ ْ َ ُ ّ َ ٰ َ ْ ِ ْ ُ‬
‫س َنك َما‬ ‫هللا قال‬‫م د ْو ِن ۭ‬ ‫واِذ قال هللا ي ِعيس اب مريم ءانت قلت لِلناس اتِذو ِن وا ِم اِلــه ِ‬
‫ي‬
‫َ‬ ‫َ ُ ْ ُ ْٓ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ ْ َ ْ ‪۰‬۝ َ ّ ‪۰‬۝ ْ ُ ْ ُ ُ ْ ُ ٗ َ َ ْ َ ْ َ ٗ ‪۰‬۝ َ ْ ُ َ ْ َ ْ ْ َ ٓ َ‬
‫َ‬
‫س َول ا ْعل ُم َما‬ ‫ق اِن كنت قلته فقد ع ِلمت ۭه تعلم ما ِف نف ِ‬ ‫يكون ِل ان اقول ما ليس ِلۤ ِب ٍۭ۬‬
‫َ َ ّ ْ َ َ َّ ُْ‬ ‫ٓ‬
‫َ ُ ُ ُ ْ ّ َ ََْ َ ْ ٓ َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُْ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ ْ َ ‪۰‬۝ َّ َ‬
‫ك‪۰‬۝‬‫اع ُبدوا هللا ر ِب ورب ۚ‬ ‫ت َعل ُم الغ ُي ْو ِب ‪۱۱۶‬۝ ما قلت لهم اِل ما امرت ِن ِبهٖ ا ِن‬‫ك َا ْن َ‬ ‫ك اِن‬ ‫ِف نف ِس ۭ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ْ ُ َ ْ ْ َ ْ ً َّ ُ ْ ُ ْ ْ ‪۰‬۝ َّ َ َ ْ َ ْ ْ َ ْ َ َّ ْ َ َ ْ ْ ‪۰‬۝ َ ْ َ َ ٰ ّ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ش ٍء‬‫كَ ْ‬ ‫م وانت ع ِ‬ ‫ي ۭ‬
‫م فلما تفيت ِن كنت انت الر ِقيب عل ِ‬ ‫ي ۚ‬ ‫يم ش ِهيدا ما دمت ِف ِ‬ ‫وكنت عل ِ‬
‫َ ٌ‬
‫‪2‬‬
‫ش ِه ْيد ‪۱۱۷‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬غر�ضبجاﷲف مرا�ےاگکہا�ےٰیسیع‪� u‬ابنرمیم‪ a‬کایتونےولگو�ںےساہکتاھکہاﷲکےوس�اجمےھا�و� مرری�یام�ںوکبیھالہٰ‬
‫بانلوتو�و�ہوج�ا�بںیمرع�ضرک�ےاگہکاحبس�نالہلریم�اہیاک�مہناھتکہو�ہاب�توہک�ںسجےکےنہکاکجمےھقحہناھت�اگرمںیےناییساب�تیہکوہتیوت‬
‫�ٓا�پوکضر�و�رملعوہتآا�پاجنےتںیہوجھچکریم�ےد�لںیمےہا�و�رںیمںیہناجناتجوھچکٓا�پےکد�لںیمےہٓا�پوکاس�ر�ی شوپدی�ہوتقیقح�ںےک‬
‫عالمںیہںیمےنا�نےسا�سےکوس�اکھچںیہناہکجساکٓا�پےنمکحدیاتاھہیہکاﷲکیدنبگیرک�ووجریم�ا�ر�بیھبےہا�و�راہمت�ر�ار�بیھب�‪،‬مںی‬
‫�ا�سوقتکتا�ناکرگن�ا�ناھتجبکتہکںیما�نےکد�رمای�ناھتبجٓا�پےنےھجمو�اپسالبلایتو�ٓا�پا�ن نرپرگ�ا�نےھتا�و�رٓا�پوتسا�ر�ییہ‬
‫‪ 1‬یوسف�‪۱�۰�۹‬‬
‫‪ 2‬املائدۃ�‪۱�۱�۶�،۱�۱�۷‬‬
 ‫�������‬

‫چزی�و�ںرپرگن�ا�نںیہ�۔‬
‫�اگریہاپےنا�نابطلاقعئدسےاتئبہنوہئےا�و�ر�اپےنرفک�وشر�کرپاقئمرہےوت�ا�نںیمےسوجیھبرفکپررہںیےگاہنںیےلگںیموط�ق‬
‫رھالہلاعت نلٰیےجو�د�وکر�ما�و�رفطلو�رحتمیکا کتناہرتےوہئےاہنںیا�سانگ�ہ‬
‫ڑکجرہجمن سردیکایجائےاگ�‪،‬پ �‬
‫�ڈ�ا�لرک�ا�و�رسرتہاتھیبملزجنری�و�ںںیم ک‬
‫ظعمیےسوتبہرکنےیکدعو�تد�یہکا�سدق�رستخرج�م ک�‪،‬ذ�بو�افرت�اکےاب�وجو�د�اگریہالہلاعتلٰیکیوتحدیاکاقر�ا�را�و�ر�ا�ستقیقحاکاعرت�ا�ف‬
‫کرکےہکٰیسیع ‪� u‬الہلےکدنب�ےا�و�ر�ا�سےکرسو�لںیہستمیلرکلںیا�و�رولخ�صتینےساپےنانگہو�ںےسوتبہرککےاپےنر�بےسششخب‬
‫ماگنںیوتکشیبالہلد�رگز�ررفمانےو�الا�ا�و�ر�رحمرکنےو�الاہے�۔‬

‫اَم ُحْيِسَمْلا ُنْبا َمَيْرَم اَّلِا ٌلْوُسَرۚ‪ْ ١‬دَق ْتَلَخ ْنِم ِهِلْبَق ُلُسُّرلاؕ‪١‬‬
‫سمحی ابن رمیم وس�ا ربمغیپ وہنے ےک ا�و�ر ھچک یھب ںیہن�‪� ،‬ا�س ےس ےلہپ یھب تہب ےس ربمغیپ وہچےک ںیہ‬

‫َو ٗهُّمُا ٌةَقْيِّدِصؕ‪ ١‬اَناَك ِنٰلُكْاَي َماَعَّطلاؕ‪ْ ١‬رُظْنُا َفْيَك ُنِّيَبُن‬

‫�ا�نیکو�الد�ہایکر�استاب�زوع�ر�تںیھت�‪�،‬د� نوو�ںام�ںاٹیباھکنااھکیارکتےےھت�‪ٓ�،‬ا�پدکیےیھہکسکرط�حمہا�نےکاسمےن‬
‫َْ ُ‬
‫يفك ْو َن‪�(۰۰۷۵‬الامئد�ۃ�‪)۷�۵‬‬
‫ُمُهَلِتٰيٰاْلاَّمُثْرُظْناىّٰنَا ُ ٔ‬
‫�دیلںیلرھکےتںیہرھپوغ�رےئجیکہکسکرط�حو�ہرھپ�ےاجتےںیہ�۔‬
‫سمحیابنرمیما�سےکوس�اکھچںیہناھتکہسبایکرسو�لاھت�‪�،‬ا�سےسےلہپدنایمںیا�و�ربیھتہبےسرسو�لزگ�رچےکےھت�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ْ ُ َ َّ َ ْ ٌ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ٰ ُ َ َ ً ّ َ ٓ ْ َ ۗ َ‬
‫‪1‬‬
‫ِسا ِء ْي ۭ‬
‫ل ‪۵۹‬۝‬ ‫نا‬‫اِن هواِل عبد انعمنا علي ِه وجعلنه مثل ِلب ِ ْ‬

‫ترجہم�‪�:‬ابنرمیما�سےکوس�اکھچہناھتکہایکدنب�ہاھتجسرپہمےناناع�مایک�ا�و�ربیناسر�ائلیےکےئلاسےاپیندق�ر�تاک�ایکومننہانب�دیا�۔‬
‫رپفائزر�دیاجائے‬
‫�اہنںییسکاعممےلںیموکئیاتخای�رہنںی�‪�،‬اہنںیوکئیاییستلیضفاحصلںیہنوج�اہنںیرشبیتےساکن�لرک�ربوبتیےکرمتےب ک‬
‫ت‬
‫�ا�و�ر�ا�سیکام�ںایکر�اس��ب�ا�زعیینوممہنوع�ر�تیھتسجےناپینرشماگ�ہیکافحظتیکیھتا�و�ر�و�ہد� نوو�ںد�وسر�ےاناسنو�ںیکرط�حاھکناکاھنے‬
‫رقا�ر�د ��ءدیاہے�‪،‬کاییہوسچےتںیہن‬
‫کیاتحم�جےھتا�و�رضفہلاخ�ر�جیھبرکتےےھتتوناص�ر�ٰینےسکانبرپالہلاعتلٰیکےاستھا�ند� نوو�ںوکبیھالہٰ �‬
‫ےہ؟�الہٰوت�ا�نزیچ�و�ںےسام�و�ر�البہک‬
‫رضو�ر�توہتیےہ�‪،‬کای�اسےیھبدکھا�و�رتاکلفییتچنہپںیہ�ا�و�رکای�اسےوم�تیھبٓاتی �‬
‫کہایک�الہٰوکخو�ر�ا�کیک �‬
‫رھپغو�رر�وکسرط�ح �و�ہالےٹرھپ�ے‬
‫�و�ر�ا�ء�الو�ر�ا�ءہوتاہے�‪�،‬دکیوھہمسکرط�حا�نےکاسمےنقحوک�و�اضحرکنےیکدیلںیلشیپرکتےںیہ ک‬
‫جاتےںیہ�‪،‬عیینسکرمگ�ا�ہذمہبوک�اتخای�رکےیوہئےںیہ�۔‬

‫‪ 1‬الزخرف�‪۵�۹‬‬
 ‫�������‬

‫ْلُق َنْوُدُبْعَتَا ْنِم ِنْوُد ِهّٰللا اَم اَل ُكِلْمَي ْمُكَل اًّرَض َّو اَل اًعْفَنؕ‪١‬‬
‫�ٓا�پہہک دجیےئہکمت الہل ےک وس�ا ا�نیک ابع�د�ترکتے وہ وج ہناہمت�ر�ےیسک اصقن�ن ےک املک ںیہ ہنیسکعفن ےک�‪،‬‬

‫َو ُهّٰللا َوُه ُعْيِمَّسلا ُمْيِلَعْلا‪ْ۰۰۷۶‬لُق َلْهَاٰۤي ِبٰتِكْلا اَل اْوُلْغَت‬

‫�الہل یہ وخ�ب ےننس ا�و�ر وپ�ر�ی رط�ح اجنےن و�الا ےہ �‪ ،‬کہہ دجیےئ ا�ے اہلاتک�ب ! �اپےن دین ںیم انحق ولغ‬

‫ْيِف ْمُكِنْيِد َرْيَغ ِّقَحْلا َو اَل اْۤوُعِبَّتَت َءٓاَوْهَا ٍمْوَق ْدَق اْوُّلَض ْنِم ُلْبَق َو اْوُّلَضَا اًرْيِثَك‬
‫�ا�و�ر زیا�دتی ہنرک�و ا�و�ر ا�ن ولگو�ں یک اسفننی وخ�اہوش�ں یک ریپ�و�ی ہنرک�و وج ےلہپ ےس کہب ےکچ ںیہ‬

‫َّواْوُّلَضْنَعِءٓاَوَسِلْيِبَّسلاؒ‪�(۰۰۷۷‬الامئد�ۃ�‪)۷�۶�،�۷�۷‬‬
‫�ا�و�روتہب�ںوکاکہبیھبےکچںیہ�ا�و�ردیسھیر�ا�ہےسٹہےئگںیہ�۔‬
‫عموب�د�ا�نابطل ‪�:‬ا�ےیبنﷺ�!�ا�نوہی�دیو�ں�‪،‬یعاسئوی�ں�‪،‬موجسوی�ںا�و�ر�دنایکےامت�مرشمکنیےسہہکدیںکایتمالہل ک‬
‫وکچوھ�ڑرج متواہ�ر�ااخلق‬
‫�ا�و�رمالک ہے�‪،‬جومتںیہزمنیو�ٓاسام�نےس �رز�قمہباچنہپتاےہا�نوبعم�د�و�ںیکرپسشترکتےوہجوخو�دالہلوحد�ہالشریکیکولخم�قا�و�ر�ا�سیک‬
‫�رحتمےکاتحم�جوقفریہںی�‪،‬نجںیہوخ�داپےناب�ر�ےںیمیسکعفنایقناص�ناکوکئیاتخای�رہنںی�‪،‬نجںیہںیہنولعم�مہکاہنںیبکاٹاھیااجئےاگ�‪�،‬و�ہ‬
‫متاہ�ر�ے ےئلعفن ایاصقن�ن�‪� �،‬رز�ق ںیمیمک یشیب�‪�،‬زندگی وم�تاککای اتخای�ریاقد�ر�ترھکںی ےگ �؟ نعف اصقن�نا�و�ر� �رز�ق ںیمیمک یشیباک�اتخای�ر‬
‫توکاج�و�ہوتکیسیکاکپ�رکونسےنا�و�رکیساکحا�لکتاجنےنیکدق�ر�تںیہن ھکرےت�‪،‬شمالک�تا�و�رپریاشنوی�ںںیمبدن�و�ںیکاکپ�رکونسان�ا�و�ر�ا�نیکاحجت‬
‫�ر�و�ائیرکنا�‪� �،‬رز�قںیمںیمیمکیشیبیکدق�ر�توتصر�فالہلوحد�ہالشریکیہےکاند�رہے�‪�،‬ا�سےئلرہطر�فےسہنمومک�ڑرصر�فا�سیہیک‬
‫رضو�ریا�ت‬
‫عاب�د�ترک�و�ا�و�ر�اپینرپیاشنوی�ںا�و�رماصئبںیم�اسیےسیہدم�دمانوگ�‪�،‬وہیلکشماشکےہا�و�ر�وہیاحجتر�و�اہےا�و�ر�وہیاہمت�ر�ی �‬
‫کوپو�ر�اف مرائے �اگ‪�،‬ا�ےاہلاتک�ب!قعدی�تا�و�رحمتبںیمالتبمہوکرحقےساجت�و�زرککےابطلںیمہنڑپ�وا�و�رایےسولگو�ںیکوخ�اہوش�ںےکےھچیپ‬
‫نہولچجو�ایکیبنوک�الہٰ کانبرخو�دبیھرمگ�ا�ہوہئےا�و�رتہبےسولگو�ںوکبیھرمگ�ا�ہایکہےیہیول�گائہمالضلتںیہ۔‬

‫َنِعُل َنْيِذَّلا اْوُرَفَك ْۢنِم ْۤيِنَب َلْيِءٓاَرْسِا ىٰلَع ِناَسِل َدٗواَد َو ىَسْيِع ِنْبا َمَيْرَمؕ‪١‬‬
‫بیناسر�ائلیےکاکف �رو�ںرپ(حرض�ت�)�د�ا�ٔو�د(لعہیاسلال�م) �ا�و�ر�(حرض�ت) یعٰیسبنرمیم(لعہیاسلال�م) کیزبانیتنعلیکیئگ�‪،‬‬

‫َكِلٰذ اَمِب اْوَصَع َّو اْوُناَك َنْوُدَتْعَي‪۰۰۷۸‬اْوُناَك اَل َنْوَهاَنَتَي ْنَع ٍرَكْنُّم‬
‫�ا�سوجہےسہکو�ہانف مرانای�ںرکتےےھت�‪�،‬ا�و�ردحےسٓاگےڑب�ھاجتےےھت�‪ٓ�،‬اپسںیمایکد�وسر�ےوکرب�ےاکمو�ںےس‬
 ‫�������‬

‫ُهْوُلَعَفؕ‪َ ١‬سْئِبَل اَم اْوُناَك َنْوُلَعْفَي‪۰۰۷۹‬ىٰرَت اًرْيِثَك ْمُهْنِّم َنْوَّلَوَتَي َنْيِذَّلا‬

‫جوو�ہرکتےےھتر�وکےتہنےھت�‪،‬جوھچکیھبہیرکتےےھتًانیقیبتہرب�ااھت�‪�،‬ا�نںیمےستہبےسولگو�ںوکٓا�پدکیںیھ‬

‫اْوُرَفَكؕ‪َ ١‬سْئِبَل اَم ْتَمَّدَق ْمُهَل ْمُهُسُفْنَا ْنَا َطِخَس ُهّٰللا ْمِهْيَلَع‬
‫گےہکو�ہاکف �رو�ںےسد� تسوای�ںرکتےںیہ�‪،‬جوھچکانوہ�ںےناپےنےیلٓاگےجیھبرکاھےہو�ہتہبرب�اےہہکالہلا�نےس‬

‫َو يِف ِباَذَعْلا ْمُه َنْوُدِلٰخ‪َ۰۰۸۰‬و ْوَل اْوُناَك ُ ْٔي ِم ُن ْو َن ِهّٰللاِب َو ِّيِبَّنلا َو ۤاَم َلِزْنُا ِهْيَلِا‬
‫نا�ر�ا�ضوہ�اا�و�رو�ہہشیمہذع�ا�بںیمرہںیےگ�‪�،‬اگراہنںیالہلاعتلٰیپرا�و�ریبنرپا�و�روجان�ز�لایکایگےہا�سرپایام�نوہتات‬

‫اَمْمُهْوُذَخَّتاَءٓاَيِلْوَاَوَّنِكٰلاًرْيِثَكْمُهْنِّمَنْوُقِسٰف‪�(۰۰۸۱‬الامئد�ۃ�‪۷�۸‬تا�‪)۸�۱‬‬
‫�وہیافک�رےسد� تسوای�ںہنرکتے�‪،‬یلنکا�نںیماکژول�گافسقںیہ۔‬
‫بیناسر�ائلیںیمےسنجولگو�ںےنرفککیر�ا�ہاتخای�رکیا�نرپ�د�ا�و�د‪u‬نےزبو�رمںی�ا�و�ریعٰیس‪� u‬ابنرمیمیکزبا�نےساجنلیںیمتنعلیکیئگ�‪،‬‬
‫َ ْ َ ُ ُ َ َّ ْ َ َ َ ُ ْ ْ ۢ َ ْ ٓ ْ َ ۗ ْ َ َ ٰ َ َ ٗ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫ْ َ َّ‬ ‫َ ْ َْ‬
‫اب مريم قال‪:‬‬ ‫ان داود و ِعيس ِ‬ ‫اس ‪ ,‬قول‪ :‬ل ِعن ال ِذي كفروا ِم ب ِن اِسا ِءيل ع لِس ِ‬ ‫عن عب ِد الهلِ ب ِ ن� عب ٍ‬
‫الت ْو َر ِاة‪َ ،‬وُل ِع ُنوا َع َل َ ْع ِد ِع َيس ف� ْ إال نْ ج�يل‪َ ،‬وُل ِع ُنوا َع َل َ ْع ِد َد ُاو َد ف� َّ‬
‫الز ُب ِور‬ ‫ك ل َسان َع َل َ ْعد ُم َوس ف� َّ‬ ‫ُ ُ ُّ‬
‫ِي‬ ‫ِي ِ ِ ِ‬ ‫ِي‬ ‫ِ‬ ‫ل ِعنوا ِب ِ ِ ٍ‬
‫َّ ف ْ ُ ٓ‬ ‫َ ُ ُ َ َ َ ْ ُ َ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِ ي� الق ْرا ِن‬ ‫ول ِعنوا عل ع ِد مم ٍد صل‬
‫‪u‬ا�و�ریعٰیس�ابنرمیمیکزبا�ن‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪ w‬سےٓایترکیہم’’ بیناسر�ائلیںیمےسنجولگو�ںےنرفککیر�ا�ہاتخای�رکیا�نرپ�د�ا�و�د �‬
‫سےتنعلیکیئگ�۔‘‘ کیریسفتںیمر�و�ایتےہہکومسی‪u‬کےدہعمںی�ا�نولگو�ںرپوت�ر�ا�تںیمتنعلیکیئگ�‪�،‬ا�و�رٰیسیع‪ u‬کےدہعمںی�ا�ن‬
‫گلوو�ںپر�اجنلیںیمتنعلیکیئگا�و�ر �د�ا�و�د‪u‬کےدہعںیم�ا�نولگو�ںپر�زبو�رںیمتنعلیکیئگ �‪�،‬ا�و�رحمدمﷺےکدہعماب�ر�کںیمقر�ٓا�ن‬
‫‪1‬‬
‫جمدیمںیتنعلیکیئگ�۔‬
‫کوینہکو�ہو�اجاب�توکتر�کا�و�رمرحما�تاکا�رتاک�برکنےےگلےھت�ا�و�ر�انوہ�ںےن�دینںیمولغ�ا�و�ربدعا�تایاج�دکرکےدیناکقنہشیہاگب�ڑدیا‬
‫تاھ�‪�،‬ا�سےکالع�و�ہانوہ�ںےنطلغاک�ر گلوو�ںوک�وعظوصنتحی�‪،‬بر�ائوی�ںرپالممترکنےا�و�راہنںیر�وکےنےکاجبئےٓا�ز�ا�دچوھ�ڑ�دیاتاھیہتہب‬
‫بر�اطر�زعلماھتجو�انوہ�ںےناتخای�رایک�‪،‬‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ َٔ َّ َ َ َ َ َ َّ ْ ُ َ َ َ ن ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َّ‬
‫سا ِئيل‪،‬‬ ‫الل ْب ِ ن� َم ْس ُع ٍود‪ ،‬قال‪:‬قال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ِ :‬إن اول ما دخل النقص عل ب ِ ي� ِإ‬ ‫َع ْن َع ْب ِد ِ‬
‫َْ ََ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ َّ ُ َ َ ُّ َ َ ثُ َّ ْ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َ َّ ُ ُ َ ْ قَ َّ َ َ ُ ُ‬
‫‪َ �،‬يلق ُاه ِم َن الغ ِد‪ ،‬فل َي ْ� َن ُع ُه‬ ‫الر ُجل‪ ،‬ف َيقول‪ َ :‬ي� َهذا‪ ،‬ات ِق الهل ودع ما تصنع‪ ،‬ف ِإنه ل ي ِ�ل لك‬ ‫كن الرجل يل�‬
‫َ َْ ََ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫َ َ َٔ ْ َ ُ َ َٔ َ ُ َ شَ َ ُ َ َ َ ُ َ َ َّ َ َ ُ َ َ �ضَ َ َ ُ ُ ُ َ َ ْ �ض ْ َ ْ ث َّ َ َ‬
‫ي كف ُر ْوا‬ ‫‪ �،‬قال‪:‬ل ِعن ال ِذ‬ ‫ض‬ ‫� يبه وق ِعيده‪،‬فلا فعلوا ذ ِلك ب الهل قلوب بع ِ ِ م ِببع ٍ‬ ‫ذ ِلك ان يكون ا ِكيل و ِ‬
‫ا� ا� ت‬
‫حا� ‪۱�۱�۸��۲‬؍�‪)۴‬‬ ‫(تفس� ب ن ب‬
‫ی‬ ‫‪1‬‬
 ‫�������‬
‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ِ ْۢ َ ْ ٓ ْ َ ۗ ْ َ َ ٰ َ َ ٗ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫ون‪،‬قال‪َ :‬وكن َر ُسول الهلِ صل‬ ‫اسق‬ ‫اب مريم ِإ�ل قو ِل ِه ف ِ‬ ‫ان داود و ِعيس ِ‬ ‫م ب ِن اِسا ِءيل ع لِس ِ‬
‫ُ‬
‫ْٔ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫‪:‬ك َو ل َت ْٔا ُم ُر َّن � َل ْع ُروف َول َت نْ َ� ُو َّن َعن ُ ْ َ َ َ ْٔ ُ َّ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َّ َ ُ َّ ً فَ َ َ َ ثُ َّ َ َ َ َّ‬
‫ال‪َ ،‬ول َتاط ُرن ُه‬
‫النك ِر‪ ،‬ولتاخذن عل يد ِي الظ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫الهلِ‬ ‫وسل‪ ،‬مت ِكئا ج�لس‪ �،‬قال‬
‫َ‬
‫ال ِّق ق ْ ً‬
‫صا‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ال ِّق َٔا ْط ًرا‪َ ،‬وَل َت ْق ُ ُ‬
‫ص َّن ُه َعل َ‬ ‫َع َل ْ َ‬
‫عدب�الہلنبوعسم�د‪w‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاسبےسالہپنصقا�و�رعبیوجبیناسر�ائلیںیمد�اخلوہ�ایہاھتکہا�نںیم‬
‫سےوکئی د�وسر�ے ےس اتلمتو�اسےاتہکتاھ�ا�ر�ے�!�الہل ےس ڈ�ر�و�ا�و�رجورک رہے وہ�ا�س ےس اب� �زٓاجائویہاہمت�ر�ے ےیلالح�لںیہن�‪،‬پرھ�اگےل د�ن‬
‫لماتتو�ا�سےکےیلا�ساکہمون�الہمہایپلہا�و�رہمسلجموہنےںیماسےوکئیرکا�و�ٹہنوہتی(�د�ر�ٓا�ںاحیلہکایام�ناکتاقضا�ا�سےسرفن�تا�و�رتر�ک‬
‫عتقلاھت) جبا�ناکیہاح�لوہگایتو�الہلاعتلٰینےا�نےک لدو�ںوک�ایکد�وسر�ےرپ�د�ےام�ر�ا(�ا�نےکاند�ر�اتخال�ف�‪،‬تان�ز�عا�و�ربضغوحدس‬
‫پدی�اہوگای�ا�و�ر�ا�نںیمےساتاف�قو�اتاح�د�ا�و�ر�التفاٹاھلییئگ) پرھرفمایا’’بیناسر�ائلیںیمےسنجولگو�ںےنرفکیکر�ا�ہاتخای�ریکا�نرپد�ا�ٔو�دا�و�ر‬
‫یعٰیس�ابنرمیمیکزبا�نےستنعلیکیئگویکنہکو�ہرسکشوہگےئےھتا�و�رزیا� تدای�ںرکنےےگلےھت�‪� ،‬انوہ�ںےنایکد�وسر�ےوکرب�ےافاع�ل‬
‫کےا�رتاک�بےسر�وکانوھچ�ڑدیااھتبر�ارط�زلمعاھتوجانوہ�ںےناتخای�رایک� �‪ٓ،‬ا�جمتا�نںیمرثکب�تایےسول�گدکیےتھوہوج(�اہلایام�نےکاقمبہل‬
‫مںی) کاف�ریکامحیتو�رفاقترکتےںیہقیًانیبتہرب�ااناج�مےہسجیکایت�ر�یا�نےکوسفن�ںےنا�نےکےیلیکےہ ��‪،‬الہلا�نرپبضغان�ک‬
‫ہوگایےہا�و�رو�ہد�ائیمذع�ا�بںیمالتبموہنےو�الےںیہ�‪�،‬اگریفالو�اقعہیول�گالہلا�و�رربمغیپا�و�را�سزیچےکامنےنو�الےوہتےوجربمغیپرپان�ز�ل‬
‫ہوئییھتوتیھبک(�اہلایام�نےکاقمبہلںیم) کاف �رو�ںوکاپانرفقیہنانبتےرگما�نںیمےسوترتشیبول�گدخ�ایکاطاعتےسلکنےکچںیہ�۔‘‘‬
‫رضو�ر‬
‫رھرسو�لالہلﷺ�(کتہیےسالگوہکر) سدیھےھٹیبےئگپرھرسو�لاکر�مﷺےنرفمایاہکاہللیکمسق! تمول�گ �‬
‫تکالت�و�تیک�‪ ،‬پ �‬
‫رضو�راظلمےکد� نوو�ںاہتوھ�ںوکڑکپولگےا�و�راسےقحیکرط�فامئلرک�وےگا�و�رمتاسےقح‬
‫�امرابملرع�و�فا�و�ریہننعاملرکنرکتےرہوےگا�و�رمت �‬
‫‪1‬‬
‫پرر�وکےرکوھےگیجاسہکقحرپر�وکےناکقحےہ�(�و�رنہاہمت�ر�احا�لیھبیہیوہگا�)�۔‬
‫مرگیہر�و�ایتدنس�ًاعضفیےہابوبعدی�ہاک�اپےنو�الدسےامس�عاثبتںیہنےہ۔‬
‫ٔ ن‬
‫لبا�‪ :‬ضعيف‬
‫حمك اال ي‬
‫َ نَ َ ْ َ ْ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬
‫ال ْنك ِر‬ ‫وف و�وا ع ِن‬ ‫َوا َم ُروا ِب� َل ْع ُر ِ‬
‫�ایکر�و�ایتںیما�سرفیےضینعییکیناکحمکرکنا�ا�و�ربر�ائیےسر�وکانکےرت�کرپیہوعدیانسئییئگ۔‬
‫َ نْ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ َٔ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ُ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ََ‬
‫ال ْنك ِر‪ ،‬ق ْبل ان‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ ،‬يقول ُ‪:‬م ُروا ِب� َل ْع ُر ِ‬
‫وف‪ ،‬وا�وا ع ِن‬ ‫َع ْن َعا ِئشة‪ ،‬قال ْت‪ِ َ :‬س ْع ُت َر ُسول الهلِ صل‬
‫ك‬ ‫َت ْد ُعوا َف َل ُي ْس َت َج َ‬
‫اب َل ُ ْ‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬سےرم�و�یےہںیمےنرسو�لالہلﷺےسانس�ٓا�پرفماتےےھترعم�و�فینعیاچیھابتو�ںاکحمکرک�و�ا�و نم�ررکعیین‬

‫ت ن َ ُ ْ َٔ‬
‫ال ْمــر ب� ْ َل ْعـ ُـر ِ َ نَّ ْ‬ ‫َ ُ ْ َٔ‬
‫ـه َعـ ِـن‬
‫وف والـ ِي‬ ‫ِ ِ‬ ‫ا� ماجــہ کتــاب الفــ� ب�ب‬ ‫ال ْمــر َوالـ نَّ ْـه �‪،۴�۳�۳�۶‬سـ ن ن‬
‫ـ� ب ن‬
‫ِي‬ ‫ِ‬ ‫ـ� ابوداودکتــاب املــامح ب�ب‬ ‫‪ 1‬سـ ن ن‬
‫ُْ َ‬
‫ال ْنك ِــر �‪۴�۰�۰�۶‬‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫بر�یابتو�ںےسعنمرک�و�ا�سےسےلہپہکمتالہلاعتلٰیسےد کعار�و�ا�و�رمتاہ�ر�یدعاقوب�لہنیکاجئے�۔‬
‫َ ْ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ َ ْ َ َٔ ْ ُ ْ َ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َٔ‬
‫ك ُم ْنك ًرا فل ُيغ ِّي ْ� ُه ِب َي ِد ِه‪ ،‬ف ِإن ْل َي ْس َت ِط ْع‬ ‫فقال ا ُبو َس ِع ٍيد‪ِ َ :‬س ْع ُت َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل يقول‪:‬من راى ِمن‬
‫َ َ َٔ ُ ْ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َ‬
‫ف ِب ِل َسا ِن ِه‪ ،‬ف ِإن ْل َي ْس َت ِط ْع ف ِبقل ِب ِه‪َ ،‬وذ ِلك ا ْض َعف ِإال ي َ� ِان‬
‫�ابوعسدیخد�ر�ی‪t‬سےرم�و�یےہںیمےنرسو�لالہلﷺےسانس�ٓا�پﷺےنرفمایاوجشصخمتںیمےسرکنم( خال�فرش�ع)کا�موک‬
‫�دکیےھوتاسےاپےناہتھےساٹمد�ے�‪�،‬اگر�ا�سیکاطقتہنرھکاتہوتو�زبا�نےسر�وکے�ا�و�ر�اگر�ا�سیکیھباطقتہنرھکاتہوتو�د�لےسرب�اجانے‬
‫�ا�و�ریہتہبیہفیعضایام�نو�الاہے�۔‬ ‫‪2‬‬

‫َّ َ َ ْ خَ َّ َ تَّ َ َ ْ ُ َ‬ ‫ّ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬

‫ال ْنك َر‬ ‫عذب العامة بعم ِل الاص ِة‪ ،‬ح� ي�وا‬ ‫الهل ل ُي ِ‬ ‫يقول‪:‬إن‬
‫ِ‬ ‫الهل َعل ْي ِه وسمل‬ ‫َيقول‪ِ َ :‬س ْع ُت َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ ْ نَ �ظَ ْ ْ َ ُ ْ َ ُ َ َ َ َٔ ْ ُ ْ ُ ُ َ َ ُ ْ ُ َ ُ َ َ َ َ ُ َ َ َ َّ َ ُ ْ َ َّ َ َ ْ خَ َّ َ‬
‫اصة‬ ‫ان�م‪ ،‬وه ق ِادرون عل ان ين ِكروه‪ .‬فل ين ِكرونه ف ِإذا فعلوا ذ ِلك عذب الهل العامة وال‬ ‫ب ي� ر ي ِ‬
‫عد�ینبع�یم�ر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہمںیےنرسو�لالہلﷺےسانس�ٓا�پﷺےنرفمایا�الہلاعتلٰیخا�صولگو�ںےکانگہو�ںیکو�ہےس‬
‫عا�مولگو�ںوکعذ�ا�بںیہنرکتایلنکا�سوقتہکرب�ائای�ںا�نںیملیھپاجئںیا�و�ر�و�ہاب�وجو�دقد�ر�تےکاناک�رنہرکیںا�سوقتاع�موخا�صبس‬
‫کو�الہلذع�ا�بںیمریھگیلاتےہ�۔‬ ‫‪3‬‬

‫َ َ َ ْ شَ‬ ‫ْ خَ َ ُ ف ْ َٔ ْ‬ ‫َ ْ ُ ْ ْ ن َ َ َ ْ ْ ّ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ َ‬
‫� َد َها‬
‫ا� ِع ي�ة ال ِكن ِد ِي‪ ،‬ع ِن الن ِب ِيّ� صل الهل علي ِه وس َل قال‪ِ :‬إذا ِعل ِت ال ِطيئة ِ ي� الر ِض‪ ،‬كن من ِ‬
‫ع ِن العر ِس ب ِ‬
‫َ َ َ َ َ َ َ َ ً َٔ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ نْ َ َ ْ َ َ َ نْ َ َ َ َ َ َ ْ شَ‬
‫� َد َها‬
‫فك ِرهها وقال م َّرة‪:‬انك َرها كن كن غاب ع َ�ا ومن غاب ع َ�ا ف َر ِض ي َ�ا‪ ،‬كن كن ِ‬
‫عر�س نبریمع�ہ ےس رم�و�ی ےہ نیبرکیم ﷺ ےن رفمایاجب زمنی ںیمیسک رب�ائیاک�ا�رتاک�بایکجائے�ا�و�رجو�وہا�ں ومجو�دہو�و�ہ اسے‬
‫ناسپدنر�ے�ا�و�ر�ایکاب�ر�ٓا�پﷺےنرفمایا�و�ہا�سیکرت�د کیدر�ےتو�و�ہایےسےہےسیجا�سرب�ائیےکوقتو�ہومجو�دیہںیہناھت�ا�و�رجوشصخ‬
‫ک‬
‫سپدنر�ےوت�ایےسےہےسیجوخ�د�وہا�ںومجو�دہو�۔‬
‫‪4‬‬
‫�وہا�ںومجو�دتونہوہمرگ�و�ہا�سرب�ائیوک ک‬
‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ً َ َ َ َ َ َ َٔ َّ َ َ ْ َ ْ َ َ ُ ً‬ ‫لخُ ْ ّ َ َ َٔ َّ َ ُ َ‬ ‫َٔ‬
‫َع ْن ا ِب ي� َس ِع ٍيد ا د ِر ِي قال‪ :‬ان رسول الهلِ صىل الهل علي ِه وسل قام خ ِطيبا‪ ،‬فكن ِف ي�ما قال‪:‬ال ل ي�نعن رجل‬
‫فَ‬ ‫َٔ َٔ ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َٔ‬ ‫َ ْ َ ُ َّ َٔ ْ َ ُ َ ْ َ َ‬
‫ال َّق ِإذا َع ِ َل ُه‪ ،‬قال‪ :‬ف َبك ا ُبو َس ِع ٍيد َوقال‪ :‬ق ْد َوالهلِ َرا ْي َنا اش َي َاء‪ْ �ِ ،‬ب َنا‬ ‫اس ان يقول‬‫هيبة الن ِ‬
‫ربد�ا�رکیس‬
‫شا�درنےےکےئلڑھک�ےوہئےٓا�پﷺےنا�سہبطخںیمرفمایاخ �‬ ‫�ابوعسدیخد�ر�ی‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺہبطخا�ر ک‬

‫ـ� َ ب� ُب َمــا َجـ َ‬ ‫ال ْن َكر�‪،۴�۰�۰�۴‬جامــع ت�مــذی ابــواب الفـ ت ن‬ ‫وف َوالـ نَّ ْـه َعــن ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َٔ‬
‫ـاء‬ ‫ِ‬ ‫ِي ِ‬ ‫ـ� َ ب� ُب ال ْمـ ِـر ِب� َل ْعـ ُـر ِ‬ ‫ا� ماجــہ کتــاب الفـ ت ن‬ ‫ـ� ب ن‬ ‫‪ 1‬سـ ن ن‬
‫َ نَّ ْ َ ْ ُ َ‬ ‫ف َٔ‬
‫ال ْنكـ ِـر�‪ ، ۲�۱�۶�۹‬مســند امحــد�‪۲�۳�۳�۲�۷‬‬ ‫ـه عـ ِـن‬
‫وف والـ ِي‬ ‫ِ ي� اال ْمـ ِـر ِب� َمل ْعـ ُـر ِ‬
‫ْ َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ َ َ َ ْ نَّ ْ َ ْ ُ ْ َ‬
‫ـ� َ ب� ُب ال ْمـ ِـر‬
‫ا� ماجــہ کتــاب الفـ ت ن‬‫ـ� ب ن‬‫ـان �‪،۱�۷�۷‬سـ ن ن‬
‫النكـ ِـر ِمـ َـن ِإال ي َ�ـ ِ‬ ‫ـه عـ ِـن‬‫ـان كــو ِن الـ ِي‬ ‫اال�ــان ب�ب بيـ ِ‬‫‪ 2‬حصیــح مســم کتــاب ی‬
‫َ نَّ ْ َ ْ ُ َ‬ ‫ْ‬
‫ال ْنك ِر�‪،۴�۰�۱�۳‬مســندامحد ‪۱�۱�۰�۷��۲‬‬ ‫ال� عـ ِـن‬
‫وف و ِي‬ ‫ِب� َل ْعـ ُـر ِ‬
‫‪ 3‬مسندامحد�‪ �۷�۷��۲ ۰‬ش‪�،۱‬ح السنۃ للبغوی �‪۴�۱�۵�۵‬‬
‫ال��‪۴�۳�۴�۵‬‬ ‫ْ َ َ َ ُ ْ َٔ ْ َ نَّ ْ‬ ‫َ‬ ‫نن‬
‫‪ 4‬س� ابوداود ِكتاب الل ِ ِح ب�ب الم ِر و ِي‬
 ‫�������‬

‫‪t‬ر�وپڑ�ے ا�و�رف مرایا�افوس�س�!ہم ےن ایےس‬

‫شصخوک گلوو�ںیک تبیہقح اب�تےنہک ےس ہن ر�و�ک د�ے�‪�،‬ا�س دحیثوکبای�ن رفماکر�ابوعسدی �‬
‫‪1‬‬
‫موقوع�ںرپ گلوو�ںیکتبیہام�نیل�۔‬
‫دیا�و�رشر�کیک گنج ںیم�(�اہل ایام�ن ےک اقمبہل ںیم) کاف�ر ورشمکنییکملھکالھک امحیت‬
‫�ٓا�پ ا�ن ںیمرثکب�ت ایےسول�گ دکیےتھ وہجوتوح �‬
‫�ٰیرتےںیہہکمہاہلاتک�بںیہ�‪،‬قیًانیبتہرب�ا�اناج�مےہسجیکایت�ر�یا�نےکوسفن�ںےن‬
‫ںیہ‪�،‬ا�و�ربالکیسرش�موحایکےہیدعو ک‬
‫�و�رفاقترکتے �‬
‫�ا�نےکےئلیکےہ�‪،‬کاف�ر�ومرشکنیےسد�وسیتےکےجیتنںیم�الہلا�نرپغبضان�کوہگایہےا�و�ر�و�ہمنہجےکد�ائیمذع�ا�بںیمالتبمہونےو�الے‬
‫ہںی�‪�،‬اگریفالو�اقعہیول�گالہلا�و�رغیپربم�ا�و�ر�ا�سزیچکےامنےنو�الےوہتےوجغیپربمپرنا�ز�لوہئییھت�(عیینحیحصونعم�ںںیماہلایام�نوہتے)‬
‫توبکیھ�(�اہلایام�نےکاقمبہلںیم�)کاف �رو�ںوکاپاند�وستا�و�رہدم�ر�دہنانبتےمرگ�ا�نںیمےسوتیبرتشلو�گالہلیکاطاعتےسلکنےکچںیہ�۔‬

‫َّنَدِجَتَل َّدَشَا ِساَّنلا ًةَواَدَع َنْيِذَّلِّل اوُنَمٰا َدْوُهَيْلا َو َنْيِذَّلا اْوُكَرْشَاۚ‪١‬‬

‫قیًانی �ٓا�پ ایام�ن و�الو�ں اک بس ےس زیا�د�ہ دشنم وہی�دیو�ں ا�و�ر رشمکو�ں وک اپئںی ےگ‬

‫َو َّنَدِجَتَل ْمُهَبَرْقَا ًةَّدَوَّم َنْيِذَّلِّل اوُنَمٰا َنْيِذَّلا اْۤوُلاَق اَّنِا ىٰرٰصَنؕ‪١‬‬
‫�ا�و�ر ایام�ن و�الو�ں ےس بس ےس زیا�د�ہ د�وسیت ےک رقیبٓا�پ ًانیقی �اہنںی اپئںی ےگ وج اپےنٓا�پوک اصن�ر�ٰی ہکےت ںیہ�‪،‬‬

‫َكِلٰذ َّنَاِب ْمُهْنِم َنْيِسْيِّسِق َو اًناَبْهُر َّو ْمُهَّنَا اَل َنْوُرِبْكَتْسَي۠‪۰۰۸۲‬‬

‫یہ ا�س ےیلہک ا�ن ںیم املع�ء �ا�و�رابع�د�ت ےک ےیلوگشہنیشن اف �را�د اپئے اجتےںیہ ا�و�ر ا�س وجہ ےسہک و�ہربکتںیہنرکتے�‪،‬‬

‫َو اَذِا اْوُعِمَس ۤاَم َلِزْنُا ىَلِا ِلْوُسَّرلا ىٰۤرَت ْمُهَنُيْعَا ُضْيِفَت َنِم ِعْمَّدلا اَّمِم‬
‫�ا�و�ر بج و�ہ رسو�لیک رط�ف ان�ز�لرک�د�ہ (کال�م) کو ےتنس ںیہوتٓا�پ ا�نیکٓاکنںیھٓانوس ےس یتہب وہئی دکیےتھ ںیہ‬

‫اَنْبُتْكاَف‬ ‫اَّنَمٰا‬ ‫ۤاَنَّبَر‬ ‫َنْوُلْوُقَي‬ ‫ِّقَحْلاۚ‪١‬‬ ‫َنِم‬ ‫اْوُفَرَع‬

‫�ا�س ببس ےسہک انوہ�ں ےنقحوک اچہپ�ن ایل�‪� ،‬و�ہےتہکںیہہک ا�ے امہ�ر�ے ر�ب ! ہم ایام�ن ےلٓائے سپوتمہوکیھب ا�ن‬

‫َعَم َنْيِدِهّٰشلا‪َ۰۰۸۳‬و اَم اَنَل اَل نُؤْمِنُ ِهّٰللاِب َو اَم اَنَءٓاَج َنِم ِّقَحْلاۙ‪١‬‬
‫گلوو�ںےکاستھھکلےلوجدصتیقرکتےںیہ�‪�،‬ا�و�رامہ�ر�ےاپ�سوکناسذع�رےہہکمہالہلاعتلٰیپرا�و�روجقحمہرپاچنہپےہ‬

‫ُ َ َ‬ ‫ـم َٔا ْ َ ُ‬
‫ـه َع َل ْيـ ِـه َو َسـ َّ َ‬
‫ـ� َصـ َّـى الـ ُ‬ ‫ت ن َ ُ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ َّ‬
‫ص َابــه ِب َ�ــا هـ َـو ك ئِ نٌ� ِإل َيـ ْـو ِم ِ‬
‫الق َي َامــةِ‬ ‫النـ ب يُّ‬
‫‪ 1‬جامــع �مــذی ابــواب الفــ� ب�ب مــا جــاء مــا اخـ بـر ِ‬
‫ت‬
‫َ نَّ ْ َ ْ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َٔ‬
‫ال ْنكـ ِـر �‪، ۴�۰�۰�۷‬مســندامحد�‪۱�۱�۶�۷�۸‬‬ ‫ـه عـ ِـن‬‫وف والـ ِي‬ ‫ـ� َ ب� ُب ال ْمـ ِـر ِب� َل ْعـ ُـر ِ‬
‫ا� ماجــہ کتــاب الفـ ت ن‬ ‫�‪،۲�۱�۹�۱‬سـ ن ن‬
‫ـ� ب ن‬
 ‫�������‬

‫َنْيِحِلّٰصلا‪۰۰۸۴‬‬ ‫ِمْوَقْلا‬ ‫َعَم‬ ‫اَنُّبَر‬ ‫اَنَلِخْدُّي‬ ‫ْنَا‬ ‫ُعَمْطَن‬ ‫َو‬

‫�ا�س رپ ایام�ن ہن الئںی ا�و�رمہ ا�س اب�تیک امدی رھکےت ںیہہک امہ�ر�ا ر�ب مہوککین ولگو�ںیک رفاقت ںیم د�اخلرک د�ےاگ �‪،‬‬

‫ُمُهَباَثَاَف ُهّٰللا اَمِب اْوُلاَق ٍتّٰنَج ْيِرْجَت ْنِم اَهِتْحَت ُرٰهْنَاْلا َنْيِدِلٰخ اَهْيِفؕ‪١‬‬
‫�ا�س ےیل ا�نوک الہل اعتلٰی �ا�ن ےک ا�س وق�لیک وجہ ےس ایےس اب�غ د�ےاگ نج ےک ےچین رہنیں اج�ر�ی وہ�ںیگ�‪،‬‬

‫َو َكِلٰذ ُءٓاَزَج َنْيِنِسْحُمْلا‪َ۰۰۸۵‬و َنْيِذَّلا اْوُرَفَك َو اْوُبَّذَك ۤاَنِتٰيٰاِب‬

‫یہا�نںیمہشیمہہشیمہرہںیےگا�و�رکینولگو�ںاکیہیدبلہےہ�‪�،‬ا�و�رنجولگو�ںےنرفکایکا�و�رامہ�ر�یٓایا�توکالٹھجتےرہے‬

‫َكِٕىٰٓلوُاُبٰحْصَاِمْيِحَجْلاؒ‪�(۰۰۸۶‬الامئد�ۃ ‪۸��۲‬تا�‪)۸�۶‬‬
‫�و�ہول�گد� �وز�خو�الےںیہ�۔‘‬
‫ےہ‪�،‬ا�سےکالع�و�ہوہی�دیو�ں‬
‫کوینہکوہی�دیو�ںےک لدو�ںںیمعملا�و�ر�ذ�یملعولگو�ںیکوکئیوقتعںیہن�ا�سےئلا�نںیملعام�ءکیدعت�ا�دبتہیہمک �‬
‫کےاند�رعان�د�و ج�ح�و�د�‪،‬حقےساع �‬
‫را�ضو�اتسابک�ر�ا�و�ر�اہلملعو�ایام�نیکصیقنتاکجذبہتہباپیاجاتاہےیہیوجہےہہکویبن�ںاکقلتا�و�ر�ا�نیکذکتیب‬
‫�ا�ناکشاع�ر�رہاہے �‪�،‬انوہ�ں ےندمحم�رسو�ل الہلﷺ وکبیھیئک اب�رلتقرکنےاک�ا�ر�ا�د�ہایک� �‪ٓ،‬ا�پ جرپا�د�وکای�ا�و�ر�زہر�دیایلنک رہبا�ر�الہلاعتلٰی نے‬
‫�ٓا�پیکافحظترفمائیا�و�ر�و�ہانکا�مونامر�ا�دہیرہے�‪�،‬ا�سےئلرفمایاکہا�ےیبنﷺ�!تمدشیدضغبوحدس�ا�و�رعان�دمںیاملسمنو�ںےکالخ�ف‬
‫یوہ�د�ا�و�رمرشکنیوکپائوگےا�و�ر(یوہ�دکےاقمبےلںیم�)�ایام�نالنےو�الو�ںےکےئلد�وسیتںیمرقیبرت�ا�نولگو�ںوکپائوگےوہنج�ںےناہک‬
‫رگائو�ںںیمعاب�د�تزگ�ا�رعالما�و� ترا�ریکالدنایقفریپائےاجتےںیہ�‪،‬‬ ‫اصن�ر�یںیہ�‪،‬کوینہکا�نںیم ج‬‫تاھکہمہ ٰ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َع ْن َج ِام َية ْب ِ ن� ِد َ ي� ٍب ‪ ,‬قال‪ِ :‬س ْعت َس َلان ‪َ ,‬و ُس ِئل ‪َ ,‬ع ْن ق ْوِ ِل‪{ :‬ذلِك ِب ّن ِمن ْم ِق ِّس ِ‬
‫ُ‬ ‫يس َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬
‫ني} [المائدة‪ ]82 :‬قال‪ُ :‬ه‬
‫َّ َ َ َٔ َ‬ ‫ُّ ْ َ ُ َّ نَ ف َّ َ َ ْ خ َ َ َ ُ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ ْٔ ُ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪{ :‬ذلِك ِب ّن‬ ‫الر ِب فدعوه ِف ي�اقال سلان‪ :‬وقرات عل الن ِب ي� صل‬ ‫الرهبان ال ِذ ي� ِ ي� الصو ِام ِع و ِ‬
‫ِ‬
‫َ َ َٔ ْ َٔ َ َ َٔ َّ‬ ‫ُْ‬
‫ني} ‪1‬فاق َرا ِ ن ي� ذ ِلك ِب�ن ِم نْ ُ� ْم ِص ِّد ِيق ي نَ� َو ُر ْه َب نًا�‬ ‫ِمن ْم ِق ِّس ِ‬
‫يس‬
‫حامہی نب ربا�ب ےس ر�و�ایت ےہمںی ےناملس�ن ےس انسجب ا�ن ےس ا�سٓایت’’یہ ا�س وجہ ےسہک ا�ن ںیم ابع�د�تزگ�ا�ر اعلم ا�و�رات�ر�ک‬
‫�الدّنایریقفاپئےاجتےںیہ�۔‘‘ کےاب�ر�ےںیموپچاھگایتو�انوہ�ںےنرفمایاکہا�نےسرم�ا�د�و�ہر�اہبول�گںیہوجصوموع�ں(خاناقہو�ں)‬
‫�ا�و�ر�ویر�انو�ںںیموہتے �ا�و�ر�ا�نںیمابع�د�ترکتےرہےتںیہ�‪ ،‬لسام�نےتہکںیہہکںیمےنا�سٓایترکیہم’’ �ا�سوجہےسہکا�نںیمابع�د�ت‬
‫گز�ا�رعالماپئےاجتےںیہ�۔‘‘ کونیبرکیمﷺےکاپ�سڑپھا تو�ٓا�پﷺےنےھجمہیٓایتا�سرط�ح ھڑپائی’’یہا�سوجہےسہکا�نںیم‬

‫‪ 1‬املائدة‪82 :‬‬
 ‫�������‬
‫‪1‬‬
‫صدیقا�و� ترا�ریکالدنایقفریپائےاجتےںیہ�۔‬
‫ربکتا�و�رسرکیشںیہناپئیاجتیہکلبوت�اضع�‪،‬فر�وتینا�و�رعاجز�یےہ�‪،‬یجےسرفمایا‬ ‫�ا�و�ر�ا�نںیماتاب�عقحےکاب�ر�ےںیم �‬
‫ً‬
‫حة۔۔۔ ‪۲۷‬۝ ‪۰‬۝‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ف ُقلُ ْوب َّالذ ْ َ‬
‫ي َّات َب ُع ْو ُه َرافة َّو َر ْ َ‬ ‫۔۔۔و َج َع ْل َنا ِ ْ‬
‫َ‬
‫‪2‬‬
‫ِ ِ‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�رجنولگو�ںےنا�سیکریپ�و�یاتخای�رکیا�نےک لدو�ںںیممہےنرت�سا�و�ر�رحمڈ�ا�لدیا�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِل َي ْس َم ُعوا ك َم ُه‪،‬‬
‫َّ‬ ‫الن َج ش ُّ َ َّ‬ ‫والس ّدي َو َغ ْ ُ� ُ َها‪ :‬نَ زَ� َل ْت ف� َو ْفد َب َع ثَ ُ� ُم َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫الن ّ� َصل ُ‬
‫ا� ِإل ِ ِيب‬ ‫ِ ي‬ ‫ِي‬ ‫ي‬ ‫َوقال َس ِعيد ْب نُ� ُج َب ي� ُّ ِ‬
‫وخ َشعوا ثُ َّ� َر َج ُعوا إ َل َّ‬
‫الن َج شِ يّ‬
‫ا�‬
‫َ َ َ َ َٔ َ َ ْ ُ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ ُ ْ ٓ َ َٔ ْ َ ُ َ َ َ‬
‫وا‬ ‫ك‬ ‫وب‬ ‫وا‬‫ل‬ ‫س‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ق‬ ‫ال‬ ‫ل‬ ‫س‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫الهل‬ ‫ل‬ ‫ص‬ ‫�‬ ‫الن‬ ‫م‬ ‫�‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ا‬ ‫ر‬‫ق‬ ‫ا‬ ‫ل‬‫ِ‬ ‫ف‬ ‫‪،‬‬ ‫ه‬ ‫ت‬ ‫ا‬‫ف‬
‫َََْ َ‬
‫و ي�وا ِص‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َٔ ْ‬
‫فاخ َب ُ� ُوه‬
‫ریبجا�و�رسد�ی وغری�ہ ےناہکہےہک ہیٓایا�ت ا�س وفدکے اب�ر�ے ںیم ان�ز�ل وہئی ںیہ ےسجاجنشی ےنیبناکر�مﷺ یک دخمت ںیم‬
‫عسدیبن �‬
‫ھباجیتاھکہو�ہٓا�پےکالک�موکسےنا�و�ر�ٓا�پیکافص�توک� کیدےھ�‪،‬جبا�سوفدمںیاشملولگو�ںےنٓا�پﷺوک� کیداھ�ا�و�ر�ٓا�پےناہنںی‬
‫وکام�ماحلا�تےس�ٓاگا�ہ‬
‫رھانوہ�ںےنو�اپساجکرناجشی ت‬
‫قر�ٓا�نانسیاوت�و�ہاملسم�نوہگےئ�‪،‬قر�ٓا�ننسرک�ر�ونےےگلا�و�ر�ا�نرپ�رقتاط�ر�یوہگیئ�‪،‬پ �‬
‫کر�دیا�۔‬ ‫‪3‬‬

‫ْ‬
‫ال ْس ِ ِل ي نَ�‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫ال َبش ِة ِم َن ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َو َق َال َعطاء ْب نُ� ا� َر ب�ح‪ْ :‬ه ق ْو ٌم ِم ْن ا ْهل َ‬
‫ْ‬
‫ال َبش ِة‪ ،‬ا ْس ُلوا ِح ي نَ� ق ِد َم َعل يْ ِ� ْم ُ َم َ‬
‫اجرة َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬
‫ِ‬ ‫ِب ي‬
‫�ا�و�رعاطئ نبابو�ربا�حاکقو�لےہہکا�نےسرم�ا�دبحہشےکو�ہول�گںیہوج�ا�سوقتاملسم�نوہگےئےھتبجاحصبہرک�ا�م‪y‬ہرج�ترککے‬
‫‪4‬‬
‫�ا�نےکاپ�سہشبحںیمےئگےھت�۔‬
‫عال�و�ہا�زیںدینیحیسمںیمرنمیا�و�رعوف�و�د�رگز�رکیمیلعتوکاتمای�ز�یتیثیحاحصلےہ‬
‫َ ف َ ْ َ ْ �ضَ َ َ َ َ َ َ ّ َ ْ َٔ ْ َ َ َٔ ْ َ ُ َ َّ َ ْ َٔ‬
‫ال ْي َ َ‬
‫س‬ ‫ا�م‪ :‬من بك عل خ ِدك ال ي� ِن فا ِدر ل خدك‬ ‫و ِ ي� ِكت ِب ِ‬
‫حیتہکا�نیکاتکبو�ںںیماھکلہےہکوکئیاہمت�ر�ےد�ائںیرخاس�ررپما�ر�ےوتبایا�ںرخاس�ربیھا�سوکپشیرک�د�وینعیڑل�ائیڑگھج�امترک�و�۔‬
‫جبو�ہدمحم�رسو�لالہلﷺرپنا�ز�لالہلےکالک�موکنسےتںیہوت�و�ہاج�ناجتےںیہہکہیالہلاکالک�مےہا�و�ر�ا�سےکوسعیاضممنیا�و�ررپاثر‬
‫وہاتےا�و�رٓاشوک�ںےسٓانوسئو�ںےنہبےتگلںیہا�و�رحقیکوگ�اہیدیےنےکےئلوب�لاھٹےتںیہا�ے‬
‫لعتامی�تےساتمثروہرکا�نےکد�لرن�م ج‬
‫ہام�ر�ےرپ�و�ر�دگا�ر�!ہمےلہپیھبامت�مابنای�ء�ا�و�ر�ا�نرپان�ز�لرک�د�ہاتکبو�ںا�و حص�روفی�ںرپ�ایام�نرھکےتےھتا�و�ر�ا�بوجتمےندمحم�رسو�لالہلﷺ‬
‫پران�ز�لایکہےا�سرپبیھایام�نالتےںیہ�‪،‬ہام�ر�انا�مالہلاعتلٰیکی حوتدی�‪�،‬ا�سےکرسو�لیکرسالترپ�ا�و�رجوکھچہیربمغیپ�ٓاخر�الزما�نﷺےل‬
‫کر�ٓایاہےا�سرپایام�نالنےو�الو�ںںیمھکلےل�‪�،‬ایکاقم�مرپاصن�ر�ٰیکاد�وسر�اوصفرفمایا‬
‫ا� ا� ت‬
‫حا� ‪۱�۱�۸��۳‬؍�‪۴‬‬ ‫تفس� ب ن ب‬
‫‪ 1‬ی‬
‫‪ 2‬احلدید�‪۲�۷‬‬
‫کث��‪۱�۶�۶‬؍ ‪�۳‬‬
‫ا� ی‬ ‫تفس� ب ن‬
‫‪ 3‬ی‬
‫کث��‪۱�۶�۶‬؍�‪۳‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 4‬ی‬
 ‫�������‬
‫ك َو َم ٓا ُا ْ ِن َل ا َِل ْي ْم ٰخ ِش ِع ْ َ‬
‫ي ِل ِ۔۔۔ ‪۱۹۹‬۝ ‪۰‬۝‬ ‫م بهلل ِ َو َم ٓا ُا ْن َل ا َِل ْي ُ ْ‬
‫ِ‬
‫م َا ْھل ْالك ِٰتب َل َم ْن ُّ ْٔ ُ‬
‫يِ ِ‬
‫َوا َِّن ِ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪1‬‬

‫ںیہ‪�،‬ا�ساتک�برپ�ایام�نالتےںیہوجمتاہ�ر�یرط�فیجیھبیئگےہا�و�ر�ا�ساتک�برپبیھ‬
‫وکانےت �‬
‫ترجہم�‪�:‬اہلاتک�بںیمیھبھچکول�گایےسںیہوج�الہل م‬
‫�ایام�نرھکےتںیہوج�ا�سےسےلہپوخ�د�ا�نیکرط�فیجیھبیئگیھت�‪�،‬الہلےکٓاگےےکھجوہئےںیہ�۔‬
‫�ایکاقم�مرپرفمایا‬
‫َ َّ ْ َ ٰ َ ْ ٰ ُ ُ ْ ٰ َ ْ َ ْ ُ ْ ُ ْ ٔ ُ ْ َ َ َ ُ ْ ٰ َ َ ْ ْ َ ُ ْ ٓ ٰ َ َّ ٓ َّ ُ ْ َ ّ ُ ْ َّ ّ َ ٓ َّ ُ َّ‬
‫يم قالوا امنا ِبهٖ اِنه الق ِم ر ِبنا اِن كنا‬ ‫ال ِذي اتينم الكِتب ِم قب ِلهٖ ه ِبهٖ ي ِمنون ‪۵۲‬۝ واِذا يتل عل ِ‬
‫‪2‬‬ ‫م َق ْب ِلهٖ ُم ْس ِلـ ِم ْ َ‬
‫ي ‪۵۳‬۝‬ ‫ِ ْ‬

‫وکانیاجاتاہےوت�و�ہےتہکںیہہکمہ‬
‫ترجہم�‪:‬جنولگو�ںوک�ا�سےسےلہپمہےناتک�بد�ییھتو�ہا�س(قر�ٓا�ن) پرایام�نالتےںیہ�ا�و�رجبہیا�ن س‬
‫�ا�سرپ�ایام�نالئےہیو�اقیعقحےہامہ�ر�ےر�بیکرط�فےس�‪،‬ہموتہپےلیہملسمںیہ�۔‬
‫جبا�نوکایام�نالنےرپالممتیکیئگوت�انوہ�ںےنا�سےکوج�ا�بںیماہکہکٓاخرویک�ںہنمہالہلوحد�ہالشریک پرایام�نالئںیا�و�ر�الہلےن‬
‫جوحقامہ�ر�یدہ�ایتو� نہرامئیےکےئلان�ز�لایکہےاسےویک�ںہنام�نںیلہکبجمہا�ساب�تیکوخ�اہشدنمہںیہکامہ�ر�ار�بںیمہاصلحولگو�ںےک‬
‫رک�ے؟�ا�ناکزبا�نےسایام�ناکاقر�ا�را�و�ر�د�لےسدصتیقیکوجہےسالہلاعتلٰی‬
‫ساتھانو�ا�عو�اقاس�میکال�ز�و�ا�لوتمعن�ںرھب�یوتنج�ںںیمد�اخل �‬
‫�اہنںیہشیمہہشیمہےکےئلانو�ا�عو�اقاس�میکال�ز�و�ا�لوتمعن�ںرھب�یوتنج�ںںیمد�اخلرفمائےاگجنےکےچینانو�ا�عاقاس�میکرہنیںہہبرہیںیہ‬
‫اناک�ررتےںیہ‬
‫�‪�،‬الہلاعتلٰیینیکیکرط�فرغتبرکنےو�الو�ںوک�اییسیہزج�ا�دیےتںیہ�‪�،‬ا�و�رجولو�گالہلیکٓایا�توکھجالٹتےا�و�ر�ایام�نالنےےس ک‬
‫رگات�ر�رہںیےگ�۔‬
‫�و�ہمنہجےکدقح�ا�رہںیسجںیمو�ہہشیمہہشیمہذع�ا�بںیم ف‬

‫اَهُّيَاٰۤي َنْيِذَّلا اْوُنَمٰا اَل اْوُمِّرَحُت ِتٰبِّيَط ۤاَم َّلَحَا ُهّٰللا ْمُكَل َو اَل اْوُدَتْعَتؕ‪١‬‬
‫�ا�ےایام�نو�الو! �الہلاعتلٰینےوج کاپزی�ہزیچیںاہمت�ر�ےو�اسےطالح�لیکںیہا�نوکرح�ا�متمرک�وا�و�ردحےسٓاگےتمولکن�‪،‬‬

‫ُهّٰللا‬ ‫ُمُكَقَزَر‬ ‫اَّمِم‬ ‫َنْيِدَتْعُمْلا‪َ۰۰۸۷‬واْوُلُك‬ ‫ُّبِحُي‬ ‫اَل‬ ‫َهّٰللا‬ ‫َّنِا‬

‫بےشک الہل اعتلٰی حد ےس ےنلکن و�الو�ںوک دنسپںیہنرکتا�‪� ،‬ا�و�ر الہل اعتلٰی نے وج زیچیں متوک د�ی ںیہ ا�ن ںیم ےس‬
‫ْ‬
‫اًلٰلَحاًبِّيَط۪‪َّ١‬واوُقَّتاَهّٰللاْۤيِذَّلاْمُتْنَاٖهِب ُم ٔو ِم ُن ْونَ‪�(۰۰۸۸‬الامئد�ۃ�‪)۸�۷�،�۸�۸‬‬
‫اھک�ٔوا�و�رالہلاعتلٰیسےڈ�ر�وسجرپمتایام�نرھکےتوہ‬ ‫حال�لرمغو�بزیچیں �‬
‫ّ‬ ‫َٔ َّ َ ُ ً َٔ تَ َّ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ُ َ‬
‫ول الهلِ ِإ ِ نّ� ِإ َذا َٔا َص ْب ُت َّالل ْح َم ْان َت شَ ْ‬
‫� ُت ِل ِلن َس ِاء‬ ‫ي‬ ‫اس‪ ،‬ان رجال ا� الن ِب ي� صل الل علي ِه وسل‪ ،‬فقال‪ :‬ي� رس‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬

‫ٓ‬
‫‪ 1‬ال معران �‪۱�۹�۹‬‬
‫‪ 2‬القصص�‪۵�۲�،۵�۳‬‬
 ‫�������‬
‫َ ٔ َ َ َّ َّ ُ َ ُ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ َ َ ْ ن شَ ْ َ ت فَ َ ْ ُ َ َ َّ ْ َ َٔ نْ َ َ َّ ُ َ َٔ ُّ َ َّ َ ٓ َ ُ َ ُ‬
‫ات ما احل للا لك وال‬ ‫واخذت ِ ي� �و ِ ي�‪َّ � ،‬رمت ع َّيل اللح َم‪ .‬فا ز�ل الل {ي ايا ال ِذني امنوا ال ت ِرموا ط ِيب ِ‬
‫َ ْ َ ُ َّ َّ َ َ ُ ّ ُ ْ ُ ْ َ َ َ ُ ُ َّ َ َ َ ُ ُ َّ ُ َ ً‬
‫للا َحالال َط ِّي ًبا}‪.‬‬ ‫تعتدوا ِإ�ن للا ال يِب المعت ِدني وكوا ِما رزقك‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪w‬سےمر�و�یےہ�ایکصخشیبنرکیمﷺیکدخمتںیماحضرہو�ا�ا�و�رعر�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!جبںیم‬
‫وہاتاہےا�و�رمںیوع�رتو�ںےکےئلرپیاش�نرھپتاہو�ںا�سےئلںیمےناپےنا�وپرگوشترح�ا�م‬
‫گوشتاھکتاہو�ںوتفناسنیوہش�تاکہبلغ ج‬
‫کرلایہے�‪ ،‬جسرپ�الہلاعت نلٰیےیہٓایتان�ز�لرفمائی’’�ا�ےولگووجایام�نالئےوہ! جواپ�کزیچیںالہلےناہمت�ر�ےےیلالح�لیکںیہاہنںی‬
‫‪1‬‬
‫حر�ا�مہنرکلوا�و�ردحےساجت�و�زہنرک�والہلوکزیا�دتیرکنےو�الےتخسانسپدنںیہ�‪،‬جوھچکالح�لوبّیط �رز�قالہلےنمتوکدیاےہاسےاھک�ٔوپوی�۔‘‘‬
‫�ا�سٓایتےکزن�و�لےکاب�ر�ےںیمایکر�و�ایتوی�ںےہ‬
‫ََ َ‬ ‫الن َ ث َ َ ْ ُ َ َّ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل َج َل َس َي ْو ًما َفذ َّك َر َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َّ‬
‫يف‪ ،‬فقال نَ� ٍس ِم ْن‬ ‫اس‪ �َّ ،‬ق َام َو ْل َ ي ز ِ�د ْه َعل التخ ِو ِ‬ ‫ان َر ُسول الهلِ َصل ُ ِ‬
‫ْ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ َ شَ َ ً‬ ‫َٔا ْ َ‬
‫�ة ِم نْ ُ� ْم َع ِ ُّيل ْب نُ� ا ِب ي� طا ِل ٍب‪َ ،‬و ُع ث� َمان ْب نُ� َمظ ُع ٍون‪َ :‬ما ِخف َنا ِإن ْل‬ ‫اب الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬كنوا ع‬ ‫ِ‬ ‫ص‬
‫ِ‬
‫ف ْ �ضُ ُ ْ َٔ ْ َ ْٔ ُ َ ْ َ َ َ َٔ ْ َ ْٔ ُ َ‬ ‫ن‬ ‫ٔ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫نُ ْ ْ َ َ ً َ َّ َّ َ َ َ‬
‫� ِدث عل ف ِإن النصارى قد حرموا عىل انفهسم‪ ،‬فنحن �رم ‪�،‬رم ع م ان ي� ك اللحم والودك‪ ،‬وان ي� ك‬
‫ّ‬ ‫ب�ار َو َح َّر َم َب ْع�ضُ ُ ُم َّ‬‫نَ َ‬
‫الن ْو َم‪َ ،‬و َح َّر َم َب ْع�ضُ ُ ُم ِالن َس َاء‬
‫�ایک د�ن رسو�ل الہلﷺ ےناحصبہرک�ا�م ‪y‬کےاسمےن وعظرفمایاجس ںیم وخ�ف ا�و�ر�ڈ�رہیاکبای�ن اھت�ا�س وعظوکسنرک�د�س احصبوی�ں‬
‫نےنج ںیم دیسنا یلع ‪ t‬بن ابواطلب� ثع‪،‬ام�ن نبوعظم�ن ‪t‬تےھ ےنٓاپس ںیماہککہںیمہوتابع�د�ت ےکوکئی ڑب�ے ڑب�ےرطیےق‬
‫�اتخای�رکرناچائہںی ‪،‬نرص�انوی�ںوک�دکیوھکہانوہ�ںےناپےنسفنرپبتہیسزیچیںرح�ا�مرک�رکیھںیہ ��‪،‬ا�سرپکیسےنوگشتا�و�رچربیوغری�ہاھکنا�اپےن‬
‫�ا�وپرحر�ا�مایک�ا�و�رکیسےند�ن کاکاھنابیھرح�ا�مرکلای�ا�و�رکیسےنر�ا�توکدنیناپےنا�وپرحر�ا�مرکلی�‪�،‬ا�و�ر کیسےنوع�رتو�ںےسابمشر�ترح�ا�مرکلی�‪،‬‬
‫َ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ َٔ َ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ َ ُ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫ََ َ ْ ُ‬
‫� ُ‬
‫الهل‬ ‫عائشة‪َ ،‬ر ِ ض ي َ‬ ‫فكن ُع ث� َمان ْب نُ� َمظ ُع ٍون ِ َّم ْن َح َر َم ِالن َس َاء َوكن ل َي ْدنو ِم ْن ا ْه ِ ِل َول ت ْدنو ِم ْن ُه‪ ،‬فات ِت امراته‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ّ َ َّ ُ َ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ نْ َ َ َ َ ُ َ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ :‬ما َ ب�ل ِك َ ي�‬ ‫ال ْول ُء‪ ،‬فقال ْت َلا َعا ِئشة َو َم ْن ِع ْن َد َها ِم ْن از َو ِاج الن ِب ي� صل‬ ‫ع�ا‪ ،‬وكن يقال لا‪:‬‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َّ ُ َ َ َ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬
‫ْ َ َْ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اللون‪ ،‬ل تَ ْ� َت ِش ِط نَ�‪ ،‬ل َت َتط َّيب نَ‬ ‫َح ْو َل ُء ُم َت َغ ّي َ� ُة ْ‬
‫عل ز ْو ِ�ج ي َو َما َرف َع َع ِ نّ ي�‬‫ي‬ ‫ع‬ ‫ق‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ب‬ ‫ي‬ ‫ط‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ط‬ ‫ش‬ ‫ِ‬ ‫ت‬‫م‬ ‫ا‬ ‫ف‬ ‫ي‬ ‫ك‬ ‫و‬ ‫‪:‬‬ ‫ت‬ ‫ال‬ ‫ق‬ ‫؟‬ ‫�‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َث ْو ً ب�‪ُ ،‬م ْن ُذ َكذا َو َكذاقال‪ :‬ج َ‬
‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� َعل َن َي ْض َحك َن ِم ْن ك ِ َما‬
‫ثعام�ننبوعظم�ن‪t‬نےاپینویب�یےساسیانبپرملیوج�لرت�کرک�دیا�ا�و�رمای�ںویب�یاپےنحیحصاقلعت�تےسالگرہےنےگل�‪�،‬ایکد�نا�نیک‬
‫بوی�یوخلہ‪ r‬بتنمیکح�‪�،‬ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬کےاپ�سٓائںیوہا�ںیبنرکیمﷺیکا�ز�و�ا�جرہطم�ا�تیھبںیھتاہنںی گرپ�ادن�ہاحلت‬
‫مںیدیھکرکسبےنوپچاھکہمتےناپانیہایکلحہیانب�رکاھہے�؟نہیھگنکہنوچٹییکربخہے�‪،‬نہابل�سکیھٹےہا�و�رنہافصئیا�و�رخوبوص�رتیاکخای�ل‬
‫ےہ؟�اتیندم�توہئیوجمری�ےایم�ںھجمےسےلمیہںیہنا�و�رنہیھبکانوہ�ں‬
‫رضو�ر�تیہایک�رہی �‬
‫ہے�؟خولہ‪ r‬نےاہکجمےھا�بانبئونساھگ�رکی �‬
‫نےریم�اکڑپ�اہاٹیاہے�‪،‬یہنسرکبوییا�ںےنسنہںیگل�‪،‬‬
‫تفس�الق ٓران َ ب� ٌب َو ِم ْن ُس َور ِة ْ َ‬
‫الا ِئ َد ِة�‪۳�۰�۴�۸‬‬ ‫‪ 1‬جامع ت�مذی کتاب ی‬
 ‫�������‬
‫َّ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ ََ‬ ‫ْ ََ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫ال ْول َء‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َو ُه َّن َي ْض َحك َن‪ ،‬فقال َ‪:‬ما ُي ْض ِحكك َّن؟ قال ْت‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ‪ِ ،‬إن‬ ‫ف َدخل َر ُسول الهلِ صل‬
‫ْ ُ َ َ‬ ‫ََ َ َ َ‬ ‫ُ َ َ َ َ َ َٔ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ ْ‬
‫َسال تُ َ�ا َع ْن ا ْم ِر َها‪ ،‬فقال ْت‪َ :‬ما َرف َع َع ِ نّ ي� ز ْو ِ�ج ي ث ْو ً ب� ُم ْنذ كذا َوكذا‪ ،‬فا ْر َسل ِإل ْي ِه ف َد َع ُاه‪ ،‬فقال َ‪:‬ما لك َ ي� ُع ث� َمان؟ قال‪:‬‬
‫َ َ ْ ُ َ َٔ َٔ ْ َ َ ْ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫نّ تَ َ ْ ُ ُ َّ َ ْ َٔ تَ َّ ْ‬
‫ك ا خَ�ل ِلل ِع َب َاد ِة‪َ ،‬وق َّص َعل ْي ِه ا ْم َر ُه‪َ ،‬وكن ُع ث� َمان ق ْد ا َر َاد ان ي ج ُ� َّب نف َس ُه‬ ‫ِإ ِ ي� �كته ِل ِل‪ِ ،‬ل ي‬
‫ےہ؟عائہش‪r‬نےرع�ضایک�ا�ے‬ ‫�اتےنںیمرسو�لالہلﷺرشتیفالئےا�و�ر�و�ہسنہرہیںیھتوت�ٓا�پﷺےن�د�ریافترفمایاہکہییسنہیسیک �‬
‫�الہلےکرسو�لﷺ! �ا�و�ررھپوخلہ‪ r‬کاسا�ر�ا�و�اقہعایب�نایک� �‪ٓ،‬ا�پﷺےناسیوقتٓا�دمیجیھبرکثعام�ن‪t‬کوولب�ایاا�و�رف مرایا�ا�ےامثع�ن‬
‫وھچڑ�رکاھہےہکالہلاعتلٰیکیابع�د�تدچلیپس‬
‫‪!t‬یہایکقہصےہ�؟ ثعام�ن‪t‬نےاس�ر�ا�و�اقہعایب�نرککےرع�ضایککہںیمےناسےا�سےئل �‬
‫وہائو�ںاتکہوع�رتو�ںےکاقبلیہہنرہو�ں�‪،‬‬ ‫�ا�و�رفا�ر�غالابلیےسرکسوک�ںہکلبریم�ا�ا�ر�ا�د�ہےہہکںیمیصخ ج‬
‫ول الهلِ ‪ ،‬إ نّ� َص ِئ ٌ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ َ ْ ُ َ َ ْ َ َّ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َٔ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬
‫ا�‬ ‫ِِ ي‬ ‫فقال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪:‬اقسمت عليك ِإل رجعت فواقعت اهلك ‪،‬فقال‪ :‬ي� رس‬
‫َّ َ َ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َْ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َٔ ْ َ َٔ ْ َ َٔ َ َٔ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل] َوق ِد ْامتشط ْت‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫ُ‬
‫ال ْول ُء ِإل عا ِئشة [ز ْو ِج َرس ِ‬ ‫‪ ،‬فقال‪ :‬اف ِط ْر فافط َر‪َ ،‬وا ت� ا ْه ُل‪،‬ف َر َج َع ِت‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َٔ َٔ‬ ‫َ ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ َ‬
‫َواك َت َحل ْت َوتط َّي َب ْت‪ ،‬ف َض ِحك ْت َعا ِئشة َوقال ْت‪َ :‬ما ل ِك َ ي� َح ْول ُء؟ فقال ْت‪ِ :‬إن ُه ا تَ� َها ا ْم ُس‪َ ،‬وقال َر ُسول الهلِ َصل‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫ّ َ َ َ َّ َ َ َ َّ َٔ َّ ّ َٔ َٔ ُ ُٔ ْ َٔ‬ ‫ُ َٔ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ‬
‫الن ْو َم؟ ال ِإ ِ ن ي� ا نَ� ُم َواق ُوم‪َ ،‬واف ِط ُر َوا ُص ُوم‪َ ،‬وان ِك ُح ِالن َس َاء‪ ،‬ف َ� ْن‬‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َ‪:‬ما َ ب�ل اق َو ٍام َح َّرموا ِالنساء والطعام و‬
‫َ نّ َ َ ْ َ نّ َ نَ زَ َ ْ ٰ ٓ َ ّ ُ َ َّ ْ َ ٰ َ ُ ْ َ ُ َ ّ ُ ْ َ ّ ٰ َ ٓ َ َ َّ ُ َ ُ ْ َ َ ُ‬
‫ك َول ت ْع َتد ْوا‬ ‫ت ما احل هللا ل‬ ‫َر ِغب ع ِ ي� فليس ِم ِ ي�‪،‬ف�لت‪:‬ييا ال ِذي امنوا ل ت ِرموا ط ِيب ِ‬
‫�رسو�لالہلﷺےنرفمایامںیےھجتمسقدیاتہو�ںہکاج�ا�و�ر�اپینویب�یےسلیمرکلےا�و�ر�ا�سےساب�تتیچرک ‪�،‬انوہ�ںےنرع�ضایک�ا�ےالہل‬
‫یک‪�،‬ر� �وز�ہ �وتڑ�دیا�ا�و� بروی�یےسیھب‬
‫کےرسو�لﷺ�!مںیر� �وز�ےےسوہ�ں�‪ٓ� ،‬ا�پﷺےنرفمایا�ر� �وز�ہ �وتڑ�د�ے�‪� ،‬انوہ�ںےنمکحرب�د�ا�ر�ی �‬
‫یھت‪،‬لاب�سیھبکیھٹاھت�ا�و�رناہئی ھدوئیوہئیںیھت�‪�،‬ا�مالومنمنیاعئہش‬
‫مےل�‪،‬پرھوخلہ‪ r‬عائہشدصیہق‪r‬کےاپ�سٓائںیوتنکیھگوچٹییکوہئی �‬
‫صدیہق‪r‬نےسنہرکپوچاھکاہ�ا�ےوخلہ‪�r‬ا�بایکحا�لےہ�؟ �انوہ�ںےناہکا�بامثع�ن‪t‬نےاپانعدہتو�ڑ�دیاہےا�و�رکلو�ہھجمےسےلم‬
‫وسابیھوہ�ں‬
‫بیھ�‪� ،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایا گلوو�!یہاہمت�ر�اکایحا�لےہہکوکئیویب�یرح�ا�مرکرہاےہ�‪،‬کوئیاھکناکوئیوسناتمںیہندکیےتھہکںیم ت‬
‫�ا�و� قرای�میھبرکتاہو�ں�‪�،‬افاط�ربیھرکتاہو�ںا�و�ر�ر� �وز�ےےسیھبرہاتہو�ں ع�‪،‬و�رتو�ںےساتلمبیھوہ�ںاکن�حیھبرک�رکےھںیہ سونج موری�یتنس‬
‫سےےب�ربغیترک�ےو�ہھجمےسںیہن ‪�،‬ا�سرپہیٓایت’’�ا�ےولگووجایام�نالئےوہ�‪،‬جواپ�کزیچیںالہلےناہمت�ر�ےےیلالح�لیکںیہاہنںی‬
‫‪1‬‬
‫حر�ا�مہنرکلوا�و�ردحےساجت�و�زہنرک�و�۔‘‘ نا�ز�لوہئی�۔‬
‫�ا�سےسےلہپوس�ر� ٔ�ہابلرق�ۃںیمومسق�ںےکاب�ر�ےںیمرفمایاگایتاھ‬
‫َ‬ ‫َ ُ ْ َ ً ّ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ َ ّ ُ ْ َ َ َّ ُ ْ َ ُ ْ ُ ْ َ ْ َ َّ‬ ‫ََ َْ ُ‬
‫س ْي ٌع َع ِل ْي ٌم ‪۲۲۴‬۝ ل‬ ‫اس‪۰‬۝ َو ُ َ‬
‫هللا ِ‬ ‫الن ِ ۭ‬ ‫ت َعلوا هللا عرضة ِليا ِنك ان تبوا وتـتقوا وتص ِلحوا بي‬ ‫ول‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ْ َ َ َ ْ ُ ْ ُ ْ ‪۰‬۝ َ ُ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ُ ُ ْ ْ ٓ َ ْ َ ْ َ ٰ ْ ُّ َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َٔ‬
‫‪2‬‬
‫هللا غف ْو ٌر َح ِل ْي ٌم ‪۲۲۵‬۝‬ ‫ك و‬ ‫يا ِخذك ِبا كسبت قلوب ۭ‬ ‫يا ِخذك هللا ِبللغ ِو ِف ايا ِنك ولكِن‬

‫ف‬
‫‪،۳‬تفس�املنار�‪۲�۱‬؍�‪۷‬‬
‫تفس� ب�ملاثور�‪۱�۴�۱‬؍� ی‬
‫ط�ی �‪۱�۲�۳�۴�۵�،۵�۱�۷‬؍�‪ ،۱�۰‬الدر املنثور � ی‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 1‬ی‬
‫‪ 2‬البقرۃ�‪۲�۲�۴�،۲�۲�۵‬‬
 ‫�������‬

‫�ٰیا�و�ر�الہلےکدنب�و�ںکیالھبئیےکاکمو�ںےساب�زرہان‬
‫ترجہم�‪�:‬الہلےکان�موک�اییسںیمسقاھکنےےکےئلاتسامع�لہنرک�وجنےسوصقم�دینیکا�و�رتوق �‬
‫ہو�‪،‬الہلاہمت�ر�یاس�ر�یابتںینسرہاہےا�و�رسبھچکاجناتہے�‪،‬جوبےینعمںیمسقمتالب�ا�ر�ا�د�ہاھکلایکرتےوہ�ا�نرپ�الہلرگفتںیہنرکتامرگجوسقںیم‬
‫�‬
‫گز�ررنےو�الا�ا�و�ربر�دبا�رہے�۔‬
‫رضو ک�رر�ےاگ�‪�،‬الہلتہبد�ر ک‬
‫تماتکدی�ا�و�رخپیگتےکےئلاھکتےوہا�نیکاب�زپر�سو�ہ �‬
‫وتڑنےا�و�رکاف�ر�ےاکقانو�نرفمایا‬
‫مرگ�ا�سںیمتیصعمںیماھکئیومسق�ںوکتو�ڑنےا�و�رکاف�ر�ےاککوئیکذرہنںیرفمایاایگاھتا�بومسق�ںےک �‬
‫�ا�ےولگوجو�ایام�نالئےوہ�!جوپا�کزیچیںالہلےناہمت�ر�ےےئلالح�لیکںیہاہنںیوخ�دپرحر�ا�مہنرکلو�‪،‬عیینیسکزیچکوحال�لایحر�ا�مرکناالہل‬
‫کا�اتخای�رہے�‪�،‬اگرکوئیصخشوخ�دہیالہلیکیسکتمعنوک�اپےنرپحر�ا�مرکلےوتیہرفک�ا�نتمعنا�و�ر�الہلاعتلٰیپر�افرت�اہے�‪،‬‬
‫َٔ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ ُ ُ َ َ َ َ َ ُ َ ْ َ ُ ُ َٔ ْ‬ ‫َٔ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ ،‬ي ْسالون َع ْن‬ ‫وت از َو ِاج الن ِب ي� صل‬ ‫ِ‬ ‫� الل عنه‪ ،‬يقول‪ :‬جاء ثالثة ره ٍط ِإل بي‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ان َس ْب نَ� َما ِل ٍك ر‬
‫ِ‬
‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل؟ َقدْ‬
‫ُ‬ ‫َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َّ ُٔ ْ ُ َ َٔ نَّ ُ ْ َ َ ُّ َ َ َ ُ َ َٔ ْ نَ نَ ْ ُ َ َّ ّ َ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِعباد ِة الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬فلا اخ ِب�وا ك�م تقالوها‪ ،‬فقالوا‪ :‬وا ي� �ن ِمن الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ َ َ ُ َ َ َ َّ َ ْ َ ْ َ َ تَ َٔ َّ َ َ َ َٔ َ ُ ُ ْ َٔ َّ َٔ نَ َ نّ ُٔ َ ّ َّ ْ َ َٔ َ ً َ َ َ ٓ َ ُ َٔ نَ َٔ ُ ُ َّ ْ َ َ َ‬
‫غ ِفر ل ما تقدم ِمن ذن ِب ِه وما �خر‪ ،‬قال احده‪ :‬اما ا� ف ِإ ِ ي� اص ِ يل الليل ابدا‪ ،‬وقال اخر‪ :‬ا� اصوم الدهر وال‬
‫َ َ َ َٔ ْ َّ‬ ‫َّ َ‬ ‫ُٔ ْ ُ َ َ َ ٓ َ ُ َٔ نَ َٔ ْ تَ ز ُ ّ َ َ َ َ َٔ تَ زَ َّ ُ َٔ َ ً فَ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِإل يْ ِ� ْم‪ ،‬فقال‪:‬ان تُ ُ� ال ِذ ي نَ�‬ ‫الل صل‬ ‫اف ِطر‪ ،‬وقال اخر‪ :‬ا� اع ِ�ل ِالنساء فال ا�وج ابدا‪ ،‬ج�اء رسول ِ‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُٔ ّ َٔ ُ َٔ‬ ‫ُٔ ْ‬ ‫ُ ْ تُ ْ َ َ َ َ َ َٔ َ َ َّ نّ َ َٔ ْ َ ُ ْ َّ َ َٔ ْ َ ُ ْ َ َ َٔ‬
‫اك ُل‪ ،‬ل ِك ِ نّ ي� ا ُص ُوم َواف ِط ُر‪َ ،‬وا َص ِ يل َوا ْرق ُد‪َ ،‬وا تَ زَ� َّو ُج ِالن َس َاء‪ ،‬ف َ� ْن‬‫الل ِإ ِ ي� لخشاك ِل ِل واتق‬ ‫قل� كذا وكذا‪ ،‬اما و ِ‬
‫َّ َ َ‬
‫َر ِغ َب َع ْن ُسن ِ ت ي� فل ْي َس ِم ِ نّ ي�‬
‫�انسنباملک‪t‬سےرم�و�یےہتنیاصاح�ب(سدینایلع‪ t‬بنابیاطلب�‪،‬عدب�الہل‪ t‬بنرمع�وبناع�صا�و�رثعام�ننبوعظم�ن‪)t‬‬
‫نیبرکیمﷺیکا�ز�و�ا�جرہطم�ا�تےکرھگ�و�ںیکرط�فٓا�پﷺیکابع�د�تےکقلعتموپھچےنٓائے�‪،‬جباہنںیدیس�الاممﷺاکعلم‬
‫باتیاگایتو�انوہ�ںےناسےمکاھجمس�ا�و ک�راہکہامہ�ر�ا�رسو�لالہلﷺےسایکاقمبہل! �ٓا�پﷺیک توتام�ماگیلیلھچپزغلشںیاعم�فرک�د�ییئگ‬
‫نام�زپڑھار�و�ںاگ‪�،‬د�وسر�ےےناہککہںیمہشیمہر� �وز�ےےسرہو�ںاگ�ا�و�ربکیھ‬
‫ہںی�‪�،‬ا�نںیمےسایکےناہککہٓا�جےسںیمہشیمہر�ا�ترھب ک‬
‫رھرسو�لالہلﷺ‬
‫رو�ںاگ�ا�و�ربکیھیھباکن�حںیہنرک�و�ںاگ�‪،‬پ �‬
‫ناغہںیہنوہنےد�و�ںاگ�ا�و�ریترس�ےےناہککہںیموع�رتو�ںےسدج�ائیاتخای ک�ر ل‬
‫ترشیفالئےا�و�ر�ا�نےسوپچاھکایتمےنیہہیابتںیںیہکںیہ�؟سنول�الہلیکمسق!�الہلر�بالاعملنیےسںیممتبسےسزیا�د�ہڈ�رنےو�الاہو�ں‬
‫�ا�و�رمںیمت بس ےس زیا�د�ہ رپہزیگا�رہو�ں یلنک ںیماگر�ر� �وز�ے رھکاتہو�ںوت�افاط�ربیھرکتاہو�ں ا�و�ر�(�ر�ا�ت ںیم�)نام�زبیھ ڑپھاتہو�ں ا�و�ر‬
‫سوتابیھوہ�ںا�و�رمںیوع�رتو�ںےساکن�حیھبرکتاہو�ں�‪،‬جسےنریم�ےرطیےقےسےبربغیتیکو�ہھجمےسںیہنےہ�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ ْ ُ َّ َ ُ ُ َّ ْ َ َ َ ُ ُ نَّ َ َ َ َ ُ َ َ‬ ‫ْ َٔ ٌ َ ُ َ َ َ َ ْ َ ْ‬ ‫َ َّ ْ َ َ َ َ‬
‫ال� َار‪ ،‬فقال َع ُر‪:‬لق ْد‬ ‫اس يقوم الليل‪ ،‬ويصوم‬ ‫ع ِن الشع ِب ِيّ� قال‪ :‬جاء ِت ام َراة ِإل ع َر‪ ،‬فقالت‪ :‬زو ِ�ج ي خ ي� الن ِ‬
‫ُْ َ َ‬ ‫َّ َ َ َ َ ُ ْ‬ ‫َ َ ْ َ َ َٔ‬ ‫َ َ َ ََ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ ْ‬
‫ا ْح َسن ِت الث َن َاء َعل ز ْو ِجك‪ .‬فقال ك ْع ُب ْب نُ� ُس ٍور لق ِد اش َتك ْت فا َع َر َض ِت الش ِك َّية‪ .‬فقال َع ُر‪:‬اخ ُر ْج ِ َّما قل َت‪ .‬قال‪:‬‬
‫َ ٌَ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ُ َٔ َ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َٔ ْ ُ َ‬
‫ا َرى ان ت نْ زِ� ُل ِب َ� نْ زِ� ةِل َر ُج ٍل ُل ا ْر َب ُع ِن ْس َو ٍة ُل ثلثة ا َّ ي� ٍم َول َيا ِل ي ِ� َّن‪َ ،‬و َلا َي ْو ٌم َول ْي ةل‬
‫ّ َ‬ ‫َ ُ ْ ْ‬ ‫ف َّ‬ ‫َ ُ تَّ ْ‬
‫النــا ِح ِ َلـ ْـن‬ ‫النك ِح�‪،۵�۰�۶�۳‬حصیــح مســم کتــاب النــاح ب�ب اسـ ِـتح َب ِ‬
‫اب ِ‬ ‫خ‬
‫‪ 1‬حصیــح ب�ــاری کتــاب النــاح ب�ب ال� ِغيـ ِ‬
‫ـب ِ ي� ِ‬
‫َ‬ ‫تَ َ ْ َ ْ‬
‫ـت نف ُسـ ُـه ِإل ْيـ ِـه�‪۳�۴�۰�۳‬‬ ‫�قـ‬
 ‫�������‬

‫عشیب‪ a‬ہکےتںیہسدیناعرم‪ t‬کےد�و�رخالفتںیمایکاختو�نےناکشیتشیپیکہکریم�ےوشہر�د�نرھب�ر� �وز�ہرھکےتںیہا� �ور�ر�ا�ت‬

‫برھعاب�د�ترکتےںیہ ا�و�رمھج ےسوکئیقلعت و�اسہطںیہن ھکرےت�‪ ،‬سدیناعرم ‪ t‬نے ا�رشا�درفمایاوت ےن اپےن اخ�وندیک اچیھرعتیف ایب�نیک‬
‫ہے�‪،‬سدینابعکنبوس�ررفماتےںیہہکا�سوع�ر�تےنوتاپیناکشیتشیپیکےہ�‪ ،‬سدیناعرم‪ t‬نےبعک‪ t‬بنوس�ر�الا�ز�د�یوک�ا�نےک‬
‫مدقمہیکامسعتےکےئلرقم�رکای�‪�،‬انوہ�ںےنہلصیفدیاکہا�ساختو�نےکوشہرکوتنیر�اتو�ںےکےئلاتخای�رہےہکینتجاچہےابع�د�ترک�ے‬
‫‪1‬‬
‫مرگچوتیھر�ا�تال�زمًا�ا�نیکویب�یاکحقےہیلنکاگروع�ر�تابع�د�ترکنااچہےوتاسےایکد�نیکاجا�ز�تاکقحےہ�۔‬
‫وکر�ا�مایحر�ا�موکحال�ل�‪،‬حال�لیکدح�و�دسےابہرنلکرکحر�ا�میکدح�و�دمںیدق�مرھکان�ا�و�رطبیزیچ�و�ںےکاتسامع�لںیماف �را�ط تورفیطتم‬
‫�ا�و�رحال�ل ح‬
‫کر�والہلوکیہونیت�ںابتںیتخسانسپدنںیہ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫س ِف ْ َ ۧ‬
‫ْ‬ ‫اش ُ ْبا َو َل ت ُ ْس ُف ْواۚ‪۰‬۝ اِنَّ ٗہ َل ُي ُّ‬
‫ِب ال ُم ْ‬ ‫َّ ُ ُ‬
‫ك ْوا َو ْ َ‬ ‫۔۔۔و‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۳۱‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�راھک�ٔوپویا�و�ردحےساجت�و�زہنرک�والہلدحےسڑبھےنو�الو�ںوکدنسپںیہنرکتا�۔‬
‫َ َّ ْ َ َ ٓ َ ْ َ ُ ْ َ ْ ُ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ ٰ َ‬
‫ِك َق َو ً‬
‫‪3‬‬
‫اما ‪۶۷‬۝‬ ‫سفوا ول يـقتوا وكن بي ذل‬ ‫وال ِذي اِذا انفقوا ل ي ِ‬
‫ترجہم‪ :‬جورخ�چرکتےںیہوتہنوضف�لرخچیرکتےںیہہنلخب�‪،‬لبہکا�ناکرخ�چد� نوو�ںاتناہ�ٔو�ںےکد�رمای�ناعدت�ا�لرپاقئمرہاتےہ�۔‬
‫جوکھچالح�لوطبی �رز�قالہلےنمتوک�دیاہےاسےاھکئوپوی�ا�و� ترام�مامو�رمںی�ا�سالہلیکانف مرانیےسےتچبرہوجسرپتمایام�نالئےوہ�۔‬
‫ُ ُ‬
‫اَل ُ َٔيا ِخذكُ ُهّٰللا ِوْغَّللاِب ْۤيِف ْمُكِناَمْيَا َو ْنِكٰل يُّؤَاخِذُكُمْ اَمِب ُمُّتْدَّقَع َناَمْيَاْلاۚ‪١‬‬
‫�الہلاعتلٰیمتاہ�ر�یومسق�ںںیموغلمسقرپمتےسوم�اخذ�ہںیہنرفماتانکیلوم�اخذ�ہا�سرپرفماتاےہہکمتنجومسق�ںوکوبضم�طرک�د�و�‪،‬‬

‫ۤٗهُتَراَّفَكَف ُماَعْطِا ِةَرَشَع َنْيِكٰسَم ْنِم ِطَسْوَا اَم َنْوُمِعْطُت ْمُكْيِلْهَا ْوَا ْمُهُتَوْسِك‬
‫�ا�ساکافک�ر�ہ د�س اتحمجو�ںوکاھکنا دیان ےہ ا�وسط د�رجےاک وج اپےنرھگو�الو�ںوکالھکتے وہ ای ا�نوکڑپک�ے دیان ای ایک الغ�م‬

‫ْوَا ُرْيِرْحَت ٍةَبَقَرؕ‪ْ ١‬نَمَف ْمَّل ْدِجَي ُماَيِصَف ِةَثٰلَث ٍماَّيَاؕ‪َ ١‬كِلٰذ ُةَراَّفَك ْمُكِناَمْيَا‬
‫یا� نوڈ�یوک ٓا�ز�ا�درکناہے�‪� ،‬ا�و�ر سجوک دقم�و�ر ہن وہ وت نیت د�ن ر� �وز�ے ںیہ ہیاہمت�ر�ی ومسق�ں اک افک�ر�ہ ےہ‬

‫اَذِا ْمُتْفَلَحؕ‪َ ١‬و اْۤوُظَفْحا ْمُكَناَمْيَاؕ‪َ ١‬كِلٰذَك ُنِّيَبُي ُهّٰللا ْمُكَل ٖهِتٰيٰا‬
‫جبہکمتمسقاھکلو ا�و�ر اپینومسق�ںاک ایخ�ل رکوھ ! �اسی رط�ح الہلاعتلٰی متاہ�ر�ے و�اسےط اپےن احاک�م ایب�ن رفماتا ےہ‬
‫‪1‬مصنف عبدالرزاق�‪۱�۲�۵�۸�۶‬‬
‫‪ 2‬االعراف�‪۳�۱‬‬
‫‪ 3‬الفرقان�‪۶�۷‬‬
 ‫�������‬

‫(�الامئد�ۃ�‪)۸�۹‬‬ ‫ْمُكَّلَعَلَنْوُرُكْشَت‪۰۰۸۹‬‬
‫تاکہمترکشرک�و‬
‫چونہکضعبولگو�ںےنالح�لزیچ�و�ںوک�اپےنا�وپرحر�ا�مرکیلےنیکمسقاھک�رکیھیھتا�سےئلالہلاعتلٰینےرفمایاکہیسکصخشیکزبا�نےسریغبکیستین‬
‫�ا�و�ر�ا�ر�ا�د�ےےکمسقاکلظفلکنایگہےوتاییسمسقرپوکئیوم�اخذ�ہںیہنےہ�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ْ‬‫ْ‬ ‫َٔ َ َ َ ُ ُ َ ْ ْ‬ ‫َع ْن َعا ِئ َش َة ُٔا ِ ّم ْ ُ‬
‫ال ْٔو ِم ِن ي نَ�؛ ا نَّ َ�ا كن ْت تقول‪ :‬لغ ُو ال َي ِم ي ِن�‪ ،‬قْول ِإالن َس ِان‪ :‬ال‪َ ،‬والهلِ ‪ .‬ال‪َ ،‬والهلِ‬
‫�ا�م الومنمنی اعئہشدصیہق ‪r‬ف مراتی ںیہ لوغقمس و�ہ ےہ وجٓا�دمی ابتو�ں ںیماتہکہےںیہن و�الہل �‪،‬ہا�ں و�الہل�(عیین اع�د�ت ےکوط�رپرکتہیالک�م‬
‫‪1‬‬
‫ہوجاتاہے�)�۔‬
‫بع�ة ند� ين�‪ ،‬ث� يبيعه بذلك‪ٔ ،‬او ي�لف ض‬
‫لي� ب ن�‬ ‫اليم�‪ٔ :‬ان ي�لف الرجل ٔان ال يبيع ثوبه ش‬
‫قال مالك‪ :‬وعقد ي ن‬
‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫ف‬ ‫ن‬ ‫غالمه‪ ،‬ث� ال ض‬
‫ي� به‪ ،‬و�و هذا؛ �ذا الذي يكفر صاحبه عن ي�ينه‪ ،‬وليس ي� اللغو كفارة‪.‬واما الذي ي�لف عىل‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ ٓ‬
‫� به احدا‪ ،‬او ليعتذر به إىل معتذر هل‪ ،‬او ليقطع‬ ‫ض‬
‫‪،‬و�لف عىل الكذب وهو يعمل ؛ يل� ي‬ ‫ال�ء ‪ -‬وهو يعمل انه ا ث� ي‬
‫ي‬
‫ش‬
‫ٔ‬ ‫ف ٔ‬
‫به ماال؛ �ذا اعظم من ان يكون فيه كفارة ‪.‬‬
‫�اما�ماملک‪a‬ف مراتےںیہ�ایکمسقہیےہوج�ٓائدن�ہیسکاک�مےکرکنےاینہرکنےرپاھکئےًالثمیو�ںےہکالہلیکمسق!مںیاپانکڑپ�ا�د�سدیان�رکونہ‬
‫رھا�سوکنہام�ر�ےا�سمسقرپکاف�ر�ہال�ز�مٓاتاہے�‪� ،‬ایکوغلقمسو�ہےہہکٓا�دمیایک‬
‫یبوچ�ںاگپرھبچیڈ�الے�‪ ،‬یا�الہلیکمسق!مںیا�سےکالغ�موکما�ر�و�ںاگپ �‬
‫وکاناتہےہک‬
‫با�توکسچاج�نرک�ا�سرپقمساھکئےرھپ�ا�سےکالخ�فےلکنا�سمسقںیمافک�ر�ہںیہن توہا�ا�و�ریترس�یمسقومغ�سےہہکٓا�دمیایکاک�م ج‬
‫�ایاسہنںیوہ�ابا�وجو�د�ا�سےکدصق�ًاجوھٹیمسقاھکئےہکایاسہو�اکیسےکوخ�شرکنےایعذ� قروب�لرک�انےےکےئلایکیساکما�لام�رنےےکےئلا�س‬
‫‪2‬‬
‫قمسںیماتانبڑ�اگان�ہےہہکا�ساککاف�ر�ہدنایمںیںیہنوہکسات�۔‬
‫�ابلہتوکئیصخش اتکدی�ا�و�رخپیگت ےک ےئل ا�ر�ا� �دۃقمساھکئےوت�ا�س رپمتاہ�ر�ا وم�اخذ�ہ وہگا�‪�،‬ا�س ےئلمسقاھکنے و�الا�اپینمسق �وتڑ�د�ے ا�و�رکاف�ر�ہ‬
‫وتڑنےاک) کاف�ر�ہہیےہہکد�سونیکسم�ںوک�و�ہا�وسط‬
‫�ا� کد�ار�ے�‪،‬کوینہکسجےنتیصعمیکمسقاھکئیوہ�اسےاپینمسقرپقائمہنرہاناچہے(�اییسمسق �‬
‫�د�رجہاککاھناھکالئوجوتماپےناب�لوچب�ںوکھکالتےوہیا�اہنںیانمسباح�لڑپک�ےانہپئویا�ایکاملسم�نالغ�مٓا�ز� کا�در�و�‪،‬‬
‫َ َ ُٔ ُ َ ْ َ َّ َّ َ َّ َ ْ ُ َ َ َ ْ ََ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ ْ ُ َ َ َ ْ ن ْ َ َ ُّ َ ّ َ َ َ َ‬
‫الوا ِني ِة‪ ،‬فاطلعت ذات يو ٍم ف ِإذا‬ ‫ل‪ ،‬قال‪َ :‬وكن ْت ِ يل َج ِار َية تَ ْ� َع غ نَ� ًما ِ يل ِقبل اح ٍد و ج‬ ‫عن مع ِاوية ب ِ� ال ِك الس ِ ِي‬
‫ْ َ َ َ َ َٔ نَ َ ُ ٌ ْ َ ن ٓ َ َ ٓ َ ُ َ َ َ ْٔ َ ُ َ َ نّ َ َ ْ تُ َ َ َّ ً َ َٔ َ ْ ُ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ّ ُ َ َ‬
‫يب ق ْد ذ َه َب ِبش ٍاة ِمن غن ِمها وا� رجل ِمن ب ِ ي� ادم‪ ،‬اسف كا ي�سفون‪ ،‬ل ِك ِ ي� صكك�ا صكة‪،‬فاتيت رسول‬ ‫الذ‬‫ِ‬
‫َٔ َ َ ُٔ ْ ُق َ َ َ ْ ن َ َ َٔ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ َ َ ْ نََٔ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َّ َ َ َ َ َ َّ ُ ْ ُ َ َ ُ َ‬
‫الهلِ صل الهل علي ِه وسل فعظم ذ ِلك ع يل‪ ،‬قلت‪ :‬ي� رسول الهلِ افل اع ِت�ا؟ قال‪ :‬ائ ِت ِ ي� ِب�ا فاتيته ِب�ا فقال لا‪:‬ا ي�‬
‫ٌ‬ ‫َ َ َٔ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ َ َ َٔ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫الهل َ؟ق َال ْت‪ ِ :‬ف� َّ‬
‫الس َم ِاء‪ ،‬قال‪َ :‬م ْن ا نَ�؟ قال ْت‪ :‬ان َت َر ُسول الهلِ ‪ ،‬قال‪:‬ا ْع ِت ق َ�ا‪ ،‬ف ِإ نَّ َ�ا ُم ْٔو ِم َنة‬ ‫ي‬
‫ُ‬
‫ْ ف ْ‬
‫‪ 1‬موطاامام مالک کتاب النذوراللغ ُو ِ ي� ال َي ِم ي ِن��‪۱�۶‬‬
‫‪ 2‬الروضۃ الندیۃ�‪۵�۴�۹‬؍�‪۲‬‬
 ‫�������‬

‫العو�ںںیمریم�یرکبیا�ںرچ�ایارکتییھت�‪�،‬ایکد�نںیم‬
‫ماع�ویہنبمکحیملس‪t‬سےرم�و�یےہ مری�یایکولنڈ�ییھتوجاحدا�و�روج�انہیےک ق‬
‫�وہا�ںایگوتدکیاھہکایکڑیھبیاریم�یایکرکب�یوکاٹاھرکےلایگےہ�ٓاخرںیمیھبینبٓا�د�مےسوہ�ںجمےھیھبہصغٓاتاےہسجرط�حہک‬
‫�د�وسر�ےولگو�ںوکہصغٓاجاتاےہںیمےناسےایکڑپھتام�ردیا�‪،‬پرھںیمرسو�لالہلﷺیکدخمتںیمٓایاھجمرپہیڑب�ارگ�ا�ںزگ�ر�ا �ا�و�رںیم‬
‫نےرع�ضایکایکںیما�سولنڈ�یوکٓا�ز�ا�دہنرکد�و�ں�؟�ٓا�پﷺےنرفمایااسےریم�ےاپ�سال�ٔو�‪ ،‬مںی�اسےٓا�پﷺےکاپ�سےلٓایا� �‪ٓ،‬ا�پ‬
‫ﷺےنا�سےسوپچاھہکالہلاہک�ںےہ؟�ا�سولنڈ�یےناہکٓاسام�نںیم�‪ٓ�،‬ا�پﷺےنا�سےسوپچاھںیموک�نوہ�ں�؟�ا�سولنڈ�یےن‬
‫‪1‬‬
‫کاہہکٓا�پﷺالہلےکرسو�لںیہ�‪ٓ� ،‬ا�پﷺےنا�سولنڈ�یےکاملکےسرفمایااسے �ٓاز�ا�درکد�ےویکنہکہیولنڈ�یوممہنےہ�۔‬
‫�ا�و�رجو�ا�سیکاتساطعتہنرھکاتہو�و�ہنیتد�نےکوتم�اترر� �وز�ےرکےھ�‪،‬یہاہمت�ر�یومسق�ںاککاف�ر�ہےہہکبجمتمسقاھککرتو�ڑ�د�و�‪�،‬اپینومسق�ںیکافحظت‬
‫کایکر�و�‪�،‬ا�سرط�حالہلاپےناحاک�ماہمت�ر�ےےئلو�اضحرکتاہےاشیدکہمترکش�ا� کد�ار�و�۔‬

‫سقوم�ںےکاسمئل‬
‫جبالہلاحبسنہوتاعلٰینےتنجوہجمنوکپدی�اف مرایاتو�ا�سوقتربج�ائلی‪ u‬نےمسقاٹاھئییھت�‪�،‬ابر�اہمی‪ u‬نےیھباپینوق�مےکاسمےنمسق‬
‫رضو�ر�تںیہنےہرگم�اناسنو�ںوکقینیدلانےےکےئلا�سےناپینٓاخر�ی‬
‫�اٹاھئییھت�‪�،‬الہلابت�ر�کوتاعلٰیکیرہبا�تچسےہ �اسےمسقاٹاھنےیک �‬
‫کات�برق�ٓا�ندیجممںییئکاقمما�ترپخو�دقمساٹاھئی�‪،‬تنیاقمما�ترپنیبﷺوکمسقاٹاھنےاکحمکرفمایا�ا�و�رمرشکنییھبایقمتےکر� �وزسقںیم‬
‫کاھئںیےگ�‪،‬‬
‫َُْ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ َّ‬ ‫َٔ‬
‫ال َّنة قال ِ ِجل ْب ِ� يل‪ :‬اذ َه ْب فانظ ْر ِإل يْ َ�ا‪،‬‬ ‫َع ْن ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة‪ ،‬ان َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل قال‪ :‬لا خلق الهل ج‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ثُ َّ َ َ َ َ َ َٔ ْ َ ّ َ َّ َ َ َ ْ َ ُ َ َٔ َ ٌ َّ َ َ َ َ ثُ َّ َ فَّ َ ْ َ َ ثُ َّ َ َ‬
‫‪ �،‬قال ‪ َ :‬ي� ِج ْب ِ� يل‬ ‫فذهب فنظر ِإل ي�ا‪ � ،‬جاء‪ ،‬فقال‪ :‬اي ر ِب و ِعزِتك ل يسمع ِب�ا احد ِإل دخلها� ح�ا ِب�لك ِر ِه‬
‫َ َ ََ‬ ‫ْ َ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ثُ َّ َ َ َ َ َ َٔ ْ َ ّ َ َّ َ َ َ ْ َ ُ َٔ ْ َ ُ َ َٔ‬
‫يت ان ل َي ْدخل َها ا َح ٌد‪ ،‬قال‪ :‬ف َّلا‬ ‫اذهب فانظر ِإل ي�ا‪ ،‬فذهب فنظر ِإل ي�ا‪ � ،‬جاء فقال‪ :‬اي ر ِب و ِعزِتك لقد خ ِش‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ‬ ‫َ ْ ُ َ ََ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ َ َ ُ َّ َ َ‬
‫الن َار قال‪ َ :‬ي� ِج ْب ِ� يل اذ َه ْب فانظ ْر ِإل يْ َ�ا‪ ،‬فذ َه َب ف َنظ َر ِإل يْ َ�ا‪ ،‬ث َّ� َج َاء فقال‪ :‬ا ْي َر ِّب َو ِع َّزِتك ل َي ْس َم ُع ِب َ�ا‬ ‫خلق الهل‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫� فَّ َ�ا ِب� شَّ َ‬ ‫َ‬
‫َٔا َح ٌد َف َي ْد ُخل َها ف َ‬
‫ُ‬
‫ات ث َّ� قال‪ َ :‬ي� ِج ْب ِ� يل اذ َه ْب فانظ ْر ِإل يْ َ�ا‪ ،‬فذ َه َب ف َنظ َر ِإل يْ َ�ا‪ ،‬ث َّ� َج َاء فقال‪ :‬ا ْي َر ِّب‬ ‫ل� َو ِ‬
‫َّ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ َ ْ َ ُ َٔ ْ َ َ َٔ‬
‫يت ان ل َي ْب ق� ا َح ٌد ِإل َدخل َها‬ ‫و ِعزِتك لقد خ ِش‬
‫یجےسابوہریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےرفمایاجبالہلاعتلٰینےتنجا�و�رمنہجوکدیپ�ارفمایاوتربجئلی‪ u‬کوجتنیکرط�ف‬
‫�ر�و�انہرفمای �اا�و�رکاہجتنا�و�ر�ا�سںیمرہےنو�الو�ںےکےئلوجمںیےنایت�رکایہےاسےدکیوھ�‪،‬جربئلی‪�u‬دیھکرک�و�اپسولٹےوت�انوہ�ںےن‬
‫رھالہلاعتلٰینےا�سوکمرک�وہا�ت‬
‫کاہ�ا�ےریم�ےر�ب!تری�یزع�تیکمسق�!جوبیھا�سےکقلعتمنسےلاگ�و�ہوت�ا�سںیمد�اخلوہناچاہےاگ�‪ ،‬پ �‬
‫وکوب�لرکناہوگا� ع‪،‬وممیوط�رپر�ا�نیکرط�ف‬
‫کےریھگ�ےںیمد�ےدیا (�ا�سںیمٓانےو�الو�ںوکجوعلمرکنےوہ�ںےگا�و�رجنرشعیاپبدنیو�ں ق‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ ُ َت ْ ْ َ َ ف َّ َ‬ ‫اب ْ َ‬
‫‪ 1‬حصیح مسمل ِك َت ُ‬
‫الصل ِة‪َ ،‬ون ْس ِخ َما كن ِم ْن ِإ َ ب� َح ِت ِه�‪۱�۱�۹�۹‬‬ ‫ال َس ِاج ِد َو َم َو ِ‬
‫اض ِع الصلة ب�ب � ِر ي ِ� الك ِم ِ ي�‬
 ‫�������‬

‫بطتعیامئلںیہنوہتیایحقیکر�ا�ہرپجےمرہےنیکوجہےسںیفیلکتاٹاھنیوہ�ںیگ) پرھف مرایاجربیل‪!u‬جائو�ا�و�ر�اسےدیھکرک�ٓائو�‪،‬پسو�ہےئگ‬

‫�ا�و�ر�ا�سوک� کیداھپرھ�ٓائے ا�و ک�راہ�ا�ےریم�ے ر�ب! تری�ی زع�تیکمسق�!جمےھ اندیہش ےہہک ا�س ںیموکئی د�اخلںیہن وہسےکاگ� �‪ٓ،‬ا�پﷺ‬
‫کراہ�ا�ےریم�ے‬
‫نےرفمایاپرھجبد� �وز�خوکپدی�اکایتوجربیل‪ u‬سےاہکجائو�ا�و�ر�د� �وز�خوک�دیھکرک�ٓائو�و�ہےئگا�و�ر�دیھکرک�ٓائے�‪�،‬و�اپسٓا ک‬
‫رھالہلاعتلٰینےا�سوکفناسنیوخ�اہاش�تا�و�رمرغوبا�تےک‬
‫رھا�سںیمد�اخلوہ�‪،‬پ �‬
‫�ر�ب�!تری�یزع�تیکمسق!کوئیںیہنوج�ا�سےکقلعتمےنسا�و� پر �‬
‫ھگری�ےںیمد�ےدیاپرھف مرایا�ا�ےربجیل‪!u‬ج ئاو�ا�و�ر�اسےدیھکرک�ٓائو�و�ہےئگا�و�ر�اسے کیداھپرھ�ٓائےا�و ک�راہ�ا�ےریم�ےر�ب�!تری�یزع�ت‬
‫‪1‬‬
‫�ا�و�رتری�ےالج�لیکمسق�!جمےھاندیہشےہہکا�سںیمد�اخلوہنےےسوکئییھبںیہنچبےکساگ�۔‬
‫(جتنا�و�ر�ا�سیکںیتمعن�‪�،‬د� �وز�خا�و�ر�ا�ساکعذ�ا�بیفالو�اقعدیپ�اکےیاجچےکںیہ�‪،‬جتناک�د�اخہلرشعیاپبدنیو�ںرپعلمرکنےےسیہنکممےہ‬
‫�ا�و�ر�ا�نےکابملاقبلاسفننیوخ�اہاش�تیکریپ�و�یا�و�رشرعیاپبدنیو�ںےسٓا�ز�ا�د�یمنہجںیماجنےاکباعثںیہذہل�اضر�و�ر�یےہہکاناس�ناسفننی‬
‫خو�اہاش�تیکریپ�و�یےسد�و�ر�رہے)‬
‫�ابر�اہمی‪ u‬نےا�نالاف�ظںیممسقاٹاھئییھت‬
‫ُ‬
‫تل ْوا ُم ْدب ْ َ‬
‫ي ‪۵۷‬۝‬
‫ّ‬ ‫ام ُ ْ‬
‫ك َب ْع َد َا ْن ُ َ‬ ‫ََ ََ‬
‫لك ِْي َد َّن َا ْص َن َ‬ ‫وتهلل ِ‬
‫ِِ‬
‫‪2‬‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�الہلیکمسق! مںیاہمت�ر�ےا�نوبعم�د�و�ںےکاستھبجمتدحیلع�ہھٹیپریھپرکلچد�وےگایکاچ�لولچ�ںاگ�۔‬
‫�الہلاعتلٰینےہیںیمسقاٹاھئںی‬
‫َ ْٰ‬ ‫َّ‬
‫‪3‬‬
‫ش ‪۱‬۝‬ ‫َوال ْي ِل اِذا يَغ ۙ‬
‫ترجہم�‪�:‬ر�ا�تیکمسقبجو�ہڈھانپےل۔‬
‫َ َّ‬
‫الش ْم ِس َو ُ ٰ‬
‫ض َ‬
‫‪4‬‬
‫ىهاۙ۠ ‪۱‬۝‬ ‫و‬
‫ترجہم�‪:‬قمسےہوس�ر�جیکا�و�ر�ا�سیک ھدو�پیک�۔‬
‫ش ‪۲‬۝‬
‫ْ‬
‫ال َع ٍ ۙ‬ ‫َََ‬ ‫َ َْ ْ‬
‫والفج ِ ۙر ‪۱‬۝ ولي ٍ‬
‫‪5‬‬

‫ترجہم‪ :‬قمسےہرجفکیا�و�ر�د�سر�اتو�ںیک�۔‬

‫النـ ِـار‬ ‫ـ� ابــوداود کتــاب الســنۃ َ ب� ٌب ِ ف� َخ ْلــق ْ ج َ‬

‫ال َّنــةِ َو َّ‬ ‫ـذور�ب احللــف بعــزۃ الــہ �‪،۳�۷�۹�۴‬سـ ن ن‬ ‫اال�ــان والنـ ب‬ ‫ـا� کتــاب ی‬ ‫ـ� نسـ ئ‬
‫‪ 1‬سـ ن ن‬
‫ي ِ‬
‫ات�‪،۲�۵�۶�۰‬مســتدرک حــامک ‪،۷��۲‬‬ ‫ـاء ُح َّفــت الج َ َّنـ ُـة � َملـ َـار ه َو ُح َّفــت َّ‬
‫النـ ُـار ِب� شَّ َ‬ ‫�‪، ۴�۷��۴ ۴‬جامــع ت�مــذی ابــواب الج نــۃ َ ب� ُب َمــا َجـ َ‬
‫ل� َو ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ِب‬ ‫ِ‬
‫مســند امحد �‪۸��۳ ۹�۸‬‬
‫‪ 2‬االنبیاء �‪۵�۷‬‬
‫‪ 3‬اللیل�‪۱‬‬
‫‪ 4‬الشمس�‪۱‬‬
‫‪ 5‬الفجر�‪۱�،۲‬‬
 ‫�������‬
‫َّ ْ ُ‬ ‫َو ّ ْ‬
‫‪1‬‬
‫ي َوالزيت ْو ِن ‪۱‬۝‬
‫الت ِ‬
‫ِ‬
‫جنریو�رزیوت�نیک�۔‬
‫ترجہم�‪:‬قمسےہا ا�‬
‫َ ً‬ ‫الن َ‬‫َ َّ‬
‫‪2‬‬
‫ات غ ْرقا‬
‫ازع ِ‬
‫و ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ڈ�و�برکخسیتےسےنچنیھکو�الو�ںیکمسق�۔‬
‫ْ‬ ‫َْٓ‬ ‫ُ ْ ْ َ َ ّ ْ ٓ َّ ٗ َ ٌ‬
‫‪3‬‬
‫ي ‪۵۳‬۝‬ ‫ق‪۰‬۝ َو َما ان ُت ْم ِبُ ْع ِج ِز َ ۧ‬ ‫ب اِنه لَ ّۭؔۚ‬ ‫۔۔۔قل اِي ور ِ‬
‫ترجہم �‪ٓ:‬ا�پرفمادجیےئہکاہ�ںمسقےہریم�ےر�بیکو�ہو�اقیعچسےہا�و�رتمیسکرط�حالہلوکعاجزہنںیکرکسےت�۔‬
‫ك۔۔۔ۙۤ ‪۳‬۝‬ ‫ب َل َت ْا ِت َي َّن ُ ْ‬
‫ُق ْل َب ٰل َو َر ّ ْ‬
‫ِ‬
‫‪4‬‬

‫ترجہم �‪ٓ:‬ا�پہہکدجیےئہکےھجمریم�ےر�بیکمسقو�ہًانیقیتمرپ�ٓائےیگ�۔‬
‫ُ ْ َ ٰ َ َ ّ ْ َ ُ ْ َ ُ َّ‬
‫‪5‬‬
‫ث۔۔۔ ‪۷‬۝ ‬ ‫۔۔۔قل بل ور ِب لتبع‬
‫رضو�ر�د�وبا�ر�ہاٹاھئےاجئوےگ۔‬ ‫ترجہم �‪ٓ:‬ا�پہہکدجیےئہکویک�ںںیہنالہلیکمسق! تم �‬
‫ُُ‬ ‫َ ْ ن ُ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َّ َ َّ ُ َ َ َ َ َّ َ َ ُ َ ّ‬
‫وب‬‫ا� ع َر‪ ،‬قال‪ :‬كنت ي ِ� ي ن� الن ِب ِيّ� صل الهل عل ْي ِه وس َل‪ :‬ال ومق ِل ِب القل ِ‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫یب ار�م ﷺ یکمسق سب تاینیھتہکںیہن� ق‪،‬مس ےہ ا�س ذ�ا�تیک وج لدو�ںاک ریھپنے‬ ‫ےہ ک‬‫�ا�س ےک الع�و�ہدبع�الہل نب رمع ‪ t‬سےرم� �وی ن‬
‫‪6‬‬
‫�و�الاہے�۔‬
‫�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺےنفلتخموم�اقعرپیو�ںمسقاٹاھئی�۔‬
‫َ َ َ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ َ ْ‬ ‫َ ْ َٔ َ‬
‫س ِب َي ِد ِه‬
‫عن ا ِب ي� س ِع ٍيد‪ ،‬قال‪:‬قال الن ِب يُّ� صل الهل علي ِه وسل‪:‬وال ِذي نف ِ ي‬
‫‪7‬‬
‫�ا�و�رسدعبنابیوقا�ص‪t‬ف مراتےںیہنیبرکیمﷺےنرفمایا�ا�سذ�ا�تیکمسقسجےکاہتھںیمریم�یاج�نےہ�۔‬
‫�ا�و�ر�ر� �و قزایمترشمکنیر�بےکوضح�ریو�ںںیمسقاھکئںیےگ�۔‬
‫‪1‬الت� �‪۱�،۲‬‬
‫ین‬
‫‪ 2‬النازعات�‪۱‬‬
‫‪ 3‬یونس �‪۵�۳‬‬
‫‪ 4‬سبا�‪۳‬‬
‫التغا� �‪۷‬‬
‫‪ 5‬بن‬
‫ـ� ابوداودکتــاب‬ ‫ـم�‪ ،۶�۶�۲�۸‬سـ ن ن‬ ‫ـه َع َل ْيـ ِـه َو َسـ َّ َ‬ ‫ـ� َصـ َّـى الـ ُ‬ ‫ـ� َّ‬
‫النـ ب يّ‬ ‫ـت َي ِ�ـ نُ‬
‫ي‬
‫اال�ــان والنــذور َ ب� ٌب َك ْيـ َـف َك َنـ ْ‬ ‫‪ 6‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب ی‬
‫َِ ِ‬
‫النذورواال�ــان َ ب� ُب‬ ‫ـم َمــا كن ْت�‪،۳�۲�۶�۳‬جامــع ت�مــذی ابــواب‬
‫َ‬ ‫ـه َع َل ْيـ ِـه َو َسـ َّ َ‬‫ـ� َصـ َّـى الـ ُ‬ ‫ـاء ف� َ�ـ ن َّ‬
‫النـ ب يّ‬ ‫َ ُ َ َ َ‬
‫اال�ــان والنــذور ب�ب مــا جـ ِ ي ي ِ ي ِ‬
‫ی‬ ‫ِ‬ ‫ـ� ِ‬ ‫ی‬
‫ـم �‪ ،۱�۵�۴�۰‬سـ ن ن‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ـه َعل ْيـ ِـه َو َسـ َ‬ ‫َّ‬
‫ـ� َصــى الـ ُ‬ ‫َ نُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ ْ‬
‫ـ� الــداریم �‪ �۳�۹�۵‬ش‪�،۲‬ح الســنۃ للبغــوی�‪۸�۶‬‬ ‫النـ ب يّ‬
‫مــا جــاء كيــف كن ي ِ�ـ يـ� ِ‬
‫ُ ّ َٔ ْ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ُ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ ُ ُ ُ ٓ َ َٔ ْ‬
‫ـف ِت ْسـ َـع ِمائةٍ َو ِت َسـ َـعةٍ َو ِت ْسـ ِـع ي نَ�‪،‬حصیح‬ ‫ـه ِلد َم اخـ ِـر ْج َب ْعــث النـ ِـار ِمـ ْـن ِك الـ ٍ‬ ‫‪ 7‬حصیــح مســم ِكتــاب ِإال ي�ــان ب�ب قــوِ ِل يقــول الـ‬
‫ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫َ ٌ َ ْ َ َ َ ْ َ نُ َّ ّ َ َّ‬
‫ـ� صــى الــه عليـ ِـه وســم�‪۶�۶�۲�۹‬‬ ‫اال�ــان والنــذور ب�ب كيــف كنــت ي ِ�ـ يـ� النـ ِب ِي‬ ‫ب خ�ــاری کتــاب ی‬
 ‫�������‬
‫۔۔۔وهللاِ َر ّ ِب َنا َما ُك َّنا ُم ْشك ْ َ‬
‫ِي ‪۲۳‬۝‬ ‫َ‬
‫ِ‬
‫‪1‬‬

‫ترجہم�‪:‬قمسالہلیکاپےنرپ�و�ر�دگا�ریک! ہمرشم�کںیہنےھت�۔‬
‫ان ْم۔۔۔ ‪۴۲‬۝‬ ‫َ ْ َ ََْ‬ ‫ََْ َ ُْ‬
‫واقسموا ِبهلل ِجهد اي ِ ِ‬
‫‪2‬‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�ا�نافک�رنےالہلاعتلٰیکیڑب�یز�و�ر�د�ا�رقمساٹاھئییھت�۔‬
‫عیینالہلیکذ�ا�توصا�فیکمسقاٹاھئیاجکسیتےہا�سےکالع�و�ہیسکیکمسقاٹاھناحر�ا�مےہ۔‬
‫ٔ‬
‫فإن اهل الج اهلية اكنوا يعتقدون‬
‫‪3‬‬
‫�د�و�راجلہتیںیمرشمکنیاپےنرشکا�ء�وبموع�د�ا�نابطہلیکںیمسقاھکتےےھت�۔‬
‫�اسال�مےنریغ�الہلیکںیمسقاٹاھنےےسر�و�کدیا�۔‬
‫ََ َ ُْ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ ُ َٔ‬ ‫َ ْ ن ُ َ َ َ ض َ َّ ُ َ نْ ُ َ َٔ َّ ُ َٔ ْ َ َ ُ َ َ ْ نَ لخَ َّ ف ْ‬
‫الهل‬ ‫اب ِ ي� َر ك ٍب َو ُه َو ي ْ� ِلف ِب� ِب ِيه ‪ ،‬فناداه رس‬ ‫� الل ع�ما‪،‬انه ادرك عر ب� ا ط ِ‬ ‫ا� عر ر ِ ي‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫َّ َ ْ‬ ‫ً َْ ْ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ َ َّ َ َ نْ َ ُ ْ َٔ ْ تَ ْ ُ ٓ َ ُ ْ َ َ َ‬
‫ك‪ ،‬ف َ� ْن كن َحا ِلفا فل َي ْح ِلف ِب�لهلِ ‪َ ،‬و ِإل فل َي ْص ُم ْت‬ ‫علي ِه وسل‪:‬اال‪ِ ،‬إن الهل ي�اك ان � ِلفوا ِب� ب� ِئ‬
‫عدب�الہلنبرمع‪t‬سےرم�و�یےہ�و�ہدیسناعرم‪t‬بناطخ�بےکاپ�سےچنہپوجچدنسو�ا�ر�و�ںےکاستھےھتا�و�ر�ا�سوقتدیسنارمع‪t‬‬
‫با�ءو�اجد�ا�دیکمسقاھکنےےس‬
‫وہائو�!قیًانی�الہلاعتلٰیمتںیہاپےنٓا �‬
‫کراہ�ٓاگا�ہ ج‬
‫�اپےنو�الدکیمسقاھکرہےےھت�‪�،‬ا�سرپ�رسو�لالہلﷺےناہنںیاکپ�ر ک‬
‫‪4‬‬
‫معنرفمایاہےسپاگرکیسوکقمسیہاھکنیوہتو�و�ہالہلیکمسقاھکئےو�رنہاخمو�شرہے�۔‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہسجےنالہلےکوس�اکیسزیچکیمسقاٹاھئیا�سےنرش�کایک�۔‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ ْ َ ْ ْ ن ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ نُ ُ َ َ َ ُ ً َ ْ ُ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ُ ْ نُ ُ‬
‫ا� َع َر‪ِ :‬إ ِ ن ي� َ ِس ْع ُت َر ُسول الهلِ َصل‬ ‫عن سع ِد ب ِ� عبيدة‪ ،‬قال‪ِ :‬سع با� عر‪ ،‬رجل ي� ِلف‪ :‬ل والكعب ِة‪ ،‬فقال ل ب‬
‫َ َ ْ َٔ شْ َ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َّ ُ ُ‬ ‫ُ َ‬
‫�ك‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َيقول َ‪:‬م ْن َحلف ِبغ ْي ِ� الهلِ فقد ا‬
‫وکانکہو�ہہبعکیکمسقاھک�رہاتاھتو�انوہ�ںےنا�سےساہکبےکش مںیےنرسو�ل‬ ‫سدعبندیبع�ہےسرم�و�یےہ عدب�الہلنبرمع‪t‬نےیسک س‬
‫‪5‬‬
‫�الہلﷺےسانسجسےنالہلےکالع�و�ہیسکا�و�رکیمسقاٹاھئیا�سےنرش�کایک�۔‬

‫‪ 1‬االنعام �‪۲�۳‬‬
‫‪ 2‬فاطر�‪۴�۲‬‬
‫‪ 3‬الروضۃ الندیۃ �‪۵�۴�۱‬؍�‪۲‬‬
‫اال�ــان َ ب�بُ‬ ‫َ ُ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ ُ َ َٔ ّ ً َٔ ْ َ ً‬
‫‪ 4‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب االدب ب�ب مــن ل ي� ِإكفــار مــن قــال ذ ِلــك متــاِول او ج ِاهل�‪،۶�۱�۰�۸‬حصیــح مســم کتــاب ی‬
‫ْٓ‬ ‫َ ٌ ف َ َ َ َْْ‬ ‫ََ َ‬
‫ـال �‪ ، ۴�۲�۵�۷‬سـ ن ن‬ ‫ال ِلـ ِ َ ْ‬‫الـ نَّ ْـه َعــن ْ َ‬
‫ـف ِب�ل َ ب� ِء�‪،۳�۲�۴�۹‬جامــع‬
‫اللـ ِ‬ ‫اال�ــان والنــذور ب�ب ِ ي� كر ِاهيــةِ‬ ‫ـ� ابوداودکتــاب ی‬ ‫ـر الــهِ تعـ‬
‫ـف ِبغـ ي ِ‬ ‫ِي ِ‬
‫اال�ان‪،‬سـ نـ�ن‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ َ َ ف َ‬
‫ـذور�ب جامع ی‬ ‫ـر الــهِ �‪،۱�۵�۳�۴‬موطاامــام مالــک کتاب النـ ب‬ ‫ـف ِبغـ ي ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ت�مــذی ابــواب النــذور ب�ب مــا جــاء ِ ي� كر ِاهيــةِ احل ِلـ ِ‬
‫َ‬
‫للب� ق��‪،۱�۹�۸��۲ ۳‬مســندامحد�‪ �۲�۸�۸‬ش‪�،۶‬ح الســنۃ للبغــوی�‪۲�۴�۳�۱‬‬ ‫ـ� الکـ بـری ی‬ ‫الداریم�‪،۲�۳�۸�۶‬السـ ن ن‬
‫ْٓ‬ ‫َ ٌ ف َ َ َ َْْ‬
‫الل ِف ِب�ل َ ب� ِء�‪۳�۲�۵�۱‬‬ ‫اال�ان والنذور ب�ب ِ ي� كر ِاهيةِ‬ ‫‪5‬سننابوداودکتاب ی‬
 ‫�������‬
‫َ َ ََ‬ ‫َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق َال َ‪:‬م ْن َح َل َف ِب شَ ي ْ‬
‫الن ُّ� َص َّل ُ‬‫َعن ْ ن ُ َ َ َ َ َ َ ُ َ ُ َ ْ ُ َ َٔ َ نَ َ ُ َّ‬
‫� ٍء ُدون الهلِ ت َعال فق ْد‬ ‫ا� عر قال‪ :‬كن عر ي� ِلف‪ :‬وا ِب ي�‪ ،‬ف�اه ِب ي‬ ‫ِ بِ‬
‫َٔ شْ َ َ َ َ َ ْ ٓ َ ُ فَ ُ َ ش ْ ٌ‬
‫ا�ك‪ ،‬وقال الخر‪�:‬و ِ�ك‬
‫عدب�الہلنبرمع‪t‬سےرم�و�یےہ سدیناعرم‪t‬نےاپےناب�پیکمسقاھکئیوتنیبرکیمﷺےناکپ�رکرف مرایاجسےنالہلےکالع�و�ہیسکا�و�رکی‬
‫‪1‬‬
‫قمساٹاھئیا�سےنرش�کایک�ا�و�ربدعمںیرفمایایہرش�کےہ�۔‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہا�سےنرفککای�۔‬
‫َ ّ‬ ‫َ ُ َُ َ‬ ‫َ ْ َ ْ ْ ن ُ َ ْ َ َ َٔ َّ ْ نَ ُ َ َ َ َ َ ُ ً َ ُ ُ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ نُ ُ‬
‫ا� َع َر‪ :‬ال ي ْ�لف ِبغ ْي ِ� الهلِ ‪ ،‬ف ِإ ِ ن ي� َ ِس ْع ُت‬ ‫عن سع ِد ب ِ� عبيدة‪ ،‬ان با� عر ِسع رجال يقول‪ :‬ال والكعب ِة‪ ،‬فقال ب‬
‫َ َ ْ َ َ َ َٔ ْ َٔ شْ َ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َّ ُ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬
‫�ك‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َيقول‪َ :‬م ْن َحلف ِبغ ْي ِ� الهلِ فقد كفر او ا‬ ‫َر ُسول الهلِ صل‬
‫وکانکہو�ہہبعکیکمسقاھک�رہاتاھتوعدب�الہلنبرمع‪t‬نےا�سےساہک�الہلےکوس�اقمس‬ ‫ےہدب�الہلنبرمع‪t‬نےیسک س‬ ‫سدعبندیبع�ہےسرم�و�ی ع‬
‫‪2‬‬
‫ہنںیاھکناچاہےی مںیےنرسو�لالہلﷺےسانس�ٓا�پرفماتےےھتجسےنالہلےکالع�و�ہیسکا�و�رکیمسقاٹاھئیا�سےنرفککاییارش�کایک�۔‬
‫غری�الہلیکمسقاھکناخو�ا�ہو�ہہبعکیکوہیافرشےتای�ابنایئ ای�ا�ولایئ اصحلنیای�ٓابائ و�اجد�ا�د�وغری�ہیکاسےوگیا�الہلےکمہہلپریھٹ�اناہےای�ا�سیکیسافص�ت‬
‫ومو�فانھجمسہےوجکہو�اضحرش�کےہ�‪،‬جسےسایاسہوجائےاسےاچہےیہکو�ہایام�نیکدجت کیدر�ےا�و�رال�الہٰالا�الہل پڑھے�۔‬
‫سے ص‬
‫بضعرضح�ا�تےنہیاشاک�لدیپ�اکایہےہکایکرط�فوتغری�الہلیکمسقاٹاھنےیکاممنتعےہا�و�ر�د� سور�یرط�فالہلاعتلٰینےوخ�دریغ�الہلینعی‬
‫خمولقا�توغری�ہیکمسقاٹاھئیےہ�‪،‬یجےسا�وپرسو�ر�ہاشلسمںیمزگ�رچاکہے�۔‬
‫لطہح‪t‬بندیبع�الہلےسرم�و�یےہو�ہیبنﷺےسایب�نرکتےںیہ�ایکصخشےنٓا�پﷺےسنام� �ز‪�،‬ر� �وز ��ہ ک‪�،‬زٰو�ۃوغری�ہےک �ابر�ےںیم‬
‫�د�ریافتایک�ٓا�پﷺےناسےوج�ا�بدیا‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َ َ َٔ ْ ُ‬ ‫َ َٔ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ َ َ َٔ ْ َ َ َّ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪:‬‬ ‫الر ُجل‪َ ،‬و ُه َو َيقول‪َ :‬والهلِ ‪ ،‬ل ا ِز ُيد َعل َهذا‪َ ،‬ول انق ُص ِم ْن ُه‪،‬فقال َر ُسول الهلِ صل‬ ‫قال‪ :‬فاد ب�‬
‫َ‬ ‫َٔ ْ َ ْ‬
‫افل َح ِإن َص َدق‬
‫جبو�ہصخشھٹیپومک�ڑرچالتوہکاتجاتاتاھ�الہلیکمسق!مںیہنا�نںیمےسزیا�دتیرک�و�ںاگ�ا�و�رنہا�نںیمیمکرک�و�ںاگ�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایا�ا�س‬
‫‪3‬‬
‫نےالف�حاپئیاگر�ا�سےنچساہکہے�۔‬
‫�انیہےسایکد� سور�یر�و�ایتںیمہیالاف�ظںیہ‬
‫ْ ََ َ‬ ‫ْ َ َ َ َٔ ْ َ َ َ ْ َ َّ َ َ َٔ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ َ َ َ َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ََ َ‬
‫النة وا ِب ِيه ِإن صدق‬ ‫قال‪ :‬فقال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪:‬افلح‪ ،‬وا ِب ِيه ِإن صدق‪ ،‬او دخل ج‬
‫�رسو�لالہلﷺنےدیاہتیےکقلعتماہک�ا�سےکاب�پیکمسق!�و�ہاکمای�ب گوہای�اگر�ا�سےنچساہکےہای�ا�سےکاب�پیکمسق!جتنںیماجئے‬

‫‪ 1‬مسند امحد �‪۴�۹�۰�۴‬‬

‫َْ‬ ‫َ‬ ‫ف‬
‫‪ 2‬جامع ت�مذی ابواب النذور َ ب� ُب َما َج َاء ِ� ك َر ِاه َيةِ َ‬
‫احل ِل ِف ِبغ ي ِ� الهلِ �‪۱�۵�۳�۴‬‬ ‫ي‬
‫َّ ت َ َٔ َ ُ َٔ ْ َ ْ ْ َ‬ ‫َّ َ‬
‫ات ال ِ ي� ِ يه احد ارك ِن ِإالسل ِم�‪۱�۰�۰‬‬ ‫الصل َو ِ‬ ‫اال�ان َ ب� ُب َب َي ِان‬
‫‪ 3‬حصیح مسمل کتاب ی‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫گا�اگر�ا�سےنچساہکہے۔‬
‫َٔ‬ ‫َّ‬
‫سا�و َ�رو َر ِّب ا ِب ِيه �وغری�ہ�‪�،‬اییسںیمسقرص�فالہل‬
‫�ا�ساکجو�ا�بوی�ںدیاگایہے�ا�سیسیجومسق�ںںیمر�باکلظفرمضمہےےسیج َو َر ِّب الش ْم ُ �‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫َٔ ْ َ َٔ‬
‫تاعلٰیکےاستھاخ�صںیہافل َح‪َ ،‬وا ِب ِيه کےالاف�ظاثبتیہںیہنہکلبہیظفلاثبتںیہ َٔفل َح َوالهلِ ِإن َص َدق یجاسہکاما�مابندبع�الرب‬
‫‪ a‬نےہی ضواحتیکےہ�۔‬
‫دیپ�ارنے‬
‫مامنتعاییسمسقےسےہےسجریغ�الہلیکمیظعتیکرغ�ضےساٹاھیاجائےبجہکو�ہمسقونمم�عںیہنےہےسجرع�بول�گالک�مںیماتکدی ک‬
‫رضو�رہےویکنہکریغ�الہلیکمسقےساممنتعحیحصدلائلےساثبتےہا�و�رییہوق�لر�اجحےہ�۔‬
‫کےےئلاٹاھ کیارتےےھتاتہمہیرکم�و�ہ �‬
‫‪x‬کایقر�ٓا�ندیجمکیمسقاٹاھئیاجکسیتےہ�۔‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫وب ِف ِيه‪َ ،‬و ُه َو الق ْران‪ ،‬فإن ُه َب ْ ي نَ� َدف تَ ْ� ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫الل َف � َلك ُ‬‫إ�ا َق َص َد َ‬
‫ْ‬ ‫ِ َٔل َّن ْ َ‬
‫الا ِل َف ِب� ْ ُل ْص َح ِف نَّ َ‬
‫ال ْس ِ ِل ي نَ�‬
‫ال ْص َح ِف ب إ��جْ َ اع ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ت‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪2‬‬
‫ےہ‪�،‬اکرث�ویبرتشقفاہئ نےاسیےکاطمبقوتف�یدیاہے�۔‬ ‫قر�ٓا�ندیجمکیمسقاٹاھنااجئزےہویکنہکہیالہلیکتفصالک�م �‬
‫َُْ‬ ‫ّ َّ ْ َ َ َ َ َٔ َّ َٔ ْ َ ُ ْ َ ُ ف‬ ‫ُٔا ْق ُ ْ َ‬
‫الال ِ ي� ْاس ِت ْع َم ِال الف ق َ� ِاء‬ ‫س كذا؛ ِلن اصل‬ ‫س ِعند ِق َر ِان ِ‬
‫الني ِة ِب�لق ِ‬ ‫ِ‬
‫القد� ‪۷��۴‬؍�‪)۵‬‬
‫مسقاکاتسامع�لوص�رتاح�لےکاطمبقےہ�۔(فتح ی‬
‫مںیمسقاٹاھتےوقتمسقوکیسکتینےسوج�ڑتاوہ�ںویکنہکاہقف�ءکےزن�دیک‬
‫‪x‬جسصخشےنمسقےکوقتا�ناشئ الہلاہکتو�ا�سےناتسانث ک�ءر�دیا�ا�با�سیکمسقیسکوص�ر�تںیہنوٹٹےیگ�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ن َ َ َ ْ َ َ ُ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ َّ‬ ‫َٔ‬
‫الهل ْل ي ْ� َنث‬ ‫َع ْن ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة‪،‬ان َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل قال‪ :‬من حلف عل ي ِ� ي ٍ�‪ ،‬فقال‪ِ :‬إن شاء‬
‫‪3‬‬
‫وتڑنےاککاف�ر�ہںیہن�۔‬ ‫�ابوہریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےرفمایاجسےنمسقاٹاھتےوقتا�ناشئ الہل کہہدیا�ا�سرپقمس �‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫َ َٔ ْ َّ ُ ً َ َٔ ْ َّ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ ْ ْ َ َ َ ْ َ ُ ُ َ َ َٔ َّ َّ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل قال‪َ :‬والهلِ لغ ُز َون ق َر ْيشا‪ ،‬لغ ُز َون ق َر ْيشا‪ ،‬ث َّ� َسك َت‬ ‫عن ِعك ِرمة‪ ،‬ي�فعه‪ ،‬قال‪:‬ان الن ِب ي� صل‬
‫َ َ ً ثُ َّ َ َ ْ َ َ ُ َ َ ثُ َّ َ ْ َ ْ ُ ُْ‬
‫ساعة‪ � ،‬قال‪ِ :‬إن شاء الهل‪،‬قال‪ �:‬ل يغزه‬
‫رضو�ررقیشےسگنجرک�و�ںاگ�‪،‬پرھ�ٓاخرمںیٓا�پﷺنے‬ ‫کراہ�الہلیکمسقںیم �‬ ‫عرکمہ‪ t‬سےرم�و�یےہیبنرکیمﷺےننیترمتہبمسقاٹاھ ک‬
‫‪4‬‬
‫زغو�ہہنایک�۔‬
‫کاہاگر�الہلےناچہاا�و�ررھپ�ٓا�پےنا�نےس �‬
‫ٔ ن‬
‫لبا�‪ :‬ضعيف‬
‫حمك اال ي‬
‫َٔ ً َت ُ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ُ َ ْ َ ُ ْ نُ َ ُ َ َ َٔ ُ َ َّ ْ َ َ َ‬
‫اللي ةل َعل َس ْب ِع ي نَ� ْام َراة‪ِ �ْ ،‬مل‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪،‬ع ِن الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬قال‪ :‬قال‪ :‬سل ي�مان ب� داود لطوفن‬
‫ِ‬
‫َّ ت َ َٔ َٔ َ ْ َ‬ ‫َّ َ‬
‫ه ا َح ُد ا ْرك ِن ِإال ْسل ِم�‪۱�۰�۱‬‬ ‫ات ال ِ ي� ِ ي‬ ‫الصل َو ِ‬ ‫اال�ان َ ب� ُب َب َي ِان‬‫‪1‬حصیح مسمل کتاب ی‬
‫املتار�‪۳�۱�۳‬؍�‪۳‬‬ ‫م� املقنع�‪۱�۷�۱‬؍�‪،۱�۱‬بدائع الصنائع �‪۸‬؍�‪،۳‬الدر خ‬ ‫الکب� عیل ت ن‬ ‫‪،۹‬ال�ح ی‬ ‫ال� قدامۃ�‪۵�۰�۵‬؍� ش‬ ‫املغ� ب ن‬ ‫‪ 2‬ن‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ف‬
‫ات َ ب� ُب‬
‫ـاب الكفـ َـار ِ‬ ‫ا� ماجــہ ِكتـ ُ‬ ‫ـ� ب ن‬‫ـ� �‪،۱�۵�۳�۲‬سـ ن ن‬
‫ِ‬
‫النذورواال�ــان َ ب� ُب َمــا َجـ َ‬
‫ـاء ِ ي� ِاال ْسـ ِتثن ِاء ِ ي� َالي ِمـ ي ن‬ ‫ی‬ ‫‪ 3‬جامــع ت�مــذی کتــاب‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ـذور�ب َمـ ْـن َحلــف ف ْاســتث نَ� عــن ب ن‬ ‫ـ� نسـ ئ‬ ‫ا� معــر �‪،۲�۱�۰�۶‬سـ ن ن‬ ‫ِال ْس ـ ِت ْث َن ِاء ِ ف ي� ْال َي ِمـ ي ن‬
‫ا� معــر �‪،۳�۷�۹�۳‬‬ ‫اال�ــان والنـ ب‬ ‫ـا� کتــاب ی‬ ‫ـ� عــن ب ن‬ ‫ِ‬
‫تلخیــص احلب ـری �‪۴�۰�۷� ،۲�۰�۳�۹‬؍�‪ ،۴‬مســندامحد�‪۸�۰�۸�۸‬‬
‫َ ُ ْ ْ َ ف ْ َ ن َ ْ َ ُّ ُ‬
‫للب� ق� �‪۳�۱�۶�۵‬‬
‫الصغ� ی‬ ‫ی‬ ‫وت �‪ �۲�۸�۶‬ن ن‬
‫‪،۳‬الس�‬ ‫السك ِ‬ ‫والنذور�ب ِالس ِتثن ِاء ِ ي� الي ِم ي ِ� بعد‬ ‫ب‬ ‫اال�ان‬
‫‪ 4‬حصیح ابوداودکتاب ی‬
 ‫�������‬
‫ً‬ ‫َ َ َ َ ُ َ ُ ُ ْ َ َ ُ َ َ ُ ْ َ تَ ْ َ ً َّ‬ ‫ف‬ ‫ُ‬ ‫َٔ َ‬ ‫ُ ُّ‬
‫اح ًدا‪َ ،‬س ِاقطا‬ ‫الهل‪ ،‬ف ْل َيقل َ‪،‬و ْل ْ� ِمل ش ْيئا ِإل َو ِ‬ ‫ك ْام َرا ٍة ف ِار ًسا ي ج َ� ِاه ُد ِ ي� َس ِب ِيل الهلِ ‪،‬فقال ل ص ِاحبه‪ِ :‬إن شاء‬
‫ا� َٔا� ّ‬
‫الز نَ� ِد‪ِ :‬ت ْس ِع ي نَ�‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ :‬ل ْو َق َ َالا َ ج َل َاه ُدوا ِ ف� َسبيل الهلِ َ‪،‬ق َال ُش َع ْي ٌب َو ْ نُ‬ ‫َٔا َح ُد ش َّق ْيه‪َ ،‬ف َق َال َّ‬
‫الن ُّ� َص َّل ُ‬
‫ِي ِ‬ ‫ب‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ب‬
‫ِي‬ ‫ِ ِ‬
‫ص‬ ‫َو ُه َو َٔا َ ُّ‬

‫رتسوییو�ں ےک اپ�س اجئو�ں‬

‫�ابوہریر�ہ ‪t‬سےرم�و�ی ےہیبناکر�مﷺ ےنرفمایالسامی�ن نب د�ا�و�د‪ u‬نےاہک ںیمٓا�ج ر�ا�ت ںیم اپین ب‬
‫اہج�در�ےاگ�‪�،‬ا�نےکاستیھےناہک�ا�ناشئ الہلنکیلانوہ�ںےنںیہناہکچاننہچیسک‬
‫گا�ا�و�رہربوی�یایکوسہش�ا�رجےنیگوج�الہلےکر�اسےتںیم ک‬
‫بوی�یےکاہی�ںیھبہچبدیپ�اہنںیوہ�اصر�فایکےکاہی�ںوہ�ا�ا�و�ر�ا�سیکیھبایکاجنباکیب�رتیھ�‪،‬نیبرکیمﷺےنرفمایا�اگرلسامی�نا�ناشئ‬
‫اہج�درتے�‪،‬عشبیا�و�ر�ابنابیالزنا�دنے�(باجئےرتسکے�)نو�ے‬
‫�الہلہہکدیےت( توسبےکاہی�ںےچبدیپ�اہوتے)�ا�و�ر�الہلےکر�اسےتںیم ک‬
‫‪1‬‬
‫کاہہےا�و�رییہایب�نزیا�د�ہحیحصےہ�۔‬
‫إال�ج اع عىل ذلك‬
‫‪2‬‬
‫�ا�سہلئسم سمرپاملنو�ںاک�اجام�عےہ�۔‬
‫ایکر�ے�۔‬ ‫‪x‬جسصخشےنیسکزیچکیمسقاٹاھئیرھپ�اسےرتہبکا�مرظن�ٓایاتو�و�ہ ک‬
‫َ َ َّ َ ْ‬ ‫َ َ َ َٔ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ ي‪َ �:‬ع ْب َد َّ‬
‫الن ُّ� َص َّل ُ‬ ‫َ ْ ُ َّ ْ َ ْ نُ َ ُ َ َ َ َ َ َ َّ‬
‫ح ِن ْب نَ� َ ُس َرة‪ ،‬ال ت ْسا ِل ِإال َم َارة‪ ،‬ف ِإنك ِإن‬
‫الر ْ َ‬
‫عبد الرح ِن ب� سرة‪ ،‬قال‪ :‬قال ِب ي‬
‫َ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َ ُٔ‬ ‫َ‬ ‫ي�ا َع ْن َم ْس َٔا َ ةٍل ُو ِ ْك َت ِإ َل يْ َ�ا‪َ ،‬و ِإ ْن ُٔاو ِت تَ َ‬
‫ُٔاو ِت تَ َ‬
‫ي�ا ِم ْن غ ْي ِ� َم ْسا ةٍل ا ِع ْن َت َعل يْ َ�ا‪َ ،‬و ِإذا َحلف َت َعل َي ِ� ي ٍن�‪ ،‬ف َرا ْي َت غ ْي َ� َها‬
‫َ‬ ‫َ ْٔ َّ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬
‫خ ْي ً�ا ِم نْ َ�ا‪ ،‬فك ِف ْر َع ْن َي ِ� ِينك َوا ِت ال ِذي ُه َو خ ْي ٌ�‬
‫عدب�الرمحنٰنبرمس�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنرفمایاہکا�ےدبع�الرحنمنبرمس�ہ‪� t‬اما�ر�تبلطہنرکا�سےئلاگرںیہمتبلط‬
‫کرنےےکدعباما�ر�تدید�ییئگوتمتا�سےکوح�الےرک�دئےیاج�ٔوگےا�و�راگرریغبامنےگںیہمتلماجئےوتاہمت�ر�یدم�دیکاجئےیگ�‪�،‬ا�و�ربج‬
‫تمیسکاک�م رپمسقاھک�و�ا�و�ر�ا�س ےکاخملفاک�موکہبرتمسوھجتوہبرتکا�مرکلو�ا�و�رقمساککاف�ر�ہ ا� کد�ار�د�و�‪�،‬ا�و�ر�ایک ر�و�ایت ںیم ہیظفلںیہہکمسقاککاف�ر�ہ‬
‫‪3‬‬
‫�ا� کد�ار�د�و�ا�و�رہبرتکا�مرکلو�۔‬

‫اب‬ ‫ــه َٔا َّو ٌ‬

‫الع ْب ُــد إ َّن ُ‬ ‫ــال َو َو َه ْب َنــا ِل َــد ُاو َد ُس َــل يْ� َم َان ِن ْع َ‬
‫ــم َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ‬
‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب احادیــث االنبیــاء َ ب� ُب ق ْــو ِل الــهِ تع‬
‫ِ‬
‫اال�ــان َ ب� ُب‬ ‫ـم �‪،۶�۶�۳�۹‬حصیــح مســم کتــاب ی‬ ‫ـه َع َل ْيـ ِـه َو َسـ َّ َ‬ ‫ـ� َصـ َّـى الـ ُ‬ ‫اال�ــان والنـ َ ٌ َ ْ َ َ َ ْ َ نُ َّ‬
‫النـ ب يّ‬ ‫�‪،۳�۴�۲�۴‬وکتــاب ی‬
‫ـذور�ب كيــف كنــت ي ِ�ـ يـ� ِِ‬ ‫ب‬
‫ْ‬
‫‪،۷‬مســندا� یعــی�‪۶�۲�۴�۴‬‬ ‫ب‬ ‫للب�ــیق �‪ ،۱�۹�۹�۰�۹‬مسندامحد�‪�۷�۱�۵‬‬ ‫الکــری ی‬ ‫ب‬ ‫نن‬
‫‪،۴‬الســ�‬ ‫ِال ْس ِتث َن ِاء�‪�۲�۸�۵‬‬
‫ت‬
‫‪� 2‬فۃ االحوذی�‪۱�۰�۹‬؍�‪۵‬‬
‫ف‬
‫ـایل الیواخــذمک الــہ ب�للضــو � یا�انمک�‪،۶�۶�۲�۲‬حصیــح مســم کتــاب‬ ‫اال�ــان والنــذور ب�ب قــول الــہ تعـ ٰ‬ ‫‪ 3‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب ی‬
‫ــن َي ِ� ِين ِــه�‪ ،۴�۲�۸�۱‬ن ن‬
‫ســ�‬ ‫ــرا ِم نْ َ�ــا‪َٔ ،‬ا ْن َ ي ْٔ� ت َ� َّال ِــذي ُه َــو َخ ْي ٌ‬
‫ــر‪َ ،‬و ُي َك ِّف ُــر َع ْ‬ ‫ــف َي ِ� ًينــا َف َــر َٔاى َغ ْي َ� َهــا َخ ْي ً‬ ‫َ ُ َ ْ َ ْ ََ َ‬
‫اال�ــان ب�ب نــد ِب مــن حل‬ ‫ی‬
‫ِي‬
‫ْ َ َّ َ ُ َ ْ َ‬ ‫ـ� نسـ ئ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الر ُجــل ُيك ِفـ ُـر ق ْبــل ان ي ْ�نــث �‪،۳�۲�۷�۸‬سـ ن ن‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫اال�ــان والنـ َ ب ُ‬
‫ـذور�ب الكفــارة قبــل‬ ‫اال�ــان والنـ ب‬ ‫ـا� کتــاب ی‬ ‫ـذور�ب َّ ِ‬ ‫ابوداودکتــاب ی‬
‫یق‬ ‫ن‬ ‫ال ْن ِث ن ن‬ ‫ْ‬
‫للب�ــ �‪ ،۳�۱�۶�۸‬مســند امحــد �‪۲�۰�۶�۲�۷‬‬ ‫الصغ� ی‬
‫ی‬ ‫ن‬
‫‪،۲‬الســ�‬ ‫‪،‬ســ� الــداریم �‪�۳�۹�۱‬‬ ‫ِ‬
 ‫�������‬
‫ٔ‬
‫الشافع‪ :‬ي ج�وز ي‬
‫تقد�ها عىل احلنث‬ ‫ي‬ ‫احلنث‪،‬وقال‬ ‫عىل‬ ‫الكفارة‬ ‫ي‬
‫تقد�‬ ‫وز‬‫�‬‫ج‬ ‫ي‬ ‫حنيفة‪:‬ال‬ ‫بو‬ ‫ا‬ ‫فقال‬
‫وتڑنےےسےلہپافک�ر�ہا�د�ارکدیااجئے۔�اما�ماشفیع‪ a‬کاموقفےہہکا کیاسرنابیھ‬
‫�اما�مابونحہفی‪ a‬کاموقفےہہیاجئزہنںیےہہکمسق �‬
‫جائزہے�۔‬
‫�اما�ماشفیع‪ a‬کاموقفر�اجحےہاسیجکہزگشہتدحیثںیمد� نوو�ںوص�رتو�ںاک�ذکرہےا�و�ر�اما�ماخب�ر�ی‪ a‬نےہیاب�باقئمایکہے�‪،‬‬
‫َ َّ َ َ‬
‫احل ْن ِث َو َب ْع َد ُه‬
‫َ ب� ُب الكف َار ِة ق ْبل ِ‬
‫وتڑنےےسےلہپا�و�ر�ا�سےکبدع�د� نوو�ںرط�حد�ےاتکسہے�۔‬
‫قمساککاف�ر ��ہ‪،‬قمس �‬
‫وتڑنےےسو�ہانگ�ہاگ�ربیھںیہنوہگا�۔‬
‫‪x‬جےسمسقاٹاھنےرپجموب�رکایجائےوتقمسا�سرپلا�ز�مںیہنوہگیا�و�ر�اسے �‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰینےرفمایا‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ي ْم‬
‫َ‬
‫َ ْ ً َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ ََ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َ ْ ٔ َ َ ُ ُ ُ ْ َ ٌّ‬
‫ئ بلميَ َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ َْ َ‬ ‫َ ْ َََ‬
‫ان ولك ِْن م شح ِبلكف ِر صدرا فعل ِ‬
‫م كفر ِبهلل ِ ِم بع ِد ِإ�ميا ِن ِه ِإ�ل م اك ِره وقلبه مطم ِ ِ ِإ ِ‬
‫اب َع ِظيم‬
‫ٌ ‪1‬‬ ‫م هللاِ َو َل ُه ْم َع َذ ٌ‬
‫بِ َ‬‫َغ َض ٌ‬
‫زجبا�سےکےسجوبجم�رکایگایہو�ا�و�ر�ا�ساک�د�لایام�نرپربقر�ا�روہرگموجےلھکد�لےس‬
‫رفکر�ے �‬
‫ترجہم�‪:‬جوشصخاپےنایام�نےکدعب�الہلےس ک‬
‫کرفکریںوت�ا�نرپ�الہلاکغبضےہا�و�ر�انیہےکےئلتہبڑب�اعذ�ا�بےہ�۔‬
‫�اما�ماخب�ر�ی‪ a‬نےحیحصاخب�ر�یںیمہیاب�باقئمایکہے‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫الو ْ َ ُ‬ ‫َْ َ َ َ َْ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل؟‬ ‫ح ِإل َرس ِ‬
‫ول الهلِ صل‬ ‫كيف كن بدء ِي‬
‫�ا�و�ر�ا�سےکتحتہیر�و�ایتلقنیکےہ‬
‫َٔ ْ ُ‬
‫ِإ نَّ َ�ا اال َعال ِب� ِّلن َّيات‬
‫‪2‬‬
‫معول�ںاک�د�ا�ر�ومد�ا�رصر�فوتین�ںرپہے�۔‬
‫�ا�و�ربا�باقئمایک‬
‫َ ُ ّ َّ ف ْ ََٔ‬
‫الني ِة ِ ي� اال ي� ِان‬
‫ب�ب ِ‬
‫با�بومسق�ںںیمتیناک�اتعاب�رہوگا۔‬
‫‪3‬‬

‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ َ َ ْ تَ َ َ َ َ ْ ُٔ َّ ت ْ خَ َ َٔ ّ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َٔ‬

‫الطا‪َ ،‬و ِالن ْس َيان‪َ ،‬و َما‬ ‫َع ْن ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ َصل الهل علي ِه وسل ِ‪:‬إن الهل قد ج�اوز عن ام ِ ي�‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫ْاس ُتك ِر ُهوا َعل ْي ِه‬

‫‪ 1‬النحل�‪۱�۰�۶‬‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل؟�‪۱‬‬
‫ح ِإل َرس ِ‬ ‫ْ‬
‫‪2‬حصیح ب�اری کتاب الوحیكيف كن بدء الو ِي‬
‫َ ُ ّ ف َٔ‬
‫الن َّيةِ ِ ي� اال ْي َ� ِان‬
‫والنذور�ب ِ‬
‫ب‬ ‫اال�ان‬
‫‪3‬کتاب ی‬
 ‫�������‬

‫�ابو�ذ�رغاف�ر�ی ‪t‬سے رم�و�ی ےہ�رسو�ل الہل ﷺنے رفمایامری�ی امت ےس اطخ�‪،‬سنای�ن ا�و�رجساک�م رپوبجم�رایک ایگ وہ�ا�ساکگان�ہ‬
‫‪1‬‬
‫ماٹ�دیاگایہے�۔‬
‫وتڑنےیکوص�ر�تںیمافک�ر�ہا�د�اکرناپڑ�ے‬
‫دصقًا�اگرکیساک�مرپقمساٹاھئیاجئےبتیہاسےوپ� کر�ارنالا�ز�موہگا�ا�و�ر�اسے �‬
‫�اندلائلےسولعم�موہ�اکہ �‬
‫‪2‬‬
‫وکرجحید�یےہہکمسقںیمرش�طےہہکاناس�نوکجموب�رنہایکگایہو�۔‬
‫رضو�ر�یںیہنےہ ن�‪،‬زیقفاہنےیھباسیاب�ت ت‬
‫گاوصب�ر�تدیرگ�ایاسکھچ �‬
‫‪x‬لوغ�(بےدصقم�)سقوم�ںرپکوئیوم�اخذ�ہںیہن۔‬
‫�الہلابت�ر�کوتاعلٰینےرفمایا‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َّ ُ ْ ٓ َ ْ َ َ ُ ْ َ َ ً ۢ َ ْ َ ُ ْ َ َ ّ َ َ ٌ ۢ َ ْ َ ُ ُ ْ َ َ ُ ُ‬
‫الس ْ ۗو َء ِبَا َص َد ْد ّت ْم َ ْ‬
‫ع َس ِب ْي ِل ۚ‬
‫هللاِ‪۰‬۝‬ ‫ُّ‬
‫تا َوتذ ْوقوا‬‫تل قدم بعد ثبو ِ‬ ‫ول تت ِخذوا ايانك دخل بينك ف ِ‬
‫‪3‬‬ ‫ك َع َذ ٌ َ‬
‫اب ع ِظ ْي ٌم ‪۹۴‬۝‬ ‫َو َل ُ ْ‬

‫انبیلان‪،‬ہکںیایاسنہوہکہوکئیدق�مےنمجےکدعباکڑھ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�ا�ےاملسمنو�!تماپینومسق�ںوک�ٓاپسںیمایکد�وسر�ےوک� ھدوکا�دیےناک�ذ�ریہعہن �‬
‫جائےا�و�رتما�سرج�میکاپ�د�ا�شںیمہکمتےنولگو�ںوک�الہلیکر�ا�ہےسر�وکابر�اتنہجیدکیوھ�ا�و�رسز� ھباوتگ�۔‬
‫وہائےا�و�ر�ا�سوجہ‬
‫وہانےےکدعبمضحاہمت�ر�یدب�اخالقیدیھکرک�ا�سدینےسربشگہت ج‬
‫عیینایاسنہوہکہوکئیصخشاسال�میکدص�اقتاکقائل ج‬
‫سےو�ہاہلایام�نےکرگ�و�ہںیماشملوہنےےسر�کاجئےہکا�سرگ�و�ہےکنجولگو�ںےسا�سوکسابہقشیپٓایاہو�ا�نوک�اخال�قا�و�رماعمال�ت‬
‫مںیا�سےنافک�رسےھچکیھبفلتخمہناپیاہو�۔‬
‫َ ُ ُ ُ َ َ ْ ن َ َ ْ ُ َّ ْ‬ ‫َ ْ َ ْ َّ ْ ن َ ْ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ئ ُ شْ َ ُ‬
‫النف ِس‪،‬‬ ‫�اك ِب�لهلِ ‪ ،‬وعقوق الوا ِلد ي ِ�‪ ،‬وقتل‬ ‫الل ب ِ� ع ٍرو‪،‬ع ِن الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل قال‪ :‬الكب ِا�‪ِ :‬إال‬
‫عن عب ِد ِ‬
‫ِ‬
‫َ َ نُ َ‬
‫الغ ُم ُ‬
‫وس‬ ‫والي ِم ي�‬
‫ںیہ‪�،‬الہلےکاستھرش�کرکنا�ا�و�ر�و�الدینیکانف مرانیرکنا�ا�و�رکیساج�ن‬
‫عدب�الہلنبرمع‪�t‬وےسرم�و�یےہنیباکر�مﷺنےرفمایابکری�ہانگ�ہہی �‬
‫‪4‬‬
‫کو�(ناحق�)قلترکناا�و�رقدص�ًاجوھٹیمسقاھکنا�۔‬
‫َ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ ْ َّ ْ ن َ ْ َ ض َ َّ ُ َ نْ ُ َ َ َ َ َ َٔ ْ َ ٌّ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬فقال‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ‪َ ،‬ما‬ ‫� الل ع�ما‪ ،‬قال‪ :‬جاء اعر ِب ي‬
‫ا� ِإل الن ِب ي� صل‬ ‫الل ب ِ� ع ٍرو ر ِ ي‬
‫عن عب ِد ِ‬
‫ِ‬
‫للب�ــیق‬ ‫نن‬ ‫َ ُ َ َ ْ ُ ْ َ َ َّ‬
‫الن ِاس�‪،۲�۰�۴�۴‬معرفــۃ ن ن‬
‫الســ� ث‬
‫واال�ر�‪�۴�۸�۱�۱‬‬ ‫نن ن‬
‫الکــری ی‬
‫‪،۱‬الســ� ب‬ ‫‪ 1‬ســ� با� ماجــہ کتــاب الطــاق ب�ب طــا ِق الكــر ِه و ي‬
‫ا� با� شــیبۃ �‪،۱�۹�۰�۵�۱‬حصیــح ب ن‬
‫ا�‬ ‫للطــر نا� �‪،۱�۴�۳�۰‬مصنــف ب ن‬ ‫الدارقطــی �‪ ،۴�۳�۵�۱‬مســتدرک حــامک �‪،۲�۸�۰�۱‬املعجــم ی‬
‫الکب� ب‬ ‫ن‬ ‫�‪ ،۱�۵�۰�۹�۴‬ن ن‬
‫ســ�‬
‫حبــان �‪۷��۲ ۱� ۹‬‬
‫‪ 2‬فقہ السنۃ �‪۳�۰‬؍�‪،۳‬السیل الج رار�‪۶�۰�۵‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 3‬النحل�‪۹�۴‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫اال�ــان َ ب� ُب َب َي ِ َ ئ‬ ‫َ‬
‫والنــذور� ُب َالي ِم ي ن ُ‬
‫ــا�‬
‫ــان الكب ِ ِ‬ ‫ــوس �‪،۶�۶�۷�۵‬حصیــح مســم کتــاب ی‬
‫ــ� الغم ِ‬
‫ِ‬ ‫َب‬ ‫‪ 4‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب ی‬
‫اال�ــان‬
‫َٔ ْ‬
‫َوا ك َب ِ� َهــا�‪، ۲�۵�۹‬مســندامحد ‪۶�۸�۸��۴‬‬
 ‫�������‬
‫َ َ ثُ َّ َ َ َ َ ثُ َّ ُ ُ ُ َ َ ْ ن َ َ ثُ َّ َ َ َ َ َ نُ َ ُ ُ ُ ْ‬ ‫َ َ ئ ُ َ َ شْ َ ُ‬
‫وس‪،‬قل ُت‪َ :‬و َما‬ ‫�اك ِب�لهلِ ‪ ،‬قال‪ � :‬ماذا؟ قال‪ �:‬عقوق الوا ِلد ي ِ�‪ ،‬قال‪ � :‬ماذا؟ قال‪:‬الي ِم ي� الغم‬ ‫‪:‬ال‬
‫الكب ِا�؟ قال ِإ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ نُ َ ُ ُ َ َ َّ‬
‫وس؟ قال‪:‬ال ِذي َيق َت ِط ُع َمال ْام ِر ٍئ ُم ْس ِ ٍل‪ُ ،‬ه َو ِف ي َ�ا ك ِذ ٌب‬ ‫الي ِم ي� الغم‬
‫عدب�الہلنبرمع�و‪ t‬سےرم�و�یےہ�ایکدب�و�ییبنرکیمﷺےکاپ�سٓایا�ا�و�رہکےناگل�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!بڑ�ےڑب�ےانگ�ہوک�ن‬
‫وکاتنا�‪�،‬ا�س ےن‬
‫سےںیہ�؟ �ٓا�پﷺ ےنرفمایا�الہل ےکاستھرش�کرکنا�‪�،‬ا�س ےن وپچاھپرھکوناسگان�ہ�؟ �ٓا�پﷺ ےنرفمایاما�ں اب�پ س‬
‫پوچاھپرھکوناسگان�ہےہ�؟ �ٓا�پﷺےنرفمایاغوم�سمسقاھکنا� ع‪،‬دب�الہلنبرمع�و‪t‬نےاہک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!غوم�سمسقایکہے�؟ �ٓا�پ‬
‫‪1‬‬
‫ﷺےنرفمایاجا�نوبجھرککیساملسم�ناکما�لام�ریلےنےکےیلوھجٹیمسقاھکنا�۔‬
‫كذ�ا‬ ‫ت‬
‫ال� يعمل احلالف ب‬ ‫ين‬
‫واليم� الغموس يه ي‬
‫‪2‬‬
‫�اکرثقفاہکیر�ائےہیےہہکنیمیومغ�سو�ہےہسجاکطبال�نمسقاٹاھنےو�الےےکملعںیموہ�۔‬
‫�الہلاحبسنہوتاعلٰینےرفمایا‬
‫َ َّ ْ ُ ُ ْ ٔ َ‬
‫ال ْيَ َ‬ ‫َ ُ َٔ ُ ُ ُ ُ ْ َٔ ْ َ ُ ْ َ َ ْ ُ َٔ‬
‫يا ِخ ُذ ُ ْ‬
‫‪3‬‬
‫ان۔۔۔‬ ‫ك ِبَا عقدتم‬ ‫ل يا ِخذك هللا ِبللغ ِو ِف ايا ِنك ولكِن‬
‫رضو�رتمےسوم�اخذ�ہرک�ےاگ�۔‬ ‫ترجہم�‪:‬تمول�گوجہملمںیمسقاھکیلےتوہ�ا�نرپ�الہلرگفتںیہنرکتامرگجوسقںیممتاج�نوبجھرککاھتےوہ�ا�نرپ�و�ہ �‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ك َ‪،‬قْو ِل َّ‬ ‫ٓ َ ُ َ ُ َٔ ُ ُ ُ ُ ْ‬
‫للغ ِو ِ ف ي� َٔا ْي َ�ا ِن ُ ْ‬ ‫ُٔ َ‬ ‫َع ْن َعا ِئ َش َة َر ِ ض ي َ‬
‫� َّ ُ‬
‫الر ُج ِل‪ :‬ال َوالهلِ َو َبل َوالهلِ‬ ‫الل َع نْ َ�ا‪:‬ا نْ ز ِ�ل ْت َه ِذ ِه االية‪:‬ال يو ِاخذك الهل ِب�‬
‫مسق‪،‬ہا�ںالہلیک‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہش‪ r‬ف مراتیںیہ مذکو�ر�ہٓایتاکمدص�ا�قایےسصخشوکھٹری�اتیںیہوج�ا�سرط�حاب�ربا�رسقںیماھکئے�‪،‬ہنںیالہلیک �‬
‫‪4‬‬
‫قمس�۔‬
‫قمسیکاقاس�م‪:‬‬
‫قمسیکنیتاقاس�مںیہ�‪:‬لوغ�‪،‬غوم�سا�و�رمعق�د�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ف ََْ‬ ‫َو ِإ َّن ُه َقْو ُل َّ‬
‫الر ُج ِل ِ ي� الك ِم ِم ْن غ ْي ِ� ق ْص ٍد‪ :‬ل َوالهلِ ‪َ ،‬بل َوالهلِ‬
‫لوغقمسو�ہےہوج�اناس�ناب�تاب�تںیماع�دتاًغبری�ا�ر�ا�د�ےا�و�رنتیےکاھکتا�رہاتہے�ا�سرپکوئیوم�اخذ�ہںیہن۔‬
‫غوم�سو�ہوھجٹیمسقےہوج�اناس�ندھوکہا�و�رفریبدیےنےکےئلاھکئےہیانگ�ہریبک�ہےہنکیلا�سرپکوئیافک�ر�ہںیہن�۔‬
‫ٓ‬ ‫َ ُ ُ َ ف ُّ ْ‬ ‫نَ َ َ ْ َ ُ ثْ َ ْ َٔ شْ َ َ‬ ‫ــاب ْاســت َت َاب ُ َ ّ‬
‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری ِك َت ُ‬
‫الدن َيــا َواال ِخ َــر ِة‬ ‫ــه ِ ي�‬
‫�ك ِب�لــهِ ‪ ،‬وعقوب ِت ِ‬ ‫امل َعا ِن ِ‬
‫ــد ي� و ِقت ِ ِالــم ب�ب ِإ ِ� مــن ا‬ ‫ــد ي نَ� َو ُ‬
‫امل ْرت ِ‬ ‫ِ ةِ‬
‫للب�ــیق �‪۱�۹�۸�۶�۸‬‬
‫الکــری ی‬
‫ب‬ ‫نن‬
‫‪،۴‬الســ�‬ ‫اال�ان�‪�۵�۰�۰‬‬ ‫ا� حبان�‪،۵�۵�۶�۲‬شــعب ی‬ ‫�‪،۶�۹�۲�۰‬حصیــح ب ن‬
‫ْ‬ ‫ف‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫اب ُّ‬
‫‪ 2‬موطاامام مالک ِك َت ُ‬
‫النذ ِور ب�ب اللغ ُو ِ ي� ال َي ِم ي ِن�‪،‬الروضۃ الندیۃ �‪۵�۴�۱‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 3‬املائدۃ �‪۸�۹‬‬
‫‪4‬‬
 ‫�������‬

‫ٔتوكد به الكهما معق�د�و�ہمسق ےہ وج�اناس�ن اپین اب�ت ںیم اتکدی�ا�و�رخپیگت ےک ےئل ا�ر�ا�د�ۃ ا�و�رنۃیاھکئے�‪�،‬اییسمسقاگرتو�ڑ�ےاگتو�ا�ساککاف�ر�ہ‬
‫�ا�د�اکرناپڑ�ےاگ‬ ‫‪1‬‬

‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬

‫ال�ء يستيقن انه كذلك‪ ،‬ث� يوجد عىل يغ� ذلك؛ �و اللغو‬
‫ش‬
‫ان اللغو حلف إالنسان عىل ي‬
‫�اما�ماملک‪� a‬ا�و�ر�احان�فےکزن�دیکیسکزیچکوساچگام�نرکتےوہئےا�سرپقمساٹاھناوغلمسقےہ�۔‬
‫الظ ّن َٔا َّن ْ َ‬
‫ال�خْ َب َ� ِب ِه‬
‫َ َ َٔ ْ ُ خْ َ َ ْ ْ َ ض َٔ ْ َ ْ ْ َ َ َ َّ‬
‫ا� او عن ال ِال عل ِ‬ ‫و ِ يه ان ي� ِب� عن ال ِ ي‬
‫‪2‬‬
‫مجوہ�رکےزن�دیکوغلقمسہیےہہکوکئیصخشزگشہتو�اقہعیکربخ�دیےتوہئےےہکہکالہلیکمسقںیمےنایےسںیہنایک�۔‬
‫ف‬ ‫فاللغو‪ :‬ه ما مل يقصد؛ كقول الرجل‪ :‬ال والهل‪ ،‬وبىل والهل؛ ف ي� حماوراته من يغ� قصد ي ن‬
‫لليم�؛ سواء اكن ي� حال‬ ‫ي‬
‫ٓ‬ ‫ف‬ ‫ف‬ ‫ن ٔ‬
‫اليم� ام ال‪.‬فلو مل ي�د ي� اللغو إال وقوهعا ي� القران مقابلة لملعقودة‬ ‫ي‬
‫�ر�اجحہیےہہکوغلمینیو�ہےہوجریغ�ا�ر�ا�د�یوط�ررپاٹاھئیاجئےویکنہکرق�ٓا�نںیموغلمینیوک�ا�ر�ا�د�یمسقےکاقمبےلںیمایب�نایکگایہے�۔‬
‫‪3‬‬

‫َٔ ْ َ‬ ‫َٔ ْ َ ْ ُ َ‬ ‫ُ َْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ ْ َ ُ َ َ َ َٔ ْ َ �خَ ْ َ َّ َٔ ْ َ ُ َ‬

‫ون َم ْع ُل َوم ِ ّ‬
‫الص ْد ِق ا ْو َمظ ُنون‬
‫ون ِ ّ‬ ‫الص ْد ِق ا ْو َم ْعل َوم الك ِذ ِب او مظن‬ ‫فينق ِس ِب�س ِب ِه إل اقس ٍام س ٍة إما ان يك‬
‫َٔ ْ ُ ً‬ ‫َْ‬
‫الك ِذ ِب ا ْو َمشكوك ِف ِيه‬
‫بضعرضح�ا�تمعق�د�ہمسقیکاپنچںیمسقرکتےںیہ�۔سیچمسقا�و�ریہاجئزہے�۔جوھٹیمسقسجاکجوھ�ٹو�اضحوہ�ا�و�ر�و�ہرح�ا�مےہ�۔جسیکاچسئی‬
‫‪4‬‬
‫کاگام�نوہیہانجائزہے�۔جسےکوھج�ٹاکگام�نوہیہرح�ا�مےہ۔جسےکچسا�و�رجوھ�ٹںیمکشوہیہیھبرح�ا�مےہ�۔‬
‫ال ِل ِف َوإ نَّ َ�ا َج َرى َع َل ِّالل َس ِان ِم ْن َغ ْي� َإر َاد ِة ْ َ‬
‫ال ِل ِف‬ ‫ون َع ْن َق ْص ِد ْ َ‬ ‫َٔ َّ ْ َ ْ ْ َٔ ْ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ان اللغو ِمن ال ي� ِان ما ل يك‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ ْ‬
‫‪5‬‬
‫�ا�و�رجوقمسیبلقا�ر�ا�د�ےےکریغبوہہکلباع� تدًا�زبا�نےسلکناجئےوت�اسیوک اللغوال َي ِم ي ن� ہکےتںیہ�۔‬
‫ُ‬ ‫ْ َ َ َ َ َّ َ َ ْ َٔ َّ ُ َ ً َ ْ َ ُ ْ َّ ن‬ ‫ْ َ َ َ تَ ْ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ نَ تَ ْ‬
‫ْ َٔ‬
‫ه َح َر ٌام إن ا َر َاد ِب ِه‬ ‫ا� َ ب� ِط ًل‪ .‬ث َّ� َق ْو ُ ُل ِ ي َ‬
‫ل فرق ب ي� � ِل ِيل الر ِام و� ِر ي ِ� الل ِل فلا كن الول ب� ِطل فليكن الث ِ ي‬
‫فَ َ‬ ‫ْ ْ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ إال ْن َش َاء‪َ ،‬فإ ْن َش ُاء َّ‬
‫الت ْح ِر ي ِ� ل ْي َس إل ْي ِه‪َ ،‬و ِإن ا َر َاد ِب ِه ِإالخ َب َار‪َ �ُ ،‬و ك ِذ ٌب‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫رقا�ر�دیانا�و�رالح�لوکرح�ا�مےنہکںیموکئیرف�قںیہناگریلہپزیچطلغےہوترھپد� سور�یزیچ(حال�لوکرح�ا�مانہک) بیھطلغےہرھپا�ناک‬
‫حر�ا�موکالح�ل �‬
‫‪6‬‬
‫یہانہکہکو�ہرح�ا�مےہاگرا�سےسرم�ا�داناشئہیالک�مےہوتاناشئےرحمتیکرمجعو�ہںیہنا�و�راگرا�نیکرم�ا�دربخدیانےہوتہیذک�بایبنیےہ�۔‬

‫َ ُ َ ْ َ ُ َٔ ُ ُ ُ ُ ْ‬
‫للغ ِو ِ ف ي� َٔا ْي َ�ا ِن ُ ْ‬
‫ك �‪۴�۶�۱�۳‬‬
‫والنذور�ب قوِ ِل ال يو ِاخذك الهل ِب�‬
‫ب‬ ‫حصیح ب خ�اری کتاب ی‬
‫اال�ان‬
‫تفس�احسن البیان �‪۳�۲�۵‬‬
‫‪ 1‬ی‬
‫‪ 2‬بدائع الصنائع�‪۳‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 3‬الروضۃ الندیۃ �‪۵�۵�۲‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 4‬سبل السالم �‪۵�۵�۱‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 5‬سبل السالم �‪۵�۵�۳‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 6‬سبل السالم�‪۲�۶�۰‬؍�‪۲‬‬
 ‫�������‬

‫‪ x‬سمامل�ناک�د�وسر�ےاملسم�نرپیہقحےہہکاگر�و�ہا�سرپکوئیمسقڈ�الےوت�و�ہاسےوپ� کر�ار�ے�۔‬
‫ُْ‬ ‫ال� َاء ْب نَ� َعازب‪َ ،‬ر ِ ض َ َّ ُ َ نْ َ ُ ُ َ َٔ َ نَ َ ْ َ‬
‫َب َ‬
‫� الل ع ُ� َما يقول‪ :‬وام َر� ِبسب ٍع‪،‬و ِإ ْ ب َ� ِار املق ِ ِ‬
‫س‬ ‫ي‬ ‫ِ ٍ‬
‫بر�ا�ءبناع�ز�ب‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےںیمہاس�تزیچ�و�ںاکحمکدیا�(�ا�نںیمےسایکہیےہہک)(کیساب�ترپ�)قمس‬
‫‪1‬‬
‫کاھیلےنو�الےیکمسقوپ�ر�یرک�انا۔‬
‫وتڑنےاککاف�ر�ہوہیےہوج�الہلاعتلٰینےاپیندقم�ساتک�بںیمایب�نایکہے�۔‬ ‫‪ x‬قمس �‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ف َ‬ ‫َٔ ٌ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ َ‬ ‫َ‬
‫َع ْن َعا ِئشة‪ ،‬ا نَّ َ�ا قال ْت‪ :‬ا ْه َد ْت ِإل يْ َ�ا ْام َراة تَ ْ� ًرا ِ ي� ط َب ٍق‪ ،‬فا ك ْت َب ْع ًضا َو َب ِق يَ� َب ْع ٌض ‪ ،‬فقال ْت‪ :‬اق َس ْم ُت َعل ْي ِك ِإل‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َٔ‪:‬ا ب ّ� ي َ�ا‪َ ،‬فإ َّن ْ إال ثْ َ� َع َل ْ ُ‬
‫ال َح ِّن ِث‬ ‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َٔ َ ْ َ َّ َ ُ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ا ك ِت ب ِقيته‪ ،‬فقال رس‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬
‫وھچڑ�دیا�‪�،‬ا�سےناہکمںیٓا�پ‬ ‫�ا�مالومنمنیاعئہش‪ r‬سےرم�و�یےہ�ایکوع�ر�تےناہنںیوجھک�رکاہدیہدیامںینےا�ساککھچہصحاھکلای�ا�و�رکھچ �‬
‫‪2‬‬
‫وتڑنےو�الےرپہیانگ�ہےہ‬
‫ﷺپرقمسڈ�الیتوہ�ںہکٓا�پا�ساکباقیہصحیھباھکلںی ��‪،‬رسو�لالہلﷺنےرفمایا�اسےوپ� کر�ار�وکوینہکمسق �‬
‫‪x‬کیسذع�رکیوجہےسمسقوپ�ر�یہنرکسےکوت�۔‬
‫�ا�سرپکوئیانگ�ہںیہناسیجکہدیسناابوبرک‪ t‬کیدحیثےسہیاب�تاثبتےہ�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ نّ َ َٔ ْ ُ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ُ َٔ َّ ً َٔ َ‬ ‫� َّ ُ‬ ‫َٔا َّن ْب نَ َ َّ‬
‫اللي ةل‬ ‫الل َع نْ ُ� َما‪ ،‬كن ي َ� ِّدث‪:‬ان َر ُجل ا ت� َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل فقال‪ِ :‬إ ِ ي� رايت‬ ‫اس‪َ ،‬ر ِ ض ي َ‬
‫ا� عب ٍ‬
‫ف َ َ ُ َّ ةً َ ْ ُ ُ َّ ْ َ َ َ َ َ َ َٔ َ َّ َ َ َ َ َّ ُ َ نْ َ َ ْ ُ ْ َ ْ ث ُ َ ُ ْ َ ُّ َ َ َ َ ٌ َ ٌ‬
‫اصل ِم َن‬ ‫ِ ي� املن ِام ظل تنطف السمن والعسل‪ ،‬فارى الناس يتكففون ِم�ا‪ ،‬فالستك ِ� واملست ِقل‪ ،‬و ِإذا سبب و ِ‬
‫َ َّ َ َ َٔ َ َ َٔ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ثُ َّ َٔ َ َ َ ُ ٌ ٓ َ َ َ َ ثُ َّ َٔ َ َ َ ُ ٌ ٓ َ َ َ َ ث َُّ‬ ‫َٔ‬
‫اال ْر ِض ِإل السم ِاء‪ ،‬فاراك اخذت ِب ِه فعلوت‪ �،‬اخذ ِب ِه رجل اخ ُر فعال ِب ِه‪ � ،‬اخذ ِب ِه رجل اخ ُر فعال ِب ِه‪� ،‬‬
‫َ‬ ‫ٌ ٓ َ َ َْ َ ُ‬ ‫َٔ َ َ‬
‫اخذ ِب ِه َر ُجل اخ ُر فانقط َع ث َّ� ُو ِصل‪،‬‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪ w‬سےرم�و�یےہ�ایکصخشرسو�لالہلﷺیکدخمتںیماحضروہ�اا�و�ررع�ضایکا�ےالہلےکرسو�لﷺ! مںیےن‬
‫خو�ا�بںیمایکرتھچ�یدکییھےہسجےسیھگا�و�ردہشکپٹرہےںیہا�و�رول�گا�سےسٹیمسرہےںیہوکئیزیا�د�ہےلرہاےہا�و�روکئیمک�‪�،‬ا�و�ر‬
‫�ایکرسیںیمےنٓاسام�نےسزمنیکتیکٹلوہئیدکییھںیمےندکیاھہکٓا�پےنا�سوکڑکپ�اا�و�رڑچ�ھےئگ ‪،‬پرھٓا�پےکدعبایکد�وسر�ےصخش‬
‫نےڑکپ�اا�و�رو�ہیھبڑچ�ھایگ�‪،‬پرھا�سےکدعبرسیت�ےصخشےنڑکپ�اا�و�رو�ہیھبڑچ�ھایگ�‪،‬پرھا�سوکا�و�رصخشےنڑکپ�اوتو�ہرسیوٹ�ٹیئگا�و�ررھپڑجیئگ�‪،‬‬
‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ْاع ُب ْ� َها‪ ،‬قال‪:‬‬
‫َّ‬ ‫ول الهلِ ‪َٔ ��َٔ ،‬ا ْن َت‪َ ،‬والهلِ َل َت َد َع نّ� َف َٔا ْع ُ َ� َها َف َق َال َّ‬
‫الن ِب يُّ� َصل‬
‫َ َ َ َٔ ُ َ ْ َ َ ُ َ‬
‫فقال ابو بك ٍر‪ :‬ي� رس‬
‫ِي ب‬ ‫ِب ِب ي‬
‫ُ ٓ‬ ‫َٔ َّ ُّ َّ ةُ َ ْ َ ُ َ َٔ َّ َّ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ َّ ْ َ ُ ْ ٓ ُ َ َ َ ُ ُ َ ْ ُ ُ َ ْ ُ ْ‬
‫ال ْس َتك ثِ ُ� ِم َن الق ْرا ِن‬ ‫اما الظل ف ِإالسالم‪ ،‬واما ال ِذي ينطف ِمن العس ِل والسم ِن فالقران‪ ،‬حالوته تنطف‪ ،‬ف‬
‫َ ُ ْ َ ُّ َ َٔ َّ َّ َ ُ َ ُ َ َّ َ َ َٔ ْ َ َ ُّ َّ َٔ ْ َ َ َ ْ تَ ْٔ ُ ُ َ ُ ْ َ ُ ثُ َّ َ ْٔ ُ ُ‬
‫اصل ِمن السم ِاء ِإل االر ِض فاحلق ال ِذي انت علي ِه‪� ،‬خذ ِب ِه فيع ِليك الهل‪ � ،‬ي�خذ‬ ‫واملست ِقل‪ ،‬واما السبب الو ِ‬
‫َ ُ َ َ َ ف َ َ ُْ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ ُ َ َ‬ ‫خ‬
‫‪ 1‬حصیــح ب�ــاری کتــاب اللبــاس ب�ب خوا ِتـ ي ِـم الذه ِب�‪،۵�۸�۶�۳‬جامــع �مــذی ابــواب االدب ب�ب مــا جــاء ِ ي� ك َر ِاهيــةِ لبـ ِ‬
‫ـس‬ ‫ت‬
‫ئ‬ ‫ــس �‪ �۸�۰�۹‬ن ن‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُْ َ ْ َ‬
‫للنسا��‪،۲�۰�۷�۷‬مســندامحد�‪۱�۸�۶�۴�۹‬‬ ‫الکــری‬
‫ب‬ ‫‪،۲‬ســ�‬ ‫الق ِّ ي ّ‬
‫ــل و ِ‬ ‫العصف ِــر ِل َّلرج ِ‬
‫‪ 2‬مسند امحد �‪۲�۴�۸��۳ ۵‬‬
 ‫�������‬
‫ُ َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ َٓ َ َ‬ ‫ُ ْٔ ُ ُ‬ ‫ٌ َٓ َ ُ‬ ‫ُ ْٔ ُ ُ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ٌ‬
‫ِب ِه َر ُجل ِم ْن َب ْع ِدك ف َي ْعلو ِب ِه‪ ،‬ث َّ� َ ي�خذ ِب ِه َر ُجل اخ ُر ف َي ْعلو ِب ِه‪ ،‬ث َّ� َ ي�خذ ُه َر ُجل اخ ُر ف َي ْنق ِط ُع ِب ِه‪ ،‬ث َّ� ُي َو َّصل ُل ف َي ْعلو‬
‫َٔ ْ َ ْٔ‬ ‫َّ َٔ‬ ‫َٔ َٔ ْ َ َٔ َ ْ ُ َٔ ْ َٔ ْ َ ْٔ ُ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ ْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪:‬ا َص ْب َت َب ْع ًضا َواخطا َت‬ ‫ِب ِه‪ ،‬فاخ ِب ْ� ِ ن ي� َ ي� َر ُسول الهلِ ‪ِ ،‬ب� ِب ي� انت‪ ،‬اصبت ام اخطات؟ قال الن ِب ي� صل‬
‫َ ُ َ ّ َ نّ َّ َٔ ْ َ ْٔ ُ َ َ َ‬
‫‪:‬ال ُت ْق ِ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬
‫س‬ ‫َب ْع ًضا‪ ،‬قال‪ :‬ف َوالهلِ َ ي� َر ُسول الهلِ لتح ِدث ِ ي� ِب�ل ِذي اخطات‪ ،‬قال‬
‫سدیناابوبرکےنرع�ضایکا�ےالہلےکرسو�لﷺ! جمےھاجا�ز�تدیںںیما�سیکریبعتایب�نرک�و�ں�‪،‬نیبرکیمﷺےنرفمایاایب�نرک�و�‪�،‬انوہ�ں‬
‫نےاہکہکرتھچ�یوتاسال�مےہا�و�ریھگدہشوجا�سےسکپٹرہےںیہو�ہرق�ٓا�نیکالت�و�تےہوجا�سےسکپٹرہیےہا�و�را�سےسول�گمک‬
‫ںیہ�‪ٓ،‬ا�پےکدعبا�سوکڑکپیںےگسجےسالہل‬
‫�وبشیےلرہےںیہ�‪�،‬ا�و�رو�ہرسیوجٓاسام�نےسزمنیکتیکٹلوہئیےہو�ہقحےہسجرپٓا�پ �‬
‫�ٓا�پوکا�وپرڑچھائےاگ�‪،‬پرھٓا�پےکدعبا�سوکد�وسر�اڑکپ�ےاگا�و�رڑچھےاگ�‪،‬پرھا�سےکدعبرسیت�اپڑک�ےاگا�و�رڑچھےاگرھپا�سوکایکصخش‬
‫پڑک�ےاگا�و�رو�ہرسیوٹ�ٹاجئےیگرھپا�سوکوج�ڑ�ااجئےاگا�و�رو�ہا�سےکذ�ریےعڑچھےاگ�‪�،‬ا�ےالہلےکرسو�لﷺریم�ےام�ںاب�پٓا�پ‬
‫پررقبا�نایکںیمےنحیحصاہکایطلغ�؟نیبرکیمﷺےنرفمایاہکھچکحیحصاہکا�و�رھچکطلغ�‪�،‬انوہ�ںےناہکہکالہلیکمسقٓا�پےھجمالتب�دیںےکںیم‬
‫‪1‬‬
‫نےایکیطلغیکےہ ��‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایاہکمسقتمد�و�۔‬
‫�ا�رشا�دبا�ر�یاعتلٰیہے‬
‫َ َّ‬
‫ي َر َق َب ٍ ۭة‪۰‬۝ ف َ ْن ْ‬
‫ل‬ ‫تر ْ ُ‬‫ك َا ْو ك ِْس َو ُتُ ْم َا ْو َ ْ‬
‫م َا ْو َس ِط َما ُت ْط ِع ُم ْو َن َا ْه ِل ْي ُ ْ‬
‫ِي ِ ْ‬ ‫ام َع َ َ‬
‫ش ِة َم ٰسك ْ َ‬ ‫۔۔۔ف َك َّف َ‬
‫ار ُت ٗ ٓه ا ِْط َع ُ‬ ‫َ‬
‫ِ‬
‫ُ َٰ َ ََ‬ ‫َ ْ َ‬
‫‪2‬‬
‫يد ف ِص َيام ثلــث ِة ا ّي ٍم ۔۔۔ ‪۸۹‬۝‬ ‫ِ‬
‫وتڑنےاک�)کاف�ر�ہہیےہہکد�سونیکسم�ںوک�و�ہا�وسطد�رجہاککاھناھکالئوجوتماپےناب�لوچب�ںوکھکالتےوہیا�اہنںیڑپک�ےانہپئویا�ایک‬
‫ترجہم‪�(:‬اییسمسق �‬
‫غال�مٓا�ز� کا�در�و�ا�و�رجو�ا�سیکاتساطعتہنرھکاتہو�و�ہنیتد�نےکر� �وز�ےرکےھ�۔‬

‫اَهُّيَاٰۤي َنْيِذَّلا اْۤوُنَمٰا اَمَّنِا ُرْمَخْلا َو ُرِسْيَمْلا َو ُباَصْنَاْلا َو ُماَلْزَاْلا ٌسْجِر‬

‫�ا�ے ایام�ن و�الو ! با�ت یہی ےہہک رش�ا�ب ا�و�ر وج�ا ا�و�ر اھت�ن ا�و�ر اف�ل اکنلےن ےک اپنےس بسدنگ�ی تابںی�‪،‬‬

‫ْنِّم ِلَمَع ِنٰطْيَّشلا ُهْوُبِنَتْجاَف ْمُكَّلَعَل َنْوُحِلْفُت‪۰۰۹۰‬اَمَّنِا ُدْيِرُي ُنٰطْيَّشلا‬

‫یشاطنیاک�مںیہا�نےسابللکالگرہواتکہمتالف�حای�بوہ�‪،‬یشاط�نوتوی�ںاچہاتےہہکرش�ا�با�و�روجئےہکذ�ریےعےس‬

‫ْنَا َعِقْوُّي ُمُكَنْيَب َةَواَدَعْلا َو َءٓاَضْغَبْلا يِف ِرْمَخْلا َو ِرِسْيَمْلا َو ْمُكَّدُصَي ْنَع ِرْكِذ ِهّٰللا‬
‫متاہ�ر�ےٓاپس ںیم دع�ا�و�ت ا�و�رضغب و�اقعرک�ا د�ے ا�و�ر الہلاعتلٰی کی ای�د ےس ا�و�ر امن�ز ےسںیہمت اب�ز رکےھ وس ا�ب‬

‫َ ُ َ ْ َ ْ َ َ ُّ ْٔ َ َٔ َّ َ َ َ‬
‫ا� ِإذا ْل ُي ِص ْب�‪۷�۰�۴�۶‬‬
‫التعب� ب�ب من ل ي� الرو ي� ِلو ِل ع ِب ٍ‬
‫ی‬ ‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب‬
‫‪ 2‬املائدۃ �‪۸�۹‬‬
 ‫�������‬

‫َو ِنَع ِةوٰلَّصلاۚ‪ْ ١‬لَهَف ْمُتْنَا َنْوُهَتْنُّم‪َ۰۰۹۱‬و اوُعْيِطَا َهّٰللا َو اوُعْيِطَا َلْوُسَّرلا َو اْوُرَذْحاۚ‪١‬‬
‫را�ضرک�وےگوت‬
‫بیھاب�زٓاجا�ٔو�‪�،‬ا�و�رمتالہلاعتلٰیکیاطاعترکتےرہوا�و�ررسو�لیکاطاعترکتےرہوا�و�راتحای�ط کروھ�‪�،‬اگراع �‬

‫ْنِاَف ْمُتْيَّلَوَت اْۤوُمَلْعاَف اَمَّنَا ىٰلَع اَنِلْوُسَر ُغٰلَبْلا ُنْيِبُمْلا‪َ۰۰۹۲‬سْيَل ىَلَع َنْيِذَّلا اْوُنَمٰا‬
‫یہ اج�ن رکوھہک امہ�ر�ے رسو�ل ےک ذمہ اص�ف اص�ف اچنہپ دیان ےہ�‪� ،‬ایےس ولگو�ں رپ وج ایام�ن رھکےت وہ�ں‬

‫اْوَقَّتا‬ ‫اَم‬ ‫اَذِا‬ ‫اْۤوُمِعَط‬ ‫اَمْيِف‬ ‫ٌحاَنُج‬ ‫ِتٰحِلّٰصلا‬ ‫اوُلِمَع‬ ‫َو‬

‫�ا�و�ر کیناک�مرکتے وہ�ں ا�س زیچںیموکئیانگ�ہںیہن سجوک و�ہاھکتے ےتیپ وہ�ں بجہک و�ہ ول�گوقت�ٰی �رھکےت وہ�ں‬

‫َّو اْوُنَمٰا َو اوُلِمَع ِتٰحِلّٰصلا َّمُث اْوَقَّتا َّو اْوُنَمٰا َّمُث اْوَقَّتا َّو اْوُنَسْحَاؕ‪١‬‬
‫�ا�و�ر ایام�ن رھکےت وہ�ں ا�و�ر کین اک�مرکتے وہ�ں رھپ رپہزیگا�ر�یرکتے وہ�ں ا�و�ر وخ�ب کینلمعرکتے وہ�ں�‪،‬‬

‫َوُهّٰللاُّبِحُيَنْيِنِسْحُمْلاؒ‪�(۰۰۹۳‬الامئد�ۃ�‪۹�۰‬تا�‪)۹�۳‬‬
‫�الہلایےسوکینکا�ر�و�ںےستبحمرھکاتےہ۔‬
‫�ی ق‪،‬ام�ربا�ز�یا�و�رشر�ا�ب ‪:‬شر�ا�با�و�رجوئےےکقلعتمےلہپرفمایاگایتاھ‬
‫حرمتاپنہساب�ز �‬
‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ٓ‬
‫َ ْ َٔ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ْ ‪۰‬۝ ُ ْ َ ْ ٌ َ ْ ٌ َّ َ َ ُ َّ ِ َ ْ ُ ُ َ َ ْ َ ُ ْ ّ ْ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫‪1‬‬
‫م نف ِع ِه َما ۔۔۔ ۙ ‪۲۱۹‬۝‬ ‫يما اِثم ك ِبي ومنا ِفع لِلناس ۡواِثـمهما اكب ِ‬
‫س قل ِف ِ‬ ‫ع الــم ِر والمي ِ ِ ۭ‬ ‫يس ــلونك ِ‬
‫ےہ‪�،‬اگرچہا�نںیمولگو�ںےکےئلھچکانمفعیھبںیہ‬
‫ترجہم�‪:‬پوھچےتںیہرش�ا�با�و�روجئےاککایحمکےہ ک�؟وہ�ا�ند� نوو�ںزیچ�و�ںںیمڑب�یرخ�ابی �‬
‫مرگ�ا�ناکگان�ہا�نےکافئد�ےےستہبزیا�د�ہےہ۔‬
‫کوینہکاممنتعںیہنیھتا�سےئلول�گا�سےسفطلاند�و�زہوتےرہے�‪�،‬ایکرمتہبدبع�الرمحنٰ‪ t‬بنوع�فےنھچکولگو�ںوک�اپےناہی�ں‬
‫بالیا�‪�،‬وہا�ںانوہ�ںےنرش�ا�بیپا�و�رمدہو�شوہگےئ�‪�،‬اسیںیمایکاہمجراحصبیوجمرغ�بیکامن�زپڑھےنڑھک�اوہ�ااھت�ا�سےنےشنیکاحلتںیم‬
‫یو�ںڑپ�ھدیا‬
‫ُ ْ ٰ ٓ َ ُّ َ ْ ٰ ُ ْ َ َ ْ ُ َ ُ‬
‫ن ‪۱‬۝ اع ُبد َما ت ْع ُبد ْو َن ‪۲‬۝‬
‫قل ييا الك ِفرو ۙ‬
‫�ا�سرپبہتبسنےلہپمکحےکزیا�د�ہتخسد�وسر�احمکان�ز�لوہ�ا‬
‫ُ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬
‫َّ َْ‬ ‫ٰ‬ ‫ٰ ٓي َ ُّيَا َّالذ ْ َ‬
‫ي ٰا َم ُن ْوا َل َت ْق َر ُبا َّ ٰ َ َ ْ ُ‬
‫الصلوة َوانت ْم ُسك ٰرى ح تعل ُم ْوا َما تق ْول ْو َن۔۔۔ ‪۴۳‬۝‬
‫‪2‬‬
‫ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےولگوجو�ایام�نالئےوہ�!جبمتےشنیکاحلتںیموہوتامن�زکےرقیبہناجئو�‪،‬نام�ز�ا�سوقتڑپھیناچہےیبجمتاجنوکہایککہہ‬
‫‪ 1‬البقرۃ �‪۲�۱�۹‬‬
‫‪ 2‬النساء�‪۴�۳‬‬
 ‫�������‬

‫�رہےوہ�۔‬
‫وھچڑ�د�ینکیللغشرب�ابرجا�ر�یرہا�‪،‬یلنکاہی�ںا�ماخلابئثا�و�ر�ا�سےکاستھامق�ربا�ز�یا�و�ر�و�ہاقمما�ت‬
‫�ا�بولگو�ںےنامن�ز�و�ںےکوقترش�ا�ب �‬
‫جو�الہلےکوس�اکیسد�وسر�ےیکابع�د�ترکنےای�الہلےکوس�اکیسا�و�رکےان�مرپقربانیا�و�رنذ�ر� نوای�زچڑھانےےکےئلوصخم�صےیکےئگوہ�ںپرسشت‬
‫رقا�ر�د�ےرکصا�فوظفل�ںںیما�نےساتجان�باکحمکدیارفمایا�ا�ےولگوجو�ایام�نالئےوہ!‬
‫گاہو�ںایتاھنو�ںا�و�رفا�لےکریت�و�ںوکاطیشنیاک�م �‬
‫شر�ا�با�و�روج�اا�و�ریہٓاساتنےا�و�راپنےسہیبسدنگ�ےاطیشنیاک�مںیہ�‪،‬‬
‫ول‪ ْ ِّ :‬نْ ُ َ ْ َ ْ‬ ‫َٔ َّ ُ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َٔ َ‬
‫َع ْن َع ِ ِّيل ْب ِ ن� ا ِب ي� طا ِل ٍب‪ ،‬انه كن يق‬
‫س‬‫الشط َر ج� ِمن الي ِ ِ‬
‫‪1‬‬
‫سدیناعیل‪ t‬بناب طوالبےسرم�و�یےہہکرطشنجیھبوج�اےہ�۔‬
‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ َ خَ‬ ‫َق َال َع ِ ُّل ْب نُ� َٔا� َط ْل َح َة‪َ ،‬عن ْب ن َ َّ‬
‫سط ِم ْن َع ِل الش ْيط ِان‬ ‫اس‪ :‬اي‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِب ي‬ ‫ي‬
‫‪2‬‬
‫عیلنبابولطہحےندبع�الہلنبابع�س‪ w‬سےر�و�ایتایکہےہکہیاعام�لاطیش�نالہلوکنا�ر�ا�ضرکنےو�الےںیہ�۔‬
‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َو َق َال َز ْي ُد ْب نُ� َٔا ْس َ َل‪َٔ :‬ا ْي شَ ٌّ‬
‫� ِم ْن َع ِل الش ْيط ِان‬
‫‪3‬‬
‫�زیدبناسمل‪ a‬ف مراتےںیہہکہیاطیش�نےکاعام�لںیمےس تدبرینںیہ�۔‬
‫ہزیر�و�امدیہےہکںیہمتالف�حبیصنوہگی�‪�،‬ا�نزیچ�و�ںےکماعشرتیا�و�ر�دییناصقننا�تایب�نرفمائےہکاطیش�نوتیہاچہاتےہہک‬
‫�ا�نےسرپ ک‬
‫شر�ا�با�و�روجئےےکذ�ریہعےساہمت�ر�ےد�رمای�ندع�ا�و�تا�و�رضغبڈ�ا�لد�ے�ا�و�رمتںیہ�الہلےکای�دسےا�و�رنام�زسےر�و�کد�ےرھپکایتما�ن‬
‫یشاطنیاکمو�ںےساب�ز�رہوےگ�؟�الہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لیکاب�تامنو�ا�و�راب�زٓاجائو ج�‪،‬و�اہلایام�نےھتو�ہاشنمئےاٰلیہوکمسھجےئگا�و�رکاہ‬
‫ََ ُ ْ‬
‫فقالوا‪ :‬ان تَ َ� ْي َنا َر َّب َنا‬
‫‪4‬‬
‫�ا�ےر�بمہاب�ز�ٓاگےئ�۔‬
‫ْ‬ ‫َ َ ََ َ ُ ْ‬
‫قال‪ :‬فقال َع ُر ان تَ َ� ْي َنا ان تَ َ� ْي َنا‬
‫‪5‬‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہدیسنارمع‪ t‬نےاہکہماب�ز�ٓاگےئمہاب�ز�ٓاگےئ�۔‬
‫یلنکاگرتمےنمکحدع�ولییک جوتا�نولکہامہ�ر�ےرسو�لرپبساص�فاص�فمکحاچنہپ�دیےنیکذمہد�ا�ر�ییھت�‪،‬چاننہچا�سو�اضحمکحےکدعبٓا�پﷺ‬
‫نےاعال�نرک�ایاکہا�بنجےکاپ�سرش�ا�بےہو�ہہناسےیپےتکسںیہہنچیبےتکسںیہہکلبو�ہاسےاضئعرک�دیں�‪،‬‬

‫حا��‪۳�۹�۱‬؍�‪۲‬‬ ‫ا� ا� ت‬
‫تفس� ب ن ب‬
‫‪ 1‬ی‬
‫کث��‪۱�۷�۹‬؍�‪۳‬‬ ‫ا� ی‬‫تفس� ب ن‬
‫‪ 2‬ی‬
‫ا� ا� ت‬
‫حا��‪۱�۱�۹�۹‬؍�‪۴‬‬ ‫تفس� ب ن ب‬
‫‪ 3‬ی‬
‫‪ 4‬مسند امحد �‪۸�۶�۲�۰‬‬
‫‪ 5‬مسندامحد�‪۳�۷�۸‬‬
 ‫�������‬
‫َٔ‬ ‫ا� َب ْي َض َاء َو َن َف ًرا ِم ْن َٔا ْ َ‬‫س ْي َل ْ نَ‬ ‫ُٔ َ َ َ ْ‬ ‫َع ْن َٔا َنس َق َال‪ُ :‬ك ْن ُت َٔا ْس ِق� َٔا َ ب� ُع َب ْي َد َة ْب نَ� ْ ج َ‬
‫ص ِاب ِه ِع ْن َد ا ِب ي�‬ ‫ُ‬
‫ال َّر ِاح‪َ ،‬وا ب َّ ي� ْب ن� كع ٍب‪َ ،‬و َ ب‬ ‫ي‬ ‫ٍ‬
‫ال ْم َر َقدْ‬‫ال ْس ِ ِل نَ�‪َ ،‬ف َق َال‪َٔ :‬ا َو َما َش َع ْر تُ ْ� َٔا َّن ْ خَ‬
‫َ ُْ‬ ‫َ ْ َ َ َ َٔ نَ َٔ ْ ْ َ تَّ َ َ شَّ َ ُ َٔ ْ َ ْٔ ُ َ ْ َ َٔ تَ ٓ‬
‫ي‬ ‫طلحة‪ ،‬وا� اس ِق ي ِ�م‪ ،‬ح� كد ال�اب ان ي�خذ ِف ي ِ�م‪ ،‬فا� ا ٍت ِمن‬
‫ه‬ ‫ُح ّر َم ْت‪ ،‬فَ َ�ا َق ُالوا‪َ :‬ح تَّ� َن ْن ُظ َر َو َن ْس َٔا َل ‪َ ،‬ف َق ُالوا‪ َ :‬ي� َٔا َن ُس‪َٔ ،‬ا ْك ف ئْ‬
‫� َما َب ِق يَ� ِ ف ي� ِإ نَ� ِئ َك َ‪،‬ق َال َ‪:‬ف َوالهلِ َما َع ُادوا ِف ي َ�ا َو َما ِ ي َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫�خ‬ ‫س‪َ ،‬و ِ ي َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ِإ َّل الت ْم ُر َوالب ْ ُ‬
‫َّ‬
‫ه ْ ُر ْه ي ْوم ِئ ٍذ‬
‫�انس‪t‬بناملکےسرم�و�یےہںیم�ابوبعدی�ہنبالرج�ا�ح‪�،�t‬ابینببعک�‪،‬سلہنباضیب�ہا�و�رصاحبہرک�ا�میکایکامجعتوکابولطہح‪t‬کے‬
‫ربد�یہک‬
‫ہاتاھ�‪،‬د�و�رلچرہاتاھسبذل�تاند�و�زہو�رہےےھترقیباھتکہےشناکپا�ر�ہڑب�ھاجئے�‪� ،‬اتےنںیمیسکاحصبیےنٓاکرخ �‬
‫ہا�ںرش�ا�بالپ�ر �‬
‫کایمتںیہملعںیہنرش�ا�ب حوتر�ا�موہگیئ�؟�انوہ�ںےنہیںیہناہکہکمہا�سےلئسمےکقلعتمقیقحترکیںےگہکلبابولطہح‪ t‬نےوف�ر�ًاکاہ�ا�ے‬
‫یسکےکقلحںیم‬
‫�انس‪!t‬بسرک� متواہ�ر�ےربتنںیموجباقییچبرش�ا�بےہاسےانڈیلد�و�‪�،‬الہلیکمسق!�ا�سےکدعب�ایکرطق�ہیھبا�نںیمےس‬
‫‪1‬‬
‫ہنںیایگ�‪،‬یہیکپا�و�رکیچوجھک�ر�و�ںکیرش�ا�بیھتا�و�رعوممًا�اسییکرش�ا�ب کانبرتییھت‬
‫ك َْ‬ ‫فَ َ ْ ف َ‬ ‫ُم َناد ً� ُي َنادى َٔا َال إ َّن ْ خَ َ ْ‬
‫ال ِد َين ِة‬ ‫� َرت ِ� ِس ِ‬ ‫ال ْم َر قد ُح ّ ِر َم ْت ‪ .....‬ج‬ ‫ِ‬ ‫ِي ِ‬
‫‪2‬‬
‫�ا�ساعال�نےکاستھیہولگو�ںےندمیہنونم�ر�ہیکویلگ�ںںیمرش�ا�باہب� �دی�۔‬
‫بضعولگو�ںےند�ریافتایککہمہوہی�دیو�ںوکیہًاتفحتکوی�ںہند�ےدیں�؟ف مرایاجسےنہیزیچحر�ا�میکےہا�سےناسےًاتفحت�دیےنےس‬
‫بیھعنمرفما�دیاہے�۔‬
‫َ َ َ َٔ ْ َ ُ ُ َ ًّ َ َ َ َ َ َ َٔ ْ َ َُ‬
‫فقال‪ :‬اجعل خل؟ قال‪ :‬ل‪،‬قال‪ :‬فاهراقه‬
‫‪3‬‬
‫�ابولطہح‪t‬نےوپچاھہمرش�ا�بوکسرکےںیمویک�ںہندبتیلرک�دیں�؟�ٓا�پےنا�سےسیھبعنمرفمایا�ا�و�رحمکدیاہکںیہناسےاضئعرک�د�و�۔‬
‫َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َٔ َّ َ َ ْ نَ ُ َ ْ ْ ُ ْ ف َّ َ َٔ َ َّ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ ْ خَ َ َٔ َ َ َٔ ْ‬
‫ال ْم ِر ف نَ َ� ُاه ا ْو ك ِر َه ُل ان َي ْص َن َ َعا فقال ِإ نَّ َ�ا ن ْص َن ُ َعا‬ ‫الع ِ ي� سال الن ِب ي� صل الل علي ِه وسل عن‬ ‫ان ط ِارق ب� سوي ٍد ج‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َّ َ‬
‫ِل َّلد َو ِاء فقال ِإن ُه ل ْي َس ِب َد َو ٍاء َول ِك َّن ُه َد ٌاء‬
‫ول�گوگ�ر�و�ںےکالعقےںیمرہےت‬ ‫طا�ر�قنبوسید‪t‬سےرم�و�یےہہکںیمےناب�رگا�ہوبن�تںیمرع�ضایکا�ےالہلےکرسو�لﷺ! ہم ان‬
‫ہںیایکمہاہنںیوچن�ڑرک(�ا�نیکرش�ا�ب) پیےتکسںیہ�؟نیبرکیمﷺےنرفمایاںیہنںیمےناپیناب�تیکرکت�ا�ریک�‪،‬تویبنرکیمﷺےنرھپرفمایا‬
‫‪4‬‬
‫ہنںی�‪،‬مںیےنرع�ضایکہکمہرمیضوکالع�جےکوط�ررپالپکسےتںیہ�؟نیبرکیمﷺےنرفمایاا�سںیمافش�ءہنںیہکلبہیوترن�یامیب�ر�یےہ�۔‬
‫ه مـ َـن ُالب ْــر َو َّ‬ ‫َ‬ ‫َ تَ‬
‫الت ْم ِر ‪،۵�۵�۸��۲‬حصیــح مســم‬ ‫ِ‬ ‫اال� بــۃ َ ب� ُب نَ زَ�ل ْ� ِــر ي ُ� الخ ْم ِــر َو ِ ي َ ِ‬ ‫‪ 1‬۔مســند امحــد�‪ ،۱�۲�۸�۶�۹‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب ش‬
‫اال� بــۃ َ ب� ُب تَ ْ�ــر ي� ْ خَ‬
‫ال ْمـ ِـر�‪۵�۱�۳�۸‬‬ ‫کتــاب ش‬
‫ِ ِ‬
‫‪ 2‬فیض الباری عیل حصیح البخاری �‪۶�۱�۳‬؍�‪۳‬‬
‫ـۃ� ُب َمــا َجـ َ‬ ‫ال ْمر�‪،۵�۱�۴�۰‬سـ ن ن‬ ‫خَ‬ ‫ْ‬ ‫خْ‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫َ‬
‫َ ُ ْ‬‫ت‬
‫ـاء‬ ‫اال� بـ َ ب‬
‫ـ� ابوداودکتــاب ش‬ ‫ش‬
‫‪ 3‬مســند امحــد�‪ ،۱�۳�۷��۳ ۲‬حصیــح مســم کتــاب اال� بــۃ ب�ب �ـ ِـر ي ِ� � ِليـ ِـل ِ‬
‫َ ًّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ نَّ ْ َٔ ْ‬ ‫ف ْ خَ ْ تُ خَ َّ ُ‬
‫ـه ان ُي َّت َخــذ الخَ ْمـ ُـر خــا�‪۱�۲�۹�۴‬‬ ‫ِ ي� المـ ِـر �لــل �‪،۳�۶�۷�۵‬جامــع �مــذی ابــواب البیــوع ب�ب الـ ِي‬
‫ت‬
‫الت َداوي ب� ْ خَ‬
‫ل ْم ِر�‪۵�۱�۴�۱‬‬ ‫اال� بۃ َ� ُب تَ ْ�ر ي� َّ‬
‫‪4‬مسندامحد�‪،۱�۸�۸�۶�۲‬حصیح مسمل کتاب ش‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ب‬
 ‫�������‬
‫الهل َ ْل ي َ ج ْ� َع ْل ِش َف َاء ُ ْك ِف ي� َما َح َّر َم َع َل ْي ُ ْ‬
‫ك‬ ‫الس َكر‪ :‬إ َّن َ‬ ‫َو َق َال ْ نُ‬
‫ا� َم ْس ُع ٍود‪ ِ ،‬ف� َّ‬
‫ِ ِ‬ ‫ي‬ ‫ب‬
‫‪1‬‬
‫عدب�الہلنبوعسم�د‪ w‬نےہشنٓا�و�رچزیےکاب�ر�ےںیماہک �الہلاعتلٰینےا�سزیچمںیافشہنںیرکیھوجمترپحر�ا�مرک�د�ییئگےہ�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ْ ُ َ َ ُ َ‬
‫ول الهلِ ‪ ،‬إ نَّ� ب َٔ� ْرض َ ب�ر َد ٍة ُن َع ِ ج ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َٔ ْ‬ ‫َ ْ‬
‫ال ِف ي َ�ا‬ ‫ِ ِ ٍ ِ‬ ‫ال ْم َي ِ� ِّي‪ ،‬قال‪َ :‬سال ُت َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل فقلت‪ :‬ي� رس‬ ‫َع ْن َد ْي ٍل ِ‬
‫ُْ َ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ ْ‬ ‫َ َْ َ َ‬ ‫َ َع ًل َش ِد ًيدا َو ِإ نَّ� َن َّت ِخ ُذ شَ َ‬
‫� ً با� ِم ْن َهذا الق ْم ِح ن َتق َّوى ِب ِه َعل ا َعا ِل َنا َو َعل َ ب ْ� ِد ِبل ِد نَ�‪ ،‬قال َ‪:‬هل ُي ْس ِك ُر؟ قل ُت‪ :‬ن َع ْم‪،‬‬
‫اس َغ ْي ُ� تَ�ر ِك ِيه‪َ ،‬ق َال َ‪:‬فإ ْن َ ْل َي تْ ُ� ُك ُوه َف َقا ِت ُل ُ ْ‬
‫وه‬ ‫َق َال‪َ :‬ف ْاج َتن ُب ُوه َ‪،‬ق َال‪ُ :‬ق ْل ُت‪َ :‬فإ َّن َّ‬
‫الن َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫�ل‬
‫ریمحی‪ t‬سےرم�و�یےہ�انوہ�ںےناہکمںیےنیبنرکیمﷺےسوس�ا�لایک�ا�و ک�راہ�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!ہمایکایےسالعقے‬ ‫�د ی م �‬
‫کےرہےنو�الےںیہوجناہیترس�دہےا�و�رمہںیرپشمتقاک�مرکناپڑتاہے�‪،‬ہما�سدنگ�مےسایکرشم�و�بانبتےںیہ‪ ‬سجےساپےناک�مںیم‬
‫ںیہ�‪ٓ،‬ا�پﷺنے �د�ریافترفمایاکاییہرشم�و�بہشندیاتےہ�؟مںیےنرع�ضایکہا�ں�‪ٓ� ،‬ا�پ‬
‫طاقتاحصلرکتےا�و�ررس�د�یےسدفا�عرکتے �‬
‫وھچڑیںےگ� �‪ٓ،‬ا�پﷺف مرایا�اگر�و�ہہن‬
‫ہزیر�و�‪،‬مںیےنرع�ضایکرگمامہ�ر�ےالعقےےکول�گوت�اسےہنںی �‬
‫ﷺےنرفمایاوت�ا�سےسرپ ک‬
‫چوھ�ڑیںوت�ا�نےساتق�لرک�و�۔‬
‫‪2‬‬

‫ال ْم َر‪َ ،‬و َشار بَ َ�ا‪َ ،‬و َس ِاق يَ َ�ا‪َ ،‬و َ ب� ِئ َ َعا‪َ ،‬و ُم ْب َت َ َ‬
‫اعا‪،‬‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ‪:‬ل َع َن ُ‬
‫الهل ْ خَ‬ ‫ول الهلِ َص َّل ُ‬‫ْ نَ ُ َ َ َ ُ ُ َ َ َ ُ ُ‬
‫با� عر‪ ،‬يقول‪ :‬قال رس‬
‫ِ‬
‫َ َ َ َ َ ُ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ ةَ َْ‬
‫وع ِاصها‪ ،‬ومعت ِصها‪ ،‬وح ِاملها ‪ ،‬والحمول ِإلي ِه‬
‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےنرفمایا�الہلاعتلٰینےتنعلرفمائیےہرش�ا�برپ�ا�و�ر�ا�سےکےنیپو�الےرپ�ا�و�رپالنے‬
‫�و�الےرپ�ا�و�ریبےنچو�الےرپ�ا�و�ررخیدنےو�الےرپا�و�رشکدیکرنےو�الےرپ�ا�و�رشکدیکر�انےو�الےرپ�ا�و�رڈھوکرےلاجنےو�الےرپ�ا�و�ر�ا�سصخش‬
‫‪3‬‬
‫پرجسےکےئلو�ہڈ کھورلےاجئییئگوہ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ ٔ ُّ َ ّ َ ٓ َ ُ ّ َ َ ْ ُ َ ْ َ ْ ُ َ ْ ٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اب‬ ‫ال ْن َص ُ‬ ‫ْ ٓ َ َّ ف ْ ُ ٓ‬
‫الل ْب ِ ن� ْع ٍرو ‪ ,‬قال‪ِ :‬إن َه ِذ ِه الَية ال ِ ت ي� ِ ي� الق ْرا ِن‪{ :‬ي ايا ال ِذني امنوا ِإ�نا المر والمي ِس و‬
‫َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫َع ْن َع ْب ِد ِ‬
‫الل َٔ نْا زَ� َل ْ َ‬
‫الت ْو َر ِاة‪ :‬إ َّن َّ َ‬‫ه ف� َّ‬ ‫َّ ْ َ َ ْ َ ُ ُ َ َ َّ ُ ْ ُ ْ ُ َ ‪َ َ 4‬‬ ‫َ ْ َٔ ْ َ ُ ْ ٌ ِ ْ َ َ‬
‫ال َّق‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ي ي‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫‪:‬‬ ‫ال‬ ‫ق‬ ‫}‬ ‫ون‬ ‫ح‬ ‫ل‬‫ِ‬ ‫ف‬‫ت‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ل‬ ‫وه‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫ت‬ ‫اج‬ ‫ف‬ ‫ان‬‫ِ‬ ‫ط‬ ‫ي‬ ‫الش‬ ‫ل‬
‫والزلم ِرجس م ِ‬
‫ع‬
‫ُّ َّ ْ َ‬
‫الدف َوالق َن ِاب ي َ�‬ ‫ات َي ْع ِ ن ي� ِب ِه‬ ‫الز َف َن َو ْال َك َّن نَا� ِت َي ْع ن� ْال ب َ� َاي َة ‪َ ,‬و َّ‬
‫الز َّم َار ِ‬ ‫ال َز ِام ي َ� َو َّ‬‫ِل ُي ْذ ِه َب ِب ِه َو ُي ْب ِط َل ِب ِه َّالل ِع َب َو ْ َ‬
‫ِي ِ‬
‫َ ّ َ ْ شَ َ َ َ ْ َ َ ُ ّ َ ْ َ ُٔ َ ّ َ َّ ُ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ تَ َ ََ‬ ‫ال ْم َر ِ َل ْن َط ِع َم َها ‪َٔ ,‬ا ْق َ َ َّ ُ َ‬ ‫الش ْع َر َو ْ خَ‬
‫َ ّ‬
‫� ب�ا بعد ما ح ِرمت لع ِطشنه يوم ال ِقيام ِة ‪ ,‬ومن �كا‬ ‫س الل ِبي ِم ِين ِه و ِع ِز ِه من ِ‬ ‫و ِ‬
‫ْ‬ ‫ف‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫َب ْع َد َما َح َّر ْم تُ َ�ا ل ْس ِق َي َّن ُه ِإ َّ ي� َها ِ ي� َج َّن ِة ال ِف ْر َد ْو ِس‬

‫ــل‬ ‫َْ َ َ َ َ‬
‫اب احللــو ِاء والعس ِ‬
‫َ‬ ‫اال� بــۃ َ ب� ُب ُلع َنــت ْ خَ‬
‫ال ْمـ ُـر َعــى‬
‫ِ ِ‬
‫� ِ‬‫اال� بــۃ َ ب� ُب شَ َ‬
‫ا� ا� شــیبۃ�‪،۲�۳�۸��۳ ۲‬حصیح ب خ�ــاری کتــاب ش‬
‫‪ 1‬مصنــف عبدالرزاق�‪،۱�۷�۰�۹�۷‬مصنــف ب ن ب‬
‫للب� ـیق �‪۳�۱�۲�۵‬‬
‫ـ� الصغ ـری ی‬ ‫‪،‬السـ ن ن‬
‫ال� َعن ْ ُ‬
‫ال ْس ِك ِر ‪۳�۶�۸��۳‬‬ ‫ش َ ُ نَّ ْ‬ ‫نن‬
‫‪ 2‬مسندامحد�‪،۱�۸�۰�۳�۵‬س� ابوداودکتاب اال� بۃ ب�ب ِي ِ‬
‫ا� ماجــہ کتــاب ش‬ ‫ـر ِل ْل َخ ْمر ‪،۳�۶�۷��۴‬سـ ن ن‬
‫ـ� ب ن‬ ‫ـب ُي ْعـ َ ُ‬ ‫َ ُ ْ َ‬ ‫ش‬ ‫نن‬
‫ِ‬ ‫‪3‬۔ســ� ابوداودکتــاب اال� بــۃ ب�ب ال ِعنـ ِ‬
‫َ شَ َ َٔ‬
‫ـر ِة ا ْو ُجـ ٍـه �‪، ۳�۳�۸�۰‬مســند امحــد�‪۵�۷�۱�۶‬‬ ‫عـ‬
‫‪ 4‬املائدة‪90 :‬‬
 ‫�������‬

‫عدب�الہل نب رمع�و ‪t‬سے رم�و�ی ےہ ف مراتے ںیہہکرق�ٓا�ن دیجمکی ہیٓایت’’ �ا�ے ولگوجو�ایام�ن الئے وہ! شر�ا�ب ا�و�رجو�ا�ا�و�ریہٓاساتنے‬
‫�ا�و�رپانےسہیبسدنگ�ےاطیشنیاک�مںیہ�ا�نےسرپہزیرک�وامدیےہہکںیہمتالف�حبیصنوہیگ�۔‘‘تو�ر�ا�تںیمیھبےہ�‪� ،‬الہلاعتلٰینےقح‬
‫رسی�‪،‬بربط�‪� �،‬دف� نط‪،‬وب�ر�ے�‪،‬غطل‬
‫کونا�ز�لرفمایاہے تاکہا�سےکاستھابطلوکخمترک�د�ے�‪� ،‬ا�و�ر�ا�سےکاستھلیھکوک�د� �‪ٓ،‬الا�تومیسیقابن �‬
‫رقا�ردیےنےکدعب�اگرکوئیرش�ا�ب‬
‫رقا�ر�د�ےدیاہے�‪�،‬الہلاعتلٰینےاپینزع�توجال�لیکمسقاھککرف مرایاہےہکریم�ےرح�ا�م �‬
‫وکر�ا�م �‬
‫�اشاع�ر�ا�و�رشر�ا�ب ح‬
‫رضو�رجتن‬
‫رقا�ر�دیےنےکدعبجسےناسےرت�کرک�دیا�اسےںیم �‬
‫پایسا�روھ�ںاگ �ا�و�رمری�ےرح�ا�م �‬
‫یپےئاگتومںیاسےایقمتےکر�و�زضر�و�ر ک‬
‫�الرف�د�و�سےسالپئو�ںاگ�۔‬ ‫‪1‬‬

‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ شَ َ ْ خَ ْ َ ف ُّ ْ‬ ‫َ ْ َ ْ َّ ْ ن ُ َ َ َ ض َ َّ ُ َ نْ َ َٔ َّ َ ُ َ‬
‫الدن َيا‪ ،‬ث َّ� ْل‬ ‫�ب المر ِ ي�‬ ‫� الل ع ُ�ما‪ :‬ان رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل قال‪ :‬من ِ‬ ‫الل ب ِ� عر ر ِ ي‬
‫عن عب ِد ِ‬
‫ف ْٓ‬ ‫ُ‬
‫َيت ْب ِم نْ َ�ا ُحرهما ِ ي� ال ِخ َر ِة‬
‫عدب�الہلنبرمع‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاجوشصخدنایمںیرش�ا�بےئیپرھپ�ا�سےسوتبہہنرک�ےوت�و�ہٓاخر�تںیما�س‬
‫سےرحم�و�مرہےاگ�۔‬ ‫‪2‬‬

‫َ َ ٌ َ َ ْ ش َ َ ْ خَ ف‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ ُ ُّ ُ ْ �خَ ْ َ ُ ُّ ُ ْ‬ ‫َ ْن َُ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ال ْم َر ِ ي�‬ ‫ا� ع َر‪ ،‬قال‪ :‬قال رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل‪:‬ك مس ِك ٍر ٌر وك مس ِك ٍر حرام‪ ،‬ومن ِ‬
‫�ب‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫ُّ ْ َ فَ َ َ َ ُ َ ُ ْ نُ َ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ شْ َ ف ْ ٓ‬
‫� بْ َ�ا ِ ي� ال ِخ َر ِة‬‫الدنيا �ات وهو يد ِم�ا ل يتب‪ ،‬ل ي‬
‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاہرنہشٓا�و�رچزیشر�ا�بےہ�‪�،‬ا�و�رہرنہشٓا�و�رحر�ا�مےہ�‪،‬جوشصخ(�دنایمںی�)مہہشی‬
‫شر�ا�بےتیپوہئے گرمای�ا�و�ر�ا�سےنا�سےسوتبہہنیک�‪ ،‬تو�و�ہاسےٓاخر�تںیمںیہنےئیپاگ�۔‬
‫‪3‬‬

‫ْ ٓ ََ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬

‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬قال‪َ :‬م ْن كن ُي ْٔو ِم ُن ِب�لهلِ ‪َ ،‬وال َي ْو ِم ال ِخ ِر فل‬ ‫ع ِن الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬قال‪:‬ع ِن الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ي َ ج ْ� ِل ْس َع َل َمائ َدة ُي َد ُار َع َل ْ َ�ا ْ خَ‬
‫ال ْمرُ‬ ‫ي‬ ‫ِ ٍ‬
‫�ا�و�راجبر‪ t‬سےرم�و�یےہنیباکر�مﷺےنرفمایاوجصخشالہلاعت �لٰیا�و�رٓاخر�تےکد�نرپایام�نرھکاتوہو�ہایےسدسرتخو�ا�نرپہنےھٹیباہج�ں‬
‫‪4‬‬
‫شر�ا�بیپاجتیوہ�۔‬
‫�ابدت�آا�پ ﷺ ےن ا�ن ربتون�ںکت ےک اتسامع�لوکمعن رفما�دیاتاھجن ںیم رش�ا�ب انبئی ا�و�ر یپ اجتییھت �‪،‬بدعمںی بج رش�ا�بیک رحمت‬
‫کاحمک وپ�ر�ی رط�ح انفذہوگایتبٓا�پ ےن ربتون�ں رپ ےس ہی دیق اٹاھ �دی� خ‪،‬رمکالظفرع�ب ںیم انوگ�ر�ی رش�ا�ب ےک ےئل اتسامع�ل وہتا اھت‬
‫حا��‪۱�۱�۹�۶‬؍�‪۴‬‬ ‫ا� ا� ت‬
‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫تفس� ب ن ب‬‫‪ 1‬ی‬
‫ــاب اال ش� َبــةِ ب�ب �‪،۵�۵�۷�۵‬حصیــح مســم كتــاب ال ش� َبــةِ َ ب�بُ‬ ‫ــن ِك َتــاب ال ش� َبةِ ‪،‬حصیــح ب خ�ــاری ِك َت ُ‬ ‫‪ 2‬مسندشــافیع ب�ب َو ِم ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ف ْٓ‬
‫ـب ِم نْ َ�ــا ِب َ� ْن ِعـ ِـه ِإ َّ ي� َهــا ِ ي� ال ِخـ َـر ِة�‪۵�۲�۲�۳‬‬ ‫ُع ُق َوبــةِ َمـ ْـن شَ� َب ْ خَ‬
‫ال ْمـ َـر إ َذا َ ْل َي ُتـ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ْ َٔ شْ َ َ ُ َ َ َٔ َّ ُ َّ ُ ْ �خَ ْ ٌ َ َٔ َّ ُ َّ �خَ‬
‫� بةِ ب�ب بي ِان ان ك مس ِك ٍر ر وان ك ٍر حرام�‪۵�۲�۱�۸‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫‪ 3‬حصیح مسمل كتاب ال ِ‬
‫للنسا� �‪۶�۷�۰�۸‬‬‫ئ‬ ‫الک�ی‬ ‫نن‬
‫‪4‬الس� ب‬
 ‫�������‬

‫وکام�ما�نزیچ�و�ں‬
‫�ا�و� مراج� �زًایگوہ�ں�‪،‬جو�‪،‬شکشم�‪،‬ھکوج�ر�ا�و�رشدہکیرش�ابو�ںےکےئلیھبہیظفلوبلےتےھترگمیبناکر�مﷺےنرحمتےکا�سمکح ت‬
‫دیپ�ارنےو�الیوہ�ں�‪،‬‬
‫رقا�ر�دیاجونہش ک‬
‫پرعا�م �‬
‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل قال‪:‬ك ُم ْس ِك ٍر �خ ْ ٌر‪َ ،‬وك ُم ْس ِك ٍر َح َر ٌام‬
‫ا� َع َر‪،‬ان َر ُسول الهلِ َصل ُ‬ ‫َعن ْب ن‬
‫ِ ِ‬
‫‪1‬‬
‫عدب�الہلنبرمع‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاہرنہشٓا�و�رچزیخرمہےا�و�رہرنہشٓا�و�رچزیحر�ا�مےہ�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ ْ َ َ َ ُ ُّ شَ َ َٔ َ فَ‬ ‫َ ْ َ َ َ ََ ْ ُ َ َُ ُ‬
‫اب ا ْسك َر ُ� َو َح َر ٌام‬ ‫عن عا ِئشة‪ ،‬قالت‪ :‬س ِئل رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ع ِن ال ِبت ِع ‪ ،‬فقال‪:‬ك � ٍ‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےسدہشکیرش�ا�بےکاب�ر�ےںیموپچاھگای�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنا�رشا� فد مرایاہر�و�ہ‬
‫‪2‬‬
‫دیپ�ار�ےرح�ا�مےہ�۔‬
‫مرش�و�بوجنہش ک‬
‫�ا�و�ر�ٓا�پﷺےنایکاصو�لایب�نرفمایا�۔‬
‫َ‬ ‫َٔ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ‪:‬ما ا ْس َك َر َك ِث ي ُ� ُه‪ ،‬ف َق ِل ُ ُ‬ ‫َ ْ َ ْ ن َ ْ َّ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬
‫يل َح َر ٌام‬ ‫الل‪ ،‬قال‪ :‬قال رس‬ ‫ا� ب ِ� عب ِد ِ‬
‫عن ج ِب ِ‬
‫‪3‬‬
‫دقما�ربیھرح�ا�مےہ�۔‬ ‫جابربندبع�الہل‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاسجزیچکیریثکدقم�ا�رنہشدیپ�ارک�ےا�سیکلیلق �‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ ُ ُ ُ ُّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َيقول‪:‬ك ُم ْس ِك ٍر َح َر ٌام‪َ ،‬و َما ا ْسك َر ِم ْن ُه‬
‫َ‬ ‫ََ‬ ‫� َّ ُ‬
‫الل َع نْ َ�ا‪ ،‬قال ْت‪ِ َ :‬س ْع ُت َر ُسول الهلِ صل‬ ‫َع ْن َعا ِئ َش َة َر ِ ض ي َ‬
‫ْ َ ُ فَ ْ ْ َ ّ‬
‫الف ْرق ِ�ل ُء الك ِف ِم ْن ُه َح َر ٌام‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬سےرم�و�یےہںیمےنرسو�لالہلﷺےسانس�ٓا�پﷺرفماتےےھترہنہشٓا�و�رزیچحر�ا�مےہسجاکڑب�اایپلہ‬
‫‪4‬‬
‫نہشٓا�و�رہوتو�ا�ساک�ایکولچبیھرح�ا�مےہ�۔‬
‫رصاحترک�د�ییئگہکرہنہشٓا�و�رچزی�ا�سیکونعتیوخ�ا�ہھچکوہ�‪�،‬و�ہدقم�ا�رمںیوھت�ڑ�یوہیا�زیا�د�ہرح�ا�میہےہ۔‬ ‫عیین �‬
‫و�ا؟ َف َٔ نْا زَ� َل َّ ُ‬
‫الل‪:‬‬ ‫ص ُاب َنا َّال ِذ ي نَ� َم ُاتوا َو ُ ْه َي شْ َ‬
‫� ُب نَ َ‬ ‫الل‪َٔ ،‬ا ْ َ‬
‫َ َّ‬ ‫ا� َع َّباس َق َال‪َّ َ :‬لا ُح ّر َمت ْ خَ َ َ ُٔ َ‬
‫ال ْم ُر قال ا ن� ٌس‪ َ :‬ي� َر ُسول ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫َعن ْب ن‬
‫ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫ُ َ ٌ َ َ ُ ْ ََٓ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َ َ َ َّ َ ٓ َ ُ َ َ ُ‬
‫ات جناح ِفمي ط ِعموا} الية‪.‬‬ ‫ال ِ‬ ‫{ليس ع ال ِذني امنوا وعِلوا الص ِ‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪ w‬سےر�و�ایتےہجبرحمترش�ا�باکحمکان�ز�لوہ�اتوضعباحصبہ‪ y‬نےرع�ضیکا�ےالہلےکرسو�لﷺ!‬
‫ہام�ر�ےیئکاستیھ(نجوگ�ںںیمدیہشوہگےئںیہ�)یاوف�توہگےئہکبجو�ہرش�ا�بےتیپرہےںیہا�نےکاب�ر�ےںیمکایحمکےہ�؟ چاننہچا�س‬
‫َ َٔ َّ ُ َّ َ‬ ‫َٔ َّ ُ َّ‬
‫اال� بۃ َ ب� ُب َب َي ِان ان ك ُم ْس ِك ٍر �خ ْ ٌر َوان ك �خ ْ ٍر َح َر ٌام�‪۵�۲�۲�۱‬‬ ‫‪1‬حصیح مسمل کتاب ش‬
‫‪،۲‬ســ� الداریم�‪،۲�۱�۴�۲‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب‬ ‫ا� با� شیبۃ�‪ �۳�۷��۳ ۹‬ن ن‬ ‫‪ 2‬مســندامحد ‪،۲�۴�۰�۸��۲‬مصنف عبدالــرزاق�‪ ،۱�۷�۰�۰�۲‬مصنــف ب ن‬
‫َٔ َّ ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ َ َٔ َّ ُ َّ‬ ‫ـوء ب� َّلنبيـ ِـذ‪َ ،‬و َال ُ‬
‫َ ُ َ َُ ُ ُ ُ ُ‬
‫ـان ان ك ُم ْسـ ِـك ٍر �خ ْ ـ ٌـر َوان ك‬ ‫امل ْسـ ِـكر �‪،۲�۴�۲‬حصیــح مســم کتــاب ش‬
‫اال� بــۃ ب�ب بيـ ِ‬ ‫ِ‬ ‫الوضــو ب�ب ال ي ج�ــوز الوضـ ِ ِ‬
‫َ‬
‫�خ ْ ـ ٍـر َحـ َـر ٌام�‪۵�۲�۱�۲‬‬
‫ال ْس ِك ِر �‪۳�۶�۸�۱‬‬‫ال� َعن ْ ُ‬ ‫ش َ ُ نَّ ْ‬ ‫نن‬
‫‪ 3‬س� ابوداودکتاب اال� بۃ ب�ب ِي ِ‬
‫ـر ُه‬‫ـاء َمــا َٔا ْسـ َـك َر َك ِثـ ي ُ‬
‫اال� بــۃ َ ب� ُب َمــا َجـ َ‬
‫ال ْسـ ِـكر �‪، ۳�۶�۸�۶‬جامــع ت�مــذی ابــواب ش‬ ‫اال� بــۃ َ ب� ُب الـ نَّ ْـه َعــن ْ ُ‬ ‫ـ� ابوداودکتــاب ش‬ ‫‪ 4‬سـ ن ن‬
‫ِ‬ ‫ِي ِ‬
‫اال�ــان �‪ ،۵�۱�۸�۶‬مســند امحــد �‪۲�۴�۹�۹�۲‬‬ ‫للب� ـیق �‪،۱�۷��۳ ۹�۷‬شــعب ی‬ ‫ـ� الکـ بـری ی‬ ‫ا� حبــان ‪،۵�۳�۸��۳‬السـ ن ن‬ ‫ـه َحـ َـر ٌام �‪،۱�۸�۶�۶‬حصیــح ب ن‬ ‫َف َق ِليـ ُ ُ‬
 ‫�������‬

‫�ٓایترکیہمںیما�سےہبشاک�ا�ز�الہرکدی گاایکہا�ناکخاتہمایام�ن تووق�ٰیپرہیوہ�اےہ�ا�نرپ�ا�نزیچ�و�ںاککھچانگ�ہںیہن�ا�و�رجو�اہلایام�نول�گ‬

‫� نزد�ہںیہا�و�رنکیلمعرکتےںیہ�انوہ�ںےنیھبرحتیمےسےلہپوجکھچےلہپاھکیاپایہےا�سرپکوئیرگفتہنوہگیرشبیطہکو�ہٓائدن�ہا�ناچ�ر�و�ں‬
‫چزییںشر�ا�ب� ق‪،‬ام�ربا�ز�ی ا�و�ر�و�ہ اقمما�ت وج�الہل ےکوس�اکیس د�وسر�ےیک ابع�د�ترکنے ای�الہل ےکوس�اکیس ا�و�رکے ان�م رپقربانی ا�و�رنذ�ر نوای�ز‬
‫چڑھانےےکےئلوصخم�صےیکےئگوہ�ںپرسشتاگہو�ںایتاھنو�ںا�و�رفا�لےکریت�و�ںےسےچبرہںیوجحر�ا�میکیئگںیہا�و�ر�ایام�نرپثابتدق�م‬
‫امنںی‪،‬پرھدخ�ارتسیےکاستھکینر�ویہ‬
‫�رہںیا�و�رعلماصلہحاتخای ک�رریں�‪،‬پرھسجسجزیچسےر�وکاجائےا�سےسرکںیا�و�رج فو مرا�ناٰلیہوہ�اسے �‬
‫‪1‬‬
‫سپدنرتاہے�۔‬
‫ھک�رںی�‪�،‬الہلکینرک�د�ا�ر گلوو�ںوک ک‬

‫اَهُّيَاٰۤي َنْيِذَّلا اْوُنَمٰا ُمُكَّنَوُلْبَيَل ُهّٰللا ٍءْيَشِب َنِّم ِدْيَّصلا ۤٗهُلاَنَت ْمُكْيِدْيَا َو ْمُكُحاَمِر‬
‫�ا�ےایام�نو�الو! �الہلاعتلٰیقد�ر�ےاکش�رےساہمت�ر�ااتماح�نرک�ےاگنجکتاہمت�ر�ےاہتھا�و�راہمت�ر�ےزین�ےچنہپںیکسےگ‬

‫َمَلْعَيِل ُهّٰللا ْنَم ٗهُفاَخَّي ِبْيَغْلاِبۚ‪ِ ١‬نَمَف ىٰدَتْعا َدْعَب َكِلٰذ ٗهَلَف‬
‫تاکہ الہلاعتلٰی عمول�مرکلےوک�نصخش ا�س ےس نب دکیےھ ڈ�رتا ےہسو وجصخش ا�س ےک دعبدح ےس ےلکناگ ا�س ےک و�اسےط‬

‫ٌباَذَع ٌمْيِلَا‪۰۰۹۴‬اَهُّيَاٰۤي َنْيِذَّلا اْوُنَمٰا اَل اوُلُتْقَت َدْيَّصلا َو ْمُتْنَا ٌمُرُحؕ‪َ ١‬و ْنَم‬
‫�د�ر�دنا�کذع�ا�بےہ�‪�،‬ا�ےایام�نو�الو! (�وحیش) شاک�روکلتقتمرک�وبجہکمتاحلتاحر�ا�مںیموہ�‪�،‬ا�و�روجصخشمتںیمےس‬

‫ٗهَلَتَق ْمُكْنِم اًدِّمَعَتُّم ٌءٓاَزَجَف ُلْثِّم اَم َلَتَق َنِم ِمَعَّنلا ُمُكْحَي ٖهِب‬
‫�ا�سوکاج�ن وبجھرکلتقرک�ےاگ وت ا�س رپدفیہ و�اجب وہگا وجہکاسم�و�ی وہگا ا�س اجنو�ر ےکسجوک ا�س ےنلتقایک ےہ‬

‫اَوَذ ٍلْدَع ْمُكْنِّم اًۢيْدَه َغِلٰب ِةَبْعَكْلا ْوَا ٌةَراَّفَك ُماَعَط‬

‫جساک ہلصیفمت ےس د�وربتعمصخشرک�دیں�‪ ،‬خو�ا�ہ و�ہ دفیہاخ�ص وچپایو�ں ںیم ےس وہ وجاین�ز ےکوط�ر رپہبعککت اچنہپیا اجئے‬

‫َنْيِكٰسَم ْوَا ُلْدَع َكِلٰذ اًماَيِص َقْوُذَيِّل َو َلاَب ٖهِرْمَاؕ‪١‬‬

‫�ا�و�روخ�ا�ہافک�ر�ہاسمکنیوکد�ےدیااجئے ��‪،‬ا�و�روخ�ا�ہا�سےکرب�ابرر� �وز�ےرکھےیلاجئںیاتکہاپےنےئکیکاشمتاکزم�ہےھکچ�‪،‬‬

‫اَفَع ُهّٰللا اَّمَع َفَلَسؕ‪َ ١‬و ْنَم َداَع ُمِقَتْنَيَف ُهّٰللا ُهْنِمؕ‪َ ١‬و ُهّٰللا ٌزْيِزَع‬
‫�الہلاعتلٰی نےزگشہتوکاعم�فرک�دیا ا�و�ر وجصخش رھپاییس یہ رحکترک�ےاگ وت الہل اتناق�م ےلاگ ا�و�ر الہلزبر�دست ےہ‬

‫کث��‪۱�۸�۹‬؍�‪۳‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 1‬ی‬
 ‫�������‬

‫وُذ ٍماَقِتْنا‪َّ۰۰۹۵‬لِحُا ْمُكَل ُدْيَص ِرْحَبْلا َو ٗهُماَعَط اًعاَتَم ْمُكَّل‬

‫�اتناق�مےنیلو�الا� مت‪،‬اہ�ر�ےےیلد�ریااکاکش�رڑکپناا�و�را�ساکاھکناالح�لایکایگےہاہمت�ر�ےافئد�ےےکو�اسےطا�و�راسمف �رو�ں‬

‫َو ِةَراَّيَّسلِلۚ‪َ ١‬و َمِّرُح ْمُكْيَلَع ُدْيَص ِّرَبْلا اَم ْمُتْمُد اًمُرُحؕ‪َ ١‬و اوُقَّتا َهّٰللا‬
‫کے و�اسےط ا�و�ریکشخاک اکش�رڑکپنا اہمت�ر�ے ےیلرح�ا�مایکایگ ےہ بجکتہکمت احلت احر�ا�م ںیم رہو ا�و�ر الہلاعتلٰی سے ڈ�ر�و‬

‫ْۤيِذَّلاِهْيَلِاَنْوُرَشْحُت‪�(۰۰۹۶‬الامئد�ۃ�‪۹�۴‬تا�‪)۹�۶‬‬
‫جسےکاپ�سعمجےئکاج�ٔوگے�۔‬
‫شاک�رعربو�ںیکاعم�شاک�ایکاہمرصنعتاھ�ا�سےئلاحلتاحر�ا�مںیما�سیکاممنتعرککےا�ناک�اتماح�ن گایلایف مرایا�ا�ےولگوجو�ایام�نالئےوہ�!�الہل‬
‫متںیہا�ساکش�رکےذ�ریہعےستخسٓا�زمائشںیمڈ�الےاگ�‪�،‬ا�نںیمچوھٹےایکزم�و�راجنو�رہو�ںےگوجتماہتوھ�ںےسڑکپسوکگےا�و�ربڑ�ے‬
‫زیو�ںیکز�دمںیوہ�ںےگا�و�رتماب�ٓاسانیاہنںیاکش�رکرسوکگے�‪،‬‬ ‫جانو�ربیھوہ�ںےگوجاہمت�ر�ےریت�و�ںا�و�رن �‬
‫َََ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫َ ْ ُ َ ْ ن َ َّ َ ف َ ْ َ َ ْ ُ َ ّ ُ ُ ُ َ ْ ِ َ َّ‬
‫الص ْي ِد} َق َال‪ُٔ :‬ا نْ ز� َل ْت ِ ف� ُ ْع َر ِة ْ ُ‬
‫ال َد ْي ِب َي ِة‪،‬فكن ِت ال َو ْحش‬ ‫عن مقا ِت ِل ب ِ� حيان ‪ ِ ,‬ي� قوِ ِل‪{ :‬ليبلونك هللا ِبش ٍء م‬
‫ِ ي‬
‫َ َّ ْ ُ َ َّ ْ ُ َ ْ َ ُ ْ ف َ ْ َ ْ َ َ ْ ْ َ ُ َ ُّ َ َ َ َ نَ َ ُ ُ ُ َ ْ َ ْ َ ُ ْ ُ ْ ُ َ َ ْ َ َ ُ َ ُ‬
‫الهل َم ْن ي خَ�اف ُه‬ ‫والط ي� والصيد يغشاه ِ ي� ِرح ِ ِالم ل ي�وا ِمثل قط ِف ي�ما خل ‪ ,‬ف�اه الهل عن قت ِ ِل وه م ِرمون‪ِ ،‬ليعل‬
‫َْ‬
‫ِب�لغ ْي ِب‬
‫ماقتلنبایح�ن‪ a‬ہکےتںیہہیٓایترکیہم’’�الہلںیہمتا�ساکش�رےکذ�ریہعےستخسٓا�زمائشںیمڈ�الےاگ�۔‘‘ عرم�ہدحبیہیےکاب�ر�ے‬
‫مںیان�ز�لوہئیےہبجہکیلگنجاجنو�ر�‪،‬پرند�ےا�و�رشاک�ر�یاجنو�ر�ا�نےکڑپ�ائوکےاپ�سا�سرط�حرثک�تےسٓا�رہےےھتہکانوہ�ںےنا�سےس‬
‫ہپےلیھبکایاسہنںیدکیاھتاھتو�الہلاعتلٰینےاہنںیاحلتاحر�ا�مںیما�ناجنو�ر�و�ںےکاکش�رسےعنمرفما�دیا یہدکیےنھےکےئلہکمتںیمےسوک�ن‬
‫‪1‬‬
‫�الہلاملکوی�مالدینےساغئابنہڈ�رتاہے�۔‬
‫�ا�و�رجولو�گاغئابنہاپےنر�بےسڈ�رتےںیہا�نےکےیلرفغم�تا�و�رےبدح� حواس�باجرہے�‪،‬‬
‫َّ َّ ْ َ َ ْ‬
‫ي َش ْو َن َر َّبُ ْم ب ْل َغ ْيب َل ُہ ْم َّم ْغ ِف َر ٌۃ َّو َا ْج ٌر َكب ْ ٌ‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۱۲‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اِن ال ِذي‬
‫ترجہم�‪:‬جوول�گےب�دکیےھاپےنر�بےسڈ�رتےںیہقیًانی�ا�نےکےیلرفغم�تا�و�رڑب�ااجرےہ�۔‬
‫پرھجسےنا�سہیبنتےکدعب�الہلیکرقم�رکیوہئیدحےساجت� �وزکای�ا�سےکےئلد�ر�دنا�کذع�ا�بےہ�‪�،‬ا�ےولگووجایام�نالئےوہ�!جبمتجح‬
‫�دشاک�رر�و�ا�و�رنہیسکوکاکش�ررکنےںیمدم�دد�ود� نوو�ںاحلوت�ںںیمعنمےہ�‪�،‬ابلہت‬
‫�ا�و�رعرم�ہاکاحر�ا�مابند�ھولتو�ا�سمیظعابع�د�تیکمیظعتےکےئلہنوخ ک‬
‫متث ن‬
‫چدنزیچ�و�ںوکحالتاحر�ا�مںیمام�رنا ���یٰ ہے�‪،‬‬
‫ا� ا� ت‬
‫حا��‪۱�۲�۰�۴‬؍�‪۴‬‬ ‫تفس� ب ن ب‬
‫‪ 1‬ی‬
‫‪ 2‬امللک�‪۱�۲‬‬
 ‫�������‬
‫َ ْٔ َ ُ َ َ ْ‬
‫العق َر ُب‪،‬‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ ،‬ق َال‪� :‬خَ ْ ٌس َف َو ِاس ُق‪ُ ،‬ي ْق َت ْل َن ِ ف� َ‬
‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َع ْن َعا ِئ َش َة َر ض َ َّ ُ َ نْ َ َّ‬
‫احل َر ِم ‪ :‬الفارة‪ ،‬و‬ ‫ي‬ ‫� الل ع َ�ا‪ ،‬ع ِن ِ ِيب‬
‫ِ ي‬
‫ْ‬
‫َ ُ َ َّ َ ُ َ ُ َ َ ُ َ ُ‬
‫العق ُور‬ ‫واحلد ي�‪ ،‬والغراب‪ ،‬والكب‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنرفمایااپنچوم�ذ�یاجنو�رہںیاہنںیرح�م(�ا�و ح�رل�)مںییھبام�ر�اجااتکسےہوچہا�‪،‬‬
‫چبوھ�‪،‬چلی�‪،‬کو�اا�و�راب�ولااتک�۔‬ ‫‪1‬‬

‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ �خَ ْ ٌ َ ْ َ َ َ ْ ُ ْ ف َ ْ َّ ُ َ ٌ ْ ُ َ ُ َ ْ َٔ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ْ ن ُ َٔ َّ‬

‫ال َداة‪،‬‬
‫ا� َع َر‪ ،‬ان َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل قال‪ :‬س ليس عل الح ِر ِم ِ ي� قت ِل ِهن جناح ‪،‬الغراب‪ ،‬و ِ‬ ‫عن ب ِ‬
‫ْ َ ْٔ ُ ْ َ ْ ْ ُ‬ ‫ْ ْ‬
‫َوال َعق َر ُب‪َ ،‬والفا َرة‪َ ،‬والك ُب ال َعق ُور‬
‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاپانچمسقےکاجنو�ر�ایےسںیہہکاہنںیلتقرکنےیکوجہےسرحم�موککوئیانگ�ہ‬
‫ہنںی توہا�‪ ،‬کو�ا�ا�و�رچلیا�و�ر چبوھ�ا�و�رچوہای �ا�و�ربائولاکات�۔‬
‫‪2‬‬

‫َ َٔ ْ َ َ َ ْ َٔ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َٔ ُّ ُ ُ ْ ُ َ َ ْ َ ُ‬

‫ال َّية؟ قال‪ :‬احلية ال شك ِف ي َ�ا‪َ ،‬ول ي خْ� َتلف ِ ي� ق ْت ِل َها َو ِم َن ال ُع َل ِاء َكا ِل ٍك واحدمن الق‬ ‫قال ايوب‪ ،‬قلت ِلن ِاف ٍع‪ :‬ف‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫والن ْمر‪ ،‬فَ ْ‬ ‫الذ ْئ َب‪َّ ،‬‬ ‫ّ‬ ‫ْ َْ ْ ُ‬
‫وال�د؛ ِل نَّ َ�ا اش ُّد �ضَ َ ًرا ِم ْنه‬ ‫والس ْب ُع‪ّ ،‬‬
‫ِ‬ ‫ِب�لك ِب ال َعق ِور ِ‬
‫�ا�سر�و�ایتوکنسرک�ایو�بےناپےناسات�دنافعےساسنپےکاب�ر�ےںیموس�ا�لایک�‪�،‬انوہ�ںےناہکسانپےکاب�ر�ےںیموتکوئیکشا�و�ر�ا�سےک‬
‫قلتںیموتوکئیاتخال�فیہںیہنےہ�‪�،‬ا�و�راملعئ مںیےس�اما�ماحدمبنلبنح‪� a‬ا�و�راما�ماملک‪� a‬ا�و�ر�دیرگلعامنےڑیھبیے�‪�،‬د� نرد�ے�‪،‬یچےت‬
‫�ا�و�رشریکوکاٹےنو�الےےتکںیماشملرککےاحلتاحر�ا�مںیما�نےکلتقیکیھباجا�ز�تد�یےہ�۔‬
‫‪3‬‬

‫ُْ َ ُ‬ ‫ْ خُ ْ ّ َٔ َّ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ َ َ َّ َ ْ ُ ُ ْ ُ ْ ُ َ َ ْ َ ُ ْ ْ‬ ‫َٔ‬
‫ال َّية َ‪،‬وال َعق َر ُب َ‪،‬والف َو ْي ِسقة‪،‬‬ ‫َع ْن ا ِب ي� َس ِع ٍيد الد ِر ِي‪ ،‬ان الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل س ِئل عا يقتل الح ِرم؟قال‪:‬‬
‫َ َ ْ ْ ُ َ َ َ َ َ ْ ُ ُ ُ َ ْ َ ْ ُ ْ َ ُ ُ َ ْ َ َٔ ُ َ َّ ْ‬
‫الس ُب ُع ال َع ِادي‬‫الداة‪ ،‬و‬
‫م الغراب ول يقتل‪،‬والكب العقور و ِ‬ ‫و ي� ِ ي‬
‫�ابوعسدیخد�ر�ی ‪t‬سےرم�و�ی ےہنیبرکیم ﷺ ےس وپچاھگایمرح�موک�ن ےس اجنو�ر�و�ںوکقلترککساتہے�؟�ٓا�پﷺ ےنرفمایاساناپ�و�ر‬
‫‪4‬‬
‫چبوھ�ا�و�رچوہای�ا�و�روکئے نکوکرکما ک�رر�ا�ڑ�ا�د�ےرگم�اسےلتقہنرک�ے�ا�و�رابئولاکات�ا�و� چرلی ��‪،‬ا�و�رچرینےاھپ�ڑنےو�الا�د� نرد�ہ�۔‬
‫وانو�ر�ا�سےنام�ر�اہو�اسیےکدق�وقامتںیماسم�و�یایکاجنو�راسے‬
‫�ا�و�ر�اگرتمںیمےسوکئیاج�نوبجھرکیابوھ�لرک�ا کیاسرگز�ر�ےاگتوج ج‬
‫موشیوی�ںںیمےسذن�ر�دیانہوگا�‪�،‬ا�و�ریہذن�رعکہباچنہپیاجائےاگ�ا�و�ر�ا�نیکمیسقترح�مہکمیکدح�و�دمںیرہےنو�الےاسمکنیرپہوگی�‪،‬‬

‫احل َر ِم�‪،۳�۳�۱�۴‬حصیــح مســم کتــاب احلــج‬ ‫اب َف َو ِاسـ ُـق‪ُ ،‬ي ْق َت ْلـ َـن ِ ف� َ‬ ‫ـس ِمـ َـن الـ َّـد َو ّ‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب بــدء الخ لــق َ ب� ٌب �خَ ْ ـ ٌ‬
‫ي‬ ‫ِ‬
‫ال َر ِم�‪ �۸�۶�۵‬ن ن‬ ‫ــل َو ْ َ‬ ‫َ ُ َ َ ْ ُ ُ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ َّ َ ّ ف ْ ّ‬
‫‪،۲‬ســ� الــداریم �‪،۱�۸�۵�۸‬مســندامحد�‪،۲�۴�۰�۵�۲‬مصنف‬ ‫اب ِ ي� ِ‬
‫ال ِ‬ ‫ــر ِه قتــه ِمــن الــدو ِ‬ ‫ب�ب مــا ينــدب ِللح ِــر ِم وغ ي ِ‬
‫ا� با� شــیبۃ�‪۱�۴�۸��۳ ۷‬‬ ‫عبدالرزاق ‪،۸��۳ ۷��۴‬مصنــف ب ن‬
‫ال ْحر ُم م َن َّ‬
‫الد َو ّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُْ‬ ‫نسا� ِك َت ُ‬
‫س� ئ‬ ‫‪ 2‬نن‬
‫اب�‪۲�۸��۲ ۸‬‬ ‫ِ‬ ‫اب املناسك ب�ب َما َيقتل ُ ِ ِ‬
‫کث��‪۱�۸�۹�،۱�۹�۰‬؍�‪۳‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 3‬ی‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ال ْحـ ِـر ُم‬
‫احلـ ّـج َ ب� ُب َمــا َيقتــل ُ‬
‫ْ َ ُ َ‬
‫اب �‪،۱�۸��۴ ۸‬جامــع �مــذی ابــواب ِ‬
‫ت‬ ‫ال ْحــر ُم ِمـ َـن الــد َو ّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫الن ِاسـ ِـك َ ب� ُب َمــا َيقتــل ُ‬ ‫ابوداودكتــاب َ‬
‫ِ‬ ‫‪ 4‬سـ ن ن‬
‫ـ�‬
‫ال ْحـ ِـر ُم �‪۳�۰�۸�۹‬‬ ‫ال َن ِاسـ ِـك َ ب� ُب َمــا َي ْق ُتـ ُـل ْ ُ‬ ‫ـاب ْ َ‬ ‫ا� ماجــہ ِك َتـ ُ‬ ‫ـ� ب ن‬‫اب �‪،۸��۳ ۸‬سـ ن ن‬‫ِمـ َـن الـ َّـد َو ّ‬
‫ِ‬
 ‫�������‬
‫َ َٔ ْ َ ْ ُ َ َ َ ً َ َ‬ ‫ار ٌة َط َع ُ‬ ‫ا� َع َّباس‪َ :‬ه ْد ًي َبل َِغ ْال َك ْع َب ِة َٔا ْو َك َّف َ‬ ‫َع ْن َع ِ ّل ْب ن� َٔا ب� َط ْل َح َة ‪َ ,‬عن ْب ن‬
‫اما‪ ،‬ف ِإذا‬ ‫ام َم َساكِني او عدل ذلِك ِصي‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِي ِ ِ ي‬
‫� ب َ� َّك َة‪َ ،‬فإ ْن َ ْل ي َ ج� ْد َفإ ْط َعامُ‬‫ك َع َل ْي ِه ِف ِيه ‪َ ,‬فإ ْن َق َت َل َظ ْب ًيا َٔا ْو نَ ْ� َو ُه َف َع َل ْي ِه َش ٌاة ُت ْذ ب َ ُ‬‫ال ْحر ُم َشيئا ِمن الصي ِد ح ِ َ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َق َت َل ْ ُ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ َ نَ َ ْ َ َ ْ َ َ ُ َ َ َ َٔ َّ َ ْ َ َ َ ً َٔ ْ نَ ْ َ ُ َ َ َ ْ َ َ ٌ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ُ شْ‬
‫� ي نَ�‬
‫ِست ِة مس ِاك ي�‪ ،‬ف ِإن ْل ي ِج�د ف ِصيام ثلث ِة ا ي� ٍم‪ ،‬ف ِإن قتل ِإ ِبل او �وه فعلي ِه بق َرة ‪ ،‬ف ِإن ْل ي ِج�د ف ِإطعام ِع ِ‬
‫َ ْ َ‬ ‫ْ ً َ ْ َ ْ َ ْ َ َ شْ َ َ ْ ً َ ْ َ َ َ َ َ َ ً َٔ ْ َ ً َ ْ ًّ َٔ ْ نَ ْ َ ُ َ َ َ ْ َ َ َ ٌ َ ْ‬
‫الب ِل ‪ ،‬ف ِإن ْل‬ ‫� ي ن� يوما‪،‬و ِإن قتل نعامة او ِحارا وح ِشيا او �وه فعلي ِه بدنة ِمن ِإ ِ‬ ‫ِمس ِكينا ف ِإن ل ي ِج�د صام ِع ِ‬
‫ََ‬ ‫َ ْ َ َ‬ ‫َ َٔ ْ َ َ‬
‫ي ِج� ْد اط َع َم ثل ِث ي نَ� ِم ْس ِك ًينا ف ِإن ْل ي ِج� ْد َص َام ثل ِث ي نَ� َي ْو ًما‬
‫عیلنبابولطہحدبع�الہلنبابع�س‪ w‬سےٓایترکیہم’’ �ا�و�رہیذن�ر�انہہبعکاچنہپیااجئےاگایںیہنوتا�سانگ�ہےکافک�ر�ہںیمدنچونیکسم�ںوکاھکنا‬
‫ھکالناوہگاایا�سےکدقب�رر� �وز�ےرھکےنوہنےگ�۔‘‘کےاب�ر�ےںیمر�و�ایترکتےںیہ جبوکئیرحم�ماکش ک�ررلےوت�ا�ساکیفہلصا�سرط�ح‬
‫کایجائےاگکہاگر�ا�سےنرہ�نوغری�ہاکشاک�رکایہوتو�اسےہکمرکممہںیمایکرکب�یذبحرکنیوہگی�‪� ،‬ا�و�ر�اگر�ا�سےکاپ�سرکب�یہنوہتو�و�ہھچ‬
‫کسمونی�ںوکاھکناالھکد�ے�‪�،‬ا�و�ر�اگر�اسےا�سیکاتساطعتہنوہتوتنید�نےکر� �وز�ےرکھےل�‪�،‬ا�و�ر�اگر�ا�سےناب�ر�ہاگنس�وغری�ہاکش�رکایہوتو�ا�س‬
‫کےدبلےںیمو�ہاگئےذبحرک�ے�‪�،‬ا�سیکاتساطعتہنوہتوبسیونیکسم�ںوککاھناھکال�د�ے�‪� ،‬ا�و�ر�اگر�ا�سیکاتساطعتہنوہتوبسیر� �وز�ے‬
‫�رکےھ ‪�،‬ا�و�ر�اگر�و�ہرتشمر�غاینلیاگئےوغری�ہاکش ک�رر�ےوت�ا�سےکدبلےںیما�ونٹذبحرک�ے�‪�،‬اگر�ا�سیک �اتساطعتہنوہتوتسیونیکسم�ں‬
‫‪1‬‬
‫کوکاھناھکال�د�ے ��‪،‬ا�و�ر�اگر�ا�سیکیھباتساطعتہنوہتوپرھتسیر� �وز�ےرکےھ�۔‬
‫�ا�و�ر�اگر�ا�ساجنو�رکیوکئیاثم�لومجو�دنہوہتوکایایکاجئے�۔‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫ا� َع َّباس َو نَ ْ� ُن ب َو ِادي ال ْز َر ِق ا َرا ْي َت َما ا َص ْب َنا ِم َن َّ‬
‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َع ْن ِع ْكر َم َة ‪َ ,‬ق َال‪َ :‬س َٔا َل َم ْر َو ُان ْ نَ‬
‫الص ْي ِد ل ِج� ُد ُل َب َدل ِم َن‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ب‬ ‫ِ‬
‫َّ َ َ َ َ ْ ُ ُ َ ثَ َ ُ ُ َ َ َ َّ ْ َ َ َ َ ن َٔ ْ َ َّ َ‬
‫النع ِم؟قال‪ :‬تنظر ما �نه فتصدق ِب ِه عل مس ِاك ي ِ� اه ِل مكة‬
‫عرکمہ ‪a‬سے ر�و�ایت ےہمر�و�ا�ن‪ a‬نےدبع�الہل نب ابع�س ‪ w‬سے وپچاھ�ا�و�ر�ا�س وقت مہ و�ا�د�ی الا�ز�ر�ق ںیم ایق�م ذپیر ےھت‬
‫وتانو�ر�و�ںںیمےسوکئیاثم�لومجو�دنہوہ�‪،‬توعدب�الہلنبابع�س‪ w‬نےرفمایاہےا�سیکتمیق‬
‫�ا�و�راگراکش�رکےیاجنےو�الےاجنو�رکیاپل ج‬
‫‪2‬‬
‫کو�دکیوھ�ا�و�ر�و�ہرقمہکمںیممیسقترک�د�یاجئے�۔‬
‫یاہنںیوت�ا�سانگ�ہےکافک�ر�ہںیمد�وعا�د�لٓا�دمیہلصیفرکیںےگہکسکاجنو�رکےام�رنےرپ�ٓا�دمیےنتکونیکسم�ںوککاھناھکالئےایتکےنر� �وز�ے‬
‫�رکےھاتکہو�ہاپےنےیکاکمز�ہےھکچ�‪�،‬ا�و� �رزمانہاجلہتیںیموجکھچوہاکچ�اسےالہلاعتلٰینےاعم�فرک�دیایلنکا�بمکحرشعیےنچنہپےکدعباگرکیس‬
‫نےا�سرحکتاک�اعا�د�ہایکتو�ا�سےسالہلاتناق�مےلاگ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عا َسل َف}قال‪َّ َ :‬عا َك َن ِ ف� ج َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ ّ‬ ‫َ‬ ‫ا� ُج َر ي ْ�‪َ ،‬ق َال‪ُ :‬ق ْل ُت ل َع َطاء‪َ :‬ما َ‬
‫َق َال‪َٔ :‬ا ْخ َب َ� نَ� ْ نُ‬
‫ال ِاه ِل َّي ِةقال‪ :‬قل ُت‪َ :‬و َما‬ ‫ي‬ ‫{عفا هللا‬ ‫ِ ٍ‬ ‫ٍج‬ ‫ب‬
‫َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ ْ ُ َ َ َ ْ َ َ ف ْ ْ َ َ َ ْ َ ُ ُ ْ ُ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َّ َ ُ ُ ْ ُ َ ْ‬
‫{وم عاد فينت ِقم هللا ِمنه }قال‪ :‬من عاد ِ ي� ِإالسل ِم‪ ،‬فينت ِقم الهل ِمنه ‪ ،‬وعلي ِه مع ذ ِلك الكفارة‪،‬قلت‪ :‬هل‬
‫َ ْ َٔ ْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ًّ َ ْ َٔ ْ‬ ‫َ َ َ َ ُْ َ‬ ‫ف ْ‬
‫ِ ي� ال َع ْو ِد ِم ْن َح ٍّد ُي ْع ُل؟قال‪ :‬ل‪،‬قل ُت‪ :‬ف َت َ�ى َحقا َعل ِإال َم ِام ان ُي َع ِاق َب ُه؟قال‪ُ :‬ه َو ذن ٌب اذن َب ُه ِف ي� َما َب ْي َن ُه َو َب ْ ي نَ� الهلِ ‪،‬‬
‫ط�ی�‪۳�۱‬؍�‪۱�۰‬‬ ‫ت‬
‫ا� با� حا� �‪۱�۲�۲�۸‬؍� ی‬
‫‪،۴‬تفس� ب‬ ‫تفس� ب ن‬
‫‪ 1‬ی‬
‫ق‬
‫للب���‪۹�۹�۰�۲‬‬
‫الك�ى ی‬
‫الس� ب‬‫ن‬ ‫‪ 2‬ن‬
 ‫�������‬

‫ْ‬ ‫َ‬
‫َول ِك ْن َيف َت ِدي‬
‫�ابنرجیج‪ a‬ہکےتںیہںیمےناطعئ ‪a‬سےوپچاھ’’ ہپےلوجھچکوہچاکاسےالہلےناعم�فرک�دیا�۔‘‘کاکایطمبلےہ�؟تو�انوہ�ںےن‬
‫ف مرایاکہا�ساکطمبلہیےہہکوج�زمانہاجلہتیںیموہچاک�الہلےناسےاعم�فرفما�دیاہے�‪،‬مںیےناہک�ا�و�ر’’ یلنکا�باگریسکےنا�سرحکت‬
‫ےہ؟�انوہ�ںےنرفمایاکہوجسمامل�نوہنےےکدعب�ایاسکا�مرک�ےاگتو�الہلا�سےس‬
‫کااعا�د�ہایکوتا�سےسالہلدبلہےلاگ�۔‘‘کاکایطمبل �‬
‫�اتناق�مےلاگ�ا�و�ر�ا�سےکاستھاستھاسےافک�ر�ہیھبا�د�اکرناہوگا�‪،‬مںیےناہککہرھپ�ایاسکا�مرکنےیکوص�ر�تںیمٓا�پےکملعےکاطمبقوکئی‬
‫ے؟�انوہ�ںےناہکہنںی�‪�،‬ا�ساکعتقلالہلا�و�ر�ا�سےکدنب�ے‬
‫ےہ؟�انوہ�ںےنرفمایاہنںی�‪،‬مںیےناہککای�اما�موکچاہےیہکاسےزس�ا�د� �‬
‫حدبیھ �‬
‫‪1‬‬
‫سےےہ یلنکاسےا�ساکفدیہدیانچاہےی�۔‬
‫�الہلبسرپغالبےہا�و�رجو�ا�سیکتیصعما�و�رناف مرانیرک�ےوت�و�ہزس�ا�دیےنیکاطقترھکاتےہ�‪،‬ہا�ںاحر�ا�میکاحلتںیممتاہ�ر�ےےئل‬
‫مسدن�رکاشاک�ر�ا�و�رمر�د�ہیلھچموغری�ہےسجدنمس�ریا�د�ریاابہرکنیھپد�ےایپانیےکا�وپر�ٓاجائےا�ساککاھناحال�لرک�دیاگای‬
‫َْ َ‬ ‫نَ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫َٔ َ ُ َ ْ َ َ َ ُ ُ َ َٔ َ َ ُ ٌ َّ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬فقال‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ِإ نَّ� نَ ْ�ك ُب ال َب ْح َر‪َ ،‬و ْ� ِمل َم َع َنا الق ِليل‬ ‫ا ب� هر ي�ة‪ ،‬يقول‪ :‬سال رجل الن ِب ي� صل‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُٔ‬ ‫ْ َٔ َ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ ْٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ُ :‬ه َو الط ُه ُور َم ُٔاو ُه‬ ‫ال ِاء‪ ،‬ف ِإن ت َو َّضا نَ� ِب ِه َع ِطش َنا‪ ،‬اف َن َت َو َّضا ِب َ� ِاء ال َب ْح ِر؟فقال َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ِمن‬
‫ْ ُّ َ‬
‫الل َم ْيت ُت ُه‬
‫ِ‬
‫�ابوہریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہ�ایکصخشےنوس�ا�لایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!ہمدنمس�رکےرفسکوجاتےںیہ�‪،‬ہام�ر�ےاستھاپنیتہبمک‬
‫ےہ؟�رسو�لالہلﷺےنرفمایا‬
‫ہوتاہےاگر�اسیےسوضورکتےںیہوتپایسےر�ہاجئںیوتکایمہںیدنمس�رکےاپنیےسوضورکیلےنیکاجا�ز�ت �‬
‫‪2‬‬
‫مسدن�راکاپنیاپ�کےہا�و�ر�ا�ساکمر�د�ہالح�لےہ�۔‬
‫ریھٹو�وہا�ںیھباسےاھککسےتوہ�ا�و�رقافےلےکےئلز�ا�د�ر�ا�ہیھبانبکسےتوہ�‪�،‬ابلہتیکشخاکاکش�ربجکتمتاحر�ا�میکاحلتںیموہتمرپحر�ا�م‬
‫جاہ�ںمت �‬
‫کایگایہےسپوچب�ا�سالہلیکانف مرانیےسسجیکاب�رگا�ہںیممتبسوک�ایکرقم�ر�ہوقترپمدی�ا�نرشحممںیرف�د ف�ًا �رد ��ًااعام�لیکوج�ابدہیےکےئل‬
‫حاضرکایجائےاگ�۔‬

‫َلَعَج ُهّٰللا َةَبْعَكْلا َتْيَبْلا َماَرَحْلا اًمٰيِق ِساَّنلِّل َو َرْهَّشلا َماَرَحْلا‬

‫رقا�ر�د�ے دیا ا�و�رزع�ت و�الےہنیہموکیھب‬
‫�الہل ےنہبعکوک وجہک ا�د�باک اکم�ن ےہ ولگو�ں ےک اقئم رہےناک ببس �‬

‫ط�ی�‪۴�۸‬؍�‪۱�۰‬‬ ‫تفس� ب‬ ‫‪ 1‬ی‬

‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ــاء ال َب ْح ِر ‪،۸��۳‬جامــع ت�مــذی ابــواب‬ ‫‪،۸‬ســ� ابوداودکتــاب الطھــارۃ َ ب� ُب ال ُوض ِ‬
‫ــوء ِب َ� ِ‬ ‫‪ 2‬نیــل االوطار�‪۲�۷‬؍�‪،۱‬مسندامحد�‪ �۷��۳ ۵‬ن ن‬
‫ْ ُ‬ ‫ـ� الکـ بـری للنسـ ئ‬ ‫الب ْحــر َٔا َّنـ ُـه َ ُ‬ ‫َ ُ َ َ َ ف‬
‫ا� ماجــہ کتــاب الطھــارۃ َ ب� ُب ال ُوضـ ِ‬
‫ـوء‬ ‫ـا� �‪،۵�۸‬سـ ن ن‬
‫ـ� ب ن‬ ‫ط ٌور�‪،۶�۹‬السـ ن ن‬
‫ِ‬ ‫ـاء ِ ي� َمـ ِ‬
‫ـاء َ‬ ‫الطھــارۃ ب�ب مــا جـ‬
‫َ ْ‬
‫ـاء ال َب ْحـ ِـر�‪۳�۸�۶‬‬
‫ِب�ـ ِ‬
 ‫�������‬

‫َو َيْدَهْلا َو َدِٕىٓاَلَقْلاؕ‪َ ١‬كِلٰذ اْۤوُمَلْعَتِل َّنَا َهّٰللا ُمَلْعَي‬

‫یھب‪�،‬ا�و�را�ناجنو�ر�و�ںوکیھبنجےکےلگںیمےٹپوہ�ںہیا�سےیلاتکہمتا�ساب�ت‬
‫�ا�و�ررح�مںیمرقبانیوہنےو�الےاجنو�روک �‬

‫اَم يِف ِتٰوٰمَّسلا َو اَم يِف ِضْرَاْلا َو َّنَا َهّٰللا ِّلُكِب ٍءْيَش ٌمْيِلَع‪۰۰۹۷‬اْۤوُمَلْعِا َّنَا َهّٰللا‬
‫کانیقیرکلوہککشیبالہلاعتلٰیتام�مٓاسامنو�ںا�و�رزمنیےکاند�ریکزیچ�و�ںاکملعرھکاتےہ �ا�و�رکشیبالہلبسزیچ�و�ںوکوخ�ب‬

‫ٌمْيِحَّرؕ‪۰۰۹۸‬‬ ‫ٌرْوُفَغ‬ ‫َهّٰللا‬ ‫َوَّنَا‬ ‫ِباَقِعْلا‬ ‫ُدْيِدَش‬

‫جانات ےہ�‪ ،‬تم نیقی اجنوہک الہلاعتلٰی سز�ایھبتخس دیےن و�الا ےہ ا�و�ر الہلاعتلٰی بڑ�ی رفغم�ت ا�و�ر ڑب�ی رحتم و�الایھب ےہ �‪،‬‬

‫اَم ىَلَع ِلْوُسَّرلا اَّلِا ُغٰلَبْلاؕ‪َ ١‬و ُهّٰللا ُمَلْعَي اَم َنْوُدْبُت َو اَم َنْوُمُتْكَت‪�(۰۰۹۹‬الامئد�ۃ�‪۹�۷‬تا�‪)۹�۹‬‬
‫�رسو�ل ےک ذمہوترص�ف اچنہپنا ےہ�‪� ،‬ا�و�ر الہلاعتلٰی سب اجنات ےہ وجھچکمت اظہررکتے وہ ا�و�ر وجھچک شوپدی�ہ رھکےت وہ�۔‬
‫عکہبیکتیثیحرع�بںیمضحمایکدقم�سابع�د�تاگ�ہیکیہہنیھتہکلباپین کرمزیتا�و�ر�اپےندقت�سیکوجہےسوہیوپ�ر�ےکلمیکاعمشی‬
‫� تودمنیزندگیاکساہ�ر�اانبہو�ااھت�‪�،‬د�و�رد�و�رسےفلتخمرنگونلسےکول�گجحوعرم�ہیکاعس�د�تاحصلرکنےےکےئلا�سیکرط�فےچنھکےلچ‬
‫العو�ں ا�و�ربقولی�ں ےکول�گ ایک د�وسر�ے ےس اعتم�ر�ف وہتے ا�و�ر�دیین ا�و�ر� ندای�و�ی افم�د�ا�ت‬
‫�ٓاتے ےھت�‪�،‬ا�سمیظع اتجام�عیک دب�ولتفلتخم ق‬
‫مین‪،‬قلت‬
‫رضو�ریا�توپ�ر�یوہتںی�‪،‬ہرطر�فیلیھپدب�ا �‬
‫مںی�ایکد�وسر�ےےسدم�دیلےت ��‪،‬ا�سےکاستھاجت�رتینیلدینےساس�ر�ےکلموکماعشی �‬
‫وہاتاتاھ�‪،‬قربانی‬
‫�وغا�ر�تا�و� لرو�ٹام�رسےاعجز گلوو�ںوکرحمتو�الےونیہم�ں(�رجب�‪�،‬ذ�و�اقلدع�ہ�‪�،‬ذ�و�احلہجا�و�رمرح�م) مںیامنوسوک�نبیصن ج‬
‫کےاجنو�ر�و�ںا�و� قرال�د�و�ںیکومجو�دگیےسیھبلقنوحرکتںیمڑب�یدم�دلمیتیھت�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ع َما َر َزق ُه ْم ِّ ۢ‬ ‫ف َا َّيم َّم ْعلُ ْو ٰمت َ ٰ‬
‫ٓ‬ ‫ْ َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َّْ ُ‬
‫‪1‬‬
‫م َ ِب ْي َم ِة النع ِ‬
‫ام۔۔۔ۡ ‪۲۸‬۝ ‪۰‬۝‬ ‫ٍ‬ ‫ِليش َهد ْوا َمنا ِفع ل ُه ْم َويذك ُروا اس هللاِ ِ ْ ٍ‬
‫ترجہم�‪:‬تاکہو�ہافئد�ےدکیںیھوجیاہ�ںا�نےکےئلرکےھےئگںیہا�و�رچدنمرق�ر� ندو�ںںیما�ناجنو�ر�و�ںرپ�الہلاکنا�مںیلوج�ا�سےناہنںی‬
‫خبےشںیہ�۔‬
‫رضو�ریا�ت‬
‫وہائےہک الہلاعتلٰی �اپینولخم�ق ےکاصملح ا�و�ر�ا�نیک �‬
‫چاننہچرفمایاکہمہ ےن ہی دنب�وبتس ا�س ےئلایکہےاتکہںیہمت ولعم�م ج‬
‫رھکاتہے‪�،‬ا�سےئلالہلےنوج�احاک�مںیہمتدیےںیہا�نیکاپبدن�یںیماہمت�ر�یاپینالھبئیےہا�و�ر�ا�نںیماہمت�ر�ےےئل‬
‫�‬ ‫کایکاسکملما�و�رگرہ�اعمل‬
‫ربد�ا�روہاجئو! �الہلاعتلٰیسےاہمت�ر�ےاظہر�یوباطین‬
‫ریو�ںےسوپ�ر�اکرکسےتوہ خ�‪� ،‬‬
‫ںیتحلصم شوپدی�ہںیہنجوکنہمتوخ�دمسھجےتکسوہ�ا�و�رنہاپیندتب �‬
‫�و�ہو�ہ‬
‫�اعام�لیفخمںیہنںیہا�و�ر�و�ہانف مرانو�ںوک� ندای�و�ٓاخر�تںیمزس�ا�دیےنںیمتخسےہا�و�ر�ا�سےکاستھوتبہرککےا�سیکاطاعترکنےو�الو�ںرپتہب‬

‫‪1‬احلج �‪۲�۸‬‬
 ‫�������‬

‫یانہے‪�،‬ا�سےکوس�ا�دیرگماعمال�تںیماسےوکئیاتخای�رہنںیےہ�‪،‬تمول�گ‬
‫لاہے‪�،‬رسو�لاککا�مالہلاکیپاغ�ممتکتاچنہپ�د �‬
‫�د�رگز�ر�ا�و�ر�رحمیھبرکنےو�ا �‬
‫�الہلےکا�ساغیپ�مرپخول�صتینےسایام�نالئےوہیاہنںییامضحولگو�ںےکدھکال�و�ےےکےئلوبق�لرکتےوہا�و�ر�الہلےکاحاک�مرپتکانعلم‬
‫کرتےوہ�الہلاہمت�ر�اظاہر�وباطنےکامت�ماحلا�تاکجانےنو�الاہے�‪�،‬اسیملعےکاطمبقو�ہںیہمتزج�ا�وسز�ا�د�ےاگ۔‬
‫ْلُق اَّل يِوَتْسَي ُثْيِبَخْلا َو ُبِّيَّطلا َو ْوَل َكَبَجْعَا ُةَرْثَك ِثْيِبَخْلاۚ‪ ١‬اوُقَّتاَف َهّٰللا‬
‫�ٓا�پ رفما دجیےئ ہک انپا�ک ا�و�ر اپ�ک رب�ابرںیہنوگ ٓا�پوک انپا�کیکرثک�ت یلھبیتگل وہ الہل اعتلٰی سے ڈ�رتے‬

‫يِلوُاٰۤيِباَبْلَاْلاْمُكَّلَعَلَنْوُحِلْفُتؒ‪�(۰۰۱۰۰‬الامئد�ۃ�‪)۱�۰�۰‬‬
‫�رہوا�ےدنملقع�و! تاکہمتاکمای�بوہ�۔‬
‫�ا�ےربمغیپﷺ�ا�نےسہہکد�و�ایام�نا�و�رکرف�‪�،‬اطاعتا�و�رعمتیص�‪�،‬اہلتنجا�و�ر�اہلمنہج�‪�،‬اعام�لہثیبخا�و�ر�اعام�لاصلہح�‪�،‬ا�و�رحال�ل حور�ا�میسک‬
‫صو�ر�ت رب�ابرہنںی وہکسےت �‪�،‬الہلاعتلٰی نے اپ�ک زیچ�و�ں ںیم تعفنم ا�و�ربرکت رکیھ ےہہکبجسج زیچمںی انپاکی وہگی اچہے و�ہرفکہو�‪،‬فقس‬
‫�وفوج�رہو�‪�،‬اشای�و� قاو�ا�ل وہ�ں اپینرثک�ت ےک اب�وجو�د�ا�ن زیچ�و�ںاکماقبہلںیہنرککسےتنج ںیم اپکزیگی وہ�‪،‬یہ د� نوو�ںیسک وص�ر�ت ںیم رب�ابرہنںی‬
‫ریقحولقلی‬
‫ہوکسےت�‪،‬عیینرثک�ت ا�و�رکرث�ت ر�ائے ایعم�رحقںیہن ذہل�اعلق دنم�ٓا�دمیوکلا�زمًاحال�ل قرپانعترکنی اچہےیوخ�ا�ہ و�ہ اظہرمںیانتکہی �‬
‫ہو�ا�و�رحر�ا�میکرط�فیسکاح�لںیمیھباہتھہنڑبھاناچاہےیوخ�ا�ہو�ہاظبہرتکانہیریثک�وشاند�ا�رہو�‪،‬‬
‫َ ُ َٔ ْ‬ ‫َ َّ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َع ْن َٔا� َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪:‬۔۔۔ َما قل َوك ف� خ ْي ٌ� ِ َّما ك ث َ� َوا َل‬ ‫الد ْر َد ِاء‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ِب ي‬
‫‪1‬‬
‫�ابو�د�ر�د�ائ ےسرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنا�رشا� فد مرایاجوکموہ�ا�و�رکافیترک�ےو�ہا�سزیا�د�ہےسرتہبہےوجغافلرک�د�ے�۔‬
‫ومو�ف ےہ �‪�،‬اگرناف مرانی ےس ےتچب رہوگے‬
‫پس ا�ےولگوجو�الہلیک اشننوی�ںوک�دکیےتھ وہ�!�الہلاکتوق�ٰی �اتخای ک�رر�و� �‪ٓ،‬اخر�و�ی الف�حوقت�ٰی پرہی ق‬
‫تو�امدیہےہکںیہمت ندای�و�ٓاخر�تںیمالف�حبیصنوہگی�۔‬
‫اَهُّيَاٰۤي َنْيِذَّلا اْوُنَمٰا اَل اْوُلَٔـْسَت ْنَع َءٓاَيْشَا ْنِا َدْبُت ْمُكَل تَسُؤْكُمْۚ‪١‬‬
‫�ا�ے ایام�ن و�الو ! �اییس ابتںی تم وپچوھ ہک اگر مت رپ اظہر رک�د�ی اجئںی وت ںیہمت انگو�ا�ر وہ�ں‬

‫َو ْنِا اْوُلَٔـْسَت اَهْنَع َنْيِح ُلَّزَنُي ُنٰاْرُقْلا َدْبُت ْمُكَلؕ‪ ١‬اَفَع ُهّٰللا اَهْنَعؕ‪١‬‬
‫�ا�و�راگرمتزمانہزن�و�لرق�ٓا�نںیما�نابتو�ںوکوپچوھےگوتمترپاظہررک�د�یاجئںییگ�‪،‬سو�الا�تزگشہتالہلےناعم�فرک�دیےئ‬

‫ْمُكِلْبَق‬ ‫ْنِّم‬ ‫ٌمْوَق‬ ‫اَهَلَاَس‬ ‫ٌمْيِلَح‪ْ۰۰۱۰۱‬دَق‬ ‫ٌرْوُفَغ‬ ‫ُهّٰللا‬ ‫َو‬

‫�ا�و�ر الہل ڑب�ی رفغم�ت و�الا ڑب�ے ملح و�الا ےہ�‪�،‬اییس ابتںی مت ےس ےلہپ ا�و�ر ولگو�ں ےن یھب وپچیھ ںیھت‬
‫‪ 1‬مسندامحد�‪۲�۱�۷��۲ ۱‬‬
 ‫�������‬

‫َّمُثاْوُحَبْصَااَهِبَنْيِرِفٰك‪�(۰۰۱۰۲‬الامئد�ۃ�‪)۱�۰�۱�،�۱�۰�۲‬‬
‫پرھا�نابتو�ںےکرکنموہگےئ۔‬
‫�الہلاعتلٰینےوممندنب�و�ںوک�ا�د�باھکسیاا�ےولگوجو�ایام�نالئےوہ�!متںیہنجزیچ�و�ںیکاببتںیہناتبیاگایہےمتا�نےکاب�ر�ےںیموس�ا�لہن‬
‫کر�واگرو�ہمترپاظہررک�د�یاجئںیوتمتںیہانگو�ا�رہوگا�‪،‬‬
‫ْ َ َ ُّ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َّ ُ ْ ً‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫� َّ ُ‬ ‫َع ْن َٔا َن ٍس َر ِ ض ي َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل خط َبة َما َ ِس ْع ُت ِمثل َها قط‪ ،‬قال‪ :‬ل ْو ت ْع ُلون‬ ‫الل َع ْن ُه‪ ،‬قال‪ :‬خط َب َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ُ َ َ َ‬
‫وه ُه ْم ُل ْم خ ِن ي نٌ�‪،‬‬ ‫َ َ َ َ َّ َٔ ْ َ ُ ُ‬ ‫َٔ ْ َ َ َ ْ ُ َ ً َ َ ُ َ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل وج‬ ‫َما اع ُل لض ِحك ت ْ� ق ِليل‪َ ،‬ول َبك ْي ت ْ� ك ِث ي ً�ا‪ ،‬قال‪ :‬فغط اصاب َرس ِ‬
‫ُ ْٔ ْ ‪1‬‬
‫ٓ َ ُ َ َ ْ َٔ ُ َ ْ َٔ ْ َ ْ ُ ْ َ َ ُ ْ َ ُ‬
‫اء ِإ�ن تبد لك تسوك}‬ ‫َف َق َال َر ُج ٌل‪َ :‬م ْن َٔا ب�؟ َق َال‪ُ :‬ف َال ٌن‪َ ،‬ف نَ زَ� َل ْت َه ِذ ِه االية‪{ :‬ال تسالوا ع اشي َ‬
‫ِي‬
‫انستاھ�‪،‬اسیںیمرفمایاکہ‬‫�انس‪ t‬بناملکےسرم�و�یےہ�ایکدفہعرسو�لالہلﷺنےںیمہہبطخانسیا�ایاسبےلثمہکمہےنیھبکایاسطخہبہن �‬
‫�اگرتمو�ہاجنےتوجمںیاجناتہو�ںوتمتتہبمکےتسنہا�و�ربتہزیا�د�ہر�وتے�‪،‬یہنسرکصاحبہرک�ا�م ‪ y‬مہنڈھانپرک�ر�ونےےگل�‪�،‬اسیاثانمںیایک‬
‫شصخ(عدب�الہلنبذح�افہ�)نےٓا�پﷺسےوپچاھکہریم�ابا�پوک�نےہ�؟�ٓا�پےنرفمایاالف�ں(حذ�افہ�)�ا�سرپیہٓایت’’ �اییسابتںیہن‬
‫‪2‬‬
‫پوچاھرک�ووجمترپاظہررک�د�یاجئںیوتںیہمتانگو�ا�روہ�ں�۔‘‘ نا�ز�لوہئی�۔‬
‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل َذ َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ َ ْ َٔ َ َ َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َٔ َ َ َ َ َٔ ُ َّ َّ َ َّ ُ َ‬
‫ات َي ْو ٍم‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َح تَّ� ا ْحف ْو ُه ِب� َل ْسا ةِل‪،‬ف َص ِعد الن ِب يُّ� َصل ُ ِ‬ ‫عن ان ٍس‪ ،‬قال‪ :‬سالوا الن ِب ي� صل‬
‫َّ َٔ ْ ُ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫� ٍء إ َّل َب َّي ْن ُت َل ُ ْ َ َٔ ْ َ َ َٔ ْ َ ُ ُ‬ ‫ْ َ َ َ َ َ َ َ ْ َٔ ُ ن َ ْ شَ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ان َيكون َب ْ ي نَ�‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫ك‪ ،‬فاشفق اصاب َرس ِ‬ ‫و� عن يْ ِ‬ ‫ا ِملن ب� فقال‪ :‬ال تسال ِ ي‬
‫َ َٔ ْ َ َٔ ٌ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٌّ ْٔ ف‬ ‫ً َ َ ُ ُّ‬ ‫َ َ ْ َٔ ْ ٌ َ ْ َ ضَ َ فَ َ ْ َٔ ْ ُ‬
‫� َعل ُت انظ ُر َي ِ� ًينا َو ِش َ�ال‪ ،‬ف ِإذا ك َر ُج ٍل الف َرا َس ُه ِ ي� ث ْو ِب ِه َي ْب ِ يك‪،‬فانشا َر ُجل‪ ،‬كن ِإذا ال َح‬ ‫يدي ِه امر قد ح� ج‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َٔ َ َ َ َٔ ُ َ ُ َ ُ ث َّ َٔ ْ َ َٔ ُ َ َ َ‬ ‫َ َ َٔ َ َ َ َ‬
‫‪ �،‬انشا َع ُر فقال‪َ :‬ر ِض َينا ِب�لهلِ َر ًّ ب�‪َ ،‬و ِب� ِإل ْسال ِم ِد ًينا‪،‬‬ ‫ُي ْد َع ِإل غ ْي ِ� ا ِب ِيه‪ ،‬فقال‪ َ :‬ي� ن ِب يَّ� الهلِ من ا ِب ي�؟فقال‪:‬ابوك حذافة‬
‫َ ُّ َّ‬ ‫تَ ن َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َٔ ْ ُ ف لخَ ْ َ شَّ ّ َ‬ ‫َو ب ُ� َح َّم ٍد َر ُس ًول‪َ ،‬ن ُع ُوذ ب�لهلِ ِم ْن ُ‬
‫ال� ك َلي ْو ِم قط ِ‪،‬إن ُه‬ ‫ِ‬ ‫و‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ا‬ ‫�‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ت‬ ‫ي‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫‪:‬م‬ ‫ل‬ ‫س‬ ‫و‬ ‫ه‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫الهل‬ ‫ل‬‫ص‬ ‫�‬ ‫ب‬
‫ِي‬ ‫الن‬ ‫ال‬ ‫ق‬ ‫‪،‬ف‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫الف‬
‫ِ‬ ‫وء‬
‫ِ‬ ‫س‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َٔ‬
‫الن ُار‪َ ،‬ح تَّ� َرا ْي تُ ُ� َما ُدون َ‬ ‫ُ‬
‫ُص ّو َر ْت ل الج َ َّنة َو َّ‬
‫احلا ِئ ِط‬ ‫ِ ِي‬
‫�انسنباملک‪ t‬سےرم�و�یےہولگو�ںےنرسو�لالہلﷺےسڑب�یرثک�تےسوس�ا�لوپچےھ�‪،‬تو�ایکد�نیبنرکیمﷺرشتیفالئے‬
‫�ا�و�رنمربپرجول�ہاف �رو�زہوگےئا�و�رف مرای �آا�جمتھجمےسوجبیھوس�ا�لوپچوھگےوتمںیںیہمتا�س جاکو�ا�بد�و�ںاگ�‪،‬یہنسرک�رسو�لالہلﷺےکصاحبہ‬
‫کر�ا�م ‪� y‬ڈ�رگےئہکاشیدکوئیاعممہلشیپہنٓانےو�الاہو�‪،‬مںیےند�ائںیابئںیدکیاھتوحموس�سوہ�اکہرہشصخاپےنڑپک�ےںیمرسھچاپئے‬
‫ےہ؟ف مرایامتاہ�ر�ابا�پ‬
‫ہاہے�‪،‬ایکصخشےنرع�ضیکےسجا�سےکریغبا�پیکرط�فوسنم�بایکجاتاتاھ�ا�ےالہلےکیبنﷺ! مری�ابا�پوک�ن �‬
‫�ر�و�ر �‬

‫‪ 1‬املائدة‪101 :‬‬
‫َ ُ َ ْ َ َ ْ َٔ ُ َ ْ َٔ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َ ُ ْ َ ُ ْٔ ُْ‬
‫‪ 2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب التفسـری ســورۃ املائــدہ ب�ب قــوِ ِل ال تســالوا عــن اشــياء ِإن تبــد لــم تســوك�‪،۴�۶�۲�۱‬حصیح مســم کتــاب‬
‫نَ‬ ‫َ َ‬ ‫َْ ٌ‬ ‫َ َ َٔ َ َّ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ تَ ْ ْ َ ُ َٔ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُ َْ‬
‫ال َّعــا ل �ضَ ُ َورة ِإل ْيـ ِـه‪ ،‬ا ْو ل َي َت َعلـ ُـق ِبـ ِـه ت ِكيــف َو َمــا ل َيقـ ُـع‪َ ،‬و ْ�ـ ِـو‬
‫ـر ِه َصــى الــه عليـ ِـه وســم‪ ،‬و� ِك ِإكثـ ِـار ســو ِ ِ‬
‫الفضائــل ب�ب تو ِقـ ي ِ‬
‫َ َ‬
‫ذ ِلــك �‪۶�۱�۱�۹‬‬
 ‫�������‬

‫حذ�افہےہ�‪،‬پرھسدیناعرم‪t‬نےڑھک�ےوہکرعر�ضیکمہالہلےکر�بوہنےرپ�‪�،‬اسال�مےکدینوہنےرپ�ا�و�رحمدمﷺےکرسو�لوہنے‬
‫ںیہ�‪،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایایجاسنمرظ�ٓا�جدکیاھےہیھبکا�سرط�حاک�اچاھیابر�انمرظہنںی‬
‫پر�ر�اضیںیہا�و�ربر�ےونتف�ںےسالہلیکانپ�ہاچہےت �‬
‫اکنمرظ�داھ�دیاگایحیتہکںیمےناہنںیدیو�ا�رےسیھبٓاگےدکیاھہے�۔‬
‫‪1‬‬
‫� کیداھجمےھتنجا�و�رہجمن ک‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ ت ْ َ ً َ َ ُ ُ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫� َّ ُ‬
‫الر ُجل‪:‬‬ ‫الل َع نْ ُ� َما‪ ،‬قال‪ :‬كن ق ْو ٌم َي ْسالون َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل اس ِ�زاء‪ ،‬فيقول‬ ‫اس َر ِ ض ي َ‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫ٓ َ َ ٰ ٓ َ ُّ َ َّ ْ َ ٰ َ ُ ْ َ َ ْ َٔ ُ ْ َ ْ َ ْ َ َۗ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬
‫الرجل ت ِضل ن�قته‪ :‬ا ْي ن� ن�ق ِ ت ي�؟ ف نا زَ�ل الهل ِف ي ِ� ْم ه ِذ ِه االية‪:‬ييا ال ِذي امنوا ل تسـ ــلوا ع اشـياء‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َم ْن َٔا ب�؟ َو َيقول َّ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ِي‬
‫ك ت َ ُس ْٔو ُكْ‬‫ا ِْن ُت ْب َد َل ُ ْ‬

‫عدب�الہل نب ابع�س ‪ w‬سےرم�و�ی ےہبضع ول�گ ا�ز�ر�وئے ذم�ا�ق رسو�ل الہل ﷺسے اپےن اب�پاکنا�م ا�و�ر�اپیندشمگ�ہ ا�وٹنوین�ںیک ہگج‬
‫�وغری�ہد�ریافترکتےےھت�‪،‬جسرپیہٓایت’’�ا�ےولگووجایام�نالئےوہ�‪�،‬اییسابتںیہنوپچاھرک�ووجمترپاظہررک�د�یاجئںیوتںیہمتانگو�ا�ر‬
‫‪2‬‬
‫ہو�ں�۔‘‘نا�ز�لوہئی�۔‬
‫رقا�ر�د�ےد�یاجئںیا�و�ر�ٓاسانییتخسںیمدب�لاجئے�‪،‬‬ ‫یلنکاگرتماہنںیایےسوقتوپچوھگےبجہکرق�ٓا�نان�ز�لوہ�رہاہوتوممنکےہو�ہمترپفر�ض �‬
‫َ‬ ‫َُ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َّ نَ زَ َ ْ َ ْ ٓ َ ُ َ َّ َ َ َّ ِ ُّ ْ َ ْ َ ْ َ َ‬
‫است َطاع ِإ�ل ْي ِه َس ِبيل} ‪ ، 3‬قالوا‪ َ :‬ي� َر ُسول‬ ‫م‬ ‫ت ِ‬ ‫اس ح البي ِ‬ ‫عن ع ِ ّيل‪ ،‬قال‪ :‬لا �لت ه ِذ ِه الية‪{ :‬و ِل ِع الن ِ‬
‫ٍ‬
‫ُ‬
‫الل‪َٔ ،‬ا ِ ف ي� ُ ّك َع ٍام؟ َف َس َك َت‪َ ،‬ف َق ُالوا‪َٔ :‬ا ِ ف ي� ُ ّك َع ٍام؟ َف َس َك َت‪َ ،‬ق َال‪ :‬ث َّ� َق ُالوا‪َٔ :‬ا ِ ف ي� ُ ّك َع ٍام؟ َف َق َال‪َ :‬ل‪َ ،‬وَل ْو ُق ْل ُت‪َ :‬ن َعم‪ْ،‬‬
‫ِ‬
‫َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ َ ْ َ َٔ نْ زَ َ َّ ُ َ َ َ َ َٔ ُّ َ َّ َ ٓ َ ُ َ َ ْ َٔ ُ َ ْ َٔ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َ ُ ْ َ ُ ْٔ ُ ْ ‪ٓ ْ ٓ َ 4‬‬
‫الي ِةَ‬ ‫لوجبت فا�ل الل تعال‪{ :‬ي ايا ال ِذني امنوا ل تسالوا ع اشياء ِإ�ن تبد لك تسوك} ِإ�ل ا ِخ ِر‬
‫سدیناعیل‪t‬بناب طوالبےسرم�و�یےہجبہیٓایت’’ گلوو�ںرپالہلاکہیقحےہہکوجا�سرھگکتےنچنہپیکاتساطعترھکاتوہو�ہا�ساکجح‬
‫کر�ےا�و�روجوکئیا�سمکحیکریپ�و�یےساناک�ررک�ےوتاسےولعم�موہاجنااچہےیہکالہلامت�مدنایو�الو�ںےسےباین�زےہ�۔‘‘ نا�ز�لوہئی �ا�و�ر‬
‫�رسو�لالہلﷺنےرفمایا�الہلاعتلٰینےمترپحجرف�ضایکہے�‪،‬تو�ایکصخش�(حمنصاسد�ی‪ t‬یااکعشہنبنصحم‪ )t‬نےوس�ا�لایکایکرہ‬
‫گایہے؟�ٓا�پﷺاخمو�شرہے�‪�،‬ا�سےند�وبا�ر�ہوپچاھ�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ! کایرہاس�لجحرف�ضایکگایہے�؟�ٓا�پ‬
‫�‬ ‫سا�لجحرف�ضایک‬
‫رہے�‪،‬ا�سےنرسیت�یاب�رییہوس�ا�لدہر�ایاکایرہاس�لجحرف�ضایکگایہے�؟ پرھف مرایاہنںی�‪�،‬اگرریم�یزبا�نےساہ�ںلکناجئےوت‬
‫پرھیھباخمو�ش �‬
‫اگ�‪،‬ا�سرپیہٓایت’’�ا�ےولگووجایام�نالئےوہ ��‪،‬اییسابتںیہنوپچاھرک�ووجمترپاظہررک�د�یاجئںیوتںیہمت‬
‫رقا�ر�د�ےدیاجائے �‬
‫ہراس�لجحرف�ض �‬
‫یگ�‪،‬ا�بکتوجھچکمتےنایکاسےالہل‬
‫ناگو�ا�روہ�ںنکیلاگرمتاہنںیایےسوقتوپچوھےگبجہکرق�ٓا�نان�ز�لوہرہاوہوتو�ہمترپوھک�لد�یاجئںی �‬

‫َّ‬ ‫َ ُ َْ‬ ‫َْ َ‬ ‫الت َعـ ُّـرب ف� ْ َ‬ ‫ـ� َ� ُب َّ‬ ‫َ ُ َ‬

‫ـر ِه َصــى‬
‫الفتنةِ �‪،۷�۰�۸�۹‬حصیــح مســم كتــاب الفضا ِئـ ِـل ب�ب تو ِقـ ي ِ‬ ‫ِ ِي ِ‬ ‫الفـ ت ِن ب‬
‫ط�ی �‪۱�۰�۰‬؍�‪،۱�۱‬حصیــح ب خ�ــاری ِكتــاب ِ‬ ‫‪ 1‬تفسـری ب‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ ٌ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َ َ تَ ْ ْ ُ َٔ َ‬
‫َ‬ ‫َّ‬
‫ال َّعــا ل �ضَ ُ َورة ِإل ْيـ ِـه‪ ،‬ا ْو ل َي َت َعلـ ُـق ِبـ ِـه ت ِكيــف َو َمــا ل َيق ُع�‪،۶�۱�۲�۳‬مســندامحد�‪۱�۳�۶�۶�۶‬‬
‫الــه عليـ ِـه وســم‪ ،‬و� ِك ِإكثـ ِـار ســو ِ ِ‬
‫َ ُ َ ْ َ َ ْ َٔ ُ َ ْ َٔ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َ ُ ْ َ ُ ْٔ ُْ‬
‫التفس�سورۃ املائدہ ب�ب قوِ ِل ال تسالوا عن اشياء ِإن تبد لك تسوك�‪۴�۶�۲�۲‬‬ ‫ی‬ ‫‪ 2‬حصیح ب خ�اری کتاب‬
‫ٓ‬
‫‪ 3‬ال معران‪97 :‬‬
‫‪[ 4‬المائدة‪101 :‬‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫نےاعم�فرک�دیاو�ہد�رگز�ررکنےو�الاا�و�ررب�دبا�رےہ�۔‘‘ نا�ز�لوہئی�۔‬
‫�ا�سےئلرسو�لالہلﷺرثک�توس�الا�تا�و�رہربا�تیکوھک�جاگلنےےسعنمرفماتےےھت�‪،‬‬
‫َٔ َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق َال‪:‬إ َّن َٔا ْع َظ َم ُ‬
‫امل ْس ِ ِل ي نَ� ُج ْر ًما‪َ ،‬م ْن َسال‬ ‫الن َّ� َص َّل ُ‬‫َ ْ َٔ َٔ َّ َّ‬ ‫َ ْ َ ْ َ ْ ْ َٔ َ َّ‬
‫ِ‬ ‫اص‪ ،‬عن ا ِب ِيه‪،‬ان ِب ي‬ ‫عن ع ِام ِر ب ِ ن� سع ِد ب ِ ن� ا ِب ي� وق ٍ‬
‫َٔ َ‬ ‫َٔ‬ ‫� ٍء َ ْل ي ُ َ� َّر ْم‪ ،‬فَ ُ‬
‫� ّ ِر َم ِم ْن ا ْج ِل َم ْسال ِت ِه‬ ‫َع ْن شَ يْ‬
‫عامربندعس‪� a‬اپےنو�الد�(سدعبنابیوقا�ص‪)t‬سےر�و�ایترکتےںیہنیبرکیمﷺنےرفمایاسماملنو�ںےکقحںیمبسےس‬
‫بڑ�امرج�مو�ہصخشےہسجےنیسکاییسزیچکےقلعتموس�ا�لڑیھچ�اجو گلوو�ںرپحر�ا�مہنیکیئگیھتا�و�رپرھمضحا�سےکوس�ا�لڑیھچنےیکدب�ولتو�ہ‬
‫ریھٹائییئگ�۔‬ ‫چزیحر�ا�م �‬ ‫‪2‬‬

‫وها‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫الهل َع َّز َو َجل ف َر َض ف َرائ َض فل ُت َض ّي ُع َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪:‬إن َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الش ن ّ� ‪ ,‬قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ َصل ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َع ْن َٔا� َث ْعل َبة خُ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِيِ‬ ‫ِب ي‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫وها َو َّح َد ُح ُد ًودا فل َت ْع َت ُد َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َو َح َّر َم ُح ُر َمات فل َتن تَ�ك َ‬
‫وها َو َسك َت َع ْن اش َي َاء ِم ْن غ ْي ِ� ِن ْس َي ٍان فل ت ْب َحثوا َع نْ َ�ا‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫�ابوعثہبلینشخ‪t‬سےرم�و�ی ےہ�رسو�ل الہل ﷺ ےنرفمایابالشہب الہلزع�وجل ےن�(تم رپ) کھچرف�ائضمت رپعائدکےیںیہ�اہنںی اضئع ہن‬
‫وتڑنا�ا�و�ر�الہلاعتلٰینےکھچدح�و�دمرق�رکیںیہمتا�نےساجت�و�زنہرکنا‬
‫رقا�ر�دیاہےمتا�نیکرحمتوکہنںی �‬
‫وکر�ا�م �‬
‫کرنا�ا�و�ر�الہلاعتلٰینےکھچاکمو�ں ح‬
‫�ا�و�ردنچزیچ�و�ںےککذرکوجا�نوبجھرکچوھ�ڑ�دیاہےمتا�نےکاب�ر�ےںیمثحبہنرکنا�۔‬
‫‪3‬‬

‫ْ َف‬
‫ك ِب ُس َٔو ِ ِال ْم َواخ ِتال ِ ِ� ْم‬‫ك ِ‪،‬إ نَّ َ�ا َه َل َك َم ْن َك َن َق ْب َل ُ ْ‬
‫و� َما تَ َ� ْك ُت ُ ْ‬‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ُ ن‬
‫عن ا ِب ي� هر ي َ�ة‪ ،‬ع ِن الن ِب ِيّ� صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬قال‪ :‬دع ِ ي‬
‫َ‬ ‫َ َ َٔ ْ َ ئ ْ َ َ نَ َ ْ ُ ُ ْ َ ْ شَ ْ َ ْ َ ُ ُ َ َ َٔ َ ْ ُ ُ ْ َٔ َ ْٔ ُ‬
‫ك ِب� ْم ٍر فاتوا ِم ْن ُه َما ْاس َتط ْع تُ ْ�‬ ‫ا�م‪ ،‬ف ِإذا �يتك عن ي‬
‫� ٍء فاجت ِنبوه‪ ،‬و ِإذا امرت‬ ‫عل ان ِبي ِ ِ‬
‫وھچڑ�ے کروھ�ں�‪،‬کوینہکمت‬ ‫وھچڑ�ےرکوھجبکتںیمںیہمت �‬ ‫�ابوہریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاجمےھا�سوقتکت �‬
‫سےےلہپول�گرثک�تےسوس�ا�لوپھچےنا�و�ر�اپےنابنایئ ےساتخال�فرکنےیہیکوجہےسالہ�کوہئے�‪ ،‬جبںیمںیہمتیسکزیچسےعنمرک�و�ں‬
‫‪4‬‬
‫تو�ا�سےسر�کاجئو �ا�و�ر�اگرکیسزیچکےرکنےکاحمکد�و�ںوت�اپینبسحوتفقیاسےاجبلائو�۔‬

‫ا� ماجــہ کتــاب املناســک َ ب� ُب َفـ ْـرض ْ َ‬

‫الـ ِ ّـج ‪۲�۸�۸��۴‬‬ ‫ـ� ب ن‬ ‫الـ ّـج َمـ َّـر ًة ِ ف ي� ْال ُع ُمر�‪،۳�۲�۵�۷‬سـ ن ن‬‫َْ‬ ‫َ ُ َْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪1‬حصیــح مســم کتــاب احلــج ب�ب فــر ِض ُِ‬
‫ـا� �‪۳�۵�۸�۵‬‬ ‫ـ� الکـ بـری للنسـ ئ‬ ‫احلـ ُّـج �‪،۸�۱�۴‬مسندامحد�‪،۹�۰�۵‬السـ ن ن‬ ‫ـاء َ ْك فــر َض َ‬ ‫‪،‬جامــع ت�مــذی ابــواب احلــج َ ب� ُب َمــا َجـ َ‬
‫ِ‬
‫ـف َمــا ال َي ْع ِنيـ ِـه �‪،۷��۲ ۸�۹‬حصیــح مســم‬
‫َ‬ ‫َ َ ُّ‬ ‫‪ 2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب االعتصــام ب�لکتــاب والســنۃ َ ب� ُب َمــا ُي ْكـ َـر ُه ِمـ ْـن َكـرثْ َ ِة ُّ‬
‫السـ َٔـو ِال َوتكـ ِ‬
‫َ َ‬ ‫َْ ٌ‬ ‫َ َ َٔ َ َّ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ تَ ْ ْ َ ُ َٔ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُ َْ‬
‫ال َّعــا ل �ضَ ُ َورة ِإل ْيـ ِـه‪ ،‬ا ْو ل َي َت َعلـ ُـق ِبـ ِـه ت ِكيــف َو َمــا ل َيقـ ُـع‪،‬‬ ‫ـر ِه َصــى الــه عليـ ِـه وســم‪ ،‬و� ِك ِإكثـ ِـار ســو ِ ِ‬ ‫کتــاب الفضائــل ب�ب تو ِقـ ي ِ‬
‫ـ� ابوداودکتــاب الســنۃ َ ب� ُب ُلـ ُـز ِوم ُّ‬ ‫َ نَ ْ َ َ‬
‫السـ َّـنةِ �‪،۴�۶�۱�۰‬نیــل االوطــار�‪ ،۳�۵�۶�۷‬مســندامحد�‪۱�۵�۴�۵‬‬ ‫ـك�‪، ۶�۱�۱�۶‬سـ ن ن‬
‫و�ـ ِـو ذ ِلـ‬
‫اال�ان ب�ب االعتصام ب�لکتاب والسنۃ�‪۱�۹�۷‬‬ ‫للب���‪،۱�۹�۷��۲ ۵‬مشاکۃ املصابیح کتاب ی‬ ‫ق‬ ‫الک�ی ی‬ ‫ن‬
‫الدارقط��‪ ،۴�۳�۹�۶‬الس� ب‬
‫ن‬ ‫ن‬ ‫‪3‬س�‬‫نن‬
‫ـم �‪،۷��۲ ۸�۸‬حصیــح‬ ‫ـه َع َل ْيـ ِـه َو َسـ َّ َ‬ ‫ـ� َر ُســول الــهِ َصـ َّـى الـ ُ‬
‫ِ‬ ‫السـ َّـنةِ َ ب� ُب ِال ْق ِتـ َـد ِاء ِب ُسـ نَ ن‬
‫ـاب ِال ْع ِت َصـ ِـام ب� ِلك َتــاب َو ُّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪ 4‬حصیــح ب خ�ــاری ِك َتـ ُ‬
‫ِ‬
‫ـ� الدارقطـ نـی‬ ‫ـا� �‪،۳�۵�۸�۵‬سـ ن ن‬ ‫ـ� الکـ بـری للنسـ ئ‬ ‫الـ ّـج َمـ َّـر ًة ِ ف ي� ْال ُع ُمر�‪،۳�۲�۵�۷‬مسندامحد�‪،۷��۳ ۶�۷‬السـ ن ن‬ ‫َْ‬ ‫َ ُ َْ ّ َ ُ َ ْ‬
‫ِ‬ ‫مســم ِكتــاب الـ ِـج ب�ب فــر ِض ِ‬
‫�‪۲�۷�۰�۵‬‬
 ‫�������‬
‫ت‬
‫ی‬ ‫�‬ ‫�‬
‫ب‬ ‫�لس‬
‫�ا�بکتوجکھچمتےنامحتقںییکںیہاسےالہلےناعم�فرک�دیا�‪�،‬و�ہد�رگز�ررکنےو�الا�ا�و�ربر�دبا�رہے�۔تمےسےلہپوہی�دیو�ںیھب سیک‬
‫وماگفوی�ںںیمالھج‬
‫کای‪،‬پرھخو�دہیا�ن ش‬
‫وماگفای�ںاکجا�لایت�ر �‬
‫رضو�ر�یا�و�روضف�لوس�الا�ترکتےےھترھپعاقئد�ا�و�ر�احاک�مںیم ش‬
‫خاطراسیمسقےکریغ �‬
‫کر�اتعاق�د�یرمگ�اہوی�ںا�و�رمعیلانف مرانوی�ںںیمالتبمہوگےئ۔‬

‫اَم َلَعَج ُهّٰللا ْۢنِم ٍةَرْيِحَب َّو اَل ٍةَبِٕىٓاَس َّو اَل ٍةَلْيِصَو َّو اَل ٍماَحۙ‪َّ ١‬و َّنِكٰل َنْيِذَّلا اْوُرَفَك‬
‫�الہل اعتلٰی نے ہنریحب�ہوکرشم�و�ع ایک ےہ ا�و�ر ہن اسئہبوک ا�و�ر ہن وص�یلہ وک ا�و�ر ہن اح�موک نکیل وج ول�گ اکفر ںیہ‬

‫َنْوُرَتْفَي ىَلَع ِهّٰللا َبِذَكْلاؕ‪َ ١‬و ْمُهُرَثْكَا اَل َنْوُلِقْعَي‪َ۰۰۱۰۳‬و اَذِا َلْيِق ْمُهَل‬
‫�و�ہ الہل اعتلٰی پر وھج�ٹ اگلتے ںیہ ا�و�ر اکرث اکفرلقع ںیہن ھکرےت�‪� ،‬ا�و�ر بج ا�ن ےساہک اجتا ےہہک‬

‫اْوَلاَعَت ىٰلِا ۤاَم َلَزْنَا ُهّٰللا َو ىَلِا ِلْوُسَّرلا اْوُلاَق اَنُبْسَح اَم اَنْدَجَو ِهْيَلَع‬
‫�الہلاعتلٰی نے وج احاک�م ان�ز�ل رفمائے ںیہ ا�نیک رط�ف ا�و�ر رسو�لیک رط�ف رجو�عرک�ووتےتہکںیہہکمہوک وہیاکفی ےہ‬

‫اَنَءٓاَبٰاؕ‪َ ١‬وَا ْوَل َناَك اٰبَآؤُْمُه اَل َنْوُمَلْعَي أًـْيَش َّو اَل َنْوُدَتْهَي‪۰۰۱۰۴‬اَهُّيَاٰۤي َنْيِذَّلا اْوُنَمٰا‬
‫جسرپمہےناپےنڑب�و�ںوکاپیا�‪،‬کایاگرچہا�نےکڑب�ےہنھچکھجمسرھکےتوہ�ںا�و�رہندہ�ایترھکےتوہ�ں�‪�،‬ا�ےایام�نو�الو!‬

‫ْمُتْيَدَتْهاؕ‪١‬‬ ‫اَذِا‬ ‫َّلَض‬ ‫ْنَّم‬ ‫ْمُكُّرُضَي‬ ‫اَل‬ ‫ْمُكَسُفْنَاۚ‪١‬‬ ‫ْمُكْيَلَع‬

‫�اپین رکفرک�و�‪ ،‬جب مت ر�ا�ہ ر�است رپ لچ رہے وہ وت وجصخشرمگ�ا�ہ رہے ا�س ےس اہمت�ر�اوکئی اصقن�نںیہن�‪،‬‬

‫ىَلِاِهّٰللاْمُكُعِجْرَماًعْيِمَجْمُكُئِّبَنُيَفاَمِبْمُتْنُكَنْوُلَمْعَت‪�(۰۰۱۰۵‬الامئد�ۃ�‪۱�۰�۳‬تا�‪)۱�۰�۵‬‬
‫�الہلیہےکاپ�سمتبسوکاجناےہرھپو�ہمتبسوکالتبد�ےاگوجھچکمتبسرکتےےھت�۔‬
‫جسرط�حٓا�جیھبوبعم�د�ا�نابطلےکان�ماجنو�رچوھ�ڑنےا�و�رنذ�ر� نوای�زکالسہلساج�ر�یےہاسیرط�حزمانہاجلہتیںیماہلرع�بفلتخم‬
‫طریوق�ںےساجنو�ر�و�ںوکپنرککےوھچ�ڑد کیارتےےھت�‪،‬جنےکالگالگفلتخمان�مےھت�۔‬
‫حبری�ہ‪� :‬اہلرع�با�سا�وٹنینوکہکےتےھتوجپانچےچبد�ےیکچوہ�ا�و�ر�ا�سےنٓاخر�یاب�ررنبہچانجہو�‪�،‬ا�سےکدعب�ا�ساککا�نریچکر�اسےٓا�ز�ا�دچوھ�ڑ‬
‫�دیااجتااھتا�بو�ہیسکیھبتیھکاییسکیکرچ�ا�ہاگ�ہےسرچلےا�و�رجاہ�ںےساچہےئاپنییپےل�‪�،‬ا�سرپ�ا�بہنوکئیوس�ا�ر توہا�‪،‬نہیہوکئیا�و�رکا�م‬
‫لایجاتا�ا�و�رنہیہا�ساک�د�و�د�ھایپجاتا�ا�و�رنہیہا�سیکا�و�ناکٹیاجتی۔‬
‫َ ْ َ ُ َ َ َ َ ُ ْۢ َ ْ َ َّ َ َ ۗ َ َ َٔ َّ ْ َ َ ُ فَ َ َّ َ ُ َ‬ ‫َع ْن َع ِ ّل ْب ن� َٔا� َط ْل َح َة ‪َ ,‬عن ْب ن َ َّ‬
‫الناقة ِإذا‬ ‫اس ‪ ,‬قول‪{ :‬ما جعل هللا ِم بِي ٍة ول سا ِٕىب ٍة } فاما الب ِح ي�ة ِ ي‬
‫�‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِي ِ ِب ي‬
 ‫�������‬
‫ْ َ َ ُٔ ْ َ‬ ‫َ ّ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ً َ َ ُ ُ َ َٔ َ َ ُ ّ ُ‬ ‫َ ْ خَ‬ ‫َٔ ْ َ َ ْ �خَ ْ َ َ َٔ ْ ُ َ َ‬
‫الر َجال ُدون ِالن َس ِاء‪َ ،‬و ِإن كن ْت ان ث�‬
‫انتجت سة ابط ٍن نظ ُروا ِإل ال ِام ِس ‪ ,‬ف ِإن كن ذ كرا ذ ب�وه ‪ ,‬فا كه ِ‬
‫َ ٌ‬ ‫َ َ ُ ٓ َ نَ َ َ َ ُ‬
‫ا�ا فقالوا‪َ :‬ه ِذ ِه ب ِ� ي َ�ة‬ ‫جدعوا اذ‬
‫َ َََ ُ ْ َ َ َ‬
‫ِري ٍة َول َسائ َِب ٍة کےاب�ر�ےںیمر�و�ایتایکہےہکریحب�ہےس‬
‫عیلنبابولطہحےنابنابع�س‪ w‬سےٓایترکیہمما جعل هللا ِم ب‬
‫تے ع‪،‬و�رتو�ںوک�اسےاھکنےیکاجا�ز�ت‬
‫رم�داھ �‬
‫مر�ا�د�و�ہا�وٹنینیھتوجپانچوچب�ںوکہجمند�ےدییتیھتاگرپانوچ�ا�ںہچبرنہوتاتو�اسےذبحرککےرص�ف ک‬
‫‪1‬‬
‫نہیھت ��‪،‬ا�و�ر�اگرپانوچ�ا�ںہچبام�د�ہوہتاتو�ا�سےکاک�ناک�ٹدیےتا�و�رہکےتہیریحب�ہےہ�۔‬
‫ْ‬
‫ا�ا َو َل ُين َت َف ُع ِم نْ َ�ا ِب شَ ي ْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬
‫الن َاق ُة ِس َّت َة َٔا ْبطن ِإ نَ� ث� ُ َّك َها ُش َّق ْت ٓاذ نُ َ‬
‫ُ‬ ‫ِري ٍة} َق َال‪ :‬إ َذا ُٔا ْنت َجت َّ‬
‫{ب َ‬‫َ‬ ‫َع ْن َٔا� َر ْو ٍق ‪ ِ ,‬ف� َق ْ‬
‫� ٍء ‪,‬‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪:‬‬ ‫ل‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫و‬ ‫ي‬ ‫ِب ي‬
‫فَ َ َ َ نْ َ َ ْ َٔ ْ ثَ‬
‫�ا كن ِم�ا ف ِللو� ِن‬
‫وہاتی‬
‫رضو�ر�توپ�ر�ی ج‬
‫رضو�ر�تےکےیلرھگسےابہرجاتا�ا�و�ر�ا�سیک �‬
‫�ابو�ر�و�ق’’ حبری�ہ�۔‘‘ کےاب�ر�ےںیمہکےتںیہہکبجوکئیصخشاپینیسک �‬
‫تو�و�ہاپےنام�لںیمےسا�وٹنینایکیسا�و�رچزیکوبوت�ںےکان�مرپ�وقفرک�دیاتتاھ�ا�و�ر�اگر�و�ہیسکےچبوکجمندییتوت�اسےیھبوتب�ںیہےکان�مرپ�وقف‬
‫‪2‬‬
‫کر�دیاجاتاتاھ�۔‬
‫�وص�یلہ ‪�:‬اگربرک�یاکہپالبہچرنپدی�اہوتاتو�و�ہاپےندی توا�و�ںیکوخشون�د�یےکےئلذبحرک�دیاجاتایلنکاگربرک�یالہپبہچام�د�ہیتنجوت�اسےذبح‬
‫نہایکجاتا�‪�،‬اگربرک�ید�وبےچایکاستھدییتنجںیمایکرنہوتا�ا�و�ر�ایکام�د�ہوتنربےچوک�دی توا�و�ںےکان�مرپ�ذبحرکنےےکاجبئےاسییہ‬
‫�ٓا�ز�ا�دچوھ�ڑ�دیاجاتاتاھ�۔‬
‫َ ْ َ ُ َ َ َ َ َ َ َ َٔ َّ ْ َ َ ةُ َ َّ ُ َ َٔ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َٔ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫َع ْن َع ِ ّل ْب ن� َٔا� َط ْل َحة ‪َ ,‬عن ْب ن َ َّ‬
‫اس ‪ ,‬قول‪ :‬ول و ِصيلةٍ‪ ،‬قال‪ :‬واما الو ِصيل فالشاة ِإذا انتجت سبعة ابط ٍن‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِي ِ ِب ي‬
‫ْ‬ ‫ُٔ‬
‫ْ َ َ َْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫الر َجال ُدون ِالن َس ِاء‪َ ،‬و ِإن كن ْت ان ث� ْاس َت ْح َي ْو َها َو ِإن‬
‫ُ‬ ‫الس ِاب َع َف ِإ ْن َك َن ذ َك ًرا ا ْو ا ْن ثَ� َو ُه َو َم ِن اش تَ َ�ك ِف ِيه ِّ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َن َظ ُروا َّ‬
‫َ‬ ‫َك َن َذ َك ًرا َؤُا ْن ثَ� ِ ف� َب ْطن ْاس َت ْح َي ْو َها َو َق ُالوا‪َ :‬و َص َل ْت ُه ُٔا ْخ ُت ُه فَ َ‬
‫� َّر َم ْت ُه َعل ْي َنا‬ ‫ي ٍ‬
‫عیلنبابولطہحےندبع�الہلنبابع�س‪ w‬سے’’ �وص�یلہ�۔‘‘ کےاب�ر�ےںیمر�و�ایتایکہے �ا�سےسرم�ا�د�و�ہرکب�ییھتسجےکنطبےساس�ت‬
‫تے ع‪،‬و�رتںیرشیکںیہنوہتیںیھت�اگر�و�ہام�د�ہوہتاتو�اسے‬
‫رم�داھ �‬
‫بےچدیپ�اہوچےکوہتےےھت‪ ،‬ساتویںےچبوک�دکیےتھہکاگر�و�ہرنہوتاتو�اسے ک‬
‫� نزد�ہرہےندیےت�ا�و�ر�اگربکیوقترن�ا�و�رما�د�ہد�وبےچدیپ�اہوتےوت�اہنںییھب نزد�ہرہےندیےتا�و�رہکےتہکا�سیکنہبےناسےاپےناستھ‬
‫رقا�ر�د�ےدیاہے�۔‬ ‫کمالر�ا�سےکاھکنےوکہام�ر�ےےیلرح�ا�م �‬
‫‪3‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ َ َ َ‬ ‫َ‬

‫‪:‬ما َج َعل هللا ِم ب‬‫ال َس ّيب ف� َق ْوِ ِل َت َع َال َ‬ ‫ُّ ْ ّ َ ْ ن ْ‬
‫ِري ٍة ‪َ ,‬ول َسائ َِب ٍة ‪َ ,‬ول َو ِصيل ٍة َول َح ٍ‬
‫ام‪،‬‬ ‫ا� ُ ِ ِ ِ ي‬
‫َ‬
‫ع ِن الزه ِر ِي ‪ ,‬ع ِن ب ِ‬
‫َ‬ ‫َّ َ ُ َ ْ َ ُٔ ْ ثَ ثُ َّ ُ َ نّ ُٔ ْ ثَ َ ُ َ ُّ نَ َ ْ َ َ ةَ ُ ُ َ َ ْ‬ ‫ََ‬ ‫َ ْ َ َ ةُ َ ْ‬
‫يل‪َ ،‬يقولون َو َصل ِت اث َن َت ْ ي ِن� ل ْي َس‬ ‫الب ِل َما كن ِت الناقة تبت ِك ُر ِب�ن�‪ � ،‬تث ِ ي� ِب�ن� فيسمو�ا الو ِص‬ ‫والو ِصيل ِمن ِإ ِ‬

‫ا� ا� ت‬
‫حا��‪۱�۲�۲�۰‬؍�‪۴‬‬ ‫تفس� ب ن ب‬
‫‪ 1‬ی‬
‫ت‬
‫ا� با� حا��‪۱�۲�۲�۱‬؍�‪۴‬‬
‫تفس� ب ن‬
‫‪ 2‬ی‬
‫ت‬
‫ا� با� حا��‪۱�۲�۲�۲‬؍�‪۴‬‬‫تفس� ب ن‬‫‪ 3‬ی‬
 ‫�������‬

‫ي� ْم‬‫و�ا ِل َط َو ِاغ ِت‬

‫َب ْي نَ ُ� َما َذ َك ٌر َو َك ُنوا ي َ ج ْ� َد ُع نَ َ‬
‫ِ‬
‫�اما�مدبع�ال �رز�ا�ق‪ a‬نےرمعم�ا�ز�زہر�ی‪ a‬کیدنسسےدیعسبنبیسمےسٓایترکیہم’’�الہلاعتلٰینےہنریحب�ہوکمرش�و�عایکہےا�و�رنہ‬
‫سائہبوک�ا�و�رنہولصہیوک�ا�و�رنہاح�موک�۔‘‘ کےاب�ر�ےںیمر�و�ایتایکےہ �وصہلےسرم�ا�د�و�ہا�وٹنینیھتوجہپیلاب�رما�د�ہےچبوکجمندییت�‪� ،‬ا�و�ر�ا�سےک‬
‫بدع�د�وبا�ر�ہرھپما�د�ہےچبیہوکجمندییتوت�اسےوصہلےکان�مےسومسو�مرکتے �ا�و�رہکےتہکا�سا�وٹنینےنےکیدعب�دیرگ�ےد�وما�د�ہوچب�ںوکجمن‬
‫‪1‬‬
‫�دیاہے �د�رمای�نںیموکئیرنبہچںیہنےہاییسا�وٹنینےکاک�ناک�ٹرک�اسےو�ہوتب�ںےکان�مرپ�وقفرک�دیےتےھت‬
‫� َة إ نَ�ث ف� �خَ ْ َ َٔ ْ ُ َ ْ َ َ ْ ن ف� ُ ّ َ ْ ُ ّ َ ْ َ َ ةَ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ َ‬ ‫َ َ ْ نُ ْ َ َ َ ْ َ َ ةُ‬
‫يل‬ ‫يل ِم َن الغ نَ ِ� ِإذا َول َد ْت َع ش َ ِ ٍ ِ ي س ِة ابط ٍن توءم ي ِ� ِ ي ِك بط ٍن ِسي ِت الو ِص‬ ‫قال با� ِإساق‪ :‬والو ِص‬
‫ً ْ ُ‬ ‫ْ ََ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َٔ ُٔ ْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫َو تُ ِ�ك ْت‪ ،‬ف َ�ا َول َد ْت َب ْع َد ذ ِلك ِم ْن ذ ك ٍر ا ْو ان ث� ُج ِعل ْت ِللذك ِور ُدون ِإال نَ� ِث‪َ ،‬و ِإن كن ْت َم ْي َتة اش تَ َ�كوا ِف ي َ�ا‬
‫حمدمبناساح�قےتہکںیہہکوصہلا�سرکب�یوکہکےتےھتسجےناپنچاب�ر�د�و�د�وبوچ�ںوکجمندیاہوتاتاھ�اسےو�ہوصہلاکنا�مد�ےرکچوھ�ڑ�دیےتےھت‬
‫رم�داھتےوع�رتںیںیہناھککسیتںیھت�‪�،‬ا�و�ر�اگر�و�ہرم�د�ہےچبوکجمندییتوت�اسےرم�دعو�رتںی‬
‫�ا�و�ر�ا�سےکدعبجسےچبوک�و�ہمنجدییتوت�اسےرص�ف ک‬
‫‪2‬‬
‫سبلمرککاھتے�۔‬
‫رضو�ر�تےکوپ�ر�اہونےایکیسڑب�ےرطخ�ےےساجن�تاپنے‬ ‫سائہب�‪:‬یہو�ہا�ونٹای�ا�وٹنینوہتیےسجیسکےناپینیسکامیب�ر�یےسافشم �‬
‫دنی�‪،‬کیس �‬
‫کےدعب�اپینذن�رکوپو� کر�ارنےےکےئلرکش�انےےکوط�رپر�ٓا�ز�ا�دچوھ�ڑ�د�یاجتی�‪�،‬اسیرط�حوج�ا�وٹنیناگلتا�رد�سام�د�ہیہیتنجاسےیھباک�نریچکر‬
‫�ٓا�ز�ا�دچوھ�ڑ�دیےتےھتجو�ا�ساب�تیکالعمتوہتیہکاسےٓا�ز�ا�درک‬
‫�دیاگایہے�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َٔ‬ ‫ْ‬
‫س ِم َن ال َب ِح ي َ� ِة ِإل ا نَّ َ�ا َما َول َد ْت ِم ْن َول ٍد َب ْي نَ َ�ا َو َب ْ ي نَ�‬ ‫{و َل َسائ َِبةٍ} َو َّ‬
‫السا ِئ َب ُة ِ ف ي� ْال َغ نَ� نَ ْ� ُو َما َف َّ َ‬ ‫َع ْن ُ ج َم ِاه ٍد ‪َ ,‬ق ْو َ ُل‪َ :‬‬
‫ِ‬
‫َّ َ َ َ َٔ ْ َ َ ْ َ َ ُ ُ َ َٔ َ َ ُ َ ُ ُ ُ َ َ ئ‬ ‫َّ َٔ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ت َ َ َ َ َ‬
‫ِست ِة اول ٍد كنت عل هيئ ِ َ�ا و ِإذا ولد ِت الس ِابع ذ ك ًرا او ذ ك َر ي ِ ن� ذ ب�وه وا كه ِرجال ْم دون ِنس ِ ِ‬
‫ا� ْم‬
‫ماجہدا‪a‬یت’’ سائہب۔‘‘کےاب�ر�ےںیمف مراتےںیہ جسرط�حا� نووٹ�ںںیمےسریحب�ہاھت�اسیرط�حاییسرکب�یوکسائہبےتہکےھتا�سرف�ق‬
‫کےاستھہکرکب�یےنھچوچب�ںوکجمندیاہو �ا�و�ر�ا�سےکدعب�اگرساتویںےچبوک�و�ہرنیاما�د�ہای�د�ونربےچمنجدییت�‪،‬تو�اسےذبحرک�دیےتا�و�ر�اسے‬
‫بیھرص�فرم�دکاھکسےتےھتوع�رتںیںیہن�۔‬
‫‪3‬‬

‫َ ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ نُ ْ َ َ َ َّ َ ُ َّ َ ُ َ َ َ َ ْ َ شَ َ َ‬

‫�ة ِإ نَ� ٍث ل ْي َس َب ْي نَ ُ� َّن ذ ك ٌر ف ُس ِ ّي َب ْت‪،‬ف ْل تُ ْ�ك ْب‪َ ،‬و ْل ي ج َ� َّز َو َ ب ُ� َها‬ ‫قال با� ِإساق‪ :‬والسائِبة‪ :‬الناقة ِإذا ولدت ع‬
‫َ ُ َ َ َّ‬
‫َو ْل ي ج ْ�ل ْب ل َب نُ َ�ا ِإل ِل َض ْي ٍف‪،‬‬
‫حمدمبناساح�ق’’سائہب�۔‘‘ کےاب�ر�ےںیمہکےتںیہہکاسئہبےسرم�ا�د�و�ہا�وٹنینیھتسجےنلسلسمد�سام�د�ہوچب�ںوکجمندیاہوتاتاھ �ا�و�ر�ا�نںیموکئی‬

‫تفس� عبدالرزاق�‪۳�۰‬؍�‪۲‬‬ ‫‪ 1‬ی‬

‫ت‬
‫ا� با� حا��‪۱�۲�۲�۳‬؍ ‪�۴‬‬
‫تفس� ب ن‬
‫‪ 2‬ی‬
‫ا� ا� ت‬
‫حا��‪۱�۲�۲�۲‬؍�‪۴‬‬ ‫ی‪،‬تفس� ب ن ب‬
‫ی‬ ‫ط�‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 3‬ی‬
 ‫�������‬

‫وھچڑ�دیاجاتا �ا�سرپسو�ا�ر�یہنیکاجتی�‪�،‬ا�سیکا�و�نہناکٹیاجتی�‪�،‬ا�و�ر�ا�سےکد�و�د�ھوکنہد�وہاجاتا�ابلہترص�فامہم�نےکےیل‬
‫نرنہوہتاتاھتو�اسے �‬
‫�ا�سےکد�و�د�ھوک�د�وہاجاتاتاھ�۔‬
‫‪1‬‬

‫ُ‬
‫الش ْكر إ ْن َك ث َ� َم ُ ُ‬ ‫َ ُّ ّ ّ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َ َٔ َّ َّ َ ُ ف ُ َ َّ ُ ُ ُ َ ّ ُ ْ َ َ َ َ َ َ َ ْ ُّ‬
‫َ‬
‫ال‬ ‫ِ ِ‬ ‫ال ما شاء عل وج ِه‬ ‫ع ِن الس ِد ِي ‪ ,‬قول‪:‬ول سائِبةٍ‪ ،‬واما السا ِئبة �و الرجل يس ِيب ِمن م ِ ِ‬
‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ َ َ ْ َ َ َٔ ْ َ َ نَ َ ً َ نْ َ َ َ َ َّ ُ ُ َ ّ َّ َ ُ‬
‫السا ِئ َبة ُ ي ْ� ِسل َها ‪َ ,‬ول َي ْع ِر ُض َلا ا َح ٌد ِم َن ال َع َر ِب ِإل ا َص َاب ْت ُه‬ ‫م‬ ‫او ب ِ�ئ ِمن وج ٍع ‪ ,‬او ر ِكب �قة ف ج‬
‫ا�مع ‪ ,‬ف ِإنه يس ِ ي‬
‫ُ ُ َ ٌ ف ُّ ْ‬
‫الدن َيا‬ ‫عقوبة ِ ي�‬
‫وہاتیای�اسےرم�ضےسافشحاصلوہتیای�ا�س‬
‫رضو�ر�توپ�ر�ی ج‬
‫یسکصخشیک �‬
‫سد�ی �ٓایت’’سائہب۔‘‘کےاب�ر�ےںیمےتہکںیہا�نںیمےسبج‬
‫‪2‬‬
‫وہاتاتو�ہاپےنام�لںیمےسھچکوتب�ںےکان�مرپ�وقفرک�دیاتتاھ�ا�و�ر�اگرکوئیا�سےسرعت�ضرکتاتو�اسےدنایمںیزس�ا�د�یاجتییھت�۔‬
‫کاما�لزیا�د�ہ ج‬
‫وہاتاتاھتو�اسےیھبٓا�ز�ا�دچوھ�ڑ�دیےتےھت�۔‬ ‫حا�م ‪�:‬اگرکیسا�ونٹےکہفطنےسد�سےچبوہاجتےیاکیسا�ونٹےکےچباکبہچوس�ا�ر�یےکاقبل ج‬
‫ال ِام َف ْال َف ْح ُل ِم َن ْ إالبل إ َذا ُوِل َد ِل َوَل ِد ِه َق ُالوا‪َ َ :‬‬‫ام‪َ ،‬ؤَا َّما ْ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َع ْن َع ِ ّل ْب ن� َٔا� َط ْل َح َة ‪َ ,‬عن ْب ن َ َّ‬
‫ح‬ ‫ِِ ِ ِ‬ ‫ي‬ ‫اس ‪ ,‬ق ْو ُل َ‪:‬ول َح ٍ‬‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِي ِ ِب ي‬
‫َ ْ‬
‫� َب ِف ِيه و ِإن‬
‫َ‬ ‫ح َول ِم ْن َح ْوض ش‬ ‫َ‬ ‫َه َذا �ظَ ْ َر ُه‪َ ،‬ف َل ي ْ� ِملون عل ْي ِه ش ْيئا َول ي ج ُ�زون ُل َو َ ب ً�ا ‪َ ,‬ول َي ْ�ن ُعونه ِم ْن ِ ً‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ٍ ِ‬
‫َ‬ ‫َك َن ْ َ‬
‫ال ْو ُض ِلغ ْي ِ� َص ِاح ِب ِه‬
‫یسکا�ونٹےکےچبےکاہ�ںہچبدیپ�اہوجاتا تولو�گ‬
‫عیلنبابولطہحےندبع�الہلنبابع�س‪ w‬سے’’حا�م�۔‘‘کےاب�ر�ےںیمر�و�ایتایکہے جب‬
‫یسکرچ� گاا�ہںیمرچنےےسعنم‬
‫ہکےتہکا�با�سےناپینتشپ حموکوف�ظرکلایہے لذہ�ا�و�ہہنا�سرپکوئیزیچلا�دتے�‪�،‬ا�و�ر نہا�سیکا�و�ناکٹےتہناسے‬
‫کرتے�ا�و�رنہیسکوح�ضےساپنیےنیپیہےسعنمرکتےخو�ا�ہو�ہوح�ضیسکاکبیھ توہا�۔‬
‫‪3‬‬

‫َ ْ ُ َ ً َ ُ ُ َٔ َّ ْ َ فَ َ ْ َ َ َ ضْ ُ ف ْ َ َ ْ َ �ضَ �ض َ ُ ُ َ ُ َ‬ ‫َو َق َال ْ نُ َ ْ‬

‫‪،‬ج َعلوا َعل ْي ِه‬ ‫ِ ابه‬ ‫�ب ِ ي� ِإ ِ‬
‫الب ِل‪،‬ف ِإذا انق‬ ‫الب ِل كن ي ِ‬ ‫ا� وهب‪ِ :‬سعت ما ِلك يقول‪ :‬اما ال ِام ِ�ن ِإ ِ‬ ‫ب‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫يس َو َس َّي ُب ُوه‬ ‫َ‬
‫ِريش الطو ِاو ِ‬
‫وھچڑ�دیاجاتاتاھ �ا�و�رجب‬
‫�ابنوہب‪ a‬ہکےتںیہہکںیمےناما�ماملک‪a‬کوبای�نرکتےوہئےانسکہاح�مو�ہا�ونٹاھتجےسا�وٹنوین�ںںیم �‬
‫وہاتیوت�و�ہا�سرپمو�رکےرپلاگ�دیےتا�و�ر�اسےوتب�ںےکان�مرپ�وقفرک�دیےتےھت�۔‬
‫‪4‬‬
‫�ا�وٹنوین�ںوکبا�ر�ٓا�و ک�ررنےیکدعت�ا�دکملم ج‬
‫�الہلاعتلٰینےا�سوھجٹیتمہتا�و� ہبرات�نرپرس�زنشرفمائیک�ہ� یہاکف �رالہلرپوھجٹیتمہتاگلتےںیہکہ �‬
‫ریحبہ�‪�،‬وص�یلہ�‪،‬سائہبا�و�رحا�م �الہل ک‬
‫اکمرق�رر�د�ہ‬
‫رقم�رر�د�ہںیہنالہلیسکالح�لزیچکوحر�ا�مںیہنرکتاہےا�و�رنہیہہیرطیہقذ�ریہعوث�ا�ب‬
‫طریہقںیہ�‪،‬ہرگزںیہن�‪،‬یہان�ما�و�رچزییںالہلاعتلٰیکی ک‬
‫رقا�ر�د�ےرک�الہلیکرط�ف‬
‫ریغبدللیا�و�ربرہا�نےکاپےنٓابائو�اجد�ا�دکےرشمکانہدینیکریپ�و�یںیمالح�لزیچ�و�ںوکرح�ا�م �‬
‫ہںیلبہکا�نولگو�ںےن �‬

‫حا��‪۱�۲�۲�۲‬؍�‪۴‬‬ ‫ا� ا� ت‬
‫تفس� ب ن ب‬ ‫‪ 1‬ی‬
‫ط�ی�‪۱�۳�۰‬؍�‪۱�۱‬‬ ‫ت‬
‫ا� با� حا��‪۱�۲�۲�۲‬؍� ی‬
‫‪،۴‬تفس� ب‬ ‫تفس� ب ن‬
‫‪ 2‬ی‬
‫ت‬
‫ا� با� حا��‪۱�۲�۲�۳‬؍�‪۴‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫‪ 3‬ی‬
‫ت‬
‫ا� با� حا��‪۱�۲�۲�۴‬؍�‪۴‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫‪ 4‬ی‬
 ‫�������‬

‫نموس�برک�رکاھہے�‪،‬‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َٔ ْ ُ َ ْ َ ْ نَ َ لخُ َ َّ َ ُ ُّ ُ ْ َ ُ ف َّ َ َ َٔ َ‬ ‫َ َ َ َٔ ُ ُ ْ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫الن ِار‪ ،‬كن اَّول‬ ‫وقال ابو ه َر ي َ�ة‪ :‬قال رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪:‬رايت عرو ب� ع ِام ٍر ا ز ِ ي‬
‫اع ي ج�ر قصبه ِ ي�‬
‫َم ْن َس َّي َب َّ‬
‫الس َوا ِئب‬
‫�ابوہریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےنرفمایامںیےنرمع�وبناعمرخز�اعیوک� کیداھکہو�ہمنہجںیماپینٓاتنںیٹیسھگرہاہے�‪�،‬ا�س‬
‫‪1‬‬
‫نےبسےسےلہپہیرسمایاج�دکییھت۔‬
‫�ا�و�رجباہنںیاہکجاتاہےہکالہلےناہمت�ر�یدہ�ایتو� نہرامئیےکےئلوجکات�بان�ز�لیکےہا�سیکرط�فٓائو ��‪،‬رسو�لیکاطاعتاکحمکدیااجتا‬
‫ہے�‪�،‬الہلیکششخبوغمرف�تیکدعو�تدیاجتیےہ�‪�،‬انو�ا�عو�اقاس�میکال�ز�و�ا�لوتمعن�ںرھب�یتنجیکرط�فالبیاجاتاہےوت�و�ہا�سےسر�وگر�د�انی‬
‫ےگ‪�،‬الہلاعتلٰینےرفمایاکاییہابائو�اجد�ا�دکےرسو�م‬
‫کرتےوہئےوج�ا�بدیےتںیہہکمہوتاپےنٓابائو�اجد�ا�دکےرسو�مو�ر�و�ا�جیکریپ�و�ییہرکیں �‬
‫�و�ر�و�ا�جیکاندھیدیلقتکےیےلچاجئںیےگوخ�ا�ہا�نںیملقعوہد�ایتہنوہا�و�رنہاہنںیولعم�موہکہالہلیکششخبا�و�رغمرف�تاک�ر�اسہتوکناسہے‬
‫�۔�ا�ےولگوجو�ایام�نالئےوہ�!�د�وسر�و�ںےکابطلدیقع�ےا�و�ربد�اعاملوی�ںاکتمرپکوئیوبجھہنوہگا�ا�و�رنہا�نےکاب�ر�ےںیممتےساب�زپر�س‬
‫رکفر�وکہںیہکا�نںیموتکوئیرخ�ابیومجو�دںیہن�‪،‬مرگ�ا�س‬
‫کیاجئےیگوخ�ا�ہو�ہانجیبوہ�ںای�رشہتد�ا ��ر‪،‬ہا�ںاپےندیقع�ے�‪�،‬اخال�قا�و�ر�اعام�لیک ک‬
‫کاقمدصیہرہگزںیہنہکسباپینیہاجن�تاکوسچےترہوا�و�ر�الہلےنامرباملرع�و�فا�و�رنیہنعاملرکنکاوج�اہمرفیہضمترپعائدکایےہاسےوپ�ر�انہ‬
‫کر�و�‪،‬‬
‫ْٓ َ‬ ‫َ َ َ َ َٔ ُ َ ْ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ فَ َ َ َّ َ َ َٔ ْ نَ َ َ ْ ثُ َّ َ َ َ َٔ ُّ َ َّ ُ َّ ُ ْ َ ْ َ‬ ‫َ‬
‫ك تق َر ٔوون َه ِذ ِه الَية‬ ‫� الل عنه � ِمد الل واث� علي ِه‪ � ،‬قال‪ :‬ي� ا ي�ا الناس ِإن‬ ‫ي‬ ‫َع ْن ق ْي ٍس‪ ،‬قال‪ :‬قام ابو بك ٍر ر ِ‬
‫َ ٔ َ ّ ُ َ َّ َ ٓ َ ُ َ َ ْ ُ ْ ٔ َ ْ ُ َ ُ ْ َ َ ُ ّ ُ ُ ْ َ ْ َ َّ َ ْ َ‬
‫م ضل ِإ�ذا اه َتد ْي ُت ْم}‪َ ، 2‬و ِإ ن� َ ِس ْع َنا َر ُسول ِ‬
‫الل َص َّل ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫َّ‬
‫الهل‬ ‫{ي ايا ال ِذني امنوا عليك انفسك ل يضك‬
‫َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ َّ َّ َ َ َ َٔ ْ ْ ُ ْ َ َ َ َ ْ ُ ُ ُ َٔ ْ َ َ َٔ ْ َ ُ َّ ُ ُ َّ ُ َ‬
‫الل ِب ِعق ِاب ِه‬ ‫علي ِه وسل يقول ِ‪:‬إن الناس ِإذا راوا النكر فل ي يغ�وه اوشك ان يعمهم‬
‫قسی(بنابیاح� �زم�)نےایب�نایکسدینا�ابوبرک‪t‬نے�(�اپےنےبطخ)مںیالہلزع�وجلیکدمح�وثانکےدعبف مرایا�ا�ےولگو�!تمہیٓایترکیہمالت�و�ت‬
‫رکفر�وجبمتر�ا�ہر�استرپلچرہےوہتووجصخشرمگ�ا�ہوہ�ا�سےساہمت�ر�اکوئیاصقن�نںیہن�۔‘‘�ا�و�رتما�س‬
‫توکرتےوہ’’�ا�ےایام�نو�الو�!�اپین ک‬
‫رھا�سےک‬
‫را�دکیںیھا�و� پر �‬
‫یسکوکظمل(فقسوفوج�ر�)ک ت‬
‫وک مراتےانسےہالبہبشول�گبج‬
‫سےطلغاسدتلا�لرکتےوہ �ا�و�رہمےنرسو�لالہلﷺ ف‬
‫‪3‬‬
‫ہاتھہنڑکپیںوتعبدیہنںیہکالہلا�نبسوکعذ�ا�بیکٹیپلںیمےلےل�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ال ْنكر‪ ،‬ا ْو ل ُي َسلط َّن َعل ْي ُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َٔ َّ َ َ َ َ ْٔ‬ ‫َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬ ‫َٔ‬
‫ك‬ ‫وف َول َت نْ َ� ُون َعن ُ‬
‫ِ‬ ‫الهل َعليه َو َسل؛ انه قال‪:‬لتا ُم ُرن ِب� َل ْع ُر ِ‬ ‫َعن ا ِب ي� ُه َر ي�ة‪ ،‬عن الن ِب ي� صل‬

‫َ ُ َ َ َ َ ُ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َة َ‬
‫يل َوال َح ٍام�‪۴�۶�۲�۳‬‬
‫التفس�سورۃ املائدہ ب�ب ما جعل الهل ِمن ب ِ� ي� ٍة وال سا ِئبةٍ ‪ ،‬وال و ِص ٍ‬
‫ی‬ ‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب‬
‫‪ 2‬املائدة‪105 :‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫النكـ ُـر �‪،۲�۱�۶�۸‬سـ ن ن‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اب إذا ْل ُيغـ َّيـر ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬
‫ـ� َ ب� ُب َمــا َجـ َ ُ‬
‫‪ 3‬مســند امحد�‪۲�۰�۸‬؍�‪،۱‬جامــع ت�مــذی ابــواب الفـ ت ن‬
‫ـ� ب ن‬
‫ا� ماجــہ‬ ‫ِ‬ ‫ـاء ِ ي� ن زُ� ِ‬
‫ول العــذ ِ ِ‬
‫ـه�‪۴�۳�۳�۸‬‬ ‫َ ُ ْ َٔ ْ َ نَّ ْ‬ ‫نن‬ ‫َ نَّ ْ َ ْ ُ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َٔ‬
‫ـ� َ ب� ُب ال ْمـ ِـر ِب� َل ْعـ ُـر ِ‬
‫کتــاب الفـ ت ن‬
‫ـه عـ ِـن النكـ ِـر �‪،۴�۰�۰�۵‬ســ� ابوداودکتــاب املــامح ب�ب المـ ِـر والـ ِي‬ ‫وف والـ ِي‬
 ‫�������‬

‫ك‬ ‫� ُار ُ ْك‪َ ،‬ف َي ْد ُعو ِخ َي ُار ُ ْك َف َل ُي ْس َت َج ُ‬

‫اب َل ُ ْ‬ ‫شِ َ‬
‫�ابوہریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ نیبرکیمﷺےنرفمایاتموکلا�ز�مےہہکالھبئیاکحمکد�و�ا�و�ربر�ائیےسر�وکو�و�رنہالہلمترپ�ایےسولگو�ںوکسمطل‬
‫پرھاہ�ر�ےکینول�گالہلےسدعائںیامگنںیےگرگم�و�ہ‬
‫کر�د�ےاگجوتمںیمبسےسدبترہو�ںےگا�و�ر�و�ہمتوکستخںیفیلکتاچنہپئںیےگ مت‬
‫‪1‬‬
‫قوب�لہنوہ�ںیگ�۔‬
‫�ا�ساب�توکمہہشیای�د�رکوھکہایکوقترقم�ر�ہرپتمبسےندیم�ا�نرشحممںیاپےناعام�لیکوج�ابدہیےکےئلرف� �دًاف �رد�ًا�الہلاملکوی�مالدینیک‬
‫با�رگا�ہںیمشیپوہناہے�ا�سوقتالہلاعتلٰیمتںیہاہمت�ر�ےاعاملو�ںکےاطمبقزج�ا�وسز�ا�د�ےاگ�۔‬

‫اَهُّيَاٰۤي َنْيِذَّلا اْوُنَمٰا ُةَداَهَش ْمُكِنْيَب اَذِا َرَضَح ُمُكَدَحَا ُتْوَمْلا َنْيِح ِةَّيِصَوْلا ِنٰنْثا‬
‫یسکوکوم�تٓانےےگلا�و�روصتیرکنے‬
‫’’�ا�ےایام�نو�الو! متاہ�ر�ےٓاپسںیمد�وصخشاکوگ�ا�ہوہناانمسبےہبجہکمتںیمےس‬

‫اَوَذ ٍلْدَع ْمُكْنِّم ْوَا ِنٰرَخٰا ْنِم ْمُكِرْيَغ ْنِا ْمُتْنَا ْمُتْبَرَض يِف ِضْرَاْلا ْمُكْتَباَصَاَف‬
‫�ں‪�،‬اگرمتںیہکرفسںیمےئگ‬
‫ریغو�ںںیمےسد�وصخشوہ �‬
‫کاوقتوہ ��‪،‬و�ہد�وصخشایےسوہ�ںہکدیدن�ا�روہ�ںوخ�ا�ہمتےسوہ�ںای ولگ‬

‫ُةَبْيِصُّم ِتْوَمْلاؕ‪ ١‬اَمُهَنْوُسِبْحَت ْۢنِم ِدْعَب ِةوٰلَّصلا ِنٰمِسْقُيَف ِهّٰللاِب ِنِا ْمُتْبَتْرا‬
‫ہوا�و�رںیہمتوم�تٓاجائےاگرمتوکہبشوہوتا�ند� نوو�ںوکدعبامن�زر�و�کولرھپد� نوو�ںالہلیکمسقاھکئںیہکمہا�سمسقےکوع�ض‬

‫اَل ْيِرَتْشَن ٖهِب اًنَمَث َّو ْوَل َناَك اَذ ىٰبْرُق ۙ‪َ ١‬و اَل ُمُتْكَن َةَداَهَشۙ‪ِ ١‬هّٰللا ۤاَّنِا‬
‫رقابت د�ا�ریھب وہ ا�و�ر الہلاعتلٰی کی اب�توکمہ شوپدی�ہ ہنرکیں ےگ مہ ا�س احلت ںیم‬
‫کوئیعفن ںیہن انیل اچہےتاگرچہوکئی �‬

‫اًذِا َنِمَّل َنْيِمِثٰاْلا‪ْ۰۰۱۰۶‬نِاَف َرِثُع ىٰۤلَع اَمُهَّنَا ۤاَّقَحَتْسا اًمْثِا ِنٰرَخٰاَف ِنٰمْوُقَي‬
‫ستخانگ�ہاگ�ر وہ�ں ےگ�‪،‬پرھاگر ا�سیک اطال�ع وہہک و�ہ د� نوو�ںوگ�ا�ہیسکانگ�ہ ےکرمتبک وہئے ںیہوت ا�ن ولگو�ں ںیم ےس‬

‫ِنٰيَلْوَاْلا‬ ‫ُمِهْيَلَع‬ ‫َّقَحَتْسا‬ ‫َنْيِذَّلا‬ ‫َنِم‬ ‫اَمُهَماَقَم‬

‫جن ےک اقمبہل ںیمانگ�ہاک ا�رتاک�ب وہ�ا اھت ا�و�ر و�ہصخش وجبس ںیم رقیب رت ںیہجاہ�ں و�ہ د� نوو�ںڑھک�ے وہئے ےھت‬

‫اَمِهِتَداَهَش‬ ‫ْنِم‬ ‫ُّقَحَا‬ ‫ۤاَنُتَداَهَشَل‬ ‫ِهّٰللاِب‬ ‫ِنٰمِسْقُيَف‬

‫یہد� نوو�ںڑھک�ےوہ�ںرھپد� نوو�ںالہلیکمسقاھکئںیہکابیلنیقامہ�ر�یہیمسقا�ند� نوو�ںیکا�سمسقےسزیا�د�ہر�استےہا�و�رمہ‬

‫مسندال�ار�‪۸�۵�۱�۰‬‬
‫بز‬ ‫‪1‬‬
 ‫�������‬

‫َو اَم ۤاَنْيَدَتْعا‪ۤ ١ۖٞ‬اَّنِا اًذِا َنِمَّل َنْيِمِلّٰظلا‪َ۰۰۱۰۷‬كِلٰذ ىٰۤنْدَا ْنَا اْوُتْاَّي ِةَداَهَّشلاِب ىٰلَع ۤاَهِهْجَو‬
‫نےذ�ر�ااجت�و�زںیہنایک�‪،‬ہما�ساحلتںیمتخساظلموہنےگ�‪،‬یہرقیبذ�ریہعےہا�سامراکہکو�ہول�گو�اقہعوککیھٹوط�ررپ‬

‫ْوَا اْۤوُفاَخَي ْنَا َّدَرُت ٌۢناَمْيَا َدْعَب ْمِهِناَمْيَاؕ‪َ ١‬و اوُقَّتا َهّٰللا َو اْوُعَمْساؕ‪١‬‬
‫ظاہررکیں ای ا�س اب�ت ےس ڈ�راجئںیہک ا�ن ےکمسق ےنیل ےک دعبںیمسق الیٹ جڑپائںییگ�‪� ،‬ا�و�ر الہلاعتلٰی سے ڈ�ر�و ا�و�رونس!‬

‫َوُهّٰللااَليِدْهَيَمْوَقْلاَنْيِقِسٰفْلاؒ‪�(۰۰۱۰۸‬الامئد�ۃ�‪۱�۰�۶‬تا�‪)۱�۰�۸‬‬
‫�ا�و�رالہلاعتلٰیفاسقولگو�ںوکدہ�ایتںیہنرکتا�۔‬
‫یسکیکوم�تاک�وقتٓاجائےا�و�ر�و�ہوصتیرک�رہاہوتو�ا�سےکےئلاہش�د�تاکناص�بہیےہہکاہمت�ر�ی‬
‫�ا�ےولگوجو�ایام�نالئےوہ�!جبمتںیمےس‬
‫جامعتںیمےسد�و�دیدن�ا�ر�‪�،‬ر�استاب�ز�ا�و�رقابلاتعام سم�دامل�نٓا�دمیوگ�ا�ہانبئےاجئںیای�اگرتمرفسکیاحلتںیموہ�ا�و�ر�وہا�ںدشیدیبام�رہونےےک‬
‫رھاگر�و�رثاکوشک‬
‫ام�دو�ا�ہےلےیلاجئںی�‪،‬پ �‬
‫سبب نزد�ہےنچبیکامدینہوہا�و�رکوئیاملسم�نوگ�ا�ہیھبرسیمنہوہسےکوت سمغریومل�ںیہںیمےسد�وقابلاتع گ‬
‫پڑجائےہکوگ�اہو�ںےنام�لںیمایخنتایتدبییلیکےہوت�و�ہامن�زعرصکےدعب گلوو�ںیکومجو�دگیںیمالہلیکمسقاھککریہالاف�ظا� کد�اریںہکمہیسک‬
‫� ندای�و�یافئد�ےیکاخطرجوھٹیمسقںیہناھکئںیےگاگرچہوکئیامہ�ر�ا�رشہتد�ا�رہیویک�ںہنوہ(قر�ابتد�ا�ر�ییکوجہےسمہا�سےکاستھرعایت‬
‫ہنںیرکیںےگ)�ا�و�رنہالہلو�اسےطیکوگ�اہیوکہماپھچنےو�الےںیہلبہکمہاسیرط�حاہش�د�توک�ا� کد�اریںےگسجرط�حمہےنینسےہ ��‪،‬اگرہم‬
‫رقائناپئےاجئںیہکا�ند� نوو�ں‬
‫نےوگ�اہیںیمترحیفیکایغتری�وتدب�لایکایباللکاپھچیاوتقیانیًگان�ہاگ�ر�و�ںںیمامش�رہو�ںےگ�‪،‬یلنکاگر�ایےس �‬
‫رھا�نیکہگجتیمےکد�وقرییبرشہتد�ا�رنج‬
‫گو�اہو�ںنےاپےن ندای�و�یافم�دایکیسدبائومںی کٓار�وصتیںیمریغت�وتدبلیرککےایخنتیکےہ پوت �‬
‫کیقحیفلتوہئیوہ�و�ہالہلیکمسقاھککرہکںیہکامہ�ر�یاہش�د�تا�نیکاہش�د�تےسزیا�د�ہحیحصےہا�و�رہمےناپینوگ�اہیںیموکئیملظوزیا�دتیںیہنیک‬
‫ہے�اگرہمےنملظا�و� �رزیا�دتییکا�و�رناحقوگ�اہید�یوتظالوم�ںںیمےسوہ�ںےگ�‪�،‬ا�سرطیہقےسزیا�د�ہوتقعیکاجکسیتےہہکول�گکیھٹکیھٹ‬
‫وہائے�‪،‬عییناہنںی‬
‫شاہ�د�تدیںےگایکما�زکما�ساب�تاکخو�فرکیںےگہکا�نیکومسق�ںےکدعب�د� سور�یومسق�ںےسںیہکا�نیکرت�دیدنہ ج‬
‫خو�فوہگاکہا�نیکںیمسقوبق�لںیہنیکاجئںییگا�و�ر�ا�نومسق�ںوکمتیےکا�ولای�ءکیرط�فولٹا�دیاجائے �اگ‪�،‬اپےنامت�مامو�ر�وماعمال�تںیم�الہل‬
‫سےڈ�ر�وا�و�ر�الہلےکومکح�ںوکگو�شوہ�شےسسون�ا�و�ر�اطاعتاجبلائو�‪�،‬الہلاعتلٰیناف مرانیرکنےو�الو�ںوک�اپین نہرامئیےسرحم�و�مرک�دیاتہے�۔‬
‫الدار ّي‪َ ،‬و َعد ّي ْ ن� َب َّداء‪ ،‬فَ َ� َ‬ ‫سم َم َع تَ�� َّ‬ ‫ا� َع َّباس َر ِ ض َ َّ ُ َ ْ َ َ َ َ ُ ٌ ْ َ َ‬ ‫َع ْن ْب ن‬
‫م‬ ‫ات َّ ْ‬
‫الس ِ يُّ‬ ‫ِ ِ بِ ٍ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ ٍي‬ ‫� الل ع ن ُ� َما‪ ،‬قال‪ :‬خ َرج َرجل ِمن ب ِ ن ي� ْ ٍ‬ ‫ي‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫َ َٔ ْ َ فَ ُ َ َ ُ ُ َّ ّ‬ ‫َٔ ْ َ ْ َ َ ُ ْ ٌ َ َ َّ َ َ َت َ َ َ ُ َ ً ْ َّ ُ خَ َّ ً ْ ََ‬
‫الل صل الهل‬ ‫ِب�ر ٍض ليس ِب�ا مس ِل‪ ،‬فلا ق ِدما ِب ِ�ك ِت ِه‪ ،‬فقدوا جاما ِمن ِفض ٍة موصا ِمن ذه ٍب‪ ،‬فاحل�ما رسول ِ‬
‫فَ َ َ َ َ شَ َ ُ َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ ُ‬ ‫ُ‬
‫� َادت َنا ا َح ُّق‬ ‫عليه وسمل‪ ،‬ث َّ� ُو ِج َد الج َ ُام ِب َ�كة‪ ،‬فقالوا‪ْ :‬اب َت ْع َن ُاه ِم ْن ت ِ� ي ٍ� َو َع ِد ٍّي‪ ،‬فق َام َر ُجال ِن ِم ْن ا ْوِل َيا ِئ ِه‪� ،‬لفا ل‬
‫ك ِإ� َذا َح َ َ‬ ‫ٓ َ ُ َ ٔ َ ّ ُ َ َّ َ ٓ َ ُ َ َ َ‬
‫اد ُة َب ْي ِن ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ِم ْن شَ َ‬
‫ض‬ ‫� َاد ِت ِ� َما‪َ ،‬و ِإن الج َ َام ِل َص ِاح ِب ِ� ْم‪ ،‬قال‪َ :‬و ِف ي ِ� ْم نَ زَ�ل ْت َه ِذ ِه االية‪{ :‬ي ايا ال ِذني امنوا شه‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬ ‫الم ْو ُ‬
‫ت}‬ ‫ك َ‬ ‫َٔا َح َد ُ ُ‬

‫�ا�سٓایتےکاش�نزن�و�لےکاب�ر�ےںیمدبع�الہلنبابع�س‪w‬سےرم�و�یےہینبمہساک�ایکصخش�(بدیلنبابیرمیم) متمید�ا�ر�یا�و�رعد�ی‬
‫بندب�ائ (نرص�انی�)کےاستھ�(تاج�ر�تیکرغ�ضےس) سرفکوکنال�و�ہایےسکلم�(شا�م) مںیاجکرمرگایجاہ�ںوکئیاملسم�نہناھت�‪،‬یہد� نوو�ںصخش‬
‫�ا�ساکمرت�وکہام�لےلرکمدیہنو�اپسٓائے(تو�ا�سےکو�ا� ثرو�ںےن) �ا�سےکاساب�بںیماچند�یاکپایلہمگاپیاجسںیموسنےےسوجھک�رکے‬
‫رھایاسہو�اکہو�ہالگ�سہکم‬
‫پوت�ںیکرط�حشقن نواگ�رکایہو�اتاھ�‪� ،‬رسو�لالہلﷺےنا�ند� نوو�ںوکقمساھکنےاکحمکدیا�(�انوہ�ںےنمسقاھکلی�)پ �‬
‫مرکمہںیمالم�‪(،‬جنےکاپ�سےسالم�)�انوہ�ںےناہکہمےنہیالگ�سمیمتا�و�رعد�یےسرخید�اہے�‪�،‬ا�سوقتتیمےکد� عوزیز�(عرم�وبناع�ص‬
‫�ا�و�رطمبل�)کڑھ�ےوہئےا�و�ر�انوہ�ںےنمسقاھکئیہکہیامہ�ر�یوگ�اہیمیمتا�و�رعد�ییکوگ�اہیےسزیا�د�ہربتعمہےہیایپلہتیمیہاکہے�‪ ،‬عدب�الہل‬
‫‪2‬‬
‫یسکیکوم�تاکوقتٓاجائے�۔ان�ز�لوہئی�۔‬
‫بنابع�س‪w‬نےاہک�ا�نیہےکاب�ر�ےںیمہیٓایت’’�ا�ےولگووجایام�نالئےوہبجمتںیمےس‬

‫َمْوَي ُعَمْجَي ُهّٰللا َلُسُّرلا ُلْوُقَيَف اَم ۤاَذ ْمُتْبِجُاؕ‪ ١‬اْوُلاَق اَل َمْلِع اَنَلؕ‪١‬‬
‫اگپرھرشا�درفمائےاگہکمتوکایکوج�ا�بالماھت ��‪،‬و�ہرع�ضرکیںےگہکمہوکھچکربخںیہن‬
‫ربمغیپو�ںوکعمجرک�ے ا�‬
‫جسر�و�زالہلاعت تلٰیام�م �‬

‫َكَّنِا َتْنَا ُماَّلَع ِبْوُيُغْلا‪ْ۰۰۱۰۹‬ذِا َلاَق ُهّٰللا ىَسْيِعٰي َنْبا َمَيْرَم ْرُكْذا ْيِتَمْعِن َكْيَلَع‬
‫تویہ شوپدی�ہابتو�ںوکوپ�ر�ااجنےنو�الاےہ�‪،‬جبہکالہلاعت �لٰیا�رشا�درفمائےاگہکا�ےٰیسیعبنرمیم! مری�ااناع�مای�درک�ووجمترپ‬

‫َو ىٰلَع َو َكِتَدِلاۘ‪ْ ١‬ذِا َكُّتْدَّيَا ِحْوُرِب ِسُدُقْلا۫‪ُ ١‬مِّلَكُت َساَّنلا يِف ِدْهَمْلا‬
‫�ا�و�راہمت�ر�ی و�الد�ہ رپ وہ�اہے �‪،‬جب ںیم ےنمتوک ر�و�ح الدق�س ےساتئدی �دی�‪ ،‬تم ولگو�ں ےسالک�مرکتے ےھتوگ�د ںیمیھب‬

‫َو اًلْهَكۚ‪َ ١‬و ْذِا َكُتْمَّلَع َبٰتِكْلا َو َةَمْكِحْلا َو َةىٰرْوَّتلا َو َلْيِجْنِاْلاۚ‪١‬‬

‫�ا�و�ر ڑب�ی رمعںیم یھب �‪�،‬ا�و�رجبہک ںیم ےن مت وکاتک�ب ا�و�رتمکحیک ابتںی ا�و�ر وت�ر�ا�ت ا�و�ر اجنلییکمیلعت �دی�‪،‬‬

‫َوْذِاُقُلْخَتَنِمِنْيِّطلاِةَٔـْيَهَكِرْيَّطلاْيِنْذِاِبُخُفْنَتَفاَهْيِفُنْوُكَتَفاًۢرْيَطْيِنْذِاِبَوُئِرْبُت‬
‫�ا�و�ربجہکمتریم�ےمکحےساگ�ر�ےےسایکلکشانبتےےھتےسیج نرپد�ےیکلکشوہتیےہرھپمتا�سےکاند�روھپنک‬

‫‪ 1‬املائدة‪106 :‬‬
‫ـم �‪،۲�۷�۸�۰‬سـ ن ن‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ـا� َ ب� ُب قـ ْـو ِل الــهِ ت َعــال َ ي‪ �:‬ا يُّ َ�ــا الـ ِـذ ي نَ� ا َمنــوا ش َ‬
‫�ــادة َب ْي ِنـ ْ‬
‫ـ� ابــوداود کتــاب القضــائ‬ ‫‪ 2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الوصـ ی‬
‫ـور ِة ْ َ‬
‫السـ َـفر �‪ ،۳�۶�۰�۶‬جامــع ت�مــذی ابــواب التفسـری َ ب� ٌب َو ِمـ ْـن ُسـ َ‬ ‫ّ‬
‫الذ َّمــةِ َو ِ ف� ْال َو ِص َّيــةِ ِ ف� َّ‬ ‫�ـ َ َٔ ْ‬ ‫َ ب� ُب شَ َ‬
‫الا ِئـ َـد ِة�‪۳�۰�۶�۰‬‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ـاد ِة اهـ ِـل ِ‬
 ‫�������‬

‫َهَمْكَاْلا َو َصَرْبَاْلا ْيِنْذِاِبۚ‪َ ١‬و ْذِا ُجِرْخُت ىٰتْوَمْلا ْيِنْذِاِبۚ‪١‬‬

‫ما�ردیےتےھتسجےسو�ہ نرپد�ہنباجتااھتریم�ےمکحےسا�و�رمتاچاھرک�دیےتےھتام�د�رز�ا�داندھےوکا�و�روک�ڑھیوکریم�ےمکحےس‬

‫َكْنَع‬ ‫َلْيِءٓاَرْسِا‬ ‫ْۤيِنَب‬ ‫ُتْفَفَك‬ ‫َوْذِا‬

‫�ا�و�رجبہکمت رم�د�و�ںوک اکن�لرکڑھک�ارکیلےت ےھت ریم�ےمکح ےس ا�و�ر بجہک ںیم ےن ینب اسر�ائلیوکمت ےس اب�ز رکاھ‬

‫ْذِا ْمُهَتْئِج ِتٰنِّيَبْلاِب َلاَقَف َنْيِذَّلا اْوُرَفَك ْمُهْنِم ْنِا ۤاَذٰه اَّلِا ٌرْحِس ٌنْيِبُّم‪۰۰۱۱۰‬‬
‫جبمتا�نےکاپ�سدیلںیلےلرکٓائےےھت�‪،‬پرھا�نںیموجاکفرےھتانوہ�ںےناہکہکزجبےلھکاج�د�وےکہیا�و�رھچکیھبںیہن�‪،‬‬

‫َو ْذِا ُتْيَحْوَا ىَلِا َنّٖيِراَوَحْلا ْنَا اْوُنِمٰا ْيِب َو ْيِلْوُسَرِبۚ‪ ١‬اْۤوُلاَق اَّنَمٰا‬
‫�ا�و�ر ہکبج ںیم ےن وح�ا�رینیوکمکح دیا ہکمت ھجم رپ ا�و�ر ریم�ے رسو�ل رپ ایام�ن ال�ٔو�‪� ،‬انوہ�ں ےناہک مہ ایام�ن الئے‬

‫َوْدَهْشااَنَّنَاِبَنْوُمِلْسُم‪�(۰۰۱۱۱‬الامئد�ۃ�‪۱�۰�۹‬تا�‪)۱�۱�۱‬‬
‫�ا�و�رٓا�پاشہدرہےیہکمہوپ�ر�ےرفما�ںرب�د�ا�رںیہ�۔‬
‫�ر� �و قزایمتابنای�ءسےوس�ا�ل ‪:‬قرب�و�ںےس نزد�ہوہنےےکدعبجبول�گدیم�ا�نرشحممںیاپےناعام�لیکوج�ابدہیےکےئلعمجوہ�ںےگوت�الہل‬
‫مالکوی�مالدینبسرسولو�ںوکجعمرککےتیثیحبومجمعیوپچےھاگکہاہمت�ر�یوقمو�ںےناہمت�ر�یدعو�تقحاککایجو�ا�بدیاتاھ�‪،‬کایعلمےیک‬
‫تےھا�و�رکایکایبدعا�تاکنلںیںیھت�؟یجےسرفمایا‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ْ‬ ‫ََ َ‬
‫ي ْم َولن ْسـ ـ ٔـل َّن ال ُم ْر َس ِل ْ َ ۙ‬ ‫َ َ َ ْ ََ َ ّ ْ َ ُْ َ َْ‬
‫ي ‪۶‬۝‬ ‫فلنسـ ـ ٔـل ّن ال ِذي ار ِسل اِل ِ‬
‫‪1‬‬

‫ربمغیپو�ںےسیھبوپھچںیےگ(کہانوہ�ںےناغیپ�مرسانی‬
‫ترجہم‪ :‬ہما�نولگو�ںےساب�زپر�سرکیںنجیکرط�فمہےنربمغیپھبےجیںیہا�و�ر �‬
‫کافر�ضاہک�ںکتاناج�مدیا�ا�و�ر�اہنںیا�ساککایجو�ا�بالم)‬
‫ك َل َن ْس ـَٔـلَ َّ ُ‬
‫ن ْم َا ْجَ ِع ْ َ‬ ‫ََ َّ َ‬
‫فور ِب‬
‫‪2‬‬
‫يۙ ‪۹۲‬۝‬
‫ایکرتےرہو�۔‬
‫رضو�ر�ا�نےسوپھچںیےگہکمت ک‬
‫ترجہم�‪:‬قمسےہریت�ےر�بیک!ہم �‬
‫حمرشکیوہ کلانوی�ںا�و�ر�الہللجالجلہیکتبیہوظعتمیکوجہےسا�نےسوکئیوج�ا�بہننباپئےاگ�‪،‬‬
‫عن الج واب من هول ذلك اليوم‬

‫‪ 1‬االعراف�‪۶‬‬
‫‪ 2‬احلجر�‪۹�۲‬‬
 ‫�������‬
‫‪1‬‬
‫ماجہد�‪،‬حنس�‪،‬برص�یا�و�رسد�ی‪a‬ف مراتےںیہہکو�ہا�سد�نیکوہلانکییکوجہےسہیوج�ا�بدیںےگ�۔‬
‫َ ُ ُ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ ُ ُ‬ ‫َ ْ ُ َ ف َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ ُ َ َ ُ ُ َ ٓ ُٔ‬
‫الر ُسل ف َيقول َماذا ا ِج ْب ُت ْم} ف َيف َز ُعون ف َيقول‪َ :‬ماذا ا َج ْب تُ ْ�؟ف َيقولون‪:‬ل‬
‫َ ٓ ُٔ‬ ‫{يم يمع هللا ّ‬
‫عن جم ِاه ٍد ِ� ق ْوِ ِل تعال‪ْ :‬‬
‫ي‬
‫ْ َ‬
‫ِع َل ل َنا‬
‫ماجہد‪a‬سےر�و�ایتےہ’’ جسر� �وز�الہلبسرسولو�ںوکجعمرککےوپچےھاگکہںیہمتایکجو�ا�بدی گاای�۔‘‘توھگرب�اہٹیکوجہےسابنایئ‬
‫یہوج�ا�بدیںےگ مہںیھچکملعںیہن�۔‬
‫‪2‬‬
‫ُ‬ ‫َٓٔ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ ْ َ َ ْ َ ُ ُ ُّ‬
‫الر ُسل ف َيقول َماذا ا ِج ْب ُت ْم قالوا ل ِع َل ل َنا‪ِ ،‬إل‬
‫َّ‬ ‫َُ َ ْ َ‬ ‫َع ْن َع ِ ّل ْب ن� َٔا� َط ْل َح َة‪َ ،‬عن ْب ن َ َّ‬
‫اس‪ ،‬قول‪ :‬يم يمع هللا‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِي ِ ِب ي‬
‫ع ْ ٌل َٔا ْن َت َٔا ْع َ ُل به مناَّ‬
‫ِِ ِ‬ ‫ِ‬
‫عیلنبابولطہح‪ a‬نےدبع�الہلنبابع�س‪ w‬سےا�سٓایترکیہم’’ جسر� �وز�الہلبسرسولو�ںوکجعمرککےوپچےھاگکہںیہمتایکجو�ا�ب‬
‫�دیاگایتو�و�ہرع�ضرکیںےگہکںیمہھچکملعںیہن�۔‘‘ کےاب�ر�ےںیمایب�نایکہےابنایئےرک�ا�مالہلاعتلٰیکیاب�رگا�ہںیمرع�ضرکیںےگہکںیمہ‬
‫‪3‬‬
‫توصر�فوہیملعےہےسجٓا�پمہےسزیا�د�ہرتہباجنےتںیہ۔‬
‫�ا�و�رامت�مرسو�لرع�ضرکیںےگا�ےامہ�ر�ےر�ب! مہںییقیقحملعںیہن�‪،‬توعال�ماغلوی�بےہ�‪،‬توظاہر�وغائبامت�مامو�رکوجاناتہے�‪،‬ہام�ر�یدعو�ت‬
‫کےوج�ا�باکحصحیملعٓا�پےکوس�اکیسوکہنںیوہکسات�‪،‬پرھہررسو�لےسالگالگاہش�د�تیلاجئےیگا�و�ر�الہلاعتلٰییعٰیس ‪u‬سےوپچےھاگ�ا�ے‬
‫مریمےکےٹیبٰیسیع!ی کا�در�وریم�یا�ستمعنوکجومںیےنےھجتا�و�رریت�یام�ںوکعاطکییھت�‪،‬عیینںیہمتریغباب�پےکدیپ�ارکےکاپینامک�لدق�ر�ت‬
‫کاناش�ن انبیا�ا�و�روہگ�ا�ر�ے ںیممتاہ�ر�ی و�الد�ہیک رب�ا�تاہمت�ر�ی زبا�ن ےسرک�ائی �‪ ،‬مںی ےن وحی ا�و�ر ربج�ائلی ‪ u‬سے ےھجتوقتیت �دی�‪،‬یجےس‬
‫ُُْ‬ ‫َ َّ ْ ٰ ُ‬ ‫َٰ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ ٰ‬
‫‪۰‬۝ ‪4‬‬
‫ت َوايدنه ِ ُب ْو ِح القد ِس۔۔۔ ‪۸۷‬۝‬ ‫اب َم ْري َم ال َب ِّين ِ‬ ‫ف مرایا۔۔واتينا ِعيس‬
‫ترجہم �‪ٓ:‬اخرکا�ریعٰیس�ابنرمیموک�ر�وشناشننای�ںد�ےرکھباجی�ا�و�ر�ر�و�حاپ�کےسا�سیکدم�دکی۔‬
‫توریشوخ�ا�رگیںیمولگو�ںےسالک�مرکتااھتا�و�روبن�تےسرسف �را�زہونےےکدعببیھدعو�توبتغیلرکتاتاھ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َّ َ َ َ ْ ُ ٰ َ ً َ ْ َ َ ُ ْ ُ ‪۰‬۝ َ َ ْ ٰ ْ َّ ٰ‬ ‫َ َ ّ ْ َ ْ ُ ‪۰‬۝ ٰ ٰ َ ْ ٰ َ َ َ َ َ ْ َ ً‬
‫لصلو ِة‬ ‫ىن ِب‬
‫ت ‪‎‬واوص ِ‬ ‫ن ن ِب ّياۙ ‪۳۰‬۝ وجعل ِن مبك اي ما كن ۠‬ ‫ىن الكِتب وجعل ِ‬ ‫هللاِ ات ِ‬ ‫قال ا ِِن عبد ۭۣ‬
‫َ َّ ٰ َ ُ ْ ُ ً‬
‫‪5‬‬
‫ت َح ّياۖ۠ ‪۳۱‬۝‬ ‫والزكو ِة ما دم‬
‫�ں‪�،‬ا�سےنےھجماتک�باطعکیا�و�رجمےھیبنانبیا�ا�و�رمںیاہج�ںںیہکیھبوہ�ںےھجماببرکتانبیا�۔‬
‫ترجہم�‪:‬مںیالہلاکبدن�ہوہ �‬
‫مںیےنےھجتاتک�ب�‪�،‬اسر�ا�رشریتع�‪،‬تو�ر�ا�تا�و�ر�اجنلید� نوو�ںکیمیلعت �دی�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ط�ی�‪۲�۱�۰‬؍�‪۱�۱‬‬ ‫تفس� املاوردي�‪۷�۸‬؍� ی‬
‫‪،۲‬تفس� ب‬ ‫‪ 1‬ي‬
‫ط�ی�‪۲�۱�۰‬؍�‪۱�۱‬‬ ‫تفس�عبدالرزاق�‪۳�۸‬؍� ی‬
‫‪،۲‬تفس� ب‬ ‫‪ 2‬ی‬
‫ط�ی�‪۲�۱�۱‬؍�‪۱�۱‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 3‬ی‬
‫‪ 4‬البقرۃ �‪۸�۷‬‬
‫مر��‪۳�۰�،۳�۱‬‬
‫‪ 5‬ی‬
 ‫�������‬
‫َ ُ َ ّ ُ ُ ْ ٰ َ َ ْ ْ َ َ َ َّ ْ ٰ َ َ ْ ْ َ‬
‫‪1‬‬
‫ال ِن ْي ۚ‬
‫ل ‪۴۸‬۝‬ ‫ويع ِلمه الكِتب والِكمة والتورىة و ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر�الہلاسےاتک�با�و�رتمکحیکمیلعتد�ےاگ�‪،‬تو�ر�ا�تا�و�ر�اجنلیاکعملاھکسئےاگ۔‬
‫توریم�ےمکحےسیٹماکتپالپرند�ےیکلکشاکانبتا�ا�و�ر�ا�سںیموھپنکام�رتااھت�ا�و�ر�و�ہریم�ےمکحےس نرپد�ہنباجتااھتوتام�د�رذا�داندھےا�و�رکو�ڑھی‬
‫کومری�ےمکحےساچاھرکتااھتا�و�رریم�ےمکحےسرم�د�و�ںوکحالتوم�تےساکن�لرک�زندگییکاحلتںیمالتااھتینعیہیاچ�ر�و�ںزجعم�ےریم�ے‬
‫حمکےسیہوہتےےھت�‪،‬متاہ�ر�ےاتخای�ر�وقد�ر�تا�و� طراقتںیمہیہناھتکہالہلےکمکحا�و�رشمتیےکریغبوکئیزجعم�ہاص�د�رکرےک کداھ�دیات�‪،‬‬
‫زجعمو�ںاکماطلہبرکتےےھت�‪،‬یجےسرفمایا‬ ‫مرشکنیہکمیھباسال�مالنےےکےئلڑب�ےڑب�ے �‬
‫َ‬
‫َ ْ َ ْ َ َ َ َّ ّ ْ ْ َّ َ َ َ ْ َ‬‫ّ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ُ ْ َ ْ ُّ ْ ٔ َ َ َ َ ٰ ّ َ ْ ُ َ َ َ َ ْ َ‬
‫ال ْر ِض يَ ۢن ُب ْو ً‬
‫ب ف ُتف ِّج َر ال ْ ٰن َر‬
‫ٍ‬ ‫ن‬ ‫ع‬
‫ِ‬ ‫و‬ ‫ل‬ ‫ٍ‬ ‫ِي‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ِ‬ ‫ة‬ ‫ن‬ ‫ج‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ك‬ ‫ت‬ ‫و‬‫ا‬ ‫‪۹۰‬۝‬ ‫ا‬
‫ۙ‬ ‫ع‬ ‫وقالوا لن ن ِم لك ح تفجر لنا ِم‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ً َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ ْ َ َّ َ ۗ َ َ َ َ َ ْ‬ ‫ِخلٰلَ َها َت ْفج ْ ً‬
‫ل ‪۹۲‬۝ ا ْو يَك ْو َن لك‬ ‫ت َعل ْي َنا ك َِسفا ا ْو ت ِت َ ِبهلل ِ َوال َمل ۗ ِٕىك ِة ق ِب ْي ۙ‬ ‫ع َ‬ ‫ياۙ ‪۹۱‬۝ او تس ِقط السماء كـما ز‬ ‫ِ‬
‫َّ َ ۗ َ َ ْ ّ ُ ْ ٔ َ ُ ّ َ َ ٰ ّ ُ َ ّ َ َ َ ْ َ ٰ ً َّ ْ َ ٔ ُ ٗ ُ ْ ُ ْ َ َ َ ّ ْ َ ْ‬ ‫َ ْ ٌ ّ ْ ُ ْ ُ َْ َْٰ‬
‫نل علينا كِتبا نقرو ۭه‪۰‬۝ قل سان ر ِب هل‬ ‫بيت ِم زخر ٍف او تق ِف السما ِ ۭء‪۰‬۝ ولن ن ِم لِر ِق ِيك ح ت ِ‬
‫ُ ْ ُ َّ َ َ ً َ ً‬
‫‪2‬‬
‫شا ّر ُس ْو ۧ‬
‫ل ‪۹۳‬۝‬ ‫كنت اِل ب‬
‫ترجہم‪� :‬انوہ�ں ےناہک مہریت�ی اب�ت ہن امنںی ےگ بجکتہکوت امہ�ر�ے ےئل زمنیوکپاھ ک�ڑر�ایک ہمشچاج�ر�ی ہنرک�د�ے ایتری�ے ےئل‬
‫ھکوج�ر�و�ںا�و� �انروگ�ر�و�ںاکایکاب�غدیپ�اوہا�و�رتو�ا�سںیمرہنیںر�و�ا�ںرک�د�ےایتو�ٓاسام�نےکڑکٹ�ےرککےامہ�ر�ےا�وپرگر�ا�د�ےاسیجکہ‬
‫تری�ا�دعو�ٰیہےای�الہلا�و ش�رفروت�ںوک�ر�و�د�ر�ر�وہام�ر�ےاسمےنےلٓائےایتری�ےےئلوسنےاک�ایکرھگبناجئےایتو�ٓاسام�نرپچڑ�ھاجئےا�و�ر‬
‫تری�ےڑچھےناکبیھمہنیقیہنرکیںےگبجکتہکوتہام�ر�ےا�وپر�ایکاییسرحتیرنہاتا�رالئےےسجمہ ھڑپںی ��‪،‬ا�ےیبن!�ا�نےسوہکپا�ک‬
‫ہےریم�اپر�و�ر�دگا�ر�!کایمںیایکاغیپ�مالنےو�الےاناس�نےکوس�ا�ا�و�ربیھھچکوہ�ں�۔‬
‫عیینہیریم�ےر�بےکہضبقدق�ر�تا�و�راتخای�رںیمےہہکو�ہاپینتیشموکحتمےسوکئیزجعم�ہ کداھئےاینہ کداھئے�‪،‬مںیوترص�فایکدنب�ہ‬
‫زجعما�ت کداھنےیکاپےنوط�رپرکوئیدق�ر�ت طواقتںیہنےہ�۔‬
‫�ا�و�ر�ا�ساک�رسو�لوہ�ںریم�ےاند�ریہ �‬
‫وکوب�لرکنےےساناک�ررک�دیااہکیہاشننای�ں‬
‫پرھجبوت�دلائلوبر�اہنیرکیل�اپینامتےکاپ�ساچنہپوتا�نولگو�ںےنوہنج�ںےندعو�تاسال�م ق‬
‫زجعما�تںیہنہکلبدبعش�ہاب�ز�یںیہ�‪�،‬ا�و�ر�انوہ�ںےناپینرسکیشںیمںیہمتوسلیرپچڑھانےیکوجسا�ز�شایت�رکییھتا�و�ر�ا�س‬
‫�الہلاعتلٰیکےاطعرک�د�ہ �‬
‫�ا�ر�ا�د�ےوکمعیلاجمہانہپنےیکوپ�ر�یوکششیکرگممہےنا�نےکاہتھر�و�کدیےا�و�را�نےکرشسےاچبکر�ٓاسام�نرپ�اٹاھلایا�و�رہییھبامہ�ر�ےلضف‬
‫�ا�و�رتوفقیاکتنہجیاھتکہینباسر�ائلییکاتینریثکمجتیعںیمےسدنچوح�ا�ر�ی(جنیکدعت�ا�د�‪۱�۲‬بای�نیکاجتیےہ�)مھجرپ�ا�و�رمترپ�ایام�نالئے�ا�و�ر�و�ہ‬
‫تری�ےدم�دگا�را�و�رساتیھنبےئگا�و�رانوہ�ںےناہکہمالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لا�و�ر�ا�سرپنا�ز�لدش�ہاتک�برپایام�نالئےا� گو�رو�ا�ہرہوکہمہرفما�ں‬
‫بر�د�ا�رںیہ�۔‬
‫ٓ‬
‫‪ 1‬ال معران�‪۴�۸‬‬
‫‪2‬ب� ارسائیل�‪ �۰‬ت‪۹�۳��۹‬‬
‫ن‬
 ‫�������‬
‫ْذِا َلاَق َنْوُّيِراَوَحْلا ىَسْيِعٰي َنْبا َمَيْرَم ْلَه ُعْيِطَتْسَي َكُّبَر‬
‫�و�ہ وقت ای�د ےک اقبل ےہ بجہکوح�ا�ریو�ں ےنرع�ضایک ہک ا�ےٰیسیع بن رمیم ! کای ٓا�پاک ر�ب ایاسرککسات ےہہک‬

‫ْنَا َلِّزَنُّي اَنْيَلَع ًةَدِٕىٓاَم َنِّم ِءٓاَمَّسلاؕ‪َ ١‬لاَق اوُقَّتا َهّٰللا ْنِا ْمُتْنُك مُّؤْمِنِيْنَ‪۰۰۱۱۲‬‬
‫ہم رپ ٓاسام�ن ےس ایک وخ�ا�ن ان�ز�ل رفما د�ے �؟ �ٓا�پ ےن رفمایا ہک الہل ےس ڈ�ر�و اگرمت ایام�ن و�الے وہ �‪،‬‬

‫اْوُلاَق ُدْيِرُن ْنَا َلُكْاَّن اَهْنِم َو َّنِٕىَمْطَت اَنُبْوُلُق َو َمَلْعَن‬

‫وہائےا�و�رامہ�ر�ایہنیقیا�و�رڑب�ھاجئے‬
‫�و�ہوبلےہکمہہیاچہےتںیہہکا�سںیمےساھکئںیا�و�رامہ�ر�ے لدو�ںوکوپ�ر�اامطانی�ن ج‬

‫ْنَا ْدَق اَنَتْقَدَص َو َنْوُكَن اَهْيَلَع َنِم َنْيِدِهّٰشلا‪َ۰۰۱۱۳‬لاَق ىَسْيِع ُنْبا َمَيْرَم َّمُهّٰللا‬
‫وہ ئاںی�‪ ،‬یعٰیس �ابن رمیم ےن دعایکہک ا�ے الہل ا�ے‬
‫کہٓا�پ ےن مہ ےس چس وبلا ےہ ا�و�رمہوگ�اہی دیےن و�الو�ں ںیم ےس ج‬

‫ۤاَنَّبَر ْلِزْنَا اَنْيَلَع ًةَدِٕىٓاَم َنِّم ِءٓاَمَّسلا ُنْوُكَت اَنَل اًدْيِع اَنِلَّوَاِّل َو اَنِرِخٰا‬
‫ہام�ر�ے رپ�و�ر�دگا�ر ! ہم رپٓاسام�ن ےساھکنا �انز�ل رفما! کہ و�ہ امہ�ر�ے ےیل ینعی مہ ںیم وج ا�و�ل ںیہ ا�و�ر وج دعب ےکںیہ‬

‫ُرْيَخ‬ ‫َوَتْنَا‬ ‫َواَنْقُزْرا‬ ‫َكْنِّمۚ‪١‬‬ ‫َوًةَيٰا‬

‫وہائے ا�و�روت مہوک �رز�ق اطع رفما د�ے‬
‫وہائے�ا�و�رریت�ی رط�ف ےس ایک اشننی ج‬
‫سب ےک ےیل ایک وخشییک اب�ت ج‬

‫ْمُكْيَلَعۚ‪١‬‬ ‫اَهُلِّزَنُم‬ ‫ْيِّنِا‬ ‫ُهّٰللا‬ ‫َلاَق‬ ‫َنْيِقِزّٰرلا‪۰۰۱۱۴‬‬

‫�ا�و�روتبس اطعرکنے و�الو�ں ےس اچاھ ےہ�‪ ،‬حق اعتلٰی نے ا�رشا�درفمایاہک ںیم و�ہاھکنا مت ولگو�ں رپ ان�ز�لرکنے و�الا وہ�ں‬

‫ْنَمَف ْرُفْكَّي ُدْعَب ْمُكْنِم ْۤيِّنِاَف ٗهُبِّذَعُا اًباَذَع ۤاَّل ۤٗهُبِّذَعُا‬

‫پرھ وجصخش مت ںیم ےس ا�س ےک دعب انحق انشسیرک�ے اگ وت ںیم ا�سوک اییس زس�ا د�و�ں اگ ہک و�ہ زس�ا‬

‫اًدَحَاَنِّمَنْيِمَلٰعْلاؒ‪�(۰۰۱۱۵‬الامئد�ۃ�‪۱�۱�۲‬تا�‪)۱�۱�۵‬‬
‫�دنایاہج�نو�الو�ںںیمےسیسکوکہند�و�ںگا�۔‬
‫چونہکوح�ا�ریو�ںاک�ذکر�ٓاگایتاھ�ا�سےئلہلسلسالک�موکتو�ڑکرحو�ا�ریو�ںیہےکقلعتمایکو�اقہعایب�نرفمایاکہبجوح�ا�ریو�ںےناپےنامطان�ن‬
‫قبلےکےئلوخ�اہشاظہرکیہکا�ےٰیسیع ‪� u‬ابنرمیم!کایٓا�پاک�ر�بمہرپٓاسام�نےساھکنےاکبرھ�اہو�ا�ایکوخ�ا�ناتا�راتکسہے�؟(‬
‫کای�ٓا�پاک�ر�ب�‪،‬سےاثبتوہتاہےہکوح�ا�ر�یٰیسیع ‪u‬کو�ایکاناس�نا�و�ر�الہلاکایکدنب�ہیہےتھجمسےھت�‪�،‬و�ہٰیسیع ‪u‬کوالہلای�الہلاکشریک‬
 ‫�������‬

‫یا�الہلیکا�ولا�دمیلستںیہنرکتےےھت�‪�،‬ا�و�ریعٰیس ‪u‬نےیھبوخ�دکو�ایکدنب�ہیکتیثیحےسیہشیپایکتاھ) توٰیسیع ‪ u‬نےوح�ا�ریو�ںوکڈ�ر�ایا�ا�و�ر‬

‫رک�داھئےاگیلنکاگرتمالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لرپ�ا�و�ر�ر� �وزجز�اپر�ایام�نرھکےتوہتویہوس�ا�لتم‬
‫کاہ�الہلاعتلٰیکوہرطر�حیکدق�ر�تےہو�ہایاسعمزج�ہ ک‬
‫کر�وممنکےہہیاہمت�ر�یٓا�زمائشایتفہناکسببنباجئے�ا�و�رمتاہ�ر�ےایام�نڈمگاگج ئاںی ��‪،‬انوہ�ںےناہکمہسبہیاچہےتںیہہکا�سوخ�ا�نےساھکنا‬
‫وکا�نںیلا�و�رمہا�سرپوگ�ا�ہوہ�ں� ح‪،‬و�ا�ریو�ں‬
‫کاھئںیا�و�رہام�ر�ےد�لنئمطموہ�ںا�و�رجوچزیےلرک�ٓا�پوعبم�ثوہئےںیہہما�سیکدص�اقت ج‬
‫رسھجاکرناہیتوشخ�عوخوض�عےساعجز�انہوط�رپردعاکیا�ےامہ�ر�ےر�ب! ہمرپ�ٓاسام�ن‬
‫کے �رپز�و�ر�اصر�ا�رپریعٰیس‪�u‬ابنرمیم‪ a‬نے ک‬
‫سےایکوخ�ا�نان�ز�لرکاتکہمہاتجامعیوط�رپرتری�اشرک�ا� کد�اریںا�و�رتری�یرعتیف� مت‪،‬دیج�ا�و کت�رریب�وحتدیمایب�نرکیںا�و�رریت�یرط�فےسایک‬
‫ناشنیوہمہوک �رز�قد�ےا�و�رتوہبرتین �رز�ا�قےہ�‪�،‬اﷲنےوج�ا�بدیامںیا�سوکمترپنا�ز�لرکنےو�الاہو�ں�‪،‬خو�ا�ناتا� �اگراییاہنںیا�ساب�ر�ے‬
‫مںیاتخال�فےہ�‪،‬مرگ�ا�ساب�ر�ےںیمچدن�ر�و�ایا�تںیہ�‪،‬‬
‫ً‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َٔ َّ َ ْ نَ َ ْ َ َ َ ُ َ ُ ْ ُ َ ٔ ْ ُ َ ّ َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ نَ زَّ َ ْ َ َ َ ُ‬
‫الل ِئكة َما ِئ َدة‬ ‫نل علينا مائِدة ِم السما ِء ‪ ،‬ف�ل ِت‬ ‫اس‪ :‬ان ِعيس با� مر ي� ‪ ,‬قالوا ل‪ :‬ادع هللا ان ي ِ‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫و�اعل يْ َ�ا َس ْبعة ا ْح َو ٍ َ َ ْ ْ‬ ‫ي َ ْ� ِم ُل نَ َ‬
‫اس َكا ا ك ِم ن َ�ا ا َّو ُل ْم‬ ‫ن‬
‫ات وسبعة ار ِغف ٍة‪،‬فا ك ِم َ�ا ا ِخ ُر الن ِ‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪ w‬سےر�و�ایتےہہکوح�ا�ریو�ںےنبجٰیسیع‪ u‬سےہیاہک’’ �ٓا�پالہلاعتلٰیسےد کعاریںہکو�ہٓاسام�نےسمہرپخو�ا�ن‬
‫نا�ز�لرفما�د�ے�۔‘‘ توفرشےتا�سوخ�ا�نوک�ا کٹاھرنا�ز�لوہئے �ا�سںیماس�تایلھچم�ںا�و�رسا�تر� ٹوای�ںںیھت�‪ ،‬شفروت�ںےنا�ساھکنےوک کلار�ا�ن‬
‫‪1‬‬
‫کےاسمےنرکھدیاوتا�نبسولگو�ںےناسےاھکلای�۔‬
‫ْٔ ُ ُ َ‬
‫ات‪ َ ،‬ي� كون ِم نْ َ�ا‬
‫ُ َٔ‬ ‫ُ َٔ َ‬ ‫َ ْن َ َ‬
‫ا� َم ْر ي َ�‪َ ،‬عل يْ َ�ا َس ْب َعة ا ْر ِغف ٍة َو َس ْب َعة ا ْح َو ٍ‬
‫َٔ َّ ْ َ َ َ نَ زَ َ ْ َ َ‬ ‫َ ْ ْ َ َ ْن َْ‬
‫عن ِإساق ب ِ� عب ِد الهلِ ‪ :‬ان الا ِئدة‪� ،‬لت عل ِعيس ب ِ‬
‫َ َ َ َّ َ َ ُ َ َ‬ ‫َ َ ُ َ َ ََََ‬
‫سق َب ْع�ضُ ُ ْم ِم نْ َ�ا‪َ ،‬وقال‪ :‬ل َعل َها ل نتْ زِ�ل غ ًدا ف ُر ِف َع ْت‬ ‫ما شاءواقال‪ :‬ف‬
‫�اساح�قنبدبع�الہلےسر�و�ایتےہہکہیوخ�ا�نٰیسیع�ابنرمیمرپنا�ز�لوہ�اتاھ �ا�سںیماس�تر� ٹوای�ںا�و�رسا�تایلھچم�ںںیھت�‪�،‬ا�و�رحمکاھتکہسج‬
‫طر�حاچہو�اسےاھکئویہیھبکمتخہنوہگا مرگ�ا�نںیمےسضعبولگو�ںےنا�سوخ�فےسا�سںیمےساھکناچو�ر�یرکلایکہاشیدکلہی �انز�لہن‬
‫‪2‬‬
‫ہوتو�ا�سےکدعب�ا�سوخ�ا�نوک�اٹاھلایگای�۔‬
‫رفکر�ےاگاسےںیماییسزس�اد�و�ںاگجومںیےنیسکوکنہد�یوہگی�‪،‬‬ ‫مرگا�سےکدعبمتاہ�ر�یامتںیمےسوج ک‬
‫َْ َ َُٓ ْ َْ َ‬ ‫َٔ‬
‫ْ َْ‬ ‫َ‬ ‫ََ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َع ْن َع ْبد َّ ِ ْ َ ْ َ َ َّ َٔ َ َّ َّ‬
‫الن ِافقون‪ ،‬ومن كف َر ِمن اص ِ‬
‫اب الا ِئد ِة‪ ،‬وال ِفرعون‬ ‫اس َعذ ً با� ثلثة‪:‬‬
‫الل ب ِ ن� ع ٍرو‪ ،‬قال‪ِ :‬إن اشد الن ِ‬ ‫ِ‬
‫عدب�الہلنبرمع�و‪ t‬سےرم�و�یےہ�ر� �و قزایمتبسےستخسذع�ا�بںیمنیتمسقےکول�گالتبمہو�ںےگانمقفنی�‪�،‬اصاح�بامئد�ہںیمےس‬
‫‪3‬‬
‫کرفکرنےو�الےا�و ع�رفرو�نےکاستیھ۔‬
‫ا� ا� ت‬
‫حا��‪۱�۲�۴�۶‬؍�‪۴‬‬ ‫تفس� ب ن ب‬
‫‪ 1‬ی‬
‫ط�ی�‪۲�۲�۸‬؍�‪۱�۱‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 2‬ی‬
‫ط�ی�‪۲�۳�۳‬؍�‪۱�۱‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 3‬ی‬
 ‫�������‬

‫َو ْذِا َلاَق ُهّٰللا ىَسْيِعٰي َنْبا َمَيْرَم َتْنَاَء َتْلُق ِساَّنلِل ْيِنْوُذِخَّتا‬
‫�ا�و�رو�ہوقتیھباقبلذکرےہبجہکالہلاعتلٰیف مرائےاگا�ےٰیسیعبنرمیم! کایمتےنا�نولگو�ںےسہہکدیااھتہکھجموک‬

‫َو َيِّمُا ِنْيَهٰلِا ْنِم ِنْوُد ِهّٰللاؕ‪َ ١‬لاَق َكَنٰحْبُس اَم ُنْوُكَي ْۤيِل ْنَا َلْوُقَا‬
‫رقا�ر د�ے ول ! یعٰیس عر�ضرکیں ےگہک ںیم وتھجتوک زنم�ہاتھجمس وہ�ں‬
‫�ا�و�ر ریم�ی ام�ںوک یھب الع�و�ہ الہل ےکوبعم�د �‬

‫ٗهَتْمِلَعؕ‪١‬‬ ‫ْدَقَف‬ ‫ٗهُتْلُق‬ ‫ُتْنُك‬ ‫ْنِا‬ ‫ٍّقَحِبؕؐ‪١‬‬ ‫ْيِلۗ‪١‬‬ ‫َسْيَل‬ ‫اَم‬

‫مھجوکیسکرط�حزیابہناھتہکںیماییساب�تاتہکسجوکےنہکاکھجموکوکئیقحںیہن�‪�،‬اگرںیمےناہکوہگاوتھجتوکا�ساکملعوہگا�‪،‬‬

‫ُمَلْعَت اَم ْيِف ْيِسْفَن َو ۤاَل ُمَلْعَا اَم ْيِف َكِسْفَنؕ‪َ ١‬كَّنِا َتْنَا ُماَّلَع ِبْوُيُغْلا‪۰۰۱۱۶‬‬
‫تووتریم�ےد�لےکاند�ریکاب�تیھباجناتےہا�و�رںیمریت�ےسفنںیموجھچکےہا�سوکںیہناجنات ت�‪،‬ام�موبیغ�ںےکاجنےنو�الا‬

‫اَم ُتْلُق ْمُهَل اَّلِا ۤاَم ْيِنَتْرَمَا ٖۤهِب ِنَا اوُدُبْعا َهّٰللا‬
‫تویہےہ�‪،‬مںیےنوتا�نےسا�و�رھچکںیہناہکرگمرص�ف ہویوجوتےنھجمےسےنہکوکرفمایااھتہکمتالہلیکدنبگیاتخای�ررک�و‬

‫ْيِّبَر َو ْمُكَّبَرۚ‪َ ١‬و ُتْنُك ْمِهْيَلَع اًدْيِهَش اَّم ُتْمُد ْمِهْيِفۚ‪ ١‬اَّمَلَف ْيِنَتْيَّفَوَت‬
‫جوریم�ایھب ر�ب ےہ ا�و�راہمت�ر�ایھب ر�ب ےہ�‪ ،‬مںی ا�ن رپوگ�ا�ہ رہا بجکت ا�ن ںیم رہا�‪،‬پرھبجوت ےنھجموک اٹاھ ایل ت‬

‫َتْنُكَتْنَاَبْيِقَّرلاْمِهْيَلَعؕ‪َ١‬وَتْنَاىٰلَعِّلُكٍءْيَشٌدْيِهَش‪�(۰۰۱۱۷‬الامئد�ۃ�‪)۱�۱�۶�،�۱�۱�۷‬‬
‫�ووتیہا�نرپعلطمرہاا�و�روترہزیچیکوپ�ر�یربخرھکاتےہ�۔‬
‫کوینہکاصن�ر�ٰینےایتوسمحیوکہیالہٰانبلایہےا�و�ربضعرفقو�ںےنالہلےکاستھحیسما�و�ر�ا�نیکو�الد�ہوکبیھالہلیکالوہتیںیماشملرک�رکاھہے‬
‫چاننہچدیم�ا�نرشحممںیامت�متقلخےکاسمےنیہاحاسنا�تای�د�دلاکراﷲتاعلٰییعٰیس‪u‬سےوج�ا�ببلطرفمائےاگا�ےٰیسیع‪� u‬ابنرمیم‬
‫!کایتونےولگو�ںےساہکتاھکہاﷲکےوس�اجمےھا�و� مرری�یام�ںوکبیھوبعم�دانبلو�‪،‬یعٰیس ‪u‬بڑ�ےا�د�بےسعر�ضرکیںےگاحبس�نالہلینعی‬
‫�ا�ےرپ�و�ر�دگا�رتو�اپینذ�ا�توصاف�تا�و�ر�افاع�لںیمہرطر�حیکرش�کےساپ�کےہ�‪،‬مںیوتتری�ا�ایکرسو�لاھت�ا�و�ر�اییسرشمکانہاب�تںیمےسیکہہک‬
‫وکانےنو�الاہےاگرمںیےناییسرشمکانہاب�تاپےن‬
‫کساتتاھسجےکےنہکاکجمےھقحہناھت�‪�،‬ا�ےریم�ےر�ب! توعال�ماغلوی�بےہ�‪،‬ظاہر�وباطن ج‬
‫وکانےتںیہا�و�رںیمںیہناجناتجوھچکٓا�پےکد�ل‬
‫وہکسےت �‪ٓ،‬ا�پریم�ےد�لےکہیفخدیھب�و�ں ج‬
‫�‬ ‫مہنےساکنلیوہتیوت�ٓا�پا�سےسےبربخہنںی‬
‫مںیےہعیینںیمبیغاکعملںیہنرھکات�‪،‬‬
 ‫�������‬
‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ ُ َّ ُ ُ ْ َ َ َ َ َ ُ ُ َٔ َٔ ُ َ َ‬
‫ون ِل ا ْن اقول َما ل ْي َس ِل ِبَ ّ ٍق ِإ� ْن‬ ‫َق َال َٔا ُبو ُه َر ْ َ� َة َعن َّ‬
‫َّ‬
‫الن ِب يّ� َصل الهل علي ِه وس َل‪ :‬فلقاه الل‪{ :‬سانك ما يك‬ ‫ي ِ‬
‫ُ ْ ُ ْ ُ ُ َ َ ْ َ َ ُِ ْ ٓ َ َ ُ ّ ََ‬
‫ت قلته فقد ع ِل ْمته} ‪ 1‬الية كها‬ ‫كن ُ‬

‫�ابوہریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہنیباکر�مﷺےنرفمایا�الہلاعتلٰییعٰیس‪u‬کو�ا�سوس�ا�لاکجو�ا�بیھباھکس�د�ےاگ �و�ہوج�ا�بںیمرع�ضرک�ے‬
‫گاکہاحبس�ناﷲ�‪،‬مری�اہیاک�مہناھتکہو�ہاب�توہک�ںسجےکےنہکاکجمےھقحہناھت�اگرمںیےناییساب�تیہکوہتیوت�ٓا�پوکضر�و�رملعوہتآا�پاجنےت‬
‫ت‬
‫‪2‬‬
‫ہںیوجکھچریم�ےد�لںیمےہا�و�رںیمںیہناجناتجوھچکٓا�پےکد�لںیمےہٓا�پوکسا�ر�ی شوپدی�ہحق�ی��و�ںےکاعلمںیہ�۔‬
‫یہتفصالہلےکوس�اکیسا�و�رکےاند�رہنںیےہسجاکعملا�ز�لےسابدتکرپحمطیےہ�‪،‬‬
‫َ َٔ ُ ُ‬ ‫ْ ُٔ َّ ت َ ُ ْٔ َ ُ ْ َ َ شّ‬ ‫َ َ َٔ َ َّ ُ ُ‬ ‫� َّ ُ‬
‫ال� َم ِال‪،‬فاقول‪ َ :‬ي� َر ِّب‬ ‫الل َع نْ ُ� َما‪ ،‬قال‪:‬اال َو ِإنه ي ج َ� ُاء ِب ِ� َج ٍال ِمن ام ِ ي� فيوخذ ِب ِ�م ذات ِ‬ ‫اس َر ِ ض ي َ‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُٔا َص ْي َح ُ‬
‫� ًيدا َما ُد ْم ُت‬ ‫َ ْ ُ َّ ُ َ ْ ُ َ ْ ش‬ ‫َ‬ ‫َ َْ ََْ‬
‫ا�‪،‬فيقال‪ِ :‬إنك ال تد ِري ما احدثوا بعدك‪،‬فاقول كا قال العبد الص ِال‪:‬وكنت عل ي ِ� ْم ِ‬
‫ْ‬
‫ِب ي‬
‫ْ َ َ َّ َ َ َّ ْ َ ن ُ ْ َ َٔ ْ َ َّ َ َ َ ْ ْ َ َٔ ْ َ َ َ ُ ّ شَ ْ شَ ٌ َ ُ َ ُ َّ َ َ َ ْ َ َٔ ْ َ ُ َ ْ َ َ‬
‫�يد(فيقال‪ِ :‬إنك ل تد ِري ما احدثوا بعدك)‬ ‫� ٍء ِ‬‫ِف ي ِ�م‪ ،‬فلا توفيت ِ ي� كنت انت الر ِقيب عل ي ِ�م وانت عل ِك ي‬
‫عدب�الہل نب ابع�س ‪w‬سےرم�و�ی ےہریم�ی امت ےکھچکولگو�ںوک( مدی�ا�نرشحممںی�)لایاجائےاگ�ا�و�ر�اہنںی منہجیک ابئںی رط�ف ےل‬
‫جایاجائےاگ�‪،‬مںیرع�ضرک�و�ںاگمری�ےر�ب! یہوتمری�ےامیتںیہ�؟مھجےساہکجائےاگ�ٓا�پوکہنںیولعم�مےہہکانوہ�ںےنٓا�پےکدعبنیئ‬
‫نیئابتںیرشیتعںیماکنلیںیھت(�انوہ�ںےندینںیمکایکایبدعا�تایاج�دکںیںیھت�)�ا�سوقتںیموہیوہک�ںاگوج�الہلےکاصلحدنب�ےکاقو�ل‬
‫ہے’’مںیا�سوقتکتا�ناکنرگ�ا�ناھتجبکتہکںیما�نےکد�رمای�ناھتجبٓا�پےنےھجمو�اپسالبلایتو�ٓا�پا�ن نرپرگ�ا�نےھتا�و�رٓا�پ‬
‫‪3‬‬
‫توسا�ر�ییہزیچ�و�ںرپرگن�ا�نںیہ�۔‘‘ پرھمھجےس ف مرایااجئےاگکہٓا�پےکدعبیہوت�دینےسرمتدہوگےئ�(عییناسال�مےسرھپگےئ) �۔‬
‫خطدیشک�ہالاف�ظحیحصملسمںیمںیہ�۔‬
‫�ٓا�پوکسا�ر�ی شوپدی�ہوتقیقح�ںےکاعلمںیہںیمےنا�نےساعلمریشخو�ا�رگیںیما�و� نروب�تےسرسف �را�زہونےےکدعببیھا�سےکوس�اھچکںیہن‬
‫کاہجساک�ٓا�پےنمکحدیاتاھہیہکرہطر�حےکاطغو�تےساناک�رکرکےاﷲکیدنبگیرک�ووجمری�ا�ر�بیھبےہا�و�راہمت�ر�ار�بیھب�‪،‬ہرطر�ح‬
‫کےاتخای�ر�ا�تاسیےکہضبقدق�ر�تںیمںیہ�‪،‬مںیا�سوقتکتا�ناکرگن�ا�ناھتجبکتہکںیما�نےکد�رمای�ناھتجبٓا�پےنےھجمو�اپس‬
‫باللایتو�ٓا�پا�ن نرپرگ�ا�نےھتا�و�روتہرچزیسےربخ�د�ا�رہے�‪،‬‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ ُ َّ ُ ْ َ‬‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫الل َص َّل ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ َ‬
‫ك ْمش ُورون ِإل‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِب َ� ْو ِعظ ٍة فقال‪ :‬ي� ا ي�ا الناس‪ِ ،‬إن‬ ‫اس‪ ،‬قال‪ :‬ق َام ِف َينا َر ُسول ِ‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬

‫‪ 1‬املائدة‪116 :‬‬
‫ا� ا� ت‬
‫حا��‪۱�۲�۵�۳‬؍�‪۴‬‬ ‫تفس� ب ن ب‬
‫‪ 2‬ی‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ـب َعل يْ ِ�ـ ْـم‪،‬‬ ‫الر ِقيـ َ‬
‫�يــدا َمــا د ْمــت ِف ي ِ�ـ ْـم‪ ،‬ف َّلــا ت َوف ْيتـ ِ نـ� كنــت انــت َّ‬
‫ي‬
‫َ ْ ش‬ ‫َ ُ َ‬
‫تفس�ســورۃ املائــدہ ب�ب وكنــت عل ي ِ�ـ ْـم ِ‬‫‪ 3‬حصیــح ب خ�ــاری ی‬
‫ْ‬
‫ـر َيـ ْـو َم ال ِق َي َامــةِ �‪ ،۷��۲ ۰�۱‬مســندامحد�‪۲�۲�۸�۱‬‬
‫ْ َ شْ‬ ‫ُّ ْ‬ ‫�ء شَ� ٌيد�‪،۴�۶�۲�۵‬حصیــح مســم الج نـ َ َ َ‬ ‫َ َٔ ْ َ َ َ ُ ّ شَ‬
‫ـان الـ ِ‬ ‫ـۃ� ُب فنـ ِ‬
‫ـاء الدن َيــا َو َب َيـ ِ‬ ‫ب‬ ‫وانــت عــى ِك يْ ٍ ِ‬
 ‫�������‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َ ْٔ َ َٔ َّ َ َ ْ ُ ُ ُ ‪ ْ َ َّ َٔ َّ َ َ َ ٓ ْ 1‬خَ َ‬ ‫َّ َ ً ً ُ ً‬ ‫َّ‬
‫الل ِئ ِق ُيك َس َي ْو َم ال ِق َي َام ِة‬ ‫الل َع َّز َو َجل ُحفاة ُع َراة غْرل‪{ ،‬كما بدان اول خل ٍق ن ِعيده} الية‪ ،‬و ِإن اول‬ ‫ِ‬
‫ْ ُٔ َّ ت َ ُ ْٔ َ ُ ْ َ َ شّ َ َ َٔ ُ ُ َٔ ْ َ َ َ ُ َّ َ َ َ‬ ‫ْ َ ُ َ َ ْ َّ َ َٔ َ َّ ُ ُ‬
‫ا� ف ُيقال‪ِ :‬إنك ل ت ْد ِري‬ ‫ال�م ِال فاقول‪ :‬اص ِ يب‬ ‫السل ُم ال َو ِإنه ي ج َ� ُاء ِب ِ� َج ٍال ِمن ام ِ ي� فيوخذ ِب ِ�م ذات ِ‬ ‫ِإ ب� ِاه ي� علي ِه‬
‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬ ‫ً َ ُْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ت َعل ْ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َما َٔا ْح َد ُثوا َب ْع َدك‪ ،‬فاقول َ َكا قال ال َع ْب ُد َّ‬
‫هي ْم} ‪2‬اليَة ِإ�ل ا ِخ ِر َها‪،‬‬ ‫{وك ْن ُ‬
‫ال‪َ :‬‬ ‫الص ِ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫يم ش ِهيدا ما دمت ِف ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ َ ْ‬ ‫َّ َ ُٔ َ َ َ َ ُ ُ َ ّ َ َ َ َٔ ْ َ‬ ‫َُ َ ُ‬
‫ا� ْم ُم ْنذ ف َارق تَ ُ� ْم‬
‫فيقال ِ يل‪ِ :‬إن هول ِء ْل ي ز�الوا م ْرت ِد ي ن� عل اعق ِب ِ‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪ w‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺوعظوصنتحیرکنےےکےیلڑھک�ےوہئےف مرایا�ا�ےولگو�!بےکشمتبسالہلاعتلٰی‬
‫�رغریوت�ناحلتںیماٹکےھےیکاجئوگے�‪،‬جسرط�حمہےن(کائان�توک�)ہپےلدیپ�اکایتاھ�اسیرط�حد�وبا�ر�ہ‬
‫کیاب�رگا�ہںیمےگنناپئو�ں�‪،‬برہہنمسجا�و خم‬
‫ربد�ا�ر�!�ٓاگا�ہرہوکہریم�یامتےکھچکٓا� مدوی�ں‬
‫دی�ار�ےاگ �ا�و�ربےکشر� �و قزایمتبسےسےلہپابر�اہمی‪u‬کولاب�سانہپیاجائےاگخ �‬
‫پ ک‬
‫کولایاجائےاگتو�اہنںیابئںیرط�فرک�دیاجائےاگمںیوہک�ںاگکہہیوتمری�ےاستیھںیہتوجمےھوج�ا�بدیاجائےاگکہٓا�پوکعمول�مںیہنہک‬
‫�انوہ�ںےنٓا�پےکدعبکایکاینیئابتو�ںوک�ایاج�دکرلایتاھتومںییھباسیرط�حوہک�ںاگجسرط�حدبعصالح(یعٰیس‪)u‬جو�ا�بدیںےگ’’ مںی‬
‫�ا�سوقتکتا�ناکنرگ�ا�ناھتجبکتہکںیما�نےکد�رمای�ناھتجبٓا�پےنےھجمو�اپسالبلایتو�ٓا�پا�ن نرپرگ�ا�نےھتا�و�رٓا�پوتسا�ر�ییہ‬
‫چزی�و�ںرپرگن�ا�نںیہ�‪�،‬ا�باگر�ٓا�پاہنںیزس�ا�دیںوت�و�ہٓا�پےکدنب�ےںیہا�و�ر�اگرماع�فرک�دیںوت�ٓا�پاغلبا�و�ر�د�اناہںی�۔‘‘توجمےھوج�ا�ب‬
‫‪3‬‬
‫�دیاجائےاگکہبجےسمتےنا�نوکچوھ�ڑ�اہےہیاپینایڑیو�ںرپیپےھچیہےتٹلپرہے�۔‬

‫ْنِا ْمُهْبِّذَعُت ْمُهَّنِاَف َكُداَبِعۚ‪َ ١‬و ْنِا ْرِفْغَت ْمُهَل َكَّنِاَف َتْنَا ُزْيِزَعْلا ُمْيِكَحْلا‪۰۰۱۱۸‬‬
‫�اگروت ا�نوک زس�ا د�ے وت ہیریت�ے دنب�ے ںیہ ا�و�راگروت اعم�ف رفما د�ے وت وت زبر�دست ےہتمکح و�الا ےہ�‪،‬‬

‫َلاَق ُهّٰللا اَذٰه ُمْوَي ُعَفْنَي َنْيِقِدّٰصلا ْمُهُقْدِصؕ‪ْ ١‬مُهَل ٌتّٰنَج‬

‫�الہل ا�رشا�د رفمائے اگ ہک ہی و�ہ د�ن ےہہک وجول�گ ےچس ےھت ا�ناک اچس وہنا ا�ن ےکاک�مٓائے اگ�‪� ،‬ا�نوک اب�غ ںیلم ےگ‬

‫ْيِرْجَت ْنِم اَهِتْحَت ُرٰهْنَاْلا َنْيِدِلٰخ ۤاَهْيِف اًدَبَاؕ‪َ ١‬يِضَر ُهّٰللا ْمُهْنَع‬
‫جن ےک ےچین رہنیں اج�ر�ی وہنیگ نج ںیم و�ہ ہشیمہ ہشیمہوک رہںی ےگ�‪� ،‬الہل اعتلٰی �ا�ن ےس ر�اضی ا�و�ر وخ�ش‬

‫َو اْوُضَر ُهْنَعؕ‪َ ١‬كِلٰذ ُزْوَفْلا ُمْيِظَعْلا‪ِ۰۰۱۱۹‬هّٰلِل ُكْلُم ِتٰوٰمَّسلا َو ِضْرَاْلا َو اَم َّنِهْيِفؕ‪١‬‬
‫�ا�و�ر ہی الہل ےس ر�اضی ا�و�ر وخ�ش ںیہ�‪ ،‬یہ ڑب�ی اھب�ر�ی اکمایبی ےہ�‪�،‬ا ہلل یہیک تنطلس ٓاسامنو�ںیک ا�و�ر زمنییک‬
‫ٔ‬
‫‪ 1‬االنبياء‪104 :‬‬
‫‪ 2‬املائدة‪117 :‬‬
‫نن‬
‫‪3‬س� ابوداود طیالیس �‪۲�۷�۶�۰‬‬
 ‫�������‬

‫َوَوُهىٰلَعِّلُكٍءْيَشٌرْيِدَقؒ‪�(۰۰۱۲۰‬الامئد�ہ�‪۱�۱�۸‬تا�‪)۱�۲�۰‬‬
‫ںیہ�‪،‬ا�و�رو�ہرہےشرپوپ�ر�یدق�ر�ترھکاتےہ�۔‬
‫�ا�و�را�نزیچ�و�ںیکوجا�نںیمومجو�د �‬
‫ےہ‪�،‬ا�ناکماعمہلریت�ی‬
‫�ا�و�ریعٰیس ‪�u‬اپینامتیکوفع�وغمرف�تیکا کتلاجرتےوہئےرع�ضرکیںےگا�ےریم�ےر�ب!توقا�د�رطمقلا�و�رخمات�رکل �‬
‫شمتیےکرپس�دہےوتوجاچہےرککساتےہ�‪،‬تمےسوکئیاب�زپر�سرکنےو�الاہنںیےہ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ ُ ْ ٔ َ ُ َ َّ َ ْ َ ُ َ ُ ْ ُ َ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ه ي ْس ـ ٔـل ْو َن ‪۲۳‬۝‬‫ل يس ــل عا يفعل و‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہاپےناکمو�ںےکےئل(کیسےکٓاگے�)جو�ا�بد�ہںیہنےہا�و�رسبوج�ا�بد�ہںیہ�۔‬
‫تواچہےوت�اپےندع�لو�اناص�فےکاطمبقاہنںیا�نےکانگہو�ںیکاپ�د�ا�شںیمد�ر�دنا�کذع�ا�بںیمالتبمرکد�ےا�و�رچاہےوت�اپےنےباہبرحم‬
‫�وکر�مےساہنںیاعم�فرفما�د�ے�‪،‬توتوزبر�دستےہا�و�رتری�اکوئیاک�متمکحےساخلیںیہن توہا�‪،‬‬
‫َٔ‬ ‫َّ َ َ َ َ َٔ ٓ‬ ‫َ ْ َٔ َ ّ َ َ َ َّ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ل ْي ةًل فق َرا ِب� َي ٍة َح تَّ� ا ْص َب َح‪ َ ،‬ي ْ�ك ُع ِب َ�ا َو َي ْس ُج ُد ِب َ�ا‪ِ { :‬إ� ْن‬
‫َ‬
‫الل صل‬
‫عن ا ِب ي� ذ ٍر‪ ،‬قال‪ :‬صل رسول ِ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ك ٔا ْن َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ َ ّ ْ ُ ْ َ َّ ُ ْ َ ُ َ َ ْ َ ْ ْ ُ ْ َ ّ َ‬
‫ُ ‪2‬‬
‫ت ال َع ِز ُزي الَكِيم}‬ ‫تع ِذبم ف ِإ�نم ِعبادك و ِإ�ن تغ ِفر لهم ف ِإ�ن‬
‫�ا�سمیظعالاش�نٓایتیکتمظعاک�اظاہ�ر�اب �وز�ر‪t‬کیا�سر�و�ایتںیمےہ�ایکر�ا�ترسو�لالہلﷺ نرپو�افلںیما�سٓایتوکپڑھےتوہئے‬
‫�اییستیفیکاط�ر�یوہئیہکاب�ربا�رہر�رکتعںیمرکو�عا�و�رسوج�دمںیاسےیہڑپھےترہےیتحہکحبصوہگیئ’’�ا�باگرٓا�پاہنںیزس�ادیںوتو�ہٓا�پ‬
‫کےدنب�ےںیہا�و�راگراعم�فرک�دیںوتٓا�پاغلبا�و�رد�اناںیہ�۔‘‘‬
‫‪3‬‬

‫ص ٌ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫الليال ف� َصل ِة ال ِعش ِاء ف َصل ب�لق ْو ِم‪ ،‬ث َّ� ت خَ�ل َف ا ْ َ‬ ‫َٔ َ َ ّ َ ُ ُ َ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ ةً َ َ‬
‫اب‬ ‫ِ‬ ‫ا ب� ذ ٍر‪ ،‬يقول‪ :‬قام الن ِب يُّ� صل الهل علي ِه وس َل ليل ِمن ِ ي ِ ي‬
‫َ َ َ َّ‬ ‫َ ُ ُ َ ُّ َ َ َ َّ َ َٔ َ َ ُ ْ َ تَ خَ ُّ فَ ُ ْ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ َ ْ َ َ ْ َٔ ْ َ ْ ْ َ َ َ‬
‫الكن‪َ ،‬ر َج َع ِإل َمك ِن ِه ف َصل‪،‬‬ ‫ل يصلون‪ ،‬فلا راى ِقيامم و�ل�م انصف ِإل رح ِ ِل‪ ،‬فلا راى القوم قد اخلوا‬
‫ال‪،‬‬
‫َ َ َ ْ َ ْ َ َ َٔ َٔ َ‬
‫ا� َم ْس ُع ٍود فق َام خل ِف ي� َوخلف ُه‪ ،‬فا ْو َما ِإل ْي ِه ِب ِش� َم ِ ِ‬ ‫فَ ج� ْئ ُت َف ُق ْم ُت َخ ْل َف ُه‪َ ،‬ف َٔا ْو َم َٔا إ َ َّل ب َي ِم ِين ِه َف ُق ْم ُت َع ْن َي ِ� ِين ِه ثُ َّ‬
‫‪َ �،‬ج َاء ْ نُ‬
‫ب‬ ‫ِ ي ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ْ ُ َ ْ ُ ْ ٓ َ َ َ ُ َٔ ْ َ ْ ُ َ َ َ َ ٓ َ َ ْ ُ ْ ٓ‬ ‫َ َ َ َ ْ ش َ َ ُ ْ َ َ َ َ ُ َ ُ َ ّ ُ ُّ َ ُ َّ َ ْ‬
‫ال‪،‬فقمنا ثلثتنا يص ِ يل ك رج ٍل ِمنا ِبنف ِس ِه‪ ،‬ويتلو ِمن القرا ِن ما شاء الهل ان يتلو‪ ،‬فقام ِب�ي ٍة ِمن القرا ِن‬ ‫فقام عن ِ� ِ ِ‬
‫َّ ْ َ َ‬
‫ُ ي َ� ِّد ُد َها َح تَّ� َصل الغ َداة‬
‫�ابو�ذ�ر‪ t‬سےرم�و�یےہ�ایکر�ا�ترسو�لالہلﷺےناشع�ءکیامن�زپڑھا �ئی‪ ،‬ضفرو�ںےکدعب� کیداھکہاحصبہرک�ا�م ‪ y‬نام�زمںیوغشم�ل‬
‫ہںیوت�ٓا�پاپےنےمیخیکرط�فرشتیفےلےئگبجہگجاخلیوہگیئا�و�رصاحبہ‪ y‬چےلےئگوت�ٓا�پو�اپسرشتیفالئےا�و�رنام�زمںیڑھک�ے‬
‫ہوگےئ�‪،‬مںییھبٓاگای�ا�و�ر�ٓا�پےکےھچیپڑھک�اوہایگوت�ٓا�پےناپیند�ائںیرط�فڑھک�اوہنےاکاشا�ر�ہایکمںید�ائںیاجنبٓاگای�‪،‬پرھ�ابنوعسم�د‬
‫‪ٓ� t‬ائےا�و�ر�و�ہٓا�پےکےھچیپڑھک�ےوہئےوت�ٓا�پےناپینابئںیرط�فڑھک�ےوہنےاک�اشا�ر�ہایکچاننہچو�ہ کٓاربائںیاجنبڑھک�ے‬
‫‪ 1‬االنبیاء�‪۲�۳‬‬
‫‪ 2‬املائدة‪118 :‬‬
‫ئ‬
‫الک�ی للنسا� ‪۱�۰�۸��۴‬‬ ‫ن‬
‫‪3‬مسندامحد�‪ �۱�۳�۸�۸‬ن‬
‫‪،۲‬س� ب‬
 ‫�������‬

‫ہوگےئ�‪�،‬ا�بمہونیت�ںےناپیناپینامن�زشر�و�عیک�‪�،‬الگالگالت�و�ترق�ٓا�ناپینامن�زمںیرک�رہےےھتا�و�ر�رسو�لالہلﷺیکزبا�نابم�ر�ک‬
‫پر�ایکیہٓایتیھتاب�راب�راسیوکپڑ�ھرہےےھت‬
‫َف َب ْع َد َٔا ْن َٔا ْص َب ْح َنا َٔا ْو َم ْٔا ُت إ َل َع ْب ِد الهلِ ْ ن� َم ْس ُع ٍود‪َٔ :‬ا ْن َس ْ ُل َما َٔا َر َاد إ َل َما َص َن َع ْال َبار َح َة؟ف َق َال ْ نُ‬
‫ا� َم ْس ُع ٍود ِب َي ِد ِه‪:‬‬
‫َ‬
‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بِ‬ ‫ِ‬
‫َ تَّ ُ َ ّ َ َ َّ َ ُ ْ ُ َٔ َٔ ْ َ َ ُٔ ّ قُ ْ َ ٓ َ َ ْ ُ ْ ٓ َ َ َ َ ْ ُ ْ ٓ ُ َ ْ َ َ َ َ َ‬
‫م‪� ،‬ت ِب�ي ٍة ِمن القرا ِن ومعك القران؟ لو فعل هذا‬ ‫� ٍء ح� ي� ِدث ِإ يل‪،‬فقلت‪ِ :‬ب� ِب ي� انت وا يِ‬ ‫َل َٔا ْس َٔا ُ ُل َع ْن شَ يْ‬
‫َّ َ َّ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ُٔ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ َ َ َ ُٔ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ َ َ‬
‫َب ْع ُض َنا َو َج ْد نَ� َعل ْي ِه‪،‬قال َ‪:‬د َع ْو ُت ِل َّم ِ ت ي�‪ ،‬قال‪ :‬ف َ�اذا ا ِج ْب َت‪،‬ا ْو َماذا ُر َّد َعل ْيك؟قال‪:‬ا ِج ْب ُت ِب�ل ِذي ل ْو اطل َع َعل ْي ِه‬
‫ََ َ ُ‬ ‫َْ َ‬ ‫ً َ‬ ‫َّ َ َ َ َ َٔ َ َ ُٔ َ شّ ُ َّ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ‬ ‫َْ ً ُ‬ ‫َ‬
‫اس؟قال‪َ :‬بل‪ ،‬فانطلق ُت ُم ْع ِنقا ق ِر ًيبا ِم ْن قذف ٍة ِب َ� َج ٍر‪ ،‬فقال َع ُر‪:‬‬ ‫ك ِث ي ٌ� ِم نْ ُ� ْم طل َعة تَ َ�كوا الصلة‪،‬قال‪ :‬افل اب ِ� الن‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َُ‬ ‫َّ َ ْ َ ْ َ ْ َ َّ‬ ‫َ َُ َ‬
‫اس ِب َ�ذا نكوا َع ِن ال ِع َب َاد ِة‪ ،‬ف َن َاد ُاه ‪ :‬ا ِن ْار َج ْع‪ ،‬ف َر َج َع‬ ‫ي� رسول الهلِ ‪ِ ،‬إنك ِإن تبعث ِإل الن ِ‬
‫یھت؟�انوہ�ں‬ ‫جبحبصوہئیوتمںیدبع�الہلنبوعسم�د‪ w‬سےاہک�ٓا�پﷺےسد�ریافت کوتر�وکہر�ا�توک�ایکیہٓایتےکڑپھےنیکایک�وجہ �‬
‫نےاہک�اگر�ٓا�پﷺخو�دکھچرفمائںیوت�ا�و�ربا�تےہو�رنہںیموتکھچیھبہنوپچوھ�ںاگ�‪�،‬ا�بںیمےنوخ�دہیرج�ا�ترککےٓا�پےسد�ریافت‬
‫کایکہٓا�پﷺپرمری�ےام�ںاب�پدف�اہو�ںاس�ر�اقر�ٓا�نوت�ٓا�پرپاتر�اہےا�و�ر�ٓا�پےکےنیسںیمےہرھپ�ٓا�پےنایکیہٓایتںیماس�ر�ی‬
‫�ر�ا�تےسیکزگ�ا�ر �دی�؟�اگرکوئیا�و�ر�ا کیاسرتاتومہںیوتبتہیہرب�اعمول�م توہا�‪ٓ�،‬ا�پﷺےنرفمایا�اپینامتےکےئلدعارکرہااھت�‪،‬مںیےن‬
‫پوچاھپرھکایجو�ا�بالم�؟ ف مرایااتاناچاھکہاگرعا�مول�گنسںیلوت�ڈ�رہےہکںیہکنام�زبیھہنوھچ�ڑٹیبںیھ�‪،‬مںیےناہکجمےھاجا�ز�تےہہکولگو�ںںیم‬
‫یہخشوخرب�یاچنہپ�د�و�ں�؟ �ٓا�پﷺےناجا�ز�ترفما� �دی�‪،‬مںیابیھھچکیہد�و�رگایہو�ںاگکہدیسنارمع‪ t‬نےاہک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ!‬
‫�اگریہربخ�ٓا�پےناع�موط�ر کرپر�ا�د�یوت�ڈ�رہےہکںیہکول�گابع�د�تےسےبرپ�و�ا�ہہنوہاجئںی�‪،‬تو�ٓا�پےنٓا�و�ا�ز�د�یہکول�ٹٓائو�‪،‬چاننہچںیملو�ٹ‬
‫‪1‬‬
‫�ٓایاا�و�ر�و�ہٓایت’’�ا�باگر�ٓا�پاہنںیزس�ا�دیںوت�و�ہٓا�پےکدنب�ےںیہا�و�ر�اگرماع�فرک�دیںوت�ٓا�پاغلبا�و�ر�د�اناہںی�۔‘‘تیھ�۔‬
‫تبالہلاعت فلٰی مرائےاگیہو�ہد�نےہسجںیمایامند�ا�ر�و�ںوک�ا�ناک�ایام�نا�و�رعلماصلحافئد�ہد�ےاگینعیرشمکنییکاعمفیا�و�رغمرف�تیکوکئی‬
‫صو�ر�تںیہن�‪،‬‬
‫َ‬
‫ول َهذا َي ْو ُم َي ْن َف ُع ْ ُ‬ ‫َ‬
‫ف َ ْ َ َ ْ ُ َ ْ َ ُ ّٰ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ ُ ُ‬ ‫َعن َّ‬
‫الض َّح ِاك ‪َ ,‬عن ْب ن َ َّ‬
‫ال َو ِ ّح ِد ي نَ�‬ ‫اس ‪ ِ ,‬ي� قوِ ِل‪ :‬هذا يم ينفع الص ِد ِقي ِصدقهم‪ ،‬يق‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ْ ُ ُْ‬
‫تو ِحيده‬
‫ضاح�ک‪ a‬نےدبع�الہلنبابع�س‪ w‬سےٓایترکیہم’’ یہو�ہد�نےہسجںیموچس�ںوک�ا�نیکاچسئیعفندییتےہ�۔‘‘کےاب�ر�ےںیمر�و�ایت‬
‫‪2‬‬
‫کایہےٓا�جرص�فومحدینوک�ا�نیک حوتدیہیافئد�ہد�ےیگ�۔‬
‫ےگ‪�،‬الہلا�ن‬
‫ایت�رر�رکیھںیہنجےکےچینانو�ا�عاقاس�میکرہنیںہہبرہیںیہسجںیمو�ہہشیمہہشیمہرہںی �‬
‫مںیےنومحدینےکےئلاییسںیتنج ک‬
‫وہگےئ‪،‬یجےسرفمایا‬
‫کےریغمزتلز�لایام�نا�و�ر�اطاعترسو�لےکاطمبقلمعاصلہحےسر�اضیوہ�ا�ا�و�ر�و�ہالہلےسےباہب�اناع�ماحصلرککےر�اضی �‬
‫‪ 1‬مسندامحد�‪�۲ ۱�۴�۹�۵‬‬
‫ا� ا� ت‬
‫حا��‪۱�۲�۵�۶‬؍ ‪�۴‬‬ ‫تفس� ب ن ب‬
‫‪ 2‬ی‬
 ‫�������‬
‫َ ْ َ ٌ ّ َ َ ْ َُ ٰ َ َْ ُ ْ‬
‫‪1‬‬
‫ب‪۰‬۝ ذلِك ُہ َوالف ْوز ال َع ِظ ْي ُ ۧ‬
‫م ‪۷۲‬۝‬ ‫۔۔۔و ِرضوان ِم ہللاِ اك ۭ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ربسےسڑب�ھرکہیہکالہلیکوخشون�د�یاہنںیاحصلوہگی�‪،‬ییہڑب�یاکمایبیےہ۔‬
‫ےس مرایا‬
‫�ا�و�ر�اییسیہاکمایبیےکےیلوکششںیرکنیاچہےی�‪،‬یج ف‬
‫ْٰ ُ‬ ‫ْ ٰ َ َْ ْ‬
‫‪2‬‬
‫ِل ـ ِمث ِل ھذا فل َيع َم ِل الع ِمل ْو َن ‪۶۱‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬اییسیہاکمایبیےکےیللمعرکنےو�الو�ںوکلمعرکنااچہےی۔‬
‫َ ْٰ َ َْ َ َ ْ‬
‫‪3‬‬
‫ف ذلِك فل َيت َناف ِس ال ُم َت َنا ِف ُس ْو َ ۭ‬
‫ن ‪۲۶‬۝‬ ‫۔۔۔و ِ‬
‫ترجہم�‪:‬جوول�گد�وسر�و�ںرپاب�ز�یےلاجنااچہےتوہ�ںو�ہا�سزیچوکاحصلرکنےںیماب�ز�یےلاجنےیکوکششرکیں۔‬
‫اچہے‪�،‬زمنیا�و�ر�ٓاسامنو�ںا�و� ترام�مومجو�د�ا�ت‬
‫�اگرتموسچوتو�الہلیکرضایہڑب�یاکمایبیےہ�‪�،‬ا�و�ر�اسیےکےئللمعرکنےو�الو�ںوکعلمیکوکششرکنی �‬
‫ےہ‪�،‬ا�سےکوس�اکوئیوبعم�دںیہن�ا�و�ررہچزی�ا�سےکہضبقدق�ر�تںیمہےکوئیزیچ�ا�سوکعاجزہنںی‬
‫کیاب�دشاہیالہلوحد�ہالشریکیہےکےئل �‬
‫کریت�۔‬
‫کس‬

‫اش�ہاف�ر�سرسخ�وپر�ویزکےان�مطخ‬
‫�رسو�لالہلﷺنےایکطخاش�ہاف�ر�سرسک�ٰی(خرس�وپر�ویزبنرہمز�)کےاپ�سط�یسف�و�ن�(مد�ائن�)مںیاجیھبجساکضموم�نہیاھت�۔‬
‫الر ْ ٰ‬ ‫ْ ّٰ‬
‫الر ِح ْي ِ�‬
‫ح ِن َّ‬ ‫الل َّ‬
‫س ِ‬ ‫ِب ِ‬
‫َ‬ ‫ول الهلِ ِإ َل ِك ْ َ‬ ‫ْ َُ‬
‫سى َع ِظ ي ِ� ف ِار َس‬ ‫ُ‬
‫ِمن م ّم ٍد َرس ِ‬
‫ُ َ ْ َ ُ شَ َ َ َٔ َّ ُ‬
‫� يك ُل‪َ ،‬وان َم َّم ًدا َع ْب ُد ُه‬ ‫ول‪َ ،‬و شَ َ َٔ ْ َ َ‬ ‫ََُ‬ ‫َّ َ َ ْ ُ َ َ ٓ َ َ‬
‫�د ان ال ِإل ِإال الهل وحده ال ِ‬ ‫سالم عىل من اتبع الدى‪ ،‬وامن ِب�لهلِ ورس ِ ِ ِ‬
‫َ َّ ْ َ ُ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َّ ً ُٔ ْ‬ ‫َ نّ َٔ نَ َ ُ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ ُ َ َٔ ْ ُ َ ُ َ‬
‫اس كفة الن ِذ َر َم ْن اكن َح ًّيا َ يو ِ�ق القْول َعل ال ِ‬
‫اكف ِر ي نَ�‪،‬‬ ‫ورسول‪ ،‬وادعوك ِبدع ِاء الهلِ ‪ ،‬ف ِإ ِ ي� ا� رسول الهلِ ِإل الن ِ‬
‫َ َ‬
‫وس َعل ْيك‬ ‫َف َٔا ْس َ َل َت ْس َ ْل‪َ ،‬فإ ْن َٔا َب ْي َت‪َ ،‬فإ َّن إ ثْ َ� ْ َ‬
‫ال�جُ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫بمسالہلالرمحنٰالرحمی‬
‫حمدم�رسو�لالہلیکرط�فےسرسک�ٰیظعمیاف�ر�سیکاجنب�۔‬
‫الئے‪�،‬ا� گو�رو�اہید�ےہکالہلےکوس�اکوئیدنبگیےکالئق‬
‫�ا�سصخشرپسالمیتوہجوہد�ایتیکریپ�و�یرک�ےا�و�ر�الہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لرپ�ایام�ن �‬
‫ہنںی�‪�،‬و�ہایکالہےا�ساککوئیرشیکںیہنا�و�رحمدم�ا�سےکدنب�ےا�و�ر�رسو�لںیہ�۔‬
‫مںیںیہمتالہلیکرط�فالبتاوہ�ںویکنہکںیمالہلیکاجنبےسامت�مامت�ماناسنو�ںیکرط�فاجیھبگایہو�ں�(سمرشتقنیےکا�سدعو�ٰیکیرت�دیدہوتی‬
‫‪ 1‬التوبۃ ‪۷��۲‬‬
‫‪ 2‬الصافات�‪۶�۱‬‬
‫املطفف��‪۲�۶‬‬
‫ین‬ ‫‪3‬‬
 ‫�������‬

‫ہےہکدمحمﷺصر�فرع�بیکرط�فوعبم�ثوہئےےھت�)تاکہوجشصخ نزد�ہےہاسےرب�ےاناج�مےسڈ�ر�ا�دیاجائےا�و�رکاف �رو�ںرپحتج‬

‫‪1‬‬
‫اناک�رر�وگے توتام�موجمسیرعایااکگان�ہیھباہمت�ر�یرگ�د�نرپہوگا�۔‬
‫وہائے�‪،‬پسمتاسال�موبق�لرک� سوالمترہوگےا�و�راگرا�سےس ک‬
‫قائم ج‬
‫�ایکر�و�ایتےہہکہیطخاھکل�۔‬
‫الر ْ ٰ‬ ‫ْ ّٰ‬
‫الر ِح ْي ِ�‬‫ح ِن َّ‬ ‫الل َّ‬
‫س ِ‬ ‫ِب ِ‬
‫َ‬ ‫ول الهلِ ِإ َل ِك ْ َ‬ ‫ْ َُ‬
‫سى َع ِظ ي ِ� ف ِار َس‬ ‫ُ‬
‫ِمن م َّم ٍد َرس ِ‬
‫ُ َ ْ َ ُ شَ َ َ َٔ َّ ُ‬ ‫ََ‬ ‫َ شَ َ َٔ ْ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ ْ َ‬ ‫َ َ‬
‫� يك ُل‪َ ،‬وان َم َّم ًدا َع ْب ُد ُه‬‫�د ان ال ِإل ِإال الهل وحده ال ِ‬ ‫َسل ٌم َعل َم ِن اتبع ُالدى‪َ ،‬وا َم َن ِب�لهلِ َو َر ُس ِ ِ‬
‫ول‪ ،‬و ِ‬
‫َ َّ ْ َ ُ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َّ ً ُٔ ْ‬ ‫َ نّ َٔ نَ َ ُ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ ُ َ َٔ ْ ُ َ ُ َ‬
‫اس كفة الن ِذ َر َم ْن اكن َح ًّيا َ يو ِ�ق القْول َعل ال ِ‬
‫اكف ِر ي نَ�‪،‬‬ ‫ورسول‪ ،‬وادعوك ِبدع ِاء الهلِ ‪ ،‬ف ِإ ِ ي� ا� رسول الهلِ ِإل الن ِ‬
‫َ َ‬
‫وس َعل ْيك‬ ‫َ َٔ ْ َ َ ْ َ َ ْ َٔ َ ْ َ َ َّ ثْ َ ْ َ ُ‬
‫فاس َل تس ْل‪ ،‬ف ِإن ابيت‪ ،‬ف ِإن ِإ� ال�ج ِ‬
‫بمسالہلالرمحنٰالرحمی‬
‫یہطخدمحم�رسو�لالہلﷺیکرط�فےساف�ر�سےکرفمانر�و�اکرس�ٰیکےان�ماجیھبجاتاہے‬
‫یک‪�،‬الہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لرپ�ایام�نالیا�ا�و�رجسےنا�ساب�تیکاہش�د�تد�یہکالہلےکوس�اکوئیالہٰ‬
‫�ا�سرپسالمیتوہجسےنر�ا�ہر�استیکاتاب�ع �‬
‫ہنںیو�ہو�احدلاشریکےہا�و�رحمدم�ا�سےکدنب�ےا�و�ر�رسو�لںیہ�‪،‬مںیمتوک�الہلاکیپاغ�ماچنہپتاہو�ںا�و�ر�ا�سےکےیلدعو�تدیاتہو�ںویکنہکںیم‬
‫ئے‪�،‬اسال�م‬
‫وہا �‬
‫اناک�رریںا�سےکالخ�فتجحاقئم ج‬
‫تام�ماعلمےکےیل�الہلاک�رسو�لوہ�ںاتکہوج� نزد�ہںیہا�نوکتمہبنرک�د�و�ںا�و�رجو�ا�سےس ک‬
‫امناتوپرھاہ�ر�یامت�موق�موجم�ساک�وبا�لاہمت�ر�ےذمےوہگا�۔‬
‫مت‬ ‫قوب�لرکلوبچاجئوگےاگرتمےنہن‬
‫�ا�و�رعدب�الہلنبذح�افہیمہس‪ t‬کوجنیکوہا�ںتہبٓامد�و�رفتیھتہیطخد�ےرک�ر�و�انہایک�‪،‬شا�ہاف�ر�سرسخ�وپر�ویزبڑ�یاش�نوشوکتو�الاکحرم�ا�ن‬
‫تاھ�‪،‬عمجںیمطخےنھکلاکطریہقہیاھتکہونع�ا�نںیمےلہپاب�دشا�ہاکنا�موہتااھتہکبجرسو�لالہلﷺنےرع�بدسوت�رکےاطمبقےلہپالہلاکنا�ما�و�رپرھ‬
‫�رسو�لالہلﷺکانا�ماھکلاھت�‪،‬جبرسخ�ونےاپےنان�مےسےلہپالہلاکنا�مدکیاھتو�اسےاپینریقحتاھجمس‬
‫َ ُْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫فَ َ َّ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬فقال َر ُسول الهل‪ُ :‬م ِّزق ُملك ُه!‬ ‫َوقال‪َ :‬يك ُت ُب ِإ َّيل َهذا َو ُه َو َع ْب ِدي‪� ،‬زق ِكتاب رسول ِ‬
‫الل صل‬
‫َ َ َٔ َّ َ‬
‫ِح ي نَ� َبلغ ُه ان ُه ش َّق ِك َت َاب ُه‬
‫�ا�و�رڑب�ےرغ�و�رسےوبلامری�اغال�م کوہرجمےھا�سرط�حاتھکلہے�(عییناپیناطاعتاکہکاتہے) پرھغظیوغبضیکدش�تںیمٓا�پےکانمہابم�ر�ک‬
‫کوچا�کرک�دیا� ع‪،‬دب�الہلنبذح�افہیمہس‪ t‬نےو�اپس کٓار�رسو�لالہلﷺکوتام�مو�اقہعیکربخیک�‪� ،‬رسو�لالہلﷺنےرفمایاجسرط�ح‬
‫‪2‬‬
‫�ا�سےنریم�ےطخوکچا�کایکہے�ا�سرط�حالہلا�سےککلموکڑکٹ�ےڑکٹ�ےرک�د�ےاگ�۔‬
‫�د� سور�یرط�فرسخ�ورپ�ویزےنطخوکچا�کرکنےرپ�اتکافہنںیایک‬
‫ط�ی �‪۶�۵�۴�،۶�۵�۵‬؍�‪۲‬‬ ‫‪ 1‬ت� ي خ‬
‫ر� ب‬
‫ط�ی �‪۶�۵�۴‬؍�‪۲‬‬ ‫‪ 2‬ت� یخ‬
‫ر� ب‬
 ‫�������‬
‫ُ‬
‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫الر ُج ِل ال ِذي ِب� ِل َج ِاز َر ُجل ْ ي ِن� ِم ْن ِع ْن ِدك َجل َد ْي ِ ن�‪،‬‬ ‫سى ِإ َل َ ب� َذ َان‪َ ،‬و ُه َو َع َل ْال َي َم ِن‪َٔ :‬ا ِن ْاب َع ْث ِإ َل َه َذا َّ‬ ‫ث َّ� َك َت َب ِك ْ َ‬
‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ قَ ْ َ َ َ ُ َ ُ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ً َ ً َ َ‬ ‫َ ْ َ ْٔ َ ن‬
‫اب ف ِار َس‪َ -‬و َب َعث َم َع ُه َر ُجال ِم َن الف ْر ِس‬ ‫ا� ِب ِه‪ ،‬فبعث ب�ذان �رمانه وهو ب�بوي ِه‪ -‬وكن ك ِتبا ح ِاسبا ِب ِكت ِ‬ ‫فليا ِتي ِ ي‬
‫ْ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ص َف َم َ ُع َما ِإ َل ِك ْ َ‬ ‫َ ْٔ ُ ُ َٔ ْ َ ْ َ‬ ‫ُ َ ََ َ‬ ‫َُ ُ َُ‬
‫سى‪َ ،‬وقال ِل َب َاب َو ْي ِه‪ :‬ائ ِت َبل َد َهذا‬ ‫يقال ل خرخرسه‪ ،‬وكتب مهعما اىل رسول الهل ي�م ُره ان ين ِ‬
‫َّ ُ َ َ ّ ْ ْٔ‬
‫ك ُه َوا ِت ِ ن ي� ِب خَ� َب ِ� ِه‬ ‫الرج ِل‪ ،‬و ِ‬
‫وجیاکہو�ہا�سدمعیوبن�توکگرفات�رکرکےریم�ےد�ربا�رمںیشیپرک�ے�‪،‬با�ذ�ا�ن‬ ‫وک مرا�ناجیھبہکد�و�دلا�و�ر�ٓا� مدوی�ںوکحاج�زھب ت‬ ‫لبہکوگ�رنرینماب�ذ�ا�ن ف‬
‫نےلیمعترفما�نںیماپےند�ا�ر�وغہاببویہوکجوکاتبا�و�ر�ایر�انیرطیہقاسح�باکماہرتاھ�ا�و�ر�ا�سےکاستھایکد�وسر�ےایر�انیرخخرس�ہوکاسالمی‬
‫�ریاستدمیہنونم�ر�ہر�و�انہایک�ا�و�ر�ا�نےکاہتھرسو�لالہلﷺوکیہطخاھکلکہمتا�نےکاستھرسک�ٰیکیدخمتںیماحضرہوجائو�ا�و�ربا�ذ�ا�نےن‬
‫رھا�ناکحصحیاح�لھجمےسٓاکربای�نرک�و‬ ‫وگتفگر�و�ا�و� پر �‬
‫بابویہےسزبانیہیاہککہمتا�سصخشےکرہشمںیاجئو�ا�و�ر�ا�نےس ک‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫الطا ِئ َف َف َو َج َدا ر َجاال ِم ْن ُق َر ْيش ب َن ْخب ِم ْن ا ْرض الطا ِئ ِف ف َسا ُ ْ‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫فَ خَ َ َ َ تَّ َ َ َّ‬
‫اله َع ْن ُه‪ ،‬فقالوا‪ُ :‬ه َو ِب� َل ِد َين ِة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ٍ ِ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫�رجا ح� ق ِدما‬
‫ُ تُ ُ َّ ُ َ‬ ‫َٔ ْ ش ُ َ َ ْ َ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ ُ ُ‬ ‫َ َ ُ َ َْ ُ َْ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َو ْاس َت ْب شَ ُ‬
‫وك‪ ،‬ك ِفي� الرجل! فملكه‬ ‫ض‪ :‬اب ِ�وا فقد نصب ل ِكسى م ِلك الل ِ‬ ‫�وا ِب ِ�ما وف ِرحوا‪ ،‬وقال بع�ض ُ ْم ِلبع ٍ‬
‫َ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ ْٔ َٔ ْ‬ ‫سى‪َ ،‬ق ْد َك َت َب إ َل ْ َ‬ ‫َ َ ُُْ‬
‫ال ِل ِك َ ب�ذان‪ َ ،‬ي� ُم ُر ُه ان َي ْب َعث ِإل ْيك َم ْن َ ي� ِت ِيه ِبك‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫وك ِك ْ َ‬ ‫الل ِ‬ ‫ب�بويه‪ ،‬فقال‪ :‬ان شاهانشاه م ِلك‬
‫فَ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ُّ‬ ‫ُُْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫وك َي ْنف ُعك َو َيكف ُه َع ْنك‪َ ،‬و ِإن ا َب ْي َت ُ� َو َم ْن‬ ‫الل ِ‬ ‫َوق ْد َب َعث ِ ن ي� ِإل ْيك ِل َت ْنط ِل َق َم ِ يع‪ ،‬ف ِإن ف َعل َت ك َت َب ِفيك ِإل َم ِل ِك‬
‫َ‬ ‫ُ َ َ َُ‬ ‫ُ َ‬ ‫فَ‬ ‫َْ‬
‫الدك‬‫قد َع ِ ْل َت! ُ� َو ُ ْم ِلك َو ُ ْم ِلك ق ْو ِمك‪َ ،‬و خم ّ ِر ُب ِب ِ‬
‫یہد� نوو�ںاقصدطائفےچنہپوہا�ںانوہ�ںےناطئفیکدمع�ہزمنیںیمرقیشےکدنچ�ٓا� مدوی�ںوکپایا�ا�و�ر�ا�نےسیبناکر�مﷺکےاب�ر�ےںیم‬
‫�د�ریافتایک�انوہ�ںنےاہک�و�ہدمیہنونم�ر�ہںیمںیہ�‪،‬قریشےکو�ہول�گوگ�رنرینمےکد� نوو�ںٓا� مدوی�ںےسوخ�شوہئےا�و�ر�ایکد�وسر�ےوکہکےن‬
‫وہائو�ا�باشنہش�ہاف�ر�سرسک�ٰیبیھا�ناکدشنموہگایہےا�بو�ہاہمت�ر�یرط�فےسا�سصخشےکےئلاکفیوہگایہے�‪�،‬ا�و�ر�اسیاحلتںیم‬
‫لےگوخ�ش ج‬
‫بابویہےنٓا�پﷺےسوگتفگکیا�و�رکاہاب�دشاہو�ںےکاب�دشا�ہاشنہش�ہرسک�ٰینےاب�ذ�ا�نوکاھکلہےہکمتیسکوک�ا�نےکاپ�سوجیھبچاننہچا�سےن‬
‫جمےھٓا�پےکاپ�ساجیھبہےاتکہٓا�پامہ�ر�ےرمہ�ا�ہںیلچاگر�ٓا�پےتلچںیہوتبا�ذ�ا�نایر�ا�نےکاشنہش�ہوک�ٓا�پیکافس�ر�شںیھکلےگاتکہو�ہٓا�پ‬
‫سےد�رگز�رکرکےاعمفید�ےد�ےا�و�ر�اگرتما�سےکمکحیکلیمعتںیہنرک�وگےوت�ٓا�پا�سےسوخ�د�و�اقفںیہو�ہٓا�پوک�ا�و�ر�ٓا�پیکوق�موکہال�ک‬
‫کر�د�ےاگا�و�راہمت�ر�امکلابت�ہوبربا�درکد�ےاگ‬
‫كا!‬ ‫ما‪َٔ �،‬ا ْق َب َل َع َل يْ� َما َف َق َال‪َ :‬و ْي َل ُ َ‬ ‫الن َظ َر إل� ث‬
‫ي‬
‫اها‪َ ،‬ؤَا ْع َف َيا َش َوار َ ُ� َما‪َ ،‬ف َكر َه َّ‬
‫ِب‬ ‫ول الهلِ َو َق ْد َح َل َقا ِ َل ُ َ‬ ‫ُ‬
‫ودخال عىل َرس ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َّ َ ّ َ ْ َٔ َ ن ْ َ ْ َ َ َ ّ‬ ‫َم ْن َٔا َم َر ُ َكا ب َ� َذا؟ َقاال‪َٔ :‬ا َم َر نَ� ب َ� َذا َر ُّب َنا َي ْع ِن َي ِان ِك ْ َ َ َ َ ُ‬
‫ص‬ ‫ول الهلِ ‪ :‬ل ِكن ر ِب ي� قد ام َر ِ ي� ِب ِإ�عف ِاء ِلي ِ ت ي� وق ِ‬ ‫سى‪،‬فقال َرس ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫سى ْاب َنهُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الهل قد َسلط عل ِك ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬
‫الس َم ِاء ان َ‬ ‫َ‬
‫ال َب ُ� ِم َن َّ‬ ‫ْ‬
‫ول الهلِ خ‬ ‫ت ُ‬ ‫‪َ �،‬ق َال ُل َما‪ْ :‬ارج َعا َح تَّ� ت� ِت َي ن‬
‫ْٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َشار� ثُ َّ‬
‫ا� غدا وا� َرس ِ‬ ‫ِي‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِب ي‬
‫الليل‪َ ،‬س َّل َط َع َل ْي ِه ْاب َن ُه ِش ي َ� َو ْي ِه َف َق َت َلُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ َ �ض‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ة‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫شْ‬ ‫ف‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََْ‬
‫ِش ي�وي ِه‪ ،‬فقتل ِ ي� � ِر كذا وكذا ليل كذا وكذا ِمن اللي ِل‪ ،‬بعد ما م ِمن ِ‬
‫�د� نوو�ںاقصد�ا�ساح�لںیماحضرہوئےہکا�نیکد�ا� ھڑای�ںڈنم�یوہئیا�و�رموچنںیھڑبھیوہئیںیھت� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےرک�اہتیےسےلہپوت‬
 ‫�������‬

‫یاہے�؟انوہ�ںےنوج�ا�ب‬
‫�ا�نیکرط�فرظن�ا کٹاھر�دکیانھبیھوگ�ا�ر�انہایکپرھف مرایاتمرپافوس�سہیایکشلکےہ�‪،‬کسےنںیہمتا کیاسرنےاکحمکد �‬
‫�دیاہام�ر�ے رپ�و�ر�دگا�ر�!عیینرسک�ٰی نےںیمہ ا کیاسرنےوککاہہے رسو�ل الہل ﷺنےرفمایایلنک ریم�ے املک ےن ےھجم د�ا�ڑھی ھڑبانے‬
‫�ا�و�رموچنںیھرتک�انےاکحمکرفمایاہے�‪،‬‬
‫ےہ ت‪،‬ام�مابنایئےرک�ا�م‪u‬کیتنس‬
‫ےہ‪،‬شاع�ر�دین �‬
‫�الہلاعتلٰینےرم�دکو�د�ا�ڑھیےکاستھدیپ�اف مرایاہےا�و�ریہرم�دکاحنسوجام�لےہا�و� �رزیتن �‬
‫ہے�‪�،‬رسو�لالہلﷺیکد�ا�ڑھییھت‬
‫ّ‬ ‫َّ َ َ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ ُ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل كن ك ِث ي َ� ش ْع ِر ِالل ْح َي ِة‬ ‫َج ِب َا� ْب نَ� َ ُس َرة‪َ ،‬يقول‪:‬كن َر ُسول الهلِ صل‬
‫‪1‬‬
‫ریثکو�انوب�ہےھت�۔‬ ‫جابربنرمس�ہ‪t‬ف مراتےںیہرسو�لالہلﷺیکریشابم�ر�کںیماب�ل �‬
‫َّ َ َّ ّ‬ ‫َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ ْ نَ َٔ َ َ ةَ َ َ َ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬كث ِالل ْح َي ِة‬ ‫ال قال‪ :‬كن َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ِهند ب� ا ِب ي� ه‬
‫‪2‬‬
‫ہدنبنابیاہلہ‪t‬ف مراتےںیہرسو�لالہلﷺینھگد�ا�ڑھیو�الےےھت�۔‬
‫َّ َ ُّ ّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل كث ِالل ْح َي ِة‬ ‫عل ب ن� ا ب ي� طالب قال كن َر ُسول الهلِ صل‬ ‫عن ي‬
‫‪3‬‬
‫سدیناعیل‪t‬بناب طوالبرفماتےںیہرسو�لالہلﷺینھگد�ا�ڑھیو�الےےھت�۔‬
‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ َّ ُ َ َ َ َ َ َ َّ َّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫َٔ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل قال‪َ :‬ع ِظ ي َ� ِالل ْح َي ِة‬ ‫َع ْن َع ِ ِّيل ْب ِ ن� ا ِب ي� طا ِل ٍب‪ ،‬انه كن ِإذا وصف الن ِب ي� صل‬
‫‪4‬‬
‫سدیناعیل‪t‬بناب طوالبیبنرکیمﷺےکوصفںیمرفمای �آا�پﷺیکریشرہطمڑب�ییھت۔‬
‫وم ھڈانحر�ا�ما�و�ر�الہلےکرسو�لدمحمﷺیکانف مرانیےہ�‪،‬‬ ‫�د�ا�ڑھی ن‬
‫َٔ ُ ّ‬ ‫َ ْ ن ُ َ َ َ ض َ َّ ُ َ نْ ُ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ نْ َ ُ َّ‬
‫ا�كوا الش َو ِار َب‪َ ،‬وا ْعفوا ِالل َح‬ ‫الل صل الهل علي ِه وسل‪:‬‬ ‫� الل ع�ما قال‪ :‬قال رسول ِ‬ ‫ا� عر ر ِ ي‬‫ع ِن ب ِ‬
‫‪5‬‬
‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےنرفمایاومچنںیھوخ�برتک�و�الایکر�و�ا�و�ر�د�ا�ڑھیوکچوھ�ڑد�و�۔‬
‫َٔ ُ ّ‬ ‫َّ َ َ َٔ ُ َّ‬ ‫َ ْ ن ُ َ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل قال‪:‬ا ْحفوا الش َو ِار َب َوا ْعفوا ِالل َح‬ ‫ا� عر‪ ،‬ع ِن الن ِب ي� صل‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫ِ‬
‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬سےرم�و�یےہیبنرکیمﷺےنرفمایاموچنوھ�ںوکاچیھرط�حرتک�و�ا�و�ر�د�ا� ھڑای�ںوپ�ر�ی کروھ�۔�(حصیح مسمل ِكت ِ‬
‫اب‬ ‫َ‬
‫ْ ْ‬ ‫َّ‬
‫الط َه َار ِة َ ب� ُب ِخ َص ِال ال ِفط َر ِة)‬
‫َ ّ‬ ‫َ َّ‬ ‫َّ َٔ َّ َٔ‬ ‫َ ْ ن ُ َ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ان ُه‪:‬ا َم َر ِب ِإ� ْحف ِاء الش َو ِار ِب‪َ ،‬و ِإ ْعف ِاء ِالل ْح َي ِة‬ ‫ا� عر ع ِن الن ِب ي� صل‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫ِ‬
‫َّ‬ ‫َ ُ َ ْ َ َّ ُ َ‬ ‫َْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫‪ 1‬حصیح مسمل كتاب الف َضا ِئ ِل ب�ب شي ِب ِه صل‬
‫اال�ان�‪۱�۳�۶�۲‬‬
‫‪ 2‬شعب ی‬
‫ا� عساکر�‪۲�۴�۷‬؍�‪۳‬‬ ‫ال� ب ن‬ ‫ر� دمشق ب ن‬ ‫‪ 3‬ت� یخ‬
‫ا� حبان�‪۶�۳�۱�۱‬‬ ‫‪ 4‬حصیح ب ن‬
‫َٔ ْ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ ُ َّ‬
‫اس َ ب� ُب تق ِل ي ِ� االظف ِار�‪۵�۸�۹�۳‬‬
‫‪ 5‬حصیح ب�اری ِكتاب ِاللب ِ‬
‫خ‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫وموھ�ںوکڑجےساکٹےنا�و�رد�ا�ڑھیوک ھڑبانےاکمکحدیاایگےہ�۔‬
‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬سےرم�و�یےہیبنرکیمﷺےنا�رشا�درفمایاںیمہ چن‬
‫را�ضا�و�رموجسوی�ںا�و�رمرشکو�ںےکرطیہقیکاتاب�عرکتاہے�۔‬‫ومڈنےو�الا�ابنایئ ےکرطیہقےساع �‬
‫�د�ا�ڑھی ن‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫تش�وا ب� يل�ود‬
‫احفوا الشوارب واعفوا اللىح وال ب‬
‫‪2‬‬
‫وھچڑ�وا�ووہی�دےکاستھاشمبتہہنرک�و۔‬ ‫�انس‪t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےنرفمایاموچنوھ�ںوکاچیھرط�حرتک�وا�و�رڈ�ا�ڑھیوک �‬
‫ال�جُ َ‬
‫وس‬ ‫الش َوار َب‪َ ،‬ؤَا ْع ُفوا ِّالل َح‪َ ،‬و َخا ِلفوا َ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َٔ َّ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ ُّ َّ‬
‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬ان الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل قال‪:‬جزوا‬
‫ِ‬
‫‪3‬‬
‫�ابوہریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہیبنرکیمﷺےنرفمایاومچنںیھوخ�برتک�و�ا�و�ا�و�ر�د�ا�ڑھیوکٹلاکئو�ا�و�رموجسوی�ںیکاخملتفرک�و�۔‬
‫ّ َٔ ُ َّ‬ ‫ّ‬ ‫َ ْ ْ ن ُ َ َ ْ َّ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ ْ ُ شْ‬
‫� ِک ي نَ� َو ِف ُروا ِالل َح َوا ْحفوا الش َو ِار َب‬
‫ا� ع َر عن الن ِب ِيّ� صل الل علي ِه وس َل قال خا ِلفوا ال ِ‬‫عن ب ِ‬
‫‪4‬‬
‫وھچڑ�د�و�ا�و�رومچنںیھرتک�و�ا�ٔو�۔‬
‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬ہکےتںیہیبنرکیمﷺےنرفمایاتمرشمکنیےکالخ�فرک�ود�ا�ڑھی �‬
‫�د� نوو�ںاقصد�ٓا�پےکرعبوظعتمےساکپنےنےگل�‪،‬بابویہیکوگتفگسنرک�ٓا�پرکسم�ائےا�و�رد� نوو�ںاقصد�و�ںوک�دعو�تاسال�مشیپیک ��‪،‬ا�و�رف مرایا‬
‫رھپ�ٓانا‪�،‬ا�سےکدعبہیرسو�لالہلﷺوکبذ�ریہعوحیٓاسام�نےسربخمیلہکرسک�ٰیپر�ا�سےکےٹیبریش�ویہوکسمطلرک�دیاہے‬
‫�اچاھ�ٓا�جوتاجئولک �‬
‫�ا�و�رشری�ویہ ےن الف�ں ام�ہ ا�و�رفال�ں بش (�د�س امج�د�ی الا�ولٰی سہہبنشیک بش فصن بش دعب�)مںی اپےن اب�پرسک�ٰی پرقابوپاکر�اسےلتقرک دیا‬
‫ہے�ا�و�رتتخرپہضبقرکایلےہ‬
‫ُ‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫اها َف َٔا ْخ َ َ� ُ َها َف َق َ‬
‫اال‪:‬هل َت ْد ِري َما َتقول ِ!إ نَّ� ق ْد ن ِق ْم َنا َعل ْيك َما ُه َو ا ْي َ ُ‬ ‫َف َد َع ُ َ‬
‫س ِم ْن َهذا‪ ،‬اف َنك ُت ُب َهذا َع ْنك‪َ ،‬و خْ� ِب ُ� ُه‬ ‫ب‬
‫ْ َ َ َ َ َ َ ْ َٔ ْ َ ُ َ َ َ نّ َ ُ َ ُ َّ ن َ ُ ْ َ ن َ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ ُ ْ ُ ْ َ َ َ ْ تَ َ‬
‫� ِإل ُم ْن تَ َ�‬ ‫ا� سيبلغ ما بلغ ملك ِكسى‪ ،‬وين ِ ي‬ ‫ي� وسلط ِ ي‬ ‫ال ِلك!قال‪ :‬نعم‪ ،‬اخ ِب�اه ذ ِلك ع ِ ي�‪ ،‬وقوال ل‪ِ :‬إن ِد ِ ي‬
‫ْ خُ ّ َ ْ َ َ ُ َ ُ َّ َ ْ َٔ ْ َ ْ َ َٔ ْ َ ْ ُ َ َ تَ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َّ ْ ُ َ َ َ َ ْ َ َ َٔ ْ ُ َٔ َ‬
‫االب َن ِاء‪ ،‬ث َّ� ا ْعط‬ ‫ال ِف وال ِاف ِر وقوال ل‪ِ :‬إنك ِإن اسلت اعطيتك ما �ت يديك‪ ،‬وملكتك عل قو ِمك ِمن‬
‫َ ْ َ َ ً َ َ َ ٌ َ َّ ٌ َ َ َٔ ْ َ َ َ ُ َ ْ ُ ْ ُ ُ‬
‫وك‬‫الل ِ‬ ‫خرخرسه ِمنطقة ِف ي�ا ذهب و ِفضة‪ ،‬كن اهداها ل بعض‬
‫�د�وسر�ےر� �و �زٓا�پﷺےنا�ند� نوو�ںایر�انوی�ںاقصد�و�ںوکبالکر�ا�سو�اقہعیکاطال�ع �دی�‪�،‬انوہ�ںےناہکجوکھچٓا�پہہکرہےںیہا�سےک‬
‫فموہ�مےسٓا�پو�اقفںیہ�؟ہمےنوجبا�تٓا�پےسیہکےہو�ہٓا�پےکا�سدعو�ٰیکےاقمبےلںیمومعملیےہایکہماپےنرئسیوکیہاب�تٓا�پ‬
‫کیرط�فےسھکلدیں�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایاہا�ںہیا�سےسہہکد�و�ا�و�ریہیھباسےہہکد�وکہریم�ا�دینا�و� مرری�یوکحمتتہبدلجرسک�ٰی‬
‫کیامت�متنطلسںیملیھپاجئےیگا�و�ر�وہا�ںکتےچنہپیگاہج�ںکتا�ونٹا�و�رگوھ�ڑ�ےاجتےںیہ�‪�،‬ا�و�ر�اسےہہکد�و�اگرتماسال�مےلٓائوتوجومکل‬
‫متاہ�ر�ےتحتےہا�و�ر�ابانئ یکوج�ریاستا�سوقتمتوکحاصلےہو�ہدب�دسوت�رمتاہ�ر�ےاپ�سرہےیگ�‪�،‬ا�سےکدعب�ٓا�پﷺےنرخخرس�ہ‬
‫ف َٔ ْ َّ‬ ‫ابوداودك َتاب تَّ َ‬
‫ال� ُّج ِل َ ب� ٌب ِ ي� اخ ِذ الش ِار ِب�‪۴�۱�۹�۹‬‬ ‫ِ‬ ‫الط َه َار ِة َ ب� ُب ِخ َص ِال ْال ِف ْط َر ِة�‪ �۰�۱‬ن ن‬
‫‪،۶‬س�‬
‫َّ‬
‫اب‬ ‫َ‬
‫‪ 1‬حصیح مسمل ِكت ِ‬
‫‪ 2‬الطحاوی‬
‫‪3‬مسندامحد�‪۸�۷�۸�۵‬‬
‫َّ َ َ َ ُ َ ْ َْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ َ‬ ‫َ ُ َّ َ ُ َْ‬ ‫خ‬
‫اب الطهار ِة ب�ب ِخص ِال ال ِفطر ِة�‪۶�۰�۲‬‬
‫اس ب�ب تق ِل ي ِ� االظف ِار �‪،۵�۸�۹�۲‬حصیح مسمل ِكت ِ‬
‫‪4‬حصیح ب�اری ِكتاب ِاللب ِ‬
 ‫�������‬

‫کو�ایکولگب�ساطعف مرایاجسںیموسناچاند�یاھت�‪،‬یہولگب�سٓا�پوککیسرئسیےنہفحتںیماجیھبتاھ�۔‬
‫ََ َ َ َ ُ‬ ‫َ ُّ َٔ‬
‫ك ُت َر ُجال قط ا ْه َي َب ِع ْن ِدي ِم ْن ُه‪ ،‬فقال ُل َ ب�ذان‪:‬‬ ‫� َر َجا ِم ْن ِع ْن ِد ِه َح تَّ� َق ِد َما َع َل َ ب� َذ َان‪َ ،‬ق َال َ ب� ُب َو ْي ِه ِل َب َاذ َان‪َ :‬ما َ َّ ْ‬ ‫فَ خَ‬
‫َ نّ َٔ َ َّ َ َ َ ُ ُ ْ ُ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َٔ ْ َ َ ُ ْ خَ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ ُ شُ َ ٌ َ َ‬
‫الر ُجل ن ِب ًّيا َكا َيقول‪َ ،‬ول َن ْنظ َرن‬ ‫ال َب�فقال‪َ :‬والهلِ َما َهذا ِبك ِم َم ِل ٍك‪ ،‬و ِإ ِ ي� الرى‬ ‫�ط؟ قال‪ :‬ال‪ ،‬فاخ ب�اه‬ ‫هل معه‬
‫َ‬ ‫َ ْ‬‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ًّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬
‫َما ق ْد قال‪ ،‬فل ئ ِ نْ� كن َهذا َحقا َما ِف ِيه ك ٌم‪ِ ،‬إن ُه ل َن ِب يٌّ� ُم ْر َسل‪َ ،‬و ِإن ْل َيك ْن ف َس نَ َ�ى ِف ِيه َرا َي َناف ْل َينش ْب َ ب�ذان ان ق ِد َم‬
‫َ َ ْ َ ُ َ َ ْ َٔ َّ َ ْ ُ َ نّ َ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ ْ َٔ ْ ُ ْ ُ َ َ ً َ َ َ َ َ ْ َ َ َّ ْ َ ْ َٔ شْ َ ف‬
‫ا� ْم‬ ‫� ِِ‬ ‫علي ِه ِكتاب ِش ي�وي ِه‪ ،‬اما بعد ف ِإ ِ ي� قد قتلت ِكسى‪ ،‬ول اقتل ِإال غضبا ِلف ِارس ِلا كن استحل ِمن قت ِل ا‬
‫َّ َ َ ِ َّ ْ َ َ َ َ ْ ُ َّ ُ َ َّ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ تَ ْ ْ ف ُ ُ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ فَ خُ ْ‬
‫سى ك َت َب ِف ِيه‬ ‫�ذ ِ يل الطاعة من ِقبلك‪ ،‬وانظ ِر الرجل ال ِذي كن ِك‬ ‫ا� هذا‬ ‫و ج� ِم ي ِ� ِه ِ ي� ثغ ِور ِه‪ ،‬ف ِإذا جاءك ِكت ِب ي‬
‫َ َ َّ ْ َت َ َ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ َّ َ َ ٌ َ َٔ َ‬ ‫ْٔ َ َٔ‬ ‫َ َ َ‬
‫الر ُجل ل َر ُسول فا ْس َل‬ ‫ِإل ْيك فال ُت ِ� ْج ُه َح َّت� َ ي� ِت َيك ا ْم ِري ِف ِيه‪،‬فلا ان� ِكتاب ِش ي�وي ِه ِإل ب�ذان قال‪ِ :‬إن هذا‬
‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َؤَا ْس َ َل ِت َٔ ْ‬
‫االب َن ُاء َم َع ُه ِم ْن ف ِار َس َم ْن كن ِم نْ ُ� ْم ِب�ل َي َم ِن‬
‫یہد� نوو�ںاقصدٓا�پﷺےسرختصوہکراب�ذ�ا�نےکاپ�سےچنہپتوبابویہےناب�ذ�ا�نےسجسےنرسو�لالہلﷺسےوگتفگکییھتاہککہ‬
‫مںیےنٓا�جکتاپینزندگیںیمیھبکا�سصخشےسزیا�د�ہرعبویہتبرھکےنو�الییتسہےسوگتفگہنںییک�‪،‬با�ذ�ا�نےنوپچاھکای�ا�نےکاپ�س‬
‫اہکہنںی�‪،‬ا�و�رپرھتام�مر�و�ائد�ا� سدانئی �‪،‬با�ذ�ا�نےناہک�ا�سوگتفگسےولعم�موہتاہےہکہیاصحب ندای�و�ہاب�دشا�ہںیہن‬
‫�‬ ‫ںیہ�؟ا�سےن‬
‫پرہ�ےد�ا� سراپہی �‬
‫لبہکیبنںیہاسیجکہا�سےکایب�نےسولعم�موہتاہے�‪،‬جوکھچانوہ�ںےناہکہےمہا�سےک قوو�عاک�اتناظ ک�ررتےںیہاگرکرس�ٰیکےلتقیکربخحصحی‬
‫رھا�نےکیبنرمسلوہنےںیمھچکہبشیہںیہنا�و�ر�اگریہو�اقہعحیحصاثبتںیہنوہتاوتپرھہما�نےکقلعتموکئیر�ائےاقئمرکیںےگ ��‪،‬ا�س‬
‫ہے پوت �‬
‫خربکےھچکرعصہدعبپرھریش�ویہاکف مرا�ناب�ذ�ا�نےکاپ�ساچنہپجسںیما�سےناھکلکہوچنہکرسک�ٰینےاف�ر�سےکزعم�زیناکلتقاع�مرک�ایا�ا�و�ر�ا�ن‬
‫کےاکھٹنو�ںوکجال�دیا�ا�سےئلاہلاف�ر�سوک�ا�سرپتہبہصغاھتجسےکشیپرظنمںیےناسےلتقرک�ڈ�الاہےسپمتاپےناہی�ںےکولگو�ںےس‬
‫رپنرظ�روھ�ا�و�رجبکتںیم‬
‫دہو�ا�و�رکرس�ٰینےسجصخش(حمدم�رسو�لالہلﷺ) کےقلعتماہمت�ر�ےاپ�سمکحاجیھبتاھ�ا�س ک‬
‫مری�یاطاعتاکع ل‬
‫متںیہوکئیمکحد�و�ںا�سوقتکتا�سےکالخ�فوکئیاک�ر�و�ائیہنرک�وچاننہچبجا�سربخکیدصتیقوہگیئوتبا�ذ�ا�نوجاسال�مےکرقیبےھت‬
‫�‪�،‬ا�سرپغیپربم�انہوتمظع�ںیکہیاتئدیترجبےںیمٓائیوتاپےناخند�ا�نا�و�ر�رفاقکےاستھد�ائر�ہاسال�مںیمد�اخل گوہای�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺکو�ا�س‬
‫‪1‬‬
‫کیاطال�عاچنہپئی�۔‬
‫العو�ںیکاما�ر�ت‬
‫�ا�سرط�حنمیتنطلسایر�ا�نےسٹکرکخو� بدوخ�د�اسال�میکایسسیایس�د�تںیمٓاگای�‪،‬نیباکر�مﷺنےاب�ذ�ا�نوکہینمیےک ق‬
‫الچٓا�رہاتاھ�‪،‬یہاپینوفا�تکتوکحمترپقائمرہےرھپ�ا�سےک‬
‫پربرقر�ا�ر کراھ�ا�و�را�ساکسمرقتاعنص�ء�رکاھگایوجےلہپےستبابعہ اک�د�ا�ر� حلاوکمت �‬
‫�ش‬
‫یبےٹم �ہ�ربناب�ذ�ا�نوکنصاع�ءکےالعقہاکبا�دشا�ہرقم�رفرمادی گاای�۔‬

‫کث� �‪۵�۱�۰‬؍�‪۳‬‬ ‫وال�ایۃ�‪۳�۰�۷‬؍�‪ ،۴‬ی‬

‫الس�ۃ النبویۃ ب ن‬
‫ال� ی‬ ‫ط�ی �‪۶�۵�۴�،۶�۵�۵‬؍�‪،۲‬البدایۃ ن‬ ‫‪ 1‬ت� یخ‬
‫ر� ب‬
 ‫�������‬

‫یقرص�ر�و�مرہقلےکان�مطخ‬
‫�رسو�لالہلﷺنےوینانیانللساب�دشا�ہرہقلےکان�مطخاھکلجوبا�زطنینیر�ومیتنطلسںیم�‪�۶�۱�۰‬ءتا�‪�۶�۴�۱‬ءتکربسر�اقدت�ا�ر�رہا�۔‬
‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ ،‬ك َت َب ِإ َل َق ْي َ َ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َٔ َّ َ ُ َ‬
‫ص َي ْد ُع ُوه ِإل ِإال ْسال ِم‪َ ،‬و َب َعث ِب ِك َت ِاب ِه ِإل ْي ِه َم َع ِد ْح َية الك ِب يّ�‪،‬‬ ‫ان رس‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ص ان ِه َرقل َّلا َكش َف ُ‬‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫صى ِل َي ْدف َع ُه ِإل ق ْي َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ان َي ْدف َع ُه ِإل َع ِظ ي� ُب ْ َ‬ ‫َؤَا َم َر ُه َر ُسول الهلِ َصل ُ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬
‫الهل َع ْن ُه‬ ‫ِ‬
‫ح َص إ َل إي ِل َي َاء ُش ْك ًرا ِ َلا َٔا ْب َال ُه الهلُ‬ ‫ح َص إ َل إي ِل َي َاء ُش ْك ًرا ِل َّ ِل َ‪،‬م شَ� ِم ْن ِ ْ‬ ‫ُج ُن َود َفار َس َم شَ� ِم ْن ِ ْ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪ w‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےندحہینبہفیلخیبلک‪t‬‬
‫جوناہیتنیسحومجلیصخشےھت‬
‫َ ْ َْ‬ ‫َّ َ‬
‫َو ِإن ُه ل ِف ي� ُص َور ِة ِد ْح َية الك ِب يّ�‬
‫ِ‬
‫�ا�و�رجرب�ائلی ‪ u‬نیبﷺکیدخمتںیما�نیہیکلکشںیماحضرہوتےےھت۔‬
‫کوایکیغیلبتطخد�ےرکحاکمرصب�یاح�ر�ثاسغنیےکاپ�سر�و�انہرفمایا�ا�و�رہد�ایترفمائیہکو�ہہیطخرصب�یےکاحکمکتاچنہپ�دیںاتکہو�ہ‬
‫سلفنیط‪�،‬ایاشئےوکچکےکاخصےالعقےا�و�رمرصپربقہض‬
‫�‬ ‫�اسےرصیقکتاچنہپد�ے�‪۶�۱�۱�،‬ئ مںیایر�ا�نےکاستھگنجڑھچ�یوت�ایر�انوی�ںےناش�م�‪،‬‬
‫کرلای�‪�۶�۱�۴�،‬ءمںیری�وشملوکبر�یرط�حابت�ہایکا�و�ریعاسئوی�ںیکدقم�سبیلصاٹاھکرمد�ائنےلٓائے�‪�،‬ا�سامت�مو�اقہعےکقلعتموس�ر�ہر�و�مںیم‬
‫ک�ذرکایگایہے�‪�۶�۲�۲�،‬ءکےدعب�ایر�انوی�ںیکوتسکش�ںاک�د�و�رشر�و�عوہ�ا�‪،‬جب�‪�۶�۲�۴‬ءمںیر� مووی�ںوکاش�مںیمحتفوہئیا�سوقتاملسم�نیھبدمیہن‬
‫زغو�ہدب�رمںیحتفیک شوخای�ںانم�رہےےھت�‪،‬یقرصےنذن�رامنیوہئییھتہکاگر�و�ہاہلاف�ر�سرپغالبٓاگایا�و�راہنںیاپےنکلمےساکن�ل‬
‫مون�ر�ہںیم �‬
‫‪1‬‬
‫وکائےاگ۔‬
‫باہررکنےںیماکمای�بوہگایتوشرک�انےےکوط�رپرپدی�للچرکتیباملدق�س(یر�وشمل) کیزیا�ر�ت ج‬
‫ہرقل ےن ایر�انوی�ںوککشتس دیےن ےک ےئل ڑب�ے ز�و�رشو�رسےایت�ریا�ںںیک�الہل ےن اسے حتف ونرص�ت ےس انکمہ�ررفمایا�‪�،‬اہل اف�ر�س ےن‬
‫خرس�وپر�ویزکوقلترکنےےکدعب�ر� مووی�ںےسحلصرکلیا�و�ر�ا�نےکالعقے �اہنںیو�اپسرک� یدےئ�‪�،‬ر� مووی�ںیکدقم�سبیلصنجےکاب�ر�ے‬
‫مںیاصن�ر�ٰیکاقعدی�ہےہہکاسیرپیعٰیس ‪u‬کوپاھنیسرپاکٹلیاایگتاھانچنہچو�ہبیلصوک�اپینہگجبصنرککےاپینذن�روپ�ر�یرکنےےکےئل‬
‫ےچنہپ‪�،‬ا�سےندع�ینباحتموک�ا�ن‬
‫�‪�۶�۲�۹‬ءمںیصمحےسدیپ�للچرک�الیایئ( بتیاملدق�س) مںی�ٓایاہو�اتاھ�‪�،‬دحہییبلک‪ t‬حاکمرصب�ٰیکےاپ�س �‬
‫‪2‬‬
‫کےاستھرک�دیاکہو�ہاہنںیرہقلےکاپ�ساچنہپدیںانچنہچدحہی‪t‬مرح�ماس�ترجہ�یوکیر�وشملےچنہپا�و�رٓا�پاکنامہابم�ر�کاسےشیپایک�۔‬
‫َّ ْ‬ ‫َ َ ْ َ ُ َٔ ْ َ َ ن َ ْ َ ْ ُ َ َ ْ ٌ ْ َ َ ّ َٔ ْ َ َ ُ ُ َ َ ْ ٌ ْ ُ َ ْ َ ْ َ ُ ّ ُ َٔ‬
‫اس ْع ِبذل ث ّ� ا ِج ْب ِب ُن ْص ٍح ف ِإنك إن‬‫ي�قيص ارسل ِ ي� إليك من هو خ ي� ِمنك‪ ،‬وال ِذي ارسل هو خ ي� ِمنه و ِمنك‪ ،‬ف‬
‫َ ُْ ْ َ َ َ‬ ‫ْ َ َْ‬ ‫َ َْ ْ َ َْ‬
‫ْل تذ ِلل ْل ت ف َ� ْم َو ِإن ْل تن َص ْح ْل تن ِصف‪،‬قال ه ِ‬
‫ات‬

‫‪ 1‬فتح الباری�‪۳�۴‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬فتح الباری �‪۳�۸‬؍�‪۱‬‬
 ‫�������‬

‫�ا�و�ر�ایکرصتخمسیرقتیررکتےوہئےاہک�ا�ےرصق�ر� �وم�!جمےھسجےنٓا�پیکرط�فریفسبانکر�ر�و�انہایکہےو�ہٓا�پےسںیہکرتہبہںیا�و�رجس‬
‫�ذ�ا�تےنا�نوکغیپربمبانکرہام�ر�یرط�فوعبم�ثرفمایاہےو�ہبسےساعیلو�ا�رفعےہلذہ�امںیھچکرع�ضرک�رہاہو�ںاسےوتجہےکاستھےئنس‬
‫�ا�و�راخال�صےکاستھا�ساکجو�ا�بدیں�‪�،‬اگرتوجہےسریم�یزگ�ا�ر�شںیہنںینسےگوت�ا�سطخوککامحہقںیہنھجمسںیکسےگا�و�ر�اگرجو�ا�بںیماخال�ص‬
‫ہنںیوہگاتو�و�ہوج�ا�باع�دلانہا�و�رافصنمنہہنوہگا ‪ ،‬صقری�ر�و�مےناہکف مرائںیمںیہمہنتوگ�شوہ�ں�۔‬
‫ّ‬ ‫َق َال َه ْل َت ْع َ ُل َٔا َك َن ْ َ‬
‫ال ِس ُيح ُي َص يل؟‬
‫�زپڑھارتےےھت�۔‬
‫�دحہییبلک‪ t‬نےاہک�ٓا�پوکعملےہہکحیسم ‪�u‬ابنرمیمالہلیکدنبگیےکےئلامن ک‬
‫َ َ َ‬
‫قال ن َع ْم‬
‫�زپڑھارتےےھت�۔‬
‫یقرص�ر�و�م‪ :‬یبکشو�ہاپےناخلقومالکیکقحدنبگیا� کد�ارنےےکےئلامن ک‬
‫ف ْ‬ ‫ال ْرض‪َ ،‬و ْ َ‬
‫ال ِس ُيح ِ ي� َبط ِن‬
‫َ َ ْ َ ّ َ َ ْ َ ّ َ َ َ ْ َٔ‬
‫ات و‬
‫ّ َ َٔ‬ ‫َق َال َفإ نّ� َٔا ْد ُعوك َإل َم ْن َك َن ْ َ‬
‫ال ِس ُيح ُي َص يل ُل َوا ْد ُعوك إل من د ب� خلق السمو ِ‬ ‫ِ ي‬
‫ّ َْ‬ ‫َ ْ نُ َ ْ َ َ َ ْ َٔ َ ْ َ َ ْ َ‬ ‫َ َ َ ّ ّ ْ ُٔ ّ ّ ّ َ شّ َ ُ َ َ َ ش َّ‬ ‫ُٔ ّ َ َٔ ْ ُ‬
‫م ال ِذي ب� ِب ِه موس‪ ،‬وب� ِب ِه ِعيس با� مر ي�‪ ،‬ف ِإن اجبت كنت لك الدنيا‬ ‫ام ِه‪،‬وادعوك إل هذا الن ِب ي� ال ي‬
‫ال َب َا� َة َو ُي َغ ّ ُ� ّ‬‫َ ْ ٓ َ ُ َ ّ َ َ َ ْ َ ْ ْ ٓ َ ُ َ ُ ْ ف ّ ْ َ َ ْ َ ْ َٔ ّ َ َ ّ َ ْ ُ ْ‬
‫الن َع َم‬ ‫ي‬ ‫ص ج َ ِب‬ ‫وال ِخرة و ِإل ذهبت عنك ال ِخرة وش ِوركت ِ ي� الدنيا واعل ان لك ر ب� يق ِ‬
‫یںپڑھارتےےھت�‪�،‬ا�و�ر�اسییک‬ ‫�دحہییبلک�‪:‬مںیٓا�پوک�اسیذ�ا�تیکرط�فدعو�تدیاتہو�ںسجیکدنبگیا�و�رخوشون�د�یےکےئلحیسم ‪u‬نام�ز ک‬
‫طر�فدعو�تدیاتہو�ںسجےناستو�ںٓاسامنو�ںا�و� �رزمنییکقیلخترفمائیا�و�رجسےنحیسم ‪�u‬ابنرمیموکما�ںےکٹیپںیمانبیا�ا�و�ر�ا�سےک‬
‫وکوب�لرفمائںی‬
‫بدعمںیٓا�پوک�ا�سیبنامییکرط�فدعو�تدیاتہو�ںسجیکاشب�ر�تومسٰی ‪�u‬ا�و�رٰیسیع�ابنرمیمےند�ییھت�‪�،‬اگرٓا�پا�سدعو�ت ق‬
‫گےوت� ندای�و�ٓاخر�تد� نوو�ںںیمٓا�پےکےئلالھبئیےہ�اگر�ٓا�پر�وگر�د�انیرکتےںیہوت�ٓاخر�توت�ٓا�پےکاہتھےسلکناجئےیگا�و�ر�دنایمںی‬
‫وبربا�در�دیاتہےا�و�ر�اپینوتمعن�ں‬
‫وکاب�ہ ک‬
‫�د�وسر�ےول�گٓا�پےکرشیکوہ�ںےگ�ا�و�ر�ٓا�پہینیقیاجنےیہکٓا�پاک�ایکر�بےہوجرکنمینقح ت‬
‫‪1‬‬
‫کوبدلاترہاتےہ�۔‬
‫یقرص�ر�و�مےنطخوھک�لرکپڑھا�ا�و�رکاہمںیا�ساب�ر�ےںیموس�چرککلٓا�پوکوج�ا�بد�و�ںاگ�ا�و�ر�اپےندخ�ا�موکحمکدیاکہا�نیکوق�مےکوجلو�گ‬
‫ہام�ر�ےکلمںیمٓائےوہئےوہ�ںا�نوکمری�ےد�ربا�رمںیاحضرکایجائےاتکہںیما�نےسوہا�ںےکاحو�ا�لولعم�مرک�و�ں�‪،‬‬
‫َ َّ‬ ‫ْ ََ َ َ ْ َ ُ َ‬ ‫َْ َ‬ ‫ََ‬ ‫ْ َ َ َ ُ َ تُ‬ ‫َٔ‬
‫ال ْر ُب ق ْد َح َص َبت َنا ف َّلا كن ِت ُال ْدنة خ َر ْج ُت تَ� ِج ًرا ِإل الش ِام َم َع َر ْه ٍط‬ ‫َع ْن ا ِب ي� ُسف َيان قال ك َّنا ق ْو ًما ج َّ� ًارا َوكن ِت‬
‫َٔ‬ ‫ْ َ َُْ‬ ‫ُ َٔ َّ َ َ َ َٔ‬ ‫َّ‬
‫الر ُج ِل ال ِذي َ ي زْ� ُع ان ُه ن ِب يٌّ� ‪،‬قال ا ُبو ُسف َيان‪ :‬فقل ُت ‪ :‬ا نَ�‬ ‫ِم ْن ُق َر ْي ٍش ‪َ ،‬ف َق َال ِل تَ ْ��جُ َ ا ِن ِه‪َ :‬س ْل ُه ْم َٔا يُّ ُ� ْم َٔا ْق َر ُب َن َس ًبا ِإ َل َه َذا َّ‬
‫ُ َٔ َّ َ َ ْ َ َ َ َ ّ‬ ‫َّ‬
‫الر ُجل َع ِن ال ِذي َ ي زْ� ُع ان ُه ن ِب يٌّ�‪ ،‬ف ِإن كذ َب فك ِذ ُب ُوه‪،‬‬
‫نّ َ ٌ َ َ َّ َ‬
‫ص ِاب ِه‪ِ :‬إ ِ ي� سا ِئل هذا‬ ‫ا� َق َال ِل تَ ْ��جُ َ ا ِن ِه‪ُ :‬ق ْل ِ َٔل ْ َ‬ ‫َٔا ْق َر بُ ُ� ْم إ َل ْي ِه َن َس ًب ثُ َّ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬
‫َث َْ‬ ‫ُ‬ ‫ْٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َٔ ُ ُ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ا� َع ِ نّ ي� الك ِذ َب‪ ،‬لكذ ْب ُت ُه ِح ي نَ� َسال ِ ن ي� َع ْن ُه‪َ ،‬ول ِك ِ نّ ي�‬ ‫ْ‬ ‫ََ ُ َ ْ َ‬
‫قال ابو سفيان‪ :‬والهلِ لوال احلياء يوم ِئ ٍذ‪ِ ،‬من ان ي� َ� اص ِب ي‬
‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ ْٔ ُ‬
‫ْاس َت ْح َي ْي ُت ان َ ي� ث ُ�وا الك ِذ َب َع ِ نّ ي� ‪،‬ف َص َدق ُته‬
‫‪ 1‬الروض االنف�‪۳�۱�۵‬؍�‪۷‬‬
 ‫�������‬

‫ےھت سم‪،‬املنو�ںےسوگنج�ںےکےجیتنںیمو�ہاجت�رتیرسگرمای�ںلطعمےیکےھٹیبےھتسجیکوجہےس‬
‫�ابوایفس�ناکایب�نےہہکرقیشاجت�ر�تہشیپول�گ �‬
‫�ا�نےکرسمائےمتخوہگےئےھتا�ببجد�ساس�لےکےئلگنجدنب�یاکماعہد�ہوہ�اتواب فسوای�نےبرکفہوکراجت�رتیرغ�ضےسرقیشیکایک‬
‫جامعتےکاستھاش�مٓایاہو�اتاھ�ا�و�رتاج�رتیڈنم�یزغ�ہںیممیقماھت�‪،‬یقرصکےدخ�ا�مےنا�سوک�ا�و�ر�ا�سےکاسھتوی�ںوکغز�ہےسالکرد�ربا�رمںیشیپ‬
‫کردیا�‪،‬یقرصےناپےنرتجام�نےساہککہا�نےسوپچوھکہوہنج�ںےنا�نےکاہی�ںوبن�تاک�دعو�ٰیکایہےبسنےکاتعاب�رسےا�ساکسبےس‬
‫ےہ؟�اب فسوای�نےناہککہںیمےنٓاگےڑب�ھرککاہمںیبسنےکاتعاب�رسےا�ناکقرییبزعیزوہ�ں�‪ ،‬یقرصنےاپےن‬
‫قرییبزعیز�رشہتد�ا�رکو�ن �‬
‫ترجام�نےساہککہا�سصخش( �اب فسوای�ن) کےےھچیپڑھک�ےوہئےاسھتوی�ںےسہہکد�وکہا�سےسںیما�ناصحبےکاب�ر�ےںیمد�ریافت‬
‫کر�و�ںاگجونیبوہنےےکدمعیںیہ�اگریہا�نےکاب�ر�ےںیموکئیوھجٹیاب�تےہکوتمتول�گوف�ر ً��اا�سیکرت�دیدرک�دیان�‪�،‬اب فسوای�نےتہکںیہالہلیکمسق‬
‫رضو�رجوھ�ٹوب�ل‬
‫!گر�ا�سد�نا�ساب�تیکرش�مہنوہتیہکںیہکریم�ےاستیھریم�یذکتیبہنرکٹیبںیھوتمںیا�نوس�الا�تےکوج�ا�بںیم �‬
‫جاتاجو�ا�سےنرسو�لالہلﷺےکاب�ر�ےںیمےئکےھتنکیلےھجموت�ا�ساکخرط�ہاگل�رہاکہںیہکریم�ےاستیھریم�یذکتیبہنرک�دیں�‪�،‬ا�س‬
‫لےئںیمےنوھج�ٹےساتجان�بایک�۔‬
‫�ا�و�رفحتالاب�ر�یںیمہیظفلںیہ‬
‫َ َ ْ ُ َٔ َّ َٔ ْ َ َ َ ف َ َ ْ نََٔ‬ ‫ْ َ ً َ ّ ً َٔ َ َ َّ ُ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ف َوالهلِ ل ْو ق ْد كذبت َما ردوا عىل َول ِك ِ نّ ي� كنت امرءا س ِيدا اتكرم ع ِن الك ِذ ِب وع ِلت ان ايس ما ِ ي� ذ ِلك ِإن ا�‬
‫ََ ٔ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َٔ ْ َ َ ُ َ َ‬
‫كذ ْب ُت ُه ان ي ْ�فظوا ذ ِلك َع ِ نّ ي� ث َّ� َي َت َح َّدثوا ِب ِه ف ْل ا كذبه‬
‫اھتا�و�ر�اپےنوک�ا�ساب�تےس‬
‫�اب فسوای�نےتہکںیہ �الہلیکمسق!�اگرمںیوھج�ٹوبلاتتومری�ےاستیھا�سیکرت�دیدنہرکتےنکیلوچنہکںیمرس�د�ا�رقو�م �‬
‫لبدنمرتہباتھجمستاھکہوھج�ٹوبلو�ںا�و�ریہریم�ےےئلابعثرش�ماھتکوینہکںیماجناتتاھکہاگریاہ�ںںیمےنوھج�ٹوبلاتومری�ےاستیھاسے‬
‫‪1‬‬
‫ےگ‪�،‬ا�سےئلںیمےنوھج�ٹےساتجان�بایک�۔‬
‫یا�د�رھکںیےگا�و�رمہکرکممہاجکرمری�ےوھج�ٹےکاب�ر�ےںیمےتہکرھپیں �‬
‫�ٰیر�رہاہے�؟‬‫یقرصنےاہکجمےھا�سصخشےکاحلا�تاتبئوجوتمںیمومن�د�ا�رہوکر�ایکاین�دعو ک‬
‫َ َ َ َ ُ‬ ‫َ َ َٔ ُ ُ ْ َ َ فَ َ َ ْ ُ ُٔ َ ّ ُ ُ ف َ ْٔ َ ُٔ َ ّ ُ َٔ ْ َ ُ َ َٔ ُ ُ َّ َ ْٔ َ ُ ُ َ َ َ َ َ َ ف َ َ َ ْ‬
‫َ‬
‫� َعل ل َيل َت ِف ُت ِإل ذ ِلك ق ْو ُل‬
‫قال ابو سفيان ج�علت از ِهده ِ ي� شا ِن ِه واص ِغر امره واقول ِإن شانه دون ما بلغك ج‬
‫ریقحا�و�ر�ا�نےکدعو�ٰیکوعموملیانبکرپشیرکناشر�و�عایکیلنکرصیق�ا�نابتو�ں‬
‫�اب فسوای�نےتہکںیہہکںیمےنرسو�لالہلیکاش�نوکیقرصکےاسمےن �‬
‫پر� ھدای�نںیہند�ےرہاتاھ�‪�،‬ا�و�ر�ا�سےناہکمںیوجکھچمتےسوس�ا�لرک�و�ںرص�فا�ناکجو�ا�بد�و�‪،‬مںیےناہکمںیاحضرہو�ں�۔‬
‫َك ْي َف َن َس ُب َه َذا َّ‬
‫الر ُج ِل ِف ُ ْ‬
‫يك؟‬
‫یقرص�‪:‬تمولگو�ںںیما�سصخشاکنبساسیکمساھججاتاہے�؟‬
‫َ ْ ُ َ َٔ‬ ‫ف‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ُْ‬
‫قل ُت‪ُ :‬ه َو ِف َينا ذو ن َس ٍب‪،‬قال ُه َو ِ ي� َح َس ِب َما ل َيف ُضل َعل ْي ِه ا َح ٌد‬
‫�اب فسوای�ن�‪:‬یںےناتبیاکہمہںیما�ناکبسنتہبدمع�ہاھجمسجاتاہے۔�ا�نےکبسنےسڑب�ھرککیساکنبسںیہن۔‬
‫‪ 1‬فتح الباری �‪۳�۳‬؍�‪۱‬‬
 ‫�������‬
‫َ َ فَ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ ْ َٔ َ ُّ َ َ‬
‫ك ا َح ٌد قط ق ْب ُل؟‬ ‫قال‪� :‬ل قال هذا القول ِمن‬
‫یقرص�‪:‬کای�ا�نےکاخند�ا�نںیمکیسا�و�رنےیھبدعو�ٰینوب�تایکتاھ�؟‬
‫َ‬ ‫ُْ‬
‫قل ُت‪ :‬ال‬
‫�اب فسوای�ن‪ :‬ہنںی�۔‬
‫ٓ‬ ‫َ َ فَ ْ َ َ‬
‫قال‪�َ :‬ل كن ِم ْن ا َ ب� ِئ ِه ِم ْن َم ِل ٍك؟‬
‫یقرص�‪:‬کای�ا�نےکٓابائو�اجد�ا�دمںیوکئیاب�دشا�ہیھبزگ�ر�اہے�؟‬
‫َ‬ ‫ُْ‬
‫قل ُت‪ :‬ال‬
‫�اب فسوای�ن ہنںی�‪�،‬ا�نےکبسنںیموکئیاب�دشا�ہںیہنزگ�ر�ا�۔‬
‫َ َ َٔ ْ ُ َ‬ ‫َ َ فَ ْ ُ َ َ َ‬
‫قال‪�َ :‬ل ك ْن تُ ْ� ت تَّ ِ� ُمون ُه ِب�لك ِذ ِب ق ْبل ان َيقول َما‬
‫�ٰیرنےےسےلہپیھبکوھج�ٹوبلےتاپیاہے�؟‬
‫وکوب�تاک�دعو ک‬
‫یقرص‪ :‬کایتمولگو�ںےنا�ن ن‬
‫َ‬ ‫َ َ ُْ‬
‫قال؟ قل ُت‪ :‬ال‬
‫�اب فسوای�ن‪ :‬ہنںی�‪،‬ہمےناہنںییھبکوھجٹوبلےتںیہنانسلبہکا�نیکر�استوگئیا�و�ر�امانتد�ا�ر�یےکابعثاہنںیاص�د�قو�امنی‬
‫کاہجاتاہے�۔‬
‫َ ُ‬ ‫َّ َ َٔ‬
‫اس َيت ِب ُعون ُه ا ْم ُض َعف ُٔاو ْه؟‬ ‫َق َال‪َ :‬ف َٔا شْ َ ُ َّ‬
‫�اف الن ِ‬
‫رص‪�:‬ا�نےکعبتموک�نںیہ�‪�،‬و�ہافعض�ءہںیایصاحبتیثیحومرتہب�؟‬ ‫یق �‬
‫َ ُ‬ ‫َُْ ْ‬
‫فقل ُت َبل ُض َعف ُٔاو ْه‬
‫عمرملوو�ںںیمےسیسک‬
‫�اب فسوای�ن�‪�:‬ا�نےکریپ�وکا�ر�و�ںںیماکرثعضاف�ء�و کماسنی�‪،‬نوجو�ا�نڑلکےا�و�رعو�رتںیںیہمرگ�ا�نیکوق�مےکزعم�زینا�و�ر گ‬
‫نےیھبا�ناک�اتاب�عںیہنایک�۔‬
‫َ َ َٔ َ ز ُ َ َٔ ْ َ ْ ُ ُ َ‬
‫قال‪ :‬ا ي ِ� يدون ام ينقصون؟‬
‫رص‪�:‬ا�نیکریپ�وکا�ر�و�ںیکدعت�ا�د�د�ندب�نڑبھیتاج�رہیےہایھگیتٹاجرہیےہ�؟‬ ‫یق �‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُْ‬
‫قل ُت‪َ :‬بل َ ي ز ِ� ُيدون‬
‫�اب فسوای�ن�‪�:‬ا�نیکدعت�ا�دکموہنےےکاجبئےر�و�زبر�و�زبڑھیتاج�رہیےہ�۔‬
‫َٔ ْ ُ َ‬ ‫َ َ فَ َ ْ َ ْ َ ُّ َٔ َ ٌ نْ ُ ْ َ خْ َ ً‬
‫سطة ِل ِد ِين ِه َب ْع َد ان َي ْدخل ِف ِيه؟‬ ‫قال‪� :‬ل ي�تد احد ِم�م‬
‫رص‪:‬جوشصخا�نیکاتاب�عاتخای�رکریلاتہےایک�و�ہا�نےستبحمرھکات�ا�و�ر�ا�نےسو�اسبہترہاتہےایاہنںیوھچک�ڑرلعدحیگیاتخای�رکریلاتہے�؟‬
‫یق �‬
‫ُْ‬
‫قل ُت‪ :‬ال‬
 ‫�������‬

‫�اب فسوای�ن‪ :‬ہنںی�‪�،‬ابیھکتوکئیاملسم�ناپےندینےسٹلپرک�اپینرپ�انیتلمںیمںیہنٓایاہے�۔‬

‫َ َ فَ ْ ْ‬
‫قال‪�َ :‬ل َيغ ِد ُر؟‬
‫یقرص‪:‬کای�و�ہاعمہد�ہینکشودبدہع�ییھبرکتےںیہ�؟‬
‫َ ٌ‬ ‫َ َ‬ ‫ف‬ ‫َ نَ‬ ‫ُْ‬
‫قل ُت‪ :‬ال‪َ ،‬و ْ� ُن ِم ْن ُه ِ ي� ُم َّد ٍة ال ن ْد ِري َما ُه َو ف ِاعل ِف ي َ�ا‬
‫�اب فسوای�ن‪ :‬ہنںی�‪�،‬انوہ�ںےناپےندہعکییھبکدہعکشینںیہنیک�‪،‬یلنکٓا�جلکامہ�ر�ےا�و�ر�ا�نےکامبنید�ساس�لےکےئلحلصوہئیےہا�س‬
‫با�ر�ےںیمو�ہایکطر�زعلماتخای�ررکتےںیہا�سےکاب�ر�ےںیمںیمھچکںیہنہہکاتکس‬
‫َ‬ ‫ْ ُ َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ َٔ َ‬ ‫َ ً َٔ ْ‬ ‫َ َ َٔ ُ ُ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ نّ َ َ ٌ ُٔ ُ‬
‫كة ا ْد ِخل ِف ي َ�ا ش ْيئا ان َت ِق ُص ُه ِب ِه‪ ،‬ال اخاف ان ت ْٔو ث َ� َع ِ نّ ي� غ ْي ُ� َها‬
‫قال ابو سفيان‪ :‬ول ي� ِك ِ ي� ِ‬
‫�اب فسوای�نےتہکںیہا�ساب�تےکوس�اجمےھںیہکاب�تاگلنےاکموقہعںیہنالم�۔‬
‫ْ َ َ‬ ‫َ َ َ‬
‫قال ف َوالهلِ َما ال َتف َت ِإل يْ َ�ا ِم ِ نّ ي�‬
‫�ابناساح�قیکر�و�ایتہکاب فسوای�نےتہکںیہو�الہلرصیقنےریم�یا�ساب�تیکرط�فوجمںیےناپینرط�فےسالمئییھتذ�ر�ہرب�ابربیھاتلاف�ت‬
‫ہنںیایک�۔‬
‫َ َ فَ ْ َ َ ْ‬
‫قال‪�َ :‬ل قاتل ُت ُم ُوه؟‬
‫یقرص�‪:‬کایتما�نےسیھبکڑل�ےیھبوہ�؟(کوینہکرسو�لوق�مےسیھبکڑل�ائییکابدت�اہنںیرکتالبہکےلہپالہلیکرط�فدعو�تدیاتہے�‪�،‬ا�سےک‬
‫اہج�درتےںیہ)‬
‫جو�ا�بںیمٹہدھر�ممسقےکول�گا�نےکاقمبےلرپ�ات �رٓاتےںیہ�‪،‬تبابنای�ء�ا�نےس ک‬
‫ُْ َ‬
‫قل ُت‪ :‬ن َع ْم‬
‫�اب فسوای�ن‪ :‬ہا�ں�!ہام�ر�یا�نےسیئکڑل�ائای�ںوہچیکںیہ�۔‬
‫َق َال‪َ :‬ف َك ْي َف َك َن ِق َت ُال ُ ْ‬
‫ك ِإ َّ ي� ُه؟‬
‫رص‪�:‬ا�نڑل�ائوی�ںاک�اناج�مایک�رہاتہے�؟‬ ‫یق �‬
‫َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُْ ُ َْ ُ َْ ََ َ َ َْ ُ َ ٌ‬
‫سال‪َ ،‬ي َنال ِم َّنا َون َنال ِم ْن ُه‬ ‫قلت‪ :‬احلرب بيننا وبينه ِ ج‬
‫�اب فسوای�ن�‪:‬جگنںیممہرب�ابر�رہےتںیہبکیھو�ہمہرپغالبرہےا�و�ربکیھمہا�نرپ�۔‬
‫َ ْٔ ُ‬ ‫َ َ‬
‫قال‪َ :‬ماذا َ ي� ُم ُر ْك؟‬
‫رص‪�:‬و�ہںیہمتسکزیچکاحمکدیےتںیہ�۔‬ ‫یق �‬
‫لص َال ِة َو َّ‬
‫الز َك ِة َو ِ ّ‬ ‫ْٔ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُق ْل ُت‪َ :‬ي ُقول‪ْ :‬اع ُب ُدوا َ‬
‫الهل َو ْح َد ُه َوال ُت ش� ُكوا ب ِه ش ْي ًئا‪َ ،‬و تْ ُا� ُكوا َما َي ُقول ا َ ب� ُٔو ُ ْك‪َ ،‬و َ ي� ُم ُر نَ� ب� َّ‬ ‫ُ‬
‫الص ْد ِق‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ ََ َ َّ‬
‫الص ةِل‬
‫والعف ِاف و ِ‬
‫ریھٹاںی�ا�و�رکرف�وشر�کےک‬
‫�اب فسوای�ن�‪�:‬و�ہںیمہا�سزیچکیدعو�تدیےتںیہہکمہایکالہلیکدنبگیرکیں�ا�و�ر�ا�سےکاستھیسکوکشریکہن � ئ‬
 ‫�������‬

‫تام�مرم�اسموجہام�ر�ےٓابائو�اجد�ا�درکتےےلچٓا�رہےےھتاہنںیرت�کرک�دیں�‪�،‬ا�سےکالع�و�ہو�ہںیمہاپکزیگیوپا�کد�امین�‪�،‬د�نںیماپنچرمتہب‬
‫نام�زپڑھےن�‪،‬سا�لںیمایکرمتہباپےناملو�ںےسزکو�ا�ۃا�د�ارکنے�‪،‬مہہشیچسوبلےن�ا�و�رقعطرحیمےکاجبئےہلصرحیمیکرتغبیدیےتںیہ�۔‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ ُّ ُ ُ ُ ف َ‬ ‫َ َ َ تَّ ْ ُ َ ُ ْ َ ُ َ َٔ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َٔ َّ ُ ُ ْ ُ َ‬
‫الر ُسل ت ْب َعث ِ ي� ن َس ِب ق ْو ِ َما‬ ‫يك ذو ن َس ٍب‪ ،‬فكذ ِلك‬ ‫فقال ِلل��ج ِان‪ :‬قل ل‪ :‬سالتك عن نس ِب ِه فذكرت انه ِف‬
‫ٌ‬ ‫َ َ َٔ ْ ُ َ َ ْ َ َ َٔ َ ٌ ْ ُ ْ َ َ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ ُ ْ َ َ َ َٔ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ ْ‬
‫ك َهذا القْول‪ ،‬فذك ْر َت ان ال فقل ُت‪ :‬ل ْو كن ا َح ٌد قال َهذا القْول ق ْب ُل‪ ،‬لقل ُت َر ُجل‬ ‫وسالتك هل قال احد ِمن‬
‫ُ ُْ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َٔ ْ‬ ‫َ ْٔ َ َ‬
‫س ِبقْو ٍل ِقيل ق ْب ُل َ‪،‬و َسال ُتك َهل كن ِم ْن ا َ ب� ِئ ِه ِم ْن َم ِل ٍك‪ ،‬فذك ْر َت ان ال‪ ،‬قل ُت فل ْو كن ِم ْن ا َ ب� ِئ ِه ِم ْن َم ِل ٍك‪ ،‬قلت‬
‫ي�ت ِ ي‬
‫َ َ َٔ ْ ُ َ َ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ َ َٔ ُ َٔ َّ‬ ‫َٔ ْ َ ْ ُ َ َ َ‬ ‫ٌ ْ ُ ْ َ َٔ‬
‫َر ُجل َيطل ُب ُملك ا ِب ِيه َ‪،‬و َسال ُتك‪َ ،‬هل ك ْن ُت ْ� ت َّت ِ� ُمون ُه ِب�لك ِذ ِب ق ْبل ان َيقول َما قال‪ ،‬فذك ْر َت ان ال‪ ،‬فق ْد ا ْع ِرف ان ُه‬
‫َ‬
‫اس َو َيك ِذ َب َعل الهلِ‬
‫ْ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َ َ َ َ َ َ َّ‬
‫ْل يكن ِليذر الك ِذب عل الن ِ‬
‫کراہ�ا�نےسہہکد�وکہںیمےنبسےسےلہپا�ناکنبسولعم�مایک�‪،‬تمےنوج�ا�بدیاکہو�ہزعم�ز�ا�و�رشریف‬ ‫یقرصنےاپےنرتجام�نےساخمطبوہ ک‬
‫یسکوکنیبانبتاہو�ںوت�ایےسیہولگو�ںوکبانتاہےوج�اپینوق�مںیماعیلبسنرھکےتںیہ�‪�،‬ا�و�ر پرھمںیےند�ریافت‬
‫�انلبسںیہکشیبالہلاعتلٰیجب‬
‫کایکہایک�ا�نےکاخند�ا�نںیمکیسا�و�رنےیھبدعو�ٰینوب�تایکتاھتمےناہکہنںی�‪�،‬اگرکیسےنےلہپہیدعو�یٰ کایہوتاتومںیہیاتھجمسکہہیےلہپ‬
‫قو�لوک�دہر�ا�رہاہےا�و�رمںیےند�ریافتایککہایک�ا�نےکاخند�ا�نںیموکئیاب�دشا�ہیھبزگ�ر�اہے�؟تمےناہکںیہن�‪�،‬اگر�ا�نےکاخند�ا�نںیموکئی‬
‫با�دشا�ہزگ�ر�اوہتاوتںیمہیاتھجمسکہہیاپےنرطیہقےساپےنٓابائو�اجد�ا�دسےایگہو�امکلاحصلرکناچاہےتںیہ�‪�،‬ا�و�رمںیےنمتےسا�نیکاببت‬
‫�د�ریافتایککہایک�و�ہیھبکوھج�ٹیھبوبلےتںیہ�؟تمےنا�ساک�اناک�رکایجسےسںیمہیاھجمسکہہیےسیکنکممےہہکایکصخشدنب�و�ںرپجوھ�ٹہن‬
‫بولےو�ہالہلرپیکےسوھج�ٹابند�ھاتکسہے‬
‫َ َٔ‬ ‫َٔ ْ َ َٔ‬ ‫اس َّات َب ُع ُوه َٔا ْم ُض َع َف ُٔاو ُ ْه‪َ ،‬ف َذ َك ْر َت َٔا َّن ُض َع َف َاء ُ ُه َّات َب ُع ُوه‪َ ،‬و ُ ْه َٔا ْت َب ُاع ُّ‬
‫الر ُس ِل َ‪،‬و َسال ُتك ا َ ي ز ِ� ُيدون ا ْم‬ ‫�اف الن ِ‬
‫َو َس َٔا ْل ُت َك َٔا شْ َ ُ َّ‬
‫َٔ ْ ُ َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ َ َ َ ْ َ َٔ نَّ ُ ْ َ ز ُ َ َ َ َ َ َٔ ْ ُ َ َ تَّ َ ت َّ َ َ َٔ ْ ُ َ َٔ َ ْ َ ُّ َٔ َ ٌ َ خْ َ ً‬
‫سطة ِل ِد ِين ِه َب ْع َد ان َي ْدخل‬ ‫ينقصون‪ ،‬فذكرت ا�م ي ِ� يدون‪ ،‬وكذ ِلك امر ِإال ي� ِان ح� ي ِ�‪ ،‬وسالتك ا ي�تد احد‬
‫َٔ ْ َ ْ ْ َ َ َ َٔ ْ َ َ َ َ‬ ‫الق ُل َ‬ ‫َ ُ نَ تُ خَ ُ َ َ َ ُ ُ ُ‬ ‫َ َ َ َٔ ْ َ َ َ َ‬
‫وب‪َ ،‬و َسال ُتك َهل َيغ ِد ُر‪ ،‬فذك ْر َت ان ال‪َ ،‬وكذ ِلك‬ ‫ِف ِيه‪ ،‬فذك ْر َت ان ال‪َ ،‬وكذ ِلك ِإال ي�ان ِح ي� �ا ِلط بشاشته‬
‫ُ‬ ‫َ ُ ُ ً‬
‫ك َو َح ْر َب ُه تكون ُد َول‪َ ،‬و ُي َدال‬ ‫ك‪َ ،‬ف َز َ ْع َت َٔا ْن َق ْد َف َع َل‪َ ،‬ؤَا َّن َح ْر َب ُ ْ‬ ‫الر ُس ُل َال َت ْغ ِد ُر َ‪،‬و َس َٔا ْل ُت َك‪َ :‬ه ْل َق َات ْل ُت ُم ُوه َو َق َات َل ُ ْ‬
‫ُّ‬
‫َ َ ْ ُ ُ َ َّ َ َ ُ َ ُ َ َ َ ْ ُٔ ْ َ َ َ َ َ ُّ ُ ُ ُ ْ َ َ َ َ ُ ُ َ َ َ ُ‬
‫الع ِاق َبة‬ ‫عليك املرة وتدالون علي ِه االخرى‪ ،‬وكذ ِلك الرسل تبتل وتكون لا‬
‫�ا�و�رمںیےند�ریافتایککہا�نےکریپ�وکا�رکسمسقےکول�گںیہ�؟تمےناہکرغبا�‪،‬یبکشابنای�ءکےریپ�وکا�رما�لو�د�ولتںیممرغ�و�ر�وتمربکلو�گ‬
‫ہنںیہکلباکرثعضاف�ءہیوہتےںیہ�‪�،‬ا�و�رمںیےنمتےسا�نےکریپ�وکا�ر�و�ںےکےنٹھگایبڑھےنیکاببتد�ریافتایکتمےناہک�و�ہڑبھےتیہاجتے‬
‫اتا�و�ر�ا�نےسو�اسبہترہاتہےای�اہنںیوھچک�ڑرلعدحیگی‬
‫ہںی�‪�،‬ا�و�رمںیےند�ریافتایککہوجشصخا�نیکاتاب�عاتخای�ررکیلاتہےایک�و�ہا�نےستبحمرھک �‬
‫رھا�سےسںیہنیتلکن�‪�،‬ا�و�رمںی‬
‫وت �‬
‫یسکد�لںیمات جراتیےہ پ‬
‫اہکہنںی‪�،‬و�اقہعہیےہہکایام�نیکریشییناییسیہوہتیےہہکبج‬
‫�‬ ‫�اتخای�رکریلاتہےمتےن‬
‫ربمغیپو�ںیکیہیاش�نوہتیےہو�ہیھبکدبعدہ�یںیہنرکتے�‪�،‬ا�و�رمںیےن‬
‫نےد�ریافتایککہایک�و�ہدہعکشینرکتےںیہ�‪،‬تمےناہکہنںی�‪،‬یبکش �‬
 ‫�������‬

‫تمےسڑل�ائیےکقلعتمد�ریافتایکتمےنوج�ا�بدیابکیھو�ہاغلبرہےا�و�ربکیھمہ�‪،‬یبکشابنای�ءکیتیفیکیہی کوہ�ارتیےہاتکہا�نےک‬
‫وہائےنکیلاناج�ماک�رحتفونرص�تاہنںیوکحاصلوہتاہے‬ ‫ریوکا�ر�و�ںےکدص�قو�اخال�صاک�اتماح�ن ج‬ ‫پ �‬
‫ٓ ُ‬ ‫َ ْ ً َ َ نْ َ ُ ْ َ َ َ‬
‫اك َّعا كن َي ْع ُب ُد ا َ ب� ُٔو ْك‪،‬‬
‫َ َ َ ُ شْ ُ‬ ‫َ َ َٔ ْ ُ َ َ َ َ ْٔ ُ ُ َ َ َ ْ َ َٔ َّ ُ َ ْٔ ُ ُ َٔ ْ َ ْ ُ ُ‬
‫�كوا ِب ِه شيئا‪ ،‬وي�‬ ‫وسالتك‪ِ :‬ب�اذا ي�م ُر ْك‪ ،‬فزعت انه ي�م ُر ْك ان تعبدوا الهل وال ت ِ‬
‫َ ُ َّ َ ُ َٔ َ َٔ َّ‬ ‫َٔ َ َ َ‬ ‫َ ْ َٔ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ َ ْٔ ُ ُ ُ ْ َّ َ َ َّ َ َ َ َ َ‬
‫الن ِب يّ�‪ ،‬ق ْد ك ْن ُت ا ْع ُل ان ُه‬ ‫لع ِد‪َ ،‬وا َد ِاء اال َمان ِة‪ ،‬قال‪َ :‬و َه ِذ ِه ِصفة‬ ‫الوف ِاء ِب�‬‫العف ِاف‪ ،‬و‬ ‫و ي�مرك ِب�لصال ِة‪ ،‬والصدق ِة‪ ،‬و‬
‫ِ‬
‫َ ٌ َ َ ْ َ ْ َٔ ُ َّ َٔ َّ ُ ْ ُ ْ َ ْ َ ُ َ ُ ْ َ َ ًّ َ ُ ُ َٔ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ ْ ن َ َ ْ َٔ ْ ُ َٔ ْ‬
‫م هات ي ِ� ولو ارجو ان‬ ‫خ ِارج‪ ،‬ول ِكن ل اظن انه ِمنك‪ ،‬و ِإن يك ما قلت حقا‪ ،‬في ِوشك ان ي� ِلك مو ِضع قد ي‬
‫َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ ْ ُ َ َ َ َ َ َّ ُ ُ ُ َ َ ْ ُ ْ ُ ْ َ ُ َ َ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َٔ ُ ُ ْ َ ثُ َّ َ َ َ‬
‫ول الهلِ صل‬ ‫اب َرس ِ‬ ‫اخلص ِإل ْي ِه‪ ،‬لتجش ْمت ل ِق َّيه‪ ،‬ولو كنت ِعنده لغسلت قدم ْي ِه‪ ،‬قال ابو سف َيان‪ � :‬دعا ِب ِكت ِ‬
‫َ َ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬فق ِر َئ‪ ،‬ف ِإذا ِف ِيه‬
‫�ا�و�رمںیےنمتےسد�ریافتایک�و�ہںیہمتنکزیچ�و�ںاکحمکدیےتںیہمتےناہک�الہلزع�وجلیکدنبگیاکحمکدیےتںیہ�‪،‬شر�کا�و�ربترپسیتےس‬
‫�ر�وکےتںیہ�‪،‬نام�ز�‪�،‬زکو�ا�ۃ� س‪،‬اچئی�‪،‬پا�کد�امینا�و�رصہلرحیماکحمکدیےتںیہ�‪�،‬اگریہامت�مابتںیوجتمےنایب�نیکںیہوتبالشہبو�ہیبنںیہ�‪ ،‬جمےھولعم�م‬
‫ےگ‪،‬جوباتںیمتےناتبئںیاگر�و�ہحیحصںیہوت�و�ہد�ند�و�رہنںی‬
‫تاھکہایکیبنوعبم�ثوہنےو�الےںیہنکیلہیامگ�نہناھتکہو�ہرعبو�ںےسوہ�ں �‬
‫جبو�ہا�سہگجرپکحرم�ا�نوہ�ںےگاہج�ںا�سوقتریم�ےد� نوو�ںدق�مومجو�دںیہ�‪�،‬اگرےھجمنیقی توہاکہںیما�سکتچنہپوکس�ںاگتومںی‬
‫وا�‪،‬‬
‫طویلرفسکیتقشمرب�د�اشترککےیھبا�سےکاپ�سچنہپرک�ا�سےسالمقا�ترکتا�ا�و�ر�اگرمںیا�سےکاپ�سچنہپاتکستو�ا�سےکاپئو�ں ھد ت‬
‫�اب فسوای�نےناہککہا�سےکدعبیقرصنےرسو�لالہلﷺاکنامہابم�ر�کبلطایک�ا�و�ر�و�ہا�سےکاسمےند�ربا�رمںی ھڑپاگای�۔‬
‫الر ْ َ‬
‫ح ِن َّ‬
‫الر ِح ي ِ�‬ ‫س الهلِ َّ‬ ‫ْ‬
‫ِب ِ‬
‫الر ِوم۔‬ ‫ول‪ِ ،‬إ َل ِه َر ْق َل َع ِظ ي� ُّ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫س‬ ‫ِم ْن ُ َم َّم ٍد َع ْب ِد الهلِ َو َر ُ‬
‫ِ‬
‫َّ‬ ‫َ َ‬
‫َسال ٌم َعل َم ِن ات َب َع ُاهل َدى۔‬
‫َ َ َ ْ َٔ‬ ‫َٔ َّ َ ْ ُ َ نّ َٔ ْ ُ َ َ َ ْ َ َٔ ْ ْ َ ْ َ ْ َ َٔ ْ ْ ُ ْٔ َ ُ َٔ َ َ َ ْ َ َّ‬
‫الهل ا ْج َرك َم َّرت ْ ي ِن�‪ ،‬ف ِإن ت َول ْي َت‪ ،‬ف َعل ْيك ِإ ث ُ� اال ِر ِيس ِّي ي نَ�‬ ‫اما بعد‪ :‬ف ِإ ِ ي� ادعوك ِب ِدعاي ِة ِإالسال ِم‪ ،‬اس ِل تسل‪ ،‬واس ِل يو ِتك‬
‫َ َ َٔ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ ْ َٔ َّ َ ْ ُ َ َّ َ َ َ ُ شْ َ َ ً َ َ‬
‫�ك ِب ِه ش ْيئا‪َ ،‬وال َي َّت ِخذ َب ْع ُض َنا َب ْع ًضا‬ ‫اب تعالوا ِإل ِك ٍة سو ٍاء بيننا وبينك‪ ،‬ال نعبد ِإل الهل وال ن ِ‬ ‫الكت ِ‬
‫و ي‪ �:‬اهل ِ‬
‫َ‬ ‫َٔ‬
‫ا� ُدوا ِب� نَّ� ُم ْس ِ ُلون‬ ‫َٔا ْر َ ب� ً ب� ِم ْن ُد ِون الهلِ ‪َ ،‬فإ ْن َت َوَّل ْوا‪َ ،‬ف ُقوُلوا شْ َ‬
‫ِ‬
‫بمسالہلالرمحنٰالرحمی‬
‫حمدم�رسو�لالہلیکرط�فےسر�و�مےکاب�دشا�ہرہقلےکان�م‬
‫جسےندہ�ایتاک�اتاب�عایک�ا�سرپسالمیتوہ‬
‫�امابدع�!مںیںیہمت اسال�میک دعو�ت دیاتہو�ں �‪�،‬اسال�موبق�لرکلوناج�ت اپجائوگےحق اعتلٰی متںیہ د�وہر�ا�اجرعاطف مرائےاگ�اگر�اسال�م ےس ر�وگر�د�انی‬
‫کر�وگے متوتاہ�ر�یرعایاکاگان�ہیھباہمت�ر�یرگ�د�نرپوہگا�‪�،‬ا�و�ر�ا�ےاہلاتک�بٓائو�ایکاییساب�تیکرط�فوجہام�ر�ےا�و�رمتاہ�ر�ےد�رمای�ن‬
 ‫�������‬

‫مسل َّ‬
‫رگد� ناںی�‪�،‬ا�و�ر�الہلےکوس �آاپسںیمایکد�وسر�ے‬
‫مےہہکوس�ائےالہلےکیسکزیچکیابع�د�تہنرکیںا�و�رنہالہلےکاستھیسکزیچکوشریک �‬
‫‪1‬‬
‫کو�اپان�ر�با�و�رعموب�دنہ ئانبںی�‪،‬پساگر�و�ہاسال�موبق�لہنرکیںوت�ٓا�پہہکدیںہکمتوگ�ا�ہرہوکہمہاملسم�نوہچےکںیہ�۔‬
‫َ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َُ ََ ُ‬ ‫َق َال َٔا ُبو ُس ْف َي َان‪َ :‬ف َ َّلا َٔا ْن َق�ضَ َم َق َال َت ُه‪َ ،‬ع َل ْت َٔا ْص َو ُ‬
‫ات َّال ِذ ي نَ� َح ْو َ ُل ِم ْن ُع َظ َم ِاء ُّ‬
‫الر ِوم َوك ث َ� لغط ُه ْم‪ ،‬فال ا ْد ِري َماذا‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ْ ُ ْ ُ َ ُ ْ َ َ ْ َٔ َ َٔ ْ ُ ْ ن َٔ َ َ َ َ‬ ‫َ ُ َ ُٔ َ َ ُٔ ْ ْ َ َ َ َٔ ْ َ ْ ُ َ َ َٔ ْ َ‬
‫ا� ا ِب ي� ك ْبشة‪َ ،‬هذا َم ِلك‬ ‫ا�‪ ،‬وخلوت ِب ِ�م قلت لم‪ :‬لقد ا ِمر امر ِب‬ ‫قالوا وا ِم َر ِبنا‪ ،‬فاخ ِرجناف َّلا ان خ َرجت مع اص ِ يب‬
‫َ‬ ‫َ ن َٔ ْ َ َ خَ ُ ُ َ َ َٔ ُ ُ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ ً ُ ْ َ ْ ً َٔ َّ َٔ ْ َ ُ َ َ ْ َ ُ َ تَّ َٔ ْ َ َ ُ َ ْ‬
‫الهل قل ِب ي� ِإال ْسال َم‬ ‫ب ِ ي� االصف ِر ي�افه‪،‬قال ابو سفيان‪ :‬والهلِ ما ِزلت ذ ِليل مستي ِقنا ِب�ن امره سيظهر‪ ،‬ح� ادخل‬
‫َٔ َ‬
‫َوا نَ� ك ِر ٌه‬
‫�اب فسوای�نےتہکںیہبجرہقلاپیناب�توپ�ر�یرکچاکتو�ر�و�مےکرس�د�ا�رجو�ا�سےکا�ر�دگر�دجعمےھتبسایکاستھےنخیچےگلا�و�رد�ربا�رمںی‬
‫�ایکوش�ر�وغلربپاوہایگجمےھھچکہتپںیہنالچکہہیول�گایکہہکرہےےھت�‪�،‬اب فسوای�نےتہکںیہا�سوقتںیمہمکحدی گاای�ا�و�رہمبسوک�د�ربا�رسے‬
‫الچٓایا�ا�و�ر�ا�نےکاستھاہنتئیوہئیوتمںیےناہک�ابنابیہشبک(�ٓا�پﷺکے‬
‫باہرناک�لدیاگایجبںیماپےناسھتوی�ںےکاستھوہا�ںےس �‬
‫یھت‪�،‬و�ہوتب�ںیکرپسشتںیمرقیشےکاخملفےھتا�سانبپر�رسو�ل‬
‫�د�ا�د�ا�‪،‬نانا�‪،‬ی �آا�پﷺکے ضراعیو�الدلحہمیدعسیہےکوشہرکیتینکابوبکہش �‬
‫�الہلﷺکو�ا�نےسہیبشتد�یاجتییھت)کاماعمہلاتینتمظعاتخای ک�ررچاکہےہکونب�اصرف�(عیینر� �وم�)کابا�دشا�ہکتاپینوکحمترپ�ا�سےک‬
‫لغہبےکایخ�لےساخئفرہےنےگلںیہ�‪�،‬اب فسوای�نےنایب�نایککہالہلیکمسق!جمےھاسید�ناپینذلتاکقینیوہگایتاھ�ا�و�ر�ا�ساب�تاکبیھےھجم‬
‫رضو�رغالب کوہر�رہےاگ�‪،‬یاہ�ںکتہکالہلاعتلٰینےےھجماسال�موبق�لرکنےیکوتفقییشخباحلانہک(ہپےل)‬
‫قینیاکمل گوہایکہدیناسال�م �‬
‫مںیاسال�موکبر�اجاناتتاھ�۔‬ ‫‪2‬‬

‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫َ ٔ‬

‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫َح َّدث ِ ن ي� اسقف للنصارى ادركته ِ ي� زمان َع ْبد امللك ب ن� مروان‪ ،‬انه ادرك ذلك من امر َر ُسول الهلِ صل‬
‫ٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ ٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َم َع دحية ْب ن� خليفة‪ ،‬اخذه‬ ‫َو َس َل وامر هرقل وعقهل‪ ،‬قال‪ :‬فملا قدم َعل ْي ِه كتاب َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ ٔ‬
‫الع�انية َما يقرءونه‪ ،‬يذكر ُل امره‪،‬‬
‫َ َ ٔ‬ ‫َ‬
‫وخارصته‪ �،‬كتب ِإل رجل ب�ومية كن يقرا من ب‬ ‫ثُ َّ‬ ‫هرقل‪ ،‬فج�عهل َب ْ ي نَ� فخ‬
‫�ذيه‬
‫َّ ُ‬ ‫َْ‬ ‫َُ ٔ‬
‫للن� ال ِذي ك َّنا ننتظره‪ ،‬ال شك ِف ِيه‪ ،‬فاتبعه‬ ‫خ َ‬
‫ويصف ل شانه‪ ،‬يو� ب�ه ِب�ا جاء منه‪،‬فكتب ِإلي ِه صاحب رومية‪ :‬إنه ب ي‬
‫وصدقه‬

‫ن‬
‫الزرقــا� عــی‬ ‫اال��‪۳�۲�۶‬؍� ش‪�،۲‬ح‬
‫النــیﷺ ایل االســام والنبوۃ�‪،۲�۹�۴�۱‬عیــون ث‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الج ب‬
‫ہــاد�ب دعــائ ب‬
‫وال�ایــۃ �‪۳�۰�۲‬؍�‪۴‬‬ ‫املواھب�‪۶‬؍�‪،۵‬البدایــۃ ن‬
‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ َ َ ْ َ َ ُّ ُ َّ َ َٔ ْ َ َ َّ َ‬ ‫َّ ّ َ َّ‬ ‫ُ َ‬ ‫‪ 2‬حصیــح ب خ�ــاری ِك َتـ ُ‬
‫ـ� صــى الــه عليـ ِـه وســم النــاس ِإل ِإالســا ِم والنبــو ِة‪ ،‬وان ال يت ِخــذ‬ ‫ـر َ ب� ُب دعـ ِ‬
‫ـاء النـ ِب ِي‬
‫ـاد َو ِّ َ‬
‫السـ ي ِ‬ ‫ـاب ا ِلج َهـ ِ‬
‫ـ� َصـ َّـى الـ ُ‬ ‫َّ‬ ‫السـ َ َ ُ َ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫َٔ‬
‫ـه‬ ‫النـ ب يّ‬
‫ـاب ِِ‬ ‫ـر ب�ب ِكتـ ِ‬
‫ال َهـ ِ َ ّ‬
‫ـاد و ِ ي ِ‬ ‫ـاب ِج‬‫َب ْع�ضُ ُ ـ ْـم َب ْع ًضــا ا ْر َ ب� ً ب� ِمـ ْـن ُد ِون الــهِ �‪،۲�۹�۴�۱‬فتــح البــاری �‪۳�۳‬؍�‪،۱‬حصیــح مســم ِكتـ‬
‫وال�ایــۃ �‪۳�۰�۰‬؍�‪،۴‬عیــون‬ ‫ـوه إ َل ْ إال ْسـ َـا ِم�‪، ۴�۶�۰�۷‬مســندامحد�‪،۲�۳�۷�۰‬مصنف عبدالــرزاق �‪،۹�۷��۲ ۴‬البدایــۃ ن‬ ‫َع َل ْيـ ِـه َو َسـ َّ َ َ ْ َ َ ْ ُ ُ‬
‫ـم ِإل ِه َرقــل يدعـ ِ ِ‬
‫طــری �‪۶�۴�۷‬؍�‪۲‬‬ ‫ر� ب‬ ‫اال��‪۳�۲�۶‬؍� ت‪ �،۲‬یخ‬ ‫ث‬
 ‫�������‬

‫�اما�مزہر�ی‪ a‬ف مراتےںیہعدب�املکلنبرم�و�ا�ن‪ a‬کےدہعمںیاصن�ر�ٰیکےایکڑب�ےاسفقےسریم�یالمقا�توہ �ئی‪،‬یہا�سوقت‬

‫موجو�دتاھجبرسو�لالہلﷺاکخطرہقلےکاپ�ساچنہپ�ا�سےنایب�نایککہدحہینبالخلۃفیالک بل�یےنو�ہطخرہقلوک کلار�دیا�ا�سےناسےاپین‬
‫�د� نوو�ںر�انو�ںا�و�رکرمکےےچینرکھایل�‪،‬یقرصنےا�سد�ربا�رکےدعب�ر�ومہےکایکڑب�ےاعلموک�(جساکنا�ماغضطر�ر�ومیاھت�)�رسو�لالہلﷺ‬
‫کےاب�ر�ےںیمطخاھکل�‪،‬یہوپ�پربع�انیاجنلیوکپڑھات�ا�و�رجمساتھتاھ ‪،‬خطوھکل�انےےکدعببتیاملدق�سےسصمحیکاجنبر�و�انہوہ�ا�‪،‬با�دشا�ہصمح‬
‫مںیاھتکہوپ�پےنوج�ا�بںیماھکلکہےبکشہیصخشوہییبنربحقںیہنجےکمہرظتنمتےھا�نیکوبن�تںیموکئیہبشںیہنمتا�ناک�اتاب�ع‬
‫کر�و�ا�و�ر�ا�نرپ�ایام�نالئو�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫َ ف‬ ‫ٔ‬
‫بوا�ا َعل يْ ِ�م‪ ،‬ث َّ� اطلع َعل يْ ِ�م من علية ُل‪،‬‬ ‫فامر هرقل ببطارقة الروم‪ ،‬فج�معوا ُل ِ ي� دسكرة‪ ،‬وامر ِب َ�ا فا ش�جت ا ب‬
‫ن َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٔ‬ ‫وخا�م َع َل َن ْفسه‪َ ،‬و َق َال‪ :‬ي� ش‬ ‫ف‬
‫يدعو� ِإل دينه‪،‬‬ ‫ي‬ ‫مع� الروم‪ ،‬نا� قد �ج عتمك لخ ب�‪ ،‬إنه ق ْد ا ت� ن ي� كتاب َهذا الرجل‬
‫َ‬
‫اصوا َح ْي َصة‬ ‫فَ َ‬
‫خرتنا� ُ‬ ‫ن ٓ‬
‫دنيا� وا‬ ‫و�ده ِ ي� كتبنا‪� ،‬فملوا فلنتبعه ونصدقه‪ ،‬فتسمل لنا‬
‫ن ف‬ ‫َّ ُ‬
‫للن� ال ِذي ك َّنا ننتظره ج‬ ‫َ َّ ُ‬
‫و ِإنه والهل ب ي‬
‫َ َ ُ ُّ ُ ْ َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُْ َْ‬ ‫َ َ َ ُ َ َ ُ ّ َ َ َ َٔ‬ ‫َ َٔ ْ َ‬
‫وه َع َّيل‪،‬‬ ‫وها ق ْد غ ِلق ْت‪،‬ف َّلا َراى ِه َرقل نف َر تَ ُ� ْم‪َ ،‬وا ِي َس ِم َن ِإال ي َ� ِان‪ ،‬قال‪ :‬رد‬ ‫اب‪ ،‬فوجد‬ ‫ح ِر الوح ِش ِإل االبو ِ‬
‫ُُ َ ْ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ َ َ َٔ‬ ‫َ َ َ نّ ُ ْ ُ َ َ َ ت ٓ ً َٔ ْ َ ُ َ َّ َ ُ ْ َ‬
‫ك‪ ،‬فق ْد َرا ْي ُت‪ ،‬ف َس َج ُدوا ُل َو َر ُضوا َع ْن ُه‬ ‫ك َعل ِد ِين‬ ‫وقال‪ِ :‬إ ِ ي� قلت مقال ِ ي� ا ِنفا اخت ِب� ِب�ا ِشدت‬
‫ق‬
‫رھد�ربا�رکےامت�مد�ر�و�ا�ز�ے‬ ‫چاننہچرصیقنےاطب�رقہ�‪ ،‬س�یسا�و�ر�رہاب�نوکجعمایک�ایکمیظعالاش�ند�ربا�ردقعنمکای�ا�و� ترا�جاشہینہپرکتتخرپیباھٹپ �‬
‫کبدنر�دیےئوچنہکرصیقکو�ا�نیکاجنبےساپیناج�ناکخو�فاھت�ا�سےئلخو�د�ایکرھج�وکےا�و�ربالاخانہںیماھٹیبا�و�ر�وہا�ںےسامت�مد�ربا�ریو�ں‬
‫کوماخطبرککےہیاہک �ا�ےرگ�و�ہر� �وم�!مںیےنمتوک�ایکمیظعالاش�نربخکےےئلعمجایکہےو�ہہیہکریم�ےاپ�سایکصخشاکخطٓایاہےسجںیم‬
‫ےہ‪�،‬ا�و�ر�الہلیکمسقہیوہییبنںیہنجےکمہرظتنمہںیا�و�رجناک کتذر�ہمہاپیناتکبو�ںںیماپتےںیہپس‬
‫�ا�سےنےھجماپےندینیکدعو�تد�ی �‬
‫�اگرمتںیہاپینرتقیوخوشاحلیا�و�رہد�ایتںیمدچلیپسےہا�و�رتماپےنکلموکباقیرھکانچاہےتوہتو�ا�سربمغیپکیدصتیقا�و�ر�اتاب�عرک�واتکہامہ�ر�ی‬
‫� ندای�و�ٓاخر�تد� نوو�ںیہالسمت ہرںی�‪ ،‬با�دشا�ہیکہیاب�تنسرکتام�مزعم�زینر�و�مالچاٹےھا�و�ر�وحیشدگھو�ںکیرط�حانبضغ�ک کوہر�د�ر�و�ا�ز�و�ںیک‬
‫طر�فاھبگےرگمد�ر�و�ا�ز�ےدنبتےھ�‪،‬یقرصنےا�نیکرفن�تاکیہاعلمدکیاھا�و�را�نےکایام�نالنےےسامیو�سوہگایتومکحدیاکہا�نبسوکمری�ے‬
‫پا�سو�اپسالئوجبو�ہو�اپسٓاگےئوت�اہنںییلستدیےتوہئےاہکمںیاہمت�ر�ےدینرپپابدن�ییکدش�توکٓا�زماناچاہاتتاھ�‪،‬جمےھاہمت�ر�ےدین‬
‫‪1‬‬
‫پرخپیگتدیھکرکجمےھوخشیوہئی�‪،‬یہنسرکسبوخ�شوہگےئا�و�ریقرصےکاسمےندجس�ہمیظعتاجبالئے�۔‬
‫نّ َٔ ْ َُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ َ :‬يو َ�ك! َوالهلِ ِإ ِ ي� العل‬ ‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َُ ُ‬
‫ح� قدم عليه بكتاب رس‬ ‫َٔا َّن ِه َر ْق َل َق َال ِل ِد ْح َي َة ْب ن� َخ ِل َيف َة ي ن‬
‫ِ‬
‫َ َْ‬ ‫َٔ َّ َ َ َ َ ٌّ ُ ْ َ ٌ َ َّ ُ َّ ُ َّ َ ْ َ ُ ُ َ نَ ُ ُ ف َ َ َ َ نّ َٔ َ ُ ُّ َ َ َ َ ْ‬
‫س‪ ،‬ولوال ذلك ال‬ ‫ان ص ِاحبك ن ِب ي� مرسل‪ ،‬و ِإنه ال ِذي كنا ننت ِظره و ِج�ده ِ ي� ِكت ِابنا ول ِك ِ ي� اخاف الروم عل نف ِ ي‬
‫ُ‬ ‫َٔ ُ َ‬ ‫ك‪ ،‬فَ ُ� َو َوالهلِ َٔا ْع َظ ُم ِ ف ي� ُّ‬
‫الر ِوم ِم ِ نّ ي�‪َ ،‬وا ْج َوز ق ْوال ِع ْن َد ْه‬ ‫اال ْس ُق ِف َف ْاذ ُك ْر َ ُل َٔا ْم َر َص ِاح ِب ُ ْ‬
‫َٔ‬
‫تبعته‪ ،‬فاذهب اىل صغاطر‬

‫ط�ی �‪۶�۴�۹‬؍�‪۲‬‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل؟ � ت‪ �،۷‬یخ‬

‫الو ْح إ َل َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب ی َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ‬
‫ر� ب‬ ‫ِ‬ ‫اال�ان كيف كن بدء ِي ِ‬
 ‫�������‬

‫نم�‪،‬فانظر ما يقول لك‬

‫بالکراہ�الہلیکمسقںیموخ�باجناتہو�ںہکاہمت�ر�ےیبنںیہربحقںیہیہیو�ہیبنںیہنجےکمہرظتنمتےھ‬
‫پرھیقرصنےدحہییبلک‪ t‬کونتاہئیںیم ک‬
‫�ا�و�رجناک�ذکرہام�ر�یذمہیباتکبو�ںںیمومجو�دہےرگمےھجماندیہشےہہکاہلر�و�مےھجملتقہنرکڈ�الںی�‪�،‬اگرےھجمہیاندیہشہنوہتاتوضر�و�ر�ا�ناک�اتاب�ع‬
‫را�‪�،‬ا�بانمسبہیےہہکمتر�و�مےکاسفقاعمظاغصطرکےاپ�ساجئو�ا�و�ر�ا�سےساپےنیبناکحا�لایب�نرک�و� ت‪،‬ام�مر� مووی�ںںیما�سیکاش�ن‬
‫ک ت‬
‫�ا�و�رعز�تھجمےسزیا�د�ہےہا�و�ر�ا�سیکاب�تاکسبرپمھجےسںیہکزیا�د�ہاثرہے�‪�،‬دکیوھ�و�ہا�ساعممےلںیمایکہکاتہے‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ َٔ ْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل اىل هرقل‪ ،‬بو�ا يدعوه اليه ‪ ،‬فقال‬ ‫قال‪ :‬فج�اءه ِد ْح َية‪ ،‬فاخ َب َ� ُه ِب َ�ا َج َاء ِب ِه ِم ْن َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ‬ ‫ََ‬ ‫ُ َ َ َ َٔ ْ َ‬ ‫نَ ف ُ‬ ‫َ‬ ‫ٌ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫صغاطر‪َ :‬ص ِاح ُبك َوالهلِ ن ِب يٌّ� ُم ْر َسل‪ ،‬ن ْع ِرف ُه ِب َصف ِت ِه‪َ ،‬و ِج� ُد ُه ِ ي� ك ُت ِب َنا ِب� ْ ِس ِه‪ ،‬ث َّ� َدخل فال ق� ِث َي ً با� كن ْت َعل ْي ِه ُس ًودا‪،‬‬
‫اب‬ ‫الر ِوم‪ ،‬إ َّن ُه َق ْد َج َاء نَ� ِك َت ٌ‬
‫� ُّ‬ ‫الر ِوم َو ُ ْه ِ ف ي� ْال َك ِن َيس ِة‪َ ،‬ف َق َال‪ َ :‬ي� َم ْع شَ َ‬
‫� َر َج َع َل ُّ‬ ‫يضا‪ ،‬ثُ َّ� َٔا َخ َذ َع َص ُاه‪ ،‬فَ خَ‬
‫َوَلب َس ث َي ًا� ب ً‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ ب ِ‬
‫َ َّ َ َ َّ َ نّ َٔ شْ َ ُ َٔ ْ َ َ َ َّ ُ َ َٔ َّ َٔ ْ َ َ َ ْ ُ ُ َ َ ُ ُ ُ َ َ َ َ َ ُ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫ِم ْن َٔا ْ َ‬
‫ح َد‪َ ،‬ي ْد ُع نَو� ِف ِيه ِإل الهلِ عز وجل‪ ،‬و ِإ ِ ي� ا�د ان ل ِإل ِإل الهل‪ ،‬وان احد عبده ورسول‪.‬قال‪ :‬فوثبوا علي ِه‬
‫ن ف‬ ‫َ ضَ َ ُ ُ َ تَّ َ َ ُ ُ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ َ َٔ ْ َ َ ُ ْ خَ َ َ َ‬ ‫ْ َ‬
‫ال َب َ� قال‪ :‬ق ْد قلت لك‪ :‬نا� خ�ا�م عىل‬ ‫اح ٍد‪ ،‬ف� بوه ح� قتلوه‪،‬فلا رجع ِدحية ِإل ِهرقل فاخ ب�ه‬ ‫َوث َبة َر ُج ٍل َو ِ‬
‫ُ َٔ َ َ‬ ‫َ َ َٔ َ‬ ‫ٔ‬
‫انفسنا‪ ،‬فصغاطر‪َ -‬والهلِ ‪ -‬كن ا ْعظ َم ِع ْن َد ْه َوا ْج َوز ق ْوال ِم ِ نّ ي�‬
‫با�دشا�ہیکدہ�ایترپ�دحہییبلک‪� t‬ر�و�مےکاسفقاعمظاغصطرکےاپ�سےچنہپا�و�ر�رسو�لالہلﷺےنسجرغ�ضےسا�و�رجسدعو�تےک‬
‫لےیا�نوکہرقلےکاپ�ساجیھبتاھ�و�ہا�سےسایب�نایک�‪� ،‬اسفقاعمظاغصطرنےاہک�الہلیکمسق! متاہ�ر�ےیبنربحقںیہ�‪،‬ہما�نیکافص�تٓاسامنی‬
‫کاتبو�ںںیماھکلوہ�ا اپتےںیہ�‪،‬یہہہکرکصاغطر�ایکرجح�ہںیمایگ�وہا�ںا�س ےناپانسای�ہابل�س وجہپےنوہئےاھتا�نوک�اتا ک�ررفسدیکڑپ�ے نہپ‬
‫وکاخطبرککےاہک�ا�ےرگ�و�ہر� �وم�!ہام�ر�ےاپ�س‬
‫رھاپانعاصہاتھںیملےرک�ر� مووی�ںےکاسمےنوجنکہسیںیمعمجےھتٓایا �ا�و�رسب م‬
‫لےئا�و� پر �‬
‫ےہ‪�،‬ا�و�رمںیوگ�اہیدیاتہو�ںہکالہل‬
‫�احدمجمٰیبت ﷺےکاپ�سےسایکطخٓایاہےسجںیمانوہ�ںنےںیمہالہلزع�وجلیکرط�فدعو�تد�ی �‬
‫ںیہ�‪،‬اسفقاعمظاغصطرکیاب�تنسرکتام�مول�گکیاج�نوہکرا�س ٹرپو�ٹ‬
‫کےوس�اکوئیوبعم�دہنںیا�و�ر�و�ہالہلےکدنب�ےا�و�ر�ا�سےکرسو�ل �‬
‫پڑ�ےا�و�ر�وہںیاغصطرکودیہشرکدیا‬
‫وکام�مر� ئود�ا�دانسئی�‪،‬یقرصنےاہکییہےھجموخ�فےہہکول�گریم�ےاستھیھبایاسہیاعممہلرکیںےگاغصطر‬
‫�دحہییبلک‪ t‬نےو�اپسٓاکریقرص ت‬
‫‪1‬‬
‫کا�ا�نرپمھجےسںیہکزیا�د�ہاثرتاھ�ا�و�ر�و�ہا�سیکھجمےسزیا�د�ہمیظعترکتےےھترگمتمےندیھکایلکہا�سےکاستھایکہو�ا۔‬
‫چاننہچاقدت�ا�رواتخای�ریکوہ�سںیما�سےناسال�موبق�لںیہنایک�ا�و�ر�اپینہشیمہیکزندگیوکرببا�درکایل۔‬
‫حس‬
‫یقرصنے حدہییبلک‪ t‬کو�اناع�ما�و�رکھچاپ�رچہاج�تےسون�ا�ز�ا�‪،‬جبو�ہر�اسےتںیمےھتہک میٰ مںیہلیبقذج�ا�نےکھچکولگو�ںےنا�نرپ�ڈ�اکہ‬
‫�ڈ�الا�ا�و�رسبھچکول�ٹرکف �را�رہوگےئ�۔‬

‫وال�ایۃ�‪۳�۰�۴‬؍�‪۴‬‬
‫ط�ی �‪۶�۴�۹‬؍�‪،۲‬البدایۃ ن‬ ‫‪ 1‬ت� یخ‬
‫ر� ب‬
 ‫�������‬
‫ْ َ ْ َ َ َٔ ْ َ َّ ثُ َّ َ َ َّ ُ َ َ ْ ُ ْ َٔ‬ ‫� َف َع َل َّ‬ ‫ُ‬
‫ث َّ� َج َل َس َع َل َب ْغ ٍل َ ُل‪َ ،‬ف ْان َط َل َق َح تَّ� ِإ َذا َٔا شْ َ‬
‫ك ا ْر َض‬ ‫الد ْر ِب استقبل ارض الش ِام‪ � ،‬قال‪ :‬السالم علي‬
‫َ‬ ‫ُْ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬
‫ُس ِور َية ت ْس ِل ي ُ� ال َو َد ِاع‪ ،‬ث َّ� َر ك َض َح تَّ� دخل الق ْسط ْن ِط ِين َّية‬
‫پرھرہقلصمحالچگایجبا�سےناش�میکرس�زمنیےسہینطنطسقاجنےاک�ا�ر�ا�د�ہایکتو�و�ہاپےنرچخرپاھٹیبا�و�رسرفشر�و�عایکحیتہکبجو�ہاش�م‬
‫‪1‬‬
‫رفسرتانطسقہینطچنہپایگ۔‬ ‫کیرسحدرپاچنہپوتاش�میکرط�فہنمرککےےنہکاگل�ا�ےرس�زمنیاش�م!جتےھہشیمہےکےئلالو�د�اعیالس�مرھپ�و�ہ ک‬
‫ف‬ ‫َ ُ‬ ‫ح َل ْ ج َ‬
‫ال َز َاء َعل ُع ِوم ِه ِ ي�‬ ‫َل ْو َت َف َّط َن ِه َر ْق ُل ِل َق ْوِ ِل َص َّل ُ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِ ف� ْال ِك َتاب َّال ِذي َٔا ْر َس َل إ َل ْي ِه َٔا ْس ِ ْل َت ْس َ ْل َو َ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬
‫َ َ‬
‫الت ْو ِف َيق ِب َي ِد الهلِ ت َعال‬ ‫ال ِخ َرة َل َس َل َل ْو َٔا ْس َ َل م ْن ُ ّك َما ي َ خَ� ُاف ُه َوَلك َّن َّ‬
‫ُّ ْ ْ ٓ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫الدن َيا َو ِ ِ‬
‫وہائو� حم‪،‬وف�ظرہوگےکےیقیقحوہفم�موکمسھجاجتاکہا�سےسرم�ا�د� ندای�و�ٓاخر�ت‬ ‫حافظابنرجح‪a‬نےرفمایا�اگررہقلطخےکا�نالاف�ظ سمامل�ن ج‬
‫‪2‬‬
‫�د� نوو�ںکیالسمیتا�و�رحافظتےہا�و�راملسم�نوہاجتاوتہرخرط�ےےسوفحم�ظوہاجتانکیلرہقمسیکوتفقیالہلاعتلٰیکےاہتھںیمےہ�۔‬

‫شا�ہرحبینذنم�ربناس�و�ٰیوک�دعو�تاسال�م‬
‫ْ ْ‬ ‫ّ‬ ‫ََ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ َ َ ْ نَ ْ َ ضْ َ ّ َ‬ ‫ََ َ َُ ُ‬
‫م ِإل املنذر ب ن� ساوى‪،‬فقال ُل َ ي‪ُ �:‬م ْن ِذ ُر إنك َع ِظ ي ُ� ال َعق ِل‬ ‫بعث رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل العلء ب� ال� ِ ِي‬
‫َ َ ْ َٔ ْ ْ َ‬ ‫َ َ ُ َْ‬ ‫َْ‬ ‫ال�جُ ِوس ّي َة شَ ّ‬ ‫ف ّ َْ ََ َ ْ ُ َ ّ َ ْ ْ ٓ‬
‫ال ِخ َر ِة‪ّ ،‬إن َه ِذ ِه ْ َ‬
‫اب‬‫� ِد ي ٍ ن� لي َس ِف ي َ�ا تك ّرم الع َر ِب‪ ،‬ول ِع ُل اه ِل ال ِكت ِ‬ ‫ِ ي� الدنيا فل تصغرن عن‬
‫ْ‬ ‫ْٔ ُ ُ‬ ‫َ ْ ُ َ َ ُ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ْٔ ُ ُ َ َ ُ َ َ ّ ُ َ َ َٔ ْ َ َ ْ ُ ُ َ ف ّ ْ‬
‫الدن َيا نَ� ًرا تَ� ك ُه ْم َي ْو َم ال ِق َي َام ِة‬ ‫ين ِكحون ما يستحيا ِمن ِنك ِح ِه و ي� كون ما يتكرم عل ا ِك ِه‪،‬ويعبدون ِ ي�‬
‫�رسو�ل الہلﷺنےو�الی رحبین ذنم�ربن اس�و�ٰیکو�دعو�تاسال�ماکخطاچنہپنےےک ےئلالع�ءبن رضحمی ‪ t‬کو�ر�و�انہرفمایاجبا�نیک‬
‫مالقا�تاش�ہرحبینےسوہئیوتعال�ءبنرضحمی‪ t‬نےا�سےساہک�ا�ےذنم�ر�!�ا�ساع�رضیدنایمںیوتڑب�ادنملقعا�و�ر شوہای�رہے �ا�سےئلرمنے‬
‫کےدعبمہہشییکزندگیےکےئلان�د�ا�نہننب�‪ ،‬ماظہر�افلرط�توج�الہلیکولخم�قںیہسے عرمو�بوہکرٓا�گیکرپسشترکنابدترینذمہبےہ�‪،‬کاییہ‬
‫با�تابعثرش�مںیہنہکا�سذمہبےکریپ�وکا�رمرح�موع�رتو�ںےساکن�حرکتےںیہ�ا�و�ر�ا�نزیچ�و�ںوکتان�و�لرکتےںیہجنےکاھکنےےسمیلس‬
‫وہائےہکبجیہیٓا�گایقمتو�الے‬
‫�افلرط�تول�گرفن�ترکتےںیہا�و�ر تمٓا�گوکعموب�دما�نرک�ا�سیکرپسشترکتے توہاکہاہمت�ر�یاجن�ت ج‬
‫�د�نںیہمتبوھ�ند�ےیگ�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َ َ ُ َٔ ْ َ ْٔ‬ ‫َٔ ْ َ ُ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ َ ْٔ َ ْ ُ ْ ْ‬ ‫َ‬
‫َول ْست ِب َع ِد ي ِ� َعق ٍل َول َرا ٍي فانظ ْر َهل َين َب ِ غ ي� ِ َل ْن ل َيك ِذ ُب ان ل ت َص ّدق ُه َو ِ َل ْن ل ي خُ�ون ان ل تَ� َم َن ُه َو ِ َل ْن ل‬
‫ُ ْ َٔ ْ ُ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ خْ ُ َٔ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ فَ ُ َ َ َ ّ ّ ْ ُٔ ّ ّ ّ‬
‫م ال ِذي َوالهلِ ل َي ْس َت ِط ُيع ذو َعق ٍل ان َيقول ل ْي َت َما‬ ‫ي� ِلف ان ل ت ِثق ِب ِه ف ِإن كن هذا هكذا �و هذا الن ِب ي� ال ي‬
‫َٔ‬ ‫َ ُٔ‬ ‫ْ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َ َ ف ْ َٔ َ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬
‫ا َم َر ِب ِه نَ َ� َع ْن ُه ا ْو َما نَ َ� َع ْن ُه ا َم َر ِب ِه ا ْو ل ْي َت ز َاد ِ ي� َعف ِو ِه ا ْو نق َص ِم ْن ِعق ِاب ِه إن كن ذ ِلك ِم ْن ُه َعل ا ْم ِن َي ِة ا ْه ِل‬
‫ص‬ ‫ْ َ ْ َ ْ َٔ ْ ْ َ َ‬
‫العق ِل و ِفك ِر اه ِل الب ِ‬
‫�ا�ےذنم�ر�!تمڑب�ےدنملقعا�و�ر شوہای�رہو�‪،‬خو�بوغ�ر�وفرککر �لو‪،‬جو�ذ�ا�تیھبکوھج�ٹںیہنوبلیت�‪،‬خاینتںیہنرکتی�‪،‬جسیکیہکوہئیاب�ت کوہر�رہیت‬
‫وال�ایۃ�‪۳�۰�۵‬؍�‪۴‬‬
‫ط�ی �‪۶�۵�۱‬؍�‪،۲‬البدایۃ ن‬ ‫‪ 1‬فتح الباری�‪۴�۳‬؍� ت‪ �،۱‬یخ‬
‫ر� ب‬
‫‪ 2‬فتح الباری�‪۳�۷‬؍�‪۱‬‬
 ‫�� �����‬

‫ایکر�د�دےہالبشہبو�ہالہلےکرسو�لںیہ�ا�و�ر�ا�ناکہرحمکقحےکاطمبقےہ�‪،‬صاحبرف�استہی‬
‫ہےا�سیکرسالتیکدصتیقرکنےںیمںیہمت ت‬
‫ہنںیہہکاتکسہکیبنامیاک�شےلہپمکحےسر�وکےایر�وکےوہئےمکحےسرجو�عرکےلایاک�شاعمفیںیمزیا�دتیا�و�رزس�اںیمیمکاکہلصیفرک�د�ے‬
‫�اگرایاسوہتاوتاہلرف�استوباص�ر�تہہکدیےتہکہیوترص�فرپستےہ�‪،‬‬
‫ْٓ‬ ‫ُْ َ‬ ‫ف‬ ‫ََ‬ ‫َ ْٓ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َٔ ّ ف‬ ‫ف‬ ‫ََ َ ُْ َ َ َ‬
‫ك ف َو َج ْدته ِلل ِخ َر ِة‬ ‫ال ْن ِذ ُر ق ْد نظ ْرت ِ ي� َه ِذ ِه ال ْم ِر ال ِذي ِ ي� َي ِدي‪ ،‬ف َو َج ْدته ِل ّلدن َيا ُدون ال ِخ َر ِة َونظ ْرت ِ ي� ِد ِين‬ ‫فقال‬
‫ْ‬ ‫ْ ُ َ‬ ‫َٔ‬ ‫ََ َ‬ ‫اح ُة ْ َ‬ ‫ول ِد ي ن� ِف ِيه ُٔا ْم ِن َي ُة ْ َ‬‫َ ّ ْ َ فَ َ َ ْ َ ُ ن ْ َ ُ‬
‫ال ْو ِت َولق ْد ِجع ْبت ا ْم ِس ِ ّم ْن َيق َب ُل َو ِجع ْبت ال َي ْو َم ِ ّم ْن‬ ‫ال َي ِاة َو َر َ‬
‫والدنيا‪� ،‬ا ي�نع ِ ي� ِمن قب ِ ٍ‬
‫َ ُ ّ ُ َ ّ ْ ْ َ َ ْ َ َ َٔ ْ ُ َ ّ َ َ ُ ُ ُ َٔ ْ ُ‬
‫ول َو َسانظ ُر‬ ‫ي�ده و ِإن ِمن إعظ ِام من جاء ِب ِه ان يعظم رس‬
‫کھچ ندو�ںےکوغ�ر�وفرککےدعبمذن�رنےوج�ا�بدیاکہںیمےناپےندینرپبڑ�اغو�ر�وفرککای�ا�و�رمںیا�سہجیتن ہپرپاچنکہو�ہرص�فا�سدنایکی‬
‫حدتکےہہکبجاہمت�ر�امذہب ندای�و�ٓاخر�تد� نوو�ںیکاکمایبییکامضنتدیاتہے�ا�سےئلںیمےناسال�موبق�لرکنےاکیفہلصایکہےکوینہکا�س‬
‫مںیالف�حد�ا�رینےہ�‪،‬کلےھجما�سوکوبق�لرکنےو�الو�ںےسرسم�توخوشیوہرہییھتہکبجٓا�جا�سوکرکھٹ�انےںیموجھچکیھبدمحمالئےںیہو�ہ‬
‫‪1‬‬
‫سا�ر�ےاکسا�ر�االئقمیظعتےہذہل�اا�سہلئسمںیموس�چرک�و�ںاگ�۔‬
‫پرھمذن�رنےاہلرحبینرپجو�ٓاتشرپستا�و�ریوہ�د�یےھتاسال�مشیپایکتو�ا�نںیمےسھچکوت�رغتبےسہقلحوگب�شاسال�موہگےئا�و�رکھچ‬
‫�اپےنٓابائیدینرپقائمرہےچاننہچا�سےنرسو�لالہلﷺکواپےناسال�موبق�لرکنےےکاب�ر�ےںیمرحتیرکای�۔‬
‫َ‬ ‫َٔ‬
‫ا َّما َب ْع ُد َ ي� َر ُسول الهلِ ‪:‬‬
‫�‬ ‫َفإ نّ� َق َر ْٔا ُت ِك َت َاب َك َع َل َٔا ْهل ْال َب ْح َر ْ ن�‪ ،‬فَ ِ� نْ ُ� ْم َم ْن َٔا َح َّب إال ْس َ‬
‫الم َؤَا ْ ج َع َب ُه َو َد َخ َل ِف ِيه‪َ ،‬و ِم نْ ُ� ْم َم ْن َكر َه ُه‪َ ،‬و ب َٔ� ْر ِ ض‬
‫ِ ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫يِ‬ ‫ِ‬ ‫ِِي‬
‫َ ُ ٌ َ َ ُ ُ َ َٔ ْ ْ َ َّ ف َ َ َٔ ْ َ َ‬
‫جموس و ي�ود‪ ،‬فاح ِدث ِإ يل ِ ي� ذ ِلك امرك‬
‫�امابدع�!�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ! مںیےنٓا�پاککموت�باہلرحبینوکپڑ�ھرکسانیا�ا�نںیمےسضعبےناسال�موکسپدنکای�ا�و�ر�ا�سےکہقلحوگب�ش‬
‫ہوگےئا�و�ربضعےنانسپدنایک�‪،‬مری�ےکلمںیموہی�د�یا�و�رموجسییھبںیہا�نےکاب�ر�ےںیمٓا�پاپانحمکاص�د�رف مر ئاںی�۔‬
‫�ا�سطخےکوج�ا�بںیمرسو�لالہلﷺنےاھکل�۔‬
‫الر ْ ٰ‬ ‫ْ ّٰ‬
‫الر ِح ْي ِ�‬
‫ح ِن َّ‬ ‫الل َّ‬
‫س ِ‬ ‫ِب ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َُ‬
‫ول الهلِ ِإل املنذر ب ن� ساوى‬ ‫ِمن م َّم ٍد َرس ِ‬
‫َ َ َ‬
‫َسل ٌم َعل ْيك‬
‫الهل َؤَا َّن ُ َم َّم ًدا َع ْب ُد ُه َو َر ُس ُ ُ‬
‫� ُد َٔا ْن َل إ َ َل إ َّل ُ‬ ‫الهل َّال ِذي َل إ َ َل إ َّل ُه َو‪َ ،‬ؤَا شْ َ‬ ‫ح ُد إ َل ْي َك َ‬ ‫َ نّ َٔ ْ َ‬
‫ول‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ف ِإ ِ ي� ا ِ‬
‫َّ َٔ ُ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َّ‬ ‫َٔا َّما َب ْع ُد‪َ :‬فإ نّ� ُٔا َذ ِّك ُر َك َ‬
‫الهل َع َّز َو َجل ف ِإن ُه َم ْن َي ْن َص ْح ف ِإ نَّ َ�ا َي ْن َص ُح ِل َنف ِس ِه‪َ ،‬و ِإن ُه َم ْن ُي ِط ْع ُر ُس ِ يل َو َيت ِب ْع ا ْم َر ْه فق ْد‬ ‫ِِي‬
‫َ َّ ُ ُ َ ْ َٔ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ ً َ نّ َ ْ َ َ ْ ُ َ ف َ ْ َ َ تْ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َ‬
‫اط َاع ِ ن ي�‪َ ،‬و َم ْن ن َص َح ُل ْم فق ْد ن َص َح ِ يل‪ ،‬و ِإن رس ِ يل قد اثنوا عليك خ ي�ا‪ ،‬و ِإ ِ ي� قد شفعتك ِ ي� قو ِمك‪ ،‬فا�ك‬

‫‪ 1‬الروض االنف�‪۵�۱�۵‬؍�‪۷‬‬
 ‫�� �����‬
‫َ َ‬ ‫ََ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫ْ ُ ْ نَ َ َٔ ْ َ ُ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ َ ْ َٔ ْ ُّ ُ َ ْ ْ‬
‫وب فاق َبل ِم نْ ُ� ْم‪َ ،‬و ِإنك َ ْم َما ت ْص ِل ْح فل ْن ن ْع ِزلك َع ْن َع ِلك‪َ ،‬و َم ْن‬
‫ِللس ِ ِل ي� ما اسلوا علي ِه‪ ،‬وعفوت عن اه ِل الذن ِ‬
‫َٔ َ َ َ َ َ ُ َّ َٔ ْ َ ُ َّ َ َ َ ْ ْ ُ‬
‫ال ْز َية ‪.‬‬
‫اقام عل ي� ِودي ٍة او جم ِوسي ٍة فعلي ِه ِج‬
‫بمسالہلالرمحنٰالرحمی‬
‫یہطخدمحم�رسو�لالہلیکاجنبےسذنم�ربناس�و�ٰیکےان�م�۔‬
‫تمرپسالمیتوہ�‪،‬مںیریت�یرط�فالہلاعتلٰیکیدمح�وثانبای�نرکتاہو�ںجسےکوس�اکوئیوبعم�دںیہن�ا�و�رمںیوگ�اہیدیاتہو�ںہکدمحم�الہلےکرسو�ل‬
‫ہںی۔‬
‫�امابدع�!مںیےھجتالہلزع�وجلیکای�د�دلاتاہو�ں�‪،‬یا�د ک�روھجوشصخالہلیکاطاعترک�ےو�ہتقیقحںیماپینیہریخخو�اہیرکتاےہا�و�رسجےنریم�ے‬
‫�الییچیکاطاعتیک ��‪،‬ا�نےکمکحیکریپ�و�ییکا�سےنریم�یاطاعتیک�‪�،‬ا�و�رجو�ا�نےکاستھنسحولس�کرک�ےا�سےنریم�ےاستھنسحولس�کایک‬
‫�‪،‬مری�ےاقصد�و�ںےناہمت�ر�یرعتیفوتوصفییکا�و�رمںیےناہمت�ر�یوق�مےکاب�ر�ےںیماہمت�ر�یافس�ر�شوبق�لرکلیےہذہل�ااملسم�نسج‬
‫حا�لرپاسال�مالئےںیہاہنںیا�سرپوھچ�ڑد ��و‪،‬چونہکمتںیمالہتیےہا�سےئلںیہمتاہمت�ر�ےبصنمےسزعم�و�لںیہنرکیںےگا�و�رجوشصخ‬
‫‪1‬‬
‫یوہ�دیتا�و� مروجستیرپقائمرہےا�سرپزجیہ(خر�ا�ج) �و�اجبوہگا�۔‬
‫�رسو�لالہلﷺےنذنم�ربناس�و�ٰیکےان�مایکا�و�رف مرا�نرحتیرف مرایا�۔‬
‫الس ُ‬
‫الم‪.‬‬ ‫َٔا َّما َب ْع ُد َفإ نّ� َق ْد َب َع ْث ُت إ َل ْي َك ُق َد َام َة َؤَا َ ب� ُه َر ْ ي َ� َة َف ْاد َف ْع إ َل يْ� َما َما ْاج َت َم َع ِع ْن َد َك ِم ْن ِج ْز َي ِة َٔا ْر ِض َك َو َّ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِِي‬
‫َ ُٔ‬
‫َوك َت َب ا ب َ ٌّ ي�‬
‫�امابدع�!مںیےناہمت�ر�ے پا�سدق�امہ‪� t‬ا�و�ر�ابوہریر�ہ‪ t‬کوھباجیہےاہمت�ر�ےکلماکجوجزیہاہمت�ر�ےاپ�سعمجوہ�و�ہا�ند� نوو�ںےک‬
‫سرپ�در�د�و۔�و�اسلال�م‬
‫ک‬
‫‪2‬‬
‫�ا�سرحتیرکو�ابیےناھکل�۔‬

‫�رئسیامیمہوہ�ذ�ہنبیلعوک�دعو�تاسال�م‬
‫َٔ َ‬
‫عل‪َ ،‬وا ْر َسل ِب ِه َم َع سليط ب ن� معرو العامري‬ ‫ن‬ ‫َْ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ‬
‫وكتب الن ِب يُّ� صل الهل علي ِه وسل ِإل ص ِاح ِب ال ي�مام ِة هوذة ب� ي‬
‫وہز�ہنبیلعےکاپ�سوج�ایک‬
‫نیبرکیمﷺنےطیلسنبرمع�و‪ t‬کوجوہپےلاسال�مالنےا�و�ربحہشیکرجہ�تںیماشملےھترئسیامیمہ �‬
‫سمیحیہلیبقونبنحہفیاکسر�د�ا�رتاھہیرسمبرہخطھکلرکھباجی�۔‬
‫الر ْ ٰ‬ ‫ْ ّٰ‬
‫الر ِح ْي ِ�‬
‫ح ِن َّ‬ ‫الل َّ‬
‫س ِ‬ ‫ِب ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َُ‬
‫عل‬ ‫ن‬ ‫ِمن م َّم ٍد َرس ِ‬
‫ول الهلِ ِإل هوذة ب� ي‬
‫‪ 1‬زاد املعاد �‪۶�۰�۴‬؍�‪۳‬‬
‫ا� سعد�‪۲�۱�۱‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬بن‬
 ‫�� �����‬
‫َ َ ٌ َ َ َ َّ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ ْ َٔ َّ ن َ َ ْ َ ُ َ ُ ْ تَ َ ْ خُ ّ َ ْ َ َ َٔ َ َ َٔ ْ َ َ تَ‬
‫ال ِاف ِر‪ ،‬فا ْس ِ ْل ت ْس ْل‪َ ،‬وا ْج َعل لك َما ْ� َت‬‫ي� سيظهر ِإل من� ال ِف و‬
‫سلم عل م ِن اتبع الدى‪،‬واعل ان ِد ِ ي‬
‫َ‬
‫َي َد ْيك‬
‫بمسالہلالرمحنٰالرحمی‬
‫یہطخدمحم�رسو�لالہلیکرط�فےسوہ�ذ�ہنبیلعےکان�م‬
‫�ا�سرپسالمیتوہجوہد�ایتیکریپ�و�یرک�ےمتںیہولعم�موہناچاہےیہکریم�ا�دینوہا�ںکتےچنہپاگجاہ�ںکتا�ونٹا�و�رگوھ�ڑ�ےچنہپےتکسںیہ‬
‫العو�ںرپبد�دسوت�رقائمرھکںیےگ�۔‬ ‫�‪،‬لذہ�ا�اسال�موبق�لرکل سوالمترہوگےا�و�رہمںیہمتاہمت�ر�ے ق‬
‫ٌَ‬ ‫ْ َٔ ُ‬ ‫َُ ّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ّ َ َ َ ُ ْ نُ َ ْ ْ َ ّ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ‬
‫سى ق ْد ت َو ّج َه‪ ،‬قال‪ َ :‬ي� َه ْوذة إنك َس ّو َدتك ا ْعظ ٌم َحا ِئ ةل‪،‬‬ ‫لا ق ِدم س ِليط ب� ع ٍرو الع ِام ِري عل هوذة‪ ،‬وكن ِك‬
‫ّ ٓ‬ ‫ْٔ َ َ َ ْ‬ ‫ّ َ‬ ‫َ َٔ ْ َ ٌ ف ّ َ نّ َ ّ ّ ُ َ ْ ُ ّ َ ْ َ ثُ ّ ُ ّ َ ّ ْ‬
‫التق َوى‪َ ،‬و ِإن ق ْو ًما َس ِع ُدوا ِب َ�ا ِيك فل تش َق ِب ِه‪َ ،‬و ِإ ن ي� ا ِم ُرك‬ ‫وارواح ِ ي� الن ِار‪ ،‬و ِإ�ا السيد من منع ِب� ِإل ي� ِان � زود‬
‫َّْ َ‬ ‫ّ ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َٔ‬ ‫ٓ‬ ‫ِب خَ� ْي ِ� َم ْٔا ُم ٍور ِب ِه‪َ ،‬ؤَا نْ َ�اك َع ْن شَ ّ‬
‫النة‬ ‫� َع ْن ُه‪ ،‬ا ُم ُرك ِب ِع َب َاد ِة الهلِ ‪َ ،‬وا نْ َ�اك َع ْن ِع َب َاد ِة الش ْيط ِان‪ ،‬ف ِإن ِ ي� ِع َب َاد ِة الهلِ ج‬
‫� َم نْ ِ يّ‬
‫َْ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ف‬
‫َو ِ ي� ِع َب َاد ِة الشيطان النار‪ ،‬فإن قبلت نلت مارجوت‪َ ،‬وا ِم ْنت َما ِخفت‪َ ،‬و ِإن ا َب ْيت ف َب ْي َن َنا َو َب ْي َنك كشف ال ِغط ِاء‬
‫وہز�ہرپ�انیا�و�رب سودی�ہڈہیو�ںےنےھجترس�د�ا�ربان�دیاہے‬ ‫وہز�ہنبیلعوکپشیایک�ا�و ک�راہ�ا�ے �‬ ‫لسطینبرمع�و‪ t‬نےامیمہچنہپرک�ٓا�پاککموت�بابم�ر�ک �‬
‫مرگقحتقیںیمرس�د�ا�ر�و�ہوہتاہےوجکینوپاکاب�زہو�‪،‬مںیںیہمتایکرتہبینزیچکاحمکرکتاہو�ںہکالہلوحد�ہالشریکیکدنبگیا�و�ر�اطاعت‬
‫وکوب�لرکلووت� ندای�و�ٓاخر�تد� نوو�ںاہجنو�ںںیمکامای�ب‬
‫کر�وا�و�ر�ایک تدبرینزیچسےعنمرکتاہو�ںہکاطیش�نیکدنبگیےساب�ز�ٓاجائو �اگرتما�س ق‬
‫وتایمتاکہو�لان�کرظنمامہ�ر�ےا�و�رمتاہ�ر�ےد�رمای�نےس‬
‫وکوب�لںیہنرکتے ق‬
‫ہوجائوگے�ا�و�رخو�فےسوفحم�ظرہوگے�‪�،‬ا�و�ر�اگرتما�سدعو�ت ق‬
‫‪1‬‬
‫�ا�سرپ�د�ہوک�اٹاھ�د�ےاگ�۔‬
‫ہو�ز�ہےنطخےلرکپڑھا�ا�و ک�راہجمےھوسچےنےکےئلھچکتلہماچہےی�‪،‬بدعمںیا�سےنہیوج�ا�بوھکل�ایا�۔‬
‫ْ َٔ َٔ ْ َ‬ ‫َ َٔ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ َٔ ْ َ َ ُ َ ْ َ َ ُ تَ َ ُ َ َ ْ َ‬
‫اب َمك ِ ن ي�‪ ،‬ف ْاج َعل ِإ َّيل َب ْع َض ال ْم ِر ات َب ْعك‬ ‫ما احسن ما تدعو ِإلي ِه وا�ج ل‪ ،‬والعرب �‬
‫جسزیچکیرط�فٓا�پدعو�تدیےتںیہو�ہتہبیہرتہبہے�‪،‬مری�ےرعبو�دبدبہےساہلرع�بڈ�رتےںیہ�اگر�ٓا�پےھجمھچکاتخای�د�ے‬
‫�دیںوتںیمٓا�پیکاطاعترک�و�ںاگ۔‬
‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل‪َ ،‬ف َٔا ْخ َ َ� ُه َو َق َر َٔا َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ُ ّ َ َّ‬ ‫َ َٔ ْ‬ ‫َٔ َ‬
‫الن ِب يُّ�‬ ‫ب‬ ‫َوا َجاز سليطا ِب ج َ� ئ ِ زَا� ٍة‪َ ،‬وك َس ُاه اث َو ً با� ِم ْن ن ْس ِج ج َه ٍر فق ِد َم ِبذ ِلك ِك ِه َعل الن ِب ِيّ� َصل ُ ِ‬
‫ف‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫ً‬ ‫َ َ َ َ َٔ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِك َت َاب ُه فقال‪ :‬ل ْو َسال ِ ن ي� َس َي َابة ِم َن ال ْر ِض َما ف َعل ُت َ ب� َد َو َ ب� َد َما ِ ي� َي َد ْي ِه‬ ‫صل‬
‫�ا�و�ر�رختصےکوقتطیلسنبرمع�و‪ t‬کوحتہفےکوط�رپرہرجکیاپک�سےکےنبوہئےھچکاپ�رچہاج�تشیپےیک�‪،‬لسطی‪ t‬بنرمع� توام�م‬
‫وہز�ہاکخطڑپ�ھرکف مرایااگر�و�ہھجم‬
‫چزییںےلرکیبنرکیمﷺکےاپ�ساحضرہوگےئا�و�راس�ر�یالیصفت�تےسٓاگا�ہایک�‪،‬نیبرکیمﷺنے �‬
‫لاہے‪،‬جانےو�الاہے�۔‬
‫سے�ایکابلتشرھب�زمنییھبامنےگوت�اسےںیہند�و�ںاگ�‪،‬جوکھچا�سےکہضبقںیمےہو�ہاجنےو�ا �‬
‫الس�ۃ احللبیۃ�‪۳�۵�۷‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬الروض االنف �‪۱�۴�۹‬؍�‪ ،۷‬ی‬
 ‫�� �����‬
‫َْ َ َ ََ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ْ َ َ ُ ْ ُ َ َ ْ َّ َ َٔ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ ْ َ َ َ‬
‫ات‪ ،‬فقال‬ ‫السل ُم‪ِ :‬ب�ن هوذة قد م‬ ‫صف َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِمن الفت ِح‪ ،‬جاءه ِج ب ِ� يل علي ِه‬ ‫فلا ان‬
‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬ا َما إن ال يَ� َم َامة َس َي ْخ ُر ُج ب َ�ا َكذ ٌ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫اب َي َتن َّبا ُيق َتل َب ْع ِدي‪ ،‬فقال قا ِئل‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ َم ْن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫الن ُّ� َصل ُ‬
‫ِب ي‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ َ َ َٔ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ ُ ََ َ َ‬
‫ص ُابك فكن كذ ِلك‬ ‫َيق ُت ُل؟ فقال ُل َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ :‬انت وا‬
‫�رسو�لالہلﷺجبحتفہکمےسو�اپسوہئےوتجرب�ائلی‪u‬حاضرہوئےا�و�رٓا�پوکہو�ز�ہےکاتناق�لیکربخ� �دی�‪ ،‬تونیبرکیمﷺےناحصبہ‬
‫�ٰیر�ےاگ�ا�و�رمری�ےدعبقلترک�دیاجائےاگ�‪�،‬ایک‬
‫کر�ا�م ‪ y‬کویہربخسانکرف مرایانعرقیبامیمہںیمایکذک�ا�باظہروہاگوجوبن�تاک�دعو ک‬
‫صاحبیےنرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�اسےوک�نلتقرک�ےاگ�؟�ٓا�پﷺنےا�سوکرفمایاتوا�و�رمتاہ�ر�ےاستیھاسےلتقرکیںےگ�‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫چاننہچٓا�پیکنیشیپوگئیےکاطمبقایاسہیوہ�ا۔‬

‫حاکمدمقشاح�ر�ثنبابیرمشغاسنیوک�دعو�تاسال�م‬
‫َٔ‬ ‫ال ْن ِذر ْب ن� ْ َ‬
‫ال ِار ِث ْب ِ ن� ا ِب ي�‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل شُ جَ‬
‫� َاع ْب نَ� َو ْهب‪َٔ ،‬ا َخا َب ن� َٔا َس ِد ْب ن� ُخ َز ْي َ� َة إ َل ْ ُ‬ ‫ول الهلِ َص َّل ُ‬‫َُ ُ‬
‫وبعث رس‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫يِ‬ ‫ٍ‬
‫ْ‬
‫ا�‪َ ،‬ص ِاح ِب ِد َمش َق‬ ‫ش ْ ْ َ َّ ن‬
‫ِ� ٍر الغس ِ ّ ِي‬
‫�رسو�لالہلﷺنےاحکمدمقشاح�ر�ثنبابیرمشکےاپ�ساجش�عنبوہباسد�یوجبقہلیاسدبنزخیہمےسقلعترھکےتےھتوکہیطخد�ے‬
‫کر�ر�و�انہرفمایا�۔‬
‫الر ْ ٰ‬ ‫ْ ّٰ‬
‫الر ِح ْي ِ�‬
‫ح ِن َّ‬ ‫الل َّ‬
‫س ِ‬ ‫ِب ِ‬
‫ٔ‬ ‫َ‬
‫ول الهلِ ِإل احلارث ب ن� ا ب ي� ش�ر‬ ‫ُ‬
‫ِمن حممد َرس ِ‬
‫ْ‬
‫َ ْ َ ُ َ شَ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ نّ َٔ ْ ُ َ‬
‫وك إ َل َٔا ْن ُت ْٔو ِم َ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ َ‬
‫� يك ُل‪َ ،‬ي ْب ق� لك‬
‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫ح‬‫و‬ ‫لهلِ‬ ‫�‬‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫َسل ٌم َعل َم ِن ات َب َع ُال َدى َوا َم َن ِب�لهلِ وصدق و ِإ ِ ي� ادع‬
‫ُْ َ‬
‫ُملك‬
‫بمسالہلالرمحنٰالرحمی‬
‫حمدم�رسو�لالہلیکرط�فےساح�ر�ثنبابیرمشکےان�م‬
‫�ا�سرپسالمیتوہجسےندہ�ایتیکر�ا�ہاتخای�رکیا�و�ر�الہلرپ�ایام�نالیا�ا�و�رتدصیقیک�‪،‬پسںیمںیہمتالہلوحد�ہالشریکرپ�ایام�نالنےیکدعو�ت‬
‫�دیاتہو�ں�‪�،‬اگر�ایام�نالئوگےوتاہمت�ر�یتنطلسابقیرہےیگ�۔‬
‫‪2‬‬

‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ف َ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ ش‬
‫�اع‪ :‬فان تَ َ� ْي ُت ِإل ْي ِه َو ُه َو ِ ي� غ ْوط ِة ِد َمش َق‪َ ،‬و ُه َو َمشغول ِب تَ ْ� ِيئ ِة ال نْ زَ� ِال َواللط ِاف لقيرص‪َ ،‬و ُه َو َج ٍاء ِم ْن‬‫قال ج‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫نّ ُ ُ ُ‬ ‫َ َٔ قَ ُ َ َ َ َ ْ َٔ َ َ َ ً َ ُ ْ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ول الهلِ صل‬ ‫ح َص ِإل ِإي ِل َي َاء‪،‬فا ْ�ت عل ب� ِب ِه ي ْو َم ي ِن� ا ْو ثلثة‪،‬فقلت ِل ِاج ِب ِه‪ِ :‬إ ِ ي� َرسول َرس ِ‬ ‫ِْ‬
‫َ َٔ ُ َ ْ ُ‬ ‫ُُْ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ ُ َ ْ َ تَّ َ خْ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ‬
‫ول‬ ‫ا‪،‬وجعل ح ِاج ُبه َوكن ُر ِوم ًّيا اسه مري ي ْسال ِ ن ي� عن َرس ِ‬ ‫ِإلي ِه‪ ،‬فقال‪ :‬ل ت ِصل ِإلي ِه ح� ي�رج يوم كذا وكذ‬
‫‪ 1‬زاداملعاد�‪۶�۰�۸‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 2‬زاد املعاد�‪۶�۰�۸‬؍�‪۳‬‬
 ‫�� �����‬
‫ْ‬ ‫َ َ ُّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ ،‬و َما َي ْد ُعو ِإل ْي ِه‪ ،‬ف َي ِ�ق َح تَّ� َيغ ِل َب‬ ‫َّ ُ َ َ َ َّ ُ ْ ُ ُٔ َ ّ ُ ُ َ ْ ُ‬
‫ول الهلِ صل‬ ‫الهلِ َصل الهل عل ْي ِه َوس َل َ‪،‬وكنت اح ِدثه عن َرس ِ‬
‫ُٔ ُ َ َٔ َ ُ‬ ‫َ َٔ ُٔ‬ ‫ول‪ :‬إ نّ� َق َر ْٔا ُت ْ إال نْ ج� َيل َف َٔاج ُد ص َف َة َه َذا َّ‬
‫الن ِب يّ� ِب َع ْي ِن ِه‪ ،‬فا نَ� ا ْٔو ِم ُن ِب ِه َوا َص ِّدق ُه فاخاف ِم َن احلارث‬
‫َ َْ ُْ َ ُ َ َُ ُ‬
‫علي ِه البكء‪،‬ويق‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ ْ ْ َ َ َ ْ‬
‫ان َيق ُتل ِ ن ي� َ‪،‬وكن ُيك ِر ُم ِ ن ي� َ يو ْ� ِس ُن ِض َياف ِ ت ي�‬
‫شاج�عنبوہب‪ t‬ہکےتںیہبجںیمدمقشاچنہپتومںیےناسےرصیقکیدعو�تیکایت�ر�یںیموغشم�لاپیاجوشلرکفا�ر�سرپلغہبےکدعب�الہل‬
‫کاشرک�ا� کد�ارنےےکےئلصمحےستیباملدق�ساچنہپاھت�‪،‬مںیاسغنیےکاہ�ںد�ویانیتد�نامہم�نرہا�‪ ،‬پرھمںیےنا�سےکد�ربا�نےساہککہ‬
‫مںیرسو�لالہلﷺکاقاصدہو�ںا�و�ربا�دشا�ہےسانلماچہاتوہ�ں�‪�،‬د�ربا�نےناہکاہمت�ر�یا�سکترسائینکممںیہنبجکتہکو�ہوخ�دباہرنہ‬
‫رھر�ومید�ربا�نسجاکنا�مرم�یاھتھجمےسرسو�لالہلﷺکےاحلا�تا�و�ر�ٓا�پیکدعو�تےکقلعتمد�ریافترکنےاگل�‪،‬مںیاسے‬
‫�ٓاج ئاںی�‪،‬پ �‬
‫باتتاجاتاتاھ�ا�و�ر�ا�سرپرقتاط�ر�یوہتیاجتییھتاہی�ںکتہکا�سرپگریہاکلغہب گوہای�‪�،‬ا�و�ر�ا�سےناہکمںیےناجنلیںیموجکھچڑپھاہےا�س‬
‫کےاطمبقںیما�سیبنںیمہنیعبوہیا�وصا�فاپتاہو�ںسپںیما�نرپ�ایام�نالتا�ا�و�ر�ا�نیکدصتیقرکتاوہ�ںنکیلےھجماندیہشےہہکاح�ر�ثنب‬
‫رھو�ہد�ربا�نریم�ابتہاحرت�ا�ما�و�رخو�بامہم�ند�ا�ر�یرکنےاگل�‪،‬‬ ‫�ابیرمشجمےھا�ساب�ترپقلترک�ڈ�الےاگپ �‬
‫َ َّ ُ َ َْ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ‬ ‫َو َخ َر َج احلارث َي ْو ًما فَ ج َ َ َ َ َ َّ َ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه‬ ‫�ل َس ف َوضع الت َاج عل َرا ِس ِه فا ِذن ِ يل عل ْي ِه‪ ،‬فدفعت ِإل ْي ِه ِكتاب َرس ِ‬
‫ََ‬
‫اس ‪ ،‬ف ْل‬ ‫ْ ُ ُ َ َ َّ‬ ‫َ َ َ ْ َ ْ تَ ز ُ نّ ُ ْ َ َ َ َٔ نَ َ ئ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ َٔ ُ ثُ َّ َ َ‬
‫وس َل ‪ ،‬فق َراه � رم ِب ِه‪،‬قال‪ :‬من ين ِ�ع ِم ِ ي� مل ِ يك‪ ،‬وقال‪ :‬ا� س ِ ٌا� ِإلي ِه ولو كن ِب�ليم ِن ِجئته‪ ،‬ع َّيل ِب�لن ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫تَ زَ ْ ُ ْ َ ُ َ تَّ َ َ َ َٔ َ َ ْ خُ ُ ُ ْ َ ُ ثُ َّ َ َ َٔ ْ ْ َ َ َ َ تَ َ َ َ‬
‫ى‪،‬وك َت َب ِإل قيرص ي خْ� ِب ُ� ُه خ َب ِ�ي َو َما َع َز َم‬ ‫ول تنعل‪ � ،‬قال‪ :‬اخ ِب� ص ِاحبك ِب�ا �‬ ‫�ل تعرض ح� قام‪ ،‬وامر ِب�لي ِ‬
‫ال َع ْن ُه‪َ ،‬و َو ِاف ِ ن ي� ِب ِإ�ي ِل َي َاء‬ ‫ِ‬ ‫َع َل ْي ِه‪َ ،‬ف َك َت َب ِإ َل ْي ِه قيرص‪َٔ :‬ا ْن َل َت ِ ْ‬
‫س‪َ ،‬و َل َت ْع ُب ْ� إ َل ْي ِه َو ْ ُ‬

‫�ایکر�و�زاح�ر�ثاپےنرسپرتا�جرکےھابہرکنالتوجمےھا�سےکاسمےنشیپایکگایمںیےناسےرسو�لالہلﷺاکوتکم�بابم�ر�کشیپایک�ا�س‬
‫نےوتکم�بڑپ�ھرکھپکنیدیاا�و�ربڑ�ےرغ�و�رسےےنہکاگلمھجےسریم�اکلموک�ننیھچاتکسہےںیموخ�د�ا�سےکاقمبہلےکےئلاجئو�ںاگ�اگر�و�ہ‬
‫ینمںیموہگاوتوہا�ںیھبوچنہپ�ںاگانچنہچا�سےنرکشلتای�رہونےاکحمکدیاپرھشاج�ع‪ t‬سےاہکجوکھچایت�ریا�ںاہی�ںمتدیھکرہےوہ�ا�سیک‬
‫�اطال�عاجکر�اپےناصحبوکد�ےد�و�‪�،‬ا�دھرا�سےنرصیقوکھکلرکمری�ےاعممہلیکاطال�عد�ےد�یوج�اسےتیباملدق�سںیمیلما�سوقت‬
‫�دحہی‪� t‬ا�سےکاپ�سےھتںیہنجرسو�لالہلﷺنےرصیقکےاپ�ساجیھباھتجبرصیقنے �احر�ثاکطخڑپھاتو�اسےاھکلکہا�نیکرط�ف‬
‫وھچڑ�د�و�ا�و�رمھجےسٓاکربتیاملدق�سںیمولم�‪،‬‬ ‫کو�چتمرک�و�ا�و�ر�ا�ناکخای�ل �‬
‫َ‬ ‫َ َْ َ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ تَ‬ ‫َ َ َّ َ َ ُ َ َ ُ َ َ َ ن َ َ َ‬
‫ا� فقال‪َ :‬م تَ� تُ ِ� ُيد ان خْ� ُر َج ِإل َص ِاح ِبك؟فقل ُت‪ :‬غ ًدافا َم َر ِ يل ِب ِ�ائ ِة ِمثق ٍال ذ َه ًب َاو َو َصل ِ ن ي�‬ ‫فلا جاءه جواب ِكت ِاب ِه‪ ،‬دع ِ ي‬
‫َّ‬
‫ول الهلِ َصل‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِم نّ� َّ َ َ َ َ ُ َ َ ُ‬ ‫َحاج ُب ُه ب َن َف َق ٍة َو ُك ْس َو ٍة َو َق َال‪ْ :‬اق َر ْٔا َع َل َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫السلم‪،‬فق ِد ْمت عل َرس ِ‬ ‫ِي‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ َّ‬ ‫َّ َ َ َ َٔ ْ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ‪ ،‬فاخ َب ْ�ته‪ ،‬فقال‪ َ :‬ب�د ُملكه‪َ ،‬واق َراته ِم ْن َح ِاج ِب ِه السلم‪ ،‬واخ ب�ته ِب�ا قال‪ ،‬فقال رسول الهلِ صل‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ :‬ص َدق‬
‫جبا�سےکطخاکوج�ا�بالموتےھجمالبیاا�و�رکاہایکٓا�پےکاستیھیکرط�فںیلکنوتںیمےناہکولچلکںیلکنےگ�‪،‬حا�ر�ثےندعو�تاسال�م‬
 ‫�� �����‬

‫وساق�لوسناوطب�رہدیہشیپرکنےاکحمکدیا�ا�و�ر�د�ربا�نےنیھبھچکذن�ر�انہ‬
‫قوب�لںیہنیکرگمجباجش�ع‪� t‬ر�و�انہوہنےےگلوتاہنںیایک ثم‬
‫پشیایک�ا�و ک�راہ�رسو�لالہلﷺکومری�اسال�مانہک�‪،‬مںیرسو�لالہلﷺیکدخمتںیماحضرہو�ا�ا�و� ترام�مو�اقہعایب�نایکوترفمایاا�ساکمکلابت�ہ‬
‫ہوگای�ا�و�رد�ربا�نیکرط�فےسالس�مشیپایکا�و�را�ساکایب�نرک�د�ہو�اقہعیھبشیپایک�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺےن�د�ربا�نےکاب�ر�ےںیمرفمایاسچ‬
‫‪1‬‬
‫کاہ�۔‬

‫شا�ہامع�نرفیج�وعدبوک�دعو�تاسال�م‬
‫�رسو�لالہلﷺنےایکوتکم�بدنلج�یےکد� فو �ر نزد�ا�نرفیج�ا�و�رعدبکےاپ�ساجیھبج عوام�نرپحوکمترکتےےھت�‪،‬خطاکمنتہیاھتجےسابی‬
‫بنبعک‪ t‬نےرحتیرف مرایاتاھ�۔‬
‫الر ْ ٰ‬ ‫ْ ّٰ‬
‫الر ِح ْي ِ�‬
‫ح ِن َّ‬ ‫الل َّ‬
‫س ِ‬ ‫ِب ِ‬
‫ن‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ َ َّ ْ ن َ ْ‬
‫اب� الج لندى‬ ‫ِمن مم ِد ب ِ� عب ِد الهلِ ِإل جيفر وعبد ي‬
‫َ َّ َ َّ ً‬ ‫َ َ ٌ َ َ َ َّ َ َ ْ ُ َ َٔ َّ َ ْ ُ َ نّ َٔ ْ ُ ُ َ َ َ ْ ْ َ َٔ ْ َ َ ْ َ َ َ نّ َ ُ ُ‬
‫اس كفة؛‬ ‫سلم عل م ِن اتبع الدى اما بعد‪ :‬ف ِإ ِ ي� ادعوكا ِب ِدعاي ِة ِإالسل ِم اس ِلا تسلا‪ ،‬ف ِإ ِ ي� رسول الهلِ ِإل الن ِ‬
‫ْ َ‬ ‫َٔ ْ ُ‬ ‫ْ َٔ‬
‫كا‪َ ،‬و ِإن ا َب ْي تُ� َما ان ت ِق َّرا ِب� ِإل ْسل ِم‪،‬‬ ‫ِ ُٔل ْن ِذ َر َم ْن َك َن َح ًّيا َ يو َ ِ� َّق ْال َقْو ُل َع َل ْال َك ِفر ي نَ�‪َ ،‬فإ َّن ُ َ‬
‫كا ِإ ْن َٔا ْق َر ْر تُ َ�ا ِب� ْ إل ْس َل ِم َوَّل ْي ُت ُ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َّ ُ ْ َ ُ َ َ ٌ َ ْ ُ َ َ َ ْ تَ ُ ُّ َ َ ُ َ َ َ ْ َ ُ ُ ُ َّ ت َ َ ُ ْ َُ‬
‫ف ِإن ملككا زا ِئل عنكا‪ ،‬وخي ِ يل �ل ِبساح ِتكا‪ ،‬وتظهر نبو ِ ي� عل مل ِككا‪.‬‬
‫اب‬‫َو َك َت َب ُٔا َ ُّ� ْ نُ� َك ْعب َو َخ تَ َ� ْال ِك َت َ‬
‫ٍ‬ ‫بي ب‬
‫بمسالہلالرمحنٰالرحمی‬
‫حمدمبندبع�الہلیکاجنبےسدنلج�یےکد� نوو�ںوٹیب�ںرفیج�ا�و�رعدبکےان�م‬
‫�ا�سصخش رپسالمیت وہجوہد�ایتیک ریپ�و�یرک�ے �‪�،‬امابدع�!مںیمت د� نوو�ںوک�اسال�موبق�لرکنےیک دعو�ت دیاتہو�ں�‪�،‬اسال�موبق�لرکلوناج�ت‬
‫پاجائوگے�‪،‬مںیامت�ماناسنو�ںیکرط�فالہلاک�رسو�لنبرک�ٓایاہو�ںاتکہرہ�ذ�یایح�توکالہلےکذع�ا�بےسڈ�ر�ائو�ںا�و�رکاف �رو�ںےکاب�ر�ےںیم‬
‫ئے‪�،‬اگرتمد� نوو�ںےناسال�ماک�اقر�ا�رکرلایتومںیںیہمتدب�دسوت�راحکمرہےند�و�ںاگا�و�راگرمتےناسال�موبق�لرکنےےس‬
‫�الہلاکیفہلصاثبتونافذہوجا �‬
‫�اناک�رکایتوپرھتمد� نوو�ںیکوکحمتمتےسنھچاجئےیگا�و�رمری�ےوس�ا�ر�دسےتاہمت�ر�ےرھگکےنحصکتںیچنہپےگا�و� مرری�یوبن�تو�رسالت‬
‫متاہ�ر�ےکلمےکامت�ما�دیا�نرپ کچاھر�رہےیگ۔‬
‫‪2‬‬
‫�ا�سطخوک�ابینببعکےناھکل�ا�و�رکموت�برپمرہنوب�یاگل� �دی�۔‬
‫سدی�الامم ﷺنےطخرپ�اپینرہمثتبرکنےےکدعبرمع�وبناع�ص‪ t‬کو�ا�نیکرط�فر�و�انہایک‬

‫اال��‪۳�۴�۰‬؍�‪۲‬‬
‫‪،۳‬ا� سعد�‪۲�۰�۰‬؍�‪،۱‬عیون ث‬
‫‪ 1‬زاداملعاد�‪۵�۱�۰‬؍� ب ن‬
‫‪ 2‬زاد املعاد�‪۶�۰�۵‬؍�‪۳‬‬
 ‫�� �����‬
‫َ َ َ َٔ ْ َ َ َّ ُ َ ْ ن َ َٔ ْ َ َ ُ ُ ً‬
‫سل ُه َما خلقا‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ ََ َ‬ ‫ْ‬
‫� َر ْج ُت َح تَّ� ان تَ َ� ْي ُت ِإل َعان ف َّلا ق ِد ْم تُ َ�ا‪َ ،‬ع ْد ُت ِإل عبد‪ ،‬وكن احل الرجل ي ِ� وا‬ ‫َق َال معرو‪ :‬فَ خَ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َ َٔ َ َ َ َ َٔ �خ ْ ُ َ َّ ُ َ َ َّ ّ ّ َ ْ ُ ْ‬ ‫َ ُ ْ ُ نّ ُ ُ ُ‬
‫الل ِك‪،‬‬ ‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِإليك و ِإل ا ِخيك‪ ،‬فقال‪ :‬ا ِ ي القدم ع يل ِب� ِلس ِن و‬ ‫فقلت‪ِ :‬إ ِ ي� َرسول َرس ِ‬
‫َ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫َ َٔ نَ ُٔ ُ َ َ‬
‫وصلك ِإل ْي ِه َح تَّ� َيق َرا ِك َت َابك‬ ‫وا� ا ِ‬
‫عرم�وبناع�ص‪t‬ہکےتںیہںیمدمیہنونم�ر�ہےسر�و�انہوہ�ا�ا�و� عرام�ناچنہپا�و�رچوھٹےاھبئیدبعسےالموجبتہاب�اخال�ق�‪،‬نر�موخا�و�راشسئہتزم�ا�ج‬
‫تاھ�ا�و�ر�اہنںیاہککہںیمرسو�لالہلﷺکیرط�فےساقصدبنرکمتاہ�ر�ےا�و�رمتاہ�ر�ےاھبئییکرط�فٓایاہو�ں ع�‪،‬دبنےاہکرفیجریم�ے‬
‫بڑ�ےاھبئیںیہا�سےئلوکحمتںیمھجمےسدقم�مںیہ�‪،‬مںیٓا�پوک�ا�نےکاپ�سےلاجئو�ںتاکہٓا�پاہنںیرمسہلاچنہپ�دیں�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ‬
‫ث َّ� قال‪َ :‬و َما ت ْد ُعو ِإل ْي ِه؟‬
‫پرھعرم�وبناع�ص‪ t‬سےوپچاھ�‪:‬تمسکزیچکیدعو�تدیےنٓائےوہ�؟‬
‫َٔ‬ ‫يك َ ُل‪َ ،‬و تَ خْ� َل َع َما ُع ِب َد ِم ْن ُدوِن ِه‪َ ،‬و َت شْ َ‬
‫� ُد ا َّن حممدا َع ْب ُد ُه َو َر ُس ُ ُ‬
‫ول‬
‫َ ْ َ ُ َ شَ َ‬
‫�‬ ‫ل‬ ‫ه‬ ‫د‬‫ح‬ ‫و‬ ‫الهلِ‬ ‫ل‬
‫ُ ْ ُ َٔ ْ ُ َ َ‬
‫قلت‪ :‬ادعوك ِإ‬
‫ِ‬
‫عرم�و‪t‬بناعصےنوج�ا�بدیا�‪:‬ہمالہلوحد�ہالشریکیکرط�فدعو�تدیےتںیہ�ا�و�ر�الہلےکوس�اجنزیچ�و�ںیکرپسشتیکاجتیےہا�سےس‬
‫تائباجنےوکہکےتںیہ�ا�و�ریہوگ�اہیدیںہکدمحم�الہلےکدنب�ےا�و�ر�رسو�لںیہ�۔‬
‫ُ ً‬ ‫َٔ ُ َ َّ َ‬ ‫َ َ ََ َ‬ ‫َق َال‪ َ :‬ي� معرو إ َّن َك ْ نُ‬
‫ا� َس ِّي ِد ق ْو ِمك فك ْيف َص َن َع ا ُبوك‪ ،‬ف ِإن ل َنا ِف ِيه ق ْد َوة؟‬ ‫ِ ب‬
‫عدب�‪�:‬ا�ےرمع�وبنالاع�ص‪! t‬تماپینوق�مےکرس�د�ا�رکےےٹیبوہیہاتبئوکای�ٓا�پےکو�الدنےا�ناک�اتاب�عایک�؟ہما�نیکاقدت�ا�ءکریںےگ�۔‬
‫َ ُ َٔ َ ْ ْٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َّ َ َ َٔ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ْ ُ َ َ َ َ ْ ُ ْٔ ْ ُ َ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ ،‬و َو ِد ْد ُت ان ُه كن ا ْس َل َو َص َّدق ِب ِه‪َ ،‬وق ْد ك ْن ُت ا نَ� َعل ِمث ِل َرا ِي ِه‬ ‫قلت مات ول يو ِمن ِب�حم ٍد صل‬
‫َ تَّ َ َ ن ُ ْ َ‬
‫الهل ِل ِإل ْسل ِم‬ ‫ح� هد ِ ي‬
‫ا�‬
‫عرم�و‪t‬بناع�ص�‪:‬ہنںیو�ہدمحم�رسو�لالہلﷺپر�ایام�نالئےریغبفو�توہگےئنکیلریم�یدشیدمتانیھتہکو�ہاسال�موبق�لرکیلےتا�و�ر�ٓا�پیک‬
‫وکوب�لرکنےیکدہ�ایتووتفقیےسرسف �را� فز مرایا�۔‬
‫تدصیقرکتے�‪،‬مںییھبایکرعصہکتاپےنٓابائیدینرپتاھمرگ�الہلاعتلٰینےےھجما�سدعو�ت ق‬
‫َ َ َ َ‬
‫قال‪ :‬ف َ� تَ� ت ِب ْع َت ُه؟‬
‫عدب�‪:‬تمبکا�سدینںیمد�اخلوہئے�؟‬
‫ُْ َ‬
‫قل ُت‪ :‬ق ِر ًيبا‬
‫عرم�و‪t‬بناع�ص�‪:‬جمےھا�سدینںیمد�اخلوہئےوکئیزیا�د�ہرعصہںیہنزگ�ر�ا�۔‬
‫َ َٔ َ َٔ َ َ َ َ‬
‫ف َسال ِ ن ي� ا ْي نَ� كن ِإ ْسل ُمك؟‬
‫عدب�‪:‬تمےناہک�ںرپ�اسال�موبق�لایک�؟‬
‫ُ ْ ُ ْ َ َّ َ ش ّ َ َٔ ْ َ ْ ُ ُ َٔ َّ َّ َ ش َّ َ َٔ َ‬
‫ا� ق ْد ا ْس َل‬
‫ا�‪ ،‬واخ ب�ته ان النج ِ ي‬ ‫قلت‪ِ :‬عند النج ِ ِي‬
‫عرم�و‪t‬بناع�ص�‪:‬مںیےنہشبحںیماجنشیےکاہتھرپاسال�موبق�لایک�ا�و�رناجشییھبامہ�ر�ےدینںیماشملوہچاکہے�۔‬
 ‫�� �����‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ََ َ‬
‫قال‪ :‬فك ْيف َص َن َع ق ْو ُم ُه ِب ُ�ل ِك ِه؟‬
‫عدب�‪:‬پرھناجشیےکاسال�مالنےےکدعبوق�مےنا�سےکاستھایکماعمہلایک�؟‬
‫َّ‬ ‫َ ُ ْ َٔ َ‬
‫فقل ُت‪ :‬اق ُّر ُوه َوات َب ُع ُوه‬
‫عرم�و‪t‬بناع�ص�‪�:‬ا�سیکوق�مےناپےناب�دشا�ہیکریپ�و�ییکا�و�ر�اسےاب�دشاہترپقائم کراھ�۔‬
‫َ َ َ ْ َٔ َ َ ُ َ ُّ ُ َ‬
‫الر ْه َبان ت ِب ُع ُوه؟‬‫قال‪ :‬والس ِاقفة و‬
‫عدب�‪�:‬اسقف�و�ںا�و�ر�ر�اہوب�ںےنایکماعمہلایک�؟‬
‫ُْ َ‬
‫قل ُت‪ :‬ن َع ْم‬
‫عرم�و‪t‬بناع�ص�‪:‬جیاہ�ں�‪�،‬انوہ�ںےنیھبریغبچو�ںرچ�ا�اپےناب�دشا�ہیکاتاب�عیک�۔‬
‫َ َ ُ ُ َّ ُ َ ْ َ ْ َ ْ َ ة ف َ ُ َٔ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ‬ ‫َ َ ُْ‬
‫قال‪ :‬انظ ْر َ ي� معرو ما تقول ِإنه ليس ِمن خص ٍل ِ ي� رج ٍل افضح ل ِمن الك ِذ ِب‬
‫ریا�ن کوہربولا�‪�:‬ا�ےرمع�وبناع�ص�!کایکہہرہےوہ� ت‪،‬ام�مرب�یوتلصخ�ںےسرب�یتلصخوھج�ٹےہوجٓا�دمیوک�ذللیو�ر کسو�ار�دیاتہے�۔‬ ‫دب �‬‫ع ح‬
‫َ ُّ ف‬ ‫ََ‬ ‫ُْ‬
‫قل ُت ُه‪َ :‬ما كذ ْب ُت َو َما ن ْس َت ِح ُل ِ ي� ِد ِين َنا‬
‫عرم�و‪t‬بناع�ص�‪:‬جوقحتقیےہںیمو�ہایب�نرک�رہاہو�ںہام�ر�ےدیناسال�مںیموھج�ٹوبلانحر�ا�مےہ۔‬
‫ثُ َّ� َق َال‪َ :‬ما َٔا َرى هرقل َع َل � ْس َل ِم َّ‬
‫الن َج شِ يّ‬
‫ا�‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِب ِ إ‬
‫عمدب�‪:‬مری�اخای�لہکرصیق�ر�و�مرہقلوکناجشیےکاسال�موبق�لرکنےاکعملںیہنےہ�۔‬
‫َ‬ ‫ُْ‬
‫قل ُت‪َ :‬بل‬
‫عرم�و‪t‬بناع�ص‪ :‬ہرقلوکملعےہہکاجنشیےناسال�موبق�لرکلایہے�۔‬
‫َ َ‬
‫� ٍء َع ِ ْل َت ذ ِلك؟‬ ‫َق َال‪ِ :‬ب َٔ� ّي شَ يْ‬
‫ِ‬
‫عدب�‪:‬تمہیاب�تاتےن ثوو�قےسےسیکہہکےتکسوہ�؟‬
‫َ‬ ‫َ َٔ َ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫ُ ْ ُ َ َ َّ َ ش ُّ ُ خْ ُ َ ُ َ ْ ً َ َ َّ َٔ ْ َ َ َ َ َّ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬قال‪ :‬ل َوالهلِ ‪ ،‬ل ْو َسال ِ ن ي� ِد ْر ًها‬ ‫ا� ي� ِرج ل خرجا فلا اسل وصدق ِب�حم ٍد صل‬ ‫قلت‪ :‬كن النج ِ ي‬
‫ُ ً َ َ‬ ‫َ َ ُ َ َ َ‬ ‫ُ َٔ ُ َٔ َ‬ ‫َ ُ ََ َ َ‬ ‫َ ََ‬ ‫َٔ َ‬
‫اح ًدا َما ا ْعط ْي ُت ُه‪ ،‬ف َبلغ هرقل ق ْو ُل‪ ،‬فقال ُل‪َ :‬ي َّناق اخ ُوه‪ :‬ات َد ُع َع ْب َدك ل ي خْ� ِر ُج لك خ ْر ًجا َو َي ِد ي نُ� ِد ًينا ْم َد ث�؟قال‬ ‫َو ِ‬
‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫هرقل‪َ :‬ر ُج ٌل َر ِغ َب ف� ِد ن� َف ْاخ َت َار ُه ل َن ْفس ِه َما َٔا ْص َن ُع ب ِه َ‪،‬والهلِ َل ْو َل َّ‬
‫الض ُّن ِب ُ�ل ِ يك ل َص َن ْع ُت َكا َص َن َع‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِي يٍ‬
‫وکر�ا�جا�د�ارکتااھتیلنکبجا�سےناسال�موبق�لرکلای�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺکیاتاب�عیکوت�ا�س‬ ‫عرم�و‪t‬بناع�ص�‪:‬ناجشیاش�ہہشبحرصیق�ر�و�مرہقل خ‬
‫نےرخ�ا�جدیان کبدنر�دیا�‪،‬ہرقلوکجبا�سیکربخمیلوت�ا�سےکاھبئیاین�قےناہککایتماپےنالغ�م�(ناجشی) سےرخ�ا�جانیل کبدنر�د�وگے�؟جسےن‬
‫�ے‪�،‬ا�سےکاب�ر�ے‬
‫متاہ�ر�ےدینےکاجبئےایکاین�دیناتخای�رکرلایہے�‪ ،‬ہرقلےناہک� ن‪،‬اجشیوک�اتخای�رہےہکو�ہسجدینوکچاہےاتخای ک�رر �‬
‫وکوب�لرکیلات�۔‬
‫مںیایککاہجااتکسےہ�‪�،‬و�الہلاگرجمےھاپےناقدت�ا�ر�ا�و�ر�اتخای�رکیرح�صہنوہتیوتمںییھبا�سدعو�ت ق‬
 ‫�� �����‬
‫َُ ُ‬ ‫َ َ ُْ‬
‫قال‪ :‬انظ ْر َما تقول َ ي� معرو‬
‫ریا�ن کوہربولا�‪�:‬ا�ےرمع�و�!تمرہقلےکاب�ر�ےںیمایکڑب�یاب�تہہکرہےوہ�۔‬
‫دب �‬
‫ع ح‬
‫َ َ ُْ َ‬ ‫ُْ‬
‫قل ُت‪َ :‬والهلِ صدقتك‬
‫عرم�و‪t‬بناع�ص‪� :‬الہلیکمسق! مںیحیحصتقیقحایب�نرک�رہاہو�ں�۔‬
‫ْٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َٔ ْ‬ ‫َ َ‬
‫قال عبد‪ :‬فاخ ِب ْ� ِ ن ي� َما ال ِذي َ ي� ُم ُر ِب ِه َو َي نْ َ� َع ْن ُه؟‬
‫عدبنےاہک�‪�:‬و�ہسکاب�تاکحمکدیےتںیہا�و�رکسزیچسےعنمرکتےںیہ�؟‬
‫ُّ ْ ْ‬ ‫ُق ْل ُت‪ َ :‬ي ْٔ� ُم ُر ِب َط َاع ِة الهلِ َع َّز َو َج َّل َو َي نْ َ� َع ْن َم ْع ِص َي ِت ِه‪َ ،‬و َ ي ْٔ� ُم ُر ِب� ْل ِب ِّ� َو ِص َ ةِل َّ‬
‫الر ِ ِح‪َ ،‬و َي نْ َ� َع ِن الظ ِل َوال ُع ْد َو ِان َو َع ِن‬
‫ّ نَ َ َ ْ خَ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ثَ َ َّ‬
‫يب‬‫الز� وع ِن الم ِر وعن ِعباد ِة الج ِر والو ِ ن� والص ِل ِ‬ ‫ِ‬
‫عرم�و‪t‬بناع�ص�‪�:‬رسو�لالہلﷺ�الہلوحد�ہالشریکیکدنبگیو�اطاعتا�و�رینیکوصحلرحیماکحمکدیےتںیہ�ا�و�راظمہرفرط�ت�‪،‬بتولصبی‬
‫پرسیت�‪،‬ظمل �وزیا�دتی�‪�،‬زنا�‪،‬شر�ا�بونشیوغری�ہےسعنمرفماتےںیہ�۔‬
‫َ َ ْ �خَٔ‬ ‫َ َ َ َٔ ْ َ َ َ َ َّ َ ْ ُ َ ْ َ ْ َ َ َٔ �خ ُ َ ُ ن َ َ ْ َ َ ْ َ َ تَّ ُ ْٔ َ ُ َ َّ َ ُ َ ّ َ‬
‫قال‪ :‬ما احسن هذا ال ِذي يدعو ِإلي ِه لو كن ا ِ ي يت ِابع ِ ي� علي ِه لر ِكبنا ح� نو ِمن ِب�حم ٍد ونص ِدق ِب ِه‪ ،‬ول ِكن ا ِ ي‬
‫ََ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬
‫ا َض ُّن ِب ُ�ل ِك ِه ِم ْن ان َي َد َع ُه َو َي ِص ي َ� ذن ًبا‬
‫عدبماتثرہوکربولا�‪:‬یہوتبتہدمع�ہابتںیںیہجسیکرط�فو�ہدعو�تدیےتںیہ�‪،‬کا�شریم�ااھبئیریم�ےاستھاتاف�قرک�ےوتہمد� نوو�ںا�نیک‬
‫خدمتںیماحضرہوکر�اسال�موبق�لرکیلےتا�و�ر�ا�نیکرسالتیکدصتیقرکتےیلنکریم�اباھئیاپینوکحمتا�و�ر�اقدت�ا�راک�زیا�د�ہرحیصےہ�۔‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َٔ َ َ َّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ْ َٔ َ َّ َ‬ ‫ُْ‬
‫الص َدقة ِم ْن غ ِن ِيّ ِ� ْم‪ ،‬ف َر َّد َها َعل ف ِق ي ِ� ِ ْه‬ ‫قل ُت‪ِ :‬إن ُه ِإن ا ْس َل‪َ ،‬ملك ُه َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل عل قو ِم ِه فاخذ‬
‫عرم�و‪t‬بناع�ص�‪�:‬اگر�ٓا�پاکباھئیاسال�موبق�لرکلےوت�رسو�لالہلﷺ�اسےاپینوکحمترپبرقر�ا�ر�رھکںیےگ�ا�و�ریہمکحدیںےگہکاہی�ں‬
‫کےاصحبتیثیحولگو�ںےسدصقہےلرکہیںیکےرغیوب�ں�‪،‬حماتجو�ں�‪،‬کسمونی�ں�‪،‬بوی�ائو�ںںیممیسقترفما�دیںےگ�۔‬
‫َ َ َّ َ َ َ خُ ُ ٌ َ َ ٌ َ َ َّ َ ُ‬
‫الص َدقة؟‬ ‫قال‪ِ :‬إن هذا للق حسن وما‬
‫عدب�‪:‬یہیھبتہبدمع�ہاب�تےہ�‪�،‬اچاھیہاتبئوصدقہانتکا�و�رکسرط�ح صوو�لےیکاجتےںیہ�؟‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ َ َ ف ْ َٔ ْ َ َ تَّ ْ تَ َ ْ ُ َ ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َٔ ْ ُ ُ َ َ‬
‫الب ِل‪،‬قال َ ي� معرو‪:‬‬
‫ات ِ ي� المو ِال ح� ان�يت ِإل ِإ ِ‬ ‫فاخ َب ْ�ته ِب َ�ا ف َرض َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِمن الصدق ِ‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ ُ‬
‫َوت ْٔوخذ َم ْن َس َو ِئ ِا� َم َو ِاش َينا ال ِ ت ي� َت ْ� َع الش َج َر َ َتو ِ� ُد ِال َي َاه؟‬
‫عرم�وبناع�ص‪t‬نےفلتخمامو�ا�لوسنا�‪،‬چاند�ی� ب‪،‬رکیو�ںںیمالہلیکرط�فےسرقم�رشد�ہدصقا�تیکلیصفتایب�نیک�‪،‬جبو�ہا�ونٹےک‬
‫با�ر�ےںیمرقم�ر�ہدصقہاتبنےےگلتودبعوبلاا�ےرمع�و‪!t‬کاید�رخوت�ںےسرچنےو�الےاجنو�ر�و�ںںیمےسیھبدصقہ صوو�لایکجائےاگ�؟‬
‫َُْ َ‬
‫فقل ُت‪ :‬ن َع ْم‬
‫رقم�رر�د�ہںیہ�۔‬
‫عرم�و‪t‬بناع�ص�‪:‬جیاہ�ں�!یہامت�مدصقا�تالہلیکرط�فےس ک‬
 ‫�� �����‬
‫َ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َ َ َ ُٔ َ َ ْ ف‬
‫م ِ ي� ُب ْع ِد َد ِار ِ ْه َوك ث َ� ِة َع َد ِد ِ ْه ُي ِط ُيعون ِب َ�ذا‬
‫فقال‪ :‬والهلِ ما ارى قو ِ ي‬
‫عدب�‪:‬مری�ایہامگ�نںیہنہکریم�یوق�ماپےنوسعیوعریضکلما�و�رکرث�تدعت�ا�دکیانبپر�ا�ندصقا�توکستمیلرکلےیگ�۔‬
‫َ َ َٔ َ َ َٔ ُ‬ ‫َ َْ‬
‫ا� َي ْو ًما‪ ،‬ف َدخل ُت َعل ْي ِه‪ ،‬فاخذ ا ْع َوان ُه‬ ‫َ ُ ْ ُ ُ ُ َّ َ َ ثُ َّ َّ ُ َ َ ن‬ ‫َ َ فَ َ َ ْ ُ َ َٔ َّ ً َ ُ َ َ ُ َ َٔ‬
‫قال‪� :‬كثت ِبب ِاب ِه ا ي�ما وهو ي ِصل ِإل ا ِخ ِيه‪ ،‬فيخ ِب�ه ك خ ب ِ�ي‪ِ �،‬إنه دع ِ ي‬
‫َ‬
‫ك ِب َ� َاج ِتك‪،‬‬ ‫ِب َض ُب َ َّع‪َ ،‬ف َق َال‪َ :‬د ُع ُوه َف ُٔا ْر ِس ْل ُت‪َ ،‬ف َذ َه ْب ُت ِ َٔل ْج ِل َس َف َٔا َب ْوا َٔا ْن َي ْد ُع َو ِ ن� َٔا ْج ِل َس َف َن َظ ْر ُت ِإ َل ْي ِه َف َق َال‪َ :‬ت َ َّ ْ‬
‫ي‬ ‫ي‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اب خم ُت ًوما فف َّض خ ت َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َف َد َف ْع ُت إل ْي ِه ال ِك َت َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ا�ه َوق َرا َح تَّ� ان تَ َ� ِإل ا ِخ ِر ِه‪ ،‬ث َّ� َدف َعه ِإل ا ِخ ِيه فق َرا ُه ِمثل ِق َر َاء ِت ِه ‪ِ ،‬إل‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ت‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ ّ َٔ‬
‫ا ِ ن ي� َرا ْي ُت اخ ُاه ا َرق ِمنه‪،‬قال‪ :‬ال خ� ِب ُ� ِ ن ي� ع ْن ق َري ٍش ك ْيف َصن َعت؟‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬

‫عرم�وبناع�ص‪ t‬ہکےتںیہںیمکھچد�نا�نےکاہ�ںہمام�نر �ہا ع‪،‬دب�دیناسال�مےکاب�ر�ےںیمجوباتںیرمع�و‪t‬بناع�صےساتنس کجار�اپےن‬

‫باھئیوکبای�نرکتا�رہا�ٓاخر�ایک د�ن رفیجےن ےھجم د�ربا�ر ںیم البیا�‪،‬مںی ا�س ےک اپ�سایگتو�ا�س ےک اعو�ا�ن �‪،‬مد�دگا�ر�و�ں ےنریم�ابا�ز�وپڑکلای�‪� ،‬و�ہ‬
‫وھچڑ�دیا چاننہچںیمےنھٹیباگل�انوہ�ںےنےھجمےنھٹیبےسر�و�کدیامںیےنا�سیکاجنبدکیاھ تو�و�ہےنہکاگل‬
‫وھچڑ�د�و گلوو�ںےنےھجم �‬
‫ہکےناگل�اسے �‬
‫رھاپےن‬
‫کوہکایہکانچاہےتوہ�؟مںیےنا�سوک�رسو�لالہلﷺاکمرہ�ز�د�ہوتکم�بدیا�ا�سےنرہمتو�ڑ�یا�و�ر�ا�سانمہابم�ر�کوک�ٓاخرتک ھڑپا ��‪،‬ا�و� پر �‬
‫باھئیدبعکےوح�الےرک�دیا�ا�سےنیھبا�سانمہابم�ر�کوک�اسیرط�ح ھڑپاہا�ںابلہتںیمےنہیو�اضحوط�رپرحموس�سایککہا�ساکباھئیا�سیکتبسن‬
‫�زیا�د�ہرققیاقلبلاھت�ا�و�رکاہقریشےکاب�ر�ےںیمالتبئو�ا�ناک�ا�نےکاستھایک�ر�ویہےہ�؟‬
‫ْ‬ ‫ف ْ َ‬ ‫َ ُ ْ ُ َ ُ ُ َّ َ ٌ ف ّ ن َ َّ َ قْ ُ ٌ َّ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ُ ُ ْ ُ َّ ُ َ‬
‫اس ق ْد َر ِغ ُبوا ِ ي� ِإال ْسل ِم‪َ ،‬واخ َت ُار ُوه‬ ‫الد ي ِ� و ِإما م�ور ِب�لسيف‪،‬قال ومن معه؟قلت‪ :‬الن‬ ‫فقلت‪ :‬ت ِبعوه ِإما ر ِاغب ِ ي� ِ‬
‫َع َل َغ ْي� ِه َو َع َر ُفوا ب ُع ُق ِول ْم َم َع ُه َدى الهلِ إ َّ ي� ُ ْه َٔا نَّ ُ� ْم َك ُنوا ِ ف� َض َل ٍل‪ ،‬فَ َ�ا َٔا ْع َ ُل َٔا َح ًدا َب ِق َ� َغ ْي َ� َك ِ ف� َه ِذ ِه ْ َ‬
‫ال َر َج ِة‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َٔ ْ َ ْ َ ْ ُ ْ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ ْ خَ ْ َ َ ُ ُ َ ضْ َ َ َ َ َٔ ْ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ ْ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ‬
‫وطئك اليل‪ ،‬وي ِبيد خ�اءك‪،‬فاس ِل تسل‪ ،‬ويستع ِملك عل قو ِمك‪ ،‬ول تدخل‬ ‫وانت ِإن ل تس ِ ِل اليوم وتتبعه ي ِ‬
‫َ َ ْ َ ْ خَ ْ ُ َ ّ ُ‬
‫الر َجال‬ ‫عليك اليل و ِ‬
‫مںیےناہک�انوہ�ںےنا�ناک�اتاب�عرکلایہےایتو�رغتبےسایتول�ا�رسےولغم�ب کوہر�‪�،‬ا�سےنوپچاھ�ا�سےکاستھوک�نول�گںیہ�؟ مںیےن‬
‫اطعر�د�ہلقعوفمہےکاستھاچہپ�نایلہے‬
‫کاہ گلوو�ںےناسال�مرغتبےساتخای�رکرلایہےا�و�ر�ٓا�پﷺوک�اتخای�رکرلایہےا�و�ر�الہلاعتلٰیکی ک‬
‫کہ�(�ا�سےسلبق�)�و�ہرمگ�اہیرپتےھ�‪ ،‬پسںیمںیہناجناتکہریت�ےوس�اوکئیابقیر�ہایگہو�ا�و�ر�اگرتمٓا�جاسال�موبق�لںیہنرک�وگےا�و�ر�ا�ناک�اتاب�ع‬
‫الی�)شلرکمتںیہولغم�برکلےاگ�ا�و�رمتاہ�ر�ےزبس�ہز�ا�ر�و�ںوکپاما�لرککےرکھد�ےاگ پسرتہبییہےہہکاسال�موبق�ل‬
‫ہنںیرک�وگےوت�(�اس م‬
‫ر سوالمیتاپئوگےا�و�رنیبرکیمﷺںیہمتاہمت�ر�یوق�مرپحاکمرقم�رف مرا�دیںےگا�و�رتمرپسو�ا�ر�ا�و�رپای�د�ہوف�جیھبکہلمحیھبںیہنرک�ےیگ�‪،‬‬ ‫ک ل‬
‫ْ َ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫ّ َ َٔ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْن َْ‬
‫م َهذا َو ْار ِج ْع ِإ َّيل غ ًدا ف َر َج ْع ُت ِإل ا ِخ ِيه‪ ،‬فقال‪ َ :‬ي� معرو ِإ ِ ن ي� ل ْر ُجو ان ُي ْس ِ َل ِإن ْل َي ِض َّن‬ ‫قال‪ :‬دع ِ ي� يو ِ ي‬
‫َ َٔ ْ ُ َٔ ّ َ َٔ ْ َ َ َٔ َ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ َٔ‬ ‫َ َ َٔ َٔ ْ ْٔ َ َ‬ ‫ُ ْ َ َ َ َ ْ َ َٔ َ‬
‫صف ُت ِإل ا ِخ ِيه‪ ،‬فاخ َب ْ�ت ُه ا ِ ن ي� ْل ا ِصل ِإل ْي ِه‪ ،‬فا ْو َصل ِ ن ي�‬ ‫‪،‬ح تَّ� ِإذا كن الغ ُد ات ْي ُت ِإل ْي ِه‪ ،‬فا ب َ� ان َ ي�ذن ِ يل‪ ،‬فان‬ ‫ِب�ل ِك ِه‬
‫َ َ ُُ َ ُ‬ ‫ً ف‬ ‫ْ َّ ْ‬ ‫َ َٔ َٔ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ ّ َّ‬
‫َ‬
‫ِإل ْي ِه‪،‬فقال‪ِ :‬إ ِ ن ي� فك ْر ُت ِف ي� َما َد َع ْوت ِ ن ي� ِإل ْي ِه‪ ،‬ف ِإذا ا نَ� ا ْض َعف ال َع َر ِب ِإن َملك ُت َر ُجل َما ِ ي� َي ِدي َو ُه َو ل ت ْبلغ خ ْي ُل‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ َٔ َ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ قَ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ً َ‬ ‫ْ َ َ َ ُ َٔ ْ َ‬
‫َه ُاه َنا‪َ ،‬و ِإن َبلغ ْت خ ْي ُل الف ْت ِق َتال ل ْي َس ك ِق َت ِال َم ْن ل�‪،‬قل ُت‪َ :‬وا نَ� خ ِار ٌج غ ًدا‪،‬ف َّلا ا ْيق َن ِب َ� ْخ َر ِ�ج ي ‪ ،‬خل ِب ِه‬
 ‫�� �����‬
‫َٔ ُ ُ َ َ َ َ نَ ْ ُ َ َ ْ �ظَ َ َ َ َ ْ َ ُ ُّ َ ْ َٔ ْ َ َ َ ْ َ ْ َٔ َ َ ُ َ َٔ ْ َ َ َ َٔ ْ َ َ َ َّ َ َٔ َ َ َ ْ َ‬
‫اب ِإل ِإال ْسل ِم‬ ‫اخوه‪ ،‬فقال‪ :‬ما �ن ِف ي�ما قد ر علي ِه‪ ،‬وك من ارسل ِإلي ِه قد اجابه‪ ،‬فاصبح فارسل ِإ يل فاج‬
‫َ‬ ‫ُ َ َ َٔ ُ ُ َ ً َ َ َّ َ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َّ َ َ ْ ن َ َ ْ نَ َّ َ َ َ َ ْ نَ ْ ُ ْ‬
‫ال ِك ِف ي� َما َب ْي نَ ُ� ْم‪َ ،‬وك نَ� ِ يل َع ْو نً�‬ ‫هو واخوه �ج ِ يعا وصدقا الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل وخليا بي ِ ي� وب ي� الصدق ِة وب ي�‬
‫َ ََ‬ ‫َ‬
‫َعل َم ْن خالف ِ ن ي�‬
‫�و�ہےنہکاگل�ٓا�جےھجموس�چےنیلد�و�ا�و�رکلحبصریم�ےاپ�سٓانا�‪ ،‬مںیا�سےکاھبئیےکاپ�سول�ٹٓایا�ا�سےناہک�ا�ےرمع�و‪!t‬جمےھامدیہےہک‬
‫وہائےاگ �ٓاخرجبحبصوہئیوتمںیا�سےکاپ�سٓایا یلنکا�سےنےھجماحضرہونےیکاجا�ز�تہن‬
‫�اگر�ا�سےنوکحمتاکلالچہنایکتو�و�ہاملسم�ن ج‬
‫� �دی�‪،‬مںید�وبا�ر�ہا�سےکاھبئیےکاپ�سایگ�ا�و�ر�اسےربخ�د�یہکںیما�سےکاپ�سںیہنچنہپاکس�ا�سےیلےھجموہا�ںاچنہپ�د�و�‪� ،‬ا�سےنوج�ا�بدیامںی‬
‫رقم�رر�د�و�ں‬
‫نےاہمت�ر�یدعو�ترپغو�رکایہےا�و�رمںیرع�بولگو�ںںیمبسےسزیا�د�ہزمک�و�رہو�ں�‪�،‬اگرںیماپےنوبقمضہکلمرپکیسوکنائب ک‬
‫تو�ا�سﷺےکرکشلمھجکتںیہنچنہپںیکسےگ �او�ر�اگرہپچنیھبےئگوت�اییسگنجےساسمانہوگاکہا�سےسلبقاییسڑل�ائیدکییھہنیئگوہیگ�‪،‬‬
‫مںیےنوج�ا�بدیا�اچاھمںیلکو�اپسالچجائو�ںاگجباسےریم�ےاجنےاکقینیوہگایوتا�سےناپےناھبئیےسولخ�تںیمابتںیںیک�ا�و�رہکےن‬
‫لےگنجنجرپ�و�ہاغلبٓاچےکںیہمہا�نےکرب�ابربیھںیہنا�و�رجسسجیکرط�فانوہ�ںےنوتکم�بابم�ر�کےجیھبںیہا�نبسےناتاب�ع‬
‫کرلایہے� �‪ٓ،‬اخرصحبوہئیوتجمےھالبھباجی�ا�سےنا�و�ر�ا�سےکاھبئید� نوو�ںےناسال�موبق�لرکلای�ا�و�رنیباکر�مﷺیکدصتیقیکا�و�رجمےھصدقہ‬
‫الی� ق)و�اننیانفذرکنےیکاجا�ز�تد�ےد�یا�و�رجسےنیھبریم�یاخملتفیکا�ند� نوو�ںےن‬
‫� صوو�لرکنےا�و�ر گلوو�ںےکد�رمای�نمکح�(�اس م‬
‫‪1‬‬
‫�ا�سےکالخ�فھجمےساعت�و�نایک�۔‬
‫لو�گاب�دشاہو�ںےکذمہبرپوہتےںیہ�‪،‬جبد� نوو�ںاب�دشاہو�ںےناسال�موبق�لرکلایتو�ا�نیکرعایامںیتہبےسولگو�ںےناسال�موبق�ل‬
‫‪2‬‬
‫کرلای�ا�و� نجروہ�ںنےاسال�موبق�لہنایک�ا�نرپجزیہرقم�ررکدیاایگ�۔‬

‫شا�ہر�و�مایحاکمرصب�ٰییکرط�فانمہابم�ر�ک‬
‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َٔ‬ ‫ٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َّ‬
‫مع� االزدي ا َح َد َب ِ ن ي� ِ ْل ٍب ِب ِك َت ِاب ِه ِإل الش ِام‪ِ ،‬إل َم ِل ِك‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َب َعث احلارث ب ن� ي‬ ‫ان َر ُسول الهلِ صل‬
‫الغسا�‪َ ،‬ف َٔا ْو َث َق ُه ر َ ب� ًطا‪ ،‬ثُ َّ� َق َّد َم ُه َف ضَ َ َ ُ ُ َ ُ َ ُ ْ َ ْ ُ‬
‫ن‬ ‫َ‬
‫صى‪ ،‬ف َع َر َض ُل ش�حبيل ب ن� معرو‬
‫ُّ َٔ ْ ُ ْ َ َ‬
‫�ب عنقه‪َ ،‬و ْل يقتل ِل َرس ِ‬
‫ول‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫الر ِوم او ب‬
‫ٌ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َر ُسول غ ْي ُ�ه‬ ‫الهلِ صل‬
‫ریمعا�ز�د�ی‪ t‬کےاہتھاش�میکرط�فاش�ہر�و�مایحاکمرصب�ٰیکیرط�فایکانمہ‬
‫�رسو�لالہلﷺنےونبلبہےکایکٓا�دمیاح�ر�ثنب �‬
‫ماب�ر�ک ر�و�انہرفمایا�‪،‬شربحلی نب رمع�واسغنی ےناقصدکوگرفات ک�ررلای�ا�و�ر�اسے ابند�ھدیاپرھ�ٓاگے ڑب�ھرک�ا�سیکرگ�د�نام�ر� �دی�‪�،‬ا�س اقصدکے‬
‫‪3‬‬
‫سو�ا�رسو�لالہلﷺاککوئیاقصدقلتںیہنایکگای‬
‫‪ 1‬زاداملعاد�‪۶�۰�۷‬؍�‪۳‬‬
‫‪،۳‬ا� سعد�‪۲�۰�۱‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬زاداملعاد�‪۶�۰�۷‬؍� ب ن‬
‫‪3‬۔ زاداملعاد�‪۳�۳�۶‬؍�‪۳‬‬
 ‫�� �����‬

‫بونمحرینےنمیرپعرصہکتوکحمتیکیھترگم�رسو�لالہلﷺکیتثعبےکوقتاخند�ا�نریمحکی کرمز�یاب�دشاہتاکخاتہموہچاکتاھ�ا�و�رہرعالقے‬
‫�وسا�ءو�امر�ا�ءنےوخ�دخمات�ر�یاک�دعو�ٰیکرکےاپان�اثر�رسو�خاقئمرکلایتاھ�ا�سرط�حوہا�ںوط�ائفالومکییکتیفیکدیپ�اہوگیئ‬
‫کےریمح�یرمکح�ا�نا�و�ر�ر �‬
‫تیھ�‪،‬یہول�گرب�ائےان�ماب�دشا�ہ�(مول�ک�)ہکالتےےھت� ع‪،‬ربیںیما�ناکلبق ذ �وا�و�رقیل اھت�‪،‬صحلدحبیہیےکدعب�رسو�لالہلﷺنےبج‬
‫خمفلترمکح�انو�ںا�و�ر�ریئوس�ںوک�دعو�تاسال�مےکوطخ�طا�رسا�لرفمائےوتمول�کریمحکےان�میھبدعتم�دوطخ�طےجیھب�‪�،‬ا�نںیماقبلذکرمول�کا�و�رقابئل‬
‫محریکےان�مہیںیہ�۔‬
‫حا�ر�ث�‪،‬مرس�و�ح�‪،‬عنمینبدبعکال�ل�(�ا�نونیت�ںوک�ایکطخرحتیرکایگای�)مالکذ�یزی�ن�‪،‬معری�ڈ�ومر�ا�ن�۔�ز�رعہنبفیسذ�یزی�ن�۔عنام�نلیق‬
‫لح‬
‫ریمحع‪،‬دب�الزعیزبنفیسذ�یزی�ن ع�۔ریبنبدبعکال�لا م�ی�ر�ی�‪،‬حرج�ذ�ینیع�۔�ذ�و�اکلال�ع‬
‫�ذ�یرعنی�۔بونق�ہ�د�(محریکیایکاش�خ) بونعرم�وبن �‬
‫ظ‬ ‫ن‬
‫بنانکو�ر�۔حوشبنبط�ح� یہاملرع�و�فذب�ی ع�۔شرجلینبدبعکال�ل�۔‬
‫ل‬ ‫�‬

‫محریکےاح�ر�ث�‪،‬مرس�و�ح�‪،‬عنمینبدبعکال�لوکخط‬
‫�ا�نںیمےسنجولم�کریمحپر�رسو�لالہلﷺنےوصخصیوتجہرفمائیو�ہاح�ر�ث�‪،‬مرس�و�ح�‪،‬عنمینبدبعکال�لےھت�(شاید�ٓا�پﷺکو�ا�نیک‬
‫سالمتر�و�یرپپو�ر�ا�امطانی�ناھت)‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫سوح َون َع ْي� ْب ن� َع ْب ِد ك ٍل ِم ْن ِ ْ‬
‫ح َي َ�‬
‫ْ‬
‫ال ِار ِث َو َم ْ ُ‬ ‫َ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫َو َب َع َث َع َّياش ْب ن� َٔا� َر ِب َيع َة َ‬
‫ْ‬
‫ال�خْ ُز ِ يّ‬
‫وم ب ِك َتاب إل َ‬
‫ِ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِب ي‬
‫چاننہچرسو�لالہلﷺےنایع�شنبابوریبہعزخم�ومیوککموت�بابم�ر�کد�ےرکمحریکےحا�ر�ث�‪،‬مرس�و�ح�‪،‬عنمینبدبعکال�لیکرط�فر�و�انہ‬
‫ف مرایا�۔‬
‫�ٓا�پےنا�نوکجوکموت�بابم�ر�کاجیھب�ا�ساکضموم�نوی�ںاھت�۔‬
‫سوح َو ُن َع ْي� ْب ن� َع ْب ِد ُك ٍل ِم ْن ِ ْ‬
‫ح َي َ�‬ ‫ََ ُْ‬ ‫َ َْ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِإل ال ِار ِث وم ٍ‬
‫ٓ‬ ‫ْ َٔ ْ‬
‫َس ٌل ان تُ ْ� َما ا َم ْن تُ ْ� ِب�لهلِ َو َر ُس ِ ِ‬
‫ول‬
‫ا� الهلِ َو َق َالت َّ‬
‫الن َص َارى‬ ‫كا ِت ِه َق َال ِت ْال يَ ُ� ُود ُع َز ْ ٌ� ْ نُ‬
‫يك َ ُل َب َع َث ُم َوس ب ٓ� َ ي� ِت ِه َو َخ َل َق ِع َيس ب َ ِ َ‬ ‫َ َٔ َّ َ َ ْ َ ُ شَ َ‬
‫�‬
‫ِ‬ ‫ي ب‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫وان الهل وحده ال ِ‬
‫الث ٍة ِع َيس ْ نُ‬ ‫ُ ثَ ُ َ َ‬
‫ا� الهلِ‬ ‫ب‬ ‫الهل � ِلث ث‬
‫محریکےاح�ر�ث�‪،‬مرس�و�ح�‪،‬عنمینبدبعکال�لےکان�م�۔‬
‫تمالسمترہوجبکتاہمت�ر�ا�الہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لرپ�ایام�نوہ�۔‬
‫�الہل وحد�ہ الشریک ےنومسٰی ‪u‬کو�اپینٓایا�ت ےکاستھوعبم�ث رفمایا�ا�و�ریعٰیس ‪u‬کو�اپےنہملک ےس دیپ�اف مرایا�‪،‬یوہ�دنےزعیرکو�الہل‬
‫‪1‬‬
‫یعٰیسالہلےکےٹیبںیہ�۔‬
‫کایباٹبانلای�ا�و� نراص�ر�ٰیہکےنےگلہکالہلنیتںیماکیترس�اہےا�و�ر �‬

‫ا� سعد�‪۲�۱�۶‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 1‬بن‬
 ‫�� �����‬

‫ومو�ل وہ�اتو�انوہ�ں ےن وف� �رًا�اسال�موبق�لرکلای�ا�و�ر�ا�س ےلسلس ںیم ایک دہعنامہ‬

‫�ا�ن ولگو�ںوکجب رسو�ل الہل ﷺکانامہابم�ر�ک ص‬
‫کلوھ�ارمالک‪t‬بنرم�ا�ر�ہال ھرا�د�یےکاہتھرسو�لاکر�مﷺکیدخمتںیماجیھب‬ ‫ک‬
‫َٔ ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫الم ْم‪َ .‬و َذ ِل َك ِ ف ي� ش ْ‬ ‫َ ُ ْ نُ ُ َ َ َ َّ َ ُّ َ ُ ُ‬
‫ول ُم ُل ِ ْ‬
‫� ِر َر َم َضان َس َنة ِت ْس ٍع‪ .‬فا َم َر ِبالال ان‬ ‫ح َي َ� ب ِك َت ب َ ْ‬
‫ا� ْم و ِإس ِ ِ‬
‫وك ِ ِ ِ ِ‬ ‫ما ِلك ب� مرارة الره ِاوي رس‬
‫َ‬ ‫َ ْ‬
‫ُي نْ زِ� ُل َو ُيك ِر َم ُه َو ُي َض ِّيف ُه‬
‫مالک‪ t‬بنرم�ا�ر�ہا�نولگو�ںےکاسال�موبق�لرکنےیکاطال�عا�و�ر�ا�ناکخطےلرک�رماض�نونہرج�یںیماب�رگا�ہرسالتںیماحضروہئے�‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫�ٓا�پﷺنےا�ناکغایتد�ر کجہار�ا�مایک�ا�و�ربال�ل‪ t‬کوخوصصیوط�رپر�ا�نیکایضفترپمامو�رف مرایا�۔‬
‫�رسو�لالہلﷺنےنجد�وسر�ےولم�کریمحکوخوط�طےجیھبےھتا�نںیمےسامعن�نلیقذ�یرعنی�‪،‬ماعفرماہدم�ا�نا�و� �رز�رعہذ�یزی�نےنیھب‬
‫�اسال�موبق�لرکلای�ا�و�ر�اپےن اسال�م النےیک اطال�ع املک ‪t‬بن رم�ا�ر�ہ ال ھرا�د�ی ےک ذ�ریےع رسو�لاکر�م ﷺکوھبوج�ائی� �‪ٓ،‬ا�پ ےن ہی اطال�ع‬
‫لمےن رپماع�ذ ‪t‬بن لبج اناص�ر�ییک رسکر�دگی ںیم ایک وفدینم ر�و�انہایکجس ےک اہتھ ایکوتکم�برگ�امییھباجیھبجس ںیم زجیہ� ک‪�،‬زٰو�ۃ‬
‫�ا�و�ر�دیرگ�امو�رکےاب�ر�ےںیمیلیصفتاحاک�مےھت�‪�،‬ا�سوفدکےرف�ائضںیمونبمحریکو�اسال�میکمیلعتدیان�ا�و�ر�ا�نےسزجیہ کو�زٰو�ۃ صوو�لرکناشامل‬
‫تاھ�‪�،‬اپےنانمہرگ�امیںیمٓا�پﷺےنز�رعہنبفیسذ�یزی�نوکخا�صوط�رپرتاکدیکییھتہکو�ہزجیہا�و� کر�زٰو�ۃیک صوولیےکےلسلسںیمٓا�پ‬
‫کےریفس�و�ںےسوپ�ر�اوپ�ر�ااعت�و�نرکیں�۔‬
‫�ٓا�پﷺنےا�نوکیہطخرحتیرف مرایاتاھ‬
‫َ‬
‫الن ْع َم ِان‪ ،‬ق ْي ِل ِذي ُر َع ْ ي ٍن�‬ ‫الارث ْ ن� َع ْبد ُ َكل‪َ ،‬وإ َل ُن َع ْ� ْ ن� َع ْبد ُ َكل‪َ ،‬وإ َل ُّ‬ ‫َ َْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َُ‬
‫ِمن م َّم ٍد َرس ِ‬
‫يِ ب ِ ِ ٍ ِ‬ ‫ول الهلِ الن ِب ِيّ�‪ ،‬إل ِ ِ ب ِ ِ ٍ ِ‬
‫َ َ‬
‫َو َم َع ِاف َر َو ْه َدان‪.‬‬
‫الر ِوم‪،‬‬ ‫ك ُم ْن َق َل َب َنا ِم ْن َٔا ْر ِض ُّ‬ ‫إل َّإل ُه َو‪َٔ ،‬ا َّما َب ْع ُد‪َ ،‬ف ِإ َّن ُه قد َوقع ِب َنا َر ُسوُل ُ ْ‬ ‫الهل َّال ِذي َل َ َ‬ ‫ك َ‬ ‫ح ُد َإل ْي ُ ْ‬ ‫ك‪َ ،‬فإ نّ� َٔا ْ َ‬ ‫َٔ َّ َ ْ ُ َ ُ ْ‬
‫اما بعد ذ ِل ِ ِ ي‬
‫اك ِب ُ� َد ُاه‪،‬‬ ‫الهل َق ْد َه َد ُ ْ‬ ‫ال شْ� ِك ي نَ�‪َ ،‬ؤَا َّن َ‬ ‫ك َو َق ْت ِل ُ ْ ْ ُ‬ ‫ك‪َ ،‬ؤَا ْن َب ْٔا نَ� ِب إ� ْس َل ِم ُ ْ‬ ‫وخ�ا َما َق ْب َل ُ ْ‬ ‫رسل� ِب ِه‪ّ ،‬ب‬ ‫َف َل ِق َي َنا ِب� ْ َل ِد َين ِة‪َ ،‬ف َب َّل َغ َما ٔا ت‬
‫ك ِ‬ ‫ِ‬
‫ول‬ ‫الرس ِ‬
‫س َم َّ ُ‬ ‫ال َغ ِن ِا� �خُ ُ َس الهلِ ‪َ ،‬و َ ْ‬ ‫الز َك َة‪َ ،‬ؤَا ْع َط ْي تُ ْ� ِم ْن ْ َ‬ ‫الص َل َة‪َ ،‬وٓا َت ْي تُ ْ� َّ‬ ‫ول‪َ ،‬ؤَا قَ ْ� تُ ْ� َّ‬ ‫الهل َو َر ُس َ ُ‬‫ْإن َٔا ْص َل ْح تُ ْ� َؤَا َط ْع تُ ْ� َ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫الس َم ُاء‪َ ،‬و َعل َما َس ق�‬ ‫� َما َس َق ْت ْال َع ْ ي نُ� َو َس َق ْت َّ‬ ‫الص َد َق ِة ِم ْن ْال َع َق ِار ‪ُ ،‬ع شْ َ‬ ‫ال ْٔو ِم ِن ي نَ� ِم ْن َّ‬ ‫َو َص ِف َّي ُه ‪َ ،‬و َما ُك ِت َب َع َل ْ ُ‬
‫ف ُّ ُ‬ ‫ََ‬ ‫ْ نُ َ‬ ‫َ ف ََ َ ْ ْ‬ ‫ْال َغ ْر ُب ِن ْص ُف ْال ُع شْ�‪َ ،‬ؤَا َّن ِ ف� ْ إ ْ َٔ ْ َ َ ْ َ َ َ ُ‬
‫ا� ل ُب ٍون ذ ك ٍر‪َ ،‬و ِ ي� ِك �خ ُ ٍس‬ ‫الب ِل ب‬ ‫الب ِل الر ب ِع ي ن� ابنة لب ٍون‪ ،‬و ِ ي� ثل ِث ي ن� ِمن ِإ ِ‬ ‫ي ِِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ف‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ِم ْن ْ إالبل َش ٌاة‪َ ،‬و ِ ف� ك َع ش ْ‬
‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬
‫الب ِل ش تَا� ِن‪َ ،‬و ِ ي� ِك ا ْر َب ِع ي نَ� ِم ْن ال َبق ِر َبق َرة‪َ ،‬و ِ ي� ِك ثل ِث ي نَ� ِم ْن ال َبق ِر ت ِب ٌيع‪،‬‬ ‫� ِمن ِإ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ي ِ‬ ‫ِِ ِ‬
‫ف‬
‫ال ْٔو ِم ِن ي نَ� ِ ي�‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫يضة الهلِ ال ت� ف َر َض َعل ُ‬
‫يِ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬
‫ا�ة َو ْح َد َها‪ ،‬شاة‪َ ،‬وا نَّ َ�ا فر َ‬ ‫ٌ‬ ‫َج َذ ٌع َٔا ْو َجذ َعة‪َ ،‬و ِ ف ي� ك ا ْر َب ِع ي نَ� ِم ْن الغ نَ� َس ئِ َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ َ ْ ُ ْٔ نَ َ َ ْ ُ شْ نَ َ َُّ‬ ‫َّ َ َ فَ َ ْ َ َ َ ْ ً فَ ُ َ َ ْ ٌ َ ُ َ َ ْ َٔ َّ َ َ َ َٔ شْ َ َ َ َ ْ َ‬
‫� ِك ي�‪ ،‬ف ِإنه‬ ‫الصدق ِة‪� ،‬ن زاد خ ي�ا �و خ ي� ل‪ ،‬ومن ادى ذ ِلك وا�د عل إسل ِم ِه‪ ،‬وظاهر الو ِم ِن ي� عل ال ِ‬

‫ا� سعد�‪۲�۶�۷‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 1‬بن‬
 ‫�� �����‬
‫َ َّ ُ َ ْ َٔ ْ َ َ ْ َ ُ ّ َٔ ْ َ ْ َ ن ّ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ِم ْن ْ ُ‬
‫ا�‪ ،‬ف ِإن ُه‬ ‫ول‪ ،‬و ِإنه من اسل ِمن ي� ِود ٍي او نص ٍيِ‬ ‫ال ْٔو ِم ِن ي نَ�‪ُ ،‬ل َما ُل ْم‪َ ،‬و َعل ْي ِه َما َعل يْ ِ� ْم‪َ ،‬و ُل ِذ َّمة الهلِ َو ِذ َّمة َر ُس ِ ِ‬
‫ْ ْ ُ ْٔ نَ َ ُ َ َ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ ُ َّ َٔ ْ َ ْ َ َّ َ َّ ُ َ ُ َ ُّ َ نْ َ َ َ َ ْ ْ ُ َ‬
‫ال ْز َية‪َ ،‬عل‬ ‫ِمن الو ِم ِن ي�‪ ،‬ل ما لم‪ ،‬وعلي ِه ما عل ي ِ�م‪ ،‬ومن كن عل ي� ِودي ِت ِه او نصا ِني ِت ِه ف ِإنه ل ي�د ع�ا‪ ،‬وعلي ِه ِج‬
‫ُ ُ ً فَ ْ َٔ َّ َ َ َ ُ‬ ‫ْ َ ْ َ َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ َٔ ُٔ ْ َ‬
‫ِك َح ٍال ذ ك ٍر ا ْو ان ث�‪ُ ،‬ح ّ ٍر ا ْو َع ْب ٍد‪ِ ،‬دين ٌار َو ٍ‬
‫ُّ‬
‫ول الهلِ‬ ‫الع ِاف ِر ا ْو ِع َوضه ِث َي با�‪�َ ،‬ن ادى ذ ِلك إل َرس ِ‬ ‫اف‪ِ ،‬من ِقيم ِة‬
‫َ َّ ُ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ َّ َ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫ول‪.‬‬ ‫ول‪َ ،‬و َم ْن َم َن َع ُه ف ِإن ُه َعد ٌّو لل َوِل َر ُس ِ ِ‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ف ِإن ُل ِذ َّمة الهلِ َو ِذ َّمة َر ُس ِ ِ‬ ‫صل‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫وص ُ ْ‬ ‫َ ُٔ‬ ‫َٔ ْ َ َٔ َ ُ‬ ‫ُ ً َّ َٔ َ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َّ‬ ‫َٔ‬
‫يك ِب ِ� ْم خ ْي ً�ا‪ُ :‬م َعاذ ْب نُ�‬ ‫ا َّما َب ْعد‪ ،‬ف ِإن َر ُسول الهلِ َم َّمدا الن ِب يَّ� ا ْر َسل إل ز ْر َعة ِذي َ ي زَ� ٍن ان إذا ا ت� ْك ُر ُس ِ يل فا ِ‬
‫ُ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫ٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ ُ نَ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫حصا�م َوان ا�جْ َ ُعوا َما ِع ْن َد ْك ِم ْن‬ ‫َج َب ٍل‪َ ،‬و َع ْبد الهلِ ْب نُ� ز ْي ٍد‪َ ،‬و َما ِلك ْب نُ� ُع َب َادة‪َ ،‬و ُعق َبة ْب نُ� ِ� ٍر‪َ ،‬و َما ِلك ب ن� ّمرة‪ ،‬وا ب‬
‫ُ‬
‫َ َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫ََ َْ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ َّ َٔ ُ‬ ‫ال ْز َي ِة م ْن ُ خَماليف ُ ْ َٔ ُ َ‬ ‫َّ َ َ ْ‬
‫اض ًيا‪ ،‬ا َّما َب ْع ُد‪ .‬ف ِإن‬ ‫ك‪َ ،‬وا ْب ِلغوها ُر ُس ِ يل‪َ ،‬وان ا ِم ي َ� ْه ُم َعاذ ْب نُ� َج َب ٍل‪ ،‬فل َينق ِل َ ب نَّ� إل َر ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫الصدق ِة َو ِج ِ‬
‫ول‪،‬‬‫الهل َؤَا َّن ُه َع ْب ُد ُه َو َر ُس ُ ُ‬
‫إل َّإل ُ‬ ‫� ُد َٔا ْن َل َ َ‬ ‫ُ َم َّم ًدا َي شْ َ‬
‫ٓ َ‬
‫� ِب خَ� ْي ِ� َوا ُم ُرك ِب ِ� ْم َي َ�‬ ‫� ِك ي نَ�‪َ ،‬ف َٔا ْب شِ ْ‬ ‫ْ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ شْ‬ ‫ثُ َّ� َّإن َما ِل َك ْب نَ� ُم َّر َة َّ َ َّ َ ْ َ َّ َ ن َٔ َّ َ َٔ ْ َ ْ َ ْ َٔ َّ‬
‫الره ِاوي قد حدث ِ ي� انك اسلت ِمن او ِل ِح ي�‪ ،‬وقتلت ال ِ‬
‫َ َٔ‬ ‫ُ َ َ ُّ َ ّ ُ ْ َ َ ُ ْ َ َٔ َّ َّ َ َ َ تَ ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ تَ ُ َ تَ َ ُ َ َّ‬ ‫َ‬
‫الص َدقة ل ِ�ل ِ ُل َح َّم ِد َول ِل ْه ِل‬ ‫خ ْي ً�ا‪َ ،‬ول خُ�ونوا َول خَ�اذلوا‪ ،‬ف ِإن َر ُسول الهلِ هو و ِ يل غ ِن ِيك وف ِق ي ِ�ك‪ ،‬وان‬
‫ٓ ُ‬ ‫َ َْ‬
‫ال َب َ�‪َ ،‬و َح ِفظ الغ ْي َب‪َ ،‬وا ُم ُر ْك ِب ِه‬ ‫السبيل‪َ ،‬ؤَا َّن َما ِل ًك َق ْد َب َّل َغ ْ خَ‬ ‫ال ْس ِ ِل ي نَ� َو ْب ن َّ‬ ‫ه َز َك ٌة ُ ي زَ� َّك ب َ�ا َع َل ُف َق َر ِاء ْ ُ‬ ‫إ�ا ِ ي َ‬ ‫َب ْي ِت ِه‪ ،‬نَّ َ‬
‫ا� ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ َ‬ ‫ْ‬ ‫ن َ ُٔ‬ ‫َٔ ْ َ ُٔ‬ ‫َخ ْي ً�ا‪َ ،‬و ِإ ِ نّ� َق ْد َٔا ْر َس ْل ُت َإل ْي ُ ْ‬
‫ول ِع ِل ِه ْم‪َ ،‬وا ُم ُرك ِب ِ� ْم خ ْي ً�ا‪ ،‬ف ِإ نَّ ُ� ْم َم ْنظ ٌور إل يْ ِ� ْم‪،‬‬ ‫ول ِد ِ ِي� ْم وا ِ ي‬ ‫ال ي� اه ِ يل وا ِ ي‬ ‫ك ِم ْن َص ِ ِ‬ ‫ي‬
‫ح ُة الهلِ َو َ َ� َك ُته‪ُ.‬‬ ‫ك َو َر ْ َ‬‫الس َل ُم َع َل ْي ْ‬
‫ُ‬ ‫َو َّ‬
‫ب‬
‫حمدم�رسو�لالہلﷺ�)کیاجنبےساح�ر�ثنبدبعکال�ل�‪،‬عنمینبدبعکال�ل�‪،‬عنام�نلیقذ�یرعنی�‪،‬ماعف �را�و�رہدم�ا�نےکان�م‬
‫رھا�سےکدعبتموکعمول�موہکہاہمت�ر�ا�الییچامہ�ر�ےاپ�سا�سوقتاچنہپجب‬
‫�امابدع�!مںیا�سالہلیکدمح�وثانکرتاہو�ںسجےکوس�اکوئیوبعم�دہنںی�‪،‬پ �‬
‫ہمر� مووی�ںےکالعقے�(توب�ک�)سےو�اپسٓائےا�و�رمدیہنونم�ر�ہںیمامہ�ر�یاہمت�ر�ےالییچےسالمقا�توہئیا�و�رمتاہ�ر�ےانمو�ںوکہمےن‬
‫مالحہظایک�ا�و�رمتاہ�ر�ےاسال�موبق�لرکنےا�و�رمرشکنیوکقلترکنےیکربخعمول�موہئی�‪،‬بالشہبالہلاعتلٰینےاپیناخ�صدہ�ایتاہمت�ر�ےاشمل‬
‫حا�لرفمائی�۔‬
‫�ا�بمتوکلا�ز�مےہہکاعام�لاصلہحاتخای ک�رر�وا�و�ر�الہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لیکاطاعتںیمرسگر�مرہو�‪،‬نام�زقائمرک�و� ک‪�،‬زٰو�ۃا� کد�ار�وا�و�رجوام�لتمینغمت‬
‫کوحاصلوہ�ا�سںیمےس ناپوچ�ا�ںہصحالہلا�و�ر�رسو�لاکناکلو�ا�و�رنرہ�یا�و�ربا�ر�انیزیمون�ںںیمےسرشع�ا�و�رچاہیںیمےسفصنرشع�ا� کد�ار�و�ا�و�رچالسی‬
‫�ا� نووٹ�ںںیمےسایکتنبوبل�ن(�و�ہام�د�ہوج�د�وسا�لیکرمعپو�ر�یرککےرسیت�ےاس�لںیمد�اخلوہچیکوہکوینہکا�سیکام�ںد�و�د�ھدیےنیتگل‬
‫ہے�)�ا�و�رتسیںیمےسایکابنوبل�ن�(�ایےسیہرنوکہکےتںیہ�)�ا�و�رپرھہرپانچا� نووٹ�ںںیمےسایکرکب�یکزٰو�ۃیکد کیار�و�ا�و�ررہد�سا� نووٹ�ں‬
‫مںیےسد�ورکبیا�ںزکو�ۃیکدیارک�و�‪�،‬ا�و�رچالسیاگئوی�ںںیمےسایکاگئےا�و�رتسیاگئوی�ںںیمےسایکذجعہ�(�و�ہاگئےسجیکرمعچا�رسا�ل‬
‫ہوچیکوہ�ا�و�رپانوچ�ا�ںرش�و�عوہگایہو�)�ا� کد�ار�و�ا�و�رچالسیرکبیو�ںںیمےسایکرکب�یا� کد�ار�وبرشیطہکہیبساجنو�رنجلگںیمرچتےوہ�ں�‪،‬یہالہل‬
‫کافریہضےہوج�ا�سےناملسمنو�ںرپقائمایکہےا�و�رجو�ا�سےسزیا�د�ہد�ےاگ�و�ہا�سےکےیلرتہبہےا�و�رجوفطقاسیوک�ا� کد�ار�ےاگ�ا�و�ر�اسال�م‬
 ‫�� �����‬

‫پرقائمر�ہرکاملسمنو�ںیکرشمکو�ںےکاقمبہلںیم کدم�در�ےاگ�ا�سےکےئلوہیانمفعںیہوجمومون�ںےکےئلںیہا�و�ر�وہیزس�ائںیںیہوج�ا�نےک‬
‫ےہ‪�،‬ا�و�رجویوہ�د�یاینرص�انیاملسم�نوہگا�ا�سرپبیھوہیاحاک�ماج�ر�یوہ�ںےگوجسماملنو�ں‬
‫لےئںیہا�و�ر�الہلا�و�ررسو�لیکا�سےکےئلذمہد�ا�ر�ی �‬
‫پرجا�ر�یوہتےںیہا�و�رجویوہ�د�یایرصن�انیاپےنذمہبرپقائمرہےا�سرپجزیہےہ�‪،‬ہربالغرم�د�وعو�ر�تا�و�ر�ٓا�ز�ا�د�وغال�مرپ�ایکوپ�ر�ادیان�ریا�ا�س‬
‫کیتمیقےکرب�ابرکڑپ�ےای�ا�و�رچزی�‪،‬پسہیزجیہرسو�لالہلﷺیکدخمتںیما� کد�ار�ےاگ�ا�سےکےئلالہلا�و�ر�رسو�لاک�ذمہےہا�و�رجونہ‬
‫�د�ےاگ�و�ہالہلا�و�ر�رسو�لاک�دشنمےہ�۔‬
‫�ا�و� �رز�رعہد�ویز�نوکعمول�موہکہدمحم�رسو�لالہلﷺےکےجیھبوہئےول�گبجاہمت�ر�ےاپ�سںیچنہپوتتما�نےکاستھاچاھسول�کرکنا�‪،‬یہ‬
‫لو�گاعم�ذبنلبجا�و�رعدب�الہلنبزید�ا�و�رمالکنبابع�د�ہا�و�رقعہبنبرمن�ا�و�رمالکنبرم�ہا�و�ر�ا�نےکاستیھںیہا�و�ر�ا�ببساک�امریماع�ذبن‬
‫جلبںیہ�‪،‬جبہیول�گاہمت�ر�ےاپ�سںیچنہپوتتمکزٰو�ۃا�و�رجزیہاپےناخمفلنیےس صوو�لرککےا�نولگو�ںےکاہتوھ�ںریم�ےاپ�سر�و�انہ‬
‫کر�دیان�ا�و�ر�ا�نولگو�ںوک�اپےنےسر�اضیرھکان�‪،‬یبکشدمحمالہلیکوحد�انتیا�و�راپےنالہلےکدنب�ےا�و�ررسو�لوہنےرپوگ�ا�ہےہ�۔‬
‫وکربہپیچنےہہکمتوق�مریمحمںیبسےسےلہپاملسم�نوہئےا�و�رتمےنرشمکنیوکقلتایکہےسپمت‬
‫�ا�و�رمالکنبرم�ہرہا�و�یوکعمول�موہکہھجم خ‬
‫کوخری�وبرکتیکاشب�ر�توہ�ا�و�رمتاہ�ر�یوق�مریمحکےقلعتمںیممتوکھبالئیرکنےاکحمکرکتاہو�ں�‪�،‬ا�و�رتمٓاپسںیمایکد�وسر�ےیکایخنت‬
‫ولکہزٰو�ۃ دمحمﷺ�ا�و�ر�اہل تیبدمحمکے‬
‫�ا�و�رتر�ک دم�دنہرکنا�ا�و�ر�الہل ےک رسو�ل ﷺ اہمت�ر�ےینغ ا�و�رقفریسب ےکوملٰی ہںی ا�و�ریہاج�ن ک‬
‫ےہ‪،‬یہرغیباملسمنو�ںا�و� مراسف �رو�ںاکحقےہکشیباملکےکاپ�سربخاچنہپئیا�و�ربیغیکافحظتا�و�رںیمںیہمتا�نےکاستھ‬
‫لےئالح�لںیہن �‬
‫کین‪�،‬دیند�ا�ر�ا�و�ر�اہلملعاہمت�ر�ےاپ�سر�و�انہےئکںیہمتا�نےکاستھالھبئیا�و�رینیکرکنا�۔‬
‫ھبالئیاکمکحدیاتہو�ں�‪�،‬ا�و�رمںیےنہیول�گاہنیت �‬
‫‪1‬‬
‫�و�اسلال�ممکیلعو�رحۃمالہلوبرکاتہ�۔‬

‫سالطنیو�امر�ا�ءوکناماہئےابم�ر�کےنجیھباکتنہجی‬
‫صحلدحبیہیےکدعب�ا�و�رفحتہکمےسلبقنجالسطنیو�امر�ا�ءکو�ٓا�پےندعو�تاسال�موبق�لرکنےےکوتکم�بر�و�انہرفمائے�‪ٓ�،‬ا�پےکا�س‬
‫اہبد�ر�یاک�اظاہ�رتاھکوینہکٓا�پ ﷺنے اہلہکم ےسحلصرکلییھتنکیلہکم ابیھ حتف ںیہن‬
‫کا�رنامے ںیم ایکبیجعوق�ت ا�و�رظعمی الاش�ن �‬
‫ےھت‪�،‬ا�ناحلا�تںیما�نوطخ�طاک�دنایکیاتمم صخش�زوتی�ںاخ�صرکیقرص�ر�و�م قرہل�‪،‬شا�ہایر�ا�نرسک�ٰی‬
‫ہو�اتاھ�ا�و�رنہیہد�ائر�ہاسال�مںیمد�اخلوہئے �‬
‫خرس�وپر�ویزا�و�رشا�ہرصموقمقسیکرط�فیغیلبتدعو�تانمےر�و�انہرفماناکیرط�فانجیھبکوئیومعملیاک�مہناھت� �‪ٓ،‬ا�پﷺکےالع�و�ہوکئیا�ساک�م‬
‫کیتمہدیپ�اہنںیرککساتتاھکوینہکامت�ماب�دشا�ہاپےناپےنوکلم�ںےکتہباطقوت�ا�ربا�دشا�ہےھتا�و�ریبناکر�مﷺاکا�نیکرط�فاپےناقصد�و�ںوک‬
‫یھبےنجاک�و�اقہعالہپ�و�اقہعاھتیلنکتقیقحہیےہہکیبنرکیمﷺنےاپےناقصد�و�ںےکےنجیھبےسےلہپاپےنزع�ماص�د�قا�و�رقبلاثبتےس‬
‫�اپینرسالتیکوق�تا�و�ر�الہلاعتلٰیکیدم�دپرکاملاتعام�د�رھکےتےھت�‪�،‬ا�نوطخ�طےسہیاتنئجاظہرہوئے�۔‬

‫‪،۵‬ا� ہشام�‪۵�۸�۸‬؍�‪۲‬‬
‫وال�ایۃ ‪۸��۳‬؍� ب ن‬
‫ط�ی�‪۱�۲�۰‬؍�‪،۳‬البدایۃ ن‬ ‫اال��‪۳�۰�۳‬؍� ت‪ �،۲‬یخ‬
‫ر� ب‬ ‫‪ 1‬الروض االنف�‪۴�۸�۵‬؍�‪،۷‬عیون ث‬
 ‫�� �����‬

‫‪ x‬نیبﷺکو�ا�نولم�کو�امر�ا�ءکیٓا�پےکاب�ر�ےںیمایسستا�و�ر�اپینرط�فوتجہاکحا�لولعم�موہساک�‪�،‬ا�سرط�حوگیا�ا�نوطخ�طابم�ر�ک‬
‫نےا�نالسطنییکاند�ر�ونیتیفیکولعم�مرکنےےکےئلانیکوضبن�ںرپہاتھرھکےناککا�مدیا�۔‬
‫‪ x‬شا�ہہشبحاجنشیےناسال�موبق�لرکلای�اگرچہو�ہاپینوق�موک�اسال�مالنےرپ�ٓاما�د�ہہنرکساک�۔‬
‫‪ x‬حاکمنمیاب�ذ�ا�نےناپےناسھتوی�ںتیمساسال�موبق�لرکلای�۔‬
‫‪� x‬و�الیرحبینذنم�ربناس�و�ٰینےاسال�موبق�لرکلای�۔‬
‫‪ x‬عام�نےکد� نوو�ںاب�دشاہو�ںرفیج� عودبپرس�ا�ندنلج�یا�و�ر�ا�نےکاستھتہبیسرعایانےاسال�موبق�لرکلای�۔‬
‫رطزعلم‬
‫‪ x‬شا�ہرصمموققس وجمذہابًنرص�انی اھت ےناگرچہ اسال�موبق�ل ہنایکیلنک ا�س ےنیبناکر�مﷺسے اپےن وج�ابیوتکم�ب ںیم رن�م �‬
‫�اتخای�رکرکےا�و�ر�ٓا�پیکدخمتںیماحتئفجیھبرک�ٓا�پےساپیندیقع�توحمتباک�اظاہ�رکای�۔‬
‫‪� x‬ا�نوطخ�طےساسال�موکبتہافئد�ہاچنہپ�ا�و�ر�ا�سیکاش�ندنلبہوگیئ�‪،‬عالیموکحموت�ںںیماسال�ماک�دیینوسایسیوقا�رلبدنہوگای�۔‬
‫‪� x‬رسو�لالہلﷺکےاب�ر�ےںیماہکجاتاہےہکٓا�پرص�فرع�بےکےئلیبنانبکرھبےجیےئگےھتاہلاتک�ب( یوہ�د� نواص�ر�ٰی) کےےئل‬
‫ہنںی�‪�،‬ا�ناکیہامگ�نطلغےہویکنہکاگرایاسوہتاوتپرھٓا�پوکیوہ�د� نواص�ر�ٰی�ا�و�رموج�سوک�دعو�تاسال�مویک�ںدیےت�‪�،‬ا�نرپجزیہویک�ںاعئدف مراتے‬
‫یجاسکہاصن�ر�ٰی نرج�ا�ن رپجزیہرقم�رف مرایا�‪�،‬اہل نمی وجیوہ�د�ی ےھت ےک رہ ابلغ ےساسلانہ ایک دیان�رجزیہ صوو�لایک�۔�ا�و�رقر�ٓا�ن ںیم و�اضح‬
‫طو�رپر�اعال�نرک�دیاگای‬
‫َ ُ ْ َ َۨ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ُ ْ ٰ ٓ َ ّ ُ َ َّ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ِن َر ُس ْول هللاِ اِل ْيك ِ‬
‫ج ْيعا۔۔۔ ‪۱۵۸‬۝‬ ‫اس ا ِ ْ‬ ‫قل ييا الن‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےیبنﷺ�!�ٓا�پہہکدیںکہےھجمامت�ماعلمےکےئلرسو�ل کانبرھباجیگایہے۔‬
‫�ا�سےئلٓا�پﷺاہلاتک�بوکعیلالاعال�ناسال�میکدعو�تدیےتےھت�۔‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ََ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ ْ ٰٓ َ ْ َ ْ ٰ َ َ َ ْ ٰ َ َ َ َ ۗ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ ْ ُ َ‬
‫ّ‬
‫شك ِبهٖ ش ْـي ـ ٔـا ّول يَ ّت ِخذ َب ْعض َنا‬‫ب تعالوا اِل ك ِم ٍة سوا ٍ ؚءبيننا وبينك ال نعبد اِل هللا ول ن ِ‬ ‫قل يھل الكِت ِ‬
‫َ ْ ً َ ْ َ ً ِّ ْ ُ‬
‫‪2‬‬
‫م د ْو ِن هللاِ ۔۔۔ ‪۶۴‬۝‬ ‫بعضا اربب‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےیبنﷺوہک! �ا�ےاہلاتک�ب ��‪ٓ،‬ائوایکاییساب�تیکرط�فوجامہ�ر�ےا�و�راہمت�ر�ےد�رمای�ناسکی�ںےہہیہکمہالہلےکوس�ایسک‬
‫ریھٹائںیا�و�رمہںیمےسوکئیالہلےکوس�ایسکوکاپانر�بہنانبےل۔‬
‫کیدنبگیہنرکیں ��‪،‬ا�سےکاستھیسکوکرشیکہن �‬
‫�ا�سےساثبتوہتاہےہکٓا�پرص�فرع�بےکےئلںیہنہکلبامت�ماعلمےکےئلرسو�لا�و�ر�رحتمالاعملنیانبکرھبےجیےئگےھت�۔‬

‫‪1‬االعراف�‪۱�۵�۸‬‬
‫ٓ‬
‫‪2‬ال معران�‪۶�۴‬‬
 ‫�� �����‬

‫صحلدحبیہیےکدعبکیوفجیرسکرمای�ں‬
‫رقد�(�الاغبہ)‬
‫غز�و�ہذ�ی �‬
‫�ربعیالا�و�لھچرجہ�ی�(جولائی�‪۶�۲�۷‬ئ)‬
‫الس َي� َٔا َّن َغ ْز َو َة ِذي َق َر ٍد َك َن ْت َق ْب َل ْ ُ‬
‫ال َد ْي ِب َي ِة‬ ‫َ َ خْ َ ُ َٔ ْ ُ ّ‬
‫ل ي�ت ِلف اهل ِ ِ‬
‫رقدیا�الاغبہحلصدحبیہیےسےلہپو�اقعوہ�ااھت۔‬
‫‪1‬‬
‫زغو�ہذ�ی �‬
‫قرطیب‪ a‬ہکےتںیہ�اہلریس�ا�سرپتمقفںیہہک �‬
‫َّ ّ َ َّ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َّ ت َٔ َ ُ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫الهل َب ْع َد ِق َّص ِة ْ ُ‬
‫ال َد ْي ِب َي ِة َوق ْبل خ ْي َب َ� غ ْز َوة ِذي قر ٍد و ِ يه الغزوة ال ِ ي� اغاروا عل ِلق ِاح الن ِب ي� صل‬ ‫َق َال ْال ُب َخار ُّي َر ِ َ‬
‫ح ُه ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ‬
‫الهل علي ِه وسل قبل خي ب� ِبثل ٍث‬
‫زغو�ہ‬
‫زغو�ہےہجونیبرکیمﷺکو �‬
‫رقد�و�اقعوہ�ا�‪،‬یہو�ہ �‬
‫زغو�ہذ�ی �‬
‫دعبا�و�رغز�و�ہربیخسےےلہپ �‬
‫�اما�ماخب�ر�ی‪a‬ہکےتںیہدحبیہیےکو�اقعےک �‬
‫‪2‬‬
‫یخربسےنیتد�نےلہپشیپٓایاتاھ�۔‬
‫ََ‬ ‫َ َ َ‬
‫ق ْبل خ ْي َب َ� ِبثل ٍث‬
‫‪3‬‬
‫زغو�ہربیخسےنیتد�نےلہپا�و�رغز�و�ہدحبیہیےکسیبد�ندعبو�اقعوہ�اتاھ�۔‬ ‫�ا�و�رحصنیںیمےہیہ �‬
‫ص ِ َّما َذ َك َر ُه َٔا ْه ُل ِّ‬
‫الس َي ِ�‬ ‫� ل َغ ْز َوة ِذي َق َرد َٔا َ ُّ‬
‫ٍ‬ ‫َّ‬ ‫َما ِ ف� َّ‬
‫الص ِح ِيح ِم َن الت ِار ي ِ خ ِ ِ‬ ‫ي‬
‫‪4‬‬
‫حافظابنرجح‪a‬نےاھکلہےجوحصحیںیمٓایاہےو�ہاہلریسکےوق�لےسزیا�د�ہحیحصےہ�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ شْ ُ َ ْ ً‬ ‫َ‬ ‫َُ‬
‫�ون ِلق َحة ت�ىع ب�لغابة‬ ‫قالوا‪ :‬اكنت ِلق ٌاح َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل و ِ يه ِع‬
‫زغو�ہاکسببہیوہ�ا�رسو�لالہلﷺکید�و�د�ھدیےنو�الیسیبا� ٹنواین�ںنجےکاح�لیہںیمےچبدیپ�اوہئےےھتاحدکےاطر�ا�فاغبہ‬
‫�ا�س �‬
‫‪5‬‬
‫(نجلگ) مںیچرنےےکےئلجیھبرکےھےھت�۔‬
‫َ‬
‫تَ ْ� َع ِب ِذي ق َر َد‬
‫‪6‬‬
‫بجہکہملسنباکو�ع‪ t‬کیر�و�ایتںیمےہ�رسو�لالہلﷺیکد�و�د�ھدیےنو�الیا� ٹنواین�ںذ�ا�تالرق�دمںی کرچ�ارتیںیھت�۔‬

‫‪ 1‬فتح الباری�‪۴�۶�۱‬؍�‪۷‬‬
‫وال�ایۃ ‪۱�۷��۳‬؍ ‪�۴‬‬
‫‪ 2‬البدایۃ ن‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫قردوغ�ہا�‪۴�۶�۷�۷‬‬
‫ی‬ ‫ہادوالس� ب�ب غزوہ ذی‬
‫ی‬ ‫‪ 3‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی َ ب� ُب غ ْز َو ِة ِذي ق َر َد�‪،۴�۱�۹�۴‬حصیح مسمل کتاب الج‬
‫‪ 4‬فتح الباری�‪۴�۶�۱‬؍�‪۷‬‬
‫ا� سعد�‪۶�۱‬؍�‪۲‬‬ ‫‪ 5‬بن‬
‫‪ 6‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب املغــازی َ ب� ُب َغـ ْـز َو ِة ِذي َقـ َـر َد �‪،۴�۱�۹�۴‬فتــح البــاری �‪۴�۶�۱� ،۴�۱�۹�۴‬؍�‪،۷‬البدایــۃ ن‬
‫وال�ایــۃ ‪۱�۷��۳‬؍�‪،۴‬دالئــل النبــوۃ‬
‫للب� ق��‪۱�۸�۰‬؍�‪۴‬‬
‫ی‬
 ‫�� �����‬

‫ےھت‪،‬‬
‫ٰیلیلا�و�رلسہمنباکو�ع‪ t‬بیھ �‬ ‫با�ح‪�،‬ا� نووٹ�ںاکرچ�و�اہابونغاف�رکا�ایکصخشذ�ر�ابنابیذ�ر�ا�و�ر�ا�سیکویب�ی �‬ ‫مری�ےاستھٓا�پﷺاکالغ�مر �‬
‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫َْ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ َ‬ ‫ُ ْ ُ ُٔ ُ َٔ ْ ُٔ َ ّ َ ُ َ َ‬ ‫َْ َ َ َُْ‬ ‫ََ ْ ُ َ‬
‫ربعاء‪�،‬‬
‫ِي‬ ‫الب ِل‪،‬فاغ َار ُع َي ْي َنة ْب نُ� ِح ْص ٍن الف َز ِار ُّي ليلة اال‬
‫وخ َرجت ِبف َر ٍس ِلطلحة ْب ِ ن� عبي ِد الهلِ كنت ا ِر يد ان ان ِديه مع ِإ ِ‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫َٔ َ ُ َ ُ َ َ ُ‬ ‫َ َْ ُ‬ ‫ن ٔ‬ ‫َٔ َ َ َ ً‬
‫ول الهلِ صل‬ ‫ذرواحت َملوا ْام َراته‪َ ،‬وساقوا ِلقاح َرس ِ‬ ‫ا� ا ب ي�‬ ‫ا ْر ب ِع ي ن� ف ِارسا فاستاقوها‪ ،‬وقتلوا ب‬
‫لسہمنباکو�ع‪ t‬ہکےتںیہیںہحلط‪t‬بندیبع�الہلاکگوھ�ڑ�ابیھےلایگتاھمری�ا�ا�ر�ا�د�ہاھتکہاسےیھبا� نووٹ�ںےکرمہ�ا�ہاپنیالپئو�ںاگ�‪،‬یعہنینب‬
‫حنصےنافطغ�نےکاچلسیوس�ا�ر�و�ںےکاستھحبصےکوقتاچانکرچ� گاا�ہرپاھچپاما�ر�ا �ا�و�ر�ابنابیذ�روکوج�ا�وٹنوین�ںیک کروھ�الیرپتمنیعاھتلتق‬
‫سریرلای�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺیکاس�ر�یا� ٹنواین�ںاہنکرکلےایگ�۔‬
‫‪1‬‬
‫کرڈ�الاا�و�ر�ا�سیکویب�یوک�ا ک‬
‫َ‬ ‫َّ َٔ َّ َ ُٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ ْ ْ َ ْ َ َٔ ْ‬ ‫َ َ َْ‬ ‫ْ‬ ‫َُْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ان ُه ق ْد ا ِغ ي َ� َعل‬ ‫فقل ُت‪ َ :‬ي� َر َ ب� ُح اق ُع ْد َعل َهذا الف َر ِس فا ِلق ُه ِبطل َحة َ‪،‬واخ ِب ْ� َر ُسول الهلِ صل‬
‫َْ‬ ‫َ َ َ َ ُ ثُ َّ َّ‬ ‫ْ َ ْ َ َ ثُ َ ُ َ َ‬ ‫َ َ َ ُق ْ ُ َ َ َ ّ فَ َ َ ْ ُ َ ْ‬
‫!� ات َب ْع ُت الق ْو َم‬ ‫ات‪ :‬ي� صباحاه‬ ‫ال ِدين ِة َّ� ن� َد ْيت ثالث َم َّر ٍ‬ ‫� ِمن ِقب ِل‬ ‫س ِح ِه‪ ،‬قال‪ :‬و�ت عل ت ٍل ج�علت و ج ِ ي‬
‫َْ‬
‫الش َج ُر َفإ َذا َر َج َع إ َ َّل فار َج َل ْس ُت َ ُل ف� َٔا ْصل شَ جَ‬
‫� َر ٍة‬
‫نَ َ ْ ثُ ُ َّ‬
‫�‬ ‫ك‬ ‫ي‬ ‫�‬ ‫ي‬ ‫ح‬
‫ِ‬ ‫ك‬
‫َ َ َ ْ ف َ َ ْ فَ َ َ ْ ُ َٔ ْ ْ َ َٔ ْ ُ ْ َ َ َ‬
‫‪�،‬علت ار ِم ي ِ�م واع ِقر ِب ِ�م‪،‬وذ ِل‬ ‫وم ِ يع سي ِ ي� ونب ِ يل ج‬
‫ي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ي‬ ‫ِ‬
‫َٔ ُ ُ‬ ‫ف َ ْ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ْ ُ َ َ‬ ‫ُ‬
‫‪َ �،‬عل ُت ا ْر ِم ي ِ� ْم َواقول‪:‬‬ ‫ث َّ� َر َم ْي ُت‪ .‬فال ُيق ِبل َع َّيل ف ِار ٌس ِإال َعق ْرت ِب ِه ج‬
‫وھگڑ�ےرپیبھٹرک�اسےہحلط‪ t‬کےاپ�ساچنہپ�د�و�ا�و�ردلج�ا� جزدل�ا�ساح�دثےیکربخ‬ ‫لسہمنباکو�ع‪ t‬ہکےتںیہںیمنےربا�حےساہککہ �‬
‫�رسو�لالہلﷺکواچنہپد�وہکا�نےکاجنو� لرو�ٹےئلےئگںیہ�‪،‬پرھمںی�ایکےلیٹرپڑھک�ےوہکرمدیہنہبیطیکرط�فرہچ�ہرککےنیتاب�ر‬
‫با�ٓا�و�ا�زدنلبپاک�ر�ا ہائےحبصاکمحہل�!�ا�و�رپرھ(بڑ�یاجشعتا�و�راہب�د�ر�یاکماظہر�ہرکتےوہئے) نتاہمحہلٓا�و�ر�و�ںزف�ا�ریو�ںےکاعتقبںیملچڑپ�ا‬
‫�‪،‬مری�ےاپ�سولت�ا�ربیھیھتا�و�رتریبیھےھت�‪،‬چاننہچاعتقبرکتےوہئےںیم�ا�نرپتریربساتا �او�ر�اہنںیزخیمرکتارہا�‪،‬مںیایاس�ا�سوقترکتاجب‬
‫�د�رخوت�ںیکرثک�توہتییھتبجوکئیوس�ا� مرری�یرط�فاتٹلپتومںید�رختیکڑجمںیھٹیبرک�اسےریتما�رتاتاھجوسو�ا� مرری�یرط�فوتمجہوہ�ا�اسے‬
‫�زخیمرک�دیا مںیاہنںیریتما�رتاتاھ�ا�و�ریہرعشڑپھاتاجتااھت۔‬
‫اال ْك َو ْع َو َالي ْو ُم َي ْو ُم ُّ‬ ‫َٔ نَ ْ نُ َٔ‬
‫الر َّض ْع‬ ‫ا� با�‬
‫وہائےاگکہسکےنرشیفوع�ر�تاک�د�و�د�ھایپہےا�و�رکو�نہنیمکےہ‬ ‫مںیاکو�عاکیباٹہو�ں �ٓا�جولعم�م ج‬
‫َ‬
‫َ َ َ َ ْٔ‬‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َّ َ َ َ َ ْ ُ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َ ْ‬ ‫َ َ ُ ف َّ‬
‫ال َبل ف َر َم ْي تُ ُ� ْم ِب� ِل َج َار ِة ف َ�ا زال ذ ِلك شا ِ ن ي�‬ ‫ف ِإذا ك ْن ُت ِ ي� الش َج َر ِة ا ْحدق تُ ُ� ْم ِب� َّلن ْب ِل‪َ .‬و ِإذا ت َض َايق ِت الثن يا� علوت ج‬
‫َ‬ ‫َ َّ ْ‬ ‫َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ‪ِ -‬إال خلف ُت ُه َو َر َاء �ظ ْ ِري‬
‫ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫الهل َش ْي ًئا م ْن �ظَ ْ ر َّ‬
‫الن ِب يّ� َصل‬ ‫ِ‬ ‫َو َش ْٔا نَ ُ� ْم َٔا َّتب ُ ُع ْم َؤَا ْر تَ ج� ُز َح تَّ� َما َخ َل َق ُ‬
‫َِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬
‫ث َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َُْ‬
‫م‪ْ �،‬ل ازل ا ْر ِم ي ِ� ْم َح تَّ� الق ْوا ا ك ث َ� ِم ْن ثال ِث ي نَ� ُر ًما َوا ك ث َ� ِم ْن ثال ِث ي نَ� ُ ب ْ� َدة َي ْس َت ِخفون ِم نْ َ�ا َوال‬ ‫َو ْاست ْنقذت ُه ِم ْن ا ْي ِد ي ِ�‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ ْ ُ َ َْ َ ً َ ْ ُ ُ َ َ َ‬ ‫َ َ َ ً‬ ‫ُْ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َسل‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫ُ‬
‫ح َارة َو�ج َ عته عل ط ِر ِيق َرس ِ‬ ‫ُيلقون ِم ْن ذ ِلك ش ْيئا ِإال جعلت علي ِه ِ ج‬
‫جب ںیم د�رختیکٓا�ڑمںی وہتاتو�اہنںیریت�و�ں ےسریھگیلاتتاھمری�ابر�ابرییہ اح�ل رہا�ا�و�رجب دشنم اہپ�ڑکے ایک گنت ر�اسےت ںیم د�اخل‬

‫ن‬
‫الزرقا� عیل املواھب�‪۱�۱�۰‬؍�‪۳‬‬ ‫للب� ق� �‪۱�۸�۶‬؍� ش‪�،۴‬ح‬
‫ا� ہشام�‪۲�۸�۱‬؍�‪ ،۲‬زاداملعاد �‪۲�۴�۸‬؍�‪،۳‬دالئل النبوۃ ی‬
‫‪ 1‬بن‬
 ‫�� �����‬

‫ہوئےوتمںیاہپ�ڑکےا�وپرچڑ�ھایگ�ا�و�ر�وہا�ںےسرھتپڑلھاکنےاگل�ا�و�ر�رجزپڑھاتتاھتا�ٓانہکںیمیبنرکیمےکا�ناجنو�ر�و�ںوکنجںیہالہلےن‬
‫وھچڑ�ا�ا�و�رلاگتا�ر�ا�نرپتری�اند�ا�ز�یرکتے‬
‫پدی�اکایتاھ�اپینتشپ کرپرلای�ا�و�ر�ا�نولگو�ںےکاہتوھ�ںےسڑھچ�الای�‪،‬مرگمںینےرھپبیھا�ناکاھچیپنہ �‬
‫زیت فرات�ر�یےسرف�ا�رہونےےکےئلسیتےسزیا�د�ہینمیاچ�د�ریںا�و�رتسیےس‬
‫�رہاجسےسدشنمرس�اسہموہگایا�و�رانوہ�ںےناپانبوجھمکرککے �‬
‫�زیا�د�ہزین�ےکنیھپدیےئمرگ�و�ہاہنںیےنٹیمسےکاجبئےا�نرپبوط�راشن�نرھتپ�رھکاتایگاتکہرسو�لالہلﷺہپاچ�نںیلہکہیام�لتمینغےہ�‪،‬‬
‫ْ َ َّ ُّ َ َٔ تَ ُ ْ ُ َ ْ َ ُ ْ نُ َ ْ ْ َ َ ُّ َ َ ً َ ُ ْ َ ُ ْ ف َ َّ َ ّ َ ثُ َّ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ َٔ َ قَ َ َ‬
‫ال َبل فا نَ� ف ْو ُ� ْم‪،‬قال‬ ‫َح تَّ� إذا امتد الضح ا�ه عيينة ب� بد ٍر الفز ِاري مددا لم‪ .‬وه ِ ي� ث ِني ٍة ض ِيق ٍة‪ � .‬علوت ج‬
‫َ‬ ‫ُ َ ْ َ ُ َ َ َ َّ َٔ َ َ ُ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ تَّ ٓ َ َ َٔ َ َ ُ َّ شَ ْ ف َٔ‬
‫� ٍء ِ ي� ا ْي ِد َينا َو َج َع ُل‬ ‫عيينة‪ :‬ما هذا ال ِذي ارى؟قالوا‪ :‬ل ِقينا ِمن هذا ال ب� ِح ما فارقنا ِبسح ٍر ح� االن واخذ ك ي‬
‫ثُ َّ َ َ َ ُ ْ َ ْ َ َ ٌ ْ ُ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫َو َر َاء �ظَ ْ ر ِه َ‪،‬ف َق َال ُع َي ْي َن َة‪َ :‬ل ْوال َٔا َّن َه َذا َ ي َ�ى َٔا َّن َو َر َاء ُه َط َل ًبا َل َق ْد تَ َ� َك ُ ْ‬
‫ك‪،‬فق َام ِإ َّيل نف ٌر‬ ‫كعیینہ‪ �،‬قال‪ِ :‬ليقم ِإلي ِه نفر ِمن‬ ‫ِ‬
‫نْ ُ ْ َٔ ْ َ َ ٌ َ َ ُ ف ْ َ َ َ َ َّ َٔ ْ َ ْ تُ ُ ُ َّ ْ َ ُ ْ ُ َ ُ ْ َٔ َ ْ ُ َ ن َ ُ َ َ ْ َٔ ْ َ ُ ْ ُ َٔ نَ ْ نُ َٔ َْ‬
‫الب ِل فلا اسع�م الصوت قلت لم‪ :‬اتع ِرفون ِ ي�؟قالوا‪ :‬ومن انت؟قلت‪ :‬ا� با� اال كو ِع‪.‬‬ ‫ِم�م ار بعة فص ِعدوا ِ ي� ج‬
‫َّ َ َ َ َ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َٔ ْ ُ َ ُ َ َ َ َ‬ ‫َ َّ َ َّ َ َ ْ َ ُ َ َّ َ ْ ُ ُ ن َ ُ ٌ ْ ُ ْ َ َ‬
‫ك ف ُي ْد ِرك ِ ن ي� َوال اطل ُب ُه ف َيفوت ِ ن ي�! فقال َر ُجل ِم نْ ُ� ْم‪ِ :‬إن ذا ظ ٌّن‪،‬قال‪ :‬ف َ�ا‬ ‫وال ِذي كرم وجه مم ٍدال يطلب ِ ي� رجل ِمن‬
‫َّ ُ َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ ُ َ َ‬ ‫ْ ُ َْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َي َت َخللون الش َج َر‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫ُ‬
‫َ ب ِ�حت َمقع ِدي ذ ِلك ح ت� نظ ْرت ِإل ف َو ِار ِس َرس ِ‬
‫جبحبصیکر�وشینلیھپیئگوت�ا�نیکدم�دکےےئلہنییعنبدب�ر�الزف�ا�ر�یٓایا�و�ہول�گاہپ�ڑکیایکگنتاھگٹیںیمےھتںیمبیھایکوچٹیرپچڑ�ھ‬
‫گای�ا�و�ر�ا�نولگو�ںےکا�وپرتاھہنییعےناہکیہایکہےوججمےھرظن�ٓا�رہاہے�؟�انوہ�ںےناہککہاسیےسںیمہایذ�اہپیچنےہا�سےنںیمہحبصےس‬
‫وھچڑ�اجبکتو�ہبسھچکو�اپسںیہنےلایلجوہام�ر�ےاہتھںیماھت�ا�و�ر�اسےاپےنےھچیپرکلای�‪ ،‬یعہنیےناہککہںیہکایاسنہ‬
‫�ا�سوقتکتںیہن �‬
‫وھچڑ�دیاہو�‪،‬پرھکاہتمںیمےسایکامجعتوک�ا�سےکاقمبےل‬
‫وجتسجرنےو�الاہوجسےنںیہمت �‬
‫وج�داھئیدیاتہےا�سےکےھچیپا�و�رکوئی ک‬
‫ہویہ ک‬
‫کےےئلڑھک�اہوناچاہےی�‪ ،‬چاننہچا�نںیمےسچا�ر گلوو�ںیکایکامجعتریم�ےاقمبےلےکےئلڑھک�یوہ �ئی‪�،‬و�ہاہپ�ڑپرچڑھے�‪،‬جبو�ہاتےن‬
‫وہ؟�انوہ�ںےناہکتوکو�نےہ�؟مںیےناہکمںیلسہمنباکو�ع‪ t‬ہو�ں‬
‫قریبچنہپےئگہکاب�تنسںیکسوتںیمےناہککایمتول�گےھجماچہپنےت �‬
‫ڑکپو�ں‬
‫جسےکرہچ�ےوکحمدمﷺےنرکم�مایک�اگرتمھجمےسد�و�ڑمںیاقمبہلرکناچاہوتوہنںیرککسےت�‪،‬مںیمتںیمےسرہ�ٓا�دمیوکبےدھڑ�ک ل‬
‫گامرگتمےھجمںیہنپڑکوکسےگ�‪�،‬ا�نںیمےسایکصخشےناہککہا�ساکیہامگ�نےہ�‪،‬ف مراتےںیہاپینتسشنرپمںیےنھٹیبیھبہناپیاتاھکہںیم‬
‫‪1‬‬
‫نےرسو�لالہلﷺکےےجیھبوہئےوسہش�ا�ر�و�ںوک�دیھکایلوجد�رخوت�ںےکد�رمای�نےسےلچٓا�رہےےھت�۔‬
‫�اسی د�و�ر�ا�ن رچ�و�اہےیک ویب�ی ٰیلیل کیس رط�ح مشدون�ں ےک لگنچ ےسٓا�ز�ا�دہوکر�رسو�ل الہلﷺکی ا�وٹنین ابضعپرسو�ا�رہوکرنلک اجنے ںیم‬
‫گیئ‪�،‬و�ہا�سیکالت�شںیمےلکنرگم�و�ہا�نےکاہتھہنیگل�‪،‬خرط�ےےکا�سوقتا�سوع�ر�تذن�رمانیہکاگر�و�ہمشدون�ںےکاہتھےسچب‬
‫کامای�بوہ �‬
‫جانےںیماکمای�بوہگیئوت�اسیا�وٹنینوکذبحرکد�ےیگ‬
‫ص َخ ب� ْ َل ِد َين ِة ْال َف َز ُع ْال َف َز ُع‪َ ،‬ف تَ َ� َام ْت ْ خُ ُ َ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ْ ن ْ َٔ ْ َ َ‬ ‫َ َََ َ ُ َ‬
‫ال ُيول إل َرس ِ‬
‫ول‬ ‫ا� ال كو ِع‪ ،‬ف َ َ ِ‬
‫وبلغ رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِصياح ب ِ‬

‫للب� ق� ‪۱�۸��۲‬؍�‪۴‬‬
‫ط�ی�‪۵�۹�۷‬؍�‪،۲‬دالئل النبوۃ ی‬ ‫وال�ایۃ ‪۱�۷��۳‬؍� ت‪ �،۴‬یخ‬
‫ر� ب‬ ‫ا� سعد�‪۶�۳‬؍�‪،۲‬البدایۃ ن‬
‫‪ 1‬بن‬
 ‫�� �����‬
‫َْْ ُ ْن َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ َ َّ ْ ْ ُ َ‬ ‫َّ ُ َ َ َ َّ َ َ َٔ َ ْ ْ َ َ ُ‬
‫ا� ْع ٍرو‪،‬‬ ‫ول الهلِ صل الهل عل ْي ِه َوس َل ِمن الف ْرس ِان‪ِ :‬القداد ب‬ ‫الهلِ َصل الهل عل ْي ِه َوس َل َ‪،‬وكن اَّول َمن ان ت َ� إل َرس ِ‬
‫َ َّ ُ َ‬ ‫ََ ََ ُ‬ ‫َ ُ َ ُ ْ َ ثُ َّ َ َ َٔ َ َ‬ ‫َ ُ َ ُ ْ ْ َ ُ ُ ْ َٔ ْ‬ ‫ُ َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫َوه َو ال ِذي ُيقال ل‪ِ :‬القداد ْب ن� الس َو ِد‪ ،‬ح ِليف ب ِ ن ي� زه َرة‪ �،‬كن اَّول ف ِار ٍس َوقف عل َرس ِ‬
‫ْ ْ َٔ ْ َ َ َّ ُ ْ نُ شْ ْ ن َ ْ ْ ن ُ ْ َ َ ْ ن َ ُ َ َ َٔ َ ُ َ ن َ ْ ْ َٔ شْ َ َ َ ْ ُ ْ ن َ‬ ‫َ َ َّ َ ْ َ ْ ْ َ‬
‫ا� ز ْي ٍد‪،‬‬ ‫� ب ِ� وق ِش ب ِ� زغبة ب ِ� زعوراء‪ ،‬احد ب ِ ي� عب ِد ال� ِل‪ ،‬وسعد ب‬ ‫وس َل بعد ِالقد ِاد ِمن النص ِار‪ ،‬عباد ب� ِب ِ‬
‫َّ َ ُ‬ ‫َ ُّ‬
‫ال ِار ِث‪ُ ،‬يشك ِف ِيه‪َ ،‬و ُعكشة ْب نُ� ِ ْم َص ٍن‪،‬‬ ‫ا� ْ َ‬ ‫� ِل‪َ ،‬ؤُا َس ْي ُد ْب نُ� �ظُ َ ْي ٍ�‪َٔ ،‬ا ُخو َب ِ ن� َح ِار َث َة ْب ن‬ ‫ال شْ َ‬
‫َٔ َ ُ َ ن َ ْ ْ ن َ ْ ْ َٔ‬
‫احد ب ِ ي� كع ِب ب ِ� عب ِد‬
‫ي‬
‫َ‬ ‫َٔ ُ‬ ‫َٔ ُ َ ن َٔ َ ْ ن ُ َ ْ َ َ َ ُ ْ ُ ْ نُ َ ْ َ ةَ َٔ ُ َ ن َٔ َ ْ ن ُ َ ْ َ َ َ َٔ ُ َ َ َ َ ْ َ ُ‬
‫ال ِارث ْب نُ� ِر ْب ِ يّع‪ ،‬اخو َب ِ ن ي� َس ِ َلة‪،‬‬ ‫اخو ب ِ ي� اس ِد ب ِ� خز ي�ة‪ ،‬وم ِرز ب� نضل‪ ،‬اخو ب ِ ي� اس ِد ب ِ� خز ي�ة‪ ،‬وابو قتادة‬
‫ٍ‬
‫ُ‬ ‫َٔ ُ‬ ‫َؤَا ُبو َع َّياش‪َ ،‬و ُه َو ُع َب ْي ُد ْب نُ� َز ْي ِد ْب ن� َّ‬
‫الص ِام ِت‪ ،‬اخو َب ِ ن ي� ز َر ْي ٍق‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫ْ َُ‬ ‫َ ََْ‬
‫جبرسو�لالہلﷺےنہملسنباکو�ع‪t‬کیاکپ�رسین توتام�مدمیہنںیماعال�نرک�ا�دیا ي�(� خيل الهلِ اركبوا�)�ا�ےالہلےکرگ�و�ہ! �دشنمےک‬
‫ماقبےلےکےئلولچوف�ر�ًاسو�ا�ررسو�لالہلﷺیکدخمتںیمٓانےرش�و�عوہگےئ�‪،‬سبےسالہپہشوس�ا�ردقم�ا�دبنرمع�و‪ٓ�t‬ا�پﷺکی‬
‫خدمتںیماحضرہو�ا�انیہوکمدق�ا�دبناسو�دبیھےتہکےھتوجبون�زہر�ہےکفیلحےھت�‪،‬پرھمدق�ا�دےکدعبعاب�دبنرشبجوبیندبع�الاشلہںیمےس‬
‫تےھ ��‪،‬ا�و�رسدع�ابنزیدجوبینبعکنبدبع�الاشلہںیمےسےھت�‪�،‬ا�و�راسدینبریضحوجبونحا�رثہںیمےسےھت�‪�،‬ا�و�رعاکشہنبنصحموجبیناسدبن‬
‫ےھت‪�،‬ا�و�رمرح�زبنہلضن(جناکلبقاخر�ماسد�یاھت�)جوبیناسدبنزخیہمےسےھت�ا�و�رابواتق�د�ہالاح�ر�ثنبربیعوجونبلسہمےس‬
‫خزیہمںیمےس �‬
‫تےھ�‪�،‬ا�و�ر�اب عوای�شدیبعبنزیدبناصمتوجبینز�ریقےسےھتٓاکر�ٓا�پﷺیکدخمتںیمعمجوہگےئ�‪،‬‬
‫َ َ ُ َ َ ُ ْ ف ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ََ ْ َ ُ َ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ا َّم َر َعل يْ ِ� ْم َس ْع َد ْب نَ� ز ْي ٍد‪ِ ،‬ف ي� َما َبلغ ِ ن ي�‪ ،‬ث َّ� قال‪ :‬اخ ُر ْج ِ ي� طل ِب‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫ف َّلا اجت َمعوا إل َرس ِ‬
‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ِ ،‬ف ي� َما َبلغ ِ ن ي� َع ْن ِر َج ٍال ِم ْن َب ِ ن ي� ز َر ْي ٍق‪ِ ،‬ل ِب ي�‬
‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫اس َ‪،‬وق ْد قال َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ َ َ‬ ‫ْ َ ْ َ تَّ َٔ ْ َ َ َ ف َّ‬
‫القو ِم‪ ،‬ح� القك ِ ي� الن ِ‬
‫َ‬
‫اش‪ :‬فقل ُت‪ َ :‬ي� َر ُسول‬
‫َُْ‬
‫ي‬‫َع َّياش‪ َ :‬ي� َٔا َ ب� ِع َياش‪َ ،‬ل ْو َٔا ْع َط ْي ُت َه َذا ْال َف َر َس َر ُج ًل‪ُ ،‬ه َو َٔا ْف َر ُس ِم ْن َك َف َل ِح َق ب� ْل َق ْو ِم َ؟ق َال َٔا ُبو َع َّ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ‬
‫�خَ ْ نَ َ ً َ تَّ َ َ َ ن َ َ ْ ُ َٔ َّ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ث‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬
‫اس‪� �َّ ،‬ض بت الفرس‪ ،‬فو الهل َما ج َرى ِب ي� ِس ي� ِذراعا ح� طرح ِ ي�‪،‬فع ِجبت ان رسول‬ ‫ُ‬
‫الهلِ ‪ ،‬ا� اف َرس الن ِ‬
‫ن‬
‫َٔ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ َ ْ َٔ ْ َ ْ َ ُ َٔ ْ َ َ ْ َ َ َٔ نَ َٔ ُ ُ َٔ نَ َٔ ْ َ ُ َّ َ َ‬
‫اس‪،‬ف َز َع ِر َجال ِم ْن َب ِ ن ي� ز َر ْي ٍق ان‬ ‫الهلِ صل الهل علي ِه وسل يقول‪ :‬لو اعطيته افرس ِمنك‪ ،‬وا� اقول‪ :‬ا� افرس الن ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ص ْب ِ ن� ق ْي ِس ْب ِ ن� خل َدة‪،‬‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َٔا ْع َط َف َر َس َٔا� َع َّياش ُم َع َاذ ْ نَ� َم ِاع َٔ ْ َ َ ْ َ َ‬ ‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َُ َ‬
‫ص‪ ،‬او عا ِئذ ب ن� م ِاع ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ب‬ ‫ٍ‬ ‫ِ يب‬ ‫رس‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ُ‬‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ َّ‬
‫ان اَّول ف ِار ٍس ِل َق ِب�لق ْو ِم ْم ِرز ْب نُ� ن ْض ةل‪ ،‬اخو َب ِ ن ي� ا َس ِد ْب ِ ن� خ َز ْي َ�ة َوكن ُيقال ِ ُل ْح َر ِز‪ :‬الخ َر ُم ‪َ ،‬و ُيقال ُل ق َ� ْي ٌ�‬
‫ش‬
‫ل‬‫ہ‬ ‫�‬ ‫�‬
‫ریٹلو�ں‬ ‫جبہیول�گرسو�لالہلﷺےکاپ�سعمجوہگےئوت�ٓا�پﷺےنوف�ر�یوط�ررپدیعسبنزید�ا یوک�ا�ناکسر�د�ا�رمرق�رف مرایا�ا�و�رحمکدیاکہ �‬
‫کیالت�شںیماجئومںییھبمتےسٓالماتہو�ں�‪�،‬رسو�لالہلﷺنےاب عوای�ش‪ t‬سےرفمایا�اگرتماپانگوھ�ڑ�اکیساچےھوس�ا�رکو�د�ےد�وتوہبرتہےو�ہ‬
‫ریٹلو�ںےساجمےلاگ�‪�،‬اب عوای�ش‪t‬ہکےتںیہہکںیمےنرع�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!مںییھباچاھسو�ا�رہو�ں�‪،‬پرھمںیےن‬
‫تمےسےلہپ �‬
‫گوھ�ڑ�ےوک�ایڑلاگئیدخب�امری�اگوھ�ڑ�اپاچ�سدق�میھبہنالچتاھکہا�سےنےھجمکنیھپدیا�‪،‬تبےھجماپےنوق�لرپعتبجوہ�اکہرسو�لالہلﷺ‬
‫نےھجمےسرفمایاکہمتاپانگوھ�ڑ�اکیساچےھوس�ا�رکو�د�ےد�و�ا�و�رمںیہیاتہکہو�ںہکںیماچاھسو�ا�رہو�ں�‪،‬بین �رزیقںیمےسضعبولگو�ںاکبای�نےہ‬
‫وھگڑ�ا�رسو�لالہلﷺےنماع�ذبنامعصایعائذبنامعص ع‬
‫وکانیتایکتاھ( کوینہکاش�ہس�و�ا�ر�یںیمہیا�نےسزیا�د�ہ‬ ‫کہاب عوای�ش‪t‬کا �‬
 ‫�� �����‬

‫ماہرتےھ�)�ا�نوسہش�ا�ر�و�ںںیمبسےسےلہپرحم�زبنہلضنوجبیناسدبنزخیہمںیمےسےھتےچنہپنجوک�اخر�میھبےتہکںیہا�و�ربضعریمقہکےتںیہ‬
‫‪1‬‬
‫�ا�و�ر�دشنمےساقمبہلےکےئلاتیب�بوہگےئ�۔‬
‫َّ َ َٔ َ َٔ َ َ ْ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َٔ َ َٔ ُ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َٔ ُ ْ َٔ ْ ُ ْ َٔ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َو َعل ا ث ِ� ا ِب ي� ق َت َادة ِالق َد ُاد‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫ُ‬
‫ف ِإذا ا َّو ُل ُم الخ َرم الس ِد ُّي َوعل ا ث ِ� ِه ابو قتادة ف ِار ُس َرس ِ‬
‫َْ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫ُْ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َٔ ْ َ ٓ ُ ُ‬ ‫ْ ْ ُّ َ َ َ َ َّ ْ ُ شْ ُ َ ُ ْ نَ َ َٔ نْ ز ُ َ ْ َ َ َٔ‬
‫ال َب ِل فا ْع ِر ُض ِللخ َر ِم فاخذ ِع َنان ف َر ِس ِه‪ ،‬قل ُت‪ َ :‬ي� اخ َر ُم‪ ،‬انذ ِر‬ ‫�كون مد ِب ِ� ي�‪،‬وا ِ�ل ِمن ج‬ ‫ال ِكن ِدي‪،‬قال‪ :‬فول ال ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َٔ ْ َ َ ُ َ َ‬ ‫ْ َ ْ َ َ ْ ن ْ َ ْ ُ ْ َ نّ َ ٓ َ ُ َٔ ْ َ ْ َ ُ َ َ َّ ْ َ تَّ َ ْ َ َ َ ُ َ‬
‫القوم يع ِ ي� احذره ف ِإ ِ ي� ل امن ان يقت ِطعوك فات ِئد ح� تلحق رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل واصابه‪،‬قال‪:‬‬
‫َ ْ َ ْ ْ ٓ َ َ ْ َ ُ َٔ َّ ْ َ َّ َ َ ٌّ َ َّ َ َ ٌّ َ َ تَ ُ ْ َ ْ ن َ َ ْ نَ شَّ َ َ َ‬ ‫َ ُ ْ ُ ُ‬
‫ال� َاد ِة‪،‬قال‪:‬‬ ‫النة حق‪ ،‬والنار حق‪ ،‬فل �ل بي ِ ي� وب ي�‬ ‫َ ي� َس َلة‪ِ ،‬إن ك ْن َت ت ْٔو ِم ُن ِب�لهلِ واليو ِم ال ِخ ِر وتعل ان ج‬
‫َ َ ْ َ ُ َ ْ َّ ْ َ ْ ن ُ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ ْ ُ َّ ْ َ َ َ َ َ ُ َ تَ َ َّ َ َ ْ ُ َّ ْ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫فَ خَ َّ‬
‫ح ِن َعل‬ ‫�ل ْي ُت ِع َنان ف َر ِس ِه‪ ،‬فيلحق ِبعب ِد الرح ِن ب ِ� عيينة‪ ،‬ويع ِطف علي ِه عبد الرح ِن فقتل‪ ،‬و�ول عبد الر‬
‫َ َ َٔ َ َ َ َ َٔ َ َ‬ ‫َ َ ْ َٔ ْ َ َ َ ْ َ ُ َٔ ُ َ َ َ َ َ ْ َّ ْ َ َ ْ َ َ َ‬
‫ح ِن‪ ،‬فاخ َتلفا ط ْع َن َت ْ ي ِن� ف َعق َر ِب� ِب ي� ق َت َادة َوق َت ُل ا ُبو ق َت َادة‬ ‫فر ِس الخر ِم فيلحق ابو قتادة ِبعب ِد الر‬
‫‪t‬ا�و�ر�ا�نےکےھچیپدقم�ا�دبناسو�د‪t‬تےھ‬ ‫لسہمنباکو�ع‪ t‬ہکےتںیہسبےسٓاگےرحم�ربنہلضن‪� t‬ا�و�ر�ا�نےکےھچیپابوقات�د�ہ �‬
‫ریھپرباھ�گڑھک�ے وہئے�‪،‬مںی ےن اہپ�ڑسے اترکر اخر�م ےکٓاگے‬
‫جن ےک اہتھ ںیم ڈنھج�ا رہل�ا�رہاتاھ�‪ ،‬ف مراتےںیہ ہی دیھکرکرشمکنی ھٹیپ ک‬
‫کراہ�ا�ےاخر�ما�سامجعتےسڈ�ر�و�(عیینا�نےسوچب�)جمےھاندیہشےہہکو�ہیلا�و�راہکاہنتہناجئوو�ہںیہک‬
‫وھگڑ�ےیکاب�گڑکپ ک‬
‫�ٓاگای�ا�و�ر�ا�نےک �‬
‫تموکقلتہنرک�ڈ�الںیہبرتیہےہہکرسو�لالہلﷺ�ا�و�ر�اصاح�ب‪ t‬کا�اتناظ ک�رر�و�‪،‬مرگرحم�ربنہلضن‪ t‬نےاہک�ا�ےہملس‪� !t‬اگرتو�الہل‬
‫وھگڑ�ےیکاگل�م‬
‫�ا�و�ریو�مٓاخر�ترپ�ایام�نرھکاتےہ�‪،‬جتنوہجمنوکقحاتھجمسےہوتریم�ےا�و�رشاہ�د�تےکد�رمای�ناحئلہنوہ�‪،‬چاننہچںیمنے �‬
‫وھگڑ�ےوکزخیمرک�دیا� ع‪،‬دب�الرمحنٰنبہنییعیھبا�نےک‬
‫چوھ�ڑ� �دی�‪ ،‬مرح�ربنہلضن‪ٓ� t‬اگےڑبھےا�و�ر�دشنمےساقمبہلایکا�و�ردبع�الرمحنٰےک �‬
‫گوھ�ڑ�ےیکرط�فاٹلپ�ا�و�راپاننزی�ہ کام�رر�انیہدیہشکر�دیا�‪�،‬اسیاثانمںیابوقات�د�ہ‪ t‬نےٓاگےڑب�ھرکدبع�الرمحنٰوک�ایکزین�ہام�ر�اسجےنا�ساک‬
‫‪2‬‬
‫کا�مامت�مرک�دیا�۔‬
‫پرھتواجمہدینا�ن ٹرپو�ٹڑپ�ے�‪،‬چاننہچابوقات�د�ہ‪ t‬نےدشنماکدعسم�ۃنبہمکحزف�ا�ر�یا�و�رعاکشہنبنصحم‪t‬نےابا�ننبرمعوکقلترک�ڈ�الا�‪،‬‬
‫ُ‬ ‫َ ً‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫َ َ ْ تُ ُ ْ َٔ ْ ُ َ َ ْ َ َّ َ تَّ َ َٔ َ َ َ ئ ْ َٔ ْ َ ُ َ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ ،‬ول غ َب ِار ِ ْه ش ْيئا َح تَّ� َي ْع ِدلوا‬ ‫اب مم ٍد صل‬ ‫ا� ِمن اص ِ‬ ‫لت ِبع�م اعدو عل ِرج يل ح� ما ارى ور ِ ي‬
‫ُ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َ‬
‫ُ َ ٌ َ َ َ‬ ‫الش ْم ِس ِإ َل ِش ْع ٍب ِف ِيه َم ٌاء ُي َق ُال َ ُل‪َ :‬ذو َق َر ٍد ِل َي شْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ُ‬
‫� ُبوا ِم ْن ُه َو ْه ِعطاش‪ ،‬قال‪ :‬ف َنظ ُروا ِإ َّيل ا ْع ُدو َو َر َاء ْه‪،‬‬ ‫وب‬ ‫ق ْبل غ ُر ِ‬
‫َ ْ ً‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َٔ َ‬ ‫فَ خَ َّ‬
‫�ل ْي تُ ُ� ْم َع ْن ُه ‪َ -‬ي ْع ِ ن ي� ا ْجل ْي تُ ُ� ْم َع ْن ُه ‪ -‬ف َ�ا ذاقوا ِم ْن ُه قط َرة‬
‫�دشنمحبصےساھب�گرہاتاھ�ا�و�رمںی(لسہمنباکو�ع‪�)t‬اپےناپئو�ںےسدشنمےکےھچیپایاس�د� �وڑ�رہاتاھکہےھجماپےنےھچیپدمحمﷺاککوئی‬
‫رقدنا�ماک�ایک‬
‫ومڑ�اجسںیمذ�ی �‬
‫صاحبیہندھکالئیدیا�ا�و�رنہا�ن غاکاب�ر�‪ ،‬سو�ر�جرغ�و�بوہنےےسھچکلبقدشنمےناپان�ر�خایکاھگٹییکرط�ف �‬
‫شچہماھت�دشنماکپای�سےسرب�احا�لاھت�ا�و�ر�و�ہاپینایپ�ساھجبناچاہےتےھتانچنہچو�ہاپنیےنیپےکےئلاتر�ے�‪،‬جبانوہ�ںےنےھجم کیداھکہںیم‬
‫ط�ی�‪۶�۰�۲‬؍�‪۲‬‬ ‫اال��‪۱�۲�۱‬؍� ت‪ �،۲‬یخ‬
‫ر� ب‬ ‫ا� ہشام�‪۲�۸�۱‬؍�‪ ،۲‬الروض االنف �‪۷‬؍�‪ ،۷‬عیون ث‬ ‫‪ 1‬بن‬
‫للب� ق� ‪۱�۸��۲‬؍� ب ن‬
‫‪،۴‬ا� سعد�‪۶�۳‬؍�‪۲‬‬ ‫‪ 2‬دالئل النبوۃ ی‬
 ‫�� �����‬

‫�ا�نےکےھچیپد� �وڑتاچال�ٓا�رہاہو�ںوت�و�ہاپنیرپسےٹہےئگ�ا�و�ر�و�ہاپنیاک�ایکرطق�ہیھباحصلہنرکےکس۔‬
‫‪1‬‬

‫َ ْ ُ ْ نُ ُ َ َ َ ف َ َ ث َ ْ َْ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ نَ ُٔ ْ‬ ‫َْْ ََ ُ َ‬
‫ا� ا ّم َمك ُت ٍوم وخلف سعد ب� عبادة ِ ي� ثل ِ ِ�ائ ٍة ِمن قو ِم ِه‬ ‫َواستخلف َرسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل عل ال ِدين ِة ب‬
‫ف ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َُْ ُ َ َْ َ‬
‫ال ِد َينةواكن قد َعق َد ِلملق َد ُاد ْب نُ� ْع ٍرو ِل َو ًاء ِ ي� ُر ِم ِه‬ ‫ي�رسون‬
‫ہر�ا�و�لدسےتوک�ر�و�انہرفماکررسو�لالہلﷺنےابنا�موتکم�م‪ r‬کومدیہنںیماپانانئبرقم�رف مرایا�‪،‬سدعنبابع�د�ہ‪ t‬کونیتوسماجہدین‬
‫‪2‬‬
‫کےدسہتےکاستھدمیہنیکافحظترپاممو�ررفمایا�ا�و�ردقم�ا�دبنرمع�و‪ t‬کوپرچماطعہو�ا�۔‬
‫ف َٔ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ ٌ ََ َْ ف َ‬ ‫َّ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ف �خَ ْ َ َ ُ ْ‬ ‫َ َ َ‬
‫سئ ٍة ‪،‬فقل ُت‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ إن الق ْو َم ِعطاش‪ ،‬فل ْو َب َعثت ِ ن ي� ِ ي� ِمائ ِة َر ُج ٍل ْاست ْنقذ ُت َما ِ ي� ا ْي ِد ي ِ� ْم‬ ‫ف ِإذا ن ِب يُّ� الهلِ ِ ي� ِ ِ‬
‫َ ْ َ َٔ ْ‬ ‫ْ َٔ ْ‬ ‫َْ ََ َ‬ ‫َ َّ ْ َٔ َ ْ َٔ‬
‫س ْح‬ ‫الس ِح َواخذ ُت ِب� ْع َن ِاق الق ْو ِم‪ ،‬فقال َ ي� ب ن� ال ك َو ِع َملك َت فا ِج‬ ‫ِمن‬
‫�ا�و�ر�الہلےکیبنﷺاپنچوسماجہدین‪ y‬کیایکتیعمجوکیلرکزیت�یےساسمفتےطرکتےوہئےرغ�و�بٓافات�بےکدعبہملسنباکو�ع‬
‫تکچنہپےئگ�‪،‬لسہمنباکو�ع‪ t‬نےرع�ضایکا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!�و�ہبسایپسےںیہاگر�ٓا�پےھجموسٓا�دمید�ےدیںوتمںیا�نےک‬
‫وھگڑ�ےزینتیمسنیھچول�ںا�و�ر�ا�نیکرگ�دنںییھبڑکپرکحاضرخدمترک�د�و�ں� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےرفمایا �ا�ےاکو�عےکڑلکے�!تما�ن‬
‫تام�م �‬
‫پرقابوپاگےئا�برنمیربتو�۔‬
‫‪3‬‬

‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َٔ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬

‫ال َن َل ُي ْق َر ْو َن ِ ف� َٔا ْرض َغ َط َف َان ‪َ ،‬ق َال‪ :‬ف ج َ‬‫َ َ َ نَّ ُ ُ ْ ٓ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل بذي‬ ‫� َاء َر ُجل ِم ْن غطفان ‪،‬اق َام َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ي ِ‬ ‫فقال ِ‪:‬إ�م‬
‫َ ًَ‬ ‫َ‬
‫ق َر ٍد َي ْو ًما َول ْي ةل‬
‫�رسو�ل الہلﷺ ےنرفمایا�دشنم انپ�ہ ےک ےئل ینب افطغ�نیک رسحدمںی چنہپ ےئگںیہ�ا�و�ر ا�س وقت ونبطغاف�ن ا�نیک امہم�ن ون�ا�ز�یرک�رہے‬
‫ہںی�‪�،‬رسو�لالہلﷺذ�یرق�درپایکد�نر�ا�تمیقمرہے‬
‫‪4‬‬

‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ ُ َْ‬ ‫ْ ََْ ْ ُ َ َْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ ٌ نَ َ نَ َ ً َ ْ‬

‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِم ْن‬ ‫ُ‬
‫الب ِل ال ِذي استنقذت ِمن الق ْو ِم‪َ ،‬و ِإذا ه َو يش ِوي ِل َرس ِ‬
‫ول الهلِ صل‬ ‫و ِإذا ِبلل � َر �قة ِمن ِإ ِ‬
‫َك ِب ِد َها َو َس َن ِ َ‬
‫اما‬
‫�ا�و�ربال�ل‪t‬نےا�نڑھچ�ائےوہئےا� نووٹ�ںںیمےسوجںیمےنےنیھچےھتایکا�ونٹذبحایک� �او�ر�انوہ�ںےنرسو�لالہلﷺےکےئلیجیلک‬
‫�ا�و�رکوہا�نوھبنا�۔‬ ‫‪5‬‬

‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ تَّ َ َ ْ َ َ ْ َ َٔ ْ َ َ ْ ُ ْ خَ َ َ َ ََّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ نَ َ ْ‬ ‫َٔ ُ ْ َ‬ ‫َٔ ْ َ ْ‬

‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬ح� ق ِدمت علي ِه فاخ ب�ته ال ب� فلا‬ ‫َواق َبلت ْام َراة ال ِغف ِار ِّي عل �ق ٍة ِمن ِإب ِل َرس ِ‬
‫للب� ق� ‪۱�۸��۲‬؍�‪۴‬‬ ‫َ َ َ‬ ‫َْ‬
‫ہادوالس� َ ب� ُب غز َو ِة ِذي ق َر ٍد َوغ ْي ِ�ها�‪،۴�۶�۷�۸‬فتح الباری �‪۴�۶�۲‬؍�‪،۷‬دالئل النبوۃ ی‬
‫ی‬ ‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب الج‬
‫ن‬
‫الزرقا� عیل املوھب�‪۱�۱�۳‬؍�‪۳‬‬ ‫اال��‪۱�۲�۳‬؍�‪،۲‬مغازی واقدی �‪۵�۴�۷‬؍� ش‪�،۲‬ح‬ ‫ا� سعد�‪۶�۲‬؍�‪،۲‬عیون ث‬ ‫‪ 2‬بن‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ 3‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی َ ب� ُب غ ْز َو ِة ِذي ق َر َد �‪ ،۴�۱�۹�۴‬زاداملعاد �‪۲�۴�۹‬؍�‪ ،۳‬البدایۃ ن‬
‫وال�ایۃ ‪۱�۷��۳‬؍�‪،۴‬فتح الباری�‪۴�۶�۳‬؍�‪۷‬‬
‫‪4‬۔مغازی واقدی�‪۵�۴�۰‬؍�‪۲‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ہادوالس� ب�ب غز َو ِة ِذي ق َر ٍد َوغ ي ِ�ها �‪ ، ۴�۶�۷�۸‬ب ن‬
‫ا� سعد �‪۶�۴‬؍ ‪�۲‬‬ ‫ی‬ ‫‪ 5‬حصیح مسمل کتاب الج‬
 ‫�� �����‬
‫َ َّ ُ َ‬ ‫نّ َ ْ َ َ ْ ُ َّ َٔ ْ َٔ نَ ْ َ َ ْ نَ َّ ن ُ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َّ َ ُ‬ ‫ََ َ ْ َ َ ْ َ َ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫س َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ا� الهل عل ي�ا قال‪ :‬فتب‬
‫إ� قد نذرت لل ان ا�رها إن ج� ِ ي‬ ‫فرغت‪ ،‬قالت‪ :‬ي� رسول الهلِ ‪ ِ ،‬ي‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ َ ثُ َّ َ َ ْ َ َ َ َ ْ ت َ َٔ ْ َ َ َ َ ُ َ َ ْ َ َ نَ َّ َ َ ثُ َّ َ ْ َ نَ َ َّ َ َ ْ ف‬
‫ي�ا! إن ُه ل نذ َر ِ ي� َم ْع ِص َي ِة الهلِ َول ِف ي� َما ل‬ ‫وسل‪ � ،‬قال‪ِ :‬بئس ما جز ي ِ�ا ان حلك الهل عل ي�ا و ج�اك ِب�ا � تنح ِر‬
‫َ َٔ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫تَ ْ نَ نَّ َ َ َ َ ٌ‬
‫ه ن�قة ِم ْن ِإب ِ يل‪ ،‬ف ْار ِج ِ يع إل ا ْه ِلك َعل َ ب َ�ك ِة الهلِ‬ ‫� ِل ِك ي�‪ ،‬إ�ا ِ ي‬
‫غاف�ر�ییکویب�یرسو�لالہلﷺےکا� نووٹ�ںںیمےسایکا�وٹنینرپسو�ا�رہوکر�ٓا�پﷺیکدخمتںیمیچنہپا�و� ترام�مو�اقہعیکربخ� �دی�‪،‬پرھہکےن‬
‫لیگا�ےالہلےکرسو�لﷺ! مںیےننذ�رمانییھتہکاگر�الہلاعتلٰیمھجوک�ا�سا�وٹنینرپناج�تد�ےاگتومںیا�سا�وٹنینوک�ذبحرک�د�و�ںیگ� ع‪،‬و�ر�ت‬
‫رک�ار�ا�ناغصوب�ںےس‬
‫کیا�ساب�ترپ�رسو�لالہلﷺےنمسبترفمایا�ا�و�رپرھرفمایاتمےنا�سا�وٹنینوکتہبرب�اصہلدیااگر�الہلںیہمت�ا�سرپوس�ا�ر ک‬
‫ناج�تد�ےد�ےوتتماسےیہذبحرک�ڈ�الو�‪،‬یہانگ�ہیکاب�تےہا�و�رگان�ہںیمذن�رہنںیوہتیا�و�رنہا�سزیچمںیذن�رہوتیےہسجیکوتمالکہن‬
‫ہو�‪،‬یہا�وٹنینوتمری�ےا� نووٹ�ںںیمےسےہریت�یتیکلمںیہن�‪،‬تمرپ�الہلاکڑب�افلضوہ�ا�ا�بمتاپےنےبنکںیمو�اپسیلچاجئو�۔‬
‫‪1‬‬

‫ُ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ‪:‬ك َن َخ ْي َ� ُف ْر َسا ِن َنا ْال َي ْو َم َٔا ُبو َق َت َاد َة‪َ ،‬و َخ ْي َ� َر َّج َال ِت َنا َس َ َل ُة َ‪،‬ق َال‪ :‬ثُ َّ� َٔا ْع َط ن‬
‫ا� َر ُسول‬ ‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ َ َُ ُ‬
‫قال رس‬
‫ِي‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫ُ‬
‫َ ً ث َّ َٔ ْ َ َ ن َ ُ ُ‬ ‫الر ِاجل‪ ،‬فَ ج َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ ْ ن َ ْ ْ َ‬
‫الهل‬ ‫� َم َ ُع َما ِ يل �ج ِ يعا� اردف ِ ي� رس‬ ‫ََْ‬
‫الهلِ صل الهل علي ِه وس َل سم ي ِ� س َم الف ِار ِس‪ ،‬وس َم َّ ِ‬
‫ال ِد َين ِة‬‫َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َو َر َاء ُه َع َل ْال َع ْض َب ِاء َر ِاج ِع ي نَ� إ َل ْ َ‬
‫ِ‬
‫�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺےنرفمایآا�جامہ�ر�ےبسےسرتہبینوسہش�ا�ر�ابوقات�د�ہ‪ t‬ہںیا�و�رسبےسرتہبینایپ�د�ہہملسنباکو�ع‪ t‬ہںی�‪،‬‬
‫�رسو�لالہلﷺنےام�لتمینغںیمسےےھجمد�وحےصانعیترفمائےایکایپ�د�ہاک�ا�و�ر�ایکڑھگسو�ا�رکا�ا�و�ر�د� نوو�ںھجمیہوک�د�ےدیےئ�‪�،‬ا�و�ر‬
‫‪2‬‬
‫جبدمیہنونم�ر�ہو�اپسوہئےوتجمےھہیرش�فاشخبکہاپینابضعنامیا�وٹنینرپ�اپےنےھچیپوس�ا�ررفماایل�۔‬
‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ َٔ َ‬ ‫َ َٔ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ف َر َس ُه َو ِسل َح ُه‬ ‫وقد ق ْتل ا ُبو ق َت َادة َم ْس َع َدة فا ْعط ُاه َر ُسول الهلِ صل‬
‫‪3‬‬
‫وھگڑ�اا�و�رایھتہ�رابوقات�د�ہ‪ t‬کواطعرفمادیےئ�۔‬
‫�ا�و�روتقم�لدعسم�ہنبہمکحزف�ا�ر�یاک �‬
‫َ‬ ‫َ َ َ‬
‫اب �خ ْ َس ل َي ٍال‬ ‫وقد غ‬
‫‪4‬‬
‫�ا�و�راپنچد�نےکدعبدمیہنرشتیفےلٓائے�۔‬
‫�ا�و�ر�ذ�یاحلہجا�و�رمرح�ماککھچہصحدمیہنونم�ر�ہںیمایق�مذپیر�رہے�۔‬

‫ا� ہشام �‪۲�۸�۵‬؍�‪ ،۲‬مغازی واقدی�‪۵�۴�۸‬؍�‪،۲‬الروض االنف�‪۱�۱‬؍�‪۷‬‬ ‫‪ 1‬بن‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ہادوالس� َ ب� ُب غ ْز َو ِة ِذي ق َر ٍد َوغ ْي ِ� َها �‪ �۶�۷�۸‬ب ن‬
‫‪،۴‬ا� سعد�‪۶�۴‬؍�‪۲‬‬ ‫ی‬ ‫‪ 2‬حصیح مسمل کتاب الج‬
‫الزرقا� عیل املواھب�‪۱�۱�۴‬؍�‪۳‬‬‫ن‬ ‫ا� سعد�‪۶�۲‬؍� ش‪�،۲‬ح‬
‫‪ 3‬بن‬
‫‪،۲‬ا� سعد�‪۶�۲‬؍�‪،۲‬مغازی واقدی�‪۵�۳�۷‬؍ ‪�۲‬‬ ‫اال��‪۱�۲�۳‬؍� ب ن‬ ‫الزرقا� عیل املواھب�‪۱�۱�۹‬؍�‪،۳‬عیون ث‬ ‫ن‬ ‫‪�4‬ح‬ ‫ش‬
 ‫�� �����‬

‫عسدی‪t‬بناعمرکاقوب�لاسال�م‬
‫سدی�الاممﷺےندعو�تقحاک�ٓاغا� فز مرایاتو�ا�سوقتدیعسبناعمراس�تٓاٹھاس�لےکڑلکےےھت�‪،‬یہا�نےکلیھکوک�دکےد�نےھتا�س‬
‫زیمترنےاکشوع�رپدی�اہو�اتو�رسو�لالہلﷺرجہ�ترفماکرمدیہن‬
‫لےیابدت�ائ اسال�میکرط�فوتمجہہنوہئےوج�ا�نوہئےا�و�رحقوباطلںیم ک‬
‫مون�ر�ہرشتیفےلاجچےکےھت‬
‫َ َّ ُ َ َ َ َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َؤَا ْس َ َل َس ِع ُيد ْب نُ� َع ِامر َق ْب َل َخ ْي َب َ� ‪َ ,‬و َه َاج َر إ َل ْ َ‬
‫ال ِد َين ِة‪َ ،‬و ش َ َ ُ‬
‫سل خ ْي َب َ� َو َما َب ْع َد‬ ‫ول الهلِ صل الهل عل ِيه و‬ ‫�د َمع َرس ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫ُ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ ُ ْ نُ َ نْ َ َّ ُ َ ُ ْ نُ ْ خَ َّ َ َ ْ نَ َ ْ ن ْ َ َ َ َ ُ َ َ‬
‫وص ِيه‬ ‫اب س ِعيد ب� ع ِام ِر ب ِ� ِحذ ي ٍ� عل‪ ،‬وكتب ِكت با� ي ِ‬ ‫ذ ِلك ِمن الش ِاه ِدلا مات ِعياض ب� غ ٍ� ول عر ب� الط ِ‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ّ َّ َ ُ َ ْ َ َ ُ ُ َ ْ‬
‫ْٔ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َ ّ ف َٔ ْ‬ ‫ََْ‬
‫الرف ِق ِب� َّلر ِع َّي ِة‪ ،‬فا َج َاب ُه‬ ‫خَ َ‬
‫ِف ِيه ِبتقوى الهلِ وا ِلج ِد ِ ي� ام ِر الهلِ وال ِقي ِام ِب�ل ِق ال ِذي ي ِج�ب علي ِه‪ ،‬و ي�م ُره ِبوض ِع ال َر ِاج و ّ ِ‬
‫َ نَ‬
‫َس ِع ُيد ْب نُ� َع ِام ٍر َعل ْ� ٍو ِم ْن ِك َت ِاب ِه‬
‫زغو�ہربیخسےےلہپدمیہنونم�ر�ہاجکرمرش�فہباسال�موہگےئ�ا�و�ر �انوہ�ں‬
‫تاہمدیعس�افلرط�تدیعس‪t‬کو�الہلاعتلٰینےوتفقیاطعف مرائیا�و�ر�و�ہ �‬
‫زغو�ا�تںیمڑب�ھڑچ�ھرکحہصایل�‪ ،‬جبایع�ض‪ t‬بنمنغوفا�تاپگےئوت�امری�الومنمنیدیسنارمع‪ t‬بن‬
‫ربیخا�و�ربدعکےد�وسر�ے �‬
‫زغو�ہ �‬
‫نے �‬
‫خاط�بےندیعس‪t‬کوصمحیکاما�ر�ترپرقم�ررفمایا �ا�و�ر�اہنںیایکرفما�ناھکلجسںیماہنںیالہلےسڈ�رنےیکا�و�ر�الہلےکاک�مںیموکششرکنے‬
‫رقم�ررنےا�و�ر�رعتیےکاستھرنمیرکنےاکحمکرفمایاتاھ�‪،‬‬
‫کیا�و�ر�ا�سےکقحےکا� کد�ارنےیکوج�ا�نرپو�اجبےہتحیصنیکیھتا�و�ررخ�ا�چ ک‬
‫‪1‬‬
‫عسدی‪t‬بناعمرنےا�نےکرفما�نےکرطیےقرپ�اسےوبق�لایک�۔‬
‫َْ ُ ّ َُ َ ُ ْ ََ َ‬ ‫ْ ن َ َ َ َ نَّ ُ ْ َ ْ ُ َ َ َ َ ُٔ َ ُ ْ َ َْٔ‬ ‫َٔ َ ُ َ‬
‫الء ت ِس ي� ِب ِ�م ِإل ار ِض العد ِو فتج ِاهد ِب ِ�م ‪ ،‬فقال‪:‬‬ ‫ا ْر َسل َع ُر ِإل َس ِع ِيد ب ِ� ع ِام ٍر فقال‪ِ :‬إ� مستع ِملوك عل هو ِ‬
‫َ ََ َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ُ تَ َّ‬ ‫َ ي� ُ َع ُر‪ ،‬ال َت ْف ِت ِ نّ�‪َ ،‬ف َق َال ُ َع ُر‪َ :‬والهلِ ال َٔا َد ُع ُ ْ‬
‫ك‪َ ،‬ج َع ْل ُت ُم َ‬
‫وها ِ ف ي� ُع ُن ِق ي� ث َّ� خَ�ل ْي تُ ْ� ِم ِ نّ ي� َ‪،‬وكن ِإذا خ َر َج َعط ُٔاو ُه نظ َر ِإل‬ ‫ي‬
‫َ َ ُ ُ َٔ ْ ُ ُ َٔ ْ نَ َ َّ ُ‬ ‫ْ َ َ ْ َ ْ َ ت ْ َ َ ُ ْ ُ ُ ْ َ َ ْ ُ ُ َ َ ْ ُ ُ َ َ َّ َ َ َ َ َّ ُ‬ ‫ُق َٔ ْ‬
‫امم و ِكسو ِ ِ�م وما يص ِلحهم فيع ِزل‪ ،‬وينظر ِإل ب ِقي ِت ِه فيتصدق ِب ِه‪ ،‬فيقول اهل‪ :‬ا ي� ب ِقية‬ ‫وت اه ِ ِل ِمن طع ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ َ َ َ ُ ُ َٔ ْ َ ْ ُ ُ َ َ َ َٔ تَ ُ َ َ ٌ ْ َ ْ َ َ ُ َ ْ َٔ َّ َٔ ْ َ َ َ ْ َ َ ًّ َ َّ َٔ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ًّ َ َّ‬
‫ال ِال؟فيقول‪ :‬اقرضته‪،‬قال‪ :‬فا�ه نفر ِمن قو ِم ِه‪ ،‬فقالوا‪ :‬لوال ان اله ِلك عليك حقا و ِإن الص ِارك عليك حقا‪ ،‬و ِإن‬
‫ون ْ ج َ َّ َ َ ْ َ َّ‬ ‫َ ْ َ َ َ ْ َ َ ًّ َ َ َ َ ْ َ ْٔ ثَ َ َ َ ْ ْ َٔ ْ َ َ َ ْ َ َٔ ْ ْ َ َ ْ ُ ُ َ‬
‫اس ِب َس ْب ِع ي نَ� َع ًاما‬
‫النة قبل الن ِ‬ ‫ِلقو ِمك عليك حقافقال‪ :‬ما استا� عل ي ِ�م ان ي�ى لع اي ِد ي ِ�م‪،‬فيدخل‬
‫وتدیناعرم‪t‬نےرفمایامںی‬ ‫عدب�الرمحنٰنباسبطےتہکںیہ�امری�الومنمنیدیسناعرم‪t‬نےدیعس‪t‬بناعمرکوبالھباجیجبو�ہرشتیفالئے س‬
‫نےںیہمت مشدون�ںیکرس�زمنی عمرپوم�رکایہےاتکہمتا�نےسجاہ� جدا�ر�ی کروھ�‪ ،‬عسدی‪t‬بناعمرنےرع�ضایکہنںیںیہنامری�الومنمنیںیما�س‬
‫عدہ�ےےکاقبلںیہنےھجما�سےنتفںیمہنڈ�ایلےئ�‪ ،‬سدیناعرم‪t‬نےدنت�وتزیہلےجںیمرفمایاخو�ب�!تمولگو نےالخفتیکذمہد�ا�ریو�ںاکقال�و�ہ‬
‫وھچڑکساتمتںیہصمحیک‬
‫تومری�یرگ�د�نرپ�ڈ�ا�لرکاھہےا�و�رخو�دکیسمسقیکذمہد�ا�ر�یوبق�لرکنےےسرگ کیزرتےوہ�‪�،‬الہلیکمسقںیمںیہمتںیہن �‬
‫رگمدیناعرم‪�t‬اپیناب�ترپمرص�رہے� �‪ٓ،‬اخربڑ�یر�د�وقد�حےکدعب�انوہ�ںےن‬
‫گیئ‪،‬عسدی‪t‬نےاب�ربا�رمذع�ر�تیک س‬
‫رضو نس�راھبلینوہ �‬
‫�اما�ر�ت �‬
‫ا� سعد�‪۲�۰�۳‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 1‬بن‬
 ‫�� �����‬

‫وکوب�لرکلای�‪،‬سدیناعرم ‪t‬نے ا�ن ےک ےیل وجمرق�رکایتاھ�(�ا�و�رسدیناعرم�اپےن امع�لوکناہیتوقعم�ل اشمہر�ے دیےت ےھت)‬

‫�ا�س دہع�ہ ق‬
‫عسدی‪�t‬ا�سںیمےسدنچ�د�رہماھکنےےنیپےکاسما�نرپصر�فرکتےا�و�رباقیرقمالہلیکر�ا�ہںیماٹل�دیےت�‪،‬جبویب�یوپھچںیتہکوخنت�ا�ہیکابقیرقم‬
‫کاہ�ںےہ�؟ توہکےترق�ضد�ےدیاہے�(قر�ضدیےنےسا�نیکرم�ا�دیہوہتییھتہکہیرقمالہلیکر�ا�ہںیمرخ�چرک� �ڈالیےہویکنہکرق�ٓا�نمیکحںیماسے‬
‫ری!�ٓا�پوکہمےنہشیمہان�د�ا�ر�ا�و�رفمسل‬
‫قر�ضہنسحاکنا�مدیاگایہے�)�ایکدفہعھچکول�گوفدکیلکشںیمدیعس‪t‬کےاپ�سےئگا�و ک�راہ�ا�ےام �‬
‫ےہ �‪ٓ،‬ا�پےکزعیز�و�ںاک�ٓا�پرپحقےہا�و�ر�ٓا�پےکےلیبقاک�ٓا�پرپحقےہ ��‪ٓ،‬ا�پاپےناہتھ‬
‫پایاہےاخر�ٓا�پےکےبنکاکبیھوت�ٓا�پرپکھچقح �‬
‫کاھریں�‪ ،‬عسدی ‪t‬نے وج�ا�ب دیایہریم�ے سبیک اب�تںیہن ےھجموتفرق� غوانہی‬
‫کو�اتانکاش�د�ہ ہنرھکںی ا�و�ر�اپےن اہل عوای�لاکبیھ ایخ�ل ر ک‬
‫‪1‬‬
‫وہائںیےگ�۔‬
‫سپدنہےویکنہکںیمےنرسو�لالہلﷺےسانسہے فرق�ائ مونمنید�وسر�ے گلوو�ںےسرتساس�لےلہپتنجںیمد�اخل ج‬
‫�ا�و�رو�اقیعدیعس‪t‬کےزہد� قوانعتیکہیاش�نیھتہکاع�مرغبائ ا�و�رماسکنیا�و�ر�امریحصمےکد�رمای�نوکئیرف�قںیہنرہاتاھ�۔‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ َ ُ ْ خَ َّ‬ ‫ََ ْ َ‬
‫الهل َع ْن ُه‪ِ ،‬ب ِ� ْم َص َس ِع َيد ْب نَ� َع ِام ِر ْب ِ ن� ُحذ يْ ٍ�‬
‫� ُ‬ ‫اب َر ِ ض ي َ‬ ‫وعن خا ِل ِد ْب ِ ن� معدان‪ ،‬قال‪ :‬استع َمل عل ْينا ع ُر ْب ن� الط ِ‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ح َص‪َ ،‬ق َال‪ َ :‬ي� َٔا ْه َل ِ ْ‬ ‫ْ ُ َ َّ َ ض َ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ ُ َ ُ ْ خَ َّ‬
‫ح َص‪ ،‬ك ْيف َو َج ْد ت ْ�‬ ‫الهل َع ْن ُه ِ ْ‬ ‫� ُ‬ ‫اب َر ِ ض ي َ‬
‫� الهل عنه‪ ،‬ف َّلا ق ِدم ع ُر ْب ن� الط ِ‬
‫ح رِ ي‬ ‫الم ِ ي‬
‫ج‬
‫َ َ َ َ َ ُ ْ ُ َْ َ َ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َ َ َ َ ْ َٔ ْ َ ً َ َ خْ ُ ُ َ ْ َ َ تَّ َ َ َ َ نَّ َ َ َ َٔ‬
‫ال� ُارقال‪ :‬ا ْع ِظ ْم ِب َ�ا‪ ،‬قال‪ :‬ف َ�اذا؟ قالوا‪َ :‬يغ َنظ الغ ْنظة َب ْ ي نَ�‬ ‫ع ِاملك؟ قال‪ :‬فشكوا ار بعا ل ي�رج ِإلينا ح� يتعال‬
‫ْ‬ ‫ُ َ َ ْ ْ ْٔ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َٔ َّ َ ْ ن َ ْٔ ُ ُ ُ َ ْ ُ ُ َٔ ْ ْ ُ ْ ُ ُ َ َ فَ َ ُ‬
‫الله َّم ل تق َبل َرا ِي ي� ِف ِيه ال َي ْو َم‪َ ،‬ما‬ ‫‪َ �:‬م َع َع ُر َب ْي نَ ُ� ْم َو َب ْي َن ُه‪َ ،‬وقال‪:‬‬ ‫الن ِون‪ ،‬قال ج‬
‫ال ي� ِم‪ ،‬يع ِ ي� ي�خذه موته‪ ،‬اي‪ِ :‬شبه ج‬
‫َْ ُ َ‬
‫تشكون ِم ْن ُه؟‬
‫خالدبندعم�ا�نےتہکںیہ�امری�الومنمنیدیسناعرم‪t‬بناطخ�بےندیعس‪t‬بناعمرکوحصماک�و�الیرقم�ررفمایا�‪،‬سدیناعرم‪�t‬اپےنامع�ل‬
‫حوکمترپبڑ�یڑک�یرظن�رھکےتےھت�ایکاب�راش�مےکد�و�ر�ےرپترشیفےلےئگحصمچنہپرک�وہا�ںےکرسبر�ٓا�و�ر�د�ہولگو�ںےسوپچاھ�ا�ے‬
‫�اہلصمح�!تمےناپےنو�الیوکیکاسپایاہے�؟�انوہ�ںےناہکعسدی‪t‬سےںیمہاچ�رشاکیا�تںیہ�‪ ،‬جبکتاکفید�نںیہنلکنٓاتادیعس‪ t‬گرھ‬
‫ےہ؟�اہنںیضعبا�وقا�تد�و�ر�ےڑپتےںیہا�و�رںیمہامگ�ن‬
‫سےابہرہنںیےتلکن�‪،‬سدیناعرم‪t‬نےرفمایایہوتبڑ�یاب�تےہ�‪،‬ف مرایا�ا�و�رکایشاکیت �‬
‫ہےہکاہنںیونج�نالحقےہ�‪ ،‬سدیناعرم‪t‬نےدیعس‪�t‬ا�و�ر�اہلصمحوک�ایکہگجالبیا�ا�و� سردیناعرم‪t‬نےدعامانیگاٰلیہ�!عسدی‪t‬کے‬
‫با�ر�ےںیمریم�ےکینامگ�نوکغطلاثبتہنرکنا�‪،‬‬
‫ْ ُ ْ ُ َ َٔ ْ َ ُ ْ َ ُ َ َ َ ْ َ َٔ ْ َ ٌ َ َٔ ْ ُ َ ن‬ ‫َ ُ َ َ خْ ُ ُ َ ْ َ َ تَّ َ َ َ َ نَّ َ ُ َ َ َ‬
‫ي�‪،‬‬‫قالوا‪ :‬ل ي�رج ِإلينا ح� يتعال ال�ار‪،‬قال‪ :‬والهلِ ِإن كنت ل كره ِذ كره‪ ،‬قال‪ :‬ليس ِله ِ يل خ ِادم‪ ،‬فا ِجعن ِجع ِ ي‬
‫ثُ َّ َٔ ْ ُ َ تَّ َ خْ َ َ ثُ َّ َٔ ْ زُ ُ ْ ز ثُ َّ َٔ َ َ َّ ُٔ ثُ َّ َٔ ْ ُ ُ َ ْ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ َ ْ ُ َ ُ َ ُ ُ َٔ‬
‫يب ا َح ًدا‬ ‫� اج ِلس ح� ي�ت ِمر‪ � ،‬اخ ِب� خ ب ِ�ي‪ � ،‬اتوضا � اخرج ِإل ي ِ�م‪،‬فقال‪ :‬ما تشكون ِمنه؟قالوا‪ :‬ل ي ِج�‬
‫َْ ُ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ُ ُ َ َ َ ْ ُ ْ ُ َ َٔ ْ َ ُ ْ َ ُ نّ َ َ ْ ُ نَّ َ َ َ ُ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َ َّ َ َ‬
‫لل‪ ،‬قال‪َ :‬و َما تشكون‬ ‫ِبلي ٍل‪ ،‬قال‪ :‬ما يقولون‪ ،‬قال‪ِ :‬إن كنت ل كره ِذ كره‪ِ ،‬إ ِ ي� جعلت ال�ار لم وجعلت الليل ِ‬
‫ون َ‪،‬ق َال‪َ :‬ل ْي َس ل َخ ِاد ٌم َي ْغ ِس ُل ِث َيا�‪َ ،‬ول ل ِث َي ٌ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ َ ُ َّ َ ُ َ ْ ً ف شَّ ْ َ َ‬
‫اب‬ ‫ِي‬ ‫ِب ي‬ ‫ِي‬ ‫ال� ِر ل ي خْ� ُر ُج ِإل ْي َنا ِف ِيه‪،‬قال‪ :‬ما يقول‬ ‫ِمنه؟قالوا‪ِ :‬إن ل يوما ِ ي�‬

‫ف ت يخ ٔ‬
‫ر� االمم وامللوك �‪۳�۰�۳‬؍�‪۴‬‬‫‪ 1‬املنتظم ي� �‬
 ‫�� �����‬
‫َ ُ ْ ُ َْ َ َ‬ ‫َْ ُ َ‬ ‫نَّ َ َ َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ َ ّ ُ َ َ َٔ ْ ُ َ تَّ تَ َّ ثُ َّ ُٔ ْ ُ َ ُ َٔ ْ‬
‫ال� ِار‪،‬قال‪َ :‬ما تشكون ِم ْن ُه؟قالوا‪َ :‬يغ َنظ الغ ْنظة‬ ‫كا ث َّ� اخ ُر ُج ِإل يْ ِ� ْم ِم ْن ا ِخ ِر‬ ‫اب ِدلا‪ ،‬فاج ِلس ح� ِج�ف � اد ِل‬
‫َ ْ نَ ْ َٔ َّ َ َ َ َ ُ ُ َ َ َ شَ ْ ُ َ ْ َ َ ُ َ ْ ْ َٔ ْ َ ّ َ َّ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ َ ْ ٌ َ ْ َ ُ ثُ َّ َ َ ُ ُ َ َ‬
‫�دت مصع خبي ٍب النص ِار ِي ِب�كة‪ ،‬قد بضعت قريش لمه � حلوه عل‬ ‫ب ي� ال ي� ِم‪،‬قال‪ :‬ما يقولون؟ قال‪ِ :‬‬
‫َ َ ًَ ُ‬ ‫َٔ َّ ُ‬ ‫َٔ ّ ف َٔ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ َ َ ََ َ‬ ‫َ َ ُ َٔ تُ َٔ َّ ُ‬ ‫ْ‬
‫َجذ َع ٍة‪ ،‬فقالوا‪ :‬ا ِ� ُّب ان َم َّم ًدا َمكنك؟ فقال‪َ :‬والهلِ َما ا ِح ُّب ا ِ ن ي� ِ ي� ا ْه ِ يل َوان َم َّم ًدا ِشيك ش ْوكة‪ ،‬ث َّ� نَ� َدى‪ َ :‬ي�‬
‫َّ َ َ ْ ُ َٔ َّ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ َّ ُ فَ َ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ ْ َ تَ ْ ُ ْ َ َ ُ ف ْ َ ْ َ َ َٔ نَ ُ شْ ٌ َ ُٔ‬
‫الهل ل‬ ‫�ك ل ا ْٔو ِم ُن ِب�لهلِ ال َع ِظ ي ِ�‪ِ ،‬إل ظننت ان‬ ‫ممد‪� ،‬ا ذ كرت ذ ِلك اليوم‪ِ ،‬ب� ِ يك نصته ِ ي� ِتلك ال ِال وا� م ِ‬
‫ْٔ‬ ‫َ َ َّ ْ َٔ َ ً َ َ َ ُ ُ ن ْ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َ ُ ْ َ ْ ُ َّ َّ َ ْ ْ‬ ‫ْ‬
‫لل ال ِذي ْل َيق َبل ِف ِيه َرا ً ي�‬‫َيغ ِف ُر ِ يل ِبذ ِلك الذن ِب ابدا‪ ،‬قال‪ :‬في ِصيب ِ ي� ِتلك الغنظة‪،‬فقال عر‪ :‬المد ِ‬
‫پرھپوچاھ�ا�ےدیعس ‪ !t‬جبکتاکفی د�نںیہن لکنٓاتاتمرھگسے ابہرہنںی ےتلکن�‪،‬عسدی ‪t‬نےرع�ضایک�ا�ے امری�ا نملومنی�!�الہلیکمسق‬
‫کررناسپدنہنںیرکتاتاھیلنک ا�بٓا�پ وپھچےت ںیہوتقحتقی اح�لاک�اظاہ�رکےی ریغبچا�ر�ہںیہن ا�س ےیلرع�ضرکتاہو�ں یلع‬
‫مںی ا�ن زیچ�و�ںاک�ذ ک‬
‫ےہ‪�،‬اپینالہہیےکاستھلمرکگرھکےاک�مرس�اناج�مدیاتہو�ںو�ہد�وسر�ےاک�م‬
‫�اصلاب�حںیما�سےیلابہرہنںیاتلکنکہریم�ےاپ�سوکئیاخ�د�مںیہن �‬
‫رھا�نولگو�ںیکدخمتےکےیلابہرنلک‬
‫ودھاتہو�ںرھپمخری�اھٹےناک�اتناظ ک�ررتاہو�ں�ا�سےکدعب�ر�وٹیاکپتاہو�ں�ا�و� پر �‬
‫کرتیںیہا�و�رمںیٓاٹاگ ن‬
‫ےہ؟سدیناعرم‪t‬نےرفمایا�ر�ا�توکجبوکئیٓا�و�ا�ز�دیاتہےوتتموج�ا�بںیہن‬
‫�ٓاتاہو�ں�‪،‬عسدی‪t‬نےرع�ضایک�اہنںیھجمےسا�و�رکایشاکیت �‬
‫�دیےت�‪،‬عر�ضایک�ر�ا�توک�ا�سےیلوج�ا�بںیہندیاتکہاس�ر�ا�د�نولخم�قدخ�اکیدخمترکنےںیمزگ� جراتاہےا�و�ر�اپےنر�بےکوضح�رمںیامطانی�ن‬
‫سےاحضرہونےاکموقعںیہناتلم�ا�سےیلر�ا�تاک�وقتںیمےنالہلیکابع�د�تےکےیلوقفرک�رکاھہے�‪،‬عسدی‪t‬نےرع�ضایک�اہنںیھجم‬
‫سےا�و�رکایشاکیتےہ ؟ف مرایاتمےنیہمںیمایکد�نرھگکےاند�ر�رہےتوہ�ا�و�رباللکابہرہنںیےتلکن تما�سےکاب�ر�ےںیمایکہکےتوہ�‪،‬عر�ضایکمںی‬
‫ہمےنیںیمایکد�نا�سےیلابہرہنںیاتلکنکہریم�ےاپ�ساخ�د�مںیہن ہے�‪،‬مری�ےاپ�سڑپک�و�ںاکصر�فایکیہوج�ڑ�اہےبجہیالیمہوجاتاہے‬
‫رض �ور�اپےنڑپک�ے ھدوتاہو�ںبجو�ہوسکھاجتےںیہوت�اہنںینہپرکباہرکناتلہو�ں�‪�،‬ا�سوقت‬
‫تو�اسیوک�د کھورہپاتنہو�ں�‪،‬ہمےنیںیمایکدفہع �‬
‫ےہ؟ف مرایامتںیہاکرث�د�و�ر�ے‬
‫�د�ناکڑب�احہصزگ� جراتاہےا�سےیلولگو�ںےسںیہنلماتکس�‪،‬عسدی‪t‬نےرع�ضایک�اہنںیھجمےسا�و�رکایشاکیت �‬
‫پڑتےںیہا�سےکاب�ر�ےںیممتایکےتہکوہ�؟عر�ضایکجببیبخ‪t‬بندع�یوکصمول�بایکایگوتںیموہا�ںومجو�دتاھجبرقیشےن‬
‫�اہنںی اھپنیسیکڑکل�ی ےک اپ�سڑھک�اکایتوپوچاھتاھکایتم ہی دنسپکرتے وہکہاہمت�ر�ی ہگج اہی�ںدمحم(ﷺ) کڑھ�ے وہتے�؟ �انوہ�ں ےن‬
‫پرھاہ�ا�ے‬
‫کاہتاھ�الہلیکمسق!مںیہیرہگزسپدنہنںیرک�و�ںاگکہںیماپےناہل عوای�لںیماھٹیبہو�ںا�و�رحمدمﷺوک�ایکاکناٹبیھبھچاجئے�‪ ،‬ک‬
‫حمدمﷺ�!بخبی‪t‬کیولظممانہاہش�د�تاک�احاس�سضعبا�وقا�تےبنیچرک�دیاتہے�‪�،‬ا�سوقتکتںیمرشم�کاھت�ا�و�ر�الہلاعتلٰیپر�ایام�ن‬
‫ہنںیالیاتاھ�ا�بںیمامگ�نرکتاہو�ںہکالہلاعتلٰیمری�ےا�سانگ�ہوکبکیھاعم�فںیہنرفمائےاگ�ا�ساحاس�سیکوجہےسبضعا�وقا�تںیمےبنیچ‬
‫وہاتاہو�ں�‪،‬عسدی‪t‬کےوج�ابا�تنسرکدیسنارمع‪t‬کاچرہ�ہوخشیےسدمکاٹاھ�ا�و�ر�انوہ�ںےنرفمایا�الہل‬
‫ہواجتاوہ�ںا�و�ررھپمںیےبوہ�ش ج‬
‫تاعلٰیکاشرکہےہکاہمت�ر�ےقلعتمریم�انکیامگ�نحیحصالکن�۔‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اب َس ِع ُيد ْب نُ� َع ِام ٍر َح َاج ًة َش ِد َيد ًة‪ ،‬ف َب َل َغ َذ ِل َك ُ َع َر َر ِ ض ي َ‬‫َع ْن َح َّس ِان ْ ن� َع ِط َّي َة‪َ ،‬ق َال‪َٔ :‬ا َص َ‬
‫الهل َع ْن ُه‪ ،‬ف َب َعث ِإل ْي ِه‬
‫� ُ‬
‫بِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َٔ ْ‬
‫ِب�ل ِف ِد َين ٍار ف َدخل َعل ْام َرا ِت ِه‪ ،‬فقال‪َ :‬ب َعث ِإل ْي َنا ِب َ�ا تَ َ� ْي نَ�‪ ،‬فقال ْت‪ :‬ل ْو انك اش تَ َ� ْي َت ل َنا ا ْد ًما‪َ ،‬وط َع ًاما‪َ ،‬و َّادخ ْر َت‬
 ‫�� �����‬
‫َ َ ْٔ ُ ُ ْ ْ َ ضَ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ َْ َ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ َٔ ْ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َٔ َ َٔ ُّ‬
‫�ان ُه‬ ‫الال َم ْن َي َّت ِج ُر ل َنا ِف ِيه‪ ،‬فنا ك ِمن ِر ب ِ� ِه و‬ ‫َس ئ ِ َا�ها‪ ،‬فقال َلا‪ :‬ا َول ا ُدل ِك َعل افضل ِم ْن ذ ِلك؟ ن ْع يِ‬
‫ط هذا‬
‫َ ََ َ‬
‫َعل ْي ِه؟ قال ْت‪ :‬ن َع ْم‬
‫حاس�ننبہیطع‪ a‬ہکےتںیہعسدی‪t‬بناعمرشدیدنتدگسیتاکشاک�رہوگےئ�‪ ،‬سدیناعرم‪t‬کو�ا�نےکاب�ر�ےںیمربخہوئیوت�اہنںیایک‬
‫ہز�ا�ر�دیان�ر�ر�و�انہےیک�‪� ،‬و�ہا�سرقموکلےرک�اپینالہہیےک اپ�س ےچنہپا�و ک�راہ�دنایفوت�ںوکلےرکمری�ےرھگمںید�اخل وہگیئےہ�‪�،‬الہہی ےناہکہم‬
‫�ا�سرقمےساھکنےےنیپاکساما�نا�و�رکوئیولنڈ�یےلےتیلںیہ�‪،‬عسدی‪t‬نےرفمایاکایمںیںیہمتا�سےسرتہبموش�ر�ہہند�و�ں ک�؟وی�ںہنمہا�س‬
‫ما�لوک�ا�نولگو�ںںیممیسقترک�دیںوجہمےسزیا�د�ہاتحم�جا�و�رنا�د�ا� ہرںی�‪� ،‬الہہیےناہکھٹکیےہ�‪،‬چونہکانوہ�ںےناس�ر�اما�لاسمکنیا�و�رضر�و�ر�ت‬
‫مدن�و�ںںیمقتمیسرک�دیا�۔‬
‫َ ََ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ َٔ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َٔ ْ َ َ َ َ ْ َ َٔ ُ ُ ْ َ ْ ُ َّ َّ َٔ ْ‬
‫لل ال ِذي اغ َن نَا� ِم ْن ِخ ْد َم ِتك ‪ ،‬فقال‬ ‫فبعث ِإلي ِه الف ِدين ٍار‪ ،‬وقال‪ :‬استع ِن ِب�ا عل ام ِرك‪ ،‬فقال ِت امراته‪ :‬المد ِ‬
‫َٔ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ُ َ ََ َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ فَ َ َ ف َ‬
‫َلا‪�ْ :‬ل ل ِك ِ ي� خ ْي ٍ� ِم ْن ذ ِلك؟س ن ْدف ُ َعا ِإل َم ْن َ ي� ِت َينا ِب َ�ا ا ْح َو َج َما نكون ِإل يْ َ�ا قال ْت‪ :‬ف َن َع ْم‪ ،‬ف َد َعا َر ُجل ِم ْن ا ْه ِ ِل‬
‫َ‬ ‫ٓ َُ‬ ‫َ‬ ‫ٓ َُ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ َ ٓ ُ َ‬ ‫َ ُ َ َ َّ َ َ ُ َ ُ َ َ ْ َ‬
‫ص ًرا‪ ،‬ث َّ� قال‪ :‬انط ِل ْق ِب َ� ِذ ِه ِإل ا ْر َم ةِل ا ِل فل ٍن‪َ ،‬و ِإل َي ِت ي� ِا ِل فل ٍن‪َ ،‬و ِإل ِم ْس ِك ي ِن� ا ِل فل ٍن‪َ ،‬و ِإل‬ ‫ي ِثق ِب ِه فصرها‬
‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َٔ َ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ٌ َ َ َ َٔ ْ‬ ‫َ ٓ َُ َ‬
‫ُم ْب َتل ا ِل فل ٍن‪ ،‬ف َب ِق َي ْت ِم نْ َ�ا ذ َه ْي َبة فقال‪ :‬ان ِف ِق ي� َه ِذ ِه‪ ،‬ث َّ� َع َاد ِإل َع ِ ِل‪ ،‬فقال ْت‪ :‬ال تش تَ ِ�ي ل َنا خ ِاد ًما؟ َما ف َعل‬
‫َ ُ‬ ‫َٔ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ َ َْ ُ َ َ‬
‫يك ا ْح َو َج َما تكوِن ي نَ�‬ ‫الال؟ قال‪َ :‬س َيا ِت ِ‬ ‫ذ ِلك‬
‫�ایکاب� سردیناعرم‪t‬نےایکزہ�ا�ر�دیان�رعسدی‪t‬بناعمرکےاپ�سہیہہکرکھبےجیہکاہنںیذ�اتیرصت�فںیمالئو�‪ ،‬عسدی‪t‬کیالہہیےنا�ن‬
‫سےاہکہام�ر�ےاپ�سوکئیاخ�د�مںیہنےہرتہبیہےہہکا�سرقمےسایکالغ�مرخیدایلاجئے�‪ ،‬عسدی‪t‬نےرفمایاکای�ا�سےسہیرتہبہنںیےہ‬
‫کہہیرقما�نولگو�ںںیممیسقترک�د�یاجئےوجہمےسیھبزیا�د�ہاتحم�جا�و�رنا�د� ہرںی�؟ بوی�ییھبکینتخبیھت ضرامدنہوئگںی�‪ ،‬چاننہچدیعس‪t‬‬
‫‪1‬‬
‫نےہیامت�مرقمویب�ائو�ں�‪،‬تیومی�ں�‪،‬یبام�ر�و�ںا�و�رکسمونی�ںںیممیسقترک� �دی�۔‬

‫بینذج�ا�مےسرفاعہ‪t‬بنزیدکاقوب�لاسال�م‬
‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫ال َذ ُّ َٔ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫الل ف� ُه ْد َنة ْ ُ َ‬ ‫َ ُ ُ َّ‬
‫ول الهلِ صل‬ ‫ُ‬
‫ام‪َ ،‬واهدى ِل َرس ِ‬ ‫الد ْي ِب َي ِة ق ْبل خ ْي َب َ�‪ِ ،‬رف َاعة ْب نُ� ز ْي ٍد ج ُ يِ‬ ‫ِ‬ ‫وقدم عىل رسول ِ ِ ي‬
‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِك َت ً با� ِإل ق ْو ِم ِه‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫ُ‬
‫المه‪َ ،‬وكتب هل َرس ِ‬
‫� ُس َن إ ْس ُ ُ‬ ‫الما َؤَا ْس َ َل فَ َ‬
‫َو َس َّ َل ُغ ً‬
‫ِ‬
‫ونبذ�ا�مےسرفاعہنبزی جدذ�امیاب�رگا�ہرسالتںیماحضروہئےا�و�ر�ا�سومقعرپ�انوہ�ںےنٓا�پیکدخمتںیم�ایکالغ�م‬
‫غز�و�ہربیخسےےلہپ ج‬
‫ہدیہتشیپایک �ا�و�ردص�قد�لےساسال�موبق�لرکلای�ٓا�پﷺنےا�نیکوق�مےکان�مایکوتکم�باھکلجساکضموم�نوی�ںاھت�۔‬
‫ف ت يخ ٔ‬
‫االمم وامللــوك �‪۳�۰�۲‬؍� ت‪ �،۴‬یخ‬ ‫ٔ‬
‫اال ب ن‬
‫ر� دمشــق ب ن‬
‫ال�‬ ‫ا��‪۴�۳�۳‬؍�‪،۱‬املنتظــم ي� �ر�‬
‫ص� ي‬
‫ين‬
‫الصاحلــ� إلامسعيــل ب ن� حممــد‬ ‫ســر الســلف‬ ‫‪ 1‬ي‬
‫ش‬ ‫ف‬
‫املــرو�ت الــواردة � خ‬ ‫ف‬
‫�صيــة معــر ب ن� الخ طــاب وسياســته إالداريــة‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫عســاکر�‪۱�۶�۲‬؍�‪،۲�۱‬حیاۃ الصحابــۃ�‪۳�۸�۵‬؍�‪ ،۲‬دراســة نقديــة ي�‬
‫ر� الــه عنــه �‪۷��۴ ۳‬؍�‪۲‬‬‫ي‬
‫ض‬
 ‫�� �����‬

‫ح ِن ّ‬
‫الر ِح ي ِ�‬ ‫الر ْ َ‬
‫س الهلِ ّ‬ ‫ْ‬
‫ِب ِ‬
‫ً‬ ‫ّ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ول الهلِ ‪ِ ،‬ل ِرف َاع ِة ْب ِ ن� ز ْي ٍد ‪ِ ،‬إ ِ ن ي� َب َعث ُت ُه إل ق ْو ِم ِه َع َّامة‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ ٌ ْ َُ‬
‫هذا ِكتاب ِمن م َّم ٍد َرس ِ‬
‫َٔ َ َ َٔ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ ْ َ َ َ ْ َْ ُ ُْ َ‬
‫ول‪ ،‬ف َ� ْن اق َبل ِم نْ ُ� ْم ف ِف ي� ِح ْز ِب الهلِ َو ِح ْز ِب َر ُس ِ ِ‬
‫ول‪َ ،‬و َم ْن ا ْد َ ب َ� ف ُل ا َمان‬ ‫وه إل الهلِ َو ِإل َر ُس ِ ِ‬ ‫ومن دخل ِف ي ِ�م‪ ،‬يدع‬
‫شَ ْ‬
‫� َر ْي ِ ن�‬
‫بمسالہلالرمحنٰالرحمی‬
‫یہوتکم�بدمحم�رسو�لالہلﷺکیرط�فےسرفاعہنبزیدکو�دیاگایہے�۔‬
‫یں‪،‬پسوجیہدعو�توبق�لرک�ےو�ہ �الہلا�و�ر�ا�س‬
‫مںیےناسےا�سیکامت�موق�میکرط�فاجیھبہےاتکہہیا�نوک�الہلا�و�ر�رسو�لیکرط�فدعو�تد �‬
‫کےرسو�لےکرگ�و�ہ(حز�بالہل) مںید�اخلےہا�و�روجاناک�ررک�ےاگا�سےکےئلد�وما�ہیکتلہمےہ�۔‬
‫الر ْج َلء‪َ ،‬و نَ زَ� ُل َ‬
‫وها‬ ‫َف َ َّلا َق ِد َم ر َف َاع ُة َع َل َق ْو ِم ِه َٔا َج ُابوا َؤَا ْس َ ُل ثُ َّ‬
‫وا� َس ُاروا َإل ْ َ‬
‫ال َّر ِة‪َ :‬ح َّر ِة َّ ِ‬ ‫ِ‬
‫�رفاعہ‪ t‬بنزیدیہوتکم�بےلرک�اپےنہلیبقںیمٓائےا�و�ر�اہنںیدعو�تاسال�مشیپیک�‪�،‬ا�نیکدعو�ت ترپام�مہلیبقد�ائر�ہاسال�مںیمد�اخل‬
‫‪1‬‬
‫ہوگای�ا�و�رسبےناقم�مرح�ۃالرجالئ ںیماپینوب�د�وبا�شاتخای ک�ررلی�۔‬

‫غز�و�ہربیخ‬
‫مرح�ماس�ترجہ�ی�(�اگتس�‪�۶�۲�۸‬ء)‬
‫عبتثرسو�لےکدعب�وقتےکاستھاستھنیترگ�و�ہاسال�مدمشینںیمشیپشیپرہےےھت�‪�،‬ا�نںیمبسےسا�و�لرقیشہکمےھتوجتاج�ر�ت‬
‫یپہشےھتا�و�رخو�دکوبیناسامئلیںیمامش ک�ررتےےھتا�سانبپربتیالہلیکوتملیےھت�‪،‬مرگ�ا�نںیموکئیاسامیئیلاعش�رموجو�دنہرہاتاھ�‪�،‬انوہ�ںےن‬
‫�اسامعلی‪u‬کیدعو�ت حوتدیکوھبالکر�‪۳�۶�۰‬سےزیا�د�ہیٹمرھتپکےےباج�نوتب�ںوکعموب�دیتےکامت�ماتخای�رسونپرکےھےھت�‪،‬جبرسو�ل‬
‫�الہلﷺنے �الہلےکمکحےساہنںیر�ا�ہقحالتبنےےکےئلہملک حوتدیلبدنف مرایاتو�و�ہا�سہملکقحوکاچینکداھنےےکےئلا�و�ر�اپےنرشمکانہٓابائی‬
‫�دینیکرسلبدن�یےکےئلوپ�ر�یوق�تےسٓا�پﷺ�ا�و�ر�ٓا�پےکاصاح�ب ٹرپو�ٹڑپ�ے�‪،‬کزم�و�ر�وبےسباملسمنو�ںوک�دینقحےسربشگہت‬
‫ﷺا�و�ر�ٓا�پےکاصاح�باپےندینیکافحظتےک‬
‫کرنےےکےئلا�نرپ�اناسنتیوس�زظملوسمتاکبا�ز�ا�رگر�مرک�دیا� �‪ٓ،‬اخرجموب�رہوکررسو�لالہل �‬
‫لےئےلہپہشبحا�و�رپرھدمیہنونم�ر�ہںیمرجہ�ترکگےئ�‪،‬جاہ�ںاناص�رےناہنںیاپےنوجیلک�ںےساگللای�‪�،‬اپانسبھچکاپےناملسم�ناہمجرباھئوی�ں‬
‫پرچناھ�و ک�ررنےرپ�ٓاما�د�ہوہگےئ�‪�،‬ا�سرپبیھرقیشیکٓا�گڈنھٹ�یہنوہئیوتانمقفنیدمیہنوکساتھالمکرالہلوحد�ہالشریکےکان�مویل�ائو�ں‬
‫کوینتسوناب کو�درنےےکےئلا�نےسںیگنجںیک�‪،‬جسںیما�نےکیئکانمو�رہشوس�ا�ر�اپےن تدبریناناج�موکہپچنےکچےھتا�و�ر�ٓاخرغز�و�ہاحز�ا�ب‬
‫جسںیمو�ہد�سزہ�ا�رکاشلرکلےرکمدیہنونم�ر�ہرپمحہلٓا�و�رہوئےےھتںیم تربرینتسکشےکدعب�اہنںیاملسمنو�ںےکاقمبہلںیماپینمکامیئیگ‬
‫ا� سعد�‪۲�۶�۶‬؍�‪،۱‬مغازی واقدی�‪۵�۵�۷‬؍�‪۲‬‬
‫ا� ہشام �‪۵�۹�۶‬؍�‪،۲‬الروض االنف �‪۴�۹�۵‬؍�‪ ،۷‬ب ن‬
‫‪ 1‬بن‬
 ‫�� �����‬

‫کااحاس�سوہگایتاھ�‪�،‬ا�سےکالع�و�ہرقیشیکٓامد�ناک�و�احد�ز�ریہعاجت�ر�تاھت� نج‪،‬وگ�ںںیمرھبپو�رومشلتییکوجہےسو�ہا�سرط�فوتجہہند�ے‬
‫سےکسجےساعمشیوط�رپر�ا�نیکرمکوٹ�ٹیکچیھتا�سےئلانوہ�ںےناپیناج�ناچبنےا�و�ر�اپیناعمشی �وپزیشوکہبرتباننےےکےئلاپےنابقی‬
‫�د� فوریوق�ںےساشم�و�ر�تےکریغبحدبیہیںیمرسو�لالہل ﷺسےد�ساس�لگنجہنرکنےاکماعہد�ہایک�ا�و�ر�ایکرط�فوہگےئ�۔‬
‫�د�وسر�اگر�و�ہوہی�دمدیہنےھت�‪،‬جوخو�دکو�اہلاتک�بےتہکا�و�رانھکلپڑھانجانےتےھت�‪�،‬انوہ�ںےناپیناتک�بیکمیلعتےکےئلدمیہنہبیطںیمڑب�ے‬
‫بڑ�ےدم�رسےوھک�لرکےھےھت�‪،‬مرگ�انوہ�ںےناپیناتک�بںیماتینرحتیاف�ترک�دیںںیھتہکا�ساتک�بںیمالہلاککال�ممکا�و�ر�ا�نیکنمامنی‬
‫ےھت‪،‬یہفلتخماطر�ا�فےسٹپرکمدیہنونم�ر�ہ�‪،‬یخرب� یت‪،‬ام�ء‬
‫خر�افا�تزیا�د�ہںیھت ��‪،‬ا�و�ر�اگرہکںیھچکقحابقیر�ہایگتاھتو�و�ہا�سرپعلمرکناگو�ا�ر�اہنںیرکتے �‬
‫�ا�و�ر�و�ا�د�یالرق�ٰیمںیایق�مذپیرہوگےئےھت�‪،‬مدیہنونم�ر�ہںیمانوہ�ںےناجت�ر�توک�اپانیاجاہ�ںا�و�سوخز�ر�جز�ر�اعترکتےےھت�‪،‬یوہ�دیو�ںےن‬
‫مدیہنںیماپےندق�مامجنےےکےئلا�ند� نوو�ںابقئلںیماس�زشو�ںاکجا�لاھچبیاجسےسا�نںیمرعصہد�ر�ا�زتکںیگنجوہتیرہںیسجںیم‬
‫�ا�نےکاف �را�دبیھلتقوہئےا�و�ر�و�ہاعمشیوط�رپربیھتہبزمک�و�رہوگےئ�‪،‬یہوص�ر�تاح�لوہی�دکےقحںیمیھتانچنہچو�ہد� نوو�ںرط�فوس�دپرسرمایہ‬
‫کا�ر�یرککےوخ�بام�لانبتےا�و�ر�اپےندق�موبضم�طرکتےرہے�ا�و�ر�ا�بونبتاہی�ںکتچنہپیکچیھتہکد� نوو�ںابقئلٓاپسںیمڑلنےےکاقبل‬
‫ہیہنرہےےھت�‪،‬جبرسو�لالہلﷺہرج�ترفماکرمدیہنونم�ر�ہےچنہپ توتام�مابقئلوہی�دسےاعمہد�ہامنوباھئیاچ�ر�ہرفمایا�‪�،‬ا�و�رجسزیچمںی‬
‫�الہلاعتلٰیکا�و�اضحمکحہنوہتاتو�اہلاتک�بیکریپ�و�یوکسپدنف مراتے�‪،‬مرگوہی�دجنیکرطف�تںیماس�ز�شا�و�رعدہکشینیسبوہئیےہتہبدلجاعمہد�ہ‬
‫�امنوباھئیاچ�ر�ےےکاب�وجو� مدانقفنیدمیہنا�و�رقریشہکما�و�رصرح�امںیاخنہدب�و�شدب�و�و�ںکےاستھلمرکسا�زشو�ںاکجا�لاھچبنےےگلسجےک‬
‫تنےجیںیمےلہپینبریضن�‪،‬پرھبیناقنیق�عوکمدیہنونم�ر�ہےسالج�وطنوہناپڑ�ا�ا�و�ر�ا�نےکرس�د�ا�ریخربکیرط�فےلچےئگاہج�ںاہنںیربیخکاسر�د�ا�رستمیل‬
‫المکراملنو�ں‬
‫کرلایگای�‪�،‬ا�نوہی�د�یرس�د�ا�ر�و�ںیکوکشوش�ںےسرقیشہکم�‪،‬قابئلونبطغاف�ن�‪،‬یوہ�دبونقریہظا�و�رصرح�اکےرشم�کدب�و�و�ںوکساتھ سم‬
‫�‪،‬مذ�ار�ا�تا�و� سراف�رتی‬
‫کوفصہحیتسہےساٹمنےےکےئلد�سزہ�ا�رکےرکشلکےاستھدمیہنونم�ر�ہاکھگری�ائوکرلای�‪،‬یہہلمحایکوطیلایسسیھٹکوج�ڑ ک‬
‫� فوو�دکےابت�دلےاکتنہجیاھت�‪�،‬ا�سرط�حربیخنےمکا�زکمایسسیوط�رپر�ایکاییسامہتیاتخای ک�ررلیوج�ا�سےسےلہپاسےاحصلہنیھت�‪،‬مہکرشمکنی‬
‫کی ایسسی رسگرموی�ں ا�و�رحربی ایت�ریو�ںاکمرکزتاھتویخرب�ا�س ےک اقمبےل ںیم وہی�دکی رسگرموی�ں ا�و� ترای�ریو�ںاکمرکزبان�‪،‬مرگ�اتاح�دیو�ںیک‬
‫حرستںیا�نےک لدو�ںںیمر�ہںیئگا�و�ر�الہلاعتلٰیکیرحتمےس�د�سزہ�ا�رکا�و�ہرگ�و�ہانکا�مونامر�ا�د�و�اپسٹلپایگ�‪،‬مرگ�اتاح�دیو�ںیکزہیتما�و�رسپاپئی‬
‫گیئ‪�،‬ا�بو�ہایکدحیلع�ہا�و�رخو�دخمات�ر�اکائیےھتےسجوہی� عدر�بیکامنئدن�ہتیثیحاحصلوہگیئ‬
‫کیوجہےسربیخکیہیامہتیمکہنوہئیہکلبزیا�د�ہوہ �‬
‫تیھ�‪،‬غز�و�ہونبقریہظےکدعب�رسو�لالہل ﷺنےوہی�د�یہلیبقونبقریہظےکوجگنجئو�ںوکماعہد�ہینکشےکرج�مںیما�نیکاپیناتک�بےکےلصیف‬
‫کےاطمبقلتقرک�دیا�۔‬
‫یترس�اگر�و�ہزجیر�ہامن�الرع�بےکوسعیوعر�ضرحص�امںیےلیھپاخنہدب�و�شدب�وتےھج لوو�ٹام�رکیاک�ر�و�ائای�ںرکتےےھت�ا�و�ر�ا�نےکرس�د�ا�ر�اپےنہلیبق‬
‫رضو�ریا�تےکےئلرقیشہکما�و�ریوہ�دیو�ںےکٓالہاک�ربےنرہےتےھت�۔‬
‫کیاعمشی �‬
 ‫�� �����‬

‫جبالہپگر�و�ہرقیشایکرط�فوہگایوتدنچہی ندو�ںدعبٓا�پوکیخرب�(عرب�انیزبا�نںیمربیخکےینعمہعلقےکںیہ�)پرچڑھائیاکحمکوہ�اتاکہ‬
‫�اہنںی�اپےنرج�ائمیکزس�ا�د�یاجےکس�‪،‬یخرب�ایکاتسلخن�نےہوجسطعدنمس�رسے�‪۲�۸�۰�۰‬فٹدنلب�ا�و�رمدیہنونم�ر�ہےس ‪۱�۸��۴‬کولمڑیشام�لںیمو�اقعےہ‬
‫�‪،‬ترقیًاب�ایکوسکولمڑیتکربیخکا�ر�اسہتگنتا�و�رپچید�ا�ر�د�ر�و�ںںیمےسزگ�رتاہے�‪،‬یخربھکوج�رکےرثکب�تابغا�ت�‪�،‬ز�ر�اعتا�و�رلقوع�ںو�الاعالقہ‬
‫تاھ�‪�،‬ا�س وقت رص�ف العقہ الکتیبیہ ںیموجھک�رکے اچلسی زہ�ا�ر�د�رخت ےھت�‪ ،‬یاہ�ں ےک ابشدن�ےوجگنجتےھرگمیسک ایک ہگج اتجامعی‬
‫طو�رپر�ٓابا�دنہےھتہکلبٓا�ساپ�سیکدعتم�د�و�ا�دیو�ںںیمٓابا�دتےھا�و�رھکوج�رکےابغا�تا�و�رگدن�مےکوتیھک�ںےکد�رمای�نےنبوہئےہعلقدنبگرھ�و�ں‬
‫زقویینےناھکلہےہکاہی�ںےکابشدن�ےد�ائیماخب�رمںیالتبم�رہارکتےےھتاپےن‬
‫مںیرہےتےھت�‪،‬یاہ�ںیکٓا�بوہو�اقد�ر�ےریغصتحدنمہے �‬
‫ےھت‪،‬یلنکانیہںیمومس�ا�لنباع�دیابیھاھتجو�اپینوفا�د�ا�ر�یںیموہشم�رتاھ�۔‬
‫مرک� فوریبا�و� خرابثتںیموہشم�ر �‬
‫یھت‪�،‬ا�سےکایکہصحںیماپنچانقابلریخستضموب�طےعلقےھت�‪،‬جنےکہی نا�مےھت‬ ‫یخربکےےعلق�‪:‬یخربکیٓابا�د�ید�وحوص�ںںیممیسقت �‬
‫لقہع النامع�‪،‬لقہعالصعب ب ن� معاذ�‪،‬لقہعالکتیبہ �ا�و�رلقہعبقہل �۔‬
‫�ا�نںیمےسوہشم�رتنیوعلق�ںرپشملمتالعقہ نظاۃ لاتاتاھ�ا�و�رباقید�ولقوع�ںاکعالقہ شق ےکان�مےسوہشم�رتاھ�۔‬
‫�د�وسر�احہص الکتیبہ ہکالتااھتجسںیمنیتےعلقےھت�‪،‬جنےکہی نا�مےھت�۔‬
‫لقہع القموص وجبونضنریکےاخند�ا�نابو�احلقیقاکلقہعاھت�‪،‬‬
‫لقہع الوطیح ا�و�رلقہع سالمل�۔‬
‫�ا�نےکالع�و�ہوھچٹےوھچٹےا�و�ریئکےعلقیھبےھترگم�و�ہاتےنمکحتسمہنےھت�۔‬
‫چاننہچبسحرفما�نٓا�پےنایت�ریا�ںرش�و�عرک�دیں�‪،‬عا�موط�رپر�رسو�لالہلﷺ�اپینر�و�انیگیکربخکوفخہیرھکےتےھترگمغز�و�ہربیخمںیٓا�پ‬
‫نےایاسہنںیایککوینہکرقیشےناپیناج�ناچبنےےکےئلد�ساسلہاعمہد�ہامنرکلایتاھ�ا�و�رٓا�پﷺےنڑپ�وسیرشم�کابقئلرپات�دییب‬
‫محےلرککےا�نیکوشکتاکاکناٹناک�لاکنیھپتاھ�ا�و سم�رامل�ندمیہنونم�ر�ہںیمیسکہلمحےسےبوخ�فوخرط�اپینزندگیرسبکر�رہےےھتا�و�را�ب‬
‫ﷺےناپےناحصبہرک�ا�م ‪ y‬مںی‬ ‫سمامل�نربیخپرمحہلرکنےےکےئلایت�رہوئےوتیہوکئیر�ا�زنہاھتجےساپھچیاجاتا ��‪،‬ا�سےئلرسو�لالہل م خ‬
‫ل ن‬
‫�(جوقریشےکوخ�فےسرمع�ہ‬‫یخربپرمحہلرکنےےکےئلاعال�ناہج�دایکا�و�راعالنہیاع�مایت�ر�یرفمائیوتسماملنو�ںںیموخشییکرہل�د� �وڑگیئ�‪ � ،‬ف� ی �‬
‫ےن�اپین‬
‫کےےئلٓا�پےکاستھر�و�انہںیہنوہئےےھتا�و�رفلتخمذع�رکرکےرھگ�و�ںںیمدبےکرہےےھت�)نےرسو�لالہلﷺکےاسم م خ‬
‫ل ن‬
‫�رغتباک�اظاہ�رکایکہو�ہیھبربیخرپمحہلرکنےو�الےرکشلںیماشملوہکراہج�دکاشر�فاحصلرکنااچہےتںیہ�‪،‬حالانہکتقیقحںیما�ن � ف�ی�‬
‫کاقمدصشر�فاہج�دکاحوص�لںیہنہکلبرص�فا�نمیظعانغئمںیمرشیکوہناتاھجناکوعد�ہالہلاعتلٰینےحلصدحبیہیںیمرشیکاحصبہرک�ا�م ‪y‬‬
‫ربختیھہکرسو�لالہلﷺ�ا�و�ر�ٓا�پےکاصاح�ب‪ g‬کورعمکہربیخںیمال�زمًاکامایبیاحصلوہگی‬‫سےرفمایااھت ��‪،‬د�وسر�ےونعم�ںںیمہییگشیپ م خ‬
‫ل ن‬
‫�ا�و�راہنںیمیظعانغئماحصلوہ�ںےگ�‪،‬جب � ف�ی�وکنیقیوہایگکہریغبکیساصقن�نےکاہنںی م‬
‫ریثکا�لتمینغاحصلوہگاتواسیام�د�یو�دنوی�ی‬
 ‫�������‬

‫ماقصدکےےئلاستھےنلچاکاظاہ�رایکرگمنیباکر�مﷺنےالہلاعتلٰیکےرفما�نےکاطمبقاعال�نرفم خایاکہربیخمںیوہی�دیو�ںےکاستھگنج‬
‫مل ن‬
‫ےھت‪�،‬ا�و�ر � ف�ی�یکٓا�زمائشےکےئلرفمایاکہا�س‬
‫کرنےےکےئلٓا�پےکاستھاصاح�برجش�ہیہرشیکوہکسںیےگوجدحبیہیںیماحضر �‬
‫کےالع�و�ہوجلو�گاہج�دکیرغتبےکاب خعثاستھانلچاچہےتںیہوتلچںیرگماہنںیام�لتمینغیکمیسقتںیماشملںیہنایکاجئےاگ�‪،‬چاننہچا�س‬
‫مل ن‬
‫�اعال�ناکتنہجییھبوف�ر�ًاسامےنٓاگایوہی � ف�ی�وجخماصلنہوط�رپرجاہ�دکیرغتباکنرع�ہاگلکرشلرکیخربمںیاشملوہناچاہےتےھتبجانوہ�ںےنا�س‬
‫�اعال�نوکانسوتیسکایکےنیھباستھےنلچاکدنعیہہندیا�‪�،‬ا�سےئلرکشلیخربکیدعت�ا�دچو�د�ہوسہی ہری�‪،‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َٔ َٔ ْ نَ‬ ‫َ‬ ‫َ َُْ‬ ‫َّ ف‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِ ي� ِن ْس َو ٍة ِم ْن َب ِ ن ي� ِغف ٍار‪ ،‬فقل َنا‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ‪ ،‬ق ْد ا َر ْد نَ� ان خْ� ُر َج َم َعك إل‬ ‫ات ْي ُت َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬
‫ُ‬ ‫َ ََ َ‬ ‫ال ْر َح‪َ ،‬و ُن ِع ي نُ� ْ ُ‬
‫ال ْس ِ ِل ي نَ� ِب َ�ا ْاس َتط ْع َنافقال َر ُسول الهلِ صل‬ ‫َو ْج� َك َه َذا‪َ ،‬و ُه َو َي ِس ي ُ� َإل َخ ْي َب َ�‪َ ،‬ف ُن َداوي ْ ج َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫� َر ْج َنا َم َع ُه‬‫َو َس َل‪َ :‬عل َ َ�ك ِة الهلِ !قال ْت‪ :‬خَ‬
‫ب‬
‫بین افغ�رمںی ےس ایکوع�ر�تاکبای�ن ےہہک بج رسو�ل الہلﷺ ےنربیخکاقدصکایتومںی دنچعو�رتو�ں ےکاستھ رسو�ل الہل ﷺکی‬
‫خدمتںیماحضرہوئیا�و�ررع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!ہم عو�رتںیاچہیتںیہہکٓا�پےکاستھاہج�دمںیںیلچمہدقم�و�ربرھ� مخزوی�ں‬
‫رو�ا�بیکقحتسموہ�ںےگ�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�الہلاعت متلٰیاہ�ر�ےا�ر�ا�د�ہںیمربکتد�ے�‪،‬‬
‫ہپاچن ث‬
‫کیامیت�ر�د�ا�ر�یرکیںیگا�و سم�راملنو�ںوکمد�د ک‬
‫چاننہچمہٓا�پﷺےکاستھر�و�انہوہئںی�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ ْ َ َ شْ ُ َ ْ َ َٔ ً ُٔ ّ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ َ َ ّ ُ ْ ُ َ ْ ْ ُ ّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِمن ال ِدين ِة ِع�ون امراة‪،‬ام سلة زوجته‪ ،‬وص ِفية ِبنت عب ِد الط ِل ِب‪،‬‬ ‫َوخ َر َج َمع َرس ِ‬
‫َ ُٔ ّ َٔ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َٔ ُ َٔ َ ُ َ ّ ُ ّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َٔ ُ َ ْ ن َ ّ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ‬
‫س ةل ِبن َت َع ِ ٍ‬
‫اص‬ ‫اص ب ِ� ع ِدي ولدت‬ ‫وام ا ي�ن‪ ،‬وسل امراة ا ِب ي� ر ِاف ٍع مولة الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬وامراة ع ِ ِ‬
‫ْ َٔ َ‬ ‫ٔ ّ ٔ‬
‫سملية‪ ،‬وا ّم مطاع ال ْس ِل ّية‪،‬‬ ‫ه ا ّم شباث‪ ،‬وكعيبة بنت سعد اال‬
‫َ ُٔ ّ َ َ َ ُٔ‬ ‫خَ ْ َ َ َ ُٔ ّ ُ َ َ َ َ َ ُ ْ ُ َ ْ‬
‫ِب�ي ب�‪ ،‬وام عارة ن ِسيبة ِبنت كع ٍب‪ ،‬وام م ِن ٍيع و ِ ي‬
‫ُ‬ ‫ُٔ ْ َ ْ َٔ ْ‬ ‫َؤُا ّم ُس َل ْ� ب ْن ُت م ْل َح َان‪َ ،‬ؤُا ّم ّ‬
‫ا� ِح َز ٍام‪َ ،‬وا ّم ال ِعل ِء الن َص ِار ّية‪،‬‬ ‫ّ‬
‫احلارثية‪ ،‬وهند بنت معرو ب ن‬ ‫الض ّح ِاك بنت مسعود‬ ‫يٍ ِ ِ‬
‫يط‬
‫ُ ُٔ‬ ‫َ ْ َٔ ْ‬ ‫ُٔ‬
‫� ِل ّية‪َ ،‬وا ّم َع ِط ّية الن َص ِار ّية‪َ ،‬وا ّم َس ِل ٍ‬ ‫ال شْ َ‬
‫ْ َٔ‬ ‫ُٔ‬
‫َوا ّم َع ِام ٍر‬
‫چاننہچسیبوع�رتںیوجصحلدحبیہیےکوقتومجو�دنہںیھتاجمہدینیکدم�د�ا�و� �ر مخزوی�ںیکدیھکاھب�لا�و�رکاھناپاکنےےکےئلرسو�لالہلﷺ‬
‫‪r‬ا�و�ر�رسو�لالہلﷺےک‬ ‫کےاستھر�و�انہوہئںی ‪�،‬ا�نوع�رتو�ںںیم �ا�مالومنمنیا�مہملس‪،�r‬فصہی‪ r‬بتندبع�املبلط�‪�،‬ا�و�ر�ا ن�ماینم �‬
‫م� ی�‬
‫ویب�ی‪�،‬ا�و�ر�ا�مامع�ر�ہ‪ r‬بتنبعک�‪�،‬ا�و�ر�ا�م �ح‪�،‬ا�و�رک یع�� بہتنبدعس�الاسلم� �یہ‪�،‬ا�و�ر�ا�م‬
‫�ٓا�ز� کا�در�د�ہالغ�مابو�ر�افعیکویب�ییملس‪�،�r‬ا�و�رعاصمنبدع�ییک �‬
‫ش‬
‫ماط�عالاسلم� یہ�‪�،‬ا�و�ر�ا�ممیلستنباحلم�ن�‪�،‬ا�و�ر�ا�ماضلاح�کتنبوعسم�دالاح�رثہی�‪�،‬ا�و�رہدنبتنرمع�وبنزح�ا�م�‪�،‬ا�و�ر�ا�ماعلال�ئاناص�ریہ�‪�،‬ا�و�ر�ا�ماعمر�الا�ھل� یہ‬
‫‪2‬‬
‫‪r‬ا�و�ر�ا�مطیلساشملںیھت�۔‬
‫�‪�،‬ا�و�ر�ا�مہیطعالاص�ریہ �‬
‫مدیہنہبیط ےک ابقی اصحب رث�و�ت وہی�د�ی وجغز�و�ہ ینب رقیہظ ےک اعمہد�ہونکش�ں ںیم اشمل ہن ےھتاملسمنو�ں ےکظفحت ںیماکملٓا�ز�ا�د�انہ‬
‫‪،۴‬ا� سعد�‪۲�۲�۷‬؍�‪۸‬‬
‫وال�ایۃ�‪۲�۳�۲‬؍� ب ن‬
‫ا� ہشام �‪۳�۴�۲‬؍�‪،۲‬الروض االنف �‪۱�۱�۵‬؍�‪،۷‬البدایۃ ن‬
‫‪ 1‬بن‬
‫‪ 2‬مغازی واقدی �‪۶�۸�۵‬؍�‪۲‬‬
 ‫�������‬

‫طو�رپر�زندگیرسبرکرہےےھت�‪،‬مرگجباہنںیملعوہ�اہکاملسم�نربیخسےگنجرکنےیکایت�ر�یرک�رہےںیہوتہیاب�تاہنںیاش�قزگ�ر�یویکنہک‬
‫وہانےاکدصقمجزیر�ہالرع�بںیمدخلیوہی�دیو�ںےکوجو�دکاخاتہمےہ�‪�،‬ا�سےئلاملسمنو�ں‬
‫�اہنںینیقیاھتکہربیخرپاملسمنو�ںےکاقبض ج‬
‫کےاع�دلانہولس�کےکاب�وجو�د�ا�نیکامت�مدمہ�ر�دیا�ںوہی�دربیخےکاستھںیھت�‪،‬یہاصحبرث�و�تےھتا�و�ر�اکرثسمامل�ناملیاحل�ظےسزمک�و�ر�ییکوجہ‬
‫سےا�نےسرق�ضےتیلرہےتےھت ��‪،‬انوہ�ںےناملسمنو�ںوکربیخےسگنجوکر�وکےنا�و�روہی�دربیخکےافم�دکےےئلا�ساب�تےسافئد�ہاٹاھیا�ا�و�ر‬
‫ربیخانےیکایت�ر�ی‬
‫مرق�و�ضاملسمنو�ںےسہیاطملہبرش�و�عرک�دیاکہو�ہاپےن ضرقو�ںیکوف�ر�یا�د�ایئیگرکیں ��‪،‬ایکاحصبیاکایب�نےہہکبجمہےن ج‬
‫کرلیوتمدیہنےکامت�موہی�دیو�ںےنسجسجاملسم�نےسھچکرقضہانیلتاھ�ا�ساکماطلہبرش�و�عرکدیا‬
‫ْ ن َٔ َ ْ َ ْ َٔ ْ َ ّ �خَ ْ َ ُ َ َ َ ف َ َٔ َ َ ُ َٔ ْ َ َ َ ُ َ َ َ‬ ‫َْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َٔ ّ‬
‫ل سة در ِاه ِ ي� ش ِع ي ٍ� اخذه ِله ِ ِل ‪ ،‬فل ِزمه‪ ،‬فقال‪:‬‬ ‫َوكن ِل ِب ي� الش ْح ِم ال يَ ُ� ِود ّي ِعند ع ْب ِد الهلِ ب ِ� ا ِب ي� حدر ٍد الس يِ‬
‫َ َ َٔ ْ ْ‬ ‫ّ َ‬
‫الهل َع ّز َو َجل ق ْد َو َع َد ن ِب ّي ُه خ ْي َب َ� ان َيغ َن َم ُه‬ ‫الهل‪ّ ،‬إن َ‬ ‫َٔا ّج ْل ن� َفإ نّ� َٔا ْر ُجو َٔا ْن َٔا ْق َد َم َع َل ْيك َف َٔا ْق ِض َيك َح ّقك ْإن َش َاء ُ‬
‫ِي ِ ي‬
‫َ‬ ‫ََْ ّْ ش‬ ‫َٔ‬ ‫َُْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ ف‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ّ ْ‬ ‫ن‬ ‫ّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ََ َ‬
‫� َد‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َْ َ‬
‫الج ِاز ِ ي� الطع ِام والمو ِال‪،‬وكن عبد الهلِ ْب ن� ا ِب ي� حدر ٍد ِمن ِ‬ ‫يف ِ‬ ‫ّ يإ�هافقال‪ َ :‬ي� ا َ ب� الش ْح ِم‪ ،‬نإ� خ� ُر ُج إل ِر ِ‬
‫ال ْع َراب؟ ِف ي َ�ا والتوراة ش‬ ‫ْ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َٔ ُ ّ ْ َ َ ً َ َ ْ ً تَ ْ ُ َٔ ّ َ َ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ ْ َ ُ ْ ْ َٔ‬
‫ع�ة‬ ‫ِ‬ ‫الدي ِبية‪،‬فقال ابو الشح ِم حسدا وبغيا‪ِ � :‬سب ان ِقتال خي ب� ِمثل ما تلقونه ِمن‬
‫َٔ ْ ف‬ ‫تُ َ ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ ْ نُ َٔ‬ ‫ٓ‬
‫ا� ا ِب ي� َح ْد َر ٍد‪ :‬ا ْي َع ُد ّو الهلِ ! خ� ّوف َنا ِب َع ُد ّو نَ� َوان َت ِ ي� ِذ ّم ِت َنا َو ِج َو ِار نَ�؟‬ ‫مقاتل!قال ب‬
‫ش‬ ‫االف‬
‫�ح‬
‫�ایکوہی�د�یابو مےندبع�الہلنبدح�ر�د�السیمےسوجےکاپنچد�رہمےنیلےھتوجا�سےناپےنرھگ�و�الو�ںےکےئلرخید�ےےھت�‪�،‬ا�سےن‬
‫ںیما�ناشئ الہلاہمت�ر�اقر�ضدلجاکچد�و�ںاگ�‪�،‬الہلاعتلٰینے‬
‫عدب�الہل‪ t‬سےاطملہبایکتو�ا�سےنوج�ا�بدیاکہےھجمھچکتلہمد�وجمےھامدیہےہک ش‬
‫ح‬ ‫�‬
‫اگ�‪،‬ا�و� شر�ا�ےابو م!ہماجح�زکےزبس�ہز�ا�رعیینربیخکےاعط�ما�و�ر�امو�ا�ل‬
‫�اپےنیبنےسوعد�ہرفمایاہےہکو�ہربیخمںیاہنںیریثکام�لتمینغےسون�ا�ز�ے �‬
‫ح‬ ‫�‬
‫کیرط�فاج�رہےںیہ �ا�و�رعدب�الہلنبدح�ر�دغز�و�ہدحبیہیںیمرشیکےھت�‪�،‬ابو مےندسح�ا�و�رسرکیشاتخای ک�ررتےوہئےاہکمتاہ�ر�ےایخ�ل‬
‫را�بےکاستھرکتےوہوہا�ںرپ�د�سزہ�ا�راجناب� ہزںی�‪�،‬ابنابیدح�ر�د‪ t‬نےاہک�ا�ےالہل‬
‫مںیربیخکیگنجا�سرط�حوہگیسجرط�حمتاع �‬
‫کےدشنم! تومہںیدشنمےسڈ�ر�اتاہےاحلانہکوتہام�ر�یانپ�ہا�و�رافحظتںیمےہ�؟‬
‫َ َ َٔ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫ُ ُ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َُْ‬ ‫َ َ َٔ َ َ ّ َ َ ُ‬
‫ول الهلِ !فقلت‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ال ت ْس َم ُع إل َما َيقول َهذا ال يَ ُ� ِود ّي؟ َواخ َب ْ�ته ِب َ�ا قال ا ُبو‬ ‫َوالهلِ ل ْرفعنك إل َرس ِ‬
‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ً ّ َٔ ّ َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َٔ َ‬ ‫ّ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ومل َ ي ْ� ِج ْع إل ْي ِه ش ْيئا‪ ،‬إل ا ن ي� َرا ْيت َر ُسول الهلِ صل‬ ‫الش ْح ِم‪ ،‬فا ْسك َت َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ َ‬ ‫ّ َٔ َ َ َ‬ ‫َ َْ َ َ‬ ‫َٔ ْ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ ّ َ َ َ َ ْ شَ ْ َ َٔ ْ ُ َ َ َ ْ‬
‫ام!قال‬ ‫اس‪َ ،‬هذا قد ظ َل ِ ن ي� َو َح َب َس ِ ن ي� ِب َ� ق ي� َواخذ ط َع يِ‬ ‫� ٍء ْل ا َس ْعه‪،‬فقال ال يَ ُ� ِود ّي‪ َ :‬ي� ا َ ب� الق ِ ِ‬ ‫وسل حرك شفتي ِه ِب ي‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ف خَ َ ْ َ ْ َٔ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫اه‪َ ،‬وطل ْبت َب ِق ّية‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪:‬ا ْع ِط ِه َح ّق ُه‪،‬قال َع ْب ُد الهلِ ‪� :‬رجت ف ِبعت احد ثو ب ي� ِبثلث ِة در ِ‬ ‫َر ُسول الهلِ صل‬
‫� َر ْجت‬ ‫ال َخ َر‪َ ،‬و َك َن ْت َع َ ّل ِ َع َام ٌة َف ْاس َت ْد َف ْٔات ب َ�ا‪َ .‬ؤَا ْع َط نا� َس َ َل ُة ْ نُ� َٔا ْس َ َل َث ْو ً ب� ٓا َخ َر‪ ،‬فَ خَ‬
‫َ ّ ََ َ ْ َ َ ْ َْ ْ ٓ‬
‫حق ِه فقضيته‪ ،‬ول ِبست ثو ِب ي�‬
‫ب‬ ‫ِي‬ ‫ِ‬ ‫ي‬
‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َٔ‬ ‫ً‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ف َ ْ َ ْ ن َ َ ْ ُ ْ نَ َ َ ّ ن ُ َ‬
‫َ‬
‫الهل خ ْي ً�ا‪َ ،‬وغ ِن ْمت ْام َراة َب ْي نَ َ�ا َو َب ْ ي نَ� ا ِب ي� الش ْح ِم ق َر َابة ف ِب ْع ت َ�ا ِم ْن ُه ِب َ� ٍال‬ ‫ِ ي� ثوب ي ِ� مع الس ِ ِل ي�‪ ،‬ونفل ِ ي�‬
‫�ا لہلیکمسق !مںی ےھجت رسو�ل ا لہل ﷺکے اپ �س ےل اجئو �ںاگ�‪ ،‬چاننہچ رھپمںی ےن رسو�ل ا لہل شﷺسے اجکراہک�ا �ے ا لہل ےک‬
‫�ح‬
‫ےہ؟�ا�سےکدعبمںیےنٓا�پوک�و�ہاب�تاتبئیوج�ابو مےنیہکیھت�‪،‬یہاب�تنسرک�رسو�ل‬ ‫�رسو�ل ﷺ�!کای�ٓا�پےنانسکہہیوہی�د�یایکاتہک �‬
 ‫�������‬

‫�الہلﷺاخمو�شوہےئگا�و�رکھچوج�ا�بہندیامرگمںیےنٓا�پوکلبالہتے کیداھیلنکوکئیاب�تہننساکس�‪،‬یوہ�د�یےنٓا�پےساہک�ا�ےابو‬
‫�الاقسم!�ا�سصخشےنھجمرپظملایکا�و�رریم�ےقحوک�ر�وکاا�و�رریم�ااھکنالےایل�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایا�ا�ساکحقاسےد�ےد�و� ع‪،‬دب�الہل‪t‬‬
‫کابای�نےہہکںیمےنابہر� کٓار�اپان�ایکڑپک�انیتد�رہمںیمرف�وخترک�دیا�ا�و�ر�ا�ساکقبہیقحیھبیسکےسرقمےلرکا�د�ارکدیاا�و�رد�وسر�ےڑپک�ے‬
‫ہملسنباسملےندیاتومںید�وڑپک�و�ںںیماملسمنو�ں‬
‫کومںیےننہپایل�‪،‬مری�ےاپ�سایکامعمہاھتجسےسںیمرگمیاحصلرکتاتاھ ��‪،‬د�وسر�اڑپک�اےھجم ش‬
‫ح‬ ‫�‬
‫کےاستھالکن �ا�و�ر�الہلاعتلٰینےےھجمام�لتمینغدیا�‪،‬جمےھتمینغںیمایکاییسوع�ر�تیلموجابو میکرشہتد�ا�رتیھ�‪،‬مںیےناسےام�لےکوع�ض‬
‫‪1‬‬
‫�ا�سےکاپ�سرف�وخترکدیا‬
‫مانقفنی ‪:‬مدیہنونم�ر�ہےکانمقفنیوجباظہرسمامل�نےھترگموہی�دکےےھچیپایکہیفخدم�دگا� طراقتےھت�‪�،‬و�ہوہی�دکوسماملنو�ںرپمحہلرکنےےک‬
‫لےئااستےا�و�رھکملالھکیافخہیوط�ررپےسیجنکمم توہا�ا�نیکدم�درکتےےھت�‪،‬جبونبضنریجال�وطن کوہریخرب�اپےناھبئیدنب�و�ںںیمےلچےئگبت‬
‫ک‬
‫بیھا�نےکاستھا�نےکوبضم�طاقلعت�تاقئمرہےا�و�ریہاملسمنو�ںیکوفص�ںےکاند�رر�ہرکسماملنو�ںیکاجسوسیرکنےا�و�ر�ا�نر�ا�ز�و�ںوکیخربنملقت‬
‫وکانےنےکےئلوہی�دبےنیچےھت�‪،‬جبرسو�لالہلﷺنےربیخپرمحہلرکنےاکزع�مرکایل‬ ‫کرنےےگلنج ج‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ول ٔارسل يإل�م ي خ� ب�مه ب ٔ�ن حممدا ئ‬
‫سا� إليمك‪ ،‬فخ‬ ‫ْ نُ ُٔ َ ّ ْ نُ َ ُ‬ ‫ٔ َ ُ‬
‫�ذوا حذرمك‪ ،‬وادخلوا اموالمك حصونمك‪،‬‬ ‫ا� سل ٍ‬ ‫ان ع ْبد الهلِ ب� ا ب ٍي� ب‬
‫ت‬
‫كث� وقوم حممد ش�ذمة قليلون عزل ال سالح مهعم إال قليل‬ ‫واخرجوا إىل قتاهل وال خ�افوا منه‪ ،‬إن عددمك ي‬
‫تو�رئسیاملانقفنیدبع�الہلنبابیابنولس�لےنوف�ر�اً�اشعجےلیبقےکایکصخشوکخطھکلرکیخربکےوہی�دیو�ںکیرط�فر�و�انہایکسجںیما�س‬
‫رو�ا�و�ر�اپےنامو�ا�لوک�اپےنوعلق�ںںیمد�اخلرکلو�ا�و�ر�ٓا�پےس‬
‫نےاھکلکہدمحم( ﷺ�)متاہ�ر�یرط�فٓانےو�الےںیہاپےناچبئوکیدت�ا کبری ل‬
‫جگنےکےئلدیم�ا�نںیمٓاجائوحمدمکےاستیھتہبمکںیہا�و�ر�ا�نےکاپ�سایھتہ�ربیھوھت�ڑ�ےںیہبجہکاہمت�ر�یدعت�ا�دبتہےہا�سےئلا�ن‬
‫‪2‬‬
‫سے فوخ �زد�ہہنوہنا�۔‬
‫�ا�سرط�حدمیہنونم�ر�ہےکاند�رکیربخیںاہنںینبامنےگیہلماجتیںیھت�۔‬
‫یوہ�دربیخوکغز�و�ہاحز�ا�بیکانکامیےکدعبہپےلیہوتقعیھتہکٓا�پﷺجو�ابیوط�رپر�اہلربیخسےگنجرکیںےگا�سےئلو�ہوتمقعےلمح‬
‫کےشیپرظنبرھپو�رجگنیکایت�ر�یںیمرصم�و�فےھت�‪�،‬انوہ�ںےناگےلامت�موبضم�طوتسممکحوعلق�ںوکعو�رتو�ںوبوچ�ںےساخلیرک�و�ارک�اہنںی‬
‫چپےلھہعلق کتیبہ ںیموجھب�ا�دیا�‪�،‬ا�سےسیلھچپالئنںیمذغ�ائیوم�ا�داکڑب�اذخری�ہلقتنمرکدیااتکہوتمقعاحمصر�ےےکوقتاک�مٓائےا�و�رسبےس‬
‫کمسل‬
‫سامےنہعلقنطات کےدیم�ا�نا�و�ربر�ج حوج�انو�ںےسرھب�ےوہئےےھت�‪�،‬رسو�لالہلﷺیکرقیشہکمےسحلصوہاجنےےکدعب‬
‫یوہ�دیخربکومحہلاکخرط�ہا�و�ربڑ�ھایگتاھ�ا�سےئلشیجوبن�ییکلقنوحرکتیکولعمما�تےکوصح�لےکےئلانوہ�ںےندمیہنہبیطا�و�رربیخےک‬
‫�د�رمای�ناجسو�سےجیھب�‪،‬‬
‫‪1‬مغازی واقدی�‪۶�۳�۴‬؍�‪۲‬‬
‫الس�ۃ احللیبة �‪۴�۹‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 2‬ی‬
 ‫�������‬

‫ٔارسلوا كنانة ب ن� ٔا� احلقيق وهودة ب ن� قيس ف� ٔاربعة ش‬

‫ع� رجال إىل غطفان ليستمدوا ب�م‪ ،‬شو�طوا هلم نصف‬ ‫ي‬ ‫بي‬
‫ث‬ ‫ين‬ ‫ث‬
‫املسمل�‪ ،‬فج�معوا � خرجوا ليظاهروا ي�ود ب‬
‫خي�‬ ‫خي� إن غلبوا عىل‬ ‫�ار ب‬
‫را�بدجنسےدم�دطبلرکنےںیمایکوچ�د�ہرکینوفد�ر�و�انہایکجسےکڈیل�ریخربکانایبا�دشا�ہانکنہنبابی‬
‫�ا�و�راپےندقیمد�وسوت�ںا�و�رپڑ�وسیاع �‬
‫کاسرر�د�ہڈیل�ربقہلیو�ائلاکوھ�ذ�ہنبسیقالو�ائیلےھت ��‪،‬ا�سوفدےنہلیبقافطغ�ن�‪،‬بون�اسد�ا�و�ربینرم�ہاک�د�و�ر�ہایک�ا�و�ر�ا�نےسایک‬
‫�احلقیقا�و�ریوہ�د ک‬
‫وکوب�لرکنےںیمذ�ر�ابیھرت�د�دےساک�م‬
‫سا�لےکربیخکےولھپ�ںاکنفصےکوعد�ےرپمد�دطبلیک�۔افطغ�نا�و�رونباسدنےوہی�دکےاطملہب ق‬
‫نہایل�ا�و�روہی�دیکدم�دکےےئلہنییعنبنصحالزف�ا�ر�یا�و�رلطہحینبوخیدلیکایق�د�تںیماپےنٓا� مدوی�ںےکیئکدسےتےجیھب�ا�و�رچا�رہز�ا� جراناب�ز�و�ں‬
‫کوتای�رکرکےےنجیھباک وعد�ہیھبایک �‪،‬مرگ ونبمر�ہ ےکرس�د�ا�رحا�ر�ث نب وع�ف رم�ی ےن د�اشندنم�ی ےساہکسمامل�ن بجیھب وہی�دپرمحہلرکتے‬
‫ہںیاہنںیحتفورصن�تبیصنوہتیےہا�سےئلینبرم�ہیکرگ� ندو�ںوکمو�تےکےئلشیپرکنا�ایکثبعلعفےہسجاک�اناج�موہی�دکیتسکش‬
‫ےہ‪�،‬اسیاب�ترپ�ا�سےنایکٓا�دمیوکبیھےنجیھبےساناک�رکردیا‬ ‫�ا�و سم�راملنو�ںیکحتف �‬
‫َ َ َٔ َ ْ َٔ ُ ْ َ ّ ُ َ ُ ف َ ْ شَ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ّ ُ َ ّ ٌ َ َ َ ْ َ ْ نَ ْ َ شْ‬ ‫َ َ ُ ْ َ ُ ْ نُ َ ْ‬
‫� ِق‬ ‫� ٍء؟ والهلِ ليظهرن ممد عل من ب ي� ال ِ‬ ‫جاءه ال ِارث ب� عو ٍف‪ ،‬قال‪ :‬ال اقل لك إنك توضع ِ ي� غ ي ِ� ي‬
‫ول‪ :‬نّإ� نَ ْ� ُس ُد ُ َم ّم ًدا َع َل ّ‬ ‫ْ َ ُ ُ َ ُ ُ خْ ُ َ َ َ َ َٔ شْ َ ُ َ َ ْ َٔ َ َ َ ّ َ ْ نَ َٔ ْ ُ َ ْ َ ُ ُ‬ ‫َ َْ ْ‬
‫الن ُب ّو ِة‬ ‫الغ ِر ِب‪ ،‬ال ي�ود كنوا ي� ِب�وننا هذاا�د لس ِمعت ا ب� ر ِاف ٍع سلم ب� ا ِب ي� القي ِق يق‬ ‫و‬
‫َٓ‬ ‫ْ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ٌ ْ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬
‫اح ٌد ِب َي ث ِ� َب َواخ ُر‬‫َح ْيث خ َر َج ْت ِم ْن َب ِ ن ي� هرون‪َ ،‬و ُه َو ن ِب يّ� ُم ْر َسل َوال يَ ُ� ُود ل تط ِاو ُع ِ ن ي� َعل َهذا‪َ ،‬ول َنا ِم ْن ُه ذ ب َ� ِان‪َ ،‬و ِ‬
‫َٔ ْ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫خَ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ ْ َ ّ َ ْ ُ ْ َٔ ْ َ َ ً َ َ َ َ ْ َ ّ ُ ّ ُٔ َ‬
‫الت ْو َراة ال ِ ت ي� ا نْ ز ِ�ل ْت َعل ُم َوس‪َ ،‬و َما ا ِح ّب ان‬ ‫ِب�ي ب� قال ال ِارث‪ ،‬قلت ِلسل ٍم ي‪ِ �:‬لك الرض �ج ِ يعا؟قال‪ :‬نعم و‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ‬
‫ت ْع َل ال يَ ُ� ُود ِبق ْو ِ يل ِف ِيه!‬
‫�ا�سےناسیرپ�اتکافنہایکلبہکزخ�ا�ر�ہےکرس�د�ا�ریعہنینبنصحےکاپ�ساجکر�اسےوشم�ر�ہدیاکہا�ےہنییع!تو�ایکثبعاک�مرک�رہاہےالہلیکمسق!‬
‫حمدمرشم�قومرغ�بےکد�رمای�نوجھچکیھبےہا�سرپضر�و�رغالبٓاکررہںیےگ�‪،‬یہاب�توخ�دوہی�دمہںیاتبتےےھت�‪،‬مںیاہش�د�تدیاتہو�ںہک‬
‫دسحرتےںیہہکو�ہینباہ�ر�و�نےسلکنیئگےہا�و�ردمحمیبنرمسل‬
‫مںیےنابو�ر�افعالس�منبابیاحلقیقوکہکےتانسہےہکدمحمکیوبن�ترپ�ا�سےئل ک‬
‫ہںیا�و�ریوہ�د�یریم�یاب�تںیہنامنےت�‪،‬ہام�ر�یا�نےسد�ونجںیگوہ�ںیگایکدمیہنںیم(�ا�و�ر�و�ہوہیکچےہ�)�ا�و�ر�ایکربیخںیم�‪،‬مںیےناہک�ا�ے‬
‫سال�م!کای�و�ہزمنیرپغالبٓاجائےاگ�؟�ا�سےنوج�ا�بدیاہا�ںمسقوت�ر�ا�تیکوجومسٰی ‪u‬پرنا�ز�لوہئینکیلںیمہیاب�تدنسپہنںیرکتاکہا�س‬
‫‪1‬‬
‫کےاب�ر�ےںیموہی�دکومری�ےا�سوق�لاکعملوہ�‪،‬مرگیعہنیہنامنا�ا�و�ر�و�ہاپےندسوت�ںےکاستھر�و�انہوہ�ا�۔‬
‫تمہقفوصنمبہ ‪:‬یوہ�د�ا�و�رطغاف�ناکسماملنو�ںےکالخ�فہقفتموصنمبہہیاھتکہافطغ�نےکابقئلاملسمنو�ںےکالخ�فوفجیاحل�ظےسا�ساکسمی‬
‫کےتحتوہی�دکی کدم�دریںےگ�۔‬
‫‪x‬طغافنیابقئلاپےنحلسموج�انو�ںاک�ایکدسہتوہی�دیو�ںےکاستھا�نےکوعلق�ںںیمرہےنےکےئلںیجیھب�‪،‬چاننہچا�سقشےکاطمبقا�ن‬
‫اغلًابایکزہ�ا�رتیھاتکہ‬
‫قابئلےنہنییعنبنصح�‪،‬لطہحینبوخیدل�ا�و� حرذیہفنبدب�رالزغ�ا�ر�ییکایق�د�تںیمربیخمںییئکدسےتےجیھبنجیکدعت�ا�د �‬
‫‪ 1‬مغازی واقدی�‪۶�۷�۷‬؍�‪۲‬‬
 ‫�������‬

‫جباملسم�نا�نرپمحہلرکیںوت�و�ہا�نےکاستھرشیک کسوہںی�‪�،‬ا�سرط�حوعلق�ںںیمحلسماجناب�ز�و�ںیکومجمعیدعت�ا�دایگ�ر�ہزہ�ا�رےکگلگھبیھت�۔‬
‫‪� x‬چا�رہز�ا�رطغافنیاجناب�زسماملنو�ںرپ�ا�سوقتہلمحرکیںبجو�ہربیخکےرقیبچنہپاجئںی�۔‬
‫�‬

‫سریہابا�ن‪ t‬نبدیعس‬
‫�د�وسر�ےرگ�و�ہوہی�دیخربکیرسکوبیےکےئلر�و�انیگیکایت�ر�یلمکموہچیکیھترگم�ٓا�پﷺمدیہنونم�ر�ہےکرگ�دقممیرسیت�ےرگ�و�ہا�ندب�وسے‬
‫غافلہنےھتوجندجکےوسعیوعریضرحص�امںیہمیخز�نےھتا�و� لرو�ٹام�ر�ا�و�ر�ڈ�اکہزنیےکےئلاک�ر�و�ائای�ںرکتےرہےتےھتا�سےئلامت�ماجمہدین‬
‫ن‬
‫کویخربکیرط�فےلاجنا�‪،‬یوہ�دسے� �و�موقتکتاقمبہلرکنا�ا�و� پر �‬
‫رھو�اپسٓانےےکےئلاکفیرعصہد�رکا�رتاھ�‪،‬ما�ہرح�ا�مےکدعب�ا�ندب�و�ںیک‬ ‫عل‬ ‫م‬
‫طر�فےستخسرطخ�ہاھتکہو�ہا�سز�ریںومقہعےسافئد�ہاٹاھئںیےگ�‪،‬کوینہکہیدب� مواکنا�تایلقوع�ںںیمںیہنہکلبومیخ�ںںیمرہےتےھت‬
‫�ا�سےئلا�نرپ�ا�و�ر�ا�نیکاک�ر�و�ائوی�ںرپکملموط�رپرقابوپایلانشملکامرتاھ�ا�سےئلا�نےکےئلرص�فوخ�فز�د�ہرکنےو�الیات�دییباک�ر�و�ائای�ں‬
‫ہیدیفمہوکسیتںیھت�‪�،‬ا�سےئلٓا�پﷺنےا�نرسکشدب�و�و�ںوک�اپےنالعقہکتدحم�و�د�رھکےنا�و�ر�اہنںیخو�فز�د�ہرکنےےکےئلابا�ننب‬
‫عسدی‪ t‬کیامک�نںیمایکدسہتدجنکیرط�فر�و�انہرفمایاتاکہو�ہ �و�ہاییسات�دییباک�ر�و�ائای�ںرکتےرہںیسجےسدشنموخ�فز�د�ہوہکر‬
‫العو�ںکتدحم�ورہںی۔‬
‫�اپےن ق‬
‫یخربکیرط�فر�و�انیگ‪:‬‬
‫اك ِم ْن‬
‫ال ِ ِ‬‫ح َد َو ْ َ‬
‫اللي ث َّ� َو ِع ْن َد َٔا ْ َ‬
‫ْ‬ ‫ن َْ‬ ‫َْ َ ن َة ُ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ ْ َ َ‬ ‫َٔ َّ ُ َ َّ‬
‫انه صل الهل علي ِه وسل استعمل عىل ال ِدينة �يل بنون مصغر ب� عب ِد الهلِ ِ ي‬
‫َحديث َٔا� ُه َر ْ َ� َة َٔا َّن ُه س َب ُاع ْ نُ� ُع ْر ُف َط َة َو ُه َو َٔا َ ُّ‬
‫ص‬ ‫ِ ب‬ ‫ِ ِ ِب ي ي‬
‫ن‬
‫جبایت�ر�یلمکموہگیئوتحبسدسوت�ر�ٓا�پﷺےندمیہنونم�ر�ہیکاسالمیریاستےکاتناظمیامو�رکےےئلابناشہ�مےکاطمبق�م�یلہونب�ن‬
‫وکا�و�ر�اما�ماحدمبنلبنح‪� a‬ا�و�رحاکمےکابوہریر�ہ‪t‬کیدحیثےکاطمبقابس�عنبرعفہطاغلاف�ر�یوک�اپاننائبرقم�ر‬
‫صمرغنبدبع�الہلیثیل �‬
‫‪1‬‬
‫ف مرایا�ا�و�رییہحیحصےہ�۔‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َو ْاس َت ْخ َل َف َع َل ْ َ‬
‫ال ِد َين ِة ِس َب َاع ْب نَ� ُع ْرفطة ال ِغف ِار َّي‬
‫�ا�و�رمدیہنونم�ر�ہ سرپاب�عنبرعفہطاغلاف�ر�ی‪ t‬کو�اپاننائبرقم�ررفمایا�۔‬
‫‪2‬‬

‫َ‬ ‫ف َ‬ ‫ّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬

‫عباد ب ن� شب� ِ ي� ف َو ِار َس ط ِل َيع ٍة‪،‬‬
‫وسل ّ‬ ‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫َو َب َعث َر ُسول الهلِ صل‬
‫�ا�و�رر�اسوت�ںیکدیھکاھب�لرکنے�‪�،‬دشنمیکنیمکاگہو�ںوغری�ہیکٓاگاہیےکےئلابع�دنبرشب�اناص�ر�ییکایق�د�تںیمونجو�انو�ںاک�ایکاجسو�س‬

‫ن‬
‫الزرقا� عیل املواھب �‪۲�۴�۵‬؍�‪۳‬‬ ‫‪،۷‬الس�ۃ احللیبۃ�‪۴�۶‬؍� ش‪�،۳‬ح‬
‫‪ 1‬فتح الباری �‪۴�۶�۵‬؍� ی‬
‫‪،۳‬ا� سعد�‪۲�۴�۴‬؍�‪،۴‬مغازی واقدی �‪۶�۳�۷‬؍�‪۲‬‬
‫ط�ی�‪۹‬؍� ب ن‬ ‫‪ 2‬زاداملعاد ‪۲�۸��۲‬؍� ت‪ �،۳‬یخ‬
‫ر� ب‬
 ‫�������‬

‫�دسہتٓاگےر�و�انہرفمایا�۔‬
‫‪1‬‬

‫ُ‬ ‫َ َ َْٓ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َٔ ش َ َ ُ َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬

‫� َع ُيقال ِل َح ِد ِ َها َح ِسيل ْب نُ� خ ِار َجة‪َ ،‬والخ ُر َع ْب ُد الهلِ ْب نُ� ن َع ْي ٍ�‬ ‫َو َم َ ُع ْم َد ِليل ِن ِمن ا ج‬
‫کوینہکرسو�لالہلﷺ�ا�و�ر�ٓا�پےکاصاح�ب‪ y‬یخربکےر�اسوت�ںےسان�ٓاشانےھتا�سےئلدجنکےہلیبقاشعجےکد�وماہر�رہربکیدخما�ت‬
‫ح‬
‫‪2‬‬
‫حاصلیکںیئگجسںیمایکاکنا�م س�یلنباخ�رجہا�و�ر�د�وسر�ےاکعدب�الہلنبمیعناھت�۔‬
‫َٔ َ‬ ‫شْ‬ ‫َّ َ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ‬ ‫َ َ َ ُ َ ْ ُ ُ ْ َ َ َ َّ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫� ي نَ� َي ْو ًما ا ْو ق ِر ًيبا ِم ْن‬
‫وقال موس ب ن� عقبة لا رجع رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل من احلديبية مكث ِع ِ‬
‫َ ْ‬ ‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل � ْ َلد َينة ح نَ� َر َج َع م َن ْ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ ْ نُ ْ َ َ ثُ َّ َٔ َ‬
‫ال َّج ِة َو َب ْع َض‬
‫الد ْي ِب َي ِة‪ ،‬ذا ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِب ِ ِ ِ ي‬ ‫‪ �.‬اق َام َر ُسول الهلِ َصل ُ ِ‬ ‫ذ ِلك‪،‬قال با� ِإساق‬
‫ُْ‬
‫ال َح َّر ِم‬
‫موسٰیبنہبقع‪ a‬ہکےتںیہہکدحبیہیےسو�اپیسےکدعب�رسو�لالہلﷺےنمکوبشیسیبر�و�زمدیےنںیمایق�مرفمایا�‪�،‬ا�و�ر�ابناساح�قےتہک‬
‫‪3‬‬
‫زغو�ہدحبیہیےسو�اپیسےکدعب�رسو�لالہلﷺےندمیہنونم�ر�ہںیموپ�ر�اما�ہذ�یاحلہجا�و�رما�ہرحم�ماککھچہصحرسبف مرایا�۔‬ ‫ہںی �‬
‫َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِ ف ي� َب ِق َّي ِة ْ ُ‬
‫ال َح َّر ِم َس َنة َس ْب ٍع‬ ‫الن ُّ� َص َّل ُ‬ ‫ثُ َّ� َخ َر َج َّ‬
‫ِب ي‬
‫‪4‬‬
‫�ا�و�رپرھرحم�ماس�ترجہ�یےکٓاخر�ی ندو�ںںیم�رسو�لالہلﷺنےربیخکےاہج�دکاقدصف مرایا�۔‬
‫حافظیتدسےتےکےھچیپوچ�د�ہوساجمہدیناسال�مےھت�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫الن ّ� َص َّل ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َي ْو َم خ ْي َب َ� مائتا فرس‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ‬ ‫َ ِ‬
‫ال ْب ِ ن� كيسان قال‪ :‬كن مع ِ ِيب‬ ‫ص ِ‬
‫‪5‬‬
‫وھگڑ�ےبیھاشملےھت�۔‬ ‫زغو�ہربیخکےومقہعرپنیباکر�مﷺےکاستھد�وسو �‬ ‫صالحنباسیک�نےتہکںیہ �‬
‫َ َ‬ ‫مائة‪َ ،‬و ْ خَ‬
‫شَ َ‬ ‫ّ ُ َٔ‬
‫ال ْيل ِمائ َتا ف ِار ٍس‬ ‫الر َجال اربع ع�ة‬‫ِ‬
‫‪6‬‬
‫غز�و�ہربیخمںیوچ�د�ہوس�ٓا�دمیےھتا�و�ر�د�وسوگوھ�ڑ�ےےھت�۔‬
‫وسا�رتسیےسزیا�د�ہہنوہےکسےھتا�و�روسائللقن‬
‫زغو�ا�تںیم �‬
‫سمجواملنو�ںیکٓا�جکتیکیگنجات�ریخیکبسےسڑب�یدعت�ا�دیھت ��‪،‬و�رنہامقلب �‬
‫�وحلمےکےئلھچکا� نووٹ�ںےکاستھربیخکیرط�فر�و�انہوہئے�۔‬
‫�ایکرش�ط�‪:‬قریشہکم�(جسںیماملسمنو�ںےکد�وستو�دشنمد� نوو�ںاشملےھت) کرف�و�ایام�نیکگنجاکطقیعہلصیفرکنےو�الاغز�و�ہربیخکے‬
‫‪ 1‬مغازی واقدی�‪۶�۴�۰‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 2‬مغازی واقدی�‪۶�۳�۸‬؍�‪۲‬‬
‫وال�ایۃ�‪۲�۰�۶‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 3‬البدایۃ ن‬
‫وال�ایۃ�‪۲�۰�۶‬؍�‪،۴‬دالئــل النبــوۃ‬
‫ط�ی�‪۹‬؍�‪،۳‬البدایــۃ ن‬ ‫‪،۷‬ا� ہشــام �‪۳�۲�۸‬؍�‪ ،۲‬الــروض االنــف�‪۸�۶‬؍� ت‪ �،۷‬یخ‬
‫ر� ب‬ ‫‪ 4‬فتــح البــاری �‪۴�۶�۴‬؍� ب ن‬
‫ن‬
‫الزرقــا� عــی املواھــب�‪۲�۴�۴‬؍�‪۳‬‬ ‫للب�ــیق �‪۴�۶�۸‬؍� ش‪�،۵‬ح‬
‫ی‬
‫ا� سعد ‪۸��۴‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 5‬بن‬
‫ا� ہشام �‪۳�۵�۰‬؍ ‪�۲‬‬
‫‪ 6‬بن‬
 ‫�������‬

‫ربیخا�و�ر�ا�نےکافطغنیوفیلح�ںےس‬
‫ناتئجرپبڑ�ےاتہام�مےساجئز�ہےلرہےےھت�‪،‬قریشاجنےتےھتہکا�سوقتزجیر�ہالرع�بںیموہی�د �‬
‫بڑکرکراجناب�زہشوس�ا�ر�و�ںیکدعت�ا�د�‪�،‬السہحاج�ت�‪،‬نجیگ ایت�ریو�ں ا�و�روبضم�طوتسممکحہعلقاج�تاکماقبہلرکنےو�الاکوئیںیہن�‪�،‬ا�س ےک الع�و�ہ ا�ن ےک‬
‫ںیماھنےاک�و�افر�ذخری�ہےہا�و�ریپےنےکےمشچںیہبجہکاملسم�ندع�د�یاحل�ظےسیھبرتمکہںیا�و�ر�السہحےکاحل�ظےس‬
‫ضموب�طہعلقاج�تںیہ�‪،‬جن ک‬
‫بیھزمک�و�رہںیا�و�ر�و�ہوعلق�ںےکاجبئےےلھکدیم�ا�نںیموہ�ںےگا�و�ر�ا�نیکرسدکابیھوکئیدنب�وبتسںیہنا�سےئلو�ہوہی�دیو�ںےسربع�ت‬
‫نا�کتسکشاھکئںیےگ ��‪،‬ا�سرعمکہیکامہتیےکشیپرظنقریشیکولفحم�ںںیما�سےکاتنئجےکقلعتم تابںیوہتیرتہںیہکا�سرعمکہںیم‬
‫اجتے‪�،‬ایکرگ�و�پسجاکسر�د�ا�رحو� یط ب‬
‫�نبدبع�الزع�ٰیتاھکاخای�ل‬ ‫رکا�رمںید�وگر�و�پنب �‬
‫فحتونرص�تسکرفیقاکدقم�ریتنبےہ�‪�،‬ا�سثحبتو �‬
‫�رہونے لق‪،‬وع�ںےکاجبئےےلھکدیم�ا�نںیموہنے‬
‫�‬ ‫تاھکہا�سرعمکہںیمیھباملسمنو�ںوکدع�د�یاحل�ظےسرتمکوہنے ��‪،‬السہحےکاحل�ظےسزمک�و‬
‫�ا�و�ررسدکاکوئیدنب�وبتسہنوہنےےکاب�وجو�دبیھوہی�دیو�ںا�و�ر�ا�نےکوفیلح�ںرپفحتونرص�تاحصلوہیگ ��‪،‬د�وسر�افریقسجاکلڈی�رصوف�ا�ننب‬
‫�س‪،‬نوفلنباعم�ویہوغری�ہےھتوح� یط ب‬
‫�نبدبع�الزع�ٰیکےربعسکںیمسقاھککرےتہکےھتہکا�سرعمکہ‬ ‫�امہیاھت�ا�و�ر�ا�سےکاستھابع�سنبرم�د�ا �‬
‫مںیوہی�د�یا�و�ر�ا�نےکفیلحاسد�وطغاف�ناپےناہب�د�ر�ا�و�رانمو�روسہش�ا�ر�و�ںےکاستھاملسمنو�ںاکمہہشیےکےئلافصیہرک�دیںےگ�‪�،‬ا�سثحب‬
‫ت�ورک�ا�رمںید� نوو�ںرفیوق�ںںیمدشیدھجڑگ�اکڑھ�اہوگای‬
‫ْ ُ َ َ‬ ‫ََ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َ َ َٔ‬ ‫اض َط َر َب ّ‬‫َف ْ‬
‫اس‪ ،‬فغ ِض َب َصف َوان َوقال‪:‬‬ ‫َ‬ ‫واللت َح ّي زَ� َع ّب ْ‬
‫اس ب ِ ن� ِم ْرد ٍ‬
‫ِ‬ ‫الص ْو ُت‪ ،‬فقال ا ُبو ُسف َيان ْب نُ� َح ْر ٍب‪:‬خ ِشيت‬
‫َّ َ َٔ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َٔ ْ َ َ ْ ْ ُ َ َ ُ َ َ َ َ‬
‫اط ْر نَ� ِم َائ َة َب ِع ي� َو َج َاء ُه ْ خَ َ ُ ُ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فاخذ ُح َو ْي ِط ُب َو َح ّي زُ� ُه‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫ال ب ُ� ِبظه ِور َرس ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ادر كتك الن ِافية! فتخ‬
‫الر ْه َن‬
‫ّ‬
‫شدیدھجڑگ�ےیکوجہےسٓا�و�ا�زدنلبوہئیوت�اب فسوای�ننبرح�بےناہکلا�تیکمسق!جمےھابع�سنبرم�د�ا�سا�و�ر�ا�سیکاپ�رٹیےکقلعتمدخشہ‬
‫ہے�‪،‬توصوف�ا�ننبامہیےنان�ر�ا�ضوہکرکاہمںیےنےھجتاخملفاپیاہے�‪،‬بالآخر�د� نوو�ںرفیوق�ںںیموس�ا� نووٹ�ںیکرش�طگلیئگہکسجرفیقیک‬
‫وہائےو�ہاہ�رنےو�الےرفیقےسوس�ا�ونٹاحصلرکےلاگ جبرسو�لالہل ﷺکیوہی�د�ا�و�ر�ا�نےکوفیلح�ںرپغالبٓانے‬
‫با�تاثبت ج‬
‫‪1‬‬
‫کیاطال�عیچنہپوتوح� یط ب‬
‫�نبدبع�الزع�ٰینےرش�طےکاطمبقوفص�ا�ننبامہیےسوس�ا�ونٹاحصلرکلےئ�۔‬

‫رگات�ر�ی‪:‬‬
‫جاسو�سیک ف‬
‫َٔ َ‬ ‫َٔ َ َٔ َ َ َ َ‬ ‫َٔ ً ّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫ْ َٔ شْ َ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َٔ َ َ‬
‫� َع فقال‪َ :‬م ْن ان َت؟ قال‪ َ :‬ب� ٍغ ا ْب َت ِ غ ي� ا ْب ِع َرة َضل ْت ِ يل‪ ،‬ا نَ� َعل ا ث ِ� َها قال ُل َع ّب ٌاد‪ :‬الك‬ ‫فاخذ َع ْي ًنا ِلل يَ ُ� ِود ِمن ا ج‬
‫َُ‬ ‫َ َ ٌ َ َ ْ َٔ ُ ن َ ْ ُ َ َ َ ْ ْ َ ُ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ُ ْ نُ َٔ ْ ُ َ‬ ‫ِع ْ ٌل ِب خَ� ْي َب َ�؟ َق َال َ ْ‬
‫الق ْي ِق َو َه ْوذة‬ ‫‪:‬ع ِدي ِب�ا ح ِديث‪ِ ،‬ف ي� تسال ِ ي� عنه؟ قال‪ :‬عن ال ي� ِود‪ .‬قال‪ :‬نعم‪ ،‬كن ِكنانة ب� ا ِب ي�‬
‫ُْ‬ ‫وه َو َج َع ُلوا َ ُل ْم تَ ْ� َر َخ ْي َب َ� َس َن ًة‪ ،‬فَ ج َ‬
‫� ُاءوا ُم َع ّد ي نَ� ُم َٔو ّي ِد ي نَ� ِب�لك َر ِاع‬ ‫ْب نُ� َق ْيس َس ُاروا ِ ف� ُح َل َف ِئا� ْم ِم ْن َغ َط َف َان‪َ ،‬ف ْاس َت ْن َف ُر ُ ْ‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ٍ‬
‫َُ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ ّ َ َ ُ ُ ُ ْ ُ ْ َ ْ نُ َ ْ َ َ َ َ َ ُ ْ ف ُ ُ ن ْ َ َ َ ش َ ُ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫و�م‪ ،‬و ِف ي�ا ع�ة ال ِف مقا ِت ٍل‬ ‫والسل ِح يقوده عتبة ب� بد ٍر‪ ،‬ودخلوا معم ِ ي� حص ِ ِ‬

‫‪ 1‬مغازی واقدی�‪۷�۰�۱‬؍�‪۲‬‬
 ‫�������‬

‫عاب�دبنرشب‪ t‬نےر�اسےتںیمہلیبقاشعجےکایکٓا�دمیوکیوہ�دکاجاسو�سھجمسرکپڑکلایا�و�راہکمتوک�نوہ�؟�ا�سےناہکںیموتدشمگ�ہا�ونٹیک‬
‫اہو�ں‪،‬توابع�دےنا�سےساہکایکںیہمتربیخےسقلعتموکئیربخےہ�؟توا�سےناہکہکںیموتاہی�ںاینوہ�ںھجمےسربیخےکقلعتم‬
‫تال�شںیمالکنوہ� �‬
‫کوی�ںوپھچےتوہرھپابع�دےنوہی�دےسقلعتموپچاھوتا�سےناعرت�ا�فرکایل�‪،‬شر�و�عرش�و�عںیما�سےناجسو�سوہنےےساناک�رکایمرگجبا�س‬
‫سےیتخسےسوپچاھگای�ا�و�ر�اسےاما�ند�ییئگوت�ا�سےناپےناجرتیاجسو�سوہنےاک�اعرت�ا�فرکلای�‪�،‬ا�و�رکاننہنبابیاحلقیقا�و�رھو�ذ�ہنبسیقےک‬
‫با�ر�ےںیماتبیاکہو�ہایکوفدکےاستھاپےنافطغنیوفیلح�ںےکاپ�سدم�دیلےنےئگںیہا�و�ر�انوہ�ںےناہنںیربیخکیایکاس�لیکوجھک�ر�و�ں‬
‫وھگڑ�و�ںا�و�ر�السہحیکدم�دلےرک�ٓائےںیہ ��‪،‬ا�نیکایق�د�تہبتعنبدب�ررکرہاتاھا�و�ر�و�ہا�نےکاستھا�نےکوعلق�ں‬
‫پرگنج ترپای�ررکلایےہا�و�ر�و�ہ �‬
‫مںید�اخلوہگےئںیہجاہ�ںد�سزہ�ا� جراناب�زہپےلےسومجو� ہدںی�‪،‬‬
‫و� ْم‪َ ،‬ما‬ ‫ا� َي شْ َ ُ َ ف ُ ُ ن‬ ‫اه‪َ ،‬و َم ٌاء َو ت نٌ‬ ‫صوا ِل ِس ِن ي نَ� َل َك َف ُ ْ‬ ‫ال ُص ِون ّال ِ ت� َل تُ َ� ُام‪َ ،‬و ِس َل ٌح َو َط َع ٌام َك ِث ي ٌ� َل ْو ُح ِ ُ‬
‫َو ُ ْه َٔا ْه ُل ْ ُ‬
‫� بون ِ ي� حص ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬
‫ََ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َ َٔ َ ْ َ َ ْ َ ْ ُ َ ْ ُ ُ َ ْ ُ ْ َ ُ َ ُ َ‬
‫ك خا ِئفون َو ِجلون ِ َلا ق ْد َص َن ْع تُ ْ� ِب َ� ْن كن ِب َي ث ِ� َب ِم ْن ال يَ ُ� ِود فقال ِ يل‬ ‫ارى ِلح ٍد ِب ِ�م طاقة‪ ،‬القوم مرعوبون ِمن‬
‫ث ُّ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ِك َن َان ُة‪ْ :‬اذ َه ْب ُم ْع تَ� ًضا للطريق ن‬
‫فإ�م ال يستنكرون ماكنك‪ ،‬واحزرمه ل َنا‪َ ،‬و ْادن ِم نْ ُ� ْم ك ّلسا ِئ ِل ُل ْم َما تق َوى ِب ِه‪� ،‬‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫خ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الرجعة إل ْينا ِب� ب ِ� ِ ْه‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔا ْل ِق َإل يْ ِ� ْم َك ثْ َ� َة َع َد ِد� َوماد ِتنا ف ِإ ن ُ� ْم لن يدعوا س َٔوالك‪َ ،‬و جعل ّ‬
‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ن‬

‫�ا�و�ر�اہلہعلقیکرط�فوکئیصخشہنمںیہنرکاتکس�‪�،‬وہا�ںرپ�و�افردقم�ا�رںیماپنی�‪،‬غذ�ائیاجان�سا�و�ر�السہحومجو�دہںیوجکیئاس�لےکاحمصر�ےےکےئل‬
‫کافیںیہ�‪،‬مںییسکوق�مںیما�نےکاستھڑلنےیکاطقتںیہناپتا�‪� ،‬ابلہتوجھچکمتولگو�ںےندمیہنونم�ر�ہےکوہی�دکےاستھایکہےو�ہا�سےس‬
‫مرعو�با�و�رخو�فز�د�ہںیہ�‪،‬کاننہنبابیاحلقیقےنےھجماہکہےہکر�اسےتںیماجویکنہکو�ہٓا�پیکزنملتوکامنےتںیہا�سےیلوتاہنںیامہ�ر�ی‬
‫وھچڑیںےگ‬
‫سنتبڈ�ر�اا�و�رایکاسئلیکرط�حںیہمتا�نیکرثک�تدعت�ا�د�ا�و�رقو�تےکاب�ر�ےںیمالتبئو�ں�‪�،‬و�ہاہمت�ر�ےوس�ا�لوکہرگزہنںی �‬
‫رھا�نےکاحلا�تولعم�مرککےدلجا�زدلجامہ�ر�ےاپ�سٓاجائو�‪،‬‬ ‫پ �‬
‫َ ّ َ ُ َ َ ثْ َ َ َ ُ ْ نَ َ ّ َ َ ُ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ُ َ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َ ْ ن َٔ ْ ُ َ ُ َ‬
‫الق ْي ِق ي خْ� ِب ُ�ون ُه‬ ‫و ِإن ي�ود ي ِ�ب بعثوا با� ع ِ يل وجدوه ِب�ل ِدين ِة‪ ،‬قد ق ِدم ِب ِسلع ٍة ي ِبيعا‪ ،‬فبعثوه إل ِكنانة ب ِ� ا ِب ي�‬
‫َ ْ َ‬ ‫ّ ُ ْ َ ّ ة َ ْ ُ ْ َ َ ُ ْ َ َ ُ ُ َ َ ُ َ ْ ُ ُ ُ ْ ضّ ْ َ َ ْ َ ُ َ ْ ُ ْ َ ّ َ ْ َ ُ‬
‫ك‪ ،‬ف ِإن ُه ْل َيل َق ق ْو ًما ي ْ� ِس ُنون ال ِق َتال!‬ ‫صفوا عن‬‫ِب ِقل ِتك و ِق ِل خي ِلك و ِسل ِحك‪ .‬ويقولون ل‪:‬فاصدقوه ال�ب ين ِ‬
‫َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ ّ ُ ْ َ َ ثْ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َ َ ْ َ ُ ُ ُ ْ َ َْ‬ ‫َو ُق َر ْي ٌش َو ْال َع َر ُب َق ْد َ َ‬
‫س ْوا ِب َ� ِس ي ِ� ِه إليك ِلا يعلون ِمن موادك وك� ِة عد ِدك و ِسل ِحك وجود ِة حصوِنك! وقد‬
‫َ ْ ََ‬ ‫ُ ُ َٓ َ ْ ُ‬ ‫َُ ُ ُ ٌ ّ َ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ٌ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ت َت َاب َع ْت ق َر ْيش َوغ ْي ُ� ْه ِ ّم ْن يَ ْ� َوى َه َوى َم ّم ٍد‪ ،‬تقول ق َر ْيش‪ :‬إن خ ْي َب َ� تظ َه ُر! َو َيقول اخ ُرون‪َ :‬يظ َه ُر َم ّم ٌد‪ ،‬ف ِإن ظف َر‬
‫ُ َم ّم ٌد فَ ُ� َو ُذ ّل ّ‬
‫الد ْه ِر!‬
‫�ا�و�ردمیہنےکوہی�دےنیھبریم�ےمعز�ا�دکووجدمیہنںیماپیاوجہکاسما�نیکرخید فو �روختیکرغ�ضےسٓایاوہ�ااھت�‪،‬کاننہابنابیاحلقیقیکرط�ف‬
‫متاہ�ر�یتلقدعت�ا�د�‪،‬گوھ�ڑ�و�ںا�و�ر�السہحےکاب�ر�ےںیمولعمما�تد�ےرکھباجیہےا�و�راہکےہہکابیھکتاملسمنو�ںوکگنجرکنےو�الےولگو�ں‬
‫سےاپلاہنںیڑپ�ا�‪،‬تماہنںیوخ�برض�باگلئوپرھیہاہمت�ر�یرط�فر�خںیہنرکیںےگ�‪،‬قریشہکما�و�ر�د�وسر�ےرع�بابقئلیھبا�ساب�ترپخو�ش‬
 ‫�������‬

‫ہںیہکمتول�گربیخپرمحہلرکنےےکےئلاج�رہےوہکوینہکںیہمتابیھکتا�نےکذغ�ائیاجان�سےکذخری�و�ں�‪ �،‬لق‪،‬وع�ںیکوبضمطی ج�‪،‬اناب�زجو�انو�ں‬

‫ربیخالبرہںیےگہکبجد�وسر�ےول�گےتہکںیہ‬
‫�ا�و�رایھتہ�ر�و�ںےکقلعتمہتپیہںیہنلچاکس�ا�و�ر لو�گابتںیانب�رہےںیہ�‪،‬قریشےتہکںیہاہل غ‬
‫حمدماغلبرہںیگے�‪�،‬اگرحمدمغالبوہےئگوتعرمبرھکیرسو�ائیوہگی�‪،‬‬
‫�ضْ ْ ُ ُ َ ُ َ َ َ ّ ٌ َ َ ْ َُ‬ ‫َ ّ ٌ ّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َٔ ْ َ َ ُ ْ خَ َ َ َ َ َ ُ َ ُ ْ نُ ْ خَ ّ‬ ‫َ َٔ تَ‬
‫اب‪ :‬ا ِ ب عنقه‪،‬قال عباد‪ :‬جعلت ل‬ ‫فا� ِب ِه عباد الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل فاخ ب�ه ال ب�فقال عر ب� الط ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ ْ ُ َ َ َ َ ّ ُ َ َٔ ْ ْ َ ً َ َ ّ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َٔ َ َ َ َ‬
‫الهل‬ ‫ال َمان‪،‬فقال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ :‬ام ِسكه معك ي� عباد! فاوِثق ِر ب�طافلا دخل رس‬
‫َ ْ َ َ َٔ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬
‫ت َعل ْي ِه َو َس َل خ ْي َب َ� َع َر َض َعل ْي ِه ِإال ْسل َم‪،‬فا ْس َل‬
‫�ف�ش � ش‬
‫ی� لمکمرککےابع�دبن رشب ‪ t‬نے ا�س اجسو�سوک�رسو�ل الہل ﷺکی دخمت ںیم شیپرککےامت�متقیقح اح�ل ےسٓاگا�ہ‬
‫کای�‪ ،‬سدیناعرم ‪ t‬نےاہکجمےھاسےلتقرکنےد�و�‪،‬عاب�دبنرشب‪ t‬نےاہک�ٓا�پایاسہنںیرککسےتںیمےناسےاما�ند�یےہ�‪�،‬رسو�لالہل‬
‫ﷺنےرفمایا�ا�ےابع�د‪�!t‬اسےابند�ھرک�اپےناستھرکوھجبرسو�لالہلﷺربیخمںید�اخلوہئےوت�ا�ساجسو�سوکحاضرکرنے‬
‫کاحمکرفمایا�ا�و�ر�اسےدعو�تاسال�مشیپیکےسجا�سےنوبق�لرکلای�۔‬
‫‪1‬‬

‫َٔ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ه ِم ْن َٔا ْد نَ� َخ ْي َب َ� َص َّل َ‬ ‫َح تَّ� ِإ َذا ُك َّنا ِب� َّ ْ‬
‫ص‪ ،‬ث َّ� َد َعا ِب�الز َو ِاد ف ْل ُي ْٔو َت ِإل ِب� َّلس ِو ِيق‪ ،‬فا َم َر ِب ِه ف ث ِّ� َي‪ ،‬فا ك‬‫الع ْ َ‬ ‫لص َب ِاء‪َ ،‬و ِ ي َ‬
‫ْٔ‬ ‫ُ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ َ ْ َ ثُ َّ َ َ َ َ ْ‬
‫املغ ِر ِب‪ ،‬ف َ� ْض َم َض َو َم ْض َم ْض َنا‪ ،‬ث َّ� َصل َو ْل َي َت َو َّضا‬ ‫وا كنا� قام ِإل‬
‫�رسو�لالہلﷺکوبونطغاف�نا�و�ریوہ�دکےھٹگوج�ڑکیاطال�علمیکچیھتا�سےئلربیخکیرط�فاجتےوہئےٓا�پ ﷺنےجبل عفر�ا�و�ر‬
‫�و�ا�د�ی ہصبا کوجویخربکےبیشنںیمو�اقعےہعوب�رکرکےو�ا�د�یرجیح ںیمڑپ�ائوڈ�الا(یاہ�ںےسوہی�دکےفیلحونبطغاف�نیکٓابا�د�یایکد�ن‬
‫�ا�و�ر�ایکر�ا�تےکافصےلرپ�و�اقعیھتاتکہو�ہ عرمو�ب کوہریوہ�دیخربکیدم�دکونہچنہپںیکس�)یاہ�ںٓا�پﷺےنامن�زرصع�ا�د�اف مرائیرھپکاھنے‬
‫کاکھچوگنم�ایاتوصر�فوتسلای گاایجےسٓا�پےنا�و�رماجہدینےناھکیاپرھ�ٓا�پامن�زمرغ�بےکےئلڑھک�ےوہئےوتچپےلھوضوپراتکافرکےکرص�ف‬
‫‪2‬‬
‫کیلرفما �ئی ص‪،‬احبہرک�ا�م نےیھبیلکیہیک�‪،‬پرھٓا�پﷺےنامن�ز�ا�د�اف مرائی�۔‬
‫ْ نُ ُ َ ْ ْ َٔ شْ َ ّ َ َ‬ ‫ْ‬
‫� ِ يع‪ .‬قال‪ :‬فقال‬ ‫ُ‬
‫� ِ يّع‪َ ،‬و َع ْبد الهلِ ب� نع ي ٍ� ال ج‬
‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫� َاء ُح َس ْي ُل ْ نُ� َخار َجة ال ش جَ‬ ‫ثُ ّ� َص ّل ْال ِع َش َاء ب� ّلناس ثُ ّ‬
‫‪َ �،‬د َعا ب� ْ َٔل ِد ّل ِء فَ ج َ‬
‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َّ ُ َ ْ َ َ ُ َ ْ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َُ ُ‬
‫ض ا َم َامنا َح تّ� ت�خذ ن� ُصد ُور ال ْو ِد َي ِة‪َ ،‬ح تّ� ن� ِ ت َ ي� خ ْي َب َ� ِم ْن َب ْي نَ َ�ا َو َب ْ ي نَ�‬ ‫رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل ِلسي ٍل‪ :‬ام ِ‬
‫ٌ َٔ َٔ ُ ُ‬ ‫َ ََ َ ََ َ‬
‫ا� ْم ِم ْن غطفان‪،‬فقال ُح َس ْيل‪ :‬ا نَ� ا ْسلك ِبك‬ ‫ّ َ َٔ ُ ُ َ ْ نَ َ َ ْ نَ ّ َ َ ْ نَ ُ َ َ ئ‬
‫الش ِام‪ ،‬فاحول بي ُ� ْم وب ي� الش ِام وب ي� حلف ِ ِ‬
‫ح‬
‫پرھ�ٓا�پﷺےناشع�ءکیامن�ز�ا�د�ارفمائی�‪�،‬د� سور�یحبصر�و�انہوہنےےسلبقٓا�پےند� نوو�ںرہرب�و�ں س�یلنباخ�رجہا�و�رعدب�الہلنبمیعن‬
‫ح‬
‫کوطبلرفمایا�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺےن س�یلنباخ�رجہاہکہکو�ہرکشلوکربیخںیمدمیہنونم�ر�ہےکر�اسہتےکاجبئےاش�میکرط�فےسد�اخل‬

‫‪ 1‬مغازی واقدی�‪۶�۴�۰‬؍�‪۲‬‬
‫للب� ق��‪۲�۰�۰‬؍�‪،۴‬البدایــۃ ن‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫وال�ایــۃ‬ ‫‪ 2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب املغــازی َ ب� ُب غــز َو ِة خ ْي َب َ��‪،۴�۱�۹�۵‬مســندامحد�‪،۱�۵�۸�۰�۰‬دالئل النبــوۃ ی‬
‫ال� کث ـری �‪۳�۴�۶‬؍�‪۳‬‬
‫�‪۲�۰�۷‬؍�‪،۴‬الس ـری ۃ النبویــۃ ب ن‬
 ‫�������‬

‫وہائےا�و�ر�ا�نیکرط�فےسیسکرط�حیکدم�دکا�اماک�نمتخ‬
‫کریںتاکہا�ستمکحیلمعےسرکشلاسال�مونبطغاف�نا�و�ریوہ�دکےد�رمای�ناحئل ج‬
‫ح‬
‫ہوجائے ا�و�ر�د� سور�ی رط�ف وہی�دکاشا�میک رط�ف رف�ا�رہونےاک�ر�اسہت دنبکر�دیں�‪،‬چاننہچ رہرب س�یل بسح دہ�ایترکشلوک ایےس یہ ر�اسےت‬
‫‪1‬‬
‫پرلےالچ�۔‬
‫َ‬ ‫ََ ْ‬ ‫َ ُ ف ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َٔ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬
‫ال ْص ِن‪ ،‬ف ّلا ان تَ َ� َس ْع ٌد إل‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل خ ْي َب َ� ا ْر َسل إل يْ ِ� ْم َس ْعد ْب نَ� ُع َب َادة َو ْه ِ ي� ِ‬ ‫ف ّلا ق ِد َم َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ َ ُْ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫ُ َٔ ْ ْ َ ْ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ نَ َ ُ ْ نّ ُٔ ُ َٔ ْ ُٔ َ ّ‬
‫ال ْص َن‪ ،‬فقال َم ْر َح ٌب‪ :‬ل ت ْدخ ُل ف َي َ�ى‬ ‫إ� ا ِر يد ان ا َك ُع َي ْي َنة ْب نَ� ِح ْص ٍن‪ .‬فا َر َاد ُع َي ْي َنة ان ُيد ِخ ُل ِ‬ ‫الص ِن �داه‪ :‬ي‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َٔ ْ ُ َ َ‬ ‫ُ َ َ َٔ‬ ‫َ ََ َ‬ ‫َ تَ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ ََ‬
‫اح َي ُه ال ِ ت ي� ُي ْٔو ت� ِم نْ َ�ا‪َ ،‬ول ِك ْن خْ� ُر ُج إل ْي ِه‪ ،‬فقال ُع َي ْي َنة‪ :‬لق ْد ا ْح َب ْبت ان َي ْدخل ف َي َ�ى َح َصان َت ُه‬ ‫خلل ِح ْص ِن َنا َو َي ْع ِرف ن َو ِ‬
‫َٔ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ََ َ‬
‫ال ْص ِن‪،‬فقال َس ْع ٌد‪ :‬إن َر ُسول الهلِ ا ْر َسل ِ ن ي� إل ْيك‬
‫ْ‬ ‫ُ َ‬
‫� َر َج ُع َي ْي َنة إل َ ب� ِب ِ‬ ‫َو َ َ�ى َع َد ًدا َكث ي ً�ا َف َٔا َ� َم ْر َح ٌب َٔا ْن ُي ْد ِخ َ ُل‪ ،‬فَ خَ‬
‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ي‬
‫َ ُ ُ ّ َ َ ْ َ َ َ ن َ ْ َ َ َ ْ ُ َ ُ ّ َ ّ �ظَ َ ْ نَ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ تَ ْ ُ َ ْ َ َ َ َ ً‬
‫يقول‪ :‬إن الهل قد وعد ِ ي� خي ب� فار ِجعوا وكفوا‪ ،‬ف ِإن ر� عل ي�ا فلك �ر خي ب� سنة‬
‫جبرسو�لالہلﷺیخربہپےچنوتاسالمیرکشلکوخرط�ا�تےساچبنےےکےئلزخ�ر�جےکرس�د�ا�ردعسنبابع�د�ہ‪ t‬کوطغاف�نےکاسلا�رہنییع‬
‫بننصحیکرط�فاجیھبوج�ا�سوقترمحبےکہعلقںیماھت�‪،‬جباسےرسو�لالہلﷺکےاقصدکاعملوہ�اتو�ا�سےناہنںیہعلقےکاند�ر‬
‫بالنےاکا�ر�ا�د�ہایک�‪،‬مرگمرحبےناہکاسےہعلقےکاند�ر�د�اخلہنرک�و�ا�سرط�حو�ہہعلقںیمد�اخلوہنےاکر�اسہتا�و�ر�اسےاند�رسےدیھکےل‬
‫گالبہکمتوخ�د�ا�سیکرط�فاجئو�‪،‬یعہنیےناہکںیماچہاتہو�ںہکاند�ر�د�اخلوہرکہعلقیکوبضمطیا�و�ریاہ�ںامہ�ر�یرثک�تدعت�ا�دکو�اپینٓاکنوھ�ںےس‬
‫وہائے�‪،‬مرگمرحبےنہیدللیوظنم�رہنںییکا�سےئلہنییعہعلقےسابہرلکنرکدعسنبابع�د�ہ‪ t‬سےالم�‪،‬سدع‪ t‬نے‬
‫�دیھکرکمرعو�ب ج‬
‫�اسےرسو�لالہلﷺکااغیپ�ماچنہپیاو�ہاملسمنو�ںا�و�روہی�دکےد�رمای�نرقنعیبوہنوی�الیگنجںیمریغاجندب�ا�ررہںیا�و�راہنںینیقیدلایاکہ‬
‫�الہلاعتلٰی�اپےنوعد�ےےکاطمبقاہنںیربیخپرفحتونرص�تاطعف مرائےاگ�ا�و�ر�الہلاک�وعد�ہیھبکلٹںیہناتکس�ا�سےکوع�ضو�ہاہنںیربیخکیایک‬
‫وکای�رںیہ�۔‬
‫سا�لیکوجھک�ریںدیےن ت‬
‫رو�رباجتاھ�‪،‬ما�د�یاند�ا�ز�و�ں‬
‫رو�رمںیالتبموہگایا�و�رظاہر�ًا�ا�ساکغ �‬
‫مرگہنییعاپینا�و�راپےنفیلحوہی�دکیرثک�تا�و سم�راملنو�ںیکتلقدعت�ا�دکو�دیھکرکغ �‬
‫زیچاملنو�ں ےکالخ�ف ا�و�ریوہ�دکےقح ںیمیھت �‪ ،‬چو�د�ہ وس�ٓا� مدوی�ںیک اطقت دنپ�ر�ہ زہ�ا�ر�ٓا� مدوی�ں ےک اقمبہل ںیم اییسیھت ےسیج‬
‫کےاطمبق رہ سم‬
‫تول�ا�رکےاقمبہلںیمالٹیھ�‪،‬مرگا�سےنالہلاعتلٰیکےےچسوعد�ےوکثبعاجنا�‪�،‬ا�سےنالہلیکےبامش�رخمیفولخمقا�تیکاطقتوکنہاجنا�ا�و�ریہایخ�ل‬
‫وکاق�ر�تےسرکھٹ�ا‬
‫وہائںیےگچاننہچانوہ�ںےنرسو�لالہلﷺیکا�سشکشیپ ح‬
‫کایکہو�ہاپیندع�د�ی تربر�ییکوجہےساملسمنو�ںرپاغلب ج‬
‫اناک�رر�دیا‬ ‫�دیا�ا�و�رغریجاندب�ا�ر�یاتخای ک�ررنےےس ک‬
‫َ‬
‫َ َ ٌ َ َ َٔ ُ‬
‫� ٍء‪َ ،‬و ِإ نّ� لنعمل ما لك وملن معك ب�ا هاهنا طاقة‪َ ،‬ه ُٔول ِء ق ْو ٌم ا ْهل‬ ‫ف َق َال ُع َي ْي َن ُة‪ :‬نّإ� َوَالهلِ َما ُك ّنا ِل ُن َس ّ َل َح ْل َف َاء نَ� ِل شَ ي ْ‬
‫ْ َ َ ُ َ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬
‫ُح ُص ٍون َم ِن َيع ٍة‪َ ،‬و ِر َج ٍال َع َد ُد ْه ك ِث ي ٌ�‪َ ،‬و ِسل ٌح‪ .‬إن ا ق ْ�ت َهلكت َو َم ْن َم َعك‪َ ،‬و ِإن ا َر ْدت ال ِق َتال ج ّعلوا َعل ْيك‬
‫ّ‬ ‫َ َ َ ّ َٔ‬ ‫ً‬ ‫ْ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َُ‬ ‫َّ َ ّ َ َ َ‬
‫السل ِح َ‪،‬ول َوالهلِ ‪َ ،‬ما َه ُٔول ِء كق َر ْي ٍش‪ ،‬ق ْو ٌم َس ُاروا إل ْيك‪ ،‬إن ا َص ُابوا ِغ ّرة ِم ْنك فذاك ال ِذي ا َر ُادوا َو ِإل‬ ‫ِب�لرج ِال و‬
‫‪ 1‬مغازی واقدی�‪۶�۳�۹‬؍�‪۲‬‬
 ‫�������‬
‫� ُ َ َ ْ ضُ َ ّ َ ف‬ ‫َ َٔ ْ‬ ‫ََ َ‬ ‫ت ّ‬ ‫ص ُفوا‪َ ،‬و َه ُٔو َل ِء ُي َ� ِاك ُر َون َك ْ َ‬
‫ْان َ َ‬
‫�نك ِ ي� ِح ْص ِنك‬ ‫ح� ت�لهم‪ ،‬فقال َس ْع ُد ْب نُ� ُع َب َادة‪ :‬ا ش َ د ليح‬ ‫ال ْر َب ويطاولونك‬
‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ ٌْ َ ُ‬ ‫ّ ّ َ‬ ‫ََ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُْ ّ ُ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫الس ْيفعیینہ ‪ ،‬ف َرجع سعد إل َرس ِ‬ ‫َهذا َح تّ� تطل َب ال ِذي ك ّنا َع َر ْض َنا َعل ْيك‪ ،‬فل ن ْع ِطيك إل‬
‫ّ َ ُ ْ ٌ َ َ َ َ َ َ ُ ْ ٌ َ ُ َ َ ُ ْ َ َ ْ َٔ ْ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ َٔ ْ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ َ ْ ٌ َ َ ُ َ‬
‫ا�‬‫وسل فاخ ب�ه ِب�ا قال‪،‬وقال سعد ي‪ �:‬رسول الهلِ ‪ ،‬إن الهل من ِجز لك ما وعدك ومظ ِهر ِدينه‪ ،‬فل تع ِط هذا العر ِب ّ ي‬
‫ال ْن َد ِق‬ ‫ِ ِ‬ ‫ي ب‬ ‫ول الهلِ ‪َ ،‬ل ئ ِ نْ� َٔا َخ َذ ُه ّ‬
‫الس ْي ُف َل ُي َس ّ ُل نّ ُ� ْم َوَل ُ َ� ّر ْ نَ� َإل ب َل ِده َ َكا َف َع َل َذ ِل َك َق ْب َل ْال َي ْو ِم ف� ْ خَ‬ ‫تَ ْ َ ً َ َ ً َ َ ُ َ‬
‫احدة‪ ،‬ي� رس‬ ‫�رة و ِ‬
‫ِي‬
‫وھچڑیںےگ‬
‫�ا�و�رسدعبنابع�د�ہ‪ t‬سےاہکامہ�ر�اجو�ا�برسو�لالہلﷺکوہپاچن�د�وکہالہلیکمسق!ہماپےنوہی�د�یوفیلح�ںوکیسکتمیقرپہنںی �‬
‫�‪،‬مہںیاہمت�ر�یدعت�ا�د�ا�و�راطقتاکعملےہہکبجوہی�دیو�ںےکاپ�سوبضم�طہعلقںیہ�‪�،‬ا�نےکاپ�ساجناب�ز�و�ںا�و�ر�السہحیکرثک�تےہاگرمتولگو�ں‬
‫ئوگے�‪،‬الہلیکمسق! یہرقیشیکرط�حےکول�گںیہنںیہوہنج�ںےناہمت�ر�یرط�فڑچھائییکیھتا�و�ر�دھوکے‬
‫وہا �‬ ‫نےا�نےساقمبہلایکتوہال�ک ج‬
‫سےاصقن�ناٹاھیااھترگمہیول�گایکابملعرصہکتمتےسگنجرکیںےگاہی�ںکتہکمتاکاتجائو�‪،‬یعہنی کاجو�ا�بنسرکدعسبنابع�د�ہ‪ t‬نے‬
‫قینیاکملےسدبگنہجحلںیماہکا�ےہنییع!مںیوگ�اہیدیاتوہ�ںہکٓا�پﷺتری�ےاپ�سا�سہعلقںیمٓائںیےگا�و�رجوہمےنےھجتشیپشک‬
‫ےگ‪،‬پرھسدعبنابع�د�ہ‪ t‬نےو�اپسٓاکررسو�ل‬
‫کیےہا�ساکتوہمےساطملہبرک�ےاگرگما�سوقتمہےھجتولت�ا�رکےوس�اکوئیا�و�رزیچہندیں �‬
‫�الہلﷺکوہنییعیکابتو�ںےسٓاگا�ہایک�ا�و�رسدع‪t‬نےعر�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!�الہلاعتلٰینےٓا�پےسوج�وعد�ہایکہےو�ہاسے‬
‫ہرحالتںیموپ�ر�ارک�ےاگ�ا�و�ر�اپےندینوکغالبرفمائےاگ�‪�،‬ا�سدب�وکوایکد�انہوجھک�ربیھہندجیےئاگ�‪�،‬ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!�اگرتول�ا�ر�و�ں‬
‫نےاسےٓالایتو�و�ہاہنںیوھچک�ڑر�اپےنالعقہیکرط�فا�سرط�حاھبگےاگیجےسو�ہا�سےسلبقدنخ�قےکر� �وزباھ�گاکچہے�‪�،‬رسو�لالہلﷺ‬
‫‪1‬‬
‫سملسلربیخکیرط�فر�و�ا�ںد�و�ا�ںرہے�۔‬

‫طغاف�ناک�اپےنالعقہیکرط�فرف�ا�ر‪:‬‬
‫�اناس�نھچکوسچاتہےرگم�ر�بیک تیشمھچک ا�و�رہوتی ےہ ا�و�رہوتا�وہی ےہ وج�ر�ب اچہاتہے�‪،‬ماعہد�ہیک د� سور�یقش ےکاطمبق افطغ�ن ےک‬
‫چا�رہز�ا� جراناب�زماجہدینیکو�اپیساکر�اسہتر�وکےنےکےئلاسالمیرکشلکےاعتقبںیملچرہےےھت�ا�و�رسملسلایکد�نا�و�رایکر�ا�تےتلچرہے‬
‫�‪،‬جباملسمنو�ںوک�ا�ساب�تاکعملوہ�اتو�و�ہڑب�یاجلنھںیمڑپگےئرگما�نےکزع�مںیموکئییمکہنٓائیا�و�ر�و�ہالہلاعتلٰیکیرصن�ترپکاملاتعام�د�‪،‬فحت‬
‫کےوعد�ےرپقینیےکاستھلسلسمربیخکیرط�فر�و�ا�ںد�و�ا�ںرہے‬
‫َ تَّ َ َ ُ َ ْ َ َ ةً َ ُ َ ْ فَ ُ ْ ف َٔ ْ َ ْ َ َٔ ْ ْ ًّ َ ُّ َٔ َّ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ ُ َ ْ ْ َ َ َ ُ َ َ‬
‫ح� إذا ساروا منقل ِسعوا خل�م ِ ي� امو ِ ِالم واه ِل ي ِ�م ِحسا‪ ،‬ظنوا ان القوم قد خالفوا إل ي ِ�م‪ ،‬فرجعوا عل‬
‫َٔ‬ ‫َ َٔ َ ف َٔ‬ ‫َٔ ْ َ‬
‫ا� ْم‪ ،‬فاق ُاموا ِ ي� ا ْه ِل ي ِ� ْم َوا ْم َو ِ ِال ْم‬
‫اعق ِب ِ‬
‫�اسیاثان�ءمںیونبطغاف�نوکاپےنبقعںیمھچکوش�ر�وغلانسئیدیاتو�انوہ�ںےنایخ�لایککہاملسمنو�ںےنا�نےکاہل عوای�لرپمحہلرک�دیاےہا�س‬
‫‪2‬‬
‫لےئو�ہٓاگےڑبھےنےکاجبئےےھچیپٹلپےئگا�و�راپےناہل عوای�لا�و�رامو�ا�لںیمرہے�۔‬
‫‪ 1‬مغازی واقدی�‪۶�۵�۰‬؍�‪۲‬‬
‫ا� ہشام�‪۳�۳�۰‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 2‬بن‬
 ‫�������‬
‫َ َ ْ شَ َ َ َ َ َ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫ْ ْ َ ّ ْ َ ة َ ُ َ ئ ً َ ُ َ َ ْ ُ َ ْ ّ َٔ‬ ‫ََ َ َ‬
‫� غطفان‪،‬‬ ‫الس َم ِاء ا ْو ِم ْن ال ْر ِض‪ :‬ي� مع‬ ‫ف ّلا كن َب ْع َد َه ِذ ِه ِمن ِتلك اللي ِل ِسعوا ص ِا�ا ي ِصيح‪ ،‬ل يدرون ِمن‬
‫ّ‬
‫الصعب والذلول‪،‬‬ ‫� َر ْجت َغ َط َف ُان عىل ّ‬ ‫ك! ْال َغ ْو َث‪ْ ،‬ال َغ ْو َث ب َ� ْي َف َاء‪ِ -‬ص َيح َث َل َث ًة‪َ -‬ل تُ ْ� َب َة َو َل َم َال! َق َال‪ :‬فَ خَ‬
‫ك َٔا ْه َل ُ ْ‬‫َٔا ْه َل ُ ْ‬
‫ِ‬
‫َٔ ْ ً َ َ َ ُ ُ َ ّ َ َ ّ َ ّ َ َ ّ َٔ ْ َ ُ َٔ ْ َ َ َ َ َ ْ نَ َٔ ْ ُ َ ْ َ ُ َ ف ْ َ َ ْ َ ف َ َ َ‬
‫ا� ْم‪ ،‬ف َسقط‬ ‫واكن امرا صنعه الهل عز وجل ِلن ِبي ِه ‪ ،‬فلا اصبحوا اخ ب� ِكنانة ب� ا ِب ي� القي ِق وهو ِ ي� الك ِتيب ِة ِب�ن ِص ِ ِ‬
‫نّ ْ نَ ْ َ َ َ ُ نَ ّ ْ َ َ‬ ‫ف‬ ‫ف َ َ ْ َ َ ّ َ َٔ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ُ ّ ْ َ ُٔ َ ْ َٔ ْ‬
‫ص َوغ ّر نَو�‪،‬‬ ‫اب ِ ي� َ ب� ِط ٍل‪ ،‬إ� ِس� ِف ي ِ�م فوعدو� الن‬ ‫ِ ي� يدي ِه ‪ ،‬وذل وايقن ِب�للك ِة‪ ،‬وقال‪ :‬كنا ِمن هول ِء الع َر ِ‬
‫َ نَ َ ْ‬ ‫َوَل َع ْمري َل ْو َل َما َو َع ُد نَو� ِم ْن َن ْص ِ ْه ما ن� ن‬
‫حممدا ب�حلرب َو ْل ْ�فظ‬ ‫بذ� ّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫کھچ ندو�ںدعبایکاکپ�رنےو�الےیکٓا�و�ا�زانسئید�ینکیلو�ہاج�نہنےکسہکہیٓا�و�ا�زٓاسام�نےسےہایزمنیےسہکافیح�ءمںیاپےناہل عوای�لیک‬
‫ام�ل‪�،‬اییسیہایکٓا�و�ا�ز�ا�نافطغنوی�ںےنیھبنیترمتہبینسوجیوہ�دکےاستھا�نےکوعلق�ںںیمر�ہرہےےھتجےسنس‬
‫خربولہنہکربقسات�نا�و�رہن �‬
‫یکالچوھ�ڑر�اپےنرھگ�و�ںا�و�ر�اہل عوای�لیکافحظتےکےئلاھب�گڑھک�ےوہئےیہاعممہلالہلیکرط�فےس‬ ‫ک‬ ‫کر�و�ہیھبر�اتو�ںر�ا�توہی�دکو�ا‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫نیباکر�مﷺیکاتئدیےئلیکاھت�‪،‬جبحبصوہئیا�و�رکاننہنبابیاحلقیقوکالك ِت َيب ِة کےالعقہںیمافطغنوی�ںےکرف�ا�رکیربخمیلوت�و�ہتہبامیشپ�ن‬
‫را�بےکاب�ر�ےںیمیطلغرپتےھہما�نےکاپ�سےئگانوہ�ںےنمہےسدم�دکا�وعد�ہ‬
‫ہو�ا�ا�و�ر�اسےاپینوم�تاکقینیوہایگ�ا�و�ر�ا�سےناہکہما�ناع �‬
‫کای�ا�و�رپرھعنیوقترپمہںی ھدوکا�دیا�‪،‬مری�یزندگییکمسق!�اگریہںیمہاپیندم�دکا�وعد�ہہنرکتےوتہمدمحمےسگنجیکہناھٹنےت�‪،‬مہںیسال�منب‬
‫�ابیاحلقیقیکاب�توکام�نانیلچاہےئاھت�‪،‬‬
‫َ َ ّ ْ تَ َ ْ َ َ َ ّ َ َ َٔ ْ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ َٔ ْ َ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ ُ َ ْ َ َ ُ ْ شَ ْ َ ُ َ َ َ َ ُ‬
‫� ٌء؟قالوا‪ :‬ل َوالهلِ ‪ .‬فقالوا‪:‬‬ ‫فلا ان� الغطفا ِنيون إل اه ِل ِهم ِب�يفاء وجدوا اهلهم عل ح ِ ِالم فقالوا‪ :‬هل راعك ي‬
‫ص ِاب ِه‬ ‫ك َغ ِن َيم ًة َو َل َخ ْي ً�ا!فقال عيينة ٔالحصابه‪ :‬هذا والهل من ماكيد ُ َم ّم ٍد َؤَا ْ َ‬ ‫ك َق ْد َغ ِن ْم تُ ْ�‪ ،‬فَ َ�ا نَ َ�ى َم َع ُ ْ‬ ‫َل َق ْد َظ َن ّنا َٔا ّن ُ ْ‬
‫الن َط ِاة َب ْع َد َه ْد َٔا ٍة ْإذ َ ِس ْع َنا َص ِ ئ ً‬ ‫�ء َ؟ق َال ُع َي ْي َن ُة‪ :‬نّإ� ف� ِح ْصن ّ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ َْ ُ‬
‫ا�ا‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬ ‫ال ِارث ْب نُ� ع ْو ٍف‪ِ :‬ب� ّي ش يْ ٍ‬ ‫‪ ،‬خدعنا والهلِ !فقال ل‬
‫َ َ َْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ َ ُ ْ َٔ ْ َ ُ ْ َ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫ْ ّ َٔ‬ ‫َ َ‬
‫ك ِب َ� ْيف َاء‪ِ -‬ص َيح ثلثة‪ -‬فل تُ ْ� َبة َول َم ٍال! قال ال ِارث‬ ‫الس َم ِاء ا ْو ِم ْن ال ْر ِض‪ :‬اهلك اهل‬ ‫َي ِص ُيح‪ ،‬ل ن ْد ِري ِمن‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ ّ ُ‬
‫الس َم ِاء! َوالهلِ ل َيظ َه َرن َم ّم ٌد َعل َم ْن‬ ‫ت‪،‬وَالهلِ ّإن ّال ِذي َ ِس ْعت َِل ْن ّ‬ ‫ْب نُ� َع ْو ٍف‪ َ :‬ي� ُع َي ْي َن ُة‪َ ،‬وَالهلِ َل َق ْد َغ َب ْ�ت ْإن ْان َت َف ْع َ‬
‫َ َ ْ ْ‬
‫ص ال يَ ُ� ِود‪،‬‬ ‫ص َاب ُه ِل ْل ُخ ُ‬ ‫ال َب ُال َ َٔل ْد َر َك ِم نْ َ�ا َما َٔا َر َاد َف َٔا َق َام ُع َي ْي َن ُة َٔا ّ ي� ًما ف� َٔا ْه ِ ِل ثُ ّ� َد َعا َٔا ْ َ‬ ‫نَ َ َٔ ُ َ تّ َ ْ نَ َ َٔ ْ ُ ْ‬
‫وج إل ن ِ‬ ‫ِ‬ ‫ر‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ج‬ ‫ِ‬ ‫�واه ‪ ،‬ح� لو �واته‬
‫َ َ ّ‬ ‫َٔ ّ َ َٔ‬ ‫فَ َ َ ُ ْ َ ُ ْ نُ َ ْ َ َ َ َ ُ َ ْ َ ُ َٔ ْ ن َ َٔ ق ْ ف َ نْ ز َ َ ْ َ ْ َ ْ‬
‫ص ال يَ ُ� ِود‪َ ،‬م َع ا ن ي� ل ا َراك تَ ْ� ِج ُع إل خ ْي َب َ� إل‬ ‫ج�اءه ال ِارث ب� عو ٍف فقال‪ :‬ي� عيينة ا ِطع ِ ي� وا ِ� ِ ي� م ِ�ِلك ودع ن‬
‫� ٍء‬‫ا� ِل شَ ي ْ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ َ ُ َ ّ ٌ َ َ ٓ ْ َ َ ْ َ َٔ َ ُ َ ْ َ ُ َٔ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ ُ َ َ ئ‬
‫وقد فتحها ممد ول ا ِمن عليك‪ ،‬فا ب� عيينة ان يقبل قول وقال‪ :‬ل اسل حلف ِ ي‬
‫جبافطغ�نےکہیول�گوجیوہ�دیو�ںےکوعلق�ںےسلکنےئگےھتافیح�ءمںیاپےنرھگ�و�ںںیمےچنہپوتانوہ�ںےناپےناہل عوای�لوکخرییت‬
‫کےاستھاپیاا�و�را�نےسوپچاھکایمتںیہیسکزیچنےڈ�ر�ایاتاھ�؟�انوہ�ںےناہک�الہلیکمسق! مہںییسکزیچنےںیہنڈ�ر�ایا�ا�و�رہام�ر�اخای�لےہہکمت‬
‫تے‪،‬یعہنینبنصحےناپےناسھتوی�ںےساہک�الہلیکمسق! یہدمحم�(ﷺ�)�ا�و�ر�ا�س‬
‫نےتمینغاحصلرکلیےہرگم�و�ہمہاہمت�ر�ےاپ�سںیہناپ �‬
‫کےاصاح�بیکاچ�لےہ�‪�،‬الہلیکمسق! ہمدھوکےںیمٓاگےئ�‪،‬حا�ر�ثنبوع�فرم�یےناسےاہککسزیچکےدھوکےںیم�؟تویعہنیےناہکمںی‬
‫�ر�ا�تاکہپالحہصزگ�ا�رنےےکدعبلقہعاطن�ۃںیماھتکہمہےنایکاکپ�رنےو�الےیکٓا�و�ا�زکوتنیرمتہبانس�‪،‬ہمںیہناجنےتہکو�ہٓا�و�ا�زٓاسام�ن‬
 ‫�������‬

‫سےٓا�رہییھتای�زمنیےسہکافیح�ءمںیاپےناہلیکربخلو�‪،‬نہربقسات�نہنام�ل�‪،‬حا�ر�ثنبوع�فےناہک�ا�ےہنییع!�اگرتونےا�سٓا�و�ا�زسےافئد�ہ‬
‫�اٹاھیاتوباقیرہےاگ�الہلیکمسقوج�ٓا�و�ا�زتونےینسےہو�ہٓاسام�نےسیھتالہلیکمسق! حمدم�(ﷺ�)�اپےن مشدون�ںرپضر�و�رغالب کٓار�رہںیےگیتحہک‬
‫ن‬
‫�اگراہپ�ڑ�و�ںےنیھبا�سےسدمشینیکوت�و�ہیھباپےنا�ر�ا�د�و�ںںیماکمای�برہںیےگ�‪�،‬ی ی��ہےندنچ�ر� �وز�اپےناہل عوای�لںیمایق�مایک�ا�و� پر �‬
‫رھاپےن‬
‫ساھتوی�ںوکیوہ�دکیدم�دکےےئلرخ�و�جرکنے کوکاہ�‪،‬حا�ر�ثنبوع�فےنرھپ� کٓار�اسےاہک�ا�ےہنییع! مری�یاب�توکما�ناج�ا�و�ر�اپےنرھگمںی‬
‫�ر�ہا�و�ریوہ�دکیدم�دکرناچوھ�ڑ�د�ے�اگرتو�وہا�ںالچبیھایگتوتری�ےوہا�ںےنچنہپےسلبقدمحماسےحتفرکچےکوہ�ںےگا�و�رمںیریت�ےاب�ر�ےںیم‬
‫رھاپےن‬
‫طمنئمیھبںیہنوہ�ں�‪،‬مرگہنییعےنا�سےکد�ر� مددن�انہوشم�ر�ہوک� کر�در�دیا�ا�و�رکاہمںیاپےنوفیلح�ںوککیسزیچیکاخطرہنںیوھچ�ڑاتکس�‪،‬پ �‬
‫�اطاعتزگ�ا�رطغافنوی�ںےکاستھوہی�دکی کدم�درنےےکےئلالکنرگم�ابیھربیخہنںیاچنہپتاھکہاسےولعم�م گوہایکہٓا�پﷺنےربیخپربقہض‬
‫‪1‬‬
‫کرلایہے�۔‬

‫فوجیمظنوضطب‪:‬‬
‫ُ‬
‫� ٌء َي ْب ُ�ق‬ ‫ص ب َ� ُج ٍل َي ِس ي ُ� َٔا َم َام ُه‪َ ،‬ع َل ْي ِه شَ يْ‬‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِ ف ي� َط ِر ِيق َخ ْي َب َ� ِ ف ي� َل ْي َ ةٍل ُم ْق ِم َر ٍة ْإذ َٔا ْب َ َ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َََْ َ ُ ُ‬
‫فبينا رس‬
‫ِ‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ف� ْال َق َمر َك ّن ُه ف� الش ْمس َو َعل ْي ِه َب ْي َضة ‪ ،‬فقال َر ُسول الهلِ َصل ُ‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه وسل ‪:‬من هذا؟ ف ِقيل‪ :‬ا ُبو َع ْب ِس ْب ِ ن� َج ْب ٍ�‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ َ ُ ُ َ َ َ َٔ ْ َ ُ ن فَ َ َ ُ ن َ َٔ َ َ ن َ َ َ ّ َ َ َ َت َٔ ّ َ َ َ َ ْ‬ ‫ََ َ َ ُ ُ‬
‫و�‪ ،‬واخذ ِ ي� ما تقدم وما �خر‪ ،‬وظننت‬ ‫و� �بس ِ ي‬ ‫فقال رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ‪:‬ادركوه! قال‪ :‬فادر ك ِ ي‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫َ ْ‬ ‫َٔ ّ ُ َ ْ نَ زَ َ ف ّ َٔ ْ ٌ ْ ّ َ فَ َ ْ َٔ َ َ ّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فقال‪ :‬مالك‬ ‫� َعلت اتذك ُر َما ف َعلت َح تّ� ِلق ِ ن ي� َر ُسول الهلِ صل‬ ‫انه قد �ل ِ ي� امر ِمن السم ِاء‪ ،‬ج‬
‫ّ َ نَ ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُْ‬ ‫َْ ُ ُ ّ َ َ َ‬
‫اس ل ت ِس ي ُ� َم َ ُع ْم؟قلت‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ‪ ،‬إن نَ�ق ِ ت ي� ِج� َيبة‬ ‫تقدم الن‬
‫�رسو�لالہلﷺفوجیمظنوضطبیکڑب�یاپبدن�یرفماتےےھتا�و�رخال�فو� �رز�یرکنےو�الےوکسز�ا�دیےتےھت�رسو�لالہلﷺ�ایکاچندنی‬
‫�ر�ا�تںیمربیخکیرط�فاجرہےےھتہکر�اسےتںیمٓا�پےنایکٓا�دمیوک�اپےنٓاگےےتلچوہئے کیداھ�ا�سرپکوئیاییسزیچتیھوجچاندنیںیم‬
‫مچیتکیھت�‪�،‬رسو�لالہلﷺنےرب�امانتےوہئےرفمایایہوک�نصخشےہ�؟کیسرع�ضایکہیابوعسبنبربجہے�(کوینہکا�سےنمظنوضطبیک‬
‫ڑکپرقدیکر�دیا�‪� ،‬ابوسبعنبربجوکوخ�فوہ�اہکاشید�ا�ن‬
‫خال�فو� �رز�ییکیھتا�سےئل� �)ٓا�پےنرفمایا�اسےڑکپلوصاحبہرک�ا�م ‪ y‬نےاہنںی ک‬
‫رھرسو�لالہلﷺنےریم�ےلعفرپ�اظاہ�رنا�ر�اضیگرکتےوہئے‬
‫رگات ک�ررلایگایہے�‪،‬پ �‬
‫کےاب�ر�ےںیموکئیمکحان�ز�لوہ�اہےا�سےئلاہنںی ف‬
‫ف مرایاےھجتایککتفیلےہہکوتولگو�ںےکاستھےنلچےکاجبئےا�نےکٓاگےٓاگےاتلچہے�؟مںیےنوج�ا�بدیا�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺمری�ی‬
‫‪2‬‬
‫زیت فرات�رہےوت�ٓا�پےنےھجما�سدیقےسزیا�د�ہوکئیزس�انہ �دی�۔‬
‫ناقہڑب�ی �‬
‫�ا�و�رلسہمنباکو�ع‪ t‬ہکےتںیہہکا� نووٹ�ںوکتزیچالنےےکےئلاعمربناکو�ع‪ t‬خو�شالاحنیےسدح�یڑپھےتوہئےٓاگےٓاگے‬
‫تےھ�‪،‬حد�یےکاشاع�رتےھ�۔‬
‫‪ 1‬مغازی واقدی�‪۶�۵�۱‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 2‬مغازی واقدی�‪۶�۳�۵‬؍�‪۲‬‬
 ‫�������‬

‫َ َ ْ َ َّ‬ ‫ُ َ َ َٔ ْ‬
‫َوال ت َص َّدق َنا َوال َصل ْي َنا‬ ‫الله َّم ل ْوال ان َت َما ْاه َت َد ْي َنا‬
‫ ‬
‫نہدصقہدیےتا�و�رنہامن�زپڑھےت‬ ‫�الہلیکمسقاگر�الہلہنوہتاتوہمدہ�ایتہناپتے‬
‫ ‬
‫ْ ََ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َٔ َ‬ ‫َ ْ‬
‫َوث ِّب ِت االق َد َام ِإن الق ْي َنا‬ ‫ ‬ ‫فاغ ِف ْر ِف َد ًاء لك َما ا ْبق ْي َنا‬
‫ہمھجترپقربا�نوج�احاک�ممہاجبہنںیالئےاہنںیاعم�فرفما �ا�و�رجبمہاقمبہلرکیںوتمہںیاثبتدقمیاطعفرما‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ً َ‬ ‫َٔ ْ‬
‫ِإ نَّ� ِإذا ِص َيح ِب َنا ا َب ْي َنا‬ ‫َوال ِق َ ي نْ� َس ِك َينة َعل ْي َنا ‬
‫جبںیمہاہج�دکےےئلاکپ�ر�اجاتاہےمہد�وک�ڑرنہپےتچںیہ‬ ‫ ‬ ‫تومہرپکستنیوطامنتیان�ز�لرفما‬
‫ُ َ‬
‫‪1‬‬
‫�ا�و�رپاک�رکرہمےساتساغثہایکہے�۔‬ ‫ ‬ ‫لص َي ِاح َع َّولوا َعل ْي َنا‬
‫َو ب� ِ ّ‬
‫ِ‬
‫بضعر�و�ایا�تںیمہیرجزیہاملک�تیھبںیہ�۔‬
‫ً َٔ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َّ َّ َ َ َ‬
‫ِإذا ا َر ُادوا ِف ْت َنة ا َب ْي َنا‬ ‫ ‬ ‫ِإن ال ِذ ي نَ� ق ْد َبغ ْوا َعل ْي َنا‬
‫التبمرنےاک�ا�ر�ا�د�ہرکتےںیہوتہماسےوبق�لںیہن‬
‫جبو�ہںیمہہنتفںیم ک‬ ‫جنولگو�ںےنمہرپظمل �وزیا�دتییکےہ‬
‫ ‬
‫کرتے‬
‫ْ َ َ‬ ‫ْ َٔ ْ‬ ‫ََ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫نَ‬
‫فث ِّب ِت الق َد َام ِإن لق ْي َنا‬ ‫َو ْ� ُن َع ْن ف ْض ِلك َما ْاس َتغ َن ْي َنا‬
‫ ‬
‫‪2‬‬
‫�ا�ےالہلمہریت�ےلضفوکر�مےسےباین�زہنںی جبمہاقمبہلرکیںوتہام�ر�ےدقمو�ںوکجام�د�ے�۔‬
‫َ‬ ‫َ َ ََ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َ‪:‬م ْن َهذا؟قال‪َ :‬ع ِام ٌر َ ي� َر ُسول الهلِ ‪،‬قال‪:‬غف َر لك َر ُّبك‬ ‫فقال َر ُسول الهلِ صل‬
‫ےہ؟صاحبہ‬
‫عامربناکو�ع ‪ t‬کےوتحدیمںیڈ�وبےاشاع�ر(حد�ی) سنرک�رسو�لالہلﷺنےد�ریافترفمایاکہدح�یڑپھےنو�الاکو�ن �‬
‫‪3‬‬
‫‪ y‬نےرع�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!�و�ہاعمربناکو�ع‪ t‬ہںی� �‪ٓ،‬ا�پےن ف مرایاپر�و�ر�دگا�ر�ا�سیکرفغم�ترفمائے�۔‬
‫َ َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ ْ َ ُ ُ ُ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ ُّ َ خُ ُّ ُ َّ ْ ُ شْ َ َ ٌ‬
‫� َدقال َر ُجل ِم َن الق ْو ِم َو َج َب ْت َ ي� ن ِب يَّ� الهلِ ل ْول ا ْم َت ْع َت َنا ِب ِه‬
‫ي�حه الهل‪ ،‬قال‪ :‬وما استغفر ِ ِإلنس ٍان قط ي�صه ِإل است ِ‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہرفمایا�الہلاعت �لٰیا�سرپرحمرفم ئاے�‪�،‬ا�و�ر�ا�ناک�(جگنےکومقعرپ�)ترجبہاھتکہرسو�لالہلﷺجبیسکوکخا�صرککے‬
‫وہاتااھت�‪� ،‬ایکصخش( سدیناعرمبناطخ�ب‪ )t‬نےرسو�لالہلﷺسےرع�ضاہکیا�ا�ےالہل‬
‫رضو�ردیہش ج‬
‫�دعائےرفغم�ترفماتےوت�و�ہصخش �‬
‫‪4‬‬
‫کےیبن ﷺ�!�ٓا�پےنا�سےکےئلاہش�د�توکو�اجبرک�دیاکا�ش! �ٓا�پاعمر‪t‬کیاجشعتےسدنچ�ر� �وز�ا�و�رںیمہعتمتمرفماتے�۔‬

‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب االداب ب�ب یج‬

‫ما�وزمن الشعروالرجزواحلدائ �‪ ،۶�۱�۴�۸‬فتح الباری �‪۴�۶�۶‬؍�‪۷‬‬
‫‪ 2‬مسندامحد�‪۶�۷‬؍�‪۲�۷‬‬
‫‪ 3‬مسندامحد�‪۱�۶�۵�۳�۸‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫‪ 4‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب املغــازی َ ب� ُب غــز َو ِة خ ْي َب َ��‪،۴�۱�۹�۶‬حصیح مســم کتاب الج ہادوالسـری َ ب� ُب غــز َو ِة ِذي قــر ٍد وغ ي ِ�ها�‪،۴�۶�۷�۷‬فتح‬
‫البــاری �‪۴�۶�۶‬؍�‪۷‬‬
 ‫�������‬

‫یوہ�دکیگنٹیم‪:‬‬
‫قائدینوہی�دکوبجملع گوہایکہرسو�لالہلﷺماجہدیناسال�مےکاستھا�نیکرط�فر�و�انہوہگےئںیہوت�انوہ�ںاسالمیرکشلکےاقمبہلےک‬
‫لےئرتہبینوصنمبو�ں ترپاب�دلہایخ�لرکنےےکےئلایکگنٹیمالبئی�‪،‬بثحومابحہثےکد�و�ر�ا�نو�ہنیترگ�وپو�ںںیممیسقتوہگےئ�‪،‬‬
‫ْ‬ ‫َ َ َٔ ْ تُ ْ َ ْ َ َ َ ُ ُ نَ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ تُ ْ َ ْ َ َٔ ْ ُ َ ّ َ ْ ْ ُ ُ ٌ َ خَ ٌ ف ُ‬
‫امات ِ ي� ذ َرى ِج‬
‫ال َب ِال‬ ‫وراي� خي ب� وحصو�ا و ِرجالا لرجع� قبل ان تصلوا إل ي ِ�م‪ ،‬حصون ش ِ‬
‫�ایکرگ�و�پاکخای�لاھتہام�ر�ےےعلقتہبوبضم�طوتسممکحںیہا�نںیماجناب�ز�و�ںیکومجو�دگیںیماملسم�ند�اخلہنوہکسںیےگا�سےئلںیمہ‬
‫وھچڑ�دیںےگکوینہکڑب�ےڑب�ے‬
‫صفولی�ںےکےھچیپےساملسمنو�ںاکاقمبہلرکناچاہےی�‪�،‬ایکےبملرعصہےکدعبابلآخراملسم�نگنتٓاکراحمصر�ہ �‬
‫لقےعا�و�رمکحتسموجہکاہپ�ڑ�و�ںیکوچٹوی�ںرپو�اقعںیہ�۔‬
‫ْ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ نّ َ ْ َ َٔ ْ َ ْ َ َ َ ْ ْ ْ ُ ُ َ ْ َ ُ ْ َ ُ ْ َ َ ٌ َ ْ َ َٔ ْ َ َ َ ُ‬
‫اص ْه َح تّ� نَ زَ�لوا َعل ُح ِك ِه‪َ ،‬و ِم نْ ُ� ْم َم ْن‬ ‫ف ِإ ي� قد رايت من سار إلي ِه ِمن الص ِون‪،‬ل يكن لم بقاء بعد ان ح‬
‫َْ‬ ‫ف َُ‬ ‫َْ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ََ َ ْ‬ ‫َ‬
‫الب ِال‪،‬‬ ‫َس ب ْ ٍي� َو ِم نْ ُ� ْم ِم ْن ق ْت ِل َص ْب ً�افقال ْت ال يَ ُ� ُود‪ :‬إن ُح ُصون َنا َه ِذ ِه ل ْي َس ْت ِمثل ِتلك‪َ ،‬ه ِذ ِه حصون منيعة � ذرى ِج‬
‫و� ْم‬‫فَ خَ َ ُ ُ َ َ َ ُ ف ُ ُ ن‬
‫�الفوه وثبتوا ِ ي� حص ِ ِ‬
‫�د�وسر�ارگ�و�پسجاکلڈی�رشموہ�رہشوس�ا�رمرحباکباھئیاح�ر�ثاھتجساکلبقاب �وزیبناھت�ا�و�ریہد� نوو�ںہلیبقریمحسےقلعترھکےتےھتاکرج�ا�ت‬
‫مدن�انہرظنیہاھتجولو�گدمحم(ﷺ�)کےاقمبہلںیمہعلقدنبہوئےو�ہا�نےکاقمبہلںیمریھٹنہےکسا�و�ر�اہنںیا�ناکحمکامنانپڑ�اجنںیمےس‬
‫کھچدیقہوئےا�و�رکھچابند�ھرکقلترک�دیےئےئگا�سےئلںیمہلقہعدنبہوکرلڑنےےکاجبئےابہرنلکرکسماملنو�ںےسہلصیفنکگنجرکنی‬
‫چاہےیمرگلڈی�ر�و�ں ےن ا�سیکوجتیزوک کر�در�دیا�ا�و ک�راہ�ا�ے اب �وزیبن�!ہام�ر�ے ےعلق ا�نوعلق�ںیک رط�حزمک�و�رہنںی ںیہ ہکلب ہیوبضم�طوتسممکح‬
‫�ا�و�رپاہ�ڑ�و�ںیکوچٹوی�ں ہرپںی�‪�،‬ا�نںیمد�سزہ�ا� جراناب�زموجو� ہدںی�‪�،‬ا�نیکومجو�دگیںیم�اہنںیرسکرناسماملنو�ںےکسباک�ر�و�گںیہنےہ ��‪،‬ا�س‬
‫دنبہوکرولی�ںےکےھچیپےساملسمنو�ںاکماقبہلرکناچاہےی�۔‬ ‫صف‬ ‫لےئںیمہلقہع‬
‫ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬
‫فَ َ ّ ُ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ال ِك‪ .‬قال‪َ :‬و َما ت ْص َن ُعون ِب َ�ا ٍي ل تَ�خذون‬ ‫ف ِز َع ْت ال يَ ُ� ُود إل َسل ِم ْب ِ ن� ِمش ٍك فقالوا‪� :‬ا الراي ا ب� ع ٍرو؟ويقال ا ب�‬
‫ْ‬ ‫َ َ ُ َ َ َ‬ ‫ْ َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ َ ً َ َ َ َ ُ َْ َ َ‬
‫اب‪ ،‬ق ْد َص َار ال ْم ُر إل َما تَ َ�ى‪ .‬قال‪َ :‬م ّم ٌد ق ْد ف َرغ ِم ْن يَ ُ� ِود َي ث ِ� َب‪َ ،‬و ُه َو‬ ‫َ‬
‫ِمنه ح ْرفا؟ قال ِكنانة‪ :‬لي َس هذا ِب ِ� ي ِن� ِعت ٍ‬
‫ُ َ َ‬
‫ك َما َص َن َع ِب َب ِ ن ي� ق َر ْيظة‪.‬‬ ‫ك‪َ ،‬و َصا ِن ٌع ِب ُ ْ‬ ‫ك‪َ ،‬ف َناز ٌل ب َس َ‬
‫اح ِت ُ ْ‬ ‫َس ئ ِ ٌا� َإل ْي ُ ْ‬
‫�ش‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫مک‬
‫یترس�اگر�و�پسجاکلڈی�رسال�منب مرضن�یاھتا�و�رییہوہی�د�یوف�جاکاسلا�رعا�ماھتجےسا�سد�و�رمںیوہی�دکاجگناب ک�زاہجاتاتاھکہییحنب‬
‫�اخبطیکرط�فاشا�ر�ہرککےاہکیہبساک�ر�و�ائیابوعرمیکےہسجےنںیمہبسےسےلہپوحنم�سانبیاا�و�رامہ�ر�یر�ائےیکاخملتفرککےںیمہاپےن‬
‫�امو�ا�لا�و�رہام�ر�ےرش�فےسرحم�و�مایک�ا�و�رہام�ر�ےاھبئوی�ںاکقلتایک�ا�و�رقلتےسیھبتخسرتبا�تہیےہہکا�سےنامہ�ر�ےوچب�ںوکدیقرک�ایا�‪،‬‬
‫رھا�سےناب �وزیبنےسیھبڑب�ھرکجر�ا�تدنم�انہ‬
‫وہگی‪،‬پ �‬
‫حاج�زمںیوہی�د�ییھبکیھبڑھک�ےہنوہکسںیےگا�و�رنہیہوہی�دکاکوئیا�ر�ا�د�ہا�و�ر�ر�ائے �‬
‫توجیزپشییکہکربیخکےوعلق�ںےسابہراملسمنو�ںےسگنجرکنےےکاجبئےدمیہنونم�ر�ہاجکر�ا�نےسد�و�د�وہاتھرکنےاچئںی۔انکنہ�(�ابن‬
 ‫�������‬

‫ﷺ)یرث�بےکوہی�دسےاف�ر�غوہچےکںیہ�ا�و�ر�ا�ب‬
‫�ابیحلاقیق�)نےاہکیہٓاپسیکڑل�ائیاک�وقتںیہنےہ�‪،‬با�تتہبٓاگےلکنیکچےہ� حم‪،‬دم�( �‬
‫�و�ہوگشاملیےکےئلاہمت�ر�یرط�فٓا�رہےںیہا�و�ر�و�ہوہیھچکرکیںےگوج�انوہ�ںےنینبرقیہظےکاستھایکاھت�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ فَ َ ّ ْٔ َ َ َ‬
‫الرا ُي؟ قال‪ :‬ن ِس ي ُ� إل ْي ِه ِب َ� ْن َم َع َنا ِم ْن يَ ُ� ِود خ ْي َب َ�‪ ،‬فل ُه ْم َع َد ٌد‪َ ،‬ون ْس َت ْج ِل ُب يَ ُ� َود ت يْ� َم َاء‪َ ،‬وف َد ٍك‪َ ،‬و َو ِادي‬ ‫قالوا‪� :‬ا‬
‫َ َ َ ْ ْ َ ُ ُ َ َ ّ ْٔ ُ َ َ َ َ َ ُ نّ َْ‬
‫إ� قد‬ ‫‪:‬‬‫ة‬ ‫ان‬‫ن‬ ‫ك‬
‫ِ‬ ‫ال‬‫ق‬ ‫ف‬ ‫‪.‬‬ ‫ي‬ ‫ا‬ ‫الر‬ ‫ا‬‫ذ‬‫ه‬ ‫‪:‬‬ ‫ود‬ ‫�‬ ‫ي‬ ‫ال‬ ‫ت‬ ‫ال‬ ‫ق‬‫ف‬ ‫‪.‬‬ ‫�‬ ‫ي‬ ‫د‬ ‫ِ‬
‫ََ‬
‫ق‬‫و‬ ‫يث‬ ‫ٍ‬ ‫د‬‫ِ‬ ‫ْال ُق َرى‪ ،‬ثُ ّ� ن ِس ي ُ� إل ْي ِه ِ ف� ُع ْقر َدار ِه ف ُن َقا ِتل َعل و تْ� َ‬
‫ح‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ي‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ٍ‬ ‫ي ِ ِ‬
‫َ َ ْ ْ َ َ َ َ َ َٔ ْ ت ْ َٔ ّ َ َ َ ْ َ ُ ُ ُ َ َ َ ْ َ ْ ْ َ َ ُ َ َ َ ُ َ ّ ٌ َ َ ُ َ ْ َ َٔ َ ً َ َ ْ ُ َ َ‬
‫خ ب�ت العرب فراي�م ا ِشداء علي ِه‪ ،‬وحصوننا ه ِذ ِه ليست ِمثل ما هناك‪ ،‬وممد ل ي ِس ي� إلينا ابدا ِلا يع ِرف‪.‬قال‬
‫َ َ َ‬ ‫ٌ َ َ ُ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫ّ‬
‫َسل ُم ْب نُ� ِمش ٍك َ‪:‬هذا َر ُجل ل ُيقا ِتل َح تّ� ُي ْٔوخذ ِب َ�ق َب ِت ِه‬
‫�ش‬
‫مک‬
‫ریغباپےنڑب�ےرکشلکےاستھدمیہن‬ ‫�د�وسر�ےڈیل�ر�و�ںےنالس�منب مےسوپچاھپرھکایکرناچاہےی�؟ �ا�سےناہکہمیسکرع�بیکدم�دکے �‬
‫مون�ر�ہیکرط�فر�و�انہوہ�ںر�اسےتںیمامیت�ء�‪،‬فد�کا� �ور�و�ا�د�یالرق�ٰیکےوہی�دیو�ںوکبیھاستھےلرکا�نےکنحصںیماج�اتریںا�و�رپر�انےا�و�رنےئ‬
‫�ش‬
‫مک‬
‫نکےبےکاستھگنجرکیں�‪ ،‬قائدینوہی�دکیاکرثیتا�سوجتیزکیرط�فامئلوہگیئنکیلانکنہنبابیاحلقیقےنالس�منب مےکرظنیہیک‬
‫ماخلتفیکا�و�رکاہمںیےنرعبو�ںوکدمحمﷺکےالخ�فڑب�استخاپیاہےا�و�رہام�ر�ےےعلقیھبرثی�بےکوعلق�ںیکرط�حزمک�و�رہنںیا�ناحلا�ت‬
‫�ش‬
‫مک‬
‫ڑگبای�ا�و�رکاننہیکرط�فاشا�ر�ہرککےاہکیہصخشا�س‬
‫مںیریم�اخای�لےہہکدمحمبکیھیھبامہ�ر�یرط�فںیہنٓائںیےگ�‪�،‬ا�ساب�ترپسال�منب م گ‬
‫‪1‬‬
‫�وقتکتںیہنڑل�ےاگجبکتا�سوکرگ�د�نےسہنڑکپلایجائے�۔‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬
‫ول الهلِ ‪ ،‬إن َلا ط ُرقا ُي ْٔو تَ� ِم نْ َ�ا ك َها‪ ،‬فقال َر ُسول الهلِ َصل ُ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ َ ْ َُ ُُ ٌ ََ َ َُ َ َ ُ َ‬ ‫َْ‬
‫الهل‬ ‫فان تَ َ� ِب ِه إل مو ِض ٍع ل طرق‪ ،‬فقال ل ي‪ �:‬رس‬
‫ّ َ‬ ‫ْ‬ ‫س َْ‬ ‫ال َس َن َو ِال ْ َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ي ُ ِ� ّب ْال َف ْٔا َل ْ َ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫ََ َ َُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ال َس َن‪َ ،‬و َيك َر ُه الط َي َ�ة‬ ‫َعل ْي ِه َو َس َل‪ّ َ :‬س َها ِ يل!وكن رس‬
‫َ َ َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ ْ َ َْ َ ََ َ ّ ُ ََ َ ٌ َُ ُ ََ َ َ ٌ َ َ َ َ ْ ُ َْ َ َ َ َ‬
‫كا!قال‪َ :‬لا ط ِر ٌيق ُيقال َلا شاش‪ ،‬قال‪:‬ل‬ ‫و ِالس الق ِبيح ‪،‬فقال الد ِليل‪ :‬لا ط ِر يق يقال لا حزن‪،‬قال‪ :‬ل تسل‬
‫َٔ َ ّ َ‬ ‫َ ْ ُ ْ َ َ َ َ َ َ ٌ ُ َ ُ َ َ َ ٌ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ ُ َ ُ ْ خَ ّ‬
‫الهل َع ْن ُه‪َ :‬ما َرا ْيت كلل ْي ةِل‬
‫� ُ‬ ‫اب َر ِ ض ي َ‬ ‫كا! قال ع ُر ْب ن� الط ِ‬ ‫تسلكا!قال‪ :‬لا ط ِر يق يقال لا ح ِاطب ‪،‬قال‪ :‬ل تسل‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫اس َها َم ْر َح ٌب‪،‬قال َر ُسول‬ ‫اح َد ٌة َ ْل َي ْب َق َغ ْي ُ� َها‪َ ،‬ف َق َال ُ َع ُر‪ّ َ :‬س َه َاق َال‪ُ ْ :‬‬ ‫َ َ َ َ ٌ‬
‫ول الهلِ !قال َ‪:‬لا ط ِر يق َو ِ‬ ‫َٔ َ َ َٔ ْ َ ّ ُ‬
‫اس ًاء اق َب َح! س ِل َرس ِ‬
‫َٔ َ‬ ‫َ ّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ ُ ْ ُ ْ َ َ َ ُ َٔ ّ‬
‫كا! قال َع ُر‪ :‬ال َ ّس ْيت َهذا الط ِر َيق اّول َم ّر ٍة!‬ ‫الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ :‬نعم اسل‬
‫�رسو�لالہلﷺاسمفتےطرکتےوہئےبجایکوچ�رسہت(چو�رنیگ) پرہپےچناہج�ںےسفلتخمتمسںیمر�اسےتاجتےےھتوتد� نوو�ں‬
‫�رہرب�و�ںےناہکیا�رسو�لالہلﷺیہبسر�اسےتربیخیکرط�فاجتےںیہ�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایاا�نر�اسوت�ںےکان�مالتبئو�ا�و�ر�رسو�ل‬
‫سپدنرتےےھت�‪�،‬انوہ�ںےناہک�ا�سر�اسےتاکنا�مزح�ن�(ستخ‬
‫�الہلﷺاچیھاف�لا�و�ر�اچےھان�مدنسپف مراتےےھتا�و�ربر�یاف�لا�و�ررب�ےان�مان ک‬
‫�ا�و�رکرھ�د�ر�ا�)ہے� �‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایا�ا�سر�اسےترپنہاجئو�‪� ،‬انوہ�ںےناہکیہر�اسہتاش�ش�(ترف�قو�اضرط�ا�بو�الا�)ہکالتاہے� �‪ٓ،‬ا�پﷺےن‬
‫تاہے�‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایا�ا�سر�اسےترپنہاجئو�‪،‬سدیناعرم‪t‬بن‬
‫ف مرایا�ا�سر�اسےترپنہاجئو�‪�،‬انوہ�ںےناہکیہر�اسہتاحطب�(لڑکہا�ر�ا�)ہکال �‬

‫‪ 1‬مغازی واقدی�‪۶�۳�۷‬؍�‪۲‬‬
 ‫�������‬

‫خاط�بےناہکمںیےنا�سیسیجر�ا�تےسلبقیھبکیھبایےسرب�ےانمو�ںںیہنےنسوجرسو�لالہلﷺےکاسمےنوبلےایاتبئےےئگ� �‪ٓ،‬ا�پ‬
‫ﷺےنرفمایا�ایکر�اسےتےکالع�و�ہوکئیر�اسہتںیہناچب�‪ ،‬سدیناعرم‪t‬نےرع�ضایک�ٓا�پان�مرفم ئاںی� �‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایا�ا�سر�اسےتاکنا�م‬
‫مرحبےہ�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایاہا�ںا�سر�اسےترپچول�‪،‬سدینا عرم‪t‬نےاہکایکا�سان�مےلہپںیہنزگ�ر�ا�؟‬
‫برہحا�لٓا�پ ﷺ ےنبس ر�اسوت�ںوکوھچک�ڑرمرحب جرپاناسپدنف مرای �آا�پﷺ ےن دمیہنونم�ر�ہ ےسربیختک اچ�ر�د�نیک اسمفت ینعی‬
‫�‪۹�۶‬عربیلیماکفاصہلےطرفمایا�۔‬
‫َّ َٔ َ َ َ ً‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َّ‬ ‫َع ْن َٔا َن ٍس َر ِ ض ي َ‬
‫� َّ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ا ت� خ ْي َب َ� ل ْيل‬ ‫الل َع ْن ُه‪ ،‬ان َر ُسول الهلِ صل‬
‫‪1‬‬
‫�ا�و�ر�انس‪ t‬ف مراتےںیہ�رسو�لالہلﷺر�ا�تےکوقتربیخےچنہپ�۔‬
‫�اہلرع�بیکاع�د�تیھتہکو�ہدشنمےلیبقےکاطر�ا�فںیماھگ�تاگلکریبےھٹرہےتا�و�رر�ا�تےکےلھچپرہپ�دشنمرپاچانکہلمحرک�دیےتےھت‬
‫مرگسو�ائےوبجم�ر�یےکرسو�لالہلﷺکیرحبیایسستا�سےکربعسکیھت�‪،‬‬
‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َٔ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِإذا غ َزا ق ْو ًما ْل ُي ِغ ْر َعل يْ ِ� ْم َح تَّ� ُي ْص ِب َح‪ ،‬ف ِإن َ ِس َع‬ ‫َع ْن ان ِس ْب ِ ن� َما ِل ٍك‪ ،‬قال‪ :‬اكن َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ ،‬ح تَّ� ِإذا ا ْص َب َح‬ ‫ات َر ُسول الهلِ صل‬ ‫َٔا َذ نًا� َٔا ْم َس َك‪َ ،‬وإ ْن َ ْل َي ْس َم ْع َٔا َذ نًا� َٔا َغ َار‪َ ،‬ف نَ زَ� ْل َنا َخ ْي َ َ� َل ْيال‪َ ،‬ف َب َ‬
‫ب‬ ‫ِ‬
‫َٔ َ‬ ‫َ‬
‫ْل َي ْس َم ْع اذ نًا�‬
‫ےھت‪،‬لبہکحبصاکاتناظ�رف مراتے�‪�،‬اگرسبیت‬
‫�انس‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺکیاع�د�تابم�رکہیھتہکر�ا�تےکوقتیسکرپمحہلںیہنرکتے �‬
‫ربیخےچن�‪،‬چاننہچحبصےکوقت‬
‫ےھت �‪ٓ،‬ا�پﷺر�ا�تےکوقت ہپ‬
‫تے �‪ٓ،‬ا�و�ا�زنہےتنسوتپرھمحہلرک�دیےت �‬
‫سےا�ذ�ا�نیکٓا�و�ا�زنسےتوت�ا�سرپمحہلہنرفما �‬
‫‪2‬‬
‫�ٓا�پےنٓا�ذ�ا�نیکٓا�و�ا�زنہینسوتمحہلیکایت�ر�یرفمانےےگل�۔‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َ َّ َ ُّ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ ُ َ َ َ ّ َٔ شْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫�ف َر ُسول الهلِ َصل‬ ‫َو َّلا ق ِد َم َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل خي ب� صل ِب�ا الصبح‪ ،‬ور ِكب الس ِلون‪ ،‬ولا ا‬
‫ْ َٔ‬ ‫َٔ ْ َ ْ‬
‫ات َو َما اظلل َن َو َر َّب ال َر ِض ي نَ� َو َما‬ ‫الس َم َو ِ‬ ‫وا!� َق َال‪ُ :‬قوُلوا ّ‬
‫اللهم َر َّب َّ‬ ‫صاب ِه ِ‪:‬ق ُف ثُ ّ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ َ َ َ َ َٔ ْ َ‬
‫الهل علي ِه وس َل عل خي ب� قال ِل ِ‬
‫َ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َْ‬ ‫َٔ ْ َ َ َٔ ُ َ َ‬ ‫َٔ َ َ ْ َ َ َ َّ َّ َ ن َ َ َٔ َ َ ْ َ َ َ َّ‬
‫الر َ ي� ِح َو َما اذ َر ْي نَ� ف ِإ نَّ� ن ْسالك خ ْي َ� َه ِذ ِه الق ْر َي ِة َوخ ْي َ� ا ْه ِل َها َوخ ْي َ� َما ِف ي َ�ا‪،‬‬
‫اقللن‪ ،‬ورب الشي ِاط ي ِ� وما اضللن‪ ،‬ورب ّ ِ‬
‫س الهلِ‬ ‫َٔ َ ُ ْ‬
‫� ما ِف ي َ�ا‪ ،‬اق ِدموا ِب ِ‬ ‫ِ‬ ‫َو َن ُع ُوذ ِب َك ِم ْن شَ ِّ‬
‫� َها َو شَ ِّ‬
‫� َٔا ْه ِل َها َو شَ ّ َ‬

‫جب رسو�ل الہلﷺ ربیخہپےچنوت�ٓا�پ ےنحبصیک امن�زپڑھی ا�و�رپرھ�ٓا�پ ﷺ ا�و�ر�ٓا�پ ےکاحصبہ ‪ y‬سو�ا�رہوکریخربکی رط�ف لچ‬
‫پڑ�ے�‪،‬جب رسو�ل الہلﷺ ربیخکےرقیب ےچنہپ ا�و�ر�ا�س ےک د�ر�و�دیو�ا�ررظن�ٓانے ےگلوت�ٓا�پﷺ ےناحصبہرک�ا�م ‪y‬کوف مرایاکھچ‬
‫�دیرھٹریجائو�‪ ،‬پرھ�ٓا�پﷺےنرفمایا�الہلےسد کعار�و’’�ا�ےالہل�!ساتو� �ںٓاسامنو�ںا�و�ر�ا�نںیموجکھچےہا�نبسےکرپ�و�ر�دگا�ر�‪،‬ساتو�ں�زیمون�ں‬
‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی َ ب� ُب َغ ْز َو ِة َخ ْي َب َ��‪، ۴�۱�۹�۷‬البدایۃ ن‬
‫وال�ایۃ�‪۲�۰�۹‬؍�‪۴‬‬
‫ــن � َٔال َذان م َ ّ‬ ‫ُ َ‬
‫‪،۶‬ا� ہشــام �‪۳�۲�۹‬؍�‪،۲‬الــروض االنــف �‪۹�۱‬؍�‪،۷‬عیــون‬ ‫الد َم ِ‬
‫ــاء �‪ �۱�۰‬ب ن‬ ‫ــن ِ‬ ‫‪ 2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب االذان َ ب� ُب َمــا ي ْ�ق ُ ِب ِ ِ‬
‫ال� کثــری �‪۳�۴�۸‬؍�‪۳‬‬
‫وال�ایۃ�‪۲�۰�۹‬؍�‪،۴‬الســری ۃ النبویــۃ ب ن‬ ‫اال� ‪۱�۷��۳‬؍�‪،۲‬البدایــۃ ن‬
‫ث‬
 ‫�������‬

‫�ا�و�ر�ا�نیکریقحخمولقا�تےکرپ�و�ر�دگا�ر�‪،‬یشاطنو�ںا�و�ر�ا�نیکرمگ�ا�ہوٹلوی�ںےکرپ�و�ر�دگا�ر�‪،‬ہو�ائو�ںا�و�رجنزیچ�و�ںوک�و�ہا�ڑ�الےاجتیےہا�نبسےک‬
‫پر�و�ر�دگا�ر�‪�،‬ا�سیتسبیکاچیھزیچ�و�ں�‪،‬یاہ�ںےکابشدن�و�ںیکاچیھابتںیا�و�ر�ا�سیتسبںیموجعدم�ہزیچیںںیہمہھجتےسا�نبسےکاگبلط�رہںی‬
‫�ں‪،‬یاہ�ںےکابشدن�و�ںیکرب�ائوی�ںا�و�رتفہناسمانوی�ںا�و�ریاہ�ںیکامت�مرب�ائوی�ںےسانپ�ہامگنےتںیہ�۔‘‘ �ا�ےاجمہد�و�!�ا�بالہل‬
‫�ا�و�ریاہ�ںیکرب�یزیچ�و �‬
‫‪1‬‬
‫کانا�مےلرک�ٓاگے ھڑبو�۔‬
‫َ َّ ُ َ َْ‬ ‫َ َ َ ْ َ ُ ُ َ ُ ُ َ ُ ّ َ ْ َ ة َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ّ ُ َ ّ َ َ َ َ ُ ّ َ ْ َ َ َ َ َ ّ نَ زَ َ َ ُ ُ‬
‫وكن ال ي�ود يقومون ك لي ٍل قبل الفج ِر فيتلبسون السلح ويصفون الكتا ِئب ‪ ،‬فلا �ل رسول الهلِ صل الهل علي ِه‬
‫تَ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫َ َٔ‬ ‫ّ‬ ‫ََ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ َ ّ ََ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َ‬
‫اح ِت ِ� ْم ْل َي َت َح ّركوا ِتلك الل ْي ةل‪َ ،‬و ْل َي ِص ْح ُل ْم ِديك َح تّ� طل َع ْت الش ْم ُس‪ ،‬فا ْص َب ُحوا َواف ِئ َد تُ ُ� ْم خْ� ِف ُق‪،‬‬ ‫وسل ِبس‬
‫ً‬ ‫ْ‬
‫يس!( َمق َد َمة‪َ ،‬م ْي َم َنة‪،‬‬ ‫ال َك ِت ُل‪َ ،‬ق ُالوا‪َ ُ :‬م َّم ٌد َوالهلِ ‪َ ُ ،‬م َّم ٌد َوالخَ ِم ُ‬
‫ال َس ِاح َو ْال َك َراز ي نُ� َو ْ َ‬ ‫َو َف َت ُحوا ُح ُص نَ ُ‬
‫و� ْم َم َ ُع ْم ْ َ‬
‫ِ‬ ‫ي‬
‫و� ْم‬‫َ ُ ُ ن‬ ‫َ َ ّ ْ َ نَ ت‬ ‫َ ْ َ َ ً َْ‬
‫سة‪ ،‬قلب‪،‬سافہ)فولوا ه ِار ِب ي� ح� رجعواإل حص ِ ِ‬ ‫مي‬
‫مانقفنیا�و�روہی�دنےاملسمنو�ںیکدمیہنونم�ر�ہےسر�و�انیگیکاطال�علبقا�ز�وقتوہی�دیخربکوہپاچن�د�ییھتا�و�ریوہ�د�یرطخ�ےےسےنٹپنےکےئل‬
‫سا�ر�یر�ا�تحبصکتحلسم کوہرکنالکرتےےھت�‪،‬جبرسو�لالہلﷺوہا�ںےچنہپتو�و�ہاسر�ا�توک�ایےساغفلوہئےہکا�ناکہنوکئیاجنو�رحرکت‬
‫مںیٓایانہرم�غ ےن ابنگ د�یسجیک وجہ ےس اہنںیرکشل�اسالمییکٓامدکی ربخنہ وہئی�‪ ،‬طول�عٓافات�ب ےک دعبجب و�ہ اجگے ا�و�ربےربخ�ی‬
‫�ل‪،‬پاھ�ولےا�و�ر کٹور�ےرکیل�اپےنوتیھک�ںںیماک�مرکےنےکےئلےلکنا�و�ر�اچانکرکشل‬
‫مںیلقوع�ںےکد�ر�و�ا�ز�ےوھک�لرکھکیتیےکٓالا�تدک�ا �‬
‫�اسال�مرپ�ا�نیکرظنپڑ�ی�‪ ،‬توھگرب�اکرچالئےدمحم�(ﷺ�)�الہلیکمسق! شلرکےک ناپوچ�ںوصح�ں( مدقمہ� یم‪،‬ہنم�‪،‬یمرس�ہ�‪،‬قبلا�و�رسافہ) کے‬
‫‪2‬‬
‫ساتھٓاگےئ�ا�و� پررھمہنریھپکرجعتلںیم�اپےناہل عوای�لےکاستھوعلق�ںںیمد�اخلوہگےئ‬
‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ ُ َٔ ْ َ‬ ‫َ ْ َٔ َ ْ ن َ‬
‫الل ا ك َب ُ�‪ ،‬خ ِر َب ْت خ ْي َب ُ�‪ِ ،‬إ نَّ� ِإذا نَ زَ�ل َنا‬ ‫� الل عنه‪ ،‬قال‪:‬فقال الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪:‬‬ ‫عن ان ِس ب ِ� ما ِل ٍك ر ِ ي‬
‫َ َ َْ َ َ َ َ َ ُ ُ َ‬
‫الم ْنذ ِرني}‬
‫َ ‪3‬‬
‫ِبساح ِة قو ٍم {فساء صباح‬
‫�انسنباملک‪ t‬سےرم�و�یےہیبنرکیمﷺنےاجمہدینوکفحتیکاشب�ر�تدیےتوہئےرفمایا�الہلاکرب! یخرب�اجڑگای�‪�،‬ا کلہلاربیخرب�ویر�ا�ن‬
‫‪4‬‬
‫ہوگایجبمہیسکوق�مےکدیم�ا�نںیماترتےںیہوت’’باخربکییئگوق�میکحبصتہبرب�یوہتیےہ۔‘‘‬
‫پرھ�ٓا�پﷺنےرکشلکےڑپ�ائوکےےئلایکہگجاک�اتناخ�برفمایا‬

‫وال�ایۃ�‪۲�۰�۹‬؍�‪،۴‬مغازی‬
‫اال� ‪۱�۷��۳‬؍�‪،۲‬البدایۃ ن‬
‫‪،۳‬ا� ہشام�‪۳�۲�۹‬؍�‪،۲‬الروض االنف �‪۹�۱‬؍�‪ ،۷‬عیون ث‬
‫‪ 1‬فتح الباری �‪۴�۴�۶‬؍�‪،۱‬زاداملعاد ‪۲�۸��۴‬؍� ب ن‬
‫للب� ق��‪۲�۰�۳‬؍�‪۴‬‬
‫واقدی�‪۶�۴�۲‬؍�‪،۲‬دالئل النبوۃ ی‬
‫‪2‬۔مغازی واقدی�‪۶�۴�۲‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 3‬الصافات‪177 :‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫‪ 4‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب املغــازی َ ب� ُب غــز َو ِة خ ْي َب َ��‪،۴�۱�۹�۸‬فتــح البــاری �‪۲�۳�۱‬؍�‪،۵‬زاداملعاد ‪۲�۸��۳‬؍�‪،۳‬مغــازی واقــدی�‪۶�۴�۳‬؍� ب ن‬
‫‪،۲‬ا�‬
‫‪،۴‬ا� ســعد ‪۸��۳‬؍�‪۲‬‬
‫وال�ایــۃ�‪۲�۱�۰‬؍� ب ن‬ ‫للب�ــیق �‪۲�۰�۳‬؍�‪،۴‬الــروض االنف�‪۹�۲‬؍�‪،۷‬عیــون ث‬
‫اال� ‪۱�۷��۴‬؍�‪ ،۲‬البدایــۃ ن‬ ‫ہشــام�‪۳�۳�۰‬؍�‪،۲‬دالئل النبــوۃ ی‬
 ‫�������‬
‫َ َ َ ْ‬ ‫ّ ْ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬ ‫ال ْن ِذر ْب ن� ْ ج َ‬
‫ا� ْ ُ‬ ‫َف َ ّلا َٔا ْص َب َح َج َاء ُه ْ ُ‬
‫الهل َعل ْيك‪ ،‬إنك نَ زَ�لت َم نْ زِ�لك َهذا‪ ،‬ف ِإن‬ ‫ال ُم ِوح فقال‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اب ب ن‬ ‫ال َب ُ‬
‫الر ْٔاي‪ُ،‬‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪ :‬بل ُه َو ّ‬‫ا‪،‬ف َق َال َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ ْ َ َ ّ ْٔ ُ َ َ ّ ْ َ َ‬ ‫َك َن َع ْن َٔا ْم ٍر َٔا َم ْرت ِب ِه َف َل َن َت َ ّ ُ‬
‫ك ِف ِيه‪ ،‬و ِإن كن الراي تكن‬
‫ٌَ َ‬ ‫ْ ْ ْ َ نَ زَ ْ َ ْ نَ �ظُ ْ َ ْ ّ ْ َ نّ زّ َ َ َٔ ّ َٔ ْ َ ّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬
‫النط ِاة ِ يل ِب ِ� ْم َم ْع ِرفة‪ ،‬ل ْي َس‬ ‫الص ِن و�لت ب ي� ري النخ ِل وال� ‪ ،‬مع ان اهل‬ ‫فقال َ ي‪َ �:‬ر ُسول الهلِ ‪َ ،‬دن ْوت ِمن ِ‬
‫ون َع َل ْي َنا‪َ ،‬و ُه َو َٔا ْ َ ُ نْ َ َ ْ ُ ُ َ َ َٔ نّ َ ٓ َ ُ ْ َ َ ت‬ ‫َ ْ ٌ َٔ ْ َ َ َ َ نْ ُ ْ َ َ َٔ ْ َ َ نْ ُ ْ َ ُ ْ ُ ْ َ ُ َ‬
‫سع ِل ِ�ط ِاط نبله ْم‪ ،‬مع ا ي� ل امن ِمن بي ِ ِ‬
‫ا� ْم‬ ‫قوم ابعد مدى ِم�م‪ ،‬ول اعدل ِم�م‪ ،‬وه مرت ِفع‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫ْ‬ ‫ول الهل إىل موضع �يء ِم ْن نّ زّ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ ف �خَ ْ ّ ْ تَ َ ّ ْ َ َ ُ َ‬
‫ال ّرة َب ْين َنا َو َب ْي نَ ُ� ْم َح تّ�‬ ‫ال� َو ِم ْن ال َو َ ب� ِء‪ ،‬ج ْ� َعل‬ ‫ب‬ ‫يدخلون ِ ي� ِر النخ ِل‪� ،‬ول ي� رس‬
‫َ َ َ ُ‬
‫ل َي َنال َنا ن ْبل ُه ْم‬
‫جبحبصوہئیوت�ا�سرپحاب�بنبذنم�ر‪ t‬نےرسو�لالہلﷺکیدخمتںیمعر�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!�ٓا�پےنا�ساقم�م‬
‫پرپڑ�ائوف مرایاہے�اگر�ا�ساقم�مرپ�ٓا�پےنالہلےکمکحےسڑپ�ائوف مرایاہے پوترھبولےنیکوکئیاجنگئشںیہن�ا�و�ر�اگر�ٓا�پےناپینیگنجدتبریےک‬
‫تتحڑپ�ائوکایہےوتکھچرع�ضرک�و�ں�؟�رسو�لالہلﷺےنرفمایاہنںیہیریم�یاپینیگنجدتبریےہ�‪،‬حاب�بنبذنم�ر‪ t‬نےرع�ضایک�ا�ے‬
‫ںیہ‪�،‬اتین‬
‫�الہلےک�رسو�لﷺ! یہاقم�مہعلقاطن�ۃےستہبیہرقیبےہا�و�ریخربکےاس�ر�ےرتبتیایفہتا�و�رجگنٓا�زمو�د�ہاجناب�ز�اسیہعلقںیم �‬
‫قربتیکوجہےساہنںیامہ�ر�یرہحرکتاکپو�ر�اپو�ر�اعملرہےاگبجہکمہا�نیکرہچا�لےسبےربخہو�ںےگ�‪،‬مںیاہلاطن�تےسوخببیو�اقفوہ�ں‬
‫کوئیوق�ما�نےسزیا�د�ہدیرتکاقمبہلںیمڈٹےنو�الیا�و�را�نےسزیا�د�ہریت�اند�ا�زہنںیا�و�ر�و�ہمہےسدنلبجہگعمجںیہسجےسو�ہدلج�ا� جزدلمہںی‬
‫�اپےنریت�و�ںاکناشنہانبکسےتںیہرھپہما�نےکوخبش�نام�رنےےسیھبوفحم�ظںیہن�‪�،‬ا�سےئلہکو�ہوخبش�نام�رکرھکوج�ر�و�ںےکےنھگابغا�تںیمپھچ‬
‫ںیہ‪�،‬ا�سےئلانمسبوہگاکہٓا�پیسکاییسہگجڑپ�ائو�ڈ�الےناکحمکرفمائںیاہج�ںرکشلحموف�ظوہ�‪،‬‬ ‫کسےت �‬
‫َ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َم ّم َد ْب نَ� َم ْس َلة‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬نقا ِت ُله ْم َهذا ال َي ْو َم‪َ .‬و َد َع َار ُسول الهلِ صل‬ ‫ث ّ� قال َر ُسول الهلِ صل‬
‫ا� ْم‪َ ،‬ف َط َاف ُ َم ّم ٌد َح تّ� ْان تَ َ� َإل ّ‬ ‫َ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ نْ ز ً َ ً ْ ُ ُ ن‬
‫و� ْم َ ب� ًيئا ِم ْن ْال َو َ ب� ِء‪ ،‬نَ ْٔ� َم ُن ِف ِيه َب َي َت ُ‬
‫الر ِج ِيع ‪،‬‬ ‫فقال‪ :‬انظ ْر لنا م ِ�ل ب ِعيدا ِمن حص ِ ِ ِ‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ً َ َ َ‬ ‫ثُ ّ َ َ َ َ ّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ل ْيل فقال‪َ :‬و َج ْدت لك َ نمْ زِ�ل‬ ‫� رجع إل الن ِب ي� صل‬
‫�ا�ناکیہوشم�ر�ہنسرک�ٓا�پ ﷺنے ا�ن ےس اتاف�قایک ا�و�ر�رسو�ل الہلﷺ ےنرفمایآا�ج ےک د�ن گنجںیہن وہگی ا�و�رحمدمبنہملسم ‪t‬‬
‫کوحمکرفمایاکہا�سہعلقےسد�و�رکوئیا�و�رجہگڑپ�ائوکےےئلالت�شرک� تواکہمہا�نےکےلیحاب�ز�و�ںےسچبںیکس�‪،‬حمدمبنہملسم‪t‬نےہعلق‬
‫�الانعمےسھچکد�و�ر�و�ا�د�یالرجعیےکزیریںہصحںیماہج�ںاپنیاھتڈیہوک�ا�رٹرانبیاا�و�رر�ا�توکنیبرکیمﷺوہا�ںےلچےئگا�و�ررفمایا�ا�سہگج‬
‫‪1‬‬
‫کو�اپانہڈیکو�ا�رٹربانلو�۔‬
‫چاننہچںیہیےساسلا�ر�اپےناپےنڈنھج�و�ںےلتگنجےکےئلر�و�انہوہتےا�و�رشا�موک�و�اپسول�ٹٓاتےےھت�۔‬
‫شلرککاگنابہ�ندسہت‪:‬‬
‫یتشگدسہت‬
‫�رسو�لالہلﷺنےاسالمیرکشلکیابہگننیا�و�ر�ر�ا�تےکوقتدشنمےکوعلق�ںےکرگ�د�اگر�د�ا�نیکرحکا�تاکجائز�ہےنیلےکےئلایک‬

‫‪ 1‬مغازی واقدی�‪۶�۴�۳‬؍�‪۲‬‬
 ‫�������‬

‫تای�رکایجسںیمدیسنارمعفا�ر�و�ق‪ t‬بیھاشملےھت‬
‫الهل َع ْن ُه‬
‫� ُ‬ ‫َو َي ْس َت ْخ ِل ُف عىل ْال َع ْس َك َر ُع ثْ� َم َان ْب نَ� َع ّف َان َر ِ ض ي َ‬
‫‪1‬‬
‫بجہکرکشلکےڑپ�ائوکیایق�د�تا�و�ر�اتناظمیامو� سردیناثعام�ننبافع�ن‪ t‬کوسونیپ�۔‬
‫� مخزوی�ںیکدیھکاھب�لےکےئلایکرٹنسبانیا‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َعل يْ َ�ا َم ْس ِج ًدا‬ ‫ث ّ� ْابت نَ� َر ُسول الهلِ صل‬
‫�ا�و�ریاہ�ںرسو�لالہلﷺےنایکدجسمریمعترفمائیسجںیماپےنایق�مربیخکیدم�تںیمامن�زپڑھےترہے۔‬
‫لقہعانعمیکحتف‪:‬‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َٔا َ ب� َب ْكر ِ ّ‬
‫الص ِّد َيق َر ِ ض ي َ‬ ‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ْ ن َ ْ ْ ن ْ َٔ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫الهل َع ْن ُه ِب َ� َاي ِت ِه‪،‬‬
‫� ُ‬
‫ٍ‬ ‫عن سلة ب ِ� ع ِرو ب ِ� ال كو ِع‪ ،‬قال‪ :‬بعث رس‬
‫َ َْ‬ ‫ُ‬ ‫ا� ِه َش ٍام‪َ ،‬إل َب ْعض ُح ُص ِون َخ ْي َب َ�‪َ ،‬ف َق َات َل‪َ ،‬ف َر َج َع َو َ ْل َي ُك َف ْت ٌح‪َ ،‬و َق ْد َج َ‬ ‫َو َك َن ْت َب ْي َض َاء‪ِ ،‬ف ي� َما َق َال ْ نُ‬
‫� َد ث َّ� َب َعث الغ َد‬ ‫ِ‬ ‫ب‬
‫َ َ َ َ ثُ َّ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُٔ ْ َ نَّ َّ َ َ‬ ‫ُ َ َ ْ خَ َّ‬
‫الل صل الهل علي ِه وسل‪ :‬لع ِط ي� الراية‬ ‫اب‪ ،‬فقاتل‪ � ،‬رجع ول يك فتح ‪ ،‬وقد ج�د‪،‬فقال رسول ِ‬ ‫ع َر ْب ن� الط ِ‬
‫َ ََ‬ ‫ُ َ َ َ َٔ‬
‫اس َي ُدوكون ل ْيل تَ ُ� ْم ا يُّ ُ� ْم ُي ْعط َاهاف َّلا‬ ‫الن ُ‬ ‫ات َّ‬ ‫ول َ‪،‬ق َال‪َ :‬ف َب َ‬ ‫الهل َو َر ُس ُ ُ‬
‫ول‪ َ ،‬يو ُ ِ� ُّب ُه ُ‬ ‫َغ ًدا َر ُج ًل ُي ْف َت ُح َع َل َي َد ْي ِه‪ ،‬ي ُ ِ� ُّب َ‬
‫الهل َو َر ُس َ ُ‬
‫ََ ُ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َٔ ْ َ َ َ َ َٔ‬ ‫َّ ُ ُّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫الن ُ َ َ َ َ ُ‬ ‫َٔا ْص َب َح َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬ك ُه ْم َ ي ْ� ُجو ان ُي ْعط َاها فقال‪:‬ا ْي نَ� َع ِ ُّيل ْب نُ� ا ِب ي� طا ِل ٍب‪،‬فقالوا‪:‬‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫اس غد ْوا عل َرس ِ‬
‫َ َٔ ْ َ ُ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫ف َ‬ ‫ََ‬ ‫ول الهلِ ‪َ ،‬ق َال َ‪:‬ف َٔا ْر ِس ُلوا إ َل ْي ِه َف ْٔا ُت ن‬ ‫َ ْ َ َ ْ َْ َ َ ُ َ‬
‫و� ِب ِه‪ ،‬ف َّلا َج َاء َب َص َق ِ ي� َع ْين ْي ِه َو َد َعا ُل‪ ،‬ف َب َ�ا َح تَّ� كن ْل َيك ْن‬ ‫يِ‬ ‫ِ‬ ‫يشت ِ يك عيني ِه ي� رس‬
‫ََ‬ ‫ف َ َ ْ تُ ُ َ َ تَّ‬‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ْ َُْ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٌ َ َ ََ َ‬
‫يوم هذا‬ ‫ِب ِه وجع‪،‬قال ودعا ِ يل فقال اللهم اذ ِهب عنه ال َّر والق َّر قال �ا اشتكي�ما ح� ي‬
‫دیفساش�نانعیترفماکریخربکے‬
‫عرم�وبناکو�ع‪t‬سےرم�و�یےہ�ابناشہ�مےکاطمبق‪� :‬رسو�لالہلﷺےندیسنا�ابوبرکصدیق‪t‬کو ن‬
‫�ایکہعلقیکرط�فر�و�انہایک�‪،‬سدینا�ابوبرک‪t‬نےڑب�یوکششیکا�و�ربتہڑل�ےنکیلہعلقحتفہنوہ �آاخر�و�اپسٓاگےئ�‪،‬پرھ�ٓا�پﷺےن‬
‫�اسیہعلقیکرط�فیہیاشن�ند�ےرکسدیناعرم‪t‬بناطخ�بوک�ر�و�انہایک�انوہ�ںےنیھبڑب�یتنحما�و� جرافناشنییکرگم�ٓاخرفحتاحصلےئک‬
‫غبری�و�اپسےلچٓائے�‪،‬سدیناعیل‪ٓ� t‬اشو�بمشچیکوجہےسےھچیپر�ہےئگےھتنکیلدعبمںیانوہ�ںےنےھچیپرہانمانسبہناھجمس�ا�و�رٓا�پےس‬
‫ٓامےل�‪،‬اسیبشرسو�لالہلﷺےن�ابندعس‪ t‬کو( �ا�ز�ر�ا�ہدق�ر�د�انیا�و�رحوصہلاف �زائیےکےئل) ف مرایا کلںیمایکایےسصخش‬
‫یخربمںی �‬
‫کےاہتھںیمھجڈن�ا�د�و�ںاگوج�الہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لےستبحمرکتاہےا�و�ر�الہلا�و�را�ساکرسو�لیھبا�سےستبحمرکتےںیہ�ا�و�ر�الہلاعت �لٰیا�س‬
‫کےاہتوھ�ںا�سہعلقوکفحترک�ائےاگ�‪�،‬ر�ا�ترھبلو�گاتناظ ک�ررتےرہےہکلکحبصڈنھج�اکسوخ�شبیصنوکلماتہے�‪�،‬ا�سےئلحبصوسیر�ےامت�م‬
‫صاحبہ‪� y‬ا�سامدیکےاستھہکٓا�پﷺ�اسےڈنھج�ااطعف مرائںیےگرسو�لالہلﷺکےدخمتںیماحضروہےئگ� �‪ٓ،‬ا�پﷺنے‬
‫پوچاھدیسناعیل‪ t‬بنابیاطلباہک�ںںیہ ج�؟اناث�رصاحبہرک�ا�م ‪ y‬نےرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�و�ہاپےنہمیخںیمںیہا�و�رٓاشو�ب‬

‫‪،۱‬الس�ۃ احللبیۃ�‪۵�۱‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬امتاع االامسع�‪۳�۰�۸‬؍� ی‬
 ‫�������‬

‫چمش ںیم التبم ںیہ�‪،‬حمک رفمایا�ا�ن ےک اہی�ںیسکوکھبجیرکبول�الو�‪ ،‬صاحبہرک�ا�م ‪�y‬اہنںی النے ےک ےئل ےکپل ا�و�رساتھ ےلرکحاضرخدمت وہ‬
‫گےئ�‪�،‬ا�سوقتا�نیکٓاکنوھ�ںرپپیٹدنبھیوہئییھت� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےا�نیکٓاکنوھ�ںںیماپانلاع�بدہناگلیا�ا�و�ر�ا�نےکےئلدعاف مرائی�‪،‬کھچ‬
‫دعبرھبکیھےھجمٓاشو�ب‬
‫�دیرمںیو�ہتحصدنمہوگےئوگیا�اہنںیٓاکنوھ�ںیکفیلکتوہئییہہنیھت س�‪،‬دیناعیل‪ t‬ف مراتےےھتہکا�سد�نےک پ‬
‫چمشیکاکشیتدیپ�انہوہئی�۔‬
‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ف َ َ ْ تُ ُ َ َ تَّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ْ َُْ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ َ َّ ُ َّ‬
‫قال ودعا ِ يل فقال اللهم اذ ِهب عنه ال َّر والق َّر قال �ا اشتكي�ما ح� ي‬
‫يوم هذا‬
‫�ا�و�ر�ا�نےکقحںیم�الہلاعتلٰیسےہیدعاف مرائیا�ےالہل!عیل‪ t‬کوگرمیا�و�رسر�د�یےسوفحم�ظرھکان�‪،‬سدیناعیل‪ t‬ف مراتےےھتہکرسو�لالہل‬
‫‪1‬‬
‫ﷺکیدعاکےدعبجمےھیھبکرگمیا�و�رسر�د�یاک�احاس�سںیہنوہ�ا۔‬
‫�و�ہدشیدگرمیںیمر�وئیاکموٹاجہبےتنہپےھتا�و�رشدیدسر�د�یںیماب�ریکڑپک�ےےتنہپےھتا�و�رسر�د�ییکرپ�و�ا�ہںیہنرکتےےھت‬
‫ُٔ َ ُ ُ َ تَّ َ ُ ُ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ َ تَّ َ نْ ز َ َ َ ت ث َُّ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ ْ َ ُ َّ َ َ َ َ‬
‫الر َاية‪،‬فقال َع ِ ٌّيل‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ‪ ،‬اقا ِتله ْم ح� يكونوا ِمثلنا؟ فقال‪ :‬انفذ عل ِرس ِلك ح� ت ِ�ل ِبساح ِ ِ� ْم‪� ،‬‬ ‫فاعطاه‬
‫َ َ َ‬ ‫َ َ َ َٔ ْ َ ْ َ ُ َ ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫اح ًدا‪ ،‬خ ْي ٌ� لك‬
‫الهل ِبك َر ُجل َو ِ‬ ‫ْاد ُ ُع ْم ِإل ِإال ْسال ِم‪َ ،‬واخ ِب ْ� ْه ِب َ�ا ي ِج� ُب َعل يْ ِ� ْم ِم ْن َح ِّق الهلِ ِف ِيه‪ ،‬فوالهلِ لن ي� ِدي‬
‫ح ُر َّ‬
‫الن َع ِم‬ ‫ون َل َك ُ ْ‬ ‫ْ َٔ ْ َ ُ َ‬
‫ِمن ان يك‬
‫پرھاہنںیاپانفسدیعملاطعف مرایا�‪،‬جبدیسنایلع‪t‬نےملعاھبنسلاتورع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!مںیا�نےساپےناسیجہونےکتگنج‬
‫کر�و�ںاگ�؟(عیینبجکتو�ہاسال�موبق�لہنرکلںی) �ٓا�پﷺنےرفمایا�ا�ےیلع‪�! t‬اپانکا�ماہنیتوقا�ر�وماتنتےسرش�و�عرک�و�‪،‬جب‬
‫�ا�نےکدیم�ا�نںیمچنہپاجئوپرھ�اہنںیاسال�میکدعو�تشیپرک�و�‪�،‬ا�نوک�ر�ا�ہدہ�ایتشیپرک�و�(تاکہاہج�ںکتنکمموہلڑ�ائییکونبتیہہنٓائے)‬
‫�الہلےکوجحوق�قا�نرپفر�ضےہاہنںیا�سےسٓاگا�ہرک�و�الہلیکمسق! �اگر�الہلاعتلٰیتری�ےذ�ریہعایکٓا�دمیوکہد�ایترفماد�ےوتیہریت�ےےئل‬
‫‪2‬‬
‫سر�خا� نووٹ�ں(جوبتہاعیلا�و�ریقیتمامنےاجتےںیہ�)سےرتہبہے�۔‬
‫تاکہوہی�داسالمیاعمشر�ےاک�ایکہصحنباجئںیا�و�رجگنیکونبتیہہنٓائے ��‪،‬ا�و�ریہیرطیہقٓائدن�ہےکےئلاملسمنو�ںا�و�ر�اہلاتک�بےک‬
‫�د�رمای�نر�ائج گوہای�‪،‬حبسرفما�ندیسنایلع‪ t‬مرحبےکہعلقانعمےکےچینےچنہپ�ا�و�رنامئدن�ہوبن�یےکوط�رپرجگنےسےلہپوہی�دکورفککی‬
‫رح�ب‪�،‬ا�و�رکافیرعصہےکےئلذخری�ہ‬
‫لظوتم�ںےسلکنرکون�روتحدیکیرط�فدعو�تشیپیک�‪،‬مرگیوہ�دکو�اپینرثک�تدعت�ا�د�‪،‬نجیگایت�ریا�ں�‪،‬ساما�ن �‬
‫�اجان�سرپبڑ�اما�ناھتا�سرپکتہیرککےانوہ�ںےنا�س کاپزی�ہدعو�توکطقیعوط�ررپرتسم�درک�دیاا�و�رجگنرکنےاکہلصیفرکلای�‪�،‬ا�نےکا�ر�ا�د�ےدیھک‬

‫‪ 1‬فتح الباری �‪۴�۷�۷‬؍�‪۷‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ َ ْ َ َ َ َّ َ َ ْ َ‬
‫ـا ِم َو ُّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ـاد� ُب ُد َعـ َّ‬
‫الن ُبـ َّـو ِة‪َ ،‬وان ال َي َّت ِخــذ َب ْع�ضُ ُ ـ ْـم‬ ‫ـ� َصــى الــه عليـ ِـه وســم النــاس ِإل ِإالسـ‬ ‫النـ ب يّ‬
‫ـاء ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ 2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الج ہـ َ ب‬
‫ٌ‬ ‫َ ُ َ ْ َ ْ َٔ ْ َ َ َ‬ ‫ِ‬ ‫َٔ‬
‫ـم َعــى َي َد ْيـ ِـه َر ُجل�‪،۳�۰�۰�۹‬وکتــاب فضائــل‬ ‫َب ْع ًضــا ا ْر َ ب� ً ب� ِمـ ْـن ُد ِون الهلِ �‪،۲�۹�۴�۲‬وکتــاب فضائــل احصــاب النـ بـی ﷺ ب�ب فضـ ِـل مــن اسـ‬
‫ـه َع ْن ُه�‪،۳�۷�۰�۱‬وکتــاب املغــازی َ ب� ُب‬ ‫� الـ ُ‬ ‫ـا� َٔا� َ‬
‫احل َسـ ِـن َر ِ ض ي َ‬ ‫ُ‬
‫القـ َـر ش ّ َ ش‬ ‫َ ّ ْ َٔ َ‬ ‫َ ُ ََ‬
‫� اهلـ ِ ِ ّ ِي ِب ي‬
‫ِ ِي‬ ‫ـل ب ِ ن� ا ِب ي� طا ِلـ ٍ‬
‫ـب‬ ‫ـب عـ ِ ِي‬ ‫احصــاب النـ بـی ﷺ ب�ب من ِاقـ ِ‬
‫للب�ــیق �‪۲�۰�۵‬؍�‪ ،۴‬زاداملعــاد ‪۲�۸��۴‬؍�‪،۳‬البدایــۃ ن‬ ‫َ ْ َ‬
‫وال�ایــۃ �‪۲�۱�۱‬؍�‪۴‬‬ ‫غــز َو ِة خ ْي َب َ��‪،۴�۲�۱�۰‬مســندامحد�‪ ،۲�۲�۸��۲ ۱‬دالئــل النبــوۃ ی‬
 ‫�������‬

‫کر�ٓا�پﷺبیھرکشلکیرتتبیاقئمرکنےا�و� قرای�دتو�ںیکمیسقتںیمگلےئگا�و�رماہجرینںیمایکڈنھج�اسدینا�ابوبرکصدیق‪� t‬ا�و�ر�ایک‬

‫سدینارمعفا�ر�و�ق‪ t‬کوبجہکاناص�رمںی‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫اب ْب ن� ْ ُ‬ ‫َو َر َاي ًة َإل ْ ُ‬
‫ال ْن ِذ ِر‪َ ،‬و َر َاية إل َس ْع ِد ْب ِ ن� ُع َب َادة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ال َ‬
‫ب‬
‫�ایکڈنھج�اابح�بنبذنم�ر‪� t‬ا�و�رد�وسر�ادعسبنابع�د�ہوکعاطف مرایا۔‬
‫جگنےکٓا�د�ا�ب‪:‬‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ تَ َ َّ ْ َ َ ْ َ ُ ّ َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َّ ُ ْ َ َ ُ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬
‫ك ال ت ْد ُرون َما ت ْب َتلون ِب ِه ِم نْ ُ� ْم‬ ‫فقال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪:‬ال �نوا ِلقاء العد ِو واسالوا الهل الع ِافية‪ ،‬ف ِإن‬
‫َ َ ََ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ْ ُ َٔ ْ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ َٔ ْ َ َ ُّ َ َ َ ُّ ُ ْ َ َ َ َ َ‬
‫اص ي ِ� ْم ِب َي ِدك‪َ ،‬و ِإ نَّ َ�ا تق ُتل ُه ْم ان َت‪ ،‬ث َّ� ال َز ُموا اال ْر َض ُجل ًوسا‪ ،‬ف ِإذا غش ْو ْك‬
‫اصينا َون َو ِ‬
‫‪،‬اللهم انت ر بنا ور ب�م‪ ،‬ونو ِ‬
‫َ‬ ‫َف نْ َ‬
‫ا� ُضوا َوك ِّب ُ�وا‬
‫�رسو�لالہلﷺنےہلمحےکوقتاحصبہرک�ا�م ‪ y‬سےرفمایا�دشنمےسگنجیکانمتنہرک�و�ا�و�ر�الہلاعتلٰیسےاعفتیبلطرک�ومتںیہولعم�م‬
‫ہنںیہکمتسکزیچمںیالتبموہنےو�الےوہا�و�ربجدشنمےس ھبدمڑیہوتوکوہا�ےالہل!توہام�ر�ا�ا�و�ر�ا�ناک�ر�بےہ�‪،‬ہام�ر�یا�و�ر�ا�نیکاشیپنای�ں‬
‫تری�ےاہتھںیمںیہرص�فوتہیاہنںیلتقرکتاہے�‪ ،‬پرھ�ٓا�پﷺنےڈمھبڑیکےوقتاہنںیگنجےکضعبرطیےقاھکسئےا�و�رف مرایاپرھیبھٹ‬
‫‪1‬‬
‫رزمنیےکاستھگلاجئو�‪،‬جبو�ہاہمت�ر�ےاپ�سٓائںیوتکڑھ�ےوہاجئوا�و�رریبکتوہک�۔‬
‫ک �‬

‫نمظوضطب‪:‬‬
‫ْ‬ ‫الن َط ِاة َو َص ّف َٔا ْ َ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِح نَ� ْان تَ َ� َإل ِح ْصن نَ� ِع ف� ّ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫ََ َ َُ ُ‬
‫ص َاب ُه نَ َ� َع ْن ال ِق َت ِال َح تّ�‬ ‫ِي‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫وكن رس‬
‫َ ْٔ َ َ َ ُ ْ َ َ َ َ ُ ٌ ْ َٔ شْ َ َ فَ َ َ َ َ َ َ ُ ّ َ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ٌ َ َ َ َ ُ َ َ َ ّ ُ َ َ ُ َ‬
‫�ع �مل عل ي� ِودي‪ ،‬وحل علي ِه مرحب فقتل‪ ،‬فقال الناس‪ :‬ي� رسول الهلِ ‪،‬‬ ‫ي�ذن لم‪ ،‬فع ِمد رجل ِمن ا ج‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ُ َ َ َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ْ ُ شْ ُ َ ٌ َ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬ا ْب ِع ْد َما نَ َ� ْيت َع ْن ال ِق َت ِال؟فقالوا‪ :‬ن َع ْم‪،‬فا َم َر َر ُسول الهلِ َصل‬ ‫� َد فلن! فقال َر ُسول الهلِ صل‬ ‫است ِ‬
‫اص‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ُم َن ِاد ً ي� َف َن َادى‪َ :‬ل تَ ِ� ّل ْ ج َ ّ ُ َ‬
‫ُ‬
‫النة ِلع ٍ‬
‫ّ َ‬
‫النط ِاة کےہعلق نَ� ِع ےکرقیبچنہپےئگ‬ ‫�رسو�لالہلﷺفوجیمظنوضطبیکالخ�فو� �رز�یدنسپہنںیرفماتےےھت جبرسو�لالہلﷺ‬
‫توٓا�پﷺنےرکشلکوحمکدیاکہبجکتٓا�پاجا�ز�تہندیںگنجرش�و�عہنرکیں�‪،‬یلنکدجنکےہلیبقاشعجےکایکونجو�ا�نےنایک‬
‫یوہ�د�یوک� کیداھ�ا�و�ر�اسےلتقرک�دیےن ےک ا�ر�ا�د�ہ ےس ا�س رپمحہلرک�دیامرگمرحب ےن وہی�د�ی ےک د�رمای�ن احئل کوہر�ا�س ونجو�ا�نوکقلترک‬
‫�دیا� ص‪،‬احبہ‪ y‬نےاہک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺفال�ںٓا�دمیدیہشہوگایہے! �رسو�لالہلﷺےنرفمایاکای�و�ہریم�ےگنجےسعنمرکنے‬
‫‪2‬‬
‫کےدعبما�ر�اگایہے�؟صاحبہ‪ y‬نےاہکہا�ں�!تو�ٓا�پےنانم�د�یوکحمکدیاہکہیاعال�نرک�ےہکانف مرا�نےکےئلتنجںیماجناجائزہنںی�۔‬

‫اال� �‪۱�۷�۵‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 1‬عیون ث‬
‫‪ 2‬مغازی واقدی�‪۶�۴�۸‬؍�‪۲‬‬
 ‫�������‬

‫ماجہدین اسال�مامت�م د�نتخسرگمی ےک اب�وجو�د ٹلپ ٹلپرک�ا�سہعلق رپلیاغ ک�ررتے رہےیلنک وہی�دیو�ں ےکڈیل�ررمحب ا�و�ر�ا�س ےک اھبئی‬
‫یاسر�وحا�ر�ثیکایق�د�تںیماہنںیتخساقم�ومتاکسامان�ا�و�رتہباصقن�ناٹاھناپڑ�ا�‪،‬لقہعےکا�وپرسےاب�ر�شیکرط�حربسےنو�الےریت�و�ںےس‬
‫پاچ�ساجمہدینزخیموہگےئجنںیمدعسبنابع�د�ہ‪ t‬بیھاشملےھتہکبجاجمہدینےکریتیوہ�دیو�ںکالقہعےکا�وپربرجو�ںےکےھچیپوہنے‬
‫کیوجہےسےباثرےھت�‪،‬حمدمبنہملسم‪t‬کےاھبئیومحم�د‪ t‬بنہملسماہب�د�ر�و�ںیکرط�حڑلتےرہےپرھلڑ�ائییکدش�تا�و�رتہایھ�ر�و�ںےک‬
‫بوجھےسکھترکھچکدیراسیہاحصلرکنےا�و�رسساتنےےکےئلہعلقیکدیو�ا�رکےاستھھٹیبےئگ�‪،‬‬
‫ُٔ‬
‫� ِه‪َ ،‬وا ِ ت َ ي�‬ ‫ََ َ ْ‬ ‫اب َر ْٔا َس ُه فَ َ ّ َ ْ ْ َ ْ َ ُ َ ْٔ َ ُ َ ّ َ َ َ ْ ْ َ َ‬ ‫َف َد ّل َع َل ْي ِه َم ْر َح ٌب َر ًح َف َٔا َص َ‬
‫‪�،‬شمت البيضة راسه ح ت� سقطت ِجلد ِة ج ِب ِين ِه عل و ج ِ‬
‫َّ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ََ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ّ ْ ْ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫الل َدة ف َر َج َع ْت َكا كن ْت‪َ ،‬و َع َص بَ َ�ا َر ُسول الهلِ َصل‬
‫ِب ِه َر ُسول الهلِ َصل الهل علي ِه وسل‪،‬فرد ِج‬
‫ح ُه ُ‬
‫الهل‪.‬‬ ‫‪َ �،‬ك َث َث َل َث َة َٔا ّ�م َ ُ� ُ‬
‫وت َر ِ َ‬ ‫ب َث ْوب فَ َ‬
‫يٍ ي‬ ‫ِ ٍ‬
‫موقہع دیھکرک�ا�وپرسےرمحب ےن ا�ن رپچیکاک اپ�ٹرگ�ا�دیاجو�ا�ن ےکرسپرگر�ا�ا�و�ر�ا�ناک وخ�دوٹ�ٹایگ�ا�و�ر�ا�نیک اشیپنییکاھک�ل ا�ن ےک ہنم‬
‫پرگرگیئ�‪�،‬اہنںیا کٹاھر�رسو�لالہلﷺےکاپ�س(�امد�ا�د�یرٹنسپر�)لای گاای�‪ٓ� ،‬ا�پﷺےناپےندستابم�ر�کےساھک�لوک�ا�سیکہگج‬
‫لاکرکڑپ�ےیکیٹپابند�ھ �دی�‪،‬حمدم‪t‬بنہملسما�نیکاحلتدیھکرکستخومغم�مےھترسو�لالہلﷺےنا�نوکستیلد�یا�و�رف مرایا�اناشئ الہلریت�ے‬
‫رفیکر�د�ا�رکوہپچناجئےاگ�‪،‬لاس�نرسالتےسےلکنوہئےالاف�ظد�وسر�ےد�نوی�ںوپ�ر�ےوہئےہکومحم�د‪t‬‬
‫باھئیرپتپرھگر�انےو�الاکلاپےن ک‬
‫پرتپرھگر�انےو�الایوہ�د�ید�وسر�ےد�نام�ر�اگای یلنکنیتد�نوم�توحای�تیکشکمشکںیمالتبم�رہےنےکدعبو�ہاع�ز�مرف�د�و�سربیںہوگےئ�‪�،‬الہل‬
‫‪1‬‬
‫�ا�نرپ�رحتمیکاب�ر�شربسائے�۔‬
‫یوہ�دیو�ںےناح�ر�ثیکایق�د�تںیملقےعےسابہرنلکرکاناص�رےکایکدسہترپستخہلمحرک�دیامرگ�زبر�دستگنجےکدعب�اناص�رنےاح�ر�ث‬
‫کولقہعےکاند�رباھگےنرپوبجم�ررکدیا ی�‪،‬وہ�دنےات�ز�ہد�م کوہر�ایسوننامیایکٓا�دمییکایق�د�تںیمد�وبا�ر�ہہلمحرک�دیا�ا�و�رستخدبائو�ڈ�الایاہ�ںکت‬
‫کہاہنںیریھکبرک�رسو�لالہلﷺکےرقیبکتچنہپےئگ�‪�،‬رسو�لالہلﷺکویہاب�تتہبرگ�ا�ںزگ� �ری�۔‬
‫وکا�ر�ی کراھ�ا�و�رکیئرمتہباملسمنو�ںوک�اپےنڈیہکو�ا�رٹرتکےھچیپےنٹہ‬
‫لقہعاکماحصر�ہدنپ�ر�ہد�ناج�ر�یرہاجسںیمیوہ�دنےاپیندشی مداق�دمت ج‬
‫پرجموب�رر�دیا� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےدشنموکلعتشمرکنےےکےئلاتکہو�ہہعلقےسابہرنلکرکماقبہلرک�ےالعقہانلاظ�ۃںیموجھک�ر�و�ںےکابغا�ت‬
‫ک‬
‫ھریر�دیاجساکخاطرخو�ا�ہہجیتنالکن�۔‬
‫کوکا�ٹڈ�الےناکحمکرفمایا� ص‪،‬احبہرک�ا�م‪y‬نےلیمعتمکحںیماچ�رسو�د�رخوت�ںوککا�ٹرک�ڈ ک‬
‫ماب� �رز�ت‪:‬‬
‫لسہم نباکو�ع ‪ t‬سے رم�و�ی ےہ بس ےس ےلہپ وہی�دکاسر�د�ا�ررمحب وج�اپین اطقت ا�و�رحربی الصحتییک انبپر�ایک زہ�ا�رمر�د�و�ں ےک‬
‫بر�ابرستمیلایکجاتاتاھ�د� �وز�رہںیےنہپ�‪�،‬د�وتول�ا�ریںامحئلےیک�‪،‬ہاتھںیمزین�ہاھتمےا�و�رسرپرخو�دہپےنوہئےرغ�و�ر�وکتربکےاستھاھٹالتا�ا�و�ریہ‬

‫اال� �‪۱�۸�۶‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 1‬مغازی واقدی�‪۶�۴�۵‬؍�‪،۲‬عیون ث‬
 ‫�������‬

‫�رجزپڑھاتہو�ا�ایکہلمحٓا�و�رسانڈکیرط�حدیم�ا�نگنجںیمومن�د�ا�روہ�اا�ورابم� �رز�تبلطیک�۔‬
‫ّ َ ٌَ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ ّ‬ ‫َ‬
‫السل ِح َبطل ج َم َّر ُب‬‫اك ِ‬ ‫ش يِ‬ ‫ق ْد َع ِ َل ْت خ ْي َب ُ� ا ِ ن ي� َم ْر َح ُب ‬
‫باہ�د�ر� ت‪،‬رجبہاک�ر�ا�و�رتہایھ�رپو�ش‬ ‫ ‬ ‫یخربجاناتےہہکںیمرمحبوہ�ں‬
‫َ ْ ُ ُ ُ َٔ ْ َ َ َ‬
‫وب اق َبل ْت تل َّه ُب‬ ‫ِإذا الر‬
‫جبگنجوجد�لاکعشہلڑھب�کرہاہو‬
‫�ا�سےکاقمبہلںیمہملسنباکو�ع‪t‬کےاچچعامربناکو�ع‪ t‬یہرجزپڑھےتوہئےدیم�ا�نںیمےلکن�۔‬
‫ّ َ ٌَ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ ّ‬ ‫َ‬
‫السل ِح َبطل ُمغ ِام ُر‬ ‫اك ِ‬ ‫ش ِي‬ ‫ق ْد َع ِ َل ْت خ ْي َب ُ� ا ِ ن ي� َع ِام ُر ‬
‫‪1‬‬
‫شہز�و�ر� نج‪،‬وجگ�ا�و�رتہایھ�رپو�ش�۔‬ ‫ ‬ ‫یخربجاناتےہہکںیماعمروہ�ں‬
‫َ َ َ َٔ ْ َ‬ ‫َ َْ‬ ‫َُ َ َ‬ ‫ََ‬ ‫ف‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ ََ‬
‫فاخ َتلفا �ضَ ْ َب َت ْ ي ِن� ف َوق َع َس ْيف َم ْر َح ٍب ِ ي� تُ ْ� ِس َع ِام ٍر‪ ،‬فذ َه َب َع ِام ٌر َي ْسفل ُل ف َر َج َع ِب َس ْي ِف ِه َعل نف ِس ِه‪ ،‬فقط َع ا ك َح ُل‪،‬‬
‫َّ َ َ َ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ :‬بطل َعل َع ِام ٍر‪،‬‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫س‬ ‫صاب َر ُ‬ ‫� َر ْج ُت َفإ َذا َٔا ْن ُف ٌر ِم ْن َٔا ْ َ‬‫َو َك َن ْت ِف َ�ا َن ْف ُس ُه َ‪،‬ق َال َس َ َل ُة‪ :‬فَ خَ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬
‫َ َ َ َ ُْ َ‬ ‫ٌ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َْ َ َ ََ َ َُ َ َ َ ُ ٓ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َو ُه َو ا ِخذ ِب َي ِدي‪ ،‬قال َ‪:‬ما لك‪ ،‬قل ُت ُل‪:‬‬ ‫ق َتل نف َس ُه‪،‬قال‪ :‬ف َّلا قفلوا قال َس َلة‪َ :‬را ِ ن ي� َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ َ َ َٔ َ ُٔ ّ َ َ ُ َٔ َّ َ ً َ َ َ َ ُ ُ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ْ َ َ ُ َّ َ َ َٔ‬
‫ال‪ِ ،‬إن ُل ل ْج َر ْي ِ ن� ‪َ -‬و�جَ َ َع‬ ‫م‪ ،‬زعوا ان ع ِامرا ح ِبط عل؟قال الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪:‬كذب من ق‬ ‫فداك ا ِب ي� وا ِ ي‬
‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫َب ْ ي نَ� ِإ ْص َب َع ْي ِه ‪ِ -‬إن ُه ج َل ِاه ٌد ج َم ِاه ٌد‪ ،‬قل َع َر ِب ٌّ ي� َم ش� ِب َ�ا ِمث ُل‬
‫�د� نوو�ں مدماقبلےنایکد�وسر�ےرپتول�ا�رسےرھبپو�ر�و�ا�رکای�‪،‬عامر‪ t‬نےرمحبیکولت�ا�رکا�و�ا�ر�اپینڈھا�لرپ�ر�وکاا�و�ررمحبرپینےچڈنپلی‬
‫پرو�ا�رکرناچاہانکیلایکوت�و�ہدقمںیوھچٹےےھتد�وسر�ےا�نیکولت�ا�ربیھوھچٹییھتسجےکےجیتنںیمولت�ا�رپٹلرکخو�د�ا�نےکےنٹھگےکاگےل‬
‫رو�توہگےئ�‪،‬لسہمےتہکںیہہک‬
‫حہصرپٓالیگسجےسو�ہزخیموہگےئا�و�ر�اہنںیدیم�ا�نےساٹہ�دیاایگا�و�ردعبمںی�و�ہاسیزخمےساتمثرہوک ف‬
‫ےہ‪�،‬ا�سےکاعام�ل‬
‫جبںیمرسو�لالہلﷺےکاسھتوی�ںیکامجعتےسالکنوتضعباحصبہرک�ا�م‪y‬ہکےنےگلاکو�ع‪t‬نےوخ�دکیشیک �‬
‫�ر�ایئاگ�ںےئگ�‪ ،‬لسہمنبالاکو�ع‪ t‬ہکےتںیہہکرسو�لالہلﷺےنےھجم کیداھ�ا�و�رمری�ااہتھڑکپکرف مرایاکایبا�تےہ�؟مںیےنرع�ضایک�ا�ے‬
‫�الہلےک�رسو�لﷺ�!مری�ےام�ںاب�پٓا�پرپقربا�نوہ�ںضعبولگو�ںاکایخ�لےہہکاعمر‪ t‬کےاعام�لر�ایئاگ�ںےئگںیہ(کوینہکوخ�د�اپین‬
‫رکتاہے‪�،‬اہنںیوت�د�وہر�ااجرمےلاگپرھ�ٓا�پ‬
‫�‬ ‫ہیولت�ا�رسےا�نیکوفا�توہئیےہ) نیبرکیم ﷺےنرفمایاجوھٹاہےو�ہصخشوج�ا�سرط�حیکابتںی‬
‫ﷺنےاپیند�و�اگنویل�ںوک�اٹکاھکرکےرفمایا�انوہ�ںےنفیلکتا�و�رتقشمیھباٹاھئیا�و�ر�الہلےکر�اسےتںیماہج�دبیھایک�‪،‬شایدہیوکئیرعبی‬
‫‪2‬‬
‫وہ‪�،‬و�ہڑب�اجاناب�زاجمہدتاھ�‪،‬کوئیرع�بمکیہا�سرط�حا� نووٹ�ںوکالچاتکسےہ‬
‫ہوجسےنا�نیسیجاثم�لاقئمیک �‬

‫‪ 1‬مسندامحد �‪۱�۶�۵�۳�۸‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫و� ُب‬ ‫‪2‬۔حصیــح ب خ�ــاری کتــاب املغــازی َ ب� ُب غــز َو ِة خ ْي َب َ��‪،۴�۱�۹�۶‬حصیــح مســم کتــاب الج ہادوالس ـری َ ب� ُب غــز َو ِة خ ْيـ َب َ‬
‫ـر �‪ َ ،۴�۶�۶�۸‬ب‬
‫للب� ـیق �‪۲�۰�۷‬؍�‪،۴‬البدایــۃ ن‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬
‫ال� کث ـری �‪۳�۵�۶‬؍�‪۳‬‬ ‫وال�ایــۃ�‪۲�۱�۴‬؍�‪ ،۴‬الس ـری ۃ النبویــۃ ب ن‬ ‫غــز َو ِة ِذي قـ َـر ٍد َوغ ْي ِ�هــا�‪ ،۴�۶�۷�۸‬دالئــل النبــوۃ ی‬
 ‫�������‬
‫َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َّ :‬إن ُه َل شَ� ٌيد‪َ ،‬و َص َّل َع َل ْي ِه‪َ ،‬ف َص َّل َع َل ْي ِه ْ ُ‬
‫ال ْس ِ ُلون‬
‫ََ َ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫فقال رس‬
‫ِ‬
‫رھرسو�ل الہلﷺ ےن ا�و�رسب‬
‫�ا�و�ر�ابن اساح�قیک ر�و�ایت ےہ�ا�ن ےک اب�ر�ے ںیم رسو�ل الہلﷺ ےنرفمایابے کش و�ہدیہشہے ا�و� پر �‬
‫‪1‬‬
‫سماملنو�ںےن‪ ‬ا�نیکامن�زجان�ز�ہ ھڑپی�۔‬
‫َّ َ‬ ‫ْ َ َ َّ ُ َ شَ‬ ‫ف َ َ‬
‫� ٌيد َو َصل َعل ْي ِه‬
‫ِ ي� ِرواية ب ن� ِإساق ِإنه ل ِ‬
‫‪2‬‬
‫�ا�و�رفحتالاب�ر�یںیمےہ�ا�و�ر�ابناساح�قیکر�و�ایتےہرسو�لالہلﷺےنرفمایا�و�ہدیہشہےا�و�ر�ا�سیکامن�زجان�ز�ہ ھڑپی�۔‬
‫عامر‪ t‬کےدعبسدینایلع‪t‬بناطلبہیرجزپڑھےتوہئےدیم�ا�نںیمرشتیفےلےئگ۔‬
‫َْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َٔ نَ َّ َ َّ ْ ن ُٔ ّ‬
‫ال ْنظ َر ْه‬ ‫ك ْي ِث غ َ با� ٍت ك ِر ِيه‬ ‫ ‬ ‫م َح ْي َد َر ْه‬ ‫ا� ال ِذي ست ِ ي� ا ِ ي‬
‫نجلگےکریشکیرط�حوخفان�ک‬ ‫ ‬ ‫مری�یو�الد�ہےنریم�انا�مدیح�ر�رکاھہے‬
‫لصاع َك ْي َل َّ‬
‫الس ْن َد َر ْه‬ ‫ُٔا ِوف ي� ُم ب� َّ‬
‫ِ ِ ِ‬
‫مںیاہنںیاص�عےکدبلےزین�ےیکان�پوپ�ر�یرک�و�ںاگ‬
‫َٔ‬ ‫َ تَّ َ َّ َّ ُ‬
‫الس ْيف ِم نْ َ�ا ِب��ضْ َ ِاس ِه‬
‫َ‬ ‫َف ْاخ َت َل َف ُه َو َو َع ِ ٌّل �ضَ ْ َب َت ْ ي ِن�‪َ ،‬ف ضَ َ‬
‫� َب ُه َع ِ ٌّيل َعل َه َام ِت ِه‪ ،‬ح� عض‬ ‫ي‬
‫کےی‪،‬سدیناعیل‪ t‬نےرمحبےکرسپر�ا�سز�و�رسے‬ ‫�ا�برمحباکماقبہلدیسنایلع‪t‬سےوہ�اد� نوو�ںےنایکد�وسر�ےرپبرھپو�ر�و�ا�ر �‬
‫تول�ا�رما�ر�یہکو�ہوخ�دکوکاٹیتوہئیرمحبیکد�ا� ھڑو�ںکتاترگیئا�و�را�سیکاہب�د�ر�یہشز�و�ر�یا�و�رترجبہاک�ر�ی ھدر�ییک ھدر�یر�ہیئگا�و�ر�و�ہوہںی‬
‫�اپےناناج�موکہپچنایگ�۔‬‫‪3‬‬

‫ُ‬
‫ث َّ� َخ َر َج َب ْع َد َم ْر َح ٍب َٔا ُخ ُوه َ ي� ِ ٌ‬
‫س‬
‫وھگڑ�ے رپیباھٹیہاتہکہو�القہع ےس‬
‫پرھمرحباک اھبئی ایسرجویوہ�دکےوہشم�رہشوس�ا�ر�و�ں�‪،‬شاج�ع رتین ا�و�رستخوجگنجسر�د�ا�ر�و�ں ںیم ےس اھت �‬
‫باہرکنال�۔‬
‫ّ َ ٌَ َ‬ ‫َ‬
‫َق ْد َع ِ َل ْت َخ ْي َب ُ� ا ِ نّ� َ ي� ِ ُ‬
‫َٔ‬
‫السل ِح َبطل ُمغ ِاو ُر‬
‫اك ِ‬
‫ش يِ‬
‫ ‬
‫س‬ ‫ي‬
‫ مںیمحہلرکنےو�الا�‪،‬تہایھ�ربدنباہ�د�رہو�ں‬ ‫یخربجاناتہےہکںیمایسرہو�ں‬
‫ ‬
‫اي ِف ِيه َم ْو ٌت َحا ِ�ض ُ‬ ‫إ َّن ِ َ‬ ‫َ ُّ ُ َٔ ْ َ ُ‬
‫ح َ‬
‫ِ‬ ‫ِإذا الليوث اق َبل ْت ت َب ِاد ُر‬
‫ ‬
‫ تومری�ےےلمحےساجناب� چہزاچکتےںیہ؍مری�یرچ� گاا�ہںیموم�تاحضرہے‬ ‫ ‬ ‫جبریشمحہلرکتےںیہ‬
‫اگ�ڑرماب� �رز�تبلطیک�‪،‬‬
‫�ا�و�ر�اپاننزی�ہ ک‬

‫اال� ‪۱�۷��۳‬؍�‪۲‬‬
‫ا� ہشام �‪۳�۲�۹‬؍�‪،۲‬الروض االنف �‪۸�۹‬؍�‪،۷‬عیون ث‬
‫‪ 1‬بن‬
‫‪ 2‬فتح الباری�‪۴�۶�۷‬؍�‪۴‬‬
‫ط�ی �‪۱�۲‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 3‬ت� یخ‬
‫ر� ب‬
 ‫�������‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ قُ ْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬
‫‪ َ �:‬ي� ز َب ْي ُ�‬ ‫فقال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‬
‫�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�ا�ےزبری‪�!t‬ا�سےکاقمبےلےکےیلڑھک�ےوہ�‪،‬چاننہچزبریبنالوع�ا�م‪ t‬یہےتہکوہئےا�سےکاقمبہل‬
‫کےےئلدیم�ا�نںیمےلکن۔‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ َٔ ّ َ‬ ‫َ‬
‫ ‬ ‫ق ِد َم ِلق ْو ٍم غ ْي ُ� ن ِك ٍس ف َّر ْار‬ ‫ ‬ ‫ق ْد َع ِ َل ْت خ ْي َب ُ� ا ِ ن ي� ز َّ ب� ْر‬
‫یخربجاناتہےہکںیمایکاہب�د�ر�ٓا�دمیوہ�ں �ایکرس�د�ا�رکا�د�وسر�ےرس�د�ا�رسےاقمبہلوہگاج فو �را�ر�اتخای ک�ررنےو�الاہنںی‬
‫ْ ُ َّ‬ ‫َ ُ َ ْ َ‬ ‫ْ نُ ُ َ ْ َ ْ َ ْ نُ ْ َٔ ْ‬
‫ ‬ ‫س ل َيغ ُر ْرك �جَ ْ ُع الكف ْار‬ ‫ي� ِ‬ ‫ا� الخ َي ْار‬
‫ ‬ ‫با� ح ِاة ال�ج ِد و ب‬
‫مںیزب�رگییکافحظترکنےو�الو�ںا�و�رنکیولگو�ںاکیباٹہو�ں یاسرکاف�رکیتیعمجےھجتدھوکامںیہنڈ�ا�لد�ے‬
‫ال ْار‬‫الساب ْ ج َ‬‫فَ َ ُ ْ ُ َّ‬
‫ج� ْم ُع ْم ِمثل َ ِ‬
‫‪1‬‬
‫�ا�نیکتیعمجوتلچےتوہئےرس�ا�بیکرط�حےہ�۔‬
‫َ ْ ُ ُ ْ ن َ َ َ ْ ُ َ ْ ُ ُ ُ ْ َ َ ُ َ َ َ َُ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ ُ‬ ‫ََ َ ْ‬
‫فقالت صفية ا ُّمه‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ‪ ،‬يقتل اب ِ ي�؟ قال‪ :‬ب ِل ابن ِك يقتل ِإن شاء الهل‪،‬فقتل ي‬
‫الزب�‬
‫�زبری‪t‬ملےبدقکےےھترگم�ا�ناکدق�وقامتایسرکےاقمبےلںیمھچکیھبہناھتا�و�رعمول�موہتاتاھکہو�ہٓا�جایسرکےاہتھےسںیہنںیچب‬
‫گے�‪�،‬زبری‪ t‬کیو�الد�ہہیفص‪ r‬نےرسو�لالہلﷺسےرع�ضایککایمری�ایباٹقلترک�دیاجائےاگ�؟ �رسو�لالہلﷺنےرفمایاہنںیہکلب‬
‫‪2‬‬
‫�ا�ناشئ الہلاہمت�ر�ایباٹ�اسےلتقرک�د�ےاگ�‪،‬چاننہچزبری‪ t‬نےولت�ا�رکےدنچ�و�ا�رمںییہاپےن مدماقبلاککا�مامت�مرک�دیا�۔‬
‫َّ ُ ّ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل‪ :‬ف َداك َ ّع َو َخ ٌال َ!و َق َال ّ‬ ‫َّ‬ ‫ََ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ِ :‬لك ن ِب يّ� َح َو ِار ّي‬ ‫الن ِب يّ� َصل‬ ‫ِ‬ ‫ول الهلِ َصل ُ ِ‬ ‫ُ‬
‫فقال هل َرس ِ‬
‫َو َح َوار ّي ّ‬
‫الز َب ْي ُ�‬ ‫ِ‬
‫ںا�و�رنیبرکیم ﷺ ےنرفمایاہرنیب ےکھچکنیعم‬
‫�ا�س ومقع رپ�رسو�ل الہل ﷺنے ا�ن ےسرفمایاتم رپمری�ے اچچ�ا�و�رمامو�ں رقبا�ن وہ� �‬
‫‪3‬‬
‫�ومد�دگا�رہوتےںیہا�و�رمری�ادم�دگا�رزبری‪ t‬ہںی�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ نَ َ َ َ َ ٌ َٔ تَ َ ْ َ ُ �خَ ْ َ َ َٔ ُْ‬ ‫َ َََ َ ٌ َ َ َ َ ُ ً َ ً َ ً ََ َ َ ُ ُ‬
‫و ب�ز ع ِامر وكن رجل ط ِويل ج ِس ي�ما فقال رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِح ي� طلع ع ِامر‪:‬ا�ونه سة اذر ٍع؟‬
‫َ ُ َ َ ْ ُ َ ْ َ َ خْ ُ َ ْ َ َ َ ْ ْ َ ُ َ ّ ٌ ف ْ َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ َ َ ْ َ ّ َ َ ْ ّ َ‬
‫السل ُم‬ ‫وهو يدعو إل ال ِب� ِاز‪ ،‬ي� ِطر ِبسي ِف ِه وعلي ِه ِدرع ِان‪ ،‬مقنع ِ ي� ال ِد ِيد ي ِصيح‪ :‬من يب ِارز؟ف ب�ز إلي ِه ع ِ يل علي ِه‬
‫َ َ َ ُ ُ ّ َ َ َ َٔ َ َ َ‬ ‫َ ً‬ ‫ُّ َ َ َ‬ ‫َف ضَ َ‬
‫� َب ُه �ضَ َ َ ب� ٍت‪ ،‬ك ذ ِلك ل َي ْص َن ُع ش ْيئا‪َ ،‬ح تّ� �ضَ َ َب َساق ْي ِه ف َب َ�ك‪ ،‬ث ّ� ذفف َعل ْي ِه فاخذ ِسل َح ُه‬
‫رھایک وطیل ا�و�رسجمی اعمرنامی وہی�د�ی اسلا�ر ابہرکنال�‪ ،‬جب اعمرباہرکنالتو�رسو�ل الہلﷺ ےنرفمایاکای وت ےن اپنچ ذ�ر�ا�ع ولآا�دمی دکیاھ‬
‫پ �‬

‫ط�ی �‪۱�۱‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 1‬ت� یخ‬

‫ر� ب‬
‫للب� ق��‪۲�۱�۷‬؍�‪،۴‬الســری ۃ النبویــۃ‬
‫طــری �‪۱�۱‬؍�‪،۳‬دالئــل النبــوۃ ی‬
‫ر� ب‬‫اال��‪۱�۷�۷‬؍� ت‪ �،۲‬یخ‬
‫‪،۳‬ا� ہشــام�‪۳�۳�۴‬؍�‪،۲‬عیون ث‬
‫‪ 2‬زاداملعــاد�‪۲�۸�۷‬؍� ب ن‬
‫ال� کثـری �‪۳�۵�۹‬؍�‪۳‬‬
‫بن‬
‫‪ 3‬مغازی واقدی�‪۶�۵�۷‬؍�‪۲‬‬
 ‫�������‬

‫ہے�؟�ا�و�رو�ہابم� �رز�تےئلیکاکپ�ررہاےہد�ود�رہںیینہپوہئیا�و�راہتھںیمولت�ا�رےئیلوہئےابم� �رز�تےئلیکالچرہاےہہکوک�ناقمبہلرکنےوکایت�ر‬

‫ردیناعیل‪t‬‬
‫ہے�؟دیناعیل‪ t‬بنابیاطلبا�سےکاقمبےلںیمےلکن�‪�،‬د� نوو�ںےنایکد�وسر�ےرپضربا�تاگلئںیرگمکوئیہجیتنہنالکن� �‪ٓ،‬اخ س‬
‫س‬
‫‪1‬‬
‫نے�ا�سیکڈنپلیرپ�و�ا�رکایا�و�ر�اسےرگ�اکرقلترک�دیا�ا�و�ر�ا�ساک�السہحاحصلرکلای�۔‬
‫رھا�مگنجرش�و�عوہگیئ‬
‫رھایکا�و�ریوہ�د�یاقمبےلےکےئلالکنجساکحمدمبنہملسم‪ t‬نےاختہمرک�دیاپ ع‬ ‫پ �‬
‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َق َال فكن ُّ‬
‫الز َب ْي ُ� ِإذا ِقيل ُل والهل إن اكن سيفك يومئذ صارما يقول‪ :‬والهل ما اكن بصارم َول ِك ِ نّ ي� ا ك َر ْه ُت ُه‬
‫جبزبریبنوع�ا�م‪ t‬کوکاہجاتاکہا�سد�نٓا�پیکولت�ا�رکاٹےنو�الییھتوت�و�ہےتہکےھتو�ہاکٹےنو�الیہنیھتنکیلںیمےناسےاکٹےنرپوبجم�ر‬
‫‪2‬‬
‫کر�دیاتاھ�۔‬
‫َٔ‬ ‫َٔ ْ َ َ َ َٔ‬ ‫ََ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْٔ‬ ‫َّ َ‬ ‫َو َ َّلا َد نَ� عل َر ِ ض َ ُ َ ْ ُ ْ ُ ُ ن‬
‫ال ْص ِن فقال‪َ :‬م ْن ان َت؟فقال ا نَ� َع ِ ُّيل ْب نُ� ا ِب ي�‬
‫و� ُم اطل َع يَ ُ� ِود ٌّي ِم ْن َرا ِس ِ‬ ‫� الهل عنه ِمن حص ِ ِ‬ ‫ي ي‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬ ‫ُ‬ ‫ت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫طا ِل ٍب‪،‬قال‪َ :‬يقول ال يَ ُ� ِود ُّي‪ :‬عل ْو ْ�‪َ ،‬و َما نْا ز ِ�ل عل ُم َوس‬
‫�ابن اساح�قےتھکل ںیہجب دیسنا یلع ‪ t‬لقہع ےکزن�دیک وہئےوتلقہعیک وچٹی ےس ایک وہی�د�ی ےناھجنکرکپوچاھتموک�ن وہ�؟‬
‫‪3‬‬
‫سدیناعیل‪ t‬نےوج�ا�بدیامںییلع‪ t‬بنابیاطلبوہ�ں�‪� ،‬ا�سوہی�د�یےناہکتو�ریتیکمسق! تماغلبٓاگےئ�۔‬
‫وھگڑ�ے‬
‫�ا�سر�و�زشدیدگرمییھتا�و�ر�ٓا�پﷺنےد�وز� ہرںی�ایکوخ�د�ا�و�رٹوپیےکےچینولہےیکاج�لد�ا� �رز�ر�ہینہپوہئییھتا�و�رظر�بانمی �‬
‫ریھگ�ار�ڈھا�لےنبوہئے‬
‫�رتےھ �‪ٓ،‬ا�پےکدستابم�ر�کںیمایکزین�ہا�و�ر�ایکڈھا�لیھتا�و�رصاحبہرک�ا�م ‪ٓ� y‬ا�پوکچا�ر�و�ںرط�فےس ک‬
‫پرسو�ا �‬
‫تےھ�‪،‬کوینہکوہی�دھکےلدیم�ا�نںیملکنرکلڑنےےسڈ�رتےےھتا�سےئلبسحاع�د�تاپےنےعلقےکٓا�ساپ�سیہڑلتےرہے�اگر�اہنںی‬
‫یےت‪�،‬ا�سےئلوہی�دکےیئکرسبر�ٓا�و�ر�د�ہولگو�ںےکلتقوہنےےکاب�وجو�دہی‬
‫کشتساک�اندیہشوہتاوتوف�ر�ًالقہعںیمد�اخل کوہر�د�ر�و�ا�ز�ہدنبکر�د �‬
‫جگنلسلسماس�تد�ناج�ر�یرہیسجںیماملسمنو�ںوکشدیدمز�احتماکاسمانرکناپڑ�ا�‪،‬مرگ�و�ہاجمہدینےکاک�ر�یرضبو�ںوک�ر�و�کہنےکسابلآخر‬
‫ًالمعو�ا�بد�ےیئگ�‪�،‬و�ہاجمہدینےکےلمحر�وکےنےساعجزہوگےئوتا�نےکوحصےلتسپوہگےئا�و�ر�و�ہہتسکشد�ل کوہر�ا�سہعلق‬
‫�ا�نیکاقم�دمت ج‬
‫�ںیمعمجوہنےےگل�‪،‬‬ ‫سےرف�ا�رہوکر�د�وسر�ےوبضم�طوتسممکحہعلقالصع ب‬
‫َُ‬
‫فف ِت َح ِح ْص ُن نَ� ِ ٍع‬
‫‪4‬‬
‫بالآخر�ایکدشیدگنجےکدعبیلعٰ‪ t‬کےاہتوھ�ںہعلقانعمحتف گوہای�۔‬

‫‪ 1‬مغازی واقدی�‪۶�۵�۷‬؍�‪۲‬‬
‫وال�ایۃ �‪۲�۱�۶‬؍�‪۴‬‬
‫‪2‬البدایۃ ن‬
‫اال��‪۱�۷�۷‬؍�‪،۲‬البدایــۃ ن‬
‫وال�ایــۃ�‪۲�۱�۲‬؍�‪ ،۴‬زاداملعــاد �‪۲�۸�۵‬؍�‪ ،۳‬دالئــل النبــوۃ‬ ‫ا� ہشــام�‪۳�۳�۵‬؍�‪،۲‬الروض االنــف �‪۱�۰�۲‬؍�‪ ،۷‬عیــون ث‬ ‫‪ 3‬بن‬
‫ال� کثــری �‪۳�۵�۳‬؍�‪۳‬‬ ‫ن‬
‫الزرقــا� عــی املواھــب �‪۲�۵�۶‬؍�‪،۳‬الســری ۃ النبویــۃ ب ن‬ ‫للب�ــیق �‪۲�۰�۹‬؍� ش‪�،۴‬ع‬
‫ی‬
‫‪ 4‬فتح الباری �‪۴�۶�۶‬؍�‪۷‬‬
 ‫�������‬
‫َ َ َ َٔ َّ ُ ُ ُ ن ُ ْ‬
‫و� ْم اف ُت ِت َح ِح ْص ُن نَ� ِ ٍع‬
‫فكن اول حص ِ ِ‬
‫‪1‬‬
‫چاننہچبسےسےلہپوجلقہعحتفوہ�ا�ا�ساکنا�مانعماھت�۔‬
‫مرگماجہدینا�سہعلقےسوکئیوہی�د�یاسرینہرکسےک�۔‬
‫صاحبہاکیبام�رپڑنا‪:‬‬
‫ََ َ َ َ َ‬ ‫مهد�م ْ ُ‬‫الثمرة‪ٔ ،‬وا ت‬ ‫ّ‬ ‫َ َ ُ َ ْ َ َ َ َ ثَ َ َ َ ضْ َ َ َ َ َ ٌ َ ٌ َ َٔ َ ُ‬
‫ال ّم‪ ،‬فشك ْوا ذ ِلك إل‬ ‫ه َو ِبئة َوخ ْي َمة‪ ،‬فا كوا ِم ْن تلك‬
‫وق ِدموا خي ب� عل �ر ٍة خ�اء و ِ ي‬
‫ال َاء َع َل ْي ُ ْ‬
‫ك َح ْد ًرا‬ ‫ال َذ َان ْ ي ن� َف ْ‬
‫اح َد ُروا ْ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ّ ُ ْ َ َ ف ّ َ َ َ َ َ َ ْ نَ ْ َٔ‬ ‫ُ‬
‫ِ‬ ‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬فقال‪ :‬قرسواالاء ِ ي� الشن ِان‪ ،‬ف ِإذا كن ب ي�‬ ‫َرس ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ ُ َ َ َٔ ُٔ ْ ُ‬ ‫َو ْاذ ُك ُروا ْ َ‬
‫اس الهلِ ‪،‬فف َعلوا فك نّ َ�ا ان ِشطوا ِم ْن ِعقال‬
‫ربیخرشیف الئےوت�ا�س وقتوجھک�ریں زبس�(عیین اخ�م�)ھتںی�‪�،‬اکرثصاحبہ ‪ y‬نےہلمح ےسلبق و�ہاھکئںیسج ےس و�ہ اخب�رمںی‬
‫جبٓا�پ ت‬
‫بمالتہوگےئ سج ےس ا�نیک امسجنی وقتںی اتمثرہوئںییلنک ہی اخب�ر�ا�ن ےکزع�م حووصول�ںوکنہوت�ڑساک�ا�و�ربڑ�ے ربص�وباہ�د�ر�ی ےک استھ‬
‫ھٹڈن�ار� پورھفرجکی‬
‫رھبر ک‬
‫جاہ�دکوجا�ر�ی کراھ�‪�،‬انوہ�ں ےن رسو�ل الہل ﷺسے ا�سیک اکشیتیک� �‪ٓ،‬ا�پﷺ ےنرفمایاچاھگول�ں ںیم اپنی ک‬
‫‪2‬‬
‫ہر�د�و�ا�ذ�انو�ں�(ہتدج�ا�و� فررج�)کےد�رمای�نا�ساپنیرپ�الہلاکنا�مد�مرککےاپےنا�وپر�ڈ�ا�لول�‪،‬چاننہچاحصبہےنہیلمعایکجسےساخب� جراتا�رہا�۔‬

‫لقہعالصع ب‬
‫�نباعم�ذکیحتف‪:‬‬
‫یوہ�دیو�ں کےبسےسوبضم�طا�و�رتسممکحہعلقانعمیکحتفےساجمہدینےکوحصےلا�و�رلبدنہوگےئہکبجوہی�د�اپیناکمایبیےسامیو�سوہچےکےھت�‪،‬‬
‫الص ْع ِب تاھ‬
‫یوہ�دیو�ںکےد�وسر�ا�دفاعیہعلق ّ‬
‫َ ّ َ َ ْ َ خَ ْ ُ َ َ‬
‫سئ ِة ُمقا ِت ٍل‬
‫و ِإن علي ِه لم ِ‬
‫وسوجگ�ا�و�رتری�اند�ا�زومجو�دتےھ�ا�و�ر�ا�نیکایق�د�تالدیا�لا�و�ریوشعرک�رہےےھت�‪،‬‬
‫جسںیمپانچ نج‬
‫�رسو�لالہلﷺنےابح�بنبذنم�ر�اناص�ر�ی‪ t‬کوھجڈن�اعاطف مرایا�ا�و�ر�ا�سہعلقرپمحہلاکحمکرفمایاانوہ�ںلیمعتمکحںیماجمہدینےکاستھ‬
‫�ا�سہعلقوکھگری�ےںیمےلایل‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ْ َ �ضَ َ َ ٌ َ َ ُ ُ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َ ب َ� َز َر ُج ٌل ِم ْن ْال يَ ُ� ِود ُي َق ُال ُل ُيوش ُع َي ْد ُعو َإل ال ب َ�از ف َب َ� َز إل ْي ِه ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫اب َ‪،‬و َ ب َ�ز‬‫ال ْن ِذ ِر فاختلفا ب�ت فقتل الب‬ ‫ال َب ُ‬
‫اب ْب نُ� ُ‬
‫ِ ِ‬
‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ٓ َ َُ ُ َُ ّ ّ ُ ََ َ َ َُ ُ َ َ ُ ْ ُ ُ ْ َ َ ْ َ ّ َ َ َ ُ‬
‫َ‬
‫� ُب ُه �ضَ ْ َبة َعل َه َام ِت ِه‬ ‫ّ َ ضْ‬
‫اخ ُر يقال ل الز ي�ل‪ ،‬ف ب�ز ل عارة ب ن� عقبة ال ِغف ِاري فبدره ال ِغف ِاري في ِ‬
‫اسا�ریوشعہعلقےسابہرکنال�ا�و�رابم� �رز�تبلطیک�‪�،‬ا�سےکاقمبےلںیمابح�بنبذنم�ر‪ t‬کنےل‬
‫عر�بےکرعم�و�فرطیہقےکاطمبقوہی�د�ی ل‬
‫� ت‪،‬ول�ا�ر�و�ںےکدشید�و�ا�ر�و�ںےکدعبحاب�بنبذنم�ر‪ t‬نےویشعوکقلترک�دیاجسےسوہی�دمںیمغوغہصلیھپایگ�ا�و�ر�ا�ناک�د�وسر�اسالا�ر�الزیا�ل‬
‫وال�ایۃ�‪۲�۱�۸‬؍�‪،۴‬الســری ۃ النبویــۃ ب ن‬
‫ال�‬ ‫طــری�‪۹‬؍�‪ ،۳‬البدایــۃ ن‬
‫ر� ب‬‫اال� ‪۱�۷��۴‬؍� ت‪ �،۲‬یخ‬
‫ا� ہشــام�‪۳�۲�۹‬؍�‪،۲‬الروض االنــف �‪۹�۳‬؍�‪،۷‬عیــون ث‬‫‪ 1‬بن‬
‫کث��‪۳�۶�۳‬؍�‪۳‬‬
‫ی‬
‫‪2‬۔ مغازی واقدی�‪۶�۴�۶‬؍�‪۲‬‬
 ‫�������‬

‫دعبام�ر�ہ‪t‬‬
‫کنےل‪،‬ستخاقمبےلےک ع‬
‫اگ�ڑرماب� �رز�تبلطیک�‪�،‬ا�سےکاقمبہلںیمامع�ر�ہنبہبقعافغ�ر�ی‪� t‬‬
‫باہرکنال�ا�و�رلقہعےکاسمےنزین�ہ ک‬
‫نےا�سوکخا�کنیشنرک�دیا�‪،‬ماب� �رز�تیکاک�ر�و�ائوی�ںںیماملسمنو�ںیکحتفےکدعبماجہدینےنہعلقےکرگ�داپانماحصر�ہتخسرک�دیا�ا�و�رلقہعاک�دفا�ع‬
‫کرنےو�الےوہی�دیو�ںیکدبحالیاک�ٓاغا�زہوگای�۔‬
‫�رسو�لالہلﷺکا�دعاکرنا‪:‬‬
‫ملےباحمصر�ےیک وجہ ےس اسالمیرکشل ےکضعب دسوت�ں ےک اپ�س وخ�د�ونو�شیکیمک وہنےیگلیھت ا�و�ربوھ�ککت ونبتچنہپیئگ �‪ ،‬جبنیت‬
‫�ر� �وزگز�رگےئوت‬
‫َ َ ْ َ َ ْ نَ َ َ َٔ ْ َ ْ شَ ْ َ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ َ َ َّ َ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َ‬
‫� ٍء‪ ،‬ف ْل ي ِج� ُدوا ِع ْن َد‬
‫لل ي� رسول الهلِ لقد ج�د� وما ِب�ي ِدينا ِمن ي‬ ‫ات ْوا َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬فقالوا‪ :‬وا ِ‬
‫ُ ٌ َٔ ْ‬ ‫َ َٔ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ّ َّ َ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َّ َ ً‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫اللهم إنك ق ْد َع َرف ُت َح ُال ْم َوان ل ْي َس ْت ِب ِ� ْم ق َّوة‪َ ،‬وان‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ش ْيئا ُي ْع ِط ي ِ� ْم َّ يإ� ُه‪ ،‬فقال‪:‬‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫ُ‬
‫َرس ِ‬
‫ً‬ ‫َٔ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َل ْي َس ِب َي ِدي شَ يْ‬
‫� ٌء ُٔا ْع ِط ي� ْم َّ يإ� ُه‪َ ،‬ف ْاف َت ْح َع َل يْ� ْم َٔا ْع َظ َم ُح ُص ِن َ‬
‫و�ا َع نْ ُ� ْم غ َن ًاء‪َ ،‬وا ك ث َ� َها ط َع ًاما َو َو َدك‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫بقہلیاسملیکاش�خونبسمہےکول�گرسو�لالہلﷺکیدخمتںیماحضروہئےا�و�رعر�ضایکا�ےالہلےکرسو�لالہلﷺ�!ہمول�گوھب�ک‬
‫�ا�و�رکزم�و�ر�یےسڈنھا�لوہچےکںیہا�و�رامہ�ر�ےاپ�ساھکنےوککھچیھبںیہن� �‪ٓ،‬ا�پﷺےکاپ�سیھبا�سوقتھچکہناھتجو�ا�نوک�دیےت�‪،‬چاننہچ‬
‫�رسو�لالہلﷺنےوصخصیوط�ررپدعاےکےئلاہتھاٹاھئےا�و�ر�ر�بےکوضح�رعر�ضایک�ا�ے�الہل! توخو�باجناتہےوج�ا�نولگو�ںیکاحلت‬
‫کراہ�ا�ےریم�ےر�ب!تو�اپےنلضفوکر�مےسبسےسڑب�القہعا�نولگو�ں‬
‫ہےا�و�رمری�ےاپ�سیھبھچکںیہنوجمںیاہنںید�ےد�و�ں�‪،‬پرھاکپ�ر ک‬
‫‪1‬‬
‫وہ ئاںی�ا�و�راھکنےیکزیچ�و�ںےکاناب�راگلد�ے�۔‬
‫کےاہتوھ�ںرپفحترک�ا�د�ےاتکہا�نےکام�لتمینغےسینغ ج‬
‫پرھٓا�پﷺےناجمہدینوک�ا�سہعلقرپمحہلاکحمکرفمایا�ا�سےکدعباجمہدینےنایکےئنوج�شو� لوولےےکاستھہعلقالصع ب‬
‫�رپمحہل‬
‫کر�دیاجنںیمونب�اسملےکول�گشیپشیپےھت�‪،‬یوہ�دیو�ںےکامہرتری�اند�ا�ز�ںنےہعلقےکربجو�ںےساجمہدینےکڈیہکو�ا� ٹررکوبوط�رخا�ص‬
‫ناشنہ کانبرتری�و�ںیکاب�ر�شربسا�د�ی‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ق ْد نَ زَ�ل َع ْن ف َر ِس ِه َو ِم ْد ٌع ُي ْ� ِسك ف َر َس ُه‬
‫وھگڑ�ےرپسو�ا�رجگنیکرگن�انیرفمارہےےھتا�و�رمدعمےناگل�مڑکپ�یوہئییھت�۔‬
‫جاہ�ںرسو�لالہلﷺ�اپےن �‬
‫مرگاجمہدیناسال�مےناپےنٓا�پوکنیباکر�م ﷺکےرگ�د�ڈھا�لانب�دیا�‪،‬ماجہدینےنیھبہعلقرپتریبرسائےنکیلوہی�دیو�ںےکریت�و�ںاکوج‬
‫�اثراملسمنو�ںرپوہرہااھتاملسمنو�ںےکریت�و�ںاکیوہ�دیو�ںرپ�و�ہاثرہنںیوہ�رہاتاھ�‪،‬ماجہدینےنایکاع�مہلمحرککےا�سہعلقںیمد�اخلوہنے‬
‫کیوکششیکرگممد�اعفنییکتخساقم�دمتیکوجہےسو�ہاکمای�بہنوہسےک ��‪،‬ا�سےکربعسکوہی�دیو�ںنےہعلقےسابہرنلکرکستخہلمحایککہ‬

‫ن‬
‫الزرقــا�‬ ‫وال�ایــۃ�‪۲�۲�۱‬؍�‪ ،۴‬ش�ح‬
‫طــری �‪۱�۰‬؍�‪،۳‬البدایــۃ ن‬
‫ر� ب‬ ‫اال��‪۱�۷�۶‬؍� ت‪ �،۲‬یخ‬
‫ا� ہشــام �‪۳�۳�۲‬؍�‪،۲‬الــروض االنف�‪۹�۷‬؍�‪،۷‬عیــون ث‬ ‫‪ 1‬بن‬
‫للب� ـیق �‪۲�۲�۳‬؍�‪ ،۴‬الس ـری ۃ النبویــۃ ب ن‬
‫ال� کث ـری �‪۳�۶�۷‬؍�‪۳‬‬ ‫عــی املواھب�‪۲�۶�۴‬؍�‪،۳‬دالئــل النبــوۃ ی‬
 ‫�������‬

‫سو�ائےاملسمنو�ںےکاسلا�رحاب�بنبذنم�ر‪ t‬کےوس�ااجمہدینرتتبرتوہےئگا�و�ریوہ�د�اہنںیاگھبتےوہئےڈیہوک�ا� ٹررلےےئگ�‪،‬قریباھتکہ‬

‫کہو�ہیبنﷺکتچنہپاجئںیرگم�ٓا�پاپینہگجرپحبساع�د�تاثبتدق�مرہے‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ّ‬
‫ال َه ِاد َو َرغ بَ ُ� ْم ِف ِيه‪َ ،‬وا ْخ َب َ� ُ ْه ا ّن َ‬‫َ ْ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ْ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َََ َ َ ُ ُ‬
‫الهل ق ْد َو َع َد ُه خ ْي َب َ�‬ ‫ال ْس ِ ِل ي نَ� َو َح�ضّ ُ ْم َعل ِج‬ ‫وندب رس‬
‫َ َ ت ْ ث ُ ّ َ َ َ ْ ْ ُ َ ُ َ َ ْ َ زَ ْ َ ْ ُ َ ً َ ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫ُي َغ ّن ُم ُه ّإ� َها فاق َبل ّ‬
‫اس �جَ ِ ًيعا َح تّ� َع ُادوا إل َص ِاح ِب راي ِ ِ�م‪ � ،‬زحف ِب ِ�م الباب فل ي�ل يدنو ق ِليل ق ِليل‪،‬‬ ‫الن ُ‬ ‫ي‬
‫َ تَ ْ ُ ْ َ ُ ُ َ َ َٔ ْ َ َ َ تّ َ َ َ َ شّ ّ َ ْ َ َ ُ َ ً َ َ َ ُ ْ ْ َ َ َ ّ ُ َ َ ْ ْ َ َ َ ْ َ َ ُ ُ َ َُ‬
‫الصن وغلقوا عل ي ِ�م‪ ،‬ووافوا عل جد ِر ِه ول‬ ‫و� ِجع ال ي�ود عل اد ب� ِرها ح� لمها ال� فانكشفوا ِساعا‪ ،‬ودخلوا ِ‬
‫َ َ ْ ْ َ‬ ‫ْ ْ‬ ‫نَ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫ُ ُ ٌ ُ َ ُ ُ فَ َ ُ‬
‫� َعلوا َ ي ْ� ُمون َنا ِب� ج َل ْند ِل َر ْم ًيا ك ِث ي ً�ا‪َ ،‬و ّ� نو� َع ْن ِح ْص ِن ِ� ْم ِب َوق ِع ِ‬
‫ال َج َار ِة َ‪،‬و َر َج ْع َنا إل يْ ِ� ْم فاق َت َتل َنا َعل‬ ‫جدر دون جد ٍر ج‬
‫َٔ َ ْ‬ ‫ْ‬
‫ال ْص ِن اش ّد ال ِق َتال‬ ‫َ ب� ِب ِ‬
‫وھگڑ�ےےساترکرکشتسوخ�ر�د�ہاملسمنو�ںوکبیھاثبتدق�مرہےنا�و�راہج�دیکرتبیغدیےتوہئےاکپ�رکر‬ ‫�ا�و�ر�ا�سابت�ہنکہلمحےکاسمےناپےن �‬
‫ےہ‪،‬یوہ�دیو�ںےکاسمےنڈ�ٹاجئو�ا�و� تراب�ہنکریت�و�ںےکاستھریت�اند�ا�ز�ی‬
‫ف مرایا�ا�ےاجمہد�و�!�الہلےنںیہمتربیخکیتمینغدیےناک�وعد�ہرفمایا �‬
‫کر�و�‪�،‬ا�سٓا�و�ا�زکونسےت یہ اصاح�ب رسو�ل الہل ﷺنے و�اپس ٹلپرک�رسو�ل الہل ﷺکےرگ�دلحہقاقئمرک دیا�ا�و�رنےئرس�ے ےس اپےن‬
‫سالا�رکےےھچیپعمجوہےئگا�و�رلقہعںیمد�اخلوہنےےکا�ر�ا�د�ےےستخسہلمحایک�ا�و�ریوہ�دیو�ںوکیپےھچدیکھےتلوہئےہعلقیکولیصف�ںےکرقیب‬
‫ہپچنےئگ�‪،‬لقہعےکا�وپرسےوہی�دابگنس�ر�یرکنےا�و�رریتبرسانےےگلسجےساجمہدینےھچیپٹلپرکہپیلہگجرپٓاگےئ�ا�و�روہی�د�اپےنیئکٓا�دمی‬
‫قلترک�و�انےےکدعبسپاپہوکر�اپےنہعلقںیمد�اخلوہگےئ�‪،‬مرگجباجمہدینےھچیپےٹہوتیوہ�دیو�ںےنہعلقےسابہرنلکرک�د�وبا�ر�ہےلہپےس‬
‫�زیا�د�ہتخسہلمحرک�دیالقہعےکد�ر�و�ا�ز�ےرپشدیدجگنوہتیرہیا�و�ریوہ�دکیاملسمنو�ںوکیپےھچدیکھےنلیکوکئیوکششاکمای�بہنوہئیسجںیم‬
‫کیئوہی�دیو�ںلتقوہئے‬
‫ّ َ َ ْ شَ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ ٔ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ َ َْ ََ َ ٌ ْ ٔ‬ ‫َُ َ َْ‬
‫� َد َب ْد ًرا‪� ،‬ضَ َ َب ُه‬
‫اب ثلثة ِمن احصاب رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل ‪ ،‬ابو ضياح‪ ،‬وقد ِ‬ ‫وق ِتل يو ِمئ ٍذ عل الب ِ‬
‫ّ ُ‬
‫ات‪َ ،‬والثا ِلث‬ ‫� َف َر ْٔاسه‪َ ،‬و َعد ّي ْ نُ� َم ّر َة ْ ن� رساقة‪ ،‬طعنه حدمه � ْ َل ْر َبة َب ْ نَ� َث ْديه فَ َ� َ‬ ‫َر ُج ٌل ِم نْ ُ� ْم ب� ّلس ْي ِف َف َٔا َط ّن ِ ق ْ‬
‫ِ ي ِِ‬ ‫ِب‬ ‫بِ‬ ‫ِ ِ ِ ب‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َْ ُ ُ َ‬
‫�د َبد ًرا‬ ‫َ ش‬
‫ال ِارث ْب ن� ح ِاط ٍب وقد ِ‬
‫�ا�و�ر�ا�سد�نہعلقےکد�ر�و�ا�ز�ےرپ�رسو�لالہلﷺےکنیتاحصبہدیہشہوئے�‪�،‬ابوضای�حوجغز�و�ہدب�رمںیرشیکےھتیوہ�دیو�ںےکٓا� مدوی�ں‬
‫لحمضم گوہای�ا�و�رعد�ینبرم�ہنبرس�اقہرحبہےسےنیسرپو�ا�رایکسجوجہےس‬
‫مںیےسایکصخشےناپینولت�ا�رےسا�نرپ�و�ا�رایکسجےسا�ناکرس‬
‫�و�ہبھکایگ�ا�و�ردیہشوہگےئ�ا�و�ررسیت�ےاح�ر�ثنباحطبےھتوجغز�و�ہدب�رمںیرشیکےھت�۔‬
‫�ا�و�رابلآخررسیت�ےر�و�زپو�ر�ےد�نہعلقےکاسمےندشیدگنجےکدعبوس�ر�جرغ�و�بےسےلہپیہہید�وسر�اضموب�طہعلقیھباملسمنو�ںےکزع�م‬
‫� حووصےلےکاسمےنڈھریوہگای�‪،‬جباملسم�نا�سہعلقںیمد�اخلوہئےوتیوہ�د�یوخ�فز�د�ہوہکرایکرشتنمگر�و�ہیکرط�حاھبگےجنںیمیئک‬
‫قلتوہئےا�و�رکھچاسریہوگےئ�ا�و�رابقیامند�ہاہی�ںےسرف�ا�روہکررسیت�ےوبضم�طہعلقزبریمںیعمجوہگےئ‬
 ‫�������‬
‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ َٔ ّ‬ ‫ْ َٔ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َٔ َ َ َ َ ْ‬ ‫َ َ ْ َٔ َ‬
‫ال ْص ِن ُيك ّب ُ�ون‪،‬ف َو َج ْد نَ� َوالهلِ ِم ْن الط ِع َم ِة َما ْل نظ ّن ان ُه ُه َناك‪ِ ،‬م ْن الش ِع ي ِ�‪،‬‬ ‫لقد َرا ْيت ف َت َي ِان ا ْس َل َو ِغف ٍار ف ْوق ِ‬
‫ً‬ ‫ً‬ ‫َٓ َ ً ْ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫ْ‬ ‫الس ْمن‪َ ،‬و ْال َع َسل‪َ ،‬و ّ‬
‫الز ْي ِت‪َ ،‬وال َو َد ِك َواخ َر ْج َنا ِم ْن ُه ا ةًل ك ِث ي َ�ة ِلل َح ْر ِب‪َ ،‬و َم ْن َج ِنيقا َو َد ّ ب� َ ب� ٍت َو ُع ّدة‬ ‫ِ‬
‫َ ّْ َ ّ‬
‫والتم ِر‪ ،‬و ِ‬
‫ںیمو�‪،‬ھکوج�ر�‪،‬گیھ‬
‫بون�اسملا�و�رغاف�رکےاجمہدینےعلقیکدیو�ا�ر�و�ںرپچڑ�ھےئگا�و�رنرع�ہریبکتلبدنکای‪،‬ماجہدینوکا�سہعلقےکہہتاخنےےسو�افردقم�ا�ر ج‬
‫شدہ‪،‬تلیےکالع�و�ہتہبیسز� ہرںی� ت‪،‬ول�ا�ریں�‪،‬جنمقینا�و�ر�دبابے�(یہہلمحرکنےا�و�راچبئورکنےو�الےایھتہ� تررقیایفہتر�ومیو�ایر�انیوفجںیاتسامع�ل‬
‫�‪� ،‬‬
‫‪1‬‬
‫کرتیںیھترگمنجےکاتسامع�لےکقلعتموکئیرع�بںیہناجناتاھت) بیھاحصلےیک�۔‬
‫جسےسولعم�موہتاہےہکوہی�دیو�ںےنا�نزیچ�و�ںوکشا�مےساحصلایکوہگا�ا�و�ر�ا�ناکدمیہنہبیطرپمحہلرکنےاکرپ�وگر�ا�ماھت�۔‬
‫ن‬
‫�رپبقہضےکدعب�ٓا�پﷺےنایکوھچٹےےسدسہتوک�ا�نوعلق�ںیکرگن�انیےکےئلالعقہال�ط�ا�ۃںیمرہےناکحمک‬ ‫لقہعالانعما�و�ر�الصع ب‬
‫�دیاتاکہاگرحلسم وہی�دیو�ں ںیم ےسوکئی ا�نوعلق�ں ںیم ےپھچ وہئے وہ�ںوت�ا�نمتخرک�دیں�۔یوہ�د�ی دفا�ع ےک ےلہپ د�وضموب�طوتسممکح رتین‬
‫لقوع�ںیک حتف ےک دعباملسمنو�ںاکپڑل�اباھ�ر�ی وہایگ ہکبج وہی�دیو�ں ںیمربھگ�اہٹ ا�و�ر ان�امدی�یلیھپیئگ �‪�،‬اہنںی وصت�ربیھ ہن اھتکہ و�ہوہشم ر�و‬
‫مرع�و�فاہب�د�رسالا�ر�و�ںد�سزہ�ا� جراناب�ز�و�ںیکومجو�دگی�‪،‬ضموب�طوتسممکحوعلق�ں�‪�،‬و�افرمدق�ا�رمںییگنجاس�ز�وساما�نا�و�رخو�ر�ا�کےکاب�وجو�دمںیٹمیھ‬
‫برھسماملنو�ں ےکاسمےن وج اپینوھچٹییس ریاست ےس د�و�ر�‪،‬بوھ�ک ےس ڈنھا�ل ریغبکیس ا�و�ٹ ےکےلھکدیم�ا�ن ںیم ڑپ�ے وہئے ےھت‬
‫سپاپہوجائںیےگ�‪،‬یلنکوجھچکوہ�ا�اچانکیہوہ�اجسےسوہی�د�یا�و�ر�ا�نےکامحئیتریح�ا�نرہےےئگ�‪�،‬ا�نوعلق�ںےکالع�و�ہوھچٹےوھچٹےا�و�ر‬
‫لقےعیھبےھترگم�ا�نیکوکئییگنجامہتیہنیھتا�سےئلٓا�پﷺےنا�نرپمحہلرکنےیکزحتموگ�ا�ر�ہہنرفمائیا�و�ریخربکےفصنا�و�لںیمو�اقع‬
‫یترس�یدفاعیالئنہعلقالزبریکیرط�فوتمجہوہئےسجںیموہی�د�یعمجوہکرجگنیکایت�ریو�ںمںیرصم�و�فےھت۔‬
‫گدھو�ںےکوگشتیکانمہی‪:‬‬
‫َ‬
‫فانتحروها)ف َ َّلا َٔا ْم َس َّ‬ ‫ٔ‬ ‫َ َ َٔ َ َ َ ُ ٌ َ ٌ فَ خَ َ َ شْ ُ َ‬
‫اس َم َس َاء‬ ‫الن ُ‬ ‫ح ًارا ِم ْن ُه‪،‬فاخذها املسملون‬ ‫ون ِ َ‬ ‫(قال‪ :‬اصابنا جوع ش ِديد�رج ِع�‬
‫الن ي َ� ُان َع َل َٔا ّي شَ يْ‬
‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل َ‪:‬ما َهذه ّ‬ ‫َّ‬ ‫ً َ ً َ َ َ َّ‬ ‫َ َٔ َ ُ‬ ‫َّ ُ‬
‫� ٍء‬ ‫ِ‬ ‫ِِ ِ‬ ‫َالي ْو ِم ال ِذي ف ِت َح ْت َعل يْ ِ� ْم‪ ،‬ا ْوقدوا ِن ي َ� نا� ك ِث ي َ�ة‪ ،‬فقال الن ِب يُّ� َصل ُ ِ‬
‫ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫‪(،‬فإ نَّ َ�ا ر ْجس) َق َال َّ‬ ‫ْ َّ َ‬ ‫ون َ؟ق ُالوا‪َ :‬ع َل َ ْل ٍم‪َ ،‬ق َال َ‪:‬ع َل َٔا ّي َ ْل ٍم َ؟ق ُالوا‪ْ َ :‬ل ِم ُ ُ‬
‫ُ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫الن ِب يُّ� َصل‬ ‫ِ ِ‬ ‫ة‬‫ِ‬ ‫ي‬ ‫س‬‫ِ‬ ‫ن‬‫ال‬
‫إ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ر‬ ‫ح‬ ‫ِ‬ ‫ت ِوقد‬
‫َٔ ْ نُ َ قُ َ َ َ ْ ُ َ َ َ َٔ ْ َ َ‬ ‫َ َ َّ َ َٔ ْ ُ َ َ ْ ُ َ َ َ َ َ ُ ٌ َ َ ُ َ‬
‫وسل‪:‬اه ِر يقوها واك ِسوهافقال رجل‪ :‬ي� رسول الهلِ ‪ ،‬او � ِر ي�ا ونغ ِسلها؟قال‪:‬او ذاك‬
‫ماجہدینوھب�کےسےباح�لےھت�‪� ،‬انوہ�ںےنیسکہعلقےسسیتدگھو�ںکوابہرکنےتلوہئےدکیاھتوسماملنو�ںےن�اہنںیڑکپکرذبحرک�دیاا�و�ر�ا�ن‬
‫کاوگشتاکپنےیکرغ�ضےسڈنہیا�ںوچلوہ�ںرپڑچھاںیل�‪ ،‬جسد�نہعلقحتفوہناتاھ�ا�سیکبجر�ا�توہئیوتشلرکمںیہگجہگجٓا�گلجرہی‬
‫تیھ�‪،‬نیباکر�مےنرہطر�فٓا�گیتلجدکییھوت�د�ریافترفمایایہٓا�گیسیکےہا�و�رکسزیچکےےئلا�سوکجہگہگجالج�رکاھہے�؟صاحبہ‪y‬‬
‫ایکای�و�ہ‬
‫‪y‬ےجو�ا�برع�ض گ‬
‫ںیہ�‪ٓ،‬ا�پےند�ریافترفمایاسکاجنو�راکگوشتاکپرہےںیہ�؟صاحبہرک�ا�م ن‬
‫نےرع�ضایکلو�گوگشتاکپ�رہے �‬
‫گرھیولگدھو�ںاکگوشتاکپ�رہےںیہ� �‪ٓ،‬ا�پےنرفمایا�و�ہسجنےہ�‪،‬نیبرکیمﷺےنرفمایاسبوگشتکنیھپد�و�ا�و�ربرتون�ںوکتو�ڑ�د�و�‪�،‬ایک‬
‫‪ 1‬مغازی واقدی �‪۶�۶�۴‬؍�‪۲‬‬
 ‫�������‬

‫صاحبی‪ t‬نےرع�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!�ا کیاسوی�ںہنرکلںیہکوگشتوتکنیھپدیںا�و�راہنڈیو�ںوک� ھدولںی� �‪ٓ،‬ا�پےنرفمایااچاھ‬

‫‪1‬‬
‫وو�۔‬
‫برتون�ںوک� ھد ل‬
‫خطدیشک�ہالاف�ظاغم�ز�یو�اقد�یںیمںیہ�۔‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫الق ُد ُور َوإ نَّ َ�ا ل َتف ُور ب� ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬
‫احل ُم ِر اال ْه ِل َّي ِة‪،‬فا ك ِفئ ِت‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ول َي نْ َ� َيا ِن ُ ْ‬
‫ك َع ْن ُل ِوم ُ‬ ‫َ َٔ َ ُ َ ً َ َ َ ف َّ‬
‫الناس‪ :‬إ َّن َ‬
‫الهل َو َر ُس ُ‬
‫للح ِم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫فام َر من ِاد ي� فنادى ِ ي� ِ ِ‬
‫�ا�سےکدعب�رسو�لالہلﷺےنایکانم�د�یےساعال�نرک�ایاکہالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لﷺںیہمتاپلوتگدھو�ںےکوگشتےکاھکنے‬
‫ت‬
‫‪2‬‬
‫سےعنمرکتےںیہ�‪ ،‬چاننہچامت�ماہنڈیا�ںالٹد�یںیئگاحلانہکو�ہوگشتےکاس�ھگوج�شام�ر�رہیںیھت�۔‬
‫ربا�رحمےسلبقولنڈ�یےکاستھ‬
‫�اسیگنجںیمٓا�پےنرہچکیلو�الےد� نرد�ہاجنو�رکےاھکنے�‪،‬قتمیسوہنےےسےلہپتمینغاکما�لےنچیبا�و�راتس �‬
‫ہمرتسب�یرکنےےسعنمرفمایا�۔‬
‫َ َ‬ ‫ْ ٓ َٔ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ ُّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فقال‪ :‬ل ي ِ�ل ِل ْم ِر ٍئ ُي ْٔو ِم ُن ب�لهل َوال َي ْو ِم ال ِخ ِر ان َي ْس ِق يَ� َم ُٔاو ُه ز ْر َع غ ْي ِ� ِه‪،‬‬ ‫ق َام ِف َينا َر ُسول الهلِ صل‬
‫يب ْام َر َٔا ًة ِم ْن َّ‬ ‫ال ِخر َٔا ْن ُي ِص َ‬ ‫َ َْ ْ ْ ٓ‬ ‫َ َ ُّ‬ ‫ال َب َال ِم ْن َّ‬ ‫َي ْع ن� ْإت َي َان ْ َ‬
‫الس ب ْ ي� َح تَّ�‬ ‫ِ‬ ‫الس َب َ يا�‪َ ،‬ول ي ِ�ل ِل ْم ِر ِئ ُي ْٔو ِم ُن ب�لهل واليو ِم‬ ‫ِي‬
‫َ َ ْْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬
‫َي ْس َت ب ِ� ئ َ� َا‪،‬ول ي ِ�ل ِلم ِر ِئ ي ْٔو ِمن ب�لهل َوال َي ْو ِم ال ِخ ِر ان ي ِبيع مغ ن� ًما ح ت� يق ِ َ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫س‪َ ،‬ول ي ِ�ل ِلم ِر ِئ ي ْٔو ِمن ب�لهل واليو ِم‬
‫ْ ٓ َٔ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ُّ‬ ‫َ َٔ ْ َ‬
‫ال ْس ِ ِل ي نَ� َح تَّ� إذا ا ج َع ف َ� َار َّد َها ِف ِيه ‪َ ،‬ول ي ِ�ل ِل ْم ِر ِئ ُي ْٔو ِم ُن ب�لهل َوال َي ْو ِم ال ِخ ِر ان‬ ‫ال ِخر َٔا ْن َ ي ْ� َك َب َد َّاب ًة ِم ْن فَ ي ْ� ِء ْ ُ‬ ‫ْٓ‬
‫ِ‬
‫َ َٔ ْ َ َ‬
‫ال ْس ِ ِل ي نَ� َح تَّ� إذا اخلق ُه َر َّد ُه ِف ِيه‬‫َي ْل َب َس َث ْو ً ب� ِم ْن فَ ي ْ� ِء ْ ُ‬
‫�ابن اساح�ق ر�ویعف ‪ t‬سے ر�و�ایترکتے ںیہ�رسو�ل الہل ﷺنےربیخکے د�نڑھک�ے وہکرطخہب دیاجو�ٓا�دمی الہل�‪�،‬الہل ےک رسو�ل‬
‫�ا�و�ر�ر� �و �زٓاخر�ترپ�ایام�نرھکاتےہا�سےکےئلالح�لںیہنہکو�ہاپانپانیریغکییتیھکوکپالئےینعیاحمہلوع�ر�تےسوجل نوڈ�یڑکپ�یوہئیٓائیوہ‬
‫ربا�رحمےسلبقیسکولنڈ�یےس‬
‫حصتبرک�ے�‪،‬جو�ٓا�دمیالہل�‪�،‬الہلےکرسو�لا�و�ر�ر� �و �زٓاخر�ترپ�ایام�نرھکاتےہا�سےکےئلالح�لںیہنہکو�ہاتس �‬
‫جام�عرک�ے�‪،‬جو�ٓا�دمیالہل�‪�،‬الہلےکرسو�لا�و�ر�ر� �و �زٓاخر�ترپ�ایام�نرھکاتےہا�سےکےئلالح�لںیہنہکو�ہمیسقتوہنےےسےلہپتمینغاکما�ل‬
‫یبےچ�ا�و�رجو�ٓا�دمیالہلاعتلٰی�‪�،‬الہلےکرسو�لا�و�ر�ر� �و �زٓاخر�ترپ�ایام�نالیاہےا�سےکےئلالح�لںیہنہکو�ہتمینغےکیسکاجنو�رپرسو�ا�ر�یرک�ے‬
‫الغررنےےکدعبنغتمیںیمولٹا�د�ے ��‪،‬ا�و�رجو�ٓا�دمیالہلاعتلٰی�‪�،‬الہلےکرسو�لا�و�ر�ر� �و �زٓاخر�ترپ�ایام�نالیاہےا�سےکےئلالح�لںیہن‬
‫�ا�و�ر�ا�سوک ک‬
‫‪3‬‬
‫کہو�ہاملسمنو�ںیکتمینغےسوکئیڑپک�اہپےنا�و�ر�ا�سوکب سودی�ہرکنےےکدعب�ا�سںیمعمجرک�د�ے�۔‬

‫للب� ق��‪۲�۰�۰‬؍�‪،۴‬البدایــۃ ن‬ ‫َ ْ َ‬
‫وال�ایــۃ�‪۲�۰�۸‬؍�‪،۴‬‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب املغــازی َ ب� ُب غــز َو ِة خ ْي َب َ��‪،۴�۱�۹�۶‬زاداملعاد ‪۲�۸��۲‬؍�‪،۳‬دالئــل النبــوۃ ی‬
‫ال� کثـری �‪۳�۴�۶‬؍�‪۳‬‬
‫ـا� عــی املواھــب ‪۲�۷��۴‬؍�‪ ،۳‬السـری ۃ النبویــۃ ب ن‬ ‫مغــازی واقــدی�‪۶�۶�۱‬؍�‪ ۲‬ش‪�،‬ح الزرقـ ن‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ 2‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی َ ب� ُب غ ْز َو ِة خ ْي َب َ��‪۴�۱�۹�۹‬‬
‫‪،۴‬ا� ســعد �‪۸�۸‬؍�‪ ،۲‬الســری ۃ النبویــۃ ب ن‬
‫ال�‬ ‫وال�ایــۃ�‪۲�۱�۹‬؍� ب ن‬
‫اال��‪۱�۷�۶‬؍�‪،۲‬البدایــۃ ن‬
‫ا� ہشــام�‪۳�۳�۲‬؍�‪،۲‬الروض االنف�‪۹�۶‬؍�‪،۷‬عیــون ث‬ ‫‪ 3‬بن‬
‫کث� �‪۳�۶�۵‬؍ �‪۳‬‬
‫ی‬
 ‫�������‬

‫�د�و� جرالہتیںیم�اہلرع�باپینحیبقرسمو�ر�و�ا�جےکوم�افقہعتم�(�اجر�تےطرککےدنچ�ر�و�زکےےئلوع�ر�تےساطلقاقئمرکنا) کایکرتے‬

‫تےھ(جسںیمہنولییکاجا�ز�تےہ�‪،‬نہاہش�د�تےہ�‪،‬نہاعال�نےہ�‪،‬نہان�نوفنہقےہ�‪،‬نہیتکسےہ�‪،‬نہالط�قےہ�‪،‬نہاعل�نےہ�‪،‬نہاہظ�رہے�‪،‬نہ‬
‫�ایال�ءہے�‪،‬نہدع�تےہ�‪،‬نہریم�ا�ثےہا�و�رہنوکئیدحتمنیعےہ) حال�ل حور�ا�مےکتہبےساحاک�مرفہترفہتان�ز�لوہچےکےھترگمتمہعا�و�رسو�دکی‬
‫زغو�ہربیخمںیرسو�لالہل‬
‫حرمتےکاب�ر�ےںیم�ابیھکتوکئیو�اضحمکحان�ز�لںیہنوہ�اتاھچاننہچا�سحیبقلعفوک�ر�وکےنےکےئلبسےسےلہپ �‬
‫ﷺنےا�سےسعنمرفمایا�‪،‬‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل نَ َ‬ ‫َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َٔ َّ َ ُ َ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ ْ َ ْ ن َٔ َ‬
‫‪َ �:‬ع ْن ُم ْت َع ِة ِالن َس ِاء َي ْو َم خ ْي َب َ�‬ ‫� الل عنه‪،‬ان رس‬ ‫عن ع ِ ِّيل ب ِ� ا ِب ي� طا ِل ٍب ر ِ ي‬
‫‪1‬‬
‫زغو�ہربیخمںیوع�رتو�ںےسہعتمیکاممنتعیکیھت�۔‬ ‫سدینایلع‪ t‬بنابیاطلبےسرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنے �‬
‫َ َ َٔ َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل نَ َ� َعن ْ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬‫َّ ُ ْ نُ َ ْ َ َ ْ ُ َ ن ُّ َ ْ َٔ َٔ َّ َ ُ َ‬
‫ال ْت َع ِة‪َ ،‬وقال‪:‬ال ِإ نَّ َ�ا َح َر ٌام ِم ْن‬ ‫ِ‬ ‫اله ِ ي�‪ ،‬عن ا ِب ِيه‪،‬ان رس‬ ‫الر ِبيع ب� س ب�ة ج‬
‫ْ‬ ‫َْ ُْ َ َ‬
‫ك َهذا ِإل َي ْو ِم ال ِق َي َام ِة‬ ‫يو ِم‬
‫ربسہینہج‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےناکن�حہعتمےساممنتعرفمائیا�و�ررفمایآاگا�ہرہوہیٓا�جےکد�نےسایقمتےکد�ن‬ ‫� برعینب �‬
‫َ‬ ‫َٔ َٔ‬ ‫ْٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ َ َ‬ ‫َٔ‬
‫تکرح�ا�مےہ�۔(حصیح مسمل ِك َت ُاب االناکح َ ب� ُب َن ْد ِب َم ْن َراى ْام َرا ًة ف َوق َع ْت ِ ف ي� َنف ِس ِه‪ِ ،‬إ َل ا ْن َ ي� ِ ت َ ي� ْام َرا َت ُه ا ْو َج ِار َي َت ُه ف ُي َو ِاق َ َعا)‬
‫ْ ْ َٔ َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ ْ تُ َ َّ ْ ُ ْ َ ُ َ ْ َ َ ْ َ َ َ نَّ َ َ َ تَ ْ ُ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ُ َ َّ َ ُ َ َ َ َ ٌ‬
‫اب‪َ ،‬وق ْد ظ َّن طا ِئفة ِم ْن ا ْه ِل ال ِع ِل ان ُه‬ ‫ول �ر ِم التعة يوم خي ب�‪ ،‬و ِإ�ا كن � ِر ي�ها عام الفت ِح هذا هو الصو‬
‫َ َّ‬ ‫َ ّ ْ ن َٔ َ َ ض َ ُ َ ْ ُ َٔ َّ َ ُ َ‬ ‫اح َت ُّجوا ب َ�ا ِ ف� َّ‬ ‫َح َّر َ َما َي ْو َم َخ ْي َب َ�‪َ ،‬و ْ‬
‫� الهل عنه ان رسول الهلِ صل‬ ‫يث ع ِ ِيل ب ِ� ا ِب ي� طا ِل ٍب ر ِ ي‬ ‫يح ْ ي ِن� ِم ْن َح ِد ِ‬‫الص ِح َ‬
‫ِ ي‬
‫ُْ ْ ْ‬ ‫َٔ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ‬
‫ال ُم ِر ِإالن ِس َّي ِة‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل نَ َ� َع ْن ُم ْت َع ِة ِالن َس ِاء َي ْو َم خ ْي َب َ�‪َ ،‬و َع ْن ا ِك ُل ِوم‬
‫ایکای�ا�و�رییہ د�رست رت�ر�ائے‬
‫ایکایلبہک حتف ہکم ےکومقع رپ�اسےرح�ا�م گ‬
‫عالمہ ابنمیق ‪a‬ف مراتےںیہتمہع حتف ربیخکے د�ن رح�ا�مںیہن گ‬
‫ہے�‪ ،‬بضعاہلملعاکیہایخ�لےہہکٓا�پﷺےناسےحتفربیخکےد�نرح�ا�ماتبیا�ا�و�ر�انوہ�ںےننیحیحصیکا�سر�و�ایتےسدللییلےہ‬
‫جوسدیناعیل‪ t‬بنابیاطلبےسرم�و�یےہہکرسو�لالہلﷺےنربیخکےد�نوع�رتو�ںےسہعتمرکنےا�و�رپالوتگدھو�ںاکگوشتاھکنے‬
‫سےعنمرفمایا�۔‬ ‫‪2‬‬

‫َ‬ ‫َ ض َ ُ َ ْ ُ َ َ ْ نَ َ َّ ُ َ ّ نُ ف ُ ْ َ ّ‬
‫الن َس ِاء‪ ،‬ف َق َال‪ْ َ :‬م ًل َ ي� ْب نَ َ َّ‬ ‫َّ َ ْ ن َٔ ْ ً َٔ‬ ‫َف‬
‫اس؛‬‫ا� عب ٍ‬ ‫اس يل ِي� ِ ي� متع ِة ِ‬ ‫� الهل عنه ِسع با� عب ٍ‬ ‫و ِ ي� الص ِحيح ي ِ� ايضا‪ :‬ان عليا ر ِ ي‬
‫ُْ ْ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬
‫ال ُم ِر ِإالن ِس َّي ِة‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل نَ َ� َع نْ َ�ا َي ْو َم خ ْي َب َ�‪َ ،‬و َع ْن ُل ِوم‬ ‫ف ِإن َر ُسول الهلِ صل‬
‫�ا�و�ریحصنیح ںیم ےہہکدیسنا یلع ‪t‬نےدبع�الہل نب ابع�س ‪ w‬کوعو�رتو�ں ےس ہعتم ےکہلئسم ںیم رنمیرکتے دکیاھتوف مرایا�ا�ےدبع�الہل‬
‫َ ُ َ ْ َ ْ َ َٔ ْ َ َٔ ً َ َ َ َ ْ ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ـت ِ ي�‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب املغــازی َ ب� ُب غـ ْـز َو ِة خ ْي َب َ��‪،۴�۲�۱�۶‬حصیــح مســم کتــاب النــاح ب�ب نــد ِب مــن راى امــراة فوقعـ‬
‫َ‬ ‫َٔ َ َٔ‬ ‫َ َٔ ْ ْٔ‬ ‫َْ‬
‫نف ِسـ ِـه‪ِ ،‬إل ان َ ي� ِ ت َ ي� ْام َراتـ ُـه ا ْو َج ِار َي َتـ ُـه ف ُي َو ِاق َ َعــا�‪۳�۴�۳�۱‬‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫‪ 2‬زاداملعاد�‪۳�۰�۴‬؍�‪،۳‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب املغــازی َ ب� ُب َغـ ْـز َو ِة َخ ْيـ َب َ‬
‫ـر �‪ ،۴�۲�۱�۶‬حصیــح مســم کتــاب النــاح َ ب� ُب نـ ْـد ِب َمـ ْـن َراى‬
‫َ‬ ‫َٔ َ َٔ‬ ‫َ َٔ ْ ْٔ‬ ‫ْ َ َٔ ً َ َ َ َ ْ ف َ ْ‬
‫ـت ِ ي� نف ِسـ ِـه‪ِ ،‬إل ان َ ي� ِ ت َ ي� ْام َراتـ ُـه ا ْو َج ِار َي َتـ ُـه ف ُي َو ِاق َ َعــا�‪۳�۴�۳�۱‬‬ ‫امــراة فوقعـ‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫رہو�رسو�لالہلﷺےنربیخکےد�نوع�رتو�ںےسہعتمرکنےا�و�رپالوتگدھو�ںاکگوشتاھکنےےسعنمرفمایاہے�۔‬ ‫بنابع�س‪!w‬ھٹ �‬
‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َٔ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ثُ َّ َ َ َ ُ ُ َ ْ ثُ َّ ُٔ َ ْ ث َُّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ َّ‬ ‫َ َٔ‬
‫َو َّلا َراى َه ُٔول ِء ان َر ُسول الهلِ َصل الهل علي ِه وس َل ا ب�حا عام الفت ِح � ح َّر َما قالوا‪ :‬ح ّ ِرمت � ا ِبيحت �‬
‫َ ََ ف َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ّ َ ْ َ َ َّ ُّ َ َٔ ْ َ ُ َ ْ ً ُ ّ َ ثُ َّ ُٔ َ ثُ َّ ُ ّ َ َّ ْ ُ َ َ ُ ُ‬
‫ال ْت َعة‪ ،‬قالوا‪ :‬ن ِس َخ ْت َم َّرت ْ ي ِن�‪َ .‬وخال ف ُ� ْم ِ ي� ذ ِلك‬ ‫ح ِرمت‪،‬قال الش ِاف ِ يع‪ :‬ل اعل شيئا ح ِرم � ا ِبيح � ح ِرم ِإل‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬
‫احة َ‪،‬و ِق َّصة َخ ْي َب َ� ْل َيك ْن ِف ي َ�ا َّ‬
‫الص َح َابة َي َت َم َّت ُعون‬ ‫ون‪َ ،‬و َق ُالوا‪ْ َ :‬ل تُ َ� َّر ْم إ َّل َع َام ْال َف ْتح‪َ ،‬و َق ْب َل َذ ِل َك َك َن ْت ُم َب َ‬‫َُٓ َ‬
‫اخر‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ُ َٔ َ ٌ َ ُّ ف َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ ْ َ ْٔ َ ُ ف َ َ َ ُ َ‬ ‫ْ‬
‫ِب�ل يَ ُ� ِود َّ ي� ِت‪ ،‬ول استاذنوا ِ ي� ذ ِلك رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬ول نقل احد قط ِ ي� ه ِذ ِه الغزو ِة‪ ،‬ول كن‬
‫ْ ُ ْ َ َ ْ ٌ ْ َ َّ َ َ ْ ً َ َ تَ ْ ً خ َ َ َ ْ َ ْ َ َّ َّ َ ْ ُ ْ َ َ َ ْ َ ْ ً َ تَ ْ ً َ شْ ُ ً‬
‫� َورة‪،‬‬ ‫ِللتع ِة ِف ي�ا ِذ كر البتة‪ ،‬ل ِفعل ول � ِر ي�ا‪ِ ،‬ب ِ�ل ِف غز ِاة الفت ِح؛ ف ِإن ِقصة التع ِة كنت ِف ي�ا ِفعل و� ِر ي�ا م‬
‫َّ َ ُ َٔ َ ُّ َّ َ‬
‫ص الط ِر يق َت ْ ي ِن�‪،‬‬ ‫َو َه ِذ ِه الط ِر يقة ا‬
‫پرھر�ا�م‬ ‫پرھر�ا�مایکتوہکےنےگلرح�ا�موہ�ا�‪،‬پرھماب�حوہ�ا�‪ ،‬ح‬ ‫�ا�و�رجبولگو�ںےن کیداھکہرسو�لالہلﷺےنحتفےکاس�لاسےابم�حاتبیا�ا�و�ر ح‬
‫رھد�وبا�ر�ہرح�ا�میکیئگوہ�(مر�و�ی‬
‫وہ �‬
‫ہو�ا�‪�،‬اما�ماشفیع‪ a‬ف مراتےںیہہکںیمںیہناتھجمسکہہعتمےکوس�اکوئیاب�ترح�ا�میکیئگوہ�‪،‬پرھماب�حیکیئگ پ‬
‫ہے�)کہد�وبا�ر�ہہیمکحوسنم�خوہ�ا�ا�و�ربدع�و�الو�ںےنا�سیکاخملتفیکےہ�‪�،‬و�ہےتہکںیہہکہیرص�فحتفہکمےکاس�لرح�ا�موہ�ا�ا�سےسلبقابم�ح‬
‫تاھ�ا�و�ریخربکےو�اقہعںیماحصبہرک�ا�م ‪ y‬یوہ�د�یوع�رتو�ںےسہعتمںیہنرکتےےھت�‪�،‬ا�و�رنہانوہ�ںےنا�سہلسلسںیمرسو�لالہلﷺےس‬
‫زغو�ہںیمیسکےنا�سمسقیکاب�تلقنیکا�و�رنہا�سو�اقہعںیمًالعف� قوولًا�ا�ساک�ذکرہو�اخبال�فحتفہکمےکا�سںیمًالعف� قوولًاتمہع‬
‫�اجا�ز�تاچہیا�و�ر�ا�س �‬
‫کااعممہلاسمےنٓایا�‪،‬یہرطیہقد� نوو�ںےسزیا�د�ہحیحصرتہے�‪،‬‬
‫ْ‬ ‫ْ َ ْ‬ ‫تَ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ٌ ثَ َ ٌ َ َ َٔ َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ْل ي َ� ّ ِر ْ َما ْ� ِر ي ً�ا َع ًاما ال َب َّتة‪َ ،‬بل َح َّر َ َما ِع ْن َد ِال ْس ِتغ َن ِاء‬ ‫ه ان َر ُسول الهلِ صل‬ ‫و ِف ي�ا ط ِر يقة � ِلثة‪ ،‬و ِ ي‬
‫َ تَّ َ َ ُ ْ ت َ َ َ ُ ُ َ َ ْ َ ْ َ َ َّ َ‬
‫الد ِم َو ْل ِم‬ ‫اس ح� كن يف ِ ي� ِب�ا ويقول‪ ِ :‬يه كليت ِة و‬ ‫ال َاج ِة إ َل يْ َ�ا‪َ ،‬و َه ِذ ِه َك َن ْت َطر َيق َة ْب ن َ َّ‬‫حا ِع ْن َد ْ َ‬
‫َع نْ َ�ا‪َ ،‬ؤَا َ ب� َ َ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ً ََْ ً‬
‫حا ِإ َ ب� َحة ُمطلقة‪،‬‬ ‫الناس َذ ِل َك َو َظ ُّنوا َٔا َّن ُه َٔا َ ب� َ َ‬ ‫َ َ َ فْ َ َ ْ ُ َٔ ْ ثَ ُ َّ‬ ‫ال نْ ز��‪ُ ،‬ت َب ُاح ع ْن َد ضَّ ُ َ َ َ ْ َ ْ َ َ‬ ‫ْخ‬
‫ال�ور ِة وخشي ِة العن ِت‪ ،‬ف ْل ي� ْم عنه ا ك� ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِيِ‬
‫َ َْ‬ ‫َ َ َّ ُ ف َ َ ْ َٔ ْ َ َ َ َّ َ َٔ ْ نُ َ َّ َ َ‬
‫اس ذ ِلك َر َج َع ِإل القْو ِل ِب� َّلت ْح ِر ي ِ�‬ ‫وشببوا ِ ي� ذ ِلك ِب�لشع ِار‪ ،‬فلا راى با� عب ٍ‬
‫رضو�ر�ت ےک وقت اجئز ا�و�ر البضر�و�ر�ت اسے‬
‫نزییترس�اطریہقیھب رم�و�ی ےہ و�ہ ہیہک رسو�ل الہلﷺ ےن اسےًاقلطمحر�ا�مںیہن اتبیالبہک �‬
‫رضو�ر�تےکوقتاجئزےہ�‪(،‬مر�و�یےہ�)کہدبع�الہلنبابع�س‪� w‬ا�ساکفوت�ید کیارتےےھتا�و�رف مرا کیارتےےھتہک‬
‫رقا�ر�دیابجہک �‬
‫حر�ا�م �‬
‫رضو�ر�ت ا�و�ردش�ت احجت ںیم اتسامع�لایکجاکساتہے�‪،‬چاننہچاکرثلو�گ اسےھجمس ہن ےکس‬
‫یہرم�د�ا�ر�‪،‬خو�ن ا�و�رسو�رکےوگشتیک رط�ح ےہہک �‬
‫‪2‬‬
‫رقا�ر�دیاہے� ع‪،‬دب�الہلنبابع�س‪ w‬نےہیدکیاھتو�رجو�عرکلایا�و�ر�ا�سےکرح�ا�موہنےاکفوت�یدیا�۔‬ ‫�ا�و�رمساھجکہانوہ�ںےناسےًاقلطمماب�ح �‬
‫َ ف‬ ‫ْ‬ ‫َ ف‬ ‫َ ف ُ َْ‬ ‫َ َ ف َ‬ ‫ْ َ ُ َٔ ْ َٔ ُ‬
‫َواخ َتلفوا ا ُّي َوق ٍت اَّول َما ُح ّ ِر َم ْت ف ِقيل ِ ي� خ ْي َب َ� َو ِقيل ِ ي� ْع َر ِة الق َض ِاء َو ِقيل ي� عام الفتح وهذا َيظ َه ُر َو ِقيل ِ ي�‬
‫َ‬ ‫َ تَ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ُ ُٔ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ ُ َ ْ ُ ْ َ َ َ َ َٔ َّ ُٔ‬
‫ـان انـ ُـه ا ِبيـ َـح‪ ،‬ث َّ� ن ِسـ َـخ‪ ،‬ث َّ� ا ِبيـ َـح‪ ،‬ث َّ� ن ِسـ َـخ‪َ ،‬و ْاسـ َـتق َّر ْ� ِر ي ُ�ـ ُـه ِإل َيـ ْـو ِم‬
‫‪ 1‬حصیــح مســم کتــاب النــاح ب�ب ِنــا ِح التعــةِ ‪ ،‬وبيـ ِ‬
‫ْ‬
‫ال ِق َي َامــةِ �‪۱�۴�۰�۷‬‬
‫‪2‬زاداملعاد�‪۳�۰�۹‬؍�‪۳‬‬
 ‫�������‬
‫َٔ ْ َ َ ُ َ َ ٌ َ َّ َ ْ َ ُ َ َ ف َ ُ َ َ َ ف َ َّ ْ‬
‫ح ِة ال َو َد ِاع‬
‫اس وهو ق ِر يب ِمن ال ِذي قبل و ِقيل ِ ي� تبوك و ِقيل ِ ي� ج‬
‫اوط ٍ‬
‫وکر�ا�مایکگایکاہجاتاہےایکوتغز�و�ہربیخکےد�و�ر�ا�ن‬
‫عالمہابنریثک‪a‬ف مراتےںیہ�ا�ساب�تںیماتخال�فےہہکبسےسےلہپبکہعتم ح‬
‫�د�وسر�ےرمع�ۃ اقلاضکےومقع رپ ا�و�ریترس�ے حتف ہکم ےکومقع رپ�‪�،‬ا�و�راہک اجتا ےہہک ا� طوا�س ےکومقع رپ�‪�،‬د� سور�ی ر�و�ایا�ت ںیم ا�ن ںیم ےس‬
‫‪1‬‬
‫زغو�ہوبت�کا�و�رحۃجالو�ا�د�عایب�نایکگایہے�۔‬
‫�د�ومو�اقع �‬
‫بطل ناکح الشغاروالتحلیل وناکح املتعۃ واملوقت‬
‫‪2‬‬
‫�ح‪،‬ناک�حہعتم�‪،‬ناک�حالحلہا�و�رناک�حاغش�ر�(تاب�دلہای�وٹہہٹس)ناجائز�ا�و�رباطلےہ�۔‬ ‫�وقیتاکن �‬
‫َّ‬ ‫َٔ ْ َ َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َع ْن ُع َب َاد َة ْب ن‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َي ْو َم خ ْي َب َ� َع ْن ان ن ِب َيع ا ْو ن ْب َت َاع ِت ْب َ� الذ َه ِب‬ ‫الص ِام ِت‪ ،‬قال‪ :‬نَ َ� نَا� َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ا� َّ‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫ِب�لذ َه ِب ال َع ْ ي ِن�‪َ ،‬و ِت ْب َ� الف َّض ِة ِب�ل َو ِر ِق ال َع ْ ي ِن� َ‪،‬وقال‪ْ :‬اب َت ُاعوا ِت ْب َ� الذ َه ِب ِب�ل َو ِر ِق ال َع ْ ي ِن�‪َ ،‬و ِت ْب َ� ال ِف َّض ِة ِب�لذ َه ِب ال َع ْ ي ِن�‬
‫زغو�ہربیخمںیعنمرفمایاکہمہےچکوسنےوکپےکوسنےا�و�رکیچاچند�یوکپیکاچند�ی‬ ‫�ا�و�رعاب�د�ہنباصمت‪t‬ف مراتےںیہ�رسو�لالہلﷺےن �‬
‫‪3‬‬
‫کےوع�ضرخید� فو �روخترکیں �‪،‬ا�و�رف مرایاکہیچکاچند�یوکپےکوسنےا�و�رکےچوسنےوکپیکاچند�یےکوع�ضرخید� فو �روخترکیں�۔‬
‫رھا�سہعلقےسام�لتمینغوک�ابویرسکبعنبز�ائد�اناص�ر�یےنعمجایک�ا�و�رجشیوبن�یےکڑپ�ائوپرنملقترک�دیا‬ ‫پ �‬
‫َ َ ُ ََ َ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ُ َ ْ ُ َ َ تَ ْ َ ُ َ ُ ُ َ تَ‬ ‫َّ‬
‫وايقول‪ :‬ل خْ� ُر ُجوا ِب ِه إل ِبل ِد ْك فكن‬ ‫ول الهلِ َصل الهل علي ِه وسل‪ :‬كوا واع ِلفوا ول �ت ِمل‬ ‫ُ‬ ‫نَ َ َ‬
‫َو�دى ُمن ِادي َرس ِ‬
‫َ ُ‬ ‫َٔ َٔ ْ ْٔ ُ َ‬ ‫ْ ُ ْ ُ َ َ ْٔ ُ ُ َ ْ َ َ ْ ْ َ َ َ ُ ْ َ َ َ ُ ْ َ َ َ َ َ َ ّ َ‬
‫ا� ْم‪ ،‬ل ُي ْ� َن ُع ا َح ُد ان َ ي�خذ َح َاج َت ُه َول ي خَ� ّم ُس‬
‫الص ِن مقامم طعامم وعلف دو ب ِ‬ ‫الس ِلون ي�خذون ِمن ذ ِلك ِ‬
‫ّ‬
‫الط َعام‬
‫�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺنےاعال�نرفمایاکہانغئمیکمیسقتےسلبقوکئیٓا�دمییسکزیچکوہاتھہناگلئےہا�ںابلہتاناسنیزندگیےکےئلوجچزیضر�و�ر�ی‬
‫ہو�اسےےلاتکسےہ�‪،‬چاننہچاجمہدینایکام�ہےسز�ائدتکوہا�ںےسا کپاناھنا�‪،‬جانو�ر�و�ںاکچا�ر�ہےتیلرہےا�و�ر�د� سور�ییسکزیچسےافئد�ہہناٹاھیا‬
‫‪4‬‬
‫کاھنےاکخسمیھبہناگلی گاای�۔‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ّ ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫وها‪ ،‬ف َك ُنوا َيك ِ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الس َك ِر‪ ،‬فا ِم ُروا فك َ ُ‬
‫َ‬ ‫ُٔ‬ ‫ََ َُ َ َ‬
‫ال ْص ِن‪َ ،‬و ِع َد َي ْو ِمئ ٍذ َر ُجل ِم ْن‬ ‫السك ُر ِ ي� ِ‬ ‫و�ا َح تّ� َسال‬ ‫س نَ َ‬ ‫س َ‬ ‫ا�‪ّ ،‬‬
‫ووجدوا خو ِب َ ي‬
‫� ُه‪،‬‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َف َكر َه ِح نَ� َر َف َع َإل ْي ِه فَ خَ‬
‫� َف َق ُه ِب َن ْع َل ْي ِه‪َ ،‬و َم ْن َح ضَ َ‬ ‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫ال ْس ِ ِل نَ� َف شَ َ ْ ْ خَ َ َ َ َ ّ‬ ‫ْ‬
‫ِ ي‬ ‫�ب ِمن ال ْم ِر‪ ،‬ف َرفع إل ِ يب‬ ‫ِ‬ ‫ُ ي‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬
‫الهل‬
‫َ ْ �ضَ َ َ ُ َ ُ ُ‬
‫اب قد به رس‬ ‫ال ّم ِار َ‪،‬و َك َن َر ُج ًل َل َي ْص ِب ُ� َع ْن شّ َ‬ ‫فَ خَ‬
‫� َف ُق ُوه بن َع ِال ْم‪َ .‬و َك َن ُي َق ُال َ ُل َع ْب ُد الهلِ ْ خَ‬
‫ال� ِ‬ ‫ِِ ِ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ َ َ ً َ َ َ ُ َ ُ ْ نُ ْ خَ ّ َ ض َ ُ َ ْ ُ ُ ّ ْ َ ْ ُ َ َٔ ْ ثَ َ َ ُ ضْ َ َ َ َ‬
‫� ُب! فقال َر ُسول الهلِ َصل‬ ‫� الهل عنه‪ :‬اللهم العنه! ما ا ك� ما ي‬ ‫اب ر ِ ي‬ ‫علي ِه وسل ِمرارا‪ ،‬فقال عر ب� الط ِ‬

‫کث��‪۳�۶�۶‬؍�‪۳‬‬ ‫وال�ایۃ�‪۲�۲�۰‬؍� ی‬
‫‪،۴‬الس�ۃ النبویۃ ب ن‬
‫ال� ی‬ ‫‪ 1‬البدایۃ ن‬
‫‪ 2‬نز‬
‫ک�احلقائق �‪۶�۱‬‬
‫اال��‪۱�۷�۶‬؍�‪۲‬‬
‫ا� ہشام�‪۳�۳�۲‬؍�‪،۲‬الروض االنف�‪۹�۷‬؍�‪،۷‬عیون ث‬
‫‪ 3‬بن‬
‫‪ 4‬مغازی واقدی �‪۶�۶�۴‬؍�‪۲‬‬
 ‫�������‬
‫َ َٔ ّ َٔ ُ‬ ‫فَ َ َ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ ّ ُ ُ ّ َ َ َ ُ َ ُ َ َ ُ‬
‫�ل َس َم َ ُع ْم كن ُه ا َح ُد ْه‬ ‫ُ‬
‫ول‪،‬قال‪ :‬ث ّ� َر َاح َع ْبد الهلِ ج‬ ‫الهل علي ِه وس َل‪ :‬ل تفعل ي� ع ُر‪ ،‬ف ِإنه ي ِ�ب الهل ورس‬
‫زیکو�ں ںیم رپ�انی رش�ا�بیک ایک ڑب�ی دقم�ا�ربیھ اپئی� �‪ٓ،‬ا�پ ﷺنے‬
‫نجیگ اس�ز�وساما�ن ےک الع�و�ہاجمہدین ےن ڑب�ے ڑب�ےوکٹم�ں ا�و شم�ر �‬
‫ل�خ‬
‫شر�ا�بوکگر�انےا�و�ر�ا�سےکربتون�ںوکتو�ڑنےاکحمکرفمایاانچنہچرش�ا�بہعلقںیمہہب �ڑپی�‪�،‬ایکٓا�دمیدبع�الہلا م�ا�رجوشر�ا�بونشیےساب�زنہ‬
‫ایکای�ٓا�پﷺ ےن اسے‬
‫�ر�ہاتکستاھ�ا�و�ر�ا�س رج�م ںیمیئک اب�رما ک�راھچاکتاھنے ا�س رش�ا�بوکپی ایل�اسےیبنرکیم ﷺ یک دخمت ںیم شیپ گ‬
‫ناسپدنیدگییکرظنسے کیداھ�ا�و�ر�اسےوجتےاگلئےا�و�رماجہدینوکبیھاسےوجتےاگلنےاکحمکرفمایا�‪،‬سدیناعرم‪t‬بناطخ�بےناسےوجتے‬
‫لاگتےوہئےاہک�ا�ےالہل�!�ا�سرپعلتنرفماکہینتکاب�رےنٹیپےکدعبیھباب�زہنٓائے�‪� ،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایا�ا�ےرمع‪�!t‬ایاسمتوہکہی‬
‫‪1‬‬
‫�الہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لےستبحمرکتاہے�‪ ،‬سز�المےنےکدعبعدب�الہلالچگای�ا�و�ر�اپےناسھتوی�ںںیماجکریبھٹایگگویا�و�ہا�ناک�ایکٓا�دمیےہ�۔‬
‫َّ َ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪،‬فقال‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َٔ ْ‬
‫� ُب‪ ،‬ف َسال َنا َر ُسول الهلِ صل‬ ‫� ٍار َك َن ْت ْال يَ ُ� ُود تَ ْٔ� ُ ُك ِف ي َ�ا َو َت شْ َ‬‫َو َج ْد نَ� ِف ِيه ٓا ِن ّي ًة ِم ْن نُ َ�اس َو فَ خّ‬
‫ٍ‬
‫َ َ ْ َ َ َ َٔ ْ ُ َ �خَ ْ ُ َ َ َ ُ َ ُ‬ ‫شْ ُ َ ْ ً َ ْ ُ َ ً ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ ُ َ َ ْ ُ ُ َ ُ ُ َ َ ش َْ‬
‫سئ ِة ق ِطيف ٍة‪ ،‬يقال‪:‬‬ ‫يظ مت ِاع اليم ِن‪ ،‬والف و ِ‬ ‫اغ ِسلوها واطبخوا وكوا ِف ي�ا وا� بوا‪ِ ،‬ع�ون ِعكامزومة ِمن غ ِل ِ‬
‫َ َٔ َ َ َ َٔ ْ َ َ ْ ْ ْ ث ٔ‬ ‫َ َ ُ ّ َ ُ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ َ ُ َ شَ َ َ َٔ ْ َ َ َ‬
‫الص ِن � احرق‬ ‫ح ِال خش ٍب‪ ،‬فامر ِب ِه فاخرج ِمن ِ‬ ‫ق ِدم ك رج ٍل ِبق ِطيف ٍة عل اه ِل‪ ،‬ووجدوا ع�ة ا‬
‫ما�لتمینغںیماجمہدینےنوہی�دیو�ںےکزیر�اتسامع�لاتنےبا�و�رمیٹےکربتنیھباپئے� ص‪،‬احبہ‪ y‬نےا�نےکاب�ر�ےںیمرسو�لالہلﷺ‬
‫وو�ا�و�ر�ا�ن ںیم اکپئو�ا�و ک�راھئو�ا�و�رپوی�‪�،‬ا�س ےک الع�و�ہ نمی ےکومٹےڑپک�و�ں ےک ابندھے‬
‫سے د�ریافتایک�‪ٓ� ،‬ا�پ ﷺنےرفمایا�اہنںی ھد ل‬
‫ہوئےسیبڈنب�ل�‪�،‬ڈیڑ�ھزہ�ا�ریلمخماچ�د�ریںںیلم�‪،‬جنیکتہبیسدقم�ا�رکوف �روخترک�دی گاای�ا�و�ربتہیسول�گاپےنرھگ�و�الو�ںےکےئلےل‬
‫‪2‬‬
‫گےئ�ا�و�رلڑکیو�ںےکد�سےٹھگےلمںیہنجٓا�پےکمکحےسالج�دی گاای�ا�و�ریہیئکد�نکتےتلجرہے�۔‬

‫لقہعالزبریکیحتف‪:‬‬
‫یہہعلقویکنہکاہپ�ڑکیوچٹیرپ�و�اقعاھت�ا�سےئلا�ساکنا�منصحہلقاھت�‪،‬فحتےکدعبجنانغئممیسقتوہئےوتیہزبری‪ t‬بنوع�ا�مےکہصحںیم‬
‫�ٓایا�ا�و�ر�ا�ساکنا�مہعلقزبری گڑپای�‪�،‬ا�سںیمد�اخلوہنےاک�ر�اسہتڑب�ا�دشو�ا�را�و�رشملکاھت�‪�،‬ا�و�ر�ا�نر�اسوت�ںرپماہرتری�اند�ا�ز�دسےتنیعتمےھتسجیک‬
‫�وجہےسا�سرپہنوس�ا�ر�دسہتہلمحاتکساھتا�و�رنہدیپ�ل سدہت ��‪،‬ا�سےئلوص�ر�تاح�لےکاطمبقیبنرکیمﷺنےا�سہعلقاکماحصر�ہرفمالایمرگہپےل‬
‫�د�ولقوع�ںیکرط�حانوہ�ںےنابم� �رز�تبلطرکنےےکےئلےعلقےکد�ر�و�ا�ز�ےہنوھکلے�‪�،‬اہنںینیقیاکملاھتکہا�ندشو�ا�ر�ر�اسوت�ںیکوجہ‬
‫سےاملسم�ناسےحتفرکنےیکدق�ر�تہناپئںیےگ�‪،‬بجہکاجمہدینوکماحصر�ہابملکرنےںیموکئیدچلیپسہنیھتا�و�ر�و�ہوہی�دیو�ںےکا�سہعلقںیم‬
‫حموف�ظوہنےےسز�چوہ�رہےےھتا�و�روہی�دیخربکےاستھہلصیفنکگنجرکنےےکاتشم�قےھت�‪�،‬الہلاعت �لٰیاپینتیشمےساچہےئوت مش�دون�ں‬
‫سےیہاک�مےلےل�‪،‬‬
‫َ َ َ َ َٔ َ ْ َ ِ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ث َلث َة َٔا َّ ي� ٍم‪ ،‬ف ج َ‬ ‫َ َ َ ُْ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬
‫اس ت َٔو ِّم ُن ِ ن ي�‬
‫� َاء َر ُجل ِم َن ال يَ ُ�ود ُيقال ُل عزال فقال‪ :‬ي� ا ب� الق ِ‬ ‫حاصه رس‬
‫‪ 1‬مغازی واقدی�‪۶�۶�۵‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 2‬مغازی واقدی �‪۴�۶�۴‬؍�‪۲‬‬
 ‫�������‬
‫َ‬ ‫ّ ّ َ َّ َٔ ْ َ ّ َ َ ُ‬
‫الش ِّق ق ْد َهلكوا ُر ْع ًبا ِم ْنك؟‬ ‫َٔ ْ َّ َ تَ ْ َ َٔ ْ‬ ‫َع َل َٔا ْن َٔا ُد َّل َك َع َل َما َت ْس تَ� ي ُ‬
‫الش ِق‪ ،‬ف ِإن اهل ِ‬ ‫� ِب ِه ِم ْن اه ِل النط ِاة َو خ� ُر ُج ِإل اه ِل ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ت‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫� ًرا ت َ� ِ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ال‪ ،‬فقال ُل ال يَ ُ� ِود ُّي‪ :‬إ َّنك ل ْو ا ق ْ� َت ش ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َٔ‬
‫اص ْه َما َ ب�ل ْوا ِبك‪ِ ،‬إن ُل ْم ْ� َت‬ ‫ِ‬ ‫قال‪ :‬فا َّم َن ُه َر ُسول الهل َعل ا ْه ِ ِل َو َم ِ ِ‬
‫َ‬ ‫ون ِم ْن َك َ‪،‬ف ِإ ْن َق َط ْع َت َم شْ َ‬
‫� بَ ُ� ْم َعل يْ ِ� ْم‬
‫ت ََ ْ َ ُ َ‬
‫جعون ِإل قلع�م فيمت ِنع‬
‫نْ َ ث َّ ُ َ َ‬
‫في� بون ِم�ا � ي�‬ ‫ون ب� ْلليل ش‬ ‫ْ َٔ ْ ُ ُ ً َ خْ ُ َ‬
‫الر ِض دبول ي� ُرج ِ ِ‬
‫َٔ ْ َ َ َ‬
‫ص ُروا لك‬ ‫ا‬
‫جبرسو�لالہلﷺوکاحمصر�اکےیوہئےنیتر� �وزگز�رگےئوتحنساتاف�قےسزع�ا�لانمیایکوہی�د�یےن شوپدی�ہوط�رپرٓاکرعر�ضایک�ا�ے‬
‫�ابو�الاقسم�!�اگر�ٓا�پہنیہمرھبیھبا�ناکماحصر�ہاج�ر�یرھکںیےگبتیھباہنںیوکئیرپیاشنیا�و�رکتفیلںیہنوہگیاگر�ٓا�پےھجما�و�ر�ا�ولا�د�ا�و�رما�لیک‬
‫ںیہ‪�،‬رسو�لالہلﷺےناسےا�سےکاہل‬
‫�اما�ندیںوتمںیایکایاسطریہقالتبکساتہو�ںسجےسٓا�پڑب�یٓاسانیےسا�سہعلقوکفحترککسےت �‬
‫�وما�لیکام�ند�ے �دی�‪،‬تو�ا�سےناہکیوہ�دیو�ںکےاپ�سزمنیےکےچیناپنیےکےمشچںیہیہول�گر�ا�توکخاموشیےسابہرکنےتلںیہ�ا�و� شچروم�ں‬
‫وہاتےںیہ�‪�،‬اگر�ٓا�پا�ناکاپنیر�و�کدیںوتیہزیا�د�ہرعصہکتاپنییکدنب�شرب�د�اشت‬
‫رضو�ر�تاپنیاحصلرککےےعلقںیمد�اخل ج‬
‫سےبسح �‬
‫ہنںیرککسںیےگا�و�رتہایھ�ر�ڈ�ا�لرک�اطاعتاتخای ک�ررنےرپجموب�رہوجائںیےگ�‪،‬‬
‫َ ُ َ َ ْ ُ ْ نَ َ ٌَ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ئ ْ َ َ َ َ ُ َ َ ْ ْ َ َ َ ُ َٔ َ َّ َْ‬ ‫ََ َ َُ ُ‬
‫ا�م فقطعه عل ي ِ�م‪،‬فقاتلوا اشد ال ِقت ِال ‪ ،‬وق ِتل ِمن الس ِ ِل ي� نفر‪،‬‬ ‫فسار رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِإل م ِ ِ‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫يب نَ ْ� ُو ْال َع شَ َ‬
‫� ِة ِم َن ال يَ ُ� ِود َواف َت َت َح ُه َر ُسول الهلِ صل‬ ‫َؤُا ِص َ‬

‫رھرسو�لالہلﷺےنوہی�دیو�ںےکاپنیےکومشچ�ںکتاجمہدینیک نہرامئییکا�و�رماجہدینےنا�نرپبقہضرککےا�ناکپانیدنبکر�دیا�ا�ب‬
‫پ �‬
‫یوہ�دیو�ں ےک اپ�س د�وہی ر�اسےت ےھتہک ایتو�و�ہاملسمنو�ںیک اطاعت اتخای ک�ررلںی ایپانی ےک ومشچ�ںوک�و�اپس ےنیل ےک ےئل ہعلق ےس‬
‫وکرجحی د�ی ا�و�رلقہعاک�د�ر�و�ا�ز�ہوھک�لرکسماملنو�ں رپشدیدمحہل‬
‫باہرکنںیل�ا�و�رجگنرکیں �‪�،‬انوہ�ں ےن اطاعت اتخای ک�ررنے ےک اجبئے گنج ت‬
‫کر�دیا�‪،‬فرقینیےکد�رمای�نڑب�یاسمھگ�نیکگنجوہئینکیلاملسم�نا�سہلمحےکاسمےناثبتدق�مرہےا�و�ر�دفا�عوکچوھ�ڑکریکاج�ن کوہر�ا�ن‬
‫رتترتہوکرےلہپد�ولقوع�ںیکرط�حا�سہعلقںیمد�اخلوہنےیک‬
‫پرجا�رحانہہلمحرک�دیاجسےسد�سوہی�د�یا�و�ریئکاجمہدیندیہشہوگےئا�و�ر�و�ہ ب‬
‫‪1‬‬
‫�رمںیریھ�۔‬
‫کوششرکنےےگلنکیلاجمہدینےنا�ساکموقہعہندیا�ا�و�ر�الہلاحبسنہوتاعلٰینےحتفونرص�ترسو�لالہلﷺکےدقم ک‬
‫�ا�سہعلقےسےنتکانغئماحصلوہئےا�سےکقلعتمھچکوم�ا�دہنںیاتلم�۔‬
‫لقہعابییکحتف‪:‬‬
‫�ش‬
‫ل‬
‫لقہعالزبریکیتسکشےکدعبیوہ�دالعقہا قےکہعلقامامیےسجہعلقابیےتہکےھتںیمڈیر�ےڈ�ا�لدیےئا�و�رلقہعدنبہوکرجشیوبن�یےس‬
‫ماقبہلرکنےیکایت�ریا�ںرکنےےگلوجسملسلا�نرپمحےلرک�رہےےھت�‪،‬کوینہکربیخکےنیتوبضم�طےعلقاجمہدینےکاپ�سےھتا�و�ر�ا�بوہی�دیو�ں‬
‫رکوب�ی‬
‫کےوجھک�ر�و�ںےکڈنھجمںیپھچرکوخبش�نام�رنےا�و�رہعلقےکا�وپرسےریت�و�ںکایھبوکئیرطخ�ہابقیہنرہاتاھ�ا�و�رلقہعالزبریکیحتفےک شلدعب ن‬
‫�ش‬
‫ل‬
‫پتشیکاجنبےسوفحم�ظوہگایتاھا�سےئلٓا�پﷺنےالعقہا قےکوعلق�ںرپہلمحرکنےےکےئلاپانڈیہوک�رٹرو�ا�د�یالرجعیےکزیریں‬
‫‪ 1‬زاداملعاد�‪۲�۸�۸‬؍�‪۳‬‬
 ‫�������‬

‫ُ‬
‫امل�لہ ےکاقم�مرپجےس ُ ْس َوان کاہجاتاتاھںیملقتنمرک�دیا ��‪،‬ا�و�ر�رسو�لالہلﷺنےوجنبسفسیفنرکشل�اسالمییکایق�د�ت‬
‫عالقہےسابلائیالعقہ ن ز‬
‫ف مرا�رہےےھتابو�دجانہاناص�ر�ی‪ t‬کو�ایکدسہتد�ےرکہعلقابیاکاحمصر�ہرکنےاکحمکرفمایا�ا�و�رعتلیممکحںیماجناب�ز�و�ںےنہعلقاکماحصر�ہ‬
‫ن‬
‫کرلای�‪�،‬ا�سہعلقںیمیھبدشو�ا�رگز�ا�ر�ر�اسوت�ںیکوجہےسد�اخلوہنابڑ�اشملکاھتیلنکہیالعقہال�ط�ا�ۃےکونیت�ںوعلق�ںےسزیا�د�ہوبضم�طہن‬
‫تاھجنںیماملسم�نگنجےکتخسرم�احلےسزگ ک�رر�د�اخلوہےکچےھت�‪،‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ول َف َد َعا إ َل ْال َب َ�از َف َب َ� َز إ َل ْي ِه ُ‬
‫ْ‬ ‫فَ خَ َ َ نْ ُ ْ َ ُ ٌ ُ َ ُ َ ُ َ ُ ٌ‬
‫ال ْن ِذ ِرفقط َع َي َد ُه ال ُي ْم نَ� ِم ْن ِن ْص ِف ِذ َر ِاع ِه‬
‫اب ْب نُ� ُ‬ ‫ال َب ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�رج ِم�م رجل يقال ل عز‬
‫ٌ‬ ‫ٓ َ ََ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َّ ْ ُ ْ َ َ َ َّ ْ َ ُ ُّ َ ً َ َّ َ َ ُ ْ ُ َ ُ َ َ َ‬
‫اب فقط َع ُع ْرق َوب ُه‪َ ،‬و َ ب َ�ز ِم نْ ُ� ْم اخ ُر فق َام ِإل ْي ِه َر ُجل ِم َن‬ ‫ووقع السيف ِمن ي ِد ِه‪ ،‬وفر ال ي� ِودي ر ِاجعا فاتبعه الب‬
‫َ ُ تَ ُ‬ ‫ح ُموا َعن ْال َب َ�از َف َك َّب َ� ْ ُ‬‫ال ْس ِ ِل ي نَ� َف َق َت َ ُل ْال يَ ُ� ِود ُّي‪َ ،‬ف نَ َ� َض إ َل ْي ِه َٔا ُبو ُد َج َان َة َف َق َت َ ُل َؤَا َخ َذ َس َل َب ُه‪َ ،‬ؤَا ْ ج َ‬
‫ُْ‬
‫ال ْس ِ ُلون‪ ،‬ث َّ� َ� َاملوا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ام ْم َٔا ُبو ُد َج َان َة‪َ ،‬ف َو َج ُدوا ِف ِيه َٔا ثَ� ثً� َو َم َت ًاعا َو َغ نَ� ًما َو َط َع ًاما‪َ ،‬و َه َر َب من َك َن ِف ِيه من ْ ُ‬
‫ال َق َ ة‬
‫اتل‬ ‫ال ْصن َف َد َخ ُل ُوه َؤَا َم َ ُ‬ ‫ََ ْ‬
‫عل ِ ِ‬
‫ّ‬ ‫وتقحموا الج زر َ َٔك نَّ ُ� ْم الضباب َح تَّ� َص ُاروا إ َل حصن ب ز‬
‫ال�اة ِب� ِلش ِّق‬ ‫ِ‬
‫زو�لانمی‬
‫وھگڑ�و�ںرپوس�ا�ر کوہر�ایکد�وسر�ےےکےھچیپدیم�ا�نںیمٓائےا�و�رماب� �رز�تبلطیک� ع‪� ،‬‬
‫ماحصر�ہےسگنت کٓاریوہ�دیو�ںےکد�واجناب�ز �‬
‫جاناب�زےکاقمبہلےکےئلابح�بنبذنم�ر�اناص�ر�ی‪ t‬مدی�ا�نںیمےلکن�‪�،‬ا�و�رتول�ا�رکےدنچہاتھےنلیھکےکدعب�ا�ساکفصند�ایا�ںاہتھاک�ٹ‬
‫�دیا�‪،‬جسےسا�سیکولت�ا�رگرگیئا�و�ر�و�ہاتہنہوگای�‪�،‬و�ہہعلقیکرط�فاھبگارگمحاب�ب‪ t‬نےاسےاھبگےناکموقہعہندیا�ا�و�ر�اسےلتقرککےو�اپس‬
‫وکوب�ل‬
‫زو�لےکلتقےکدعب�د�وسر�ےوہی�د�یےنہعلقےسابہرنلکرکسماملنو�ںوکاکلل�ررکابم� �رز�تبلطیک�‪�،‬ا�سےکجنلیچ ق‬
‫�اپینوفص�ںںیمٓاگےئ� ع‪� ،‬‬
‫کرکےاقمبےلںیماسالمیرکشلکےرہ�ا�و�لدسوت�ںےکاسلا�ر�ابو�دجانہامس�کنبرخشہاناص�ر�ی‪ t‬سر�خیٹپابندھےدیم�ا�نںیمےلکن ��‪،‬د� نوو�ں‬
‫جاناب�زبڑ�ےوج�ش خور�و�شےسربن�د�ٓا�زمائیرکتےرہےیاہ�ںکتہکابو�دجانہامس�کنبرخشہاناص�ر�ی‪ t‬نےا�سوسہش�ا�رکوقلترک�دیا�ا�و�ر�ا�س‬
‫احضرہوئے �‪ٓ،‬ا�پﷺنےو�ہزیچیںہیطعےکوط�رپر�اہنںیاطعف مرا�دیں�‪�،‬د� نوو�ں‬
‫�‬ ‫کےاسما�نز�ر�ہا�و�رولت�ا�رکولےرکیبنﷺیکدخمتںیم‬
‫ےگل‪�،‬انوہ�ںےنہعلقںیمانپ�ہےنیل‬
‫جاناب�ز�و�ںےکلتقوہنےےسوہی�دیو�ںرپاجمہدیناک�رعباھچایگا�و�ر�و�ہابم� �رز�تیبلطےسانک�ر�ہیشکرکنے �‬
‫�ا�و�ر�ا�سیکدیو�ا�ر�و�ںےکےھچیپےساملسمنو�ںےسگنجرکنےےکےئلہعلقاک�د�ر�و�ا�ز�ہدنبکرنےیکوکششرکیکرگمابو�دجانہامس�کنبرخشہ‬
‫�اناص�ر�ی‪ t‬نےاہنںیا�ساکموقہعںیہندیا�ا�و�ر�انوہ�ںےناپےندسےتوکسرعتےکاستھہلمحرکنےاکحمکدیا�‪،‬لقہعےکا�ر�دگر� فدرقینیںیم‬
‫ستخرعمکہٓا�ر�ائیوہئیا�و�ریوہ�دیو�ںےناپیناجنو�ںرپھکلیرکا�سدسہتاکشدی مداقبہلایکمرگ�اناج�ماک�ر�اہنںیتسکشاف�شوہئیا�و�رماجہدین‬
‫لقہعںیمد�اخلوہنےںیماکمای�بوہگےئا�و�روہی�د�یاپیناج�ناچبنےےکےئلرہجانباھب�گڑھک�ےوہئے�‪،‬لقہعےکاند�رکھچدیرتک‬
‫�ز�و�ر�د�ا�رجگنوہتیرہیرگمیوہ�دکامو�ر�ا�لرگچاکتاھ�‪�،‬ا�نےکیئکرسبر�ٓا�و�ر�د�ہول�گلتقوہےکچےھتا�سےئلتسکشوخ�ر�د�ہدم�اعفنیاملسمنو�ں‬
‫سےمجرکلڑنےےکاجبئےرف�ا�رہوکرعالقہ الشق ےکٓاخر�یوبضم�طرتہعلقالزن�ا�رںیمعمجوہنےےگلجسںیما�نےکاہل عوای�لعمجےھت�‪،‬‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫رام�مایھتہ�ر�و�ں�‪،‬موشیوی�ںا�و�رغےلرپبقہضرکلای�۔‬
‫ماجہدینےنہعلقرپقابض کوہ ت‬

‫لقہعالزن�ا�ریکحتف‪:‬‬
‫�ا�بوہی�دیو�ںیکامت�مامدییںا�سہعلقےسو�اسبہتیھتا�و�راہنںینیقیاھتکہاملسم�نہعلقالزن�ا�رکیوبضمطیا�و�رہبرتیناجناب�ز�و�ںیکوجہےساتناہئی‬
‫ےگا�و�رطویلرعصہےکاحمصر�ےےساکاتکرجسر�اسےتےسٓائےےھتاسیر�اسےتےسول�ٹ‬
‫کوشوش�ںےکاب�وجو�د�ا�سہعلقوکفحتںیہنرککسںی �‬
‫ایمذ�ار�ا�ترپجموب�رہوجائںیےگا�و�رچونہکہکرتہب �وپزینشںیموہ�ںےگا�سےئلحلصےکوقترش�ائطوک�اپےنقحںیمرکیںےگ‬
‫جائںیےگ ک‬
‫�‪،‬لقہعابیرپبقہضرکنےےکدعبماجہدینےنرسو�لالہلﷺکیایق�د�تںیما�سہعلقاکبیھیتخسےکاستھاحمصر�ہرکلای�ا�و�رخسیتےسدبائوڈ�الےن‬
‫ریا�و�رلقہعابیےسابہرنلکرکلڑنےاک�اناج�مدیھکےکچ‬ ‫عم‪�،‬الصع ب �‬
‫�‪�،‬الزب �‬ ‫لےگاتکہو�ہاطاعتاتخای ک�ررلںی�‪�،‬د� سور�یرط�فوہی�د�یےلہپوعلق�ںالان �‬
‫وہائےاگ�ا�و�ر�و�ہربیخکے‬
‫وہانےےسوہی�د�یاقم�دمتاککیلوط�رپرخاتہم ج‬ ‫تےھا�و�ریہیھباجنےتےھتہکا�سہعلقےکاملسمنو�ںےکاہتوھ�ںحتف ج‬
‫ن‬ ‫�ش‬
‫ل‬
‫نفصاثنیےکدفا�عیکدق�ر�تںیہنرکھںیکسےگویکنہکوہا�ںےکرہےنو�الو�ںیکاجشعتوباہ�د�ر�یا�و�رجگنںیماتسالق�لا قا�و�ر�ال�ط�ا�ۃ‬
‫کےوہی�دیو�ںاسیجہنںیےہا�سےئلو�ہہعلقےسابہرےنلکنیکرج�ا�تںیہنرک�رہےےھت�‪�،‬انوہ�ںےنا�سہعلقےکربجو�ںا�و�رپرہ�ےیکوہگج�ں‬
‫کو�اپےن اجناب�ز�و�ں ا�و�رماہرتری�اند�ا�ز�و�ںسےرھب�دیا�ا�و سم�راملنو�ںوکلقہعیک ولیصف�ں ےس د�و�ر�رھکےن ےک ےئل وچٹوی�ںسے رھتپ�ا�و�رتری�و�ںیک‬
‫با�ر�شربساتےرہےا�ناکناشنہاخ�صوط�رپر�و�ہہگجیھتاہج�ںٓا�پﷺڑپ�ائوکےیوہئےےھت�‪�،‬ا�نےکوج�ا�بںیماملسم�نیھبا�نیکرط�ف‬
‫وھگڑ�و�ںےکےئل‬
‫تریچال�رہےےھتنکیلدم�اعفنیاکلبدنجہگرپوہنےیکوجہےسا�نےکریتبےاثروہرہےےھت�‪،‬لقہعرپمحہلرکنےےکےئل �‬
‫کوئیر�اسہتہناھت�ا�و سم�راملنو�ںےکےلمحرص�فایپ�د�ہرکشلپرہیرصحنمتےھا�سےئلایپ�د�ہدسوت�ںےنیئکاب�رلقہعرپمحہلایکمرگچوکسوہی�دیو�ںےن‬
‫�ا�نامت�موکشوش�ںوکانکا�مانب�دیا�‪،‬نفصام�ہےسزیا�د�ہرعصہکتاحمصر�ہرکنےا�و�ربا�ربا�رمحہلرکنےےکاب�وجو�دماجہدیناسال�میکا�سدنلبلقہعںیم‬
‫�د�اخلوہنےیکوکئیوص�ر�تںیہننبرہییھت ��‪،‬ا�سوص�تاح�لںیماجمہدیناکاتےئگوت‬
‫َ‬ ‫ْ نّ زَ فَ ُ َ‬ ‫َ ّ َ‬ ‫َٔ ْ ُ َ ُ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ َٔ َ َ ّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫ال� ِار‪ّ �َ ،‬يئوا‪ ،‬ف َ�ا َر َم ْوا َعل يْ َ�ا‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِب� َل ْن َج ِن ِيق ان ت ْصل َح َوت ْن َص َب َعل الش ّق َعل ِحص ِن‬ ‫فامر الن ِب ي� صل‬
‫الهل َع َل ْ� ْم ِح ْص َن نّ زَ‬
‫ال� ِار‬ ‫ِب َ� َجر َح تّ� َف َت َح ُ‬
‫يِ‬ ‫ٍ‬
‫�نباعم�ذےساحصل‬ ‫وکاب�ہرکنےا�و�ربڑ�یڑب�یاٹچنو�ںوک�ر�ا�ہےساٹہنےےکےئلہعلقالصع ب‬ ‫نیبرکیمﷺنےہعلقےکربجو�ںا�و�رصفولی�ں ت‬
‫وکاب�ہرکنےےکےئلاتسامع�ل‬
‫کیوہئیھچکاطقوت�ا�ر�ا�و�رابت�ہنکقینجنموکنبصرکنےاکحمکرفمایا�(یہو�ہو�احدتہایھ�رتاھجےسا�سزمانےںیموعلق�ں ت‬
‫کایجاتاتاھ) تاکہرب�ا�ہر�استہلمحرککےہعلقےکاند�رد�اخلوہنےاک�ر�اسہتانبیاجائے�‪،‬جبقینجنمبصنوہگیئوتہعلق گرپولےےکنیھپےئگ‬
‫جسےسہعلقیکدیو�ا�ر�و�ںمںیاگش�فڑپگےئا�و�رماجہدینا�نےکذ�ریہعےسہعلقےکاند�رد�اخلوہنےںیماکمای�بوہگےئ�۔‬
‫اگلکراملنو�ںاکاقمبہلایکمرگ�الہل‬
‫یھت‪�،‬ا�نیکوع�رتںیا�و�رےچبیھباسیہعلقںیمےھتا�سےئلانوہ�ںےناج�نیکاب�ز�ی سم‬
‫یوہ�دکےےئلہیٓاخر�یانپ�ہاگ�ہ �‬

‫کث��‪۳�۷�۶‬؍�‪۳‬‬ ‫وال�ایۃ�‪۲�۲�۵‬؍�‪ ،۴‬ی‬

‫الس�ۃ النبویۃ ب ن‬
‫ال� ی‬ ‫‪ 1‬البدایۃ ن‬
 ‫�������‬

‫کادسوت�رییہےہہکقحوباطلیکگنجںیمحتفونرص�تہشیمہقحیکیہوہتیےہانچنہچو�ہاملسمنو�ںیکلیلقدعت�ا�دکےاسمےنریھٹنہےکسا�و�روخ�ف‬
‫�ز�د�ہوہکراپیناج�ناچبنےےکےئلاپےناہل عوای�لیکرپ�و�ا�ہےیکریغبباھ�گڑھک�ےوہئےا� �ور�ا�سہعلقرپبیھاملسمنو�ںےنہضبقرکلای�‪،‬ماجہدین‬
‫نےتمینغںیما�و�رزیچ�و�ںےکالع�و�ہد�وہز�ا�رسےزیا�د�ہوع�رتںیا�و�ربےچیھباسریبانلےئ�‪�،‬و�اقد�یےکاطمبقاہنںیوع�رتو�ںںیمینبریضنکے‬
‫سر�د�ا�رحیینباخبطیکیٹیبا�و�رکاننہنبابیاحلقیقیکویب�یزیبن�(فصہی‪ )r‬کوجوبتہنیسحاختو�نںیھت�ا�و�رجسیکاح�لیہںیمانکنہنب‬
‫رگات�رایکایگاھت�‪،‬‬ ‫�ابیاحلقیقےساش�د�یوہئییھتا�و�ر�ا�سیکمعز�ا�دوک�اسریکرلایبجہکابناشہ�مےکاطمبقاہنںیہعلقاقلوم�سےس ف‬
‫ُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِم نْ ُ� ْم َس َب َ يا�‪ِ ،‬م نْ ُ� َّن َص ِف َّية ِبن ُت ُح ي َ يّ�‬ ‫اب َر ُسول الهلِ صل‬
‫ُ‬ ‫ال َق ْيق‪َ ،‬ؤَا َص َ‬ ‫ثُ َّ� ْال َق ُم ُ‬
‫وص‪ِ ،‬ح ْص ُن َب ن� َٔا� ْ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬
‫ال َق ْيق‪َ ،‬وب ْن تَ ْ� َ ٍ ّع َلاَ‬
‫الر بيع ْب ن� َٔا� ْ ُ‬
‫َّ‬ ‫ن‬ ‫ْ‬ ‫ْ ن َٔ ْ َ َ َ َ َ ْ ْ َ َ َ َ‬
‫ِ ِ ي‬ ‫ب ِ� اخطب‪ ،‬وكنت ِعند ِكنانة ب ِ� ِ ِ ِ ِب ي‬
‫رھرسو�لالہلﷺےنینبابیاحلقیقےکہعلقنصحاقلوم�صوکفحتایک�ا�سہعلقےستہبےسدیق�یرسو�لالہلﷺےکاہتھٓائےنجںیم‬ ‫پ �‬
‫�ا�مالومنمنیہیفص‪r‬بیھںیھتا�و�رہپےلہیانکنہنبربعینبابیاحلقیقےکاپ�سںیھتا�و�ر�ا�نیکاچچ�ز�ا�دہبںینیھبا�نےکاپ�سںیھت�۔‬
‫‪1‬‬

‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ُ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ ئ َ ف َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ّ َ َ ُ‬ ‫َ ْ نٌ ُ َ َّ‬
‫ا�ا ي� فلج‬ ‫وه ال ت ي� َّساه َار ُسول الهلِ َصل الهل علي ِه وسل قسمه الل ِئكة‪ ،‬يذهب ثلثا م ِ‬ ‫ّ‬
‫ع ي� تسم احلمة‪ ،‬ي‬
‫ُّ ُ ْ ٓ َ ف َ َ‬
‫والثلث الخر ي� فلج‬
‫احلمة نامی یاکہمشچےہےسجرسو�لالہلﷺےن قسمۃ املالئکۃکانا�مدیاتاھ�ا�ساک�د� تواہئیاپنیایکانلےںیما�و�ر�ایکاہتئی‬ ‫یاہ�ں ّ‬
‫‪2‬‬
‫�د�وسر�ےانلےںیماجتاےہ۔‬
‫�ا�برف�ا�روہنےو�الےوہی�د�ید�وسر�ےہصحےکہعلقاج�تںیمعمجوہگےئ۔‬
‫ََ‬ ‫َ َ ْ َ َ ُ َ ْ نُ ُ ْ َ َ َ ُّ ْ ّ َّ َ ْ َ ْ ْ َٔ ْ َ َّ َ َ َ ُ ُ ْ َ َ َ شَّ َ َ ف‬
‫اح َد ٍة‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫ال� َادة ِ ي� َس َاع ٍة َو ِ‬ ‫وقد روى موس ب� عقبة ع ِن الزه ِر ِي ِقصة العب ِد السو ِد ال ِذي رزقه الهل ِإال ي�ان و‬
‫َٔ َ َ َ‬ ‫ّ َ‬ ‫َ َ َٔ َٔ ْ َ َ َ ْ َٔ َ ُ‬ ‫َ َ َ َ ْ ٌ َ َ ش ٌّ َٔ ُ َٔ ْ َ َ َ ف َ‬
‫السل َح َسا ُل ْم‪،‬قال َما‬ ‫� ا ْس َود ِم ْن اه ِل خ ْي َب َ� كن ِ ي� غ نَ ٍ� ِل َس ِّي ِد ِه‪ ،‬ف َّلا َراى اهل خ ْي َب َ� قد اخذوا ِ‬ ‫وجاء عبد حب ِ ي‬
‫ْ َّ َ َٔ ْ َ َ َ َ َّ َ َ ُ‬ ‫ُ ٔ َّ َ َ َ َ ف َ ْ‬ ‫َ‬
‫تُ ُ َ َ ُ ُ َ ُ َ َّ ُ َ َّ‬
‫ول الهلِ‬ ‫الرجل ال ِذي َ ي زْ� ُع انه ن ِب يٌّ�‪،‬ف َوقع ِ ي� نف ِس ِه ِذ ك ُر الن ِب ِيّ� فاق َبل ِبغن ِم ِه ح ت� َعد ِل َرس ِ‬ ‫ِ� يدون؟قالوا‪ :‬نقا ِتل هذا‬
‫ُ‬ ‫َٔ ْ َ شْ َ َ َٔ ْ َ َ َ َّ ُ َٔ ّ‬ ‫ٔ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َوا ِ ن ي� َر ُسول الهلِ‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فقال ِإل َما ت ْد ُعو؟قال ادعوك إىل إالسالم إىل ان ت�د ان ل ِإل ِإل‬ ‫صل‬
‫َٔ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َوا َّن َل َت ْع ُب ُدوا إ َّل َ‬
‫َص َّل ُ‬
‫الهل‪،‬‬ ‫ِ‬
‫کررتےںیہ ےسج الہلاعتلٰی نے ایام�نیک د�ولت ےس‬ ‫زغو�ہربیخکے و�اقاع�ت ےکنمض ںیمیسکیشبحاک�ذ ک‬ ‫موسٰی بنہبقعزہر�ی ےکوح�الے ےس �‬
‫نو�ا�ز�ا�ا�و�ر�اسیاسعتںیما�سیکاہش�د�توہگیئ�‪ ،‬ہکےتںیہہکو�ہربیخکےایکوہی�د�یاک کنورتاھ�ا�و�ر�ا�سیکڑیھببرکیا�ںرچ�ا کیارتاتاھ�ایکر�و�زجب‬
‫�و�ہڑیھببرکیا�ںےلرکنجلگیکرط�فاجنےاگلتو�ا�سےناپےناملکےسد�ریافتایک یہول�گوہنج�ںےناہی�ں پڑ�ائو�ڈ�ا�لرکاھہےوک�نول�گ‬
‫�)ہے‪�،‬ا�ساک�دعو�ٰیہےہکو�ہالہل‬
‫ہںی�؟ یوہ�د�یوبلایہول�گاپےنٓا�پ سموکامل�نےتہکںیہا�و�رجوشصخا�نیکایق�د�ترک�رہاہےا�ساکنا�مدمحم�(ﷺ �‬
‫ا� ہشام�‪۳�۳�۱‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫للب� ق��‪۱�۹�۶‬؍ ‪�۴‬‬
‫ر� الخ میس�‪۴�۸‬؍�‪،۲‬دالئل النبوۃ ی‬ ‫‪ 2‬ت� یخ‬
 ‫�������‬

‫ںیہ‪�،‬ا�بہیصخشدمحم(ﷺ) �ا�و�ر�ا�سےکاستیھںیمہاپےندینںیم‬
‫کانیبےہنکیلمہاسےیبنںیہنامنےتہکلباپان�ا�و�ر�اپےندیناک�دشنمےتھجمس �‬
‫شاملرکنےایہمرپلغہباحصلرکنےدمیہنہبیطےساہی�ںٓائےںیہنکیلںیمہنیقیےہہکامہ�ر�ا�دیناچسہےا�سےیلمہدکیےتھںیہہکہیول�گ‬
‫ہمرپکسرط�ححتفاپتےںیہ�‪،‬نیبرکیمﷺاکک�ذر�ا�سےکد�لرپنشقوہگایچاننہچو�ہیشبحبجا�سوہی�د�ییکڑیھببرکیا�ںےلرکیخربکیزن�دییک‬
‫چر� گاا�ہیکرط�فاجنےاگلتو�و�ہےلہپرسو�لالہلﷺیکدخمتںیماحضرہو�ا�ا�و�رعر�ضایکمںیربیخکےایکوہی�د�یاکچر�و�اہاہو�ں�‪،‬مںیےن‬
‫سانہےہکٓا�پوخ�دکو�الہلاکنیبےتہکںیہوتجمےھاتبئےیہکٓا�پاک�دینایکہے�؟ �ا�سیشبحےکا�سوس�ا�لےکوج�ا�بںیمٓا�پﷺےنرفمایامںی‬
‫وکانےتںیہا�و�رنہا�سےک�احاک�مرپعلمرکتےںیہ‬
‫ہکاتہو�ںہکالہلایکےہا�و�رمںیا�ساک�ٓاخر�ییبنوہ�ںنکیلرع�بیہیکضعبوقمںیہنالہل م‬
‫�‪،‬یہوہی�د�یاگرچہومسٰی‪ u‬کو�زبا�نےساپاننیبےتہکںیہنکیلا�نےکا�و�ر�الہلےکاحاک�مرپعلمںیہنرکتےہکلبریم�ےالخ�فا�سےیلاس�زشںی‬
‫کرتےرہےتںیہہکںیمالہلےکٓاخر�ییبنیکتیثیحےساہنںیالہلےکاحاک�ماکپابدنبانناچاہاتہو�ں�‪،‬مںیاہی�ںاسیےیلٓایاہو�ںہکےلہپاہنںی‬
‫مساھجئو�ںا�و�ر�اسال�مںیمد�اخل کوہر�الہلیکاطاعتیکدعو�تد�و�ںو�رنہاسیج�الہلاکحمکےہا�نےسگنجرک�و�ں(حدیثوبن�یاکفموہمیوترشییح‬
‫وہائو�ںوتجمےھ‬
‫ترجہم�)�ا�سیشبحےنرسو�لالہلﷺیکا�سوگتفگسےاتمثرہوکر�ٓا�پﷺسےد�ریافتایک�اگرمںیٓا�پےکدینںیمد�اخل ج‬
‫کایمےلاگ�؟�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�زندگیںیمیھبالھبئیا�و�ر�ٓاخر�تںیمیھبالھبئیینعیتنجوج�دنایمںییکینیکر�ا�ہاتخای ک�ررنےا�و�ر�الہل‬
‫�ا�و�ر�ا�سےکرسو�لیکاطاعترکنےاک�الہلاعتلٰیکیرط�فےسہلصوہگا�(حدیثوبن�یاکفموہمیوترشییحرتجہم)‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َل‪ :‬ج َ‬
‫َّ‬ ‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ َ َُ ُ‬ ‫َ َ ٓ‬ ‫َ َ َ ْ َ ْ ُ فَ َ َ َ ُ ُ َٔ ْ شَ‬
‫ال َّنة ِإن ِم َّت‬ ‫� ْد ُت ِبذ ِلك َوا َم ْن ُت ِب�لهلِ ‪،‬قال رس‬ ‫فقال العبد‪� :‬اذا يكون ِ يل ان ِ‬
‫َّ ٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ َ ٌ َ َ َ‬ ‫َْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َ َٔ َ ْ َ َ َ َ‬
‫خر�ا‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ا ج‬ ‫َعل ذ ِلك‪،‬فا ْس َل ال َع ْب ُد فقال‪ َ :‬ي� ن ِب يَّ� الهلِ ِإن َه ِذ ِه الغ نَ َ� ِع ْن ِدي ا َمانة فقال َر ُسول الهلِ صل‬
‫َٔ َّ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ َٔ َ َ َ َ َ َ‬
‫الهل َس ُي َٔو ِّدي َع ْنك ا َمان َتك‪ ،‬فف َعل ف َر َج َع ِت الغ نَ ُ� ِإل َس ِّي ِد َها ف َع َرف ال يَ ُ� ِود ُّي ان‬ ‫عسكر� وارهما ب�حلصا َفإ َّن َ‬ ‫ن‬ ‫من‬
‫ِ‬
‫و�ك وطيب روحك َو َك ثَّ َ� َم َال َك َو َق َال‪َ :‬ل َق ْد َر َٔا ْي ُت َز ْو َج َت ْي ِه ِم َن احلور ي ن‬
‫الع�‬
‫ُ َ َٔ َ َ َ َ َ َ‬
‫غل َم ُه ا ْس َل‪،‬فقال‪ :‬لق ْد حسن الهل ج‬
‫ْ‬ ‫ُ َ‬
‫يتنازعان جبته عليه َي ْدخل ِن ِف ي� َما َب ْ ي نَ� ِجل ِد ِه َو ُج َّب ِت ِه‬
‫�و�ہیشبح رسو�ل الہلﷺ یک زبا�ن ابم�ر�ک ےس ہیاملک�ت ےتنس یہہملکہبیط ڑپ�ھرکسمامل�ن گوہایپرھبولا�ا�ے الہل ےکیبنﷺ !مںیٓا�پیک‬
‫طر�فےسربیخکےوہی�دیو�ںےسگنجرکناچاہاتہو�ںنکیلا�نڑیھببرکیو�ںاککایکر�و�ں�؟جوہکریم�ےاپ�سامانیتںیہ�‪�،‬رسو�لالہلﷺےن‬
‫یگ‪�،‬ا�سیشبحےنڑیھببرکیو�ںوک�اپےناملکیکرط�فاہنکدیا�ا�و�ریوہ�د�ی‬
‫ف مرایا�اہنںییتسبیکرط�فاہنکد�ویہوخ�د�اپےناکھٹنےرپچیلاجئںی �‬
‫نےھجمسایلکہا�سےکغال�مےناسال�موبق�لرکلایہے�‪،‬پرھیجاسکہا�سیکوخ�اہشیھتٓا�پﷺیکرط�فےسگنجںیموہی�دیو�ںےس‬
‫لڑتاہو�اہشدیہوگایگویا�الہلاعتلٰیکیرحتمےساسال�ما�و�رشاہ�د�تد� نوو�ںوتمعن�ںےسکیبوقترسف �را�زہو�ا�‪� ،‬رسو�لالہلﷺےن(�ا�سیک‬
‫لا�شدیھکرک�)ف مرایا�الہلاعتلٰینےاسےرسخر�و�‪،‬طبیالدب�نا�و�رثکریما�لانب�دیاہےںیمدیھکرہاہو�ںہکد� حوو�ر�ا�نیتشہبںیہنجالہلاعتلٰینےا�س‬
‫کیز�وجتیںیمد�ےدیاہےا�سرپٓاپسںیمزیا�د�ہےسزیا�د�ہقحاتجنےیکوکششرک�رہیںیہا�و�ر�ا�سےکابل�د�ےںیمد�اخلوہنےےکےیل‬
 ‫�������‬

‫�ایکد� سور�یرپبستقےلاجنےںیمرصم�و�فںیہ�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ َ َ ُٔ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ ٓ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ َٔ َّ َ ُ ً َ ْ َٔ ْ‬ ‫َ ْ َ َّ‬

‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فا َم َن ِب ِه َوات َب َع ُه‪ ،‬فقال‪ :‬اهاجر‬ ‫اب َج َاء َر ُسول الهلِ صل‬ ‫عن شد ِاد ْب ِ ن� ال ِاد‪ ،‬ان رجل ِمن الع َر ِ‬
‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ َ َ ُ َ َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َب ْع َض َٔا ْ َ‬ ‫َّ ّ َّ‬ ‫َ َ َٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫ص ِاب ِه‪ ،‬ف َّلا كن ْت غ ْز َوة خ ْي َب َ� غ نِ َ� َر ُسول الهلِ صل‬ ‫صل ُ‬ ‫َم َعك‪ ،‬فا ْو َص ِب ِه الن ب ي�‬
‫َ‬
‫س‬ ‫س َ ُل‪َ ،‬و َك َن َ ي ْ� َع �ظَ ْ َر ُ ْه َف َ َّلا َج َاء َد َف ُع ُوه ِإ َل ْي ِه‪َ ،‬ف َق َال َما َهذا؟ َق ُالوا‪َ :‬ق ْ ٌ‬‫ص َاب ُه َما َق َ َ‬ ‫س َ ُل َف َٔا ْع َط َٔا ْ َ‬‫َو َس َّ َل َف َق َس َم ُه‪َ ،‬و َق َ َ‬
‫َ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫َّ ّ َّ ُ َ‬ ‫َّ ٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فقال‪َ :‬ما َهذا ي� حممد؟ قال‪:‬‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪،‬فاخذه فج�اء به الن ب ي� صل‬ ‫ق َس َم ُه لك َر ُسول الهلِ صل‬
‫قمس قسمته لك‬
‫رابیےنرسو�لالہلﷺیکدخمتںیماحضرہوکرعر�ضایککہ‬
‫�اما�میقہیب‪a‬نےایکا�و�ر�و�اقہعایب�نایکہےدش�ا�د�ابنالاہ�دہکےتںیہ�ایکاع �‬
‫مںیاسال�مںیمد�اخلوہنا�ا�و�ر�ٓا�پےکاستھرجہ�ترکناچاہاتہو�ں�‪،‬چاننہچو�ہٓا�پﷺےکدستابم�ر�کرپیبتعرککےاملسم�نوہگایجس‬
‫کےدعب�و�ہہشیمہٓا�پﷺکیاتاب�عد�ل جوا�نےسوکششرکتارہاا�و�رنیبرکیمﷺےنا�سےکاب�ر�ےںیماپےنضعباحصبہرک�ا�م‪y‬‬
‫زغو�ہربیخکاموقعٓایاتو�ا�سےنا�سںیمرشکتیکا�و� تجرانما�لتمینغا�سوقتکتاملسمنو�ںےکاہتھ‬
‫کوخوصصیدہ�ایا�تد�یںیھت�‪،‬پرھجب �‬
‫�ٓایاتاھ�رسو�لالہلﷺےنا�سںیمےساسےیھبد�وسر�ےاحصبہرک�ا�م ‪y‬کےرب�ابرحہصدیےنیکدہ�ایترفمائینکیلبجاسےا�ساکحہص‬
‫�دیاجانےاگلتو�و�ہوبلایہایکہے�؟ صاحبہرک�ا�م ‪ y‬نےاہک�رسو�لالہلﷺےنںیہمتام�لتمینغںیمےسہصحدیاہے�‪�،‬ا�سےنو�ہہصح‬
‫لای�ا�و�رنیبرکیمﷺکیدخمتںیماحضرہوکرعر�ضایک�ا�ےدمحمﷺ�!یہایکہے�؟�ٓا�پﷺےنرفمایایہام�لتمینغںیمےسریت�احہص‬
‫ہے�‪،‬‬
‫َ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ ْ ُ َ َ َ نّ َّ َ ْ ُ َ َ َ َٔ ْ ُٔ ْ َ َ ُ َ َ َٔ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َٔ ُ َ َ َٔ ْ ُ َ ْ َ َّ َ َ َ َ‬
‫النة‪،‬فقال‪:‬‬ ‫فقال‪ :‬ما عل هذا اتبعتك ول ِك ِ ي� اتبعتك عل ان ارم هاهنا واشار ِإل حل ِق ِه ِبس ٍم فاموت فادخل ج‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ي ُ ْ� َم ُل َو َق ْد َٔا َص َاب ُه َ ْ‬ ‫َ َ ْ ُ ْ َ ثُ َّ نَ َ ُ َ َ ْ َ ُ ّ َ َٔ تَ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫ْ َ‬
‫س ٌم‬ ‫ِإن ت ْص ُد ِق الهل يصدقك‪� �،‬ضوا ِإل ِقت ِال العد ِو فا� ِب ِه رس‬
‫َ ْ ُ َٔ َ َ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ َ ُ َ َ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ َّ َ ُ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫حيث اشار فقال الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل هو هو؟قالوا‪ :‬نعم‪،‬قال صدق الهل فصدقه‪.‬وكفنه الن ِب ي� صل‬
‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ َ َّ َ ف ُ َّ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الله َّم َهذا َع ْب ُدك خرج‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ث َّ� قدمه فصىل عليه واكن ِ َّما �ظ َ َر ِم ْن َصل ِت ِه‪:‬‬ ‫وسل ِ ي� جب ِة الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬
‫يدا ٔوا ن� َع َل ْيه شَ�يدٌ‬
‫ش ً‬ ‫ً ف‬
‫هماجرا ي� سبيلك قتل �‬
‫ِ ِ‬
‫�ا�سےناہکمںیےنا�ساللچےسٓا�پیکاطاعتںیہنیکہکلبںیمےنوت�ا�سےیلٓا�پیکاطاعتیکےہہکبجا�سگنجےکد�و�ر�ا�نںیمدشنم‬
‫کاکوئیریتیاہ�ںویپستوہگا�ا�و�رمںیا�سےکزخمےسوف�توہ�ںاگتو�ا�سوقتںیماپےنوپ�ر�ےقحاکحدق�ا�رہو�ںاگعیینتنجںیماجئو�ں‬
‫گا�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایا�اگرتمےنچساہکہےوت�الہلاعت �لٰیا�سیکدصتیقرک�د�ےاگ�‪،‬جبو�ہد�وبا�ر�ہوہی�دیو�ںےکالخ�فگنجںیمرشیک‬
‫ہو�اتو�اتافقًاکیسوہی�د�یریت�اند�ا�زکاتری�ا�سےکوقلح�میہںیمٓاکرپویستوہ�ا�ا�و�ر�و�ہدیہش گوہایپرھجبا�سیکال�شرسو�لالہلﷺےکاسمےن‬

‫للب� ق��‪۲�۲�۰‬؍�‪۴‬‬
‫وال�ایۃ �‪۲�۱�۷‬؍�‪،۴‬دالئل النبوۃ ی‬
‫‪ 1‬البدایۃ ن‬
 ‫�������‬

‫ےہ؟صاحبہرک�ا�م ‪y‬نےرع�ضایکجیاہ�ں� �‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایا�ا�سےنالہلیکدصتیقیک‬

‫پشییکیئگوت نیبرکیمﷺےنرفمایاکاییہوہی �‬
‫جسیکدصتیقٓا�جوخ�د�الہلاعتلٰینےرفما�د�یےہ�‪� ،‬ا�سا�رشا�دکےدعب�ٓا�پﷺےنا�سےکقحںیمدعائےریخف مرائیا�و�ر�ا�سےکنفکےک‬
‫لےیاپینابععانیترفمائیا�سےکدعب�ٓا�پﷺےنا�سیکامن�زجان�ز�ہ ھڑپائیا�و�رف مرایا�ا�ےالہل�!تری�ےا�سدنب�ےےنریت�یر�ا�ہںیمرجہ�ت‬
‫ںیمو�اہیدیاتہو�ں�۔‬
‫‪1‬‬
‫کییھتا�و�ریاہ�ں�(تری�یر�ا�ہیہںیم�)ہشدیہو�اہےسجیک گ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ خَ ْ َ َ ُ َ َّ ْ َٔ ْ َ َ ْ نَ ٌَ‬ ‫َع ْن َٔا� ْال ُي ْس َك ْعب ْ ن� َ ْعرو‪َ ،‬ق َال َ‪:‬وَا َّ ِ نَّ َ َ ُ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِب�ي ب ِ� ذات ع ِشي ٍة‪ ،‬إذ اقبلت غ�‬ ‫لل إ� َلع َرس ِ‬ ‫ِب ي ِ ِ ب ِ ٍ‬
‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ن‬
‫ِل َر ُج ِل ِم ْن يَ ُ� َود تُ� ُيد ِح ْص نَ ُ� ْم‪َ ،‬و ْ� ُن ُ َم ِ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ :‬م ْن َر ُجل ُيط ِع ُم َنا ِم ْن َه ِذ ِه‬
‫وه‪ ،‬فقال َر ُسول الهلِ َصل ُ‬ ‫اص ْ‬
‫ِ‬
‫َ َ َ ْ َ ْ َ َ فَ خَ َ ْ ُ َٔ ْ َ ُّ ْ َ َّ َ َ َّ َ َ َ َ َّ َ ُ ُ‬ ‫ْ َ نَ َ َ َٔ ُ ْ ُ ْ َ ُ ْ ُ َٔ نَ َ َ ُ َ‬
‫إل رسول‬ ‫س‪ :‬فقلت‪ :‬ا� ي� رسول الهلِ ‪ ،‬قال‪ :‬فافعل‪ ،‬قال‪� :‬رجت اشتد ِمثل الظ ِل ي ِ�‪ ،‬فلا نظر ي‬ ‫الغ ِ�؟ قال ابو الي ِ‬
‫َ َٔ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َٔ ْ ْ َ َ ْ َ َ ُٔ َ‬ ‫ّ َٔ‬ ‫َّ ّ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫ال ْص َن‪ ،‬فاخذ ُت‬ ‫اللهم ا ْم ِت ْع َنا ِب ِه‪،‬قال‪ :‬فا ْد َر ك ُت الغ نَ َ� َوقد َدخل ْت اول َها ِ‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ُم َوِل ًيا قال‪:‬‬ ‫الهلِ صل‬
‫َْ ُ‬ ‫ُ‬
‫َ َ ْ ن ْ ُٔ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ ت َ تَ ْ َ َ َ َّ ث َّ َٔ ْ َ ْ ُ َ َٔ ْ َ ُّ َ َٔ َّ ُ َ ْ َ َ شَ ْ َ َّ َٔ ْ َ‬
‫ول‬ ‫� ٌء‪ ،‬ح ت� الق ْي ت� َم ِاعند َرس ِ‬ ‫شات ي ِ� ِمن اخراها‪ ،‬فاحتضن�ما �ت يدي‪ � ،‬اقبلت ِب ِ�ما اشتد‪ ،‬كنه ليس م ِ يع ي‬
‫وها‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ .‬ف َذ ب َ ُ� ُ َ‬
‫وها َف َٔا َ ُك ُ َ‬ ‫الهلِ َص َّل ُ‬

‫زغو�ہربیخمںیرسو�لالہلﷺےکاستھےھتا�و�رہمےنایکہعلقاکماحصر�ہرک�رکاھتاھشا�موکہمےن کیداھکہ‬
‫�ابو�اسلری‪t‬سےرم�و�یےہہم �‬
‫برکیو�ںاک�ایکریو�ڑلقہعںیمد�اخلوہ�رہاہے�‪�،‬رسو�لالہلﷺےناحصبہرک�ا�م ‪ y‬سےاخمطبوہکرف مرایاکوئیایاسشصخےہوجہموکا�ن‬
‫برکیو�ںاکگوشتالھکئے �؟چوھٹے ےسدقکے ایک اصحب�(�ابو�ایلرس‪ )t‬نے اٹھرک�رسو�ل الہلﷺ ےسرع�ضایک�ا�ے الہل ےک‬
‫رھتپ�نیکاج�نہنےل‬
‫�رسو�لﷺ! یہاک�مںیمرک�و�ںاگ�‪ ،‬ف مرایاجائویہاک�مرک�و�‪ ،‬یہہہکرک�و�ہا�ساب�تیکرپ�و�ا�ہےیکریغبکہوصحم�ر�دشنماککوئیریتای ا‬
‫لےریتکیرط�حرکبیو�ںیکرط�فےکپلبجرسو�لالہلﷺےنبجےھجمرکبیو�ںیکرط�فد� �وڑتےوہئےدکیاھ توف مرایا�ا�ےالہل�!مہںی‬
‫�ا�سےکاستھعفناچنہپ�‪�،‬ابو�ایلرس‪t‬ہکےتںیہٓاگےیکرکبیا�ںوتلقہعےکاند�رہپچنیئگںیھتیلھچپرکبیو�ںںیمےسدب�ورکیا�ںںیمےنڑکپلںی‬
‫پرھلوو�ںےنا�نوک�ذبحرککےاکپیا�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺیک‬
‫�ا�و�ر�اہنںیلغبںیمدباکرباھگا�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺےکٓاگےالکر�ا�نوکچوھ�ڑ�دیا گ‬
‫‪2‬‬
‫خدمتںیمشیپایک�ا�و�رخو�دبیھاھکیا�۔‬

‫لقہعاقلوم�سیکحتف‪:‬‬
‫َْ‬ ‫ُْ‬
‫جبےلہپہصحےک ناپوچ�ںےعلقحتفوہگےئوت�ٓا�پﷺنےربیخکاد�وسر�اہصحوج الك َت ْي َب ِة ہکالتاتاھکےنیتوعلق�ںلقہع الق ُموص�‪،‬لقہع‬
‫َْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ال َو ِطيح ا�و�رلقہع ُسل ِل کا ر�خایک�‪�،‬ا�نوعلق�ں ںیم الق ُموص بس ےس زیا�د�ہوبضم�طہعلقاھتجو�ابی احلقیق ےک وٹیب�ںاکتاھیوہ�دیو�ں‬
‫ُ‬
‫کاسا�ر�ا�ز�و�ر�ا�بانیہوعلق�ںرپاھت�‪ٓ�،‬ا�پﷺنےك َت ْي َبة کےابشدن�و�ںاکیتخسےکاستھاحمصر�ہرکلایوجوچ�د�ہد�ناج�ر�یرہامرگ�و�ہاپےنوعلق�ں‬
‫للب� ق��‪،۶�۸�۱�۷‬زاداملعاد�‪۲�۸�۸‬؍�‪،۳‬البدایۃ ن‬
‫وال�ایۃ�‪۲�۱�۸‬؍�‪۴‬‬ ‫‪ 1‬دالئل النبوۃ ی‬
‫ٔ‬ ‫ف ٔ‬ ‫ا� ہشــام�‪۳�۳�۵‬؍�‪،۲‬الروض االنــف�‪۱�۰�۲‬؍�‪ ،۷‬مغــازی واقــدی�‪۶�۶�۰‬؍� ت‪ �،۲‬ي خ‬
‫ر� الخ ميــس ي� احــوال انفــس النفيس�‪۵�۱‬؍�‪،۲‬ســبل اهلــدى‬ ‫‪ 2‬بن‬
‫ف‬
‫والرشــاد‪ ،‬ي� سـ يـرة خـ يـر العبــاد�‪۱�۲�۱‬؍�‪۵‬‬
 ‫�������‬

‫سےابہرنہےتلکنےھت�‪،‬‬
‫ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ َ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ َ َ َ ّ َٔ ْ َ ُ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ص ْه َر ُسول الهلِ‬ ‫َح تَّ� َّه َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ان ين ِصب عل ي ِ�م النج ِنيق‪،‬فلا ايقنوا ِب�للك ِة وقد ح‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ّ ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ُ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َٔا ْر َب َع َة َع شَ َ‬
‫َص َّل ُ‬
‫الصل َح‬ ‫� َي ْو ًما َسالوا َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‬
‫بالآخرنیب ﷺنےقینجنموکبصنرکنےاکحمک رفمایاتاکہ ا�ن رپتپرھبرسائے اجئںی�‪ ،‬چو�د�ہ د�ن ےکاحمصر�ے ےک دعبجب وہی�دکو�اپین‬
‫ہالکتاکنیقی گوہایکہا�ناکیہہعلقزیا�د�ہدیرتکاملسمنو�ںےکاسمےنڑھک�اہنںیوہسےکاگتو�و�ہحلصیکرط�فامئلوہئے�‪�،‬و�اقد�یےکایب�نےک‬
‫ماطبقہیونیت�ںےعلقاب�تتیچےکذ�ریہعاحصلوہئےےھت�‪،‬حمدمبنہملسم‪ t‬کاایب�نےہہکرسو�لالہلﷺنےہعلقالزن�ا�رکیرط�فدیھک‬
‫َْ‬
‫کرف مرایایہربیخکا�ٓاخر�یہعلقےہسجںیمڑل�ائیوہئیےہہکبجابناساح�قےتہکںیہہعلقالق ُموص رپرفقینیںیمتخسگنجوہئیسجںیمتہب‬
‫سےوہی�د�یام�ر�ےےئگا�و�رسدینایلع‪t‬بنابیاطلبےنزب�و�راطقتا�سرپبقہضرکلایاھت۔‬
‫َّ‬ ‫َ َٔ ْ َ َ َ َ َ َ ُ ً ْ ْ َ ُ ُ َ ُ َ ُ شَ ّ ٌ َ ّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫فارسل ِكنانة رجل ِمن ال ي� ِود يقال ل �اخ إل الن ِب ي� صل‬
‫برہحا�ل وہی�دیو�ں ےکرس�د�ا�رکاننہ نب ابی احلقیق ےنحلصیک د�رخو�است د�ےرکشام�خ انمیصخشوکنیبرکیمﷺ ےک اپ�ساجیھب �‪� ،‬رسو�ل الہل‬
‫ﷺسا�ر�یاناسنتیےکےئلامنےکایپ�مربتےھا�و�رجگنوجد�لےسرفن�ترکتےےھتا�سےئلگنجےکاقمبےلںیمہشیمہیہحلصیک‬
‫طر�فامئلرہےتےھت�‪،‬چاننہچوہی�دیو�ںاکحلصیکرط�فاہتھ ھڑبانےرپ�ر�و�د�ا�ر�انہولس�کرفماتےوہئےاثاب�تںیمجو�ا�برفمایا�‪،‬‬
‫َٔ َ َ َ‬ ‫َ ن زَ َ َ َ ُ ف َ َ ْ ْ َ ُ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ َ َٔ َ َ َ‬
‫ال ُه‪ ،‬فا ْحلف ُه َعل َما ا ْحلف ُه َعل ْي ِه‬‫ف�ل ِكنانة ِ ي� نف ٍر ِمن ال ي� ِود‪ ،‬فصاله عل ما ص‬
‫چاننہچانکنہابنابیاحلقیقوہی�دیو�ںیکایکامجعتےلرکحلصیکوگتفگکےےئلٓایا۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ ْ ف ُ ُ ن ْ َ ْ ُ َ ةَ‬ ‫َ َ ََ َ ُ َ‬
‫و�م ِمن القا ِت ِل‬ ‫‪x‬فصال رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل عل حق ِن ِدم ِاء من ِ ي� حص ِ ِ‬
‫�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺ‪ ‬ےنا�سرش�طرپصحلیکہکہعلقںیموججاناب�زموجو�دہںیا�نیکاج�نیشخبیکاجئےیگ۔‬
‫ُّ َ‬
‫‪َ x‬و تَ ْ� ِك الذ ِّر َّي ِة ُل ْم‬
‫لقہعںیمومجو�دعو�رتو�ںا�و�ربوچ�ںوکاسریہنںیایکجائےاگ�۔‬
‫َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ خَ ُّ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َ َ خْ ُ ُ َ ْ َ ْ َ َ َ َٔ ْ ض َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َو َب ْ ي نَ� َما كن ُل ْم ِم ْن َم ٍال‬ ‫�ا ِبذ َر ِار ِيّ ِ� ْم َ يو�لون ب ي ن� َرس ِ‬
‫ول الهلِ صل‬ ‫‪ x‬يو�رجون ِمن خي ب�‪ ،‬وار ِ‬
‫َ َٔ ْ َ َ َ َّ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ ْ َ‬
‫اللق ِة‬ ‫وار ٍض وعل الصفر ِاء والبيض ِاء والكر ِاع و‬
‫‪1‬‬
‫وھچڑ�دیں‬‫یوہ�دپرلا�ز�موہگاکہو�ہامت�موعلق�ںوکخالیرککےربیخوکچوھ�ڑدیںا�و�ر�ا�ناکتام�میگنجاس�ز�وساما�نوسنااچند�یوغری�ہوہںی �‬
‫رپس�در�دیںا�و�رجبکتو�ہربیخمںیںیہالسہحرکیلنہںیلچ�۔‬ ‫‪x‬وہ�دپرلا�ز�موہگاکہا�نےکہضبقںیموجبیھالسہحےہاسےاملسمنو�ںےک ک‬ ‫ی‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ال ُوه َعل ان ي َ ج ْ�لوا ِم نْ َ�ا َو ُل ْم َما َ َ‬ ‫َ‬
‫الصف َر ُاء َوال َب ْي َض ُاء‬ ‫حل ْت رك بُ ُ� ْم‪َ ،‬وِل َر ُسول الهلِ َصل ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َّ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪ x‬ف َص ُ‬

‫للب� ق��‪۲�۲�۶‬؍�‪۴‬‬
‫‪1‬۔دالئل النبوۃ ی‬
 ‫�������‬
‫َ‬ ‫َ َْْ َ ُ َ‬
‫اللقة َ يو خْ� ُر ُجون ِم نْ َ�ا‬‫و‬
‫وھگڑ�ے�‪�،‬السہح ا�و�روسناچاند�ی ںیہیوھچک�ڑرباقیسج دق�رما�ل اپین وس�ا�ریا�ں رپل کا�درلے اجکسےتںیہ ا کٹاھرکیتخلربیخسےلکن‬
‫یوہ�د�اپےن �‬
‫جائںیےگ�۔‬ ‫‪1‬‬

‫َ َ ْ‬ ‫َّ َ‬
‫ِإل ث ْو ً ب� َعل �ظ ْ ِر ِإن َس ٍان‬
‫‪2‬‬
‫وہائںیےگ�۔‬
‫�ایکر�و�ایتہییھبےہصر�فنتےکڑپک�ےنہپرکجال�وطن ج‬
‫مرگیہر�و�ایترسو�لالہلﷺکےرطیقےکالخ�فےہ�۔‬
‫ْ ََُُْ ن َ ً‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ ْ ْ ُْ ُ‬
‫و� ش ْيئا‬ ‫ك ِذ َّمة الهلِ َو ِذ َّمة َر ُس ِ ِ‬
‫ول ِإن كتمتم ِ ي‬ ‫و ب ِ�ئت ِمن‬
‫�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺنےاہنںیہیبنترفمائیہکو�ہوکئیزیچھچاپئںیےگںیہناگر�انوہ�ںےناییسرحکتیکوتپرھالہلا�و�ر�ا�ساک�رسو�لا�ساعمہد�ہ‬
‫‪3‬‬
‫سےرب�یالذمہوہ�ںےگ‬
‫َ َ َُ َ َ َ‬
‫ال ُوه َعل ذ ِلك‬‫فص‬
‫‪4‬‬
‫�ابنابیاحلقیقےنہیرش�طوظنم ک�ررلیا�و�رصحلوہگیئ�۔‬
‫�ا�س ےک دعبیوہ�دنےونیت�ں ےعلقاملسمنو�ں ےکوح�الےرک�دیےئ�ا�و�رترقیًاب�د�وما�ہکت اج�ر�ی رہےن و�الی گنج ںیمامکنڈ�ر�اچنفی رسو�ل الہل‬
‫ﷺ�اپےنلیلقاجمہدینا�و�رمکرت�السہحےکاستھافتحربیخھٹری�ے�۔‬
‫ربیخرشیفےلٓائے�‪،‬یخرب�اسالمیریاستدمیہنونم�ر�ہ‬
‫�ا�و�ر�ابا�ننبدیعس‪ t‬بیھدجنمںیاپانکا�موخ�شاسولبیےساٹمنکر�ٓا�پﷺکےاپ�س ت‬
‫کاہپالفموتحہالعقہاھت�ا�سےئلمظنونقسیکرط�فوجتوجہد�ییئگا�و�رغریسمملرعایاکےقلعتموج�ر�ویہاتخای�رکایگای�و�ہٓانےو�الیاسالمیوتنطلس�ں‬
‫کےےئلاثم�لانب�۔‬
‫یوہ�دکیدب�دیانیت‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ْ َ‬ ‫ٔ‬ ‫َ ٌ َ ُ‬ ‫َ َ َّ ُ َ ْ ً‬
‫الن ِض ي ُ�فقال َر ُسول الهلِ‬ ‫اح َت َم ُل َم َع ُه ِإل خ ْي َب َ� ِح ي نَ� ا ْج ِل َي ِت‬ ‫حل� ب ن� اخطب‪ ،‬كن‬ ‫فغيبوا مسك ِف ِيه مال وح ِ ٌّيل يي‬
‫النض� َ؟ق َال‪َٔ :‬ا ْذ َه َب ْت ُه َّ‬
‫الن َف َق ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ََ َ َ ْ ُ‬ ‫ٔ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ‬
‫ات‬ ‫ح� ال ِذي جاء ِب ِه ِمن ِ ي ِ‬ ‫ح� ب ن� اخطب‪ :‬ما فعل مسك يي‬ ‫صل الهل علي ِه وس َل ِلع ِ ّم يي‬
‫َ َ‬ ‫َ ْ ُ ُ ُ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ ٌ َ ْ َ ُ َٔ ْ َ‬
‫الال ا ك ث ُ� ِم ْن ذ ِلك‬ ‫والروب‪،‬فقال‪ :‬العد ق ِر يب و‬
‫ساچ �ئی‪�،‬ایامند�ا�ر�یا�و�رماعہد�ےیکاپبدن�یوہی�دکیرطف�تےکالخ�فےہ�رسو�لالہلﷺکیو�اضحہیبنتےکاب�وجو�د�ابو�احلقیقےکد� نوو�ںوٹیب�ں‬

‫للب� ق� �‪۲�۲�۹‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 1‬دالئل النبوۃ ی‬
‫للب� ق��‪۲�۲�۶‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 2‬زاداملعاد�‪۲�۸�۹‬؍�‪،۳‬دالئل النبوۃ ی‬
‫للب� ق��‪۲�۲�۶‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 3‬۔ زاداملعاد�‪۲�۸�۹‬؍�‪،۳‬دالئل النبوۃ ی‬
‫‪ 4‬زاداملعاد�‪۲�۸�۹‬؍�‪،۳‬مغازی واقدی�‪۶�۷�۱‬؍�‪۲‬‬
 ‫�������‬

‫نےدبعدہ�ییکا�و�رحینباخبطےکزیو�ر�ا�تےسرھب�اہو�ا�ایکرچمیالیھتاپھچ�دیاوج�و�ہونبضنریکیدمیہنونم�ر�ہےسالج�وطینےکوقتاپےنرمہ�ا�ہ‬
‫لایاتاھ�ا�و�ر�اسی ںیم بساک�زیو حم�روف�ظ رہاتتاھ�‪� ،‬رسو�ل الہل ﷺنےیح نب اخبط ےک اچچکوف مرایاحی وجھتالیبونضنریسے ا کٹاھرلایاتاھ�و�ہاہک�ں‬
‫‪1‬‬
‫ہے�؟ �ا�سےناہک�و�ہبساخر�اجا�تا�و�رلڑ�ائوی�ںںیمرخ�چ گوہای ��‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایاام�لتہبزیا�د�ہاھت�ا�و� �رزمانہیھبزیا�د�ہںیہنزگ�ر�ا�۔‬
‫اناک�رر�دیا�‪�،‬ا�نےکچچری�ےاھبئیےنرسو�لالہلﷺکےاپ�س‬
‫مرگ�و�ہاپیناب�ترپ�ا�ڑ�ےرہےا�و�رام�لاپھچنےےکالز�ا�موکستمیلرکنےےس ک‬
‫�ٓا گکرو�اہید�یہکںیمانکنہابنابیاحلقیقوکویر�انےںیمایکہگجرپر� �وز�انہوھگمےتوہئےدکیاھہے�‪،‬‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َٔ َٔ ْ ُ َ َ َ َ َ َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َٔ َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِل ِك َنانة‪:‬ا َرا ْي ُت إن َو َج ْد نَ� ُه ِع ْن َدك‪ ،‬ااق ُتلك؟ قال‪ :‬ن َع ْم‪،‬فا َم َر َر ُسول الهلِ َصل‬ ‫فقال َر ُسول الهلِ صل‬
‫ُ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َ َٔ َٔ ْ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ خَ َ فَ ُ َ ْ َ َٔ ْ َ َ نْ َ َ ْ َ َ نْ ز ِ ْ ثُ َّ َٔ َ َ‬
‫‪َ �،‬سا ُل َّعا َب ِق يَ�‪ ،‬فا ب َ� ان ُي َٔو ِّد َي ُه‪ ،‬فا َم َر ِب ِه َر ُسول الهلِ‬ ‫الهل علي ِه وسل ِب�ل ِر ب ِة � ِفرت‪ ،‬فاخرج ِم�ا بعض ك ِ�ه‬
‫ْ ف‬ ‫ْ‬ ‫الز َب ْي َ� ْ نَ� ْال َع َّو ِام‪َ ،‬ف َق َال‪َ :‬ع ِّذ ْب ُه َح َّت� َت ْس َت ْٔا ِص َل َما ِع ْن َد ُه‪َ ،‬ف َك َن ُّ‬
‫الز َب ْي ُ� َيق َد ُح ِب زَ�ن ٍد ِ ي� َص ْد ِر ِه‪،‬‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ُّ‬
‫َص َّل ُ‬
‫ب‬
‫َ‬ ‫َ َٔ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َإل ُ َم َّم ِد ْب ن� َم ْس َ َل َة‪َ ،‬ف ضَ َ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ تَّ َٔ شْ َ َ َ َ َ ْ ثُ َّ َ َ َ ُ َ ُ ُ‬
‫� َب ُع ُنق ُه ِب� ِخ ِيه ْم ُم ِود‬ ‫ِ‬ ‫ح� ا�ف عل نف ِس ِه‪ �،‬دفعه رس‬
‫َ َ‬
‫ْب ِ ن� َم ْس َلة‬
‫�رسو�لالہلﷺنےانکنہنبابیاحلقیقوکنتہیبرفمائیہکچسچساتب�د�و�و�رنہاگرہمےناہمت�ر�ےاپ�سےسزخ�انہرب�ٓامدکرلایتوپرھماعہد�ےیک‬
‫خال�ف و� �رز�ی ےکرج�م ںیمہمںیہمتلتقرک�دیں ےگ�‪�،‬ا�س ےن وج�ا�ب دیاجمےھوظنم�رہے�‪�،‬رسو�ل الہل ﷺنےاجمہدینوک�ا�س ہگج کرپدھ�ائی‬
‫کاحمکرفمایاجاہ�ںےسھچکزخ�انہلکنٓایا پ�‪،‬رھباقیام�لےکاب�ر�ےںیمد�وبا�ر�ہا�سےسد�ریافتایکگایتو�ا�سےنرھپبیھاناک�ررکدیا�‪�،‬رسو�لالہل‬
‫ﷺنےاسےزبری‪t‬بنالوع�ا�مےکوح�الےرک�دیا�ا�و�رف مرایا�اسےا�سوقتکتزس�ا�د�وجبکتہکا�سےکاپ�سوجکھچےہںیمہاحصل‬
‫ہوجائے�‪،‬چاننہچد�و�ر�ا�نشیتفتزبری‪ t‬نےا�سےکےنیسرپقچام�قیکرضبںیاگلئںیسجےسو�ہا�د�ھوم�اوہایگا�و�رما�لاکپہتالتب�دیا�‪�،‬ا�سزخ�انہ‬
‫ن‬
‫وگای�ں�‪،‬جو�اہر�ا�ت �وزمر�دسےڑج�ےوہئےاہ�ر�ا�و�رسونےےکڑج�ائوہا�ر� تسدای�بوہئےنج‬ ‫مںیوسنےےکنگنک�‪،‬پا� بیزںی�‪ �،‬پ�ہ��چ�ی�ا�ں�‪،‬بالای�ں �ان�‪ ،‬ھٹ‬
‫رھرسو�لالہلﷺنےاسےدمحمبنہملسم‪ t‬کےوح�الےرک�دیاتاکہو�ہاہنںیہعلقانعمےکےچین‬
‫گای‪،‬پ �‬
‫کیتمیقاکمختہنید�سزہ�ا�ر�دیان�رلاگیا �‬
‫‪2‬‬
‫�اپےناھبئیومحم�د‪ t‬بنہملسمےکلتقںیم�ا�سیکرگ�د�نام�ر�دیں�۔‬
‫چاننہچا�ند� نوو�ںباھئوی�ںوکلتقرک�دی گاای�۔‬
‫فرقینیےکوتقملنی‪:‬‬
‫�ش‬
‫ن‬ ‫ل‬
‫زغو�ہںیمرتیانو�ےوہی�د�یلتقوہئے�‪،‬جنںیمایگ�ر�ہامنیا�ںلڈی�ر�ا�و�رسر�د�ا�رتےھو�راکرثیخربکےفصنا�و�لال�ط�ا�ۃا�و�ر�ا قےکرعمکو�ں‬
‫�ا�س �‬
‫مںیلتقوہئے�۔‬

‫للب� ق��‪۲�۲�۹‬؍�‪،۴‬البدایۃ ن‬
‫وال�ایۃ�‪۲�۲�۶‬؍�‪۴‬‬ ‫‪ 1‬زاداملعاد�‪۲�۸�۹‬؍�‪،۳‬دالئل النبوۃ ی‬
‫ط�ی�‪۱�۴‬؍�‪۳‬‬ ‫ا� ہشام �‪۳�۳�۷‬؍� ت‪ �،۲‬یخ‬
‫ر� ب‬ ‫‪ 2‬بن‬
 ‫�������‬

‫سدیناعیل‪t‬بنابیاطلبایحمدمبنہملسم‪t‬نےہعلقالانعمںیمابم� �رز�تںیملتقایک‬ ‫مرحب‬

‫سدینایلع‪�t‬ابیاطلبےنابم� �رز�تںیملتقایک‬ ‫�الاح�ر�ثاب �وزیبن�(مرحباکباھئی)‬
‫�زبریبنالوع�ا�م‪ t‬نےہعلقالانعمںیمابم� �رز�تںیملتقایک‬ ‫یاسر‬
‫�زبریبنالوع�ا�م‪ t‬نےہعلقالانعمںیمابم� �رز�تںیملتقایک‬ ‫�اسری‬
‫سدیناعیل‪ t‬بنابیاطلبےنہعلقالانعمںیمابم� �رز�تںیملتقایک‬ ‫عامر‬
‫حاب�بنبذنم�ر‪ t‬نےہعلقالصع ب‬
‫�ںیمابم� �رز�تںیملتقایک‬ ‫یوشع‬
‫حاب�بنبذنم�ر‪ t‬نےہعلقابیںیمابم� �رز�تںیملتقایک‬ ‫زو�ل‬
‫ع �‬
‫عام�ر�ہنبہبقعافغ�ر�ی‪ t‬نےلتقایک‬ ‫�الدیا�ل‬
‫ن‬ ‫�ش‬
‫مک‬
‫�ال�ط�ا�ۃںیملتقوہ�ا‬ ‫سال�منب م‬
‫عدہکشینا�و� غرد�ا�ر�یےکابعثربیخکےفصناثنیںیملتقایکگای‬ ‫کاننہنبابیاحلقیقرضن�ی‬
‫عدہکشینا�و� غرد�ا�ر�یےکابعثربیخکےفصناثنیںیملتقایکگای‬ ‫�ربعینبابیاحلقیقرضن�ی‬
‫دیہشہوئے‪�،‬ایکوق�لےہہکوسلہاملسم�ندیہشہوئےاچ�رقریش‬
‫�‬ ‫سمامل�ندیہش�ا�ءکےاب�ر�ےںیماتخال�فےہایکوق�لےہہکلکدنپ�ر�ہاملسم�ن‬
‫ےس‪�،‬ایکاہلربیخسےا�و� نرو�اناص�رسے�۔‬
‫ےس‪�،‬ایکہلیبقاسمل �‬
‫سے‪�،‬ایکہلیبقاشعج �‬
‫�‬
‫�ایکوق�لےہہکاٹاھ�ر�ہاجمہدیندیہشہوئےرگم�اہلریسےکزن�دیکوسلہاجمہدینیکاہش�د�تیکر�و�ایتزیا�د�ہوق�یےہ�۔‬

‫ماہجریندہش�ائ‪:‬‬
‫بینامہینبدبعمان�فےس‬
‫ن‬
‫�ال�ط�ا�ۃںیمحا�ر�ثوہی�د�یےندیہشکای‬ ‫�ریبہعنباکمثنبرجنس�ہ‬
‫ن‬
‫�ال�ط�ا�ۃںیمحا�ر�ثوہی�د�یےندیہشکای‬ ‫�رفاعہنبرسم�و�ح‬
‫بیناسدبندبع�الزع�یےس‬
‫ن‬
‫�ال�ط�ا�ۃںیمدیہشہوئے‬ ‫عدب�الہلنبابیامہینبوہب‬
‫بقہلیافغ�رمںیےس‬
‫�ایکریتگلےنےسدیہشہوئے‬ ‫عام�ر�ہنبہبقع‬
 ‫�������‬

‫بقہلیاسملےس‬
‫ن‬
‫�ال�ط�ا�ۃںیموہی�د�یےسابم� �رز�تےکد�و�ر�ا�ناپینولت�ا�رگلےنےسدیہشہوئے‬ ‫عامربنانس�ننبالاکو�ع‬
‫بقہلیاشعجےس‬
‫ن‬
‫�ایکٓا�دمی(نا�م� �و�م)‬
‫عل‬‫م‬

‫�اہلربیخمںیےس‬
‫جسر� �وز�اسال�موبق�لایک�اسیر� �وزہشدیہوگےئ‬ ‫�الاسو�د�الر�اعی‬
‫�اناص�رکےدہش�ا�ئ�‪:‬بقہلیزخ�ر�جےس‬
‫برشبنالرب�ا�ءبنرعم�و�ر‬
‫ضفلینبانلامع�ن‬
‫سموع�دبنسیق‬
‫بقہلیا�و�سےس‬
‫چالکردیکای‬
‫مرحبےنہعلقالانعمیکوچٹیےسریت ہش‬ ‫حموم�دبنہملسم‬
‫�ابوضای�حنباثبتنبانلامع�ن‬
‫�الاح�ر�ثنباحطب‬
‫رو�ہنبرم�ۃنبرس�اقہ‬
‫ع �‬
‫�ا�و�سنبالاقئد‬
‫�انفینببیبح‬
‫ثابتنباثہل‬
‫ن‬
‫لطہحنبٰییحیبنم��یل‬
‫بقہلیونب�زہر�ہےس‬
‫سموع�دبنریبہع‬
 ‫�������‬

‫�امو�ا�لتمینغ‪:‬‬
‫زیو�ں�ا�و�رپانچوسترکشتیمسامکنو�ں‬
‫وسز�رہو�ں�‪�،‬ایکزہ�ا�رن �‬
‫�امو�ا�لتمینغںیمزمنیا�و�رباغا�تےکالع�و�ہوہا�ںسےاچ�رسوولت�ا�ر�و�ں�‪�،‬ایک �‬
‫کےالع�و�ہدجی تدرینا�و�رابت�ہنکقینجنمیھبںیلم�‪�،‬ا�سد�و�رکیوفجی �وپزینشےکاحل�ظےسہیتہبڑب�یزیچتیھا�و�ردعتم�دتو�ر�ا�تےکےخسناحصل‬
‫بیھوہئےںیہنجو�اپسےنیلےکےئلوہی�داحضرخدمتوہئےوت�ٓا�پےنہیےخسناہنںیو�اپسرفما�دیےئ۔‬
‫�امو�ا�لتمینغیکمیسقت‪:‬‬
‫یسکگنجںیمیھباسالمیرکشلکو�اتےنانغئمںیہنےلمسجدق�رغز�و�ہربیخمںیےلم‬
‫�ے‪�،‬ا�نںیمےس‬
‫دہوب�یںیماملسم�ننجوگنج�ںںیمافتحریھٹ �‬
‫ع ن‬
‫دقما سم�راملنو�ںےکاہتھیگلسجےکعمجرکنےںیم‬
‫�‪�،‬الہلاعتلٰیکےوعد�ےےکاطمبقربیخکےام�لتمینغںیموسنےا�و�رچاند�ییکتہبڑب�ی �‬
‫ںیہ‪�،‬ا�و�ربسےسڑب�یزیچیخربکیز�رخزیزیمںینا�و�رھکوج�رکےابغا�تےھتوجیسڑکن�و�ںرمبعلیمےکالعقے‬
‫یوہ�دقدیمرتینزمانو�ںےسوہشم�ر �‬
‫مںیےلیھپوہئےےھت�‪،‬یخربکےرص�فایکتیھکںیماچلسیزہ�ا�روجھک�رےکد�رختےھتا�و�ر�ا�سمسقےکوہا�ںدسوی�ںتیھکےھت�‪،‬جبہیزیمںین‬
‫کراھناصنبیوہ�ا�ا�و�ر�ا�ن‬
‫سماملنو�ںےکہضبقںیمٓائںیوت�ا�نیکٓامدنیںیماضافہوہگایسجےساجمہدینٓاسو�د�ہاح�لوہےئگا�و�راہنںیٹیپرھب ک‬
‫کو�و�ہافئد�ہا�و�رخوشاحلییلموجہپےلاحصلںیہنیھتیتحہکدیسنارمع‪ t‬ف مرایارکتےےھت‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َما ش ِب ْع َنا َح تَّ� ف َت ْح َنا خ ْي َب َ�‬
‫‪1‬‬
‫مہںیحتفربیخکےدعبہیٹیپرھبرکاھکنارسیمہو�اہے�۔‬
‫َ ْ َ َ َ َ ض َ َّ ُ َ نْ َ َ َ ْ َ َّ ُ َ ْ َ ْ َ ُ ُ ْ َ ٓ‬
‫اال َن َن ْش َب ُع م َن َّ‬
‫الت ْم ِر‬ ‫ِ‬ ‫� الل ع�ا‪ ،‬قالت‪:‬لا ف ِتحت خي ب� قلنا‬ ‫‪ ‬عن عا ِئشة ر ِ ي‬
‫‪2‬‬
‫�ا�و�ر�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬سےرم�و�یےہجبربیخفحتوہ�اتوہمےناہک�ا�بںیمہٹیپرھبکرھکوج�رمےلیگ�۔‬
‫� َها ِم ْن َٔا ْهل ْ ُ‬
‫ال َد ْي ِب َي ِة‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َب ْ ي نَ� َم ْن َح ضَ َ‬
‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َ َٔ ّ َٔ ْ ضُ َ َ َ َ َ َ ّ‬
‫ن‬ ‫ِ‬ ‫واما ار�ا‪ ،‬فقسمها ِب ي‬
‫� ن‬
‫�ی گ‪،‬ائےلیبا�و�ر�ا�ونٹا�و�رجواسما�ناھت�و�ہٓا�پﷺنےصنرق�ٓانیےکاطمبقاغ م�ی�رپقتمیس‬ ‫یخربکیتمینغںیمزیمون�ںےکالع�و�ہوسنا�‪،‬چاند �‬
‫کر�دیاا�و�رزیمںینوکفطقاہلدحبیہیرپقتمیسایک�۔‬
‫‪3‬‬

‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ َ نَ َ ْ ً َ َ َ ُ ُّ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ ٓ َ‬ ‫ُ‬ ‫َو َق َ َ‬
‫س َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل خي ب� عل ِست ٍة وثل ِث ي� سما �ج ع ك س ٍم ِمائة س ٍم‪،‬فكنت ثلثة ال ٍف‬
‫ا� َائ ِة َ ْ‬ ‫َ َ ُ َٔ ْ ٌ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ ُ ْ نَ ّ ُ‬ ‫َو ِس تَّ ِ� َئ ِة َ ْ َ َ َ ُ‬
‫س ٍم‪،‬‬ ‫الن ْصف ِم ْن ذ ِلك‪َ ،‬وه َو الف َو ث َ� نِ ِ‬ ‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل و ِللس ِ ِل ي� ِ‬ ‫س ٍم‪ ،‬فكن ِل َرس ِ‬
‫ا� َائ ِة َ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ ٌ َ َ ْ َٔ َ ْ ُ ْ نَ َ َ َ َ ّ َ ْ ٓ َ ُ َٔ ْ ٌ َ‬
‫س ٍم ِل َن َوا ِئ ِب ِه‬ ‫الن ْصف الخ َر َوه َو الف َو ث َ� نِ ِ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل سم كس ِم اح ِد الس ِ ِل ي�‪ ،‬وعزل ِ‬ ‫ِل َرس ِ‬
‫ُ‬
‫َو َما َ نيْ ز� ُل ِب ِه ِم ْن ُٔا ُمور ْ ُ‬
‫ال ْس ِ ِل ي نَ�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ 1‬حصیح البخاری کتاب املغازی َ ب� ُب غ ْز َو ِة خ ْي َب َ� �‪۴�۲�۴�۳‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ 2‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی َ ب� ُب غ ْز َو ِة خ ْي َب َ��‪۴�۲�۴�۲‬‬
‫‪ 3‬الروض االنف �‪۱�۲�۷‬؍�‪۷‬‬
 ‫�������‬

‫ّ‬ ‫ّ َ‬
‫النط ِاة‪َ ،‬والش ّق �ا�و�ر�ا�سیکہقحلمزیمون�ںوکاجمہدینںیمقتمیسرکنےےکےئل�رسو�لالہلﷺےنسمخاکنلےنےکدعبربیخکیدیپ�ا�و�ا�روکھچسیت‬
‫حوص�ںںیممیسقتایک�‪،‬ہرحہصںیموسحہصےھت�ا�سرط�حنیتزہ�ا�رچھوسحےصےنب�‪�،‬رسو�لالہلﷺا�و سم�راملنو�ںےکےیلاٹاھ�ر�ہوسسمہوہتے‬
‫‪1‬‬
‫وھچڑ�دیےےئگ�۔‬ ‫�ا�و�رباقیفصنینعیاٹاھ�ر�ہوسسمہا�سےکاحمظفنیا�و�ر�وہا�ںرپ�اہلاسال�مےکےیل �‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َٔ ْ َ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َٔ ْ َ َ ْ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َّلا �ظ َ َر َعل خ ْي َب َ�‪ ،‬ق َس َم َها‬
‫الن ّ� َصل ُ‬
‫اب ِ ِيب‬ ‫عن بش ي ِ� ْب ِ ن� يس ٍار‪ ،‬مول النص ِار‪ ،‬عن ِرج ٍال‪ِ ،‬من اص ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ ُ ْ نَ ّ ُ‬
‫الن ْصف ِم ْن‬ ‫سم ِم َائ َة َ ْ َ َ َ ُ‬ ‫َع َل ِس َّت ٍة َو َث َل ِث ي نَ� َ ْ َ َ ُ ُّ َ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬و ِللس ِ ِل ي� ِ‬ ‫س ٍم‪ ،‬فكن ِل َرس ِ‬ ‫س ًما‪� ،‬ج َ ع ك ْ ٍ‬
‫َّ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ ْ ُٔ ُ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ّ ْ َ ْ َ ق َ َ ْ نَ َ َ‬
‫اس‬‫ا� ِلن ز�ل ِب ِه ِمن الوف ِود‪ ،‬والم ِور‪ ،‬ونوا ِئ ِب الن ِ‬ ‫النصف الب ِ ي‬
‫ذ ِلك‪ ،‬وعزل ِ‬
‫شبرینباسی�ر‪ a‬جوہکاناص�رےکوملااھتیئکاصاح�بیبنےسر�و�ایترکتےںیہ�رسو�لالہلﷺےنبجربیخفحتایکتوربیخکیدیپ�ا�و�ا�روک‬
‫ھچسیتوصح�ںرپمیسقتایکہرحہصںیموسحہصےھتا�سرط�حنیتزہ�ا�رچھوسحےصےنبانچنہچا�نںیمےسفصنینعیاٹاھ�ر�ہوسحےصٓا�پﷺ‬ ‫ن‬
‫�م� ی ن‬
‫نےاغ �ںیممیسقترک�دیےئا�و�رباقیٓا�دھےےصحاتافقیاخر�اجا�تےکےیلوفحم�ظرکےھےئگکہٓا�پےکاپ�س فوو�د�ٓاتےےھتایکوئیاگنہمیرخ�چ‬
‫ہوتایاسماملنو�ںرپکوئیلکشمٓاپڑتیوت�ا�سدممںیںیمےسایلجاتاتاھ۔‬
‫‪2‬‬

‫َ ْ ً َ َ َ َ َ َّ ُ َ َ ٌ َ َ ُ َ َ َ ُ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َي ْو َم َخ ْي َب َ� ِل ْل َف َرس َ ْ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬‫َََ َُ ُ‬
‫س َم ْ ي ِن� َو ِل َّلر ِاج ِل سما ِإذا كن مع الرج ِل فرس فل ثلثة‬ ‫ِ‬ ‫قس رس‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫س ٍم‪َ ،‬وإن ْل َيك ْن َم َع ُه ف َر ٌس ف ُل َ ْ‬ ‫َٔا ْ ُ‬
‫س ٌم‬ ‫ِ‬
‫وھگڑ�اتاھ�اسےنیتےصحےلما�و�رجس‬
‫غز�و�ہربیخمںیرسو�لالہلﷺےنایپ�د�ہےکےیلایکہصحا�و�رگوھ�ڑ�ےوک�د�وحےصدیے�‪،‬جسےکاپ�س �‬
‫وھگڑ�اہنںیاھت�اسےایکہصحالم۔‬
‫کےاپ�س �‬ ‫‪3‬‬

‫ك َف َرس َ ْ‬
‫س َم ِان‬
‫ُّ‬ ‫ََ َ‬ ‫ََ َ ََ‬
‫وكن م ُع ْم ِمائتا ف َر ٍس‪ِ ،‬ل ِ ٍ‬
‫زغو�ہںیماہلدحبیہیےکاستھد�وسوگوھ�ڑ�ےیھبےھتا�و�رہرگوھ�ڑ�ےےکد�وےصحوہتےںیہا�و�رسو�ا�رکا�ایکہصحا�سرط�حایکوس�ا�روک‬ ‫�ا�س �‬
‫‪4‬‬
‫وھگڑ�و�ںوکچھوسحےصےلمےھتا�و�رباقیاب�ر�ہوسپای�د�ہرکشلکو�ایکایکےکاسح�بےساب�ر�ہوسےصحےلم�۔‬ ‫تنیےصحےلمینعیلکد�ووس �‬
‫ْ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ف� َغ ْز َو ٍة َ ُل‪َ .‬ق َال‪َ :‬ف َ َّلا َٔا َف َاء ُ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َق َال ِ َٔل ْ َ‬ ‫َ ْ َٔ َ ْ َ َ ْ َٔ ْ َ ّ فَ خَ َ َ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬
‫ص ِاب ِه َ‪:‬هل‬ ‫يِ‬ ‫ل‪� ،‬رج رس‬ ‫عن ا ِب ي� ب�زة الس ِ ِي‬
‫َ ْ ُ َ ْ َٔ َ َ ُ َ ْ ُ ُ َ نً َ َ ْ ُ ُ َ نً َ َ ْ ُ ُ َ ْ َ ْ ُ َ ْ َٔ َ َ ُ َ َ َ َ نّ َٔ ُْ‬
‫تف ِقدون ِمن اح ٍد؟ قالوا‪ :‬نف ِقد فل� ونف ِقد فل� قال‪:‬انظروا هل تف ِقدون ِمن اح ٍد؟قالوا‪ :‬ل‪ ،‬قال‪ :‬ل ِك ِ ي� اف ِقد‬
‫َ‬ ‫َْ َ َ ُ َ ُ ََ ُ‬ ‫َ َ َ ُْ ف َْ َ َ َ َ ََ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ُجل ْي ِب ًيبا؟ قال‪:‬فاطل ُب ُوه ِ ي� الق ْتل ‪ ،‬قال‪ :‬فطل ُب ُوه ف َو َجد ُوه ِإل َج ْن ِب َس ْب َع ٍة قد ق َتل ُه ْم‪ ،‬ث َّ� ق َتل ُوه‪ .‬فقالوا‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ‬
‫ً َ ُ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ ُ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ ثُ َّ َ َ ُ ُ َ َٔ َت ُ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فق َام َعل ْي ِه فقال‪:‬ق َتل َس ْب َعة َوق َتل ُوه‬ ‫ها هو ذا ِإل جن ِب سبع ٍة قد قتلهم‪ � ،‬قتلوه‪ ،‬فا�ه الن ِب ي� صل‬

‫‪ 1‬زاداملعاد�‪۲�۹�۱‬؍�‪۳‬‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ابوداودك َتاب خَ‬
‫ال َر ِاج َو ِإال َم َار ِة َوال ف يْ� ِء َ ب� ُب َما َج َاء ِ ي� ُح ِك ا ْر ِض خ ْي َب َ� �‪۳�۰�۱�۲‬‬ ‫ِ‬ ‫س�‬‫‪ 2‬نن‬
‫للب� ق��‪۲�۳�۸‬؍�‪۴‬‬ ‫وال�ایۃ�‪۲�۲�۸‬؍�‪،۴‬دالئل النبوۃ ی‬ ‫‪ 3‬البدایۃ ن‬
‫‪ 4‬زاداملعاد�‪۲�۹�۲‬؍�‪۳‬‬
 ‫�������‬
‫َّ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َٔ َ َ ً ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َعل َس ِاع َد ْي ِه َو ُح ِف َر‬ ‫َهذا ِم ِ نّ ي� َوا نَ� ِم ْن ُه‪َ .‬هذا ِم ِ نّ ي� َوا نَ� ِم ْن ُه َم َّرت ْ ي ِن� ا ْو ثل ث� ث َّ� َو َض َع ُه َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ ْ َ َٔ َّ َ َ‬ ‫ف َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ ُل َما َ ُل َ َّ َ َ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬ث َّ� َو َض َع ُه ِ ي� ق ْب ِ� ِه‪َ ،‬و ْل ُيذك ْر ان ُه غ َّس ُل‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫س ي ٌ� ِإل س ِاعدا َرس ِ‬ ‫ِ‬
‫زغو�ہیک رصتیح ںیہنیکیئگ)‬
‫زغو�ہ رپترشیف ےل ےئگ (کبتریسمںی ا�س �‬
‫�ابوبر�ز�ہالسیم‪ t‬سےرم�و�ی ےہ�رسو�ل الہلﷺ ایک �‬
‫�جل�ب� بی�‪t‬بیھرسو�لالہلﷺےکرمہکا�بےھتبجالہلاعتلٰینےٓا�پﷺوکفحتاطعف مرائیا�و�رما�متمینغٓا�پﷺےکاسمےن‬
‫پشیایکگایتو�ٓا�پﷺےناحصبہرک�ا�م ‪ y‬سےوپچاھامہ�ر�ےوک�نوک�نےسٓا�دمیالپہتںیہ�؟ گلوو�ںےناہکا�ےالہلےکرسو�لﷺ!‬
‫فال�ںالف�ںول�گںیمہںیہنلمرہے�‪� ،‬رسو�لالہلﷺےند�وبا�ر�ہیہیوس�ا�لایک�دیھکولکوئیر�ہوتںیہنایگ�؟ صاحبہرک�ا�م ‪ y‬نےرع�ضایکہنںی�‪،‬‬
‫�رسو�لالہلﷺےنرفمایایلنکےھجم� جل�ب� بی�‪ t‬نرظںیہنٓا�رہا�؟�اسےالت�شرک�و ہکںیو�ہلتقوتہنںی گوہای� ص‪،‬احبہرک�ا�م‪y‬نےاہنںیالت�ش‬
‫کایتودکیاھہکاس�ترشم�کوتقم�لڑپ�ےںیہا�و�رقریبیہ� جل�ب� بی�‪ t‬بیھاخ�کوخو�نںیمٓاشغہتڑپ�ےںیہ� ص‪،‬احبہرک�ا�م ‪ y‬نے‬
‫�و�اپسٓاکرعر�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ! � جل�ب� بی�ےکرگ�دسا�ترشم�کلتقوہئےڑپ�ےںیہںیہنج� جل�ب� بی�‪ t‬نےلتقایکا�و�ررھپ‬
‫خوددیہشوہئے�‪،‬نیبرکیمﷺوخ�د�وہا�ںرشتیفالئےہیبیجعرظنم�دیھکرکطعبابم�ر�کتہباتمثرہوئی�‪ �،‬جل�ب� بی�‪ t‬کےمسجاطرہکےاپ�س‬
‫�ں‪،‬یہھجمےسےہا�و�رںیما�سےسوہ�ںہیےلمجد�و‬
‫کڑھ�ےوہکرف مرایاسا�تٓا� مدوی�ںوکقلترککےدیہشوہ�ایہھجمےسےہا�و�رمںیا�سےسوہ �‬
‫تنیرمتہبدہر�ائے�‪،‬پرھبجاسےرسو�لالہلﷺےکاسمےناٹاھیاایگوت�رسو�لالہلﷺےناسےاپےناب�ز� �ؤو�ںرپاٹاھایلا�و�ردتفنیکت‬
‫�رسو�لالہلﷺےکد� نوو�ںاب�ز�ویہےھتوجا�نےکےئلانج�ز�ےیکاچ�رپائییھت ��‪،‬ر�ا�و�یےنلسغاکذکرںیہنایک�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ ْ ُ َ ً‬ ‫ف َ‬ ‫َ َ فَ ُ َ‬
‫� ِف َر ُل َو ُو ِض َع ِ ي� ق ْب ِ� ِه‪َ ،‬و ْل َيذك ْر غ ْسل‬ ‫قال‪:‬‬
‫دعبدی�الرملسنیﷺ ےن � جل�ب� بی� ‪ t‬کےدسج�اطرہکو�اپےن اہتوھ�ں رپ�اٹاھیا�ا�و�رقربکدھ� کو�ار�اپےن دست‬ ‫�ا�و�رحصحی ملسم ںیم ےہ�ا�س ےک س‬
‫‪2‬‬
‫ماب�ر�کےسا�نیکدتفنیرفمائیا�و�رغلسںیہندیا�۔‬

‫�زیبنتنبییح‪:‬‬
‫َٔ ْ ن َ َ ً َ َّ َ َ ْ‬
‫الس ب ْ ي�‪،‬قال‪:‬اذ َه ْب‬
‫َ‬ ‫ُ ََ َ‬
‫� َاء ِد ْح َية فقال‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ‪ ،‬اع ِط ِ ي� ج ِار ية ِمن‬ ‫الس ْ ُ� ‪َ -‬ي ْع ن� ِب خَ� ْي َب َ� ‪ -‬فَ ج َ‬
‫َع ْن َٔا َنس‪َ ،‬ق َال‪� :‬جُ ِ َع َّ‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫ٍ‬
‫َٔ ْ َ ْ َ ْ َ َ‬ ‫فَ خُ ْ َ َ ً َ َٔ َ َ َ َّ َ ْ َ ُ َ ّ فَ َ َ َ ُ ٌ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ََّ‬
‫‪�،‬اء رجل ِإل الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل فقال‪ :‬ي� ن ِب ي� الهلِ ‪ ،‬اعطيت ِدحية‪،‬‬ ‫�ذ ج ِار ية‪ ،‬فاخذ ص ِفية ِبنت ح ي ٍي� ج‬
‫ُِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪:‬اد ُع ُوه َ�ا ف َّلا نظ َر إل ْ َ�ا َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ث َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َق َال َي ْع ُق ُ‬
‫الن ِب يُّ�‬ ‫ِي‬ ‫وب‪َ :‬ص ِف َّية ِبنت ُح ي َ ٍيّ� َس ِّيدة ق َر ْيظة‪َ ،‬والن ِض ي ِ�‪ �َّ ،‬اتفقا َما ت ْصل ُح ِإل لك‪،‬قال ْ ِب‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ُ ُ ْ َ َ ً َ َّ َ‬
‫الس ب ْ ي� غ ْي َ� َها‬ ‫صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬قال ل‪:‬خذ ج ِار ية ِمن‬
‫ِ‬
‫وخوص�ر�تصخش ےھت‬ ‫�انس ‪t‬سے رم�و�ی ےہیخربمںیجب دیق�ی وع�رتو�ںوکجعم ایکگایتو�دحہی نب ہفیلخیبلک ‪(t‬جو�ایک ب‬
‫�ا�و�رجرب�ائلی ‪�u‬انیہیکلکشںیمرسو�لالہلﷺیکدخمتںیماحضرہوتےےھت) نےرسو�لالہلﷺیکدخمتںیمرع�ضایک�ا�ے‬
‫ف ٔ‬
‫‪،۱‬الس�ة النبوية امك جاءت ي� االحاديث الصحيحة�‪۳�۳�۱‬؍�‪۲‬‬
‫الس ي�ة النبوية �‪۳�۰�۳‬؍� ي‬ ‫‪،۱‬الصحي ُح من ٔاحاديث ّ‬ ‫‪ 1‬مسندامحد ‪َّ �۹�۷�۸��۴‬‬
‫ِ‬
‫الهل َع ْن ُه �‪۶�۳�۵�۸‬‬
‫� ُ‬ ‫يب َر ِ ض ي َ‬ ‫ُ َْ‬ ‫َْ َ َ ُ ْ َ َ‬
‫‪ 2‬حصیح مسمل كتاب الفضا ِئ ِل ب�ب ِمن فضا ِئ ِل جلي ِب ٍ‬
 ‫�������‬

‫�الہلےک�رسو�لﷺ�!�ا�ندیق�یوع�رتو�ںںیمےسےھجمایکزینکعاطف مرا�دیں� �‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایااجئوا�و�رایکزینکےلول�‪�،‬انوہ�ںےنزیبن‬

‫بتنییحوکجوسرت�ہاس�لیکایکاتناہئینیسحوع�ر�تںیھتاپےنےئلبختنمرکلای�‪،‬پرھایکاحصبی‪t‬نیبرکیمﷺیکدخمتںیماحضروہ�ا�ا�و�ر‬
‫ری(یوہ�د�یولیبق�ں�)کیرس�د�ا�رہے�‪،‬‬
‫عر�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�ل ﷺ! �ٓا�پےنہیفصتنبیحوک�دحہی‪t‬کےوح�الےرک�دیا�و�ہرقیہظا�و ضن�ر �‬
‫سر�د�ا�رکییٹیبےہاحلانہکو�ہٓا�پےکاشیا�ناش�نےہ�‪ٓ�،‬ا�پﷺےنرفمایا�دحہی‪ t‬کوبالئو�‪�،‬دحہی‪� t‬زیبنتنبییحنباخبطےک‬
‫ہرم�ا�ہ احضرخدمت وہ ےئگ�‪،‬نیبرکیم ﷺ ےن زیبنوک� کیداھچونہکزیبن�‪ ،‬ہا�ر�و�ن ‪ t‬کی ز�ریت �‪� ،‬ایکرس�د�ا�رکی یٹیب ا�و�ر�ایکرس�د�ا�رکی‬
‫زا�ز� کو�ار�ا�میکاحملںیھت�‪�،‬ا�سرتےبیکوع�ر�توک�د�وسر�ےدیقیو�ںیکرط�حہبہںیہنایکجاکساتتاھ�‪� ،‬ا�سدیس�ہ‬
‫بوی�یںیھتا�سرط�حو�ہڑب�ےاع �‬
‫وکچوھ�ڑر�د� سور�یدیق�یوع�رتو�ںںیمےسوکئی‬
‫ےئلٓا�پﷺےندحہی‪ t‬کوف مرایاتما�س ک‬
‫عو�ر�تیکاپینوق�مںیمزع�تاقئمرھکےنےک �‬
‫‪1‬‬
‫�ا�و�رعو�ر�تدنسپرکلو۔‬
‫�ا�و�ر�انوہ�ںےنانکنہنبربعینبابیقیقحیکنہبوکدنسپرکایل�۔‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َٔ َ َ َ َ َ َ ف َ ْ ْ َ َ َ َ ٌ َ َ ةٌ َ ْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِب َس ْب َع ِة ا ْر ُٔو ٍس‪ ،‬ث َّ� َدف َ َعا‬ ‫يل‪ ،‬فاش تَ َ� َاها َر ُسول الهلِ صل‬ ‫عن ان ٍس‪ ،‬قال‪:‬وقع ِ ي� س ِم ِدحية ج ِار ية �ج ِ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ف‬ ‫َ‬ ‫َ ُٔ ّ ُ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ تُ َ ّ ئُ َ َ َ َ َّ َٔ‬
‫ح ٌاد‪َ :‬وا ْح َس ُب ُه قال‪َ :‬وت ْع َت ُّد ِ ي� َب ْي ِت َ�ا َص ِف َّية ِبن ُت ُح ي َ يّ�‬ ‫ِإل ا ِم سل ي ٍ� تصنعا‪ ،‬و� ِي�ا قال‬
‫ٍ‬
‫وخوص�ر�تولنڈ�یٓائی�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنا�سوکسا�تالغ�مد�ےرکخریدلای�‪،‬‬ ‫�انس‪ t‬ہکےتںیہ�دحہییبلک‪t‬کےےصحںیمایکتہبیہ ب‬
‫ایت�رریں�‪،‬‬
‫پرھ�ٓا�پﷺےناسے( خا�د�ماخ�صانس‪ t‬کیو�الد�ہ) �ا�ممیلس‪r‬کےوح�الےایکتاکہاسےانبئںیونس�ا�ریںا�و�ربوط�ر�دلنہ ک‬
‫‪2‬‬
‫حام�دہکےتںیہا�و�رمری�اخای�لےہہکٓا�پﷺےنرفمایایہا�ممیلس‪r‬کےاہ�ںدع�توپ�ر�یرکلےا�و�ریہہیفصتنبییحںیھت‬
‫بحہشےسرفعج‪t‬بنابیاطلبا�و�ربقہلیاشرعکےولگو�ںیکٓامد‪:‬‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ تَّ َ َ َ ْ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ َ َ ْ َٔ ْ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ َٔ َ َ َٔ ْ‬
‫الهل‬ ‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ح� بعث ِف ي ِ�م رس‬ ‫اب َرس ِ‬‫وكن من اقام ِب�ر ِض البش ِة ِمن اص ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ َ ش ّ َ ْ ْ ن ُٔ َ َّ َ َّ ْ ّ فَ َ َ ف‬
‫� َمل ُه ْم ِ ي� َس ِفين َت ْ ي ِن�‬ ‫ا� ع ِرو ب ِ� امية الضم ِر ِي‪،‬‬‫علي ِه وسل إل النج ِ ِي‬
‫جناحصبہرک�ا�م ‪y‬نےکلمہشبحیکرط�فرجہ�تیکیھتا�و�ر�وہا�ںمیقمےھت�‪�،‬رسو�لالہلﷺنےا�نوکبالنےےکےئلرمع�وبنامہیرمض�ی‬
‫‪3‬‬
‫کواش�ہشبحاجنشیےکاپ�ساجیھبچاننہچلیمعتمکحںیماجنشیےنا�ناہمجرینوک�د�وجاہ�ز�و�ںںیموس�ا�رکرکےٓا�پیکدخمتںیمر�و�انہایک�۔‬
‫نَ َْ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َو نَ ْ� ُن ب� َلي َمن‪ ،‬فَ خَ‬
‫� َر ْج َنا ُ َم ِاج ِر ي� ِإلي ِه‬ ‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َع ْن َٔا� ُم َوس َر ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َ َ خْ ُ َّ‬
‫ِ ِ‬ ‫� الل عنه‪ ،‬قال‪ :‬بلغنا م َرج ِ ِيب‬ ‫ِ ي‬ ‫ِب ي‬
‫َٔ نَ َٔ ْ َ ُ ُ ْ َٔ َ ُ ُ َ َٔ ُ ُ ْ َ َ َ ٓ َ ُ َٔ ُ ُ ْ َّ َ َ ْ ٌ َ َّ َ َ ف َ َ َ َ �خَ ْ نَ َٔ‬ ‫َٔ َٔ َ‬
‫ا نَ� َواخ َو ِان ِ يل ا� اصغره‪ ،‬احدها ابو ب�دة‪ ،‬واالخر ابو ر ٍه‪ِ ،‬إما قال‪ِ :‬بضع‪ ،‬و ِإما قال‪ ِ :‬ي� ثالث ٍة و ِس ي�‪ ،‬ا ِو‬
‫َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬
‫ا� ِب� َحل َبش ِة َ‪،‬و َوافق َنا َج ْعف َر ْب نَ� ا ِب ي� طا ِل ٍب‬ ‫ْاث َن ْ ن� َو�خَ ْ س نَ� َر ُج ًل م ْن َق ْو ِم َ‪،‬ف َرك ْب َنا َسف َين ًة‪َ ،‬ف َٔا ْل َق ْت َنا َسف َين ُت َنا إ َل َّ‬
‫الن َج شِ يّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ي‬ ‫يِ‬
‫الص ِف يّ��‪۲�۹�۹�۸‬‬
‫س ِم َّ‬ ‫وال� ئ واالمارۃ َ ب� ُب َما َج َاء ِ ف ي� َ ْ‬
‫س� ابوداودکتاب الخ راج ف‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫ِ‬
‫الص ِف يّ��‪۲�۹�۹�۷‬‬‫س ِم َّ‬‫وال� ئ واالمارۃ َ ب� ُب َما َج َاء ِ ف ي� َ ْ‬
‫س� ابوداودکتاب الخ راج ف‬‫‪ 2‬نن‬
‫ِ‬
‫ا� ہشام �‪۳�۵�۹‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 3‬بن‬
 ‫�������‬
‫َ َٔ َ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ََ َ‬ ‫َؤَا ْ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َب َعث َنا َه ُاه َنا‪َ ،‬وا َم َر نَ� ِب� ِإلق َام ِة‪ ،‬فا ِق ُيموا َم َع َنا‪ ،‬فا ق ْ� َنا‬ ‫ص َاب ُه ِع ْن َد ُه‪،‬فقال َج ْعف ٌر‪ِ :‬إن َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ُ َ تَّ َ ْ َ َ ً َ َ َ ْ َ َّ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِح ي نَ� اف َت َت َح خ ْي َب َ�‬ ‫معه ح� ق ِدمنا �ج ِ يعا فوافقنا الن ِب ي� صل‬
‫موسٰیاشرع�ی‪ t‬بای�نرکتےںیہ جبںیمہیبنرکیمﷺکیرجہ�تےکقلعتمربخمیلوتہمنمیںیمےھتا�سےئلمہیھبرسو�لالہلﷺ‬ ‫�ابو �‬
‫کیدخمتںیمرجہ�تیکتینےسلکنڑپ�ے�‪،‬مںیا�و�رریم�ےد�واھبئی�‪،‬مںید� نوو�ںےسوھچٹاتاھ�‪،‬مری�ےایکاھبئیاکنا�مابوبر�د�ہاھت�ا�و�ر�د�وسر�ے‬
‫کا�ابو�رہماھت�‪�،‬انوہ�ںےناہککہھچکا�وپرپاچ�سای�انوہ�ںےنوی�ںایب�نایککہرتپن(�‪)۵�۳‬یابا�و�ن(�‪)۵�۲‬مری�یوق�مےکول�گاستھےھت�‪،‬ہمبس‬
‫شکیتںیموس�ا�رہوئےنکیلو�ہںیمہدمیہنونم�ر�ہالنےےکاجبئےاجنشیےککلمہشبحںیمےلےئگ�‪�،‬ا�و�ر�وہا�ںامہ�ر�یالمقا�ترفعج‪ t‬بنابی‬
‫طالبا�و�ر�اپےند�وسر�ےاسھتوی�ںےکاستھوہئی�‪،‬عجرف‪t‬نےاہککہرسو�لالہلﷺےنںیمہاہی�ںاجیھبتاھ�ا�و�رحمکدیاتاھکہمہںیہی‬
‫�رہںیا�سےئلٓا�پول�گیھبامہ�ر�ےاستھںیہیریھٹاجئںیانچنہچمہیھبوہںیریھٹگےئا�و�رپرھسبایکاستھ(مدیہنونم�ر�ہ�)حاضرہوئے�‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫جبمہیبناکر�مﷺکیدخمت مںیےچنہپوتٓا�پﷺربیخفحترکچےک تےھ�۔‬
‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َب ي ن� َع ْين ْي ِه‪َ ،‬وال تَ زَ� َم ُه َ‪،‬وقال َ‪:‬والهلِ َما ا ْد ِري ِب� ِيّ ِ� َما اف َر ُح؛ ِبف ْت ِح خ ْي َب َ� ا ْم ِبق ُد ِوم‬ ‫فق َّبل َر ُسول الهلِ صل‬
‫جعفر ؟‬
‫�رسو�لالہلﷺےنرفعج‪ t‬بنابیاطلبوک�دکیےتھیہےلگےساگللایا�و�ریپاشنیرپبوسہدیا�ا�و�رف مرایا�الہلیکمسقںیمہلصیفںیہنرککساتکہےھجم‬
‫‪2‬‬
‫عجرف‪ t‬کیٓامدیکزیا�د�ہوخشیےہایفحتربیخکی�؟�۔‬
‫َ ً‬ ‫َ َ‬
‫اب َع ْن ف ْت ِح خ ْي َب َ� ِم نْ َ�ا ش ْيئا‪،‬‬ ‫س َم َل َنا‪َٔ ،‬ا ْو َق َال‪َ :‬ف َٔا ْع َط نَا� ِم نْ َ�ا‪َ ،‬و َما َق َ َ‬
‫س ِ َٔل َح ٍد َغ َ‬ ‫الل َع ْن ُه‪َ ،‬ق َال َ‪:‬ف َٔا ْ َ‬
‫� َّ ُ‬ ‫َع ْن َٔا ب ي� ُم َوس َر ِ ض ي َ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اب َس ِفين ِتنا َم َع َج ْعفر َوا َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫إ َّل ِ َل ْن ش�د َم َعه‪ ،‬إل ا َ‬
‫س ُل ْم َم َ ُع ْم‬ ‫ص ِاب ِه‪ ،‬ق َ َ‬ ‫ٍ‬
‫ص َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫�ابوموسٰی�اشرع�ی‪ t‬ہکےتںیہ(غز�و�ہربیخکیحتفےکدعبہمیبنرکیمﷺیکدخمتںیمےچنہپ) یلنکیبنرکیمﷺےنربیخکیوتمینغ�ں‬
‫مںیےسامہ�ر�ابیھہصحام�لتمینغ�(جنیکدعت�ا�دوسسےزیا�د�ہیھت�‪�،‬اصلام�لتمینغ�‪،‬ما�لتمینغےکسمخےسای�امو�ا�لوقنملہںیمےسلبق‬
‫�ا�زقتمیسوطب�ر�اعانت) مںیاگلیاای�انوہ�ںےنہیاہککہٓا�پﷺےنتمینغںیمےسںیمہیھباطعف مرایاحالانہکٓا�پﷺےنیسکایےسصخش‬
‫کانغتمیںیمہصحںیہناگلیاجولڑ�ائیںیمرشیکہنرہاہوصر�فانیہولگو�ںوکحہصالمتاھجولڑ�ائیںیمرشیکےھتابلہتامہ�ر�ییتشکےکاسھتوی�ں‬
‫‪3‬‬
‫�ا�و�رعجرف�ا�و�ر�ا�نےکاسھتوی�ںوکبیھٓا�پےنتمینغںیمرشیکایکتاھ�۔‬
‫َ َ َ ْ َٔ ْ َ ُّ َ فَ َ ُ تَ َ‬
‫� َعلوا َ ي ْ� ِج� ُزون‬
‫فق ِدم الشع ِر يون‪ ،‬ج‬
‫َ َ َٔ َّ لخُ ُ َ َ َ‬ ‫َ ٌ َ َ َّ‬ ‫َ ُ َ ْ َ َ ْ ََ‬ ‫خ‬
‫‪ 1‬حصیــح ب�ــاری کتــاب املغــازی ب�ب غــزو ِة خيـ بـر �‪،۴�۲�۳�۰‬وکتــاب فــرض ا مــس ب�ب و ِمــن الد ِليـ ِـل عــى ان ا مــس ِلنوا ِئـ ِ‬
‫ـب‬ ‫لخ‬
‫امل ْسـ ِ ِـم ي نَ� �‪۳�۱�۳�۶‬‬
‫ُ‬
‫‪،۳‬ا� ســعد�‪۲�۶‬؍�‪، ۴‬الســری ۃ النبویــۃ ب ن‬
‫ال�‬ ‫وال�ایــۃ�‪۹�۱‬؍� ب ن‬
‫‪،۳‬ا� ہشــام�‪۳�۵�۹‬؍�‪،۲‬الروض االنــف �‪۱�۴�۲‬؍�‪،۷‬البدایــۃ ن‬
‫‪ 2‬زاداملعــاد�‪۲�۹�۶‬؍� ب ن‬
‫کث��‪۱�۶‬؍�‪۲‬‬
‫ی‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫خ‬
‫‪ 3‬حصیح ب�اری کتاب فرض الخ مس ب�ب َو ِمن الد ِليل عل ان الخ ُم َس ِلن َوا ِئب ُ‬
‫امل ْس ِ ِل ي ن� �‪۳�۱�۳�۶‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
 ‫�������‬

‫�انس‪t‬سےرم�و�یےہشر�فاب�ریابیاحصلرکنےےسےلہپاشرعینیاہنیتذ�و�قوشو�قےسہیرعشپڑھےتےھت۔‬
‫ُ‬ ‫َ َ ْ َ ْ َٔ ْ‬
‫َم َّم ًدا َو ِح ْز َب ْه‬ ‫ ‬ ‫غ ًدا نل ق� ال ِح َّبة‬
‫ دمحمﷺ�ا�و�ر�ا�نےکاسھتوی�ںےس‬ ‫کلمہاپےند�وسوت�ںےسںیلمےگ�۔‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل قال‪َ :‬ي ْق َد ُم ق ْو ٌم ْه ا َرق ِم ْن ُ ْ‬ ‫َّ‬
‫الن َّ� َصل ُ‬ ‫َٔ َّ َّ‬ ‫َ ْ َٔ َ‬
‫ك قل ً ب‬
‫و�‬ ‫َ‬
‫عن ان ِس ْب ِ ن� ما ِل ٍك‪،‬ان ِ يب‬
‫�انسنباملک‪t‬سےرم�و�یےہجبہلیبقاشرعکےول�گیبنرکیم ﷺکیدخمتںیماب�ریا�بوہئےیبنﷺےنرفمایآانےو�الے‬
‫گلوو�ںےکد�لاہمت�ر�ے لدو�ںیکتبسنرن�مںیہ�۔‬
‫‪1‬‬

‫ُ‬ ‫ُ َٔ ُّ َٔ ْ َ ً َٔ ْ ُ ُ‬ ‫َّ َٔ َ ُ َٔ ْ ُ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪:‬ا ت� ْك اهل َالي َم ِن‪ْ ،‬ه ا َرق اف ِئدة َوال َ ي نُ� قل ً ب‬
‫و�‪ِ ،‬إال ي َ�ان‬ ‫� الل عنه‪،‬ع ِن الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة ر ِ ي‬
‫َ‬ ‫َ َّ َ ُ َ َ َ ف َٔ‬ ‫احل ْ َ ُ َ ٌ َ َ ْ َ لخُ َ ُ ف َٔ ْ َ‬
‫الوق ُار ِ ي� ا ْه ِل الغ نَ ِ�‬‫الب ِل‪ ،‬والس ِكينة و‬
‫اب ِإ ِ‬ ‫كة ي َ�ا ِن َية‪ ،‬والفخ ُر وا َيالء ِ ي� اص ِ‬ ‫َي َ� ٍان َو ِ‬
‫�ابوہریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےنرفمایامتاہ�ر�ےاپ�سکلمنمیےس�(یہکلمہکمہمظعمےسد�اہینرط�فو�اقعےہا�سےیلا�س‬
‫کوینمےتہکںیہ) لو�گٓائےںیہ ��‪،‬ا�نےکد�لامت�مٓانےو�الو�ںےسزیا�د�ہدگ�ا� ہزںی�‪�،‬ا�و�ر�و�ہریخخو�اہیزیا�د�ہوبق�لرکنےو�الےںیہ�‪�،‬ایام�ننمی‬
‫� ن‬
‫ںیہ‪،‬فرخ�ا�و�رکترب�ا�نولگو�ںںیموہگاوجا�ونٹا�و�رگوھ�ڑ�ےرھکںیےگ�(عیین‬ ‫ےہ‪�،‬وہا�ںتمکحےکےمشچ �‬ ‫مںیےہا�و�ر�اطاعتیھب یم� �و�ںاکشوی�ہ �‬
‫ی‬ ‫�‬
‫ھبڑیرکیا�ںرھکںیےگ�۔‬ ‫‪2‬‬
‫قو�مریبہعا�و�رمرض) �ا�و�رعملا�و�ر�وقا�ر�ا�نولگو�ںںیموہگاجو ب‬
‫َ ُ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َّ َ ف ّ ن َ َ ْ َٔ َ َ َ ْ َٔ َّ َ َ َٔ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ ْ َ ُ ْ شَ ْ ٌ َ ْ َ ُ َ َ َ‬
‫�ء قبل‪ ،‬وكن‬ ‫الد ي ِ�‪ ،‬وِلنسالك عن او ِل هذا االم ِر ما كن‪،‬قال‪:‬كن الهل ول يكن ي‬ ‫قالوا‪ :‬ق ِبلنا‪ِ ،‬جئناك ِلنتفقه ِ ي� ِ‬
‫� ٍء‬
‫َٔ َ َ َ ف ّ‬
‫الذ ْك ِر ُ َّك شَ يْ‬
‫ات َواال ْرض‪َ ،‬وكت َب ِ ي� ِ‬ ‫امل ِاء‪ ،‬ثُ َّ� َخ َل َق َّ‬
‫الس َم َو ِ‬ ‫َع ْر ُش ُه َع َل َ‬
‫جبہیوفد�ٓا�پﷺکیدخمتںیماحضروہ�اتوعر�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!ہمٓا�پیکدخمتںیما�سےئلاحضرہوئےںیہہک‬
‫�دیناکعمل حاصلرکیں�ا�و�رکائان�تےکٓاغا�زکےاب�ر�ےںیمد�ریافترکیںہکسکرط�حیھت�‪،‬نیبرکیم ﷺنےا�رشا� فد مرایاسبےسےلہپ‬
‫‪3‬‬
‫رھا�سےنزمنیو�ٓاسام�ندیپ�اکےیا�و�ررہزیچکولو�حوفحم�ظںیملھکدیا�۔‬
‫�الہلےکوس�اکھچہناھت�ا�و�ر�ا�ساکتتخاپنیرپتاھ پ�‪� ،‬‬
‫�رسو�لالہل ﷺکیزبا�نابم�ر�کےسوکتیناعلمیکرشتیحنسرک�اہلوفد�اتےنوخ�شوہئےہکا�نےکدق�مزمنیرپنہےتکٹےھت۔‬
‫ون ف� ّ‬‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ ْ َٔ ْ َ َ‬ ‫َُ ُ‬
‫الناس كرصة يف� ِام ْسك‬ ‫فقال رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل‪ :‬الشع ُر ِ ي‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہ�رسو�لالہلﷺنےونب�اشرعکیرعتیفرکتےوہئےرفمایا�اشرع�یولگو�ںںیما�سیلیھتیکامندنہںیسجںیموتسک�ر�ی‬

‫للب� ق��‪۳�۵�۱‬؍�‪۵‬‬ ‫‪ 1‬دالئل النبوة ی‬

‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬
‫‪ 2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب املغــازی َ� ُب قـ ُـد ِوم االشـ َـعر ّي نَ� َوا ْهــل َالي َمــن �‪،۴�۳�۸�۸‬حصیــح مســم کتــاب َ� ُب تف ُ‬
‫اضـ ِـل ا ْهـ ِـل ِإال ي َ� ِان‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِي‬ ‫ب‬
‫ْ‬ ‫َ ُ ْ َ َٔ‬
‫ـان ا ْهـ ِـل ال َي َمـ ِـن ِفيـ ِـه�‪۱�۸�۱‬‬‫ِفيـ ِـه‪ ،‬ور�ج ـ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫التوحید�ب َوكن ع ْرشه عل َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫خ‬
‫امل ِاء�‪، ۷��۴ ۱�۸‬زاداملعاد�‪۵�۴�۲‬؍�‪۳‬‬ ‫ب‬ ‫‪ 3‬حصیح ب�اری کتاب‬
 ‫�������‬

‫ہو�۔‬ ‫‪1‬‬

‫َٔ‬ ‫َ ُ ُّ َ ُ‬ ‫َ ف ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َٔ ْ‬
‫َوالش َع ِر ُّيون ل َي ِف ُّرون ِ ي� ال ِق َت ِال‪َ ،‬ول َيغلون‪ْ ،‬ه ِم ِ نّ ي�‪َ ،‬وا نَ� ِم نْ ُ� ْم‬
‫�ایکا�و�ر�ر�و�ایتںیمرسو�لالہلﷺکایہا�رشا�دبیھلقنوہ�اےہ�اشرع�یہناھبگےتںیہا�و�رنہتسکشاھکتےںیہو�ہھجمےسںیہا�و�رمںیا�ن‬
‫‪2‬‬
‫سےوہ�ں�۔‬

‫�اشرعیو�ںاک�ذ�و�قابع�د�ت�‪،‬شو�قاہج�د‪:‬‬
‫بقہلیاشرعکےول�گڑب�ےابع�د�تزگ�ا�ر�ا�و�رجاہ�دفیلیبسالہلےکدیو�انےےھت۔‬
‫ُ ٓ‬ ‫َ َ َٔ ُ ُ ْ َ َ َ ْ َٔ ُ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ نّ َ َٔ ْ ُ َٔ ْ َ َ ْ َ َٔ ْ‬
‫ات ُرفق ِة االش َع ِر ِّي ي نَ� ِب�لق ْرا ِن ِح ي نَ�‬ ‫قال ابو ب�دة‪ ،‬عن ا ِب ي� موس‪،‬قال الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪ِ :‬إ ِ ي� لع ِرف اصو‬
‫ا� ْم ِب� ُلق ْر ٓا ِن ِب� ْللي ِل‪َ ،‬و ِإ ْن ُك ْن ُت َ ْل َٔا َر َم َن ِازَ ُل ْم ِح ي نَ� نَ زَ� ُلوا ِب� نَّ َ‬
‫ل� ِار َو ِم نْ ُ� ْم‬ ‫َ ْ ُ ُ َ ْ َ َٔ ْ ُ َ َ َ ُ ْ َٔ ْ َ ت‬
‫يدخلون ِب�للي ِل‪ ،‬واع ِرف من ِازل ْم ِمن اصو ِ ِ‬
‫ك َٔا ْن َت ْن ُظ ُر ُ ْ‬ ‫َ َ ق لخَ ْ َ َٔ ْ َ َ َ ُ َّ َ َ َ ُ ْ َّ َٔ ْ َ‬
‫ص با� َ ي ْٔ� ُم ُر َون ُ ْ‬ ‫َ‬
‫وه‬ ‫ح ِك ي ٌ�‪ِ ،‬إذا ل ِ يَ� ا يل‪ ،‬او قال‪ :‬العدو‪ ،‬قال لم‪ِ :‬إن ا ِ ي‬
‫�ا�نےکاب�ر�ےںیم�ابوبر�د ��ہ‪�،‬ابوموسٰی‪ t‬سےر�و�ایترکتےںیہیبنرکیمﷺنےرفمایاجبریم�ےاشرع�یاحاب�بر�ا�تںیمٓاتےںیہوت‬
‫مںیا�نیک( �ر�ا�توک�)قر�ٓا�نڑپھےتوقت( �اشرعبقہلیےکولگو�ںیک) �ٓا�و�ا�زاچہپناتہو�ںا�و�ر�ا�نےکرق�ٓا�نڑپھےنےسولعم�مرکیلاتہو�ںہک‬
‫�و�ہاہک�ںاہک�ںڑھک�ےںیہ�اگرچہںیمےند�نوکہنںی کیداھکہاہک�ںاہک�ںرف�وکشںیہ�‪�،‬ا�و�ر�ا�نںیمےسضعباتےندلریہںیہکبج مشدون�ںںیم‬
‫‪3‬‬
‫ریھٹو�!مری�ےاھبئوی�ںےناغیپ�ماجیھبہےذ�ر�ا�اتناظ ک�رر�و�۔‬
‫بز�دلیا�و�رف �را�رکےٓاثا�ر�دکیےتھںیہوت�ا�نےسےتہکںیہ �‬
‫موسٰیاشرع�یےندمیہنونم�ر�ہںیملقتسموکسنتاتخای ک�ررلی�‪،‬فحتہکم�‪،‬غز�و�ہنینحا�و�رغز�و�ہوبت�کںیمرسو�لالہل ﷺکے‬
‫قوب�لاسال�مےکدعب�ابو �‬
‫ہرمکا�برہے�‪�،‬ا�سےکدعبٓا�پﷺنےاہنںینمیزیریںاکعاملرقم�رف مرا�دیا�‪�،‬د�سرجہ�یںیموہا�ںےسہکم کٓارحۃجالو�د�ا�عںیمرشیک‬
‫موسٰیاشرع�ی‪ t‬کوقر�ٓا�ندیجمسےریغعموملیفغشو�اہنام�کاھت�‪،‬فرصتاکسا�ر�ا�وقترق�ٓا�نمیکحیکالت�و�ت‬
‫ہوئےا�و�رپرھینمےلچےئگ�‪�،‬ابو �‬
‫�ا�و�ر�ا�سیکمیلعتںیمرص�فوہتاتاھ�‪،‬ناہیتوخ�شٓا�و�ا�زتےھ ��‪،‬رسو�لالہلﷺنےا�نےکاب�ر�ےںیمرفمایا‬
‫ٓ‬
‫يت ِم ْز َم ًارا ِم ْن َم َز ِام ي ِ� ا ِل َد ُاو َد‬ ‫َ� َٔا َ ب� ُم َوس َل َق ْد ُٔاوت َ‬
‫ِ‬ ‫ي‬
‫‪4‬‬
‫�ا�ے�ابوموسٰی‪ !t‬متںیہد�ائو�دکےرس�و�ںںیمےسایکرس�(خو�شٓا�و�ا� �زی�)�د�ییئگےہ�۔‬
‫َ ْ َ ََ‬ ‫َ َٔ َ َٔ َٔ‬ ‫َّ َٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِل ِب ي� ُم َوس‪:‬ل ْو َرا ْيت ِ ن ي� َوا نَ� ا ْس َت ِم ُع ِل ِق َر َاء ِتك ال َب ِار َحة‪ ،‬لق ْد‬ ‫َع ْن ا ِب ي� ُم َوس‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ صل‬
‫ٓ‬ ‫ُٔاوت َ‬
‫يت ِم ْز َم ًارا ِم ْن َم َز ِام ي ِ� ا ِل َد ُاو َد‬ ‫ِ‬
‫ا� سعد �‪۲�۶�۲‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫‪ 2‬مسندامحد�‪۱�۷�۱�۶�۶‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫‪ 3‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی َ ب� ُب غز َو ِة خ ْي َب َ��‪۴�۲�۳�۲‬‬
‫ُْ ٓ‬ ‫‪ 4‬حصیح ب خ�اری کتاب فضائل الق ٓران َ ب� ُب ُح ْسن َّ‬
‫الص ْو ِت ِب� ِلق َر َاء ِة ِللق ْرا ِن�‪۵�۰�۴�۸‬‬ ‫ِ‬
 ‫�������‬

‫رقا�تنسرہاتاھ�(توبتہوخ�ش‬
‫�ابوموسی‪t‬نےاہک�رسو�لالہلﷺےنابوموسی‪t‬سےرفمایا�اگرتمےھجمدکیےتھبجںیملکر�ا�تاہمت�ر�ی �‬
‫ہوتے�)یبکشمتوکٓا�لد�ائو�دکیٓا�و�ا�ز�و�ںںیمےسایکٓا�و�ا�ز�د�ییئگےہ�۔‬
‫‪1‬‬

‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َٔ َّ َّ َّ َ َّ ُ َ‬

‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َ ِس َع َع ْب َد الهلِ ْب نَ� ق ْي ٍس َي ْق َرا‪ ،‬ف َقال‪:‬ل َق ْد ا ْع ِ ي َ‬
‫ط َهذا ِم ْن َم َز ِام ي ِ� ا ِل َد ُاو َد‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬ان الن ِب ي� صل‬
‫�ابوہریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ نیبرکیمﷺےندبع�الہلنبسیق‪t‬کوتال�و�ترق�ٓا�نرکتےوہئےانستوف مرایایبکشاسےد�ائو�د‪u‬یجیس‬
‫ہبرتینٓا�و�ا�زعاطکییئگےہ�۔‬ ‫‪2‬‬

‫ٓ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َٔ ُ َ َ َ َ َ َ ْ ُٔ ت َ َ‬
‫و� َهذا ِم ْن َم َز ِام ي ِ� ا ِل َد ُاو َد‬
‫‪،‬سع الن ِب يُّ� صل الهل علي ِه وسل ِقراءة ا ِب ي� موس‪ ،‬فقال‪:‬لقد ا ِ ي‬
‫عن عا ِئشة ِ‬
‫رقا�ترکتےوہئےانستوف مرایایبکشاسےٓا�ل‬ ‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬سےرم�و�یےہیبنرکیمﷺےنابوموسی‪t‬کوقر�ٓا�نرکیمیک �‬
‫�د�ائو�دکیٓا�و�ا�ز�و�ںںیمےسایکٓا�و�ا�ز�د�ییئگےہ�۔‬
‫‪3‬‬

‫ِم ْز َمارگانے اجبنے ےکٓالے ابنرس�ی وغری�ہ کوکاہجاتاہےنکیل اہی�ں رم�ا�دسر�ا�و�رخو�شٓا�و�ا�ز�ی ےہ� �‪ٓ،‬ا�ل د�ائو�دمںیٓا�لاکلظف ز�ائدہے‬
‫�‪،‬مر�ا�دخو�د�د�ائو�د ‪u‬ہںیویکنہکنسحوص�تد�ائو�د‪u‬ہیوکعاطکایگایتاھنہہکٓا�پیکٓا�لوکیا�ا�نںیمےسیسکوک�‪،‬برہحا�لنسحوص�تیھبالہل‬
‫کا�اناع�مےہسجوکچاہےو�ہا�سےسون�ا�ز�د�ے۔‬
‫ْ ن َ ْ َ ْ َ ُ َ َٔ ْ ُْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ُ‬
‫‪:‬الله َّم اغ ِف ْر ِل َع ْب ِد الهلِ ب ِ� قي ٍس ذنبه‪ ،‬واد ِخل‬
‫َّ‬
‫الن ُّ� َصل ُ‬‫َع ْن َٔا� ُم َوس َر ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َّ‬
‫� الل عنه‪ ،‬قال‪:‬فقال ِ يب‬ ‫ِ ي‬ ‫ِب ي‬
‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َي ْو َم ال ِق َي َام ِة ُم ْدخل ك ِر ي ً�ا‬
‫�ابوموسٰی‪t‬سےرم�و�یےہ�ایکرمتہبیبنرکیمﷺنےریم�ےےئلہیدعارفمائیاٰلیہ�!عدب�الہلنبسیقیکاطخئںیشخبد�ےا�و� قرایمتےک‬
‫‪4‬‬
‫�د�نا�ساک�(جتنرف�د�و�سںیم) باعز�تد�اخہلرفما�۔‬
‫دعبدینا�ابوبرکصدیق‪ t‬نےاہنںیاپےندہع�ےرپبرقر�ا�ر ک�راھ�‪،‬جبدیسنارمعفا�ر�و�ق‪ t‬کیالخفت‬
‫�رسو�لالہلﷺکےوصا�لےک س‬
‫کا�ٓاغا�زہو�اتو�و�ہا�سدہع�ہاما�ر�تےسیفعتسم کوہر�ایر�ا�نےکدیم�ا�ناہج�دمںیچنہپےئگا�و�ر�ایر�انوی�ںےکالخ�فدعتم�دمرعکو�ںںیمد�ا�دشاجعت‬
‫� �دی�‪،‬سدیناعرمفا�ر�و�ق‪ t‬کےدہعخالفتںیمیئکاس�لرصب�ہےکوگ�رنر�رہے ��‪،‬ایکاس�لوکفہیکاما�ر�ترپبیھافئز�رہےا�و�رخو� سزات�نا�و�ر�افصاہ�ن‬
‫کےیئکالعقےحتفےیک�‪،‬سدیناثعام�نذ�و�الون�رین‪ t‬کےدہعخالفتںیمیھبو�ہیئکاس�لکترصب�ہا�و�رکوفہےکوگ�رنر�رہے�‪،‬لخہفیوسئمدیسنا‬
‫ثعام�نینغ‪ t‬کیاہش�د�تےکدعبجبدیسنایلع‪� t‬ا�و�ر�امریماع�ویہ‪ t‬کےد�رمای�ناتخال�فاک�ٓاغا�زہو�اتومکلاش�مےکایکریغمرع�و�ف‬

‫ُْ ٓ‬ ‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب فضائل الق ٓران َ ب� ُب ْاس ِت ْح َباب تَ ْ� ِس ي ن� َّ‬
‫الص ْو ِت ِب�لق ْرا ِن�‪۱�۸�۵�۲‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪ 2‬مسند امحد �‪۸�۸��۲ ۰‬‬
‫‪ 3‬مسندامحد�‪۲�۴�۰�۹�۷‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‪ 4‬حصیــح ب خ�ــاری ِك َتـ ُ‬
‫ـه ت َعــال َع ن ُ�ـ ْـم‬
‫� الـ ُ‬ ‫املغــازي َ ب� ُب غــز َو ِة ا ْوطــاس �‪،۴�۳�۲�۳‬حصیــح مســم كتــاب فضا ِئــل َّ‬
‫الص َح َابــةِ َر ِ ض ي َ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫ـاب َ‬
‫ال ْشـ َـع ِر َّي ْ ي ِن� َر ِ ض ي َ‬‫ْ َٔ‬ ‫َٔ ُ َ َٔ‬ ‫َ‬
‫ـه َع نْ ُ� َمــا �‪۶�۴�۰�۶‬‬
‫� الـ ُ‬ ‫ـوس َوا ِب ي� َع ِامـ ٍـر‬ ‫َ ب� ُب ِمـ ْـن ف َضا ِئـ ِـل ا ِب ي� مـ‬
 ‫�������‬

‫وہگےئ‪�،‬و�اقہعمکحتںیمو�ہدیسناعیل‪ t‬کیرط�فےسمکحانمز�دکےیےئگیلنکبجمیکحتاکخاطرخو�ا�ہہجیتنہنالکنتو�د�ل‬
‫اجکروشہنیشن �‬
‫گائو�ںںیم گ‬
‫بر�د�اشہت کوہرمہکہمظعمےلچےئگا�و�ر�وہںیوچ�السیرجہ�یںیموفا�تاپئی�۔‬
‫کھچول�گےتہکےھتمہےنمتےسےلہپرجہ�تیکےہا�سےئلمہوت�ا�سےکمتےسزیا�د�ہدقح�ا� ہرںی�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ََ ٔ‬ ‫� َّ ُ‬ ‫َع ْن َٔا ب ي� ُم َوس َر ِ ض ي َ‬
‫الل َع ْن ُه‪ ،‬قال َ‪:‬و َدخل ْت اامسء بنت معيس َعل حفصة ف َدخل َعل يْ َ�ا معر فقال‪َ :‬م ْن َه ِذ ِه؟‬ ‫ِ‬
‫اك ب� ِهل ْج َر ِة‪َ ،‬ف َن ْحنُ‬ ‫َ ْ َّ ُ َ َ َ ْ َٔ ْ َ ُ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َٔ ْ َ ُ ْ ُ ُ َ ْ َ َ ُ َ ُ َ َ َّ ُ‬
‫قالت‪ :‬اساء ِبنت عي ٍس‪،‬قال عر‪ :‬احلب ِشية ه ِذ ِه البح ِر ية ه ِذ ِه؟قالت اساء‪ :‬نعم‪،‬قال‪ :‬سبقن ِ‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ ُْ َ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ َّ‬ ‫َٔ َ ُّ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫ك‪ ،‬فغ ِض َبت َوقالت‪ :‬ك َوالهلِ ‪ ،‬كن ت ْ� َمع َرس ِ‬ ‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِمن‬ ‫احق ِب َ�س ِ‬
‫ول‬
‫ف‬ ‫َ َ ف‬ ‫َ‬
‫البغ َض ِاء ِب� َحل َبش ِة‪َ ،‬وذ ِلك ِ ي� الهلِ َو ِ ي� َر ُس ِ ِ‬
‫َُ‬
‫الب َع َد ِاء‬ ‫ي ِ‬ ‫ي ِ‬ ‫ك‪َ ،‬و َي ِع ُظ َج ِاه َل ُ ْ‬
‫ك‪َ ،‬و ُك َّنا ِ ف� َدار َٔا ْو ِ ف� َٔا ْرض ُ‬ ‫ُي ْط ِع ُم َجا ِئ َع ُ ْ‬
‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُْ َ ُ‬ ‫َ َٔ ْ َ ُ َ َ ً َ َ َٔ شْ َ ُ شَ َ ً َ َّ َٔ ْ ُ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ‪،‬و يْ ُ‬
‫َص َّل ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫� با�‪ ،‬ح ت� اذ ك َر َما قلت ِل َرس ِ‬ ‫ا� الهلِ ال اطعم طعاما وال ا�ب‬
‫َ َٔ ُ َ‬ ‫َ َٔ ْ‬ ‫َّ َٔ َٔ ُ‬ ‫َ َ َّ َ َ نَ ْ ُ ُ َّ ُ ْٔ َ َ نُ خَ ُ َ َ َٔ ْ ُ ُ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َوا ْسا ُل‪َ ،‬والهلِ ال ا ك ِذ ُب َوال ا ِز يغ‪َ ،‬وال‬ ‫وسل‪ ،‬و�ن كنا نوذى و�اف‪ ،‬وساذ كر ذ ِلك ِللن ِب ي� صل‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َٔ‬
‫ا ِز ُيد َعل ْي ِه‬
‫�اسامئ ‪ r‬بتنسیمعرسو�لالہلﷺیکز�وجہا�مالومنمنیہصفح‪ r‬سےےنلمںیئگ�اتافقًا�اسیوقتدیسنارمع‪ t‬بیھوہںیٓاگےئ�‪�،‬انوہ�ں‬
‫نےوپچاھیہوک�نںیہ�؟�ا�مالومنمنیہصفح‪ r‬نےوج�ا�بدیایہاسام�ء‪r‬بتنسیمعںیہوجبحہشےس ئٓاںیںیہ�‪ ،‬سدیناعرم‪ t‬بولےدنمس�رکے‬
‫�ر�اسےتٓانےو�الی�؟�اسام�ء‪ r‬نےاہکہا�ں�‪ ،‬سدیناعرم‪ t‬نےاہکہمےنا�نےسےلہپرجہ�تیکےہا�سےئلرسو�لالہلﷺکیتبحصا�و�ر�د�وسیت‬
‫کےمہزیا�د�ہدقح�ا�رںیہ�‪�،‬اسامئ ‪r‬کوغہصٓایا�ا�و�رو�ہوبلںیالہلیکمسق! ہرگزہنںی�!�ٓا�پرسو�لالہلﷺکےاستھرہےتےھت�‪�،‬و�ہٓا�پںیم‬
‫سےوھبکو�ںوکالھکتے ا�و�راجہول�ںوکعملاھکستے ےھت �‪،‬ہمرفسمںی�‪�،‬د�و�ر�د�ر�ا�ز�ا�و�ر انسپدنید�ہ کلم ںیم رہےت ےھت �‪،‬یہبسںیتبیصم ا�و�رتاکلفی‬
‫ںیہ�‪،‬الہلیکمسق! مںیبجکترسو�لالہلﷺسےٓا�پیکا�ساب�تیکقیقحتہنرکلو�ںیگہن‬
‫ہمےنالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لےکےئلیہیلیھج �‬
‫کاھناکاھئو�ںیگا�و�رنہیہاپنیویپ�ںیگ�‪�،‬الہلیکمسق! مںیہنطلغایبنیرک�و�ںیگا�و�رنہڑبھاڑچھارکاب�ترک�و�ںیگ�‪،‬‬
‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل قال ْت‪ َ :‬ي� ن ِب يَّ� الهلِ ِإن َع َر قال‪ :‬كذا َوكذا؟فقال َر ُسول الهلِ صل‬ ‫فلا جاء الن ِب ي� صل‬
‫ْ َ ٌ َ َ ٌ َ َ ُ ْ َٔ ْ َٔ َ‬ ‫ك‪َ ،‬و َ ُل َو ِ َٔل ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َو َس َّ َل‪َ :‬ما ُق ْل ِت َ ُل َ؟ق َال ْت‪ُ :‬ق ْل ُت َ ُل َكذا َو َكذ َاق َال َ‪:‬ل ْي َس ِب َٔ� َح َّق ب� ِم ْن ُ ْ‬
‫ك ان تُ ْ� ‪ -‬ا ْهل‬ ‫احدة‪ ،‬ول‬ ‫ص ِاب ِه ِ جهرة و ِ‬ ‫ِي‬
‫يث‪َ ،‬ما ِمنَ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ً‬
‫الس ِفين ِة ي�تو� ا ْرسال‪ ،‬ي ْسالو� عن هذا َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ن‬ ‫ُ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫اب َّ‬ ‫ص َ‬ ‫الس ِف َين ِة ‪ ِ -‬ج ْه َر تَ� ِن َ‪،‬ق َال ْت‪َ :‬ف َل َق ْد َر َٔا ْي ُت َٔا َ ب� ُم َوس َؤَا ْ َ‬
‫َّ‬
‫احل ِد ِ‬ ‫يِ‬ ‫يِ‬
‫َ َ َ َ َٔ‬ ‫َّ َ َ َٔ‬ ‫ُّ ْ َ شَ ْ ٌ ُ ْ َٔ ْ َ ُ َ َ َٔ ْ َ ُ ف َٔ ْ ُ ْ ِ َّ َ َ َ ُ ُ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪،‬قال ا ُبو ُ ب ْ� َدة‪ :‬فقال ْت ا ْ َس ُاء‪:‬‬ ‫سم ما قال لم الن ِب ي� صل‬ ‫�ء ه ِب ِه افرح وال اعظم ِ ي� انف ِ ِ‬ ‫الدنيا ي‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َف َل َق ْد َر َٔا ْي ُت ا َ ب� ُم َوس‪َ ،‬وإن ُه ل َي ْس َت ِع ُيد َهذا َ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬
‫ال ِديث ِم ِ نّ ي�‬ ‫ِ‬
‫جبیبناکر�مﷺترشیفالئےوت�انوہ�ںےنرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ! سدیناعرم‪ t‬نےایاس�ایاسکاہہے�؟�رسو�لالہلﷺ‬
‫قحتسمںیہن�‪�،‬ا�ن‬
‫نےرفمایاتمےنا�نوکایکجو�ا�بدیا�؟�انوہ�ںےناہکمںیےنا�نےسہیہیاہک� �‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایا�و�ہریم�یتبحصےکمتےسزیا�د�ہ‬
 ‫�������‬

‫کےا�و�ر�ا�نےک فراق�ءکےےئلایکرجہ�تےہا�و�رتماہج�زںیمٓانےو�الو�ںےکےئلد�ورجہتںیںیہ�‪�،‬اسام�ء‪ r‬ہکیتںیہابوموسٰی�ا�و�رشکیتںیم‬

‫�د�وسر�ےوس�ا�رلو�گفلتخموٹلوی�ںںیمریم�ےاپ�سہیدحیثےننسیکوخ�اہشرکتےےھت�‪�،‬الہلیکمسقو�ہدنایکییسکزیچسےاتانوخ�شہنوہتے‬
‫تےھانتج�و�ہا�سدحیثوکسنرکخو�شوہتےےھت�‪�،‬ابوبر�د�ہ‪t‬نےاہک�اسامئ ‪ r‬بای�نرفماتیںیہںیمےنابوموسٰی‪t‬کو� کیداھ�و�ہ(خوشیےک‬
‫لےئ�)�ا�سدحیثوکمھجےسدہر�اتےےھت�۔‬ ‫‪1‬‬

‫َ‬ ‫َ‬
‫ال�] َو ْل َي ضْ� ْب ُل َّن ِب َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْيه َو َس َل نساء ضخ‬
‫فر� هلن [من ف ئ‬ ‫َّ‬
‫ول الهلِ َصل ُ ِ‬ ‫َو شَ َ َ َ َ ُ‬
‫س ٍم‬ ‫ِ‬ ‫�د خ ْي ب َ� َمع َرس ِ‬
‫ِ‬
‫�ا�نےکالع�و�ہھچکالغ�ما�و�ربسیوع�رتںییھباجمہدینیکدخمتا�و�ر�اعانتےکےئلرشیکوہئیںیھت�‪�،‬ا�نوکنیباکر�مﷺنےربیخکےاحصل‬
‫شد�ہ اسما�ن ںیم ےسوطب�ر�اعانتھچکاطع رفمایارگم�زیمون�ںںیم ےسرم�د�و�ںیکرط�حا�نوککوئیہصحںیہندیاگاییجاسکہننسابو�د�ا�و�د�‪،‬جامع‬
‫‪2‬‬
‫ترمذ�یا�و�رسنناسنئییکر�و�ایا�تےساظہرہوتاہے�۔‬
‫ال ِد َين ِة‪َ ،‬و َج ِب ُا� ْب نُ�‬‫َو َق ْد تَ خَ� ّل َف َع نْ َ�ا ر َج ٌال‪ُ :‬م َر ّي ْب نُ� ِس َن ٍان‪َ ،‬ؤَا ْي َ� ُن ْب نُ� ُع َب ْي ٍد‪َ ،‬و ِس َب ُاع ْب نُ� ُع ْر ُف َط َة ْال ِغ َفار ّي‪َ ،‬خ ّل َف ُه َع َل ْ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫خ‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫س َم َر ُسول الهلِ َصل الهل عل ْي ِه َو َس َل ِ َلن �لف ِم ن ُ� ْم َو َمن َمات‪َ ،‬وا ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫َع ْب ِد الهلِ َو َغ ْي ُ� ُ ْه‪َ .‬و َمات ِم ن ُ� ْم َرجل ِن‪ ،‬فا ْ َ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫س َم‬
‫َ ُ َ ُ َ َ َٔ َ َ ُ‬
‫س َم ِل ُر ُس ٍل كنوا ي خْ� َت ِلفون إل ا ْه ِل ف َدك‪َ ،‬م ّي َصة ْب نُ� َم ْس ُع ٍود‬ ‫الناس ِ ّم ْن مل شي�د احلديبية‪َ .‬ؤَا ْ َ‬ ‫ِ َل ْن شَ� َد َخ ْي َ َ� م ْن ّ‬
‫ِ‬ ‫ب ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ْ ضُ ُ َ َٔ ْ َ َ َ َ َ َ ْ ضَ َ ْ َ ْ ضُ ُ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬
‫الار ث ّ� َوغ ْي ُ� ُه‪ ،‬فا ْ َ‬
‫س َم ُل ْم رسول الهل صىل الهل عليه وسمل ومل ي��وا‪ .‬واسم ِلثلث ِة مر� ل ي��وا ال ِقتال‪:‬‬ ‫ِ يِ‬
‫ال ْس ِ ِل ي نَ�‬ ‫س َم ِل ْل َق ْت َل ّال ِذ ي نَ� َق َت ُلوا ِم ْن ْ ُ‬‫الن ْع َم ِان‪َ ،‬و َع ْب ُد الهلِ ْب نُ� َس ْع ِد ْب ن� َخ ْي َث َم َة‪َ ،‬و َر ُج ٌل ِم ْن َب ن� ُخ َط َامة‪َ ،‬ؤَا ْ َ‬ ‫ُسو ُيد ْ نُ� ّ‬
‫ِ ب‬
‫ِي‬ ‫ِ‬
‫‪�،t‬اینمنبدیبع‪،�t‬ساب�عنبرعفہطاغلاف�ر�ی‪� t‬ا�و�رجابربندبع�الہل‪ t‬کوجوکیسوجہےسدمیہنونم�ر�ہ‬ ‫�ا�نےکالع�و�ہرم�ینبانس�ن �‬
‫ُ‬
‫مںیر�ہےئگےھتا�نںیمد�و�ٓا�دمیوف�تیھبوہےئگےھت�‪�،‬ا�و�ر�اہلدف�کیکرط�فالییچنبرک�ٓانےاجنےو�الے َم ّي َصة نبوعسم�د‪� t‬الاح�رثی‬
‫‪3‬‬
‫�وغری�ہ�‪،‬تنیامیب�ر�و�ںوسیدبنانلامع�ن� ع‪،‬دب�الہلنبدعسنبہمثیخا�و�ربیناطخمہےکایکٓا�دمیا� �ورجوصاحبہدیہشوہےئگےھتا�ناکبیھہصحاگلیا�۔‬

‫�ابوہریر�ہ‪t‬کاقوب�لاسال�م‬
‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬
‫هر�ة‬
‫قال ابو عبيد وقد اختلف ي� امس ا ب ي� ي‬
‫�ابوبعدی�ہےتہکںیہابوہریر�ہ‪t‬کےان�مںیماتخال�فےہ�۔‬ ‫‪4‬‬

‫ويقال‪ :‬اكن امسه عبد ن�م‪ ،‬وعبد نغ�‪ ،‬ويقال‪ :‬ي ن‬

‫سك� ويقال‪ :‬جرثوم‪ .‬ويقال‪ :‬عبد العزى‪ ،‬وقيل‪ :‬ي ن‬
‫سك� ب ن� وذمة‪،‬‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب املغــازی َ ب� ُب َغـ ْـز َو ِة َخ ْيـ َب َ‬
‫ـر �‪،۴�۲�۳�۰�،۴�۲�۳�۱‬حصیــح مســم کتــاب الفضائــل َ ب� ُب ِمـ ْـن ف َضا ِئـ ِـل َج ْعفـ ِـر ْب ِ ن� ا ِب ي�‬
‫وال�ایــۃ�‪۲�۳�۴‬؍�‪۴‬‬ ‫ـه َع نْ ُ�ـ ْـم�‪ ،۶�۴�۱�۱‬زاداملعاد�‪۲�۹�۵‬؍�‪،۳‬البدایــۃ ن‬
‫� الـ ُ‬ ‫ـس َؤَا ْهـ ِـل َسـ ِـف َين ِت ِ� ْم َر ِ ض ي َ‬ ‫ـاء ب ْنـ ِ ُ َ ْ‬
‫ـت عيـ ٍ‬
‫َطا ِلـ َ َٔ ْ َ َ‬
‫ـب واسـ ِ‬ ‫ٍ‬
‫‪ 2‬البدایۃ وال�ایۃ�‪۲�۳�۲‬؍�‪۴‬‬
‫ن‬
‫‪ 3‬مغازی واقدی ‪۶�۸��۴‬؍�‪۴‬‬
‫ال� عساکر �‪۳�۰�۷‬؍�‪۶�۷‬‬ ‫‪ 4‬ت� یخ‬
‫ر� دمشق ب ن‬
 ‫�������‬

‫قيل ب ن‬
‫ا� مل‬
‫کاہجاتاہےہکا�ناکنا�مدبعنمہ� ع‪،‬دبغمناھت�‪�،‬ا�و�ریہیھباہکجاتاہےہکاہنںینیکساہکجاتاتاھ�‪،‬یہیھباہکاجتاہےہکاہنںیرجثو�ماہکجاتاتاھ�‪،‬یہیھباہکجاتاہے‬
‫‪1‬‬
‫کہاہنںیدبع�الزع�ٰیکاہجاتاتاھ�‪،‬یہیھباہکجاتاہےہکاہنںینیکسنبو�ذمہاہکجاتاتاھ�ا�و�ر�اہنںیابنلمیھباہکاجتااھت�۔‬
‫َ َ َ َ َ‬ ‫َٔ‬ ‫‪،‬ح َّد َث ن� َب ْع ُض َٔا ْ َ‬
‫ص ِاب َنا َع ْن ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة‪ ،‬قال‪ :‬كن‬ ‫الم َع ْب ُد الهلِ َ‬
‫و� ِإال ْس ِ‬
‫ف‬ ‫ش‬ ‫ف‬ ‫َ َ ُْ ٔ‬
‫ِي‬ ‫هر�ة ي� الج اهلية عبد �س‪ ،‬ي‬ ‫كن اس ا ب ي� ي‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ف ْ َ َّ َ ْ َ شَ ْ َ ُ ّ ُ ف ْ َ ْ َ َّ ْ َ َ نَّ َ ُ ّ ُ َٔ‬
‫يت ِب� ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة ‪ ،‬وقد غلبت َعل ْي ِه كنيته‬ ‫الم عبد الرح ِن ‪ ،‬و ِإ�ا ك ِن‬ ‫ال ِاه ِلي ِة عبد � ٍس فس ِميت ِ ي� ِإالس ِ‬ ‫اس ِ ي� ج‬ ‫ِ ي‬
‫َ‬
‫هر�ة‬
‫ٔ‬
‫هرة‪ ،‬قيل‪ :‬فانت ابو ي‬
‫ٔ‬ ‫� َع ْل تُ َ�ا ِ ف ي� ُ ِ ّك ي�‪َ ،‬ف ِق َيل ِ يل‪َ :‬ما َه ِذ ِه؟ ُق ْل ُت‪ّ :‬‬
‫‪َٔ ،‬ال نّ� َو َج ْد ُت ِه َّر ًة ف ج َ‬
‫ِي‬
‫�د�و�راجلہتیںیمابوہریر�ہ‪t‬کانا�مدبعشسماھتجبانوہ�ںےناسال�موبق�لایکتو�رسو�لالہلﷺےن�ا�ناکنا�مدبع�الہل کراھ�‪�،‬ا�و�ربضعول�گ‬
‫ہکےتںیہ ابوہریر�ہ ‪t‬کانا�م د�و� جرالہتی ںیم دبعشسم اھتمرگجب انوہ�ں ےن اسال�موبق�لایکتو�رسو�ل الہلﷺ ےن�ا�ناکنا�مدبع�الرمحنٰ‬
‫ک�راھ�ا�و�ر�ابوہریر�ہ‪�t‬ا�نیکتینکےہ �ا�و�رنکتیا�نےکان�مرپغالبوہیئگ ��‪،‬ایکرمتہبابوہریر�ہ‪t‬سےوپچاھگایکہٓا�پیکہیتینکسکےن‬
‫توجیزکی�‪�،‬انوہ�ںےنوج�ا�بدیاکہایکدفہعےھجمایکیلبلمیئگیھتسجوکمںیاپینٓاتسنیںیمےیلرھپتاتاھجمےھےسوپچاھگاییہمتایکساتھ‬
‫لےرکپرھتےوہ�؟ مںیےناہکیہایکیلبےہ�‪� ،‬اسیوقتےسےھجمابوہریر�ہ‪t‬کاہجانےاگل�۔‬
‫َُْ ُ ٌَ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ ٓ‬ ‫ُ ْ ُ َٔ ْ ُ َ ً‬
‫ت‪ِ :‬ه ّرة‪،‬‬‫هللا َعل ْي ِه َو َسل َم‪ ،‬فقال ِل‪َ :‬ما َه ِذ ِه؟ فقل‬ ‫حل ِه ّرة َ ْي ًما ِف ك ِّمي‪ ،‬ف َرا ِن َر ُسول هللاِ صل‬ ‫كنت ا ِ‬
‫َ َ َ َ َٔ َ ُ َ ْ َ َ‬
‫ية‬ ‫فقال‪:‬ي اب هر‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہ�ایکد�نںیمیلبوک�اپینٓاتسنیںیمےلرکگوھ�مرہاتاھکہرسو�لالہلﷺےنےھجمدیھکرکپوچاھیہایکہے�؟ مںیےنرع�ض‬
‫کای�ایکیلبےہ�‪ٓ� ،‬ا�پﷺےنرفمایا�ا�ےابوہریر�ہ‪�!t‬۔‬
‫‪2‬‬

‫ن‬ ‫ن‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬

‫إ�‬
‫م�؟ قلت‪ :‬بىل‪ ،‬والهل ي‬‫هر�ة؟ قال‪ :‬اما تفرق ي‬ ‫عن عبد الهل ب ن� رافع‪ ،‬قال‪ :‬قلت ال ب ي� ي‬
‫هر�ة‪ :‬مل ا كتنيت ب� ب ي� ي‬
‫ف ش‬ ‫ٔ‬ ‫ن ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫�رة‪ ،‬فإذا اكن نال�ار‬
‫صغ�ة‪ ،‬فكنت اضهعا ب�لليل ي� ج‬ ‫هر�ة ي‬ ‫هل‪ ،‬واكنت يل ي‬ ‫ي‬ ‫ا‬ ‫غ�‬ ‫رىع‬ ‫ا‬ ‫كنت‬ ‫قال‪:‬‬ ‫هابك‪،‬‬‫ال‬
‫ن ٔ‬
‫هر�ة‬
‫فكنو� ا ب� ي‬
‫ي‬ ‫مع‪ ،‬فلعبت ب�ا‬
‫ذهبت ب�ا ي‬
‫ےہ؟�انوہ�ں‬
‫�ایکر�و�ایتںیمدبعالهلنبر�افع ہکےتںیہمںیےنابوہریر�ہ‪t‬سےد�ریافتایک�ٓا�پیکہیتینکابوہریر�ہ‪ t‬کسوجہےس �‬
‫رضو�ر�ڈ�رتاہو�ں�‪� ،‬انوہ�ں ےناہکمںی اپےنرھگ�و�الو�ںیکرکبیا�ں‬
‫نےاہککایتمھجم ےس ڈ�رتےںیہن�‪ ،‬مںی ےناہککوی�ںںیہن و�الہل�!�ٓا�پ ےس �‬
‫چر�اتاتاھ�ا�و�رمںی ےنرھگپر�ایکوھچٹییس یلب اپ�ل رکیھیھت�‪� ،‬ر�ا�توک�اسے ایک د�رخت رپ�رکھ دیات اھت�ا�و�رصحبوکجب اپینرکبیا�ں رچ�انے‬
‫جاتاتو�ا�سیلبوکساتھےلاتیل�ا�و�ر�ا�سےکاستھاتلیھک�رہات�‪ ،‬گلوو�ںےنیلبےسریم�ا عمغریوملیاگلئو�دیھکرکابوہریر�ہ‪( t‬بیلاکبا�پ�)ہکانشر�و�ع‬

‫الكب� للبخاری ب� ش‬
‫وا� حممود خلیل�‪۱�۳�۲‬؍�‪۶‬‬ ‫ر� دمشق�‪۱�۷�۹‬؍�‪ �۹‬ي خ‬
‫‪،۲‬التار� ي‬ ‫ترص� یخ‬
‫‪ 1‬خم ت‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪ 2‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۱�۷�۶�۹‬؍�‪۴‬‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫کر�دیا�۔‬
‫�ابوہریر�ہ‪� t‬وطنےسےتلچوقتاپینو�الد�ہوکبیھاستھےتیلٓائےےھتا�ناکنا�مابتخال�فومیمنہای�ایمہماھت�۔‬
‫�ابوہریر�ہیکرجہ�ت‪:‬‬
‫ُّ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ ُٔ ف َّ ْ ْ ُٔ َ‬ ‫ف َ‬ ‫َ َ َ َٔ ُ ُ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ فَ‬
‫الرك َع ِة الول‪ :‬هكيعص‪،‬‬ ‫ال ِد َينة ف َوا� سباع ب ن� عرفطة ِ ي� َصل ِة الصب ِح‪ ،‬فس ِمعه يقرا ِ ي�‬ ‫وق ِدم ابو هر ي�ة ِحين ِئ ٍذ‬
‫َ ْ َ َ ْ َ َ َْ ف َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ ف َّ َ َ ْ ٌ ْ ُ َ ّ نَ َ َ َ ف َ ْ َ ْ ٌ َٔ ُ َ َ ُ ْ َ َ‬
‫ا�‪ ،‬و ِإذا كل كل‬ ‫و ِ ي� الثا ِني ِة‪ :‬ويل ِللط ِف ِف ي�‪ .‬فقال ِ ي� نف ِس ِه‪ :‬ويل ِل ِب ي� فل ٍن‪ ،‬ل ِمكيال ِن‪ِ ،‬إذا اكتال اكتال ِب�لو ِ ي‬
‫ب� َّلن ِاقص‪َ ،‬ف َ َّلا َف َر َغ ِم ْن َص َل ِت ِه َٔا َت� ِس َب ًاعا َف َز َّو َد ُه َح تَّ� َق ِد َم َع َل َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َو َ َّ َك ْ ُ‬
‫ال ْس ِ ِل ي نَ�‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ف‬
‫فا ش َ ُ َ ْ َ َ ُ ُ ْ َ ن‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫ا� ْم‬
‫�كوه واصابه ِ ي� سم ِ ِ‬
‫دجوب�ی ںیم‬‫ربیخر�و�انہ وہگےئوتصحب ےک وقت بج ابس�ع نب رعفہطافغ�ر�ی امن�زفرجپڑھا�رہے ےھت ابوہریر�ہ ‪ t‬سم ن‬
‫جبٓا�پ ﷺ �‬
‫ْ‬ ‫ٌ‬
‫کہیعص ا�و�ر�د� سور�یرکتعںیم َو ْيل لِل ُم َط ِّف ِف َ‬
‫حاضرہوئے�‪،‬جباہنںییلہپرکتعںیم ٰ‬
‫ني پڑھےتانستونام�زہیںیمےنہکےگلابوفال�ں‬
‫وہائےا�سےند�ویپامنےانب�رکےھںیہبجاتیلہےوتوپ�ر�ےامیپنےےساتیلہےا�و�رجبدیاتہےوتانقصامیپنےےسدیاتہے�‪،‬جبو�ہ‬
‫ہال�ک ج‬
‫احضرہوئے‪�،‬انوہ�ںےنابوہریر�ہ‪ t‬کو�ز�ا�ِد�ر�ا�ہد�ےرکیخربکیرط�ف‬
‫�‬ ‫وتاب�عنبرعفہطافغ�ر�ی‪ t‬کیدخمتںیم‬
‫نام�زسےاف�ر�غوہئے س‬
‫‪2‬‬
‫ربیخر�و�انہوہگےئبجہیوہا�ںہپےچنوتیخربفحتوہچاکاھت۔‬‫�ر�و�انہرک�دیاانچنہچرسو�لالہلﷺکیدخمتاقد�سںیماحضرہونےےکےئلہی �‬
‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َّ َ ْ ُ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ْ ُ ف َّ‬
‫عن ا ِب ي� هر ي�ة قال‪ :‬لا ق ِدمت عل الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل قلت ِ ي� الط ِر ِيق‬
‫ِ‬
‫�ابوہریر�ہ ‪ t‬سےرم�و�ی ےہجب ںیمیبنرکیم ﷺ ےس ےنلم ےک ےیل اجنے اگلتومںی ےن ر�اسےت ںیم ڑب�ے ذ�و�ق وشو�ق ےس ہی‬
‫شرعپڑھات�رہا�۔‬
‫ُْْ ن‬ ‫َ َٔ‬
‫َعل ا نَّ َ�ا ِم ْن َد َار ِة الكف ِر ج�ت‬ ‫َ ي� َل ْي َ ةًل ِم ْن ُط ِ َ‬
‫ولا َو َع َن ِئ َ‬
‫ا�ا‬
‫ ‬
‫ہائےر�ا�تیکد�ر�ا�ز�یا�و�رشمتقینتکرب�یےہ اتہما�سےنےھجمد�ا�ر�اکلرفسےاجن�تیشخب‬
‫ٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َّ َ ْ ُ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬ ‫ُ َ ف َّ‬ ‫َ َ َٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فبايعته فبينا ا ن� عنده إذ طلع الغالم‬ ‫قال‪َ :‬وا َب َق ِم ِ نّ ي� غل ٌم ِ ي� الط ِر ِيق‪ ،‬فلا ق ِدمت عل الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬
‫الم َك‪َ ،‬ف ُق ْل ُت‪ُ :‬ه َو ل َو ْجه الهلِ ‪َ .‬ف َٔا ْع َت ْق ُتهُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َٔ َ ُ َ ْ َ َ َ َ ُ‬ ‫ُ‬
‫ِ ِ‬ ‫ُ‬ ‫فقال يل َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ‪ :‬ي� ا ب� هر ي�ة هذا غ‬
‫�ابوہریر�ہ‪t‬نےوطنےسےتلچوقتایکالغ�موکبیھاستھےلایلتاھجو�ر�اسےتںیمںیہکمگ گوہای�‪ ،‬جبںیمربیخہپچنرکنیبرکیمﷺیک‬
‫‪t‬اہ�ر�اغال�مٓاگای�‪ ،‬مںیےن‬
‫�زیا�ر�تا�و�ریبتعےسرشم�فوہ�اوتاتاف�قےسو�ہالغ�میھبوہںیچنہپایک�رسو�لالہلﷺےنرفمایا�ابوہریر�ہ مت‬

‫‪1‬اسدالغابۃ�‪۳�۱�۳‬؍�‪۶‬‬

‫‪،۴‬ا� سعد�‪۲�۴�۴‬؍�‪۴‬‬ ‫للب� ق� �‪۱�۹�۸‬؍�‪ ،۴‬البدایۃ ن‬

‫وال�ایۃ�‪۲�۰�۷‬؍� ب ن‬ ‫‪ 2‬زاداملعاد ‪۲�۸��۲‬؍�‪،۳‬دالئل النبوۃ ی‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫عر�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!مںیاسےالہلیکر�ا�ہںیمٓا�ز� کا�درتاوہ�ں۔‬
‫�ابوہریر�ہ‪� t‬ا�و�ر�ا�نےکاستھدنچساتیھحتفربیخکےدعب�وہا�ںےچنہپرگم�ٓا�پﷺنےا�نوکما�لتمینغںیمےسوکئیہصحںیہندیا�‪،‬‬
‫� ِد‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َب ْع َد َٔا ِن ْاف َت َت َح َخ ْي َب َ� َف َق َ َ‬
‫س َل َنا‪َ ،‬و َ ْل َي ْق ِ ْ‬
‫س ِ َٔل َح ٍد َ ْل َي شْ َ‬ ‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ‬
‫عن ا ِب ي� موس‪ ،‬قال‪:‬ق ِدمنا عل ِب ِي‬
‫َ َ‬
‫الف ْت َح غ ْي َ� نَ�‬
‫�ابوموسٰی �اشرع�ی ‪t‬نے ایب�نایکیخربکی حتف ےک دعبہمیبنرکیم ﷺ یک دخمت ںیم ےچنہپنکیلیبنرکیم ﷺ ےن�(ما�ل تمینغ ںیم)‬
‫ہام�ر�ابیھہصحاگلی �آا�پﷺےنامہ�ر�ےوس�اکیسیھبایےسصخشاکحہصام�لتمینغںیمںیہناگلیاجوفحتےک قوت�(�اسالمیرکشلکےاستھ)‬
‫‪2‬‬
‫موجو�دنہرہاہو�۔‬
‫وھچڑ�ا�‪�،‬انوہ�ںےن‬
‫یبتعےکدعب�ابوہریر�ہ‪�t‬رسو�لالہلﷺےکد�امناقد�سےسایےسو�اسبہتوہئےہکٓاخر�ید�مکتاسےاہتھےسہن �‬
‫�ایکوت�اپینینیکسمیکانبپر�ا�و�ر�د�وسر�ےاضیف�نوبن�یےسزیا�د�ہےسزیا�د�ہرہب�ہای�بوہنےیکاخطر�اصاح�بہفصیکدقم�سامجعتںیمومشلتی‬
‫رض‪،‬خول�توہیاجول�ت�‪�،‬ر�ا�توہیا�د�ن�‪،‬حجوہیاعرم�ہو�ہرہموقعرپبا�رگا�ہرسالتںیماحضر�رہےنیکوکششرکتےےھت‬
‫�اتخای ک�ررلییھت�‪،‬سرفہویاح �‬
‫�‪،‬قفہیالامتدبع�الہلنبرمع‪ t‬ف مراتےےھتابوہریر�ہ‪t‬ہمبسےسزیا�د�ہاب�رگا�ہرسالتںیماحضر�رہےتےھت�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ َٔ ْ تُ ْ َ َ َّ َ‬ ‫فقال‪َٔ �:‬ا َ ب� ُ َم َّم ٍد‪َ ،‬والهلِ َما َن ْدري‪َ ،‬ه َذا ْال يَ� َم ن ُّ َٔ ْ َ ُ‬ ‫َي‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ام ان�؟ تقول‬ ‫ا� اع ُل ِب َ�س ِ‬ ‫ِي‬ ‫ِ‬ ‫فدخل رجل‬
‫َّ ُ َ َ ْ ُ‬ ‫َٔ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ُ َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫ََ ُ‬
‫ول الهلِ‬ ‫ول الهلِ َصل الهل عل ْي ِه َوس َل َما ْل َيقل َيع ِ ن ي� ا ب� ه َر ْ ي َ�ة ‪،‬فقال طلحة َ‪:‬والهلِ َما يشك انه ِسع ِمن َرس ِ‬ ‫عل َرس ِ‬
‫ون‪ُ ،‬ك َّنا نَ ْٔ� ت� َن َّ� الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ نَّ ُ َّ َ ْ ً َٔ ْ َ َ َ َ ُ ُ ٌ َ َٔ ْ ُ َ‬
‫الهل‬ ‫ِ ي ِ يب‬ ‫صل الهل علي ِه وسل ما ل نسمع وع ِل ما ل نعل ِإ� كنا قوما اغ ِنياء لنا بيوت واهل‬
‫َ َ َ َ َٔ َ َ َ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ َ فَ نَّ ُ‬
‫ََ‬
‫الهل َع ْن ُه ِم ْس ِك ًينا ل َمال ُل َول ا ْهل َول َول َد‪ِ ،‬إ نَّ َ�ا كن ْت َي ُد ُه‬ ‫� ُ‬ ‫ال� ِار‪ ،‬ث َّ� نَ ْ� ِج ُع‪َ ،‬و َك َن َٔا َ ب� ُه َر ْ ي َ� َة َر ِ ض ي َ‬‫علي ِه وس َل ط َر ي� َ‬
‫ِ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ ،‬و َك َن َي ُد ُور َم َع ُه َح ْي ثُ� َما َد َار‪َ ،‬و َل َي ُش ُّك َٔا َّن ُه َق ْد َع ِ َل َما َ ْل َن ْع َ ْل َو َ ِس َع َما َ ْل َن ْس َمع‪ْ،‬‬ ‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َ َ َ َّ‬
‫مع ي ِد ِب ِي‬
‫َّ َ ُ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ َّ ُ َٔ َ ٌ َّ َٔ َّ ُ َ َ َ َ َ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َما ْل َيقل‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫َو ْل ي ت ِ� ْمه احد ِمنا انه تقَّول عل َرس ِ‬
‫�ایکدفہعہحلط‪(t‬صاحباحد�)سےیسکصخشےناہک�اب حمودم�!ہمںیہناجنےتہکہیینمی�(�ابوہریر�ہ‪�)t‬ا�رشا�د�ا�توبن�یاکڑب�ااحفظےہای�ٓا�پ‬
‫گ؟�و�ہرسو�لالہلﷺےساییساحا�دیثایب�نرکتےںیہوج�ٓا�پںیہنرکتے�‪،‬لطہح‪ t‬نےرفمایا�ا�سںیموکئیکشںیہنہکابوہریر�ہ‪t‬‬
‫�لو �‬
‫نےاسل�نرسالتےستہبیساییسابتںیینسںیہوجہمےنںیہنںینس�‪�،‬ا�ساکببسہیےہہکمہول�گرھگبا�ر�‪�،‬اہل عوای�لا�و�رام�ل جوائد�ا�د�و�الے‬
‫ےھت‪،‬ما�لومات�عا�و� بروی�ی‬
‫تےھا�و�ر�ا�نیکدہگن�اشتےکدعبصحبوشا�موکجو�وقتاتلمتاھبا�رگا�ہرسالتںیمزگ�ا�رتےےھت ��‪،‬ابوہریر�ہ‪t‬سمنیک �‬
‫بوچ�ںےکٹھجنھجےسٓا�ز�ا�دتےھا�سےیلرسو�لالہلﷺےکاہتھںیماہتھدیےئٓا�پﷺےکاستھاستھرہےتےھتاسیےیلا�نوکہم‬
‫سبےسزیا�د�ہرسو�لالہلﷺےکا�رشا�د�ا�تےننساکموقعالم�‪،‬ہمںیمےسیسکےنا�نرپیہالز�ا�مںیہناگلیاکہو�ہرسو�لالہلﷺےسےنس‬
‫ا� سعد�‪۲�۴�۲‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫خ‬
‫‪2‬حصیــح ب�اری کتــاب املغازی ب�ب غز َو ِة خ ْي ب َ��‪۴�۲�۳�۳‬‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫غبریکوئیدحیثایب�نرکتےںیہ�۔‬

‫�و�الد�ہاکقوب�لاسال�م‪:‬‬
‫َ ْ َ َ َٔ‬
‫ات َي ْو ٍم ِإل ِإال ْسل ِم ‪ ,‬فا ْ َس َع ْت ِ ن ي�‬ ‫َع ْن َٔا� ُه َر ْ َ� َة ٔانه َق َال‪:‬إ نّ� ُك ْن ُت َٔا ْد ُعو ُٔا ّم إ َل ْال ْس َلم ‪َ ,‬ف َت ْٔا َ� َع َ َّل‪َ ،‬ق َال‪َ :‬ف َد َع ْو تُ َ�ا َذ َ‬
‫ِ ي ِ ِإ ِ ب ي‬ ‫ِِ ي‬ ‫ِب ي ي‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َٔ نَ َٔ ْ َ ُ ْ ُ َ َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ّ‬ ‫ف ُ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل وا� اب ِ يك ‪ ,‬فقلت‪ :‬ي� رسول‬ ‫ول الهلِ صل الهل عليه وسمل َما ا ك َره ‪ِ ،‬ج�ئت ِإل َرس ِ‬ ‫ِ ي� َرس ِ‬
‫يك َما َٔا ْك َر ُه ‪َ ,‬ف ْاد ُع َ‬
‫الهل‬
‫نّ ُ ْ ُ َٔ ْ ُ ُٔ َّ َٔ ُ َ ْ َ َ َ ْ ْ َ َ َ ْٔ َ َ َ َّ َ نّ َ َ ْ تُ َ ْ َ ْ َ َ َٔ ْ َ َ ْ ن َ‬
‫الهلِ ِإ ِ ي� كنت ادعو ام ا ِب ي� هر ي�ة ِإل ِإالسل ِم ‪ ,‬فتا ب� ع يل‪ ،‬و ِإ ِ ي� دعو�ا اليوم ‪ ,‬فاسعت ِ ي� ِف‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ال ِاء‪ ،‬فل ِب َس ْت ِد ْر َ َعا‬ ‫اب ُ ج َم ٌاف ‪َ ,‬و َ ِس ْع ُت َخ ْض َخ َض َة ْ َ‬ ‫َٔا ْن يَ ْ� ِد َي ُٔا َّم َٔا� ُه َر ْ َ� َة إ َل ْ إال ْس َل ِم ‪َ ،‬ف َف َع َل‪ ،‬فَ ج� ْئ ُت َفإ َذا ْال َب ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِب ي ي ِ ِ‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ُ ََ‬ ‫َ َ‬
‫َو ِجعل ْت َع ْن ِ�خ َ ِار َها ‪ ,‬ث َّ� قال ْت‪ْ :‬ادخل َ ي� ا َ ب� ُه َر ْ ي َ�ة‪،‬‬
‫اناک�ررتیںیھت�‪� ،‬ایکر�و�زمںیےناہنںیدعو�ت‬
‫�ابوہریر�ہ‪ t‬ہکےتںیہمںیاپینو�الد�ہوک�دعو�تاسال�مشیپرکتاتاھمرگ�و�ہاسےوبق�لرکنےےس ک‬
‫سپدنرتاتاھ�‪ ،‬مںیر�وتاہو�ا�رسو�لالہلﷺےک‬
‫�اسال�مشیپیکوت�انوہ�ںےنرسو�لالہلﷺےکاب�ر�ےںیماییسابتںیانسئںیںیہنجںیمان ک‬
‫اناک�ررتیںیھترگم�ٓا�ج‬
‫پا�سٓایا�ا�و�رعر�ضیکا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!مںیاپینو�الد�ہوک�دعو�تاسال�مشیپرکتاتاھتو�و�ہاسےوبق�لرکنےےس ک‬
‫سپدنرتاہو�ںٓا�پالہلاعتلٰی‬
‫جبںیمےناہنںیدعو�تاسال�مشیپیکوت�انوہ�ںےنٓا�پﷺےکاب�ر�ےںیماییسابتںیانسئںیںیہنجںیمان ک‬
‫ریھپد�ے�‪� ،‬رسو�لالہلﷺےندعاف مرائی�‪،‬مںیاپےنرھگ�ٓایاتو�د�ر�و�ا�ز�ہدنبتاھ�ا�و�رپانی‬
‫سےدعاف مرائںیہکو�ہابوہریر�ہیکو�الد�ہوک�اسال�میکرط�ف �‬
‫پرھاہ�ا�ےابوہریر�ہ‪�!t‬اند�ر�ٓاجائو�‪،‬‬ ‫کےےنہبیکٓا�و�ا� سزانئید�ےرہییھت�‪ ،‬مری�یو�الد�ہےناپانشولکاہپان�ا�و� جردل�یےسا�و�ڑھینا�و�ڑھیا�و�ر ک‬
‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫َف َد َخ ْل ُت‪َ ،‬ف َق َال ْت‪َٔ :‬ا شْ َ ُ َٔ ْ َ َ َ َّ ُ َٔ َّ ُ َ ً َ ُ ُ ُ ُ ُ فَ ْ ُ َٔ ْ َ َ ُ‬
‫ول الهلِ صل‬‫�د ان ل ِإل ِإل الهل َوان م َّمدا ع ْبده َو َرسول‪ِ ،‬ج�ئت اسع ِإل َرس ِ‬
‫ُ ُٔ‬ ‫َ َ ْ َٔ َ َ ُ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ال ْز ِن‪َ ،‬ف ُق ْل ُت‪َٔ :‬ا ْب شِ ْ‬
‫َو َس َّ َل َٔا ْبك ِم َن ْال َف َرح َ َكا َب َك ْي ُت ِم َن ْ ُ‬
‫الهل ا َّم‬ ‫الهل َد َع ْوتك‪ ،‬ق ْد َه َدى‬ ‫� َ ي� َر ُسول الهلِ ‪ ,‬فقد اجاب‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬
‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫َٔا� ُه َر ْ َ� َة إل إال ْسل ِم ث َّ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ات َو ِإل ِك ُم ْٔو ِم ٍن‬ ‫ال ْٔومن نَ� َو ُ َ‬
‫ال ْٔو ِمن ِ‬ ‫م ِإل ُ ِ ِ ي‬ ‫الهل ان ي ُ َ� ِ ّب َب ِ ن ي� َوا ِّ يَ‬ ‫‪ �،‬قل ُت‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ْاد ُع َ‬
‫ِب ي ي ِ ِ‬
‫ٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الله َّم َح ِ ّب ْب ُع َب ْي َدك َهذا َوا َّم ُه ِإل ك ُم ْٔو ِمن َو ُم ْٔو ِم َن ٍة‪ ،‬فل ْي َس َي ْس َم ُع ب� ُم ْٔو ِم ٌن َوال ٔمومنة إال ا ن‬ ‫َو ُم ْٔو ِم َن ٍة‪َ ،‬ف َق َال‪ُ :‬‬
‫حب�‬‫ي‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫مںیرھگکےاند�ر�د�اخلوہ�ا تومری�یو�الد�ہےناہکمںیوگ�اہیدییتوہ�ںہکالہلےکوس�اکوئیوبعم�دہنںیا�و�رحمدمﷺا�سےکدنب�ےا�و�ررسو�ل‬
‫ہںی�‪ ،‬مںید� �وڑتاہو�ا�رسو�لالہلﷺےکاپ�سٓایا�ا�سوقتںیموخشیےسر�ورہااھتسجرط�حمغےسر�وتےںیہ�‪ ،‬مںیرسو�لالہلﷺےس‬
‫وہایےئالہلاعتلٰینےٓا�پیکدعاقوب�لرفماکر�ابوہریر�ہیکو�الد�ہوک�اسال�موبق�لرکنےیکدہ�ایت �دی�۔‬
‫عر�ضیکا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!خو�ش ج‬
‫دیپ�ار�د�ے�‪�،‬رسو�ل‬
‫پرھعر�ضیکا�ےالہلےکرسو�لﷺدعاف مرائںیہکالہلاعتلٰیسبوممون�ںےکد�لںیمریم�یا�و� مرری�یو�الد�ہیکتبحم ک‬
‫دیپ�ار�د�ے�‪� ،‬ا�و�ر�ا�س‬
‫�الہلﷺ ےن دعاف مرائی ا�ے الہل�!تام�م وممون�ں ا�و�رمومان�ت ےک لدو�ں ںیم ابوہریر�ہ ‪� t‬ا�و�ر�ا�نیک و�الد�ہیک تبحم ک‬

‫ين‬
‫الصاحلــ� إلامسعيــل ب ن� حممــد‬ ‫‪،‬ســر الســلف‬
‫ي‬ ‫الكبــر للبخــاری ب� ش‬
‫ــوا� املطبــوع�‪۱�۳�۳‬؍�‪۶‬‬ ‫ي‬ ‫يخ‬
‫‪،۶‬التــار�‬ ‫‪ 1‬مســتدرک حــامک ‪�۱�۷��۲‬‬
‫یخ‬ ‫ت‬ ‫ــا��‪۲�۱�۳‬؍� ت‪ �،۱‬یخ‬ ‫ٔ‬
‫اال ب ن‬
‫ال� عســاکر �‪۳�۵�۷‬؍�‪� ،۶�۷‬ر� اســام بشــار�‪۵�۶�۰‬؍�‪۲‬‬ ‫ر� دمشــق ب ن‬
‫ص� ي‬
 ‫�������‬

‫�دعاکا�اثریہوہ�اکہوخ�د�ابوہریر�ہ‪t‬کےوق�لےکاطمبقوجمومنٓا�دمیا�نےکاب�ر�ےںیماتنس�ا�نےستبحمرکنےاتگل�۔‬
‫‪1‬‬

‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ ٔ‬
‫هر�ة اكن إذا غدا من نم�زهل لبس ثيابه ث� وقف عىل امه فقال السالم عليك ي� امتاه ورمحة الهل بو�اكته‬ ‫ان ا ب� ي‬
‫ع�‬‫صغ�ا السالم عليك ي� ٔامتاه ورمحة الهل بو�اكته‪ ،‬تف�د عليه ٔوانت فج�زاك الهل ن‬ ‫خ�ا امك ن‬
‫ربيت� ي‬ ‫ع� ي‬ ‫جزاك الهل ن‬
‫ي‬
‫كب�ة‬
‫رت� ي‬‫ن‬ ‫ن‬
‫ب� امك ب� ي‬ ‫خ�ا ي� ي‬‫ي‬
‫�ابوہریر�ہ‪�t‬اپینو�الد�ہیکدحسےزیا�د�ہمیظعت تورکیمرکتےےھتبجو�ہرھگمںید�اخلوہتےوتہکےت �اسال�ممکیلعو�رحۃموبرکاتہا�ےریم�ی‬
‫ما�ں! �الہلاعتلٰی�ٓا�پرپ�اسیرط�حرحم(� حرتم�)کر�ےسجرط�حٓا�پےننپچبںیمھجمرپ�رحمایک�ا�و� مرری�یرپ�و�ر�شیک�‪�،‬و�ہوج�ا�بںیمںیتہک‬
‫رری�ی‬
‫�ولعکیاسلال�مایبینو�رحۃمالهلوبرکاتہا�و�رہکںیتا�ےےٹیب�!�الہلاعتلٰیتمرپبیھاسیرط�حرحتمان�ز�لرفمائےسجرط�حمتےنوج�ا�ن کوہ م‬
‫‪2‬‬
‫خدمتیکےہ�۔‬
‫�ابوہریر�ہ‪t‬کو�و�الد�ہےسدجدق�رعتقلاخطرتاھ�ا�ساک�اند�ا�ز�ہا�سو�اقہعےسایکجاکساتہے�۔‬
‫ُ‬ ‫ال ْسج ِد َ ْل ي ُ خْ�ر ْج ن� إال ْ ج ُ ُ َ َ َ ْ ُ َ َ ْ َٔ ْ َ‬ ‫ْ ْ َ ْ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ َٔ َّ ُ َ َ َ ْ ُ‬
‫ول‬ ‫اب َرس ِ‬ ‫الوع ‪،‬فوجدت نف ًرا ِمن اص ِ‬ ‫ِ ِي ِ‬ ‫عن ا ِب ي� ه َر ْ ي َ�ة انه قال‪ :‬خ َرجت َي ْو ًما ِمن َبي ِ ت ي� ِإل َ ِ‬
‫ْ ُ ُ َ َ ُ نَ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫َّ َ َ ُ ْ‬ ‫َ َٔ ْ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ َ َ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫وع ‪ ،‬فقالوا‪ُ �ْ :‬ن‬ ‫ال‬ ‫الس َاعة؟فقل ُت‪َ :‬ما اخ َر َج ِ ن ي� ِإال ج‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فقالوا‪ َ :‬ي� ا َ ب� ُه َر ْ ي َ�ة َما اخ َر َجك َه ِذ ِه‬ ‫الهلِ صل‬
‫َّ َ َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل فقال‪َ :‬ما َج َاء ِب ُ ْ‬ ‫ُ‬
‫وع ‪،‬ف ُق ْم َنا ف َد َخ ْل َنا َع َل َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َوالهلِ َما َٔا ْخ َر َج َنا إال ج ُ‬
‫ْ‬
‫ك َه ِذ ِه الساعة؟‬ ‫ال ُ‬
‫ِ‬
‫َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫وع‪ ،‬قال ف َد َعا َر ُسول الهلِ َصل ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ََُْ َ َ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِبط َب ٍق ِف ِيه تَ ْ� ٌر فا ْعط ك َر ُج ٍل ِم َّنا‬ ‫ال ُ‬
‫ول الهلِ َج َاء ب َنا ج ُ‬
‫ِ‬ ‫فقلنا‪ :‬ي� رس‬
‫َ َ َٔ َ ْ‬ ‫تَ ْ َ َ ْ ن َ َ َ ُ ُ َ َ ْ ن َّ ْ َ َ ْ ن َ شْ َ ُ َ َ ْ َ َ ْ َ َ نَّ ُ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ َٔ‬
‫ك َهذا‪،‬قال ا ُبو ُه َر ْ ي َ�ة‪ :‬فا ك ُت‬ ‫�رت ي ِ� فقال‪ :‬كوا هات ي ِ� التمرت ي ِ� وا� بوا عل ي ِ�ما ِمن ال ِاء ف ِإ�ما ستج ِز ي� ِنك يوم‬
‫َّ َ َ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َت ْ� َر ًة َو َج َع ْل ُت َت ْ� َر ًة ِ ف� ُ ج ْ‬
‫الت ْم َرة؟ فقل ُت‪:‬‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َ ي‪ �:‬ا َ ب� ُه َر ْ ي َ�ة ِ َل َرف ْع َت َه ِذ ِه‬ ‫ح َر ِ ت ي�‪،‬فقال َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ي‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫تُ َ ْ ن‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َر َف ْع تُ َ�ا ُٔالِّ َ َ َ ُ َّ َ ن َ ُ ْ‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫ا� َلا ت ْ� َرت ْ ي ِن�‬ ‫َ تَْ ْ ن‬
‫م‪،‬فقال‪:‬كها ف ِإ� سنع ِطيك لا �رت ي ِ�‪،‬فا ك�ا فاعط ِ ي‬ ‫ي‬
‫�ابوہریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�ایکر�و�زمںیبوھ�کےساتیب�بوہکرمںیدجسمکیرط�فالکن�‪،‬مںیےنوہا�ںرسو�لالہلﷺےکھچکاصاحبہفص‬
‫کوپایا�انوہ�ںےنھجمےسوپچاھ�ا�ےابوہریر�ہ‪� t‬ا�سوقتمترھگسےلکنرکیاہ�ںےسیکٓائےوہ�؟ مںیےناہکجمےھوھب�کےنرھگسےےنلکن‬
‫پرجموب�رر�دیا�‪�،‬انوہ�ںےناہک�الہلیکمسق!ہمیھبوھب�کےساتیب�بوہکرابہرکنےلںیہ�‪،‬ہمڑھک�ےوہئےا�و�ر�رسو�لالہلﷺیکدخمتںیم‬
‫ک‬
‫چنیھکالئیےہ�‪� ،‬رسو�لالہلﷺ‬
‫ہپےچن�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنوپچاھ�ا�سوقتےسیکٓائےوہ�؟ مںینےرع�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ! بوھ�ک‬
‫نےوجھک�ر�و�ںاک�ایکابط�قوگنم�ایا�ا�و�رہرشصخوک�د�و�د�وھکوج�ریںد�ےرکف مرایایہد�وھکوج�ریںاھکئو�ا�و�ر�ا�سےکدعبپانیویپییہد�وھکوج�ریںںیہمتٓا�ج‬
‫وجھک ک�راھلیا�و�ر�د� سور�یاپےند�امنںیما کٹاھر�رکھیل �رسو�لالہلﷺےند�ریافت‬
‫کےےیلاکفیوہ�ںیگ�‪� ،‬ابوہریر�ہ‪t‬ہکےتںیہںیمےنایک‬
‫ف مرایاا�ےابوہریر�ہ‪!t‬تمےنہیوجھک�رکسےیلد�امنںیمرکھیلےہ�؟ مںیےنرع�ضایکیہںیماپینو�الد�ہ کےےئلرکیھےہ�‪� ،‬رسو�لالہلﷺ‬
‫ا� سعد�‪۲�۴�۵‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ال� عساکر�‪۳�۶�۹‬؍�‪۶�۷‬‬
‫ر� دمشق ب ن‬‫‪ 2‬ت� یخ‬
 ‫�������‬

‫نےا�رشا� فد مرایاتمہیوجھک ک�راھل متواہ�ر�یو�الد�ہےکےیلیھبمتوک�د�وھکوج�ریںدیںےگ�‪�،‬انوہ�ںےنلیمعتا�رشا�دکیا�و�ر�رسو�لالہلﷺےناہنںی‬

‫‪1‬‬
‫�د�وھکوج�ریںا�و�رعاطف مرائںیاتکہو�ہاپینو�الد�ہیکدخمتںیمشیپرکیں�۔‬
‫�ابوہریر�ہ‪�t‬زندگیرھب�و�الد�ہےکدخمتزگ�ا�ر�رہےا�و�رجبکتو�ہایح�ترہںیا�نیکاہنتئیےکایخ�لےسرفیہضجحا� کد�ارنےےکےیلیھب‬
‫(نتاہ�)نہےئگ�۔‬
‫�ابوہریر�ہ‪t‬کوبا�رگا�ہوبن�یںیماتانترقیباحصلوہگایتاھکہد�وسر�ےاحصبہرک�ا�م‪y‬جوسو�الا�ترسو�لالہلﷺےسوپھچےنںیمکھجھج‬
‫حموس�سرکتےےھتابوہریر�ہ‪ t‬بڑ�یےبیفلکتےسٓا�پﷺےسوپچھےتیلےھت�۔‬
‫َٔ ْ َ َ َٔ ُ‬ ‫َّ َٔ ُ‬ ‫َ َ َ َ َٔ ُ ُ َ ْ َ َ َ ً َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َي ْسا ُل َع ْن اش َي َاء ل ن ْسا ُل َع نْ َ�ا‬ ‫َع ْن ا ب َ ّ ِي� ْب ِ ن� ك ْع ٍب‪ ،‬قال‪:‬كن ابو هر ي�ة ج ِر يئا عل الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬
‫�ابینببعک‪t‬ہکےتںیہ�ابوہریر�ہ‪ t‬نیبرکیمﷺےسوس�الا�توپھچےنںیمتہبرج�یےھتو�ہٓا�پﷺےسایےسایےسوس�الا�ترکتے‬
‫‪2‬‬
‫تےھوجہمول�گںیہنرککسےتےھت�۔‬
‫خو�د�رسو�لالہلﷺوک�ابوہریر�ہ‪t‬کےاتشای�قدحیثاک�اعرت�ا�فاھت�۔‬
‫َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ ُ َ ََٔ‬ ‫ول الهلِ ‪َ :‬م ْن َٔا ْس َع ُد َّ‬ ‫ُْ ُ َ َ ُ َ‬
‫اس ِبشفاع ِتك يوم ال ِقيام ِة؟ فقال الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪ :‬لقد ظننت ي� ا ب�‬ ‫ِ‬ ‫الن‬ ‫قلت‪ :‬ي� رس‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ُ َّ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬
‫يث ا َح ٌد اَّول ِم ْن َك؛ َلا َرا ْي ُت ِم َن ِح ْر ِص َك َعل َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُه َر ْ ي َ� َة َٔا َّل َي ْسال ن� َع ْن َهذا َ‬
‫َٔ‬
‫اس ِبشف َاع ِ ت ي�‬
‫يث اسعد الن ِ‬ ‫ال ِد ِ‬ ‫ال ِد ِ‬ ‫ِي‬
‫َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َّ ُ َ ً ْ َ َ ْ‬
‫يوم ال ِقيام ِة من قال‪ :‬ل ِإل ِإل الهل خا ِلصا ِمن ِقب ِل نف ِس ِه‬
‫قحتسم‬
‫�ایکرمتہبانوہ�ںےنرسو�لالہلﷺےسوپچاھ�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!قایمتےکد�نوک�نوخ�شبیصنٓا�پیکافشعتاک�زیا�د�ہ‬
‫ہوگا�؟�رسو�لالہلﷺےنرفمایامتاہ�ر�یرح�صیلعالدحیثدیھکرکمری�اہپےلےسایخ�لاھتکہہیوس�ا�لمتےسےلہپوکئیا�و�رنہوپچےھاگ�‪،‬قایمت‬
‫‪3‬‬
‫کےد�نریم�یافشعتےسرہب�ہدنمہونےو�الاوخ�شبیصنو�ہوہاگسجےند�لیکاتناہئیرہگ�ائوی�ںےسال�الہٰالا�الہلاہکہوگا�۔‬
‫�ر�ا�تد�نرسو�لالہلﷺےکضیفتبحصےسعتمتموہنےیکانبپر�ابوہریر�ہ‪ t‬کےےنیسںیما�سدق�ر�احا�دیثاک�ذخری�ہوفحم�ظوہگایتاھکہ‬
‫�ٓا�پﷺرفما کیارتےےھت�ابوہریر�ہ‪t‬عملاکظر�فےہ�۔‬
‫حتلیصملعےکےبانپ�ہوش�قےنابوہریر�ہ‪t‬کوفرکماع�شےسےب کاین�زر�دیاتاھ�ا�و�ر�و�ہاب�رگا�ہوبن�یےسلیصحتملعوک�دنایکیرہشےئ ترپرجحیدیےت‬
‫تےھ�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َٔ َ َ ْ َٔ ُ ن ْ َ ْ َ َ ئ َّ ت َ ْ َٔ ُ ن َٔ ْ َ ُ َ َ ُ ُْ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َٔ َّ َ ُ َ‬
‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬ان رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل قال‪:‬ال تسال ِ ي� ِمن ه ِذ ِه الغن ِ ِا� ال ِ ي� يسال ِ ي� اصابك؟ فقلت‪:‬‬

‫ا� سعد �‪۲�۴�۵‬؍�‪۴‬‬ ‫‪ 1‬بن‬

‫ف‬
‫‪،۶‬الصابة � ت� ي ز‬
‫ي� الصحابة�‪۳�۵�۰‬؍�‪۷‬‬ ‫ي‬ ‫‪ 2‬مستدرک حامک�‪ �۱�۶�۶‬إ‬
‫َ‬
‫احلـ ْـرص َعــى َ‬ ‫ْ‬
‫ـاب ِ َ ُ‬ ‫َ‬
‫‪3‬مســندامحد�‪،۸�۸�۵�۸‬حصیح ب خ�ــاری ِكتـ ُ‬
‫ـث �‪،۹�۹‬احادیــث اامسعیــل ب ن� جعفــر �‪ �۵�۴‬إ‬
‫‪،۳‬الصابــة‬ ‫احل ِديـ ِ‬ ‫العـ ِـم ب�ب ِ ِ‬
‫ف� ت� ي ز‬
‫يــ� الصحابــة�‪۳�۵�۰‬؍�‪۷‬‬ ‫ي‬
 ‫�������‬

‫َٔا ْس َٔا ُل َك َٔا ْن ُت َع ِّ َل ن� ِ َّما َع َّ َل َك ُ‬

‫الهل‬ ‫ِي‬
‫�ابوہریر�ہ‪ t‬سےرم�و�یےہ�ایکاب�رسر�و�ر�د�وعالمﷺےکاپ�سام�لتمینغٓایا�رسو�لالہلﷺےنا�ز�ر�ا�ہتقفشھجمےسوپ کچاھوی�ں‬
‫�ابوہریر�ہ ‪ t‬متںیہیھب ا�س ام�ل تمینغیکھچکوخ�اہش ےہاسیجکہاہمت�ر�ےاسھتوی�ںوک ےہ �؟ مںینےرع�ضایک�ا�ے الہل ےک رسو�ل‬
‫‪1‬‬
‫ﷺ�!مری�یوخ�اہشوتییہےہہکںیمٓا�پﷺےسو�ہملعاتھکیس�رہو�ںوج�الہلےنٓا�پوککساھیاہے�‪،‬ما�لریم�ےسکاک�ماکہے�۔‬
‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ف‬ ‫ٔن ٔ‬ ‫نّ‬ ‫ٔ‬
‫علينار ُسول الهلِ‬ ‫هر�ة وفالن ي� املسجد ندعو لل ونذكره إذ خرج‬ ‫فإ� نبي� ا� وابو ي‬ ‫هر�ة‪ ،‬ي‬
‫فقال هل زيد‪ :‬عليك ب� ب ي� ي‬
‫َ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ت‬
‫َص َّل ُ‬
‫فقال‪:‬ع ْو ُدوا ِلل ِذي ك ْن تُ ْ� ِف ْي ِه ‪ ،‬قال زيد‪:‬ف َد َع ْو ُت ا نَ� َو َص ِاح ِب ي� ق ْبل‬
‫ُ‬ ‫ح� جلس إلينا فسكتنا‬
‫َٔ َ َ‬ ‫ثُ َّ َ َ َٔ ُ ُ َ ْ َ َ ُ ّ َٔ َٔ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬
‫الله َّم ِإ ِ ن ي� ا ْسالك َما َسالك‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ٔيو ّمن عىل دعائنا � دعا ابو هر ي�ة‪،‬‬ ‫‪�،‬عل َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة فج‬
‫نَ‬ ‫َ‬ ‫َُْ‬ ‫َّ ٓ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َٔ ُ َ ْ ً َ ْ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪:‬ا ِم ْ ي نَ�‪،‬فقل َنا‪ َ :‬ي� َر ُسْول الهلِ ‪َ ،‬و ْ� ُن‬ ‫اي َهذ ِان‪َ ،‬وا َسالك ِعلا ال ُين َس‪ ،‬فقال َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ص ِاحب‬
‫َ َ ََ َُ ُ‬
‫الغ َال ُم َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ ً‬
‫الد ْو ِ يُّ‬
‫س‬ ‫الهل ِعلا ال ُين َس‪ ،‬قال‪ :‬سبقكا‬ ‫نسال‬
‫‪t‬ا�و�ر�ایکصخش‬ ‫�زیدبناثبت‪t‬بای�نرکتےںیہ�ایکد�نںیمدجسمنوب�یںیمدعا�ا�و�ر�الہلےکذکرمںیوغشم�لاھتمری�ےاستھابوہریر�ہ �‬
‫�ا�و�ربیھ اھت�اتےن ںیم رسو�ل الہلﷺ رشتیف الئے ا�و�رہام�ر�ے اپ�سرشتیف رفماہوگےئ�‪ ،‬ہم اخمو�ش وہگےئ�‪�،‬ا�و�رف مرایاتم وج دعائںی‬
‫کرر�رہے ےھترکتے رہو�‪�،‬زید‪t‬ہکےتںیہ ںیم ا�و�رمری�اساتیھ ابوہریر�ہ ‪t‬سے ےلہپ دعائںیرکنے ےگل�‪�،‬ا�و�ر�رسو�ل الہلﷺ‬
‫�ا�و�ر�ذ ک‬
‫ہام�ر�یرہ�دعارپ�ٓامنیےتہکےھت�‪ ،‬پرھ �ابوہریر�ہ‪t‬نےاب�رگا�ہاٰلیہںیموی�ںرع�ضریپ�اہوئےاب�ر�اٰلاہجوکھچریم�ےاستیھھجمےسےلہپامنگےکچ‬
‫ہںیو�ہےھجمیھباطعف مرا�ا�سےکالع�و�ہایاسعملاطعف مراجوبکیھرف�امو�شہنوہ�‪� ،‬ا�سرپ�رسو�لالہلﷺےنٓامنیاہک�‪� ،‬ا�سےکدعبمںیا�و�رمری�ے‬
‫�د�وسر�ےاستیھےنرع�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!ہموکبیھایاسعملاطعہوجوبکیھہنوھبلے�‪� ،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایا�و�ہوت�ا�سد�وسی‬
‫‪2‬‬
‫نوجو�ا�نےکہصحںیمٓاچاک�۔‬
‫�ابوہریر�ہ‪ٓ� t‬اساتنہوبن�یےکایکد�ر�ویشاطلبملعیہںیہنےھتہکلبایکرم�دماجہدبیھےھت۔‬
‫غز�و�ہربیخکےدعب�انوہ�ںےنحتفہکم�‪،‬غز�و�ہنینحا�و�رغز�و�ہوبت�ک(جشیرسع�ۃ�)مںیدیس�الامم ﷺیکمہرکابیاکشر�فاحصلایک�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َٔ ْ َ ْ ُ َ َ َّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َٔ‬
‫الهل ال ِذي ل ت ِض ُيع َو َدا ِئ ُع ُه‬ ‫َع ْن ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة قال َ‪:‬و َّد َع ِ ن ي� َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل فقال‪:‬استو ِدعك‬
‫رپسدکی�‪،‬جبںیمےنلچےگلوت�رسو�لالہلﷺےنےھجمہبسفن‬ ‫�ابوہریر�ہ‪t‬ہکےتںیہ�ایکومقعرپ�رسو�لالہلﷺےنےھجم�ایکاخ�صمہم �‬
‫‪3‬‬
‫فنسیالو�د�ا�عاہک�ا�و�رہیاملک�ترفمائےںیمےھجتالہلیکاما�نںیمدیاتوہ�ںسجیکاماتنںیاضئعںیہن توہںی�۔‬
‫ئمریھ�۔‬
‫�ابوہریر�ہ‪ t‬فرطتاناہیتاس�د�ہزم�ا�جےھتٓاسو�د�ہاح�لوہکربیھانوہ�ںےناپیناس�د�ہوضعاق ک‬

‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫‪1‬حلية االولياء وطبقات االصفياء�‪۳�۸�۱‬؍�‪۱‬‬
‫‪،۲‬الصابة ف� ت� ي ز‬ ‫ف ٔ‬
‫ي� الصحابة�‪۳�۵�۷‬؍ ‪�۷‬‬ ‫ي‬ ‫س�اعالم للنبالئ �‪۶�۱�۶‬؍�‪ ،۲‬ت�ذيب الامكل ي� اامسء الرجال�‪۹�۴‬؍�‪ �۴‬إ‬ ‫‪ 2‬ی‬
‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫‪ 3‬نن‬
‫اع ْم�‪۲�۸��۲ ۵‬‬
‫اله ِاد ب�ب تش ِي ِيع الغز ِاة وود ِ ِ‬ ‫س� ب ن‬
‫ا� ماجہ ِكتاب ِج‬
 ‫�������‬
‫ف ْٔ ُ ْ ٌ‬ ‫َ ْ َٔ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ َّ َ ْ َ ْ َ َ َٔ َ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ َ ً َ‬
‫حارا ِب َب ْ�ذ َع ٍة‪َ ،‬و ِ ي� َرا ِس ِه خل َبة ِم ْن‬‫عن ا ِب ي� ر ِافع قال‪ :‬كن مروان ر ب�ا استخلف ا ب� هر ي�ة عل ال ِدين ِة ف ي�كب ِ‬
‫ٍ‬
‫َّ ْ َ َ ْ َ َ َٔ‬
‫اال ِم ْي�‪ُ.‬‬ ‫َ َ ْ ُ َ َ ْ قَ َّ ُ َ َ َ ُ ْ ُ‬
‫ِل ْي ٍف‪ ،‬في ِس ي�‪ ،‬فيل� الرجل‪ ،‬فيقول‪ :‬الط ِر يق! قد جاء‬
‫یک‪�،‬ا�سوقتا�نیکاس�دگییکہیتیفیکیھترہشسےےتلکنوتگدھاسو�ا�ر�ی‬
‫�ابو�ر�افعےسرم�و�یےہمر�و�ا�ن‪a‬نےاہنںیمدیہنونم�ر�ہیک�اما�ر�ترپس�د �‬
‫مںی توہا�ا�س نرپدم�ےاکبالا�ناسکوہتاتاھ�ا�و�ر�ا�سیکاگل�موجھک�رکیاھچ�لیکوہتییھتبجوکئیوس�ا�ر�یےکر�اسےتںیمٓاجاتاتوہسنرکہکےتر�اسہت‬
‫‪1‬‬
‫چوھ�ڑ�د�و�امریکیوس�ا�ر�یٓا�رہیےہ�۔‬
‫�ا�و�رلڑکیو�ںاکھگاٹخو�د�اپینتشپرپ�اٹاھکرگرھلےٓاتےےھت�۔‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ئ ٔ‬ ‫ٔ‬
‫هر�ة وهو ا يم� املدينة وعىل �ظ ره حزمة حطب وهو يقول طرقوا لال يم�‬ ‫ر� ابو ي‬
‫الطوس يقول ي‬
‫ي‬ ‫ا ب� الرساج‬
‫�ابوسر�ا�جالوطسیےتہکںیہمںیےنابوہریر�ہ‪t‬کو� کیداھ�و�ہا�ن ندو�ںدمیہنونم�ر�ہےکامریتےھا� �ور�انوہ�ںےناپینتشپرپلڑکیو�ںاکھگاٹ�اٹاھ�رکاھتاھ‬
‫وھچڑ�د�و�۔‬
‫جبوکئیر�اسےتںیم جٓااتاوتےتہکامریکےےیلر�اسہت �‬
‫‪2‬‬

‫ٔ ٔ ُ َ ْ َ َ َٔ ْ َ َ ف ُّ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ َ َ َ َ ُ َ َ ْ َ َ ْ َ ٌ َ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫ثعلبة ن� ٔا� مالك ظ‬

‫القر� حدثه ان ا ب�هر ي�ة اقبل ِ ي� السو ِق ي� ِمل حزمة حط ٍب وهو يوم ِئ ٍذ خ ِليفة ِلروان فقال‬‫ي‬ ‫ب بي‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ُ ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ ْ َ‬ ‫ٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬ ‫ن‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ ْ َ‬ ‫َٔ ْ‬
‫يك� هذا فقال اوسع الطريق لال يم� واحلزمة عليه‬ ‫او ِس ِع الط ِر يق ِلال ِم ي ِ� ي� ب� ا ب ي� مالك ‪ ،‬فقلت اصلحك الهل ي‬
‫عثہبلنبابواملکالرقظیےسرم�و�یےہ�ایکد�ناپےندگھےرپلڑکیو�ںاکھگاٹ�رکھرکبا�ز�ا�رسےزگ�ر�رہےےھتا�و�ر�و�ہرم�و�ا�نیکرط�فےس‬
‫الھکر�د�ومںیےناہک�الہلٓا�پرپ�رحمرفمائے‬
‫مدیہنےک�امریتےھںیمر�اسےتںیم�ا�نےسالمتوجمےھےنہکےگلابوم لاک�!�اپےنامریکےےیلر�اسہت ک‬
‫‪3‬‬
‫الھکر�د�و�۔‬
‫�ر�اسہتوتکافیولعم�موہتاہے�‪،‬ف مرایامتاہ�ر�ا�امریلڑکیو�ںاکھگاٹ�اٹاھئےوہئےےہا�سےکےیلر�اسہت ک‬
‫�ابوہریر�ہ‪t‬خو�فٓاخر�تےسرہ�وقترل�ز�ا�ں تورسا�ںرہےتےھت�۔‬
‫ُ‬
‫َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َّ ُ َ ًّ ْ َٔ ْ َ َّ َ َّ َ ُ َٔ َّ ُ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ ُ َ َ ُ َ ْ ْ َ َ َ َ َ ْ َّ ُ َ َ‬
‫َ‬
‫اس فقال َم ْن َهذا؟فقالوا ا ُبو‬ ‫ح حدثه انه دخل ال ِدينة ف ِإذا هو ِب�ج ٍل قد اجتمع علي ِه الن‬ ‫ان شفيا الصب ِ ي‬
‫ُ َ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ ُ َ تَّ َ َ ْ ُ َ ْ نَ َ َ ْ َ ُ َ ُ َ ّ ُ َّ َ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ُ ْ ُ َ ُ َٔ ْ ُ ُ َ َ ّ َ َ ّ ََ‬
‫هر ي�ة‪،‬فدنوت ِمنه ح� قعدت ب ي� يدي ِه وهو ي� ِدث الناس‪ ،‬فلا سکت وخل قلت ل انشدک ِب� ٍق ِبو� ٍق لا‬
‫َّ َ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َعقل َت ُه َو َع ِ ْل َت ُه‪،‬‬ ‫َ َّ ْ َ َ ً َ ْ َ ُ ْ ُ‬
‫حدثت ِ ن ي� ح ِديثا ِسعته ِمن َرس ِ‬
‫ول الهلِ صل‬
‫�ش‬
‫ف�ی�اابصیحےتہکںیہمںیدمیہنںیمد�اخلوہ�اوتدکیاھہکول�گایکٓا�دمیےکرگ�دعمجوہئےںیہںیمےنوپچاھہکہیوک�نںیہ�؟ کاہایگہی‬
‫�ابوہریر�ہ‪ t‬ہںی�‪ ،‬مںییھبا�نےکرقیبوہگایاہی�ںکتہکا�نےکابللکاسمےنھٹیبایگو�ہولگو�ںےسدحیثایب�نرکرہےےھت�‪،‬جبو�ہ‬
‫خامو�شوہئےوتںیمےنرع�ضایکہکںیمٓا�پےسالہلےکو�اسےطایکوس�ا�لرکتاوہ�ںہکھجمےسوکئیاییسدحیثایب�نےئجیکےسجٓا�پےن‬
‫�رسو�لالہلﷺےسانسا�و�راچیھرط�حاھجمسوہ�‪،‬‬

‫س�اعالم النبالئ �‪۶�۱�۴‬؍�‪۲‬‬‫‪ 1‬ی‬

‫ال� عساکر ‪۳�۷��۳‬؍�‪۶�۷‬‬ ‫ر� دمشق ب ن‬‫‪ �2‬یخ‬‫ت‬
‫ال� عساکر ‪۳�۷��۳‬؍�‪۶�۷‬‬ ‫ر� دمشق ب ن‬ ‫‪ 3‬ت� یخ‬
 ‫�������‬
‫َ‬ ‫ُ َ َ َ َٔ‬ ‫َّ َ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ َٔ ْ ُ َ ُٔ َ َ‬ ‫َ َ َ َٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َعقل ُت ُه َو َع ِ ْل ُت ُه ث َّ� نشغ ا ُبو ُه َر ْ ي َ�ة‬ ‫فقال ا ُبو ُه َر ْ ي َ�ة اف َعل ل َح ِّدث َّنک َح ِديثا َح َّدث ِن ِيه َر ُسول الهلِ صل‬
‫َّ ف َ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ ْ َ ً فَ َ َ َ َ ً ُ َٔ َ َ َ َ َ َ ُٔ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِ ي� َهذا ال َب ْي ِت َما‬ ‫‪�،‬کث ق ِليل ث َّ� افاق فقال ل َح ِّدث َّنک َح ِديثا َح َّدث ِن ِيه َر ُسول الهلِ صل‬ ‫نشغة‬
‫َ َ َ َٔ َ ٌ َ ْ َ َ ْ ُ ُ ثُ َّ َ َ َ َٔ ُ ُ َ ْ َ َ َ ْ َ ً ُٔ ْ َ ثُ َّ َٔ َ َ فَ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ ُٔ َ ّ َ َّ َ َ ً َ َّ َ َ ُ ُ‬
‫معنا احد غ ي ِ�ي وغ ي�ه � نشغ ابو هر ي�ة نشغة اخری � افاق �سح و ج�ه فقال لح ِدثنک ح ِديثا حدث ِن ِيه رسول‬
‫َ َ ْ َ ً ُٔ ْ ُ َٔ َ َ‬ ‫َ ُ َ َ َ َٔ‬ ‫َٔ َ‬ ‫ف َ ْ‬ ‫َّ َٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َوا نَ� َو ُه َو ِ ي� َهذا ال َب ْي ِت َما َم َع َنا ا َح ٌد غ ْي ِ�ي َوغ ْي ُ� ُه ث َّ� نشغ ا ُبو ُه َر ْ ي َ�ة نشغة اخ َری ث َّ� افاق‬ ‫الهلِ صل‬
‫ف َ ْ‬ ‫َّ َٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ً َ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َٔ ْ ُ َ ُٔ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َوا نَ� َم َع ُه ِ ي� َهذا ال َب ْي ِت َما َم َع ُه‬ ‫� ُه فقال اف َعل ل َح ِّدث َّنک َح ِديثا َح َّدث ِن ِيه َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ومسح و ج‬
‫ُ‬
‫َٔ َ ٌ َ ْ َ َ ْ ُ ُ ث َّ َ َ َ َٔ ُ ُ َ ْ َ َ َ ْ َ ً َ َ ً ث َّ َ َ َ ًّ َ َ َ ْ َ َٔ ُ َ َ ً‬ ‫ُ‬
‫� ِه فا ْس َن ْدت ُه َع َّيل ط ِويل‬ ‫احد غ ي ِ�ي وغ ي�ه � نشغ ابو هر ي�ة نشغة ش ِديدة � مال خارا عل و ج ِ‬
‫رضو�رایب�نرک�و�ںاگےسجںیمےنرسو�لالہلﷺےسانسا�و�راچیھرط�حاھجمسرھپخیچام�ر�یا�و�رےبہو�شوہگےئ�‪،‬‬ ‫ے مرایا �‬ ‫�ابوہریر�ہ‪t‬ن ف‬
‫جبافاقہوہ�اوترفمایاںیممتےساییسدحیثایب�نرک�و�ںاگوجرسو�لالہلﷺےنھجمےساسیرھگںیمایب�نیکیھتا�س قوتریم�ےا�و�ر‬
‫�ٓا�پﷺکےالع�و�ہوکئیرسیت�اںیہناھتا�سےکدعبابوہریر�ہ‪t‬نےتہبز�و�رےسخیچام�ر�یا�و�رد�وبا�ر�ہےبہو�شوہگےئرسیت�یرمتہبیھب‬
‫�اسیرط�حوہ�اا�و�رہنمےکلبےچینرگنےےگلوتںیمےناہنںیاہس�ر�ادیاا�و�راکفیدیرکتاہس�ر�ادئےیڑھک�ارہا�‪،‬‬
‫ُ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ َّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َٔ َ َ َ َ َ‬
‫الهل ت َب َار َک َوت َعال ِإذا کن َي ْو ُم ال ِق َي َام ِة َ نيْ زِ�ل ِإل ال ِع َب ِاد‬ ‫ث َّ� افاق فقال َح َّدث ِ ن ي� َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ان‬
‫ال ِال‬ ‫ِل َي ْق ِ�ض َ َب ْي نَ ُ� ْم َو ُ ُّک ُٔا َّم ٍة َجا ِث َي ٌة َف َٔاَّو ُل َم ْن َي ْد ُعو ِب ِه َر ُج ٌل �جَ َ َع ْال ُق ْر ٓا َن َو َر ُج ٌل َي ْق َت ِت ُل ِ ف ي� َسبيل الهلِ َو َر ُج ٌل َک ِث ي ُ� ْ َ‬
‫ِ ِ‬ ‫ي‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ََ ُ‬
‫ول‪ ،‬قال َبل َ ي� َر ِّب! قال ف َ�اذا ِعل َت ِف ي� َما ُع ِ ْل َت ‪،‬قال ک ْن ُت‬ ‫َ ْ َ نْ َ ُ َ َ ُ‬
‫‪ ،‬فيقول الهل ِللق ِار ِئ ا ْل اع ِلک ما ا ز�لت عل رس ِ ي‬
‫ُ‬
‫َٔ ْ َ َ‬ ‫َٔ ُ ُ ٓ نَ َ ْ َ ٓ نَ َ نَّ َ َ َ ُ ُ ُ َ ُ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ َ ُ ْ َ َ َ ُ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ ُ ْ َٔ‬
‫الهل َبل ا َر ْد َت ان ُيقال‬ ‫اقوم ِب ِه ا�ئ اللي ِل وا�ئ ال� ِار‪ ،‬فيقول الهل ل کذبت وتقول ل الل ِئکة کذبت ‪ ،‬ويقول‬
‫اک‬‫إ َّن ُف َل نً� َقار ٌئ َف َق ْد ق َيل َذ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫پرھاہنںیوہ�شٓایاوتےنہکےگلہکرسو�لالہلﷺےنرفمایاایقمتےکد�نالہلاعت بلٰیدن�و�ںےکد�رمای�نہلصیفرکنےےکےئلزن�و�لرفمائںی‬
‫رہمتونٹھگ�ںےکلبرگ�یڑپ�یوہگیسپںیہنجبسےسےلہپالبیااجئےاگو�ہنیتصخشوہ�ںےگایکاحفظرق�ٓا�ند�وسر�ادیہش‬
‫�ا�سوقت ا‬
‫�ا�و�ررسیت�اد�وتلدنمصخش�‪� ،‬الہلاعتلٰیقا�ر�یےسوپھچںیےگایکںیمےنںیہمتو�ہاتک�بںیہناھکسئیوجںیمےناپےنرسو�لرپان�ز�لیک�‪،‬عر�ضرک�ے‬
‫گاویک�ںںیہنا�ےریم�ےر�ب! �الہلاعتلٰیپوچےھاگوتےناپےناحصلرک�د�ہملعےکاطمبقلمعایک�‪� ،‬و�ہرع�ضرک�ےاگںیماسےد�نا�و�رر�ا�ت‬
‫پڑھارکتااھت ��‪،‬الہلاعت فلٰی مرائےاگمتوھج�ٹوبلےتوہاسیرط�حرفشےتیھباسےوھجٹاںیہکےگ�‪،‬پرھالہلاعت فلٰی مرائےاگہکمتا�سےئلایاسرکتے‬
‫تےھہکول�گںیہکہکالف�ںصخشاق�ر�یےہانچنہچو�ہوتہہکدیاایگ�‪،‬‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َ َٔ َ َ َ‬ ‫َ َٔ َ تَ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َ َ َ ُ ُ ُ َ َٔ َ ُٔ‬ ‫َ‬
‫الهل ُل ا ْل ا َو ِّس ْع َعل ْيک َح تَّ� ْل ا َد ْعک ْ� َت ُاج ِإل ا َح ٍد قال َبل َ ي� َر ِّب!قال ف َ�اذا‬ ‫َو ُي ْٔو ت� ِب َص ِاح ِب ال ِال فيقول‬
‫ُ ُ‬ ‫َ َ ُ ْ ُ َٔ ُ َّ َ َ َٔ َ َ َّ ُ َ َ ُ ُ ُ َ ُ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ َ ُ ْ َ َ َ ُ َ َ‬ ‫َٓ َ‬ ‫َ ْ‬
‫الل ِئکة کذ ْب َت ‪َ ،‬و َيقول‬ ‫ِعل َت ِف ي� َما ات ْي ُتک ؟ قال کنت ا ِصل الر ِح واتصدق‪،‬فيقول الهل ل کذبت وتقول ل‬
‫ََ ُ ُ ُ َ ف‬
‫الهل ُل ِ ي�‬
‫َ َّ ُ َ ف‬ ‫الهل َت َع َال َب ْل َٔا َر ْد َت َٔا ْن ُي َق َال ُف َل ٌن َج َو ٌاد َف َق ْد ق َيل َذ َ‬
‫اک ‪َ ،‬و ُي ْٔو ت� ِب�ل ِذي ق ِتل ِ ي� َس ِب ِيل الهلِ ‪ ،‬فيقول‬ ‫ُ‬
‫ِ‬
‫َ َ ُ ْ َ َ َ ُ ُ ُٔ ْ ُ ْ َ ف َ َ َ َ َ ْ ُ َ تَّ ُ ْ ُ َ َ ُ ُ ُ َ َ َ َ ُ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ َ ُ ْ َ َ َ ُ‬
‫الل ِئکة‬ ‫ماذا ق ِتلت‪ ،‬فيقول ا ِمرت ِب� ِجله ِاد ِ ي� س ِبي ِلک فقاتلت ح� ق ِتلت‪ ،‬فيقول الهل تعال ل کذبت وتقول ل‬
 ‫�������‬
‫َّ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ ُ ُ ُ َ ْ َٔ َ ْ َ َٔ ْ ُ َ َ ُ َ ٌ َ ٌ َ َ ْ َ َ َ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َعل‬ ‫اک‪ ،‬ث َّ� �ضَ َ َب َر ُسول الهلِ صل‬ ‫کذبت‪ ،‬ويقول الهل بل اردت ان يقال فلن ج ِر ي ئ� فقد ِقيل ذ‬
‫ْ‬ ‫الث َل َث ُة َٔاَّو ُل َخ ْلق الهلِ ُت َس َّع ُر � ْم َّ‬
‫الن ُار َي ْو َم ال ِق َي َام ِة‬
‫ُ ْ َ ت َ َ َ َ َٔ َ ُ َ ْ َ َ ُٔ َ َ َّ‬
‫ر کب ِ ي� فقال ي� ا ب� هر ي�ة اول ِئک‬
‫ِب ِ‬ ‫ِ‬
‫پرھاملد�ا�رٓا�دمیوکشیپایکاجئےاگا�و�رالہلاعتلٰی�ا�سےسوپچےھاگایکںیمےنںیہمتام�لںیماتینوستعہند�یہکےھجتیسکاکاتحم�جہن کراھ�‪� ،‬و�ہ‬
‫رقابتد�ا�ر�و�ںےسہلصرحیمرکتاا�و�ر‬
‫عر�ضرک�ےاگاہ�ںریم�ےر�ب ! �الہلاعت فلٰی مرائےاگریم�ید�یوہئید�ولتےسایکلمعایک�؟ �و�ہےہکاگںیم �‬
‫خری�ا�ترکتااھت�‪�،‬الہلاعت فلٰی مرائےاگوتوھجٹاےہرفشےتیھبںیہکےگوتوھجٹاےہ�‪�،‬ا�و�ر�الہلاعت فلٰی مرائےاگوتاچہاتاھتہکاہکاجئےالف�ںڑب�ایخسےہ‬
‫سوایاسایکاجاکچ�‪ ،‬پرھدیہشوکالیااجئےاگ�الہلاعتلٰیف مرائےاگوتسکےئللتقوہ�ا�؟ �و�ہےہکاگوتےنےھجماپےنر�اسےتںیماہج�داکمکحدیاسپںیم‬
‫ےہا�و�ر �الہلاعت فلٰی مرائےاگریت�یتینہییھت‬
‫نےڑل�ائییکاہی�ںکتہکںیمدیہش گوہای�‪� ،‬الہلاعت فلٰی مرائےاگوتوھجٹاےہرفشےتیھبںیہکےگوتوھجٹا �‬
‫کہول�گںیہکالف�ںڑب�ااہب�د�رےہسپہیاب�تیہکیئگ�‪� ،‬ابوہریر�ہرفماتےںیہرھپرسو�لالہلﷺےناپاندستابم�ر�کریم�ےز�انورپام�رتے‬
‫‪1‬‬
‫ہوئےرفمایاا�ےابوہریر�ہالہلاعتلٰیکیولخم�قںیمےسبسےسےلہپانیہنیتٓا� مدوی�ںےسمنہجوکڑھبکایااجئےاگ�۔‬
‫فایضی ا�و�رسریشچیمیھب ابوہریر�ہ ‪t‬کاخا�ص وصف اھت�و�ہ اپانما�ل ےب د�ریغ الہلیک ر�ا�ہ ںیم اٹلتے رہےت ےھت�ا�و�رصدقہ وخری�ا�ترکنے ںیم‬
‫�ر�وحانیرسم�توسحم�سرکتےےھت �۔‬
‫وإ�ا غلطت ‪ ،‬فقال‬ ‫بعث مروان اىل ا� هر�ة �ائة دينار فملا اكن العد ارسل إليه فقال انه ليس اليك بعثت ن‬
‫بي ي ب‬
‫ٔ ق ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ن ٔ‬ ‫� وإذا خرج ئ‬
‫ما عندي نم�ا ش ئ‬
‫ينف�ا ام ي�بهسا‬ ‫وا�ا اراد مروان ان يعمل ا‬ ‫عطا� فاقب�ض ا قال‬
‫ي‬
‫�ایکرمتہبرم�و�ا�ن‪ a‬نےاہنںیوسدیان�رےجیھبانوہ�ںےنہیبسےکبسدصقہرک�دیےئاگےلد�نرم�و�ا�ن‪ a‬نےہیدیان�ر�و�اپسامنگ‬
‫ھبےجیہکہییسکا�و�رکےےیلےھتٓا�پوکلغیطےسےلچےئگ�‪� ،‬انوہ�ںےنالہکھباجی�و�ہدیان�رمںیےنیسکوک�دیےدیےئںیہاہنںیریم�یوخنت�ا�ہےسوضع‬
‫‪2‬‬
‫کریلان�‪،‬مر�و�ا�ناکقمدصصر�فا�نوک�ٓا�زماناتاھ�۔‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ َ ُْ َ‬
‫يك َ ي� ا َ ب� ُه َر ْ ي َ� َة؟قال‪ :‬ا َما ِإ ِ نّ� ال ا ْب ِك َعل ُد ْن َي ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بش� ن� �ج ل َب َك َٔا ُبو ُه َر ْ َ� َة ِ ف� َ‬
‫اك‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ك‬
‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ي‬ ‫ا‬‫م‬ ‫‪:‬‬‫ل‬ ‫يل‬ ‫ق‬‫ِ‬ ‫ف‬ ‫ه‬
‫ِ‬ ‫ض‬
‫ِ‬ ‫ر‬‫َ‬ ‫م‬ ‫ي ي‬ ‫عن سمل ب ن� ي ب‬
‫َ ٔ‬ ‫َ َٔ‬ ‫ٌَ َ‬ ‫ف‬ ‫َٔ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ‬
‫َه ِذ ِه َول ِك ِ نّ ي� ا ْب ِ يك ِل ُب ْع ِد َسف ِري َو ِق ةِل ز ِادي‪ ،‬ا ْص َب ْح ُت ِ ي� ُص ُع ٍود ُ ْم ِبطة َعل ُج َّن ٍة َو نَ� ٍر فال ا ْد ِري ِإل ا ي�ما يسلك ب ي�‬
‫سملنبریشببنلجحےتہکںیہجبابوہریر�ہ‪t‬کیرم�ضالوم�تاک�وقتٓایاتو�و�ہر�ونےےگلمںیےند�ریافتایک�ا�ےابوہریر�ہ‪ t‬کوی�ں‬
‫وہ؟ف مرانےےگلںیمدنایا�و�ردنایکیٓاسائوش�ںا�و�ردلرف�ی�ب�ی�و�ںکےوھچ�ٹاجنےرپںیہنر�و�رہامںیوت�ٓاخر�تےکوطیلرفسکاسو�چرک‬ ‫�ر�و�رہے �‬
‫‪3‬‬
‫�ر�و�رہاہو�ںویکنہکریم�ا�ز�ا�د�ر�ا�ہتہبوھت�ڑ�اہے�‪ ،‬مںیا�سوقتتنجا�و�ر�د� �وز�خےکبیشن فو �را�زمںیوہ�ںولعم�مںیہنسکر�اسہترپجاناپڑ�ے�۔‬
‫َٔ ْ َ ُ ُّ ْ َ ُ َ َ َ ف‬ ‫ال� املبــارك َمــا َر َو ُاه ُن َع ْي ُ‬
‫ــم ْب نُ� َ َّ‬
‫الــر َ ي� ِء‬ ‫ــاد �‪۱�۵�۹‬؍�‪،۱‬جامــع ت�مــذی ابــواب الزه ِ‬
‫ــد ب�ب مــا جــاء ِ ي� ّ ِ‬ ‫ح ٍ‬ ‫‪ 1‬الزهــد والرقائــق ب ن‬
‫ا� حبان�‪،۴�۰�۸‬مســتدرک حــامک�‪ �۵�۲�۷‬ش‪�،۱‬ح الســنۃ‬ ‫خز�ۃ ‪،۲�۴�۸��۲‬حصیــح ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫ـا��‪،۱�۱�۸��۲ ۴‬حصیح ب ن‬ ‫ـ� الکـ بـری للنسـ ئ‬
‫الس ْم َعةِ ‪،۲�۳�۸��۲‬السـ ن ن‬
‫َو ُّ‬
‫للبغــوی�‪۴�۱�۴�۳‬‬
‫ال� عساکر ‪۳�۷��۳‬؍�‪۶�۷‬‬ ‫ر� دمشق ب ن‬ ‫‪ 2‬ت� یخ‬
‫ال� عساکر ‪۳�۸��۴‬؍�‪۶�۷‬‬‫ر� دمشق ب ن‬ ‫‪ 3‬ت� یخ‬
 ‫�������‬
‫َ َ َ َ َ َ ُ َٔ‬ ‫ال ْق ُ� ّي َع ْن َٔا� ُه َر ْ َ� َة َٔا َّن َم ْر َو َان َد َخ َل َع َل ْيه ف� َش ْكوه َّالذي َم َ‬
‫َ َْ‬ ‫ٔ‬
‫الهل َ ي� ا َ ب�‬ ‫ات ِف ِيه فقال‪ :‬شفاك‬ ‫ِِ ِ‬ ‫ِ ِي‬ ‫ِب ي ي‬ ‫مالك ب ن� انس ع ِن ب ِِ‬
‫ُ َ ْ َ َ َ َ َ َٔ ُ ُ َ ْ َ َ ُ َّ نّ ُٔ ُّ َ َ َ َ َٔ َّ َ ئ َ َ فَ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َٔ ْ َ َ ْ َ َ َ تَّ َ َ َٔ‬
‫ات ا ُبو‬ ‫ا� ‪،‬قال �ا بلغ مروان اصاب القطا ح� م‬ ‫هر ي�ة! فقال ابو هر ي�ة‪ :‬اللهم ِإ ِ ي� ا ِحب ِلقاءك فا ِحب ِلق ِ ي‬
‫َ‬
‫ُه َر ْ ي َ�ة‬
‫وکاف�د�ے�!�ابوہریر�ہ ‪t‬نےاہک�ا�ے الہل�!مںی ریت�ی المقا�ت‬ ‫مر�و�ا�ن‪� a‬ا�ن ےک رم�ض الوم�ت ںیم ا�ن ےک اپ�سٓایا�ا�و ک�راہ�الہلٓا�پ ش‬
‫‪1‬‬
‫کوسپدنرتاہو�ںذہل�اتوبیھریم�یالمقا�توکسپدنفرما مر�و�ا�ناصاح�باقلاطتکیھبںیہناچنہپتاھکہابوہریر�ہ‪t‬کیوفا�توہگیئ�۔‬ ‫ک‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ َٔ‬ ‫ُ ْ َٔ‬ ‫َ َ َ َ ْ ن َ ْ َّ ْ َ َ َ َٔ َّ ُ َ َ َ َ َ َٔ ُ َ ْ َ َ َ ُ َ َ ٌ َ َ َ‬
‫الله َّم اش ِف ا َ ب� ُه َر ْ ي َ�ة‪ ،‬فقال ا ُبو ُه َر ْ ي َ�ة‪:‬‬ ‫يض فقال‪:‬‬ ‫سلة ب ِ� عب ِد الرح ِن قال‪ :‬انه دخل عل ا ِب ي� هر ي�ة وهو م ِر‬
‫َْ‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َٔ‬ ‫َ َ َ َٔ‬
‫الله َّم ال تُ ْ� ِج ُع ِ ن ي�‪،‬قال فا َع َاد َها َم َّرت ْ ي ِن�‪ ،‬فقال ُل ا ُبو ُه َر ْ ي َ�ة‪ َ :‬ي� ا َ ب� َس َلة ِإ ِن ْاس َتط ْع َت ان ت�وت �ت فو الذي نف ُس‬
‫ُ‬
‫َٔ ْ َ َٔ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ ُ َ َّ َٔ ْ َ ْٔ ت َ َ َ ْ ُ َ َ َ َ ٌ َ ُ ُ ْ َ َٔ‬
‫ح ِر‪ .‬ا ْو ل ُي ِوشك َّن‬ ‫ال ْو ُت ا َح َّب ِإل ا َح ِد ِ ْه ِم َن الذ َه ِب اال‬ ‫ا ِب ي� هر ي�ة ِبي ِد ِه لي ِوشكن ان ي� ِ ي� عل العل ِاء زمن يكون‬
‫َ ْ ْ ُ ْ َ َ ُ ُ َ ْ ُ َٔ نّ َ ُ َ َ َ ْْ‬ ‫ٔ‬ ‫َٔ ْ ٔ‬
‫ان ي� ت ي� عىل الناس زمان ي� ت ي� الرجل ق ب ِ� الس ِ ِل فيقول‪ :‬و ِددت ا ِ ي� ص ِاحب هذا الق ب ِ�‬
‫�ابولسہم نب دبع�الرمحنٰےتہک ںیہمںی ابوہریر�ہ ‪t‬کی امیب�ر�ی ںیم ا�نیک ایع�د�ت ےک ےیلایگ�ا�و�ر�ا�نیکتحص ایبی ےک ےیل دعاکی ا�ے‬
‫رھابولسہم‪a‬سے‬
‫�الہل�!�ابوہریر�ہ‪t‬کوشاف�د�ے�‪� ،‬ابوہریر�ہ‪t‬بولےا�ےالہل�!�ا�بےھجمدنایمںیہنولٹا�‪� ،‬د�ومرتہبہیاملک�تدہر�ائے�‪� ،‬ا�و� پر �‬
‫وکر�خوسنے‬
‫ماخطبوہکرف مرایا�ابولسہم�!جمےھا�سذ�ا�تیکمسقسجیکہضبقدق�ر�تںیمریم�یاج�نےہو�ہزمانہد�و�رہنںیبجول�گوم�ت س‬
‫کےذخری�ےےسزیا�د�ہوبحم�بںیھجمسےگ�‪،‬تم نزد�ہرہےوت�دکیوھگےہکبجٓا�دمییسکاملسم�نیکربقپرگز�ر�ےاگتومتانکر�ےاگکہا�ے‬
‫کا�ش�!باجئےا�سےکںیما�سربقمںی فدمو�ن توہا�۔‬
‫‪2‬‬

‫َ ُ‬ ‫َُ ّ ُ ن َ َُ ّ ُ ن َ‬ ‫َ ْ َٔ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ ُ َ َ َٔ ُ َ ْ َ َ ُ َ َ ُ ُ َ َ َ َٔ ْ‬
‫و� َكا ُص ِنع ِل َرس ِ‬
‫ول الهلِ‬ ‫عن ا ِب ي� سلة قال‪:‬دخلت عل ا ِب ي� هر ي َ�ة وهو ي�وت‪ ،‬فقال اله ِ ِل‪ :‬ال تع ِمم ِ ي‬
‫و� وال تق ِمص ِ ي‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫صل‬
‫�ابولسہمےسرم�و�یےہ مںیابوہریر�ہ‪t‬کےاپ�سایگ�ا�و�ر�و�ہاپینزندگییکٓاخر�یڑھگیا�ںزگ�ا�ر�رہےےھت�‪�،‬انوہ�ںےناپےننیقلعتمےساہکنہ‬
‫مری�ےامعمہابن ھدان�ا�و�رنہرکتہانہپنایجاسکہرسو�لالہلﷺےکےیلایکگایتاھ�۔‬
‫‪3‬‬

‫� ْت ُه ْال َو َف ُاة َق َال‪ :‬ال َت ضْ ُ َ َ ُ ْ َ ً َ َ َّ ُ ن‬ ‫ح ِن ْب ن� ِ ْم َر َان َم ْو َل َٔا ب� ُه َر ْ ي َ� َة َٔا َّن َٔا َ ب� ُه َر ْ ي َ� َة َ َّلا َح ضَ َ‬ ‫َ ْ َ ْ َّ ْ َ‬
‫� بوا ع َّيل فسطاطا وال تت ِبع ِ ي‬
‫و�‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬ ‫عن عب ِد الر ِ‬
‫َ‬ ‫ول‪ :‬إ َذا ُو ِض َع َّ ُ ُ َّ ُ‬
‫ال َٔاو ْ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ُ‬ ‫ْ َ ً َ نّ َ ْ ُ َ ُ َ‬ ‫َ َ َٔ ْ‬
‫ال ْٔو ِم ُن َعل‬ ‫الرجل الص ِ ِ‬ ‫ساعاف ِإ ِ ي� ِسعت رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل يق ِ‬ ‫س ُعوا ِب ي� ِإ‬
‫ِبن ٍار وا ِ‬
‫َ َٔ َ ْ َ‬ ‫َ َ َ َ ّ ُ ن َ َ ُ َ ْ َ ُ َٔ ْ َ ُ َ َ َ َ َ‬
‫س ي ِ� ِه قال‪ َ :‬ي� َو ْيل ِ ت ي� ا ْي نَ� تذ َه ُبون ِب ي�!‬
‫و�‪،‬و ِإذا و ِضع الك ِفر ا ِو الف ِاجر عل ِ‬ ‫س ي ِ� ِه قال‪ :‬ق ِدم ِ ي‬ ‫ِ‬
‫عدب�الرمحنٰ نب رہم�ا�ن وملائے ابوہریر�ہ ‪t‬سےرم�و�ی ےہجب ابوہریر�ہ ‪t‬کی وفا�تاک�وقتٓایاتو�انوہ�ں ےناہکمری�یربقپرشاماینہ‬

‫ا� سعد�‪۲�۵�۳‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ا� سعد�‪۲�۵�۲‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫ا� سعد�‪۲�۵�۳‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 3‬بن‬
 ‫�������‬

‫نبصہنرکنا�ا�و�رجان�ز�ےےکےھچیپٓا�گےلرکانلچا�و�رانج�ز�ہےلاجنےںیمدلج�یرکناکوینہکںیمےنرسو�لالہلﷺوکرفماتےوہئے‬
‫سانہےہکاصلحایمومنوکچا�رپائیرپ ک�راھجاتاہےوت�و�ہاتہکہےےھجمدلج�یےلولچ�ا�و�رجباکفریافاجرکوچا�رپائیرپ ک�راھجاتاہےوتہکاتہےےھجم‬
‫کاہ�ںےلاج�رہےوہ�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ َ َ ُ َ ْ َ ُ ُ فّ َ ث َ َ َ َ ْ ُ َ َ َ ً‬
‫كن ل يوم تو ِ ي� � ٍان وسبعون سنة‬
‫�ا�سےکدعب�انوہ�ںےنکیپاجلوکبلکیاہک�ا�سوقتا�نیکرمع�‪۷�۸‬بر�سیکیھت�۔‬
‫ٔ‬ ‫َ ْعرو ْب ن� َح ْز ٍم َق َال‪َ :‬ص َّل َع َل ْي ِه ْال َوِل ُيد ْب نُ� ُع ْت َب َة َو ُه َو َٔا ِم ي ُ� ْ َ‬
‫ال ِد َين ِة‪َ ،‬ص َّل َع َل ْي ِه َو ِ ف ي� الناس ب ن‬
‫ا� معر وابو سعيد‬ ‫ِ ِ‬
‫الخ دري‬
‫عرم�وبن زح�مےتہک ںیہ�ابوہریر�ہ ‪t‬کی امن�زجان�ز�ہ ا�س وقت ےک امریمدیہن ولدیبن ہبتع ےن ھڑپائی�‪� ،‬اکابرمںی دبع�الہل نب رمع ‪t‬‬
‫�ا�و�ر�ابوعسدیخد�ر�ی‪t‬جان�ز�ےںیمرشیکےھت�۔‬
‫عدب�الہلنبرمع‪t‬جان�ز�ےےکٓاگےٓاگےلچرہےےھتا�و�ر�ابوہریر�ہ‪t‬کےےیلدعائےرفغم�ترکتےاجتےےھت�۔‬
‫ُ ُ‬ ‫ْ ن ُ َ َ ف َ َ َ َٔ ُ َ ْ َ َ َ ُ َ َ ْ ش َٔ َ َ َ َ ُ ْ ث ُ تَّ َ ُّ َ َ‬ ‫َ ْ ُ َّ ْ نُ نَ َ ْ َٔ َ َ‬
‫ح َعل ْي ِه َ‪،‬و َيقول‪:‬‬ ‫� اماما ويك ِ� ال�‬ ‫ا� عر ِ ي� جناز ِة ا ِب ي� هر ي�ة وهو ي� ِ ي‬ ‫الل ب� � ِف ٍع عن ا ِب ِيه قال‪ :‬كنت مع ب ِ‬
‫عبد ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َّ َل َع َل ُ‬
‫يث َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ال ْس ِ ِل ي نَ�‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫كن ِ َّم ْن ي ْ�فظ َح ِد ِ‬
‫عدب�الہلنبانفعےسرم�و�یےہمںیابوہریر�ہ‪t‬کےانج�ز�ےںیمعدب�الہلنبرمع‪t‬کےاستھاھتو�ہانج�ز�ےےکٓاگےٓاگےلچرہے‬
‫تےھا�و�ر�ابوہریر�ہ‪t‬کےےیلدعائےرفغم�ترکتےاجتےےھت �ا�و�رکہہرہےےھتو�ہا�نولگو�ںںیمےھتوہنج�ںےنرسو�لالہلﷺیک‬
‫�احا�دیثای�دکرکےولگو�ںکتاچنہپئی�۔‬
‫‪2‬‬

‫َُ ْ‬
‫س ي َ� ُه َح تَّ� َبلغوا ال َب ِق َيع‬‫َ َّ َ َ َٔ ُ ُ ْ َ َ َ َ َ ُ ُ ثْ َ َ َ ْ ُ َ َ‬
‫لا مات ابو ه َر ي َ�ة كن ولد ع�مان ي� ِملون ِ‬
‫ف�خ‬
‫زبا�د�و�ں ےن اچ�رپائیوککدنھا�د�ےرکجتن ابلعیق اچنہپیا�ا�و�ر�اسال�م ےک ا�س رجلمیظعوک‬ ‫نام�زجان�ز�ہ ےک دعبثعام�ن ذ�و�الون�رین‪t‬کے اصح �‬
‫‪3‬‬
‫ماہجرینںیمرپسخا�کرک�دیا�۔‬

‫طغاف�ناکنغتمیےسہصحبلطرکنا‪:‬‬
‫موسٰیبنہبقعےتھکلںیہ فونب �زا�ر�ہاہلربیخکیامد�ا�دکےےئلٓائےےھت� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےا�نوکیپاغ�ماجیھبکہا�نیکامد�ا�دنہرک�و�ا�و�ر�و�اپساپےن‬
‫گرھچےلاجئوہمںیہمت�ا�سےکدبلہںیمربیخکا�اتان�اتانعالقہد�ےدیںےگیلنکانوہ�ںےنٓا�پیکہیشکشیپرکھٹ�ا�د�ی‪،‬جبالہلاعتلٰینےٓا�پ‬
‫کو�اہلربیخپرفحتاطعف مرائیوت فونب �زا�ر�ہےکوجلو�گوہا�ںےھتو�ہایح�ءکوخریبا�دکہہرک�ٓا�پﷺےکاپ�سٓائے‬
‫ا� سعد�‪۲�۵�۲‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ا� سعد�‪۲�۵�۴‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫ا� سعد�‪۲�۵�۳‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 3‬بن‬
 ‫�� �����‬
‫َ َ َ ْ ُ َ َ ئ َ ُٔ ْ‬ ‫َف َق َال ُع َي ْي َن ُة‪ُٔ :‬ا ْعط ن� َ� ُ َم ّم ُد ِ ّما َغن ْمت م ْن ُح َل َف ئا� َفإ نّ� ْان َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ‬
‫ا� َو ْل ا ك ثِ ْ�‬ ‫صفت عنك وعن ِقتا ِلك وخذلت حلف يِ‬ ‫ِي ِ ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِِي ي‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ ّ َ ُ ّ‬ ‫ََ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َٔ ْ َ َ ٓ َ ُ َ‬
‫عليك‪ ،‬ورجعت عنك ِب�ر بع ِة ال ِف مقا ِت ٍل ‪،‬فقال رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ :‬كذبت‪ ،‬ول ِكن الصياح ال ِذي‬
‫َ ْ َٔ َ َ َ َ ُٔ ْ ْ َ َ َٔ ن َ ُ َ َّ ُ َ َ َ َ ُ ُّ َ ْ َ َ َ َ َ ُ ُّ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ َّ‬
‫ال َبل ال ِذي‬ ‫ز� ي� ممد؟ قال‪ :‬لك ذو الرقيب ِة‪،‬قال‪ :‬وما ذو الرقيب ِة؟ قال‪ :‬ج‬ ‫ِسعت انفرك إل اه ِلك‪،‬قال‪ :‬ا ِج ِ ي‬
‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫ُ ُ َ َ ََ َ ُ َ َ ْ ُ‬ ‫َٔ ْ َ ف َّ َٔ َّ َ َٔ َ ْ َ ُ َ َ ُ ً ُ َ ُ َ َ َ َ‬
‫َرايت ِ ي� الن ْو ِم انك اخذته‪ ،‬فقالوا‪ِ :‬إذا نقا ِتلك‪،‬فقال‪َ :‬م ْو ِعد ْك كذاف َّلا ِسعوا ذ ِلك ِمن َرس ِ‬
‫ول الهلِ صل‬
‫َّ َ‬
‫َو َس َل خ َر ُجوا َه ِار ِب ي نَ�‬
‫�ا�و�ر�ا�ناکڈیل�ریعہنینبنصحالزف�ا�ر�یےنہکاگل�ا�ےدمحم�(ﷺ)!�ٓا�پےنریم�ےوفیلح�ںےسوجنغتمیاحصلیکےہو�ہےھجمیھبدیںویکنہک‬
‫وھچڑ�دیا�ا�و�ر�اپےن اچ�ر زہ�ا�راجناب�ز�و�ںوکلےرک�و�اپس الچگای�‪�،‬رسو�ل الہل ﷺ ےن‬
‫مںی ےنٓا�پ ےس گنجںیہنیک ا�و�ر�اپےنوفیلح�ںوکبیھ �‬
‫وبلاتہے‪،‬تونےایکٓا�و�ا�زسینیھتہکاپےنرھگالچ �جا‪�،‬ا�سےناہک�ا�ےدمحم�(ﷺ)!جمےھدبلہدجیےئ� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےرفمایااچاھ‬
‫�‬ ‫ف مرایاوتجوھ�ٹ‬
‫متںیہ�ذ�و�الرق�ی�بہ�(یخربکےزن�دیکایکاہپ�ڑکانا�مےہ) �دیا�‪،‬یعہنیےنوپچاھ�ذ�و�الرق�ی� بہایکےہ�؟�ٓا�پﷺےنرفمایا�و�ہاہپ�ڑجےسوتنے‬
‫خو�ا�ب ںیم دکیاھتاھکہوتنے اسےڑکپ�اہے�‪�،‬و�ہ وبلا رھپہمٓا�پ ےسڑلیں ےگ� �‪ٓ،‬ا�پ ےنرفمایاضر�و�رلڑ�و�ا�و�رفال�ں ہگجٓاجائو�‪،‬یلنک و�ہ رسو�ل‬
‫‪1‬‬
‫�الہلﷺاکجو�ا�بنسرکباھ�گڑھک�ےوہئے�۔‬

‫یوہ�دکید�رخو�است‪:‬‬
‫ََ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َٔ َّ ُ َ َ لخَ َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َّلا �ظ َ َر َعل خ ْي َب َ� ا َر َاد ِإخ َر َاج ال يَ ُ� ِود ِم نْ َ�ا‪َ ،‬وكن ِت‬ ‫اب‪َ ،‬وكن َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ان ع َر ْب ن� ا ط ِ‬
‫َ َٔ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َٔ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َو ِل ُل ْس ِ ِل ي نَ�‪ ،‬فا َر َاد ِإخ َر َاج ال يَ ُ� ِود ِم نْ َ�ا ف َسال ِت ال يَ ُ� ُود‬ ‫ول صل‬ ‫ال ْرض ِح ي نَ� �ظ َ َر َعل يْ َ�ا ِل ِل ت َعال َوِل َر ُس ِ ِ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َّ َ َ َ َ‬ ‫َ َٔ ْ ْ ُ َ َ َ‬ ‫َّ َٔ ْ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ان ُي ِق َّر ْه ِب َ�ا‪َ ،‬عل ان َيكفوا َعل َها‪َ ،‬و ُل ْم ِن ْصف الث َم ِر‪ ،‬فقال ُل ْم َر ُسول الهلِ َصل‬ ‫َر ُسول الهلِ صل‬
‫ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َّ ُ ُ‬ ‫ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪:‬ن ِق ُّر ْك ِب َ�ا َعل ذ ِلك َما ِشئ َنا‪،‬‬
‫سدیناعرم ‪t‬بناطخ�بےسرم�و�یےہجبربیخفحت گوہای�ا�و�ریاہ�ںیکزمنیالہل�‪�،‬ا�سےکرسو�لا�و�رماجہدینیکوہگیئوت�رسو�لالہلﷺ‬
‫نے ا�ر�ا�د�ہ رفمایاکہ وہی�دحبس اعمہد�ہ اہی�ں ےس ےلچ اجئںی�‪،‬یلنک وہی د ےن رسو�ل الہلﷺ ےس ہی د�رخو�استیکہک مہٓا�پ ےس‬
‫یخربکوہبرتجانےت ںیہٓا�پ ا�س زمنی رپمہںی رہےن دیںہمٓا�پ ےک ےئل ز�ر�اعترکیں ےگجوپدی�ا�و�ا�رہوگی ا�ساکنفص ہصحٓا�پوک‬
‫رالی ا�و�رساتھیہ ہییھب رصحًات‬
‫�ا�د�ارک دیارکیں ےگ � �‪ٓ،‬ا�پ ﷺکویہایخ�ل دنسپ�ٓایا�ا�و�ر�رسو�ل الہلﷺ ےن ا�نیک ہی د�رخو�استوظنم�رف م‬
‫‪2‬‬
‫رایا�دیاجبکت مہ اچہںی ےگمتوک ربقر�ا�ر رھکںی ےگ�۔‬
‫ف م‬
‫للب� ق��‪۲�۴�۸‬؍�‪۴‬‬ ‫‪ 1‬زاداملعاد�‪۲�۹�۶‬؍�‪، ۳‬مغازی واقدی�‪۶�۷�۶‬؍�‪،۲‬دالئل النبوۃ ی‬
‫َ ن َْ‬ ‫ُ‬
‫ُ ُ َ ْ َ ْ َ لخُ ُ‬‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ـم ُي ْعـ ِ ُ َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ـه َعل ْيـ ِـه َو َسـ َ‬‫ـ� َصـ َّـى الـ ُ‬ ‫‪2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الخ مــس َ� ُب َمــا َك َن َّ‬
‫ـس و�ـ ِـو ِه‬ ‫ـط املولفــة قل بو�ـ ْـم وغـ يـره ِمــن ا مـ ِ‬ ‫ي‬
‫النـ ب يُّ‬
‫ِ‬ ‫ب‬
‫َ‬ ‫ف‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ـه‪َ ،‬و ْل َيذكـ ْـر ا َجــا َم ْعل ًومــا‪َ �ُ ،‬مــا‬‫ا� معــر �‪ ،۳�۱�۵�۲‬وکتــاب احلــرث واملزارعــۃ َ ب� ُب إذا قــال َر ُّب اال ْرض ا ِقـ ُّـرك َمــا اقـ َّـرك الـ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫عــن ب ن‬
‫الز ْرع�‪،۳�۹�۶�۵‬سـ ن ن‬‫َ َّ َ َ َّ‬ ‫ال َسـ َـاق ِاة‪َ ،‬و ْ ُ‬
‫ال َع َامـ َ ةِ ُ ْ‬ ‫اض ي� َما�‪،۲�۳�۳�۸‬حصیــح مســم کتــاب املســاقاۃ َ ب� ُب ْ ُ‬ ‫َ َ َت‬
‫ـ� ابوداودکتــاب‬ ‫ـهل ِب ج�ــز ٍء ِمــن الثمـ ِـر و ِ‬ ‫عــى َ� ِ ِ‬
‫ـر �‪ ،۳�۰�۰�۸‬مســندامحد�‪۶�۳�۶�۸‬‬ ‫ـم َٔا ْرض َخ ْيـ َب َ‬ ‫َ ُ َ َ َ ف ُ ْ‬ ‫لخ‬
‫ا ـراج والفیئواالمــارۃ ب�ب مــا جــاء ِ ي� حـ ِ ِ‬
 ‫�� �����‬

‫ےگل‪،‬یوہ�دیو�ںےنرسو�لالہلﷺکےاپ�سا�سیکاکشیت‬
‫جباعمہد�ہےطاپگایتوسمامل�نا�نیکولصف�ںا�و�رسزبیو�ںرپ�دستد�ر�ا�ز�یرکنے �‬
‫کیوت�ٓا�پےناملسمنو�ںوک�اتناب�ہایککہو�ہوہی�دسےرتعم�ضہنوہ�ںا�و�ر�اپےنقحےکوس�اکوئیزیچ�ا�نےکوتیھک�ںےسہنںیل� سم‪،‬املنو�ںےنا�س‬
‫حمکیکلیمعتیکا�و�ر�ا�نےسًاتمیقچزییںےنیلےگل سم�‪،‬املنو�ںاک�اتجان�با�سدحتکچنہپایگکہایکوہی�د�یاملسم�نےساتہککہںیمےھجتہیلھپ‬
‫کراملنو�ںیک‬
‫غبریکیستمیقےکدیاتہو�ںرگم�و�ہتمیقا�د�اکےیریغب�اسےہناتیلتاھ�‪،‬برہحا�لوہی�د�یام�ل جوا�نا�و�رعز�تےکاب�ر�ےںیمنئمطموہ سم‬
‫پان�ہںیمرہےنےگل�‪،‬‬
‫ْ نَ َ َ َ َ َ َ ْ ُ ُ َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ض َ َّ ُ َ نْ َ َ َ ْ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫الن ْخل‪ِ ،‬ح ي نَ�‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َي ْب َعث َع ْب َد الهلِ ب� رواحة فيخرص‬ ‫� الل ع�ا‪ ،‬قالت‪:‬كن الن ِب ي� صل‬ ‫عن عا ِئشة ر ِ ي‬
‫ال ْرص‬ ‫يب َق ْب َل َٔا ْن ُي ْٔو َ َك م ْن ُه‪ ،‬ثُ َّ� ي ُ خَ� ّ ُ� َ ُ� َود َ ي ْٔ� ُخ ُذ َون ُه ب َذ ِل َك ْ خَ‬
‫ال ْرص‪َٔ ،‬ا ْو َي ْد َف ُع َون ُه إ َل ْ� ْم ب َذ ِل َك ْ خَ‬ ‫َي ِط ُ‬
‫ِ يِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِي ي‬ ‫ِ‬
‫وجھک�ریںےنکپےکرقیبٓاتںیوت�ا�نےکاھکئےاجنےےسےلہپیبنرکیمﷺ عدب�الہلنب‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬سےرم�و�یےہ جب‬
‫�ر�و�احہ‪ t‬کوربیخںیمےتجیھبےھتو�ہا�نےکولھپ�ںیکدقم�ا�راک�اند�ا�ز�ہاگلتےےھت�ا�و�رہیاعممہلےنکپےسےلہپاکوہتااھتاند�ا�ز�ہاگلنےےکدعبوہی�د‬
‫‪1‬‬
‫کواتخای�ردیااجتاہکوجناساچہںیےلںیلا�و�روجناساچہںیامہ�ر�ےےیلوھچ�ردیں�۔‬
‫ٔ ن‬
‫لبا�‪ :‬ضعيف إالسناد‬
‫حمك اال ي‬
‫َ‬ ‫اح َة َخار ًصا َب ْ ي نَ� ْ ُ‬ ‫َ َّ َ ن َ ْ ُ َّ ُ َٔ َ ْ َ َ ُ َ َٔ ْ َ َ َ َ َّ‬
‫ال ْس ِ ِل ي نَ� َو يَ ُ� َود‪ ،‬ف َي ْخ ُر ُص‬ ‫ِ‬
‫الل ْ نَ� َر َو َ‬
‫الل ْب ن� ا ِب ي� بك ٍر‪ ،‬ي ْبعث إل اه ِل خ ْي ب َ� ع ْبد ِ ب‬
‫حدث ِ ي� عبد ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫ال ُّق َ‪،‬و ب� َل ّق ق َام ْت َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ك‪َ ،‬وإن ِشئ تُ ْ� فل َنافقالوا َهذا َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ُ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ ُ َ َ َّ ْ ُ َ ْ َ‬
‫َ‬
‫الس َم َو ِ‬
‫ات‬ ‫ِ ِ‬ ‫عل ي ِ� ْم‪ ،‬ف ِإذا قالوا‪ :‬تعديت علينا‪ ،‬قال‪ :‬إن ِشئ ت ْ� فل ْ ِ‬
‫ْ َٔ‬
‫َوال ْر ِض‬
‫ےدب�الہلنبر�و�احہ‪t‬کو�اہلربیخکیرط�فاجیھب�ا�و�ر�انوہ�ںےنھکوتی�ںا�و�رھپول�ں‬ ‫عدب�الہلنبابوبرک‪t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺن ع‬
‫کامختہنیایک�‪،‬یوہ�دنےاہکتمےناند�ا�ز�ہںیممہرپزیا�دتییکےہ� ع‪،‬دب�الہل‪t‬نےاہکتمسجہصحوکچاہولےول�‪،‬یوہ�د�یا�سدع�لو�اناص�فوک�دیھک‬
‫کرہکےتہکہیقحاب�تےہا�و�راییسیہدع�لو�اناص�فےسٓاسام�ن �وزمنیاقئمںیہ۔‬
‫‪2‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ن َ َ َ َ فَ خَ َ َ َ َ َ ْ ْ ثُ َّ َ َ َ َ ْ شَ َ ْ َ ُ َٔ ْ تُ ْ َٔ ْ َ ُ ْ خَ ْ َ َ ْ َٔ ْ‬ ‫َ َ‬

‫الل ِق ِإ َّيل ق َتل تُ ْ� ان ِب َي َاء الهلِ َوكذ ْب تُ ْ� َعل‬ ‫ف َب َعث عبد الهل با� رواحة �رصا عل ي ِ�م � قال ي� مع� ال ي� ِود ان� ابغض‬
‫الهلِ َوَل ْي َس ي َ ْ� ِم ُل ِ ن� ُب ْغ ِ�ض ِإ َّ ي� ُ ْك َع َل َٔا ْن َٔا ِح َيف َع َل ْي ُ ْ‬
‫ك‬ ‫ي‬ ‫ي‬
‫�ایکر�و�ایتںیمرسو�لالہلﷺےندبع�الہلنبر�و�احہ‪t‬کویخربھباجی�انوہ�ںےنھکوتی�ںا�و�رھپول�ںاکمختہنیایکپرھرفمایا�ا�ےرگ�و�ہوہی� تدام�م‬
‫ربمغیپو�ںوکناحقلتقایک�‪،‬تمیہےنالہلرپجوھ�ٹابن ھدایلنکاہمت�ر�ا‬
‫خمول�قںیممتریم�ےزن�دیکبسےسزیا�د�ہوغبم�ضمتوہ�‪،‬تمیہےنالہلےک �‬
‫‪3‬‬
‫بضغےھجمیھبکا�سرپ�ٓاما�د�ہںیہنرککساتکہںیممترپکیسمسقیکملظ �وزیا�دتیرک�و�ں�۔‬
‫ص�‪۳�۴�۱�۳‬‬ ‫َ ٌ ف ْ خَ‬ ‫نن‬
‫‪ 1‬س� ابوداودکتاب البیوع ب�ب ِ ي� ال ْر ِ‬
‫ط�ی�‪۲�۰‬؍�‪۳‬‬‫ر� ب‬ ‫‪،۸‬ا� ہشام�‪۳�۵�۴‬؍�‪،۲‬الروض االنف�‪۱�۳�۵‬؍� ت‪ �،۷‬یخ‬ ‫‪ 2‬سبل اھلدی�‪۳�۹�۸‬؍� ب ن‬
‫ن‬ ‫ن ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬
‫املوطا �‪۵�۴�۳‬؍�‪،۳‬امتاع االامسع ‪۳�۸��۴‬؍�‪۹‬‬
‫الزرقا� عىل ٔ‬
‫ي‬ ‫املعا� واالسانيد�‪۱�۴�۳‬؍� ش‪�،۹‬ح‬
‫ي‬ ‫‪ 3‬التمهيد ملا ي� املوطا من‬
 ‫�� �����‬

‫�رسو�لالہلﷺکوقلترکنےیکاس�ز�ش‪:‬‬
‫ً‬ ‫ْ َ َ ً‬ ‫َٔ ُ َّ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َٔا ْه َد ْت َ ُل َز ْي َن ُب ب ْن ُت ْ َ‬ ‫َ َ َّ ْ َ َٔ َّ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬
‫ال ِار ِث‪ْ ،‬ام َراة َسل ِم ْب ِ ن� ِمش ٍك ‪ ،‬شاة َم ْص ِل َّية ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫فلا اطمان رس‬
‫َْ ُ َ‬ ‫َّ َ ُ ُ َ ّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ ْ َ َٔ َ ْ َٔ ُ ْ ْ َّ َٔ َ ُّ َ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل؟ ف َيقولون‪ :‬الذ َر ُاع َوالك ِتف‪ ،‬ف َع َم َد ْت‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫َوقد سالت ا َّي عض ٍو ِمن الش ِاة احب إل َرس ِ‬
‫َ‬
‫ط َ‪،‬ق ْد َش َاو َر ْت ْال يَ ُ� َود ِ ف ي� ُ ُس ٍوم َف َٔا�جْ َ ُعوا َ َلا َع َل َهذا ّ ّ‬ ‫َ َ نْ ز َ َ َ َ َ َ ْت َ ثُ ّ َ َ َ ْ َ ُ ّ َ‬
‫الس ِب َع ْي ِن ِه‪،‬‬ ‫س َلب ِ ي ّ‬ ‫إل ع ٍ� لا فذ ب��ا‪ � ،‬عدت إل‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ْ َ َ ََ َ‬ ‫ّ َ َٔ ْ َ ف ّ‬ ‫َ‬
‫الغ ِر َب‬ ‫ف َس ّم ْت الشاة َوا ك ث َ� ْت ِ ي� الذ َر َاع ْ ي ِن� َوالك ِتف ْ ي ِن�‪ .‬ف ّلا غ َاب ْت الش ْم ُس َصل َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‬
‫َ‬ ‫ٌ َٔ‬ ‫َ َ َ َٔ ْ َ‬ ‫َ َٔ ُ‬ ‫ً َْ‬ ‫َ ُ َ َ‬ ‫َو ْان َ َ َ َ ْ‬
‫اس‪َ ،‬ه ِد ّية ا ْه َد ْي ت َ�ا لك‬‫صف إل َم ن زِ�ِ ِل‪ َ ،‬يو ِج�د ز ْين َب َجا ِل َسة ِعند َر ْح ِ ِل ف َي ْسال َع نْ َ�ا فقال ْت‪:‬ا َ ب� الق ِ ِ‬
‫حتف‪،‬غانئمیکمیسقتا�و�ریوہ�دیو�ںوکیخربمںیوتیھک�ںا�و�رباغا�تےکٓا کبا�درنےاکاعمہد�ہ‬
‫چدن�ر�و�زیخربمںیایق�مےکدعبجبرسو�لالہلﷺیخربکی �‬
‫م�ش‬
‫ک‬
‫کرکےاف�ر�غوہچےکوتایکوہی�د�یوع�ر�تزیبنتنباح�ر�ثوجمرحب کےاھبئیاح�ر�ثیکیٹیبا�و�رالس�منب میکویب�ییھتےناپےناب�پ‬
‫اجیھب‪�،‬ا�سےنولگو�ںےسد�ریافتایکہکٓا�پﷺ‬
‫�‪،‬شوہر�ا�و�رباھئیےکلتقاکبدلہےنیلیکرغ�ضےسٓا�پےکاپ�سایکینھبوہئیرکب�یاکہدیہ �‬
‫سپدنرتےںیہ�؟ گلوو�ںےناہکٓا�پدسیتےکوگشتوکسپدنف مراتےںیہ�‪� ،‬ا�سےنرکب�یذبحیکا�و�ر�ا�سںیمایک‬
‫برک�یےکوک�نےسوضعوک ک‬
‫خرطنا�کمسقاک�زہرجےس البیط�(چپاھ�ڑنے و�الا�)کاہجاتاہے اخ�ص وط�ر رپولطمبہوگشتوکخو�ب زہر�ٓالو�د�ہایک�‪�،‬ا�و�ر�اسےوھب�نرکجب وس�ر�ج‬
‫وتزیبنٓا�پیکدخمتاقد�سںیماحضرہوئی‬
‫رو�ب گوہای�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺےنامن�زمرغ�با� کد�ارلیا�و�ر�اپینہگجرپترشیفرفماہوئے �‬
‫غ �‬
‫�ا�و�ر�اسےٓا�پےکاسمےنرکھدیا�ا�و ک�راہ�ا�ےابوقاسمﷺ�!یہدہیہےہوبق�لرفم ئاںی�‪،‬‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْٔ ُ ُ ْ َ ّ َ َ َ َ ْٔ ُ ُ ّ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َو َم َع ُه ِب شْ ُ‬
‫الص َدقة‪ ،‬ف َّلا َو َض َع تْ َ�ا‬ ‫� ْب نُ� ال َب َ� ِاء ْب ِ ن� َم ْع ُر ٍور َوكن َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ي� ك ال ِدية ول ي� ك‬
‫ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ّ َ َ َ َ َ نْ َ ُ ْ َ ً َ َ ْ ُ �غْ َ َ َٔ َّ شْ ٌ َ َٔ َ َٔ‬ ‫َْ َ ََ ُ‬
‫� فا َسا�غ َ َاوا َّما َر ُسول‬ ‫الذراع‪ ،‬فلك ِم�ا مضغة‪ ،‬فل ي ِس افاما ِب‬ ‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬تناول ِ‬ ‫ب ي ن� يد ْي َرس ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ ْ َ ْ َ َ ُ ْ ُ ن َٔ َّ ُ َ ْ ُ ٌ َ َ َ شْ ُ ْ‬
‫� ْب نُ� ال َب َ� ِاء‪ :‬ق ْد َوالهلِ َ ي� َر ُسول‬ ‫الهلِ صل الهل علي ِه وسل فلفظها ‪ ،‬قال‪ :‬إن هذا العظم ليخ ِب� ِ ي� انه مسموم‪ ،‬فقال ِب‬
‫ْ‬ ‫الهلِ َو َج ْدت َذ ِل َك ِم ْن َٔا ْ َك ِ ت� ّال ِ ت� َٔا َ ْك ت َ�ا‪ ،‬فَ َ�ا َم َن َع ِ ن� َٔا ّن َٔا ْل ِف َظ َها ّإل َك َر ِاه َي َة ُٔا َن ّغ َص إل ْيك ط َع َامك‪ِ ،‬ب ش ُ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� ْب نُ� ال َب َ� ِاء ْب ِ ن�‬ ‫ي‬ ‫ي ي‬
‫َ‬
‫ال ْس ُموم ِة‬ ‫الش ِاة ْ َ‬ ‫َُْ َ َ ْ ّ‬
‫معر ٍور‪ ،‬مات ِمن‬
‫�ٓا�پﷺکےاستھا�سوقترشببنرب�ا�ءبنرعم�و�ر‪ t‬یبےھٹوہئےےھت�‪� ،‬رسو�لالہلﷺہدیہاکگوشتاھکلایکرتےےھتا�و�رصدقہ‬
‫کاگوشتںیہناھکتےےھت�‪ٓ�،‬ا�پﷺنےاپیندنسپکےاطمبقدسیتوک�ا کٹاھر�ایکہمقلابچیامرگگنالہنںی�‪�،‬ا�و�ربرشبنرب�ا�ءنےیھبٓا�پےک‬
‫ساتھہمقلاٹاھرکاھکیا�ا�و�رنلگایل�‪،‬یلنکرسو�لالہلﷺنےہمقلےنلگنےکاجبئےوف� �رًاتوھ�کدیا�ا�و�ربرشبنرب�ا�ءسےاہک�ا�سےکاھکنےےساہتھ‬
‫�ر�و�کد�و�‪�،‬ا�و�رف مرایایہڈہ�یےھجمالتب�رہیےہہکا�سںیمزہرمالہو�اہے�‪،‬برش‪ t‬نےاہک�ا�سذ�ا�تیکمسقسجےنٓا�پوکزع�ت �دیےہےھجمیھب‬
‫�اپےنہمقلںیمیہیاب�تولعم�موہئییھترگممںیےنا�سایخ�لےکشیپرظن�ا�سوکہنںیاگالکہںیمٓا�پےکاھکنےوکبےفطلہنرکد�و�ں�‪� ،‬ابیھ‬
‫برش‪� t‬اپینہگجےساٹےھیھبہنےھتہکزہرکیاتثریکیدش�تےسا�ناک�رنگایس�ہڑپگای‬
 ‫�� �����‬
‫َّ َ ْ ْ َ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫ََ َ‬ ‫ّ‬ ‫َّ َ َ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِب زَ� ْين َب فقال‪َ َ :‬س ْمت الذ َر َاع؟ فقال ْت‪َ :‬م ْن اخ َب َ�ك؟إن َهذا ال َعظ َم ل ُي ْخ ِب ُ� ِ ن ي�‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫ُ‬
‫ودعا َرس ِ‬
‫�‬‫الهل َوإ ْن ُك ْن َت َك ِذ ً ب� َف ُٔار ي َ‬
‫ح َل ِك َع َل َذ ِل َك َ؟ق َال ْت َٔا َر ْد ُت إ ْن ُك ْن َت َنب ًّيا َف ُي ْط ِل َع َك ُ‬ ‫َٔا َّن ُه َم ْس ُم ٌوم‪َ ،‬ف ْاع تَ َ� َف ْت َ‪،‬ق َال َ َلا َما َ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اس ِم ْن َك َٔ‪،‬ا َّن ُه َك َن تَ َ� َ َكا ِ َٔل َّن ُه َك َن َل َي ْن َت ِق ُم ِل َن ْف ِس ِه ثُ َّ� َق َت َل َها ب َب شَ� ِق َص ً‬
‫اصا‬ ‫َّ‬
‫الن َ‬
‫ِ ٍ‬
‫�ٓا�پﷺےندہیہشیپرکنےو�الیوع�ر�تزیبنوکبالیا�ا�و�ر�ا�سےسد�ریافتایکتونےرکب�یےکوگشتںیمزہرالمیاےہ�‪�،‬ا�سےناہک�ٓا�پ‬
‫کوسکےناطال�عد�یےہ ��؟ٓا�پﷺنےرفمایامری�ےاہتھںیمرکب�ییکوج�دسیتےہا�سےنےھجمربخ�د�یےہہکا�سںیمزہرمالہو�اہے�‪�،‬ا�س‬
‫ایک؟�ا�سوع�ر�تےنوج�ا�بدیامںیےن‬
‫پر�ا�سےنزہرکا�اقر�ا ک�ررلایکہاہ�ںںیمےنزہرمالیاہے�‪ٓ� ،‬ا�پﷺےند�ریافتایکتمےنا کیاسوی�ں �‬
‫سوچااگر�ٓا�پو�اقہعیبنںیہوت�الہلاعت �لٰیٓا�پوکا�سیکربخ�د�ےد�ےاگا�و�ر�اگر�ٓا�پوھجٹےیبنںیہوتلو�گٓا�پیکرط�فےساجن�تاحصلرکلںی‬
‫سپدنرتےےھتا�سےئلا�سوہی�د�ناکجو�ا�بنسرکٓا�پےناپینذ�ا�تیک‬
‫گے�‪،‬کوینہکرسو�لالہلﷺبدلہےنیلےکاجبئےاعم�فرک�دیان ک‬
‫حدتکاسےاعم�فرفمادیارگم برشبنرب�ا�ء‪ t‬کےقاص�صںیماسےلتقرک�دی گاای�۔‬
‫‪1‬‬

‫ْ َٔ ْ َّ َٔ َ َ َ َ َ ُ َٔ ُ ْ ْ َ ْ َ َّ َْ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬

‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َعل ك ِه ِ ِل ِمن اج ِل ال ِذي ا ك‪ .‬جحمه ابو ِهن ٍد ِب�لقر ِن والشفر ِة‬ ‫اح َت َج َم َر ُسول الهلِ صل‬
‫َو ْ‬
‫ن‬
‫‪2‬‬
‫�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺےن�اپینرگ�د�نےکرقیبتشپرپس�گ�ی�ا�ںوچھک�ائںیوج�ابوہدننےگنیسا�و�رچرھ�یےساگلئے�۔‬
‫َّ‬ ‫ْ ُٔ ْ َ َّ َٔ َ ْ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫َب ْع َد َذل َك َث َل َث سن نَ� َح تَّ� َق َال ف� َو َجعه َّالذي َم َ‬
‫ات ِف ِيه‪َ :‬ما ِزل ُت ا ِج ُد ِم َن ال ك�ةِ ال ِ ت ي� ا ك ُت ِم َن الش ِاة َي ْو َم‬ ‫ِي ِ ِ ِ‬ ‫ِ ِي‬ ‫ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ شَ‬ ‫َ ْ َ َ فَ َ َٔ َ ُ ْ َ ْ َٔ ْ ّ َ َ ُّ ْ ُّ َ ُ ُ فّ َ ُ ُ‬
‫� ًيدا‬ ‫خي ب�‪�َ ،‬ذا اوان ان ِقط ِاع ال ب َ� ِر ِم ِ ن ي�‪ ،‬قال الزه ِري‪ :‬فتو ِ ي َ� رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل ِ‬
‫جبنیتاس�لدعب�ٓا�پﷺرم�ضالوم�تںیمالتبمہوئےوتٓا�پےنرفمایاکہںیمہشیمہا�سرکب�یےسوجمںیےنربیخمںیاھکئییھتفیلکت‬
‫‪3‬‬
‫�اٹاھتا�رہاہو�ںرگم�ا�بوت�ا�سےکزہرسےریم�یہشر�گٹکیئگےہ�‪�،‬اسیو�اسےطاما�مزہر�یےتہکںیہہکٓا�پدیہشفو�توہئےںیہ�۔‬
‫َ َ َ َ ْ ُٔ ُّ شْ ْ ْ‬ ‫َّ ُ ُ فّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ َ ف َ‬ ‫َ َ َُ ُ‬
‫� ِبن ُت ال َب َ� ِاء ْب ِ ن� َم ْع ُر ٍور‬ ‫كن رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل قد قال ِ ي� م َر ِض ِه ال ِذي تو ِ ي َ� ِف ِيه‪ ،‬ودخلت ام ِب ٍ‬
‫َٔ َ‬ ‫ْ َٔ ْ َ َّ َٔ َ ْ‬ ‫ْ َ َٔ‬ ‫َ ُ ُ ُ َ ُٔ َّ شْ َّ َ ْ َٔ َ‬
‫�‪ ،‬إن َهذا ال َوان َو َج ْد ُت ِف ِيه ان ِقط َاع ا بْ َ� ِري ِم ْن ال ك�ةِ ال ِ ت ي� ا ك ُت َم َع ا ِخيك ِب خَ� ْي َب ِ�‬
‫تعوده‪ :‬ي� ام ِب ٍ‬
‫جب رسو�ل الہلﷺ وکمر�ض وفا�ت وہ�ا�ا�و�ربرشبن رب�ائ ‪t‬کی نہب ٓا�پﷺ یک زم�ا�ج رپسیوک�ٓائںی وت�ٓا�پﷺ ےن‬
‫پینرو�ںوک�اسیون�الہےکاثرسےوٹٹےتوہئےدیھکرہاہو�ںوجمںیےنربیخمںی‬
‫رایا�ا�ےرشب‪t‬کینہب�!یہرم�ضوجمھجوکہےںیما�سںیما گ‬
‫ف م‬
‫‪4‬‬
‫متاہ�ر�ےاھبئیرشببنرب�ائ ‪t‬کےاستھاھکیاتاھ�۔‬

‫ا� ہشام �‪۳�۳�۸‬؍�‪ ،۲‬مغازی واقدی �‪۶�۷�۷‬؍�‪،۲‬فتح الباری �‪۴�۹�۷‬؍�‪۷‬‬ ‫‪ 1‬بن‬

‫‪،۲‬ا� سعد �‪۱�۵�۶‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 2‬زاداملعاد�‪۱�۱�۲‬؍�‪،۴‬مغازی واقدی �‪۶�۷�۸‬؍� ب ن‬
‫‪ 3‬زاداملعاد�‪۲�۹�۷‬؍�‪۳‬‬
‫ا� ہشام�‪۳�۳�۷‬؍�‪۲‬‬ ‫‪ 4‬بن‬
 ‫�� �����‬

‫اہلدف�کیکرپس�دگی‬
‫یخربکےرشم�قںیمد�و�د�نیکاسمفترپ�ایکوہی�د�ییتسبدف�کیھت�‪،‬جو�ٓا�جلکاحئلےکالعقےںیمحائط کےان�مےسوہشم�رہے�‪،‬‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ َ َ َ َ نَ نْ َ َ َ َ ُ َ ّ َ َ ْ نَ َ ْ ُ َ َ َ َ َ ْ ُ ُ ْ َ ْ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َٔ ْ َ‬
‫ّلا اق َبل َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل إل خي ب� فد� ِم�ا‪ ،‬بعث ميصة ب� مسع ٍود إل فدك يدعوه إل ِإالسل ِم‬
‫ُ‬ ‫َ ُ خَ ّ فُ ُ ْ َٔ ْ َ ْ ُ َ ُ ْ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ّ َ َ َ َ ُ ُ ْ َ َٔ َ‬
‫اح ِت ِ� ْم قال َم ّي َصة‪ِ :‬جئ ت� ْم فا ق ْ�ت ِع ْن َد ْه َي ْو َم ْ ي ِن�‬‫يو�و�م ان يغزوه كا غزا اهل خي ب� يو ِ�ل ِبس‬
‫یخربہپچنرک�رسو�لالہلﷺےن حمہصینبوعسم�د‪ t‬کویوہ�دفد�کےکاپ�سدعو�تاسال�مد�ےرک�ر�و�انہایکتاکہو�ہاسالمیوسسائیٹںیم‬
‫وہ ئاںی�‪،‬یلنکاہلدف�کوکقینیاکملاھتکہیھٹمرھب�‪،‬بےرس�وساما�ناملسم�نربیخکےدجید�السہحےسسیلد�سزہ�ا�ریوہ�دیو�ںاجناب�ز�و�ں‬
‫شامل ج‬
‫سےتسکشاھکجائںیےگ�ا�سےئلانوہ�ںےنربیخکاحا�لاجنےنکتاٹ�لوٹم�لےساک�مایلا�و�رٓا�پﷺکےاقصدکو�د�ود�نیکایق�مذپیر�ائی‬
‫‪1‬‬
‫کےدعبیھبوکئیو�اضحوج�ا�بہندیا�۔‬
‫الهل‬ ‫الر ْع َب ِ ف� ُق ُلوب َٔا ْهل َف َد ِك‪ِ ،‬ح ي نَ� َب َل�غَ ُ ْم َما َٔا ْو َق َع ُ‬
‫الهل َت َع َال ب َٔ� ْهل َخ ْي َب َ�‪َ ،‬ف َب َع ُثوا َإل َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫ُّ‬ ‫َق َذ َف ُ‬
‫الهل‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ي ِ ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ال َون ُه َع َل ّ‬‫َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ُي َص ِ ُ‬
‫الن ْص ِف من فدك‪ ،‬فقدمت عل ْي ِه ُرسله ْم ِب� ْي ب ِ� فق ِبل ذ ِلك ِم ن ُ� ْم‬ ‫ِ‬
‫مرگبجانوہ�ںےناچانکامنیا�ںاہب�د�ریوہ�د�یرس�د�ا�ر�و�ںےکلتق�‪،‬یخربمںیلمکمتسکشا�و سم�راملنو�ںاکضموب�طوتسممکحوعلق�ںیکحتفاکحا�ل‬
‫سانوتا�نیکرمکٹو�ٹیئگا�و�ر�ا�نرپرعباط�ر�یوہایگسجرپ�انوہ�ںےناطاعتاتخای ک�ررلیا�و�ریپاغ�مدیاکہا�نےکاستھیھباہلربیخیجاسماعمہل‬
‫وہائںی ےگ�‪�،‬رسو�ل الہل ﷺنے ا�نیک‬
‫کایجائےعیین امہ�ر�ی اجنو�ںوک�اما�ن د�ی اجئے ا�و�رہم اپانتام�م اساب�بوھچ�ڑرک اہی�ں ےسالج�وطن ج‬
‫�د�رخو�استوکنموظ�رفرمالای�ا�و�ر�و�ہول�گوہا�ںےسےلچےئگ�۔‬
‫‪2‬‬

‫َّ َ‬ ‫ْ َ ْ َ َ َ ُ ُ ّ ّ َ َّ ُ َ‬ ‫َّ َٔ ْ َ‬ ‫َ ُ َ ُ َ َ ُ َ َ ّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َعل يْ ِ� ْم‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ان ي خْ� ُر ُجوا ِمن ِبل ِد ِه ول يكون ِللن ِب ي� صل‬ ‫ويقال‪ :‬عرضوا عل الن ِب ي� صل‬
‫ّ ٔ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫ْ ْ َٔ ْ َ شَ ْ ٌ َ َ َ َ ُ ُ َ َ ُ ف َ َ َ َٔ َ ّ ّ َ َّ ُ َ‬‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه وسل ان يقبل ذلك‬ ‫�ء‪ ،‬و ِإذا كن جذاذها جاءوا ج�ذوها‪ ،‬فا ب� الن ِب ي� صل‬ ‫ِمن المو ِال ي‬
‫بضعےتہکںیہہکانوہ�ںےنیبنرکیم ﷺکےاسمےنہیاب�تشیپیکہکو�ہاپےنالعقہےسلکناجتےںیہنکیلٓا�پوکہام�ر�ےامو�ا�لرپکوئی‬
‫�اتخای�رنہوہگایلنکبجا�نیکدحیلعگیوہئیوت�انوہ�ںےن کٓارما�لےکےصحےیکرگم�ٓا�پﷺنےوبق�لرکنےےساناک�رف مرا�دیا�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َإل ْي ُ ْ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬‫َ َ َ ٌ َ َ َ ٌ َ َ ُ ُ ٌ َْ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ك ِمائة َر ُج ٍل‬ ‫حميصة‪ :‬مالمك منعة ول ِرجال ول حصون‪ ،‬لو بعث رس‬ ‫وقال هلم ّ‬
‫َّ ُ َ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫تُ َ َ‬ ‫َ ْ َٔ‬ ‫َ َ ُ ُ ْ َ ْ َ َ َ َ ّ ْ َ ْ َ َٔ ّ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِن ْص ف َ�ا‪ ،‬فق ِبل‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫ُ‬
‫الصل ُح بي ن ُ� ْم ان ُل ْم ِن ْصف ال ْر ِض ِب ْ� ب ِت َ�ا ُل ْم‪َ ،‬وِل َرس ِ‬ ‫لساقوك إلي ِه‪ ،‬فوقع‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ذلك‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫ُ‬
‫َرس ِ‬
‫بضعےتہکںیہہکبجرسو�لالہلﷺنےا�نیکٓاخر�یشیپشکوکرتسم�درکدیاوتانوہ�ںےناقم�دمتاکیفہلصایکتو�ٓا�پﷺکےاقصد‬

‫‪ 1‬مغازی واقدی�‪۷�۰�۶‬؍�‪۲‬‬
‫ا� ہشام�‪۳�۵�۳‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 2‬بن‬
 ‫�� �����‬

‫حمہصینبوعسم�د‪ t‬نےاہنںیاہکاہمت�ر�ےاپ�سہنوفحم�ظرہےنےکےئلہعلقاج�تںیہا�و�رنہیہڑلنےو�الےاجناب�ز�‪�،‬اگررسو�لالہلﷺنے‬
‫صر�فوسماجہدبیھاہمت�ر�یرط�فجیھبدیےئوتتما�ناکماقبہلہنرکاپئوگےا�و�ر�و�ہںیہمتاہنکرکٓا�پﷺکےاپ�سےلاجئںیےگ�‪�،‬ا�سوقت‬
‫‪1‬‬
‫�انوہ�ںےنحلصرکنیاچہیوت�رسو�لالہلﷺنےا�نےکاستھفصنزمنیرپصحلرکلی�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫وجف َعل يْ َ�ا ِب خَ� ْي ِل َول ِرك ٍب‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ً َٔ َّ ُ َ ْ ُ َ ْ‬ ‫َ َ َ ْ ََ ُ ُ‬
‫فكنت فدك ِل َرس ِ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل خا ِلصة‪ِ ،‬لنه ل ي‬
‫چونہکدف�کریغبکیس نہلمحا�و�رشلرککیشےکحتفوہ�اتاھ�ا�سےئلدف�کیکزمنیرص�فرسو�لالہلﷺےکےئلوصخم�صیھت�۔‬
‫‪2‬‬

‫� ن‬
‫�ا�و�ریخربکیرط�حاغ م�ی�ںیممیسقتںیہنوہ�ا�ا�سںیمےسٓا�پاپےنا�وپرخر�چرکتےےھت�‪،‬بونہاشمےکوچب�ںیکایعلد�ا�ر�یرکتےےھتا�و�ر�ا�ن‬
‫رضو�ر�تدنم�و�ںیکاش�د�یرفماتےےھت�‪،‬‬ ‫مںیےسریغشا�د�یدش�ہ �‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َٔا ْر َس َل ْت إ َل َٔا� َب ْكر َت ْس َٔا ُ ُل ِم ي َ� ثَ َ ْ ُ‬
‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ َٔ َّ َ َ َ َ َ ْ َ َّ َ ُ ْ َ َّ‬
‫ول‬ ‫ا�ا ِمن َرس ِ‬ ‫ِ ِب ي ٍ‬ ‫عن عا ِئشة‪ ،‬ان ف ِاطمة عل ي�ا السالم‪ِ ،‬بنت ِب ِي‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ َٔ ْ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ِ َّ َٔ َ َ ُ َ ْ‬
‫الهل َعل ْي ِه ِب� َل ِد َين ِة‪َ ،‬وفد ٍك َو َما َب ِق يَ� ِم ْن �خ ُ ِس خ ْي َب َ�فقال ا ُبو َبك ٍر‪ِ :‬إن َر ُسول الهلِ‬ ‫الهلِ صل الهل علي ِه وسل ما افاء‬
‫ّ‬ ‫َ‬ ‫‪:‬ال ُن َور ُث‪َ ،‬ما تَ َ� ْك َنا َص َد َق ٌة‪ ،‬إ نَّ َ�ا َ ي ْٔ� ُ ُك ٓا ُل ُ َم َّم ٍد َص َّل ُ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِ ف ي� َهذا َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ‬
‫امل ِال‪َ ،‬و ِإ ِ ن ي�‬ ‫ِ‬ ‫صل الهل علي ِه وسل قال‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َع ْن َح ِ َالا َّال ت� َك َن َع َل يْ َ�ا ف� َ ْع ِد َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫الهل‬ ‫َوالهلِ َال ُٔا َغ ّي ُ� َش ْي ًئا ِم ْن َص َد َق ِة َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫ِ‬ ‫ِي‬ ‫ِي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫َ نْ َ ْ ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫َ َّ ُ َ ْ َ َ َّ َ َٔ‬‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫َعل ْي ِه َو َس َل‪َ ،‬ول َعلن ِف ي َ�ا ِب َ�ا ِعل ِب ِه َرسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪،‬فا ب� ابو بك ٍر ان يدفع ِإل ف ِاطمة ِم�ا شيئا‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬

‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬سےرم�و�یےہ جبرسو�لالہلﷺکا�اتناق�ل گوہای�ا�و� سردینا�ابوبرک‪ t‬لخہفیرقم�رہوئےوتافطہمالزہر�ہ‪r‬‬

‫نےدیسنا�ابوبرکصدیق‪t‬کےاپ�سیسکوکاجیھبا�و�ررسو�لالہلﷺےکا�سام�لےسوج�ٓا�پﷺوک�الہلاعتلٰینےدمیہنا�و�رفد�کںیم‬
‫ایک‪،‬یلنکدیسناابوبرک‪ t‬نےاناک�رف مرا�دیا�ا�و�ر�ا�نےسر�و�ایتیک‬
‫عانیترفمایاتاھ�ا�و�ریخربکاجوپانوچ�ا�ںہصحر�ہایگتاھ�ا�سںیماپینریم�ا�ثاکماطلہب �‬
‫وھچ جڑ ئاںی�و�ہبساعمۃاسملنیملرپصدقہوہتاہے�‪�،‬ابلہت‬
‫ربمغیپو�ںاککوئیو�ا�ر�ثںیہنوہتاہموجکھچ �‬
‫کہرسو�لالہلﷺنےرفمایاہےہکمہ �‬
‫یگ�‪،‬ا�و�رمںیالہلیکمسق!جوصدقہرسو�لالہلﷺوھچ�ڑگےئںیہا�سںیمیسکمسقاکغتریہنںیرک�و�ںاگجس‬
‫�ٓا�لدمحمﷺاسیام�لےساھکتیرہے �‬
‫رطزعلماتخای ک�رر�و�ں‬
‫حا�لںیمو�ہرسو�لالہلﷺےکدہعمںیاھت�ا�بیھباسیرط�حرہےاگ�ا�و�رمںیا�سںیم�(�ا�سیکمیسقتوغری�ہ�)مںیوہی �‬
‫‪3‬‬
‫گاجو�رسو�لالہلﷺاک�اپینزندگیںیماھت ‪� ،‬الرغ�ضدیسنا�ابوبرک‪t‬نےافطہم‪ r‬کوکھچیھبدیاننموظ�رنہایک�۔‬
‫سدینارمعبناطخ�ب‪ t‬نےاپےند�و�رخالفتںیمربیخکےوہی�دیو�ںےکاستھدف�کےکوہی�دیو�ںوکبیھالج�وطنرکنےاکیفہلصایک�‪�،‬ا�و�رما�ل‬

‫‪ 1‬مغازی واقدی �‪۷�۰�۶‬؍�‪۲‬‬

‫ا� ہشام�‪۳�۵�۳‬؍�‪۲‬‬ ‫‪ 2‬بن‬
‫َّ‬
‫ـ� َصــى الـ ُ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ْ َّ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ْ َ ْ ََ‬ ‫َ‬ ‫خ‬
‫‪ 3‬حصیــح ب�ــاری کتــاب املغــازی ب�ب غــزو ِة خيـ بـر�‪، ۴�۲�۴�۰�،۴�۲�۴�۱‬حصیــح مســم کتــاب الج ہادوالسـری ب�ب قــو ِل ِ‬
‫ـه‬ ‫النـ ب يّ‬
‫ِ‬
‫ُ َ‬
‫ـه َعل ْيـ ِـه‬
‫َّ‬
‫ـول الــهِ َصــى الـ‬ ‫ـ� ابوداودکتــاب الج ہادوالسـری َ ب� ٌب ِ ف� َص َفـ َ ي ُ‬
‫ـا� َرسـ ِ‬ ‫ي‬ ‫ـور ُث َمــا تَ َ� ْك َنــا فَ ُ�ـ َـو َص َد َقـ ٌـة�‪ ،۴�۵�۸�۰‬سـ ن ن‬
‫ـم َل ُنـ َ‬ ‫َع َل ْيـ ِـه َو َسـ َّ َ‬
‫ال ْمـ َـو ِال �‪،۲�۹�۶�۸‬مســند امحــد �‪،۵�۵‬حصیــح ب ن‬ ‫َ َ َّ َ َ ْ َٔ‬
‫ا� حبــان�‪ �۶�۰�۷‬ش‪�،۶‬ح الســنۃ للبغــوی�‪۲�۷��۴ ۱‬‬ ‫وســم ِمــن‬
 ‫�� �����‬

‫�ا�و�ر� تقااص�دیا�تےکامہرصاحبہرک�ا�م ‪ y‬کودف�کےکوتیھک�ںا�و�ر�ا�سیکامت�ما�ر�اضییکتمیقاگلنےےکےئلاجیھب�‪،‬جبا�نیکتمیقاک�اند�ا�ز�ہ‬

‫کملموہگایتولخہفیوقتےندف�کےکوہی�دیو�ںوکنفصتمیقا� کد�ار�د�یوجپاچ�سزہ�ا�ریا�ا�سےسھچکزیا�د�ہیھت�‪،‬پرھ�اہنںیربیخکےوہی�دیو�ں‬
‫کےاستھاش�میکرط�فالج�وطنرک�دیا�۔‬

‫�و�ا�د�یالرق�ٰییکحتف‬
‫�و�ا�د�یرق�ٰیشا�ما�و�رمدیہنےکامبنیاقم�مامیت�ء�ویخربکےد�رمای�نو�اقعایکرسسزبو�ا�د�یےہسجںیمتہبےسدیاہ�تںیہجنںیمےبامش�رشچےم‬
‫ہںی�‪�،‬ا�سےئلا�ساکنا�مو�ا�د�یالرق�ٰی(تمدع�د�دیاہ�تو�الیو�ا� �دی�)�رکاھگای�‪،‬یاہ�ںوہی�د�ٓاکربسےئگےھتا�و�رکاتشاک�ر�یرکتےےھت�‪،‬‬
‫َٔ ً‬ ‫ْ‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َّ ْ َ َ ْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل من خ ْي َب َ� إل َو ِادي الق َرى نَ زَ�ل َنا ِب َ�ا ا ِصيل‬ ‫صف َنا َم َع َر ُسول الهل صل‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة‪ ،‬قال‪ :‬فلا ان‬
‫ُ‬
‫ام‪ ،‬ث َّ� َّ‬ ‫َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ُغ َل ٌم َ ُل ‪َٔ ،‬ا ْه َد ُاه َ ُل ر َف َاع ُة ْب نُ� َز ْي ٍد ْ ج ُ‬
‫الش ْمس َ‪،‬و َم َع َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬
‫ي�‬ ‫الض ِب ِ ن يُّ‬ ‫الذ ِ يُّ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َم َع َمغ ِر ِب‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َٔ تَ ُ َ ْ َ‬ ‫َّ ُ َ َ ُ ْ َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َ ٌ َٔ ُ‬ ‫َ َ ْ نُ َ‬
‫س ٌم غ ْر ٌب‬ ‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل إذ ا�ه‬ ‫ا� ِهش ٍام‪ :‬جذام‪ ،‬اخو لخ م‪،‬قال‪ :‬فو الهل إنه ل َيضع َرحل َرس ِ‬ ‫قال ب‬
‫َ‬
‫َّ َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َٔ َ َ ُ َ َ َ ُ ُ ْ َ َ ً َ ُ َ َ َ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬ك‪َ ،‬وال ِذي نف ُس َم َّم ٍد ِب َي ِد ِه‪ ،‬إن ش ْ�ل َت ُه‬ ‫ال َّنة‪ ،‬فقال َر ُسول الهلِ صل‬ ‫فاصابه فقتل‪،‬فقلنا‪ :‬ه ِنيئا ل ج‬
‫ُ‬ ‫ْ َْ‬ ‫َٔ‬ ‫ٌ‬ ‫َ َ َُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫النار‪َ ،‬كن غل َها ِم ْن ف ْ� ِء ُ ْ َ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ٓ َ َ َ ْ َت ُ َ َ ْ ف َّ‬
‫ول الهلِ‬ ‫اب َرس ِ‬ ‫الس ِ ِل ي ن� يوم خ ْي ب�‪ ،‬قال‪ :‬فس ِم َعا رجل ِمن اص ِ‬ ‫ي‬ ‫الن لتح ِ�ق علي ِه ِ ي� ِ‬
‫� َاك ْ ن� ل َن ْع َل ْ ن� ل‪َ ،‬ق َال‪َ :‬ف َق َال ُ‪:‬ي َق ُّد َل َك م ْث َل ُه َما م ْن َّ‬ ‫َٔ َ ْ ُ ش‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ تَ ُ َ َ َ َ َ ُ َ‬
‫الن ِار‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫صل الهل علي ِه وس َل‪ ،‬فا�ه فقال‪ :‬ي� رسول الهلِ ‪ ،‬اصبت ِ َ ي ِ ِ ي ِ ِ ي‬
‫ںیمٓا�پﷺو�ا�د�یالرق�ٰی(جو�ا�ن ندو�ںاعلالالہکتاہے�)مںیرصع�ومرغ�بےک‬
‫�ابوہریر�ہ‪t‬ہکےتںیہیخربکیحتفےکدعبمدیہنونم�ر�ہو�اپیس �‬
‫ڑگوی�ںا�و�روعلق�ںںیمانپ�ہےلرکبون�ک‬
‫ےچنہپ�‪،‬وہا�ںےکوہی�د�یےلہپےسیہاپےنرعبیوفیلح�ںوکعمجرککے ھ‬
‫�د�رمای�نرغ�و�بےکرقیباہی�ں �‬
‫مشریشاق�دمترکنےاکیفہلصرکچےکےھتا�سےئلبجٓا�پوہا�ںےچنہپوت�انوہ�ںےنوعلق�ںےسریت�و�ںیکاب�ر�شربساکر�ٓا�پاک�اتسابق�لایک ��‪ٓ،‬ا�پ‬
‫م‬
‫�ض‬
‫کا�ایکالغ�مدمعماھتجو�رفاعہنبزیدخز�اعیمثال ب�یےنٓا�پﷺےکذن�رکایتاھ�ابناشہ�مےکاطمبقذج�ا�ممخلاکاھبئیاھت�‪،‬یہالغ�مٓا�پﷺ‬
‫کاکاج�و�ہا کٹاھر�رکھرہاتاھکہایکریتہکںیےسا�سالغ�مےکٓالاگ�ا�و�رعمول�مہنوہ�اکہسکےنام�ر�اہے�؟غال�مریتکےدصمہےسرمایگ ص�‪،‬احبہرک�ا�م‬
‫ںیہن‪�،‬الہلیکمسقسجےکاہتھںیمریم�یاج�نےہ‬
‫‪ y‬ہکےنےگلا�سےکےئلاہش�د�تیکوم�تابم�ر�کوہ�‪�،‬رسو�لالہلﷺنےرفمایارہگز �‬
‫غز�و�ہربیخںیمجوچا�د�ر�ا�سےنمیسقتےسےلہپتمینغےکام�لےسرچ�ائییھتو�ہہلعشنبرک�ا�سےکمسجرپبڑھ�کرہیےہ�‪،‬یہنسرک�ایکٓا�دمی‬
‫‪1‬‬
‫جوتےاک�ایکای�د�وستےمالیا�ا�و�رہکےناگلیہںیمےنتمینغےکام�لےسےئلےھت� �‪ٓ،‬ا�پےنرفمایایہایکای�د�وستےمٓا�گےکںیہ�۔‬
‫میل امانوت�ںاکماعمہل اتناہئیتخس ےہ �‪،‬بال�اجا�ز�ت امرییابال�اتساقح�قوکئیومعملی زیچبیھ اٹاھیلانبتہ ڑب�ےاقع�باکباعث ےہ �‪ ،‬عیین ایخنت‬
‫َٔ ْ ُ َ َ نَ ُ َ ُّ ُ ُ َٔ ُ‬ ‫َ ٌ َ ْ َ ْ ُ ُ ف َٔ ْ َ َ ُّ ُ‬
‫وع‪َ ،‬واال ْم ِت َعة�‪،۶�۷�۰�۷‬حصیح‬ ‫النــذ ِور االرض‪ ،‬والغــم‪ ،‬والــزر‬ ‫ـان و‬‫ـذور�ب هل يدخــل ِ ي� اال ي�ـ ِ‬‫اال�ــان والنـ ب‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب ی‬
‫َ ٌ ف َْ‬ ‫َ‬
‫ال ْٔو ِم ُنون �‪،۳�۱�۰‬سـ ن ن‬‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ال َّنــة إل ُ‬‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫مســم کتــاب اال�ــان َ� ُب غ َلــظ ْ�ــر ي� الغلـ َ ُ َ ْ‬
‫ُ‬ ‫ت‬
‫ـ� ابوداودکتــاب الج ہــاد ب�ب ِ ي� تع ِظ ي ِ�‬ ‫ـول‪ ،‬وانــه ل يدخــل ج ِ‬ ‫ِ‬ ‫ی ب ِ ِ ِ ِ‬
‫یخ‬ ‫ت‬ ‫ُُْ‬
‫ط�ی�‪۱�۶‬؍�‪،۳‬البدایــۃ وال�ایــۃ �‪۲�۳�۷‬؍�‪،۴‬مغــازی‬
‫ن‬ ‫‪،۲‬ا� ہشــام �‪۳�۳�۸‬؍�‪،۲‬الــروض االنــف �‪۱�۱�۲‬؍�‪،۷‬عیــون اال��‪۱�۸�۷‬؍�‪�،۲‬ر� ب‬
‫ث‬ ‫ــول �‪ �۷�۱�۱‬ب ن‬
‫الغل ِ‬
‫للب�ـیق �‪۲�۶�۹‬؍�‪۴‬‬
‫واقــدی �‪۷�۱�۰‬؍�‪،۲‬دالئــل النبوۃ ی‬
 ‫�� �����‬

‫�ا�و�رچو�ر�یایےسانگ�ہںیہنجیکاجمہدکےےیلیھبششخبںیہنےہ�۔‬
‫َ‬
‫َّ َ َّ ُ َ َ َ َّ ُ فّ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ‬ ‫َع ْن َز ْي ِد ْ ن� َخا ِل ٍد ْ ج ُ َ َٔ َّ َ ُ ً ْ َٔ ْ َ‬
‫اب الن ِب ِيّ� صل الهل عل ْي ِه َوس َل ت ُو ِ ي َ� ي ْوم خ ْي ب َ�‪ ،‬فذك ُروا ذ ِلك ِل َرس ِ‬
‫ول‬ ‫اله ِ ن ِيّ�‪ ،‬ان رجل ِمن اص ِ‬ ‫بِ‬
‫َ َ َ َّ َ َ ُ ْ َ َّ ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪:‬ص ُّلوا َع َل َص ِاحب ُ ْ َ َ َّ َ ْ ُ ُ ُ َّ‬ ‫َ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ف َق َال َ‬
‫الهلِ َص َّل ُ‬
‫ك غل ِ ي� َس ِب ِيل‬ ‫اس ِلذ ِلك‪،‬فقال ِ‪:‬إن ص ِاحب‬ ‫ك‪،‬فتغ ي�ت وجوه الن ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ً‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ْ‬
‫الهلِ ‪ ،‬ففتش َنا َم َت َاع ُه ف َو َج ْد نَ� خ َرزا ِم ْن خ َر ِز يَ ُ� َود ل ُي َس ِاوي ِد ْر َه ْ ي ِن�‬
‫�زیدبناخلدہجین‪t‬کابای�نےہاسید�ناشعجاک�ایکٓا�دمیوف�ت گوہای گلوو�ںےنرسو�لالہلﷺوک�ا�سیکربخ�د�یوت�ٓا�پےنرفمایاتمول�گ‬
‫�اپےناستیھیکامن�زجان�ز�ہڑپ�ھول�‪�،‬ا�سےس گلوو�ںےکرہچ�و�ںاک�رنگریغتمہوگای� �‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایامتاہ�ر�ےاستیھےنر�ا�ہالہلںیمایخنتیک‬
‫‪1‬‬
‫تیھ�‪�،‬زیدبناخلدنےا�سےکاسما�نیکالتشییلوت�ا�سںیموہی�دیو�ںےکومتیےلموج�د�و�د�رہمیکتمیقےکرب�ابربیھہنےھت�۔‬
‫ٔ ن‬
‫لبا�‪:‬ضعيف‬
‫حمك اال ي‬
‫ً َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ َ ْ‬ ‫َ َٔ ُ‬
‫ص َاب ُه ِلل ِق َت ِال َو َص ف ُ� ْم َو َدف َع ِل َو َاء ُه ِإل َس ْع ِد ْب ِ ن� ُع َب َادة َو َر َاية ِإل احلباب ب ن�‬ ‫ف َع َّبا َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ا‬
‫ْ َٔ َ َٔ ُ‬ ‫َٔ ْ ُ َٔ‬ ‫َ َ َ ً َ َ َّ ْ ن شْ ثُ َّ َ َ ُ ْ َ ْ َ‬ ‫َ َ َ ً َ َ ْ ْ ُ َْ‬
‫اه ِإل ِإال ْسل ِم‪َ ،‬واخ َب َ� ْه ا نَّ ُ� ْم ِإن ا ْس ُلوا ا ْح َرزوا‬ ‫�� دع‬ ‫املنذر‪ ،‬وراية ِإل س ِل ب ِ ن� حني ٍف‪ ،‬وراية ِإل عب ِاد ب ِ� ِب ٍ‬
‫‪َ �َ َ �،‬ز ٓا َخ ُر َف َق َت َ ُل ثُ َّ‬
‫َ َ َ ُ ٌ ْ َ َ َ َ ُّ َ ْ ُ ْ َ َ َ َ َ ُ ثُ َّ‬ ‫َٔ ْ َ َ ُ ْ َ َ َ ُ َ َ ُ ْ َ َ ُ ُ َ َ‬
‫‪�،‬‬ ‫ا� ْم عل الهلِ ‪،‬ف ب َ�ز َرجل ِم ن ُ� ْم ف ب َ�ز ِإل ْي ِه الز ب ي ُ� ْب ن� الع َّو ِام فقتل ب‬ ‫اموالم وحقنوا ِدماءه‪ ،‬و ِحس ب‬
‫َ ض َ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ ُ ثُ ّ َ َ َ ٓ َ ُ َ َ َ َ َ ُ َٔ ُ ُ َ َ َ َ َ َ َ ُ ثُ ّ َ َ َ ٓ َ ُ َ َ َ َ َُ‬ ‫َ َ َ ٓ َ ُ َ َ َ َ َ ْ َ ُّ ْ نُ َٔ َ‬
‫� الهل عنه فقتل‪ �،‬ب�ز اخر ف ب�ز ل ابو دجانة فقتل‪ �،‬ب�ز اخر ف ب�ز ل‬ ‫ب�ز اخر ف ب�ز ِإلي ِه ع ِ يل ب� ا ِب ي� طا ِل ٍب ر ِ ي‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ نْ ُ ْ َٔ َ َ َ شَ َ َ ُ ً‬ ‫ُ‬ ‫َٔ ُ ُ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ‬
‫‪،‬ح تّ� ق َتل َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِم�م احد ع� رجل‬ ‫ابو دجانة فقتل‬
‫یاتولوو�ںوکجاہ�دکیرتغبید�یا�و�رماجہدیناسال�میکفصدنب�یرفمائی� شل‪،‬رککاعملدعسبن‬
‫جبرسو�لالہلﷺنےوہی�دکوگنجرپ�ٓاما�د�ہاپ گ‬
‫عاب�د�ہ‪ t‬کو�ا�و�ر�ایکرپچمابح�بنبذنم�ر‪� t‬ا�و�ر�ایکرپچملہسنبفینحوکا�و�ر�ایکرپچمابع�د�ہنبرشبکوعاطف مرایا�‪،‬پرھیوہ�دوک�دعو�ت‬
‫ےگ مت‪،‬اہ�ر�یاجنو�ںوک�اما�نوہگاا�و�رحاس�بالہلاعتلٰیپرہوگارگمانوہ�ںےناسال�م‬
‫�اسال�مد�یا�و�رباتیاکہمتاسال�مےلٓائوتومتاہ�ر�ےام�لوفحم�ظوہ�ں �‬
‫قوب�لںیہنایک� �‪ٓ،‬ا�پےنا�نےکوعلق�ںکاماحصر�ہرکلای�‪،‬یترس�ےد�نوہی�دگنجےکےئللکنٓائے�‪�،‬ا�ناک�ایکوسہش�ا�رہعلقےسلکنرکدیم�ا�نںیم‬
‫�ٓایاا�و�رابم� �رز�تبلطیکا�سےکاقمبےلںیم�زبریبنوع�م‪t‬کنےلا�و�راسےلتقرک�دیا�‪ ،‬پرھد�وسر�اوسہش�ا�رہعلقےسلکنرکمدی�ا�نںیمٓایا�ا�و�ر‬
‫ماب� �رز�تبلطرکنےاگل�ا�سےکاقمبےلںیمیھبزبرینبوع�ا�م‪ t‬کنےلا�و�ر�اسےلتقرک�دیا�‪،‬پرھیترس�ایوہ�د�یدیم�ا�نںیمٓایا�ا�سےکاقمبےل‬
‫مںیدیسنایلع‪t‬بنابیاطلبےلکنا�و�راسےلتقرک�دیا�‪�،‬ا�سےکدعب�ایکوسہش�ا�ردیم�ا�نںیمالکنا�سےکاقمبےلںیمابو�دجانہ‪ t‬کنےلا�و�ر�ا�س‬
‫رھایکوسہش�ا�رمدی�ا�نںیمالکنا�و�ر�ا�سےکاقمبےلںیمرھپابو�دجانہ‪ t‬کنےلا�و�ر�ا�سوکخا�کنیشنرک�دیا�‪،‬یہابم� �رز�تلسلسم‬
‫ھریر�دیا�‪ ،‬پ �‬
‫کو�ڈ ک‬
‫جا�ر�یرہیاہی�ںکتہکا�نےکایگ�ر�ہٓا�دمیلتقوہےئگ�‪،‬‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬
‫ُ‬ ‫َ ّ‬ ‫الص َل ُة تَ ْ� ضُ ُ‬
‫� َي ْو ِمئ ٍذ ف ُي َص يل َر ُسول الهلِ صل‬ ‫كا َق َت َل َر ُج ٌل َد َعا َم ْن َب ِق َ� َإل ْ إال ْس َل ِم َ‪،‬وَل َق ْد َك َن ْت ّ‬
‫ِ‬
‫َُّ‬
‫ي‬
‫ـول �‪،۲�۸��۴ ۸‬حصیــح ب ن‬ ‫َ ُ ُُْ‬ ‫ـول �‪، ۲�۷�۱�۰‬سـ ن ن‬
‫ـ� ب ن‬ ‫ُُْ‬ ‫َ ٌ ف َْ‬ ‫‪ 1‬سـ ن ن‬
‫ا�‬ ‫ا� ماجــہ کتــاب الج ہــاد ب�ب الغلـ ِ‬ ‫ـ� ابوداودکتــاب الج ہــاد ب�ب ِ ي� تع ِظـ ي ِـم الغلـ ِ‬
‫للب�ــیق �‪۲�۵�۵‬؍�‪۴‬‬
‫ا� الج ارود�‪،۱�۰�۸�۱‬زاداملعاد�‪۹�۸‬؍�‪،۳‬دالئــل النبــوۃ ی‬ ‫حبــان �‪،۴�۸�۵�۳‬املنتــیق ب ن‬
 ‫�� �����‬
‫َٔ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ َ ََ َ‬ ‫َٔ‬ ‫ََ ََ‬ ‫َٔ ْ َ ثُ ّ َ ُ ُ َ َ ْ ُ ُ ْ َ‬
‫وه إل الهلِ ورسوهل فقاتل ُه ْم َح تّ� ا ْم َس ْوا َوغ َدا َعل يْ ِ� ْم ف ْل تَ ْ�ت ِف ْع الش ْم ُس‪ ،‬ق ْي َد ُر ٍم َح تّ� ا ْعط ْوا‬ ‫ِب�ص ِاب ِه � يعود فيدع‬
‫ْ َُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫اب َعل ا ْ َ‬ ‫َٔ‬
‫س َما ا َص َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ب َٔ� ْي ِد ي� ْم‪َ ،‬و َف َت َح َها َع ْن َو ًة‪َ ،‬وغ ّن َم ُه ُ‬
‫الهل ا ْم َو ُال ْم َوا َص ُابوا ا ث� ث� َو َم َت ًاعا َك ِث ي ً� َاوق َ َ‬ ‫َ‬
‫ص ِاب ِه ِب َو ِادي القرى‪،‬‬ ‫ِ ِ‬
‫ْ َ ُ َ َ َ َ ُ ْ َ ْ ََ‬ ‫َ تَ َ َ ْ َٔ ْ َ َ َّ َ ف َْٔ‬
‫و�ك الرض والن ِخيل ِ ي� اي ِدي ال ي� ِود وعاملهم عل ي�ا‬
‫جبیھبوکئیایکوہی�د�یوسہش�ا�رام�ر�اجاتاتونیبﷺوہی�دوکاسال�میکدعو�تدیےت ��‪،‬ا�و�رامن�زکا�وقتٓاجاتاتو�ٓا�پﷺاحصبہرک�ا�م ‪y‬کے‬
‫اناک�ررتےرہے ی�‪،‬وہ�دیو�ںا�و�راجمہدین‬
‫ہرم�ا�ہامن�زا�د�ارفماتےا�و�ر�و�اپس کٓار�اہنںیاسال�م ��‪،‬الہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لیکرط�فدعو�تدیےتمرگ�و�ہ ک‬
‫�اسال�مںیماش�مکتلسلسمگنجاج�ر�ی ہری�‪،‬چوتےھد�نحبصوسیر�ےاجمہدیناسال�مےنا�نرپ�ایکابت�ہنکہلمحایکےسجو�ہر�وکےنںیمانکا�م‬
‫ہوگےئا�و�روس�ر�جابیھزین�ہرب�ابریھبدنلبںیہنوہ�ااھتکہوہی�دتسکشاھکگےئا�و سم�راملنو�ںےنتہباسما�لتمینغاحصلایکجو�ٓا�پﷺنے‬
‫صاحبہرک�ا�م ‪ y‬مںیمیسقترفما�دیا�‪،‬کشتسےکدعبیوہ�دنےزگ�ا�ر�شیکہکا�نےکاستھیھباہلربیخیجاسماعمہلایکجائےا�نیکد�رخو�استیھب‬
‫‪1‬‬
‫�ٓا�پﷺنےوظنم�ر�رف مرالی�‪�،‬ا�و� �رزمنیا�و�رھکوج�رکےد�رخوت�ںوکیوہ�دکےاپ�سرہےندیاا�و�ر�انیہوککا� نرد�ہرقم�رف مرا�دیا‬
‫�و�ا�د�یالرق�ٰیکےوہی�دیو�ںیکاطاعتاتخای ک�ررنےےکدعبجزیر�ہالرع�بںیموہی�دیو�ںےکبسےساطقوت�ا�رمو�رچےاکخاتہموہگایجسےن‬
‫سوق�طربیخکےدعباملسمنو�ںاکاقمبہلایکتاھ�۔‬

‫�اہلامیت�ءیکاصملتح‬
‫رہشام�ءہے�‪،‬یاہ�ںےکابشدن�ےڑب�ے‬
‫حف�ہ العیداکےر�اسےترقتیًاب�د�وسوتسیلیمد�و�رتوب�کاک�ایکوہشم�رلخناتسنی یت‬
‫یخربکےامش�لںیم ی‬
‫صاحبوق�تےھتا�و�ر�ا�نےکہعلقاج�تیھباہپ�ڑ�و�ںیکوچٹوی�ںرپتےھ�ا�نےکقلعتموتقعیھتہکو�ہھچکاقم�دمترکیںےگ�‪،‬‬
‫َ َُ َ ُ َ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫ُْ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َف َ َّلا َب َل َغ يَ ُ� ُود َت يْ� َم َاء َما َو ِ ئَ‬
‫الهل‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َوف َدك َو َو ِاد َي الق َرى‪ ،‬صالوا رس‬ ‫ط ِب ِه َر ُسول الهلِ صل‬
‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َّ َ ْ‬ ‫َ‬
‫ال ْز َي ِة‪َ ،‬واق ُاموا َما ِب� ْي ِد ي ِ� ْم ِب� ْم َو ِ ِال ْم‬
‫َعل ْي ِه َو َس َل َعل ِج‬
‫ومو�لوہئںیوت�انوہ�ںےنیسکمسقیکاحم� �ذٓا�ر�ائیاکماظہر�ہرکنےےک‬
‫مرگبجامیت�ءکےوہی�دیو�ںکویخرب�‪،‬فد�کا�و�ر�و�ا�د�یالرق�ٰیکیربخیں ص‬
‫باجئےا�زخو�د�ایکٓا�دمیجیھبرکجزیہرپحلصیکشیپشکیک�‪،‬چاننہچرسو�لالہلﷺنےا�نیکا�سشیپشکوبق�لرفماکراصملتحیکایکرحتیرلھک‬
‫�د�ی�‪،‬ماعہد�ہےکالاف�ظہیےھت�۔‬
‫الر ْ َ‬
‫ح ِن َّ‬
‫الر ِح ي ِ�‬ ‫س الهلِ َّ‬ ‫ْ‬
‫ِب ِ‬
‫ٔ َّ َ ُ ُ ّ َّ َ َ َ َ ْ ُ ْ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ ُ َ ٌّ َ نَّ َ َ‬ ‫ََ َ ٌ ْ‬
‫ال� ُار ش ٌّد‪.‬‬‫الز ية وال عداء وال جالء‪ .‬الليل مد و‬ ‫الذمة وعل ي ِ�م ِج‬ ‫غاد� ان لم ِ‬
‫لب� ي‬‫ن‬
‫هذا ِكتاب ِمن حممد رسول الهل ي‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َوك َت َب خا ِل ُد ْب نُ� َس ِع ٍيد‬

‫ال� کثــری‬ ‫للب� ق��‪۲�۷�۰‬؍�‪،۴‬البدایــۃ ن‬

‫وال�ایۃ�‪۲�۴�۸‬؍�‪،۴‬الســری ۃ النبویــۃ ب ن‬ ‫‪1‬۔زاداملعاد�‪۳�۱�۴‬؍�‪،۳‬مغــازی واقدی�‪۳�۱�۰‬؍�‪،۲‬دالئــل النبــوۃ ی‬
‫�‪۴�۱�۳‬؍�‪۳‬‬
 ‫�� �����‬

‫بمسالہلالرمحنٰالرحمی‬
‫یہرحتیرہےدمحم�رسو�لالہلﷺکیرط�فےسونبغا�دیاکےےئل�۔‬
‫�ا�نےکےئلہیذمہےہا�و�ر�ا�نرپجزیہےہ�ا�نرپنہزیا�دتیوہگی�‪،‬نہاہنںیالج�وطنایکجائےاگ�‪�،‬ر�ا�تاعم�و�نوہگیا�و�ر�د�نیگتخپشخب�(عیینہی‬
‫ماعہد�ہہشیمہےکےئلہتخپوہگا)‬
‫‪1‬‬
‫یہرحتیرخالدبندیعس‪t‬نےیھکل�۔‬
‫چاننہچزجیہےکاعمہد�ہےکدعب�و�ہاپےنالعقےںیمامنےکاستھربقر�ا�ر�رہے�۔‬
‫َ ُ َٔ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ‬
‫الهل َع ْن ُه اخ َر َج يَ ُ� َود خ ْي َب َ� َوف َد ٍك َو ْل ي خْ� ِر ْج ا ْهل ت يْ� َم َاء‬
‫� ُ‬ ‫اب َر ِ ض ي َ‬ ‫ْ خَ َّ‬ ‫ََ َ َ َ َ ُ َُ‬
‫ف َّلا كن زمن ع َر ْب ِ ن� الط ِ‬
‫�ا�سےئلبجہفیلخد�و�مدیسنارمع‪ t‬بناطخ�بےناپےند�و�رخالفتںیمربیخا�و�رفد�کےکوہی�دیو�ںوکجال�وطنایکتویتام�ءکےوہی�دیو�ں‬
‫کوجو�اہلذمہےھتا�و�ر�ا�نےسوکئیدبعدہ�ییھبںیہنوہئییھتالج�وطنہنایکہکلبا�نوک�اپےنرھگ�و�ںںیمٓا�ز�ا�دوھچ�ڑدای۔‬
‫غز�و�ہربیخکےدعب�ابیھرسو�لالہلﷺ�ر�اسےتںیمیہےھتہکوس�ر� ٔ�ہاجلہعماکہپال�رکو�عان�ز�لوہ�ا�‪،‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ُٔ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫الل َع ْن ُه‪َ ،‬ق َال‪ُ :‬ك َّنا ُج ُل ًوسا ع ْن َد َّ‬
‫� َّ ُ‬‫َع ْن َٔا ب ي� ُه َر ْ ي َ� َة َر ِ ض ي َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬فا نْ ز ِ�ل ْت َعل ْي ِه ُس َورة الج ُ ُم َع ِة‪:‬‬ ‫الن ِب يّ� َصل‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِ‬
‫ْ ‪2‬‬ ‫َ ٓ َ َ ْ ُ ْ َ َّ َ ْ َ ُ‬
‫{واخ ِرني ِمنم لما يلحقوا ِ ِبم}‬
‫�ابوہریر�ہ‪ t‬ہکےتںیہمہیبناکرﷺکیدخمتںیمےھٹیبوہئےےھتبجہیٓایا�تان�ز�لوہئںی’’�ا�و�ر(�ا�سرسو�لیکتثعب) �ا�ند�وسر�ے‬
‫‪3‬‬
‫گلوو�ںےکےئیلیھبوجابیھا�نےسںیہنےلمںیہ�۔‬

‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجدحیبرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫ُحِّبَسُي ِهّٰلِل اَم يِف ِتٰوٰمَّسلا َو اَم يِف ِضْرَاْلا ِكِلَمْلا ِسْوُّدُقْلا‬
‫(سا�ر�ی زیچیں) جوٓاسام�ن ا�و�ر زمنی ںیم ںیہ الہل اعتلٰی کی اپکی ایب�نرکتی ںیہ (جو) با�دشا�ہ اہنیت اپ�ک (ہے)‬

‫ا� سعد�‪۲�۱�۳‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫‪ 2‬الج معة‪3 :‬‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬
‫التفس�ســورۃ الج معــۃ َ ب� ُب قـ ْـوِ ِل َواخـ ِـر ي نَ� ِم نْ ُ�ـ ْـم َّلــا َيل َحقــوا ِب ِ� ْم�‪،۴�۸�۹�۷‬حصیــح مســم کتــاب الفضائــل‬
‫ی‬ ‫‪ 3‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب‬
‫ف َ‬ ‫َ ب� ُب َف ْضــل َفــار َس �‪،۶�۴�۹�۸‬جامــع ت�مــذی ابــواب تفس ـری الق ٓران َ ب� ٌب َو ِمـ ْـن ُسـ َ‬
‫ـور ِة ْ ج ُ‬
‫ال ُم َعــةِ �‪،۳�۳�۱�۰‬وابــواب املناقــب َ ب� ٌب ِ ي� ف ْضـ ِـل‬ ‫ِ ِ‬
‫ئ‬ ‫ٰ‬ ‫ن‬
‫الع َج ِــم�‪، ۳�۹�۳�۳‬الســ� ب‬
‫الکــری للنســا��‪۸��۲ ۲�۰‬‬ ‫ن‬ ‫َ‬
 ‫�� �����‬

‫ِزْيِزَعْلا ِمْيِكَحْلا‪َ۰۰۱‬وُه ْيِذَّلا َثَعَب يِف َنّٖيِّمُاْلا اًلْوُسَر ْمُهْنِّم اْوُلْتَي ْمِهْيَلَع ٖهِتٰيٰا‬
‫غالبوابتمکحےہ�‪�،‬وہیےہسجےنانخو�اند�ہولگو�ںںیما�نیہںیمےسایکرسو�لاجیھبوجاہنںیا�سیکٓاتیںیڑپ�ھرک‬

‫َو ْمِهْيِّكَزُي َو ُمُهُمِّلَعُي َبٰتِكْلا َو َةَمْكِحْلاۗ‪َ ١‬و ْنِا اْوُناَك ْنِم ُلْبَق ْيِفَل ٍلٰلَض ٍنْيِبُّمۙ‪۰۰۲‬‬
‫سانتا ےہ ا�و�ر ا�نوک اپ�کرکتا ےہ ا�و�ر اہنںیاتک�ب ا�و�رتمکحاھکستا ےہ�‪ ،‬قیًانی یہ ا�س ےس ےلہپیلھکرمگ�اہی ںیم ےھت�‪،‬‬

‫َّو َنْيِرَخٰا ْمُهْنِم اَّمَل اْوُقَحْلَي ْمِهِبؕ‪َ ١‬و َوُه ُزْيِزَعْلا ُمْيِكَحْلا‪َ۰۰۳‬كِلٰذ ُلْضَف ِهّٰللا‬
‫�ا�و�ر د�وسر�و�ں ےک ےیلیھب انیہ ںیم ےس وج ا�بکت ا�ن ےسںیہن ےلم�‪� ،‬وہی اغلب اب تمکح ےہ�‪،‬یہ الہلاک لضف ےہ‬

‫يُؤْتِيْهِْنَمُءٓاَشَّيؕ‪َ١‬وُهّٰللاوُذِلْضَفْلاِمْيِظَعْلا‪�(۰۰۴‬اجلۃعم�‪۱‬تا�‪)۴‬‬
‫جےساچہےاپانلضفد�ےا�و�رالہلاعتلٰیبتہڑب�ےلضفاکاملکےہ�۔‬
‫وزمنی ںیم ےہ اپےن اخلق ومالک ا�و�ر�ر�ا�ز�ق الہلیکحیبسترک�رہی ےہ�‪،‬‬
‫سو�ر� ٔہ کےٓاغا�زمںی رفمایاکہرہ�و�ہ زیچجو�ٓاسامنو�ں ںیم ےہ ا�و�رہر�و�ہ زیچج �‬
‫ےس مرایا‬‫یج ف‬
‫َ‬
‫ّ َْ َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬
‫ُ َ ّ ُ َ ُ َّ ٰ ٰ ُ َّ ْ ُ َ ْ َ ْ ُ َ َ ْ ْ َّ ‪۰‬۝ َ ْ ِّ ْ َ ْ ّ ُ‬
‫ش ٍء اِل ي َس ِ ّب ُح ِبَ ْم ِد ٖه َولك ِْن ل تفق ُه ْو َن‬ ‫ن واِن م‬‫ي ۭ‬ ‫تـس ِبح له السموت السـبع والرض وم ِف ِ‬
‫َ‬
‫‪۰‬۝ ‪1‬‬
‫ت ْس ِب ْي َح ُه ْم۔۔۔ ‪۴۴‬۝‬
‫زیچییسںیہنوجا�سیکدمحےک‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�سیکاپکیوتاستو�ںٓاسام�نا�و�رزمنیا�و�رو�ہاس�ر�یزیچیںوجا�نںیمںیہبسا�سیکحیبسترکتےںیہ�‪،‬کوئی ا‬
‫ساتھا�سیکحیبستہنرکرہیوہ�‪،‬مرگمتا�نیکحیبستےتھجمسںیہنوہ�۔‬
‫وبعمدمانےتںیہا�و�ر�ا�سیکابع�د�ترکتےںیہ�‪�،‬ا�سےکمکحیکاطاعترکتیےہ�‪�،‬الہلاب�دشا�ہےہ�‪،‬‬
‫عیینامت�مولخمقا�تا�سوحد�ہالشریکیہوکاپان �‬
‫�و�ہتمظع و�الاہے ا�و�ر�و�ہ رہنصق ا�و�ر�ٓافت ےسمزن�ہ ا�و�رپا�ک ےہ �‪� ،‬ا�و� ترام�م اشایئ رپغالب ےہ�‪�،‬ا�و�ر�و�ہ اپینقیلخت و�امرمںی تمکح و�الاہے�۔یہ‬
‫چا�ر�و�ںظعمیالاش�نا�وصا�فدعو�تدیےتںیہہکالہلر�بالاعملنیوکوحد�ہالشریکامناجائےا�و�رہرطر�فےسہنمومک�ڑرصر�فا�سیکابع�د�ت‬
‫�ا�و�ر�اطاعتیکاجئے�۔‬
‫جب ابر�اہمی ‪u‬نے الہلاعتلٰی کےمکح ےس اپین ویب�ی اہجر�ہ ا�و�ر�اپےنریشخو�ا�ریبےٹ اسامعلی ‪ u‬کوبتی الہل ےکرقیبلیٹچ دیم�ا�ن ںیم‬
‫لاباسیا�ا�و�ر�اہنںیوھچک�ڑر�و�اپساجنےےگلوتدعاف مرائییھت‬
‫ك َا ْن َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫َ َ ُ َ ْ ْ ‪۰‬۝ ّ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ َّ َ َ ْ َ ْ ْ ْ َ ُ ْ ً ّ ْ ُ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ ْ ٰ ٰ َ‬
‫ك َويُ َع ِل ُم ُه ُم الك ِٰت َ َ‬ ‫َ‬
‫ت‬ ‫م اِن‬
‫ِي ۭ‬
‫ب والِكمة ويك ِ‬ ‫يم ايـ ِت‬
‫يم رسول ِمنم يتلوا عل ِ‬ ‫ربنا وابعث ِف ِ‬

‫‪ 1‬نب� ارسائیل �‪۴�۴‬‬

 ‫�� �����‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ال َع ِز ْ ُي الَك ِْي ُ ۧ‬
‫م ‪۱۲۹‬۝ ‪ 1‬ترجہم�‪�:‬ا�و�را�ےر�ب!�ا�نولگو�ںںیموخ�دِانیہیکوق�مےسایکرسو�لاٹاھئویوجاہنںیریت�یٓایا�تانسئے�‪�،‬ا�نوک‬
‫کات�با�و�رتمکحیکمیلعتد�ےا�و�را�نیکز گندای�ںونس�ا�ر�ےوتڑب�ادتقم�را�و�رمیکحےہ۔‬
‫ربمغیپا�ن ںیمبموع�ث رفمایا�‪،‬چاننہچرفمایا�وہی الہل ےہسج ےن‬
‫�الہلاعتلٰی نے ا�نیک دعاقوب�ل رفمائی ا�و�ر�احاس�نمیظعرکتے وہئے اپان�ٓاخر�ی �‬
‫�اموی�ں�(�ا�نڑپ�ھرعبو�ںںیمںیہنجوہی�د�یدبمذہبا�و�رمکرتجمسےتھےھت) کےاند�ر�ایکرسو�لوخ�د�انیہںیمےساٹاھیاجو�اہنںیا�سیکٓایا�ت‬
‫سانتاہےوج�ایام�نوقینییکومجبںیہ�‪�،‬ا�نیکزندگیونس�ا�رتاہے�‪،‬عییناخال�قافضہلیکمیلعتا�و�ر�ا�نیکرتغبیےکذ�ریےعےسا�نوکپا�ک‬
‫کرتاہےا�و�ر�اخال�قر�ذیہلےسا�نوک�ر�وکاتہےا�و�ر�ا�نوکاتک�با�و�رکحتمیکمیلعتدیاتہے�‪،‬عییناہنںیالہلیکزنم�لاتک�با�و�رستناکعملاھکستا‬
‫ہےاحلانہکا�سےسےلہپو�ہیلھکرمگ�اہیںیمڑپ�ےوہئےےھت�‪،‬شرج�وحرج�ا�و�ر�اپےناہتوھ�ںےسرت�اشےوہئےبوت�ںیکرپسشترکتےےھتا�و�ر‬
‫خونوخ�ا�ر�د� نرد�و�ںےسیجاخال�قرھکےتےھت�‪�،‬اسیومضم�نوک�ایکا�و� مراق�مرپف مرایا‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫م َا ْن ُف ِسھ ْم يَ ْتل ْوا َعل ْ ْ ٰ ٰ َ ُ َ ْ‬‫ث ِف ْي ْم َر ُس ْو ًل ِّ ْ‬ ‫ع ْال ُم ْٔو ِم ِن ْ َ‬
‫ي ا ِْذ َب َع َ‬ ‫َ َ ْ َ َّ ُ َ َ‬
‫ِي ْم َويُ َع ِل ُم ُھ ُم‬
‫يم اي ِتهٖ ويك ِ‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫لقد م هللا‬
‫ي ‪۱۶۴‬۝‬
‫ُ‬
‫م ق ْبل ل ْ َ ٰ ّ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ب َو ْالِك َم ۚة‪۰‬۝ َوا ِْن ك ُ ْنا ِ ْ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ْالك ِٰت َ‬
‫ف ضل ٍل م ِب ٍ‬ ‫ِ‬
‫‪2‬‬

‫ترجہم�‪�:‬د�رقحتقیاہلِ�ایام�نرپوتالہلےنہیتہبڑب�ااحاس�نایکےہہکا�نےکد�رمای�نوخ�دانیہںیمےسایکایاسربمغیپُاٹاھیاوجا�سیکٓایا�ت‬
‫�اہنںیانستاےہ�‪�،‬ا�نیکز گندوی�ںوکونس�ا�رتاےہا�و�را�نوکاتک�با�و�رد�انائییکمیلعتدیاتےہ�‪،‬حالانہکا�سےسےلہپیہیول�گرصیحرمگ�اہوی�ںںیم‬
‫پڑ�ےوہئےےھت�۔‬
‫دعبایمت‬
‫وجعدہاحبہرک�ا�م ‪y‬کے ق‬
‫�ا�و�ر�ا�سرسو�لیکثعبرص�فرع�بےکےئلںیہنہکلبرع�بوعمجےکےئلامت�مولگو�ںےکےئلیھبےہ ص‬
‫تکوہ�ںےگعیینرسو�لالہلﷺیکرسالتایقمتکتامت�ماہج�ںو�الو�ںےکےئلےہ�‪،‬یجےسدعتم� مداقما�ترپف مرایا‬
‫َ ُ ْ َ َۨ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ْ ٰ ٓ َ ّ ُ َ َّ ُ‬
‫‪3‬‬
‫ج ْيعا۔۔۔ ‪۱۵۸‬۝‬ ‫اس ا ِ ّ ْ‬
‫ِن َر ُس ْول هللاِ اِل ْيك ِ‬ ‫قل ييا الن‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےیبن! کوہہکا�ےاناسنو! مںیمتبسیکرط�فا�سالہلاکربمغیپوہ�ں�۔‬
‫َ ُ ْ َ َ َّ ٰ َ ْ ُ ْ ٰ ُ ُ ْ َ ُ ْ َ َ ْ ۢ َ َ‬
‫‪4‬‬
‫م َبلغ ۔۔۔ ۘ ‪۱۹‬۝‬ ‫۔۔۔واو ِح اِل هذا القران ِلن ِذرك ِبهٖ و‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�رہیرق�ٓا�نریم�یرط�فذب�ریہعٔ�وحیاجیھبایگےہاتکہںیہمتا�و�رسجسجوکہیےچنہپبسوکہبنتمرکد�و�ں۔‬
‫ك ا َِّل َر ْ َ‬
‫ح ًة ِّل ْل ٰعلَ ِم ْ َ‬
‫ي ‪۱۰۷‬۝ (االنبیائ�‪)۱�۰�۷‬‬ ‫َ َ َْٓ َ ْٰ َ‬
‫وما ارسلن‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےیبن! ہمےنوتمتوکدنایو�الو�ںےکےیلرحتمانبرکاجیھبےہ�۔‬

‫‪ 1‬البقرۃ�‪۱�۲�۹‬‬
‫ٓ‬
‫‪ 2‬ال معران �‪۱�۶�۴‬‬
‫‪ 3‬االعراف�‪۱�۵�۸‬‬
‫‪ 4‬االنعام�‪۱�۹‬‬
 ‫�� �����‬
‫َ ٰ َ َ َّ ْ َ َّ َ ْ ُ ْ َ َ َ ٰ َ ْ َ ُ ْ َ ْ ٰ َ ْ َ َ ْ َ ۨ‬
‫‪1‬‬
‫ياۙ ‪۱‬۝‬ ‫تبك ال ِذي نل الفرقان ع عب ِد ٖه لِيكون لِلعل ِمي ن ِذ‬
‫ترجہم�‪:‬ناہیتربتم�کےہو�ہسجےنہیرفقا�ناپےندنب�ےرپان�ز�لایکاتکہاس�ر�ےاہج�نو�الو�ںےکےیلربخ�د�ا�ررکدیےنو�الاوہ۔‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ََْ‬ ‫َ ْ ً َّ َ ْ ً َّ ٰ َّ َ ْ َ َ َّ‬ ‫َ َ ٓ َ ْ َ ْ ٰ َ َّ َ ۗ َّ ً ّ َّ‬
‫‪2‬‬
‫‪۲۸‬۝‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ِ‬
‫اس‬ ‫الن‬ ‫ث‬ ‫ك‬ ‫ا‬ ‫ِن‬‫ك‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫ا‬‫ي‬ ‫ذ‬
‫ِ‬ ‫ن‬‫و‬ ‫ا‬ ‫ي‬‫ش‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ِ‬
‫اس‬ ‫لن‬ ‫وما ارسلنك اِل كفة ِل‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ر(�ا�ےیبنﷺ) ہمےنمتوکامت�میہاناسنو�ںےکےیلریشبوذنیرانبرکاجیھبےہرگماکرثول�گاجنےتںیہنںیہ�۔‬
‫�اناک�رر�ےا�سےکےئلرفمایا‬
‫�ا�و�رجوکوئیٓا�پﷺیکامت�مون�عاناسنیےکےئلرسالتاک ک‬
‫ُٗ‬
‫ار َم ْو ِعده۔۔۔ ‪۱۷‬۝‬
‫َ ْ َ ْ َ َ َّ‬
‫الن ُ‬ ‫اب ف‬‫ز‬‫ح‬ ‫ال‬ ‫م‬ ‫ِ‬ ‫هٖ‬ ‫م َّي ْك ُف ِْ‬
‫ب‬ ‫ر‬ ‫۔۔۔و َ ْ‬
‫َ‬
‫ِ‬
‫‪3‬‬

‫ترجہم‪� :‬ا�و�راناسنیرگ�وہو�ںںیمےسوجوکئیا�ساکاناک�ررک�ےوتا�سےکےیلسجہگجاکوعد�ہےہو�ہد� �وز�خےہ۔‬

‫�ا�سےساثبتوہ�اکہرسو�لالہلﷺیکربمغیپ�یامت�مون�عاناسنیےکےئلےہرص�فرع�بےکےئلوصخم�صںیہنےہ�‪،‬‬
‫َّ َّ ف َٔ َ َٔ َ َٔ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِ‪:‬إن ِ ي� ا ْصل ِب ا ْصل ِب ا ْصل ِب ِر َج ٍال‬ ‫الس ِاع ِد ِّي قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ صل‬ ‫سل ْب ن� َس ْع ٍد َّ‬
‫عن ِ ِ‬
‫َ ْ َْ‬
‫َ ً َ َ ً ْ ُٔ َّ ت َ ْ ُ ُ َ ْ َ َّ َ َ ْ َ ثُ َّ َ َ َٔ َ ٓ َ َ ْ ُ َ َ ْ ُ‬
‫ن ْم ل ّما يَل َحقوا ِ ِب ْم َي ْع ِ ن ي�‪:‬‬ ‫اب � قرا واخ ِرني ِم‬
‫النة ِبغ ي ِ� ِحس ٍ‬
‫ا� ِرجال ] و ِنساء ِمن ام ِ ي� يدخلون ج‬ ‫ْ َٔ ْ َ‬
‫ِ[من اص ِ يب‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ٌ َ ْ َ ق َ ْ ُٔ َّ ُ َ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫ب ِقية من ب ِ ي� ِمن ام ِة مم ٍد صل‬
‫سلہنبدعس�الاسعد�یرفماتےںیہ�ا�بےسنیتوتشپ�ںےکدعب�ٓانےو�الےریم�ےامیتریغبحاس�بتنجںیمد�اخلوہ�ںےگا�و�ر�ٓا�پﷺ‬
‫نے یہیٓایت’’�ا�و�ر (�ا�س رسو�لیک تثعب) �ا�ن د�وسر�ےولگو�ں ےک ےیلیھب وج ابیھ ا�ن ےسںیہن ےلمںیہ الہلزبر�دست ا�و�رمیکح ےہ�۔‘‘‬
‫تال�و�ترفمائی�۔‬
‫‪4‬‬

‫َّ َ َ ّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫ْٔ َ ْ َ َ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ف َ َ َ‬
‫م َبلغ} ‪ِ 5‬إن َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬قال َ‪:‬ب ِلغوا َع ِن الهلِ ‪ ،‬ف َ� ْن‬ ‫{لن ِذرك ِب ِه و‬ ‫َع ْن ق َت َادة ِ ي� ق ْوِ ِل ت َعال‪ِ :‬‬
‫َ َ ْ َ َٔ‬ ‫ََ َ ْ ُ َٓ ٌ ْ َ‬
‫اب الهلِ فقد َبلغه ا ْم ُر الهلِ‬
‫بلغته اية ِمن ِكت ِ‬
‫قات�د�ہ‪�a‬الہلاعتلٰیکےرفما�ن’’ �ا�و�ریہرق�ٓا�نریم�یرط�فذب�ریہعوحیاجیھبگایہےاتکہںیہمتا�و�رجسسجوکیہےچنہپبسوکتمہبنرک�د�و�ں�۔‘‘کے‬
‫وکاچنئوجسصخشےکاپ�سرق�ٓا�ندیجمکیایکٓایتیھبچنہپیئگاسےالہلاعتلٰیکا�امرہپچن‬
‫با�ر�ےںیمےتہکںیہ�الہلاعتلٰیکیدعو�تا�سےکدنب�و�ں ہپ‬
‫‪6‬‬
‫گای�۔‬

‫‪ 1‬الفرقان�‪۱‬‬
‫‪ 2‬سبا�‪۲�۸‬‬
‫‪ 3‬ھود�‪۱�۷‬‬
‫ا� ا� ت‬
‫حا� �‪۱�۸�۸�۹�۱�،۳�۳�۵�۵‬؍�‪۱�۰‬‬ ‫تفس� ب ن ب‬
‫‪ 4‬ی‬
‫ٔ‬
‫‪ 5‬االنعام‪19 :‬‬
‫تفس�الدراملنشور�‪۲�۵�۷‬؍�‪۳‬‬ ‫ت‬
‫ا� با� حا� �‪۱�۲�۷��۲ ،۷�۱�۶�۶‬؍�‪ ،۴‬ی‬ ‫تفس� عبدالرزاق �‪۷�۸�۱�،۴�۴‬؍�‪ ،۲‬ی‬
‫تفس� ب ن‬ ‫‪ 6‬ی‬
 ‫�� �����‬
‫ُٔ ْ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ َ ‪َ ُ َّ َ ٌ َّ َ ُ ُ َ َ ْ َٔ ْ َ َ ُ ٓ ْ ُ ْ ُ َ َ َ ْ َ َ َ 1‬‬ ‫ف َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫{لن ِذرك ِب ِه وم بلغ} ‪ ،‬قال‪:‬من بلغه القران فقد ابلغه ممد صل‬ ‫َع ْن َم َّم ِد ْب ِ ن� ك ْع ٍب ِ ي� ق ْوِ ِل‪ِ :‬‬
‫َّ‬
‫َو َس َل‬
‫�ا�و�رحمدمبنبعک‪ٓ� a‬ایت’’ �ا�و�ریہرق�ٓا�نریم�یرط�فذب�ریہعوحیاجیھبگایہےاتکہںیہمتا�و�رجسسجوکیہےچنہپبسوکتمہبنرک�د�و�ں�۔‘‘کے‬
‫با�ر�ےںیم ف مراتےںیہسجصخشوکرق�ٓا�نچنہپایگ�ا�سےنوگیاخو�د�رسو�لالہلﷺوک�دیھکایلہکلبوگی �آا�پﷺےسابتںیرکلںیا�و�ر�ا�س‬
‫پر�الہلاعتلٰیکےرسو�لﷺےنالہلاک�دینشیپرک�دیا�۔‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ُٔ َ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ ُ َّ ُ ُ ً ْ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬فا نْ ز ِ�ل ْت َعل ْي ِه ُس َورة الج ُ ُم َع ِة‪:‬‬ ‫� الل عنه‪ ،‬قال‪ :‬كنا جلوسا ِعند الن ِب ي� صل‬ ‫عن ا ِب ي� هر ي�ة ر ِ ي‬
‫ِ‬ ‫ْ‬
‫َ‬
‫َٔ َ َ ً‬ ‫ُ‬ ‫ََٓ َ ُْ ََ‬
‫ن ْم ل ّما يَل َحقوا ِ ِبم} قال‪ :‬قلت‪ :‬من ه ي� رسول ِ‬
‫ْ ُ‬ ‫ْ ‪َ َ َّ َ ُ َ َ ْ ُ ْ َ ُ ْ ُ َ َ 2‬‬
‫الل؟ ف ْل ُ ي َ� ِاج ْع ُه َح تَّ� َسال ثال ث�‪َ ،‬و ِف َينا َس َلان‬ ‫{واخ ِرني ِم‬
‫ُّ‬ ‫ُ‬
‫َ ُّ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ َ َ َ ْ َ َ ث َّ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ ث َ َّ َ َ َ ُ ٌ‬
‫ال ِر َجال ‪-‬‬ ‫الل صل الهل علي ِه وسل يده عل سلان‪ � ،‬قال‪:‬لو كن ِإال ي�ان ِعند ال� ي�‪ ،‬لن‬ ‫س‪ ،‬وضع رسول ِ‬ ‫الف ِار ِ ي‬
‫ْ َ ُٔ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َٔ‬
‫ا ْو َر ُجل ‪ِ -‬من هوال ِء‬
‫�ابوہریر�ہ ‪t‬سےرم� �وی ےہ مہیبنرکیم ﷺ ےک اپ�س ےھٹیب وہئے ےھتہکوس�ر� ٔہ �اجلۃعمیک ہیٓایت ’’نا�ز�ل وہئی بج رسو�ل الہلﷺ‬
‫نےوس�ر�ہ ہعمجیک ہیٓایت’’�ا�و�ر�(�ا�س رسو�لیک ثعب�)�ا�ن د�وسر�ےولگو�ں ےک ےئلیھب ےہ وج�ابیھ ا�ن ےسںیہن ےلمںیہ�۔‘‘ تال�و�ت‬
‫رائی�‪،‬تو�ابوہریر�ہ ‪t‬نےرع�ضایک�ا�ے الہل ےک رسو�ل ﷺ�!یہ د�وسر�ےول�گوک�ن ںیہ �؟ �رسو�ل الہلﷺ ےنوکئی وج�ا�بںیہن‬
‫ف م‬
‫رایا�اگر�ایام�ن‬
‫�دی �آاخرییہ وس�ا�لنیت رمتہبایک�‪ ،‬جمسل ںیم املس�ن اف�رسی ‪ t‬بیھ ومجو�دتےھ رسو�ل الہلﷺ ےن ا�ن رپہاتھ رکھرکف م‬
‫ثریاپربیھ وہگاتبیھب ا�ن ولگو�ں�(عیین اف�ر�س و�الو�ں�)مںی ےس ا�سکتچنہپ اجئںی ےگ اییو�ں رفمایاکہ ایک ایکٓا�دمی ا�ن ولگو�ں ںیم‬
‫‪3‬‬
‫سےا�سکتچنہپاجئےاگ�۔‬
‫�اما�مرقطیب ‪a‬ف مراتےںیہیبنرکیم ﷺ ےناسیج رفمایا اھت�ویاسہی وہ�ابتہ ےس دحیث ےک احفظ ا�و�ر�اما�م کلم اف�ر�س ںیم دیپ�اہوئے‬
‫‪a‬ا�و�ر�اما�مرتمذ�ی‪� a‬وغری�ہ�‪،‬یہبسدحیثےکاما�مکلماف�ر�سےکےھتا�و�رویفنح�ںےناما�مابونحہفی‬
‫‪�،a‬اما�مملسم �‬
‫�‪،‬یجےس�اما�ماخب�ر�ی �‬
‫‪ a‬کو�ا�سزمر�ےںیمامش�رایکوتںیمہاما�مابونحہفی‪ a‬کیتلیضفا�و�ربز�رگیںیماتخال�فںیہنرگم�ا�نیکاصلکلماف�ر�سےسہنیھت‬
‫وہکسےت‪�،‬ا�سےکالع�و�ہاما�مابونحہفی‪ a‬مد�ت‬
‫�‬ ‫لبہکاکبلےسیھتا�و�رکابلالب�داف�ر�سںیمد�اخلںیہن�ا�سےئلو�ہا�سدحیثےکدصم�ا�قںیہن‬
‫�اعلرمفہقا�و�ر�اتجاہ�دمںیرصم�و�فرہےا�و�رعلدحیثیکرط�فا�نیکوتجہابللکمکرہیا�سےئلو�ہدحیثےک�اما�مںیہنےنگاجتےا�و�رنہائہم‬
‫ٔ‬
‫‪ 1‬االنعام‪19 :‬‬
‫‪ 2‬الج معة‪3 :‬‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬
‫ـۃ� ُب قـ ْـوِ ِل َواخـ ِـر ي نَ� ِم نْ ُ�ـ ْـم َّلــا َيل َحقــوا ِب ِ�ـ ْـم �‪،۴�۸�۹�۷‬حصیــح مســم کتــاب الفضائــل‬
‫التفس�ســورۃ الج معـ َ ب‬
‫ی‬ ‫‪ 3‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب‬
‫ف َ‬ ‫ــور ِة ْ ج ُ‬ ‫َ ب� ُب َف ْضــل َفار َس�‪،۶�۴�۹�۸‬جامــع ت�مــذی ابــواب تفســری الق ٓران َ ب� ٌب َو ِم ْ‬
‫ال ُم َعــةِ �‪،۳�۳�۱�۰‬وابــواب املناقــب َ ب� ٌب ِ ي� ف ْض ِــل‬ ‫ــن ُس َ‬
‫ِ ِ‬
‫َ‬
‫الع َج ِم �‪،۳� ۹� ۳� ۳‬مســندامحد �‪۹� ۴� ۰� ۶‬‬
 ‫�� �����‬

‫حدیثےسیجاما�ماخب�ر�یو�اما�مملسم‪� a‬وغری�ہےناپیناتکبو�ںںیما�نےسر�و�ایتیکےہہکلبدحم�ثدمحمنبرصنمر� �وز�یےتہکںیہاما�مابونحہفی‬

‫‪ a‬کیاضبعتدحیثںیمتہبوھت�ڑ�ییھتا�و�رطخبی‪ a‬نےاہک�اما�مابونحہفی‪ a‬نےرص�فاچپ�سرمفو�عدحثیںیر�و�ایتیک‬
‫‪a‬ا�و�ر�ا� �وز�اعی‪� a‬ا�و�رفسای�نوث�ر�ی‪� a‬ا�و�رعدب�الہلنب‬
‫ہںی�‪�،‬ابلہتدہتجم�اما�ماملک‪� a‬ا�و�ر�اما�ماحدمبنلبنح‪� a‬ا�و�ر�اساح�قر�اہو �‬
‫ماب�ر�ک‪�a‬ایےساکملزگ�ر�ےںیہہکو�ہہقفا�و�رحدیثںیمکیبوقتاما�مےھت�‪�،‬الہلاعتلٰی�ا�نبسےسر�اضیوہ�ا�و�ر�ا�نوک�د� جرا�تاعلی‬
‫ےٓامنی�۔‬
‫عاطف مرائ �‬
‫وکوب�تےکاستھرسف �را�زکای�ا�و�ر�و�ہاپینتمکحوشمتیےس‬
‫�الہلزبر�دستا�و�رکحمیےہ�‪،‬یہا�ساکفلضوکر�مےہہکا�سےنرسو�لالہلﷺ ن‬
‫جےساچہاتہےلضفوکر�مےسرہب�ہدنمف مراتاہےا�و�ر�و�ہڑب�اہیلضفرفمانےو�الاہے�۔‬

‫ُلَثَم َنْيِذَّلا اوُلِّمُح َةىٰرْوَّتلا َّمُث ْمَل اَهْوُلِمْحَي ِلَثَمَك ِراَمِحْلا ُلِمْحَي اًراَفْسَاؕ‪١‬‬
‫جن ولگو�ںوکوت�ر�ا�ت رپلمعرکنےاک مکح دیاایگ رھپانوہ�ں ےن ا�س رپلمعںیہنایک ا�نیک اثم�ل ا�سدگھےیکیس ےہ‬

‫َسْئِب ُلَثَم ِمْوَقْلا َنْيِذَّلا اْوُبَّذَك ِتٰيٰاِب ِهّٰللاؕ‪َ ١‬و ُهّٰللا اَل يِدْهَي َمْوَقْلا َنْيِمِلّٰظلا‪۰۰۵‬‬
‫جوتہبیساتکبںیال�د�ےوہ ��‪،‬الہلیکابتو�ںوکالٹھجنےو�الو�ںیکڑب�یرب�یاثم�لےہا�و�رالہل(�اییس) ظالموق�موکدہ�ایتںیہندیات�‪،‬‬

‫ْلُق اَهُّيَاٰۤي َنْيِذَّلا اْۤوُداَه ْنِا ْمُتْمَعَز ْمُكَّنَا ُءٓاَيِلْوَا ِهّٰلِل ْنِم ِنْوُد ِساَّنلا اُوَّنَمَتَف َتْوَمْلا‬
‫کہہ دجیےئہک ا�ے وہی�دیو ! �اگراہمت�ر�ا دعو�ٰی ہےہکمت الہل ےک د�وست وہ د�وسر�ےولگو�ں ےکوس�اتومت وم�تیکانمترک�و‬

‫ْنِا ْمُتْنُك َنْيِقِدٰص‪َ۰۰۶‬و اَل ۤٗهَنْوَّنَمَتَي۠ اًۢدَبَا اَمِب ْتَمَّدَق ْمِهْيِدْيَاؕ‪َ ١‬و ُهّٰللا‬
‫�اگرمت ےچس وہ�‪ ،‬یہیھبکیھب وم�تیکانمت ہنرکیں ےگ وبجہ ا�ن اعام�ل ےک وج اپےنٓاگے اپےن اہتوھ�ںجیھب رکےھںیہ ا�و�ر الہل‬

‫ٌۢمْيِلَع َنْيِمِلّٰظلاِب‪ْ۰۰۷‬لُق َّنِا َتْوَمْلا ْيِذَّلا َنْوُّرِفَت ُهْنِم ٗهَّنِاَف ْمُكْيِقٰلُم َّمُث‬
‫ظالوم�ںوکوخ�باجناتےہ�‪،‬کہہدجیےئہکسجوم�تےسمتاھبگےترھپتےوہو�ہوتںیہمتچنہپرکرہےیگرھپمتبسےپھچ‬

‫َنْوُّدَرُت ىٰلِا ِمِلٰع ِبْيَغْلا َو ِةَداَهَّشلا ْمُكُئِّبَنُيَف اَمِب ْمُتْنُك َنْوُلَمْعَتؒ‪�(۰۰۸‬اجلۃعم�‪۵‬تا�‪)۸‬‬

‫ھکےل ےک اجنےن و�الے (�الہل) کی رط�ف ولٹائے اج�ٔو گے ا�و�ر و�ہںیہمت اہمت�ر�ے ےیک وہئے امت�ماک�م التب د�ےاگ�۔‬
‫�الہلاعتلٰینےبےلمعوہی�دیو�ںیکذممتایب�نرفمائیہکنجولگو�ںوکتو�ر�ا�ۃاکحاملانبیاگایتاھ�ا�و�ر�ا�نوکحمکاھتکہو�ہوت�ر�ا�تیکمیلعتاحصلرکیں‬
‫�ا�و�ر�ا�سرپعلمرکیںمرگ�انوہ�ںےناپینذمہد�ا�ر�یوکنہاھجمس�ا�و�راسےیپھٹےھچیپکنیھپدیا�ا�و�ر�ا�سرپعلمہنایک�‪�،‬ا�سےئلا�نیکوکئیتلیضفںیہنلبہک‬
 ‫�� �����‬

‫�ا�نوہی�دیو�ںیکاثم�لا�سدگھےیکیسےہسجیکرمکرپلعیماتکبو�ںاکبوجھوہمرگمہف شووع�رسےاع�ر�یوہنےیکوجہےس�و�ہںیہناتھجمسکہا�س‬
‫پرکسرط�حاکبوجھڈ�الاگایہے�‪�،‬اسیرط�حمہف شووع�رکا�دعو�ٰیکرنےو�الےہیوہی�د�یںیہنجوکتو�ر�ا�تد�ییئگیھتو�ہاسےاظہر�ًاتوپڑھےت‬
‫�ا�و�رپڑھاتےںیہرگمہناسےےتھجمسںیہا�و�رنہیہا�سےکاضتقمپرعلمرکتےںیہلبہکڑب�یرج�ا�تےکاستھد�اسنہتالہلےکالک�مںیمات�ویلوترحیف‬
‫�ا�و�رغتری�وتدب�لےساک�مےتیلںیہ�‪�،‬ا�سرط�حہیدگھےےسیھب تدب ہرںی�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َّ َ َ ْ ً ّ َ ْ َ ْ‬
‫ي ل يُ ْب ِ ُ‬
‫ص ْو َن‬
‫ّ‬ ‫النْ ِسۖۡ‪۰‬۝ َل ُه ْم ُقلُ ْو ٌب ل يَفق ُه ْو َن ِبَاۡ‪۰‬۝ َول ُه ْم ا ْع ُ ٌ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬
‫ال ِ ّن و ِ‬
‫ولقد ذران ِلــهنم ك ِثيا ِم ِ‬
‫ُ‬
‫َ َ َ ُ ْ ٰ َ ٌ َّ َ ْ َ ُ ْ َ َ ُ ٰ ۗ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َ ّ ُ ٰ ۗ َ ُ ُ ْ ٰ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ن‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ل‪۰‬۝ اول ِٕىك ه الغ ِفل ‪۱۷۹‬۝‬
‫و‬ ‫ام بل ه اض ۭ‬ ‫ِباۡ‪۰‬۝ ولهم اذان ل يسمعون ِباۭ‪۰‬۝ اول ِٕىك كلنع ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رہیتقیقحےہہکتہبےسنجا�و�راناس�نایےسںیہنجوکمہےنمنہجیہےکےیلدیپ�اایکےہ�‪�،‬ا�نےکاپ�سد�لںیہرگمہا�نےس‬
‫سوچےتںیہن�‪�،‬ا�نےکاپ�سٓاکنںیھںیہرگمو�ہا�نےسدکیےتھںیہن�‪�،‬ا�نےکاپ�ساک�نںیہرگمو�ہا�نےسےتنسںیہن�‪�،‬و�ہاجنو�ر�و�ںیکرط�حںیہ‬
‫لبہکا�نےسیھبزیا�د�ہےئگزگ�ر�ے�‪،‬یہو�ہول�گںیہوجتلفغںیموھکئےےئگںیہ�۔‬
‫یاہے‪�،‬الہلاعت �لٰیایےس‬
‫�ا�سےسیھبزیا�د�ہرب�یاثم�لا�نولگو�ںیکےہوہنج�ںےنضحماپےنضغب عوان�د�ا�و�رحدس�وکتربمںیالہلیکٓایا�توکھجالٹ�د �‬
‫ظالوم�ںوکدہ�ایتاطعںیہنرکتا�‪،‬‬
‫َْ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ْ ُ ُ َ َ ْ َ ُ َ خْ ُ ُ فَ ُ َ َ َ َ‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫الم ِار‬‫المع ِة و ِإالمام ي�طب‪� ،‬و كث ِل ِ‬ ‫الل صل الهل علي ِه وسل‪ :‬من تك يوم ج‬ ‫اس‪ ،‬قال‪ :‬قال رسول ِ‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ ْ ُ َٔ ْ َ ً َ َّ َ ُ ُ َ ُ َٔ ْ ْ َ ْ َ َ ُ ُ ُ َ ٌ‬
‫ي� ِمل اسفارا‪ ،‬وال ِذي يقول ل‪ :‬ان ِصت‪ ،‬ليس ل �ج عة‬
‫شا�درنےےکد�و�ر�ا�ناب�ترک�ےا�س‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪w‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایاجوشصخہعمجےکد�ناما�مےکہبطخا�ر ک‬
‫‪2‬‬
‫کیاثم�لا�سدگھےیکیسےہوج�اپینرمککاتبںیاٹاھئےوہئےوہ�ا�و�ر�اسےہیےہکپچر�ہا�ساکبیھہعمجاجتا�رہا�۔‬
‫یوہ�د� نواص�ر�ٰیکا�دعو�ٰیتاھکہو�ہالہلےکےٹیبا�و�ر�الہلےکدنسپید�ہںیہ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ َ ُۗٗ‬ ‫َ َ َ ْ َ ُ ْ ُ َ َّ ٰ ٰ َ َ ٰ ۗ ُ‬
‫‪۰‬۝ ‪3‬‬
‫صى ْن ُن ا ْبن ٔوا هللاِ َوا ِح ّبا ٔوه۔۔۔ ‪۱۸‬۝‬ ‫ت اليود والن‬ ‫وقال ِ‬
‫ترجہم�‪:‬یوہ�دا�و�راصن�ر�ٰیہکےتںیہہکمہالہلےکےٹیبا�و�را�سےکےتیہچںیہ�۔‬
‫�ا�و�رکوینہکمہالہلاعتلٰیکیربگزید�ہولخم�قںیہ�ا�سےئلتنجںیمرص�فوہی�د� نواص�ر�ٰیہید�اخلوہ�ںوہ�ں�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫ٰ‬ ‫ٰ‬ ‫َ َ ُ ْ َ ْ َّ ْ ُ َ ْ َ َّ َ َّ َ ْ َ َ ُ ْ ً َ ْ َ‬
‫‪4‬‬
‫‪۱۱۱‬۝‬ ‫ى۔۔۔‬‫ص‬ ‫وقالوا لن يدخل النة اِل م كن ھودا او ن‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ناکانہکےہہکوکئیصخشتنجںیمہناجئےاگبجکتہکو�ہوہی�د�یہنوہای(یعاسئوی�ںےکایخ�لےکاطمبق) یعاسئیہنوہ۔‬
‫‪ 1‬االعراف�‪۱�۷�۹‬‬
‫مسندال�ار�‪۵�۳�۴�۵‬‬
‫بز‬ ‫ا� با� شیبۃ�‪،۵�۳�۰�۵‬‬
‫‪ 2‬مسندامحد�‪،۲�۰�۳�۳‬مصنف ب ن‬
‫‪ 3‬املائدۃ�‪۱�۸‬‬
‫‪ 4‬البقرۃ�‪۱�۱�۱‬‬
 ‫�� �����‬

‫�ا�و�ریہیھبا�ناک�دعو�ٰیہےہکاگرمہںیمنہجںیماجنابیھڑپ�اتو�و�ہضحمد�نےکےئلاجئںیےگ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ َ ُ ْ َ ْ َ َ َّ َ َّ ُ َّ ٓ َ َ َ ْ ُ َ ً‬
‫‪۰‬۝ ‪1‬‬
‫ار اِل ا ّي ًما ّمعد ْودة۔۔۔ ‪۸۰‬۝‬ ‫وقالوا لن تسـنا الن‬
‫ترجہم�‪�:‬و�ہےتہکںیہہکد� �وز�خیکٓا�گںیمہرہگزوھچنےو�الیںیہنِالاہیہکدنچر�و�زیکزس�الماجئےوتلماجئے�۔‬
‫ٰ َ َ َّ ُ ْ َ ُ ْ َ ْ َ َ َّ َ َّ ُ َّ ٓ َ َ َ ْ ُ ٰ‬
‫‪۰‬۝ ‪2‬‬
‫ار اِل ا ّي ًما ّمعد ْود ٍت۔۔۔ ‪۲۴‬۝‬ ‫ذلِك ِبنم قالوا لن تــسـنا الن‬
‫شِد� �وز�خوتںیمہسمکتہنرک�ےیگا�و�راگرد� �وز�خیکزس�امہوکےلمیگیھبوتسب‬
‫ترجہم�‪ُ�:‬ا�ناکہیرط�ِزعلما�سوجہےسےہہکو�ہےتہکںیہ تٓا �‬
‫چدنر�و�ز۔‬
‫وکچوھ�ڑریوہ�د�ینبےئگوہ‬
‫�الہلاعتلٰینےا�نیکا�ساخ�مایخلیرپف مرایا�ا�ےدمحمﷺ�!�ا�نےسوہک�ا�ےولگو�!جو�الہلاعتلٰیکےدنسپید�ہدیناسال�م ک‬
‫وہتومو�تیکانمترک� تواکہمتدلج�ا�زجدل‬
‫پ�ش‬ ‫�اگرںیہمتہیڈنمھگہےہکابقیبسولگو�ںوکچوھ�ڑکربسمتیہالہلےکےتیہچوہ�ا�و�ر�اگرتماپےنزعمںیمےچس‬
‫ن‬ ‫�‬
‫زا�ز� کو�ار�ا�ماحصلوہیلنکہیامہ�ر�ی ی��ی�وگئیےہہکہیوخ�ا�ہےسیک‬
‫لا�ز�و�ا�لانو�ا�عو�اقاس�میکوتمعن�ںرھب�یتنجںیمد�اخلوہوکسا�و�ر�وہا�ںںیہمتاع �‬
‫ہیےبملوچ�ڑ�ےدعو�ےرکیں�اپےنرفک�‪،‬فقسوفوج�ر�‪،‬ظالموناف مرانیا�و�ر�الہلاعتلٰیکیزنم�لاتک�بوت�ر�ا�تںیمرحتیفوغتریکےببسرہگزمو�ت‬
‫ےس مرایا‬
‫کیانمتہنںیرکیںےگلبہکمتاہنںیرشمکنیےسیھبزیا�د�ہےنیجاکحریصاپئوگےخو�ا�ہو�ہیسیکیہزندگیوہ�‪،‬یج ف‬
‫َ َ َ َ‬
‫ْ‬ ‫َ َ َ َ َّ ُ ْ َ ْ َ َ َّ ِ َ ٰ َ ٰ ‪۰‬۝ َ ِ َ َّ ْ َ َ ْ َ ُ ْ ‪۰‬۝ َ َ ُّ َ ُ‬
‫يد ا َحد ُھ ْم ل ْو يُ َع ّم ُر الف َس َـن ٍ ۚة‪۰‬۝ َو َما‬ ‫ولت ِجدنم احرص الناس ع حيو ٍۛۚة وم ال ِذي اشكــواۛۚ‬
‫ُ‬ ‫ُ َ ُ َ ْ هٖ ِ َ ْ َ َ َ ْ ُّ َ َّ َ ‪۰‬۝ َ ُ َ ْ ٌ ۢ‬
‫‪3‬‬
‫ن ‪۹۶‬۝‬ ‫ي ِبَا يَ ْع َمل ْو َ ۧ‬ ‫اب ان يعم ۭر وهللا ب ِ‬
‫ص‬ ‫ھو ِبزح ِز ِح م العذ ِ‬
‫ںیہ�‪،‬ا�نںیمےسایکایک‬ ‫ترجہم�‪:‬تماہنںیبسےسڑب�ھرکےنیجاکرحیصاپئوےگیتحہکہیا�ساعممےلںیمرشمکو�ںےسیھبڑبھےوہئے �‬
‫شصخہیاچہاتےہہکیسکرط�حزہ�ا�ررب�سےیج�‪،‬حالانہکیبملرمعرہبحا�لُاسےذع�ا�بےسوتد�و�رںیہنکنیھپیتکس�‪،‬یجےسھچکاعام�لہیرکرہےںیہ‬
‫�الہلوتاہنںیدیھکیہرہاےہ�۔‬
‫�ا�و�ر�الہلا�ناظلوم�ںوکخو�باجناتہے�‪،‬‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ك َع َل ُه ًدى‪َ ،‬ؤَا َّن ُ َم َّم ًدا َؤَا ْ َ‬ ‫ون َٔا َّن ُ ْ‬‫ْ ُ ْ تُ ْ تَ زْ ُ ُ َ‬
‫الض ِال ِم َن ال ِف َئ َت ْ ي ِن� ِإن‬ ‫ص َاب ُه َعل َضل ةٍل‪ ،‬ف ْاد ُعوا ِب� َل ْو ِت َعل‬ ‫ِإن كن� �ع‬
‫ُ َ‬ ‫ُ‬
‫ك ْن تُ ْ� َص ِاد ِق ي نَ� ِف ي� َما تَ زْ� ُعون ُه‬
‫حافظابنریثک‪�a‬ا�سٓایتیکریسفتمںیےتھکلںیہ�ا�ےوہی�دیو�!�اگرمتاہ�ر�ایہدعو�ٰیہےہکمتقحرپہو�ا�و�رحمدمﷺا�و�ر�ا�نےکاصاح�برمگ�اہی‬
‫‪4‬‬
‫پرہںیوت�ٓائو�ا�و�ریہدعامانوگکہمہد� نوو�ںرگ�وہو�ںںیموجگرم�اہیرپہو�الہلاسےوم�تد�ےد�ے�۔‬

‫‪ 1‬البقرۃ�‪۸�۰‬‬
‫ٓ‬
‫‪ 2‬ال معران�‪۲�۴‬‬
‫‪ 3‬البقرۃ�‪۹�۶‬‬
‫کث��‪۱�۱�۸‬؍ ‪�۸‬‬
‫ا� ی‬‫تفس� ب ن‬
‫‪ 4‬ی‬
 ‫�� �����‬
‫َ َ ََ َ‬ ‫َٔ َ َٔ َ‬ ‫يت ُ َم َّم ًدا ع ْن َد ْال َك ْع َب ِة ٓال َّ‬ ‫�ل َل َع َن ُه ُ‬
‫الهل‪ :‬إ ْن ٔرا ُ‬ ‫ا� َع َّباس‪َ ،‬ق َال‪َ :‬ق َال َٔا ُبو َج ْ‬
‫تينه َح تَّ� اطا َعل ُع ُنقه‪،‬قال‪ :‬فقال‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫َعن ْب ن‬
‫ِ ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َ ٔ َ ْ َ َ َ ُ َ نً َ َ ْ َٔ َّ ْ َ ُ َ تَ َ َّ ْ َ ْ َ َ َ ُ َ َ َٔ ْ َ َ َ ُْ‬ ‫ُ‬
‫َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪:‬لو فعل الخذته الل ِئكة ِعيا� ولو ان ال ي�ود �نوا الوت لاتوا وراوا مق ِاعده‬
‫َ َ َ ً َ َٔ ً‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ل َر َج ُعوا ل ي ِج� ُدون َمال َول ا ْهل‬ ‫الن ِار َول ْو خ َر َج ال ِذ ي نَ� ُيباهلون َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ِمن‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪w‬سےرم�و�یےہ�ابوجلہ�‪�،‬الہلا�سرپعلتنرفمائےنےڑب�ےدبدبہےساہککہاگرمںیدمحم�(ﷺ�)کوعکہبےکاپ�س‬
‫بیھ دیھکول�ںاگتو ا�سیکرگ�د�ن انپو�ںاگ رسو�ل الہلﷺ ےن بج ہیربخسین فوت مرایا�اگریہ ا کیاسرتاتوفرشےت اسےڑکپیلےت ا�و�رسب ول�گ‬
‫�دکیےتھ�‪�،‬ا�و�ر�اگریوہ�د�یریم�ےاقمبہلرپ کٓارمو�تبلطرکتےوتقیًانی�اہنںیوم�تٓاجاتیا�و�ر�و�ہمنہجںیماپینہگجدیھکےتیل�‪� ،‬ا�و�ر�اگرلو�گابمہہل‬
‫‪1‬‬
‫وتو�ٹرک�اپےناہلوما�لوکہرگزنہاپتے�۔‬
‫کےےئلےتلکن ل‬
‫ےس مرایا‬
‫�ا�ےدمحمﷺ�!�ا�نےسوہکجسوم�تےسمتاھبگےتوہ�و�ہوت�ایکوقترقم�ر�ہرپمتںیہ کٓار�رہےیگ�‪،‬یج ف‬
‫َ ْ َ َ َ ُ ْ ُ ْ ُ ْ ْ ّ ُ ُ ْ َ ْ ُ َ َ ْ ُ ْ ُ ْ ْ ُ ُ ْ ّ ُ َ َّ َ‬
‫‪2‬‬
‫اي ما تكونا يد ِركك الموت ولو كنتم ِف بو ٍج مشـيد ٍة۔۔۔ ‪۷۸‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬رہیوم�توتاہج�ںیھبمتوہو�ہرہبحا�لںیہمتٓاکررہےیگوخ�ا�ہمتیسیکیہوبضم�طامع�رتو�ںںیموہ�۔‬
‫�ایکاقم�مرپف مرایا‬
‫َ‬
‫ً ّ ُ َّ ُ ّ َ ً‬ ‫َ‬ ‫َ َْْ‬ ‫ُ ْ َّ ْ َّ ْ َ َ ُ ُ ْ َ ُ ْ َ َ ْ ُ ْ ّ َ ْ‬
‫‪3‬‬
‫م ال َم ْو ِت ا ِو القت ِل َواِذا ل تَـتع ْو َن اِل ق ِل ْيل ‪۱۶‬۝‬‫قل لن ينفعك ال ِفرار اِن فررتم ِ‬
‫ترجہم‪� :‬ا�ےیبنﷺ! �ا�نےسوہک�اگرمتوم�تایلتقےساھبگووتہیاھبگاناہمت�ر�ےےیلھچکیھبعفنشخبہنوہگاا�سےکدعبزندگیےک‬
‫مز�ےولٹےناکوھت�ڑ�ایہومقعںیہمتلمےکساگ�۔‬
‫َ َ َّ َ‬
‫ال ْو ِت َكث ِل الث ْعل ِب‪،‬‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ :‬م َث ُل َّال ِذي َي ِف ُّر ِم َن ْ َ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ َ َ َ َُ ُ‬ ‫َ‬
‫َع ْن َ ُس َرة ْب ِ ن� ُج ْن ُد ٍب‪ ،‬قال‪ :‬قال رس‬
‫� َر َج‪،‬‬‫ال ْر ُض‪ َ :‬ي� َث ْع َل ُب ‪َ ,‬د ْي ن�؟ فَ خَ‬
‫َ ْ ُ ُ ُ ْ َٔ ْ ُ َ ْ ن فَ َ َ َ َ ْ َ َ تَّ َ َٔ ْ َ َ ْ تَ َ َ َ َ َ ُ ْ َ ُ َ َ َ ْ َ ُ ْ َٔ‬
‫تطلبه الرض ِبد ي ٍ�‪ ،‬ج�عل يسع ‪ ,‬ح� ِإذا اع ي� وان�ر دخل �ج ره‪ ،‬فقالت ل‬
‫ِي‬
‫اص‪َ ،‬ف َ ْل َ زَ� ْل َك َذل َك َح تَّ� َت َق َّط َع ْت ُع ُن ُق ُه ‪ ,‬فَ َ� َ‬
‫ات‬ ‫َو َ ُل ُح َص ٌ‬
‫ِ‬ ‫ي‬
‫سرم�ہنبدنج�ب‪t‬سےرم�و�یےہ �رسو�لالہلﷺےنرفمایامو�تےساھبگےنو�الےیکاثم�لاییسےہےسیجایکولمڑ�یوہجس �رپزمنی‬
‫کاکھچرق�ضوہ�ا�و�ر�و�ہا�سوخ�فےسہکںیہکہیھجمےساپانقر�ضہنامنگےھٹیباھبگےتاھبگےتبجکھتاجئےوت�ایکٹھبںیمسھگاجئے‬
‫�‪،‬جاہ�ں و�ہیسھگ ا�و�ر�وہںی زمنی ےن رھپ�ا�س ےس اقتضاکایکہ ا�ےولمڑ�ی ریم�اقر�ض ا� کد�ار�‪�،‬و�ہ ولمڑ�ی وہا�ں ےسیھب د�م دباکرتزی�ی ےس اھبگی‬
‫‪4‬‬
‫�ا�و�ر�ٓاخریونیہاھبگےتاھبگےتالہ�کوہگیئ�۔‬

‫‪ 1‬مسندامحد�‪۲�۲�۲�۵‬‬
‫‪ 2‬النسائ�‪۷�۸‬‬
‫‪ 3‬االحزاب�‪۱�۶‬‬
‫ن‬
‫للط�ا��‪۶�۹�۲�۲‬‬
‫الکب� ب‬
‫‪ 4‬معجم ی‬
 ‫�� �����‬

‫پرھتمدیم�ا�نرشحممںیالہلاملکوی�مالدینیکاب�رگا�ہںیمجوپوشدی�ہوظاہرکاجانےنو�الاےہ�اپےناعام�لیکوج�ا�بدہیےکےئلرف� �دًاف �رد ً�ا پشیےیک‬

‫جائوگےا�سوقتو�ہںیہمتاتب�د�ےاگکہمتدنایکیدنچ�ر� �وز�ہزندگیںیمکای�اچےھرب�ےا�و�رلقلیوثکری�اعام�لرکتےرہےوہ�۔‬
‫تربتی‪:‬‬
‫َٔ َ َ َ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َٔ ْ َ ّ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ َّ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫َٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل خ ْي َب َ�‪ ،‬ا ْو قال‪َّ :‬لا ت َو َّج َه‬ ‫الل صل‬ ‫� الل عنه‪ ،‬قال‪ :‬لا غزا رسول ِ‬ ‫َع ْن ا ِب ي� ُم َوس االشع ِر ِي ر يِ‬
‫َّ ُ َٔ ْ َ ُ َّ ُ َٔ ْ َ َ َّ‬
‫الل ا ك َب ُ�‪ ،‬ال ِإ َل ِإل‬
‫ْ‬ ‫اس َع َل َو ٍاد‪َ ،‬ف َر َف ُعوا َٔا ْص َو تَ ُ‬
‫ا� ْم ِب� َّلتك ِب ي ِ�‪ :‬الل ا ك ب�‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َٔ ،‬ا شْ َ‬
‫� َف َّ‬
‫الن ُ‬ ‫الل َص َّل ُ‬ ‫ُ َّ‬
‫َر ُسول ِ‬
‫َّ ُ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ ُ َ َ َٔ ْ ُ ُ ْ َّ ُ ْ َ َ ْ ُ َ َٔ َ َّ َ َ َ ً َّ ُ ْ َ َ‬
‫ك ت ْد ُعون‬ ‫الل صل الهل علي ِه وسل‪ :‬ار بعوا عل انف ِسك‪ِ ،‬إنك ال تدعون اص وال غا ِئبا‪ِ ،‬إن‬ ‫الل‪ ،‬فقال رسول ِ‬
‫ك‬ ‫َ ِس ًيعا َقر ًيبا َو ُه َو َم َع ُ ْ‬
‫ِ‬
‫رطف�)�ر�و�انہوہئے�(بضعر�و�ایا�تںیمےہو�اپیسںیمدمیہنونم�ر�ہ‬ ‫�ابوموسٰی�اشرع�ی‪t‬سےرم�و�یےہجبرسو�لالہلﷺ�(یخربیک �‬
‫رب‪،‬لا�الہٰ الا�الہل( �الہلبس ےس‬
‫رب‪�،‬ا کلہل ا �‬
‫کےرقیب ےچنہپ) تو�(�ر�اسےت ںیم�)لو�گ ایک و�ا�د�ی ںیم ےچنہپ ا�و�ر دنلب�ٓا�و�ا�زسےریبکتہکےن ےگل ا کلہل ا �‬
‫لبدن�وبرترہے �‪�،‬الہلبس ےسدنلب�وبرترہے�‪�،‬الہل ےکوس�اکوئیوبعم�دہنںی�)کوینہکٓا�پﷺوش�ر�وغلا�و�رلبدن�ٓا�و�ا�زوکسپدنہنںی رفماتے ےھت‬
‫�ا�سےئل�رسو�لالہلﷺنےرفمایا�اپےنوسفن�ںرپ�رحمرک�وتمیسکرہب�ےوجو�دکوہنںیاکپ�ر�رہےےسجمتاکپ�ر�رہےوہ�و�ہبسےسزیا�د�ہےننس‬
‫‪1‬‬
‫�و�الا�ا�و�رمتاہ�ر�ےزن�دیکےہہکلبو�ہاہمت�ر�ےاستھےہ�۔‬
‫رضو�ر�تںیہنےہ�‪،‬نا�ماہن� صدوفوی�ںںیمکذربالرجکا�ایکویظہفرم�و�جےہ�‪�،‬ز�و� �رز�و�رسےہملکیکرض�ب‬
‫عیینکذر�اٰلیہےکےیلےنخیچالچنےیک �‬
‫وہاتےںیہ�ا�سدحیثےسا�نیکذممتاثبتوہتیےہ�‪�،‬ا�و�ر�الہلاعتلٰیکا�ا�رشا�دہے‬ ‫لاگتےںیہ�‪�،‬ا�سدق�رچخیرککہےننسو�الو�ںےکاک�نڑھک�ے ج‬
‫ً‬ ‫ََ َْ َْ َ َ َ ََ َُ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ ٰ َ‬
‫‪2‬‬
‫ي ذلِك َس ِب ْيل‬ ‫۔۔۔ول تـهر ِبصل ِتك ول تا ِفت ِبا وابت ِغ ب‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�راپینامن�زہنتہبزیا�د�ہدنلبٓا�و�ا�زےسڑپھوا�و�رہنتہبتسپٓا�و�ا�زےس�‪�،‬ا�ند� نوو�ںےکد�رمای�نَا�َوسطد�رجےاکہجہلاتخای�ررک�و�۔‬
‫َٔ َٔ ُ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫اال ْش َعر ّي َر ِ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َٔ نَ َ ْ َ َ َّ ُ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ َٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬ف َس ِم َع ِ ن ي� َوا نَ� اقول‪:‬‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫� الل عنه‪ ،‬قال َ‪:‬وا� خلف داب ِة َرس ِ‬ ‫ِ ِ ي‬ ‫عن ا ِب ي� موس‬
‫َ‬ ‫ول الهلِ ‪َ ،‬ق َال َٔ‪:‬ا َال َٔا ُد ُّل َك َع َل َ ِ َ‬ ‫ْ نَ َ ْ ُ ْ ُ َ َّ ْ َ َ َ ُ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َ َ ُ َ َّ‬
‫ك ٍة ِم ْن ك نْ زٍ�‬ ‫ال َحْول َوال ق َّوة ِإل ِب�لهلِ ‪ ،‬فقال ِ يل َ ي‪َ �:‬ع ْب َد الهلِ ب� قي ٍس‪،‬قلت‪ :‬لبيك ي� رس‬
‫َ َ َ َٔ َ ُٔ ّ َ َ َ َ َ ُ َ َّ‬ ‫َ َّ ُ ْ ُ َ َ َ َ ُ َ‬ ‫ْ ُُ‬
‫م‪،‬قال‪:‬ال َحْول َوال ق َّوة ِإل ِب�لهلِ‬ ‫ِمن كن ِوز الج ن ِة‪،‬قلت‪ :‬بل ي� رسول الهلِ ‪ ،‬فداك ا ِب ي� وا ِ ي‬
‫َ َ ُ َ َّ‬ ‫َ‬
‫عدب�الہل نبسیق ‪�(t‬ابوموسٰی �اشرع�ی ‪ ) t‬کا ایب�ن ےہمںیٓا�پیک وس�ا�ر�ی ےکےھچیپ لچ رہا اھت�ا�و�ر ال َحْول َوال ق َّوة ِإل ِب�لهلِ‬
‫پڑھاتاجتااھت� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےہیاملک�تنسےئل�ا�و�ر�ٓا�پﷺےنرفمایاعدب�الہلنبسیق‪ !t‬مںیےناہک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺںیم‬
‫حاضرہو�ں� �‪ٓ،‬ا�پےنرفمایاکایمںیںیہمتایکایاسلکہمہناتب�د�و�ںوججتنےکخز�انو�ںںیمےسایکزخ�انہےہ�؟مںیےنرع�ضایک�ا�ےالہل‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ََ‬

‫املغ ِازي َ ب� ُب غ ْز َو ِة خ ْي َب َ��‪۴�۲�۰�۵‬‬ ‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری ِكتاب‬
‫‪ 2‬نب� ارسائیل�‪۱�۱�۰‬‬
 ‫�� �����‬

‫َ َ َ ُ َ َّ‬
‫رضو�رتبالئںی�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایا�و�ہہملکیہیےہ ال َحْول َوال ق َّوة ِإل ِب�لهلِ‬
‫کے�رسو�لﷺریم�ےام�ںاب�پٓا�پرپقربا�نوہ�ں �‬
‫‪1‬‬
‫عیینانگہو�ںےسانچب�ا�و�رینیکرکنایہاسیوقتنکممےہبجالہلیکدم�دشاملاح�لوہ�۔‬
‫سننابو�د�ا�و�دمںیہیالاف�ظںیہ‬
‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ص‪َ ،‬ول غا ِئ ًبا‪ِ ،‬إ َّن ال ِذي َت ْد ُع َون ُه َب ْي َن ُ ْ‬
‫ك َو َب ْ ي نَ� ا ْع َن ِاق ِر َك ِب ُ ْ‬ ‫َٔ‬
‫ون ا َ َّ‬‫َ َٔ ُّ َ َّ ُ َّ ُ ْ َ َ ْ ُ َ‬
‫ك‬ ‫ي� ا ي�ا الناس‪ِ ،‬إنك ل تدع‬
‫�ا�ے ولگو�!تمیسک رہب�ے ایغائبوکہنںی اکپ�ر�رہے وہ�‪،‬بے کش ےسجمت اکپ�رتے وہ�و�ہ اہمت�ر�ے ا�و�رمتاہ�ر�ی وس�ا�ریو�ںیکرگ� ندو�ں ےک‬
‫رضو�ر�تںیہن�)ہے�۔‬
‫‪2‬‬
‫�د�رمای�ن�(ناہیترقیبےہ�‪،‬لذہ�ایچےنخالچنےیک �‬
‫ك وهو منكر‬ ‫لبا� ‪ :‬حصيح ق دون قوهل ِإ َّن َّال ِذي َت ْد ُع َون ُه َب ْي َن ُ ْ‬
‫ك َو َب ْ ي نَ� َٔا ْع َن ِاق ِر َك ِب ُ ْ‬ ‫ٔ ن‬
‫حمك اال ي‬
‫شخیالابنی‪a‬کےزن�دیکا�سںیم’’بےکشےسجمتاکپ�رتےوہ�و�ہاہمت�ر�ےا�و�رمتاہ�ر�یوس�ا�ریو�ںیکرگ� ندو�ںےکد�رمای�ن�(ناہیترقیب)‬
‫ہے�۔‘‘کےالاف�ظرکنم�(عضفی�)ہںی�۔‬

‫�ا�مالومنمنیزیبن‪ r‬تنبییحنباخبطےساش�د�ی‬
‫َٔ ْ ُٔ َ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ َٔ ْ ُ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ َ‬
‫س َو ِإ ِن اخ تَ ْ� ِت ال يَ ُ� ِود َّية ف َع َس ان ا ْع ِتق ِك‬
‫الم ا ْم َسكت ِك ِلنف يِ‬ ‫فقال َلا َر ُسول الهلِ ‪ :‬اخ َت ِاري‪ .‬ف ِإ ِن اخ تَ ْ� ِت ِإالس‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ َّ ْ ُ َ َ ْ َ َٔ ْ َ ْ ُ َ ن َ ْ ُ ْ َ‬
‫ص ُت ِإل َر ْح ِلك‬
‫َ‬ ‫ََ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ََْ‬
‫فتل َح ِق ي� ِبق ْو ِم ِك‪ ،‬فقالت‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ لقد هويت ِإالسالم وصدقت ِبك قبل ان تدعو ِ ي� حيث ِ‬
‫َٔ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٌ َ َٔ ٌ َ َ َّ ْ َ ن ْ ُ ْ َ َ ْ َ َ ُ َ َ ُ ُ ُ َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬
‫ول ا َح ُّب ِإ َّيل ِم َن ال ِع ْت ِق َوان‬ ‫َو َما ِ يل ِ ف ي� ال يَ ُ� ِود َّي ِة ا َر ٌب َو َما ِ يل ِف ي�ا وا ِلد وال اخ‪ .‬وخ ي�ت ِ ي� الكفر و ِإالسالم فالهل ورس‬
‫َ َ‬ ‫َٔا ْر ِج َع ِإ َل َق ْو ِم َ‪،‬ق َال َ‪:‬ف َٔا ْع َت قَ َ�ا َف تَ زَ� ّو َج َ‬
‫�ا َو َج َعل ِع ْت ق َ�ا َ ْم َر َها‬ ‫ي‬
‫رفسر�رہیںیھتسدہصاب�ءہپچنرک�ٓا�پﷺنے‬
‫�زیبنتنبییحاخ�د�ماخ�صانس‪ t‬کیو�الد�ہا�ممیلس‪r‬کےاستھدمیہنونم�ر�ہیکرط�ف ک‬
‫�اہنںی�(�ا�م الومنمنی وجیریہیک رط�ح ا�نیک اخند�انی زع�ت و� جواہت ا�و�رہا�ر�و�ن ‪ u‬کی ز�ریت ںیم ےس وہنے ےکرش�فوکلموح�ظ رکھرک)‬
‫�ٓا�ز�ا� فد مرا�دیا�ا�و�ر�ا�سیکرکتیمیکاخطر�اسےامت�مدیقیو�ںےکد�رمای�نقلطماتخای�ردیاہکو�ہد�ور�اسوت�ںںیمےسسجوکچاہےئاتخای ک�ررلےاچہےئ‬
‫تویوہ�دیترپقائمر�ہرک�اپےناخند�ا�نےکاپ�سیلچاجئےا�و�رچاہےئوت�اسال�موبق�لرکلےا�و�ر�اپینرمضیےسرسو�لالہلﷺیکز�وجتیںیم‬
‫ئے‪�،‬اسری�یےکدنچ� ندو�ںںیمزیبنےنرسو�لالہلﷺکے کاپزی�ہا�و�رسپدنید�ہاطو�ا�را�و�ر�اسال�میکابع�د�ا�تاکبوغ� جرائز�ہےلایلتاھ�‪�،‬الہل‬
‫�ٓاجا �‬
‫تاعلٰینےا�سےکد�لںیماسال�میکتبحمڈ�ا�ل �دی�‪،‬چاننہچانوہ�ںےناہک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!مںیاسال�موبق�لرکتیوہ� �ںٓا�پیکدعو�ت‬
‫سےےلہپیہٓا�پوکاچسامنیتیھتا�بریم�ےرھگںیمٓاگیئوہتووہی�دیتںیما�بریم�اوکئیںیہنرہاہنو�الدا�و�رہناھبئیا�و�رٓا�پےنےھجماسال�موکرف‬
‫ّ‬
‫الذ ْكــر َو ُّ‬
‫الد َعــاء َو َّ‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب املغــازی َ ب� ُب َغـ ْـز َو ِة َخ ْيـ َب َ‬
‫الت ْو َبــةِ‬ ‫ِ‬ ‫ـویس �‪ ،۴�۲�۰�۵‬حصیــح مســم كتــاب ِ ِ‬ ‫ـر عــن با� مـ ٰ‬
‫َّ‬ ‫َ َ َ َ ف َ‬ ‫ّ ْ‬ ‫َو ِال ْسـ ِـت ْغ َفار َ ب� ُب ْاسـ ِـت ْح َباب َخ ْفــض َّ‬
‫ـاء ِ ي� ف ْضـ ِـل الت ْسـ ِـب ِيح‬ ‫الصـ ْـو ِت ِب� ِلذك ِر�‪،۶�۸�۶�۲‬جامــع ت�مــذی ابــواب الدعــوات ب�ب مــا جـ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ْ‬
‫ـر َوال� ِليـ ِـل والتح ِميـ ِـد �‪،۳�۴�۶�۱‬مســندامحد�‪۱�۹�۷��۴ ۵‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ت‬
‫والتك ِبـ ي ِ‬
‫َْ‬ ‫ف‬
‫الو� َ ب� ٌب ِ ي� ِال ْس ِتغف ِار�‪۱�۵�۲�۶‬‬
‫س� ابوداودکتاب ت‬ ‫‪ 2‬نن‬
 ‫�� �����‬

‫کےامبنییھباتخای�رد�ےدیاےہسپےھجموتالہلا�و�را�سےکرسو�لیکتبحمریم�یٓا�ز�ا�د�یرپدقم�مےہذٰہل�اا�بںیماپینوق�مےسیکاج�ٔو�ں�‪،‬چاننہچ‬
‫‪1‬‬
‫�ٓا�پﷺنےزیبنتنبییحیکٓا�ز�ا�د�یوک�ا�ناکمرہقر�ا�ر�د�ےرک�ا�نےساش�د�یرکلی�۔‬
‫�ا�و�ر�ا�ناکنا�مزیبنےسدب�لرکفصہیرکھدیا‬
‫فَ خَ َ َ َ َ تَّ َ َ َ َ ُ َّ َّ ْ َ َ َّْ‬
‫�رج ِب�ا ح� بلغ ِب�ا سد الصب ِاء حلت‬
‫� َز تْ َ�ا َ ُل ُٔا ُّم ُس َل ْي�‪َ ،‬ف َٔا ْه َد تْ َ�ا َ ُل ِم َن ْ‬
‫اللي ِل‬ ‫جبرسو�لالہلﷺدسہصابئ رپہپےچن �وتزیبنتنبییحضیحےساپ�کوہئگںی�۔‪َ 2‬ج َّ‬
‫ٍ‬
‫‪3‬‬
‫�انسنباملک‪t‬کیو�الد�ہا�ممیلس‪r‬نےاہنںیٓا�پﷺکےےئلایت�رایکا�و�رر�ا�توک�ٓا�پےکاپ�سرختصرک�دیا‬
‫ُٔ ُ َ َ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ َٔ َ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُٔ‬
‫يت ق ْبل ق ُد ِومك َعل ْي َنا‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َو ِب َ�ا ا ث ٌ� ِم ْن ُه‪ ،‬ف َسا َلا َما ُه َو؟قال ْت‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ‪ ،‬ا ِر‬ ‫فا ِ ت َ ي� ِب َ�ا َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ َٔ َّ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ف ْ َ َ َ َ َٔ ْ ُ ُ ْ َ ْٔ َ َ ْ ً َ َ َ ْ تُ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ‬
‫�‬‫كن القمر زال ِمن مك ِن ِه فسقط ِ ي� ِ جح ِري‪ ،‬ول والهلِ ما اذ كر ِمن شا ِنك شيئا فقصص�ا عل زو ِ�ج ي فلطم و ج ِ ي‬
‫ْ‬ ‫َ َ َ تَ َ ّ نَ َ َ ْ َ َ َّ‬
‫ال ِلك ال ِذي ِب� َل ِد َين ِة‬ ‫وقال‪ِ � :‬ن ي� هذا‬
‫�ا�سومقعرپ�ٓا�پےنا�نےکرہچ�ےرپ�ایکلیندکیاھوتٓا�پےنا�مالومنمنیہیفص‪ r‬سےد�ریافترفمایاکہٓا�پےکرہچ�ےرپرض�باک‬
‫ےہ؟�انوہ�ںےنرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!�ٓا�پےکربیخنہپےنچےسلبقںیمےنایکوخ�ا�بدکیاھاھتہکاچند�اپینہگج‬
‫یہاسیکاشن�ن �‬
‫سےوٹ�ٹرکمری�یٓاغو�شںیمٓاگر�اہے ��‪،‬الہلیکمسق! جمےھٓا�پےکاعممےلاککوئیوصت�ربیھہناھت�‪ ،‬مںیےنہیوخ�ا�باپےنوشہرکوسانیاتو�ا�سےن‬
‫مری�ےرہچ�ےرپ�ایکز�و�ر�د�ا�رھتڑپما�رتےوہئےاہک تمدمیہنےکاب�دشا�ہیکٓا� �رز�ورکتیوہ�۔‬
‫‪4‬‬

‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ف ُ َّ َ ُ َ َ َ ْ تُ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْج َ َ َ َٔ ُ َٔ ُّ َ َ‬ ‫ََ َ َ َ ُ ُ‬
‫وب خا ِل ُد ْب نُ�‬ ‫� و ب�ت ابو اي‬ ‫فبات ِب�ا رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِ ي� قب ٍة ل‪،‬فقصص�ا عل زو ِ�ج ي فلطم و ِ ي‬
‫ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ ْ ُ َّ َ َٔ‬
‫‪،‬ح تَّ� ا ْص َب َح َر ُسول‬
‫َ‬ ‫َ َ‬
‫�ا َس ْيف ُه‪ ،‬ي ْ� َر ُس َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬وي ِطيف ِب�لقب ِة‬ ‫الن َّجار ُم َت َو شِّ ً‬
‫َز ْيد‪َٔ ،‬ا ُخو َب ن� َّ‬
‫ٍ‬
‫ِ‬ ‫ِي‬
‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ َ َٔ ُّ َ َ َ‬ ‫ََ َ َ‬ ‫َّ َ َ َٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫وب؟قال‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ‪ِ ،‬خف ُت َعل ْيك ِم ْن َه ِذ ِه‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬ف َّلا َراى َمكن ُه قال‪َ :‬مالك ي� ا ب� اي‬ ‫الهلِ صل‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ْ َ ْ َٔ َ َ َ ْ ْ َ َٔ ً َ ْ َ َ ْ َ َٔ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ ف خ ْ َ َ َ َ َٔ َّ‬
‫�ف ت َ�ا َعل ْيك‪،‬ف َز ُعوا ان َر ُسول الهلِ‬ ‫الرا ِة‪ ،‬وكنت امراة قد قتلت ا ب�ها وزو ج�ا وقوما وكنت ح ِديثة ع ٍد ِبكف ٍر‪ِ ،‬‬
‫َ َُ‬ ‫ّ ْ َ ْ َٔ َ َٔ ُّ َ َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫وب َكا َ ب� َت ي ْ�فظ ِ ن ي�‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬قال‪ :‬اللهم احفظ ا ب� اي‬ ‫صل‬
‫�ا�و�ر�ر�ا�توک�رسو�لالہلﷺا�نےکاستھایکہمیخںیمرہےبجوخ�ا�باپےنوشہرےکاسمےنایب�نایکوتانوہ�ںےنےھجمڑپھترسدیرکدیا�‪،‬‬
‫�ا�و�رابو�ایو�باناص�ر�ی‪t‬تول�ا�رلےئوہئےر�ا�ترھب�ٓا�پﷺےکہمیخےکرگ�درہپ�ا�دیےترہے�‪،‬صحبوک�رسو�لالہلﷺےنا�نوکدکیاھ‬
‫تورفمایا�ا�ے�ابو�ایو�ب‪!t‬تمےنسکےئلفیلکتیک�؟ �ابو�ایو�ب‪t‬نےرع�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!جمےھا�سوع�ر�تےسرسو�ل‬

‫ا� سعد �‪۹�۶�،۹�۷‬؍�‪،۸‬مغازی واقدی�‪۷�۰�۷‬؍�‪۲‬‬ ‫‪ 1‬بن‬

‫َ‬ ‫َ‬
‫وال�ایۃ�‪۲�۲�۳‬؍�‪،۴‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی َ ب� ُب غ ْز َو ِة خ ْي َب َ� �‪۴�۲�۱�۱‬‬ ‫‪ 2‬البدایۃ ن‬
‫�ا �‪۳�۴�۹�۷‬‬ ‫يل ِإ ْع َت ِاق ِه َٔا َم َت ُه‪ ،‬ثُ َّ� َي تَ زَ� َّو ُج َ‬‫َ َ‬
‫‪3‬۔ حصیح مسمل کتاب الناکح َ ب� ُب ف ِض ةِ‬
‫ا� ہشام�‪۳�۳�۶‬؍�‪،۲‬زاداملعاد�‪۲�۹�۰‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 4‬بن‬
 ‫�� �����‬

‫�الہلﷺےکقحںیموخ�فاھتویکنہکا�سوع�ر�تاکبا�پا�و�رخا� نود�ا�و�رسا�ر�یوق�ملتقوہئیےہ ��‪،‬ا�و�ریہوع�ر�تونسمملےہ�ا�سببسےسےھجما�س‬

‫رھبری�یافحظت‬
‫کیرط�فےساندیہشاھت ��‪،‬رسو�لالہلﷺےنابو�ایو�ب‪t‬کےقحںیمدعاف مرائیا�ےالہل�!یجےسابو�ایو�ب‪t‬نےر�ا�ت م‬
‫‪1‬‬
‫کیےہوت�ا�سیکہشیمہافحظترفمائوی�۔‬

‫�ا�مالومنمنیہیفص‪r‬کا�ویلہم‪:‬‬
‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َٔ ْ َ َ‬ ‫ال ْر ُض َٔا َف ِاح َ‬
‫ْ َٔ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ُ ش َ ٌ َ ْ َ ْ فُ‬
‫يص‪َ ،‬و ِ�ج ي َء ِب�لنط ِاع‪ ،‬ف ُو ِض َع ْت ِف ي َ�ا ث َّ� ِ�ج ي َء ِب�ال ِق ِط‬ ‫‪َ �،‬ص ِت‬ ‫�ء فلي ِج ئ‬
‫� ِب ِه ِ‬ ‫فقال‪:‬من كن ِعنده يْ‬
‫اس‬‫الن ُ‬ ‫الت ْمر ثُ َّ� َص َن َع َح ْي ًس ثُ َّ‬
‫ا� َق َال ل ٓ‪:‬ا ِذ ْن َم ْن َح ْوَل َك‪َ ،‬ف َشب َع َّ‬ ‫َ َّ ْ َ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِي‬ ‫والسم ِن و ِ‬
‫�د� سور�یحبصرسو�لالہلﷺےنا�مالومنمنیہیفص‪r‬کا�ویلہمایک�ا�و�راحصبہرک�ا�م ‪y‬سےرفمایاجسےکاپ�سوجکھچوہ�و�ہےلٓائے�‪�،‬زمنی‬
‫رھا�نزیچ�و�ںاکمالدی�ہ‬
‫رینپایا�ا�و�رکوئییھگالیا�ا�و� پر �‬
‫مںییئکڑگھےوھک�د�ےےئگا�و�ر�ا�سںیمڑمچ�ےاک�دسرتخو�ا�ناھچبدی گاای�‪ ،‬کوئیوجھک�رلایا�‪،‬کوئی ل‬
‫تای�رکایگای�‪�،‬ا�و�رٓا�پﷺےن�انس‪ t‬سےاہکہکٓا�ساپ�سےکدنچ�ٓا�دمیالبالئوانچنہچو�ہلیمعتمکحںیمدنچصاحبہ‪ y‬کو�ویلہمیکدعو�ت‬
‫‪2‬‬
‫کاھنےےکےئلالبلائے�‪،‬سبولگو�ںےنریسوہرکاھکنااھکیا�۔‬
‫َ َ َ َ َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َٔ َ َ‬
‫اق َام َعل َص ِف َّية ِبن ِت ُح ي َ يّ� ِبط ِر ِيق خ ْي َب َ� ثالثة ا َّ ي� ٍم‬
‫ٍ‬
‫‪3‬‬
‫پرھیخربکےر�اسےتںیمنیتر�و�زتکرع�وسیےکوط�رپر�ا�نےکاپ�سایق�مرفمایا�۔‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫ثُ َّ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َٔ ْ ُ َّ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ي َ� ِّوي َلا َو َر َاء ُه ِب َع َب َاء ٍة ث َّ� ي ج ْ� ِل ُس ِع ْن َد َب ِع ي ِ� ِه‪ ،‬ف َي َض ُع ُر ك َب َت ُه‬ ‫� خرجنا ِإل ال ِدين ِة فرايت الن ِب ي� صل‬
‫َّ َ ُ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ ث ََ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َ َ ُ َ َّ ُ ْ َ َ َ َ ُ ْ َ َ تَّ تَ ْ َ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫وتضع ص ِفية ِرجلها عل ركب ِت ِه ح� �كب(دفع رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬ودفعنا‪ ،‬قال‪ :‬فع� ِت الناقة‬
‫َ‬ ‫َٔ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫ََ َ َ َ ْ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ ،‬وند َر ْت‪ ،‬فق َام ف َس ت َ� َها)فاق َت َح َم ا ُبو طل َحة‪ ،‬فقال‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ‬ ‫ال َع ْض َب ُاء‪َ ،‬ون َد َر َر ُسول الهلِ صل‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ َ ْ َ ْ َ ْ َٔ َ َ َ َ َ ْ ً َ َ َ ْ َ َٔ َت َ َ َٔ ْ َ ُ َ َ ْ َ َ تَّ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ُ َ ََ َ َ‬ ‫َ ََ‬
‫الهل‬ ‫� ِه‪ ،‬وا�ها‪ ،‬فالقاه عل ي�اح� قام رس‬ ‫جعل ِ ن ي� الهل ِفداءك‪،‬قال‪ :‬ال‪ .‬عليك ِب�لرا ِة‪،‬فقلب ثو ب� عل و ج ِ‬
‫َّ َ َ َ َ َٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ تَ َ َ َ َٔ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل( قال‪ :‬فل ْي َس ا َح ٌد ِم َن‬ ‫ا‪،‬وا ْصل َح ُل َما َم ْرك بَ ُ� َما‪ ،‬ف َر ِك َبا َواك َت َنف َنا َر ُسول الهلِ صل‬ ‫علي ِه وسل‪ ،‬فس�ه‬
‫َ َ َ َٔ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬ف َس تَ َ� َها‪ ،‬قال‪ :‬فات ْي َن ُاه)‬ ‫اس َي ْنظ ُر ِإل ْي ِه‪َ ،‬ول ِإل يْ َ�ا‪َ ،‬ح تَّ� ق َام َر ُسول الهلِ صل‬ ‫الن ِ‬
‫َّ‬

‫جبٓا�پﷺمدیہنونم�ر�ہر�و�انہوہنےےگلوت�ٓا�پےنا�مالومنمنیہیفص‪ r‬کو�اپینابعا� �وڑ�ھ �دی�‪�،‬ا�وٹنینرپےنھٹیبےکےئلاپےنےھچیپہگج‬

‫چنیھکدیاجبا�مالومنمنیہیفص‪� r‬ا�وٹنینرپسو�ا�رہوتںیوت�رسو�لالہلﷺ�ا�وٹنین‬
‫بانئیا�و�ر�ٓا�پےنا�نےکا�و�راحصبہرک�ا�م ‪ y‬کےد�رمای�نرپ�د�ہ‬
‫رھپ�مالومنمنیہیفص‪� r‬اپانپری�ٓا�پےکےنٹھگرپ�رکھرکسو�ا�رہوج تاںی�‪،‬مدیہنونم�ر�ہےکرقیبچنہپرک�ٓا�پ‬
‫کےاپ�سھٹیباجتےاپانھگانٹرکھدیےت ا‬
‫وھٹکراھئی‬
‫نےاپینا�وٹنینابضع�ءکوتزی�یےکاستھد� �وڑ�ایا� ت‪،‬ام�ماحصبہرک�ا�م ‪ y‬نےیھباپینوس�ا�ریو�ںوکد� �وڑ�ایا�‪�،‬اتافقًا�ٓا�پیکا�وٹنینےن ک‬
‫وال�ایۃ�‪۲�۴�۲‬؍�‪۴‬‬
‫ا� ہشام�‪۳�۳�۹‬؍�‪،۲‬البدایۃ ن‬
‫‪ 1‬بن‬
‫وال�ایۃ�‪۲�۲�۳‬؍ ‪�۴‬‬
‫‪،۳‬ا� سعد�‪۸�۹‬؍�‪،۲‬البدایۃ ن‬ ‫يل ِإ ْع َت ِاق ِه َٔا َم َت ُه‪ ،‬ثُ َّ� َي تَ زَ� َّو ُج َ‬
‫�ا�‪ �۴�۹�۷�،۳�۵�۰�۰‬ب ن‬ ‫َ َ‬
‫‪ 2‬حصیح مسمل کتاب الناکح َ ب� ُب ف ِض ةِ‬
‫‪ 3‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی َ ب� ُب َغ ْز َو ِة َخ ْي َب َ��‪،۴�۲�۱�۱�،۴�۲�۱�۲‬البدایۃ ن‬
‫وال�ایۃ�‪۲�۲�۳‬؍�‪۴‬‬
 ‫�� �����‬

‫�ا�و�ر�ٓا�پﷺ�ا�و�رفصہی‪� r‬ا�سرپسےرگپڑ�ے�‪�،‬ابولطہح‪ t‬فو� �رًا�اپینوس�ا�ر�یےساتر�ےا�و ک�راہ�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!�الہلےھجمٓا�پ‬

‫پرسےرقبا�نرک�ےوچ�ٹوتںیہنٓائی�‪�،‬رسو�لالہلﷺنےرفمایاہنںی�‪،‬ہپےلاختو�ن نسوکاھبلو ��‪،‬ابولطہح‪�t‬اپےنہنمرپکڑپ�ا�ڈ�ا�لرکفصہی‪r‬‬
‫کیرط�فےئگا�و�ر�و�ہڑپک�ا�ا�نرپ�ڈ�ا�لدیا�‪�،‬اتےنںیمرسو�لالہلﷺبیھدلج�یےسڑھک�ےوہگےئا�و�رفصہی‪ r‬پرپر�د�ہات�ندیا�‪�،‬ا�سےک‬
‫بدع�د� نوو�ںرضح�ا�تیکوس�ا�ر�ید�رستیکبجٓا�پاپلا�نا�وٹنینرپسو�ا�رہوگےئوتصاحبہرک�ا�م ‪ٓ� y‬ا�پےکاچ�ر�و�ںرط�فعمجوہگےئ�‪� ،‬ا�س‬
‫رطفرظنہنںییکویکنہکرظنڑپنےےسےلہپیہٓا�پےنہیفصوکرپ�د�ے‬
‫�دبآا�پﷺیکا�و�رفصہی‪ r‬کی �‬
‫سےےلہپاحصبہرک�ا�م ‪ y‬نےا ً�‬
‫‪1‬‬
‫مںیرکایلاھتپرھ�ٓا�پا�نےکاستھٓاگےر�و�انہوہئے�۔‬
‫خطدیشک�ہالاف�ظحیحصملسمںیمںیہ�‪�،‬ابولطہحیکوگتفگحصحیملسمںیمںیہنےہ)‬
‫کوینہکو�ہاپینوق�میکایکزعم� عزو�ر�تںیھتا�سےئلرسو�لالہلﷺ�ا�ساکبےدحعز�تو�احرت�ا�مرکتےا�و�رمالطتفےسشیپٓاتےےھت ��‪،‬ا�و�ر‬
‫�د� سور�یویبیو�ںےکد�رمای�نرب�ابر�یاک�د�رجہدیےتےھت‬
‫ه‬‫الل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َو ِ ي َ‬
‫الن ُّ� َص َّل َّ ُ‬‫َ ْ َٔ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ َٔ َّ َ ْ َ َ َ َ ْ ْ ُ َ ُ ّ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ َّ‬
‫عن ان ٍس‪ ،‬قال‪ :‬بلغ ص ِفية ان حفصة‪ ،‬قالت‪ِ :‬بنت ي� ِود ٍي‪ ،‬فبكت‪ ،‬فدخل عل ي�ا ِب ي‬
‫َّ َّ َ ُ‬ ‫َ ْ َ ُ نّ ْ ُ َ ُ ّ َ َ َ َّ ُّ َ َّ َّ ُ َ‬ ‫ََ َ َ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ :‬و ِإن ِك ْالب َنة‬ ‫يك؟ فقال ْت‪ :‬قال ْت ِ يل حفصة‪ِ :‬إ ِ ي� ِبنت ي� ِود ٍي‪ ،‬فقال الن ِب ي� صل‬ ‫ت ْب ِ يك‪ ،‬فقال‪َ :‬ما ُي ْب ِك ِ‬
‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ‬
‫ن ِب يّ�‪َ ،‬و ِإن َّع ِك ل َن ِب يٌّ�‪َ ،‬و ِإن ِك ل َت ْح َت ن ِب يّ�‬
‫ٍ‬ ‫ٍ‬
‫�انس‪t‬سےرم�و�یےہا�مالومنمنیہیفص‪ r‬بای�نرکتیںیہہکںیمرسو�لالہلﷺیکد� سور�یویبیو�ںےسیتلموت�و�ہھجمرپفرخکا�اظاہ ک�ررتںی‬
‫�ا�و�ر�ا�ےوہی�د�ییکیٹیبہہکرکماخطب توہںی�‪�،‬ایکد�نٓا�پﷺمری�ےاپ�سٓائےوتمںیر�و�رہییھتیبنرکیمﷺرشتیفالئےا�و�رمںی‬
‫�ر�و�رہییھتٓا�پےند�ریافترفمایاتمویک�ںر�و�رہیوہ�؟مںیےنوج�ا�بدیاکہٓا�پیکویبیا�ںھجمرپفرخکا�اظاہ ک�ررتںیںیہ�ا�و�رجمےھوہی�د�ییک‬
‫یبیٹہہکرکپاک�رتںیںیہ�‪،‬یہنسرک�رسو�لالہلﷺوکتہبہصغٓایا�ا�و�ر�ٓا�پﷺےنرفمایاجبےھجتو�ہہیاب�تںیہکایتھجرپفرخکا�اظاہ ک�رریں‬
‫‪2‬‬
‫تو�اہنںیانہککہاہ�ر�و�ن‪u‬مری�ابا�پےہا�و�رموسٰی ‪u‬مری�اچاچہےدمحمﷺریم�ےوشہرہںی�۔‬

‫یز�دگر�دکینیتویٹیب�ںرپبترص�ہ�‪�،‬ایکفیعضر�و�ایت‪:‬‬
‫�ایک ر�و�ایت ےہہک بج ایر�ا�ن حتفوہ�ا�ا�و�ر�د� سور�ی تہبیس ایر�انیوع�رتو�ں ےکاستھزی�دگر�دکرس�ٰی کینیت ایٹیب�ںیھب دمیہن الئںیںیئگوت‬
‫لخہفی د�و�م دیسنا رمع ‪ t‬نے دیسنا یلع ‪ u‬کےوشم�ر�ہ رپ زی�دگر�دکرس�ٰی کینیت وٹیبیو�ںیکتمیق ڈ�الییئگ ا�و� سردیناعیل ‪ t‬نے اہنںی‬
‫خریدکر�ٓا�ز�ا� فد مرا�دیا�ا�و�ر�ا�نیکرکتیمو� لدوجئیےکےئلایکیکنیسح‪ t‬سے�د� سور�ییکدمحمبنابیرکبسےا�و�ریترس�ییکدبع�الہلنبرمعسے‬
‫َ‬ ‫ُ ُ َ‬ ‫السـ َـر َ� ُب َمـ ْـن َغـ َـزا ب َصـ ّ ْ ْ‬ ‫َ‬
‫و� ُب َمــا َيقــول ِإذا َر َجـ َـع ِمـ َـن الغـ ْـز ِو؟�‪۳�۰�۸�۵‬‬ ‫ـ� ِلل ِخد َمــةِ �‪ َ ،۲�۸�۹�۳‬ب‬ ‫ِ ِب ٍي‬ ‫ـاد َو ِّ ي ِ ب‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری َ ب� ُب ف ْضـ ِـل ا ِلج َهـ ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ َٔ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ـر �‪،۴�۲�۱�۱‬وکتــاب البیــوع َ ب� ٌب َهــل ُي َسـ ِـاف ُر ِب� ج َل ِار َيــةِ ق ْبــل ان َي ْسـ َـت ْب ِ� ئ َ�ا �‪،۲�۲�۳�۵‬حصیــح مســم کتــاب‬ ‫‪ ،‬وکتــاب املغــازی َ ب� ُب َغـ ْـز َو ِة َخ ْيـ َب َ‬
‫ال� کث ـری ‪۳�۷��۲‬؍�‪۳‬‬ ‫‪،۳‬ا� سعد�‪۹�۷‬؍�‪،۸‬الس ـری ۃ النبویــۃ ب ن‬ ‫�ــا �‪ �۵�۰�۱‬ب ن‬ ‫ـهل ِإ ْع َت ِاقـ ِـه َٔا َم َتـ ُـه‪ ،‬ثُ َّ� َي تَ زَ� َّو ُج َ‬ ‫َ َ‬
‫النــاح َ ب� ُب ف ِضيـ ةِ‬
‫ا� حبان�‪،۷��۲ ۱�۱‬مسندامحد�‪۱�۲�۳�۹�۲‬‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل�‪،۳�۸�۹�۶‬حصیح ب ن‬ ‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ٌ ف َ ْ َٔ ْ َ‬ ‫ت‬
‫‪ 2‬جامع �مذی ابواب املناقب ب�ب ِ ي� فض ِل ازو ِاج ِب ِي‬
 ‫�� �����‬

‫شا�د�یرک�د�یا�ساش�د�یےساہنںیڑب�یاعس�د�تاحصلوہئی�‪،‬سحنیےکاہ�ںا�نےکےٹیبیلعدیپ�اہوئےنجاکلبقزینالاعبدینےہ�‪،‬عیلنب‬
‫سحنیےکدعباہشیمرجش�ہیکامت�ماشخو�ںوککرس�ٰیکییٹیبےنمنجدیا�۔‬
‫ز ف‬
‫ا� ست ش‬
‫ع�ۃ سنۃ‬ ‫عل�م‪ ،‬وهو يومئذ غالم ب ن‬
‫و�‪� ،‬لكوه ي‬ ‫فاجتمعوا عىل ي ز�دجرد ب ن� ش� ي‬
‫ر�ر ب ن� كرسى با� ي‬
‫‪1‬‬
‫کرس�ٰیایر�ا�نرہشیا�رکےدعب�اساکیباٹیز�دگر�دتری�ہرجہ�یںیموسلہاس�لیکرمعمںیتختنیشنوہ�ا�۔‬
‫�‬
‫�اسی اس�ل ہفیلخ د�وئم دیسنا رمعفا�ر�و�ق ‪ t‬نےالخفتاھبنسلی ا�و�ر ا�س ےک د�وسا�ل دعبمرح�م وچ�د�ہ رجہ�ی ںیمجباجمہدین اسال�م ایر�ا�ن ےک‬
‫شرہقا�دسہیےچنہپ�‪�،‬ا�سوقتزی�دگر�دکیرمع�اٹاھ�ر�ہاس�لیکیھت�‪،‬‬
‫َ‬ ‫ئن ف‬ ‫ٔ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬
‫املدا� ي� زبيل م�ض ِإل‬ ‫ر�ر ملك فارس َعل اهلرب فدىل من ابيض‬‫فملا فتحها املسملون ا�ج ع ي ز�دجرد ْب ن� ش� ي‬
‫حلوان‬
‫‪2‬‬
‫جباملسمنو�ںےناق�دسۃیحتفایکوتاف�ر�سےکاب�دشا�ہزی�دگر� مداقبہلرکنےےکاجبئےدم�ائنوھچ�ڑرکولح�ا�نچنہپایگ�۔‬
‫سولہرجہ�یںیمدم�ائنحتفوہ�ا�ا�و�راجمہدینزی�دگر�دےکےھچیپےھچیپولح�ا�نیکرط�فر�و�انہوہئے�‪،‬جبزی�دگر�دکوماجہدیناسال�مےکاعتقبیک‬
‫رھا�‪،‬سرت�ہ ہرج�ی ںیم اف�ر�س حتف وہ �آاخر ایبنو�ے ہرج�ی ںیم بج ا�س‬
‫اھباتپ �‬
‫خربہوئیوت�و�ہ اپےن اہل عوای�ل ےک رمہ�ا�ہ اخناق�ن�‪،‬قم ا�و�رقاشا�ن گ‬
‫کی عرمتبسی اس�لیکیھت و�ہ رخ�اسا�ن اچنہپ� ع‪،‬دب�الہل نب اعمر‪� t‬امو�ی ےنرخ�اسا�نوکبیھ حتف رکلای� �‪ٓ،‬اخرتسی ہرج�ی ںیم ہفیلخوسئم‬
‫سدیناثعام�نینغ‪ t‬کےدہعمںیا�ساکخاتہم گوہای�‪�،‬د�وسر�ےونعم�ںںیماسال�مرکشلکویسکاقم�مرپشاہیاخند�ا�نرپستطلاحصلہناکس�۔‬
‫رگات�رکرکےدمیہنونم�ر�ہالئیںیئگ�۔‬
‫‪ٓ � x‬خاریز�دگر�دنےبکاش�د�ییکا�و�رکبا�سیکوج�ا�نڑلکیدیپ�اہوگیئ�‪�،‬ا�و�رکبو�ہ ف‬
‫جبرتس�ہ ہرج�یںیماف�ر�سحتفوہ�ا�ا�سوقتنیسحنبیلع‪ t‬کیرمع�د�ساس�لیکیھت�‪،‬کای�ا�نیکانبالیغںیما�ناکناک�حرک�دیاگایتاھ�۔‬
‫رضو�رساتھوہتیںیھتمرگ�ا�نرکشل�و�ں‬
‫‪�x‬ا�سد�و�رمںیرکشلکےاستھ مخزوی�ںیکرمہمیٹپ�‪�،‬دیھکاھب�لا�و�ر�امر�ا�ءکیایعشیےکےئلھچکوع�رتںی �‬
‫زہشا�دیا�ںاستھںیہنوہتیںیھت�۔‬
‫مںیرمیوض�ں�‪ �،‬مخزوی�ںیکدخمتای�امر�ا�ءکیایعشیےکےئل �‬
‫‪x‬ی�ز�دگر�دکیا�ولا�دمںیےسوخ�ا�ہو�ہا�سیکوپتیوہیانو�اسیایکڑلکیاکپہتاتلچہےسجاکنا�مرشیںدختاھت�‪،‬یہالخفتینبامہیےکد�و�رمںی‬
‫�‬
‫رگات�رہوکر�ٓائیا�و�رلخہفیولدیبندبع�املکلےکرح�مںیمد�اخلوہئی�‪،‬جس‬
‫�ولدیبندبع�املکلنبرم�و�ا�نیکالخفتےکزمانےںیمرتسکات�نےس ف‬
‫سے لودیکایباٹیزیدبنولدیبندبع�املکلنبرم�و�ا�ندیپ�اہو�ا�‪،‬جو �ایکوسسرت�ہرجہ�یںیمہفیلخوہ�ا�‪،‬شریںدختےکالع�و�ہوکئیا�و�رایر�انیڑلکی‬
‫کیسامو�یےکرح�مںیمںیہنرہی�‪،‬عالمہابنزح�مےن�ج ہرۃ االنساب ںیما�سیک ضواحتیکےہ�۔‬
‫اھتو�ایکابند�یںیھت�‪�،‬ابنزح�مےن�ج ہرۃ االنساب ںیمایکوق�للقنایکہےہکدبع�الہل‪t‬‬
‫‪�x‬اما�مزینالاعبدینیکو�الد�ہاکنا�مالسفہ ج‬
‫رگات�رہوکر�ٓائںیںیھت�‪�،‬ا�سےئلوکئیاہنںی‬
‫بنابیرس�حامو�یےنبجدیسناثعام�نینغ‪ t‬کےدہعمںیافریہقرپمحہلایکتویہوس�ڈ�ا�نےس ف‬
‫‪ 1‬االخبارالطوال �‪۱�۱�۹‬‬
‫‪ 2‬فتوح البلدان بالذری �‪ ،۲�۵�۸‬االخبارالطوال �‪۱�۲�۶‬‬
 ‫�� �����‬

‫رقا�ر�دیاتہےیلنکالسنًیہدنسھیںیھت�۔‬
‫بربر�یا�و�رکوئیوس�د�انی �‬
‫‪�x‬ایکر�و�ایت ب�اراالنوارسےشیپیکاجتیےہہکہیدیسناثعام�نینغ‪ t‬کےدہعخالفتںیمرع�بٓائیںیھت�‪�،‬ا�سر�و�ایتےکر�ا�و�ی‬
‫یحیٰولیا�و�رعو�ننبدمحم�اکلدن�یںیہ�‪،‬جناک کتذر�ہہعیشبتک جرا�لںیمںیہکںیہناتلم� ع‪،‬و�ننبدمحموم�ر�خےھت�‪،‬‬
‫حمدمبن ص‬
‫الصول‬
‫ي‬ ‫عون ب ن� حممد الكندي اخباري ما حدث عنه سوى‬
‫‪1‬‬
‫یحیٰولیےکا�و�رکیسےنر�و�ایتںیہنیل�۔‬‫�ا�نےسوس�ائےدمحمبن ص‬
‫کبتاہلتنسںیما�ساک کتذر�ہا�سرط�حےہ‬
‫ٔ ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ ٔ‬
‫الغال�‬
‫الصول يكذب عىل ب ي‬
‫ي‬ ‫الصول مثل ما اكن‬
‫ي‬ ‫ابو امحد ب ن� ا ب ي� العشار يقول‪ :‬ابو امحد العسكري يكذب عىل‬
‫الغال� يكذب عىل ئ‬
‫سا� الناس‬ ‫مثل ما اكن ب ي‬
‫یحی صولیوخ�دغالبییکرط�ف‬
‫�ابو�احدمبناشع�ءکےذ�ریہعہیربخمیلےہہکابو�ا سعحدمرک�ییکرط�فطلغر�و�ایا�توسنم�برکتاتاھ�‪،‬جسرط�ح حمدمبن ٰ‬
‫‪2‬‬
‫�اغال�طوکسنتبدیاتتاھا�و�رجسرط�حالغبیامت�مدحمثنییکرط�فوخ�دغطلر�و�اتیںیایب�نرکتاتاھ�۔‬
‫وطو�نےناما�مزینالاعبدین‬
‫اال�ارمںییھکلےہ�‪�،‬ابن ل‬
‫اج�ءالہلاھتنےربیع ب‬
‫‪�x‬اصلںیمہیر�و�ایتزخمرش�یسجاکنا�مومحم�دبنرمع�ا�و�رلبق �‬
‫کےاحلا�تںیمہیر�و�ایتا�سےکوح�الہےسلقنرک�د�ینکیلہیضحمطلغےہ�۔‬
‫ربطی�‪�،‬ابنالاثری�‪،‬عیوقبی�‪،‬بال�ذ�ر�یا�و�ر�ابنہبیتقوغری�ہیسکےنا�سو�اقہعوکہنںیاھکل�۔‬
‫‪�x‬زخمرش�یےکالع�و�ہ �‬
‫نام� فزرجکافو�توہجانا‪:‬‬
‫یخربسے و�اپیس ںیم ایک ر�ا�تٓا�پ ﷺنےرفسجا�ر�ی رکاھٓاخرشب دمیہنونم�ر�ہ ےکرقیب ایک و�ا�د�ی ںیمہپچنرکٓا�پٓا�ر�ا�م ےک ےئل‬
‫�اترپڑ�ے‬
‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ َ ُ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ َ َ ُ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ٌ َٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫َم ْن َر ُجل ي ْ�فظ َعل ْي َنا الف ْج َر ل َعل َنا ن َن ُام؟ قال ِبلل‪ :‬ا نَ� َ ي� َر ُسول الهلِ ا ْحفظ ُه َعل ْيك ن‪،‬فَ زَ�ل َر ُسول الهلِ صل‬
‫ْ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ نَ زَ َ َّ ُ َ َ ُ َ َ َ َ ٌ ُ َ ّ َ َ َّ َ َ َ ُ َ َّ َ َ َّ َٔ ْ ُ َ ّ َ ثُ َّ َ َ‬
‫‪ْ �،‬است َن َد إل َب ِع ي ِ� ِه‪َ ،‬و ْاس َتق َبل‬ ‫وسل‪ ،‬و�ل الناس فنامواوقام ِبلل يص ِ يل‪ ،‬فصل ما شاء الهل عز وجل ان يص ِ يل‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ ،‬و َل ب َل ٌل‪َ ،‬و َل َٔا َح ٌد ِم ْن َٔا ْ َ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬‫َْ ْ َ َُْ ُ ُ َ َ ََْ ُ َُْ ُ ََ َ ََْ َ ْ َْ ْ َ ُ ُ‬
‫ص ِاب ِه‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫الفجر ي�مقه‪ ،‬فغلبته عينه‪ ،‬فنام‪ ،‬فل يستي ِقظ رس‬
‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ا َّو ُل ُم ْاس ِتيقاظا‪ ،‬فف ِز َع َر ُسول الهلِ صل‬ ‫َح تَّ� �ضَ َ َب تْ ُ� ُم الش ْم ُس‪ ،‬فكن َر ُسول الهلِ صل‬
‫َّ َ َ َ َٔ َ ُ‬
‫َو َس َل‪ ،‬فقال‪ :‬ا ْي ِبلل‬
‫�ا�و�رف مرایامتںیمےسوک�نےہوجہام�ر�یافحظترک�ےا�و�رمہںیرجفمںیدیب�ا ک�رر�د�ےشایدہام�ر�یٓانھکگلاجئے�‪،‬بال�ل‪ t‬نےرع�ضایک�ا�ے‬

‫امل�ان �‪۳�۸�۸‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 1‬لسان یز‬
‫امل�ان �‪۴�۲�۸‬؍�‪۵‬‬
‫‪ 2‬لسان یز‬
 ‫�� �����‬

‫�الہلےک�رسو�لﷺمںیٓا�پوکفرجکےوقتدیب�ا ک�رر�د�و�ںاگ�‪،‬چاننہچٓا�پﷺا�و�رد�وسر�ےاحصبہےبرکفہوکرسوگےئبجہکالب�ل‪ t‬نو�افل‬

‫پڑھےنڑھک�ےوہگےئا�و�رجبکتالہلےناچہانام�زپڑھےترہے�‪،‬پرھبال�ل‪ t‬مرش�قیکرط�فہنمرککےحبصےکاتناظ�رمںیاپیناکٹیھ‬
‫سےاہس�ر�الاگکریبھٹےئگا�و�ریندن�ا�نرپغالبوہگیئ�‪ ،‬پرھنہوت�رسو�لالہلﷺیہاجگےا�و�رنہالب�ل‪�t‬ا�و�رنہٓا�پےکاصاح�بںیمےسوکئی‬
‫�ا�و�رصخش�‪،‬جباہی�ںکتہکوس�ر�جیکاعشعںیٓا�پﷺرپپڑیںوتبسےسےلہپرسو�لالہلﷺھگرب�اکربدی�ا�رہوئےا�و�رصاحبہ‪y‬‬
‫کوجاگیاا�و�ربال�ل‪ t‬سےرفمایا�ا�ےالب�ل�!یہمتےنمہےسایککای�؟‬
‫َ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ ثُ َّ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َف َق َال ب َل ُل‪َٔ :‬ا َخ َذ ب َن ْف ِ َّ َٔ َ َ َٔ َٔ ْ َ َ ُٔ ّ‬
‫‪ �،‬قال‪َ :‬هذا َو ٍاد ِب ِه‬ ‫م َ ي� َر ُسول الهلِ ‪ِ -‬بنف ِسك‪ ،‬قال‪ :‬صدقت‬ ‫س ال ِذي اخذ ِب� ِب ي� انت وا ِ ي‬ ‫ِ ي‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬
‫ْ ث َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫َّ َ َ ُ َ ْ َ نْ ز َ َ َ َ َّ ث َّ َ ُ َّ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ ْ َ‬
‫اس‪،‬‬ ‫شيطان‪،‬فلا جاوزه ام َره ان ي ِ�لوا‪ ،‬وان يتوضئوا� صل سنة الفج ِر‪ � ،‬ام َر بالال فاقام الصلة‪ ،‬وصل ِب�لن ِ‬
‫َ ف‬ ‫ْ َ َ ْ َ َ َ َ َٔ ُّ َ َّ ُ َّ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َٔ‬ ‫ثُ َّ ْ َ َ َ َ‬
‫اح َنا َول ْو ش َاء ل َر َّد َها ِإل ْي َنا ِ ي� ِح ي ٍن�‬ ‫صف ِإل يْ ِ� ْم‪َ ،‬وق ْد َراى ِمن فزِ ِعم‪ ،‬وقال‪ :‬ي� ا ي�ا الناس ِإن الهل قبض ارو‬ ‫� ان‬
‫َّ َ َٔ ْ َ َ َ ث َّ َ َ َ ْ َ َ ْ ُ َ ّ َ َ َ َ َ ُ َ ّ َ ف َ ْ ت َ َ َّ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َ َٔ ُ‬
‫الهل ت َب َارك َوت َعال‬ ‫غ ْي ِ� َهذا‪ ،‬ف ِإذا َرق َد ا َح ُد ْك َع ِن الصل ِة او ن ِس ي�ا‪ � ،‬ف ِزع ِإل ي�ا فليص ِلها كا كن يص ِل ي�ا ِ ي� وق ِ�اف ِإن‬
‫َ ُ ُ ٔ َ ِ َّ َ ْ‬
‫الصالة ل ِِذك ِري‬ ‫يقول ا ِق‬
‫بال�ل‪ t‬نےرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!مری�ےام�ںاب�پٓا�پرپقربا�ن�‪،‬مری�یر�و�حیھبا�سےنضبقیکسجےنٓا�پیکر�و�ح‬
‫قضبیکیھت�‪،‬ف مرایاتمےنچساہک�‪،‬پرھٓا�پا�سو�ا�د�یےسوک�چرکنےاکحمکدیاکہاہی�ںاطیش�نےہیاہ�ںےسلکنرکٓا�پﷺےنا�و�رصاحبہ‬
‫کر�ا�م ‪ y‬نے ضووکای�‪ ،‬پرھٓا�پﷺےنرجفکیںیتنسا�د�اکںیا�و�ربال�ل‪ t‬کوا�ذ�ا�ناکحمکدیابال�ل‪t‬نےریبکتکیہا�و�ر�ٓا�پﷺ‬
‫نےبسوکنام�زپڑھائی�‪،‬سال�مےکدعبحاضرینیکرط�فوتمجہوہکرف مرایا�ا�ےولگو�!�الہلےنامہ�ر�یا�ر�و�ا�حضبقرفمائںی�‪�،‬اگرچاہاتتو�ا�سوقت‬
‫وسائےایبوھ�لاجئےوت�اسےاچہےیہکا�سرط�حڑپھےےسیج‬
‫کےالع�و�ہیسکا�و�ر�وقتاہنںیولٹاتا�ا�سےئلبجمتںیمےسوکئیامن�زکےوقت ج‬
‫‪1‬‬
‫�وقترپڑپھاتاھت�‪،‬کوینہکالہلابت�ر�کواعتلٰیف مراتاہے ’’ مری�ےذکرکےےئلامن�زقائمرک�و�۔‘‘‬
‫بضعےتہکںیہہکہیو�اقہعیسکا�و�رسرفمںیشیپٓایاتاھ�۔‬
‫ْ ً‬ ‫َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ ،‬و ِإ نَّ� َٔا ْ َ‬
‫س ْي َنا َح تَّ� ُك َّنا ِ ف� ٓا ِخر ْ‬ ‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َ ْ ِ ْ َ َ َ َ ُ َّ ف َ َ َ َ َّ‬
‫اللي ِل‪َ ،‬وق ْع َنا َوق َعة‪،‬‬ ‫ي ِ‬ ‫عن عران‪ ،‬قال‪:‬كنا ِ ي� سف ٍر مع ِب ِي‬
‫َ َ َ ُ ٌَ ُ ُ ٌَ ُ ُ ٌَ‬ ‫َ َ َٔ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َٔ َ َ َّ‬ ‫َو َال َو ْق َع َة َٔا ْح َل ِع ْن َد ُ‬
‫امل َس ِاف ِر ِم نْ َ�ا‪ ،‬ف َ�ا ا ْيقظ َنا ِإل َح ُّر الش ْم ِس‪َ ،‬وكن اَّول َم ِن ْاست ْيقظ فالن‪ ،‬ث َّ� فالن‪ ،‬ث َّ� فالن ‪-‬‬
‫َ َْ‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ ُ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬ ‫ُ َ ّ ْ َٔ ُ َ َ َ َ َ َ ْ ٌ ثُ َّ ُ َ ُ لخَ َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِإذا نَ� َم ْل ُيوقظ َح تَّ�‬ ‫اب الر ِابع ‪ ،‬وكن الن ِب ي� صل‬ ‫س عوف � ع ُر ْب ن� ا ط ِ‬ ‫يس ِم ي ِ�م ابو رج ٍاء فن ِ ي‬
‫َ َ ْ ُ ُ َ ُ ف َ ْ َ َ َّ ْ َ ْ َ َ ُ َ ُ َ َ َٔ َ َٔ َ َ َّ َ َ َ َ َ ُ ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ُ‬ ‫ُ َ‬
‫َيكون ُه َو َي ْست ْي ِقظ‪ِ ،‬ل نَّ� ال ن ْد ِري ما ي�دث ل ِ ي� نو ِم ِه‪ ،‬فلا استيقظ عر وراى ما اصاب الناس وكن رجل‬
‫َّ َ‬ ‫َ َ‬
‫الصــا ِة‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الصلـ ٰـوۃ ب�ب االذان ذھــاب الوقــت �‪ ۵�۹�۵‬عــن قتادہ‪،‬حصیــح مســم کتــاب الصلـ ٰـو َ بۃ� ُب قضـ ِ‬
‫ـاء‬
‫َّ َ‬ ‫ُ‬
‫ـا� ‪،۱�۱�۳�۸��۴‬موطاامــام مالــک کتــاب ُوقــوت‬ ‫ـ� الکـ بـری للنسـ ئ‬‫ـر�ہ �‪،۱�۵�۶�۰‬السـ ن ن‬ ‫اب َت ْع ِجيــل َق َض ِئ َ‬ ‫َْ َ َ ْ ْ‬
‫الصــا ِة‬ ‫ا�ــا عــن ابوہـ ی‬ ‫ِ‬ ‫الفا ِئتــةِ ‪ ،‬واسـ ِـتح َب ِ‬
‫ا� حبــان �‪ �۵�۷�۹‬ش‪�،۱‬ح‬ ‫ا� با� شیبۃ�‪،۴�۷�۵�۴‬مســندامحد�‪،۲�۲�۶�۱�۱‬حصیح ب ن‬ ‫ـعید� مســیب ‪،‬مصنــف ب ن‬ ‫الصـ َـا ِة �‪۲�۵‬عــن سـ ب ن‬ ‫َ� ُب َّ‬
‫النـ ْـو ِم َعــن َّ‬ ‫ب‬
‫ِ‬
‫‪،۴‬ا� ہشــام �‪۳�۴�۰‬؍�‪ ،۲‬زاداملعــاد �‪۳�۱�۵‬؍�‪۳‬‬ ‫الســنۃ للبغــوی �‪ �۳�۸‬ب ن‬
 ‫�� �����‬
‫َ تَّ ْ َ ْ َ َ َ ْ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫َج ِل ًيدا‪ ،‬فك َّب َ� َو َرف َع َص ْوت ُه ِب� َّلتك ِب ي ِ�‪ ،‬ف َ�ا زال ُيك ِّب ُ� َو َ ي ْ�ف ُع َص ْوت ُه ِب� َّلتك ِب ي ِ� ح� استيقظ ِبصو ِت ِه الن ِب ي� صل‬
‫َّ‬
‫َو َس َل‪،‬‬
‫عرم�ن‪t‬سےرم�و�یےہہمایکرفسںیمیبنرکیمﷺےکرمہ�ا�ہےھت�‪،‬ہمر�ا�توکےتلچرہے�‪،‬جباخریر�ا�توہئیوتا�سوقتںیممہایک‬
‫ا‬
‫جہگریھٹگےئا�و�ر(�ٓا�پاجنےتںیہ) ماسفرےکزن�دیکا�سےسزیا�د�ہوکئیدنینریشیںںیہنوہتی ��‪،‬ابیھمہوھت�ڑ�اوقتوسئےےھتہکںیمہٓافات�ب‬
‫کیرگمیےندیب�ا�ررکدیا�‪،‬سبےسےلہپوجدیب�ا�روہ�ا�‪،‬فال�ںصخشاھت�‪،‬پرھالف�ںصخش�‪،‬پرھالف�ںصخش ��‪،‬ابو� جرا�ءنےا�نبسےکان�مےیلےھت�‪،‬مرگ‬
‫عو�فوھب�لےئگ�‪،‬پرھسدینارمع‪t‬بناطخ�باجگےنوہنےو�الو�ںںیموچتےھصخشےھت�ا�و�ریبنرکیمﷺبجٓا�ر�ا�مرفماتےتوٓا�پوکوکئی‬
‫وہائںیکوینہکمہںیہنھجمسےتکسےھتہکٓا�پےکےئلٓا�پےکوخ�ا�بںیمایکامو�رشیپٓانےو�الے‬
‫بدی�ا�رہنرکتااھتجبکتہکٓا�پوخ�ددیب�ا�رہن ج‬
‫ہںی�‪،‬مرگبجدیسنارمعدیب�ا�روہئے ��‪،‬انوہ�ںےنو�ہاحلتدکییھ�‪،‬جوولگو�ںرپاط�ر�ییھتا�و�رو�ہتخسزم�ا�جٓا�دمیےھتتوانوہ�ںےنریبکتیہکا�و�ر‬
‫کتریبےکاستھاپےنٓا�و�ا�زدنلبرکتےرہےیاہ�ںکتہکا�نیکٓا�و�ا�زےکوجہےسیبنرکیمﷺدیب�ا�روہئے‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫تَ ُ َ تَ َ َ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ َ َّ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َّ َٔ َ َ ُ َ َ َ‬
‫ا� ْم‪ ،‬قال‪:‬ال َض ْي َ� ا ْو ال َي ِض ي ُ� ْار ِ�لوا‪ ،‬ف ْار َ�ل‪ ،‬ف َس َار غ ْي َ� َب ِع ٍيد‪ ،‬ث َّ� نَ زَ�ل ف َد َعا‬ ‫فلا استيقظ شكوا ِإلي ِه ال ِذي اص ب‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ََ َْ َ‬ ‫� َلو ُض َ َ َ َّ َٔ َ ُ َ َّ َ َ َ َّ َّ‬
‫اس‪ ،‬ف َّلا انف َتل ِم ْن َصال ِت ِه ِإذا ُه َو ِب َ� ُج ٍل ُم ْ تَع زِ� ٍل ْل ُي َص ِل َم َع الق ْو ِم‪،‬‬
‫وء‪ ،‬فتوضا‪ ،‬ون ِودي ِب�لصال ِة‪ ،‬فصل ِب�لن ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِب‬
‫َ َّ ُ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫قال َ‪:‬ما َم َن َعك َ ي� فالن ان ت َص ِ َل َم َع الق ْو ِم؟ قال‪ :‬ا َص َابت ن� َج َن َابة َوال َم َاء‪ ،‬قال َ‪:‬عل ْيك ب� َّ‬‫َ‬
‫لص ِع ِيد‪ ،‬ف ِإنه يك ِفيك‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬ ‫ي‬
‫جبٓا�پدیب�ا�روہئےوتوجتبیصمولگو�ںرپذگ�ر�ییھتا�سیکاکشیتٓا�پےسیکیئگ�‪ٓ� ،‬ا�پےنرفمایاھچکاصقن�نںیہن�‪،‬یا(یہرفمایاہک)‬
‫کھچاصقن�نہنرک�ےاگ�‪،‬چولرھپےلچا�و�روھت�ڑ�ید�و�راجرکاترڑپ�ے ��‪،‬وضواکاپنیوگنم�ایارھپوضوایکا�و�رامن�زےکےئلا�ذ�ا�نیہکیئگٓا�پےنولگو�ں‬
‫کوامن�ز ھڑپائی�‪،‬جبٓا�پامن�زےساف�ر�غوہئے ی�‪،‬اکیکایکایےسصخشرپٓا�پیکرظنڑپ�یوجوگشہںیماھٹیبوہ�ااھت�‪ ،‬گلوو�ںےکاستھا�سےن‬
‫نام�زںیہنڑپھییھت�‪ٓ�،‬ا�پﷺےنرفمایاا�ےالف�ںےھجتولگو�ںےکاستھامن�زڑپھےنےسایکزیچامنعٓاگیئ�؟�ا�سےنرع�ضایکہکےھجملسغیک‬
‫ضر�و�ر�توہگیئیھتا�و�راپنیہناھت� �‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایاریت�ےےئلیٹمےسممیترکنااکفیےہ�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ثُ َّ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َ ْ َّ ُ َ َ َ‬
‫العط ِش‪ ،‬نف زَ�ل ف َد َعا فال نً� كن ُي َس ِّم ِيه ا ُبو َر َج ٍاء ن ِس َي ُه‬ ‫� سار الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬فاشتك ِإلي ِه الناس ِمن‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ٌ َ َ َ َ ًّ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ‬
‫ا‪،‬ف َت َل َّق َيا ْام َر َٔا ًة َب ْ ي نَ� َم َز َاد َت ْ ي ن� َٔا ْو َس ِط َ‬
‫يح َت ْ ي ِن� ِم ْن َم ٍاء َعل َب ِع ي ٍ� َلا‬ ‫ِ‬ ‫عوف ودعا ع ِليا فقال‪ :‬اذهبا‪ ،‬فابت ِغيا املاء فانطلق‬
‫َ َٔ‬ ‫ً ََ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ُ ٌ َ َ َ ْ َ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫َ َ َ َ َ َٔ ْ نَ َ َ َ‬
‫الس َاعة َونف ُر نَ� خلوف‪،‬قاال َلا‪ :‬انط ِل ِق ي�‪ِ ،‬إذا قال ْت‪ِ :‬إل ا ْي نَ�؟‬ ‫امل ُاء؟ قال ْت‪ْ َ :‬ع ِدي ِب� َل ِاء ا ْم ِس َه ِذ ِه‬ ‫فقاال لا‪ :‬ا ي�‬
‫� َاءا ِب َ�ا‬ ‫اال‪ُ :‬ه َو َّال ِذي َت ْع ِن ي نَ�‪َ ،‬ف ْان َط ِل ِق�‪ ،‬فَ ج َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ َّ ُ َ ُ َ ُ َّ ئُ َ َ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬قالت‪ :‬ال ِذي يقال ل الص ِبا�؟ ق‬ ‫َ َ َ ُ‬
‫قاال‪ِ :‬إل َرس ِ‬
‫ي‬
‫َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َّ ثَ ُ َ َ‬
‫احل ِديث‪،‬‬ ‫ِإل الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬وحد�ه‬
‫ِ‬
‫پرھیبنرکیمﷺےلچوتولگو�ںےنٓا�پےسایپ�سیکاکشیتیک�‪ٓ�،‬ا�پﷺاترڑپ�ےا�و�رالف�ںصخشوکالبیا�‪�،‬ابو� جرا�ءنےا�ساکان�مایلاھت�‪،‬‬
‫مرگوع�فوھب�لےئگا�و�ردیسنایلع‪ t‬کوالبیارفمایاہکد� نوو�ںاج�ٔو�ا�و�راپنیالت�شرک�ویہد� نوو�ںےلچوتایکوع�ر�تیلموجاپنیےکد�وےلیھتای‬
‫�د�وزیکشم�ےا�ونٹرپد� نوو�ںرط�فاکٹلئےا�و�روخ�دد�رمای�نںیمیھٹیب(ہوئییلچاجرہی) تیھ�‪�،‬ا�ند� نوو�ںےنا�سےسوپچاھہکاپنیاہک�ں‬
 ‫�� �����‬

‫ہے�؟ �ا�سےناہکہکلکا�سوقتںیماپنیرپیھتا�و�رامہ�ر�ےرم�دمگوہےئگ�‪�،‬ا�ند� نوو�ںےنا�سےساہکہک(�اچاھوت) �ا�بلچ�‪�،‬و�ہوبلیاہک�ں‬

‫تک�؟�انوہ�ںےناہکرسو�لالہلﷺےکاپ�س ��‪،‬ا�سےناہکوہیصخشےسجےبدیناہکاجتاےہ�؟ �انوہ�ںےناہکاہ�ں! �وہیںیہنجوکمتہییتہکوہ‬
‫توولچ�‪،‬پسو�ہد� نوو�ںاسےرسو�لالہلﷺےکاپ�سالئےا�و�رٓا�پﷺےساس�ر�یتیفیکایب�نیک�‪،‬‬
‫َٔ‬
‫امل َز َاد َت ْ ي ن� ا ْو َس ِط َ‬
‫يح َت ْ ي ِن�‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ب إ� نَ� ٍء‪َ ،‬ف َف َّر َغ ِف ِيه ِم ْن َٔاف َو ِاه َ‬
‫ْ‬ ‫الن ُّ� َص َّل ُ‬ ‫وها َع ْن َبع� َها‪َ ،‬و َد َعا َّ‬
‫ي‬ ‫ِ‬
‫َق َال‪َ :‬ف ْاس َت نْ زَ� ُل َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬‫ب‬ ‫ِ‬
‫ْ ُ َ ْ َ ُ َ َ قَ َ ْ َ َ َ ْ َ قَ َ ْ َ َ َ َ َ ٓ ُ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َٔ ْ َ َٔ َٔ ْ َ َ ُ َ َ َٔ ْ َ َ َ َ َ َ ُ َ ف‬
‫اس اسقوا واستقوا‪ ،‬فس� من شاء واست� من شاء‪،‬وكن ا ِخر ذاك‬ ‫ال‪ ،‬ون ِودي ِ ي� الن ِ‬ ‫واوك افواههما واطلق العز ِ ي‬
‫ا�ا َو يْ ُ‬
‫ا�‬ ‫ا� ٌة َت ْن ُظ ُر ِإ َل َما ُي ْف َع ُل ِب َ� ِئ َ‬ ‫‪:‬اذ َه ْب َف َٔا ْف ِر ْغ ُه َع َل ْي َك‪َ ،‬و ِ ي َ‬
‫ه َق ئِ َ‬ ‫َٔ ْ َٔ ْ َ َّ َٔ َ َ ْ ُ َ َ َ ُ نَ ً ْ َ َ َ ْ‬
‫ان اعط ال ِذي اصابته الج نابة ِإ�ء ِمن م ٍاء‪،‬قال‬
‫َٔ‬ ‫َّ َ ُ َ َٔ َٔ َ ْ َٔ ً‬ ‫َ َ ُٔ ْ‬
‫الهلِ لق ْد اق ِل َع َع نْ َ�ا‪َ ،‬و ِإن ُه ل ُي َخ َّيل ِإل ْي َنا ا نَّ َ�ا اش ُّد ِملة ِم نْ َ�ا ِح ي نَ� ْاب َت َدا ِف ي َ�ا‬
‫رھپو�ںےنا�سوکا�ونٹےساتا�ر�اا�و�ریبنرکیمﷺےنایکربتنوگنم�ایا ��‪،‬ا�و�رد� نوو�ںولیھت�ںاید� نوو�ںزیکشم�و�ںےک‬ ‫عرم�ا�ن‪t‬ہکےتںیہ ولگ‬
‫مہنا�سںیموھک�لدئےی ��‪،‬ا�و�را�سےکدعبا�نےکڑب�ےہنموکدنبرکدیاا�و�را�نےکوھچٹےہنموکوھک�لدیا�‪ ،‬گلوو�ںںیمٓا�و�ا�زد�ےد�ییئگہک‬
‫رضو�ر�توہگیئیھت‬
‫(چول) پانیویپا�و�راجنو�ر�و�ںوکیھبالپلو�‪،‬پسسجےناچہاوخ�دایپا�و�رسجےناچہاالپیا ��‪ٓ،‬اخرںیمہیوہ�اہکسجصخشوکلسغیک �‬
‫ایگ�‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایاجا! �ا�و�را�سوکاپےنا�وپرڈ�ا�لےل�‪�،‬و�ہوع�ر�تڑھک�یوہئیدیھکرہییھتہکا�سےکاپنیےک‬
‫�ا�سوکاپنیاکایکربتندیا �‬
‫ومو�فایکایگوتہیاح�لاھتہکامہ�ر�ےایخ�لںیمو�ہا�با�سوقتےس‬
‫ساتھایکایکاج�رہاےہ�‪�،‬الہلیکمسق! (جباپنیانیل) �ا�سےکےلیھتےس ق‬
‫بیھزیا�د�ہرھب�اوہ�ااھتبجٓا�پےنا�سےساپنیانیلرش�و�عایکاھت�‪،‬‬
‫وها‬‫� َع ُل َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪:‬ا�جْ َ ُعوا َ َل فَ ج َ‬
‫ا� َم ُعوا َ َلا ِم ْن َب ْ ي ن� َ ج ْع َو ٍة َو َد ِق َيق ٍة َو َسو َيق ٍة َح تَّ� �جَ َ ُعوا َ َلا َط َع ًاما‪ ،‬فَ ج َ‬ ‫الن ُّ� َص َّل ُ‬ ‫َ َ َ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫فقال ِ يب‬
‫ا‪:‬ت ْع َ ِل ي نَ�‪َ ،‬ما َرز ْئ َنا ِم ْن َما ِئ ِك َش ْي ًئا‪َ ،‬وَل ِك َّن َ‬ ‫ف َ ْ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ َّ ْ َ َ ْ نَ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ‬
‫الهل ُه َو‬ ‫ِ‬ ‫ِ ي� ثو ٍب وحلوها عل ب ِع ي ِ�ها ووضعوا الثوب ب ي� يد ي�ا‪،‬قال ل‬
‫َ ََ‬ ‫َ‬ ‫اح َت َب َس ْت َع نْ ُ� ْم‪َ ،‬ق ُالوا‪َ :‬ما َح َب َس ِك َ ي� ُف َال َن ُة‪َ ،‬ق َال ْت‪َ :‬‬ ‫َّال ِذي َٔا ْس َق نَا�‪َ ،‬ف َٔا َت ْت َٔا ْه َل َها َو َق ِد ْ‬
‫الع َج ُب ل ِق َي ِ ن ي� َر ُجال ِن‪ ،‬فذ َه َبا‬
‫ََ‬
‫اس ِم ْن َب ْ ي ِن� َه ِذ ِه َو َه ِذ ِه‪َ ،‬وقال ْت‪ِ :‬ب ِإ� ْص َب َع يْ َ�ا‬ ‫الص ئُ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ ُ َ َٔ ْ َ َّ‬ ‫َ َ َ َّ ُ َ ُ َ ُ َّ‬
‫ا� ففعل كذا وكذا فوالهلِ ِإنه لس ُر الن ِ‬ ‫ِب ي� ِإل هذا ال ِذي يقال ل ِب‬
‫ًّ‬ ‫َٔ َٔ َّ َ ُ‬
‫الس َم َاء َواال ْر َض ا ْو ِإن ُه ل َر ُسول الهلِ َحقا‪،‬‬ ‫الس َم ِاء َت ْع ن� َّ‬ ‫الس َّب َاب ِة‪َ ،‬ف َر َف َع تْ ُ� َما إ َل َّ‬
‫الو ْس َط َو َّ‬ ‫ُ‬
‫ِي‬ ‫ِ‬
‫پرھیبنرکیمﷺےنرفمایاہکھچکا�سےکےیلعمجرکد�و�‪ ،‬گلوو�ںےنا�سےئلیکوجع�ہدققیا�و�روسیقوغری�ہعمجرکدیاوجایکاچیھدقم�ا�رںیمعمج‬
‫ہوایگا�و�را�سوکایکڑپک�ےںیمابند�ھدیاا�و�را�سوع�ر�توکا�سےکا�ونٹرپوس�ا�ررکےکڑپک�اا�سےکاسمےنرکھدیا�‪،‬پرھٓا�پےنا�سےسرفمایا‬
‫کہمتاجنیتوہہکمہےناہمت�ر�ےاپنیےسھچکیھبمکںیہنایکنکیلالہلیہےنںیمہالپیا�‪�،‬ا�بوع�ر�تاپےنرھگو�الو�ںےکاپ�سٓائیوچنہکا�سوک‬
‫�و�اپسوہنےںیماتخریوہگیئیھتوتانوہ�ںےناہکہکا�ےالفنہےھجتسکےنر�و�کایل ��؟ا�سےناہکہکبجعتیکاب�تےہےھجمد�وٓا�دمیےلما�و�ر‬
‫ًانیقیا�سےکا�و�را�سےکد�رمای�نںیمبس‬
‫�و�ہےھجما�سصخشےکاپ�سےلےئگےسجےبدیناہکاجتاےہا�سےنایاسایاساک�مایک ��‪،‬الہلیکمسق! �و�ہ �‬
‫سےڑب�ھرکاج�د�وگرےہا�و�را�سےناپیند� نوو�ںاگنویل�ںینعیاگنتشاہش�د�تا�و�رچیبیکاگنیلےساشا�ر�ہایکرھپا�نوکٓاسام�نیکرط�فاٹاھیا�‪،‬مر�ا�د‬
 ‫�� �����‬

‫�ا�سیکٓاسام�نوزمنیےھت) یاو�ہچسچمالہلاکرسو�لےہ�‪،‬‬
‫ََ َ‬ ‫الص َم َّال ِذي ِ ي َ‬ ‫َ َ َ ُ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ ش ْ نَ َ َ ُ ُ َ‬
‫ه ِم ْن ُه‪ ،‬فقال ْت‪َ :‬ي ْو ًما‬ ‫ون ِ ّ ْ‬ ‫� ِك ي�‪ ،‬وال ي ِصيب‬ ‫فكن املس ِلون بعد ذ ِلك ي ِغ ي�ون عل من حولا ِمن امل ِ‬
‫َ‬ ‫َُ ف‬
‫وها‪ ،‬ف َدخلوا ِ ي� ِإال ْسال ِم‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ك ف� إال ْس َال ِم؟ ف َٔاط ُاع َ‬
‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ك َ ْع ًدا‪ ،‬فَ َ� ْل َل ُ ْ‬ ‫َ ْ َ َ ُٔ َ َٔ َّ َ ُٔ َ َ‬
‫الق ْو َم َي ْد ُع َون ُ ْ‬ ‫ِلقو ِما ما ارى ان هوال ِء‬
‫ِ‬
‫�ا�سےکدعباملسم�نا�نےکٓا�ساپ�سےکرشمکو�ںوکاغ�ر�ترکتےےھتا�و�را�ناکمنا�توکنجںیمو�ہیھتہنوھچتےےھت�‪،‬چاننہچا�سےنایک‬
‫�د�ناپینوق�مےساہکہکںیمیتھجمسوہ�ںہککشیبہیول�گدمع�اًمتںیہوھچ�ڑدیےتںیہوتا�بیھبںیہمتاسال�مںیمھچکسپوشیپےہ�؟توانوہ�ں‬
‫‪1‬‬
‫نےا�سیکاب�تام�نیلا�و�راسال�مںیمد�اخلوہےئگ�۔‬

‫مدیہنونم�ر�ہےکرقیبرشتیفٓا�و�ر�ی‪:‬‬
‫َّ ف ْ َ ْ ْ َ ُّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِ ي� ِتلك ال َبق ةِل الث ِوم‬
‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ ُ َٔ ْ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َٔ ْ َ َ ُ‬ ‫َ ْ َٔ َ‬
‫ول الهلِ صل‬ ‫عن ا ِب ي� س ِع ٍيد‪ ،‬قال‪ْ :‬ل نعد ان ف ِتحت خ ْي ب ُ� ف َوقعنا اصاب َرس ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ّ ي َ َ َ َ‬
‫� فقال َ‪:‬م ْن‬ ‫الر‬ ‫ل‬ ‫س‬ ‫و‬ ‫ه‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫الهل‬ ‫ل‬ ‫ص‬ ‫الهلِ‬
‫ََ َ َ َ ُ ُ‬
‫ول‬ ‫س‬ ‫ر‬ ‫د‬‫ج‬ ‫و‬ ‫ف‬ ‫‪،‬‬ ‫د‬‫ِ‬ ‫ج‬‫ال ِْ‬
‫س‬ ‫اس ِج َي ٌاع‪َ ،‬ف َٔا َ ْك َنا ِم نْ َ�ا َٔا ْ ًك َش ِد ًيد ثُ َّ‬
‫ا� ُر ْح َنا إ َل ْ َ‬ ‫َو َّ‬
‫الن ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫اس‪ُ :‬ح ّر َم ْت‪ُ ،‬ح ّر َم ْت َ‪،‬ف َب َل َغ َذ َاك َّ‬ ‫ال ْسجد‪َ ،‬ف َق َال َّ‬ ‫َّ َ َ ْ خَ َ َ ً َ َ ْ َّ ف ْ‬ ‫َٔ َ َ‬
‫الن ِب يَّ� َصل‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫الن ُ‬ ‫ال ِبيث ِة ش ْيئا‪ ،‬فل َيق َر َبنا ِ ي� َ ِ ِ‬ ‫ا ك ِم ْن َه ِذ ِه الشجر ِة‬
‫َ َ نَّ َ شَ َ ٌ َٔ ْ‬ ‫اس إ َّن ُه َل ْي َس � تَ ْ�ر ي ُ� َما َٔا َح َّل ُ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َٔ ُّ َّ‬
‫� َرة ا ك َر ُه ِر ي َ� َها‬‫الهل ِ يل‪ ،‬ول ِك�ا ج‬ ‫ِب ي ِ‬ ‫الهل علي ِه وس َل فقال‪:‬ا ي َ�ا الن ُ ِ‬
‫عدب�الہلنبرمع‪�t‬ا�و�ر�ابوعسدیخد�ر�ی‪t‬سےرم�و�یےہ�ر�اسہتںیماحصبہرک�ا�م ‪ y‬کاگز�رہلنسوپای�زکےایکتیھکےسوہ�ا� ص‪،‬احبہ‬
‫کر�ا�م ‪ y‬بوھکےےھتتہبےسولگو�ںےننسہلا�و�رپای ک�زاھئی�‪،‬پرھلو�گدجسممںیٓائےوت�رسو�لالہلﷺوکبوعمول�موہئیوت�ٓا�پﷺ‬
‫نےرفمایاجوشصخا�سانپا�کد� خرت�(ہلنسوپای�ز) مںیےساھکئےو�ہدجسممںیامہ�ر�ےاپ�سہنےکٹھپ�‪ ،‬لو�گوبلےنسہلرح�ا�م گوہای� ح‪،‬ر�ا�م‬
‫ہوگای�‪،‬یہربخنیبرکیمﷺوکہپیچنوت�ٓا�پﷺےنرفمایا�ا�ےولگو�!مںیو�ہزیچحر�ا�مںیہنرکتاجسوک�الہلاعتلٰینےریم�ےےیلالح�لایکہےنکیل‬
‫‪2‬‬
‫ہلنسیکوبجمےھرب�یولعم�موہتیےہ�۔‬
‫نُ‬ ‫َ َ َ ُٔ َ َ َ َ‬ ‫� ْف َنا َع َل َ‬‫س نَ� َح تَّ� ِإ َذا َٔا شْ َ‬ ‫الل َع ْن ُه َ‪:‬ف ِ ْ‬
‫ٌ ُ‬
‫امل ِد َين ِة نظ َر ِإل ا ُح ٍد فقال َ‪:‬هذا َج َبل ي ِ� ُّب َنا َو ِ� ُّب ُه‪،‬‬ ‫� َّ ُ‬‫َع ْن َٔا َن ِس ْب ِ ن� َما ِل ٍك َر ِ ض ي َ‬
‫ْ َ‬ ‫امل ِد َين ِة َف َق َال ُ‬
‫‪:‬الله َّم إ نّ� ُٔا َح ّر ُم َما َب ْ ي نَ� َ َالب َت يْ َ�ا ب ِ� ْثل َما َح َّر َم إ ْ َ� ِاه ي ُ� َم َّك َة‪ُ ،‬‬ ‫ثُ َّ َ َ َ َ‬
‫الله َّم َ ب� ِرك ُل ْم ِ ف ي� ُم ِّد ِ ْه َو َص ِِ‬
‫اع ْم‬ ‫ِب‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِِ ي ِ‬
‫َ‬ ‫ل‬ ‫� نظر ِإ‬
‫�انس‪ t‬سےرم�و�یےہ جبٓا�پﷺدمیہنونم�ر�ہےکزن�دیکےچنہپوت�ٓا�پےناحدکو�دیھکرکف مرایایہاہپ�ڑہمےستبحمرکتاہےا�و�رہما�س‬
‫سےتبحمرکتےںیہ�‪،‬پرھمدیہنہبیطرپنرظ�ڈ�ا�لرکف مرایا�اٰلیہ!(توگو�ا�ہر ��ہ‪،‬تری�ےمکحےس�)مںی�ا�سےکد� نوو�ںانک�ر�و�ںےکد�رمای�نو�اقعوہنے‬
‫رقم�ررتاہو�ںسجرط�حابر�اہمی ‪u‬نےہکمرکممہوکحر�مرقم�ررفمایاتاھ�‪�،‬ا�ے�الہل�!�اہلدمیہنےکدم�ا�و�رصا�عںیمربکت‬
‫العو�ںوکحر�م ک‬
‫�و�الے ق‬
‫‪3‬‬
‫نا�ز�لرفما�۔‬
‫امل ْس ِل‪َ ،‬ي ْك ِف ِيه ِم َن َ‬ ‫َ ُ َّ َ ُّ َ ٌ َّ ُ َّ‬
‫الط ّي ُب َو ُض ُ‬ ‫خ‬
‫امل ِاء�‪۳�۴�۴‬‬ ‫ِ‬
‫وء ُ‬
‫‪ 1‬حصیح ب�اری ِكتاب التيم ِم ب�ب الص ِعيد ِ‬
‫ً َٔ ُ ً َٔ نَ‬ ‫َٔ َ ُ َٔ‬
‫� َم ْن ا ِك ث ًوما ا ْو َب َصل ا ْو ك َّر ثا� ا ْو ْ� َو َها �‪۱�۲�۵�۶‬‬ ‫ٰ َ ُ نَ ْ‬
‫‪2‬حصیح مسمل کتاب الصلوۃ ب�ب ِي‬
‫ـس�‪ ،۵�۴�۲�۵‬وکتــاب‬ ‫َ ُ َْ‬ ‫السـ َيـر َ ب� ُب َمـ ْـن َغـ َـزا ب َصـ ّ ْ ْ َ‬ ‫‪ 3‬حصیــح ب خ�ــاری ِك َتـ ُ‬
‫ـاب الج َهـ ِ َ ّ‬
‫ـ� ِلل ِخدمةِ �‪،۲�۸�۹�۳‬وکتــاب االطعمــۃ ب�ب احليـ ِ‬ ‫ِ ِب ٍي‬ ‫ـاد و ِ ِ‬ ‫ِ‬
 ‫�� �����‬
‫َّ‬ ‫املد َين ِة َق َال َّ‬ ‫َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ ُ َ تَّ َ َ ُ َ ْ َ َ َٔ ْ َ َ َٔ شْ َ ُ َ‬ ‫َٔ َ‬
‫الن ِب يُّ� َصل‬ ‫�فوا َعل َ ِ‬ ‫َع ْن ان ِس ْب ِ ن� َما ِل ٍك ر يِ‬
‫� الل عنه‪ :‬فساروا ح� ِإذا كنوا ِبظه ِر امل ِدين ِة او قال ا‬
‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ٓ ُ َ تَ ُ َ َ ُ َ َ ُ َ َ ّ َ َ ُ َ َ َ ْ َ زَ ْ َ ُ ُ َ َ تَّ َ َ َ َ َ‬
‫امل ِد َينة‬ ‫الهل علي ِه وسل‪ :‬ا ِيبون � ِئبون ع ِابدون س ِاجدون ِلر ِبنا ح ِامدون‪،‬فل ي�ل يقولا ح� دخل‬
‫�انس‪ t‬سےرم�و�یےہجبٓا�پدمیہنونم�ر�ہےکاسمےنچنہپےئگای�ر�ا�و�یےنہیاہککہبجدمیہنونم�ر�ہ کداھئیدیےناگلتونیبرکیمﷺ‬
‫نے ہی دعاپڑھی’’ ہم و�اپسٓا�رہےںیہ �‪�،‬اپےنانگہو�ں ےسوتبہرکتےںیہ�‪�،‬اپےن ر�بیک ابع�د�ترکتےںیہ ا�و�ر�اسییک دمح�وثانبای�نرکتے‬
‫‪1‬‬
‫ہںی�۔‘‘شرہمںید�اخلوہنےکتیہیاملک�تو�ر� �دزبا�نرہے‬

‫�اناص�رکوباغا�تیکو�اپیس‪:‬‬
‫َ ً‬ ‫َٔ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ َّ َ َ ُ َ ُ َ َ َ‬ ‫َ ْ َٔ َ ْ ن َ‬
‫امل ِد َينة ِم ْن َمكة‪َ ،‬ول ْي َس ِب� ْي ِد ي ِ� ْم ‪َ -‬ي ْع ِ ن ي� ش ْيئا ‪-‬‬ ‫� الل عنه‪ ،‬قال‪ :‬لا ق ِدم امله ِاجرون‬ ‫عن ان ِس ب ِ� ما ِل ٍك ر ِ ي‬
‫َٔ ْ َ ُ َٔ ْ َ َٔ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َٔ ْ َ ُ َ َ َٔ ْ ُ ْ ُ ُ ْ ث َ َ َٔ ْ َ ْ ُ َّ َ َ َ ْ ُ ُ ُ َ َ‬ ‫ََ‬
‫الع َمل‬ ‫َوكن ِت االنصار اهل االر ِض والعق ِار‪ ،‬فقاسهم االنصار عل ان يعطوه ِ�ار امو ِ ِالم ك ع ٍام‪ ،‬ويكفوه‬
‫ا� ُه ُم َّال ت� َك ُنوا َم َن ُح ُ ْ‬ ‫َ َ ُ َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ْ َٔ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َّ ُ َ ُ َ َ َٔ‬
‫اال ْن َصار َم َن ِ ئ َ‬
‫وه‬ ‫ِي‬ ‫ِ‬ ‫واملئونة‪،‬لا فرغ ِمن قت ِل اه ِل خي ب�‪ ،‬فانصف ِإل امل ِدين ِة رد امله ِاجرون ِإل‬
‫ِم ْن ثِ َ� ِار ِ ْه‬
‫ےہرج�تےکدعبجباہمجریندمیہنونم�ر�ہٓائےوت�ا�نےکاپ�سھچکیھبہناھت�‪�،‬اناص�ر�زیمون�ںا�و�رباغا�تےک‬
‫�انسنباملک‪t‬سےرم�و�ی ہ‬
‫مالکےھت�‪�،‬اناص�رنےاہمجرینےسہیاعممہلرکلایکہو�ہاپےنابغا�تںیمےساہنںیرہسا�للھپد کیاریںےگا�و�ر�ا�سےکدبلےاہمجرینا�ن‬
‫ٰینغتسمہوگےئ�‪،‬نیبرکیمﷺبجربیخکےوہی�دیو�ںیکگنج‬
‫ایکریں�‪،‬مرگیخربکیحتفےکدعبماہجرینا�ساعانتو�امد�ا�دسے‬
‫کےابغا�تںیماک�م ک‬
‫سےاف�ر�غوہئےا�و�رمدیہنونم�ر�ہرشتیفالئےوتماہجرینےناناص�رکو�ا�نےکاحتئفو�اپسرک�دیےئوج�انوہ�ںےناھبئیاچ�ر�ہےکوقتےس‬
‫�اہنںیھپول�ںیکوص�ر�تںیمد�ےرکےھےھت�۔‬
‫‪2‬‬

‫ْ ُ َ َ‬ ‫َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ َّ ُ ُ َ ْ َ ُ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ َ‬ ‫َٔ َ‬
‫الن َخال ِت‪َ ،‬ح تَّ� اف َت َت َح ق َر ْيظة‬ ‫� الل عنه‪ ،‬قال‪ :‬كن الرجل ي ج�عل ِللن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ان َس ْب نَ� َما ِل ٍك ر‬
‫ِ‬
‫َ َّ َ َ َّ َٔ ْ َٔ َ ُ ن َٔ ْ ٓ ت َ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َٔ ْ َٔ َ ُ َّ َ ُ َٔ ْ َ ْ ُ َٔ ْ َ ْ َ ُ َ َ َ َّ ُّ َ َّ‬
‫و� ان ا ِ ي� الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬فاسال ال ِذي كنوا اعطوه او بعضه‪،‬وكن الن ِب ي� صل‬ ‫والن ِض ي� و ِإن اه ِ يل امر ِ ي‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُٔ‬
‫َّ ف َ َ ْ ُّ ْ َ َ ف َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ َٔ‬ ‫َ َٔ ُ َّ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُٔ‬ ‫َّ َ َٔ َ‬ ‫ُ َ‬
‫� َعل ِت‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فا ْعطا ِن ي ِ�ن‪ ،‬ج�اءت ام ا ي�ن ‪ ،‬ج‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ق ْد ا ْعط ُاه ا َّم ا ْي َ� َن‪،‬قال‪ :‬فسالت الن ِب ي� صل‬
‫َٔ َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َّ ْ َ ف ُ ُ ق َ َ َ َ ْ َ ُ ُ َ َّ َ َّ َ َ َ َّ ُ َ َ ُ ْ َ ُ َ َٔ َ‬
‫يك َّن َوق ْد ا ْعطا ِن ي ِ� َّن‪ .‬ا ْو َكا قال ْت‪،‬فقال ن ِب يُّ�‬ ‫الثوب ِ ي� عن ِ ي�‪ ،‬وجعلت تقول‪ :‬ك والهلِ ال ِذي ل ِإل ِإل هو‪ ،‬ل يع ِط‬
‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ول‪:‬ل ِك كذا َوكذاقال‪َ :‬ح تَّ� ا ْعط َاها‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ َّ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫� ِس ْب ُت‬ ‫الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪:‬ل ِك كذا وكذا وتقول ك والهلِ ‪ .‬قال‪ :‬ويق‬
‫َٔ َّ ُ َ َ َ شْ ُ َٔ ْ َ َ َٔ ْ َ َ َ ً ْ َ شْ َ َٔ َ‬
‫� ِة ا ْمث ِ َالا‬ ‫انه قال‪ :‬ع� امث ِالا‪ ،‬او قال‪ :‬ق ِر يبا ِمن ع‬

‫الر َج ِال�‪ ،۶�۳�۶�۳‬مسندامحد�‪۱�۳�۵�۲�۵‬‬ ‫َ ُ َّ َ ُّ ْ َ َ َ‬

‫الدعوات ب�ب التعو ِذ ِمن غلبةِ ّ ِ‬
‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب الج ہاد ب�ب مایقول اذارجع من الغزو �‪۳�۰�۸�۶‬‬
‫َ‬ ‫يحــةِ �‪ ،۲�۶�۳�۰‬حصیــح مســم کتــاب الج ہادوالسـری َ ب� ُب َر ِّد ْ ُ‬
‫ال َه ِاجـ ِـر ي نَ� ِإل‬ ‫ـا� ُب َف ْضــل َ‬
‫امل ِن َ‬ ‫‪ 2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب اھلبــۃ وفضلھـ َ ب‬
‫ِ‬
‫ـوح �‪ ،۴�۶�۰�۳‬زاداملعــاد�‪۳�۱�۵‬؍�‪۳‬‬ ‫نَ ْ َ ْ َ ْ َ نْ َ ْ ُ ُ‬ ‫ْ َٔ ْ َ َ َ ئ َ ُ ْ َ َّ َ َ َّ َ‬
‫النصـ ِـار من ِا�هــم ِمــن الشــج ِر والثمـ ِـر ِحـ يـ� اســتغنوا ع�ــا ِب�لفتـ ِ‬
 ‫�������‬

‫رقم�رر�دیےتاہی�ں‬
‫�انس‪ t‬سےرم�و�یےہ صاحبہرک�ا�م ‪ y‬بوط�رہدیہاپےناب�غںیمےسیبنرکیمﷺےکےئلدنچھکوج�رکےد�رخت ک‬
‫تکہکونبرقیہظا�و�ربونضنریکےابقئلحتفوہگےئوترسو�لالہلﷺےنا�ندہ�ایاکو�و�اپسرک�دیا�‪،‬مری�ےرھگ�الو�ںےنیھبےھجما�سوجھک�رکوتام�م‬
‫کیامت�مای�ا�ساککھچہصحےنیلےکےئلرسو�لالہلﷺیکدخمتںیماجیھب� �‪ٓ،‬ا�پےنو�ہد�رختاپیند�ایہا�ماینم(�اسامہنبزیدکیو�الد�ہ‬
‫) کود�ےدیےئےھت�‪،‬جباہمجرینےناناص�رکےبسد�رختو�اپسرک�دیےئوت�ا�ممیلس‪r‬نےیھبرسو�لالہلﷺسےاپےند�رخت‬
‫طبلےیک� �‪ٓ،‬ا�پﷺےنا�ماینم‪ r‬سےرفمایاکہا�ممیلس‪ r‬کےد�رخت �واپسرک�د�ومرگ�ا�ماینم‪ r‬نےد�رختو�اپسرکنےےس‬
‫�اناک�ررکدیا ��‪،‬اتےنںیما�ماینم‪ r‬بیھٓائگںیا�و� مرری�یرگ�د�نںیمڑپک�ا�ڈ�ا�لرکےنچنیھکںیگل�ا�و�رکاہطقًاعہنںی�ا�سذ�ا�تیکمسق�!جسےکوس�اکوئی‬
‫�ا�و�رعموب�دہنںیہیلھپںیہمتںیہنںیلمےگیہرسو�لالہلﷺےھجمانعیترفماچےکںیہ�‪،‬یا�اسیرط�حےکالاف�ظانوہ�ںےنایب�نےیک�‪،‬نیبرکیم‬
‫ﷺ�ا�ماینموکنا�ر�ا�ضںیہنرکناچاہےتےھتا�سےئلیبنرکیمﷺےنرفمایا�ا�ےا�ماینم‪ !r‬تمہید�رختو�اپسرک�د�و�ا�و�ر�ا�نےکدبلہ‬
‫مںیاتےند�رختےلول�‪،‬یلنکو�ہا�بیھبیہیےہکاج�رہیںیھتہکًاعطقہنںی ��‪،‬الہلیکمسق! یاہ�ںکتہکرسو�لالہلﷺےناہنںیریم�اخای�لےہ‬
‫‪1‬‬
‫کہانس‪t‬نےایب�نایککہا�ساک�د�سانگ�دیےناک�وعد�ہرفمایابجا�ماینم‪� r‬ر�اضیوہئںی�۔‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہہکٓا�پﷺنےاہنںیا�ند�رخوت�ںےکدبلےاپےنوصخم�صاب�غےسد�رختدیےئ�۔‬
‫بحہشےسد�وسر�ا�وفد‪:‬‬
‫بحہش ےکنج اسیعئوی�ں ےن اسال�موبق�لرکلایتاھ�‪�،‬ا�ن ںیم ےسرتہب( ‪ٓ�)۷��۲‬ا� مدوی�ں ےک ایک ا�و�ر�وفدنےھچرجہ�ی ےکٓاخرمںی دمیہنونم�ر�ہ‬
‫کاعز�مایک�‪�،‬ا�ناصاح�باکقمدص�رسو�لالہلﷺکیزیا�ر�تاکشر�فاحصلرکناتاھ�‪�،‬اتاف�قےساسیزمانےںیمرفعج‪t‬بنابیاطلبیھب‬
‫ماہجرینیکایکامجعتےکاستھہشبحےسدمیہنونم�ر�ہٓا�رہےےھت�اہلہشبحاسیامجعتےکاستھدمیہنےچنہپ�‪�،‬رسو�لالہلﷺ�ا�سوقت‬
‫غز�و�ہربیخکےےئلرشتیفےلےئگےھت�‪،‬عجرف‪� t‬ا�و�ربحہشےسا�نےکاستھٓانےو�الےاملسمنو�ںےنوتربیخ کجاربا�رگا�ہرسالتںیم‬
‫شر�فاب�ریابیاحصلایکیلنکاہلہشبحاک�وفدمدیہنونم�ر�ہیہںیمرہا�‪�،‬رسو�لاکر�مﷺیخربسےرشتیفالئےوت�اہلہشبحٓا�پیکزیا�ر�ت‬
‫ل �ش‬ ‫ل �ش‬
‫سے اش�د کا�م وہئے �‪�،‬ا�س وفدمںی ہی ول�گ اشمل ےھت�ابر�اہہ ‪�،�t‬ا�د�ریس ‪�،�t‬اشر�فیشبح�‪،‬حبری�ا ح� ب ی� ت‪،‬ام�م ‪،�t‬متمی ا ح� ب ی‬
‫� ت‬
‫�‬ ‫ب‬
‫‪،t‬نافع‪�t‬۔�ا�ن‬ ‫‪�،�t‬د�رید�الر�اہب‪�،�t‬ذ�و�وجن‪�،�t‬ذ�وخمرم�(شا�ہہشبح ےک ھ� ی ے�)�ذ� موانحب‪�،� t‬ذ�ومدہ�م‪ ،�t‬عامرالاشمی �‬
‫�‬
‫ج‬
‫مںیےسضعباصاح�بےندمیہنیہںیملقتسموکسنتاتخای ک�ررلی� فم‪،‬رسینےناھکلہےہکا�سوفدکےاہلاتک�باحصبہےکاب�ر�ےںیمہیٓایا�ت‬
‫نا�ز�لوہئںیاتکہاہلہکمرش�موسحم�سرکیںہکمہوت�اپےنرھگ�ٓائیوہعنتموکھٹرک�ا�رہےںیہاحلانہکد�و�ر�د�و�رکےول�گا�سیکربخسنرک�ٓا�رہےںیہ‬
‫�ا�و�ر�ا�سیکدق�ر�ویقتماچہپ�نرک�ا�سےسافئد�ہاٹاھ�رہےںیہ�۔‬
‫َ َ ن‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َٔ‬
‫اال ْحـ َـز ِ َ َ خْ َ‬ ‫َّ ّ َّ‬ ‫َ ُ َْ‬ ‫خ‬
‫ـ�‬
‫اب‪ ،‬ومر ِجـ ِـه ِإل بـ ِ ي‬ ‫ـ� َصــى الــه عليـ ِـه وســم ِمــن‬ ‫‪ 1‬مســندامحد�‪ ،۱�۳�۲�۹�۱‬حصیــح ب�ــاری کتــاب املغــازی ب�ب مر ِجـ ِـع النـ ِب ِي‬
‫ْ‬
‫ـ� ْاسـ َـتغ َن ْوا‬
‫َّ‬
‫الث َمــر ِحـ نَ‬ ‫َّ‬
‫ا� ُهـ ْـم ِمـ َـن الشـ َـج ِر َو ِ ي‬
‫نَ َ ْ َٔ‬
‫ال ْن َصــار َم َن ِ ئ َ‬ ‫ال َه ِاجـ ِـر ي� ِإل‬ ‫ُ ْ َ َ َ َُ َ‬
‫اصِتـ ِـه إ َّ ي� ُ ْه �‪،۴�۱�۲�۰‬حصیــح مســم کتــاب َ ب� ُب َر ِّد ْ ُ‬
‫ِ‬ ‫ق َر يظــة وم َ ِ‬
‫‪،۴‬ا� ســعد�‪۱�۸�۰‬؍�‪۸‬‬ ‫وال�ایــۃ�‪۹�۲‬؍� ب ن‬ ‫للب� ـیق �‪۲�۸�۸‬؍�‪،۴‬البدایــۃ ن‬ ‫َ نْ َ ْ ُ ُ‬
‫ـوح ‪،‬فتــح البــاری �‪۲�۴�۵‬؍�‪۵�،۴�۱�۱‬؍�‪،۷‬دالئــل النبــوۃ ی‬ ‫ع�ــا ِب�لفتـ ِ‬
 ‫�������‬

‫َ َّ ْ َ ٰ َ ْ ٰ ُ ُ ْ ٰ َ ْ َ ْ ُ ْ ُ ْ ٔ ُ ْ َ َ َ ُ ْ ٰ َ َ ْ ْ َ ُ ْ ٓ ٰ َ َّ ٓ َّ ُ ْ َ ّ ُ ْ َ ٓ َ ُ َ‬
‫م ّر ّ ِب َنا ا ِّن ك ّنا‬ ‫يم قالوا امنا ِبهٖ اِنه الق ِ‬‫ال ِذي اتينم الكِتب ِم قب ِلهٖ ه ِبهٖ ي ِمنون ‪۵۲‬۝ واِذا يتل عل ِ‬
‫ِ ْ َ ْ ُ ْ ْ َ ُ ٰ ۗ َ ُ ْ ٔ َ ْ َ َ ْ َ ُ ْ َّ َّ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ‬
‫الس ّي َئ َة َو ِمَّا َر َز ْق ٰ ُ‬
‫ن ْم‬ ‫ي ِبا صبوا ويدر ُءون ِبلسن ِة ِ‬ ‫م قب ِلهٖ مس ِلـ ِمي ‪۵۳‬۝ اول ِٕىك يتن اجره مرت ِ‬
‫ُْ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ين ِفق ْو َن ‪۵۴‬۝‬
‫وکانیاجاتاہےوت�و�ہےتہکںیہہکمہ‬
‫ترجہم�‪:‬جنولگو�ںوک�ا�سےسےلہپمہےناتک�بد�ییھتو�ہا�س�(قر�ٓا�ن�)پر�ایام�نالتےںیہ�‪�،‬ا�و�رجبہیا�ن س‬
‫�ا�سرپ�ایام�نالئےہیو�اقیعقحےہامہ�ر�ےر�بیکرط�فےس�‪،‬ہموتہپےلیہملسمںیہ�‪،‬یہو�ہول�گںیہںیہنجا�ناکاجرد�وبا�ردیااجئےاگا�ساثبت‬
‫قدمیےکدبلےوجانوہ�ںےنکداھئی ��‪،‬و�ہرب�ائیوکالھبئیےسدفعرکتےںیہا�و�روجھچک �رز�قمہےناہنںیدیاےہا�سںیمےسرخ�چرکتےںیہ�۔‬
‫بضعرسفمینوس�ر�ہالامئد�ہیکہیٓاتیںییھبا�ناصاح�بےکاب�ر�ےںیمان�ز�لوہئںی�۔‬
‫َ ٰ َ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ‬
‫الد ْمعِ ِمَّا َع َر ُف ْوا ِ َ‬ ‫َ َ َ ُ ْ َ ٓ ُ ْ َ َ َّ ُ ْ َ ٰ ٓ َ ْ ُ َ ُ َ ُ‬
‫م الَ ّ ِ ۚ‬
‫ـق‪۰‬۝ يَق ْول ْو َن َر ّب َنا ا َم ّنا‬ ‫ن ْم ت ِف ْيض ِم‬ ‫اسعوا ما ا ِنل اِل الرسو ِل تي اعي‬ ‫واِذ ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ۗ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َ ُْ ُ‬ ‫ٰ‬
‫َ َُْْ َ َ ّ َْ‬
‫ق‪۰‬۝ َون ْط َم ُع ا ْن ّيد ِخل َنا َر ّب َنا َم َع الق ْو ِم‬ ‫م الَ ّ ِ ۙ‬‫م بهلل ِ َو َما َجا َء َن ِ َ‬
‫فاكتبنا مع الش ِه ِدي ‪۸۳‬۝ وما لنا ل ٔن ِ ِ‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۸۴‬۝‬ ‫ّٰ‬
‫الص ِل ِح ْ َ‬

‫ترجہم�‪:‬جبو�ہا�سالک�موکنسےتںیہوج�رسو�لرپ�اتر�اہےوتتمدکیےتھوہکہقحانشسیےکاثرسےا�نیکٓاکنںیھٓانوسئو�ںےسرتہوجاتیںیہ�و�ہوب�ل‬
‫�اھٹےتںیہہکرپ�و�ر�دگا�ر�!ہمایام�نالئے�‪،‬ہام�ر�انا�موگ�اہیدیےنو�الو�ںںیمھکلےل�‪�،‬ا�و�ر�و�ہےتہکںیہہکٓا کخروی�ںہنمہالہلرپ�ایام�نالئںیا�و�رجوحق‬
‫‪3‬‬
‫ہام�ر�ےاپ�سٓایاہےاسےویک�ںہنام�نںیلبجہکمہا�سابتیکوخ�اہشرھکےتںیہہکامہ�ر�ا�ر�بںیمہاصلحولگو�ںںیماشملرک�ے�۔‬

‫دجوب�ییکد� سور�یرمتہبریمعت‬
‫دعب ن‬
‫حتفربیخکے سم‬
‫رجیح‪،‬عجرفبنرمع�وسےر�ا�و�یںیہہکرسو�لالہلﷺنےدجسمکو�د�ومرتہبریمعتکای�ا�و�لبجٓا�پرجہ�ترفماکرمدیہنونم�ر�ہرشتیفالئے‬
‫�ابن �‬
‫�‪�،‬ا�سوقتدجسماکوط�لوعر�ضوسگزےسمکاھت�‪�،‬د�وسر�ےحتفربیخکےدعبسا�ترجہ�یںیمزمی �دزمنیرخیدرکسمدجکیا�زسر�ےونعتریمف مرائی�‪،‬جب‬
‫�ٓا�پےندجسمکیوتسعیاک�ا�ر�ا�د�ہرفمایاتوسمدجسےلصتمزمنیایکاع�ماناص�ر�ییکیھتےسجاحصلرکناناگزیرتاھ‬
‫َُ َ‬ ‫ن ف‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪ :‬ن‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َُ َ‬
‫وعيال يغ�ها‪ ،‬وال‬ ‫ي‬ ‫ل‬‫ي‬ ‫ليس‬ ‫الهلِ‬ ‫ول‬ ‫س‬‫ر‬ ‫�‬‫ي‬ ‫فقال‬ ‫‪،‬‬ ‫نة‬ ‫لج‬ ‫ا‬ ‫�‬
‫ي‬ ‫بع�‬‫ي‬ ‫ا‬‫بعي�‬ ‫فقال هل رس‬
‫ْ‬ ‫َُُْْ ش‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ ََْ ُ ََ َن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ُ َ ْ ََ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫ٔ‬
‫� ي نَ�‬‫استطيع ذلك‪ ،‬ان رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل‪ ،‬قال‪:‬من يبتاع ِم ْر بد ب ِ ي� فل ٍن غف َر الهل ل ‪ ،‬فابتعته ِب ِع ِ‬
‫َ‬ ‫َُ‬
‫َٔ‬ ‫َٔ ْ ً َٔ ْ �خَ ْ َ َ شْ نَ َٔ ْ ً َ َٔ َ ْ ُ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ْ ُ َ ْ َ ْ ُ ُ َ َ َ ْ ْ ف‬
‫‪:‬اج َع ُل ِ ي� َم ْس ِج ِد نَ� َوا ْج ُر ُه‬ ‫� ي� الفا فاتيت الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل فقلت‪ :‬ق ِد ابتعته‪ ،‬فقال‬ ‫الفا او س ٍة و ِع ِ‬
‫َ َ‬
‫لك‬
‫�رسو�لالہلﷺنےا�ساناص�ر�یےسرفمایاکہہیزمنیتنجےکایکلحمےکاعم�وضہںیمامہ�ر�ےاہتھرف�وخترک�د�و�‪�،‬ا�سےنرع�ضایک�ا�ے‬
‫‪ 1‬القصص�‪ �۲‬ت‪۵�۴��۵‬‬
‫‪ 2‬املائدۃ ‪۸��۳ ،۸��۴‬‬
‫‪ 3‬االصابۃ ف� ت� یز‬
‫ی� الصحابۃ �‪۳�۲�۳‬؍ ‪�۲‬‬
 ‫�������‬

‫�الہلےکرسو�لﷺ!مںیاپینان�د�ا�ر�یورغبتا�و�رثکریاعلایلییکوجہےسا�سیکاتساطعتںیہنرھکات�‪،‬جسےکابعثرسو�لالہلﷺنے‬
‫�اعال�نرفمایاکہوج�ٓا�دمیالف�ںصخشیکہگجرخیدکرسمدجکیذن ک�رر�د�ےالہلاعت �لٰیا�سیکرفغم�ترک�د�ےاگ�‪ ،‬سدیناامثع�نینغ‪� t‬ذ�یالون�رینےن‬
‫�ا�ساناص�ر�یےسسیبزہ�ا�ریاچپسیزہ�ا�ر�د�رہمںیمو�ہاکم�نرخیدلای�‪،‬پرھیہوخ�شنکربخانسنےیبنرکیمﷺیکدخمتںیماحضرہوئے�‪�،‬رحۃم‬
‫‪1‬‬
‫للاعملنیﷺنےرفمایاثعام�نہیہگجدجسممںیاشملرک�د�و�ا�ساک�اجرمتںیہ�الہلاعتلٰیعاطف مرائےاگ�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ َٔ ْ َ َ َ َ ْ َ تَ َ ُ َ ْ َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ َّ َ ُ َ‬
‫ص‬‫ان رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل لا ق ِدم ال ِدينة ضاق الس ِجد ِب�ه ِ ِل‪ ،‬فقال‪:‬من يش ِ�ي ه ِذ ِه البقعة ِمن خا ِل ِ‬
‫ال َّن ِة َ؟ف ْاش تَ َ� ْي تُ َ�ا ِم ْن َخا ِلص َم ِال‪ ،‬فَ ج َ‬
‫� َع ْل تُ َ�ا َب ْ ي نَ� ْ ُ‬
‫ال ْس ِ ِل ي نَ�‬
‫َ ََ ُ َ‬
‫ون ِف ي َ�ا َك ْ ُل ْس ِ ِل ي نَ� َو َ ُل َخ ْي ٌ� ِم نْ َ�ا ِ ف� ْ ج َ‬ ‫ال‪ ،‬فيك‬
‫مِِ‬
‫ِ ي‬ ‫ي‬
‫�ایکر�و�ایتےہجبرسو�لالہلﷺدمیہنونم�ر�ہرشتیفالئےا�و�رسمدجمںیولگو�ںیکرثک�تےساجنگئشںیہنرہییھت�‪� ،‬ا�سوقترسو�ل‬
‫سمدجاش�د�ہرک�د�ےاسےا�سےسںیہکرتہبتنجاکملحاطعایک‬
‫�الہلﷺنےرفمایاجو�ٓا�دمیاپےن کاپزی�ہام�لےسالف�ںصخشےسا�ر�اضیرخیدکر ک‬
‫جائےاگ�‪ ،‬چاننہچدیسناامثع�نذ�یالون�رین‪ t‬نےاسےاپےنذ�اتیام�لےسرخیدکرسمدجمںیاشملرک�دیا�۔‬
‫‪2‬‬

‫َ‬ ‫ن ف‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪ :‬ن‬ ‫َُ َ‬

‫ول الهلِ َص َّل ُ‬
‫وعيال يغ�ها‪ ،‬وال‬‫ي‬ ‫بع� ي� الج نة ‪،‬فقال ي� َر ُسول الهلِ ليس يل‬ ‫بعي�ا ي‬ ‫فقال هل رس‬
‫َّ‬ ‫ث ت َّ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔاستطيع ذلك‪ ،‬فبلغ ذلك ثع�ن‪ ،‬ت‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فقال‪:‬‬ ‫وثالث� الف درمه‪ �،‬ا� الن ِب ي� صل‬‫ين‬ ‫فاش�اها ب خ�مسة‬
‫ين‬
‫لملسمل�‬ ‫ت‬
‫وجعل�ا‬ ‫اش� تي�ا؟ َق َال‪ :‬نعم ‪،‬قال‪ :‬قد ت‬
‫اش� تي�ا‬ ‫ٔا ت ج�عل ل مثل الذي جعلت هل عينا ف� الج نة إن ت‬
‫ي‬ ‫ي‬
‫سم‬
‫ربطانییکر�و�ایتا�سرط�حایب�نرکتےںیہرسو�لالہلﷺنےاصحباکم�نےسرفمایا�اگرتماپانماک�ندجسمکیوتسعیےکےئل‬ ‫عالمہ ھ�و�و�ی �‬
‫�وقفرک�د�وتومتںیہا�سےکوع�ضتنجںیملحمےلماگ�‪�،‬ا�سےنرع�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺںیماپینان�د�ا�ر�یورغبتا�و�رثکریاعلایلییک‬
‫�وجہےسا�سیکاساطعتںیہنرھکات�‪،‬جبہیاعال�ندیسناامثع�نینغ‪� t‬ذ�یالون�رینےکوگ�شزگ�ا�رہو�اتو�انوہ�ںےنا�ساناص�ر�یےسسیتنیپ‬
‫ہز�ا�ر�د�رہمںیمو�ہاکم�نرخیدلای�‪�،‬ا�و� پررھنیبرکیمﷺکیدخمتںیماحضرہوکرعر�ضرکنےےگلا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!�ٓا�پاناص�ر�ی‬
‫کےسجاکم�نوکجتنےکلحمےکدبلےرخیدنااچہےتےھتو�ہھجمےستنجےکدبلےرخیدف مر ئاںی�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایاہا�ں�‪،‬چاننہچ‬
‫‪3‬‬
‫�ٓا�پﷺےنو�ہہعطقا�ر�اضی�بمع�ا�وضہتنجدیسناامثع�ن‪ t‬سےرخیدکرسمدجمںیاشملرک�دیا�۔‬
‫جبریمعترش�و�ع وہئیوتنبای�د�و�ں ےس ا�وپربیھنیت ذ�ر�ا�غ رھتپکی دیو�ا�ریں کانبرقبہی دیو�ا�ریںیچک انیوٹ�ں ےسلمکمیکںیئگ�ا�سریمعتمںی‬

‫ئ‬ ‫نن‬ ‫ــف ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ئ َ ُ ْ َٔ ْ َ‬

‫للنســا�‬ ‫الکــری‬
‫‪،۳‬الســ� ب‬ ‫ا� با� شیبۃ�‪�۲�۰�۲�۳‬‬ ‫ــاج ِد �‪، ۳�۶�۳�۶‬مصنــف ب ن‬ ‫ال َس ِ‬ ‫ــاس َ ب� ُب َوق ِ‬ ‫‪ 1‬ســ� نســا� ِكتــاب الحب ِ‬
‫نن‬
‫الدارقط��‪،۴�۴�۳�۶‬وفــائ الفــائ�‪۱�۳�۸‬؍�‪۳‬‬ ‫ن‬ ‫ا� حبان�‪ �۹�۲�۰‬ن ن‬
‫‪،۶‬ســ�‬ ‫�‪،۴�۳�۷�۶‬حصیــح ب ن‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُْ َ‬ ‫َ‬ ‫� الـ ُ َ ْ ُ‬ ‫َّ‬
‫ُثَ َ ْن َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ٌ ف ََ‬
‫ـان‪ُ ،‬يقــال ا ُبــو ْعـ ٍـرو‪َ ،‬وا ُبــو َع ْبـ ِـد‬‫ـه عنــه‪َ ،‬و ُل كن َيتـ ِ‬ ‫ـان َر ِ ض ي َ‬
‫ـب ع�مــان ب ِ� عفـ‬ ‫‪2‬جامــع �مــذی ابــواب املناقــب ب�ب ِ ي� من ِاقـ ِ‬
‫ت‬
‫الدارقط��‪ �۴�۳�۷‬ن ن‬
‫‪،۴‬الس�‬ ‫ن‬ ‫ـ�‬ ‫الک�ی للنسـ ئ‬
‫ـا� �‪،۶�۴�۰�۲‬سـ ن ن‬ ‫ـ� ب‬ ‫ـاج ِد �‪،۳�۶�۳�۸‬السـ ن ن‬ ‫ال َسـ ِ‬ ‫ال ْح َباس َ ب� ُب َو ْق ِف ْ َ‬
‫ئ َ ُ ْ َٔ‬ ‫الهلِ �‪،۳�۷�۰�۳‬سـ ن ن‬
‫ـ� نســا� ِكتاب‬
‫ِ‬
‫للب�ــیق �‪ ،۱�۱�۹�۳�۶‬مســند امحــد �‪۵�۵�۵‬‬
‫الکــری ی‬
‫ب‬
‫‪ 3‬وفاء الوفا�‪۱�۳�۸‬؍�‪۳‬‬
 ‫�������‬

‫�ابوہریر�ہ ‪ t‬بیھ ا�س ںیم اشمل وہئے�۔‬

‫َ‬ ‫َ َ َ ْ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫الل� إ َل ِب َن ِاء ْ َ‬ ‫َٔ نَّ َ ُ َ ْ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َم َ ُع ْم‪،‬قال‪ :‬ف ْاس َتق َبل ُت َر ُسول الهلِ‬ ‫ال ْس ِج ِد‪َ ،‬و َر ُسول الهلِ صل‬ ‫َ‬
‫ا ُ� ْم كنوا ي� ِملون ِب ن ِ‬
‫َ َ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُْ‬ ‫َ ً َ ْ َ َ ْ َٔ َ ُ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َو ُه َو َع ِار ٌض ل ِب َنة َعل َبط ِن ِه‪ ،‬فظ َنن ُت ا نَّ َ�ا ق ْد شق ْت َعل ْي ِه‪ ،‬قل ُت‪ :‬نَ� ِول ِن ي َ�ا َ ي� َر ُسول الهلِ ‪،‬قال‪:‬خذ‬ ‫صل‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫غ ْي َ� َها َ ي� ا َ ب� ُه َر ْ ي َ�ة‬
‫چاننہچ و�ہےتہکںیہمںییھبدجسمکیریمعتکے ےئل انیںیٹ ا کٹاھرلا�رہاتاھ�ا�و�ر�د�وسر�ےاحصبہرک�ا�م ےکاستھ رسو�ل الہل ﷺبیھ انیںیٹ اٹاھ اٹاھ‬
‫وکاہ�ر�ا�دیےئ‬
‫کرلا�رہےےھت�‪�،‬ایکرمتہبںیماسمےنٓاگایتو� کیداھکہٓا�پﷺبتہیسانیںیٹاٹاھکرالرہےںیہا�و�ریسہنابم�ر�کےسا�ن س‬
‫ہوئےںیہ�‪،‬مںیےناھجمسکہوبجھیکوجہےسٓا�پےنایاسایکوہ�اےہ�‪،‬مںیےنرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺمھجوک�د�ےدیںںیماچنہپ‬
‫�دیاتوہ�ںٓا�پﷺنےرفمایاانیںیٹوت�ا�و�ربیھتہبیسںیہمتوہا�ںےساٹاھلا�ویہریم�ےےئلرہےند�و�۔‬
‫َ َ َّ َ َ َّ ُ ْ ٓ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ ُ ْ َ‬
‫قال‪:‬خذ غ ْي َ� َها َ ي� ا َ ب� ُه َر ْ ي َ�ة‪ ،‬ف ِإن ُه ل َع ْيش ِإل َع ْيش ال ِخ َر ِة‬
‫‪1‬‬
‫رگمزندگیٓاخر�تیک�۔‬
‫�ایکر�و�ایتےہرسو�لالہلﷺےنرفمایا�ا�ےابوہریر�ہ‪� !t‬د� سور�یانیںیٹ�اٹاھلوحتقیقںیہنےہزندگی �‬
‫ن‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫َ َُ َ‬ ‫ٔ‬
‫م� إىل الهل‬
‫حض� فقال‪ :‬اعطنيه ي� رسول الهلِ ‪،‬قال‪ :‬اذهب فامحل انت‪ ،‬فلست ب�فقر ي‬ ‫فلقيه اسيد ب ن� ي‬
‫�اسدیبنریضح‪ t‬نےزگ�ا�ر�شیکا�ےالہلےک�رسو�لﷺیہانیںیٹےھجمد�ےدیں�‪،‬مرگ�ٓا�پﷺےنرفمایاتمد� سور�یاجکرلےٓا�و�الہل‬
‫تاعلٰیکیرط�فایکین�ںاحصلرکنےںیممتھجمےسزیا�د�ہاتحم�جںیہنوہ‬
‫‪2‬‬

‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬

‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ينقل مهعم‪،‬فلقيه رجل ومع َر ُسول الهلِ‬ ‫الل� وما ي�تاجون إليه َور ُسول الهلِ صل‬
‫فطفقوا ينقلون ب ن‬
‫ٔ‬ ‫َ َُ َ‬ ‫ٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ‬
‫م�‬ ‫ن‬ ‫فخ‬
‫عطن� يا� رسول الهلِ ‪،‬فقال‪ :‬اذهب �ذ يغ�ها‪ ،‬فلست ب�فقر إىل الهل ي‬ ‫الهل عل ْي ِه َو َس َل لبنة فقال‪ :‬ا ي‬ ‫صل‬
‫رضو�ر�تیک زیچیں اٹاھ رہے ےھت ا�و�ر ا�ن ےکاستھ رسو�ل الہل ﷺ‪ ‬یھب ٹاوھ�ا رہے ےھت�‪� ،‬ایکصخش اسمےن‬
‫(صاحبہ�)�انیںیٹ�ا�و�ر�د� سور�ی �‬
‫�ٓایا�ا�و�ر�و�ہیھبرسو�لالہلﷺےکاستھانیںیٹاٹاھ�رہاتاھ�ا�سےنگز�ا�ر�شیکا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!یہانیںیٹےھجمد�ےدیں�‪ٓ� ،‬ا�پﷺ‬
‫نےرفمایاجائو�د� سور�یانیںیٹاٹاھلو�الہلاعتلٰیکیرط�فایکین�ںاحصلرکنےںیممتھجمےسزیا�د�ہاتحم�جںیہنوہ�۔‬
‫‪3‬‬

‫َ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ف َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ٓ‬ ‫ُ َّ نَ ْ ُ َ َ ً َ َ ً َ َ َّ ُ ْ نُ َ َ ُ َ َ َ َ‬
‫� َعل َي ْنف ُض‬‫رس ي ْ� ِمل ل ِبن َت ْ ي ِن� ل ِبن َت ْ ي ِن�‪ ،‬قال‪ :‬ف َرا ُه َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ج‬‫كنا � ِمل ل ِبنة ل ِبنة وعار ب� ي� ٍ‬
‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُٔ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫تُّ َ َ َ ْ ُ َ َ ُ ُ َ َ َّ ُ َٔ َ ت ْ ُ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ‬
‫َٔ‬
‫ص ُابك؟ قال‪ِ :‬إ ِ ن ي� ا ِر ُيد ال ْج َر ِم َن الهلِ مہ‬ ‫ال�اب عنه‪ ،‬ويقول‪ :‬ي� عار ال � ِمل ل ِبنة كا ي� ِمل ا‬
‫�ا�نزم�د�و�ر�و�ںںیمامع�ربنایسر‪ t‬کھچزیا�د�ہیہاج�ںاشفنیا�و سم�ردعت�یےسرصم�و�فاک�رتےھول�گایکایکایٹناٹاھتےےھتا�و� عرام�ربن‬
‫‪t‬د�و�د�و�انیںیٹاٹاھتےےھتبجرسو�لالہلﷺےناہنںیدکیاھتو�ا�نےسیٹماھج�ڑتےوہئےرفمایا�ا�ےامع�ر�!�د�وسر�ےاسھتوی�ںیک‬
‫یاسر �‬
‫ف‬
‫خ� العباد�‪۳�۳�۷‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 1‬مسندامحد�‪،۸�۹�۵�۱‬وفائ الوفائ�‪۲�۶�۰‬؍�‪،۱‬سبل اهلدى والرشاد‪ ،‬ي� ي‬
‫س�ة ي‬
‫فٰ‬
‫املصط� �‪۳�۸�۵‬؍�‪۲‬‬ ‫‪2‬۔ ش�ف‬
‫‪ 3‬وفائ الوفائ �‪۲�۵�۷‬؍�‪۱‬‬
 ‫�������‬

‫ے؟�انوہ�ںےنرع�ضایکمںیالہلےسا�ساک�اجرچاہاتہو�ں�۔‬
‫‪1‬‬
‫طر�حمتایکایکایٹنویک�ںںیہناٹاھت �‬
‫ٔ ت‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬ي� معار‪ ،‬اال �مل امك‬ ‫واكن املسملون ي�ملون لبنة لبنة‪ ،‬واكن معار ب ن� ي�رس ينقل ل ِبن َت ْ ي ِن� فقال صل‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ن ٔ‬ ‫ٔ‬
‫إ� اريد من الهل االجر فقال هل عليه السالم بعد مسح ونفض تال�اب عنه‪ :‬للناس اجر‪،‬‬ ‫ي‬ ‫؟قال‪:‬‬ ‫حصابك‬‫ا‬ ‫ي�مل‬
‫ٔ‬
‫ولك اجران‬
‫‪t‬د�و�د�و�انیںیٹاٹاھ�رہےےھت�‪�،‬ا�ےامع�ر‪!t‬تمد�وسر�ےاسھتوی�ںیک‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہ سمامل�نایکایکایٹناٹاھتےےھتا�و� عرام�ر �‬
‫ریھپا�ا�و�ر�ا�ن‬
‫طر�حایکایکایٹنویک�ںںیہناٹاھتے�؟ ‪� ،‬انوہ�ںےنرع�ضایکمںیالہلےکاہ�ںا�ساک�اجرچاہاتہو�ں�‪ٓ� ،‬ا�پﷺےنا�نرپہاتھ �‬
‫‪2‬‬
‫کےوجو�دسےیٹماص�فرکتےوہئےرفمایا�ا�نولگو�ںےکاقمبےلںیماہمت�ر�ا�اجر�د�وگانہے�۔‬
‫ُ ُ َ‬
‫اب َع ْن ُه َ(و َيقول َ ي‪َّ �:‬ع ُار‬
‫ال� َ‬‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َف َي ْن ُف ُض تُّ َ‬
‫الن ُّ� َص َّل ُ‬‫َ َ َ ُ َّ نَ ْ ُ َ َ ً َ َ ً َ َ َّ ٌ َ َ َ ْ ن َ َ َ ْ ن َ َ ٓ ُ َّ‬
‫فقال‪ :‬كنا � ِمل ل ِبنة ل ِبنة وعار ل ِبنت ي ِ� ل ِبنت ي ِ�‪ ،‬فراه ِب ي‬
‫َ َ ُ ُ َ يْ َ َ َ ْ ُ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫َٔ َ َت ْ ُ َ َ ً َ َ ً َ َ َ ْ ُ َٔ ْ َ ُ َ َ َ فَ َ َ ُ َ َ ّ ُٔ‬
‫� َّع ٍار‪ ،‬تق ُت ُل‬ ‫� َعل َي ْنف ُض)قال‪ِ :‬إ ِ ن ي� ا ِر ُيد ال ْج َر ِع ْن َد الهلِ ‪ ،‬ويقول‪:‬و‬ ‫ال � ِمل ل ِبنة ل ِبنة كا ي� ِمل اصابك؟قال‪ :‬ج‬
‫َ َ‬ ‫ْ َ ُ َ َّ َ َ ُ ُ َ َٔ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُ َ َ ُ َْ ُ ُْ َ‬
‫وه ِإل الج َ ن ِة‪َ ،‬و َيد ُعونه ِإل الن ِار قال‪َ :‬يقول َّع ٌار‪ :‬ا ُعوذ ِب�لهلِ ِمن ِ‬
‫الف ت ِن�‬ ‫الفئة الب ِاغية‪ ،‬يدع‬
‫ِ‬
‫رگمام�ر‪� t‬د�و�د�و�اٹاھتےےھت�‪،‬جبیبنرکیمﷺکیاگن�ہرحتما�ن‬
‫دیذ�ر�ی‪ t‬ف مراتےںیہہمول�گایکایکایٹناٹاھتے ع‬
‫�ابوعس خ‬
‫پرپڑ�یوتفشتقا�و� تراسفرھب�ےہجہلںیما�نےکوجو�دسےیٹماھج�ڑتےوہئےرفمایا�ا�ےامع�ر‪!t‬تمد�وسر�ےاسھتوی�ںیکرط�حایک‬
‫�ایکایٹنویک�ںںیہناٹاھتے�؟ �رسو�لالہلﷺےنرفمایاجائو�ا�و�ر�انیںیٹاٹاھئو�‪�،‬انوہ�ںےنرع�ضایکمںیالہلےکاہ�ںا�ساک�اجرظعمیاچہاتہو�ں�‪،‬‬
‫�ٓا�پﷺےنرفمایا�افوس�س! عام�ر‪t‬کوباغوی�ںیکایکامجعتلتقرک�ےیگ� ع‪،‬ام�ر‪�t‬اہنںیتنجیکدعو�تدیںےگا�و�ر�و�ہاہنںیمنہج‬
‫‪3‬‬
‫کیرط�فالبئںیےگ�‪،‬یہےتنسیہامع�ر‪ t‬ہکےنےگلںیمونتف�ںےسالہلیکانپ�ہامگناتوہ�ں�۔‬
‫خطدیشک�ہالاف�ظدتسم�ر�کاحکما�و�ر�دلائلانلوب�ۃیقہیبللںیمںیہ�۔‬
‫َّ َ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ُ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ي ْ� ِمل‬ ‫َّلا َب نَ� َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل مس ِجده جعل القوم ي� ِملون وجعل الن ِب ي� صل‬
‫ُ َ َ َ َّ ٌ فَ َ َ َ َ َّ ٌ َ ْ تَ ُ َ َ ُ ُ نَ ْ ُ ْ ُ ْ ُ َ‬
‫ون َن ْب َت ن� ْ َ‬
‫ال َس ِاج َدا‬ ‫ِي‬ ‫هو وعار ج�عل عار ي� ِج�ز ويقول‪�:‬ن الس ِل‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہجبرسو�لالہلﷺےندجسمکیریمعتف مرائیوتصاحبہرک�ا�م ‪�y‬انیںیٹا�و�رگا�ر�الا کلار�دیےتےھتا�و�رنیبرکیمﷺیھب‬
‫�انیںیٹاٹاھ�ا کٹاھرلا�رہےےھت�‪�،‬ا�سوقتامع�ر‪t‬بیھانیںیٹاٹاھ�ا کٹاھرلا�رہےےھتا�و�ریہرجزپڑھےتاجتےےھتہماملسم�نںیہمہدجسمیں‬

‫‪ 1‬مسندامحد�‪۱�۱�۸�۶�۱‬‬
‫ن‬
‫الزرقا� عیل املواھب�‪۱�۷�۸‬؍ ‪�۲‬‬ ‫‪ 2‬ش�ح‬
‫للب�ــیق �‪۵�۴�۶‬؍�‪،۲‬املســتدرک حــامک‬ ‫الت َع ُ ف َ‬ ‫‪ 3‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الصــاۃ َ� ُب َّ‬
‫ــج ِد�‪، ۴�۴�۷‬دالئــل النبــوۃ ی‬
‫امل ْس ِ‬
‫ــاء َ‬
‫ــاو ِن ِ ي� ِبن ِ‬ ‫ب‬
‫�‪،۲�۶�۵�۳‬مســند امحــد�‪۱�۱�۸�۶�۱‬‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫بانتےںیہ�۔‬
‫‪2‬‬
‫�اسیرط�حرمع�وبنالاع�ص‪ t‬جوپانچرجہ�یںیماملسم�نوہئےےھتو�ہیھبا�سریمعتمںیاشملےھت�۔‬
‫َ‬ ‫ُْ َ َ ف‬ ‫ول ِ َّما َي ِل ْال ِق ْب َ ةَل إ َل ُم َٔو َّخر ِه ِم َائ َة ِذ َراع‪َ .‬و ِ ف� َه َذ ْي ن� ْ ج َ‬
‫الا ِن َب ْ ي ِن� ِمثل ذ ِلك ُ� َو ُم َر َّب ٌع‬ ‫ال ْس ِج َد فَ ج َ‬
‫� َع ُلوا ُط َ ُ‬ ‫َؤَا َّس ُسوا ْ َ‬
‫ِ‬ ‫ٍ ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬
‫‪3‬‬
‫عتریمدجیدمںیاضافہےکابعثوط�لوعر�ض�‪� ۱�۰�۰�x۱�۰�۰‬ذ�ر�ا�ع گوہای�۔‬
‫وبچر�اریمعتایکایگ�۔‬
‫�ا�و�رسمدجکےامش�لرشمقیوکنےںیماصاح�بہحفصاک ت‬
‫�رسو�لالہلﷺنےدجسممںید�اخےلا�و� جرانےےکٓا�د�ا�باتبئے�۔‬
‫الله َّم ْاف َت ْح ل َٔا ْب َو َ‬
‫ال ْسج َد‪َ ،‬ف ْل َي ُق ْل‪ُ :‬‬
‫َّ َ َ َ َ َٔ َ ُ ُ ْ‬ ‫َّ ُ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ ْ َٔ ُٔ‬
‫اب‬ ‫ِي‬ ‫عن ا ِب ي� ا َس ْي ٍد‪ ،‬قال‪:‬قال َر ُسول الهلِ َصل الهل عل ْي ِه َو َس َل‪ِ :‬إذا دخل احد ُك َ ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ْ ُ ّ َٔ َٔ ُ َ‬
‫الله َّم ِإ ِ ن ي� ا ْسالك ِم ْن ف ْض ِلك‬ ‫رح ِتك ‪،‬ف ِإذا خرج‪ ،‬فليقل‪:‬‬
‫�ابو�اسدی‪t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺےنرفمایاجبمتںیمےسوکئیدجسممںید�اخلوہتوہیدعاپڑھو’’ �ا�ےالہلریم�ےےئلاپین‬
‫‪4‬‬
‫�رحتمےکد�ر�و�ا�ز�ےوھک�لد�ے�۔‘‘ �ا�و�رجبدجسمسےابہرںیلکنوتہید کعار�و’’�ال�ٰہی!مںیھجتےسریت�ےلضفاکلطاگب�روہ�ں�۔‘‘پڑھںی�۔‬
‫َّ‬
‫ال ْس ِج َد‪َ ،‬صل‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل إ َذا َد َخ َل ْ َ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ‬
‫س‬ ‫ر‬ ‫ن‬ ‫ك‬ ‫‪:‬‬ ‫ت‬ ‫ال‬‫ق‬ ‫ل‬ ‫س‬‫و‬ ‫ه‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫الهل‬ ‫ل‬ ‫ص‬ ‫الهلِ‬ ‫ول‬ ‫س‬ ‫َف ِاط َم َة ب ْن ِت َر ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ح ِت َك َوإ َذا َخ َر َج‪َ ،‬ص َّل َع َل ُ َم َّم ٍد َو َس َّ َل‪ ،‬ثُ�َّ‬ ‫‪:‬الله َّم ْاغ ِف ْر ل ُذ ُنو�‪َ ،‬و ْاف َت ْح ل َٔا ْب َو َ‬
‫اب َر َْ‬ ‫َع َل ُ َم َّم ٍد َو َس َّ َل‪َ ،‬و َق َال ُ‬
‫ِ‬ ‫ِي‬ ‫ِ ي ِب ي‬
‫َ ْ َ ْ َٔ ْ َ َ َ ْ َ‬ ‫ُُ‬ ‫َ َ ُ ْ‬
‫و�‪ ،‬وافتح ِ يل ابواب فض ِلك‬ ‫قال‪:‬الله َّم اغ ِف ْر ِ يل ذن ِ يب‬
‫فاطہمالزہر�ا‪r‬بتنرسو�لالہلﷺےسرم�و�یےہرسو�لالہلﷺجبدجسممںید�اخلوہتےوتد�ر�و�د�والس�مےکدعبیہدعاپڑھےت’’‬
‫�ا�ےمری�ے ر�ب! مری�ےانگ�ہ اعم�ف رفما�د�ے ا�و�رمری�ے ےئل اپین رحتم ےک د�ر�و�ا�ز�ےوھک�ل د�ے�۔‘‘�اسی رط�ح بجدجسمسے ابہر‬
‫ترشیفےلاجتےوت�د�ر�و�د� سوال�مےکدعبا�سرط�حدعاڑپھےت’’�ا�ےمری�ےر�ب! مری�ےانگ�ہاعم�فرفما�د�ےا�و�رریم�ےےئلاپےنلضف‬
‫‪5‬‬
‫کےد�ر�و�ا�ز�ےوھک�لد�ے�۔‘‘‬

‫ربرسو�ل‬
‫نم �‬
‫رھد�وسر�ےےبطخےکےئل‬
‫‪� x‬ابیھکتربنم�رسو�لںیہنانبیاگایتاھ�ٓا�پﷺالہپہبطخا�رشا� فدرماکر�د�رمای�نںیمےچینھٹیباجتےا�و� پر �‬
‫کڑھ�ےوہتےےھتٓا�پﷺکوا�سےسفیلکتوہتییھت۔‬
‫ال� عساکر �‪۴�۱�۵‬؍�‪۴�۳‬‬ ‫ا� سعد�‪۱�۹�۰‬؍� ت‪ �،۳‬یخ‬
‫ر� دمشق ب ن‬ ‫‪ 1‬بن‬
‫للب� ق�‬
‫‪ 2‬دالئل النبوۃ ی‬
‫ا� سعد ‪۱�۸��۴‬؍�‪،۱‬وفاء الوفا�‪۲�۵�۹‬؍�‪۱‬‬ ‫‪ 3‬بن‬
‫ول إ َذا َد َخ َل ْ َ‬
‫ال ْس ِج َد �‪ ،۱�۶�۵�۲‬مسندامحد�‪۲�۳�۶�۰�۷‬‬
‫َ ُ َ َ ْ ُ َ نَ َ َ ْ َ َ ُ َ َ ُ ُ‬
‫صها ب�ب ما يق ِ‬ ‫‪ 4‬حصیح مسمل ِكتاب صل ِة الس ِاف ِر ي� وق ِ‬
‫‪5‬مسندامحد�‪۲�۶�۴�۱�۶‬‬
 ‫�������‬

‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ َ :‬ي�‬ ‫ََ ْ ُ‬ ‫َٔ َّ َٔ ً َ َٔ ْ‬ ‫الل َر ِ ض َ َّ ُ َ ْ‬ ‫َ ْ َ ْ ن َ ْ َّ‬
‫� الل ع ن ُ� َما‪ :‬ان ْام َراة ِمن االن َص ِار قالت ِل َرس ِ‬
‫ول الهلِ صل‬ ‫ا� ب ِ� عب ِد ِ ي‬ ‫‪x‬عن ج ِب ِ‬
‫َ َ َّ ُ َ نَ َ َ ْ ْ‬ ‫َٔ َ َٔ ُ َ َ َ ً َ ْ‬ ‫َ‬
‫َر ُسول الهلِ اال ا ْج َعل لك ش ْيئا تق ُع ُد َعل ْي ِه‪ ،‬ف ِإن ِ يل غال ًما ج َّ� ًارا قال ِ‪:‬إن ِشئ ِت‬
‫جابربندبع�الہل‪ t‬سےرم�و�یےہ�ایکاناص�ر�یوع�ر�تےنرسو�لالہلﷺسے عر�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ!مںیٓا�پےکےئل‬
‫زیچوی�ںہنونب�ا�د�و�ںسجرپ�ٓا�پوعظےکوقتاھٹیبرکیںکوینہکریم�ےاپ�سایکالغ�مڑبھیئےہ� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےرفمایا�اچاھمتاہ�ر�ی‬
‫کوئیاییس ک‬
‫مرضی�۔‬ ‫‪1‬‬

‫س ٌل ‪ُ -‬مري ُغ َال َمك َّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ َ َ َ ْ َ َٔ َ َٔ‬

‫اال ْن َصار َق ْد َ َّس َاها َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ َ‬
‫الن َّج َار‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ x‬ا ْر َسل َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِإل فالنة ‪ -‬امرا ٍة ِمن‬
‫َ َٔ َ َ‬ ‫َ َ َ ُ‬ ‫َٔ ْ َ ْ َ َ َٔ ْ َ ً َٔ ْ ُ َ َ ْ َّ َ َ َّ ْ ُ َّ َ َ َٔ ْ َ َ‬
‫اس‪ ،‬فا َم َرت ُه ف َع ِمل َها ِم ْن ط ْرف ِاء الغ َاب ِة‪ ،‬ث َّ� َج َاء ِب َ�ا‪ ،‬فا ْر َسل ْت ِإل‬ ‫ان يعمل ِ يل اعوادا‪ ،‬اج ِلس عل ي ِ�ن ِإذا كت الن‬
‫َ‬ ‫َّ َ َٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬فا َم َر ِب َ�ا ف ُو ِض َع ْت َها ُه َنا‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫ُ‬
‫َرس ِ‬
‫�کچھد�نزگ�رگےئوت�رسو�لالہلﷺنےاناص�رکیالف�ںوع�ر�ت(عائہشایفک�یہ�)کےاپ�سالہکھباجیکہمتاپےنڑبھیالغ�موککوہکہریم�ےےئل‬
‫رکلوو�ںےساطخ�برکسوک�ں�‪،‬چاننہچا�ساناص�ر�یوع�ر�تےناپےنالغ�موکربنمانبنےاککاہ�و�ہاغبہلگنج‬
‫لڑک�یاک�ایاسنمرببان�د�ےسجرپمںیھٹیب گ‬
‫رھا�سوع�ر�تےنرسو�لالہلﷺکیدخمتںیم‬
‫سےاھج�وکےد�رختیکڑکل�یالیا�ا�و�ر�ا�سےسربنمایت�ررککےا�سوع�ر�تےکاپ�سےلٓایاپ �‬
‫نمرباچنہپد �یا‪�،‬رسو�لالہلﷺےکمکحےسربنم�ا�ساقم�مرپ�رکھدی گاایجاہ�ںٓا�جیھبومجو�دہے�۔‬
‫‪2‬‬

‫َّ‬ ‫ََ‬
‫الق ْب ةل َو َب ْ ي نَ� ا ِمل ْن َب ِ� َ َم ُّر الش ِاة‬ ‫سل َٔ‪:‬ا َّن ُه َك َن َب ْ ي نَ� ِج َدار َ‬
‫امل ْس ِج ِد ِ َّما َي ِ يل ِ‬ ‫َ ْ َْ‬
‫ِ‬ ‫عن ٍ‬
‫دجوب�ی ےک ےلبقیک رط�فیک‬
‫سلہ نب دعس ‪�t‬الاسعد�ی ےسرم�و�ی ےہ�رسو�ل الہل ﷺکانمربماب�ر�ک بجدجسم ںیم رکاھایگتو سم ن‬
‫�دیو�ا�ر�ا�و�رنمربکےد�رمای�نرکب�یےکزگ�رنےانتجفاصہلاھت�۔‬
‫‪3‬‬

‫َّ ُ تَ ُ‬ ‫َ‬ ‫َع ْن َس َ َل َة‪َ ،‬ق َال َ‪:‬ك َن ِج َد ُار َ‬

‫امل ْس ِج ِد ِع ْن َد ا ِمل ْن َب ِ� َما ك َد ِت الشاة ج ُ�وز َها‬
‫لسہم نباکو�ع ‪t‬سے رم�و�ی ےہ�رسو�ل الہل ﷺکانمربماب�ر�ک بجدجسم ںیم رکاھایگتوبقہل و�الی دیو�ا�ر�ا�و�رنمربکے د�رمای�ن رص�ف‬
‫‪4‬‬
‫�اتانسافاصہلاھتجسےسرکب�یزگ�رکسیتیھت۔‬

‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب البیوع َ� ُب َّ‬

‫الن َّج ِار �‪۲�۰�۹�۵‬‬ ‫ب‬
‫َ ُ َ َ ْ خُ ْ َ َ ْ خُ ْ َ َ ْ ن ف‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ لخُ ْ َ َ َ‬ ‫خ‬
‫ـر �‪ ، ۹�۱�۷‬حصیح مســم کتــاب املســاجد ب�ب جو ِاز الطــو ِة والطوتـ ي ِ‬
‫ـ� ِ ي�‬ ‫‪ 2‬حصیــح ب�ــاری کتــاب الج معــۃ ب�ب ا طبــةِ عــى ا ِملنـ ب ِ‬
‫َّ َ ُ َ ْ‬
‫ـاجدالصلة َعــى ِال ْن َب ِ��‪۷��۴ ۰‬‬ ‫ـ� نسـ ئ‬ ‫ـاذ ِْال ْن َب� �‪،۱�۰�۸�۰‬سـ ن ن‬ ‫َ ٌ ف تّ خَ‬ ‫نن‬ ‫َّ َ‬
‫ـا� کتاب املسـ‬ ‫الصــا ِة عــن ہسل�‪،۱�۲�۱�۶‬ســ� ابوداودکتــاب الصــاۃ ب�ب ِ ي� ِا�ـ ِ ِ‬
‫امل َص ِ ّل َو ُّ‬ ‫َ ُ َ ْ َ ْ َ ْ َ غ َٔ ْ َ ُ َ‬
‫الس تْ َ� ِة؟ �‪۷��۳ ۳�۴‬‬ ‫ي‬
‫ون َب ْ ي نَ� ُ‬ ‫الصالۃ�ب قد ِر ك ينب ِ ي� ان يك‬ ‫ب‬ ‫‪ 3‬حصیح ب خ�اری کتاب‬
‫امل َصـ ِ ّـل َو ُّ‬
‫السـ تْ َ‬ ‫َ َ ْ َ ْ َٔ ْ ُ َ‬
‫ـون َبـ ْ نَ‬
‫ـ� ابــوداود کتــاب الصــاۃ َ ب� ُب‬ ‫ـر ِة؟ �‪،۴�۹�۷‬سـ ن ن‬
‫ي‬
‫ـ� ُ‬ ‫ـاۃ� ُب قــد ِر ْك َين َبـ ِغ ي ان َيكـ ي‬ ‫‪ 4‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الصـ ب‬
‫ـر ‪۱�۰�۸��۲‬‬ ‫ْْ َ‬ ‫َْ‬
‫مو ِضـ ِـع ِالنـ ب ِ‬
 ‫�������‬

‫نمربکاطو�لوعر�ض‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫وش� وثالث اصابع‪ ،‬وعرضه ذراع ر جا�‪ ،‬وطول صدره وهو مستند‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ذراعان ب‬ ‫من� الن ِب ي� صل‬ ‫وطول ب‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ذراع‪ ،‬وطول ت‬
‫الن ُّ� َص َّل ُ‬ ‫َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل إذا جلس‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫ُ‬
‫اللت� ي�سهكما َرس ِ‬
‫املن� ي ن‬
‫رمان� ب‬
‫ي‬ ‫ِب ي‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫ش� وعقدة‪،‬‬
‫عل�ا طول ب‬ ‫ال� هو ي‬ ‫ت‬
‫وش� وثالث اصابع‪ ،‬والدكة ي‬ ‫املن� اليوم ثالثة اذرع ب‬
‫ش� واصبعان‪ ،‬وطول ب‬ ‫ي خ�طب ب‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫ومن راسه إىل عتبته �خ سة اذرع ب‬
‫وش�‬
‫نمربکےوط�لوعر�ضےکاب�ر�ےںیمعالمہابناجن�ر‪a‬بای�نرکتےںیہنیبرکیمﷺکےربنمماب�ر�کاکطو�لد�وہاتھایکابلتشا�و�رتنی‬
‫نلگ‪،‬عر�ضایکاہتھ ��‪،‬د�رمای�نو�الاحہصسجےکاستھہیکتاگلتےےھتایکاہتھابمل�ا�و�ر�و�ہاب�ز�وجنرپ�ٓا�پہبطخےکےئلےتھٹیبوقتاہتھرھکےت‬
‫�ا �‬
‫تےھایکابلتشا�و�ر�د�و�انلگا�ونےچےھتہکبجٓاجلکا�ساکوط�لنیتاب�ز�وایکابلتشا�و�رنیتانلگ�‪�،‬ا�و�را�ساکا�وپرو�الےہصحیکابملئیایک‬
‫‪1‬‬
‫بالتشا�و�ردقع�ہ�‪،‬بجہکا�وپرےستختکتاپنچاہتھا�و�رایکابلتشےہ�۔‬
‫ٔ‬
‫املن� غالم االنصارية وامسه مينا‬ ‫‪ x‬قال إامسعيل ب ن� عبد الهل‪:‬الذي معل ب‬
‫‪2‬‬
‫�اسامعلینبدبع�الہلےتہکںیہ�ا�و�ر�اناص�ر�یوع�ر�تےکالغ�ماکنا�مسجےنربنمتای�رکایتاھیمانتاھ�۔‬
‫ال ْس ِج ُد‬‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ُي َص ِ ّل إ َل ِج ْذع إ ْذ َك َن ْ َ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ ْ َٔ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬
‫‪ x‬ا ب َ ّ ِي� ْب ِ ن� ك ْع ٍب‪ ،‬عن ا ِب ِيه‪ ،‬قال‪:‬قال‪ :‬كن رس‬
‫ٍ ِ‬ ‫ي ِ‬
‫ْ َ َ َٔ ْ نَ َ َ َ َ ً َ ُ َ‬
‫ص ِاب ِه‪َ :‬هل لك ان ج ْ� َعل لك ش ْيئا تق ُوم َعل ْي ِه َي ْو َم‬ ‫ال ْذع‪َ ،‬ف َق َال َر ُج ٌل ِم ْن َٔا ْ َ‬
‫ج‬
‫َ ً َ َ َ َ خْ ُ ُ َ َ َ ْ‬
‫ع ِريشا‪ ،‬وكن ي�طب ِإل ذ ِلك‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫ُ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ْ ُ ُ َ َ تَّ َ َ َ َّ ُ ُ‬
‫ات‬ ‫اس َوت ْس ِم َ ُع ْم خط َبتك؟قال‪ :‬ن َع ْم‪ ،‬ف َصن َع ُل ثلث َد َر َج ٍ‬ ‫المع ِة ح� ي�اك الن‬ ‫ج‬
‫�ابینببعک‪� t‬اپےنو�الدسےر�و�ایترکتےںیہ سمدجپرچتھڈ�الےنےسےلہپ�رسو�لالہلﷺوجھک�رکےکشخےنتےکاپ�س‬
‫نام�زکےےئلڑھک�ےوہتےا�و�ر�اسیےنتےکاپ�سہبطخیھبا�رشا� فد مراتےےھت� ص‪،‬احبہںیمےسایکٓا�دمیےنرع�ضایکہمٓا�پےکےئلوکئی‬
‫�اییسزیچبان�دیںسجرپکڑھ�ےوہکر�ٓا�پہعمجوکطخہبدیںاتکہول�گٓا�پاکدید�ا�ررکںیکسا�و�را�رشا�د�ا�تاعلہییھبنسںیکس ‪ٓ� ،‬ا�پےنا�س‬
‫ایت�ررلایگای�۔‬
‫‪3‬‬
‫�ر�ائےوکسپدنفرماکر�اجا�ز�تانعیترفمائی ��‪،‬ا�و�ر�ٓا�پےکےئلنیتزیون�ںاکربنم ک‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ثُ َّ َ َ َ َ ْ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬ ‫‪َٔ x‬ا َّن ْ َ َٔ َ َ َ ْ َ َ َٔ ً َ َ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل � بعث ِإل ي�ا الن ِب ي� صل‬ ‫ال ْراة ع َرضت هذا ا َّول عل َرس ِ‬
‫َ َ‬ ‫ُْ َ‬
‫َيطل ُب ت ْن ِج ي زَ� ذ ِلك‬
‫�ایک ر�و�ایت ہے�و�ہ ڑبھی اسی وع�ر�تاکغال�م اھتجس ےن رسو�ل الہل ﷺکی دخمت ںیمربنمباننےیک شیپشکیکیھت دعب�ا�ز�ا�ں رسو�ل‬

‫‪ 1‬اخبارمدینہ�‪۹�۸‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬فتح الباری �‪۳�۱�۷‬؍�‪،۳‬وفاء الوفا�‪۸‬؍�‪۲‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ٰ َ ُ َ َ َ ف َ ْ َ ْٔ ْ‬ ‫‪ 3‬نن‬
‫ا� ماجہ کتاب اقامۃ الصلوۃ ب�ب ما جاء ِ ي� بد ِء شا ِن ِالن ب ِ��‪۱�۴�۱�۴‬‬ ‫س� ب ن‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫�الہلﷺےنا�سیکرط�فاغیپ�ماجیھب�ا�و�ر�ا�ساختو�نےساجا�ز�تیبلطےکدعبغال�موک�ا�ساک�مرپمامو�رکایگای�۔‬
‫ُْ َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫ّ َ ْ َٔ َٔ َّ َّ َّ َ َّ ُ َ‬
‫ال ُم َعة ِإذا خط َب ِإل خش َب ٍة‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل كن يقوم يوم ج‬ ‫الس ِاع ِد ِي عن ا ِب ِيه ان الن ِب ي� صل‬ ‫سل ْب ن� َس ْع ٍد َّ‬
‫‪ِ ِ x‬‬
‫َْ‬
‫الن َ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ ن َ َ َٔ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ ف ُ َ َ َ َ َ َّ ئُ َ ْ َ َ َ َ َ ُ َٔ ْ َ ُ ُ َ َ ُ َ‬
‫ول الهلِ ‪ .‬إ َّن َّ‬
‫اس‬ ‫ِ‬ ‫اله فكن يت ِك ِإل ي�ا ‪ ،‬فقال ل اصابه‪ :‬ي� رس‬ ‫ات فرضت ي ِ�‪ .‬قال‪ :‬اراها ِمن دو ٍم‪ .‬وكنت ِ ي� مص ِ‬ ‫ذ ِ‬
‫َ‬ ‫ن‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اس؟ف َقال‪َ :‬ما ِشئ تُ ْ�‪،‬قال َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ا�ذ َت ش ْي ًئا َت ُق ُوم َعل ْيه إذا َخط ْب َت َ َ�اك َّ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َق ْد َك ث ُ�وا فلو ت خَ‬
‫سل‪َ :‬و ْل َيك ْن ِب� َل ِد َين ِة ِإال ج َّ� ٌار‬ ‫الن ُ‬ ‫ي‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َٔ نَ َ َ َ َّ َّ ُ َ ْ خَ َ ْ ن َ َ َ ْ َ َ َ ْ ْ َ َ ْ َٔ ْ ةَ‬
‫اح ٌد ذهبت ا� وذاك النجار ِإل ال ِافق ي ِ� فقطعنا هذا ِالن ب� ِمن اث ٍل‬ ‫َو ِ‬
‫عاب�سنبلہسنبدعس�الاسعد�یاپےنو�الدسےر�و�ایتایب�نرکتےںیہ�رسو�لالہلﷺمجہعےکر� �وز�ایکد�وشاخہڑکل�یےسہیکتاگلیلےت‬
‫تےھوج�ٓا�پےکٰیلصمکےرقیبو�اقعیھت� ص‪،‬احبہےنرع�ضیکا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�! گلوو�ںیکدعت�ا� �دزیا�د�ہوہگیئےہاگر�ٓا�پاجا�ز�تدیں‬
‫رو�‪،‬سلہ‬
‫توکوئیاییسزیچبانلںیسجرپکڑھ�ےوہکرطخہبڑپھںیا�و�رلو�گٓا�پﷺاکدید�ا�ریھبرککسےتںیہ�؟�ٓا�پﷺےنرفمایا�ا کیاس ل‬
‫‪ t‬ہکےتںیہدمیہنونم�ر�ہںیمرص�فایکیہاک�ریرگتاھمںیاسےاستھےلرکنجلگ گوکای�ا�و�ر�ٓاثلیکڑکل�یالکرنمربایت�ررک�ادیا�۔‬
‫‪2‬‬

‫َ‬ ‫َٔ َ َٔ تَّ ُ َ َ‬ ‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل َ َّلا َب َّد َن َق َال َ ُل تَ� ٌ� َّ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ َّ َّ‬ ‫َ ْن ُ‬
‫الد ِار ُّي‪ :‬ال ا ِ خ�ذ لك ِم ْن َب ً�ا َ ي� َر ُسول الهلِ ‪،‬‬ ‫ِي‬ ‫ا� َع َر‪ ،‬ان الن ِب يَّ� َصل ُ ِ‬ ‫‪x‬ع ِن ب ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ت خَ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ا�ذ ُل ِم ْن َب ً�ا ِم ْرقات ْ ي ِن�‬ ‫ي ج ْ� َم ُع ا ْو ي ْ� ِمل ِعظ َامك؟قال َ‪:‬بل‪ ،‬ف‬
‫عدب�الہلنبرمع‪t‬سےرم�و�ی ہےنیبرکیمﷺےکدسج�اطرہمںیبجربکسینےکابعثفعضزیا�د�ہوہگایوتمتمید�ا�ر�ی‪t‬نےرع�ض‬
‫ایت�رر�د�و�ںاسیجمںیےنکلماش�مںیمےتنبدکیاھہےاتکہ‬
‫کای�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ!�اگرا�رشا�درفمائںیوتمںیٓا�پےکےئلایکایاسربنم ک‬
‫�ٓا�پا�س سرپوک�ن طوامنتےسھٹیبںیکس� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےا�سوجتیزکودنسپرفمایاا�و�رنمربانبنےیکاجا�ز�ترمحتمرفما �دی�‪،‬چاننہچٓا�پےکےئل‬
‫�د� �وزیون�ںاکممربتای ک�ررلایگای�۔‬
‫‪3‬‬

‫َ َ َ َّ‬
‫ال ْس ِج ِد‪،‬فقال‪ِ :‬إن‬ ‫ال ُم َع ِة إ َل ِج ْذع ِ ف ي� ْ َ‬‫وغ�ه ٔانه عليه الصالة والسالم اكن ي َ خْ� ُط ُب َي ْو َم ْ ج ُ‬ ‫د‬ ‫ا� ٔا� ن‬
‫الز�‬ ‫ن‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫‪x‬عن ب ب ي‬
‫ٔ َٔ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫فلسط�‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ا ن� ا َعل‬ ‫ين‬ ‫ٔ‬
‫الد ِار ُّي واكن من اهل‬ ‫ضعفا ف� رجليه ‪َ ،‬ف َق َال َ ُل تَ� ٌ� َّ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ‬
‫ال ِق َي َام ق ْد ش َّق َع َّيل‪ ،‬وشاك‬
‫ِي‬ ‫ي‬
‫ْ َ َّ ُ ْ نُ َ ْ ْ ُ َّ‬
‫الط ِل ِب‬ ‫ا�اذه‪،‬قال العباس ب� عب ِد‬ ‫اكا َر َٔا ْي ُت ُي ْص َن ُع ب� َّلش ِام‪،‬قال‪ :‬فملا ٔا�ج ع ذوو ال ٔراي من ٔاحصابه عىل ت خ‬ ‫َل َك ِم ْن َب ً� َ َ‬
‫ِ‬
‫َ َٔ َ‬ ‫َّ ف‬ ‫َّ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫ٔ‬ ‫ُ ً َ ُ َ‬ ‫َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪� :‬ره يعمل‪،‬فا ْر َس ُل‬ ‫الم ُايقال ُل‪ِ :‬ك ٌب‪ ،‬امعل الناس‪،‬فقال هل الن ِب ي� صل‬ ‫ر� الهل عنه‪ِ :‬إن ِ يل غ‬ ‫ي‬
‫ض‬
‫ُ‬
‫اليوم‪ �،‬راح إليه َر ُسول‬ ‫ث‬ ‫املن�‬
‫ملن� فوضعه ي� موضع ب‬
‫ف‬
‫وملسا‪ � ،‬جاء ب� ب‬
‫معلهاد َر َج َت ْ ن� ج ً ث‬ ‫َ‬ ‫إ َل َٔا ْث َ ةٍل ب� ْل َغ َاب ِة َف َق َط َ َع ثُ َّ‬
‫ا‪�،‬‬
‫يِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َي ْو َم ج ُ‬ ‫الهلِ َصل ُ‬ ‫َّ‬
‫ال ُم َع ِة‬
‫�ابنالزنا�دسےرم�و�یےہ�رحتماعللملنیﷺہعمجےکر�و�زھکوج�رکےانتکےاپ�سہبطخا�رشا� فد مراتےےھتایکرمتہبرفمایامھج قرپای�ماش�ق‬
‫‪ 1‬ش�ح مسمل للنووی �‪۳�۴‬؍�‪۵‬‬
‫ا� سعد �‪۱�۹�۲‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫َ ٌ ف تّ خَ ْ‬
‫ا� ِاذ ِال ْن َب ِ��‪۱�۰�۸�۱‬‬
‫س� ابوداود کتاب الصالۃ ب�ب ِ ي� ِ‬ ‫‪ 3‬نن‬
 ‫�������‬

‫گز�رتاہےا�و�رمری�ےاپ�و�ںںیمفعضٓاگایہے�‪�،‬ا�سرپسلفنیطےکابشدن�ےمیمتد�ا�ر�ی‪t‬نےزگ�ا�ر�شیکا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!مںی‬
‫�ٓا�پ ےک ےئل ایکربنمبان�د�و�ں اسیجکہ ںیم ےن کلم اش�م ںیم دکیاھہے�‪ ،‬چاننہچ رسو�ل الہل ﷺ ےن اصاح�ب الر�ائےاک�اجال�س بلط‬
‫ف مرایا�ا�و�ر�ا�ساعممہلںیما�نےسوشم�ر�ہایل ع�‪،‬اب�س‪t‬بندبع�املبلطےناہککال�بانمیریم�ا�ایکالغ�متہباچاھکا�ریرگہے�‪،‬نیبرکیمﷺ‬
‫نےرفمایا�اسےوہکنمربانبد�ے�‪،‬عاب�س‪ t‬نےالغ�موکغابہںیمٓاثہلیکڑکل�یاکٹےنجیھبدیا�(یہڑکل�یتخسا�و�رضموب�طوہتیےہ�)چاننہچالک�ب‬
‫رھرسو�لالہلﷺ‬
‫رھا�ساقم�مرپ�رکاھگایجاہ�ںٓا�جیھببصنےہ�‪ ،‬پ �‬
‫نےڑکل�یالکرنمرببانیاجسےکد�و�د�رجےا�و�ر�ایکتسشناگ�ہیھت�‪،‬پ �‬
‫‪1‬‬
‫مجہعےکر� �وز�ا�سیکرط�فٓائےا�و�ر�ر�احتوطامنتیےسا�سرپرشتیفرفماہوئے�۔‬
‫َْ ف‬ ‫َ َ َ ُ ُ ُ ْ َ َّ‬ ‫ن َ ْ َٔ َّ َ َ َ َ ف َّ َ َّ َ َ َ َ ٌ ْ ْ َ َّ َ تَ‬
‫اس َب ْع َد الف ْت ِح ِ ي�‬
‫اس و ِ� ي ٍ� ِف ِيه وكن قدوم العب ِ‬ ‫وجزم ب� سع ٍد ِب�ن ذ ِلك كن ِ ي� السن ِة الس ِابع ِة و ِف ِيه نظر ِل ِذك ِر العب ِ‬
‫َ‬
‫َٔ َّ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ٓا ِخر َس َن ِة ثَ َ�ان وقدوم َت ِ�� سنة تسع َوجزم ن� َّ‬
‫الن َّج ِار ِب�ن َع ُل كن َس َنة ث َ� ٍان‬ ‫ب‬ ‫ي‬ ‫ِ‬
‫عالمہابنرجح‪ a‬ف مراتےںیہ�ابندعسکیرصتیحےکاطمبقربنمسناس�ترجہ�یںیمانبیاگایرگمیہر�و�ایتلحمرظنہےویکنہکا�سہلسلسیک‬
‫‪t‬ا�و�رمیمتالد�ا�ر�ی‪ t‬کا�ذکراپیااجتاےہہکبجابع�س‪ t‬فحتہکمےکدعب�ٓاٹھرجہ�یںیما�و�رمیمتالد�ا�ر�ی‪ t‬ن ہورج�ی‬
‫�ر�و�ایا�تںیمابع�س �‬
‫‪2‬‬
‫رقا�ر�د�یےہ�۔‬
‫مںیدمیہنونم�ر�ہرشتیفالئے�‪�،‬ا�و�رعالمہابناجن�رنےربنمباننےیکیعطقات�ریخٓاٹھرجہ�ی �‬
‫َّ َ َ‬ ‫َ َ َ‬
‫‪ x‬ف َع ِمل ه ِذ ِه الثلث َد َر َج ٍ‬
‫ات‬
‫‪3‬‬
‫سلہنبدعس‪t‬کیر�و�ایتںیمےہغال�مےننیتزیون�ںاکنمرببانیاتاھ‬
‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫س� ابوداود کتاب الصالۃ َ� ٌب ف� ِ ت خَ‬
‫ا� ِاذ ِال ْن َب ِ��‪ ۱�۰�۸�۱‬مںیربنمکےد� �وزیون�ںاک�ذکرہے‬ ‫ب ِي‬ ‫‪ x‬عالمہلیلخاحدم�ابنوٹہ�یےتھکلںیہ ن ن‬
‫َّ َ َ َ ُ َ َ ْ خُ ْ َ َ ْ خُ ْ َ َ ْ ن ف َّ َ‬ ‫اب ْ َ‬
‫الصل ِة �‪۱�۲�۱�۶‬مںینیتزیےنایب�نےیکےئگںیہ‬ ‫ال َس ِاج ِد َو َم َو ِ‬
‫اض ِع الصلة ب�ب جو ِاز الطو ِة والطوت ي ِ� ِ ي�‬ ‫�ا�و�رحصیح مسمل ِك َت ُ‬

‫باظہرتاض�دپایاجاتاہےیلنکد�رقحتقیبجر�و�ایا�تںیمد�وزیےنایب�نےیکےئگںیہا�نںیمتسشناگ�ہاکک�ذرہنںیہکبجتسشناگ�ہتیمسنیت‬
‫‪4‬‬
‫ہید�رجےےھت�۔‬
‫‪� x‬ایکر�و�ایتےہہکسجڑبھیےنربنمبانیاتاھ�ا�ساکنا�مابقو�ماھت‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ن ٔ‬ ‫ٔ‬
‫من�ه من طرفاء‪ ،‬ثالث درجات‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ب‬ ‫للن� صل‬ ‫ان ب�قوم موىل العاص ب� امية صنع ب ي‬
‫‪5‬‬
‫باقو�موج�الاع�صنبامہیاکمولیاھتنےرسو�لالہلﷺےکےئلنیتد� جرا�ترپشملمتربنمتای�رکایتاھ�۔‬

‫ا� سعد�‪۱�۹�۲‬؍�‪، ۱‬اخبار مدینہ�‪۹�۶‬؍�‪۱‬‬

‫‪ 1‬بن‬
‫‪ 2‬فتح الباری�‪۳�۹�۹‬؍�‪۲‬‬
‫َّ َ َ َ ُ َ َ ْ خُ ْ َ َ ْ خُ ْ َ َ ْ ن ف َّ َ‬ ‫ْ‬ ‫‪ 3‬حصیح مسمل ِك َت ُ‬
‫ال َس ِاج ِد َو َم َو ِ‬
‫اض ِع الصلة ب�ب جو ِاز الطو ِة والطوت ي ِ� ِ ي� الصل ِة �‪۱�۲�۱�۶‬‬ ‫اب َ‬
‫‪ 4‬ب ز�ل املج ہود�‪۱�۷�۸‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 5‬مصنف عبدالرزاق�‪۵�۲�۴�۴‬‬
 ‫�������‬

‫�ا�و�ر�اسیاک�ریرگنےرقیشےکد�و�رمںیہبعکریمعتایکتاھ�۔‬
‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ خْ ُ ُ َ َ َ َ َ َ َّ َ ث َ َّ ُ َ َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫اس ِقيل ُل ل ْو ك ْن َت َج َعل َت ِم ْن َب ً�ا قال‬ ‫‪ x‬كن َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ي�طب ِإل خشب ٍة فلا ك� الن‬
‫ٌ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫نَ‬ ‫َ َ ْ‬
‫اح ٌد ُيقال ُل َم ْي ُمون‬
‫َوكن ِب� َل ِد َين ِة ج َّ� ٌار َو ِ‬
‫املصط�ٰ کےوح�الہ ےسلقنیک ےہ�رسو�ل الہلﷺ ایکڑکل�ی ےک اپ�سڑھک�ے‬ ‫ن‬ ‫رجحالقنی‪ a‬نے ہی ر�و�ایت ش�ف‬ ‫حافظ ابن سع‬
‫ہوکرطخہبا�رشا� فد مراتےےھتنکیلبجولگو�ںیکدعت�ا�دڑب�ھیئگوت�ٓا�پﷺےنرفمایاتمریم�انمربتای ک�رر�د�وا�و�رمدیہنونم�ر�ہںیمایکیہڑبھیئ‬
‫‪1‬‬
‫تاھجےسومیم�نےتہکےھت�۔‬

‫ربرسو�لانبنےو�الےاکنا�م‪:‬‬
‫نم �‬
‫ٌ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫نَ‬ ‫َٔ َ َ َ َ ْ‬
‫اح ٌد ُيقال ُل َم ْي ُمون‬
‫س ٍل َع ْن ا ِب ِيه قال كن ِب� َل ِد َين ِة ج َّ� ٌار َو ِ‬
‫َع ْن َع َّباس ْب ن� َ ْ‬
‫ِ ِ‬
‫‪2‬‬
‫عاب�سنبلہساپےنو�الدسےر�و�ایترکتےںیہ مدیہنونم�ر�ہںیمایک ہیڑبھیئاھتجےسومیم�نےتہکےھت‬
‫‪ x‬عالمہاہش�بالدیناحلاقنیےنذمکو�ر�ہالغ�مےکان�مےکقلعتمدعتم�د�ر�و�ایا�تلقنیکںیہایکر�و�ایتےکاطمبقا�ساکنا�م قبیصہ‬
‫ای�قول اھت�ا�و�ر�و�ہدیعسبنالاع�ص‬
‫زیا�ساکنا�م ب�قوم ب‬ ‫خ‬
‫املزویم ایب�نوہ�ا�ا�و�ر�ا�ساکنا�مصباح یھباتبیااجتاہےوجابع�س‪ t‬کاغال�ماھت�‪،‬ن �‬
‫‪ t‬کاغال�ماھت�‪�،‬ایکر�و�ایتںیمےہہکو�ہمیمتالد�ا�ر�ی‪ t‬کاغال�ماھت�‪�،‬ایکر�و�ایتںیماسےدعسنبابع�د�ہاکغال�مایب�نایکگایہے�‪،‬بجہک‬
‫�ایکر�و�ایتےکاطمبقو�ہایکاناص�ر�یوع�ر�تاکغال�ماھت�۔‬
‫‪3‬‬

‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬

‫واختلف ف� امس صانعه‪ ،‬فف� الصحيح انه ميمون موىل امراة من االنصار‪ ،‬وقيل‪ :‬موىل سعد ب ن� عبادة‪ ،‬فاكنه‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف ٔ‬
‫نع� ان صانعه ب�قوم الروىم موىل سعيد ب ن� العاص‪ ،‬او ب�قول‪ ،‬او صباح‪ ،‬او‬ ‫� االصل موىل امراته‪ ،‬وروى ابو ي‬
‫ف ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫اه�‪ ،‬او ت� ي� الدارى امك ورد � ا ب� داود‪ .‬ويقول‬
‫قبيصة‪ ،‬او مينا‪ ،‬او صاحل او الكب‪ ،‬والكمها موىل العباس‪ ،‬او بإ� ي‬
‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫ف‬
‫ال� ىمس يف�ا النجار ش�ء قوى السند سوى احلديث الذى رواه ابو‬ ‫الروا�ت ت‬ ‫ي‬ ‫احلافظ � الفتح‪ :‬وليس � �ج يع‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫ا� معر لكن مل يرصح فيه ب�ن صانعه ت� ي�‪ .‬واشبه االقوال ب�لصواب ب�نه ميمون لكونه من طريق هسل‬ ‫داود عن ب ن‬
‫املن� ذا ثالث درجات‬ ‫ب ن� سعد ‪ ...‬واكن ب‬
‫ہسیلیےتھکلںیہ جسےنربنمتای�رکای�ا�سےکان�مںیماتخال�فےہ�‪،‬حصحیںیمےہہکا�ساکنا�م ميمون اھت�ا�و�ریہاناص�رکیایکوع�ر�تاکغال�ماھت�ا�و�ریہ‬
‫بیھاہکجاتاہےہکہیدعسبنابع�د�ہاکغال�ماھتًاتقیقحیہا�سوع�ر�تاکغال�ماھت�ا�و�ر�ابوعنمیےتہکںیہہیربنم ب�قوم الروىم ےنایت�رایکاھتجوعسدیبن‬
‫اھت� ب�قول ‪ ،‬صباح ‪ ،‬قبيصة‪ ،‬مينا‪ ،‬صاحل ‪،‬الكب ےنایت�رکای اھت�ا�و�ریہبس ابع�س ‪t‬کے الغ�م ےھت�‪،‬یا بإ� ي‬
‫اه�‬ ‫�الاع�صاکغال�م ی‬
‫‪ 1‬فتــح الباری �‪۳�۹�۸‬؍ �‪۲‬‬
‫‪2‬۔فتح الباری �‪۴�۸�۶‬؍�‪۱‬‬
‫الر�ض�‪۶�۰‬؍�‪۳‬‬
‫نس� ی‬
‫‪ 3‬ی‬
 ‫�������‬

‫نےای ت� ي� الدارى ےنایت�رکایتاھیجےسابو�د�ا�و�دےناھکلہے�‪�،‬ا�و�رحافظافلحتںیمےتھکلںیہامت�مر�و�ایا�توکجعمایکجائےوتکوئییھبدنسمںیوق�ی‬

‫رصاحتںیہن�‪،‬خمفلت قاو�ا�لںیہنکیل‬
‫ہنںیےہوس�ائےابود�ا�ٔو�دکیر�و�ایتہکسجوکانوہ�ںےندبع�الہلنبرمعےسر�و�ایتایکنکیلا�سںیممیمتیک �‬
‫حصحیوق�لہیےہہکا�ساکان�ماس� �رییکاس� �ریںیمےسومیم�ناھتوجکہلہسنبدعسےکرطیےقےسرم�و�یےہ�۔�۔�۔�۔�۔ ا�و�رربنمنیتڑیسھوی�ں‬
‫(�د� جرا�ت) پرلمتشمےہ�۔‬
‫‪1‬‬

‫� ٌء َقو ُّي َّ‬‫َّ َّ ُ شَ‬ ‫َّ ت ُ ّ‬ ‫ِ ف� �جَ ِ يع َه ِذ ِه ّ َ َ‬

‫الس َن ِد‬ ‫س ِف ي َ�ا النجار يْ ِ‬ ‫الرو يا� ِت ال ِ ي� ِ َ ي‬ ‫ِ‬ ‫ي ِ‬
‫‪2‬‬
‫حافظابنرجح‪a‬نےیھبیبملثحبےکدعبیہیاھکلہےکوئیر�و�ایتیھبدنتسمہنںیےہ�۔‬
‫َ ْ َّ‬ ‫َ َ َٔ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ ُ‬ ‫ّ َ َٔ َّ ُ َ َّ ُ َ‬ ‫َٔ ْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل كن ي خْ�ط ُب َعل ِم ْن َب ٍ� ِم ْن ِط ي ٍن� ق ْبل ان َي َّت ِخذ ِال ْن َب َ� ال ِذي ِم ْن‬ ‫الس ي ِ� انه صل‬ ‫‪َ x‬ب ْع ُض اه ِل ِ‬
‫ّ َ‬ ‫َ َ‬
‫خش ٍب َو ُي َع ِك ُر َعل ْي ِه‬
‫بضعاہلاسلریکیر�و�ایا�تےسہییھبولعم�موہتاہےہکڑکل�یاکنمربتای�رہونےےسےلہپاع�رضیوط�رپرمیٹاگ�ر�ےےسربنمبانیاگایجسرپ�رسو�ل‬
‫‪3‬‬
‫�الہلﷺطخہبد کیارتےےھت‬

‫ھکوج�رکےکشخانتاک�ر�ونا‪:‬‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ َ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ف‬ ‫ْ‬ ‫ََ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬قال‪:‬ف َّلا َج َاء َر ُسول الهلِ َصل‬ ‫ف َّلا ُص ِن َع ِال ْن َب ُ� َو ُو ِض َع ِ ي� َم ْو ِض ِع ِه ال ِذي َو َض َع ُه ِف ِيه َر ُسول الهلِ صل‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ُ ْ ْ َ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ َ َ ْ ْ ُ َ تَّ َ َ َّ َ َ ْ َ َّ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ‬
‫الهل‬ ‫الذع ح� تصدع وانشق‪ ،‬فرجع ِإلي ِه رس‬ ‫الهل علي ِه وسل ي ِ� يد ِالن ب� مر علي ِه‪ ،‬فلا جاوزه‪ ،‬خار ِج‬
‫َ ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬
‫َعل ْي ِه َو َس َل ف َ� َس َح ُه ِب َي ِد ِه َح تَّ� َسك َن‪ ،‬ث َّ� َر َج َع ِإل ِال ْن َب�‬
‫جب دیس�الامم ﷺکے ےئلربنمتای�رہوگایتو�ٓا�پبسحومعم�ل ہعمج ےک د�نوجھک�رکے کشخ ےنت ےک اپ�س ےسزگ�رکرربنم رپ ر�ونق‬
‫ٰیمظعا�و�ر�ا�سرسشچہم‬
‫�اف �رو�زہوئےیہےھتہکوجھک�رکاخکشانتز�ا�ر�واطق�رر�ونےاگلکوینہکو�ہدقم�سوطمرہجمسا�سےسسمہنوہ�اتاھ�‪�،‬و�ہا�ساعس�د�ت �‬
‫گایتاھ�‪،‬ا�سد�لاگف�ردصمہیکدش�تےسا�ساک�وجو�دشق گوہای�ا�و�رر�ونےیکاییستبیہان�کٓا�و�ا� �زٓانےیگلےسیجاحمہل‬
‫�ر�احتےسرسکیمرح�و�موہ �‬
‫ریخموق�لو�اقعےسامت�ماحضرینرپبیھرقتاط�ر�یوہگیئ ��‪،‬رسو�لالہلﷺربنمسےےچینا کترر�ا�س‬
‫زیا�و�ر اعل‬
‫ریح�تا �‬
‫ےہ‪�،‬ا�س گن‬
‫�ا�وٹنینٓا�و�ا ک�زرتی �‬
‫‪4‬‬
‫ریھپا�ا�سےکدعب�ا�سںیمےسر�ونےیکٓا�و�ا�زبدنہوگیئ�‪،‬پرھ�ٓا�پﷺربنمپرترشیفےلےئگ�۔‬ ‫پر�اپان�دستابم�ر�ک �‬
‫َّ َ‬ ‫َ َ ْ نَ َ ْ َّ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ َ َّ َ َ َ ْ ُ ُ ُ َ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َعل ا ِمل ْن َب ِ�‬ ‫الل‪ ،‬قال‪:‬قال‪ :‬فع ِملت ل ا ِملن ب�‪ ،‬فلا كن يوم الج مع ِة قعد الن ِب ي� صل‬ ‫‪ x‬ج ِبا� ب� عب ِد ِ‬
‫َ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ ْ ْ ْ َ َٔ‬ ‫َّ ْ َ ُ َّ َ َ َ ْ ُ‬ ‫َّال ِذي ُص ِن َع‪َ ،‬ف َص َ‬
‫العش ِار َح تَّ� ك َد ْت تنش ُّق‪ ،‬نفَ زَ�ل‬ ‫ات ِ‬ ‫اح ِت النخ ةل ال ِ ت ي� كن ي خ�ط ُب ِعندها ِلل ِجذ ِع ِمثل ا ْص َو ِ‬
‫‪ 1‬الروض االنف�‪۲�۸�۷‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 2‬فتح الباری �‪۳�۹�۸‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 3‬۔ فتح الباری�‪۳�۹�۹‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 4‬نن‬
‫س� الداریم �‪ ،۳�۶‬وفاء الوفائ�‪۴‬؍ ‪�۲‬‬
 ‫�������‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ تَّ َٔ َ َ َ َ َ َّ َ َ ْ فَ َ َ َ ْ َ ئ نُّ َٔ نَ َّ َّ‬
‫الص ِب يّ� ال ِذي ُي َسك ُت‪َ ،‬ح تَّ� ْاس َتق َّر ْت‪،‬‬ ‫الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل ح� اخذها‪ ،‬فضمها ِإلي ِه‪ ،‬ج�علت ت ِ� ا ِن ي�‬
‫ِ‬
‫َ َ َ َ ْ ََ َ َ َ ْ َْ َ ُ َ ّ ْ‬
‫الذك ِر‬
‫قال‪:‬بكت عل ما كنت تسمع ِمن ِ‬
‫جابربندبع�الہل‪ t‬سےرم�و�یےہ جبٓا�پﷺکےےئلربنمبنایگتومجہعےکد�نبجیبنرکیمﷺا�سربنمپرترشیفرفماہوئے‬
‫تو�ا�سوجھک�رکیڑکل�یےسر�ونےیکٓا�و�ا� �زٓانےیگلسجرپٹکید�ےرک�ٓا�پﷺےلہپہبطخا�رشا� فد مرا کیارتےےھتیجےسد�سےنیہمیکاگبنھا�وٹنین‬
‫ریھپا�ا�و�ر�اسے‬
‫�ٓا�و�ا ک�زرتیےہ�ایاسعمول�موہتاتاھکہو�ہٹھپاجئےیگ�‪،‬یہدیھکرکنیبرکیمﷺنمربسےاتر�ےا�و�ر�ا�سانترپ�اپاندستابم�ر�ک �‬
‫�اپےنہنیسےساٹمچ لای�‪�،‬ا�سوقتیھبو�ہڑکل�یا�سوھچٹےےچبیکرط�حایکسس�ںرھب�رہییھت جےسپچرک�و�انےیکوکششیکاجتیےہ�‪� ،‬ا�س‬
‫‪1‬‬
‫گیئ�‪،‬رسو�لالہلﷺنےرفمایاہکا�سےکر�ونےیکوجہہییھتہکہیڑکل�یہبطخانسکرتییھت(�ا�با�سےسرحم�و�موہگیئ) �۔‬ ‫کےدعب�و�ہپچوہ �‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َٔ‬
‫ل ْو ْل ا ْح َت ِض ْن ُه حلن ِإل َي ْوم ال ِق َي َامة‬
‫‪2‬‬
‫سدی�الاممﷺنےرفمایا�اگرمںیا�سانتکوستیلوشتیفد�ےرکخامو�شہنرکتاتو�و�ہا�ساج�ںزگ�ا�رصدمہںیمایقمتکتر�وتارہات�۔‬
‫یہو�اقہع حصحیاخب�ر�ی�‪،‬حصحیملسم�‪،‬حصحیابنزخیہم�‪،‬حصحیابنابح�ن�‪،‬سمدناشفیع�‪،‬سمدناحدم�‪،‬سمدت�ر�ک کاحم�‪،‬یبیقہ�‪،‬طرب�ا �نی‪�،‬اب عیویل�‪،‬سنناسنئی�‪،‬جامع‬
‫ترمذ�ی�‪،‬سننابنامجہںیمد�ر�جےہ�۔‬
‫رجی� ع‪،‬دب�الہل‬
‫رجی�‪،‬خا�د�مالرسو�لانسنباملکاملوتفی�‪ ۹�۲‬ہ �‬
‫�ا�و�رہیاحصبہرک�ا�مدیسالرق�ا ��ءابینببعکاملوتفی�‪ ۱�۹‬ہرج�ی�‪،‬جابربندبع�الہلاملوتفی ‪۷��۲‬ہ �‬
‫رجی�‪�،‬ابوعسدیبن املک‬
‫رجی�‪،‬سلہ نب دعس�الاسعد�ی املوتفی�‪۹�۱‬ہ �‬
‫بن رمعفا�ر�و�ق املوتفی ‪ ۷��۳‬ہرج�ی �‪� ،‬ابنمع انلیب دبع�الہل نب ابع�س املوتفی�‪۸�۸‬ہ �‬
‫رجی�‪�،‬ا�مالومنمنیا�مہملس‪� r‬املوتفی�‪۵�۹‬ہرج�یا�و�رطمبلنبابو�ر�د�اعہالرقشی‬
‫رجی�‪،‬برید�ہنباخلبیطیملساملوتفی�‪ ۶�۳‬ہ �‬
‫�الدخ�ر�یاملوتفی�‪ ۷�۸‬ہ �‬
‫�ا�سو�اقہعےکینیعاشہدتےھ�۔‬
‫‪3‬‬

‫ْ ْ ُٔ َ ّ ْ ن َ ْ َ ض َ ُ َ ْ ُ َ زَ ْ ْ َ ُ َ تَّ َٔ َ ْ ُ ْ َٔ ْ ُ َٔ َ َ ْ ُ ْ َٔ َ َ ُ‬ ‫ََ َ َْ َ ٔ‬
‫� الهل عنه فمل ي�ل ِعنده ح� ا ِكته الرض ا كته الرضة‬ ‫ال ْس ِجد اخذ ذلك ِج‬
‫الذ ِع ا ب ِي� ب ِ� كع ٍب ر ِ ي‬ ‫فملا هدم‬
‫َ‬
‫َو َع َاد ُرف تًا�‬
‫رضو�ر�ت ڑپ�ی ا�س وقت ا�س ےنتوک ابی نببعک ‪� t‬اپےنرھگلے ےئگ وہںی و�ہلگایگ �‪�،‬دیکماھکگیئ‬
‫پرھبجدجسمنوب�ی ںیم وستعیک �‬
‫کوھوھلاہوکر�ریز�ہریز�ہ گوہای�۔‬
‫‪4‬‬
‫�ا�و�ر ک‬
‫َّ َ ً َ‬ ‫َّ َ َّ َّ ُ َ‬
‫الل َعل ْي ِه َو َس َل ش ْوقا ِإل ْي ِه‬ ‫الل‪ ْ .‬خَ َ ُ تَ ُّ َ ُ‬
‫َّ‬
‫ال َس ُن ِإذا حدث ب�ذا بىك‪ .‬وقال‪ :‬ي� عباد ِ‬
‫َ‬ ‫َف َك َن ْ َ‬
‫الل صل‬ ‫الش َبة ِ�ن ِإل َرس ِ‬
‫ول ِ‬
‫َ َ َٔ ْ َٔ َٔ ْ َ ْ ُ َ َ‬
‫ِ َلك ِن ِه فان تُ ْ� ا َح ُّق ان تش َتاقوا ِإل ِلقا ِئ ِه‬
‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب البیوع َ� ُب َّ‬
‫الن َّج ِار �‪۹�۱�۸�،۲�۰�۹�۵‬‬ ‫ب‬
‫ن‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫‪ 2‬نن‬
‫ــر �‪ ،۱�۴�۱�۵‬ســ� الــداریم �‪،۳�۹‬مصنــف با� با�‬
‫ن‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬
‫ا� ماجــہ کتــاب اقامــۃ الصلــو بۃ�ب مــا جــاء ِ ي� بــد ِء شــا ِن ِالن ب ِ‬ ‫ســ� ب ن‬
‫شــیبۃ�‪ ،۳�۱�۷��۴ ۶‬مســندامحد�‪ ،۲�۲�۳�۶‬فتــح البــاری �‪۶�۰�۲‬؍�‪۶‬‬
‫للعامل� ‪۱�۷��۴‬؍�‪۲‬‬
‫ین‬ ‫‪ 3‬رمحت‬
‫ن‬
‫‪،۲‬س� الداریم�‪۳�۶‬‬
‫‪ 4‬وفائ الوفائ�‪۴‬؍� ن‬
 ‫�������‬

‫وہاتاتاھ�و�ہا�رشا� فد مراتےا�ےالہلےکدنب�و�!کسدق�رعرب�ت‬
‫خو�اجہنسحرصب�ی‪ a‬جبہیدحیثڑپھےتایبای�نرفماتےوت�ا�نرپگریہاط�ر�ی ج‬
‫کاماق�مےہہکایککشخڑکل�یوبحم�بانوساج�ںﷺکےرف�ا�قںیمز�ا�ر�وقاط�ر�ر�ونےیگلایکتما�سےسںیہکزیا�د�ہا�ساب�تےکقحتسمںیہنہک‬
‫‪1‬‬
‫�رسو�لالہلﷺکیالمقا�تیکاخطرہر�وقترکفمدن�ا�و�رگریہانک�ںرہو‬

‫�رسو�لالہلﷺکےدعبنمربکیرصتخمتا�ریخ‪:‬‬
‫نمربکیہیتیفیکرسو�لالہلﷺکےدعبدیسنا�ابوبرکصدیق‪،�t‬سدینارمعفا�ر�و�ق‪،� t‬سدیناامثع�نذ�یالون�رین‪� t‬ا�و�رسدینایلع‪t‬‬
‫‪2‬‬
‫کےزمانہالخفتںیماقئم ہری�۔‬
‫دجوب�ی ںیمنیت رمتہب اضافہ وہ اکچ اھت�‪ ،‬جب‬
‫جب امریماع�ویہ ‪ t‬کا د�و�رالخفتٓایا�ا�س وقتکت امن�زیو�ںیک اتہب�ت ےک شیپرظنسم ن‬
‫�امریماع�ویہ‪ t‬مدیہنونم�ر�ہزیا�ر�تےکےئلٓائےوتانوہ�ںےنوسحم�سایککہبیطخیکٓا�و�ا�ز گلوو�ںکتحیحصوط�رپرہنںیچنہپاپتی�‪ ،‬گلوو�ںکت‬
‫رطا�زہںی‬
‫نمربوناچرکنےاکحمکرفمایاچاننہچالعمہاحدماہش�بالدیناخلافجیرقم �‬
‫طخبییکٓا�و�ا�زاچنہپنےیکرغ�ضےسامریموصو�فےنامریمدیہنوک ا�‬
‫کہامریماع�ویہ‪ t‬جبزیا�ر�تدمیہنونم�ر�ہوک�ٓائےوتنمربماب�ر�کرپابقطیاچ�د�رچڑھائیرھپشا�مول�ٹاجنےےکدعبامریدمیہنرم�و�ا�ن‪a‬‬
‫کواھکلہکربنمشریفدنلبکر�د�وچاننہچامریموصو�فےنربنممںیھچد�رجے ھڑبا�دیےئا�سرط�حلکون�د�رجےوہگےئ‬
‫‪3‬‬

‫ف ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬

‫وش�‪ ،‬وطوهل ي� االرض إىل ٔموخره‬ ‫املن� اليوم من اسفل عتبته إىل ٔموخره سبع اذرع‪ -‬اي ي‬
‫بتقد� ي ن‬
‫الس�‪ -‬ب‬ ‫وطول ب‬
‫ٔ‬
‫ست اذرع‬
‫بدعا�ز�ا�ںگنسرممرکیڈیڑ�ھٹفدنلبچوکی نمرپرب�رکاھگایجسےسومجمعیدنلب�یاس�تذ�ر�ا�عا�و�ر�ایکابلتشوہگیئہکبجربنمکیاپیندنلب�ی‬
‫‪4‬‬
‫صر�فھچذ�ر�ا�عونفٹیھت�۔‬
‫یہربنمچھوسسا�لکتدجسمنوب�ی ںیم اقئم رہا�ا�و�ریسک ےنیھب اضافہ ایکیمںیہنیک �‪،‬مرگ �‪۶�۵�۴‬ہرج�ی ںیم بجدجسمنوب�ی ںیم تٓازش�دگیاک�ر�و�ح‬
‫وھڑ�ابتہ ہصح ےنلج ےس چب‬
‫فرساحا�دثہٓایاتو�ا�س اسنہح ںیم اہج�ںدجسمکوناقابل التفی اصقن�ن اچنہپ�وہا�ںربنمنوب�ییھب ذن�ر�ٓاتش گوہایجوت �‬
‫گایاسےدنص�و�قںیمدنبکرکےاسوط�انہانحنہےکرقیبدفنرکدی گاای�۔�‪۶�۵�۶‬ہرج�یںیمکلمرفظماش�ہنمیےندنص�لیکڑکل�یاکعایلاش�ن‬
‫نمرب کبون�ارھباجیجو�‪۶�۶�۶‬ہرج�یکتدجسمنوب�ییک زیتن انب�رہا�۔پرھمکل اظہر�رکن الدین �ب�ی�ب�ر�س ےن �‪۶�۶�۶‬ہرج�ی ںیم ایننمربھباجی�ا�و�ر الہپربنم‬
‫ہاٹ�دی گاای�‪�،‬ا�سربنمپر�‪۱�۲�۳‬سا�لکتہبطخ ھڑپاجاتا�رہابالآخرلڑک�یوبسدی�ہا�و�رکر�موخ�ر�د�ہوہگیئسجےکابعث�‪۷�۹�۷‬ہرج�یںیمکلماظہرربقو�ق‬
‫لساط�نرصمنےایننمرباجیھبوج�‪۳�۳‬سا�لدجسمنوب�ییکزیےنانب�‪۸��۲ ۰�،‬ہرج�یںیمکلمومیدنےایننمربنبصرک�ایا�‪۸�۸�۶�،‬ہرج�یرماض�ناملاب�ر�ک‬
‫ف‬
‫املصط� ‪۵�۸��۴‬؍�‪۱‬‬ ‫‪1‬۔الشفا بتعريف حقوق‬
‫‪ 2‬معامل داراحلجرۃ�‪۶�۶‬‬
‫الر�ض �‪۶�۱‬؍�‪۳‬‬
‫‪3‬۔نس� ی‬
‫ی‬
‫‪ 4‬وفاء الوفاء �‪۱�۳‬؍�‪۲‬‬
 ‫�������‬

‫مںیدجسمنوب�یایکرمتہبرھپٓا�گےکےبرحمولعش�ںیکٹیپلںیمٓاگیئسجےسربنمبیھلجرکخاسکرتہوگای�‪،‬بدع�ا�ز�ا�ں�‪۸�۸�۸‬ہرج�یںیمکلم‬
‫ت‬
‫�اشر�فاق�ی��ب�ائیےنایننم ن‬
‫ربوب�اکرنبصرک�ایا�‪۹�۹�۸�،‬ہرج�یںیمامثعنیاب�دشا�ہاطلس�نرم�ا�دشا�ہےنگنسرممرکاخوبوص�ر�ت�‪،‬فنسیا�و�ر�دید�ہزیب‬
‫ت‬
‫‪1‬‬
‫نمرببون�اکرھباجیجسےکاب�ر�ہزیےنےھت�‪،‬مکلاشر�فاق�ی��ب�ائیو�الانمربسمدجقابمںیلقتنمرک�دیاایگ۔‬
‫لساط�نرم�ا�دشا�ہاکیہربنممرح�مالرح�ا�م�‪۱�۴�۰�۸‬تک�‪۴�۱�۱‬سا�لزگ�رنےےکاب�وجو�دیہدجسمکیر�ونقا�و�رمرجعالخئقانبہو�اہےا�و�ر�ا�سےکاتساکح�ما�و�رضموبطی‬
‫مںیوکئیللخو�اقعںیہنوہ�ا�۔‬

‫غز�و�ہذ�ا�تالرقا�ع‬
‫ سا�ترجہ�ی‬
‫َ َ َ ُ َ ُ َ ُ ّ َ شَ َ ٌ َ َ ْ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ّ َ‬
‫الرقاع‬ ‫�ر ِبذ ِلك الو ِض ِع يقال لا‪ :‬ذات‬
‫قال ويقال ذات الرق ِاع ج‬
‫زغو�ہو�اقعوہ�ا�وہا�ںایکد�رختاھتجساکییہان�ماھت�اسی‬
‫زغو�ہاکنا�مذ�ا�تالرقا�عرھکےنےکببسںیماتخال�فےہ�ایکوق�لےہہکاہج�ںہی �‬
‫�ا�س �‬
‫‪2‬‬
‫زغو�ہاکنا�مرکاھایگ�۔‬
‫کےان�مرپ�ا�س �‬
‫�ایکوق�لہیےہہکاملسمنو�ںےکڈنھج�و�ںںیمڑپک�و�ںےکڑکٹ�ےےھتا�سےئلا�ساکیہان�مڑپ�ا�۔‬
‫ات ّ َ َٔ َّ ُ َ َ ٌ َ َ ُ َ ُ ُ ْ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َٔا نَّ َ�ا ُ ّس َي ْت َذ َ‬
‫الرق ِاع ِلنه جبل كن ِف ِيه بقع ح َر ٍة وسو ٍاد وبي ٍ‬
‫اض‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ویپدہںیا�سےئل‬
‫�ایکوق�لہیےہ�ذ�ا�تالرقا�عایکاہپ�ڑکانا�مےہسجےکرھتپایس�ہ�‪،‬فسدی�ا�و�رسر�خرنگےکںیہوگیا�ا�ساہپ�ڑکےفلتخم ن‬
‫‪3‬‬
‫زغو�ہاکنا�مرکاھگای�۔‬‫�ا�ساہپ�ڑکےان�مرپ�ا�س �‬
‫َّ ْ‬ ‫ٌ َ‬ ‫ٌَُ ُْ ٌ‬ ‫ٌ‬
‫الس ْع ِد َوالشق َرة‬ ‫يب م َن َّ‬
‫الن ِخيل َب ْ ي نَ� َّ‬
‫ِ‬ ‫ح َرة َو َس َو ٌاد َو َب َياض ق ِر ٌ ِ‬ ‫َو ُه َو َج َبل ِف ِيه بقع‬
‫�ش‬
‫‪4‬‬
‫�ا�و�ر�ابندعسںیمےہ یہایکاہپ�ڑہےسجںیمرسخیوسایہیوفسدی�ییکزیمںینںیہا�و�ر�اخللیلرقیباسلدع�ا�و�ر�ال ق�ر�ۃےکد�رمای�نےہ�۔‬
‫َ‬ ‫ُ ََ َ‬ ‫نَ‬ ‫َّ ف َ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِ ي� غ ْز َو ٍة َو ْ� ُن ِس َّتة نف ٍر َب ْين َنا َب ِع ي ٌ� ن ْع َت ِق ُب ُه‪،‬‬ ‫� الل عنه‪ ،‬قال‪:‬خرجنا مع الن ِب ي� صل‬ ‫عن ا ِب ي� موس ر ِ ي‬
‫ِ‬
‫َّ‬ ‫ْ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َّ َ ُ ُّ َ َٔ َ‬ ‫َ َ ْ َٔ ْ َ‬ ‫َف َن ِق َب ْت َٔا ْق َد ُام َنا َو َن ِق َب ْت َق َد َم َ‬
‫الرق ِاع‬ ‫ات ِ‬ ‫اي‪َ ،‬و َسقطت اظف ِاري‪َ ،‬وكنا نلف َعل ا ْر ُج ِلنا ا ِلخ َرق‪ ،‬ف ُس ِّم َيت غ ْز َوة ذ ِ‬
‫موسٰیاشرع�ی‪t‬ہکےتںیہمہیبنرکیمﷺکےاستھاہج�دکےےئلےلکنا�و�رہمھچٓا� مدوی�ںےکاپ�سایکا�ونٹاھتسجرپہماب�ر�یاب�ر�ی‬ ‫�ابو �‬
‫سو�ا�رہوتےےھت�ا�و� �رزیا�د�ہرتپدی�لےنلچا�و�رپرشمتقرفسیکوجہےسامہ�ر�ےد� نوو�ںریپپدی�لےتلچےتلچٹھپےئگ�‪،‬ناخنرگگےئا�سےئلمہ‬

‫احلرم��‪۴�۷�۱‬؍�‪۱‬‬
‫ین‬ ‫‪ 1‬مراۃ‬
‫‪،۲‬ا� ہشام�‪۲�۰�۴‬؍�‪۲‬‬‫اال��‪۷�۶‬؍� ب ن‬
‫‪ 2‬الروض االنف�‪۱�۷�۵‬؍�‪،۶‬عیون ث‬
‫للب� ق� ‪۳�۷��۲‬؍�‪،۳‬مغازی واقدی �‪۳�۹�۵‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 3‬دالئل النبوۃ ی‬
‫ا� سعد �‪۴�۶‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 4‬بن‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫نےا�نرپیچڑھت�ےابند�ھےیلےھتا�سےئلا�ساکنا�مذ�ا�تالرقا�ع(یچڑھت�و�ںو�الیگنج) �رکاھگای�۔‬
‫ث‬
‫مرگ�زیا�د�ہحیحصہیےہہکو�ہایکہگجاکنا�مےہ۔اسیجہکدع��و�راشعرکاقو�لےہ�۔‬
‫َّ‬ ‫َ تَّ َ ُ َّ َ‬
‫الرق ِاع‬
‫ِ‬ ‫ات‬
‫ِ‬ ‫ذ‬ ‫ح� ِإذا كنا ِب‬
‫ترجہم‪ :‬یاہ�ںکتہکبجمہاقم�مذ�ا�تالرقا�عرپہپےچن�۔‬
‫زغو�ہبکو�اقعوہ�ا�۔‬ ‫غز�و�ہںیمان�مےکاتخال�فےکاستھا�ساب�تںیمیھباتخال�فےہہکہی �‬
‫َْٓ‬ ‫الن ِض ي� شَ ْ‬
‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل � ْ َلد َين ِة َب ْع َد َغ ْز َوة َب ن� َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ْ نُ ْ َ َ ُ َٔ َ‬
‫� َر َر ِب ٍيع الخ ِر َو َب ْع َض‬ ‫ِ‬ ‫ِ يِ‬ ‫ِب ِ‬ ‫إساق‪ :‬ث َّ� اق َام َر ُسول الهلِ َصل ُ ِ‬ ‫قال با�‬
‫�جُ َ َادى‬
‫زغو�ہینبریضنکےدعبما�ہربعی �الآخر�ا�و�رھچکد�نامج�د�یےکدمیہنںیمایق�مذپیررہے�۔‬
‫‪2‬‬
‫�ابناساح�قےکاطمبق �‬
‫َ ََ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫الر ِاب َع ِة ‪َ ،‬و ِق َيل‪ ِ :‬ف ي� ْ ُ‬ ‫فَ خَ َ َ ف ُ َ َ ْ ُٔ َ‬
‫ال َح َّر ِم ُ ي ِ� ُيد َم ِار َب َو َب ِ ن ي� ث ْعل َبة ْب ِ ن� َس ْع ِد ْب ِ ن� غطفان‬ ‫الس َن ِة َّ‬
‫ول ِم َن َّ‬ ‫�رج ِ ي� �ج ادى ال‬
‫ںیمٓا�پرشتیفےلےئگ�ا�و�ر�ایکوق�لےہہکرحم�مںیم‬ ‫عالمہاحفظابنمیق‪ a‬ہکےتںیہ ہرج�تےکوچتےھاس�لامج�د�یالا�و�لےکےنیہم �‬
‫�ٓا�پﷺاحم�ر�با�و�ربینہبلعثنبدعسنبافطغ�نیکرط�فےئگ�۔‬
‫‪3‬‬

‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬

‫الرقاع‪َ ،‬ك َن ْت ِ ف ي� ُ‬
‫ال َح َّر ِم َس َنة �خ ْ ٍس ِم َن ِال ْج َر ِة‬ ‫ات ِّ‬ ‫ِ‬ ‫َفإ َّن ُه َز َ َع َٔا َّن َغ ْز َو َة َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل َذ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪4‬‬
‫زغو�ہذ�ا�تالرقا�عرحم�ماپنچرجہ�یوکہو�ا�۔‬ ‫طرب�ی‪�،‬و�اقد�یےکوح�الےےسےتہکںیہ �‬ ‫�‬
‫َ َ‬ ‫و� ِح َّب َان َٔا نَّ َ�ا َك َن ْت ِ ف ي� ْ ُ‬
‫ال َح َّر ِم َس َنة �خ ْ ٍس‬ ‫َوعند ب ن� سعد ب ن‬
‫‪5‬‬
‫�ابندعس‪� a‬ا�و�رابنابح�ن‪ a‬کاموقفےہہکہیرحم�ماپنچرجہ�یںیموہ�ا�۔‬
‫َ‬ ‫َ َٔ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ف‬ ‫ََ‬ ‫َْ ُ ْ َ‬
‫َه ِذ ِه الغ ْز َوة اخ ُت ِلف ِف ي َ�ا َم تَ� كن ْت َواخ ُت ِلف ِ ي� َس َب ِب ت ْس ِم َي ِت َ�ا ِبذ ِلك َوق ْد َج َن َح ال ُب َخ ِار ُّي ِإل ا نَّ َ�ا كن ْت َب ْع َد خ ْي َب َ�‬
‫ْ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َٔ‬ ‫ْٔ ْ َ َ َ َ ً‬ ‫ُٔ‬ ‫َ ْ َ َ َّ َ َ ف َ َ ْ‬
‫اب ِب� ُم ٍور َس َيا ِ ت ي� الك ُم َعل يْ َ�ا ُمف َّصل َو َم َع ذ ِلك فذك َر َها ق ْبل خ ْي َب َ� فل ا ْد ِري َهل ت َع َّم َد‬ ‫واستدل ِلذ ِلك ِ ي� هذا ال َب ِ‬
‫َٔ ْ‬
‫اح ِت� َم ِال ان‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ال َغ ِازي َٔا نَّ َ�ا َك َن ْت َق ْب َل َها َ َكا َس َي ْٔا ِ ت� َٔا ْو َٔا َّن َذ ِل َك ِم َن ُّ‬
‫الر َو ِاة َع ْن ُه َٔا ْو إ َش َار ٌة إ َل ْ‬ ‫اب ْ َ‬ ‫َٔ ْ َ‬ ‫َ َ َْ‬
‫ذ ِلك تس ِل ي� ًما ِلص ِ‬
‫ي‬
‫َٔ َ َ‬ ‫َ ُ َ َ ُ ّ َ ْ ً َ ْ َ َ ْ ن ُ خْ َ َ َ ْ ن َ َ َٔ َ َ َ ْ ْ َ ْ َ ق ُّ َ َ َٔ َّ َٔ ْ َ َ ْ َ َ‬
‫الغ ِازي َم َع َج ْز ِ ِم ْم ِب� نَّ َ�ا كن ْت‬ ‫الرق ِاع اسا ِلغزوت ي ِ� مت ِلفت ي ِ� كا اشار ِإلي ِه الب ي� ِ ي� عل ان اصاب‬ ‫تكون ذات ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫َّ ُ َ َ َّ َ َّ َ َ خَ ف‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ون ِ ف� ن‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ ُ خْ َ ُ َ‬
‫ال ْو ِف ِ ي�‬ ‫ال ْز ُم ِب ِه ا نَّ َ�ا َب ْع َد غ َز َو ِة َب ِ ن ي� ق َر ْيظة ِلنه تقدم ان صلة‬ ‫زما� َابل ال ِذي َين َب ِ غ� ج َ‬
‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫قبل خي ب� مت ِلف‬

‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬
‫الرق ِاع�‪۴�۶�۹�۹‬‬ ‫ہادوالس� َ ب� ُب غ ْز َو ِة ذ ِ‬
‫ات ِ‬ ‫ی‬ ‫الرق ِاع �‪،۴�۱�۲�۸‬حصیح مسمل کتاب الج‬
‫ات ِ‬‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی َ ب� ُب غ ْز َو ِة ذ ِ‬
‫للب� ق��‪۳�۷�۰‬؍�‪۳‬‬‫ا� ہشام �‪۲�۰�۳‬؍�‪،۲‬دالئل النبوۃ ی‬ ‫‪ 2‬بن‬
‫‪ 3‬زاداملعاد�‪۲�۲�۴‬؍�‪۳‬‬
‫ط�ی�‪۵�۵�۵‬؍ ‪�۲‬‬ ‫‪ 4‬ت� یخ‬
‫ر� ب‬
‫‪ 5‬فتح الباری�‪۴�۱�۷‬؍�‪۷‬‬
 ‫�������‬
‫الر َقاع َف َد َّل َع َل تَ َٔ� ُّخر َها َب ْع َد ْ خَ‬ ‫َ ْ َ ْ خَ ْ َ َ ْ َ ُ ْ ش ُ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ ُ َ َ ْ خَ ْ ف َ ْ َ َ‬
‫ال ْن َدق‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ّ‬ ‫ات‬
‫ِ‬ ‫ذ‬ ‫�عت وقد ثبت وقوع صل ِة الو ِف ِ ي� غزو ِة‬‫غزو ِة الند ِق ل تكن ِ‬
‫زغو�ہےکات�ریخ قوو�عوہنےںیماتخال�فےہو�ہہیہکبکو�اقعوہ�اا�و�را�سیکوجہہیمستایکےہ‬
‫حافظابنرجح‪ a‬فحتالاب�ر�یںیمےتھکلںیہ�ا�س �‬
‫موسٰیاشرع�ییک‬
‫دعبہو�اہے‪�،‬ا�سرپ�انوہ�ںےنیئکدلائلدیےئںیہ�‪،‬یجےسابوہریر�ہ‪� t‬ا�و�ر�ابو �‬
‫�‬ ‫زغو�ہربیخکے‬
‫�‪�،‬اما�ماخب�ر�یاک�رجاح�نہیےہہکہی �‬
‫زغو�ہںیماشملوہکسےتےھتنکیلا�سےکاب�وجو�د�انوہ�ںےنا�سوکیخربسےےلہپذکر‬
‫زغو�ہربیخکےدعبہیہییسک �‬
‫زغو�ہںیمرشکت�‪،‬کوینہک �‬
‫�ا�س �‬
‫زغو�ہربیخسےےلہپوہ�اہےمیلسترکتےوہئےاج�نوبجھرک�ایاسکایہےای�ا�نےس‬
‫کایہے�‪،‬عمول�مںیہنانوہ�ںےناع�موم�رخنیےکوق�لوککہہی �‬
‫زغو�و�ں‬
‫�ا�سےکقلعتمفلتخمر�و�ایا�تیکانبرپےہای�انوہ�ںےنا�ساتحام�لیکرط�فاشا�ر�ہرکنےےکےئلایاسکایہےہکذ�ا�تالرقا�عد�وخمفلت �‬
‫زغو�ہذ�ا�تالرقا�عربیخسےےلہپو�اقع‬
‫کاان�مےہ�‪،‬یجاسکہ بھییق نےا�سیکرط�فاشا�ر�ہایکہے�‪،‬پرھاصاح�باغم�ز�یا�سزج�مےک �ابوجو�دکہ �‬
‫زغو�ہدنخ�ق�‪،‬غز�و�ہونبقریہظا�و�رغز�و�ہربیخےکدعب� قوو�ع‬
‫ہو�اہے�‪�،‬ا�سےکزمانہںیمفلتخمںیہ یلنکہیاب�تنیقیےکاستھیہکاجکسیتےہہکہی �‬
‫زغو�ہدنخ�ق�‪،‬غز�و�ہونبقریہظا�و�رغز�و�ہربیخمںیامن�زخو�فرشم�و�عںیہنیھترگمغز�و�ہذ�ا�تالرقا�عںیمامن�زخو�فاکثوب�ت‬
‫پذیرہو�اہےا�سےئلہک �‬
‫‪1‬‬
‫زغو�ہربیخکےدعب�و�اقعوہ�اہے‬
‫لماتہےوج�ا�ساب�تیکدللیےہہکہی �‬
‫غز�و�ہربیخکےدعبنیباکر�مﷺنےھچکد�نکتدمیہنونم�ر�ہںیمایق�مرفمایا‬
‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫ْ نَ ْ َ َ ْ َ َٔ ْ َٔ نْ َ ً َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ُ َ ُ ْ ُ ُ ً َ َٔ َ ُ ْ َ نَ َ نْ ُ ْ َ َ َ َ ّ‬ ‫َ َ ْ‬
‫الهل‬ ‫قال‪ِ :‬جئت ِمن ج� ٍد وقد رايت ا�ارا وثعلبة قد �ج عوا لك �ج وعا‪ ،‬واراك ه ِاد ي� ع�م‪ ،‬فبلغ ِب ي‬
‫ال ِد َين ِة َٔا َ ب� َذ ّر ْال ِغ َفار َّي‪َ ،‬و ِق َيل‪ُ :‬ع ثْ� َم َان ْ نَ� َع َّف َان‪َ ،‬و َخ َر َج ف� َٔا ْر َب ِع ِم َائ ٍة ِم ْن َٔا ْ َ‬
‫ص ِاب ِه‬ ‫َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق ْو ُ ُل‪َ ،‬و ْاس َت ْع َم َل َع َل ْ َ‬
‫ِي‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫َ‬ ‫ّ َ َ َ َٔ َ َ َ ْ ً َ َ ّ ّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َٔ ْ‬ ‫‪َ .‬و ِق َيل َس ْب ِع ِم َائ ٍة َح تّ� َس َل َك َع َل ْ َ‬
‫الس َ يا� ف َر َج ُعوا إل ْي ِه َم َع‬ ‫ال ِض ِيق ث ّ� اف�ضَ إل َو ِادي الشقر ِة فاقام ِب ِه يوماوبث‬
‫َٔ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫الل ْي ِل‪َ ،‬وخ ّب ُ� ُوه ا نّ ُ� ْم ْل َ ي َ� ْوا ا َح ًدا‬
‫بقہلیانام�ریابونطغاف�نیکد�وشاخو�ںینبہبلعثا�و�ربیناحم�ر�برسو�لالہلﷺسےگنجرکنےےکےئلعمجوہنےےگل�‪�،‬اہلہکماپیناج�ناچبنے‬
‫کےےئلدحبیہیںیمرسو�لالہلﷺسےد�ساس�لگنجہنرکنےاکماعہد�ہرکچےکےھت�‪،‬یخربکےوہی�دہرطر�حیک تربر�یےکاب�وجو�دماجہدین‬
‫وکپر�ادن�ہرکنےیکرغ�ضےس‬
‫سے تدبرینتسکشاھککر�د�موت�ڑچےکےھت�‪� ،‬ا�ببجیبنرکیمﷺنےا�ندب�و�و�ںےکاتجام�عیکربخینسوتا�ن گ‬
‫صاحبہ‪ y‬کویگنجایت�ر�یاکحمکرفمایا�ا�و�رمدیہنونم�ر�ہرپابو�ذ�رافغ�ر�ی‪ t‬یاثعام�ننبافع�ن‪ t‬کونائبرقم�ررکےکاچ�رسویاسا�توسصاحبہ‬
‫‪ y‬کولےرک�ر�و�انہوہئے�ا�و� مراق�مو�ا�د�یرقش�ہرپہپےچنا�و�ر�ایکد�نایق�مرفمایا �وہا�ںےسالطیہرگدسوت�ںوکخمفلتاطر�ا�فںیمر�و�انہرفمایا�ا�ن‬
‫�دسوت�ںےنر�ا�توکو�اپسٓاکراطال�عد�یہکانوہ�ںےنیسکوکہنںی کیداھ�‪،‬‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ ُ َ َ ً ف َٔ ْ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ ُ َ َٔ َّ‬ ‫ٔ ض‬ ‫ن‬ ‫َ تَّ نَ َ َ نَ خْ ً‬
‫اب َم َّم ٍد َصل‬ ‫�ا ال َ ي ْ� ِجع ح ت� ي ْ� ِر يق دما ِ ي� اص ِ‬ ‫ا� غطفان‪ ،‬فنذر زو ج‬ ‫ح� ز�ل �ل‪،‬موضع من ج�د من ار ي‬
‫َّ ً َ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َ نمْ زِ�ل فقال‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َسل ن‪،‬فَ زَ�ل َر ُسول الهلِ صل‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل فَ خَ َ ْ ُ َٔ َ ُ‬ ‫ُ‬
‫ول الهلِ صل‬ ‫‪َ �،‬ر َج يت َبع ا ث َ� َرس ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ نَ‬ ‫ْ َٔ ْ‬ ‫ٌ َٓ‬ ‫(ه ِذ ِه) َ؟ق َال‪َ :‬ف ْان َت َد َب َر ُج ٌل ِم ْن ْ ُ‬
‫َم ْن َر ُج ٌل َي ْ َك ُٔو نَ� َل ْي َل َت َنا َ‬
‫ال َه ِاج ِر ي نَ�‪َ ،‬و َر ُجل اخ ُر ِم ْن الن َص ِار‪ ،‬فقال‪ُ �ْ :‬ن َ ي� َر ُسول‬
‫‪1‬فتح الباری �‪۴�۱�۷‬؍�‪۷‬‬
 ‫�������‬
‫ْ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َٔ ْ َ َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ ُ نَ َ ّ‬
‫ص ُاب ُه ق ْد نَ زَ�لوا إل ِش ْع ٍب ِم ْن ال َو ِادي‪،‬‬ ‫الش ْع ِب قال‪َ :‬وكن َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل وا‬ ‫الهلِ قال‪ :‬فكو� ِبف ِم ِ‬
‫ّ َٔ َّ ْ تُ ُّ َٔ ْ‬ ‫َ َ ْ َٔ ْ َ ُّ ُ َْ‬ ‫َ ُ َ َ َّ ُ ْ نُ َ َ َ َّ ُ ْ نُ شْ َ َ َّ َ َ َ َّ ُ َ َ فَ ّْ‬
‫الشع ِب‪ ،‬قال النص ِاري ِلله ِاج ِر ِي اي اللي ِل ِ�ب ان‬ ‫�فلا خرج الرجل ِن إل �ِ ِ‬ ‫س وعباد ب� ِب ٍ‬ ‫وها عار ب� ي� ِ ٍ‬
‫ّ‬
‫عباد ب ن� شب� ُي َص يل‬ ‫يك ُه‪َٔ :‬ا َّو َ ُل َٔا ْم ٓا ِخ َر ُه؟ َق َال‪َ :‬ب ْل ْاك ِف ن� َٔا َّو َ ُل‪َ ،‬ف َن َام َ ّع ُار ْب نُ� َ ي� ِس‪ ،‬وقام ّ‬
‫َٔ ْ َ‬
‫ا ك ِف‬
‫ٍ‬ ‫يِ‬
‫یاہ�ںےسٓاگےر�و�انہوہکر�ٓا�پاقم�ملخنوجبقہلیافطغ�نیکزمنیںیمدجنکا�ایکاگئو�ںےہپرہپےچنوہا�ںیکتسشناگہو�ںںیمرص�فوع�رتو�ں‬
‫رگات ک�ررلایگای�‪�،‬ا�سےکوشہرنےذن�رمانیہکو�ہرسو�لالہلﷺکےیسکاحصبیوکقلترک�ےاگ�‪ ،‬پرھیہصخشرسو�لالہلﷺےک‬
‫کوپایاںیہنج ف‬
‫شلرککےےھچیپر�و�انہوہ�ا�‪�،‬رسو�لالہلﷺزنم�لرپہپچنرکفر�وکشوہئےا�و�رف مرایاکو�نصخشےہوج�ٓا�جر�ا�تامہ�ر�یاپسابنیرک�ےاگ�؟عام�ربن‬
‫‪t‬ا�و�رعاب�دبنرشب‪t‬نےاہک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!ہمافحظتا�و�رپاسابنیرکیںےگا�نںیمےسایکاہمجر�ا�و�ر�ایکاناص�ر�ی‬
‫یاسر �‬
‫وکدی�ا�نےکدہانےرپ کجار�رہو�‪،‬چاننہچہید� نوو�ںدیم�ا�نےکدہانےرپچےلےئگا�و�ر�اناص�ر�ی‬
‫تےھیبنرکیمﷺےنا�نےسرفمایاتمر�ا�ت م‬
‫نے ماہجرسےاہکتما�و�لبشاجگوگےایٓاخرشب�؟ماہجرنےاہکمںیٓاخر�ر�ا�تاجگو�ںاگتما�و�لر�ا�تکتاج�گول�‪،‬یہےطرککےامع�ربن‬
‫یاسر‪t‬سوگےئا�و�رعاب�دبنرشب‪�t‬الہلوحد�ہالشریکیکوخشون�د�یاحصلرکنےےکےئلابع�د�تےکےئلڑھک�ےوہگےئ�‪،‬‬
‫َ َ َ ْ َ ُ ُ ّ َ َ َ َ َ ُ ْ َْ‬ ‫َ ْ ُ ُ ّ ً َ َ ْ َ َ َ ْ ّ ُ َ َ ّ َ َٔ َ َ َ ُ ْ َ‬ ‫َٔ ْ َ‬
‫يب قال‪ :‬يعل الهل إن هذا لر ِبيئة القو ِم!‬ ‫الر ي�‪ ،‬فلا راى سواده ِمن ق ِر ٍ‬ ‫َواق َبل َع ُد ّو الهلِ يطلب ِغرة وقد سكنت‬
‫ّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َٓ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫ََّ َ َُ َ ْ َ‬
‫س ًما ف َو َض َع ُه ِف ِيه فان تَ زَ� َع ُه ف َو َض َع ُه‪ ،‬ث ّ� َر َم ُاه ِب�خ َر ف َو َض َع ُه ِف ِيه فان تَ زَ� َع ُه ف َو َض َع ُه‪ ،‬ث ّ� َر َم ُاه الثا ِلث ف َو َض َع ُه ِف ِيه‪،‬‬ ‫ففوق ل‬
‫َٔ‬ ‫ْ ْ َ َ ْ َٔ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ َٔ ْ َ ُّ َٔ َّ َ َ َ‬
‫ا� ان َّع ًارا ق ْد ق َام َع ِ َل ا نَّ ُ� ْم‬ ‫الد ُم َر َك َع َو َ جَ َ ثُ ّ َ َ َ‬ ‫َف َ ّلا َغ َل َب َع َل ْيه ّ‬
‫سد � قال ِلص ِاح ِب ِه‪ :‬اج ِلس فقد اتيت!فلا راى العر ِب ي‬ ‫ِ‬
‫َٔ َ‬ ‫َٔ َ َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫الد َم ِاء‪ ،‬قال‪ُ :‬س ْب َحان الهلِ ! افل ا ْه َب ْب َت ِ ن ي� اَّول َما‬ ‫ّ‬ ‫ْ َٔ ْ‬
‫ال َه ِاج ِر ُّي َما ِب�لن َص ِار ِّي ِم ْن ِ‬ ‫َق ْد َن ِذ ُروا ِب ِه فَ َ� َر َب َ‪،‬ق َال‪َ :‬و َ َّلا َر َٔاى ْ ُ‬
‫َٔ ْ‬ ‫َ َ َٔ ّ َ‬ ‫َٔ ْ َ‬ ‫َٔ ْ َٔ ْ َ‬ ‫ََ‬ ‫ه ُس َور ُة ْال َ ْ‬‫َر َم َاك؟ َق َال‪ُ :‬ك ْنت ِ ف ي� ُس َور ٍة َٔا ْق َر ٔا َها َو ِ ي َ‬
‫ك ِف‪ ،‬فك ِر ْهت ان اقط َ َعا َح تّ� اف ُرغ ِم نْ َ� َاول ْول ا ن ي� خ ِشيت ان‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َ ْ َ ُٔ َ َ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َٔ‬ ‫ُٔ‬
‫س‬‫صفت َول ْو ا ِ ت َ ي� عل نف يِ‬ ‫ا َض ّي َع ثغ ًرا ا َم َر ِ ن ي� ِب ِه َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ما ان‬
‫جبہیرشم�کٓایاتوعاب�دنبرشب‪ t‬کڑھ�ےامن�زپڑ�ھرہےےھتا�سرشم�کےناچہپ�نایلکہہیرکشل�اسالمیاکپاساب�نےہ�‪�،‬ا�سےنا�ن‬
‫نےنج ےک ر�گ و�ریہش ںیم وبعم�دقحیقییک وبع�دیت ا�و�ربدنگی رس�ایترکچیکیھت‬ ‫پرتریچالیاجوھٹکی اشننہ رپلاگمرگعاب�دبن رشب ‪t‬‬
‫�‪،‬جو�اپےنر�بیقیقحیکتبحمںیمرسشا�رتےھ�‪،‬جنےکد�لںیمایام�نیکالح�و�تاترچیکیھتامن�زمںیوغشم�لرہےا�و�رامن�زتو�ڑ�ےریغبتریجمسےس‬
‫ناک�لرکھپکنیدیا�‪�،‬ا�سرشم�کےنا�نرپ�د�وسر�اریتالچیاعاب�د‪ t‬نےا�سریتکوبیھامن�زتو�ڑ�ےریغبناک�لرکھپکنیدیا�‪�،‬ا�سرشم�کےن‬
‫یترس�اتریچالیاا�باہنںیہیاندیہشوہ�اکہںیہکدشنمنیمکاگ�ہرپمحہلہنرک�د�ےا�و�ر�رسو�لالہلﷺنےںیمہسجرغ�ضےساہی�ںنیعتمایکہے‬
‫ریھپر�اپےناستیھوکاگجیاکہاٹوھمںیدشید�زخیموہگایوہ�ں�‪�،‬و�ہرشم�کا�نوک�اپےن‬
‫وہائےا�سےئلدلج�یےسامن�زکوپو�ر�اکای�‪�،‬ا�و�رسال�م ک‬
‫�و�ہوف�ت ج‬
‫ساتیھوکجاگتےدیھکرکرف�ا�رہوگای�‪،‬عام�ربجدیب�ا�رہوئےا�و�رعاب�د‪ t‬کےمسجےسوخ�نوک�ر�و�ا�ںدیھکرکبولےبساح�نالہل! تمےنےھجمےلہپ‬
‫ہیریتپرکوی�ںہناگج�دیا�؟عاب�د‪ t‬نےاہکمںیوس�ر� ٔہکفہڑپ�ھرہااھتےھجمہیوگ�ا�ر�انہوہ�اکہاسےعطقرکد�و�ں�‪،‬جبےپد�رپےریتلےگبت‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫وہاتی�۔‬‫مںیےنامن�زپو�ر�ییکا�و�رتموکجاگیا�‪�،‬الہلیکمسق!�اگر�رسو�لالہلﷺکےمکحاکخای�لہنوہتاتونام�زخمتوہنےےسےلہپریم�یاج�نمتخ ج‬
‫َّ َ َ‬ ‫ْ َ َ ُ ْ ُ ّ َ َ َ ّ ّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ ْ ْ َٔ ْ ُ َ ُ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪،‬فل ِق يَ� ِب َ�ا �جَ ْ ًعا َع ِظ ي� ًما ِم ْن‬ ‫الب ِال وه م ِطلون عل الن ِب ي� صل‬ ‫وقد ذهبت الع َراب إل رء ِ‬
‫وس ِج‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ ُ َ َ ْ َ ُ ْ َ ْ نَ ُ ْ َ ْ ٌ َ َ ْ َ َ َّ ُ َ ْ �ضُ ُ ْ َ ْ ً َ َ َ ّ َ ُ ُ‬
‫الهل‬ ‫غطفان‪ ،‬فتقارب الناس‪ ،‬ول يكن بي�م حرب‪ ،‬وقد خاف الناس بع م بعضا و ِف ي�ا صل رس‬
‫ص َف ب� ْ ُل ْس ِ ِل نَ� َ‪،‬ق َال‪َ :‬ف َك َن َٔاّو َل َما َص ّل َي ْو َمئ ٍذ َص َل ُة ْ خَ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ْ خَ ْ ثُ َّ ْ‬
‫ال ْو ِف‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫علي ِه وس َل صالة الو ِف‪ � ،‬ان َ َ ِ‬
‫رھا�نیکایکتیعمجعمجوہ شلکررک�اسالمیےس‬ ‫رگات�ر�ییکربخ�ا�نیکوق�موکہپیچنوت�و�ہدہتشز�د�ہوہرکاہپ�ڑ�و�ںںیمر�وپو�شوہگےئپ �‬ ‫عو�ر�تیک ف‬
‫لڑنےےکےئلٓائی ��‪،‬د� نوو�ںرگ�وہو�ںاکاقمب�مذ�ا�تالرقا�عٓاماناسمانوہ ��ا ص‪،‬احبہرک�ا�م ‪ y‬نےا�نےکاقمبلفصدنب�یرکلینکیلرطفنی‬
‫سےایکد�وسر�ےوک�ڈ�ر�انے مھداکنےےکوس�اکوئیگنجںیہنوہئیضعبول�گد�وسر�و�ںےسوخ�فز�د�ہوہگےئےھتیاہ�ںکتہکرسو�لالہل‬
‫دعبامل�نو�اپسوہگےئ�‪،‬جابربندبع�الہل‪ t‬ہکےتںیہ�ا�س‬
‫وخف�(حالتگنجںیمامن�ز) �ا�د�اف مرائی�‪�،‬ا�سےک سم‬
‫ﷺنےا�ساقم�مرپٰولص�ۃال �‬
‫�د�نیلہپرمتہب صال�ۃالوخ�فا�د�اکییئگ�۔‬
‫‪2‬‬

‫َ َ َ َ ٔ‬ ‫َق َال ْ نُ‬

‫ا� َس ْع ٍد‪َ :‬وكن ذ ِلك اول ما صالها‬ ‫ب‬
‫‪3‬‬
‫�ابندعسہکےتںیہ یہیلہپولص�ۃالوخ�فیھت�۔‬
‫َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ نَ ْ َ َ َّ َ َ َ‬ ‫ْ َ َّ ُ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫الل َر ِ ض َ َّ ُ َ ْ‬ ‫َٔ َّ َ ْ نَ َ ْ َّ‬
‫الل صل الهل علي ِه وسل ِقبل ج� ٍد‪ ،‬فلا قفل‬ ‫ول ِ‬ ‫� الل ع ن ُ� َما‪ ،‬اخ ب َ�‪ :‬انه غزا َمع َرس ِ‬ ‫ان ج ِب َا� ب� عب ِد ِ ي‬
‫َ َ ن زَ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َُ ف‬ ‫َّ َ َ َ ُ َ َٔ َ‬ ‫َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫الل صل‬ ‫العض ِاه‪ ،‬ف�ل رسول ِ‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل قفل َم َعه‪ ،‬فا ْد َرك تْ ُ� ُم القا ِئ ةل ِ ي� َو ٍاد ك ِث ي ِ� ِ‬ ‫الل صل‬ ‫رسول ِ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ تَ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َ َّ َ َّ ُ َ ْ َ ُّ َ َّ َ َ ن زَ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ْ� َت َ ُس َر ٍة َو َعل َق ِب َ�ا َس ْيف ُه‪َ ،‬و نِ ْ� َنا‬ ‫الل صل‬ ‫وسل وتفرق الناس يست ِظلون ِب�لشج ِر‪ ،‬ف�ل رسول ِ‬
‫َٔ‬ ‫َ ْ َ ً َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ ُ نَ َ َ ْ َ ُ َٔ ْ َ ٌّ َ َ َ َّ َ ْ َ َ‬
‫ا�‪ ،‬فقال ِ‪:‬إن َهذا اخ تَ َ�ط َع َّيل َس ْي ِف ي�‪َ ،‬وا نَ� نَ� ِئ ٌ�‪،‬‬ ‫الل صل الهل علي ِه وسل يدعو�‪ ،‬و ِإذا ِعنده اعر ِب ي‬ ‫نومة‪ ،‬ف ِإذا رسول ِ‬
‫ًَ‬ ‫َ‬ ‫َف ْاس َت ْي َق ْظ ُت َو ُه َو ف� َي ِد ِه َص ْل ًتا‪َ ،‬ف َق َال‪َ :‬م ْن َي ْ� َن ُع َك ِم نّ�؟ َف ُق ْل ُت‪ُ َّ :‬‬
‫الل‪ - ،‬ثال ث�‬ ‫ِي‬ ‫ِي‬
‫زغو�ہ ذ�ا�ت الرقا�ع ںیمیبنرکیم ﷺکےاستھ ےھت (�د�و�ر�ا�ن‬ ‫زغو�ے ںیم ایک و�اقہعاجبر ‪ t‬سے وی�ں رم�و�ی ےہہم ول�گ �‬ ‫�اسی �‬
‫وھچڑ�دیےتےھت ��‪،‬اسیرط�ح(�ایک‬
‫سرفہام�ر�اطر�زعلمہیاھتکہ) جبمہیسکاسیہد�ا�رد�رخترپنہپےتچوتاسےٓا�پﷺکے( �ٓا�ر�ا�م) لےئ �‬
‫با�ر� �)ٓا�پﷺنےڑپ�ائو�ڈ�الا�‪،‬حبسدسوت�رصاحبہرک�ا�م ‪ y‬سایہاحصلرکنےےکےئلاکنوٹ�ںد�ا�رد�رخوت�ںںیمرشتنمہوگےئ�‪�،‬رسو�لالہل‬
‫ﷺبیھایکد�رختےکےچیناتر�ےا�و�ر�اپینولت�ا�رکو�د�رختیکایکاش�خےساکٹلکر�ٓا�ر�ا�مرفمانےےگل�‪،‬مہںیسبھچکیہدیریندن�ٓائییھت‬
‫ث‬
‫وغر�ثنباح�ر�ث�‪�،‬ا�و�ر�و�اقد�یےکاطمبقدع��و�ر) نے کٓار�د�رختےسیبنرکیمﷺکی‬ ‫کہاسیاثانمںیایکرشم�ک�(حصحیاخب�ر�یےکاطمبق �‬
‫وہ؟�ٓا�پﷺ ےنرفمایاہنںی�‪�،‬ا�س ےناہک�ا�بںیہمت ریم�ے اہتھ ےسوک�ن اچبئے‬
‫تول�ا�ر�اتا�رکر ا�ن ترپا�ن یل�‪� ،‬ا�و�ر وبلا متھجم ےس ڈ�رتے �‬
‫للب� ق� �‪۳�۷�۹‬؍�‪۳‬‬
‫‪،۳‬ا� ہشام �‪۲�۰�۸‬؍�‪،۲‬مغازی واقدی �‪۳�۹�۷‬؍�‪،۱‬دالئل النبوۃ ی‬
‫‪ 1‬زاداملعاد�‪۲�۲�۵‬؍� ب ن‬
‫للب� ق��‪۳�۷�۰‬؍�‪۳‬‬
‫‪2‬مغازی واقدی�‪۳�۹�۶‬؍�‪،۱‬دالئل النبوۃ ی‬
‫اال� �‪۷�۶‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 3‬عیون ث‬
 ‫�������‬

‫رصتخمو�ا�بدیا�الہل۔ اجبر‪ t‬ہکےتںیہںیمہاچانکرسو�لالہلﷺپاک�ر�رہےےھتجبمہوہا�ں‬

‫گا�؟�ٓا�پﷺنےڑب�ےامطانی�نےس ج‬
‫رابیٓا�پےکاپ�ساھٹیبہو�اہے� �‪ٓ،‬ا�پےن�(مہںی�)ف مرایامںیوسیاوہ�ااھتا�و�ر�ا�سےنریم�یولت�ا�رسونتیل�‪�،‬اتےنںیمںیم‬
‫ہپےچنوت� کیداھکہایکاع �‬
‫‪1‬‬
‫جا�گایگ� کیداھکہریم�یولت�ا�ر�ا�سےکاہتھںیمیھت�‪�،‬ا�سےنھجمےساہکمتںیہریم�ےاہتھےسوک�ناچبئےاگ�؟مںیےننیترمتہباہک �الہل�۔‬
‫رابیوککوئیزس�اہنںید�یہکلبٓا�پﷺھٹیبےئگ�۔‬
‫رکگرگیئ‪�،‬رسو�لالہلﷺےناع �‬
‫�‬ ‫مںیےناسیرط�حاہکا�و�رولت�ا�ر�ا�سےکاہتھےسوھچ�ٹ‬
‫�ا�و�رموسٰیبناسامعلیےنابر�اہمینبدعسسےا�نےسزہر�یےنایب�نایککاہکہا�سےنولت�ا� نرای�مںیمرکلیا�بو�ہاھٹیبہو�اہےرھپ�ٓا�پﷺ‬
‫نےا�سوککوئیزس�اہنںی �دی�۔‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َٔ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ ُ ف َ ْ َ َ َ َ َّ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫الس ْيف ِم ْن َي ِد ِه ‪،‬فاخذ ُه َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ودفع ِج ب ِ� يل ِ ي� صد ِر ِه فوقع‬
‫�ابناحسقٰیکر�و�ایتںیمےہ جربئلیامنیےنا�سےکہنیسرپ�ایکوھگنہس سردیکایتوفو� �رًاتول�ا�ر�ا�سےکاہتھےسوھچ�ٹیئگا�و�ر�رسو�لالہلﷺ‬
‫نےاٹاھلی�۔‬
‫‪2‬‬

‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َٔ َ‬
‫الس ْيف ِم ْن َي ِد ِه‪ ،‬قال‪ :‬فاخذ َر ُسول‬
‫َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َّ ُ‬ ‫َح َّد َث َنا َٔا ُبو َع َو َان َة‪َ ،‬ع ْن َٔا� ب شْ َ ْ ُ َ ْ َ َ ْ‬
‫ا�‪ ،‬قال‪ :‬فسقط‬ ‫�‪ ،‬عن سل ي� َمان ْب ِ ن� قي ٍس‪ ،‬عن ج ِ ٍب‬ ‫ِب ي ِ ٍ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ نّ َ َ ُ ْ َ ْ َ ٓ َ َ َ شْ َ ُ َٔ ْ َ َ َ َّ ُ َٔ ّ‬ ‫َ‬
‫الهل َوا ِ ن ي�‬ ‫الهلِ صل الهل علي ِه وسل السيف فقال‪:‬من ي�نعك ِم ِ ي�؟قال‪ :‬كن خ ي� ا ِخ ٍذ قال‪ :‬ت�د ان ل ِإل ِإل‬
‫ص َاب ُه‬ ‫يل ‪َ ،‬ف َٔا َت� ا ْ َ‬
‫َٔ‬ ‫ون َم َع َق ْو ٍم ُي َقات ُل َون َك فَ خَ‬
‫‪َّ �،‬ل َسب َ ُ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ ُٔ َ ُ َ َ َ َٔ ْ َ ُٔ َ َ َ َ َ َٔ ُ ُ‬
‫َر ُسول الهلِ ؟قال‪ :‬ل‪ ،‬ول ِكن اع ِاهدك عل ان ل اقا ِتلك‪ ،‬ول ا ك‬
‫ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َو َق َال‪ :‬ج ْئ ُت ُ ْ ْ ْ َ ْ َّ‬
‫ك ِمن ِعن ِد خ ي ِ� الن ِ‬
‫اس‬ ‫ِ‬
‫رھو�ہولت�ا�ررسو�لالہلﷺنےاٹاھلیا�و�ررفمایا�ا�بںیہمت‬
‫�ابوعو�انہیکر�و�ایتںیمےہجبںیمےناہک�الہلوتولت�ا�ر�ا�سےکاہتھےسرگپڑ�ی�‪،‬پ �‬
‫مھجےسوک�ناچبئےاگ�؟�ا�سےناہک�ٓا�پاچےھڑکپنےو�الےںیہ�(عیینھجمرپ�احاس�نرفمائںی) �ٓا�پےنرفمایاتماہش�د�تدیےتوہکہالہلےک‬
‫سو�اکوئیوبعم�دںیہنا�و�رمںیالہلاک�رسو�لوہ�ں�؟�ا�سےناہکہنںیابلہتںیمٓا�پےسدہعکرتاہو�ںہکٓا�پےسڑل�ائیںیہنرک�و�ںاگ�ا�و�رنہیہیسک‬
‫لڑنےو�الو�ںاکساتھد�و�ںاگ�‪،‬جابر‪ t‬ہکےتںیہپرھرسو�لالہلﷺنےاسےوکئیزس�انہ �دی�‪� �،‬او�ر�ا�سےناپینوق�مںیماجکرکاہمںیاہمت�ر�ے‬
‫یاہ�ںےسبسےساچےھاناس�نےکاپ�سےسٓا�رہاوہ�ں�۔‬
‫‪3‬‬

‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬

‫ٌ َٔ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ف ُٔ‬ ‫َٔا ّن ُه َق ْد َب َل َغ ن� َٔا ّن ُد ْع ُث َور ْب نَ� ْ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ف َد َع ُاه‬ ‫ال ِار ِث ِ ي� ا نَ� ٍس ِم ْن ق ْو ِم ِه ُع ْزل‪ .‬فا ْدخل ُوه عىل َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ِي‬
‫َ ْ ْ َ َ َٔ ْ َ‬
‫إل ِإالسل ِم فاسل‬
‫ث‬
‫�و�اقد�یاتہکہے�دع��و�ربناح�ر�ثےناپےنہلیبقںیمچنہپرک�اسال�میکدعو�تد�یا�و�ربتہےسول�گا�سیکدعو�تےساملسم�نوہگےئ�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ ْ َ َّ َ َ ْ َ ُ َّ َ ف َّ َ ْ َ َ َ‬
‫الســف ِر ِعنــد القا ِئ ةِل�‪،۲�۹�۱�۰‬وکتــاب املغــازی َ ب� ُب غـ ْـز َو ِة ذ ِ‬
‫ات‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب الج ہــاد ب�ب مــن علــق ســيفه ِب�لشــج ِر ِ ي�‬
‫َّ‬
‫الرقـ ِـاع�‪۴�۱�۳�۶‬‬
‫ِ‬
‫‪ 2‬البدایۃ وال�ایۃ�‪۳‬؍�‪۴‬‬
‫ن‬
‫وال�ایۃ �‪۹�۸‬؍�‪۴‬‬‫اال��‪۷�۷‬؍�‪،۲‬البدایۃ ن‬‫للب� ق��‪۳�۷�۵‬؍�‪،۳‬عیون ث‬‫‪ 3‬دالئل النبوۃ ی‬
 ‫�������‬

‫زغو�ہافطغ�ننیترجہ�یںیمزگ�رچاکہے‬
‫�اسیمسقاک�ایکو�اقہع �‬
‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫ف ي� عيون اال ث�‪:‬والظاهر ان الخ ب� ي ن� واحد اختلف الرواة ي� امسه‪ ،‬فبع�ض م امسه غورث‪ ،‬وبع�ض م دعثور‬
‫عوی�نالاثرمںیےہہیایکیہو�اقہعےہا�و�ربضعےتہکںیہد� نوو�ںالگالگںیہ ��‪،‬ا�سےکان�مںیماتخال�فےہبضعےتہکںیہا�ساکنا�موغ�ر�ث‬
‫ث‬
‫‪1‬‬
‫تاھ�ا�و�ربضعےتہکںیہدع��و�رتاھ�۔‬

‫صال�ۃوخ�ف‬
‫َّ َ ُ‬ ‫ْ ً‬ ‫َّ َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َص َل َة ْ خَ‬ ‫َ ْ ن ُ َ َ َ َ َ َّ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬
‫ال ْو ِف ِب ِإ� ْح َدى الطا ِئف َت ْ ي ِن� َر ك َعة‪َ ،‬والطا ِئفة‬ ‫ا� عر‪ ،‬قال‪:‬صل رس‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫ُ‬
‫صا� ْم ُم ْقبل نَ� َع َل ْال َع ُد ّو‪َ ،‬و َج َاء ُٔاوَلئ َك ث َّ� َص َّل �م َّ‬ ‫ُ‬
‫ا� ُة ْال َع ُد ّو‪ ،‬ث َّ� ْان َ َ ُ َ ف َ َٔ ْ‬ ‫ْ ُٔ‬
‫ال ْخ َرى ُم َو ِج َ‬
‫الن ِب يُّ�‬ ‫ِب ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫صفوا َوق ُاموا ِ ي� َمق ِام ا َ ِب ِ ِ ِ ي‬ ‫ِ‬
‫َ ْ ً‬ ‫َ ْ ً‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ً ثُ َّ َ َّ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬ث َّ� ق�ضَ َه ُٔول ِء َر ك َعة‪َ ،‬و َه ُٔول ِء َر ك َعة‬ ‫صل الهل علي ِه وسل ر كعة‪ � ،‬سل الن ِب ي� صل‬
‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬سےرم�و�یےہںیمےنرسو�لالہلﷺکےرمہ�ا�ہدجنکیرط�فوک�چایکجاہ�ںدشنمےسٓامانسامانہو�ا�‪،‬پسمہ‬
‫نےا�نےکاقمبلفصدنب�یرکلیدعب�ا�ز�ا�ںرسو�لالہلﷺمہںیامن�زپڑھانےڑھک�ےوہئےا�سرط�حہکوف�جاک�ایکہصحٓا�پ‬
‫کےاستھرشیکامن�زوہ�ا�د�وسر�احہصدشنمےکاقمبہلںیمفصٓا�ر�ا�رہا�‪�،‬رسو�لالہلﷺےناپےناستیھدتقمیو�ںےکاستھایکرکو�ع‬
‫وکدی�ا�نںیمو�اپسےلچےئگرھپ�و�ہٓاکررسو�ل‬
‫پرھدت�ید�وسر�ےہصحیکہگجےنیل م‬
‫�ا�و�ر�د�وسدج�ےا�د�اکےی�(عیینایکرکتعا�د�ارفمائی) قم‬
‫�الہلﷺکےےھچیپڑھک�ےوہگےئ�‪�،‬ا�نےکاستھٓا�پﷺنےایکرکو�عا�و�رد�ودجس�ےا�د�ارفمائے(عییند� سور�یرکتعا�د�اف مرائی)‬
‫‪2‬‬
‫ریھپدیا ��‪،‬ا�سےکدعبدتقمیو�ںےنڑھک�ے کوہر�اپیناپینابقیامند�ہایکایکرکتعوپ�ر�یرکلی�۔‬
‫پرھال�م �‬
‫س‬
‫زغو�ےےسو�اپس کٓار�رسو�لالہلﷺنےوش�ا�لاس�ترجہ�یکتدمیہنںیمایق�مرفمایا�ا�و�ر�ا�سد�و�ر�ا�نیئکاحصبہرک�ا�م ‪y‬‬
‫�ا�س �‬
‫کوخمفلترط�فر�و�انہایک�۔‬
‫صٰول�ۃالوخ�فےکاب�ر�ےںیمالعمہاحفظابنمیق‪a‬ف مراتےںیہ�۔‬
‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ف� َص َلة ْ خَ‬
‫ال ْو ِف‪ ،‬إذا َك َن ال َع ُد ُّو َب ْي َن ُه َو َب ْ ي نَ� ال ِق ْب َ ةِل‪ ،‬ا ْن َي ُص َّف ْ ُ‬ ‫َو َك َن ِم ْن َه ْدي ِه َص َّل ُ‬
‫ال ْس ِ ِل ي نَ�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ َ ْ َ‬
‫ك ُه ْم خلف ُه‪َ ،‬و ُيك ِّب َ� َو ُيك ِّب ُ�ون �جَ ِ ًيعا‪ ،‬ث َّ� َ ي ْ�ك ُع ف َي ْ�ك ُعون �جَ ِ ًيعا‪ ،‬ث َّ� َ ي ْ�ف ُع َو َ ي ْ�ف ُعون �جَ ِ ًيعا َم َع ُه‪ ،‬ث َّ� َي ْن َح ِد ُر ِب� ُّلس ُج ِود‬
‫َ َّ‬ ‫َ َّ ُّ َّ َ َ َّ ً َ َ ُ ُ َّ ُّ ْ ُ َٔ َّ ُ ُ َ َ ْ َ ُ ّ َ َ َ َ َ َ َّ ْ ْ ُٔ َ‬
‫الرك َع ِة الول‪َ ،‬و نَ َ� َض ِإل الثا ِن َي ِة‪،‬‬ ‫والصف ال ِذي ي ِل ِيه خاصة‪ ،‬ويقوم الصف الوخر مو ِاجه العد ِو ف ِإذا فرغ ِمن‬
‫الزرقا� عیل املواھب�‪۵�۳�۲‬؍�‪۲‬‬ ‫ن‬ ‫‪ 1‬ش�ح‬
‫َ‬
‫الرقاع�‪،۴�۱�۳�۳‬سـ ن ن‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ال ْو ِف�‪،۱�۹�۴�۲‬حصیح ب خ�اری کتاب املغــازی َ ب� ُب غ ْز َو ِة ذ ِ ّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬
‫‪ 2‬حصیــح مســم کتــاب فضائــل القـران َ ب� ُب َصــاة خَ‬
‫ـ�‬ ‫ات ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ ّ َ َ َ ْ َ ً ثُ َّ ُ َ ّ ُ َ َ ُ ُ ُ ُّ َ ّ َ ُ َ ُّ َ َٔ ْ ُ ْ َ ْ َ ً‬ ‫َ ُ َ ْ َ َ ُ َ ّ‬
‫ســم ركعــة‬ ‫ــف فيصلــون ِلنف ِ ِ‬ ‫ــل طا ِئفــةٍ ركعــة‪ � ،‬يس ِــم فيقــوم ك ص ٍ‬ ‫ــل ِب ِ‬ ‫ابوداودکتــاب صــاۃ الســفر ب�ب مــن قــال يص ِ ي‬
‫خز�ۃ�‪ �۳�۵�۴‬ن ن‬ ‫َ ُ َ َ َ ف َ َ‬
‫ــا ِة الخَ ْو ِف�‪،۵�۶�۴‬حصیــح ب ن‬
‫الدارقطــی�‪،۱�۷�۷�۵‬‬
‫ن‬ ‫‪،۱‬ســ�‬ ‫ا� ی‬ ‫الســفر�ب مــا جــاء ِ ي� ص‬
‫ب‬ ‫�‪،۱�۲�۴�۳‬جامــع ت�مــذی ابــواب‬
‫الکب�للطـ بـر نا��‪۱�۳�۱�۱�۴‬‬
‫املعجــم ی‬
 ‫�������‬
‫َّ ّ ْ َٔ َّ َ تَ َٔ َّ َ َّ ُّ ْ َٔ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ َّ ُّ ْ ُ َٔ َّ ُ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ َ‬
‫الصف الَّول َمك نَ ُ� ْم‬ ‫س َدت ْ ي ِن�‪ ،‬ث َّ� ق ُاموا‪ ،‬ف َتق َّد ُموا ِإل َمك ِن الص ِف الو ِل‪ ،‬و�خر‬ ‫سد الصف الوخر بعد ِقي ِام ِه ج‬ ‫ج‬
‫ُ َ ْ َ َ َ َّ َ ف‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫الص َّف الث نا� َم َع َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬
‫الص ّ ِف الَّو ِل ِللطا ِئف َت ْ ي ن� َ‪،‬وِل ُي ْدرك َّ‬ ‫ةُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الس ْج َدت ْ ي ِن� ِ ي�‬ ‫الن ِب يّ� َصل الهل علي ِه وسل ‪-‬‬ ‫ِي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫يل َّ‬ ‫ِل َت ْح ُصل ف ِض‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َٔ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ ْ َ َّ َ َ َ َٔ ْ َ َ ْ َٔ َّ ُ َ َ ُ َّ َ ف ْ ُٔ َ َ َ‬
‫الس ْج َدت ْ ي ِن� ِ ي� الول‪ ،‬فت ْس َت ِوي الطا ِئف َت ِان ِف ي� َما ا ْد َر كوا َم َع ُه‪َ ،‬و ِف ي� َما ق َض ْوا‬ ‫الركع ِة الثا ِني ِة‪ ،‬كا ادرك الول معه‬
‫� ِد‪،‬‬ ‫الطا ِئ َف َت ِان َ َكا َص َن ُعوا َٔاَّو َل َم َّر ٍة‪َ ،‬فإ َذا َج َل َس ِل َّلت شَ ُّ‬
‫َ َ َ َ َ َ َ َ َّ‬
‫ان� ئا� عدل تھا ف ِإذا ركع صنع‬ ‫ِ َٔل ْن ُف ِس ْم‪َ ،‬و َذ ِل َك َغ َاي ُة ْال َع ْد ِلیہ ت‬
‫ِ‬
‫ِ‬
‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ف‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُّ‬ ‫َ جَ َ َّ‬
‫� ِد‪ ،‬ف ُي َس ِ ُل ِب ِ� ْم �جَ ِ ًيعا‬‫سدت ْ ي ن�‪َ ،‬و ِلق ُوه ِ ي� الت ش ُّ‬ ‫ْ‬
‫سد الصف الوخ ُر ج ِ‬
‫ُ َٔ‬
‫نام�زخو�ف ںیمیبنرکیم ﷺ یک تنس ہبیط ہییھتہک بج دشنمٓا�پ ےک ا�و�ربقہل ےک د�رمای�ن وہتاتوتام�ماملسم�نٓا�پﷺ یک اقدت�ائ‬
‫کرتے� �‪ٓ،‬ا�پریبکتہکےت و�ہریبکتےتہک� �‪ٓ،‬ا�پ رکو�عرکتے و�ہ بس رکو�عرکتےجبٓا�پﷺ رسماب�ر�ک اٹاھتے و�ہیھبٓا�پ ےکاستھ‬
‫سر�اٹاھیلےت�‪،‬پرھجبٓا�پﷺدجس�ہںیماجتےا�و�رجوفصٓا�پﷺےکرقیبرتہوتی(�و�ہیھبدجس�ہرکتی�)�ا�و�ر�ٓاخر�یفصدشنمےک‬
‫ماقبہلںیمڑھک�یرہیت�‪،‬جبٓا�پﷺیلہپرکتعےساف�ر�غوہتےا�و�ر�د� سور�یےکےئلاھٹےتوت�ٓا�پےکڑھک�ےوہنےرپ�د� سور�یفص‬
‫وہائےا�و�ر‬
‫رھو�ہیلہپفصیکہگجڑھک�ےوہتےا�و�رہپیلفصومخرہوجاتیاتکہفصا�و�لیکتلیضفد� نوو�ںرگ�وہو�ںوکحاصل ج‬
‫سدج�ہرکتی پ�‪� ،‬‬
‫صفاثنییھبیبنرکیمﷺےکاستھد� سور�یرکتعںیمد�وسدج�و�ںںیمرشیکوہسےک�‪�،‬اسیرط�حاجر� ثوو�ا�بںیمد� نوو�ںرگ�و�ہرب�ابر�(کے‬
‫شریک) ہواجئںی�اسیرط�حبجٓا�پﷺرکو�عںیمرشتیفےلےئگوت�د� نوو�ںرگ�وہو�ںےنےلہپیکرط�حلمعایک�ا�و�رجبٓا�پﷺ‬
‫گیئ‪�،‬ا�سرط�حٓا�پﷺےن‬
‫شتدہکوقدع�ہںیمےئگوت�د� سور�یفصےند�وسدج�ےےیکا�و�رپرھ�ٓا�پﷺےکاستھدہشتمںیرشیکوہ �‬
‫سبےکاستھیہالس�مریھپدیا�‪،‬‬
‫َ ّ‬ ‫ًَ ُ ّ‬ ‫ًَ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ ُ ُّ ف َ ْ َ ْ َ َ َّ َ َ ً َ ُ‬
‫� ِة ال ِق ْب ةِل‪ ،‬ف ِإن ُه كن تَ� َرة ي ج ْ� َعل ُه ْم ِف ْرق َت ْ ي ِن�‪ِ :‬ف ْرقة ِب ِإ�ز ِاء ال َع ُد ِّو‪َ ،‬و ِف ْرقة ت َص ِ يل َم َع ُه‪ ،‬ف ُت َص ِ يل َم َع ُه‬ ‫و ِإن كن العدو ِ ي� غ ي ِ� ِج‬
‫َ ّ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َ ْ ْ َ َ ْ ن َ ْ َ ً ثُ َّ َ ْ َ ُ ف َ َ ت َ َ َ َ ْ ْ َ ْ ُٔ ْ َ َ تَ ْ ُٔ ْ‬
‫� ُء الخ َرى ِإل َمك ِن َه ِذ ِه ف ُت َص ِ يل َم َع ُه‬ ‫صف ِ ي� صل ِ�ا ِإل مك ِن ال ِفرق ِة الخرى‪ ،‬و ِج ي‬ ‫ِإحدى ال ِفرقت ي ِ� ر كعة‪ � ،‬تن ِ‬
‫َّ َ َ ْ ن َ ْ َ ً‬ ‫ً َ َ ّ‬ ‫َ ْ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ َّ َ ُ ُ ّ َ ْ ُ ُّ‬
‫الرك َعة الثا ِن َية‪ ،‬ث َّ� ت َس ِ ُل‪َ ،‬وتق ِ�ض ي ك طا ِئف ٍة َر ك َعة َر ك َعة َب ْع َد َسل ِم ِإال َم ِام‪َ ،‬و تَ� َرة كن ُي َص ِ يل ِب ِإ� ْح َدى الطا ِئفت ي ِ� ر كعة‪،‬‬
‫َ تَ ْٔ ت َّ َ ُ ْ ُٔ ْ َ َ ُ َ ّ َ َ ُ َّ ْ َ‬ ‫ٌ ُ ّ َ َ ُ‬ ‫ثُ َّ َ ُ ُ َ َّ َ َ َ ْ �ض َ ْ ً‬
‫الرك َعة‬ ‫ه َر ك َعة َو ُه َو َو ِاقف‪َ ،‬وت َس ِ ُل ق ْبل ُرك ِوع ِه‪ ،‬و� ِ ي� الطا ِئفة الخرى ‪،‬فتص ِ يل معه‬ ‫� يقوم ِإل الثا ِني ِة‪ ،‬وتق ِ ي ِ ي‬
‫ّ‬
‫� َد ْت ُي َس ِ ُل ِب ِ� ْم‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� ِد‪ ،‬فإذا ت ش َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� ِد ق َام ْت فق َض ْت َرك َعة َو ُه َو َين َت ِظ ُر َها ِ ف ي� الت ش ُّ‬ ‫َ‬ ‫الثا ِن َي َة‪َ ،‬فإ َذا َج َل َس ِ ف ي� َّالت شَ ُّ‬
‫َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫�ا�و�ر�اگر�دشنمہلبقےکالع�و�ہیسکد�وسر�ےر�خرپہوتا�ا�سوقتیھبکٓا�پﷺد�وجامتعںیانبیلےتایکامجعتدشنمےکاقمبہلںیمڑھک�ی‬
‫�رہیتا�و�ر�د� سور�یامجعتےکاستھٓا�پﷺامن�زپڑھےت�‪�،‬ا�سرط�حیکامجعتےنٓا�پﷺےکاستھایکرکتعڑپھیا�و� پررھنام�زکی‬
‫پرھال�م‬
‫را س‬
‫وہاتیا�و�ر�د�وسر�اگر�و�ہا�سیکہگجٓاکر�ٓا�پﷺےکاستھایکرکتعا� کد�ا ت‬
‫حالتیہںیمو�ہد�وسر�ےرگ�و�ہیکہگجاجکرکڑھ�ی ج‬
‫را�ا�و�ریھبکایکرگ�و�ہےکاستھٓا�پﷺایکرکتعا� کد�ارتے‬
‫ھپری�دیاجاتا�ا�و�ر�اما�مےکالس�مےکدعبہرگر�و�ہایکایکرکتعوخ�د�ا� کد�ا ت‬
‫رھد�وسر�ےیکرط�فرشتیفےلاجتےا�و�ر�ٓا�پڑھک�ےوہاجتےہکو�ہرگ�و�ہاپینرکتعاثنہیا�د�ارکاتیلپرھجبٓا�پﷺدہشتپڑ�ھےتیل‬
‫پ �‬
‫ریھپدیےت�‪،‬‬
‫توملرکسال�م �‬
 ‫�������‬
‫ْ َٔ َ‬ ‫َّ َ َ ْ ن َ ْ َ َ ْ ن َ ُ َ ّ ُ َ ْ َ ُ َ تَ ْٔ ت َّ َ ُ ْ ُٔ ْ َ َ ُ َ ّ ُ َّ ْ‬ ‫ً َ َ ّ‬
‫الرك َع َت ْ ي ِن� ال ِخ ي َ�ت ْ ي ِن�‪،‬‬ ‫َو تَ� َرة كن ُي َص ِ يل ِب ِإ� ْح َدى الطا ِئفت ي ِ� ر كعت ي ِ�‪ ،‬فتس ِل قبل‪ ،‬و� ِ ي� الطا ِئفة الخرى‪ ،‬فيص ِ يل ِب ِ�م‬
‫ْٔ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ‬ ‫ً َ َ ّ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ُ ُ َ َٔ‬ ‫ّ‬
‫َو ُي َس ِ ُل ِب ِ� ْم‪ ،‬ف َتكون ُل ا ْر َب ًعا‪َ ،‬و ُل ْم َر ك َع َت ْ ي ِن� َر ك َع َت ْ ي ِن� َ‪،‬و تَ� َرة كن ُي َص ِ يل ِب ِإ� ْح َدى الطا ِئف َت ْ ي ِن� َر ك َع َت ْ ي ِن� َو ُي َس ِ ُل ِب ِ� ْم‪َ ،‬و تَ� ِ ت ي�‬
‫َّ َ‬ ‫ً َ َ ّ‬ ‫ْ ُٔ ْ َ َ ُ َ ّ ْ َ ْ َ َ ْ ن َ ُ َ ّ ُ َ َ ُ ُ َ ْ َ َّ ْ ُ ّ َ َ َ ً‬
‫ك طا ِئف ٍة َصلة‪َ .‬و َت� َرة كن ُي َص ِ يل ِب ِإ� ْح َدى الطا ِئف َت ْ ي ِن�‬ ‫الخرى‪ ،‬فيص ِ يل ِب ِ�م ر كعت ي ِ� ويس ِل ‪،‬فيكون قد صل ِب ِ�م ِب ِ‬
‫َ ْ ٌ‬ ‫َ ً َ ُ ُ َ ْ‬ ‫ْ ً َ َْ‬ ‫ْ ُٔ ْ َ ّ‬ ‫َ ْ َ ً َ َ ْ َ ُ َ َ َ ْ �ض َ ْ ً َ تَ‬
‫� ُء الخ َرى ف ُي َص ِ يل ِب ِ� ْم َرك َعة‪َ ،‬ول تق ِ�ض ي ش ْيئاف َيكون ُل َر ك َع َت ِان‪َ ،‬و ُل ْم َرك َعة‬ ‫ر كعة‪ ،‬فتذهب ول تق ِ ي شيئا‪ ،‬و ِج ي‬
‫َْ ُ‬
‫ال ْو ِف‪ ،‬فال َع َمل‬ ‫ح ُد‪ُّ ُ :‬ك َحديث ُ ْ� َوى ف� َٔا ْب َواب َص َلة ْ خَ‬
‫ِ‬ ‫ِ ٍ ي‬ ‫الص َل ُة ب َ� َاق َال ْ إال َم ُام َٔا ْ َ‬ ‫ال ْو ُج ُه ُ ُّك َها تَ ج ُ� ُوز َّ‬
‫َ ْ َ ٌ َ َ ْ َٔ‬
‫ر كعة‪ ،‬وه ِذ ِه‬
‫ِ‬ ‫ِي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِب ِه َج ئ ِ زٌا�‬
‫�ا�و�ربکیھٓا�پﷺایکامجعتےکاستھد�و�رعکںیتا� کد�ارتےا�و�ر�و�ہرگ�و�ہٓا�پﷺےسلبقالس�مریھپیلات�(�ا�و�ر�ٓا�پﷺدہشتمںی‬
‫یبےھٹرہےت� �)ٓاخر�د�وسر�اگر�و�ہٓاتا�ا�و�ر�ٓا�پﷺا�سرگ�و�ہوک�د�و�رعکںیت ھڑپاتےا�و�ر�ا�نےکاستھالس�مریھپدیےت�‪�،‬ا�سوص�ر�تںیمٓا�پﷺ‬
‫‪y‬د�و�رعکںیت ڑپھےت �‪�،‬ا�و�ربکیھ ایاسہوتاکہٓا�پﷺ ایکرگ�و�ہ ےکاستھ د�و�رعکںیت ا�د�اف مراتے‬
‫�‬ ‫چا�ر�رعکںیت ا� کد�ارتے ا�و�رصاحبہرک�ا�م‬
‫ریھپدیےت�‪�،‬ا�سوص�ر�ت‬
‫ریھپدیےت�‪ ،‬پرھد�وسر�ارگ�و�ہٓاتاتو�ٓا�پﷺا�سےکاستھیھبد�و�رعکںیتڑپھےتا�و�رسال�م �‬
‫�ا�و�ر�ا�سےکاستھیہالس�م �‬
‫مںیٓا�پﷺرہگر�و�ہےکاستھایکایکامن�زپڑھےت�‪�،‬ا�و�ربکیھٓا�پﷺایکرگ�و�ہےکاستھایکرکتعڑپھےتا�و�ر�و�ہالچجاتا�ا�و�ر�و�ہرگ�و�ہ‬
‫رھد�وسر�اگر�و�ہٓاجاتآا�پﷺا�سےکاستھایکرکتعڑپھےتا�و�ر�و�ہ(گر�و�ہ�)مزیدکوئیرکتعہن ھڑپات�ا�س‬
‫کوئیا�و�ر�رکتعہن ھڑپاتپ �‬
‫صو�ر�تںیمٓا�پﷺیکوت�د�و�رعکںیتوہتںینکیل(صاحبہرک�ا�م ‪)y‬کیایکایکرکتعوہتی�‪�،‬ا�نامت�مدنم�رجہابلاصو�رتو�ںںیم‬
‫ئزہے‪�،‬انوہ�ںےنرفمایاکہھچ‬
‫نام�زخو�فاجئزہے�۔�اما�ماحدم‪ t‬ف مراتےںیہہکامن�زخو�فےکقلعتموج�ر�و�ایتیھبٓائیںیہا�سرپعلمرکناجا �‬
‫‪1‬‬
‫یاسا�توص�رتںیذمکو�رہںیا�و�ریہبساجئ ہزںی�۔‬
‫کھچرضح�ا�تےنہییھباہکہےہکولص�ۃالوخ�فرسو�لالہلﷺےکدعبنموس�خوہگیئرگمیہحیحصںیہنےہوہمج�رلعامئےاسال�ماک�ا�سیکرشم�وعتی‬
‫ےہ �‪ٓ،‬ا�پﷺےکدعببیھاحصبہاجمہدینےنینتکرمتہبدیم�ا�نگنجںیمہیامن�ز�ا�د�اکیےہ�۔‬ ‫پر�اتاف�ق �‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ً‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫فإن الصحابة ا�ج عوا عىل صالة الخ وف‪ ،‬فروي ان عليا صىل صالة الخ وف ليلة‬
‫اهلر� وصالها ابوموىس االشعري‬ ‫ي‬
‫ُ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ ً‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫بط�ستان‪ ،‬فقال‪ :‬ايمك صىل مع َر ُسول الهلِ‬ ‫ص�ان ب�حصابه‪ ،‬وروي ان سعيد ب ن� العاص اكن ا يم�ا عىل الجيش ب‬ ‫ب� ب‬
‫ٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الزيلع‪ :‬دليل الج مهور وجوب‬ ‫ي‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل صالة الخ وف؟ فقال حذيفة‪ :‬ا ن�‪ ،‬فقدمه فصىل ب�م‪ ،‬قال‬ ‫صل‬
‫َ َ ُّ َ َ َ َٔ ْ ُ ُ ن ُٔ ّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫ٔ‬
‫و� ا َص ِ يل‪،‬‬
‫س ب�لن ِب يّ� صل الهل علي ِه وسل ‪ ،‬وقوهل‪ :‬وصلواكا رايتم ِ ي‬‫االتباع والتا ي‬
‫شخیالدحیثوملانابعدی�الہلاصحبابم�ر�کوپ�ر�یرفماتےںیہصٰول�ۃوخ�ف صرپاحبہ‪y‬کا�اجام�عےہیجاسکہرم�و�یےہہکدیسناعیل‪ t‬نے‬
‫موسٰیاشرع�ی‪ t‬نےافصاہ�نیکگنجںیماپےناسھتوی�ںےکاستھوخ�فیکامن�زپڑھی�‪�،‬ا�و�رعسدیبن‬
‫یلۃلالرہیرمںیٰولص�ۃوخ�فا�د�اکی�‪�،‬ا�و�ر�ابو �‬
‫ربطات�نںیمامریشلرکتےھوفجوی�ںےساہککہمتںیموکئیایاسزب�ر�گےہسجےنرسو�لالہلﷺےکاستھٰولص�ۃالوخ�ف‬
‫عا�ص‪t‬نےوججگن س‬
‫‪ 1‬زاداملعاد�‪۵�۱�۰‬؍�‪۱‬‬
 ‫�������‬

‫�ا�د�اکیوہ�؟چاننہچذحیہف‪t‬نےرفمایاہا�ںںیمومجو�دہو�ں�‪،‬پسا�نیہوک�ٓاگےڑب کھاریہامن�ز�ا�د�اکییئگ�‪�،‬زلییعےناہککہٰولص�ۃوخ�ف مجرپوہ�رکی‬

‫ےہ �‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایاجبمتےنےھجمامن�ز�ا� کد�ارتےدکیاھہےویےسیہمتیھب‬
‫�دللییہیےہہکیبنرکیمﷺیکاتاب�عا�و�ر�اقدت�ائ و�اجب �‬
‫‪1‬‬
‫�ا� کد�ار�و�‪،‬پسا�نولگو�ںاکقو�لحیحصںیہنےہوجصٰول�ۃوخ�فوکنموس�خےتہکںیہ�۔‬

‫رطف�)‬
‫سریہاغلب‪t‬بندبع�اﷲلکیب�(�و�ا�د�یلخنیک �‬
‫ صرفیا�ربعیالا�و�لاس�ترجہ�ی ‬
‫َ‬
‫اه َح تَّ� ِإذا‬ ‫ال َل ّوح َ‪،‬ق َال‪َ :‬ف َٔا ْ َم ْل َن ُ ْ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َغا ِل َب ْب نَ� َع ْب ِد الهلِ ْال َ ْك َّ� َ ْك َب َل ْي ٍث إ َل َب ن� ْ ُ‬ ‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫ََ َ َُ ُ‬
‫بعث رس‬
‫ِِ‬ ‫ِ يِ‬ ‫ِ يب‬
‫الن َع َم‪،‬‬ ‫الليل‪َ ،‬ش َن َّنا َع َل ْ� ُم ْال َغ َار َة‪َ ،‬ف َق َت ْل َنا َم ْن َق َت ْل َنا‪َ ،‬و ْاس َت ْق َنا َّ‬ ‫َ َ ْ َ َ ئُ ُ َ ْ ََُ َ َ َ ُ َ َ ََ ْ َ َ َ ُ ْ‬
‫يِ‬ ‫راحت رو ِا�ه ْم‪ ،‬واحتلبوا وسكنوا‪ ،‬وذهبت عتمة ِ‬
‫َ ْ ََْ‬ ‫ص ي خُ� ُه ْم ِإ َل َق ْو ِ ِم ْمتو َو َخ َر ْج َنا ِ َ‬ ‫ََ َ َ‬ ‫َ َ َّ ْ َ َ نَ‬
‫س ًاعا َح تَّ� نَ ُ� َّر ب�حلارث ب ن� مالك َو َص ِاح ِب ِه‪ ،‬فانطلق َنا ِب ِه‬ ‫فو ج�نا ق ِاف ِل ي� ِب ِه وخ َرج ِ‬
‫َٔ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ْ ْ‬ ‫َ َ ُ َ‬
‫� َاء نَ� َما ل ِق َبل ل َنا ِب ِه‪َ ،‬ح تَّ� ِإذا ْل َيك ْن َب ْين َنا َو َب ْي نَ ُ� ْم ِإل َبط ُن ال َو ِادي ِم ْن ق َد ْي ٍد‪ ،‬ا ْر َسل‬
‫َ َ َ‬ ‫الناس‪ ،‬فَ ج َ‬ ‫َم َع َنا َؤَا تَ� نَ� َ خُ َّ‬
‫ص ي� ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬
‫الهل َع َّز َو َج َّل ِم ْن َح ْيث ش َاء َس ْيل‪ ،‬ل َوالهلِ َما َرا ْينا ق ْبل ذ ِلك َمط ًرا ج َ‬
‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫� َاء ِب َ�ا ل َيق ِد ُر ا َحد َيقد ُم ع َّيل‪ ،‬فلقد َرا ْي ت ُ� ْم‬ ‫ُ‬
‫ً َ تَّ َٔ ْ َ ْ نَ َ ف ْ ُ َ َّ ُ‬
‫الشل ِل‪ ،‬ث َّ�‬ ‫ساعا ح� اسند�ها ِ ي�‬ ‫وه َاف َذ َه ْب َنا ِ َ‬ ‫ون إ َل ْي َنا َما َي ْقد ُر َٔا َح ٌد م نْ ُ� ْم َٔا ْن َي ْق َد َم َع َل ْيه‪َ ،‬و نَ ْ� ُن نَ ْ� ُد َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ ُ ً َْ ُ ُ َ‬
‫وقوفا ينظر ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬
‫َح َد ْر نَ� َها َع ْن ُه‪ ،‬فا ج َع ْز نَ� ال َق ْو َم ب َ�ا ف� ا ْي ِد َيناقال ف َق ِد ْم َنا ب َ�ا َع َل َر ُسول الهل َص َّل ُ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِي‬
‫بقہلیینبولم�حےنرشببنوسیدکےاسھتوی�ںوکقلترک�ڈ�الاتاھچاننہچا�نیکرسکوبیےکےئلرفصیا�ربعیالا�و�لاس�ترجہ�یوک�رسو�لالہلﷺنے‬
‫غالبنبدبع�الہلیبلک‪ t‬کیایق�د�تںیمایکدسہتا�سہلیبقیکرط�فر�و�انہرفمایا�‪�،‬ر�ا�و�یاکبای�نےہہموہا�ںچنہپرکریھٹ�ےرہےیتحہک‬
‫شا�موہگیئ�‪،‬بقہلیو�الو�ںےناجنو�ر�و�ںاکد�و�د�ھد�وہا�ا�و� پررھخاموشیاھچگیئ�‪،‬جببشاک�ایکہصحزگ�رگایہمےنا�نرپ�اچانکہلمحرک�دیا�ا�و� مراقبہل‬
‫کرنےو�الےعبوض�ںوکقلترک�دیاپرھچوپائےاکنہتےوہئےو�اپسلچڑپ�ے ‪� ،‬ا�نیکخیچوپاک�ر�ا�نیکوق�مکتیچنہپ�‪ ،‬مرگہمزیت�یےکاستھ‬
‫�وہا�ںےسلکنٓائے� �‪ٓ،‬اخرہماح�ر�ثنباملکا�و�ر�ا�سےکاستیھےکاپ�سےسزگ�ر�ےاہنںییھباستھایل�ا�و�رتاعقبرکنےو�الے گلوو�ںیک‬
‫�ٓا�و�ا�زیںمہکتےنچنہپںیگلںیھتا�و�ر�و�ہامہ�ر�ےرقیبچنہپرہےےھتا�و�رتاعقبرکنےو�الو�ںےکد�رمای�نرص�فو�ا�د�یدقیدکامدی�ا�نیہر�ہ‬
‫گایتاھ�‪�،‬الہلابت�ر�کوتاعلٰینےاپینرحتمےساہج�ںاچہاپانیاکیسال�بجیھبد �یا‪�،‬و�اقہعہیےہہکا�سو�ا�د�یںیما�سےسلبقاب�ر�شوہتیدکییھیہہن‬
‫تیھ�‪،‬مںیےناعتقبرکنےو�الو�ںوک� کیداھکہو�ہامہ�ر�یاجنبدیھکرہےےھتا�و�ر�ا�نںیمےسوکئییھبٓاگےڑب�ھںیہناتکستاھ �ا�و�رہمڈھول�ا�ن‬
‫اعجزر�دیا �ا�و�رہمدشنمےک‬
‫پر�اتر�رہےےھت�‪،‬چاننہچمہزیت�یےکاستھےلچا�و�رجوکھچامہ�ر�ےہضبقںیماھت�اہنںیا�سےکاحصلرکنےےس ک‬
‫‪2‬‬
‫جانو�ر�و�ںتیمسافحبظترسو�لالہلﷺےکاپ�سچنہپےئگ�۔‬

‫‪ 1‬مرعاة املفاتيح ش�ح مشاكة املصابيح�‪۲‬؍�‪۵‬‬

‫للب�ــیق �‪۲�۹�۸‬؍�‪،۴‬الــروض االنف�‪۵�۲�۲‬؍�‪،۷‬عیــون‬ ‫ن‬
‫الزرقــا� عــی املواھــب �‪۳�۳�۳‬؍�‪ ،۳‬دالئــل النبــوۃ ی‬ ‫‪ 2‬زاداملعــاد�‪۳�۲�۱‬؍� ش‪�،۳‬ح‬
 ‫�������‬

‫ٰ‬ ‫م‬‫حس‬
‫رطف�)‬
‫سریہزید‪t‬بناح�رثہ( ییک �‬
‫ جام�د�یالآخرہاس�ترجہ�ی‬
‫َ ْ ُ ُ َ ُ ْ نُ ْ ف‬ ‫ََ ُ ْ ُ‬ ‫َٔ ْ َ َ ْ َ ُ ْ نُ َ َ َ ْ َ ْ ُّ ْ ْ َ ْ َ َ َ ْ َٔ َ َ‬
‫ص‪َ ،‬وقد ا َجاز ُه َوك َس ُاه‪ ،‬فل ِق َيه النيد ْب نُ� َع ِار ٍض‪ ،‬وابنه ع ِارض ب� ال ِ‬
‫نيد ِ ي�‬ ‫اقبل ِدحية ب� خ ِليفة الك ِب ي� ِمن ِعن ِد قي‬
‫َ َ َ َ ْ َ ن َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ََ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫َ تْ ُ ُ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫نَ�س ِم ْن ُج َذ ٍام ِب ِ� ْس َ َ َ ُ َ َ ْ‬
‫يب‪،‬‬ ‫م‪.‬فقطعوا علي ِه الط ِر يق‪ ،‬ف ْل ي�كوا علي ِه ِإل سل ثو ٍب‪ ،‬فس ِمع ِبذ ِلك نف ٌر ِمن ب ِ ي� الض ِب ِ‬ ‫ي‬ ‫ٍ‬
‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َْ ََ َُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فاخ َب َ� ُه بذلك‬
‫الن ّ� َصل ُ‬
‫فنف ُروا ِإل ي ِ� ْم‪ ،‬فاستنقذوا ِل ِدحية متاعه‪ ،‬وقدم دحية عل ِ يب‬
‫ْ‬
‫� حدہینبہفیلخ‪ t‬یقرص�ر�و�مےکاپ�سےسو�اپسدمیہنٓا�رہےےھت�‪،‬یقرصنےاہنںیرگ�ا�ںدق�ر�اناع�ما�و�رلختعانعیترککےر�و�انہایکتاھ�ر�اسےت‬
‫ن‬ ‫ن‬ ‫حس‬
‫ونبذ�ا�مےکولگو�ںےکاستھلمرک�ا�نرپ�ڈ�اکا�ڈ�الا�ا�و�ر�ا�نےسبسھچک‬ ‫مںی میٰ نامیہگجرپ�ہ��ی�دبناع�ر�ضا�و�را�سےکےٹیباع�ر�ضنب�ہ��ی�دنے ج‬
‫ض‬
‫لو�ٹایلصر�فایکڑپک�اچوھ�ڑ�اجسیکوکئیتمیقہنیھت�‪ ،‬یہربخونب��ب� بی�یکایکامجعتےنینسوج�رفاعہنبزی جدذ�امیےکرگ�و�ہےسقلعتمیھت‬
‫�ا�و سم�رامل�نوہچیکیھتا�نولگو�ںےنا�نڈ�اکوئو�ںےسو�ہامت�مولٹاوہ�ااسما�ننیھچرک�دحہییبلک‪ t‬کوولٹادیا�‪� ،‬دحہییبلک‪ t‬نےدمیہنونم�ر�ہچنہپ‬
‫کریبنﷺکو�ا�سو�اقہعیکاطال�ع �دی�‪،‬‬
‫ٌ َ‬ ‫‪،‬فك َن َز ْي ٌد َي ِس ي ُ� ّالل ْي َل َو َي ْ ُ‬ ‫َ‬
‫َ ُ َ َ َّ َ َ ُ ْ َ َ‬ ‫ف‬ ‫َ َ َ‬
‫ال� َار‪َ .‬و َم َع ُه َد ِليل ُل ِم ْن‬ ‫ك ُن نّ َ‬ ‫ف َب َعث ز ْي ُد ْب نُ� حارثة ي� �خ امسئة رج ٍل ورد معه ِدحية‬
‫َ ُ ْ‬ ‫ٔ‬ ‫َ ن ُ ْ َ َ َ َٔ ْ َ َ ْ َ تَّ َ َ َ ْ َ َ ُّ َ َ ْ َ َ َٔ َ‬
‫عل�م فقتلوا يف�م فاوجعوا َوق َتلوا ُال َن ْي َد َو ْاب َن ُه‪،‬‬ ‫الص ْب ِح عل الق ْو ِم‪ ،‬فاغ ُاروا ي‬ ‫ب ِ ي� عذرة‪ ،‬فاقبل ِب ِ�م ح� جهم ِب ِ�م مع‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫الن َع ِم ال َف َب ِع ي�‪َ ،‬و ِم ْن الش ِاء �خَ ْ َسة ال ِف ش ٍاة‪َ ،‬و ِم ْن ّ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫َؤَا َغ ُاروا َع َل َماش َي ت� ْم َو َن َعمه ْم َون َس ئا� ْم‪ ،‬فا َخذوا م ْن ّ‬
‫الس ب ْ ي�‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ ِِ‬ ‫ِ ِِ‬
‫ِ‬
‫ًَ ْ ّ‬
‫الن َس ِاء َو ّ‬
‫الص ْب َيان‪،‬‬ ‫ِمائة ِمن‬
‫تو�ٓا�پﷺےنزیدبناح�رثہ‪ t‬کواپنچوس(�‪)۵�۰�۰‬ماجہدینےکاستھر�و�انہرفمایا�دحہینبیبلک‪ t‬بیھاستھےھت�‪�،‬ا�نیک نہرامئی‬
‫را�ا�و�ر�د�نںیمر�وپو�شر�ہرکرفسطےرکتےرہے�‪�،‬رہربماجہدینےکا�سرکشلکو�ا�ن‬
‫رفس ت‬
‫کےےیلینبذع�ر�ہاک�ایکرہربیھباھتیہدسہتر�ا�تںیم ک‬
‫�ڈ�اکوئو�ںےکرسرپےلرکحبصےکوقتاچنہپ�‪،‬جاہ�ںانوہ�ںےناچانکمشدون�ںرپمحہلرک�دیا�ا�و�ر�ا�نںیمےستہبوس�ںوکقلترک�دیا�‪،‬تہغیتوہنے‬
‫ن‬
‫�و�الو�ںںیم�ہ��ی�د�ا�و�ر�ا�ساکاٹیببیھاھتا�و�ر�انےکومییشا�ونٹا�و�روع�رتںیڑکپلںی�‪،‬ما�لتمینغںیمایکزہ�ا�ر�ا�ونٹاپنچزہ�ا ب�ررکیا�ںا�و�رقدییو�ںںیم‬
‫�ایکوسعو�رتںیا�و�ربےچےھت�‪،‬‬
‫َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فدفع إىل َر ُسول الهلِ َصل ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ام ف� نفر ِمن ق ْو ِم ِه إ َل َر ُسول الهلِ َصل ُ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ ن َ َ ُ ُْ َ‬
‫الهل‬ ‫ِ‬ ‫الذ ِ يّ ِ ي‬ ‫فرحل ز ي ٍد ب� ِرفاعة ج‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ َ َّ‬
‫الهل َع ْن ُه ِ‪.‬إل ز ْي ِد ْب ِ ن�‬
‫� ُ‬ ‫ال ق ِد َم َعل ْي ِه‪ ،‬فا ْس َل‪ ،‬ف َب َعث َم َ ُع ْم َع ِل ًّيا َر ِ ض ي َ‬ ‫ُ َ ْ َ‬
‫علي ِه وس َل ِكت ِاب ِه ال ِذي كن كتب ل وِلقو ِم ِه لي ِ ي‬
‫اس ك َما كن اخذ هلم‬
‫ْ َ َٔ ْ َ ْ َ َ ّ َ ّ ُ ّ َ َ ٔ‬ ‫َ َ َ َ ْٔ ُ ُ ٔ ُ خَ ّ َ ْ َ َ َ َ ْ‬
‫حرمم وامو ِ ِالم‪،‬فرد إل الن ِ‬ ‫ح ِارثة ي�م ُره ان ي� يل بيننا وب ي ن� ِ ِ‬
‫پرھ�رفاعہنبزی جدذ�امی‪� t‬اپینوق�مےکھچکولگو�ںےکرمہ�ا�ہرسو�لالہلﷺکیدخمتںیماحضرہوئےا�و�ر�اسال�مالنےےکوقترسو�ل‬

‫کث� �‪۴�۲�۱‬؍�‪۳‬‬ ‫‪،۴‬ا� سعد�‪۹�۵‬؍� ی‬

‫‪،۲‬الس�ۃ النبویۃ ب ن‬
‫ال� ی‬ ‫وال�ایۃ�‪۲�۵�۳‬؍� ب ن‬
‫ط�ی�‪۲�۸‬؍�‪،۳‬البدایۃ ن‬ ‫اال��‪۱�۹�۴‬؍�‪ ،۲‬ت� یخ‬
‫ر� ب‬ ‫ث‬
 ‫�������‬

‫کلوھ�ار�اہنںی د�ییھت و�ہٓا�پیک دخمت ںیم شیپیک�‪،‬ترحیرپڑ�ھرک�ٓا�پ‬

‫�الہل ﷺنے ا�ن ےک ا�و�ر�ا�نیک وق�م ےکقح ںیم وجترحیر ک‬
‫نے دیسنا یلع ‪ t‬کوزیدبناح�رثہ‪ t‬کیرط�فر�و�انہرفمایاکہوجکھچامو�ا�لتمینغا�نےسنیھچےئلےھتو�ہاہنںیو�اپسرک�دیےئ‬
‫‪1‬‬
‫ج ئاںی�‪،‬چاننہچزیدبناح�رثہ‪ t‬نےا�نےکدیق�یرہارکدیےئا�و�ر�ا�نےکامو�ا�لو�اپسرک�دیےئ�۔‬

‫رطف�)‬
‫سریہدیسنارمع‪t‬بناطخ�ب(تربہیک �‬
‫ عشاب�ناس�ترجہ�ی‬
‫َ‬ ‫ً َ َ‬ ‫ف ََ‬ ‫َش ْع َب َان َس َن َة َس ْبع َ‪،‬ق َال‪َ :‬ب َع َث َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل۔ ُ َع َر َر ِ ض ي َ‬
‫الهل َع ْن ُه ِ ي� ثل ِث ي نَ� َر ُجل إل ج ُع ِز َه َو ِازن‬
‫� ُ‬
‫ٍ‬
‫َ‬
‫ِب تُ َ� َبة‬
‫عشاب�ناس�ترجہ�یںیم�رسو�لالہلﷺنےدیسنارمعبناطخ�ب‪ t‬کوہو�ز�ا�نیکرسکوبیےکےئلتسی(�‪ٓ�)۳�۰‬ا� مدوی�ںےکاستھرتبہ‬
‫نامیہگجیکرط�فاجیھب�‪،‬‬
‫و�ران)‬ ‫عبالء‪َ ،‬ع َل َٔا ْر َبع َل َيال ِم ْن َم َّك َة‪َ ،‬طر يق صنعاء ب خ‬ ‫ْ‬ ‫(� َب ُة َب ْي نَ َ�ا َو َب ْ نَ� َم ّك َة س ّت َل َيال َ‪،‬و َ َ‬ ‫تُ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ ٍ‬ ‫ه ِبن ِاح َي ِة ال ِ‬ ‫ٍ ِي‬ ‫ِ‬ ‫ي‬
‫تربہہکمرکممہےسھچر�اتو�ںیکاسمفترپہے�‪�،‬ا�و�رع�بلائ کےاپ�سہکمےساعنص�ءکےر�اسےترپچا�ر�ر�ا�تیکاسمفترپہے)‬
‫َ فَ‬ ‫ال� َار َ َٔوا تَ� ْ خَ‬ ‫فَ خَ َ َ ُ َ ُ َ ض َ ُ َ ْ ُ َ َ َ ُ َ ٌ ْ َ ن َ َ َ ُ َ ُ َ ّ ْ َ َ َ ْ ُ ُ َ‬
‫ال َب ُ� َه َو ِازن َ� َر ُبوا‪،‬‬ ‫ون نّ َ‬ ‫� الهل عنه ومعه د ِليل ِمن ب ِ ي� ِهل ٍل‪،‬فكنوا ي ِس ي�ون الليل ويكن‬ ‫�رج عر ر ِ ي‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َو َج َاء ُ َع ُر ُ َم ّ ُال ْم ف ْل َيل َق ِم نْ ُ� ْم ا َح ًدا‪َ .‬و ْان َ َ‬
‫ال ِد َين ِة‬
‫صف َر ِاج ًعا إل َ‬
‫ونبال�لاک�ایکرہرببیھاھت�‪�،‬ر�ا� �زد�ا�ر�یےکشیپرظنیہدسہتد�نےکوقتپھچ‬
‫سدیناعرم‪ t‬تربہیکرط�فر�و�انہوہئےا�نےکاستھ ھ‬
‫رفسرتاہو�اتربہےکرقیباچنہپمرگہو�ز�ا�نوک�ا�سدسےتےکاب�ر�ےںیمملع گوہای�ا�و�ر�و�ہرف�ا�رہوگےئ�‪،‬سدیناعرم‪� t‬ا�نےک‬
‫جاتا�ا�و�ر�ر�ا�تںیم ک‬
‫‪2‬‬
‫عالقےںیمےچنہپرگم�وہا�ںوکئیٓا�دمیہنالم�‪�،‬و�ہ‪� t‬ا�سدسہتےکاستھو�اپسدمیہنٓاگےئ۔‬

‫رطف�)‬
‫سریہریشب‪t‬بندعس�اناص�ر�ی(فد�کیک �‬
‫ عشاب�ناس�ترجہ�ی‬
‫َّ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ ن ُ َّ َ َ َ ف َ َ نَ َ ُ ً فَ خَ َ‬ ‫ٔ‬ ‫ف َ َ ََ‬
‫� َر َج ِإل يْ ِ� ْم‪ ،‬فل ِق يَ� ِر َع َاء الش ِاء‪،‬‬ ‫بش� ب ن� سعد االنصاري ِإل ب ِ ي� مرة ِبفد ٍك ِ ي� ثل ِث ي� رجل‬ ‫ِ ي� ش ْع َبان َسنة َس ْب ٍع‪ ،‬ي‬
‫َ َ ُ‬ ‫الليل َ‪،‬ف َب ُاتوا َ ي ْ� ُم نَ ُ‬
‫و� ْم ِب� َّلن ْب ِل َح تَّ� ف ِ ن يَ� ن ْبل َب ِش ي ٍ�‬
‫َ ْ َ َ َّ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َٔ ْ َ َ ُ َّ‬
‫الط َل ُب ِع ْن َد ْ‬ ‫فاستاق الشاء والنعم‪ ،‬ورجع ِإل ال ِدين ِة فادر كه‬
‫ِ‬

‫اال��‪۱�۴�۶‬؍�‪۲‬‬
‫ا� سعد�‪۶�۷‬؍�‪،۲‬عیون ث‬
‫‪ 1‬بن‬
‫وال�ایــۃ�‪۲�۵�۱‬؍� ش‪�،۴‬ح الزرقـ ن‬
‫ـا�‬ ‫للب� ق��‪۲�۹�۲‬؍�‪،۴‬عیــون ث‬
‫اال��‪۱�۸�۸‬؍�‪،۲‬البدایــۃ ن‬ ‫‪ 2‬زاداملعاد�‪۳�۱�۸‬؍�‪،۳‬واقــدی مغــازی�‪۷��۲ ۲‬؍�‪ ،۲‬دالئــل النبــوۃ ی‬
‫ال� کثـری �‪۴�۱�۸‬؍�‪۳‬‬
‫‪،۳‬ا� ســعد �‪۸�۹‬؍�‪ ،۲‬السـری ة النبویــۃ ب ن‬
‫عــی املواھــب�‪۳�۰�۴‬؍� ب ن‬
 ‫�������‬
‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ا‪،‬ح تَّ� �ضُ ِ َب ك ْع َب ُاه َو ِقيل‪ :‬ق ْد‬ ‫يب ‪َ ،‬و َق َات َل َب ِش ي ٌ� ِق َت ًال َش ِد ًيد َ‬ ‫صاب ِه‪َ ،‬ف َو َّل ِم نْ ُ� ْم َم ْن َو َّل‪َ ،‬ؤُا ِص َ‬
‫يب ِم نْ ُ� ْم َم ْن ُٔا ِص َ‬ ‫َ َٔ ْ َ‬
‫وا ِ‬
‫تَ َ‬ ‫ا�ا ُع ْل َب ُة ْب نُ� َز ْي ٍد ْ َ‬ ‫َ َ َ َٔ ّ َ َ ْ َ َ خَ َ ّ‬ ‫ََ ئ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َْ ْ ُ َ َ‬
‫ال ِار ِ ث ّ ي�‪َ ،‬و َ� َامل‬ ‫الس ّي ِة َو ُم َص ِب َ‬
‫ا� ْم‪ ،‬وكن اول من ق ِدم ِب� ب ِ� ِ‬ ‫مات‪ ،‬ورجع القوم ِبنع ِم ِه ْم وش ِ ِ‬
‫ال ِد َينة‬ ‫َب ِش ي ٌ� َح تَّ� ْان تَ َ� إ َل َف َد ٍك‪َ ،‬ف َٔا َق َام ِع ْن َد يَ ُ� َود َح تَّ� َ� َئ ْت ِج َر ُ‬
‫اح ُه‪َ ،‬ف َر َج َع إ َل ْ َ‬
‫ِ‬ ‫بِ‬ ‫ِ‬
‫عشاب�ناس�ترجہ�یںیم�رسو�لالہلﷺنےریشببندعس�اناص�ر�ی‪ t‬کیایق�د�تںیمسیت(�‪ )۳�۰‬صاحبہرک�ا�ماک�ایکدسہتدف�کںیمبونمر�ہ‬
‫ھبڑیرکیا�ںڑکپلےئا�و�ر�اہنںیہانکرک�و�اپیسیک‬
‫کیرسکوبیےکےئلر�و�انہرفمایا�‪،‬شبری‪ t‬نےونبمر�ہےکالعقہںیمد�اخل کوہر�ا�نےکا�ونٹ�‪ ،‬ب‬
‫�ر�ا�ہیلرگم�ابیھر�اسےتںیمیہےھتہکرمیو�ںنےر�ا�تےکوقتا�سدسہتوکریھگلای� سم‪،‬املنو�ںےندشنماکھگری�اتو�ڑنےےکےئلمجرکتزی�اند�ا�ز�ی‬
‫رگمدلہیا�نےکریتخمتوہگےئ�‪،‬صحبوہگیئوتمریو�ںےنا�نرپمحہلرککےامت�مسیتاجمہدینوکہشدیکردیارص�فا�نےکرس�د�ا�رشبری‪ t‬بن‬
‫کی ج‬
‫سدع�اناص�ر�یزخیماحلتںیم نزد�ہےچب�‪ ،‬مش�دون�ںےنا�نںیمزندگیولعم�مرکنےےکےئلا�نےکےنخٹرپضر�باگلئیرگمجبانوہ�ںےنوکئی‬
‫حرکتںیہنیکوتہکےنےگلہیرمچاکہے�ا�و�ر�اپےنام�لو�اساب�بےکاستھول�ٹےئگ�‪،‬عل� بہنبزید�الاح�رثی‪ t‬نےرسو�لالہلﷺکو�ا�سو�اقہع‬
‫کیربخکی�‪،‬شبری‪ t‬کوا کٹاھرفد�کالیاایگا�و�رو�ہوہںیوہی�دیو�ںےکاستھمیقمرہے�‪،‬جبا�نےکزخمکیھٹوہگےئوتمدیہنونم�ر�ہرشتیف‬
‫‪1‬‬
‫لےٓائے�(�اناص�رمںیبسےسےلہپیہیصخشےھتوہنج�ںےندیسناابوبرکدصیق‪ t‬کیتعیباکیفہلصایکتاھ)�۔‬

‫رطف�)‬
‫سریہاغلب‪ t‬نبدبع�الہلیثیل�(�و�ا�د�یلخنیک �‬
‫ �رماض�ناس�ترجہ�ی‬
‫�رسو�لالہلﷺکوخربمیلہکونبعو�ا�لا�و�ربونعدبمیفعۃ کےاقم�م سمرپاملنو�ںےکالخ�فعمجوہ�رہےںیہ�‪،‬‬
‫َ ُ‬ ‫قرة َق ِليال ِب َن ِاح َي ِة نَ ج ْ� ٍد ‪َ ،‬و َب ْي نَ َ�ا َو َب ْ ي نَ� ْ َ‬
‫ال ِد َين ِة ث َ�ا ِن َية ُ ب ْ� ٍد)‬ ‫ْ نَ ْ َ ّ‬
‫ه َو َر ُاء َبط ِن خ� ٍل ِإل الن ِ‬
‫َ(و ِ ي َ‬
‫جوندجکےالعقہںیمو�ا�د�یلخنےکےھچیپو�اقعےہا�و�رمدیہنےس�‪۹�۶‬ملییکاسمفترپہے)‬
‫� ِم َد َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اح َتل ُبوا َو َه َد ُءوا‪ ،‬ق َام َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ ف َ َ َ نَ َ ُ َ‬
‫الف َ َّلا َر َج ُعوا ِب خَ� َب� ِ ْه‪َٔ ،‬ا ْق َب َل َح تَّ� إ َذا َد نَ� ِم نْ ُ� ْم َل ْي ًل َوق ِد ْ‬
‫الهل‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بعثه ِ ي� ِمائ ٍة وثال ِث ي� رج‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫يك ب َتق َوى الهلِ َو ْح َد ُه ل ش� يك ُل‪َ ،‬وان ُت ِط ُيع ن َ َ ْ ُ ن‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُٔ‬ ‫ُ ّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َٔ ْ ُ ثُ‬ ‫َٔ ْ َ‬
‫و�‬
‫و� ول تعص ِ ي‬ ‫ِي‬ ‫ِ‬ ‫وص ْ ِ‬ ‫َواث نَ� َعل ْي ِه ِب َ�ا ه َو اه ُل ّ� قال‪ :‬ا ّما َب ْعد‪ ،‬ف ِإ ن ي� ا ِ‬
‫َُ ٌ َ‬ ‫ُ َ ٌ ُ َ ُ َٔ ْ‬ ‫ُ َ ُ َٔ ْ‬ ‫ََ َ‬ ‫ُ َٔ ّ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ّ َ ْٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ تُ ُ‬
‫َول خَ�ا ِلفوا ِ يل ا ْم ًرا‪ ،‬ف ِإن ُه ل َراي ِ َل ْن ل ُيط ُاع‪ ,‬ث ّ� الف َب ْي نَ ُ� ْم فقال‪ َ :‬ي� فلن ان َت َوفلن‪ َ ،‬ي� فلن ان َت َوفلن ل‬
‫َ ُ ُ َ َٔ‬ ‫ُ َ ُ ُ ّ َ ُ َ َ ُ َ ّ ُ ْ َٔ ْ َ ْ َ َ ّ َٔ ُ َ َٔ ُ ُ َٔ ُ َ ٌ‬
‫إل ا َح ُد ْك فاقول‪ :‬ا ْي نَ� فلن َص ِاح ُبك؟ف َيقول‪ :‬ل ا ْد ِري‬ ‫يف ِارق ك رج ٍل ز ِميل و ِإ ي� ك ان ي� ِجع ي‬
‫�ٓا�پﷺنےاغلبنبدبع�الہلوک�ایکوستسیاجمہدیناک�ایکدیپ�لدسہتد�ےرک�ا�نیکرسکوبیےکےئلر�و�انہرفمایا�‪،‬جبو�ہزن�دیکےچنہپ‬
‫تو�دشنمےکاحلا�تولعم�مرکنےےکےئلھچکاجسو�سےجیھبانوہ�ںےنو�اپس کٓارحالا�تاتبئےوت�انوہ�ںےنر�ا�تےکوقتا�نرپمحہلرکنے‬

‫ن‬
‫الزرقــا� عــی املواھــب‬ ‫للب� ق��‪۲�۹�۵‬؍�‪،۴‬عیــون ث‬
‫اال��‪۱�۸�۹‬؍� ش‪�،۲‬ح‬ ‫‪ 1‬زاداملعاد�‪۳�۱�۹‬؍�‪،۳‬مغــازی واقدی�‪۷��۲ ۳‬؍�‪،۲‬دالئــل النبــوۃ ی‬
‫‪،۳‬ا� ســعد�‪۹�۱‬؍�‪۲‬‬
‫�‪۳�۰�۵‬؍� ب ن‬
 ‫�������‬

‫وموی�ںاکد�و�د�ھد�وھاا�و�رنئمطموہگےئا�و�رکڑھ�ےوہکرطخہبدیاجسںیمالہلیکدمح�وثانکےدعبکاہمںیمتوک�الہل‬
‫کانموصبہانبیا�‪�،‬ا�سےکدعب شی‬
‫�وحد�ہالشریکےسڈ�رتےرہےنیکوصتیرکتاہو�ں�ا�و�ر�ا�سےکاستھہییھبوصتیرکتاہو�ںہکریم�یرفمانرب�د�ا�ر�یرک�وناف مرانیہنرک�وا�و�رنہ‬
‫رھانوہ�ںےناپےندسہتا�سرط�حرتتبی‬
‫مری�ےیسکمکحیکاخملتفرک�وکوینہکسجیکاخملتفیکاجتیےہا�سیکوکئیدتبریکامای�بںیہنوہ �تی‪،‬پ �‬
‫�دیاکہا�ےالف�ںوتنےالف�ںےکاستھرہانہوگا�ا� �ور�ا�ےالف�ںوتنےالف�ںےکاستھرہانہوگاکوئیصخشاپےناستیھےسدج�انہوہ�‪�،‬ایاسہرگزنہ‬
‫ہوکہمتںیمےسوکئیصخشریم�ےاپ�سٓائےا�و�رمںیا�سےسوپچوھ�ںاہمت�ر�اساتیھاہک�ںےہ�؟�و�ہےہکےھجمولعم�مںیہن�‪،‬‬
‫َ َ َ‬ ‫وف َ‪،‬ق َال‪َ :‬ف َٔا َح ْط َنا ب� ْ َلا ِ�ض َ[و ِ ف� ْ َ‬
‫ُّ َ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫َ َ ََ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ‬
‫الا ِ�ض ِ ] [ن َع ٌم َوق ْد َعط ُنوا‬ ‫ِ ي‬ ‫ِ‬ ‫َو ِإذا ك ّب َ� ْت فك ّب ُ�وا‪ .‬قال‪ :‬فك ّب َ� َوك ّب ُ�وا‪َ ،‬واخ َر ُجوا السي‬
‫ف َٔ َ‬ ‫َ َ َ ُ ْ فَ خَ َ َ َ ْ َ ّ َ ُ َ َ َ ُ َ َ ً َ َ َ ْ َ ّ ُ َ َ ْ ُ ْ َ نْ ُ َ َ ٔ‬
‫م‪،‬وخ َر َج اسامة ِ ي� ا ث ِ� َر ُج ٍل ِم نْ ُ� ْم‬ ‫مو ِاش ي�م‪� ،‬رج إلينا الرجال فقاتلوا ساعة‪ ،‬فوضعنا السيوف حيث ِشئنا ِم�‬
‫ُ‬
‫َ َ َ َ َ َّ ُ َ َ َ َ ُ ث َّ ْ َ ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ ُ َ‬
‫الن َع َم‬ ‫الش َاء َو َّ‬ ‫ُيقال ُل مرداس ب ن� ن�يك‪ ،‬ف َّلا َد نَ� ِم ْن ُه َو َل َم ُه ِب� َّلس ْي ِف‪ ،‬قال‪ :‬ل ِإل ِإل الهل‪ ،‬فقتل‪ � ،‬استاقوا‬
‫ك َر ُجل َٔا ْو ع ْد َ َلا م َن َّ‬‫ُّ‬ ‫ا� ْم َع شَ َ َ َٔ ْ‬
‫س َم نُ ُ‬ ‫َ ُّ‬
‫الذ ّر َّي َة‪َ ،‬و َك َن ْت ُ ْ‬
‫الن َع ِم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�ة اب ِع َر ٍة ِل ِ ٍ‬ ‫و ِ‬
‫ریبکتلبدنر�و�ا�و�رماینو�ںےسولت�ا�ریںاکن�لرک�دشنم ٹرپو�ٹڑپ�و�‪،‬چاننہچاجمہدینےنایاسہیایک�ا�و�رنرع�ہ‬
‫ک‬ ‫کربوہ�ںوتسبلمرکنرع�ہ‬
‫جبںیمالہلا ک‬
‫کتریبلبدنکرکےدشنمےکاتجام�عےکنیعوسطںیمہلمحٓا�و�رہوئےا�و�ریئکاف �را�دکوقلترک�دیا�ا�و�ر�اسامہنبزید‪� t‬ایکٓا�دمیےکےھچیپےلکن‬
‫جساکنا�مکیہننبرم�د�ا�سالسیماھتجبا�سےکرقیبٓائےا�و�رتول�ا�رسےا�سرپ�و�ا�رکایتو�ا�سےنہملکال�الہٰالا�الہلڑپ�ھایل مرگ�انوہ�ںےن‬
‫رھانوہ�ںےنرکبیو�ںا�و�رچوپایو�ںوکہاناکیا�‪،‬ہر�ٓا�دمیےکےصحںیمد�سرکبیا�ںای�ا�سےکرب�ابروچپائےٓائے�‪،‬‬ ‫پرھبیھاسےلتقرک�دیا�‪،‬پ �‬
‫َ َ َٔ َ ْ‬ ‫ََ َ َ َ‬ ‫ٔ‬ ‫َّ ُٔ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ََ ُ‬ ‫ََ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل اخ ِب َ� ِب َ�ا َص َن َع اسامة‪ ،‬فك ُب َ� ذ ِلك َعل ْي ِه‪َ ،‬وقال‪ :‬اق َتل َت ُه َب ْع َد َما‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫ف َّلا ق ِد ُموا عل َرس ِ‬
‫ُ َ َ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ ْ َ َ َٔ ٌ‬ ‫ً َ َ فَ َّ َ َ ْ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ ُ َ َ َ‬
‫الهل؟فقال‪ِ :‬إ نَّ َ�ا ق َالا ُم َت َع ِّوذا‪ ،‬قال‪�َ :‬ل شقق َت َع ْن قل ِب ِه؟ ف َت ْع َل ا َص ِادق ُه َو ا ْم ك ِذ ٌب‪ ،‬ث َّ� قال َ‪:‬م ْن‬ ‫قال‪ :‬ل ِإل ِإل‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َٔ ْ ُ َ َٔ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ ُ َ ْ َ ْ َ َ فَ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫؟�ا زال ُيك ّ ِر ُر ذ ِلك َعل ْي ِه َح تَّ� ت َ� نَّ� ان َيكون ا ْس َل َي ْو َم ِئ ٍذ َوقال‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ‬ ‫لك ِبل ِإل ِإل الهل يوم ال ِقيام ِة‬
‫َ َ َ ُٔ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ْ ً َٔ َّ َٔ ْ ُ َ َ ُ ً َ ُ ُ َ َ َ َّ ُ َ َ َ‬ ‫ُٔ ْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ‪َ ،‬ب ْع ِدي‪،‬فقال‪ :‬ا َس َامة‬ ‫الهل‪،‬فقال َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ط الهل عدا ال اقتل رجل يقول‪ :‬ل ِإل ِإل‬ ‫اع ِ ي‬
‫َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْٔ ُ َٔ‬
‫سوا ا َح ًدا‬ ‫بعدك‪،‬ول ي� ِ‬
‫جبہیول�گرسو�لالہلﷺیکدخمتںیمےچنہپوت گلوو�ںےنٓا�پﷺوک�اسامہ‪ t‬کےلعفیکربخ� �دی� �‪ٓ،‬ا�پﷺوکیہاب�تتخس‬
‫ناگو�ا�رگز�ر�یا�و�رف مرایاکایتونےا�سوکقلترک�ڈ�الابجہکا�سےنہملکال�الہٰالا�الہلڑپ�ھایلتاھ�‪�،‬انوہ�ںےنرع�ضایک�ا�سصخشےنولخ�صتینےسںیہن‬
‫لبہکضحماج�ناچبنےےکےئلہملکڑپھاتاھ� �‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایاایکتونےا�ساک�د�لریچکر�دیھکایلتاھ�؟�و�ہولخ�صتینےسہملکڑپ�ھرہاتاھیاجا�ن‬
‫باچنے ےک ےئلجوھ�ٹ وب�ل رہاتاھ�‪،‬پرھف مرایاقایمت ےک د�ن لا�الہٰ الا�الہل ےک اقمبہل ںیموک�نریت�امد�دگا�رہوگا�؟ �ٓا�پﷺ اب�ربا�رییہ اب�ت‬
‫�دہر�اتےرہےاہی�ںکتہکاسامہ‪ t‬نےد�لںیماہککہاک�شںیمٓا�جیہاملسم�نوہ�اہوتا�ا�و ک�راہ�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!مںیالہلےس‬
‫�وعد�ہرکتاہو�ںہکیھبکا�سٓا�دمیوکقلتںیہنرک�و�ںاگجولا�الہٰالا�الہلاتہکہو�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایامری�ےدعب�‪�،‬اسامہ‪ t‬نےرع�ضایک�ٓا�پ‬
 ‫�������‬

‫ﷺےکدعب�‪�،‬ا�سگنجںیمیسکٓا�دمیوکقدی�یںیہنانبیاگایاھت�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ َ َ َ َ َّ ْ َ َ‬
‫الق ْو َم ف َ� َز ْم َن ُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُ َ‬ ‫� َّ ُ‬ ‫ُٔا َس َام َة ْب نَ� َز ْي ٍد َر ِ ض ي َ‬
‫اه‪،‬‬ ‫الل َع نْ ُ� َما‪َ ،‬يقول‪َ :‬ب َعث َنا َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِإل احلرق ِة‪،‬فصبحنا‬
‫م‬ ‫اال ْن َصار ُّي َف َط َع ْن ُت ُه ُ� ْ‬
‫َ َ ْ ُ َٔ نَ َ َ ُ ٌ َ َٔ ْ َ َ ُ ً نْ ُ ْ َ َ َّ َ َ ُ َ َ َ َ َ َّ ُ َ َ َّ َٔ‬
‫و ِلقت ا� ورجل ِمن االنص ِار رجل ِم�م‪ ،‬فلا غ ِشيناه‪ ،‬قال‪ :‬ال ِإل ِإل الهل فكف‬
‫ِب يِ‬ ‫ِ‬
‫َ تَّ َ َ ْ ُ َ َ َّ َ ْ َ َ َ َ َّ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ُٔ َ َ ُ َٔ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َّ ُ ُ ْ ُ َ َ‬
‫ح� قتلته‪،‬فلا ق ِدمنا بلغ الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬فقال ي‪ �:‬اسامة‪ ،‬اقتلته بعد ما قال ال ِإل ِإل الهل‪،‬قلت‪ :‬كن‬
‫َٔ ّ َ َٔ ُ َٔ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ َ َ ّ ً فَ َ َ َ َ‬
‫ا�ا زال ُيك ّ ِر ُر َها‪َ ،‬ح تَّ� تَ َ� َّن ْي ُت ا ِ ن ي� ْل ا ك ْن ا ْس ْل ُت ق ْبل ذ ِلك َالي ْو ِم‬ ‫متع ِوذ‬
‫یہو�اقہعا�سرط�حےہہکاسامہ‪ t‬بای�نرکتےںیہںیمہرسو�لالہلﷺنےہلیبقرحقہیکرط�فاجیھب�‪،‬ہمےنحبصوسیر�ےا�نرپمحہل‬
‫کر�دیا�ا�و�ر�ا�نوککشتساف�ش �دی�‪،‬مںیا�و�راناص�راک�ایکٓا�دمیا�نےکایکٓا�دمیےکےھچیپد� �وڑ�ےبجمہا�سےکرقیبےچنہپوت�ا�سےن‬
‫کاہلا�الہٰالا�الہل‪� ،‬اناص�ر�یوتیہہملکنسرک�ر�کایگیلنکںیمےنا�سوکنزی�ہام�رکرقلترکدیا�‪،‬جبمہو�اپسٓائےا�و�ر�رسو�لالہلﷺکو�زیدبن‬
‫حا�رثہ‪ t‬کےا�سو�اقہعاکعملوہ�اتو�ٓا�پےناسامہ‪ t‬سےوم�اخذ�ہرفمایاکہا�ےاسامہ‪ !t‬تونےا�سےکال�الہٰالا�الہلےنہکےکدعبلتق‬
‫کر�دیا�؟�اسامہ‪ t‬نےرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ! �ا�سےنرص�فلتقےسےنچبےکےئلہملکڑپ�ھایلتاھ�‪،‬مرگ�ٓا�پﷺرب�ابرییہ‬
‫‪2‬‬
‫با�ترفماتےرہےیتحہکںیمےنٓا� �رز�وکیہکاک�شںیمٓا�جےسےلہپاملسم�نہن توہا�۔‬

‫سریہدجن‬
‫ول الهلِ صىل الهل عليه وسمل َب َع َث َس َّي ًة ِق َبل نَ ج ْ� ٍد َؤَا نَ� ِف ي� ْم‪َ .‬ف َغ ِن ُموا إ ِب ًل َك ِث ي َ� ًة‪َ .‬ف َب َل َغ ْت ُ ْ‬
‫س َم نُ ُ‬
‫ا� ْم‬
‫َ ْ ن ُ َ َ َٔ ّ َ ُ َ‬
‫ا� عر‪ ،‬ان رس‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫ُ ُُّ‬ ‫ْ‬
‫اح ٍد اث نَ ْ� َع شَ َ‬ ‫ُّ‬
‫� َب ِع ي ً�ا‪ ،‬ث َّ� ن ِفلوا َب ِع ي ً�ا َب ِع ي ً�ا‬ ‫ي‬ ‫ك َو ِ‬ ‫ِل ِ‬
‫عدب�الہلنبرمع‪t‬ف مراتےںیہ�رسو�لالہلﷺنےدجنکیرط�فایکرسیہاجیھبمںییھبا�سرسیہںیمرشیکاھت�‪�،‬و�ہایب�نرکتےںیہہکںیمہ‬
‫‪3‬‬
‫نغتمیںیماب�ر�ہاب�ر�ہا�ونٹےلما�و�ر�ایکایکا�ونٹاناع�مںیمدی گاای�ا�سرط�حمہریت�ہریت�ہا�ونٹےلرک�و�اپسٓائے�۔‬

‫سریہدبع�الہل‪t‬بنذح�افہیمہس‬
‫َٔ ُ َٔ ْ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ّ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ً َ‬
‫س َّية ف ْاس َت ْع َمل َر ُجل ِم َن االن َص ِار َوا َم َر ْه ان‬ ‫� الل عنه‪ ،‬قال‪ :‬بعث الن ِب يُّ� صل الهل علي ِه وسل ِ‬ ‫عن ع ِ ٍيل ر ِ ي‬
‫َ ًَ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬
‫ُ َ ْ ََ َ ُ ُ ن‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬
‫ْ َ َ َ ُ ُ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ ُ ََ َ‬
‫و�؟قالوا‪َ :‬بل‪،‬قال‪ :‬فا�جْ َ ُعوا ِ يل حطبا‪،‬‬ ‫ي ِطيعوه‪ ،‬فغ ِضب‪،‬فقال‪ :‬اليس امرك الن ِب يُّ� صل الهل علي ِه وسل ان ت ِطيع ِ ي‬
‫ون‪َ :‬ف َر ْر نَ� إ َل َّ‬ ‫فَ َ َ ُ َ َ َ َٔ ْ ُ نَ ً َ َٔ ْ َ ُ َ َ َ َ ْ ُ ُ َ فَ َ ُّ َ َ َ َ َ ْ �ضُ ُ ْ ُ ْ ُ َ ْ ً َ َ ُ ُ َ‬
‫الن ِب يّ�‬ ‫ِ‬ ‫ج�معوافقال‪ :‬او ِقدوا �را‪ ،‬فاوقدوها فقال‪ :‬ادخلوها‪�،‬موا وجعل بع م ي� ِسك بعضا‪ ،‬ويقول‬
‫ِ‬
‫للب� ق��‪۲�۹�۶‬؍�‪،۴‬عیون ث‬
‫اال��‪۱�۹�۰‬؍�‪۲‬‬ ‫‪ 1‬زاداملعاد�‪۳�۱�۹‬؍�‪،۳‬مغازی واقدی �‪۷��۲ ۴‬؍�‪،۲‬دالئل النبوۃ ی‬
‫ْ ُ ََْ َ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُٔ َ َ َ ْ نَ َ ْ َ ُ ُ َ‬ ‫َّ ّ َّ‬
‫ـ� َصــى الــه عليـ ِـه وســم اســامة ب� ز يـ ٍـد ِإل احلرقـ ِ‬
‫ـات ِمــن ج�ينــة �‪،۴�۲�۶�۹‬دالئل‬ ‫‪ 2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب املغــازی َ ب� ُب َب ْعـ ِ‬
‫ـث النـ ِب ِي‬
‫للب� ـیق �‪۲�۹�۷‬؍�‪۴‬‬
‫النبوۃ ی‬
‫ٔ‬ ‫‪ 3‬ت� ي خ‬
‫املشاه� واالعالم�‪۴�۷�۷‬؍�‪۲‬‬ ‫ي‬ ‫ر� إالسالم ووفيات‬
 ‫�������‬
‫َّ َ َ َ َ‬ ‫َّ ُ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َ َّ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ َ َ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬فقال‪:‬ل ْو‬ ‫الن ِار‪ ،‬ف َ�ا زالوا َح تَّ� �خ َ َد ِت النارفسكن غضبه‪ ،‬فبلغ الن ِب ي� صل‬ ‫صل الهل علي ِه وسل ِمن‬
‫ُ‬ ‫َّ‬
‫الق َي َام ِة‪ ،‬الط َاعة ِ ف ي� َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َُ َ‬
‫امل ْع ُر ِ‬
‫وف‬ ‫َدخلوها َما خ َر ُجوا ِم نْ َ�ا ِإل َي ْو ِم ِ‬
‫سدیناعیل‪ t‬بنابیاطلبےسرم�و�یےہیبنرکیمﷺےناناص�رکےایکٓا�دمیوک�ایکرسیہاک�امریبانکرھباجی�(نو�و�ی‪ a‬ہکےتںیہا�س‬
‫مریدب�الہلنبذح�افہیمہس‪ t‬تےھ�)�ا�و�ر�ا�سےک فراق�ءکو�ا�سیک‬
‫ےھت‪�،‬ا�و�رہد�یںیماھکلہےہیا ع‬
‫سےولعم�موہ�اکہو�ہصخشدبع�الہلنبذح�افہہن �‬
‫با�تےننسا�و�را�سیکاطاعترکنےاکمکحدیاکیسومقہعرپ�انوہ�ںےنا�سوکنا�ر�ا�ضرکدیا�امریےناپےناسھتوی�ںےساہککای�رسو�لالہلﷺ‬
‫نےںیہمتریم�یاب�تےننسا�و�ر�ا�سرپلمعرکنےاکمکحںیہندیا�؟سباجمہدینوبلےویک�ںںیہن�!�ٓا�پﷺنےںیمہاہمت�ر�یرفمانرب�د�ا�ر�ی‬
‫رھامریےنا�نوک�ٓا�گالجنےاکمکح‬
‫کاحمکرفمایاہے�‪�،‬ا�سامریےناپےناسھتوی�ںوکلڑکیا�ںعمجرکنےاکحمکدیا�انوہ�ںےنڑکلیا�ںعمجرک�دیں�‪،‬پ �‬
‫�دیاانوہ�ںےنڑکلیو�ںںیمٓا�گالج�د�یبجٓا�گوخ�بڑھب�کاٹیھوت�امریےناہکپرھتمبسول�گا�سٓا�گںیموک� جدائو�‪ ،‬فوجیوک� جداناہی‬
‫چاہےتےھتہکانیہںیمےسضعبےنضعبوک�ر�وکاا�و�رہکےنےگلٓا�گےسےنچبےکےئلوتہمٓا�پﷺپر�ایام�نالئےںیہرھپ�ٓا�گںیم‬
‫کو� جد ئاںی�؟�ا�نابتو�ںںیموقتزگ گ�رای�ا�و�ر�ٓا�گیھبھجبیئگا�سےکدعب�امریکاغہصیھبڈنھٹ�اہوگای�‪،‬جبہیول�گو�اپسدمیہنٓائےا�و�ررسو�ل‬
‫�الہلﷺکویہو�اقہعایب�نایکوتٓا�پﷺنےرفمایا�اگریہول�گٓا�گںیموک� جداتےوت�ا�سےسیھبکابہرنہٓاتے ف�‪ ،‬مرانرب�د�ا�ر�یرص�فیکینےک‬
‫‪1‬‬
‫کامو�ںںیمےہ�(عیینرش�عےکالخ�فوجبا�توہ�ا�سوکہرگزہنںیامنانچاہےی) �۔‬

‫رطف�)‬
‫سریہدبع�الہل‪t‬بنر�و�احہ�(یخربکی �‬
‫شو�ا�لاس�ترجہ�ی‬
‫ُّ َ ُّ َ‬ ‫ُ ُٔ َ ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َع ْب َد الهلِ ْ نَ� َر َو َ َ ف َ َ َ‬ ‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ َ ََ َ َُ ُ‬
‫ل ِإل‬ ‫احة ِ ي� ثل ِث ي ن� َر ِاك ًبا ِف ي ِ� ْم ع ْبد الهلِ ْب ن� اني ٍس الس يِ‬ ‫ب‬ ‫قال‪ :‬بعث رس‬
‫َ َٔ َ‬ ‫َ ََ َ ْ‬ ‫َّ َٔ َّ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ان ُه ي ج ْ� َم ُع غطفان ِل َيغ ُز ُوه ِب ِ� ْم‪،‬فات ْو ُه‬ ‫ال ُي َس ْي ِ� ْب ِ ن� ِرز ٍام ال يَ ُ� ِود ِّي‪َ ،‬ح تَّ� ات ْو ُه ِب خَ� ْي َب َ�‪َ ،‬و َبلغ َر ُسول الهلِ صل‬
‫ً‬ ‫ف ََ‬ ‫َ‬ ‫ََ ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ُ َٔ ْ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِل َي ْس َت ْع ِملك َعل خ ْي َب َ� ف ْل َ ي زَ�الوا ِب ِه َح تَّ� ت ِب َ ُع ْم ِ ي� ثل ِث ي نَ� َر ُجل‬ ‫فقالوا‪ :‬ا ْر َسل َنا ِإل ْيك َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ال ْس ِ ِل ي نَ�‪َ ،‬ف َ َّلا َب َل ُغوا َق ْر َق َر َة ِث َب ٍار َو ِ ي َ‬
‫ه ِم ْن خ ْي َب َ� َعل ِس َّت ِة ا ْم َي ٍال ن ِد َم ال ُي َس ْي ُ�‬ ‫َم َع ُ ّك َر ُجل ِم نْ ُ� ْم َر ِد ٌيف ِم َن ْ ُ‬
‫ِ ٍ‬
‫�رسو�لالہلﷺکو�اطال�عیلمہکریسیبنز�ر�ا�موہی�د�یونبطغاف�ن سموکاملنو�ںرپمحہلرکنےےکےئلعمجرک�رہاہے� �‪ٓ،‬ا�پﷺنےدبع�الہلنب‬
‫�ر�و�احہ‪ t‬کوتسیاجمہدیناک�ایکدسہتد�ےرکا�نیکرط�فر�و�انہرفمایا�ا�سدسہتںیمدبع�الہل‪ t‬بنانسییھبےھت�‪،‬ماجہدیناکیہدسہت‬
‫یخربمںیا�سےکاپ�ساچنہپ�‪�،‬امریدسہتدبع�الہلنبر�و�احہ‪ t‬نےعمطٓامزیوگتفگںیمابغیرگ�و�ہےکرسغہنریسیکویہامدی�دلائیہکاگر�و�ہڑل�ائیہن‬
‫کر�ےوت�رسو�لالہلﷺ�اسےربیخکاگو�رنربان�دیںےگ�ا�سےکاستھا�سےکسیتدمتعماستیھیھبایھتہ�ر�ڈ�ا�لرکمدیہنےنلچےکےئلایت�روہ‬
‫ْ ن ُ َ َ َ َّ ْ ّ َ َ ْ َ َ َ ْ ن ُ َ ّ ُ ْ ّ َ ُ َ ُ نَّ َ َ ُ‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب املغــازی ب� ُب َ َّ َ ْ‬
‫س َّيــة‬
‫ـم‪ ،‬وعلقمــة ب ِ� َ جمـ ِـز ٍز املد ِ ْ ِجلـ ِيـ� ويقــال ِإ�ــا ِ‬ ‫س يــةِ عبـ ِـد الــهِ َ ب ِ� ح ْذ ُٔافــة السـ ِ َ ِي‬ ‫ِ‬
‫ـوب ط َاعــةِ ال َمـ َـر ِاء ِ ف ي� غـ ْيـر َم ْع ِص َيــةٍ ‪َ ،‬و ت ْ�ر ي ِ� َهــا ِ ف ي� َ‬ ‫ـاب ْ إال َمـ َـار ِة َ ب� ُب ُو ُ‬ ‫َٔ‬
‫اال ْن َصــار�‪ ،۴�۳�۴�۰‬حصیــح مســم ِك َتـ ُ‬
‫ال ْع ِص َيةِ �‪،۴�۷�۶�۶‬مســنداح‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ـ‬ ‫ج‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫الزرقــا� عــی املواھــب�‪۴�۵‬؍�‪۴‬‬ ‫ن‬ ‫للب�ــیق �‪۳�۱�۱‬؍� ش‪�،۴‬ح‬ ‫وال�ایۃ�‪۲�۵�۸‬؍�‪،۴‬دالئــل النبــوۃ ی‬ ‫مد�‪،۱�۰�۱�۸‬زاداملعاد�‪۳�۲�۵‬؍�‪،۳‬البدایــۃ ن‬
 ‫�������‬

‫گےئ� ع‪،‬دب�الہل‪ t‬کے فراق�ءمںیرہ�ٓا�دمیےنایکایکوہی�د�یوک�اپےنےھچیپوس�ا ک�ررلاییلنکبجہیول�گربیخسےھچلیمد�و�ررققر�ہابث� مراق�م‬

‫پرہپےچنوتسیریکو�ا�سرط�حا�نےکاستھٓانے نرپد�امتوہئی�‪�،‬ا�سےندبع�الہلنبانسی‪ t‬کیولت�ا�رکیرط�فاہتھ ھڑبایا�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َْ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ‬
‫فا ْه َوى ِب َي ِد ِه ِإل َس ْي ِف َع ْب ِد الهلِ ْب ِ ن� ان ْي ٍس فف ِط َن ُل َع ْب ُد الهلِ ف َز َج َر َب ِع ي َ� ُه ث َّ� اق َت َح َم َي ُسوق ِب�لق ْو ِم َح تَّ� ِإذا ْاس َت ْمك َن‬
‫شَ َّ ً‬ ‫ِم َن ْال ُي َس ْي ِ� �ضَ َ َب ِر ْج َ ُل َف َق َط َ َعا َو ْاق َت َح َم ْال ُي َس ْي ُ� َو ِ ف ي� َي ِد ِه ِ خْم َر ٌش ِم ْن َش ْو َح ٍط َف ضَ َ‬
‫�ة‬ ‫� َب ِب ِه َو ْج َه َع ْب ِد الهلِ ج‬
‫َ‬ ‫ْ َٔ ْ ُ َ‬ ‫ََ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َم ْٔا ُم َوم ًة َ‪،‬و ْان َك َف َٔا ُ ُّك َر ُجل ِم َن ْ ُ‬
‫اح ٍد ِم َن ال يَ ُ� ِود ا ج َع َز ْه ش ًّدا َو ْل ُي َص ْب ِم َن‬ ‫ال ْس ِ ِل ي نَ� َعل َر ِد ِيف ِه فق َت ُل غ ْي َ� َر ُج ٍل َو ِ‬ ‫ٍ‬
‫ْ ن ُٔ َ ْ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ ْ ُْٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ال ْس ِ ِل ي نَ� َٔا َح ٌد َو َق ِد ُموا َعل َر ُسول الهلِ َصل ُ‬
‫� ِة َع ْب ِد الهلِ ب ِ� اني ٍس فل تقح ول تو ِذ ِه‬
‫ش‬ ‫َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ف َب َص َق ف� جَّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُْ‬
‫ِي‬ ‫ِ‬
‫ات‬ ‫َح تَّ� َم َ‬

‫عدب�الہل‪ t‬بنانسیا�سےکا�ر�ا�د�ےوکباھنپرک�اپےنا�ونٹوکھباگیا�ا�و�ر�ا�سےسد�و�رہوگےئرھپینےچا کتررقافہلوکہاکنےتوہئےومقہع‬

‫پاکرتول�ا�رکےایکو�ا�رسےریسیکاپائو�ںاک�ٹدیا�‪،‬سیری�اپےنا�ونٹےسوک�د�ا�ا�و�ر�ایکد�رختوشحطیکایکوھکنیٹےسوج�ا�سےکاہتھںیمیھت‬
‫عدب�الہل‪ t‬بنانسیےکرسپر�ایکرہگ�ا�زخماگلیا�‪،‬یہدیھکرکماجہدینےناپےناپےنےھچیپےھٹیبوہئےوہی�دیو�ںوکولت�ا�ر�و�ںرپ�رکھایل�ا�نںیم‬
‫صر�فایکوہی�د�ی �د�و�ڑکربچےنلکنںیماکمای�بوہ�اباقیبسوہںیہتغیتوہگےئاجمہدیناککوئیاصقن�نہنوہ�ا�‪،‬جبہیدسہترسو�لالہلﷺکی‬
‫خدمتںیماچنہپتو�ٓا�پﷺنےدبع�الہلنبانسی‪ t‬کےزخمرپ�اپانلاع�بابم�ر�کاگلیاجسےسہنوت�ا�سںیمپیپڑپ�یا�و�رنہیہرمتے‬
‫‪1‬‬
‫�د�مکتیسکمسقاک�د�ر�دحموس�سوہ�ا�۔‬

‫رطف�)‬
‫سریہریشببندعساناص�ر�ی‪(�t‬ینم جواب�رکی �‬
‫شو�ا�ل�‪۷‬ہرج�ی‬
‫ُ َ‬ ‫َْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ ُ َ َ َ َ َّ َٔ َّ َ ْ ً ْ َ َ َ‬
‫ناب ق ْد َو َاع َد ْه ُع َي ْي َنة ْب ن� ِح ْص ٍن الف َز ِار ّي ِل َيكون‬ ‫ول الهلِ صل الهل عل ْي ِه وس َل ان �ج عا ِمن غطفان ِب� جل ِ‬
‫ُ‬
‫بلغ َرس ِ‬
‫َ َ ُ َ َ ثَ َ َ ُ َ َٔ َ َ ُ ْ َٔ ْ َ ُ ْ َ‬ ‫ْ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ َُ ُ َ ُ‬
‫الليل‪،‬‬ ‫بش� ب ن� سعد معه ثل ِ�ائ ِة رج ٍل‪ ،‬وامره ان ي ِس ي�وا‬ ‫وسمل‪،‬ب َعث ي‬ ‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫َم ُع ْم ِل ي ز� ِحفوا ِإل َرس ِ‬
‫ول الهلِ صل‬
‫َ‬ ‫َٔ َ َٔ َ َ َ‬
‫ال� َار‪َ ،‬ح تَّ� ات ْوا ا ْسفل خ ْي َب َ�‪َ ،‬ح تَّ� َدن ْوا ِم َن‬ ‫اللي َل َو َ َك ُنوا نَّ َ‬‫ال� َار َ‪،‬و َخ َر َج َم َ ُع ْم حسيل َد ِل ًيل‪َ ،‬ف َس ُاروا ْ‬ ‫َو َي ْ ُ‬
‫ك ُنوا نَّ َ‬
‫َ‬ ‫َٔ َ َ َّ َ‬
‫ص ِاب ِه َح تَّ� ا ت� َم ُال ْم‪ ،‬ف َي ِج ُد َها ل ْي َس ِب َ�ا‬ ‫بش� ف� َٔا ْ َ‬ ‫س ِ َ َ َ َ ْ خَ َ ُ َ ْ َ َ َ َ ُ فَ خَ َ‬ ‫ْ َ ْ َ َٔ َ ُ َ َ َ‬
‫ح ْم‪،‬وبلغ ال ب� �ج ُع ْم‪ ،‬فتف َّرقوا � َرج ي ِ ي‬ ‫القو ِم فاغاروا عل ْ ِ‬
‫َ‬ ‫َّ َ َٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ َ َ َٔ ْ َ ُ ُ‬ ‫َٔ َ ٌ َ َ َ َّ َ َ ُ َ ً‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فا َص ُابوا ِم نْ ُ� ْم َر ُجل ْ ي ِن�‪،‬‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫احد ف َرجع ِب�لنع ِم‪،‬لقوا ع ْينا لعيينة‪ ،‬فقتلوه َ‪،‬وت ِب ُع ْم اصاب َرس ِ‬
‫َّ َ َٔ َ َ َٔ َ‬ ‫َ َ ُ َ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فا ْس َلا فا ْر َسل ُه َما‬ ‫فق ِدموا ِب ِ�ما عل الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬
‫ع‬
‫�رسو�ل الہل ﷺکو�اطال�ع یلمہکافطغ�ن�(قابئلرضممںیسیق �یلا�نیک ایک اش�خ وج�اپین رسکیش ےک ببس ہشیمہاملسمنو�ں ےک د�رپے‬
‫�ٓا�ز�ا�ر�رہےبدعمںیاملسم�نوہئےرگمٓا�پﷺکےوصا�لےکدعبمرتدہوگےئ) �ا�و�ریعہنی بننصحلمرکمدیہنہبیطرپمحہلرکنےاک�ا�ر�ا�د�ہ‬
‫للب� ق��‪۲�۹�۳‬؍�‪،۴‬زاداملعاد�‪۳�۱�۹‬؍�‪ ،۳‬البدایۃ ن‬
‫وال�ایۃ�‪۲�۵�۲‬؍�‪۴‬‬ ‫‪ 1‬دالئل النبوۃ ی‬
 ‫�������‬

‫دیفانےو�الے‬
‫�رھکےتںیہ�‪،‬چاننہچٓا�پﷺنےریشببندعس�اناص�ر�ی‪ t‬کوتنیوسماجہدیند�ےرکینم(طغاف�ن کاکون�ا�ںوجیتام�ءسے ج‬
‫�ر�اسےترپبنطوقا�و�رر�و�ا�فےکد�رمای�نو�اقعےہ�‪،‬یہیھباہکاجتاےہہکہیینبرصمہنبرم�ہ کاکون�ا�ںا�و�ر�اسےامنیھبوبلےتںیہ) �ا�و� جراب�ر�(قاضعہ‬
‫ح‬
‫کیاش�خونب م�یسنباعمرکاکون�ا�ںےہوجدمیہنونم�ر�ہا�و�ردیفکےد�رمای�نو�اقعےہ�)کیاجنبر�و�انہرفمایا �ا�و�ر�اہنںیدہ�ایترفمائیہکر�ا�ز�د�ا�ر�ی‬
‫ح‬
‫کےشیپرظند�نےکوقتےپھچرہںیا�و�ر�اہنںیرسہتالتبنےےکےئل س�یلیھبےلکن�‪�،‬رسو�لالہلﷺےکرفما�نےکاطمبقہیدسہتد�ن‬
‫کوھچاپ�رہات�ا�و�ر�ر�ا�توکسرفکرتاہو�ایخربکےزیریںالعقہںیمچنہپےئگا�و�ر�دشنمےکرقیبوہگےئا�و�ر�ا�نےکوچپائو�ںرپہہلوب�لدیا�‪،‬جب‬
‫العو�ںیکرط�فرف�ا�رہوگےئ�‪ ،‬شبری‪�t‬اپےناصاح�بتیمسافطغ�نیکیتسبںیمےئگا�و�ر�دکیاھتو�وہا�ں‬
‫وکربہوئیوتاخئفوہکرابلائی ق‬
‫طغاف�ن خ‬
‫کوئییھبںیہناھتچاننہچہیول�گوچپائےےلرک� �واپسدمیہنونم�ر�ہو�اپسٓاگےئ�‪،‬بدعمںیہنییعےنا�ناک�ایکربخمقلترک�دیا�‪�،‬رسو�لالہلﷺ‬
‫کےاصاح�بےنا�ناکاھچیپکای�ا�و�ر�ا�نےکد�و�ٓا� مدوی�ںوکاسریانبایل�ا�و�رمدیہنونم�ر�ہںیمرسو�لالہلﷺےکاسمےنشیپایک�‪�،‬انوہ�ںےناسال�م‬
‫‪1‬‬
‫قوب�لرکایلتو�اہنںیٓا�ز�ا�درکدی گاای�۔‬

‫رطف�)‬
‫‪(t‬غابہیک �‬
‫سریہابوحد�ر�د �‬
‫سا�ترجہ�ی‬
‫�اما�مابنمیق‪� a‬ا�سرسیہوکعرم�ۃاضقسےےلہپاس�ترجہ�یںیمامش ک�ررتےںیہ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َٔ َ ُ‬ ‫َ َ ُ َ َ‬ ‫َٔ َّ َ ُ ً ْ ُ شْ‬
‫� ْب ِ ن� ُم َع ِاو َية ُيقال ُل‪:‬ق ْي ُس ْب نُ� ِرف َاعة‪ ،‬ا ْو ِرف َاعة ْب نُ� ق ْي ٍس‪ ،‬اق َبل ِ ي� َع َد ٍد ك ِث ي ٍ� َح تَّ� نَ زَ�لوا ِب�لغ َاب ِة‪ ُ ،‬ي ِ� ُيد‬
‫ان رجل ِمن ج ِ‬
‫ُ‬
‫ا� َر ُسول الهلِ‬ ‫� ٍف ف� ُج شْ َ َ َ َ َ ن‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ْ َ شَ‬ ‫ََ َُ َ ُ‬ ‫َٔ ْ َ ْ َ‬
‫�‪،‬قال‪ :‬فدع ِ ي‬ ‫اس و َ ِ ي ٍ‬ ‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬وكن ذا ٍ‬ ‫ان ي ج� َمع قيسا عل م َار ب ِة َرس ِ‬
‫ْ ََ َ‬ ‫ْٔ ُ‬
‫الر ُج ِل َح تَّ� َت�توا ِم ْن ُه ِب خَ� َب ٍ� َو ِع ٍل‪،‬فق َّد َم ِإل ْي َنا‬ ‫‪:‬اخ ُر ُجوا ِإ َل َه َذا َّ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ َ ْ ن َ ْ ُ ْ نَ َ َ َ ْ‬
‫صل الهل علي ِه وسل ورجل ي ِ� من الس ِ ِل ي�‪ ،‬فقال‬
‫َ َّ‬ ‫َ ْ َٔ‬
‫الر َجال ِم ْن خل ف ِ َ�ا ِب� ْي ِد ي ِ� ْم َح تَّ� ْاس َتقل ْت‬
‫َ ْ ً َ تَّ َ َ َ َ ّ ُ‬ ‫َ ً َ ْ َ َ فَ ُ َ َ َ ْ َٔ َ ُ نَ َ َ َ َ َ ْ‬
‫ش ِارفا جعفاء‪ِ � ،‬مل عل ي َ�ا احد� فوالهلِ ما قامت ِب ِه ضعفا ح� دعها ِ‬
‫َ َ َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬
‫َو َما ك َد ْت‪َ ،‬وقال‪:‬ت َبلغوا َعل َه ِذ ِه‬
‫�ج�ش‬
‫بقہلی منباعم�ویہاک�ایکصخشسجاکنا�مسیقنبرفاعہای�رفاعہنبسیقاھت�ایکاھب�ر�یتیعمجےلرک�ٓایا�ا�و�رمدی�ا�نںیماتر�اتاکہہلیبقسیق‬
‫�ج�ش‬
‫کو�رسو�لالہلﷺےساقمبہلرکنےےکےئلعمجرک�ے�ا�و�ریہٓا�دمی مںیمانمو�ر�ا�و�رمرع�و�فاھت�‪�،‬رسو�لالہلﷺکو�ا�نےکا�ر�ا�د�و�ںیک‬
‫خربمیلوت�ابوحد�ر�د‪t‬ف مراتےںیہرسو�ل الہلﷺ ےن ےھجما�و�ر دسم�واملنو�ںوکبالیاا�و�ررفمایاہکا�سٓا�دمییک رط�فاجئو�ا�و�ر�ا�سیک ربخلائو�‪،‬‬
‫�ٓا�پﷺےنںیمہایکفیحنڑب�یرمعکیا�وٹنیناطعف مرائی�‪،‬ہمںیمےسایکٓا�دمیا�سرپسو�ا�رہو�اتو�الہلیکمسقو�ہفعضےکابعثڑھک�یہن‬
‫ہوسیکاہی�ںکتہکولگو�ںےناہتوھ�ںےکاستھےھچیپےساسےاہس�ر�ا�دیاتبو�ہیلچ� �‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایاکہمتا�سوس�ا�ر�یرپہپچناجئوگے�‪،‬‬
‫ف‬ ‫الش ْمس‪َ ،‬ف َ َ‬
‫ك ْن ُت ِ ي�‬
‫َّ‬ ‫ََ ُ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ َّ َ ْ َ َ‬ ‫فَ خَ ْ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ َّ‬
‫الن ْبل َو ُّ‬
‫ِ‬ ‫وب‬ ‫الس ُي ِ‬
‫وف‪ ،‬ح ت� ِإذا ِجئنا ق ِر ًيبا ِمن الا ِ�ض ِ مع غ ُر ِ‬ ‫� َرجنا ومعنا ِسلحنا ِمن ِ‬
‫اال��‪۱�۹�۱‬؍�‪،۲‬مغازی واقدی�‪۷��۲ ۸‬؍�‪۲‬‬
‫ا� سعد�‪۹�۲‬؍�‪ ،۲‬زاد املعاد�‪۳�۲�۱‬؍�‪،۳‬عیون ث‬
‫‪ 1‬بن‬
 ‫�������‬
‫ف‬ ‫َ‬ ‫ْ َ �ض ْ َ ْ ُ ْ ُ َ ُ َ َ َ ْ تُ َ ن َ َ‬ ‫نَ َ َ َٔ َ ْ ُ َ َ َّ َ َ َ َ ف نَ َ ُٔ ْ‬
‫ا� ق ْد ك َّب ْ� ُت َوش َد ْد ُت ِ ي�‬ ‫كنا ِ ي� � ِحي ٍة اخ َرى ِمن حا ِ ِ القو ِم‪ ،‬قلت لما‪ِ :‬إذا ِسع�م يِ‬ ‫� ِحي ٍة‪ ،‬وامرت ص ِاح ب ي�‪ ،‬ف‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫نَ� ِح َي ِة ْال َع ْس َكر‪َ ،‬ف َك ّب َ�ا َو ِش َّدا َم ِع‪،‬ف َوالهلِ إ نَّ� كذ ِلك نن َت ِظ ُر ان نَ َ�ى ِغ َّرة ا ْو نَ َ�ى ش ْي ًئ َاوق ْد غ ِش َي َنا ْ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫الليل َح تَّ� ذ َه َب ْت‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُْ َ ْ ََ ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫فَ ْ ُ ْ َ‬
‫س َح ِ ي� ذ ِلك ال َبل ِد‪ ،‬فا ْبطا َعل يْ ِ� ْم‪َ ،‬ح تَّ� خَ� َّوفوا َعل ْي ِه‪ ،‬فق َام َص ِاح بُ ُ� ْم رفاعة ب ن�‬ ‫� َمة ال ِعش ِاء‪َ ،‬وق ْد كن لم ر ٍاع قد‬
‫�‬ ‫� َع َ ُل ِ ف ي� ُع ُن ِق ِه‪َ ،‬و َق َال‪َ :‬والهلِ َ َٔل ْت َب َع َّن َٔا ثَ َ� َر ِاع َينا َه َذا‪َ ،‬والهلِ َل َق ْد َٔا َص َاب ُه شَ ٌّ‬‫قيس‪َ ،‬ف َٔا َخ َذ َس ْي َف ُه فَ ج َ‬
‫ہمر�و�انہوہئےا�و�رہام�ر�ےاستھامہ�ر�ےریت�ا�و�رتول�ا�ریںیھبںیھت�‪،‬ہمرغ�و�بٓافات�بےکوقتا�سیتسبےکرقیبےچنہپ�‪،‬مںیایکتمسںیم‬
‫چپھایگ�ا�و�رساھتوی�ںوکبیھےنپھچاکاہکو�ہیھبیتسبےکد� سور�یاجنباجکرچپھےئگ�‪ ،‬مںیےنا�نےساہکجبمتریم�یریبکتکیٓا�و�ا�زسونتوتم‬
‫وہائےایکھچرظن�ٓانےےگل�‪� ،‬ر�ا�تاککافی‬
‫لبدنرنا�‪�،‬الہلیکمسق! ہماسیاحلتںیمےھتا�و�راتناظ ک�رر�رہےےھتہکذ�ر�اصحب ج‬
‫بیھریبکتکیٓا�و�ا�ز ک‬
‫حہصزگ�رچاکتاھ�‪،‬شرہ�و�الو�ںےکیسکرچ�و�اہےےنر�ا�توک�ٓانےںیمد کیرر�د�ییھتاہی�ںکتہکاہنںیرطخ�ہالحقوہ�ا�‪�،‬ا�سرپ�ا�ناکسر�د�ا�ر�رفاعہ‬
‫بنسیقڑھک�اہو�ا�‪�،‬ا�سےناپینولت�ا�رلےرکگےلںیماکٹلئیا�و�رہکےناگل�الہلیکمسق!مںیا�سرچ�و�اہےےکاشننا�ت جرپائو�ںاگ�‪�،‬الہلیکمسق! �اسے‬
‫ضر�و�رقناص�ناچنہپہے‬
‫َ َ َ‬ ‫َّ َٔ َ َ ُ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫نَ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ َْ‬ ‫ََ َ ََ‬
‫فقال نف ٌر ِ َّم ْن َم َع ُه‪َ :‬والهلِ ل تذ َه ُب ْ� ُن نك ِفيك‪ ،‬فقال‪َ :‬والهلِ ل َيذ َه ُب ِإل ا ن�‪،‬قالوا‪ :‬ف َن ْح ُن َم َعك‪َ ،‬وقال‪َ :‬والهلِ‬
‫َ‬ ‫َ َ َّ َٔ ْ َ َ ن َ َ ْ ُ ُ َ ْ َ َ َ ْ ُ ُ ف ُ َٔ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ ُ ن ْ ُ ْ َٔ‬
‫ك‪ ،‬ف َوث ْب ُت ِإل ْي ِه‬ ‫ك ا َح ٌد َوخ َر َج َح تَّ� َي ُ� َّر ِب ي�‪ ،‬فلا امكن ِ ي� نفحته ِبس ٍم فوضعته ِ ي� فو ِاد ِه‪،‬فوالهلِ ما ت‬ ‫ل يتبع ِ ي� ِمن‬
‫َ َ‬ ‫ا‪،‬ف َوالهلِ َما َك َن إ َّل َّ‬ ‫َ ْ تَ زَ ْ ُ َ ْٔ َ ُ ث َّ َ َ ْ ُ ف نَ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ ْ ُ َ َ َّ َ َ َ َ َ َّ َ َ‬ ‫ُ‬
‫الن َج ُاء ِ َّم ْن كن‬ ‫ِ‬ ‫فاح�زت راسه(� شددت ِ ي� � ِحي ِة العسك ِر) وك ب�ت‪ ،‬وشد ص ِاحباي فك ب�‬
‫ً‬ ‫ْ ً‬ ‫َٔ‬ ‫َ َّ‬ ‫ك َما َق َد ُروا َع َل ْي ِه ِم ْن ِن َس ِئ َ َٔ ْ َ ئ‬ ‫َْ َ َْ َ ُّ‬
‫ا� ْم‪َ ،‬و َما خف َم َ ُع ْم ِم ْن ا ْم َو ِ ِال ْم َ‪،‬و ْاس َتق َنا ِإ ِبل َع ِظ َيمة‬ ‫ا� ْم وابن ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِف ِيه‪ِ :‬عندك ِعندك‪ِ ،‬ب ِ‬
‫الب ِل‬
‫ْ َ ْ‬
‫ا� ِم ْن ِتلك ِ ِإ‬ ‫َو َغ نَ� ًما َك ِث ي َ� ًة‪ ،‬فَ ج� ْئ َنا ب َ�ا إ َل َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َوج ْئ ُت َ� ْٔا ِس ِه َٔا ْ ِح ُ ُل َمع َ‪،‬ف َٔا ْع َط ن‬
‫ِي‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫َ َ َ َ َ شَ َ َبع ً� ف َ َ ق‬
‫ا�‬‫ثلثة ع� ِ ي ا ِ ي� صد ِ ي‬
‫�ا�سےکدنچساتیھےنہکےگلالہلےکےیلامہ�ر�ےریغبمتاجئو�‪�،‬و�ہےنہکاگلہنںیرص�فںیمیہاجئو�ںاگ�‪� ،‬انوہ�ںےنوج�ا�بدیاہمیھبریت�ے‬
‫رھو�ہالکنیاہ�ںکتہکریم�ےرقیبےسزگ�ر�ا�‪،‬جبو�ہریم�ے‬
‫ساتھںیلچےگ�‪�،‬ا�سےناہک�الہلیکمسق�!تمںیمےسوکئییھبریم�ےےھچیپہنٓائے پ �‬
‫تریکیز�دمںیٓایاتومںیےناسےریتما�ر�اجو�ا�سےکد�لرپلاگ�‪� ،‬الہلیکمسق!�ا�سےناب�تکتہنیک�‪ ،‬مںیزیت�یےکاستھا�سیکرط�فاٹپھج�ا�و�ر‬
‫رھا�سیک ال�ش ا�س ےکرکشلکی رط�فکنیھپ �دی�‪،‬پرھمںی ےنریبکتکیہ ا�و�رمری�ے د� نوو�ں اسھتوی�ں ےنیھب وخ�ب‬
‫�ا�ساکسرکا�ٹ دیا�‪�،‬ا�و� پر �‬
‫�ز�و�ر�د�ا�ر�ٓا�و�ا�زکےاستھریبکتکیٓا�و�ا�زلبدنکی�‪�،‬الہلیکمسق! �دشنماتان�دہتشز�د�ہوہ�اکہاپینوع�رتو�ں�‪،‬بوچ�ںا�و�رلہےکےکلھپاسما�نوکلےرکرف�ا�ر‬
‫ھبڑیرکیا�ںاہنکرکمدیہنونم�ر�ہو�اپسٓاگےئ �ا�و�ر�ا�ساکسربیھںیماپےنرمہ�ا�ہا کٹاھرلےٓایا�‪� ،‬رسو�لالہلﷺ‬
‫ہوگای�ا�و�ر�و�ہتہبےسا�ونٹا�و�ر ب‬
‫‪1‬‬
‫ئے‪�،‬ا�سرط�حابوحد�ر�د‪ t‬کییگنجتمکحیلمعےسدشنموککشتساف�شوہئی�۔‬
‫نےےھجما�نںیمےسریت�ہا�ونٹرمحتمرفما �‬
‫ںیماال�ا�و�راعجزپایاتوانوہ�ں‬
‫جبابقئلافطغ�نےنرقیشہکما�و�ریوہ�دیخربکاحرس�تان�کاناج�م کیداھ�ا�و�رخو�دکوماجہدیناسال�مےکاقمبےل یک‬
‫وال�ایۃ�‪۲�۵�۵‬؍�‪۴‬‬ ‫للب� ق��‪۳�۰�۳‬؍�‪،۴‬الروض االنف�‪۵�۴�۳‬؍�‪ ،۷‬عیون ث‬
‫اال��‪۲�۱�۰‬؍�‪ ،۲‬البدایۃ ن‬ ‫‪ 1‬زاداملعاد �‪۳�۲�۱‬؍�‪ ،۳‬دالئل النبوۃ ی‬
 ‫�������‬

‫العو�ں ںیمھچکوش�ر�ش‬
‫نےغز�و�ہ ذ�ا�ت الرقا�ع ےک دعب د�وبا�ر�ہرس�اٹاھنےیک رج�ا�ت ہنیک�‪�،‬ا�ن ےک دعبچوھٹےوھچٹے دنچابقئل ےن اپےن ق‬
‫کراملنو�ںیکغیلبتےکہجیتن‬
‫رگماملنو�ںےنا�نرپبڑ�یٓاسانیےساقبوپالای�‪،‬قات�لواہج�دسےرفصتاپ سم‬
‫�وپر�ذرکایجاچاکہے سم‬
‫پدی�اکی�‪،‬یجاسکہا ک‬
‫مںیبونطغاف�نےکیئکابقئلےناسال�میکٓاغو�شںیمانپ�ہاحصلرکلیسجےسوپ�ر�ےزجیر�ہالرع�بںیمامنو�ٓاتیشاک�ر�و�ر�د�و�ر�ہوہایگا�و�ربڑ�ے‬
‫بڑ�ےرہش�و�ںا�و�رماملکیکوتفحا�تاک�ر�اسہتومہ�ا�رہوناشر�و�ع گوہای�۔‬
‫�وفدطا�ر�ق‪t‬بندبع�الہلاحم�ربی‪:‬‬
‫ْ َ َ ْ َٔ ْ َ َ َ ُ ٌ َ َ ْ ُ َّ ٌ َ ُ َ ُ َ َ ُ ُ َ َٔ ُّ َ َّ ُ ُ ُ َ َ‬
‫اس قولوا‪ :‬ل ِإ َل‬ ‫ا� ِب ُس ِوق ال�ج ِاز ِإذ اقبل رجل علي ِه جبة ل وهو يقول ي‪ �:‬ا ي�ا الن‬ ‫َطار ُق ْ نُ� َع ْب ِد الهلِ ‪َ ،‬ق َال‪ :‬إ نّ� َل َق ِئ ٌ‬
‫ِِ ي‬ ‫ِ ب‬
‫ْ َ َ َ ُ ُ َ َٔ ُّ َ َّ ُ َ ُ َ ّ ُ ُ َ َّ ُ َ َّ ٌ َ ُ ْ ُ َ ْ َ َ َ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫إ َل ُ‬
‫الهل ُتف ِل ُح َ‬
‫واو َر ُجل َيت َب ُع ُه َ ي ْ� ِم ِيه ِب� ِلجار ِة يقول‪ :‬ي� ا ي�ا الناس! ل تص ِدقوه ف ِإنه كذاب‪،‬فقلت‪ :‬من هذا؟ فقالوا‪:‬‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ا� ال ِذي َ ي زْ� ُع ان ُه َر ُسول الهلِ ‪ ،‬قال‪ :‬قل ُت‪َ :‬م ْن َهذا ال ِذي َيف َعل ِب ِه َهذا؟ قالوا‪َ :‬هذا ُّع ُه َع ْب ُد‬ ‫َ ش‬
‫هذا غل ٌم ِم ْن َب ِ ن ي� ه ِ ٍ‬
‫َ‬
‫ْ‬
‫ال ُع َّزى‬
‫ہکاتتاھلوو�!�الہل‬
‫طا�ر�قنبدبع�الہل‪t‬کابای�نےہمںیہکمرکممہےکوس�قاملاج�زمںیڑھک�اتاھ�اتےنںیمایکےبجںیموبلم�سصخشوہا�ںٓایا جوپاک�رپاک�رکر گ‬
‫کےوس�اکوئیوبعم�دںیہنفال�حاپاجئوےگ�ایکد�وسر�اشصخا�سےکےھچیپٓایاوجاسےرکنکیا�ںام�رتاتاھ�ا�و�رہکاتتاھ گلوو�!�اسےاچسنہوھجمسیہوتجوھٹاہے�‪،‬مںی‬
‫نےولگو�ںےسوپچاھکہہیوک�نوک�نںیہ�؟ گلوو�ںےناہککہہیینباہشماکڑلکاہےجساک�دعو�ٰیہےہکو�ہالہلاک�رسو�لےہ�‪،‬مںیےناہکیہوک�ن‬
‫شصخےہوج�ا�س نکرپرکیا�ںام�رتاہے�؟ گلوو�ںےناہک�د�وسر�ا�ا�ساکچاچدبع�الزع�ٰی(�اب لوبہ�)ہے�‪،‬‬
‫ا�ا‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ال ِد َين َة نَ ْ� َت ُار ِم ْن تَ ْ�ر َها‪ ،‬ف َّلا َد َن ْو نَ� ِم ْن ِحيط ِن َ‬ ‫الر َب َذ ِة نُ� ُيد ْ َ‬
‫اس َو َه َاج ُروا‪َ ،‬خ َر ْج َنا ِم َن َّ‬ ‫الن ُ‬‫َق َال‪َ :‬ف َ َّلا َٔا ْس َ َل َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُْ‬ ‫َٔ َٔ ْ َ ْ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ‬ ‫ٌ ف‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫نَ ْ ُ ْ َ ْ َ َ‬
‫َو خ� ِل َهاقل َنا‪ :‬ل ْو نَ زَ�ل َنا فل ِب ْس َنا ِث َي ً با� غ ْي َ� َه ِذ ِه ف ِإذا َر ُجل ِ ي� ِط ْم َر ْي ِ ن� ُل‪ ،‬ف َس َل َوقال‪ِ :‬م ْن ا ْي نَ� اق َبل الق ْو ُم؟ قل َنا‪ِ :‬م َن‬
‫َ ٌ‬ ‫َ َ‬ ‫ُْ‬ ‫ال ِد َين َة َ‪،‬ق َال‪َ :‬ما َح َاج ُت ُ ْ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ َٔ ْ نَ ُت ُ َ‬
‫ون؟ ُق ْل َنا‪ :‬نُ� ُيد َه ِذ ِه ْ َ‬
‫ك ِف ي َ�ا؟قل َنا‪ :‬نَ ْ� َت ُار ِم ْن َت ْ� ِر َها‪،‬قال‪َ :‬و َم َع َنا ظ ِع َينة‬ ‫ِ‬ ‫الر بذ ِة‪،‬قال‪ :‬وا ي� ِ� يد‬
‫ََ ََ‬ ‫َ َ َ َ َ َ �جَ َ ٌ َٔ ْ َ ُ َ خْ ُ ٌ َ َ َ َٔ َ ُ َ �جَ َ َ ُ ْ َ َ ُ َ‬
‫ك َهذا؟ قالوا‪ :‬ن َع ْم ِبكذا َوكذا َص ًاعا ِم ْن تَ ْ� ٍر‬ ‫لنا ومعنا ل احر مطوم‪،‬فقال‪ :‬ات ِبيعون ل‬
‫�رگےئ‪�،‬ا�سد�و�ر�ا�نںیمرسو�لالہلﷺرجہ�ترککےدمیہنونم�ر�ہاج�رہےےھت� �‪ٓ،‬ا�پیکرجہ�ت‬ ‫طا�ر�ق‪t‬ہکےتںیہ�ا�سو�اقہعوککیئرب�سزگ �‬
‫وجھک�ریںرخیدکرالئںی�‪،‬جبمہدمیہن‬
‫دنچلوو�ںےکاستھربذ�ہےسدمیہنہبیطایگتاکہمہوہا�ںےس‬
‫مدیہنےکھچکرعصہدعبںیماپینوق�مےک گ‬
‫کیٓابا�د�یےکرقیبچنہپرک�ایکاب�غںیماترنےاکا�ر�ا�د�ہرکرہےےھتہکاتےنںیمایکصخشٓایاجسےند�وپر�انیاچ�د�ریںزیبنترک�رکیھ‬
‫رھا�س‬
‫رخیدںی�‪،‬پ �‬
‫ھتںی�ا�سےنالس�مےکدعبپوچاھکہدکھرسےٓائےوہ�؟ہمےناہکہکمہربذ�ہےسںیہیکتٓائےںیہاتکہھچکوجھک�ریں کس‬
‫رھا�س ےن وپچاھیاہ�ں دمیہنونم�ر�ہ ںیم اہمت�ر�اکایکا�م ےہ�؟‬
‫نے وپچاھ�ا�و ک�راہ�ںاک�ا�ر�ا�د�ہ ےہ�؟ ہم ےناہکبس اسی رہشتک اجنےاکخای�ل ےہ�‪،‬پ �‬
‫وجھک�ریںرخیدناچاہےتںیہ�‪�،‬ا�و�رہمےناتبیاکہامہ�ر�ےاپ�سایکرس�خا�ونٹا�و�رہو�د�جیھبےہ�‪�،‬ا�سصخشےن‬
‫ہمےنوج�ا�بدیاہماہی�ںےس‬
‫کاہکایتماپانیہا�ونٹوچیبگے�؟ہمےناہکہا�ںا�سدق�رھکوج�ر�و�ںےکدبلےںیمرف�وخترک�دیںےگ�‪،‬‬
 ‫�������‬
‫نَ ُ ْ‬ ‫يط ِان ْ َ‬‫َ‬ ‫َ َ فَ َ ْ َ ْ َ َ َ ِ َّ ُ ْ َ َ ْ ً َ َٔ َ َ ب خ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ‬
‫ال ِد َين ِة َو خْ� ِل َها قل َنا‪َ :‬ما‬ ‫ال َم ِل فانطل َق ‪ ،‬ف َّلا ت َو َارى َع َّنا ِب ِ�‬‫قال‪� :‬ا استوضعنا ما قلنا شيئا‪ ،‬فاخذ ِ ِ�ط ِام ج‬
‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ال ْراة ال ت� َم َع َنا‪َ :‬والهلِ لق ْد َرا ْي ُت َر ُجل كن َو ْج َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ ْ َ �جَ َ َ َ ِ َّ ْ َ ْ ُ َ َ َٔ َ ْ نَ َ ُ ث َ ً َ‬
‫َ‬
‫� ُه‬ ‫يِ‬
‫ا‪،‬تقول َ‬ ‫صنعنا؟والهلِ ما ِبعنا لنا من نع ِرف‪ ،‬ول اخذ� ل �ن‬
‫ك‬‫ِش َّق ُة ْال َق َمر َل ْي َ ةَل ْال َب ْد ِر‪َٔ ،‬ا نَ� َض ِام َن ٌة ِل َث َمن �جَ َ ِل ُ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ڑکپرشرہکیرط�فالچ�‪،‬جبو�ہدمیہنونم�ر�ہیکدیو�ا�ر�و�ںےس‬
‫�ا�سصخشےنتمیقاٹھگنےےکےئلقلطمھچکںیہناہک�ا�و�ر�ا�ونٹیکاہم�ر ک‬
‫�ا�و�رھکوج�ر�و�ںےسا�وجلھوہگای توہمےنٓاپسںیماہکیہمہےنایککای�؟�الہلیکمسق!ہمےنایےسٓا�دمیےکاہتھا�ونٹچیبدیاجےسمہاجنےتکت‬
‫ہنںی�‪،‬ا�و�رنہمہےنا�سےسا�ونٹیکتمیق صوو�لیکےہ�‪،‬ہام�ر�ےاستھایکوہ�د�جنیشن�(سر�د�ا�رقو�میک�)عو�ر�تیھبیھتو�ہوبلیںیمےن‬
‫�‬
‫�ا�سصخشاکچرہ�ہدکیاھتاھجوچو� ھدویںر�ا�تےکاچندکیرط�حاتکمچتاھاگرایاسٓا�دمیتمیقہند�ےوتمںیا� کد�ار�د�و�ںیگ�۔‬
‫ك‬ ‫الظ ِع َين ُة‪َ :‬ف َل َت َل َو ُموا َف َل َق ْد َر َٔا ْي ُت َو ْج َه َر ُج ٍل َل َي ْغ ِد ُر ِب ُ ْ‬
‫َّ‬ ‫ََ‬
‫قال ِت‬
‫�ا�و�ر�ابناساح�قںیمےہو�ہوع�ر�توبلیمتربھگ�ائوہنںیمںیےنا�سصخشاکچرہ�ہدکیاھتاھیہرہچ�ہیسکوھجٹےدغ�ا�رکاہنںی�‪�،‬اگر�ایاس�ٓا�دمیتمیقہن‬
‫�د�ےوتمںیا� کد�ار�د�و�ںیگ�۔‬
‫ُ َ ُُ ْ‬
‫ك‪َ ،‬هذا تَ ْ� ُر ْك فكوا َواش َب ُعوا‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ ُ ْ َ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َ َ ْ َٔ ْ َ ُ ٌ َ َ َ َٔ نَ ُ ُ ُ‬
‫ف َبي ن� َما ْه كذ ِلك ِإذ اق َبل َرجل فقال‪ :‬ا� َرسول َرس ِ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِإلي‬
‫َ ْ َ ُ َ ْ َ ْ ُ َ َٔ َ ْ َ َ تَّ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ ثُ َّ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ َ َ ئ ٌ َ‬
‫ا� َعل‬ ‫واكتالوا واستوفوا‪ ،‬فا كنا ح� ش ِبعنا واكتلنا واستوفينا‪ � ،‬دخلنا ال ِدينة فدخلنا الس ِجد‪ ،‬ف ِإذا هو ق ِ‬
‫ْ‬ ‫ْ ْ َ ي َ خْ ُ ُ َّ َ َ َٔ ْ َ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َ ُ َ َ ُ ُ َ َ َّ ُ َ َّ َّ َ َ َ َ ْ ٌ َ ُ ُ ْ ْ ْ َ‬
‫ك‪ ،‬ال َي ُد ال ُعل َيا خ ْي ٌ� ِم َن ال َي ِد‬ ‫ِالن ب ِ� �طب الناس‪ ،‬فادركنا من خطب ِت ِه وهو يقول‪:‬تصدقوا ف ِإن الصدقة خ ي� ل‬
‫ُّ ْ َ ُٔ َ َٔ َ ُٔ ْ َ َٔ َ َ َٔ َ َٔ‬
‫السفل‪ ،‬ا َّمك َوا َ ب�ك‪َ ،‬واخ َتك َواخاك‪َ ،‬وا ْد نَ�ك ا ْد نَ�ك‬
‫ہم یہی ابتںیرک�رہے ےھتہک ایکصخشٓایا�ا�و ک�راہجمےھ رسو�ل الہلﷺ ےناجیھبہے ا�و�ر�ا�ونٹیکتمیقیکوجھک�ریںیجیھب ںیہ ا�و�رمتاہ�ر�ی‬
‫رو�‪،‬جب مہاھککرسریہوئےوتھکوج�ر�و�ںوکماناپتوباللک‬
‫ضایفت ےک ےئل الگوجھک�ریں ںیہ�‪ ،‬کاھئو ویپ ا�و�رتمیقیکوجھک�ر�و�ںوکنا�پرکپو� کر�ا ل‬
‫وہے�‪�،‬دکیاھتو�وہیصخشدجسمکےربنمرپ(غالًابمجہعاک�د�ناھت�)کڑھ�ا�وعظہہکرہاہےمہےنہی‬
‫پو�ر�ی ئاپںی�‪�،‬د�وسر�ےر�و�زمدیہنونم�ر�ہںیمد�اخل ئ‬
‫ےنسلوو�!خری�ا�تد کیار�وخری�ا�تاک�دیامتاہ�ر�ےےئلرتہبہےا�وپرکاہاتھےچینےکاہتھےسرتہبہے�‪،‬ما�ںوکبا�پوکبنہاھبئیوکپرھقرییب‬
‫�الاف�ظ گ‬
‫�ا�و�ر�د�وسر�ےرقییبوکد�و�۔‬
‫َ َ َ َّ‬ ‫ْ َٔ ْ َ َ َ ُ ٌ ْ َ ن َ ْ ُ َٔ ْ َ َ َ ْ َٔ ْ َ َ َ َ َ َ ُ َ‬
‫ول الهلِ ‪َ ،‬ل َنا ِ ف� َه ُٔو َل ِء ِد َم ٌاء ِ ف� ْ ج َ‬
‫ال ِاه ِل َّي ِة‪،‬فقال ‪ِ :‬إن‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ِإذ اقبل رجل ِمن ب ِ ي� ي� ب ٍوع‪ ،‬او قال‪ِ :‬من النص ِار فقال‪ :‬ي� رس‬
‫َ َ ََ َ‬ ‫ُٔ َ تَ‬
‫ات‬‫ا ًّما ل ج ْ� ِ ن ي� َعل َول ٍد ثلث َم َّر ٍ‬
‫بونیربو�ع ای�اناص�رکا�ایکٓا�دمیٓایا�ا�و�رہکےن اگل ا�ے الہل ےک�رسو�ل ﷺ�!جالہتی ےک زمانہ ںیم ا�ن ولگو�ں ےک ذمہ امہ�ر�ے وخ�ن‬
‫ہںی� �‪ٓ،‬ا�پ ﷺنےرفمایاا�بوکئیام�ںا�سانبپروصق�رنہرک�ےہکا�سیکزس�ا�ا�ساکلڑکاھبےتگاگ�‪،‬یہنیترمتہبرفمایا�۔�ا�بمہےھجمسہکہیرسو�ل‬
‫‪1‬‬
‫�الہلﷺںیہسپمہبسےنٓا�پےکدستابم�ر�کرپ�اسال�موبق�لرکلای�۔‬
‫للب� ق��‪۳�۸�۰‬؍�‪،۵‬البدایۃ ن‬
‫وال�ایۃ�‪۱�۰�۰‬؍�‪،۵‬‬ ‫‪1‬زاداملعاد�‪۵�۶�۷‬؍�‪،۳‬دالئل النبوۃ ی‬
 ‫�������‬

‫ماع�ویہ‪t‬بندیح�تریشق�یاکقوب�لاسال�م‬
‫َ‬ ‫َّ َ ُ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َٔ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ َٔ ْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فقل ُت‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ َوالهلِ َما‬ ‫َع ْن بَ ْ� ٍز قال‪ :‬اخ َب َ� ِ ن ي� ا ِب ي�‪َ ،‬ع ْن َج ِّدي قال‪ :‬ات ْي ُت َر ُسول الهلِ صل‬
‫ّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُٔ ْ َٔ ْ َ ٓ َ َ ٓ‬ ‫ُٔ َ‬ ‫َ ْ َٔ ْ َ‬ ‫َٔ َ َ‬
‫ات ْي ُتك َح تَّ� َحلف ُت ا ك ث َ� ِم ْن َع َد ِد اول ِء‪َ ،‬و�ضَ َ َب ِإ ْح َدى َي َد ْي ِه َعل الخ َرى ان ل ا ِت َيك‪َ ،‬ول ا ِ ت َ ي� ِد َينك‪َ ،‬و ِإ ِ ن ي� ق ْد‬
‫َ َ َ ْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ ُ ْ َ ًٔ َ َٔ ْ ُ َ ْ ً َّ َ َ َّ َ ن ُ َ َ ُ ُ ُ ّ َٔ َٔ ُ َ‬
‫ول‪َ ،‬و ِإ ِ ن ي� ا ْسالك ِب َو ْج ِه الهلِ ِب َ� َب َعثك َر ُّب َنا ِإل ْي َنا؟ قال ِب‪ِ �:‬إل ْسل ِم‪،‬‬ ‫ِجئت امرا ل اع ِقل شيئا ِإل ما عل ِ ي� الهل ورس‬
‫َ َ ٓ َ ُ ْ ْ َ َ َ َٔ ْ َ ُ َ َٔ ْ َ ْ ُ َ ْ َ َّ َ تَ خَ َّ ْ ُ َ ُ َ َّ َ َ َ ُ ْٔ ت َ َّ َ َ‬ ‫َ َ ُْ ُ َ َ ُ َ‬
‫الزكة‬ ‫� ِل ِل و�ليت‪ ،‬وت ِق ي� الصلة‪ ،‬وتو ِ ي�‬ ‫قال‪ :‬قلت‪ :‬ي� رسول الهلِ وما اية ِإالسل ِم؟ قال‪ :‬ان تقول اسلت و ج ِ ي‬
‫بزہبنمیکحاپےند�ا�د�اماع�ویہ‪ t‬بندیح�تےسر�و�ایترکتےںیہمںیرسو�لالہلﷺکیدخمتںیماحضرہو�ا�ا�و�رعر�ضایک�ا�ےالہل‬
‫کے�رسو�لﷺ�!�الہلیکمسق�!مںیٓا�پیکدخمتںیماحضرہونےےسےلہپا�ناگنویل�ںیکیتنگےسزیا�د�ہرمتہبہیمسقاھکچاکتاھکہہنوتمںیٓا�پ‬
‫روکٹ�ںاگ�ا�و�رنہٓا�پاکدیناتخای ک�رر�و�ںاگ�ا�و�رمںیٓا�پیکدخمتںیمایکایاسشصخٓایاہو�ںوجطقًاعبےملعا�و�رکیرسنامسھجےہسب‬
‫کےاپ�س کٓا ھپ‬
‫�وہیاجناتہےوج�الہلا�و�ر�الہلاک�رسو�لا�سوکبات�د�ے�‪،‬مںیالہلاکو�اسہطد�ےرکٓا�پےسوپھچاتہو�ںہکامہ�ر�ےرپ�و�ر�دگا�رنےٓا�پوکہام�ر�ےاپ�س‬
‫کایکای�احاک�مد�ےرکھباجیہے�؟�ٓا�پےنرفمایاسبےسےلہپاسال�ماکحمکدیاہے�‪،‬مںیےنرع�ضایکاسال�مایکچزیہے�؟�ٓا�پےنرفمایا�اسال�مہی‬
‫رپس�درچاکہو�ںا�و�رکرف�وشر�کبسوکوھچ�ڑاکچ�‪،‬نام�زپڑھے� ک‪�،‬زٰو�ۃد�ے�‪،‬‬ ‫ہےہکوتیہاقر�ا ک�رر�ےہکںیماپےنٓا�پوک�الہلےک ک‬
‫َ ُ ُّ ُ ْ َ َ ُ ْ ُ َ َّ ٌ َٔ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ ْ ُ شْ ُ شْ ُ َ ْ َ َ َٔ ْ َ َ َ ً َٔ ْ ُ َ ُ ْ ُ شْ‬
‫� ِك ي نَ�‬ ‫�ك بعدما اس َل عل‪ ،‬او يف ِارق ال ِ‬ ‫� ٍك ي ِ‬ ‫وك مس ِ ٍل عل مس ِ ٍل مرم اخو ِان ن ِص ي� ِان ل يقبل الهل ِمن م ِ‬
‫َٔ َ ٌ َ‬ ‫َ ْ َّ ْ‬ ‫َ ْ ُ ْ نَ َ ُٔ ْ ُ ُ َ ُ ْ َ َّ َٔ َ َّ َ ّ َ ِ َّ َّ‬
‫‪:‬هل َبلغ َت ِع َب ِادي؟ َوا نَ� قا ِئل ُل‪:‬‬ ‫اع َو ِإن ُه َسا ِئ ِ يل‬
‫ِإل الس ِ ِل ي�‪ ،‬ما ِ يل ام ِسك ِب�ج ِزك ع ِن الن ِار‪ ،‬ال ِإن ر ِب ي� د ي‬
‫َّ َٔ َ‬ ‫َ ّ َ ْ َ َّ ْ تُ ُ ْ َٔ َ َ ْ ُ َ ّ َّ ُ ْ ُ ُ ْ َ َ ثُ َّ َّ ُ ْ َ ْ ُ ُّ َ َ ُ َ َّ َ ٌ َٔ ْ َ ُ ُ ْ ْ‬
‫ك ِب�ل ِف َد ِام َو ِإن اَّول َما ُي ِب ي نُ�‪،‬‬ ‫ر ِب قد بلغ�م ال فليب ِل ِغ الش ِاهد ِمنك الغا ِئب‪ِ �،‬إنك مدعوون‪ ،‬ومفدمة افواه‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ فَ خ َ َ ُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ تَ ْ ج ُ َ َ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫� ِذ ِه‪،‬قال‪ :‬قل ُت‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ َهذا ِدين َنا‪.‬‬ ‫�‪ ،‬قال‪َ :‬وقال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِبي ِد ِه عل ِ‬ ‫َوقال ِب َو ِاس ٍط ي� ِ‬
‫ْ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ ْ َ َٔ ْ نَ َ تُ ْ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ُ ُ ْ َٔ تُ‬
‫ك َوا ْي نَ� َما ْ� ِس ْن َيك ِفك‬ ‫قال‪:‬هذا ِدينك واي�ما � ِسن يك ِفك‪ ،‬قال‪:‬هذا ِدين‬
‫ہراملسم�ن د�وسر�ےاملسم�ن ےک ےئلاقبل احرت�ا�م ےہ� سم‪،‬امل�نٓاپس ںیم د�وباھئی اھبئی ںیہ ایکوک�د�وسر�ےاکمد�دگا�ر�رہانچاہےی�‪،‬جومرش�ک‬
‫وکچوھ�ڑر سمپرھاملنو�ںیک امجعت ںیم اشمل ہن‬
‫�اسال�م النے ےک دعبپرھشر�کرک�ے ا�ساککوئیلمع وبق�لںیہن وہتا بجکتہک و�ہ ا�س ک‬
‫ں(�ا�و�رتمایکںیہنامنےت�)مری�ےر�بےنےھجم‬
‫ہوجائے�‪،‬کایبا�تےہہکںیم متوتاہ�ر�یرمکپڑکپڑککرمتںیہد� �وز�خیکٓا�گےساچب�رہاوہ� �‬
‫�د�اعیانبرکاجیھبےہا�و�رو�ہلکایقمتےکد�نا�ساب�ر�ےھجمےساب�زرپ�سوہگیہکریم�ےاحاک�میکاطال�حریم�ےدنب�و�ںکتاچنہپئی�‪،‬سن‬
‫لومری�اپر�و�ر�دگا�ر!(قایمتےکد�ن�)جمےھالبئےاگ�ا�و�رمھجےسًانیقییہوس�ا�لرک�ےاگکہمتےنریم�ےدنب�و�ںوکبتغیلرک� �دی�‪،‬مںیرع�ضرک�و�ںاگ‬
‫پر�و�ر�دگا�ررک� �دی�‪،‬سنولتمںیموجلو�گاہی�ںومجو�دہںیو�ہریم�ایپاغ�ما�نوکبیھاچنہپ�دیںوجیاہ�ںومجو�دہنںی�‪ ،‬پرھتموکبالیاجائےاگ�ا�و�رمتاہ�ر�ے‬
‫مہنرپکڑپ�الاگ�دیاجائےاگ(تاکہطلغاب�تہنوب�لوکس�)پرھسبےسےلہپاہمت�ر�یرط�فےسمسجاکجوحہصوبلےاگ�و�ہاہمت�ر�یر�ا�نا�و�رمتاہ�ر�ے‬
 ‫�������‬

‫ہاتھوہ�ںےگ�‪ ،‬مںیےناہک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ! بسامہ�ر�ا�دینہیےہا�و�رالھبئیاہج�ںیھبرک�و�ںےگو�ہاہمت�ر�ےےیلرتہبےہ�‪ٓ�،‬ا�پ‬

‫‪1‬‬
‫ﷺنےرفمایاہا�ںہی متوتاہ�ر�ا�دینےہرھپھبالئیاہج�ںیھبرک�وگےاکفیوہیگ۔‬

‫�ریبہع‪t‬بنر�و�ا�ءاک�اسال�موبق�لرکنا‬
‫َّ‬ ‫َّ ّ َ َّ ُ َ‬ ‫ٔ ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪:‬‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فوجده َي َت َع ش�‪ ،‬فدعاه ِإل العشاء‪،‬فا لك‪،‬فقال هل الن ِب ي� صل‬ ‫قدم عل الن ِب ي� صل‬
‫َٔ َّ َّ ْ َ ُ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬
‫الهل َوان ُ َم َّم ًدا َع ْب ُد ُه َو َر ُس ُ‬ ‫� ُد َٔا ْن ال إ َ َل إال ُ‬ ‫قل‪َٔ :‬ا َت شْ َ‬
‫ول؟فقاهلا‪،‬فقال‪ :‬ا َر ِاغ ًبا ِجئ َت ا ْم َر ِاه ًبا؟قال ربيعة‪ :‬اما الرغبة‬ ‫ِ ِ‬
‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َّ ن َ َ َ َ َ ْ ُ ُ ُ ُ ُ ُ َ َ َ نّ ُ ّ ْ ُ فَ خ ْ‬ ‫َ َ َ ف َ َ ْ َ َ ٌ َ َٔ َّ َّ ُ َ‬
‫�ف ُت‪َ ،‬و ِقيل ِ يل‪ :‬ا ِم ْن‬ ‫الر ْه َبة ف َوالهلِ ِإن ِ ي� ل ِببل ٍد ما تبلغه جيوشك‪،‬ول ِك ِ ي� خ ِوفت ِ‬ ‫فوالهلِ ما ِ ي� يديك مال‪ ،‬واما‬
‫َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫ٔ‬ ‫ْ‬ ‫ٓ َ ْ ُ َ َ َ َّ َ َّ ُ َ ْ َ َ ُ َّ َ‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫يب ِم ْن َعنس‪،‬فاقام ي خ�تلف ِإل الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪،‬‬ ‫ِب�لهلِ امنت‪،‬فقال الن ِب يّ� صل الهل علي ِه وس َل‪:‬رب خ ِط ٍ‬
‫حسا فواءل‬ ‫‪َ �،‬ر َج ٔفاحس ً‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪ :‬إ ْن َٔا ْح َس ْس َت َش ْي ًئا َف َوا ِئ ْل إ َل َٔا ْد نَ� َق ْر َي ٍة فَ خَ‬
‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َ َ َ َ ُ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫فودعه ‪ ،‬فقال ل ِ يب‬
‫ح ُه ُ‬
‫الهل‬ ‫ات ب�ا‪َ ،‬ر ِ َ‬ ‫إ َل ٔاهل َق ْر َية‪ ،‬فَ َ� َ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫�ریبہع‪t‬بنر�و�ا�ءبقہلیسنعےسقلعترھکےتےھتیہا�سوقتاب�رگا�ہرسالتںیماحضرہوئےبجرسو�لالہلﷺر�ا�تاککاھناتان�و�لرفما‬
‫�رہےےھت� �‪ٓ،‬ا�پےناہنںییھباھکنےےکےئلالبیاچاننہچو�ہیھباھکنےںیمرشیکوہگےئکاھنےےساف�ر�غوہنےےکدعبنیباکر�مﷺ‬
‫نےا�نےسرفمایاکہایکتموگ�اہیدیےتوہکہالہلےکوس�اکوئیوبعم�دہنںیا�و�رحمدم�(ﷺ�)�الہلےکدنب�ےا�و�ررسو�لںیہ�‪�،‬ریبہع‪t‬بنر�و�ا�ء‬
‫ےس؟�ریبہع‪t‬‬
‫نےالبتاملہملکہبیطڑپھاا�و�ررشم�فہباسال�موہگےئ�‪،‬پرھ�ٓا�پﷺنےا�نےسوپچاھرغتبیکانبرپ�ٓائےوہیاخو�فیکوجہ �‬
‫نےرع�ضایکجاہ�ںکترغتباکعتقلےہوت�الہلیکمسقٓا�پےکاپ�سام�لیہںیہنہکسجیکےھجمرغتبوہتی�‪�،‬ر�ہایگخو�فوت�ا�سیکیھبوکئیوجہ‬
‫ہنںیویکنہکالہلیکمسقںیمسجالعقےںیمرہاتہو�ںوہا�ںٓا�پاکشلرکہنںیچنہپاتکس�‪،‬قحتقیہیےہہکےھجموخ�فٓاخر�تےسڈ�ر�ایاگایتومںی‬
‫خائف گوہای�ا�و�رھجمےساہکگایکہایام�نےلٓائوتومںیایام�نےلٓایا�‪،‬نیباکر�مﷺےناحصبہرک�ا�م ‪ y‬سےاخمطبوہکرف مرایابقہلیسنعںیم‬
‫رھریبہع‪t‬بنر�و�ا�ءنےھچکرعصہدمیہنہبیطںیمایق�مایک�ا�سد�و�ر�ا�نو�ہرب�ابرنیبرکیمﷺیکدخمت‬
‫بتہوخ�شایب�نول�گ ہوتےںیہ�‪،‬پ �‬
‫مںیاحضرہوتےرہے�‪ ،‬جبو�ہرختصوہنےےگلوت�ٓا�پﷺنےا�نےسرفمایاکہاگرتموک �(اثانئےر�ا�ہںیم) �اپےنٓاخر�یوقتاک�احاس�س‬
‫ہوتوکیس�(قرییب� گ)ائو�ںںیمےلچاجنا�‪�،‬ریبہع‪t‬بنر�و�ا�ء�ر�و�انہوہئےوت�ر�اسےتںیمامیب�رہوگےئا�و�ر�ٓا�پﷺکےا�رشا�دکےاطمبقایک‬
‫‪2‬‬
‫قرییباگئو�ںو�الو�ںےکاپ�سےلچےئگا�و�ر�وہںیوفا�تاپئی۔‬

‫‪ 1‬مسندامحد�‪ ،۲�۰�۰�۳�۷‬مستدرک حامک ‪۸�۷�۷��۴‬‬

‫ا� سعد �‪۳�۴�۳‬؍�‪ ،۱‬اسدالغابۃ�‪۲�۶�۲‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 2‬بن‬
 ‫�������‬

‫عرم�ۃاقلاضئ�‪،‬عرم�ۃاقلاص�ص‬
‫�ذ�و�اقلدع�ہ�‪۷‬ہرج�ی‬
‫ّ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫َّ ٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل احصابه ان َي ْع َت ِم ُروا قضاء ِل ُع ْم َر ِت ِ� ْم ال ت ي� صدمه‬ ‫ملا دخل ِهلل ذي القعدة ا َم َر َر ُسول الهلِ صل‬
‫� ُدوا نم�م‬
‫َ ٌ ْ ُ شْ‬ ‫َ َ َ َّ ُ ن ٔ‬ ‫ال شْ� ُكون َع نْ َ�ا ب� ْ ُل َد ْيب َي ِة‪ٔ .‬وان َل َي َت َخ َّل ُف ٔاحد ممن شَ َ ْ ُ َ ْ َ‬
‫ُْ‬
‫إالرجال است ِ‬ ‫�د الدي ِبي ِة‪ .‬فمل يتخلف م�م احد ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫ْ َٔ ْ‬ ‫َٔ َ ُ ْ ْ َ َّ ُ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫ِب خَ� ْي َب� ور َجال َم ُات َ‬
‫يل‪،‬وساق َر ُسول الهلِ َصل‬ ‫الد ِ يَّ‬‫ّ‬
‫‪،‬ع َو ْيف ْب نَ� الض َب ِط ِ‬ ‫وا‪،‬و ْاس َت ْخلف َعل املدينة ا ب� ر ٍه ال ِغف ِاري‬ ‫ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ْ نَ ُ ْ ُ‬ ‫َ َ َ َ ْ نَ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َ ّ نَ َ َ‬
‫َّ‬
‫ل‪،‬ومحل َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‬ ‫ْ‬
‫الهل علي ِه وسل ِس ِت ي� بدنة وجعل عل هد ِي ِه � ِجية ب� جند ٍب الس ِ َّي‬
‫َُ َ‬ ‫ِّ َ َ ْ َ َ ُّ ُ َ‬
‫الر َم ِاح وقاد ِمائة ف َر ٍس‬‫السلح ال ِبيض والدر ِوع و ّ ِ‬
‫جبذ�و�اقلدع�ہاس�ترجہ�یاکچاندطول�عوہ�اتوحبسرش�طحلصدحبیہیٓا�پےنرمع�ہیکا�د�ایئیگےکےئلاحصبہرک�ا�م ‪ y‬کوحمکرفمایاکہدحبیہی‬
‫مںیاحضرہونےو�الو�ںںیمےسوکئیےھچیپہنرہےا�سےئلا�سرمع�ہںیموہیٓا�دمیاحضرنہوہسےکوجیخربمںیدیہشہوگےئےھتای�وفا�تاپگےئ‬
‫تےھ�‪،‬چاننہچٓا�پﷺےندمیہنونم�ر�ہرپ�ابو�رہمافغ�ر�ی‪t‬یا عویفنباضطبدییل‪ t‬کواپانانئبرقم�رف مرایا�ا�و�ر �رسو�لالہلﷺکے‬
‫ساتھرقبانیےکاسٹھا�ونٹےھتنجرپٓا�پﷺےنانجہینبدنج�ب‪� t‬السیموکرگن�ا�نرقم�رف مرایا�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺےن�اہلہکم‬
‫کیہنکممدغ�ا�ر�یےکرطخ�ہےکشیپرظنتہایھ�رز� ہرںی�‪،‬نزی�ےا�و�ر�ایکوسگوھ�ڑ�ےوس�ا�ر�ںوکساتھایل�ا�و�رعو�رتو�ںا�و�ربوچ�ںےکالع�و�ہد�وہز�ا�ر‬
‫ئے‪�،‬ذ�و�الحلہفیچنہپرکاحر�ا�مابندھاا�و�رکیبلکیبلاکپ�رتےوہئےر�و�انہوہئے�‪�،‬ا�سومقہعرپ�الہلاعتلٰینے‬
‫سماملنو�ںکےرمہ�ا�ہہکمرکممہر�و�انہوہ �‬
‫ہد�ایتان�لرفمائی۔‬
‫َّ ْ َ َ َ ُ ُ ٰ ُ َ ٌ َ َ ْ َ ٰ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ ْ ْ َ ْ ٰ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ ْ ُ‬
‫اع َتدى‬ ‫ام والرمت ِقصاص ۭ ف ِن اعتدى عليك فاعتدوا علي ِه ِ ِبث ِل ما‬ ‫الش ْه ُر الَ َرام ِبلشه ِر الر ِ‬
‫َ َ ْ َ ُ ْ ٓ َ َّ َ ْ َ‬ ‫َ َ ْ ُ ْ َّ ُ‬
‫هّٰللا َم َع المت ِقي‬
‫ُ ّ ْ َ ‪1‬‬
‫ك ۠ َواتقوا هّٰللا واعلموا ان‬ ‫علي‬
‫ترجہم�‪:‬ما�ِہحر�ا�ماکدبلہام�ِہحر�ا�میہےہا�و�رامت�مرحموت�ںاکاحل�ظرب�ابر�یےکاستھوہاگذہل�اوجمترپدستد�ر�ا�ز�یرک�ےمتیھباسیرط�حا�سرپ‬
‫وتڑنےےسرپہزیرکتےںیہ�۔‬
‫ےہ‪،‬جوا�سیکدح�و�د �‬
‫�دستد�ر�ا�ز�یرک�وابلہتالہلےسڈ�رتےرہوا�و�رہیاج�نرکوھہکالہلانیہولگو�ںےکاستھ �‬
‫اگ�‪،‬ذہ�ا�ا�سرمتہبیھباگرکاف�رہکمام�ہرح�ا�میکرحمتوکپاما�لرککے�(گزشہت‬
‫ما ح�ِہر�ا�ماکدبلہ حام�ِہر�ا�میہےہا�و�رامت�مرحموت�ںاکاحل�ظرب�ابر�یےکاستھوہ ل‬
‫رطح�)متںیہہکمرکممہںیمد�اخلوہنےےسر�وکںیوتتمیھبا�سام�ہیکرحمتوکنرظ�اند�ا�زکرکےا�ناکبرھپو� مراقبہلرک�و�ا�و�ر�اہنںی‬
‫سا�لیک �‬
‫عرب�تان�کقبساھکسئو ��‪،‬ابلہتالہلےسڈ�رتےرہوا�و�رہیاج�نرکوھہکدینو�دنایمںیالہلیکاتئدی�ونرص�تانیہولگو�ںےکاستھرہیتےہوجا�سیک‬
‫وتڑنےےسرپہزیرکتےںیہ�۔‬ ‫مرق�ر�ہدح�و�ںوک �‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫السل َح إىل بطن ي� ج ج� حيث ينظر إىل انصاب احلرم‪.‬‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ب َ� ّ ِر الظ ْه َر ِان وقدم ِ‬ ‫َ نَو زَ�ل َر ُسول الهلِ صل‬

‫‪ 1‬البقرۃ�‪۱�۹�۴‬‬
 ‫�������‬
‫ُ‬ ‫ٔ‬ ‫ال ْن َصار ّي ِ ف� مائة َر ُجل‪،‬فملا ت‬ ‫ْ َٔ‬ ‫َ َْ ٔ ْ ن‬
‫عل�ا َم َّمد‬ ‫ان� إىل ذي احلليفة قدم الخ يل امامه ي‬ ‫ِ ي‬ ‫خول‬
‫وخلف علي ِه اوس ب� ي‬
‫َ َ‬ ‫َ َٔ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ ن ُ ْ َ َ َ �ضَ ُ َ ّ ُ ْ نُ َ ْ َ َ َ ْ خَ َ‬
‫ل ْي ِل إل َم ّر الظ ْه َر ِان‪ ،‬ف َي ِج ُد ِب َ�ا نف ًرا ِم ْن ق َر ْي ٍش ف َسالوا َم ّم َد ْب نَ� َم ْس َلة‬ ‫ب� مس ِلة‪،‬وم ممد ب� مسلة ِب�‬
‫س ًاعا‬ ‫� َر ُجوا ِ َ‬‫الهل‪َ ،‬ف َر َٔا ْوا ِس َل ًحا َكث ي ً�ا َم َع َب ِش ي� ْ ن� َس ْع ٍد‪ ،‬فَ خَ‬ ‫ُ ْ ُ َ َ َْن‬
‫الْ ز� َل َغ ًدا ْإن َش َاء ُ‬ ‫ََ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ِ بِ‬ ‫ِ‬ ‫فقال‪:‬هذا رسول الهلِ ‪ ،‬يص ِبح هذا ِ‬
‫ف ََ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫َ ّ َٔ َ ْ ُ ْ ً َ َٔ ْ َ ُ ُ ْ َ ّ َ َٔ ْ ْ ْ خَ ْ َ ّ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ ٌ ْ َ ْ َ َ ْ‬
‫ص ْب ِ ن� ال ْح َن ِف ِ ي� نف ٍر ِم ْن‬ ‫ح ت� اتوا ق َريشا فاخ ب�وه ِب�ل ِذي راوا ِمن الي ِل والسل ِح‪،‬وبعثت ق َريش ِمك َرز ب ن� حف ِ‬
‫ُق َر ْيش َح تّ� َل َق ْو ُه ب َب ْطن َ ي ْٔ� ج َ ج َ‬
‫�‬ ‫ِ ِ‬ ‫ٍ‬
‫َّ‬
‫لہلﷺم ّ ِر الظ ْه َر ِان کےرقیبےچنہپوتاپےنیگنجایھتہ�ربنطایجج(مہکےسٓاٹھلیمرپ�ایکاقم�م) مںیاہج�ںےسرح�مےک‬ ‫َ‬ ‫جبرسو�لا‬
‫وھچڑ�دیاجب‬
‫بترظنٓاتےںیہجعمرک�دیےئا�و�را�نیکافحظتےکےئلا�و�سنبوخلی‪� t‬اناص�ر�یوک�ایکوسصاحبہرک�ا�م ‪ y‬کےاستھےھچیپ �‬
‫�ٓا�پﷺذ�و�الحلہفیےچنہپوتحمدمبنہملسم‪ t‬کوکھچایھتہ�ربدنگوھ�ڑ�ےوس�ا�ر�و�ںےکاستھٓاگےر�و�انہرفمایا�ا�و�رشر�طور�و�ا�جےکاطمبقابقی‬
‫ماند�ہول�گاسمفر�انہاند�ا�زمںیایم�نںیمدنب�ایکولت�ا�ررکھرک�ا�نےکےھچیپےلچ�‪،‬حمدمبنہملسم‪� t‬رسالےےکرمہ�ا�ہرم�اظلرہ�ا�نکتےچنہپوت�وہا�ں‬
‫قریشےکھچکول�گےلم�‪�،‬ا�نولگو�ںےکاتساسف�رپرحمدمبنہملسم‪t‬نےاہککہہیرسو�لالہلﷺاکشلرکہےاناشئ الہللکٓا�پﷺ‬
‫کو�ا�سزنم�لںیمحبصوہگی�‪ ،‬جبانوہ�ںےنریشببندعسکےرمہ�ا�ہتہباسنجیگالسہحدکیاھتوتزی�یےکاستھرقیشیکرط�فاھبگےا�و�ر�اہنںی‬
‫�السہحوغری�ہیکاطال�عد�ی ��‪،‬ا�سےسرشمکنیےکا�وسا�ناطخہوگےئا�و�رام�ر�ےرعبےکا�نےکےجیلکاھچےنلےگل�‪�،‬اہنںیہیامگ�نوہ�اہکدمحمﷺ‬
‫نےحلصیکرش�طوت�ڑکروپ�ر�یایت�ر�یا�و�رکاملاس�ز�وساما�نےکاستھڑل�ائیےکا�ر�ا�د�ےےسٓائےںیہ�‪،‬قریشےنرکم�زبنصفحےکاستھرقیش‬
‫کےھچکولگو�ںوکھباجیجو�ٓا�پﷺوک�و�ا�د�یایججںیمےلم‬
‫ٔ‬
‫ماكن من مكة عىل ث�انية اميال‬
‫‪1‬‬
‫یہہکمرکممہےکرقیبٓاٹھلیمےکافصےلرپ�ایکو�ا�د�یےہ�۔‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫صاب ِه َو ْ َال ْد ُي َو ّ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ ف َٔ ْ َ‬ ‫ََُ ُ‬
‫السل ُح‪ ،‬ق ْد تل َحقوا‪،‬فقالوا‪ َ :‬ي� َم ّم ُد! َوالهلِ َما َع َرفت َص ِغ ي ً�ا‬ ‫ورسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل ِ ي� ا ِ‬
‫ف‬
‫ال َس ِاف ِر‪ ،‬السيوف ي�‬ ‫� ْطت َٔا ّل َت ْد ُخ َل ّإل ِب ِس َلح ْ ُ‬ ‫ال َر َم َع َل َق ْو ِمك‪َ ،‬و َق ْد شَ َ‬ ‫َو َل َكب ي ً�ا ب� ْل َغ ْدر! َت ْد ُخ ُل ب� ّلس َلح ْ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ّ َ ََ َ ّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬ل ن ْد ُخل َها إل كذ ِلك‪ ،‬ث ّ� َر َج َع َس ًيعا ب� ْ َ‬‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫القرب!فقال َر ُسول الهلِ َصل ُ‬
‫ص ِاب ِه إل مكة فقال‪:‬إن‬ ‫ِ ِ‬
‫َّ َ‬ ‫ُ َ ّ ً َ َ ْ ُ ُ َ َ ُ َ َ َ شّ ْ ّ شَ َ َ َ ُ ْ َ َ ّ َ َ ْ َ ٌ خَ َ ّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل خ ِر َج ْت‬ ‫ممدا ل يدخل ِب ِسل ٍح‪ ،‬وهو عل ال� ِط ال ِذي �ط لك‪،‬فلا جاء ِمكرز ِب� ب ِ� الن ِب ي� صل‬
‫ال َبال‪َ ،‬و َخ ّل ْوا َم ّك َة ‪َ ،‬و َق ُالوا‪َ :‬و َل َن ْن ُظ ُر َإل ْي ِه َو َل َإل َٔا ْ َ‬‫ْ‬ ‫ُ ٌْ ْ َ َّ َ ُ ُ‬
‫ص ِاب ِه‬ ‫وس ِج ِ‬ ‫ق َريش ِمن مكة إل رء ِ‬
‫�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺاحصبہرک�ا�م ‪،�y‬قربانیےکاجنو�ر�ا�و�ر�السہحاھت�ا�و� جرانو�ر�و�ںےکےلگںیمالک�و�ےڑپ�ےوہئےےھت�‪،‬مرک�زبنصفح‬
‫نےاہک�ا�ےدمحم�(ﷺ)!�الہلیکمسق!یہںیمایک�دیھکرہاہو�ںہکامت�موھچٹےڑب�ےڑل�ائیےکےئلایت�رہںی! کای�ٓا�پرح�مںیماپینوق�مےکاپ�س‬
‫ںیمد�اخلوہ�ںےگا�و�رتول�ا�ریںیھباین�مںیموہ�ںیگ�‪،‬‬
‫�السہحےلرکجائںیےگ�ا�و�ردحبیہیںیمہام�ر�یرش�طہییھتہکٓا�پاسمفر�انہالسہحےلرکحر�م �‬
‫‪ 1‬معجم البلدان�‪۴�۲�۴‬؍�‪۵‬‬
 ‫�������‬

‫�رسو�لالہلﷺےنرفمایاہمرح�مںیمالسہحےلرکد�اخلںیہنوہ�ںےگہکلباپینرش�طےکاطمبقاسمفر�انہالسہحےلرک�د�اخلوہ�ںےگا�و�رہام�ر�ی‬
‫تول�ا�ریںیھباین�مںیموہ�ںیگ�‪،‬چاننہچو�ہاپےناسھتوی�ںےکاستھہکمرکممہو�اپسالچگای�ا�و�رقریشوکتبالیاکہدمحم�(ﷺ�)�السہحےلرکحر�مںیم‬
‫�د�اخلںیہنوہ�ںےگا�و�ر�و�ہا�سرش�طرپقائمںیہوجمہےنا�نرپاگلئییھت�‪،‬جبرکم�زبنصفحےنرقیشوک�رسو�لالہلﷺےکاب�ر�ےںیم‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫تبالیاتوقریشوبجہظیغوغبضا�و�ر�رنجوغمےکنیت ندو�ںےکےئلہبعکےکامش�لںیمق َع ْي ِق َعان نامیاہپ�ڑپرچےلےئگاتکہاپےن لدو�ںںیم‬
‫�الہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لیکدمشینیکوجہےسٓا�پوک�دیھکیہہنںیکس�ا�و�روجرم�د�وعو�ر�ترہشمںیر�ہےئگو�ہاتساجع�بیکرظن�و�ںےسٓا�پیکٓامدکاناظ�ر�ہ‬
‫کرنےےکےئلر�اسوت�ں�‪،‬کوٹوھ�ںا�و�روتھچ�ںرپچڑ�ھےئگ‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِب� َل ْد ِي ا َم َام ُه َح تّ� ُح ِب َس ِب ِذي ط ًوى‪َ ،‬وخ َر َج َر ُسول الهلِ صل‬ ‫َوا َم َر َر ُسول الهلِ صل‬
‫َّ‬ ‫َٔ ْ َ ُ ُ ُ ْ ُ َ ُ‬ ‫ّ َ َ َ َ َْ‬ ‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ َٔ ْ َ ُ ُ َ َ ُ ْ ُ َ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َصل‬ ‫احل ِت ِه الق ْص َو ِاء ‪َ ،‬واصابه م ِدقون ِب َ�س ِ‬
‫الهل عليه وسل عل ر ِ‬ ‫واصابه ر ِحهم الهل‪،‬ورس‬
‫َ َ‬
‫وف ُيل ّبون‪،‬‬ ‫الس ُي ِ‬ ‫�و ّ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪ُ ،‬م َت َو شّ ُ‬
‫ُ‬

‫�رسو�ل الہلﷺ ےن رقبانی ےک اجنو�ر�و�ںوک�ذ�ی وط�ٰی مںیےنجیھباکحمک دیا �ا�و�ر�رسو�ل الہلﷺ ا�و�ر�ٓا�پ ےکاحصبہرک�ا�م ‪�y‬ر�و�انہ‬
‫ہوئے�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺاپینوس�ا�ر�یوصق�ائ رپ�ر�و�انہوہئے�ا�و سم�راملنو�ںےنےلگںیمولت�ا�ریںاکٹلکرکیسہنکممرطخ�ےےکشیپرظن�ٓا�پ‬
‫کوچا�ر�و�ںرط�فےسریھگ�اہو�اتاھ�ا�و�ر�و�ہہیبلتڑپھےتوہئےر�و�انہوہئے�‪،‬‬
‫ُ شْ نَ َ نْ ُ ْ َٔ ْ ُ ْٔ ُ َ ُ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ تَ ْ نَ ُ ْ َْ‬ ‫ْ نَ َٔ َٔ ْ فَ َ ُ ُ َ َّ ْ َ َ َ ُ ُ‬
‫� ِك ي� و ِم�م‪ ،‬ان يوذوا رسول‬ ‫ا� ا ِب ي� او�‪ ،‬يقول لا اعتم َر رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل س��ه ِمن ِغل ِان امل ِ‬ ‫ب‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬
‫الهلِ صل الهل علي ِه وسل‬
‫�ابنابیا�وفی‪ t‬ف مراتےںیہ�ا�سرطخ�ےےکشیپرظنہکوکئیرشم�کایکوئیان�د�ا�نٓا�پوککوئیایذ�اہناچنہپ�د�ےمہا�سد�نٓا�پرپچاھئے‬
‫ہوئےےھت�۔‬ ‫‪1‬‬

‫ُ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ ْ ُ َ َ ْ َ ُ ث ّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ ْ‬
‫‪َ �،‬دخل‬ ‫احل ِت ِه القصو ِاء والس ِلون حول‬ ‫ف ّلا ان تَ َ� إل ِذي ط ًوى َوقف َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل عل ر ِ‬
‫ْ ّ ّ ّ ت َ ْ ُ ُ ُ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ نُ َ َ َ َ ٓ ٌ ز َ َ َ‬
‫احل ِت ِه‬
‫احل ِت ِه القصو ِاء‪ ،‬و با� رواحة ا ِخذ ِب ِ�م ِام ر ِ‬
‫ِمن الث ِني ِة ال ِ ي� تطلعه عل الجون عل ر ِ‬
‫وسا�ر�یوصق�ائ رپسو�ا�روہئے�ا�و�رماجہدیناسال�مےنٓا�پﷺوکھگری�اہو�اتاھ �ایکاھگٹیےس‬ ‫جبذ�یوط�یرپہپےچنتورسو�لالہلﷺاپین �‬
‫(�‪� ۴‬ذ�و�اقلدع�ہوک) �ا�ساش�نےسہکمرکممہںیمد�اخہلوہئےہکٓا�پاپینوہشم�ر�ومرع�و�فا�وٹنینوصق�ا�ءپرسو�ا�رتےھ�ا�و�رعدب�الہلنبر�و�احہ‪t‬‬
‫‪2‬‬
‫�اناص�ر�یےنا�سیکلیکناھتمیوہئییھت�۔‬
‫�ا�و�رکیبلکیبلاکپ�رتےوہئےوط�ا�فرک�رہےےھت�۔‬
‫ُ ُ‬
‫َو ُه َو َيقول‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی َ ب� ُب ْع َر ِة الق َض ِاء �‪�۴ ۲�۵�۵‬‬
‫وال�ایۃ�‪۲�۶�۳‬؍�‪،۴‬مغازی واقدی �‪۷��۳ ۴‬؍ ‪�۲‬‬ ‫ا� ســعد�‪۹�۲‬؍�‪،۲‬البدایۃ ن‬ ‫ا� ہشــام�‪۳�۷�۰‬؍�‪ ،۲‬ب ن‬
‫‪ 2‬بن‬
 ‫�������‬

‫�ا�و�ردبع�الہلنبر�و�احہ‪ t‬کیزبا�نرپیہاشاع�رےھت‬
‫ول‬ ‫ب ْس َّال ِذي ُ َم َّم ٌد َر ُس ُ ُ‬ ‫ ‬
‫َّ‬ ‫ْ َّ َ‬
‫س ال ِذي ل ِد ي نَ� ِإل ِد ُين ُه‬
‫ِ ِ‬ ‫ِب ِ‬
‫�الہلےکاپ�کان�مرپہام�ر�ایہد�اخہلےہ� س‪،‬اچ�دینالہلیہاک�دینےہ �اسیےکےجیھبوہئےدمحمہںیوج�الہلےکےچسرسو�لںیہ‬
‫ٔ‬
‫ن� بمك عىل ت�ويهل‬ ‫َف ْال َي ْو َم ض‬ ‫ ‬
‫ْ ُ َّ‬
‫خلوا َب ِ ن ي� الكف ِار َع ْن َس ِب ِ ِ‬
‫يل‬
‫َ ُّ‬

‫�و�رنہمہالہلےکمکحےکاطمبقمترپ�ا�سرط�حولت�ا�رچالئںیےگ‬ ‫ ‬‫وھچڑ�د�و‬
‫�ا�ےاکف �رو�ںےکوچب�!�ٓا�پﷺاک�ر�اسہت �‬
‫َ‬ ‫َ ُ ْ ُ ْ خَ َ‬ ‫ُ ْ‬
‫ال ِليل َع ْن خ ِل ِ ِ‬
‫يل‬ ‫ويذ ِهل‬ ‫ ‬ ‫�ضَ ْ ً ب� ُ ي ز ِ� يل َال َام َع ْن َم ِق ِ ِ‬
‫يل‬
‫�ا�و�ر�د�وستوک�د�وستےساغفلرک�د�ےیگ‬ ‫دج�ار�د�ےیگ‬
‫ ‬ ‫ج متواہ�ر�یوھکپڑیا�ںاہمت�ر�یرگ�د�نےس ک‬
‫عدب�ال �رز�ا�قےنا�سوک�د�وسدن�و�ںےسکذرکایہےا�و�ریہالاف�ظزیا�د�ہایب�نےیکںیہ�۔‬
‫َٔ َّ َ ْ َ ف‬ ‫الر ْ َ ف َ ْ‬ ‫َق ْد َٔ نْا زَ� َل َّ‬
‫ِب�ن خ ْي َ� الق ْت ِل ِ ي� َس ِب ِ ِ‬
‫يل‬ ‫ ‬ ‫ح ُن ِ ي� ت ن زِ� ِ ِ‬
‫يل‬
‫کہرتہبینلتقیفلیبسالہلےہ‬ ‫ ‬ ‫بالشہبالہلاعتلٰینےاپیناتک�بںیماتا�ر�اہے‬
‫َ‬
‫َ َكا ق َت ْل َن ُ ْ َ َ ْ‬ ‫نَ ْ ُ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ ْٔ‬
‫اك َعل ت ن زِ� ِ ِ‬
‫يل‬ ‫ ‬ ‫اك َعل ت� ِو ِ ِ‬
‫يل‬ ‫�ن قتلن‬
‫جسرط�حمہےنا�سیکرط�فےساجا�ز�تاترنےرپتموکقلتایک‬ ‫ہمںیہمتا�سےکرفما�نےکاطمبقلتقرکیںےگ‬
‫ ‬
‫طرب�انیا�و�ریبیقہےنا�ساک�دلائلںیمکذرکایہےا�و�ریہزیا�د�ہایکہے�۔‬
‫ ‬ ‫َ ي� َر ّب إ نّ� ُم ْٔو ِم ٌن ب ِق ِ ْ‬
‫يل‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِِ ي‬
‫�اٰلیہںیما�سےکرفما�نرپ�ایام�نالیاہو�ں�۔‬
‫يل کےدعبکلاھہے�۔‬ ‫الر ْ َ ف َ ْ‬
‫ح ُن ِ ي� ت ن زِ� ِ ِ‬ ‫ےنق ْد َٔ نْا زَ� َل َّ‬
‫َ‬
‫�ابنہبقع‬
‫َٔ َّ َ ْ َ ف‬ ‫َ َ‬ ‫ف� ُ ُ‬
‫ِب�ن خ ْي َ� الق ْت ِل ِ ي� َس ِب ِ ِ‬
‫يل‬ ‫ ‬ ‫ص ٍف ُي ْتل َعل َر ُس ِ ِ‬
‫ول‬ ‫ِي‬
‫یہاب�تاتا�ر�یےہہکا�سےکر�اسہتںیملتقوہناہبرتینلتق ‬
‫ےہ‬ ‫�رحام�نےناپیناتک�بںیموج�رسو�لرپپڑھیاجتیےہ ‬
‫�ا�و�ر�ابناساح�قےنہیالاف�ظزیا�د�ہےیکںیہ�۔‬
‫نّ َ َٔ ْ ُ ْ َ َّ ف ُ‬ ‫َ ي� َر ّب إ نّ� ُم ْٔو ِم ٌن ب ِق ِ ْ‬
‫الق ِ ي� ق ُب ِ ِ‬
‫ول‬ ‫ِإ ِ ي� رايت‬ ‫ ‬ ‫يل‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِِ ي‬
‫�ا�و�ر�ا�سےکوبق�لرکنےوکحقاتھجمسہو�ں‬ ‫ ‬ ‫�اٰلیہںیما�سےکرفما�نرپ�ایام�نالیاہو�ں‬
‫َّ ف‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َو ِ ي� َح َر ِم‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َْ َ َ‬ ‫الل تعاىل َع ْن ُه َق َال‪ َ :‬ي� ْ نَ‬ ‫� َّ ُ‬ ‫ٔ ُ َ ُ ْ خَ َّ‬
‫ول الهلِ صل‬ ‫ا� َر َواحة‪ ،‬ب ي ن� ي ِدي َرس ِ‬ ‫ب‬ ‫اب َر ِ ض ي َ‬ ‫ان ع ُر ْب ن� الط ِ‬
‫ل َٔا ْ َ‬ ‫َ‬ ‫الش ْع َر‪َ ،‬ف َق َال َص َّل ُ‬ ‫َُ ُ ّ‬
‫س ُع ف� ْم م ْن َن ْضح َّ‬
‫الن ْب ِل‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ‪:‬خ ِّل َع ْن ُه َ ي� ُ َع ُر‪ ،‬ف َ ِ َ‬ ‫الهلِ تقول ِ‬
‫ِ‬
‫سدیناعرم ‪ t‬نےدبع�الہل نب ر�و�احہ ‪ t‬سےاہک�ا�ے ر�و�احہ�!تو�رسو�ل الہل ﷺکےاسمےنرعشہکاتہے�(�اصلاتک�ب ںیم ہیہگجاخلی‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫رضر�رسا�ںںیہ‬
‫ہے�)�د� سور�یر�و�ایتںیمےہہکٓا�پﷺنےرفمایاا�ےعرم‪�!t‬ا�سوکمعنہنرک�ویہاشاع�رکاف �رو�ںرپتریسےیھبزیا�د�ہ �‬
‫�اصاح�برسو�لوکمدیہنیکٓا�بوہو�اشر�و�عںیمھچکانمو�افقڑپ�ییھتا�و�رباخ�رکیوجہےسو�ہھچکالغرہوگےئےھتبجٓا�پہکمےچنہپوتمرشکنیہکم‬
‫نےوجطحمیےکاپ�سا�و�ر�ایکر�و�ایتےکاطمبق قعیقعان یکرط�فےھٹیبوہئےٓا�پےکاصاح�بیکاحلتدیھکرہےےھت‬
‫َ َ َ ُ شْ ُ َ َّ ُ َ ْ َ ُ َ َ ْ ُ ْ َ ْ ٌ َ َ نَ ُ ْ ُ َّ ْ‬
‫ح َي ث ِ� َب‬ ‫�كون‪ِ :‬إنه يقدم عليك وفد وه�م‬ ‫فقال امل ِ‬
‫‪2‬‬
‫مرشکنیہکمےناہکیہوجلو�گٓا�رہےںیہاہنںیدمیہنےکاخب�رنےزمک�و�ر�ا�و�رستسرک�دیاےہ�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ َ ْ ُ ُ ْ َٔ ْ َ َ َّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ َ َ َ َٔ ُ‬ ‫َ َٔ ْ َ َ ُ َّ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َعل ذ ِلك‪،‬فا َم َر ْه َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ان ي�ملوا الشواط الثالثة‪،‬‬ ‫فاطلع الهل الن ِب ي� صل‬
‫َ َ ْ ُ شْ ُ َ َ َ َ ُ ْ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َٔ ْ َ َ َٔ َ َ ُ َٔ ْ َ ْ ُ َ ْ نَ ُّ ْ َ ْ ن َ ْ ُ َ َ َ ُ ْ ُ شْ ُ َ‬
‫�كون‬ ‫اه ال ِ‬ ‫�كون جلده ‪ ،‬قال‪ :‬فرملوا ثالثة اشو ٍاط وامر ِه ان ي�شوا ب ي� الركن ي ِ�‪ ،‬حيث ل ي� ِ‬ ‫ِل ي�ى ال ِ‬
‫�الہلاعتلٰینےرشمکنیےکا�سالک�میکربخیبنرکیمﷺکو�د�ے �دی�‪� ،‬رسو�لالہلﷺےنافک�رکےاسمےناپینوق�تا�و�ریتسچاکماظہر�ہ‬
‫کرنے ےک ےئل اپےن اصاح�ب ‪ g‬کوحمک رفمایاکہو�ہ�(طو�ا�فہبعک ےک ےئلاحر�ا�م ےکرطیہق ےکاطمبق) �اپےندنکھو�ں ےس اچ�د�ریں‬
‫ریھپو�ںںیمرملرکیں�(تزیلچںیسجےساظاہ�رقو�توہ�ا�و�رکاف�رمہکدکیںیھا�و�ر�اپےنطلغایخ�لوک�و�اپسےل‬
‫ہاٹ�دیں�ا�و�رطو�ا�فےکےلہپتنی �‬
‫‪3‬‬
‫لںی) �ا�و�رجون�بںیمحرج�اسو�دسےرکیل�رکنامینیکتاہج�ںاجنےےکدعبمرشکنییکاگنئںیںیہنڑپتیںیھتیکلہاچ�لںیلچ�۔‬
‫َْ ُ ً‬ ‫ثُ َّ َ َ َ ِ َ ُ ْ َ ًٔ َٔ َ ُ ْ ْ‬
‫اه ال َي ْو َم ِم ْن نف ِس ِه ق َّوة‬ ‫� قال‪ :‬رح الهل امرا ار‬
‫‪4‬‬
‫پرھرفمایا�الہلا�سصخشرپ�رحمرفمائےوجمرشکو�ںوک�ٓا�جاپینوق�ت کداھئے�۔‬
‫پرھ�ٓا�پﷺےنرکنامینیوکبوسہدیاا�و�ریسہنات�نرکطو�ا�فرش�و�عایک�‪،‬سماملنو�ںےنٓا�پیکدہ�ایا�ترپعلمرکتےوہئےوق�تاکوخ�ب‬
‫ماظہر�ہایک‬
‫َ ُ شْ ُ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ‬
‫�كون ِمن ِقب ِل قعي ِقعان‬‫وامل ِ‬
‫مرشکنیلبجاعقیعق�نیکرط�فڑھک�ےدیھکرہےےھت�۔‬
‫‪5‬‬

‫ََ ََ‬ ‫َ َ َ ْ ُ شْ ُ َ َ ُٔ َّ نَ تَ زْ ُ ُ َ َٔ َّ ْ ُ َّ َ َ َ تْ ُ ْ َ ُٔ َٔ ْ‬
‫الء اق َوى ِم ْن كذا َوكذا‬
‫الء ال ِذ ي� �عون ان الم وهن�م؟‍ هو ِ‬ ‫�كون‪ :‬هو ِ‬‫فقال ال ِ‬
‫وطا�فرک�رہےںیہوت�ٓاپسںیمےنہکےگلایک�اہنںی‬
‫مرشکو�ںےنبج کیداھکہہیوتسبےکبسرہنو�ںیکرط�حوچکڑیا�ںرھبتےوہئے �‬

‫الس�ۃ احللبیۃ �‪۹�۴‬؍�‪۳‬‬ ‫ال�ئل احملمدیہ تلل�مذی �‪۲�۰�۳‬؍�‪ ، ۱‬ی‬ ‫‪1‬۔ ش‬

‫َ‬ ‫ُ‬
‫‪ 2‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی َ ب� ُب ْع َر ِة الق َض ِاء �‪۴�۲�۵�۶‬‬
‫‪ 3‬مسندامحد�‪۲�۶�۸�۶‬‬
‫ط�ی�‪۲�۴‬؍�‪۳‬‬ ‫‪،۴‬ا� ہشام �‪۳�۷�۱‬؍�‪ ،۲‬الروض االنف�‪۱�۵�۸‬؍� ت‪ �،۷‬یخ‬
‫ر� ب‬ ‫‪ 4‬البدایۃ والنھایۃ�‪۲�۵�۹‬؍� ب ن‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫‪ 5‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی َ ب� ُب ْع َر ِة الق َض ِاء �‪۴�۲�۵�۶‬‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫یاہے؟یہول�گوتفال�ںا�و�رفال�ںےسیھبزیا�د�ہتشچوچالا�کںیہ�۔‬
‫کےاب�ر�ےںیمہیافو�ا�ہیھتہکدمیہنےکاخب�رےناہنںیتسسولا کغرر�د �‬
‫�ٓا�پرب�ابرکیبلےتہکرہےاہی�ںکتہکٓا�پےناچ�د�رکوکدنھےےساٹہکرکوھنیٹےکاستھرجح�اسو�دکوبوسہدیا�‪،‬پرھ�ٓا�پےنافص�ومر�و�ہےک‬
‫�د�رمای�نیعسیھبا�وٹنینرپوس�ا�روہرکیک�‪،‬جباستو�ا�ںرکچلاگکرطو�ا�فمتخایک�ا�و�ر�ٓا�پیکوس�ا�ر�یرم�و�ہرپ� کٓار�رکی فوت مرایایہرقبانیرکنےیکہگج‬
‫ہےا�و�رمہکیکبسویلگ�ںںیمرقبانیےکاجنو�ر�ذبحوہکسےتںیہ� �‪ٓ،‬ا�پےنرم�و�ہےکاپ�سرقبانیذبحیکا�و�ر�اسیہگجرسڈنم�ایا�‪�،‬د�وسر�ےاملسمنو�ں‬
‫نےیھبایاسہیایک�‪،‬فا�ر�غوہنےےکدعب�ٓا�پےند�وسوصاحبہرک�ا�م ‪ y‬کوبنطایججںیمایھتہ�ر�و�ںیکافحظتےکےئلاجیھباتکہد�وسر�ے‬
‫لو�گ کٓار�اپانعرم�ہوپ� کر�ارلںی�‪،‬عرم�ہےساف�ر�غوہنےےکدعبٓا�پہکمںیمنیتد�نرہے�‪،‬بال�ل‪ t‬نےہبعکےکا�وپرکڑھ�ےوہرکا�ذ� ناںی�(�الہل‬
‫تاعلٰیکی حوتدی�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺیکرسالتیکاکپ�ر) ہکںی�ا�و�رقریشےبیسبولاچا�رگیےکاستھہیبسدکیےتھا�و�ر�اسال�مےکمیظعوثنم�رکی‬
‫پاک�رےتنسرہے�۔‬

‫عدب�الہلنباعمر‪t‬کاقوب�لاسال�م‬
‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ‬ ‫ويك� َٔا َ ب� عبد َّ‬ ‫ٔوامه دجاجة ب ْنت ٔاامسء ْب ن� َّ‬
‫الص ْلت ‪ ،‬ن‬
‫حن‪ُ ،‬وِل َد َع ْب ُد الهلِ ْب نُ� َع ِام ٍر ِب َ�كة َب ْع َد ِال ْج َر ِة ِب� ْر َب ِع‬ ‫الر ْ َ‬
‫ِ‬
‫َ‬
‫حل إل ْي ِه ْ نُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َُْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ََ َ َ َ ُ‬
‫ا�‬ ‫ِس ِن ي ن�‪ ،‬ف َّلاكن عام ْع َر ِة القض ِاء سنة س ْب ٍع َوق ِدم َرسول الهلِ صل الهل عل ْي ِه َوس َل مكة معت ِم ًرا َ ِ ب‬
‫َ َ َ َ َ ْ نُ ُّ َ َ ُ َ‬ ‫ف‬ ‫ُ‬ ‫َ ََ‬ ‫نَ فَ َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ ُ َ ْ نُ َ َ‬
‫الس ِل َّي ِة؟قالوا‪ :‬ن َع ْم‪،‬‬ ‫� َّنك ُه ف َت َّلظ َوتث َاء َب ‪ ,‬ف َتفل َر ُسول الهلِ ِ ي� ِف ِيه ‪ ,‬وقال‪:‬هذا با�‬ ‫ا� ثل ِث ِس ِن ي�‪،‬‬ ‫ع ِام ٍر وهو ب‬
‫صغ�‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َوه َو ي‬
‫ً ٔ‬
‫ك ِب َنا ‪َ ,‬و ُه َو ُم ْس ق�‪،‬فا ت� ِب ِه َر ُسول الهلِ صل‬ ‫َق َال َ‪:‬ه َذا ْاب ُن َنا ‪َ ,‬و ُه َو َٔا ْش بَ ُ� ُ ْ‬

‫عدب�الہلنباعمر‪t‬کےو�الدکانا�مرکیزبنریبہع تاھ�ا�و�ر�ا�نیکو�الد�ہاکنا�م جداجہتنباسامئ نبتلصاھت�ا�و�ر �ا�نیکتینکاب عودب�الرمحنٰیھت� ع‪،‬دب�الہل‬

‫بناعمر‪t‬مہکرکممہںیمرجہ�تےکاچ�رسا�لدعبدیپ�اوہئے�‪ ،‬عدہ�رسالتںیماہمجرینا�و�ر�اناص�رنےاپانومعم�لانبلایتاھکہاپےنون�ز�ائدی�ہ‬
‫ریخوبرکتےکینمتموہتے�‪�،‬اسیدسوت�رکےاطمبق جبرسو�لالہلﷺ‬
‫بوچ�ںوک�رسو�لالہلﷺےکاپ�سالتےا�و�ر�ا�نےکےیلدعائے �‬
‫سا�ترجہ�یںیمعرم�ہاقلاضئ ےکےیلہکمرکممہرشتیفالئے عوتدب�الہلنباعمر‪t‬کوجو�ا�سوقتنیتاس�لےکےھتٓا�پﷺیکدخمت‬
‫ایکای�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنوجھک�رچابکر�ا�نےکاتلومںیاگل� �دی�‪�،‬انوہ�ںےنزبا�نےساکن�لرک�اسےاچٹا‬
‫�اقد�سںیموصح�لربکتےکےیلشیپ گ‬
‫�ا�و�راپانمہنوھک�لدیا�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنےچبرپفشتقرھب�یرظن�ڈ�الیرھپا�سےکہنمںیماپانلاع�بدہنڈ�ا�لرک�ا�سےکےیلزندگی�‪،‬صتح‬
‫�ا�و�رخو�شیتخبیکدعامانیگا�و�روپچاھہیالسلم� یہاکیباٹہے�؟ �انوہ�ںےنرع�ضایکجیاہ�ں�‪� ،‬رسو�لالہلﷺےنرفمایایہامہ�ر�ایباٹہےا�و�رتمبسےس‬
‫م‬
‫�زیا�د�ہامہ�ر�ااشمبہےہیہہچبڑب�اہوکر سقی(سری�ا�برکنےو�الا�)ہوگا�(عربو�ںںیماپنیالپنےو�الےایسری�ا�برکنےو�الےوکڑب�اوخ�شتخبا�و�ر‬

‫‪ 1‬مســندامحد�‪،۲�۶�۳�۹‬حصیح مســم کتــاب احلــج ب�ب اســتعجاب اســتالم الرکتـی ن یال�نـی ن ف� الطــواف �‪،۳�۰�۵�۹‬سـ ن ن‬
‫ـ� ابوداودکتــاب‬
‫املناســک َ ب� ٌب ِ ف ي� َّ‬
‫الر َمـ ِـل �‪۱�۸�۸�۶‬‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫لبدن�رتہباھجمساجتااھت) جبرسو�لالہلﷺاک�وصا�لوہ�ا�ا�سوقتہیتہبوھچٹےےھت�۔‬
‫�رسو�لالہلﷺیکہیشیپوگئیدبع�الہل‪ t‬بناعمرکےقحںیموی�ںوپ�ر�یوہئیہکالہلاعتلٰینےا�نےکد�لںیمرع�بیککشخرس�زمنیےک‬
‫دیپ�ار�دیا�‪،‬چاننہچا�سدصقمکےےیلانوہ�ںےنرصب�ہںیمد�ونرہیںدھک�و� ئاںی�‪�،‬ا�ن‬
‫ایہمرنےاکبےانپ�ہذجبہ ک‬
‫وکزیا�د�ہےسزیا�د�ہاپنی ک‬
‫باشدن�و�ں �‬
‫ریمعتر�ا �ئی‪،‬مدی�ا�نرعفا�تںیماحجوی�ںوکپانییکفیلکتوہتییھتانوہ�ںےنوہا�ںڑب�ےڑب�ےاتلا�با�و�رحو�ض کونب�ارنرہ�و�ں‬
‫کےالع�و�ہرہن�ابہلیک ک‬
‫�بوای�ہزیمون�ںںیمفلتخمرطیوق�ں‬
‫کاپانیا�نںیمڈ�الا�‪�،‬ا�سےکالع�و�ہانوہ�ںےنفلتخماقمما�ترپبڑ�یرثک�تےسونکئںیدھک�و�ائےا�و�ربےٓا گ‬
‫سےاپنییکمہبرسانیےکاتناظما�تےیک‬
‫شَ ً َ َ َ َ خ ًّ َ ً َ َ ْ َ َ ْ َ َ‬ ‫ََ ََ ْ َُْ‬
‫سيا ك ِر ي�ا ك ِث ي� ال ِال والول ِد‬
‫� يفا ‪ ,‬وكن ِ‬ ‫ف ْل ي ز�ل عبد الهلِ ِ‬
‫‪2‬‬
‫جبدبع�الہل‪t‬جو�ا�نوہئےوتبتہرشیفانلسف�‪،‬بتہزیا�د�ہاخس�و�ترکنےو�الےا�و�ربتہام�لو�ا�ولا�د�و�الےےھت�۔‬
‫�الہلاعتلٰینےاہنںیسجدق�رما�لو�د�ولتاطعف مرائییھتاسیےکاطمبقا�ناک�د�لیھباشک�د�ہانبیاتاھ�‪�،‬و�ہاپانما�لو�د�ولتےبد�ریغالہلیکر�ا�ہںیمرخ�چ‬
‫کرتےےھتا�و�ریسڑکن�و�ںرغیوب�ں�‪،‬تیومی�ںا�و�رحاجتدنم�و�ںیکرپ�و�ر�شرکتےےھتوکئیاسئلا�نےکد�رسےیھبکاخلیاہتھہناجتاتاھ�‪�،‬د� نوو�ں‬
‫ہاتوھ�ںےسایھٹم�ںرھببرھکرحاجتدنم�و�ںوک�دیےتےھت�‪�،‬ابناثری‪a‬نےا�نیکرعتیفا�نالاف�ظںیمیکےہ�۔‬
‫ين‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫املمدوح�‬ ‫واكن احد االجواد‬
‫‪3‬‬
‫�و�ہرع�بےکا�نایفضو�ںںیمےسایکایف�ضےھتنجیکول�گ(شرع�ائ )مد�حرکتےےھت�۔‬
‫ْ‬
‫ات‪ ،‬ي ُ ج ْ� َم ُع َ ُل ج ُ‬ ‫ْ‬ ‫ال َّدات َو ْ خَ‬
‫ْ‬ ‫َ َ َٔ ُ ُ َ َ ْٔ ُ ْ ُ ٌ َ َّ ٌ َ ٌ َ‬
‫ال ْن َد ِان‬ ‫االت َوال َع َّم ِ‬
‫ال ِ‬ ‫الج ك ِر ي ُ� ج َ ِ‬‫قال ابو موس‪ :‬ي� ِتيك غالم خراج و‬
‫�ا�و�رطرب�ی‪ a‬کابای�ن ےہ امری�الومنمنی دیسناثعام�ن ذ�و�الون�رین ‪t‬نے ابوموسٰی �اشرع�ی ‪ t‬کی ہگجدبع�الہل ‪t‬بن اعمرکوبرص�ہ‬
‫موسٰیاشرع�یےنرصب�ہےسےتلچوقتاہلرصب�ہےساخمطبوہکرف مرایامتاہ�ر�ےاپ�سرقیشاک�ایکزعم�زونجو�ا�نٓا�رہاہے‬
‫کاگو�رنرمرق�رکای تو�ابو �‬
‫رطح�(ہاتوھ�ںےساتبکر�)�ر�وپہیہسیپربسائےاگ�۔‬
‫‪4‬‬
‫جوتمرپ�ا�س �‬
‫َ َ َ ْ نُ َ َ ُ ً َ خ ًّ ش َ ً َ ُ ً َ ْ َ َ َ َ ُ َ َّ ً ْ َ ً ُ َّ َ َ َ َ َ َ ُ ْ ُ ف ْ َ‬ ‫ُ‬
‫ال ْمل ِ ي� ال َع ْسك ِر‬
‫�اعا ‪ ,‬وصول ِلقو ِم ِه وِلقراب ِت ِه ‪ ,‬مببا ِف ي ِ�م ‪ ,‬ر ِح ي�ما ‪ ,‬ر ب�ا غزا فيقع ِ‬
‫سيا ‪ ,‬ج‬‫وكن با� ع ِام ٍر رجل ِ‬
‫َ ُ َ‬
‫ف َ نيْ زِ�ل ف ُي ْص ِل ُح ُه‬
‫�ابن اعمر ‪t‬سیخ�‪،‬باہ�د�ر�‪�،‬اپینوق�م ا�و�رقر�ابت د�ا�ر�و�ں ےکاستھ احاس�نرکنے و�الے �‪�،‬ا�و�ر�ا�ن ولگو�ں ںیموبحم�ب ا�و�ر�رحمی ےھت �‪ ،‬باس�ا�وقا�ت‬

‫ف‬
‫‪ 1‬االستیعاب � معرفۃ االحصاب�‪۹�۳�۱‬؍�‪۳‬‬
‫ا� سعد�‪۳�۳‬؍�‪۵‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫‪3‬اسدالغابۃ�‪۲�۸�۹‬؍�‪۳‬‬
‫ط�ی�‪۲�۶�۶‬؍�‪۴‬‬‫ر� ب‬‫‪ 4‬ت� یخ‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫تے‪،‬شلرکمںیاجک�و�ہرگپڑتاتواتررکا�سیکاصال�حرکتے�۔‬
‫اہ�در �‬
‫ج ک‬
‫�انوہ�ںےنامری�الومنمنیدیسناثعام�ن‪t‬بنافع�نےکدہعخالفتںیما�و�ربدعمںییئکامہم�تںیمہصحایل�ا�و�رقر�نا�و�لےکمیظعرتیناملسم�ن‬
‫رول�ںیکفصںیمہگجانبلی�۔‬
‫ج ین‬
‫�ا�نےکاس�لوفا�تےکاب�ر�ےںیمیھباتخال�فےہ�‪،‬بضعےن�‪۵�۷‬ہرج�یاھکلہےا�و�ربضعےن�‪۵�۸‬ہرج�ی�‪�،‬ایکر�و�ایتںیم�‪۵�۹‬ہرج�ییھب‬
‫کلاھہے�۔‬
‫ُ ٔ‬ ‫َٔ ْ‬
‫دخل ِز َ ي� ٌد اال ج َع ُم عىل َع ْب ُد الهلِ ْب نُ� َع ِام ِر ْب ِ ن� ك َر ْ ي ز ٍ� فانشده‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َٔ ٌ َ َ تَ َ ُ َّ َّ‬
‫عالت ُم ْبت ِس ًما َج َّو َادا‬ ‫َعل ال ِ‬ ‫ ‬ ‫الد ْه َر ِإل‬ ‫اخ لك ال �اه‬
‫َ ْ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َُُ‬ ‫َٔ ٌ َ َ‬
‫ِإذا َما َع َاد فقر ا ِخ ِيه َع َادا‬ ‫ ‬ ‫اخ لك َما َم َّودته ِب� ٍ‬
‫ذق‬
‫َ‬ ‫َٔ َ َ َ‬ ‫َ َٔ ْ َ ُ ْ َ َ َ‬
‫َوا ْعط ف ْوق َم ِن َّي ِت َنا َوز َادا‬ ‫ ‬ ‫ال ِز يل ف َ�ا تلىك‬ ‫سالناه ج‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َٔ‬ ‫َٔ‬
‫فا ْح َس َن ث َّ� ُع ْد ُت ُل ف َع َادا‬ ‫َوا ْح َس َن ث َّ� ا ْح َس َن ث َّ� ُع ْد نَ� ‬
‫ً َ ْ‬ ‫َت َب َّ َ‬ ‫َ َّ‬
‫س َض ِاحك َوث ِ ن يَ� ال ِو َس َادا‬ ‫ ‬ ‫ِم َر ًارا َما َر َج ْع ُت ِإل ْي ِه ِإل‬
‫رزیا�د�اعمجا�نےکانج�ز�ےرپ�ٓایا�ا�و�ر�ا�سےنایک �رپز�و�رمرثہیاھکلجسںیموصخصتیےک‬ ‫جبدبع�الہل‪t‬بناعمرفو�توہئےوتشموہ�رشاع �‬
‫‪2‬‬
‫ریظنایضیےکاختہماکستخامتمایک�۔‬ ‫ساتھابناعمر‪t‬یجےسرم�دسیخیکوفا�تےکاستھا�نیکےب ف‬
‫َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ تَ ُ ُ َ ُ‬ ‫َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫س ْيل ْب نُ� ْع ٍرو َو ُح َو ْي ِط ُب ْب نُ� َع ْب ِد ال ُع َّزى‪َ ،‬و َر ُسول الهلِ صل‬ ‫فملا كن عند �ظ ر ِمن اليوم الرابع ا�ه‬
‫ن َ ْ ْ ُ َّ ُ َ ُ َ َ ْ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َٔ ْ‬ ‫َّ ف َ‬
‫الهل َوال َعق َد َلا‬ ‫َو َس َل ِ ي� ج ْم ِل ِس الن َص ِار َي َت َح َّدث مع سعد ب ن� عبادة‪ ،‬ف َص َاح ُح َو ْي ِطب با� عب ِد العزى‪ :‬نن ِاشدك‬
‫َٔ َ َ َٔ ٓ َ‬ ‫َ ََ َ ٔ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ ُ َ َ َ‬ ‫ََ ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫خ َر ْج َت ِم ْن ا ْر ِض َنا فقد َم َض ِت الثلث‪،‬فقال َس ْعد ْب نُ� ُع َب َادة‪ :‬كذ ْب َت ل ا َّم لك ل ْي َس ِب� ْر ِضك َول ِب� ْر ِض ا َ ب� ِئك َوالهلِ‬
‫َ ضُ ُّ ُ َٔ ْ‬
‫� ْك ان‬
‫ٔ‬ ‫َ َ‬
‫وح َو ْي ِط ًبا فقال‪ :‬إن قدنك ْص َت فيمك امراة‪ ،‬ال ي‬
‫ً‬
‫هسيال ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬
‫ُ‬
‫‪ �،‬نَ� َدى َر ُسول الهلِ صل‬‫َل ي َ خْ� ُر ُج ثُ َّ‬
‫َٔ ْ ُ َ َ تَّ َٔ ْ ُ َ َ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْٔ ُ ُ َ تَ ْٔ ُ ُ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ ُ َ َ ْ ْ َّ َ‬
‫الهل َوال َعق َد ِإل خ َر ْج َت َع َّنا‬ ‫امكث ح� ادخل ِب�ا ونصنع الطعام فنا ك و� كون معنا فقالوا نن ِاشدك‬
‫ئے �‪ٓ،‬ا�پﷺا�سوقت‬ ‫�ٰیٓا�پﷺکیدخمتںیماحضروہ �‬ ‫�نبدبع�الزع �‬ ‫جبوچتےھد�نیکرہظکا�وقتوہ�اتوہسلینبرمع� �وا�و�رحو� یط ب‬
‫�اناص�رکیسلجمںیمےھٹیبدعسبنابع�د�ہ‪t‬سےوگتفگمںیرصم�و�فےھتحو� یط ب‬
‫�نبدبع�الزع�ٰینےےتھٹیبیہاہکصحلانمےیکر�وسےٓا�پوکمہک‬
‫مرکمہںیمنیتر� �و قزای�مرکناتاھ�ا�و�ر�ا�بٓا�پرمع�ہےسیھباف�ر�غوہچےکںیہا�و�رتنیر�و�زکیدم�تیھبمتخوہچیکےہا�بامہ�ر�اشرہخالیرک�دیں�‪،‬‬
‫حو� یط ب‬
‫�نبدبع�الزع�ٰیکیزبا�نےسہینسرکسدعبنابع�د�ہ‪ t‬نےربسجہتاہکتموھج�ٹےتہکوہ�‪،‬یہرس�زمنیہناہمت�ر�یام�ںوک�و�ر�اثتںیمیلمےہ‬
‫ا� سعد �‪۳�۳‬؍�‪۵‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ال� عســاکر�‪۱�۴�۹‬؍�‪،۱�۹‬بغیۃ الطالــب ف� ت� یخ‬
‫ر� حلــب�‪۳�۹�۲�۱‬؍�‪ ،۹‬تھذیــب‬ ‫‪ 2‬االســتیعاب ف� معرفــۃ احصــاب�‪۹�۳�۳‬؍� ت‪ �،۳‬یخ‬
‫ر� دمشــق ب ن‬
‫الکمال ف� اامسئ الرجال�‪۴�۷�۸‬؍�‪،۹‬عیــون ث‬
‫اال��‪۳�۶�۵‬؍�‪۲‬‬
 ‫�������‬

‫�ا�و�رنہاہمت�ر�ےاب�پوک�‪�،‬الہلیکمسق!ہمںیہناجئںیےگ�‪،‬سدعبنابع�د�ہ‪�t‬ابیھھچکا�و�ربیھےنہکو�الےےھتہکٓا�پﷺےناہنںیاخمو�شرک‬
‫وکاخطبرککےرفمایایاہ�ںایک‬
‫� م‬‫�دیا�ا�و�ر�اسیوقتالبتاخریمہکرکممہےسر�و�انیگاکحمکرفمایا�‪ ،‬یلنکاستھیہٓا�پﷺےنلیہسا�و�رحو� یط ب‬
‫عو�ر�تھجمےساکن�حرپ�ر�اضیےہںیماچہاتہو�ںہکا�سےسںیہیاش�د�یرکلو�ںسجےکدعبہما�و�ر�ٓا�پﷺایکاستھاھکنےںیمرشیک‬
‫‪1‬‬
‫ہو�ں�‪،‬یلنکا�ند� نوو�ںےنکیزبا�نوہکرکاہہمےلہپیہہہکےکچںیہہکںیمہاہی�ںےسٓا�پیکر�و�انیگاکفو�ر�یوط�رپرشد�تےساتناظ�رہے�۔‬
‫اال َج ُل َٔا َت ْوا َع ِل ًّيا‪َ ،‬ف َق ُالوا‪ُ :‬ق ْل ِل َص ِاحب َك‪ْ :‬اخ ُر ْج َع َّنا‪َ ،‬ف َق ْد َم�ضَ‬
‫َ َ َ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ �ضَ َٔ‬
‫ِ‬ ‫� الل عنه‪ ،‬قال‪ :‬فلا دخلها وم‬ ‫ع ِن بال� ِاء ر ِ ي‬
‫َّ‬ ‫َٔ َ ُ فَ خَ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫االجل‪� ،‬رج الن ِب ي� صل‬
‫�ا�و�ربر�ا�ءبناع�ز�ب‪ t‬سےرم�و�یےہ�ٓا�پﷺاعمہد�ہےکاطمبقہکمرکممہںیمد�اخلوہئے(�ا�و�رتنید�نیک�)مد�توپ�ر�یوہگیئوتقریش‬
‫‪2‬‬
‫سدینایلع‪ t‬بنابیاطلبےکاپ�سٓاکرہکےنےگلاپےنیبن(ﷺ�)سےوہک�وقتمتخوہگایےہا�باہی�ںےسالچاجئے�۔‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َ َٔ َ َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫فَ خَ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ ُ َ ْ َ ُ‬
‫ح َزة‪ ،‬ت َن ِادي َ ي� ِ ّع َ ي� ِ ّع‪ ،‬ف َت َن َاو َلا َع ِ ٌّيل فاخذ ِب َي ِد َها‪َ ،‬وقال ِلف ِاط َمة‬ ‫�رج الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬فت ِبعته ابنة‬
‫ْ‬
‫َ َ ْ َ َّ َ ُ ُ َ ْ َ َ َ ّ َ َ َ تْ َ َ ْ َ َ َ َ َ ٌّ َ َ ْ ٌ َ َ ْ َ ٌ َ َ َ ٌّ َٔ نَ َٔ َ تُ َ َ َ ْ ُ َ ّ َ َ‬
‫ع‪َ ،‬وقال‬ ‫عل ي�ا السالم‪ :‬دون ِك ابنة ِع ِك حل�ا‪ ،‬فاختص ِف ي�ا ع ِ يل وز يد وجعفر‪ ،‬قال ع ِ يل‪ :‬ا� اخذ�ا‪ ،‬و ِ يه ِبنت ِ ي‬
‫َ ْ َ ٌ ْ َ ُ َ ّ َ َ َ تُ َ تَ ْ ت َ َ َ َ ْ ٌ ْ َ ُ َٔ �خ َ َ �ضَ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ خَ َ ت َ َ َ َ لخَ َ ةُ‬
‫ال‬ ‫ع وخال�ا � ِ ي�‪ ،‬وقال ز يد‪ :‬ابنة ا ِ ي ‪ .‬فق ِب�ا الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل ِلال ِ�ا‪ ،‬وقال‪:‬ا‬ ‫جعفر‪ :‬ابنة ِ ي‬
‫َ نْ ز َ ة ُٔ ّ َ َ َ َ ّ َٔ ْ َ نّ َ َٔ نَ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َٔ ْ َ ْ َ َ ْ ق َ ُ ُ ق َ َ َ َ ْ َٔ ْ َ َٔ ُ نَ َ َ ْ نََ‬
‫ِب� ِ� ِل اال ِم وقال ِلع ِ ٍيل‪:‬انت ِم ِ ي� وا� ِمنك وقال ِ جلعف ٍر‪:‬اش ب�ت خل ِ ي� وخل ِ ي�‪ ،‬وقال ِلز ي ٍد‪:‬انت اخو� وموال�‪،‬‬
‫َو َق َال َع ِ ٌّل‪َٔ :‬ا َال َت َت زَ� َّو ُج ب ْن َت َ ْ‬
‫ح َز َة؟ َق َال ِ‪:‬إ نَّ َ�ا ْاب َن ُة َٔا ِ�خ ي ِم َن َّ‬
‫الر َض َاع ِة‬ ‫ِ‬ ‫ي‬
‫چاننہچٓا�پﷺنےوف�ر�ًامدیہنونم�ر�ہیکرط�فوک�چایکجبیبنرکیمﷺہکمرکممہےسےلکنوت�ٓا�پےکےھچیپدیساشلدہ�ازمح�ہ‪ t‬بن‬
‫عدب�املبلطیک ڑلکی اچچجا�ن اچچجا�نیتہک وہئی د� �و �ڑی�‪،‬سدیناعیل ‪ t‬نے اہنںی ےل ایل�ا�و�ر�ا�ساک اہتھڑکپکر افطہم ‪ r‬کے اپ�س الئے‬
‫�ا�و ک�راہ�اپےناچچکیڑلکی نسوکاھبلومںیاسےےلٓایاہو�ں�‪،‬فاطہم‪ r‬نےا�سوک�اپےنا�ونٹرپسو�ا ک�ررلای�ا�و�رمدیہنونم�ر�ہےلٓائے�‪،‬بدعمںیا�سیک‬
‫پر�و�ر�شےکےئلرفعج‪،�t‬سدینایلع‪ t‬بناب طوالبا�و� �رزیدبناح�رثہ‪ t‬مںیڑگھج�اہونےاگل سدینایلع‪ t‬ہکےنےگلںیماسےاپےن‬
‫ساتھالیاہو�ںا�و�رہیریم�ےاچچکیڑلکیےہںیما�ساک�زیا�د�ہقحد�ا�رہو�ں�ا�و�رعجرف‪ t‬نےاہکیہریم�ےاچچیکیٹیبےہا�و�ر�ا�سیکاخلہریم�ے‬
‫ناک�حںیمےہ�‪�،‬ا�و� �رزید‪ t‬نےاہکمری�ےاھبئییکیٹیبےہ�‪ ،‬یلنکیبنرکیمﷺےنا�نیکاخلہےکقحںیمہلصیفرفمایا�(جوعجرف‪t‬کے‬
‫ناک�حںیمںیھت) �ا�و�رف مرایاخالہام�ںےکد�رجےںیموہتیےہا�و� سردیناعیل‪t‬سےرفمایاتمھجمےسوہ�ا�و�رمںیمتےسوہ�ں�‪� ،‬ا�و�رعجرف‪t‬‬
‫سےرفمایاتماپےنمسجا�و�ر�اپےناخال�قںیمھجمےسےتلمےتلجوہ�ا�و� �رزید‪ t‬سےاہکتمامہ�ر�ےاھبئیا�و�رہام�ر�ےٓا�ز� کا�در�د�ہوہ�‪�،‬ا�و�ر�اسیڑلکی‬
‫کےوج�ا�نوہنےےکدعبسدینایلع‪ t‬نےٓا�پﷺےسرع�ضیکیھتٓا�پزمح�ہ‪ t‬کیڑلکیےساش�د�یرکلںیوت�ٓا�پےنرفمایایہریم�ے‬
‫وال�ایۃ�‪۲�۶�۱‬؍�‪۴‬‬
‫‪1‬البدایۃ ن‬

‫َ‬ ‫ُ‬
‫‪ 2‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی َ ب� ُب ْع َر ِة الق َض ِاء�‪۴�۲�۵�۱‬‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫� ضراعیاھبئییکیٹیبےہ�۔‬
‫سدی�اشلدہ�ائ حزم�ہ‪t‬نیبرکیمﷺےک ضراعیاھبئیا�و�رقحیقیاچچتےھا�سےیلو�ہٓا�پﷺےکےیلالح�لہنیھت�۔‬

‫�ا�مالومنمنیومیمنہ‪ r‬تنباح�ر�ثےکاستھاش�د�ی‬
‫�ا�ناکنا�مرب�ہتنباح�ر�ثاھت�‪،‬یہابع�س‪ t‬کیالہہیا�ملضفیکیقیقحنہبا�و� سردی�اشلدہ�ائ زمح�ہ‪t‬بندبع�املبلطیکالہہیاسام�ءبتنسیمعیکام�ں‬
‫رمعموی�ہںیھتجناکخا� نود�ابو�رہمنبدبع�الزع�ٰیقرییشوف�ت‬
‫وسیلنہبںیھت�‪،‬یہسیبھچ(�‪)۲�۶‬سا�لایاکا�و�ن(�‪ )۵�۱‬سا�لیکایک ب‬
‫رطفےس یت‬
‫کی �‬
‫ہوچاکتاھ� سم‪،‬املنو�ںیک رپشوکتٓامد�ا�و�ربا�رعب د�اخےل ےنہکمیک ا�س کینسفن زعم�ز ا�و�ررس�د�ا�رخاتو�ناک�اتناہئی اتمثرکای�‪�،‬ا�ناک�د�ل رسو�ل الہل‬
‫ﷺکیتبحمےسربلیزہوگای‬
‫َو َك َن ْت َج َع َل ْت َٔا ْم َر َها َإل ُٔا ْخ ِت َ�ا ُٔا ِ ّم ْال َف ْضل‪َ ،‬و َك َن ْت ُٔا ُّم ْال َف ْضل تَ ْ� َت ْال َع َّباس َ‪،‬ؤَا ْص َد قَ َ�ا ْال َع َّب ُ َ ْ ُ‬
‫ول الهل‬ ‫اس عن َرس ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ ْ ْ تَ ُ ُ ن‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ََ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ‬ ‫َ َّ‬
‫و� فا ْع َر ْس ُت َب ْ ي نَ�‬‫صل الهل علي ِه وسل اربع مائة ِدر ٍه‪،‬فقال الن ِب يُّ� صل الهل علي ِه وسل‪ :‬وما عليك لو َ�كتم ِ ي‬
‫َٔ ُ َ‬ ‫َ َ ف َ َ َ َ ُ َ َّ َ ْ َ‬
‫� تُ ُ� ُوه ‪،‬قالوا‪ :‬ل َح َاجة ل َنا ِ ي� ط َع ِامك‪،‬فقالوا ُل‪ :‬إن ُه ق ْد انق�ضَ ا َجلك َ‪،‬و َر ِك َب‬
‫َُ َ‬ ‫� ضَ ْ‬ ‫ك َط َع ًاما فَ َ‬ ‫َٔا�ظْ ُ ر ُ ْك‪َ ،‬و َص َن ْع َنا َل ُ ْ‬
‫ِ‬
‫اس‪َ ،‬و َخ ّل َف َٔا َ ب� َر ِافع ِل َي ْحم َل َإل ْي ِه َز ْو َج َت ُه ِح ن�َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫الهل عل ْي ِه َو َس َل َح ت� ن زَ�ل َسف ‪َ ،‬وتت ّام الن ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫َر ُسول الهلِ َصل ُ‬ ‫ُ‬
‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫ََ‬ ‫ُي ْ�س َ‪،‬ؤَا َق َام َٔا ُبو َر ِافع َح تّ� َٔا ْم َس فَ خَ‬
‫� َر َج ِب َ� ْي ُمونة َو َم ْن َم َ َعا‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ي‬
‫�انوہ�ںےناپینوخ�اہشاک�اظاہ�ر�اپینیگسنہبےسایکج عواب�س‪t‬کیویب�یںیھت�ا�و�ر�ا�ملضف‪r‬نےو�ہاتخای�رعاب�سنبدبع�املبلطوک�دیا�و�ہہی‬
‫خربلےرک�رسو�لالہلﷺکیدخمتںیماحضرہوئےا�و�رگز�ا�ر�شیکہکرب�ہتنباح�ر�ثےنٓا�پوکناک�حیکشکشیپیکےہ ��‪ٓ،‬ا�پﷺنے‬
‫وکوب�ل رفمایا ا�و�رعرم�ہ ےسالح�ل کوہرناک�ح رفمایا �ا�و�رعاب�س ‪ t‬نے�رسو�ل الہلﷺ یک رط�ف ےس اہنںی اچ�روس د�رہم رہم‬
‫�ا�س شکشیپ ق‬
‫�ا�د�اکای�‪�،‬رسو�لالہلﷺنےاچہاکہہکمرکممہیہںیما�نےسولخ�توہنکیلرشمکنیےنٓا�پوکا�سیکتلہمیہہند�ی�‪،‬جسرپنیبرکیمﷺ‬
‫نےا�نےساہککہاگرتمےھجماتینتلہمد�ےدیےتہکںیماہمت�ر�ےد�رمای�نبشرع�وسیانمئو�ںا�و�را�سانمستبےساہمت�ر�ےےئلاھکنایھب‬
‫رضو�ر�تںیہن�‪،‬تنید�نمتخوہچےکںیہاعمہد�ہےکاطمبق‬
‫تای ک�رر�ائو�ں متوتاہ�ر�اکایحر�جاھت�؟�انوہ�ںےنوج�ا�بدیاکہںیمہٓا�پےکاھکنےیک �‬
‫�ٓا�پامہ�ر�اشرہچوھ�ڑ�دیں�‪،‬چاننہچٓا�پےنہکمرکممہےسر�و�انہ کوہرقریبیہاقم�مرس�فںیمایق�مایک�ا�و�ربجاس�ر�ےول�گاہی�ںےسوک�چ‬
‫وھچڑ�اکہو�ہاش�مےکوقتا�مالومنمنیومیمنہ‪ r‬کو�ٓا�پےکاپ�ساچنہپدیں�‪،‬چاننہچو�ہا�مالومنمنی‬
‫کای�ا�و�ر�اپےنالغ�مابو�ر�افع‪ t‬کویپےھچ �‬
‫یمومنہ‪ r‬کولےرکمہکرکممہےسر�و�انہوہئے�‪،‬‬
‫َ ْ َ َ َ َٔ ْ َ ْ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ ،‬وقال َلا ا ُبو َر ِاف ٍع‪ -‬وانتظر ان يب ِطش‬
‫َّ‬
‫الن ّ� َصل ُ‬‫ال شْ َ ٓ َ ْ َٔ ْ ت ّ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ ً ْ ُ فَ َ ْ ُ‬
‫� ِك ي ن�‪ ،‬اذوا ِب�ل ِسن ِ ِ� ْم ِ يب‬
‫فلقوا عناء ِمن س� ِاء ِ‬
‫َ َ ْ َ ْ َ ُ َٔ َ نّ َ ْ ُ ْ َ ُ ْ َ ْ تُ ْ َ َ َ ْ خَ ْ ُ َ ّ َ ُ َ ْ َ ْٔ ج َ َ َ َ ْ خَ ُ‬ ‫َٔ َ ٌ نْ ُ ْ َ َ ْ َ ْ‬
‫ال ْيل‬ ‫إ� قد قلت لم‪:‬ما ِشئ�! ه ِذ ِه والهلِ اليل والسلح ِببط ِن ي� ج�!و ِإذا‬ ‫احد ِم�م فيستخ ِ يل ِب ِه ‪ ،‬فل يفعلوا ال ي‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی َ ب� ُب ْع َر ِة الق َض ِاء�‪۴�۲�۵�۱‬‬
 ‫�������‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ُ َ َ َ ّ َ ُ َ تَّ َٔ تَ ُ َ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ُه َنا ِلك‪،‬‬ ‫سف ‪ ،‬ف َب نَ� ِب َ�ا َر ُسول الهلِ صل‬ ‫قد قر بت فوقفت لنا هنا ِلك والسلح‪ ،‬ح� ا�ه ِب�ا ِب ِ‬
‫َ َ َ ْ ُ َ ُ َّ َ َ َ َّ َ َ ْ ُ َ َ ثُ َّ َٔ ْ َ َ َ َ َ َ تَّ َ َ ْ َ َ َ‬
‫وكن اسها ب�ة‪ ،‬فسماها ميمونة‪ � ،‬اد جل وسار ح� ق ِدم ال ِدينة‬
‫مہکرکممہےکھچکولگو�ںےنرسو�لالہلﷺ�ا�و�رومیمنہ‪ r‬کیاش�نںیمان�زیابلکام�تےہکسجےسابو�ر�افع‪� t‬ا�و�رومیمنہ‪ r‬کوبڑ�ی‬
‫کتفیلیچنہپ�‪�،‬ابور�افع‪ t‬سےرم�و�یےہہکںیمہاہلہکمےکرشم�کا�وباشو�ںیکرط�فےسڑب�یفیلکتیچنہپویکنہکو�ہاپینزبانو�ںےسٓا�پ‬
‫ﷺا�و�رومیمنہ‪ r‬کیاش�نںیمد�لٓا�ز�ا�رباتںیےتہکےھت�‪،‬جسےسا�مالومنمنیومیمنہ‪ r‬کویبلقفیلکتیچنہپ�‪�،‬ا�سرپمںیےنا�نولگو�ں‬
‫وھگڑ�ےا�و�رایھتہ�رومجو�دںیہایکتمول�گدبعدہ�یرکناچاہےتوہ�؟یہنسرک�و�ہ‬
‫وہ؟�الہلیکمسق! بنطایججںیمامہ�ر�ےاپ�س �‬
‫سےاہکتمایکچاہےت �‬
‫�وباشو�ں‪،‬ب قوی فوو�ںےسایذ�اا کٹاھر�و�ہاقم�مرس�فرپہپےچنا�و�ر�اسیاقم�مرپٓا�پےن‬
‫�‬ ‫سراکھجئےاخمو�شو�اپسےلچےئگ�‪،‬بدصشملکہکمرکممہےکا‬
‫شبرع�وسیانمئی�‪�،‬ا�و�ر�ٓا�پﷺےن�ا�ناکان�مرب�ہےسدب�لرکومیمنہرکھدیاپرھ�ٓا�پےناہی�ںےسیلھچپر�ا�توککو�چایک�ا�و�رمدیہنونم�ر�ہ‬
‫‪1‬‬
‫ترشیفےلٓائے�۔‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل تَ زَ� َّو َج ميمونة‪َ ،‬و ُه َو ْم ِر ٌم‪،‬‬
‫الل َع نْ ُ� َما‪ ،‬إن َر ُسول الهلِ َصل ُ‬
‫ِ‬
‫� ُ‬ ‫اس َر ِ ض ي َ‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫حصحی اخب�ر�ی ںیم دعتم�دمو�اضع ںیم دبع�الہل نب ابع�س ‪ w‬سےرم�و�ی ےہ�رسو�ل الہل ﷺنےومیمنہ ‪ r‬سے احلت احر�ا�م ںیم اکن�ح‬
‫‪2‬‬
‫کای�۔‬
‫ْ ََ‬ ‫َ َ نَ َ َ ُ َ َ َ ٌ فَ َّ ْ ُ ْ َ َ َ ْ َ ُ َّ ْ َ ْ َ‬
‫ه‪،‬ق َال َس ِع ُيد ْب نُ� ْ ُ‬
‫اس َو ِإن كن ْت‬ ‫ال َس ّيب‪َ :‬و َو ِ َه ْب نُ َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫وب� ِب�ا وهو حلل‪�ِ ،‬ما استد ِرك علي ِه‪ ،‬وعد ِمن و ِه‬
‫َّ‬ ‫َّ َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِإل َب ْع َد َما َحل‬
‫ُ‬ ‫َخ َال َت ُه‪َ ،‬ما تَ زَ� َّو َج َ‬
‫�ا َر ُسول الهلِ صل‬
‫یھت‪،‬یلنکہیدبع�الہلنبابع�س‪ w‬کا�وہماھجمسگایہے�‪،‬عسدیبنبیسم‪ t‬ہکےتںیہاگرچہومیمنہ‬
‫�ا�و�رشبابشیالح�لوہنےےکدعبف مرائی �‬
‫‪ r‬عدب�الہلنبابع�سیکاخلہںیہرگم�انوہ�ںےنیطلغیکےہٓا�پﷺےنرمع�ہےساف�ر�غوہنےےکدعب�ا�نےساش�د�ییکیھت۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ نَ ْ ُ َ َ َ َ َ‬ ‫تَ زَ َّ َ ن َ ُ ُ‬
‫سف‬ ‫ميمونة‪�:‬وج ِ ي� رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل و�ن حلل ِن ِب ِ‬ ‫َع ْن‬
‫‪3‬‬
‫�ا�و�ر�ا�مالومنمنیومیمنہ‪ r‬خو� فد مراتیںیہ�رسو�لالہلﷺنےھجمےساکن�حایکجبمہد� نوو�ںرس�فںیمریغمرح�مےھت�۔‬
‫َ ُ َ َ َ ٌ َ َ نَ َ َ ُ َ َ َ ٌ َ ُ ْ ُ َّ َ‬
‫الر ُسول‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ميمونة وهو حلل‪ ،‬وب� ِب�ا وهو حلل‪ ،‬وكنت‬
‫ُ‬ ‫َو َق َال ٔابو ر تَ زَ‬
‫افع‪َّ �:‬و َج َر ُسول الهلِ صل‬
‫َب ْي نَ ُ� َما‬
‫�ابو�ر�افع‪t‬نےرفمایا�رسو�لالہلﷺےنالح�لوہنےیکاحلتںیمومیمنہ‪r‬سےاکن�حرفمایا�ا�و�رشبرع�وسیےکوقتیھبٓا�پالح�لےھت‬

‫اال��‪۳�۷�۵‬؍�‪۲‬‬
‫‪،۳‬ا� ہشام�‪۶�۴�۶‬؍�‪،۲‬عیون ث‬
‫ط�ی�‪۲�۵‬؍� ب ن‬ ‫ر� ب‬ ‫‪ 1‬مغازی واقدی �‪۷��۴ ۰‬؍�‪ ،۲‬الروض االنف �‪۱�۶�۲‬؍� ت‪ �،۷‬یخ‬
‫‪ 2‬حصیح ب خ�اری کتاب َج َز ِاء َّ‬
‫الص ْي ِد َ ب� ُب تَ زْ�و ي ج� ُ‬
‫امل ْح ِر ِم�‪۱�۸��۳ ۷‬‬ ‫ِ ِ‬
‫‪ 3‬زاداملعاد�‪۳�۲�۹‬؍�‪۳‬‬
 ‫�������‬

‫�ا�و�رمںید� نوو�ںےکد�رمای�ناقصداھت۔‬
‫‪1‬‬

‫َ َ‬ ‫ه ٓا ِخ ُر َم ْن تَ زَ� َّو َج ِب َ�ا َو َف ِت َ‬

‫ا�ا َغ ْي ُ� َذ ِل َك َو ِ َ ٓ َ ْ تَ َ َّ َ َ َ ْ َّ ُ َ َ َّ َ ُ َٔ ْ َ ُ َ َ ْ ُ‬ ‫َو ِ ي َ‬
‫سف‬ ‫ه ا ِخ ُر من ز�وج علي ِه السالم‪ ،‬وقدر الهل ان يكون ق ب� ميمونة ِب ِ‬ ‫ي‬
‫ُ‬
‫َح ْيث َب نَ� ِب َ�ا‬
‫�ابناملذن�رہکےتںیہ�ا�مالومنمنیومیمنہ‪ r‬سبےسٓاخر�یاختو�نںیہنجےسٓا�پﷺنےدقعف مرایا�ا�و�رانوہ�ںےنٓا�پیکا�ز�و�ا�ج‬
‫طمرہ�ا�تںیمیھببسےسٓاخرمںیوفا�تاپئی�‪�،‬ا�و�ردقتیراٰلیہالمحہظوہکہاسیہگجدفنیکںیئگاہج�ںربسو�ںےلہپٓا�پﷺنےا�نےک‬
‫‪2‬‬
‫ساتھبشرع�وسیانمئییھت�۔‬

‫رطف�)‬
‫وعا�ٓایملس‪(�t‬بونلسمییک �‬
‫سریہاخر�منبابیال ج‬
‫ �ذ�و�احلہجاس�ترجہ�ی‬
‫بونلسمیوجندج�ا�و�رحاج�زکےیئکوسملیوسعیرقےبںیمےلیھپوہئےےھت�‪،‬قابئلرضم�(عدنا�ن�)کیاش�خسیقنبع�یلا�ننبرضمکیوچتیھلسنمیلسنب‬
‫�خ‬
‫نموص�ربنرکعمہنب صفہنبسیقےسوسنم�بےھت�‪،‬بجہک �‬
‫وہز�ا�ننبوصنم�ر�ا�و�رطغاف�ننبدعسنبسیقےکمہلسنےھت�‪،‬مدیےنےساسمہیئیگ‬
‫کےاب�وجو�دبونلسمیا�و�ربونطغاف�نہشیمہاملسمنو�ںےکد�رپےٓا�ز�ا�ررہےاحلانہکرسو�لالہلﷺکےرپ�د�ا�د�اہاشمیکام�ںاعتہکتنبرم�ہنبالہ�ل‬
‫بونلسمیےسیھت�‪،‬غز�و�ہدب�رسےو�اپیسرپ�رسو�لالہلﷺنےونبلسمییکایکاش�خوکسز�ا�دیےنےکےئلرققر�ۃلادک�رتکوک�چرفمایاتاھجاہ�ںابن‬
‫حز�م‪ a‬کےاطمبقونبلسمیا�و�رطغاف�ندمیہنرپچاھپہام�رنےیکایت�ریا�ںرک�رہےےھت�‪،‬تنیرجہ�یںیمٓا�پﷺ�د�وبا�ر�ہرحب�ا�نرشتیف‬
‫لےےئگےھت�‪،‬برموعنہاک�املان�کو�اقہعیھبونبلسمیےکالعقہںیمشیپٓایاتاھ�‪،‬غز�و�ہاحز�ا�بںیمامش�لومرش�قےسافطغ�نا�و�ربونلسمییھبدمیہن‬
‫پرچڑ�ھد� �وڑ�ےےھت�۔‬
‫رف‪�،‬ربعیالا�و�لا�و�ر�ربعیالآخرپانچےنیہمدمیہنونم�ر�ہںیممیقمرہے‬ ‫حلہج‪،‬مرح�ما�و�رص �‬
‫عرم�ۃاقلاضےسو�اپسٓانےےکدعب�ٓا�پﷺ�ذ�و�ا �‬
‫ُّ َ ف َ‬
‫مل ِ ي� �خ ْ ِس ي نَ�‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ن َٔ‬ ‫َر َج َع ِ ف� ِذي ْ ِ َّ ْ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ ُ‬
‫الج ِة ِمن سن ِة سب ٍع ‪،‬قالوا‪ :‬بعث رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل با� ا ِب ي� العوجاء الس ي‬ ‫ي‬
‫ُ ُّ َ َُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪�،‬رج يإل�م وتقدهما َع ْ ي نُ� هلم كن معه �ذرمه فج�معوا فا ت�مه ْ نُ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َر ُجال إل َب ن� ُسل ْي� خ‬
‫ا� ا ِب ي� ال َع ْو َج ِاء‪ .‬ومه م ِعدون ل‪.‬‬ ‫ب‬ ‫ِ ِي ٍ‬
‫َٔ ْ َ ُ تَ ْٔ ت َ تَّ َٔ ْ َ ُ‬ ‫َ تَ َ َ ْ َّ ْ َ َ ً َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ْ َ‬
‫َد َع ْو ْه ِإل ِإال ْسل ِم‪ ،‬فقالوا‪ :‬ل َح َاجة لن ِاإل َما دعوتنا ف�اموا ِب�لنب ِل ساعة‪ ،‬وجعل ِت االمداد � ِ ي� ح� احدقوا‬
‫َْ َ ُ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ ً َ ً َ تَّ ُ َ َ َّ تُ ُ ْ َ ُٔ َ ْ نُ َٔ ْ‬ ‫ْ ُّ َ‬
‫ا� ا ِب ي� ال َع ْو َج ِاء َج ِر ي ً�ا َم َع الق ْتل ث َّ�‬ ‫ِب ِ� ْم ِمن ِك جا ِن ٍب‪،‬فقاتل القوم ِقتال ش ِديدا ح� ق ِتل عام�م وا ِصيب ب‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ ف َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫تَ َ‬
‫ال ِد َينة ِ ي� اَّو ِل َي ْو ٍم ِمن َصف ٍر َس َنة ث�ان‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬فقدموا‬ ‫َ� َامل َح تَّ� َبلغ َر ُسول الهل صل‬
‫وعا�ء‪ t‬کواچپ�ساحصبہرک�ا�م ‪ y‬کاایکدسہتد�ےرکبونلسمیوک�دعو�تاسال�مدیےنےکےئلر�و�انہ‬ ‫�ا�و�ر�ذ�و�احلہجاس�ترجہ�یںیمابنابو�ال ج‬

‫‪ 1‬زاداملعاد�‪۳�۲�۹‬؍�‪۳‬‬
‫وال�ایۃ �‪۲�۶�۱‬؍ ‪�۴‬‬ ‫ق‬
‫للب�� �‪۳�۱�۴‬؍�‪ ،۴‬البدایۃ ن‬
‫‪ 2‬زاداملعاد�‪۳�۲�۸‬؍�‪،۳‬دالئل النبوۃ ی‬
 ‫�������‬

‫وعا�ءکےاستھاھتنےٓاگےڑب�ھرک�ا�نولگو�ںوک�ٓاگا�ہرک�دیا�ا�نولگو�ںےنڑلنےےکےیلایک‬
‫ف مرایا�‪ ،‬بینمیلسےکایکاجسو�سےنوجابنابو�ال ج‬
‫وعا ��ءا�نےکاپ�سےچنہپوت�و�ہول�گڑلنےےکےیلابللکایت�رتےھ� سم‪،‬املنو�ںےنونبلسمیوکبڑ�ےاچےھرطیہق‬
‫ایت�ررلیبجابنابو�ال ج‬
‫جامعت ک‬
‫رضو�ر�تںیہن ��‪،‬انوہ�ں‬
‫سےدعو�تاسال�مشیپیک�‪،‬مرگ�انوہ�ںےنا�سےکوج�ا�بںیماہکتمںیمہسجزیچکیدعو�تدیےتوہمہںیا�سیکوکئی �‬
‫نےوھت�ڑ�ی دیرتزی�اند�ا�ز�ییکرگممرشکنیوکمد�دہپچنیئگ ا�و�ر�انوہ�ں ےناملسمنو�ںوکاچ�ر�و�ں رط�ف ےسریھگکرکرریتاند�ا�ز�ی رش�و�عرک� �دی�‪،‬‬
‫سمامل�نڑب�یاہب�د�ر�یےسڑل�ےا�و�ر�ا�نےکاکرثساتیھدیہشہوگےئ�‪�،‬دسہتےکامریبیھ خزوم�ںیکوجہےسمیناج�ںوہگےئےھتو�ہاہنںیرم�د�ہھجمس‬
‫‪1‬‬
‫کروھچ�ڑگےئ�‪،‬بدعمںیو�ہ بڑ�یتبیصموشمتقرب�د�اشترککےمکیرفصکورسو�لالہلکتےچنہپ�۔‬

‫شا�نزن�و�لوس�ر� ٔ�ہاتلرحیم‪:‬‬
‫�ا�سوس�ر� ٔہکےاش�نزن�و�لںیمد�و�و�اقعایب�نےیکاجتےںیہ�‪،‬ہپال�و�اقہعہیےہہکحلصدحبیہیےکدعب�رسو�لالہلﷺےناطر�ا�ف نوو�ا�حےک‬
‫ےھت‪�،‬ایاسہیایکانمہابم�ر�کاحطبنبابیہعتلبرکیل�ر�ومیرطبیقوقمقسےکاپ�سےلرکگےئ‬
‫با�دشاہو�ںوک�دعو�تاسال�مےکوطخ�طا�رسا�لےیک �‬
‫تےھ�‪،‬موققسےناسال�میکدعو�ت قوتوب�لںیہنیکرگم�اسالمیریفسکےاستھنسحولس�کےسشیپٓایا‬
‫َ َٔ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َٔ ُ َٔ َّ َ‬ ‫َٔ َّ َ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ ََ َ َ‬
‫الهل َعليه َو َسل ‪ :‬ق ْد َع ِ ْل ُت ان ن ِب ًّيا ق ْد َب ِق يَ� َوك ْن ُت اظ ُّن ان ُه ي خْ� ُر ُج ِب�لش ِام‪َ .‬وق ْد ا ك َر ْم ُت‬ ‫الن� صل‬ ‫وكتب ِإل ب ي‬
‫َ ٌ ف ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫َر ُسولك‪َ .‬و َب َعث ُت ِإل ْيك ِب ج َ� ِار َي َت ْ ي ِن� ُل َما َمكن ِ ي� ال ِق ْب ِط َع ِظ ي ٌ�‬
‫�ا�و�رجو�ا�بںیماھکلکہےھجمولعم�مےہہکایکیبناکٓانا�ابیھابقیےہنکیلریم�اخای�لہیےہہکو�ہاش�مںیمےلکناگتاہمںیمٓا�پےکریفسکےاستھ‬
‫عز�تو�احرت�ا�مےکاستھشیپٓایاہو�ں�ا�و�ر�ٓا�پیکدخمتںیمد�ولڑکای�ںجیھبرہاوہ�ںوجبقویط�ںںیمڑب�امرتہبرھکیتںیہ�۔‬
‫‪2‬‬

‫خ�ا‬ ‫ورغ�ا فيه ٔفاسملت‪ٔ ،‬واسملت ٔا ت‬ ‫ٔ‬

‫فعرض حاطب ب ن� ا ب ي� بلتعة عىل مارية إالسالم ب‬
‫�ا�نںیمایکڑلکیاکنا�مریسینا�و�ر�د� سور�یاکما�ریہاھت�‪،‬مرصسےو�اپیسرپحاطبنبابیہعتلبےند� نوو�ں کڑلوی�ںوک�دعو�تاسال�مشیپیک ےسج‬
‫‪3‬‬
‫�انوہ�ںےنوبق�لرکلای�۔‬
‫ُ‬ ‫َّ ُ ُٔ ُّ‬ ‫الهل َع َليه َو َس َّل َجار َي َت ْ ي ن� ُٔا ْخ َت ْ ي ن� إ ْح َد ُ َ‬
‫ط إ َل َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫ْ ْ‬
‫ول‬‫اها َم ِار ية ام ِإ ْ ب َ� ِاه ي َ� ب ن� َرس ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫اهدى املقوقص ال ِقب ِ ي ُّ ِ‬
‫ح ِن‬ ‫ه ُٔا ُّم َعبد َّ‬
‫الر ْ َ‬ ‫الهل َع َليه َو َس َّل ِ َل َّس ِان ْب ِ ن� ثَ� ِب ٍت َو ِ ي َ‬ ‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ َ َ َّ َ ُٔ ْ َ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫الهلِ صل الهل عليه وسل‪ ،‬واالخرى وه ب�ا رس‬
‫َّ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ ًَ ََ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫الهل َعليه َو َسل ذ ِلك ِم ْن ُه‬ ‫ْب ِ ن� ث� ِب ٍت َوا ْه َدى ُل َبغ ةل فق ِبل َر ُسول الهلِ صل‬
‫موققس ےن رسو�ل الہل ﷺ وک دہیہ ںیم د�وڑلکای�ں دیں�‪،‬جب ہی د� نوو�ں ڑلکای�ں رسو�ل الہلﷺ یک دخمت ںیم شیپ وہئںیوت�ٓا�پ‬
‫وال�ایۃ�‪۲�۶�۸‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 1‬ا ب ن� سعد�‪۹�۴‬؍�‪ ،۲‬البدایۃ ن‬
‫ا� سعد�‪۲�۰�۰‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬بن‬

‫‪ 3‬االصابۃ ف� ت� یز�الصحابۃ�‪۳�۱�۱‬؍� ب ن‬
‫‪،۸‬ا� سعد�‪۱�۷�۱‬؍�‪۸‬‬
 ‫�������‬

‫ررسو�لاسح�ننباثبت‪ t‬کیکلمنیمیںیمد�ےدیاجنےسدبع�الرمحنٰنباثبتدیپ�اہوئےا�و�ر�ا�م‬
‫ﷺنےایکڑلکیرسیناشع �‬
‫�الومنمنیام�ریہہیطبق‪ r‬کوجو�ایکاہنیتنیسحومجلیاختو�نںیھت�اپےنرح�مںیمد�اخلرکایلا�و�ررچخیھبدہیہںیماجیھبسجوکرسو�لالہلﷺ‬
‫‪1‬‬
‫نےوبق�لرفماایلاھت�انیہےکنطبےسذ�یاحلہجٓاٹھرجہ�یںیمابر�اہمیدیپ�اہوئےےھت۔‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬کاقو�لےہہکےھجمیسکوع�ر�تاک�ٓانا�ا�سدق�رناگو�ا�رہنںیوہ�اانتجام�ریہہیطبقاک�ٓاناہو�اتاھکوینہکو�ہنیسحومجلیںیھت‬
‫�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺوکبتہدنسپٓائیںیھت‬
‫َّ‬
‫الن ِب يّ� َصل‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِ ف ي� َب ْي ِت َح ْف َص َة َف َز َار ْت َٔا َ ب� َها‪َ ،‬ف َ َّلا َر َج َع ْت َٔا ْب َ َ‬
‫ص ْت َمار َي َة ف� َب ْي ت َ�ا َم َع َّ‬ ‫الن ُّ� َص َّل ُ‬
‫ب‬
‫َك َن َّ‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬
‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ْ ُ ْ َ تَّ َ َ َ ْ َ َ ُ ثُ َّ َ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ف َ ْ َ ْ َ َ‬
‫الهل علي ِه وسل‪ ،‬فل تدخل ح� خرجت م ِار ية � دخلت‪ ،‬فلا راى الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل ِ ي� وج ِه حفصة‬
‫ْ ُ َ َ‬ ‫َ َٔ ْ َ َٔ َ َٔ َ َٔ ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ْ َ َ ْ َ ٓ َ َ َ َ َ تُ‬
‫الغ ْي َ�ة َوالك َبة قال َلا‪ :‬ل خْ� ِب ِ�ي َعا ِئشة َول ِك َع َّيل ان ل اق َر بُ َ�ا ا َب ًدا فاخ َب َ� ْت َحف َصة َعا ِئشة‬
‫�ایک ر� �وز�رسو�ل الہلﷺ ا�م الومنمنی ہصفح ‪ r‬کےرجح�ے ںیمرشتیف ےل ےئگرگم�ا�س وقت و�ہرھگپرموجو�دنہںیھت�‪�،‬اسی اثانمںی ا�م‬
‫�الومنمنی ام�ریہ‪� r‬وہںیٓائگںی ا�و�رنتاہئی ںیمٓا�پﷺ ےکاستھ رہںی �‪� ،‬اتاف�ق ےس انیہیک ومجو�دگی ںیم ہصفح ‪ٓ� r‬ائگںی�‪� ،‬اہنںییبن‬
‫�اکر�مﷺےکاستھاپےنرھگمںیولخ�تںیمدکیانھناگو�ا�رگز�ر�اجےسرسو�لالہلﷺےنیھبوسحم�سرفمایا جسوجہےسا�مالومنمنیحصفہ‬
‫‪r‬ا�مالومنمنیام�ریہ‪ r‬کیومجو�دگیکتاپےنرجح�ےںیمد�اخلہنوہئںی�‪،‬جبیبنرکیمﷺوکانگو�ا�رگیےکاثر�ا�تا�مالومنمنیہصفح‬
‫�‬
‫کےرہچ�ےرپدکیےھوتاہنںیاخمطبرکےکاہکہکا�مالومنمنیاعئہشوکںیہناتبناا�سرپ�ٓا�پےنانیکد�لوجئیےکےئلا�نےسہیدہعکرلایکہ‬
‫�ٓائدن�ہ ا�م الومنمنی ام�ریہ ‪r‬بقہیط ےسوکئی ا�ز�و�اجیقلعتںیہنرھکںی ےگ�ا�بمت ا�س و�اقہعاککیس ےس ذکرنہرکنامرگ�ا�م الومنمنی ہصفح ‪r‬‬
‫‪2‬‬
‫نےنےا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬کو�ا�سو�اقہعیکربخ�د�ے �دی�۔‬
‫بضعر�و�ایا�تںیمےہہکٓا�پﷺےنا�مالومنمنیام�ریہہیطبق‪ r‬کواپےنا�وپرحر�ا�مرکلای�‪،‬بضعر�و�ایا�تںیمےہہکٓا�پےنا�سرپقمس‬
‫بیھاھکئییھت�‪،‬‬
‫َ َٔ َ‬ ‫َ ُ ْ ُ‬ ‫ََ ْ‬ ‫َّ َ َ َ َٔ ٌ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َ َٔ َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل كن ْت ُل ا َمة َيط ُٔو َها‪ ،‬ف ْل تَ زَ�ل ِب ِه َعا ِئشة َو َحف َصة َح تَّ� َح َّر َ َما ف نْا زَ�ل‬ ‫َع ْن ان ٍس‪ ،‬ان َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ ٓ ْٓ‬
‫الي ِةَ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َّ َ َ َّ َ َٔ ُّ َ َّ ُّ َ ُ َ ّ ُ َ َٔ َ َّ ُ َ َ َ ْ َ َ ْ َ‬
‫الهل عز وجل {ي ايا الن ِب ِل ت ِرم ما احل هللا لك تبت ِغ مرضات‪[ }. . . .‬التحريم‪ِ , ]1 :‬إ�ل ا ِخ ِر‬
‫رھا�مالومنمنیہصفح‪� r‬ا�و�رعائہش‬ ‫�انس‪ t‬سےایکر�و�ایتےہ�رسو�لالہلﷺیکایکولنڈ�ییھتسجےسٓا�پعتمترفماتےےھت پ�‪� ،‬‬
‫صدیہق‪ٓ� r‬ا�پﷺکےےھچیپڑپئگںیاہی�ںکتہکٓا�پےناسےاپےنا�وپرحر�ا�مرکلای�ا�سرپیہٓایت’’�ا�ےیبنﷺ�‪،‬تمویک�ںا�سزیچ‬
‫کورح�ا�مرکتےوہوجالہلےناہمت�ر�ےےیلالح�لیکےہ(کایا�سےیلہک) تماپینویبیو�ںیکوخشیاچہےتوہ�؟�الہلاعم�فرکنےو�الاا�و�ررحم‬

‫مسندال�ار�‪ ،۴�۴�۲�۳‬االستیعاب�‪۳�۱�۴‬؍�‪۱‬‬
‫بز‬ ‫‪1‬‬
‫القد��‪۲�۹�۷‬؍�‪۵‬‬
‫‪ 2‬فتح ی‬
 ‫�������‬

‫‪1‬‬
‫ف مرانےو�الاےہ�۔‘‘ نا�ز�لوہئی�۔‬
‫�د�وسر�ا�و�اقہعوی�ںےہ‬
‫صف‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ُّ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ‬
‫الل َع نْ َ�ا‪ ،‬قال ْت‪ :‬كن َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ي ِ�ب العسل واحللواء ‪ ،‬وكن ِإذا ان‬
‫ُ‬ ‫ََ َ َ‬ ‫� َّ ُ‬ ‫َع ْن َعا ِئ َش َة َر ِ ض ي َ‬
‫َٔ ْ َ َ َ َ‬ ‫الع ْص َد َخ َل َع َل ِن َسا ِئ ِه‪َ ،‬ف َي ْد ُنو ِم ْن إ ْح َد ُاه َّن‪َ ،‬ف َد َخ َل َع َل َح ْف َص َة ب ْن ِت ُ َع َر‪َ ،‬ف ْ‬
‫اح َت َب َس ا ك ث َ� َما كن ي ْ� َت ِب ُس‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِم َن َ‬
‫َّ‬ ‫َّ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ ً‬ ‫َٔ ٌ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ َٔ ْ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫ف ِغ ْر ُت‪،‬ف َسال ُت َع ْن ذ ِلك‪ ،‬ف ِقيل ِ يل‪ :‬ا ْه َد ْت َلا ْام َراة ِم ْن ق ْو ِ َما ُعكة ِم ْن َع َس ٍل‪ ،‬ف َسق ِت الن ِب ي� صل‬
‫َ َ َ‬ ‫ْ ُ شَ ْ ً َ ُ ْ َٔ‬
‫� َبة‪،‬فقل ُت‪ :‬ا َما َوالهلِ ل َن ْح َتال َّن ُل‬ ‫ِمنه‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬ف مراتیںیہ�رسو�لالہلﷺدہش�ا�و�ریمیھٹزیچیںدنسپکرتےےھت�‪� ،‬رسو�لالہلﷺعرصکیامن�زسےاف�ر�غ‬
‫ہوکرجبو�اپسٓاتےوت�ٓا�پاپینا�ز�و�ا�جےکاپ�سرشتیفےلاجتےا�و�ربضعےسرقیبیھبوہتےےھت�‪�،‬ایکدفہعایاسوہ�اکہٓا�پﷺ‬
‫�ا�مالومنمنیہصفحتنبرمع‪t‬کےاپ�سرشتیفےلےئگا�و عم�روم�لےسزیا�د�ہدیر�ا�نےکرھگھٹری�ےرہے�(حصحیملسمںیمےہا�مالومنمنی‬
‫ریھٹ�ارتے ےھت�ح�‪�،۳�� ۶�۷�۸‬ا�و�رسنن ابو�د�ا�و�دمںییھب زیبن ‪r‬بتن شحجاکنا�م ےہ ح�‪ )۳�۷�۱�۴‬جمےھ ا�س‬
‫�زیبن ‪r‬بتن شحج ےک اہ�ں ک‬
‫پرغری�تٓائی�‪ ،‬مںی ےن ا�س ےک اب�ر�ے ںیم د�ریافتایکتوعمول�م وہ�اکہ ا�م الومنمنی ہصفح ‪r‬کو�ا�نیکوق�میکیسک اختو�ن ےندہشکا�ایک‬
‫�ڈبہدیاہےا�و�ر�انوہ�ںےناسیاکشربتیبناکر�مﷺےکےیلشیپایکہے�‪ ،‬مںیےناپےند�لںیماہک�الہلیکمسق!مںیوت�ایکہلیحرک�و�ںیگ�‪،‬‬
‫َ َُ َ‬ ‫َٔ َ ْ َ َ َ َ َ َّ ُ َ َ ُ ُ َ‬ ‫َ ُ ْ ُ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َّ ُ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ نَ ْ َ ُ‬
‫ول ُل‪َ :‬ما‬‫ول‪ :‬ا كت مغ ِاف ي� ف ِإنه سيقول ل ِك‪ :‬ال‪،‬فق ِ ي‬ ‫فقلت ِلسودة ِبن ِت زمعة‪ِ :‬إنه سيدنو ِمن ِك‪ ،‬ف ِإذا د� ِمن ِك فق ِ ي‬
‫َٔ ُ ُ‬ ‫َ ُ َ ُ َ َ َ ْ نَ ْ ُ ُ ُ ُ َ‬ ‫َ ّ ي ُ َّ ت َٔ ُ ْ َ َ َّ ُ َ َ ُ ُ‬
‫ول َل ِك‪َ :‬س َق ْت ن� َح ْف َص ُة شَ ْ َ َ َ‬
‫الع ْرفط‪َ ،‬و َساقول‬ ‫ول ل‪ :‬جرست �ل‬ ‫� بة ع َس ٍل‪ ،‬فق يِ‬ ‫يِ‬ ‫الر� ال ِ ي� ا ِجد ِمنك؟ف ِإنه سيق‬‫ه ِذ ِه ِ‬
‫َ ُ َٔ ْ َ َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ول ان ِت ي� ص ِفية ذ ِاك‬
‫ذ ِل ِك‪ ،‬وق ِ ي‬
‫پرھمںیےنا�مالومنمنیوس�د�ہتنبزمہع‪r‬سےاہککہرسو�لالہلﷺاہمت�ر�ےاپ�سٓائںیا�و�رجبٓائںیوتہکانکہولعم�موہتاہےٓا�پےن‬
‫اناک�رریںےگ�‪�،‬ا�سوقتانہککہرھپیہوبیکیسےہوج�ٓا�پےکہنمےس‬
‫ماغفریاھ�رکاھہے�؟ظاہرہےہکرسو�لالہلﷺا�سےکوج�ا�بںیم ک‬
‫ک‬
‫عمول�مرک�رہیوہ�ں�؟ �ا�سرپ�رسو�لالہلﷺںیہکےگہکا�مالومنمنیہصفح‪r‬نےدہشکاشربتےھجمالپیاہے�‪،‬تمانہککہاغلًاب�ا�سدہشکی‬
‫کمیھےناغمفریکےد�رختاکعر�قوچساہوگامںییھبرسو�لالہلﷺےسیہیوہک�ںیگ�‪�،‬ا�و�را�ےہیفص‪r‬تمیھبیہیانہک�(نیبرکیمﷺ‬
‫بڑ�ےفیطلزم�ا�جا�و� نرافستدنسپتےھٓا�پﷺوک�ا�سےسرفن�تیھتہکٓا�پےکمسجایکڑپ�و�ںےسیسکمسقیکرب�یوب�ٓائے� �‪ٓ،‬ا�پﷺ‬
‫راتےا�و�رخوشوبکا�اتسامع�لرھکےتےھت�‪،‬جدھر�ٓا�پﷺزگ�رتےاجتےوہا�ںےکد�ر�و�دیو�ا�ررطعموہاجتے�‪�،‬ا�مالومنمنی‬
‫مہہشیوخشوبکوسپدنف م‬
‫عائہش ‪r‬نےہیالص�حا�سےئلیکہکٓا�پﷺا�مال مومین�نہصفح‪ r‬یا�زیبن‪r‬کےاپ�ساجنا�ا�و�ر�وہا�ںرہھٹناکمرکدیں)‬
‫ََ‬ ‫َ ً‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ ْ ُٔ‬ ‫َ َٔ‬ ‫ول َس ْو َد ُة‪َ :‬ف َوالهلِ َما ُه َو إ َّل َٔا ْن َق َام َع َل َ‬
‫َ َ ْ َُ ُ‬
‫اب‪ ،‬فا َر ْد ُت ان ا َ ب� ِد َي ُه ِب َ�ا ا َم ْرِت ِ ن ي� ِب ِه ف َرقا ِم ْن ِك‪ ،‬ف َّلا َد نَ� ِم نْ َ�ا‬‫الب ِ‬ ‫ِ‬ ‫قالت‪ :‬تق‬

‫ئ‬
‫للنسا��‪۱�۱�۵�۴�۳‬‬ ‫الک�ی‬ ‫نن‬
‫‪1‬الس� ب‬
 ‫�������‬
‫ْ ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ّ ُ َّ َٔ‬ ‫‪:‬ال َ‪،‬ق َال ْت‪ :‬فَ َ�ا َ‬
‫َٔ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ ْ َُ َ ْ َ ُ َ َ ُ َ‬
‫� ال ِ ت ي� ا ِج ُد ِم ْنك؟قال َ‪:‬سق ْت ِ ن ي� َحف َصة‬‫الر ي‬
‫ِ‬ ‫ه‬‫ِ‬ ‫ذ‬‫ِ‬ ‫ه‬ ‫ال‬ ‫؟ق‬ ‫�‬‫ي‬ ‫اف‬
‫ِ‬ ‫غ‬ ‫م‬ ‫ت‬‫ك‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫الهلِ‬ ‫ول‬ ‫قالت ل سودة‪ :‬ي� رس‬
‫شَ ْ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ نَ ْ ُ ُ ُ ْ ُ َ َ َ َّ َ َ َ َّ ُ ْ ُ َ ُ نَ ْ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ‬
‫� بة عس ٍل‪ ،‬فقالت‪ :‬جرست �ل العرفط‪،‬فلا دار ِإ يل قلت ل �و ذ ِلك‪ ،‬فلا دار ِإل ص ِفية قالت ل ِمثل ذ ِلك‬
‫عائہش‪r‬نےایب�نایککہوس�د�ہ‪r‬ہکیتیھتہکالہلیکمسق!�رسو�لالہلﷺوجنیہد�ر�و�ا�ز�ےرپ� کٓارکڑھ�ےوہئے متوتاہ�ر�ےوخ�فےس‬
‫مںیےنا�ر�ا�د�ہایککہرسو�لالہلﷺےسو�ہاب�توہک�ںوجتمےنھجمےسیہکیھت(�ا�مالومنمنیوس�د�ہ‪r‬حالانہکرمعمںیاعئہش‪ r‬سےںیہک‬
‫بڑ�یہکلبوب�ڑھیںیھترگمعائہش‪ r‬سےڈ�رتیرہیتںیھتویکنہکیبنرکیمﷺیکانعیتا�و�رتبحماعئہش‪ r‬پربتہیھت�)چاننہچبجرسو�ل‬
‫�الہلﷺوس�د�ہ‪r‬کےرقیبرشتیفےلےئگوت�انوہ�ںےناہک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!کای�ٓا�پےناغم کفریاھیاہے�؟(ماغفری�ایک‬
‫قمساکپوھ�لوہتاہےسجںیمھچکاسبندہوتیےہا�و�ر�اگرشدہکییھکما�سےسدہشاحصلرک�ےوتا�سےکاند�ربیھا�ساسبندکا�اث �رٓاجاتاہے)‬
‫�ٓا�پﷺےنرفمایاہنںی�‪�،‬انوہ�ںےناہکپرھیہوبیکیسےہوج�ٓا�پےکہنمےسوسحم�سرکتیوہ�ں�؟�رسو�لالہلﷺےنرفمایافحہص‪r‬نے‬
‫شدہکاشربتالپیاہے�‪�،‬ا�سرپسو�د�ہ‪r‬بولںیا�سدہشکییھکمےناغمفریکےد�رختاکعر�قوچساہوگا�‪ ،‬پرھجبرسو�لالہلﷺریم�ے‬
‫یاہ�ںرشتیفالئےوتمںیےنیھبیہیاب�تیہک ��‪،‬ا�سےکدعبجبہیفص‪r‬کےاہی�ںرشتیفےلےئگوت�انوہ�ںےنیھباسیوک�دہر�ایا‬
‫ََ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َٔ َ َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ََ‬ ‫ََ‬
‫ف َّلا َد َار ِإل َحف َصة قال ْت‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ‪ ،‬اال ا ْس ِقيك ِم ْن ُه؟ قال‪:‬ال َح َاجة ِ يل ِف ِيه‪،‬قال ْت‪ :‬تقول َس ْو َدة‪َ :‬والهلِ لق ْد‬
‫َ َ َٔ َ َ َ ْ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫ً‬ ‫‪:‬ال‪َ ،‬وَل ِك ِ نّ� ُك ْن ُت َٔا شْ َ‬
‫َ َ ْ َ ُ ُْ ُ ََ ْ ُ ت َ َ َ‬
‫� ُب َع َسل ِع ْن َد ز ْين َب ِبن ِت �جَ ْ ٍش‪ ،‬فل ْن ا ُع َود ُل‪َ ،‬وق ْد َحلف ُت‪،‬‬ ‫ي‬ ‫حرمناه‪ ،‬قلت لا‪ :‬اسك ِ ي� ‪،‬قال‬
‫َ َ َٔ‬ ‫َ ُت‬
‫ال خْ� ِب ِ�ي ِبذ ِلك ا َح ًدا‬
‫�ا�سےکدعبجبرھپ�رسو�لالہلﷺہصفح‪r‬کےاہی�ںرشتیفےلےئگوت�انوہ�ںےنرع�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!�و�ہدہشپرھنو�ش‬
‫رضو�ر�تںیہن�‪،‬عائہش‪ r‬نےایب�نایککہا�سرپسو�د�ہ‪r‬بولںیالہلیکمسق!ہمرسو�لالہلﷺ‬
‫ف مر ئاںی�‪ٓ� ،‬ا�پﷺےنرفمایاےھجما�سیک �‬
‫ےساہکہابیھپچرہو�‪،‬جبدعتم� بدوییو�ںےنٓا�پےساہککہٓا�پےکہنمےساغمفریکی‬
‫کو�ر�وکےنںیماکمای�بوہئگںی�‪ ،‬مںیےن�ا�ن ک‬
‫بو�ٓاتیےہ�‪،‬تو�ٓا�پےنرفمایاہنںی�‪،‬مںیےن �وتزیبن‪ r‬کےرھگشدہپایہےا�بمسقاھکتاہو�ںہکہنویپ�ںاگیہیسکےستمانہک�۔‬
‫َ َ َٔ َ َ َ ْ‬
‫فل ْن ا ُع َود ُل‪َ ،‬وق ْد َحلف ُت‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہٓا�پﷺےنرفمایا�ا�بںیمرہگز�اسےہنویپناگمںیےنمسقاھکلیےہ�۔‬
‫َ َْ‬ ‫َ َ َٔ َ‬
‫�د� سور�یر�و�ایتںیمرص�ف فل ْن ا ُع َود ُل کےالاف�ظںیہ َوق ْد َحلف ُت ککا�ذرہنںیےہ�۔‬
‫والہل ش‬
‫الا� بہ‬
‫ ‬ ‫‪1‬‬
‫ویپاگ�۔‬
‫�ایکر�و�ایتںیمہیالاف�ظںیہالہلیکمسقںیماسےہن ن‬

‫ـه َغ ُفـ ٌ‬ ‫َ ُ َ َٔ ُّ َ َّ ُّ َ ُت َ ّ ُ َ َٔ َ َّ ُ َ َ َ ْ َ غ َ ْ َ َ َٔ ْ َ َ‬
‫ـور‬ ‫ـك َوالـ ُ‬
‫ـ� ِل �ـ ِـرم مــا احــل الــه لــك تبتـ ِ ي مرضــاة ازو ِاجـ‬ ‫ـر� ب�ب ي� ا ي�ــا النـ ِب ي‬ ‫التفس�ســورۃ ت�ـ ی‬‫ی‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب‬
‫َ ُ َ تُ َ ّ ُ َ َٔ َ َّ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ـه لــك �‪،۵�۲�۶�۸‬حصیــح‬ ‫ـذور� ُب ِإذا َحـ َّـر َم ط َع َام ُه�‪،۶�۶�۹�۱‬وکتــاب الطــاق ب�ب ِل �ـ ِـرم مــا احــل الـ‬ ‫اال�ــان والنـ َ ب‬
‫َر ِحـ ي ٌـم�‪، ۴�۹�۱�۲‬و کتــاب ی‬
‫اال� بــۃ َ ب� ٌب‬
‫ـ� ابوداودکتــاب ش‬ ‫الطـ َـا َق�‪ ، ۳�۶�۷�۹‬سـ ن ن‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َّ‬
‫ـوب الكفـ َـار ِة َعــى َمـ ْـن َحـ َّـر َم ْام َراتـ ُـه‪َ ،‬و ْل َي ْنـ ِـو‬ ‫َ ُ ُ ُ‬
‫مســم کتــاب الطــاق ب�ب وجـ ِ‬
 ‫�������‬

‫یاہے‪�،‬اما�ماسنئی‪ a‬ہکےتںیہدہشکےاعممےلںیماعئہش‪ r‬کیدحیثاہنیتحیحصےہا�و�ر�ا�م‬

‫ہپےلو�اقہعوکاکابر�اہلملعےنانقابلاتعاب�رھٹری�ا �‬
‫ےہ‪،‬قاضیایع�ض‪ a‬ہکےتںیہحیحصہیےہہکہیٓایتا�مال نمومنی‬
‫�الومنمنیام�ریہ‪ r‬کوحر�ا�مرکیلےناکہصقیسکدمع�ہرطیہقےسلقنںیہنوہ�ا �‬
‫ےہ‪�،‬اما�مون�و�ی‪� a‬ا�و�رحافظدب�الدینینیع‪ a‬بیھیہیےتہکںیہ�‪،‬حافظ‬
‫ما�ریہ‪ r‬کےاعممہلںیمںیہنہکلبدہشکےاعممہلںیمان�ز�لوہئی �‬
‫�ابنریثک‪a‬ہکےتںیہحیحصاب�تہیےہہکہیٓایتدہشکو�اپےنا�وپرحر�ا�مرکیلےنےکاب�ر�ےںیمان�ز�لوہئیےہ۔‬
‫ماضمنیوس� �رۃ�اتلرحیم‪:‬‬
‫�ا�سوس�ر� ٔہمںیاملسمنو�ںوکچدن�اہمرتیناسمئلیکرط�فوتمجہایکہے�۔‬
‫ل‬
‫‪�x‬ا�سوس�ر� ٔہمںیاختما معص�ومنی سدی�الابنایئ ﷺکیزندگیںیمشیپٓانےو�الےایےسو�اقہعیکرط�فاشا�ر�ہےہوج�ابنایئےہیلعاسلال�میک‬
‫مرق�ررنےےکیعطقاتخای�ر�ا�ت‬
‫ایکایکہالح�ل حور�ا�ما�و� جرائز�وناجائزکیدح ک‬
‫صعتمرپ�و�اضحدللیےہ�‪،‬سو�ر� ٔہکییلہپٓایتںیماقنو�نایب�ن گ‬
‫صر�فالہلاعتلٰیہیوکہے�‪،‬عا�مٓا�دمیوت�د�رکان�رالہلےکیبنوکبیھہیاتخای�رہنںیہکو�ہالہلیکدح�و�دا�و�رحال�ل حور�ا�مےکاحاک�مںیما�زخو�دکوئیدبتییل‬
‫کرسےک�۔‬
‫‪�x‬اناسنیاعمشر�ےںیمبصنموبن�تاتناہئیاہما�و�رنا�ز�کےہ�‪�،‬و�ہلمعوجعا�ماناسنیزندگیںیمامہتیاکحاملںیہن توہا�ایاسعلماگرنیبےس‬
‫سر�ز�دہوجائےوت�و�ہاقنو�ننباجتاےہ ��‪،‬ا�سےیلالہلاعتلٰیکیرط�فےسابنای�ءکیزندگیرپ�اییسڑک�یرگن�انیرکیھیئگےہہکا�ناککوئیا�دنٰی�اقد�ا�م‬
‫بیھاشنم�ء�اٰلیہےساٹہہو�انہوہ�ا�سےیلاگرنیبےسوکئیوہسہوجائےوتوف�ر�یوط�رپر�ا�سیکاصال�حرک�د�یاجتیےہ�۔‬
‫‪x‬کوینہکیبنیکزندگیامتےکےیلومننہا�و�رقابلاطاعتاسو�ہوہتیےہ�‪�،‬ا�و�رنیبیکزع�تتورکیمایام�ناکلا�زمیہصحےہ�‪�،‬ا�سےیلابنای�ء‬
‫کےاسو�ہرپلمعرکناالہلاعتلٰیکیرضاا�و�رخوشون�د�یاکظمرہوہتےںیہ�۔‬
‫یسکڑب�یا�و عم�روص�مذ�ا�تےکاستھیبسن‬
‫‪� x‬الہلاک�دینابللکےبال�گےہ�‪،‬ہرمومناکعلمیہٓاخر�تںیما�سےکےیلزج�ا�وسز�اکاسبباتنبہے‬
‫عتقلٓاخر�تںیمدیفمثابتںیہنوہکساتجبکتہکاسےایام�نا�و�ر�اتاب�عرسو�لیکدنسحاصلہنوہ�‪�،‬اسیرط�حیسکانگ�ہاگ�ریابدکا�ر�ٓا�دمیےک‬
‫زا�ء�و�اقا�ر�بےکےیلاصقن�ند�ہںیہنرشبیطہکو�ہول�گا�سےکانگ�ہںیما�سےکاستھرشیکایاعم�و�نہنوہ�ں�‪�،‬ا�سےکےیل‬
‫گان�ہا�سےکاع �‬
‫‪u‬ا�و� لرو�ط ‪u‬کیا�ز�و�ا�جوکبنوی�ںیکویبیا�ںوہنےےکاب�وجو�د�ا�سےیلمنہجاکسمقحت‬
‫چا�رخو�اتنیےکاحلا�توطب�رمتلیثےکشیپےیکےئگ�‪،‬نو�ح �‬
‫قر�ا�ردیاایگکہانوہ�ںےنایام�نوبق�لںیہنایکتاھ�‪�،‬ا�و�رسرکشوباغیرفعو�نیکویب�یےندعو�تاسال�موبق�لرککےاپےنےیلالگر�اسہتبختنمایک‬
‫رقا�ر�دی گاای�‪�،‬ا�و�رمریمتنبرمع�ا�ناہیلع�اسلال�موہنج�ںےنرہقمسیکٓا�زمائشو�اتبال�ءمںیالہلیکرضاکےاسمےنرسستمیلمخایکتو�الہلاعتلٰی‬
‫توا�سوکنجیت �‬
‫نےا�نوکخوصصیاناع�مےسون�ا�ز�اا�و�ردنلبمرتہبرپفائ فز مرایا�۔‬
‫‪�x‬رسو�لالہلﷺوککاف�ر�ومرشکنیےکاستھیتخسا�و�رشد�تاکماعمہلرکنےاکحمکدی گاای�۔‬

‫ْ‬
‫اب ال َع َس ِل�‪۳�۷�۱�۴‬‬ ‫ِ ف ي� شَ َ‬
‫� ِ‬
 ‫�������‬

‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجدحیبرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫اَهُّيَاٰۤي ُّيِبَّنلا َمِل ُمِّرَحُت ۤاَم َّلَحَا ُهّٰللا َكَلۚ‪ْ ١‬يِغَتْبَت َتاَضْرَم‬
‫�ا�ےیبن ! جس زیچوک الہل ےنٓا�پ ےک ےیل الح�لرک�دیا ےہ اسےٓا�پویک�ں رح�ا�مرکتے ںیہ �؟ (کای) �ٓا�پ اپین‬

‫َكِجاَوْزَاؕ‪َ ١‬و ُهّٰللا ٌرْوُفَغ ٌمْيِحَّر‪ْ۰۰۱‬دَق َضَرَف ُهّٰللا ْمُكَل‬

‫بوییو�ںیک ضرامدن�یاحصلرکنااچہےتںیہا�و�رالہلےنشخبو�الاا�و�ررحمرکنےو�الاےہ�‪،‬حتقیقہکالہلاعتلٰینےاہمت�ر�ےےیل‬

‫َةَّلِحَتْمُكِناَمْيَاۚ‪َ١‬وُهّٰللاْمُكىٰلْوَمۚ‪َ١‬وَوُهُمْيِلَعْلاُمْيِكَحْلا‪�(۰۰۲‬اتلرحیم�‪)۱�،�۲‬‬
‫سقوم�ںوکوھک�لڈ�الانرقم�ررک�دیاےہا�و�رالہلاہمت�ر�ااک�رسا�زےہ�‪�،‬وہی(پو�ر�ے) عملو�الا�‪،‬کحتمو�الاےہ�۔‬
‫�رسو�ل الہل ﷺکی تیثیح ایک اع�مٓا�دمییکںیہن ہکلب الہل ےک رسو�لیکیھت ا�و�ر�ٓا�پ ےکیسک زیچکو�اپےن ا�وپرحر�ا�مرکیلےن ےس ہیرطخ�ہ‬
‫وکر�ا�مایکما�زکمرکم�و�ہےنھجمسےگلای�امتےکاف �را�دیہایخ�لرکنےںیگلہکالہلیکالح�لیکوہئیزیچکو�اپےن‬
‫پدی�اہوکساتتاھکہامتیھبا�سےش ح‬
‫�ا�وپرحر�ا�مرکیلےنںیموکئیاضمئہقںیہنےہ�‪�،‬ا�سےئلا�سلعفرپالہلاعتلٰینےرسو�لالہلﷺوکتمہبنرفمایا�ا�ےیبنﷺ!�الہلےنٓا�پ‬
‫کو�ا�و�ر�ٓا�پیکامتوکجناپ�کوحال�لزیچ�و�ںےسون�ا�ز�اےہاسےاپینویبیو�ںیکوخشون�د�یا�و�ر� لدد�ا�ر�یےکےئلویک�ںرح�ا�مرکتےوہ�‪،‬یہلعف‬
‫مرق�ررنےاک�اتخای�رصر�فالہل‬
‫�ٓا�پےکاہمرتینذمہد�ا�ر�انہبصنمےکاحل�ظےسانمسبںیہنےہ�‪،‬عیینالح�ل حور�ا�ما�و� جرائزوانجائزیکدح ک‬
‫رکسےک‪،‬یجےسرفمایا‬
‫تاعلٰیہیوکہے�‪،‬کیساناس�نٰیتحکہیبنوکبیھہیاتخای�رہنںیہکو�ہالہلیکدح�و�د�ا�و�رحال�ل حور�ا�مےکاحاک�مںیما�زخو�دکوئیدبتییل �‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ي ‪۸۷‬۝ َوك ْوا ِمَّا‬ ‫ِب ْال ُم ْع َتد ْ َ‬ ‫ك َو َل َت ْع َت ُد ْواۭ‪۰‬۝ ا َِّن َ‬
‫هللا َل ُي ُّ‬ ‫ت ّر ُم ْوا َط ّي ٰبت َم ٓا َا َح َّل ُ‬
‫هللا َل ُ ْ‬ ‫ِ ِ‬
‫ي ٰا َم ُن ْوا َل ُ َ‬‫ٰ ٓي َ ُّيَا َّالذ ْ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬
‫ْ ُ‬ ‫ّ‬
‫هللا َحلٰل َط ّي ًبا۠‪۰‬۝ َّو ّات ُقوا َ ٓ َ ْ ُ‬
‫هللا ال ِذ ْي انت ْم ِبهٖ ُم ٔو ِمن ْو َن ‪۸۸‬۝‬ ‫ك ُ‬ ‫َر َز َق ُ ُ‬
‫ِ‬
‫‪1‬‬

‫وکزیا�دتی‬ ‫ترجہم�‪�:‬ا�ےولگوجو�ایام�نالئےوہ�!جوپاکزی�ہزیچیںالہلےناہمت�ر�ےےئلالح�لیکںیہاہنںیرح�ا�مہنرکلو�ا�و�رحدسےاجت�و�زنہرک�و�‪�،‬الہل �‬
‫کرنےو�الےتخسانسپدنںیہوجکھچالح�لوطبی �رز�قالہلےنمتوک�دیاہےاسےاھکئو�ا�و�ر�ا�سالہلیکانف مرانیےسےتچبرہوجسرپتمایام�نالئے‬
‫ہو�۔‬
‫َ‬
‫ب‪۰‬۝ ا َِّن ّالذ ْ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َ َ ُ ْ ُ ْ َ َ ُ َ ْ َ ُ ُ ُ ْ َ َ ٰ َ َ ٰ ٌ َّ ٰ َ َ َ ٌ ّ َ ْ َ ُ َ َ‬
‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ت ْوا ع هللاِ الك ِذ َ ۭ‬ ‫ول تــقولوا لِما ت ِصف ال ِسنتك الك ِذب ھذا حلل وھذا حرام ِلتف‬
‫َ ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫َْ َُ ََ‬
‫‪2‬‬
‫ت ْو َن ع هللاِ الك ِذ َب ل يُف ِل ُح ْو َ ۭ‬
‫ن ‪۱۱۶‬۝‬ ‫يف‬

‫‪ 1‬املائدۃ�‪۸�۷�،۸�۸‬‬
‫‪ 2‬النحل�‪۱�۱�۶‬‬
 ‫�������‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ریہوجمتاہ�ر�یزبانںیوھجٹےاحاک�ماگل کیارتیںیہہکہیزیچحال�لےہا�و�ر�و�ہرح�ا�موت�ا�سرط�حےکمکحاگلکر�الہلرپجوھ�ٹہنابندھو�‪�،‬الہل‬
‫پرجوھٹےافرت�اابندھےتںیہو�ہرہگزفال�حںیہناپ کیارتے۔‬
‫یاہے‪�،‬الہلےنمتولگو�ںےکےئلاپینومسق�ںیکاپبدن�یےسےنلکناکطریہقرقم�ررکدیاےہلذہ�اا�ب‬
‫�الہلاعتلٰینےٓا�پیکا�سزغل�شوکماع�فرفما�د �‬
‫ےس مرایا‬
‫�ٓا�پافک�ر�ہا�د�ارکےکمسقیکاپبدن�یےسلکناجئںی�‪،‬یج ف‬
‫ام َع َ َ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ‬
‫ارت ٗه ا ِْط َع ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َٔ ُ ُ ُ ُ ْ ْ ٓ َ ْ َ ُ ْ َ ٰ ْ ّ َٔ‬
‫ُ‬
‫ش ِة‬ ‫ان‪۰‬۝ فكف َ‬ ‫ك ِبَا َعقدت ُم ال ْيَ َ ۚ‬
‫يا ِخذ ْ‬ ‫ل يا ِخذك هللا ِبللغ ِو ِف ايا ِنك ولكِن‬
‫َ‬
‫َ ٰ ْ َ ِ ْ َ ْ َ َ ُ ْ ُ ْ َ َ ْ ْ ُ ْ َ ْ ْ َ ُ ُ ْ َ ْ َ ْ ْ ُ َ َ َ ‪۰‬۝ َ َ ْ ّ ْ َ ْ َ َ ُ َ ٰ َ َ َ‬
‫ام ثلــث ِة ا ّي ٍ ۭ‬
‫م‪۰‬۝‬ ‫يد ف ِصي‬ ‫مسكِي م اوس ِط ما تط ِعمون اه ِليك او كِسوتم او ت ِري رقب ٍ ۭة فن ل ِ‬
‫‪۰‬۝ ‪1‬‬
‫ك اِذا َحلفت ْم ‪۸۹‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِك َك َّف َ‬
‫ار ُة َا ْيَان ُ ْ َ َ ْ ُ‬ ‫ٰ َ‬
‫ذل‬
‫رضو�رتمےسوم�اخذ�ہرک�ےاگ‬
‫ترجہم�‪:‬تمول�گوجلمہمںیمسقاھکیلےتوہ�ا�نرپ�الہلرگفتںیہنرکتامرگجوسقںیممتاج�نوبجھرکاھکتےوہ�ا�نرپ�و�ہ �‬
‫وتڑنےاک�)کاف�ر�ہہیےہہکد�سونیکسم�ںوک�و�ہا�وسطد�رجہاککاھناھکالئوجوتماپےناب�لوچب�ںوکھکالتےوہ�‪،‬یا�اہنںیڑپک�ےانہپ �ئو‪،‬یا�ایکالغ�م‬
‫(�اییسمسق �‬
‫�ٓا�ز� کا�در�و�ا�و�رجو�ا�سیکاتساطعتہنرھکاتہو�و�ہنیتد�نےکر� �وز�ےرکےھ�‪،‬یہاہمت�ر�یومسق�ںاکافک�ر�ہےہبجہکمتمسقاھککرتو�ڑ�د�و�۔‬
‫َ ً‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫َّ َٔ ْ َ ّ‬ ‫َٔ َ َ ُ َ َّ ُ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ان ُيك ِف َر َي ِ� َين ُه َو ُ ي َ� ِاج َع َوِل َيدت ُه فا ْع َت َق َرق َبة‬ ‫امر الهل ن ِبيه صل‬
‫وتڑنےےکےئلیبنﷺےنافک�ر�ہ‬ ‫�الہلاعتلٰی‪ ‬نےیبنرکیمﷺ‪ ‬وکمکحرفمایاہکاپینمسقاکافک�ر�ہایکالغ�مٓا�ز�ا�درککے�رجو�عرکلںیچاننہچمسق �‬
‫‪2‬‬
‫�ا�د�اکای�۔‬
‫�الہلیہاہمت�ر�ا�ٓاقا�ا�و�رمتاہ�ر�ےاعممال�تیکرسپرسیترکنےو�الاہےا�و�رمتاہ�ر�ےدینو�دنایکےامو�رمںیاہمت�ر�یرتہبینرطیےقےسرتبتی‬
‫کرنےو�الاہےسجےکببسےسمتےسرش�د�و�رہوتاہے�‪�،‬ا�و�رجو�احاک�میھبا�سےندیےںیہرس�اسرکحتموکلموح�ظرھکےتوہئےدیےںیہ�۔‬

‫َو ْذِا َّرَسَا ُّيِبَّنلا ىٰلِا ِضْعَب ٖهِجاَوْزَا اًثْيِدَحۚ‪ ١‬اَّمَلَف ْتَاَّبَن ٖهِب‬
‫�ا�و�ر ای�درک�وہک بجیبن ےن اپین ضعب وع�رتو�ں ےس ایک شوپدی�ہ اب�تیہک�‪ ،‬پس بج ا�س ےن ا�س اب�تیک ربخرک�د�ی‬

‫َو ُهَرَهْظَا ُهّٰللا ِهْيَلَع َفَّرَع ٗهَضْعَب َو َضَرْعَا ْۢنَع ٍضْعَبۚ‪ ١‬اَّمَلَف اَهَاَّبَن ٖهِب‬
‫�ا�و�رالہلےناپےنیبنوک�ا�سرپٓاگا�ہرک�دیاوتیبنےنوھت�ڑ�ییساب�توتاتب�د�یا�و�روھت�ڑ�ییساٹ�لےئگ�‪،‬پرھبجیبنےناپینا�س‬

‫ُمْيِلَعْلا‬ ‫َيِنَاَّبَن‬ ‫َلاَق‬ ‫اَذٰهؕ‪١‬‬ ‫َكَاَبْۢنَا‬ ‫ْنَم‬ ‫ْتَلاَق‬

‫بوی�یوک ہی اب�ت اتبئیوت و�ہےنہکیگل ا�سیک ربخٓا�پوکسک ےن �دی�؟ کاہ بس اجنےن و�الے وپ�ر�ی ربخرھکےن و�الے الہل ےن‬

‫‪ 1‬املائدۃ�‪۸�۹‬‬
‫القد��‪۲�۹�۸‬؍�‪۵‬‬
‫‪ 2‬فتح ی‬
 ‫�������‬

‫اَمُكُبْوُلُقۚ‪١‬‬ ‫ْتَغَص‬ ‫ْدَقَف‬ ‫ِهّٰللا‬ ‫ىَلِا‬ ‫ۤاَبْوُتَت‬ ‫ُرْيِبَخْلا‪ْ۰۰۳‬نِا‬

‫جمےھ ہی التبیا ےہ �‪�(،‬ا�ے یبنیک د� نوو�ں ویبیو ! ) �اگرمت د� نوو�ں الہل ےک اسمےن وتبہرکلو (تو تہب رتہب ےہ)‬

‫ُهىٰلْوَم‬ ‫َوُه‬ ‫َهّٰللا‬ ‫َّنِاَف‬ ‫ِهْيَلَع‬ ‫اَرَهٰظَت‬ ‫ْنِا‬ ‫َو‬

‫قیًانی متاہ�ر�ے د�ل کھج ڑپ�ےںیہ�ا�و�راگرمتیبن ےکالخ�ف ایک د�وسر�ےیک دم�درک�ویگ سپ ًانیقی �ا�ساک اک�راس�ز الہل ےہ‬

‫َو ُلْيِرْبِج َو ُحِلاَص الْمُؤْمِنِيْنَۚ‪َ ١‬و ُةَكِٕىٰٓلَمْلا َدْعَب َكِلٰذ ٌرْيِهَظ‪۰۰۴‬‬

‫�ا�و�رربج�ائلیںیہ�ا�و�رکیناہلایام�نا�و�را�نےکالع�و�ہرفشےتیھبدم�درکنےو�الےںیہ�‪�،‬اگرو�ہ(غیپربم) متںیہالط�قد�ےدیں‬

‫ُْ ٰ‬
‫ىٰسَع ۤٗهُّبَر ْنِا َّنُكَقَّلَط ْنَا ۤٗهَلِدْبُّي اًجاَوْزَا اًرْيَخ َّنُكْنِّم ٍتٰمِلْسُم ّم ٔو ِمن ٍ‬
‫ت‬
‫توتہبدلجاہنںیا�ناکر�ب! متاہ�ر�ےدبلےمتےسرتہبویبیا�ںانعیترفمائےاگ�‪،‬جواسال�مو�الای�ں�‪�،‬الہلےکوضح�رھجےنک‬

‫ٍتٰتِنٰقٍتٰبِٕىٰٓتٍتٰدِبٰعٍتٰحِٕىٰٓسٍتٰبِّيَثَّواًراَكْبَا‪�(۰۰۵‬اتلرحیم�‪۳‬تا�‪)۵‬‬
‫�و�الای�ں�‪،‬توبہرکنےو�الای�ں ع�‪،‬اب�د�تاجبالنےو�الای�ں ��‪،‬ر� �وز�ےرھکےنو�الای�ںوہ�ںیگ�‪،‬بوی�ہا�و�رونک�ا�ریا�ں�۔‬
‫�رسو�ل الہلﷺ ےن اپین ویب�ی ےسوکئی ر�ا�زکی اب�تیہکرگم�ا�ن ےس ہییطلغ وہئیہک اپےنوشہرکے ر�ا�زکو ر�ا�ز رھکےن ےک اجبئے د� سور�ی‬
‫بوی�ی رپ�افاشکر�دیا �‪،‬یہویب�یوک�نںیھت ا�و�رسک رپ ر�ا�زظاہرکایتاھ دبع�الہل نب ابع�سیک ر�و�ایت ےکاطمبق و�ہ ا�م الومنمنی اعئہشدصیہق ‪r‬‬
‫�ا�و�رفحہص ‪ r‬ھتںی �‪،‬‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ‬
‫اللت ْ ي ِن�‪،‬‬ ‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َّ‬ ‫ا� َع َّب َ َ َ ْ َٔ َ ْ َ ً َ َ َٔ ْ َٔ ْ َٔ َ ُ َ َ َ ْ َ ْ َٔ َ ْ ن ْ َٔ ْ َ‬ ‫َعن ْب ن‬
‫اس قال‪ :‬ل ازل ح ِر يصا عل ان اسال عر ع ِن الرات ي ِ� ِمن ازو ِاج ِب ِي‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫َّ َ َ َ ْ َ َ‬‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫‪َ 1‬‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬
‫ض الط ِر ِيق‬ ‫قال الل تعال‪ِ { :‬إ�ن تتوب ِإ�ل للاِ فقد صغت قلوبكما} ح ت� جح ع ُر و جحجت معه‪ ،‬ف َّلا كن ِببع ِ‬
‫َ ُ َ ُ َ َ َ ْ ُ َ َ ُ ْ َ َ َ َ َ َّ َ ثُ َّ َٔ تَ ن َ َ َ ْ ُ َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ َٔ َ ُ ْ ُ َ َٔ َ ْ ُ ْٔ نَ َ ْ َ َٔ‬
‫ال ْرا تَ� ِن‬ ‫عدل عر وعدلت معه ِب� ِإلداو ِة‪ ،‬فت ب�ز � ا� ِ ي�‪ ،‬فسكبت عل يدي ِه فتوضا فقلت‪ :‬ي� ا ِم ي� الو ِم ِن ي�‪ ،‬م ِن‬
‫ْ َ ُ َ َ َّ َ َ ْ َ َ ْ ُ ُ ُ ُ َ ‪َ َ َ 2‬‬ ‫َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َّ ُ َ َ‬ ‫َٔ ْ‬
‫الل ت َعال‪ِ { :‬إ�ن تتوب ِإ�ل للاِ فقد صغت قلوبكما} ؟ فقال‬ ‫ِم ْن از َو ِاج الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬اللت ِان قال‬
‫ِ‬
‫ُ َ ُ َ َ َ ً َ َ َ ْ نَ َ َّ َ َ ُّ ْ ُّ َ َ َ َ َ َٔ ْ ُ ُ َ ْ ُ َ َ ْ َ ْ ُ ْ ُ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ ُ‬
‫اس‪،‬قال الزه ِري‪ :‬ك ِره‪-‬والهلِ ما سالته عنه ول يكتمه‪ ،‬قال‪ ِ :‬يه حفصة وعا ِئشة‬ ‫اعبا لك ي� با� عب ٍ‬ ‫عر‪ :‬و ج‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪ w‬سےرم� �ویےہ مںیہشیمہا�ساب�تیکوخ�اہشرھکاتتاھکہدیسناعرم‪t‬سےا�ز�و�ا�جرہطم�ا�تںیمےسا�ند�وعو�رتو�ں‬
‫کیاببتوپچوھ�ںہکو�ہوک�نںیھت�‪،‬جنےکاب�ر�ےںیمالہلاعتلٰینےرفمایاہے’’�اگرتمد� نوو�ںالہلےسوتبہرکتیوہ�(تویہاہمت�ر�ےےئلرتہبہے)‬

‫التحر�‪4 :‬‬
‫ي‬ ‫‪1‬‬
‫التحر�‪4 :‬‬
‫ي‬ ‫‪2‬‬
 ‫�������‬

‫کوینہکاہمت�ر�ےد�لدیسھیر�ا�ہےسٹہےئگںیہ�۔‘‘حیتہکبجدیسناعرم‪t‬نےجحایکتومںییھبٓا�پےکاستھجحایک�‪،‬جبایکدفہع‬
‫سدیناعرم‪�t‬رسےتےسالگےلچےئگوتمںییھباپنیاکبرتنےلرک�ٓا�پےکاستھ گوہای� �‪ٓ،‬ا�پےناحجتوکوپ�ر�اایکا�و�ررھپریم�ےاپ�س‬
‫�ٓائےوتمںیےنٓا�پےکاہتوھ�ںرپپانیڈ�الا تومںیےنرع�ضیکا�ےامری�ا نملومنی�!�ا�ز�و�ا�جرہطم�ا�تںیمےسو�ہد�وعو�رتںیوک�نںیھتنجےک‬
‫با�ر�ےںیمالہلاعتلٰینےرفمایاہے’’�اگرتمد� نوو�ںالہلےسوتبہرکتیوہ�(تویہاہمت�ر�ےےئلرتہبہے�)کوینہکاہمت�ر�ےد�لدیسھیر�ا�ہےسٹہ‬
‫گےئںیہ�۔‘‘ سدیناعرم‪t‬نےرفمایاعدب�الہلنبابع�س‪!w‬تمرپعتبجےہ�‪� ،‬زہر�ی‪a‬ہکےتںیہہکو�الہل�!�انوہ�ںےنا�سوس�ا�لوکاگرچہ‬
‫‪1‬‬
‫ناسپدنکایمرگ�ا�سےکوج�ا�بوکھچاپیاہنںی�‪� ،‬انوہ�ںےنرفمایاکہا�ند�وعو�رتو�ںےسرم�ا�د�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪� r‬وفحہص‪ r‬ہںی�۔‬
‫�الہلاعتلٰینےیبنﷺوک�افاشئےر�ا�زکیربخد�ےد�یوت�رسو�لالہلﷺےنا�مالومنمنیہصفح‪ r‬پرستخریگ�یایتدش�دکاطریہقاتخای�رںیہن‬
‫ف مرایالبہکاہنںیرشمدنگیےساچبنےےکےئلرنمیےسیسکدحتکالتبدیاہکمتےنریم�ا�ر�ا�زفا�شرک�دیاہےاتہماپےنملحا�و�رکر�میکانبپرسا�ر�ی‬
‫وتا�مالومنمنیہصفح‪ r‬نےاعلمریح�تںیمرسو�ل‬
‫را�ضرفمایا�‪،‬جبرسو�لالہلﷺےناہنںیافاشئےر�ا�زکیہیاب�تاتبئی �‬
‫با�تاتبنےےساع �‬
‫�الہلﷺےسوپچاھکہٓا�پوکیہاب�تسکےنالتبئی(عییناحصبہوصاحبتیاکقعدی�ہاھتکہٓا�پﷺکوہربا�تاکعملا�زخو�دہنںیوہتاجب‬
‫تکہکالہلاعتلٰی�و�ہملعاطعنہرفما�د�ے�‪،‬بالاف�ظدیرگ�رسو�لالہلﷺکاعملذ�اتیںیہنےہہکلبالہلاعتلٰیکااطعرک�د�ہےہ�)کوینہکانوہ�ںےنا�م‬
‫�الومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬کےالع�و�ہیسکوکیہاب�تںیہنالتبئییھتا�و�رعائہش‪ r‬سےاہنںیہیوتقعںیہنیھتہکو�ہٓا�پﷺوکتبال�دیںیگ‬
‫ےہ‪،‬جو� لدو�ںےکےپھچدیھبا�و�رٓاکنوھ�ںیک‬
‫ںیھت �‪ٓ،‬ا�پﷺےنرفمایاجمےھا�سیتسہےنربخ�د�یےہوجعال�ماغلوی�ب �‬
‫کوینہکو�ہرشیکاعممہل �‬
‫خاینتکتاجناتہے�‪،‬‬
‫ُّ ُ‬ ‫ُْ‬
‫ي َو َما ت ِف‬ ‫ََْ ُ َ ۗ ََ ْ َْ ُ‬
‫‪2‬‬
‫الصد ْو ُر ‪۱۹‬۝‬ ‫يعلم خا ِٕىنۃ الع ِ‬
‫ترجہم�‪�:‬الہلاگنہو�ںیکوچ�ر�یکتےسو�اقفےہا�و�رر�ا�زکتاجناتےہوجونیس�ںےناپھچرکےھںیہ۔‬
‫رطزعلمیکاصال�حےکےئلرفمایاکہاہمت�ر�ےد�لر�ا�ہر�استےسٹہےئگںیہا�سےئلمتد� نوو�ںےک‬
‫چاننہچالہلاعتلٰینےا�ز�و�ا�جرہطم�ا�تےک �‬
‫لےئرتہبییہےہہکاپینا�سیطلغرپ�الہلےساصلخمنہوتبہو�اتسافغ�ررک�و�‪�،‬الہلںیہمتاعم�فرفما�د�ےاگےسیجف مرایا‬
‫َ َ ْ َ َ ِ ْۢ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ َ َ َّ َ َ ُ ْ ُ َ َ ْ ‪۰‬۝ َّ َ َ ُ َ‬
‫‪3‬‬
‫هللا غف ْو ٌر ّر ِح ْي ٌم ‪۳۹‬۝‬ ‫فن تب م بع ِد ظل ِمهٖ واصلح ف ِان هللا يتوب علي ِ ۭه اِن‬
‫وہائےیگ�۔‬
‫رھوظملرکنےےکدعبتوبہرک�ےا�و�ر�اپیناصال�حرکلےوت�الہلیکرظنعانیترھپ�ا�سرپمائل ج‬
‫ترجہم�‪:‬پ ج‬

‫َ ُ َّ َ‬ ‫ـال َز ْو ِج َ‬ ‫النـ َـاح َ ب� ُب َم ْو ِع َظــةِ َّ ُ ْ َ َ ُ َ‬

‫َ ُ ّ‬
‫ـاب الطــا ِق‬ ‫�ــا�‪ ،۵�۱�۹�۱‬حصیــح مســم ِكتـ‬ ‫الرجـ ِـل ابنتــه ِلـ ِ‬ ‫ـاری ِكتــاب ِ ِ‬ ‫‪ 1‬مســند امحــد �‪،۲�۲�۲‬حصیــح ب خ�ـ‬
‫ُْ ٓ‬
‫ـر القـ ْـرا ِن َ ب�ب‬
‫َٔ ْ َ ُ َ ْ‬ ‫َّ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ‬ ‫الن َسـ َ تَ خْ‬ ‫ّ‬ ‫َ ب� ٌب ف� ْ إاليـ َـاء‪َ ،‬و ْاعـ تِ زَ‬
‫ـاء‪ ،‬و� ِي ي ِ� ِهــن وقــوِ ِل تعــال‪ :‬و ِإن تظاهـ َـرا علي ِه�‪،۳�۶�۹�۵‬جامــع �مــذی ابــواب تف ِسـ ي ِ‬
‫ت‬ ‫ـ� ِال ِ ِ‬ ‫ِي ِ ِ‬
‫ئ‬ ‫ن‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫ـور ِة التحـ ِـر ي ِ� �‪،۳�۳�۱�۸‬الســ� الکـ بـری للنســا��‪۹�۱�۱�۲‬‬
‫ن‬ ‫َو ِمـ ْـن ُسـ َ‬
‫‪ 2‬املومن�‪۱�۹‬‬
‫‪ 3‬املائدۃ �‪۳�۹‬‬
 ‫�������‬

‫�او�راگریبناکر�مﷺےکاقمبہلںیممتد� نوو�ںنےاسیرط�حیکاک�ر�و�ائای�ںا�و�رماظہر�ےرکتیرہںیوتاپانیہاصقن�نرک�ویگیبنﷺکاکھچںیہن‬
‫باگ�ڑسوکگیویکنہکالہلا�ساکمولٰیہےا�و�ر�ا�سےکدعبجربیلا�و�رامت�ماصلحاہلایام�نا�و�رسبالمئہکا�سےکاستیھا�و�ردم�دگا�رںیہ�‪�،‬ا�و�رنتہیبےک‬
‫وکال�قد�ےدیں(عییند� سور�یا�ز�و�ا�جرہطم�ا�تیھبھچکوصق�رو�ا�رھتںی)‬
‫وک مرایاعبدیہنںیہکیبنرکیمﷺمتبس ط‬
‫طو�رپر�ا�ز�و�ا�جرہطم�ا�ت ف‬
‫توماعمہلا�نرپتگنںیہنوہگا�ا�و�رنہو�ہاہمت�ر�ےاتحم�جیہوہ�ںےگہکلبالہلاسےاہمت�ر�ےدبلےںیماییسویبیا�ںاطعف مرا�د�ےنجںیمہیاقبل‬
‫ترعیفافص�توہ�ںیگوجعو�ر�تیکتمظعیکدللیںیہ�‪�،‬و�ہےچسد�لےسالہلوحد�ہالشریک �ا�و�ر�ا�سےکرسو�لا�و�ر�ا�سےکدینرپ�ایام�ن‬
‫�رھکیتا�و�رًالمع�اپےناخال�قاعم�د�ا�ت�‪،‬خاصئلا�و�ربرتائومںیالہلےکدینیکریپ�و�یرکنےو�الیوہ�ںیگ�‪�،‬و�ہالہلا�و�را�سےکرسو�لیکاتبعرفما�ن‬
‫�ا�و�ر�اپےنوشہرکیاطاعتزگ�ا�رہو�ںیگ ��‪،‬و�ہاپینزمک� �وریو�ںا�و�رلزغشو�ںرپنا�د�م کوہرتوبہرکنےو�الیوہ�ںیگ ��‪،‬و�ہابع�د�تزگ�ا�رینعیقحو�الو�ںاکحق‬
‫ہپاچنیتا�و�را�د�ارکنےو�الیوہ�ںیگ�‪�،‬و�ہرف�ضر� �وز�ےرھکےنےکالع�و�ہالہلیکرضاوخوشون�د�یاحصلرکنےےکےئلرثک�تےسیلفنر� �وز�ےرھکےن‬
‫�و�الیوہ�ںیگ�‪�،‬ا�و�ر�ا�نںیمویب�ہا�و�ربضعونک�ا�ر�یوہ�ںیگ�۔البشہبا�ز�و�ا�جرہطم�ا�تہیامت�مافص�ترھکیتںیھت ی�‪،‬اہ�ںا�ز�و�ا�جرہطم�ا�توکنتہیبرکنے‬
‫کادصقمیہےہہکوجطر�زلمعمتےناتخای�رایکوہ�اےہ�ا�سےسیبنرکیمﷺوکفیلکتوہ�رہیےہانچنہچاسےرت�کرک�د�و�ا�و�ر�اپےناند�ریہ‬
‫دیپ�ار�و�۔یجےسرفمایا‬
‫پاکزی�ہافص�تدب�رجہاتم ک‬
‫َ‬
‫ك ت ْطه ْ ً‬‫ُ‬
‫ت َويُ َط ّه َر ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ب َع ْن ُ‬ ‫۔۔۔ا َِّنَا ُي ْي ُد ُ‬
‫هللا ل ُِي ْذ ِه َ‬
‫‪1‬‬
‫ياۚ ‪۳۳‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫الر ْج َس اهل ال َبي ِ‬
‫ك ّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ترجہم‪� :‬الہلوتیہاچہاتہےہکمتاہلتیبیبنےسدنگگیوک�د�و ک�رر�د�ےا�و�رمتںیہوپ�ر�یرط�حاپ�کرکد�ے�۔‬
‫چاننہچبجا�ز�و�ا�جرہطم�ا�تےنہیات�دیبینسوت�و�ہرسو�لالہلﷺیک ضراجوئیےکےئلدلج�یےسٓاگے ھڑبںی�۔‬
‫ٓ‬ ‫ٗ‬ ‫ُ‬ ‫الغ ْ َ�ة َع َل ْيه‪َ ،‬ف ُق ْل ُت ُل َّن َ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ َ ُ َّ ّ َ َّ ُ َ‬ ‫َٔ َ‬
‫‪:‬ع ٰس َر ّبه ا ِْن‬
‫َّ ف َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِ ي� ي ِ ِ‬ ‫َع ْن ان ِس ْب ِ ن� َما ِل ٍك‪ ،‬قال‪ :‬واجتمع ِنساء الن ِب ي� صل‬
‫َِ‬
‫َُٓ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ ُ َّ َ ْ ّ ُ ْ َ ٗ ٓ َ ْ َ ً َ ْ ً ّ ْ ُ َّ َ َ‬
‫طلقكن ان يب ِدله ازواجا خيا ِمنكن ‪ ،‬فنلت ه ِذ ِه االية‬
‫�ا�نویبیو�ں قاکوص�رایکاھتا�سہلسلسںیمانس‪ t‬کیر�و�ایتےہسدیناعرم‪ t‬نےرفمایا�ایکرمتہبیبنرکیمﷺیکویبیا�ںوج�ش خور�و�ش‬
‫مںیٓا�پیکدخمتںیماتاف�قرککےھچکاطملاب�تےلرکحاضرہوئںی�‪� ،‬ا�سرپمںیےنا�نےساہککہدیعبہنںیہکالہلاپ�کںیہمتالط�قدلا�دیں‬
‫‪2‬‬
‫�ا�و�رمتاہ�ر�ےدبلےمتےسرتہبسمہملویبیا�ںاپےنرسو�لﷺوکاطعفرماد�ے�۔‬
‫ْ ُ َٔ‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َٔ َ َ َ َ َ َ َ ن ُ َ َ َ ُ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َب ْع َض ِن َسا ِئ ِه‪ ،‬ف َدخل ُت َعل يْ ِ� َّن‪ ،‬قل ُت‪ِ :‬إ ِن ان تَ َ� ْي ت نَّ� ا ْو‬ ‫عن ان ٍس‪ ،‬قال‪ :‬وبلغ ِ ي� معاتبة الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ ّ َ َّ ُ َ ُ َ ُ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ ً ْ ُ َّ َ تَّ َٔ َ ْ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ َ ُ َٔ َ ف‬
‫ول الهلِ‬ ‫ليب ِدلن الهل رسول صل الهل علي ِه وسل خ ي�ا ِمنكن‪ ،‬ح� اتيت ِإحدى ِنسا ِئ ِه‪،‬قالت‪ :‬ي� عر‪ ،‬اما ِ ي� رس ِ‬
‫ُ َٔ َ َٔ َ‬
‫ض َما ك ْن ُت ا ِج ُد ف نْا زَ�ل‬ ‫ع‬ ‫س ْت ن� َع ْن َب ْ‬
‫َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َما َي ِع ُظ ِن َس َاء ُه‪َ ،‬ح تَّ� َت ِع َظ ُه َّن َٔا ْن َت َ؟ف َٔا َخ َذ ْت ن� َوالهلِ َٔا ْخ ًذا َك َ‬
‫َص َّل ُ‬
‫ِ‬ ‫ِي‬ ‫ِي‬

‫‪ 1‬االحزاب�‪۳�۳‬‬
‫ة‬ ‫َ ُ َ َ َ ف ْ َ ة َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ ْ ْ َ‬
‫القب ِل �‪۴�۰�۲‬‬ ‫‪ 2‬حصیح ب خ�اری کتاب الصالۃ ب�ب ما جاء ِ ي� ِ‬
‫القب ِل‪ ،‬ومن ل ي� ِإالعادة عل من سا‪ ،‬فصل ِإل غ ي ِ� ِ‬
 ‫�������‬
‫َ‬
‫ُ‬
‫يا ِم ْنك َّن}‬ ‫‪{:‬ع َس َر ُّب ُه � ْن َط ّل َق ُك َّن َٔا ْن يُ ْبد َل ُه َٔا ْز َو ً‬
‫اجا َخ ْ ً‬ ‫الل َع َّز َو َج َّل َ‬
‫َّ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ِ‬ ‫ِإ‬
‫�ایکر�و�ایتںیم�انس‪ t‬کےوح�الہ سےدیسنارمع‪ t‬کاایب�نوی�ںلقنوہ�اےہجمےھربخیچنہپہکاماہ�تالومنمنیا�و�رنیبرکیمﷺےک‬
‫�د�رمای�نھچکانچاتیوہگیئےہا�سرپمںیا�نےسایکایکےکاپ�سایگ�ا�و�ر�ا�نےساہککہمترسو�لالہلﷺکوتگنرکنےےساب� �زٓاجائوو�رنہ‬
‫رتہبوییا�ںاطعفرماد�ےاگاہی�ںکتہکبجںیماماہ�تالومنمنیںیمےسٓاخر�ی(حصیح ب خ�اری کتاب‬ ‫�الہلاعت �لٰیرسو�لالہلﷺوکتمےس ب‬
‫َ‬ ‫َ َ َٔ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ تَّ خ ُ‬
‫التحر� َب ُب ت ْب َت ِغ َم ْرضاة از َوا ِجك�‪۴�۹�۱�۳‬‬
‫ًّ‬ ‫َ‬
‫ی‬ ‫التفس�سورۃ‬
‫ی‬ ‫ا�ذوا ِم ْن َمق ِام ِإ ْ ب َ� ِاه ي َ� ُم َصل ‪ ،� ۴�۴�۸��۳‬وکتاب‬ ‫التفس�سورۃ البقرۃ ب�ب و ِ‬
‫ی‬
‫کیر�و�ایتےکومبجبا�مالومنمنیا�مہملس‪) r‬کےاپ�سایگ�‪،‬توانوہ�ںےنےھجموج�ا�بدیا�ا�ےرمع‪ !t‬کای�رسو�لالہلﷺوع�رتو�ں‬
‫وہ؟�الہلیکمسق!�انوہ�ںےنریم�یاییسرگفتیکہکریم�ےہصغوکھٹڈن�اکرکےرکھ‬
‫کیتحیصنےکےئلاکفیںیہنںیہہکمتاہنںیتحیصنرکنےےلچ �‬
‫�دیا�ا�و�را�سےکدعبالہلاعت نلٰیےیہٓایت’’ عبدیںیہنہکاگریبنمتبسویبیو�ںوکالط�قد�ےد�ےوتالہلاسےاییسویبیا�ںاہمت�ر�ےدبلےںیم‬
‫عاطرفماد�ےوجمتےسرتہبوہ�ں�‪،‬سیچاملسم�ن�‪،‬با�ایام�ن�‪�،‬اطاعتزگ�ا�ر�‪،‬توبہزگ�ا�ر ع�‪،‬اب�د�تزگ�ا�ر ��‪،‬ا�و�رر� �وز�ہد�ا�ر�‪،‬خو�ا�ہوشہردید�ہوہ�ںایابکر�ہ�۔‘‘‬
‫نا�ز�لوہئی�۔‬
‫‪2‬‬

‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ َ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬
‫َّ ْ تَ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬
‫ُ َ ُ خَ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َّ َ ن َ ْ ُ‬
‫اع زَ�ل ن ِب يُّ� الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِنساءه‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫اب‪ ،‬لا‬ ‫اس‪ ،‬حدث ِ ن ي� ع ُر ْب ن� الط ِ‬ ‫ْ ُ َ َّ‬
‫حدث ِ ي� عبد الهلِ ب ن� عب ٍ‬
‫َُْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُ َ َ َّ‬ ‫َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ َ َ َّ ُ ُ َ ْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِن َس َاء ُه‪ ،‬فقل ُت‪ َ :‬ي�‬ ‫اس َي ْنك ُتون ِب� َل َص‪َ ،‬و َيقولون‪ :‬طل َق َر ُسول الهلِ صل‬ ‫دخلت الس ِجد‪ ،‬ف ِإذا الن‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ُ ُّ َ َ ْ َ ْ َ ْٔ ّ َ َ ْ ُ ْ َ َ َّ ْ تَ ُ َّ َ َّ َ َ‬ ‫َ‬
‫الهل َم َعك‪َ ،‬و َمل ِئك َت ُه‪َ ،‬و ِج ْب ِ� يل‪َ ،‬و ِميك ِئيل‪،‬‬ ‫َر ُسول الهلِ ‪ ،‬ما يشق عليك ِمن شا ِن ِالنس ِاء؟ ف ِإن كنت طلق�ن‪ ،‬ف ِإن‬
‫َّ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ َ َ ْ ُ َٔ ْ َ ُ َ‬ ‫َ َٔ نَ َ َٔ ُ َ ْ َ ْ ُ ْٔ ُ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ َّ ْ ُ َ َٔ ْ َ ُ َ َ َ‬
‫الهل ُي َص ِّدق ق ْو ِ يل ال ِذي‬ ‫ون ُ‬ ‫الهل ِبك ٍم‪ِ ،‬إل رجوت ان يك‬ ‫وا�‪ ،‬وابو بك ٍر‪ ،‬والو ِمنون معك‪ ،‬وقلا تكت واحد‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َُْ‬
‫يا ِم ْنك َّن �‪،‬فقل ُت‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ‬
‫َ‬ ‫اجا َخ ْ ً‬‫الت ْخي ي�‪َ :‬ع َس َر ُّب ُه � ْن َط ّل َقك َّن ٔا ْن يُ ْبد َل ُه ٔا ْز َو ً‬‫َٔ ُ ُ َ نَ َ َ ْ َ ْ ٓ َ ُ ٓ َ ُ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِإ‬ ‫اقول‪ ،‬و ز�لت ه ِذ ِه الية اية ِ ِ‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔا َط َّل ْق تَ ُ� َّن؟ َق َال َ‪:‬ل َ‪،‬ف ُق ْم ُت َع َل َ ب� ِب ْ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِن َس َاء ُه‬ ‫ال ْس ِج ِد‪ ،‬ف َن َاد ْي ُت ِب� ْعل َص ْو ِ ت ي�‪ْ ،‬ل ُيط ِل ْق َر ُسول الهلِ صل‬
‫‪،w‬سدیناعرم ‪ t‬سے ر�و�ایترکتےںیہ بج رسو�ل الہل ﷺنے اپین ویبیو�ں ےسدحیلعگی اتخای�ررفمائیوتمںی‬
‫عدب�الہل نب ابع�س �‬
‫دجوب�یںیماچنہپ�‪�،‬دکیاھہکول�گرکفتمیبےھٹوہئےرکنکیا�ںاٹاھ�اٹاھرکرگ�ارہےںیہا�و�رٓاپسںیمہہکرہےںیہہکرسو�لالہلﷺےناپین‬
‫سم ن‬
‫دعبدیناعرم‪ t‬نےا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪� r‬ا�و�ر�ا�مالومنمنی فحہص‪ r‬کےاہ�ںاپےناجنے‬
‫وکال�قد�ےد�یےہ ��‪،‬ا�سےک س‬
‫بوییو�ں ط‬
‫�ا�و�ر�ا�نوکصنتحیرکنےاک�ذکرایک�‪،‬پرھرفمایاکہ ںیم رسو�ل الہلﷺ یک دخمت ںیم احضرہو�ا�ا�و�رعر�ضایکبوییو�ں ےک اعممہل ںیمٓا�پویک�ں‬
‫وکال�قد�ےدیںوتالہلٓا�پےکاستھےہ�‪،‬سا�ر�ےالمئہکا�و�رجربیل یمواکئلیٓا�پےکاستھںیہ�‪�،‬ا�و�رمںی‬
‫پریاش�نوہتےںیہ�؟�اگر�ٓا�پا�ن ط‬
‫�ا�و� سردینا�ابوبرکاو�ربساہلایام�نٓا�پےکاستھںیہ�‪،‬مںیالہلاکشرکباجلاتاہو�ںہکمکیہایاسہو�اہےہکںیمےنوکئیاب�تیہکوہ�ا�و�ر�الہلےسہی‬
‫�امدینہرکیھوہکہو�ہریم�ےوق�لیکدصتیقرفماد�ےاگ�‪،‬چاننہچا�سےکدعبسو�ر�ہرحتیمیکہیٓایا�ت’’ عبدیںیہنہکاگریبنمتبسویبیو�ںوکالط�ق‬
‫التحر�‪5 :‬‬
‫ي‬ ‫‪1‬‬
‫ط�ی�‪۴�۸�۸‬؍�‪۲�۳‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 2‬ی‬
 ‫�������‬

‫�د�ےد�ےوتالہلاسےاییسویبیا�ںاہمت�ر�ےدبلےںیماطعرفماد�ےوجمتےسرتہبوہ�ں�‪،‬سیچاملسم�ن�‪،‬با�ایام�ن ��‪،‬اطاعتزگ�ا�ر�‪،‬توبہزگ�ا�ر ع�‪،‬اب�د�ت‬

‫گز�ا�ر ��‪،‬ا�و�رر� �وز�ہد�ا�ر�‪،‬خو�ا�ہوشہردید�ہوہ�ںایابکر�ہ�۔‘‘ نا�ز�لوہئگںی�‪،‬پرھمںیےنرسو�لالہلﷺےسوپچاھا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!کای‬
‫وکال�قد�ےد�یےہ ��؟ٓا�پﷺنےرفمایاہنںی�‪�،‬ا�سرپمںیےندجسمنوب�یےکد�ر�و�ا�ز�ےرپکڑھ�ےوہکراب�ٓا�و�ا�زلبدن�اعال�ن‬
‫�ٓا�پےنویبیو�ں ط‬
‫کایکہرسو�لالہلﷺنےاپینویبیو�ںوکالط�قںیہند�یےہ�۔‬
‫‪1‬‬

‫ف‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َٔ َٔ‬

‫حزب� عىل َما ذكرت َعا ِئشة قالت‪ :‬ا ن� َو َس ْو َدة َو َحف َصة َو ِ‬
‫صف َّية ِ ي� حزب‪،‬‬ ‫ين‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل كن‬ ‫ِلن ا َزواجه صل‬
‫ف‬ ‫َ َ ٔ‬
‫َوز ْينب َوام َس َملة والباقيات ِ ي� حزب‬
‫حافظدب�الدینینیع‪ a‬نےا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬کےوح�الےےسر�و�ایتلقنیکےہ�ا�ز�و�ا�جرہطم�ا�تیکد�واپ� ٹرای�ںنبیئگںیھت�ایک‬
‫‪�،r‬ا�مالومنمنیہصفح‪� r‬ا�و�ر�ا�مالومنمنیہیفص‪ r‬ھتںیا�و�رد� سور�یںیم�ا�مالومنمنی‬
‫‪�،r‬ا�مالومنمنیوس�د�ہ �‬
‫مںی�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق �‬
‫‪2‬‬
‫‪�،r‬ا�مالومنمنیا�مہملس‪� r‬ا�و�رباقیا�ز�و�ا�جاشملںیھت�۔‬
‫�زیبن �‬

‫اَهُّيَاٰۤي َنْيِذَّلا اْوُنَمٰا اْۤوُق ْمُكَسُفْنَا َو ْمُكْيِلْهَا اًراَن َّو اَهُدْوُق ُساَّنلا َو ُةَراَجِحْلا‬
‫�ا�ے ایام�ن و�الو ! تم اپےن ٓا�پوک ا�و�ر اپےنرھگو�الو�ںوک ا�س ٓا�گ ےس اچب�ٔو جساک ایدنھن اناس�ن ںیہ ا�و�ر رھتپ�‪،‬‬

‫اَهْيَلَع ٌةَكِٕىٰٓلَم ٌظاَلِغ ٌداَدِش اَّل َنْوُصْعَي َهّٰللا ۤاَم ْمُهَرَمَا َو َنْوُلَعْفَي اَم ُ ْٔي َم ُر ْونَ‪۰۰۶‬‬
‫جسرپتخسد�لوبضم�طرفشےترقم�رںیہںیہنجوجمکحالہلاعت �لٰیدیاتےہا�سیکانف مرانیںیہنرکتےلبہکوجمکحدیااجئےاجبالتے‬

‫اَهُّيَاٰۤي َنْيِذَّلا اْوُرَفَك اَل اوُرِذَتْعَت َمْوَيْلاؕ‪ ١‬اَمَّنِا َنْوَزْجُت اَم ْمُتْنُك َنْوُلَمْعَتؒ‪�(۰۰۷‬اتلرحیم�‪)۶�،�۷‬‬
‫ہںی�‪� ،‬ا�ے اکفر�و ! �ٓا�ج مت ذع�ر و اہبنہ تمرک�و�‪،‬متںیہ رص�ف اہمت�ر�ےرکتو�ت اک دبلہ دیا اج رہا ےہ�۔‬
‫گرھکےرسبر�ا�ہیکذمہد�ا�ر�ی‪�:‬ا�ےولگوجو�ایام�نالئےوہ�!صر�فاپےنٓا�پوکہیوقح�قالہلا�و�رحوق�قاعلاب�د�ا�د�اکرکےٓا�گےساچبنےیکوکشش‬
‫ایہمرتےوہ�اسیرط�حٓاخر�و�یالف�حوناج�تےک‬
‫نہرکتےرہولبہکہییھباہمت�ر�یذمہد�ا�ر�یےہہکسجرط�حمتاہنںی ندای�و�یٓا�ر�ا�مو�ٓاسائش ک‬
‫لےییھباپےناہل عوای�لوکاسالمیامیلعت�تےسٓا�ر�اسہترک�وا�و�راہنںیکیناعام�لیکنیقلترک�و�‪�،‬ا�نےستلفغایچمشوپشیہنرک� تواکہو�ہمنہجیک‬
‫ےس مرایا‬
‫خوفان�کٓا�گےسچباجئںیجساک�ایدنھناناس�نا�و�ررھتپوہ�ںےگ�‪،‬یج ف‬
‫ً‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫م‪۰‬۝ َا ْن ُت ْم ل َها ٰو ِر ُد ْو َن ‪۹۸‬۝ ل ْو َك َن ٰه ُٔو َلۗ ِء ٰال َِهة َّما َو َر ُد ْو َهاۭ‪۰‬۝‬ ‫َ َ ُ َ‬ ‫َّ ُ ْ َ َ َ ْ ُ ُ ْ َ ِ ْ ُ‬
‫ب َج َه ّن َ ۭ‬‫م د ْو ِن هللاِ حص‬ ‫اِنك وما تعبدون‬

‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ ْ‬ ‫َ‬

‫ـر� َ ب� ُب {ت ْب َت ـ ِغ ي َم ْر َضــاة از َو ِاجــك �‪ ،۴�۹�۱�۳‬حصیــح مســم کتــاب الطــاق َ ب� ٌب ِ ي�‬
‫التفس�ســورۃ التحـ ی‬ ‫ی‬ ‫‪ 1‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب‬
‫َ‬ ‫َ َ َ ْ ََ‬ ‫تَ‬ ‫ّ‬ ‫ْ إاليـ َـاء‪َ ،‬و ْاعـ تِ زَ‬
‫ـاء‪َ ،‬و خْ� ِي ي ِ� ِهـ َّـن َوقـ ْـوِ ِل ت َعــال َو ِإن تظ َاهـ َـرا َعل ْيـ ِـه�‪۳�۶�۹�۱‬‬
‫ـ� ِال ِالن َسـ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫‪ 2‬معدۃ القاری �‪۲�۴�۹‬؍�‪۱�۹‬‬
 ‫�������‬

‫ٰ ُ‬ ‫ُ ٌّ‬
‫َوك ِف ْيَا خ ِلد ْو َن ‪۹۹‬۝ ت‬
‫‪1‬رجہم�‪:‬یبکشمتا�و�راہمت�ر�ےو�ہوبعم�دنجںیہمتالہلوکچوھ�ڑکرپوجےتوہہجمناک�ایدنھنںیہ�وہںیمتوکجاناےہ‬
‫�اگریہو�اقیعالہٰوہتےوت�وہا�ںہناجتے۔‬
‫ْ ن َ ْ ُ ف َ ْ َ َ َ َ ُ ُ َ َّ ُ َ ْ َ َ ُ َ َ َ َ ٌ‬
‫ح َارة ِم ْن ِك ْب ِ� ٍ‬
‫يت‬ ‫َع ْن َع ْب ِد الهلِ ب ِ� مسع ٍود‪ ِ ،‬ي� قوِ ِل تعال‪{ :‬وقودها الناس والِجارة} قال‪ ِ :‬يه ِ ج‬
‫‪2‬‬
‫عدب�الہلنبوعسم�د‪ٓ� w‬ایترکیہم’’جساکایدنھناناس�نا�و�ررھتپوہ�ںےگ�۔‘‘کےاب�ر�ےںیمےتہکںیہ یہدنگھکےکرھتپہو�ںےگ�۔‬
‫َ َّ ُ َّ َ َّ َ ُ ُ َ َّ ُ َ ْ َ َ ُ َ َ َ َ ٌ َٔ ْ تَ نُ َ ْ َ‬ ‫ُ‬
‫اليف ِة ِم ْن ِك ْب ِ� ٍ‬
‫يت‬ ‫‪:‬حارة ان� ِمن ِج‬ ‫َع ْن ج َم ِاه ٍد‪{ ،‬فاتقوا النار ال ِت وقودها الناس والِجارة} قال ِ ج‬
‫ماجہد‪ٓ�a‬ایترکیہم’’�ا�سٓا�گےسڈ�ر�وجساک�ایدنھناناس�نا�و�رتپرھہو�ںےگ�۔‘‘ کےاب�ر�ےںیمہکےتںیہ گدنھکےکہیرھتپگیل‬
‫سڑ�یال�شےسیھبزیا�د�ہدببو�د�ا�رہو�ںےگ�۔‬
‫‪3‬‬

‫َّ َّ َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َ ّ َ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َع ْن َع ْب ِد ْ َ‬

‫لصل ِة‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ُ‪:‬م ُروا الص ِب ي� ِب�‬ ‫الر ِب ِيع ْب ِ ن� َس ْب َ�ة‪َ ،‬ع ْن ا ِب ِيه‪ ،‬عن ج ِد ِه‪ ،‬قال‪ :‬قال الن ِب ي� صل‬ ‫ال ِل ِك ْب ن� َّ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِإ َذا َب َل َغ َس ْب َع ِس ِن ي نَ�‪َ ،‬و ِإ َذا َب َل َغ َع شْ َ‬
‫� ِس ِن ي نَ� فا�ضْ ِ ُب ُوه َعل يْ َ�ا‬
‫عدب�املکلنبربعیےسرم�و�یےہیبنرکیمﷺےنرفمایاکہبجہچباس�تاس�لیکرمعکوہپچناجئےوت�اسےامن�زکینیقلترک�و�ا�و�ر�د�ساس�لیک‬
‫عرمکےوچب�ںںیماستہلدکیوھتواہنںیرس�زنشرک�و�۔‬
‫‪4‬‬

‫ُ ٌ‬ ‫َّ ُ ُ ُ ُّ‬ ‫َ َ َ ْ نُ ُ َ َ َ نّ َ ْ ُ َّ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َيقول‪:‬ك َر ٍاع َم ْسئول َع ْن َر ِع َّي ِت ِه‬ ‫فقال با� عر‪ :‬ف ِإ ِ ي� ِسعت الن ِب ي� صل‬
‫رہیکاپینرعتیےک‬
‫رہیکر�اعیےہا�و�ر ا‬ ‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬سےرم�و�یےہ مںیےنیبنرکیمﷺوکرفماتےوہئےانسہےتمںیمےس ا‬
‫‪5‬‬
‫ماعمہلںیموج�ا�بد�ہےہ�۔‬
‫ہںی‪�،‬ا�و�ر�ا�نرکم�مرفشوت�ںیکدم�حرفمائیہکو�ہیھبکالہلاعتلٰیکےمکحیک‬
‫جسےکانسی( �‪�) ۱�۹‬د�ر�وغہاہنیتتبیہان�ک� سج‪،‬می ت�‪،‬دنخو�ا�و�رتخسریگ �‬
‫ناف مرانیںیہنرکتےہکلبالہلاہنںیوجحمکاص�د�ررفماتاہےا�سےکاسمےنرسستمیلمخرک�دیےتںیہ�ا�و�رریغبیسکسپوپشیےکوف�ر�یوط�ررپاجبلاتے‬
‫ہںی�‪،‬عییناہنںییسکرجم�موکجوبیھزس�ا�دیےناکحمکدیاجائےاگ�اسےوج�ںاکتو�ںا�و� فرو�ر�یوط�رپرانفذرکدیںےگا�و�رز�ر�ایھبرحمدلیاکاظمہر�ہںیہن‬

‫‪ 1‬االنبیاء �‪۹�۸�،۹�۹‬‬
‫حا��‪۶�۴‬؍�‪۱‬‬ ‫ا� ا� ت‬
‫ط�ی�‪۳�۸�۱‬؍� ی‬
‫‪،۱‬تفس� ب ن ب‬ ‫تفس� ب‬
‫‪ 2‬ی‬
‫ت‬
‫ا� با� حا��‪۶�۴‬؍�‪۱‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫‪ 3‬ی‬
‫ــاء َم تــىَ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫الصلــوۃ ب�ب َمــا ج َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ســ� ابــو داود کتــاب الصــاۃ ب�ب َم تــى ُي ْٔو َم ُــر الغــام ب� َّ‬ ‫‪ 4‬نن‬
‫ٰ‬ ‫لصل ِة�‪،۴�۹�۴‬جامــع ت�مــذی کتــاب‬ ‫ِ‬
‫نن ٓ‬ ‫ُ ْٔ َ ُ َّ ُّ َّ َ‬
‫ا� با� شیبۃ�‪ �۴�۸�۱‬ن ن‬
‫‪،۳‬ســ�‬ ‫واال ث�ر�‪ ،۵�۷��۲ ۲‬مصنــف ب ن‬ ‫للطــر نا��‪ ،۶�۵�۴�۷‬معرفــۃ الســ�‬
‫ب‬ ‫لصــا ِة �‪،۴�۰�۷‬املعجــم الکبــری‬ ‫ــ� ِب�‬
‫يومــر الص ِب ي‬
‫الــداریم �‪۱� ۴� ۷� ۱‬‬
‫للط� نا� ‪،۱�۳�۲�۸��۴‬شــعب‬
‫الکب� ب‬‫للطــر نا��‪ ،۶�۶�۹‬املعجــم ی‬
‫الصغ� ب‬
‫ی‬ ‫ئ‬
‫للنســا� �‪ ،۹�۱�۲�۸‬املعجــم‬ ‫الکــری‬
‫ب‬ ‫نن‬
‫الســ�‬ ‫‪ 5‬مســندامحد �‪،۵�۸�۶�۹‬‬
‫اال�ــان �‪۱� ۰� ۵� ۵� ۲‬‬
‫ی‬
 ‫�������‬

‫ً‬
‫کریںےگ ِ�‪،‬ع َياذا ِب�لهلِ ِم نْ ُ� ْم‪،‬‬
‫وہائںیےگوت�الہلاعتلٰیسےذعم�رتںیرکیںےگےسیجرفمایا‬ ‫ہجیمنبجمنہجںیمد�اخل ج‬
‫َ َ ٓ َ ْ َ ْ َ َ ُ ْ َ َ َّ ٰ‬
‫‪1‬‬
‫َر ّبنا اخ ِر ْجنا ِمنا ف ِا ْن عدن ف ِان ظ ِل ُم ْو َن ‪۱۰۷‬۝‬
‫اسوص ک�رریںوتظالموہ�ںےگ�۔‬
‫ترجہم‪� :‬ا�ےرپ�و�ر�دگا�ر�!�ا�بںیمہاہی�ںےساکن�لد�ےرھپہمای ق‬
‫ُ ْ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ َ ‪2‬‬
‫ُ َّ َ ُ ْ ٔ َ ُ َّ ْ َ َ َ ُ ْ َ َ‬
‫۔۔۔ثم ل يذن لِل ِذي كفروا ول ه يستعتبون‬
‫ترجہم‪ :‬پرھاکف �رو�ںوکنہںیتجحشیپرکنےاکموقعدیاجائےاگنہا�نےسوتبہو�اتسافغ�رہیاکماطلہبایکجائےاگ۔‬
‫�الہلاعت �لٰیا�ناکف �رو�ںےسرفمائےاگ�ٓا�جذعم�رتںیہنرک�و�‪،‬عذ�رپشیرکنےاکوقتالچگای�ا�بوت�اعام�لیکزج�ا�وسز�اکےوس�اکھچابقیںیہن�‪،‬تمےن‬
‫�الہلاعتلٰیکےاناک�ر�‪�،‬ا�سیکٓایا�تیکذکتیبا�و�ر�ا�سےکرسولو�ںےکاستھگنجےکوس�اکھچٓاگےںیہناجیھبانچنہچاسیجلمعمترکتےےھتا�س‬
‫کےاطمبقںیہمتپو�ر�اوپ�ر�ادبلہدیاجا�رہاہے�ا�سںیمیمکیشیبایان�اناصفیںیہنیکیئگےہ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َّ‬ ‫ِلنْ َ‬‫َ َ ْ َّ ْ َ ْ‬
‫‪3‬‬
‫ع ‪۳۹‬۝‬ ‫ان اِل َما َس ٰ ۙ‬
‫ِ‬ ‫س‬ ‫ِ‬ ‫وان ليس ل‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�ریہہکاناس�نےکےئلھچکںیہنےہرگم�و�ہسجیکا�سےنیعسیکےہ�۔‬
‫ُُْ َْ ُ‬ ‫َ ْ ُ ْ َ َّ‬
‫‪4‬‬
‫تز ْو َن اِل َما كنت ْم تع َمل ْو َن ‪۹۰‬۝‬ ‫۔۔۔هل‬
‫ترجہم‪ :‬کایمتول�گا�سےکوس�اوکئیا�و�رزج�ااپےتکسوہہکاسیجرک�وویاسرھب�و�۔‬
‫ُُْ َ ْ ُ‬ ‫َ ْ ُ ْ َ َّ‬
‫‪5‬‬
‫تز ْو َن اِل ِبَا كنت ْم تك ِسب ْو َن ‪۵۲‬۝‬ ‫۔۔۔هل‬
‫ترجہم�‪:‬جوکھچمتامکتےرہےوہ�ا�سیکاپ�د�ا�شےکوس�ا�ا�و�رکایبدلہمتوک�دیاجااتکسےہ۔‬

‫اَهُّيَاٰۤي َنْيِذَّلا اْوُنَمٰا اْۤوُبْوُت ىَلِا ِهّٰللا ًةَبْوَت اًحْوُصَّنؕ‪ ١‬ىٰسَع ْمُكُّبَر ْنَا َرِّفَكُّي ْمُكْنَع ْمُكِتٰاِّيَس‬
‫�ا�ے ایام�ن و�الو ! تم الہل ےک اسمےن یچس اخلص وتبہرک�و�‪ ،‬قریب ےہہکاہمت�ر�ا ر�ب اہمت�ر�ےانگ�ہ د�و�ررک د�ے‬

‫َوْمُكَلِخْدُيٍتّٰنَجْيِرْجَتْنِماَهِتْحَتُرٰهْنَاْلاۙ‪َ١‬مْوَياَليِزْخُيُهّٰللاَّيِبَّنلاَوَنْيِذَّلااْوُنَمٰا‬
‫�ا�و�رںیہمت اییس وتنج�ں ںیم د�اخلرک�ے نج ےک ےچین رہنیں اج�ر�ی ںیہ�‪،‬جس د�ن الہلاعتلٰی نیبوک ا�و�ر ایام�ن د�ا�ر�و�ںوک‬

‫‪ 1‬املومنون�‪۱�۰�۷‬‬
‫‪ 2‬النحل ‪۸��۴‬‬
‫‪3‬النجم�‪۳�۹‬‬
‫‪ 4‬النمل�‪۹�۰‬‬
‫‪ 5‬یونس�‪۵�۲‬‬
 ‫�������‬

‫َنْوُلْوُقَي‬ ‫ْمِهِناَمْيَاِب‬ ‫َو‬ ‫ْمِهْيِدْيَا‬ ‫َنْيَب‬ ‫ىٰعْسَي‬ ‫ْمُهُرْوُن‬ ‫ٗهَعَمۚ‪١‬‬

‫جو ا�ن ےکاستھںیہ رسو�ا ہنرک�ےاگ�‪� ،‬ا�ناک ون�ر ا�ن ےکاسمےن ا�و�ر ا�ن ےک د�ائںی د�و�ڑ رہا وہگا�‪ ،‬یہ دعائںیرکتے وہ�ں ےگ‬

‫ۤاَنَّبَرْمِمْتَااَنَلاَنَرْوُنَوْرِفْغااَنَلۚ‪َ١‬كَّنِاىٰلَعِّلُكٍءْيَشٌرْيِدَق‪�(۰۰۸‬اتلرحیم�‪)۸‬‬
‫�ا�ےامہ�ر�ےر�ب! مہںیاکملون�راطعرفماا�و�رںیمہشخبد�ےًانیقیتورہزیچرپاق�د�رےہ‬
‫�ا�ےولگوجو�ایام�نالئےوہ�!�الہلاعتلٰیسےاپےنانگہو�ں�‪،‬لزغشو�ںا�و�رکوتاہو�ںیکاخلصوتبہرک�و�‪،‬عیینسجانگ�ہرپتوبہرک�رہےوہ�اسےرت�ک‬
‫کر�د�و�‪�،‬ا�سرپ�الہلیکاب�رگا�ہںیماظاہ�ردن�امترک�و� �‪ٓ،‬ائدن�ہہنرکنےاکعز�مرک�و�‪�،‬ا�و�ر�اگر�ا�ساکعتقلوقح�قاعلاب�دسےےہوتجساکحقبصغ‬
‫کایہےا�ساک�ا�ز�الہرک�و�‪،‬جسےکاستھزیا�دتییکےہا�سےساعمفیامنوگ�‪،‬قریبےہہکاہمت�ر�ا�ر�باہمت�ر�ےانگہو�ںا�و�رخاطئو�ںوکماع�ف‬
‫ف مرا�د�ےا�و�رمتںیہاییسانو�ا�عو�اقاس�میکال�ز�و�ا�لوتمعن�ںبرھ�یوتنج�ںںیمد�اخلرفما�د�ےنجےکےچیند�و�د�ھ�‪،‬شدہ�ا�و�رفلتخمذ� ئاوق�ںو�الیرش�ابو�ں‬
‫کیرہنیںاج�ر�یںیہ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َّ َّ ْ ُ َ ْ ُ َّ ُ ْ َ ‪۰‬۝ ْ َ َ ْ ٰ ٌ ِّ ْ َّ َ ْ ٰ‬
‫ۗ‬ ‫ٓ‬
‫م‬ ‫ل يَ َت َغ َّ ْ‬
‫ي َط ْع ُم ٗ ۚہ‪۰‬۝ َو َا ْ ٰن ٌر ِّ ْ‬ ‫م ل َب ْ‬ ‫ن‪۰‬۝ َو َا ْ ٰن ٌر ِّ ْ‬ ‫ن ِفيا انر م ما ٍء غ ِ‬
‫ي ا ِس ٍ ۚ‬ ‫مثل الن ِۃ ال ِت و ِعد المتقو ۭ‬
‫ٍ‬
‫ً‬ ‫ُ ّ‬ ‫ي‪۰‬۝ ۚۥ َو َا ْ ٰن ٌر ِّ ْ‬ ‫َ ْ َّ َّ ّ ٰ ّ‬
‫‪1‬‬
‫م َع َس ٍل ّم َصف۔۔۔‬ ‫لش ِب ْ َ‬
‫خ ٍر لذ ٍۃ ِل ِ‬
‫ترجہم�‪:‬پرہزیاگ�ر�و�ںےکےیلسجتنجاکوعد�ہایکایگےہا�سیکاش�نوتہیےہہکا�سںیمرہنیںہہبرہیوہ�ںیگرھتن�ےوہئےاپنییک�‪،‬‬
‫نرہیںہہبرہیوہ�ںیگایےسد�و�د�ھیکسجےکزم�ےںیمذ�ر�ارف�قہنٓایاوہگا ��‪،‬اییسرش�ا�بیکوجےنیپو�الو�ںےکےیلذلیذوہگی�‪،‬نرہیںہہب‬
‫�رہیوہ�ںیگاص�فافش�فدہشیک۔‬
‫�الہلاملکوی�مالدیناپےنیبنﷺا�و�ر�ا�نولگو�ںوکجو�ا�سےکاستھایام�نالئےںیہا�نےکاعام�لہنسحاکاجراضئعہنرک�ےاگ�‪،‬یجےسرفمایا‬
‫َ ْ‬ ‫َّ َ َ‬
‫‪2‬‬
‫ہللا ل يُ ِض ْي ُع ا ْج َر ال ُم ْح ِسـ ِن ْ َ ۙ‬
‫ي ‪۱۲۰‬۝‬ ‫۔۔۔اِن‬
‫ترجہم�‪:‬قیًانی�الہلےکاہ�ںونسحم�ںاکقحالدخمتام�ر�اںیہناجتاےہ۔‬
‫ےسو�رعاطف مرائےاگجو�ا�نےک‬
‫رصا�ط جرپانےےسےلہپاہج�ںرہطر�فپھگاندھری�اوہگااپینرحتم ن‬
‫وکدی�ا�نرشحسےلپ �‬
‫�الہلاعت �لٰیاہلایام�ن م‬
‫زیتر�وشینںیمو�ہاپانر�اسہتوکس�نو�وقا�رکےاستھےطرک�رہےوہ�ںےگرگممانقفنیوکجو�ر�وشینیلم‬
‫�ٓاگےٓاگےا�و�ر�د�ائںیاجنبد�و�ڑرہاہوگاجسیک �‬
‫رضو�ر�تےکوقتا�نےسنیھچیلاجئےیگا�و�ر�و�ہاندھری�و�ںںیموھٹکریںکاھرہےوہ�ںےگ�‪،‬جباہلایام�نانمقفنیاکیہرشح�دکیںیھ‬
‫تیھنیع �‬
‫وکاہوی�ںاکاحاس�سرککےاہنںیاندیہشالحقوہگاکہںیہکانمقفنییکرط�حامہ�ر�انو�ربیھہننیھچایلاجئےا�و�رہم‬
‫گےوت�اپےنوصق�ر�و�ںا�و�راپین ت‬
‫بیھوھٹکریںاھکتےر�ہاجئںی�ا�سےئلو�ہالہلاعتلٰیسےد کعاریںےگہکا�ےامہ�ر�ےر�ب! ہام�ر�ےوصق�راعم�فرفما�د�ےا�و�رہام�ر�ےون�رکو‬
‫‪1‬حممد�‪۱�۵‬‬
‫‪ 2‬التوبۃ�‪۱�۲�۰‬‬
 ‫�������‬

‫جتنںیمےنچنہپکتابقیرکھا�و�ر�ا�ساک�اتام�مرفماوتہرچزیپرقد�ر�ترھکاتہے�‪،‬‬
‫ْ َ ن َ َ َ َ َ َ َّ ْ ُ َ ْ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ ُ َ ُ ُ ُ َ تُ‬
‫‪:‬الله َّم ل خْ� ِز ِ ن ي�‬‫َع ْن َر ُج ٍل‪ِ ،‬من ب ِ ي� ِكنانة قال‪ :‬صليت خلف الن ِب يّ� صل الهل علي ِه وسل عام الفت ِح فس ِمعته‪ ،‬يقول‬
‫ِ‬
‫ْ‬
‫َي ْو َم ال ِق َي َام ِة‬
‫بونکاننہےکایکصخشےسرم�و�یےہںیمےنحتفہکمےکاس�لرسو�لالہلﷺےکےھچیپامن�ز�ا�د�اکیوتمںیےنٓا�پﷺوکیہد کعارتے‬
‫‪1‬‬
‫ہوئےانس’’�ا�ےالہل!جمےھر� �و قزایمترسو�انہرکنا�۔‘‘‬
‫�الہلاعتلٰی�ا�نیکدعاقوب�لرفمائےاگ�ا�و�ر�ا�نےکاپ�سوجنو�ر�ا�و�رقینیوہگاا�سےکذ�ریےعےسالہلاعتلٰی�اہنںیانو�ا�عو�اقاس�میکال�ز�و�ا�لوتمعن�ں‬
‫سےرھب�یوتنج�ںںیماچنہپ�د�ےاگ�۔‬

‫اَهُّيَاٰۤيُّيِبَّنلاِدِهاَجَراَّفُكْلاَوَنْيِقِفٰنُمْلاَوْظُلْغاْمِهْيَلَعؕ‪َ١‬وْمُهىٰوْاَمُمَّنَهَجؕ‪َ١‬وَسْئِب‬
‫�ا�ے یبن ! کاف �رو�ں ا�و�ر انمفوق�ں ےس اہج�درک�و ا�و�ر ا�ن رپیتخس رک�و�ا�ن اک اکھٹنا منہج ےہ ا�و�ر و�ہ تہب‬

‫ُرْيِصَمْلا‪َ۰۰۹‬بَرَض ُهّٰللا اًلَثَم َنْيِذَّلِّل اوُرَفَك َتَاَرْما ٍحْوُن َّو َتَاَرْما ٍطْوُلؕ‪ ١‬اَتَناَك َتْحَت‬
‫بر�ی ہگج ےہ�‪�،‬الہلاعتلٰی نےاکف �رو�ں ےک ےیلون�حیک ا�و�رول�طیک ویب�ییک اثم�ل ایب�ن رفمائی ہی د� نوو�ں امہ�ر�ے دنب�و�ں ںیم‬

‫ِنْيَدْبَع ْنِم اَنِداَبِع ِنْيَحِلاَص اَمُهٰتَناَخَف ْمَلَف اَيِنْغُي اَمُهْنَع َنِم ِهّٰللا‬
‫�د�و(شاسئہتا�و�ر�)نکیدنب�و�ںےکرھگںیمںیھت�‪،‬پرھا�نیکانوہ�ںےنایخنتیکسپد� نوو�ں(نکیدنب�ے) �ا�نےسالہلےک‬

‫َنْيِلِخّٰدلا‪۰۰۱۰‬‬ ‫َعَم‬ ‫َراَّنلا‬ ‫اَلُخْدا‬ ‫َلْيِق‬ ‫َّو‬ ‫أًـْيَش‬

‫(کیسذع�ا�بوک) نہر�و�کےکسا�و�رمکحدیاایگ(�ا�ےوع�رتو�ں) �د� �وز�خںیماجنےو�الو�ںےکاستھمتد� نوو�ںیھبیلچاج�ٔو�‪،‬‬

‫َو َبَرَض ُهّٰللا اًلَثَم َنْيِذَّلِّل اوُنَمٰا َتَاَرْما َنْوَعْرِفۘ‪ْ ١‬ذِا ْتَلاَق ِّبَر ِنْبا ْيِل‬
‫�ا�و�رالہلاعتلٰینےایام�نو�الو�ںےکےیلرفعو�نیکویب�ییکاثم�لایب�نرفمائیہکبجا�سےندعایکا�ےریم�ےر�ب! مری�ےےیل‬

‫َكَدْنِع اًتْيَب يِف ِةَّنَجْلا َو ْيِنِّجَن ْنِم َنْوَعْرِف َو ٖهِلَمَع َو ْيِنِّجَن َنِم ِمْوَقْلا َنْيِمِلّٰظلاۙ‪۰۰۱۱‬‬
‫�اپےن اپ�س تنج ںیم اکم�ن انب ا�و�ر ےھجم رفعو�ن ےس ا�و�ر ا�س ےکلمع ےس اچب ا�و�ر ےھجم اظلم ولگو�ں ےس الخصی د�ے‬

‫‪ 1‬مسندامحد�‪۱�۸�۰�۵�۶‬‬
 ‫�������‬

‫َو َمَيْرَم َتَنْبا َنٰرْمِع ْۤيِتَّلا ْتَنَصْحَا اَهَجْرَف اَنْخَفَنَف ِهْيِف ْنِم اَنِحْوُّر‬
‫�‪�،‬ا�و�ر(ماث�لایب�نرفمائی) مریمتنبرمع�ا�نیکسجےناپےنانمو�سیکافحظتیکرھپمہےناپینرط�فےسا�سںیماج�ن‬

‫َوْتَقَّدَصِتٰمِلَكِباَهِّبَرَوٖهِبُتُكَوْتَناَكَنِمَنْيِتِنٰقْلاؒ‪�(۰۰۱۲‬اتلرحیم�‪۹‬تا�‪)۱�۲‬‬
‫پوھنکد�یا�و�ر(مریم) �ا�سےناپےنر�بیکابتو�ںا�و�را�سیکاتکبو�ںیکدصتیقیکا�و�رابع�د�تزگ�ا�ر�و�ںںیمیھت�۔‬
‫�ا�ےیبنﷺ! کاف�ر�ا�و�رمانقفنیبجایےساک�مرکیںوجموجبدحہو�ںوتا�نرپحد�و�د�اٰلیہاقئمرک�و�‪،‬یہالتو�ںےکوھب�تںیہا�سےئلدعو�ت‬
‫�وبتغیلںیما�نےکاستھیتخسا�و�راحاک�مرشیتعںیمد�رشیتاتخای ک�رریں�‪،‬کاف �رو�ںا�و�رمانفوق�ںاک�ابد�یاکھٹنہمنہجےہوجبتہیہرب�اھٹاکناہے�‪�،‬ا�ن‬
‫کاف �رو�ںےکاح�لےکےئلالہلاعتلٰینےایکاثم�لایب�نرفمائیےہوجنو�ح ‪� u‬ا�و� لرو�ط ‪ u‬کیویب�ییکےہ�‪،‬یہد� نوو�ںوع�رتںیامہ�ر�ے‬
‫�د�وبنوی�ںےکرھگمںیںیھتمرگیہد� نوو�ںوع�رتںیاپےناخ� نود�و�ںےک کاپزی�ہرک�د�ا�ر�وعلماکاشمہد�ہرکنےےکاب�وجو�دا�نرپ�ایام�نںیہنالئںی�ا�و�ر�ا�ن‬
‫کیدمہ�دیا�ںدمشان�ندینےکاستھرہںی‬
‫َٔ ُ ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ُ‬ ‫َْ َ‬ ‫ُ َٔ ٌ َٔ ْ‬ ‫َٔ ُ ُ َ َ َ تُ ْ َٔ َّ َ ٌ َ َ ٓ‬ ‫َٔ‬
‫ا َّما ْام َراة ن ٍوح فكن ْت خ� ِب ُ� ان ُه ج ْم ُنون‪،‬ف ِإذا ا َم َن َم َع ن ٍوح ا َحد اخ َب َ� ِت ج‬
‫ال َب ِب َا�ة َم ْن ق ْو ِم ن ٍوح ِب ِه‪َ ،‬وا َّما ْام َراة ل ٍ‬
‫وط‬
‫ال ِد َين ِة ِ َّم ْن َي ْع َم ُل ُّ‬
‫الس َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َٔ َ َ ُ ٌ‬
‫وط َٔا َح ًدا َٔا ْخ َب َ� ْت ِب ِه َٔا ْه َل ْ َ‬
‫وء‬ ‫فكنت ِإذا اضاف ل‬
‫وکر�ا�ز�د�ا�ر�ی‬
‫نو�ح ‪u‬کیویب�یاپےنوشہرکےاب�ر�ےںیماپینوق�مےکمہون�اہوکرہکیتہکہیونجم�ن(�دیو�انہ�)ہے�‪�،‬ا�و�ر�اپینوق�مےکابج�ر�و�ں �‬
‫اچنہپیارتییھت�‪�،‬ا�و� لرو�ط ‪u‬کیویب�یاپینوق�مےکدب�اعام�لولگو�ںوکگرھمںیٓانےو�الےامہمنو�ں‬
‫�ا�و�رپوشدی�ہوط�رپر�ایام�نالنےو�الو�ںیکربخیں ک‬
‫‪1‬‬
‫کیاطال�عاچنہپتییھت�‪،‬بضعےتہکںیہہکو�ہد� نوو�ںاپینوق�مےکولگو�ںےساپےناخ� نود�و�ںیکایلغچ�ںاھکتیںیھت�۔‬
‫ربمغیپاپین ویبیو�ںوک�الہل ےک ذع�ا�ب ےسںیہن اچبسےک‬
‫چاننہچ بج ایک وقترقم�ر�ہ رپ ا�نیکوقمو�ں رپ�الہلاکعذ�ا�ب ان�ز�ل وہ�اتو ہی د� نوو�ں �‬
‫وہائوعیینا�ز�و�ا�جرہطم�ا�توکنتہیبیکیئگہکو�ہےب‬
‫�ا�و�ر�ر� �و قزایمتا�نےساہکجائےاگہجمنںیمںیمد�اخلوہنےو�الو�ںےکاستھمتیھبد�اخل ج‬
‫شکا�سرسو�لےکرح�میکزیتنںیہوجتام�مولخم�قںیمبسےسرتہبہے�‪،‬یلنکاہنںیای�درھکاناچہےیہکاگر�انوہ�ںےنرسو�لیکاخملتفیک‬
‫یا�اہنںیفیلکتاچنہپئیوت�و�ہیھبالہلیکرگفتںیمٓاکسیتںیہا�و�ر�اگر�ایاسہوگایتوپرھکوئیا�ناکباچنےو�الاہنںیوہگا�‪�،‬ا�و�ر�الہلاعتلٰینےایام�نو�الو�ں‬
‫کےےئلرفعو�نیکویب�یٓاسہیتنبزم�احمیکاثم�لایب�نرفمائیوج�اپےنوقتےکبسےسڑب�ےاکفرکےتحتیھترگم�و�ہاپینویب�یوک�ایام�نیک‬
‫�د�ولتاحصلرکنےےسہنر�و�کاکس�‪�،‬ا�سرج�مںیما�سان�ز�کوع�ر�ترپ�وحاشنہدشت�دہو�امرگ�ا�سےندش�ائدپرربصکایا�و�ررہرط�حیکرتغبی‬
‫�ا�و�رتدش�دپر�اتساقمتیفالدیناکاظمہر�ہایک�‪،‬کرفکیوصلتوشوکتا�ساککھچیھبہناگب�ڑاکس�‪،‬‬
‫نَ َٔ َ َ ْ َ َّ َ َ ْ َ ُ ََّٔ‬
‫�ا ِح ي� اطاعت ر ب�ا ِلتعلوا ان‬ ‫ال ْر ِض َؤَا ْب َع َد ُه َف َوالهلِ َما �ضَ َّ ْام َر َٔا َت ُه ُكفر َز ْو ِج َ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ َ َ ْ َ ْ ُ َٔ ْ تَ َٔ ْ ْ َٔ‬
‫قال‪ :‬قتادة كن ِفرعون اع� اه ِل‬
‫َ َ َ ٌ َ ْ ٌ َ ُ َٔ ُ َٔ َ ً َّ َْ‬
‫الهل حك عدل‪ ،‬ل يو ِاخذ احدا ِإل ِبذن ِب ِه‬

‫کث��‪۱�۷�۱‬؍�‪۸‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 1‬ی‬
 ‫�������‬

‫قات�د�ہ‪a‬ہکےتںیہرفعو�نامت�ماہلزمنیےسڑب�اسرکشوکافرتاھیلنکا�سیکویب�یےنبجالہلاعتلٰیکیاطاعتاتخای ک�ررلیوت�اسےا�سےک‬
‫وہائےہکالہلاعت علٰیا�د�لاحکمےہو�ہرہ�ایکےسرص�فا�سےکانگہو�ں‬
‫شوہرکےرفکنےوکئیاصقن�نہناچنہپیاتاکہولگو�ںوکیہاب�تولعم�م ج‬
‫کامو�اخذ�ہرکتاہےیسکد�وسر�ےےکانگہو�ںاکمو�اخذ�ہںیہنرکتا�۔‬
‫‪1‬‬

‫ََ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫الل ِئكة ِب� ْج ِن َح ِت َ� َاوكن ْت تَ َ�ى‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫صف َع نْ َ�ا اظل تْ َ�ا َ‬ ‫َع ْن َس ْ َل َان‪َ ،‬ق َال‪َ :‬ك َن ِت ْام َر َٔا ُة ِف ْر َع ْو َن ُت َع َّذ ُب ِب� َّلش ْم ِس‪ ،‬ف ِإذا ْان َ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬

‫َب ْي تَ َ�ا ِ ف� ْ ج َ‬
‫ال َّن ِة‬ ‫ي‬
‫لسام�نےسر�و�ایتےہہکرفعو�نیکویب�یوک� ھدو�پںیمڑھک�اکرکےایذ�ا�د�یاجتی مرگجبرفعو�ناہنںی ھدو�پںیمڑھک�اکرکےالچجاتاتوفرشےت‬
‫‪2‬‬
‫کیاھرتیںیھت�۔‬
‫�اپےنرپ�و�ںےسا�نرپسایہرکدیےت �ا�و�ر�و�ہتنجںیماپےنرھگکو�د ک‬
‫جبملظوسمتدحسےڑبایگتو�و�ہاپےنر�بیکاب�رگا�ہںیمڑگگڑ�ائںیہکا�ےریم�ےر�ب!مری�ےےئلاپےناپ�ستنجںیماکم�نانب�د�ے�ا�و�ررفعو�ن‬
‫جوبر�ےاعام�لرکہاہےا�نےکاناج�مدبمںیےھجمرشیکہنرکا�و�رےھجماظلمولگو�ںےکہنتفےسالخصید�ے�‪،‬چاننہچالہلےنا�نیکدعاقوب�ل‬
‫ف مرائیا�و ع�رفرو�ناپےنامت�مملظوسمتےکاب�وجو�د�اہنںیدیناسال�مےسربشگہتہنرکساک�‪�،‬ا�و�رالہلےنرمیمتنبرمع�ا�نیکاثم�لایب�نرفمائیوجایکڑگب�ی‬
‫ہوئیوق�مےکد�رمای�نرہیتیھت�‪،‬مرگ�ا�سےناپیناکملدیانت�‪،‬عتفا�و�رپاکزیگییکانبپرہرفشحاک�مےساپینرش�ماگ�ہیکافحظتیک�‪،‬عیینالہلاعتلٰی‬
‫نےوہی�دیو�ںےکا�سالز�ا�میکرت�دیدف مرائیہکا�نےکنطبےسٰیسیع‪u‬کیدیپ�ائش(ماع�ذ�الہل) کیسانگ�ہاکتنہجییھت�‪،‬یجاسکہوہی�دیو�ں‬
‫کےاتہب�نےکاب�ر�ےںیمرفمایا‬
‫َٰ َ َْ ً َ‬ ‫َّ ُ ْ ْ َ‬
‫‪3‬‬
‫ه َوق ْو ِل ِـه ْم ع َم ْري َم ُبتان ع ِظ ْ ًيۙ ‪۱۵۶‬۝‬‫و ِبكف ِر ِ‬
‫رھاپےنرفکمںیہیاتےنڑبھےہکرمیمرپستخاتہب�ناگلیا�۔‬
‫ترجہم�‪:‬پ �‬
‫ریغبا�سےکہکا�ساککیسرم�دسےقلعتوہتامریمےکرحمںیماپینرط�فےسایکاج�نڈ�ا�لد�یا�و�رمریمر�بےکالک�ما�و�ر�ا�س‬
‫رھالہلاعتلٰینے �‬
‫پ �‬
‫کیاتکبو�ںیکدصتیقرکنےو�الیا�و�رتیشخا�و�رخوش�عےکاستھالہلاعتلٰیکیاطاعترپمد�ا�ومترکنےو�الو�ںںیمےسںیھت�‪،‬چاننہچالہلےن‬
‫رش�فور�امتےسرسف �را� فز مرایا�‪،‬‬
‫�اہنںی ندای�و�ٓاخر�تںیم ک‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ َ ُ َ َٔ ْ ْ َ َّ َ َ ُ ْ ُ ُ َ ْ َ َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ََ َ‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫اس‪ ،‬قال‪ :‬فقال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ :‬افضل ِنس ِاء اه ِل ج‬
‫الن ِة‪ :‬خ ِد ي ج�ة ِبنت خوي ِل ٍد‪ ،‬وف ِاطمة‬ ‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫ْ ُ ُ َ َّ َ ٓ َ ُ ْ ُ ُ َ ِ ْ َ َٔ ُ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ ُ ِ ْ َ َ‬
‫اح امراة ِفرعون‪ ،‬ومر ي� ابنة عران‬ ‫ِبنت مم ٍد‪ ،‬وا ِسية ِبنت مز ٍ‬
‫عدب�الہل نب ابع�س ‪w‬سے رم�و�ی ےہ�رسو�ل الہلﷺ ےن رفمایا یتنج وع�رتو�ں ںیم بس ےس افلض ا�م الومنمنی دخیہج ‪ r‬بتن‬

‫ط�ی�‪۵�۰�۰‬؍�‪۲�۳‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 1‬ی‬
‫ط�ی �‪۵�۰�۰‬؍�‪۲�۳‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 2‬ی‬
‫‪ 3‬النسائ�‪۱�۵�۶‬‬
 ‫�������‬

‫�رفرو�نیک ویب�یٓاسہی تنب زم�احم ںیہ�۔‬

‫‪1‬‬
‫خویدل�‪،‬فاطہم ‪ r‬بتندمحم�‪،‬مریم تنبرمع�ا�ن ا�و ع‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ّ َ َ ٌ َ َ ْ َ ْ ُ ْ‬ ‫َ ْ َٔ ُ َ َ ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫كل ِم َن‬ ‫الرج ِال ك ِث ي�‪ ،‬ول ي‬‫� الل عنه‪ ،‬قال‪ :‬قال رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪:‬كل ِمن ِ‬ ‫عن ا ِب ي� موس ر ِ ي‬
‫َ َ َ ئ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ّ َ َّ َ َ ُ ْ ُ ْ َ َ ٓ َ ُ ْ َٔ ُ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ َ َ َ ّ َ َ َ ْ ث‬
‫ا� الط َع ِام‬ ‫ِالنس ِاء ِإل م ْر ي� ِبنت ِع َران‪ ،‬وا ِسية ام َراة ِف ْرعون ‪ ،‬وفضل عا ِئشة عل ِالنس ِاء كفض ِل ِ‬
‫ال� ِيد عل س ِ ِ‬
‫�ابوموسٰی‪�t‬اشرع�یےسرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنرفمایارم�د�و�ںںیموتاکملتہبوہئےںیہرگمعو�رتو�ںںیماکملرص�فرفعو�نیک‬
‫بوی�یٓاسہی�‪،‬مریمتنبرمع�ا�نںیہ�ا�و�را�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬کیتلیضفوع�رتو�ںرپایےسےہےسیجرثیدکوتام�ماھکنو�ںرپضفتلیاحصل‬
‫‪2‬‬
‫ہے�۔‬
‫�ا�ناثملو�ںےسہیاب�تو�اضحوہئیہکرہمومناکعلمیہٓاخر�تںیما�سےکےئلزج�ا�وزس�اکاسببےنباگ�‪،‬کیسڑب�یا�و عم�روص�مذ�ا�تےکاستھیبسن‬
‫عتقلٓاخر�تںیمدیفمثابتںیہنوہکساتجبکتاسےایام�نا�و�راتاب�عرسو�لیکدنسحاصلہنوہ�‪�،‬اسیرط�حیسکانگ�ہاگ�ریابدکا�ر�ٓا�دمیےکانگ�ہ‬
‫زا�ء�واقا�ر�بےکےئلاصقن�ند�ہںیہنرشبیطہکو�ہول�گا�سےکانگ�ہںیما�سےکاستھرشیکایماع�و�نہنوہ�ں�۔‬
‫�ا�سےکاع �‬

‫وال�ایۃ ‪۷��۲‬؍�‪۲‬‬ ‫للط� نا��‪ ،۱�۱�۹�۲�۸‬البدایۃ ن‬ ‫ا� حبان�‪،۷�۰�۱�۰‬املعجم ی‬

‫الکب� ب‬ ‫للنسا� �‪،۸��۲ ۹�۷‬حصیح ب ن‬‫ئ‬ ‫الک�ی‬ ‫‪،۲‬الس� ب‬‫‪ 1‬مسند امحد�‪ �۶�۶�۸‬ن ن‬
‫َ‬ ‫َٔ َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ َ َ َ �ضَ َ َ ُ َ ً َّ‬ ‫َ‬
‫ـه َمثــا ِللـ ِـذ ي نَ� ا َم ُنــوا ْامـ َـراة ِف ْر َع ْون�‪،۳�۴�۱�۱‬وکتــاب فضائــل‬
‫‪ 2‬حصیــح ب خ�ــاری کتــاب بــدء الخ لــق َ ب� ُب قـ ْـو ِل الــهِ تعــال و ب الـ‬
‫َ ُٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ﷺ� ُب َف ْضـ ِـل َعا ِئ َشـ َـة َر ِ ض ي َ‬
‫ـه َع نْ َ�ا�‪،۳�۷�۶�۹‬حصیــح مســم کتــاب الفضائــل الصحابــۃ َ ب� ُب ف َضا ِئـ ِـل خ ِد ي ج َ�ــة ا ِ ّم‬ ‫� الـ ُ‬ ‫احصــاب النـ بـی َ ب‬
‫ــال َع نْ َ�ــا ‪ ،۶�۲�۷��۲‬مصنــف ب ن‬
‫ا� با� شــیبۃ�‪ ،۳�۲�۲�۷�۶‬مســند امحــد �‪۱�۹�۵�۲�۳‬‬
‫ُ ََ َ‬ ‫ــ� َر ِ ض ي َ‬
‫� الــه تع‬ ‫ي‬ ‫ُْ‬
‫ال ْٔو ِم ِن نَ‬
 ‫�� �� �� �‬ ‫ ‬

‫ہرج�ی‬ ‫�‪۸‬‬

‫‪t‬اقوب�لاسال�م‬
‫خالدبنولدی‪،�t‬عرم�وبنالاع�ص‪ t‬ا�و�رثعام�ننبہحلط ک‬
‫ صرف�ٓاٹھرجہ�ی‬
‫َْ َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َٔ ْ َ َ ُ ْ ُ ْ َ َ َ ْ ْ ُ ْ َ‬
‫اص َو ُع ث� َمان ْب نُ� طل َحة‬
‫اس َل خا ِلد ب ن� الوِل ِيد وع ُرو ب ن� الع ِ‬
‫وجگنجوجیا�و� ہبررتین‬
‫�ا�مالومنمنیومیمنہ‪ t‬سےرسو�لالہلﷺکےدقعکےھچکرعصہدعبصرف�ٓاٹھرجہ�یںیماخلدبنولدی‪( t‬جو�ایک ف‬
‫ہشوس�ا�رتےھ ا�س ےئلرقیش ےکوس�ا�ر�دسوت�ں ےک افرسرہارکتے ےھت) عرم�وبن الاع�ص ‪(t‬جو�ایک دلرینجوجگ�ا�و� سرایسیتیصخش ےھت)‬
‫�ا�و�رثعام�ننبہحلط‪t‬باسال�موہگےئ�۔‬ ‫‪1‬‬
‫ض‬
‫�ا�نےکاسال�مالنےاک�و�اقہعوی�ںےہہکاخلدبن لودی�‪،‬جنیکتینکابولسامی�نا�و�ر�ابو� لودی�ا�و�رو�الد�ہاکنا�مابلبہٰص��رٰ�یتنباح�ر�ثنبزح�ن‬
‫ہاللہیاھت‬
‫َ َ َ ْ ُ َٔ ُ َ ّ ُ َ ْ َ ْ ن ْ َ َ َ َ َّ َٔ َ َ ُ َ َٔ َ َ َ ْ خَ َ َ َ ف َ ْ ْ َ‬
‫ال ْي ِ� قذف ِ ي� قل ِب ي� ِإال ْسل َم‪،‬‬ ‫قال‪ِ :‬سعت ا ِب ي� ي� ِدث عن خا ِل ِد ب ِ� الوِل ِيد قال‪ :‬لا اراد الهل ِب ي� ما اراد ِمن‬
‫َ ُ ْ ُ َ ْ شَ ْ ُ َ ْ َ َ َ ُ َّ َ َ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ف َ ْ َٔ شْ َ َّ‬ ‫َ َ ضَ َ ن ُ ْ‬
‫� ُد ُه ِإل‬ ‫�دت ه ِذ ِه الو ِاطن كها عل حممد صل الهل علي ِه وسل‪،‬فليس ِ ي� مو ِط ٍن ا‬ ‫� ِ ي� رش ِدي ‪،‬فقلت‪ :‬قد ِ‬ ‫وح‬
‫َّ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ ََ َ‬ ‫ش ئ َٔ َّ ُ‬ ‫ف‬ ‫َٔ ْ َ ُ َ َٔ نَ َٔ َ ف َ ْ َٔ ّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِإل‬ ‫�‪َ ،‬وان َم َّم ًدا َس َيظ َه ُرف َّلا خ َر َج َر ُسول الهلِ صل‬ ‫س ا ِ ن ي� َم ْو ِض ٌع ِ ي� يغ�‬
‫صف وا� ارى ِ ي� نف ِ ي‬ ‫ان ِ‬
‫َ َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ف� َٔا ْ َ‬ ‫ْ ُ َ ْ َ َ َ ْ ُ ف َ ْ َ ْ ُ ش ْ نَ َ َ ُ َ ُ َ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬
‫ص ِاب ِه َب ُع ْسفان‬ ‫ِي‬ ‫� ِك ي� فل ِقيت رس‬‫الدي ِبي ِة خرجت ِ ي� خي ٍل ِمن ال ِ‬
‫ریخ ھبوالئیاک�ا�ر�ا�د�ہ مرفای تاو�ا�سےنریم�ےد�لںیماسال�میکتبحمڈ�ا�لد�یےتہکںیہمری�ا�د�لہیاہش�د�ت‬
‫ہکےتںیہبجالہلاعتلٰینےریم�ےاستھ �‬
‫�دیاتتاھکہہیبسدمحمﷺکیوجہےسےہ مری�ےد�لںیماچانکہیایخ�لدیپ�اہو�اکہںیمرقیشہکمیکرط�فےسسجڑل�ائیںیمرسو�ل‬
‫�الہلﷺکےاقمبہلںیماجتاہو�ںا�و�رجبو�اپسٓاتاوہ�ںوت�و�اپیسںیممری�ےد�لیکبیجعتیفیکوہتیےہ�‪،‬مری�ا�د�لاند�رسےہیاتہکہےہک‬
‫رو�رغالبوہکر�رہںیےگجبرسو�لالہلﷺدمیےنےس‬
‫تری�یہیامت�موکششا�و�ریہامت�مدج�وجدہلاحاصلا�و�ربےوس�دہے�‪،‬حمدمﷺض �‬
‫�اپےناحصبہرک�ا�م ‪y‬کےاستھدحبیہیرشتیفالئےوتمںییھبد�وسر�ےرشمکنیہکمےکاستھٓا�پﷺےسالمقا�تےکےئلافسع�نٓایا‬
‫ٌ‬ ‫َ ََ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ ُ‬ ‫فَ‬ ‫ُّ َٔ‬ ‫َف ُق ْم ُت ب إ� َزا ِئ ِه َو َت َع َّر ْض ُت َ ُل َف َص َّل ب َٔ� ْ َ‬
‫ص ِاب ِه الظ ْه َر ا َم َام َنا َ� َم ْم َنا ان ن ِغ ي َ� َعل يْ ِ� ْم‪ ،‬ث َّ� ْل ُي ْع َز ْم ل َنا َوكن ْت ِف ِيه ِخ َي َ�ة‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬
‫َ َّ َ َ َ َ َ ف َٔ ْ ُ َ َ ْ َ ّ َ َ َّ َٔ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ خَ ْ َ َ ْ َ َ َ َّ َ ْ ً َ ُ ْ ُ َّ ُ ُ‬
‫ص صلة الو ِف‪ ،‬فوقع ذ ِلك ِمنا مو ِقعا وقلت‪ :‬الرجل‬ ‫فاطلع عل ما ِ ي� انف ِسنا ِمن ال ِم ِب ِه فصل ِب�ص ِاب ِه صلة الع ِ‬
‫ُ ٌ‬ ‫َ ْ َ َ َٔ َ َ َ َ ْ َ ن َ َ َّ َ َ َ ُ ً‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُ ٌ َ َ ََ‬
‫ال ق َر ْيشا ب�حلديبية ودافعته ق َر ْيش ِب� ّلر َو ِاح‬ ‫س� خي ِلنا واخذ ذات الي ِم ي ِ� ‪ ،‬فلا ص‬ ‫ْمنوع ف ْاع ت زَ�لنا‪َ ،‬و َعدل عن ي‬

‫وال�ایۃ�‪۳�۴�۴‬؍�‪۵‬‬
‫‪ 1‬البدایۃ ن‬
 ‫�� �� �� �‬
‫َ َْ‬ ‫ٓ َ َ َٔ ْ‬ ‫ا� َ!ف َق ِد َّات َب َع ُ َم َّم ًدا َؤَا ْ َ‬ ‫�ء َب ق َ� َٔ؟ا ْ نَ� ٔاذهب إ َل َّ‬ ‫ُ ْ ف َ ْ َٔ ّ شَ‬
‫ص ُاب ُه ِع ْن َد ُه ا ِم ُنون‪ ،‬فاخ ُر ُج ِإل ِه َرقل‬ ‫الن َج شِ يّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫س‪:‬اي ي ي‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ْ‬ ‫قلت ِ ي� نف ِ ي‬
‫َ َّ‬ ‫َ ق َ َ َٔ نَ ف َ َ ْ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َف َٔا ْخ ُر ُج ِم ْن ِد ِ ني� ِإل َن ْ َ‬
‫َ‬
‫صا ِن َّي ٍة ا ْو يَ ُ� ِود َّي ٍة‪،‬فا ِق ي ُ� ِ ي� ج َع ٍم‪ ،‬فا يق� ي� داري ب�ن ب ِ ي� فا� ِ ي� ذ ِلك ِإذ دخل رسول الهلِ صل‬ ‫ي‬
‫َ َ ْ َٔ شْ َ ْ ُ ُ َ ُ َ َ َ َٔ خ ْ َ ُ ْ نُ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ َّ ّ َ َّ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ َ ف‬
‫� الوِليد ب� الوِل ِيد قد دخل مع الن ِب ي� صل‬ ‫الهل علي ِه وسل مكة ِ ي� معرة القضية‪،‬فتغيب ول ا�د دخول‪،‬وكن ا ِ ي‬
‫ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ ََ ََ َ‬ ‫ُ َْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِ ف ي� ْع َر ِة الق ِض َّي ِة‪،‬فطل َب ِ ن ي� ف ْل ي ِج� ْد ِ ن ي� فك َت َب ِإ َّيل ِك َت ً با� ف ِإذا ِف ِيه‬
‫�ا�و�ر�وہا�ںٓا�پیکسلجمںیماعرت�اضا�تاکلسہلسرش�و�عرکنےےکےیلڑھک�اہو�اہیاھتکہرہظکیامن�زکا�وقت گوہایجو�ٓا�پﷺےناپےناحصبہ‬
‫کر�ا�م ‪y‬کےاستھا�د�افرمائیوتمہےندب�دیانیتا�و�رلتقرکنےاکوسچاابیھمہا�ر�ا�د�ہرکیہرہےےھتہکیبنرکیمﷺوکوحیےکذ�ریےع‬
‫ہام�ر�ےرب�ےا�ر�ا�د�ےیکربخلمیئگوتانوہ�ںےنرصعیکامن�زالص�ۃوخ�فںیمڑپھیوتںیمہرطخ�ہوسحم�سوہنےاگلا�و�رںیمےناہکوتمہےنانک�ر�ہ‬
‫کیشاتخای�ریکا�و�رانوہ�ںےنیھبامہ�ر�ےرکشلےساشک�ر�ہیشکاتخای�ررککےد�اہیناجنبےنلچےگل�‪ٓ� ،‬ا�پﷺجبرقیشےسحلصرککےو�اپس‬
‫ہوئےوتمری�ےد�لںیمہیایخ�لڑجپڑکگایکہرقیشیکوق�تا�و�رشوکتمتخوہئی�‪،‬شا�ہہشبحاجنشییھبٓا�پﷺکاپری�وکا�ربناکچہےا�و�ر�ٓا�پ‬
‫کےاصاح�ب‪ y‬بحہشںیمامنواما�نےکاستھرہےتںیہ�‪�،‬ا�بایکیہوص�ر�تےہہکںیماش�ہر�و�مرہقلےکاپ�سالچاجئو�ںا�و�روہی�د�ی‬
‫یانرص�انیوہکر�ا�سےکاتبعبیعیکزندگیزگ�ا�ر�و�ں�‪،‬مںیاسیایخ�لںیماھتکہرسو�لالہلﷺعرم�ۃاقلاض�ءکےےئلہکمرکممہرشتیفےلٓائے�‪،‬‬
‫دمعًا�احرت�ا ک�زای�ا�و�رہکمرکممہےسلکنرک�ر�وپو�ش گوہای�‪،‬مری�ااھبئیولدیبنالولدیبیھرمع�ۃاقلاضئ ےکےئلرسو�ل‬
‫تومںیےنا�سےکاظن�ر�ےےس �‬
‫�الہلﷺےکاستھٓایاتاھ�ا�سےنےھجمتہبالت�شایکمرگمںیاسےہنالم�ا�سےنایکطخریم�ےان�مےساھکلجساکضموم�نھچکوی�ںاھت�۔‬
‫الر ْ َ‬
‫ح ِن َّ‬
‫الر ِح ي ِ�‬ ‫س الهلِ َّ‬ ‫ْ‬
‫ِب ِ‬
‫َ َٔ َ‬ ‫َٔ َّ َ ْ ُ َ نّ َ ْ َٔ َ َٔ ْ َ َ ْ َ َ َ ْٔ َ َ ْ ْ َ َ َ ْ ُ َ َ ْ ُ َ َ ْ ُ ْ ْ َ َ َ َٔ‬
‫� ُل ا َح ٌد؟ َوق ْد َسال ِ ن ي�‬‫اب را ِيك ع ِن ِإالسل ِم وعقلك عقلك! و ِمثل ِإالسل ِم ج ِ‬ ‫اما بعد‪ ،‬ف ِإ ِ ي� ل ار ا جعب ِمن ذه ِ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫ُُْ َ َ ْ َ‬ ‫ٔت‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ َ َ َ َٔ َ َ ٌ‬ ‫َُ ُ‬
‫�ل ِإال ْسل َم؟ َول ْو كن َج َعل‬ ‫رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل عنك وقال ا ْي ن� خا ِلد؟ فقلت ي�� الهل به‪ ،‬فقال ِمثل ج ِ‬
‫ََ ُ َ َ ٌ‬ ‫َْ َ َ َ‬ ‫ال ْس ِ ِل ي نَ� َك َن َخ ْي ً�ا َ ُل‪َ ،‬وَل َق َّد ْم َن ُاه َع َل َغ ْي� ِه» َف ْاس َت ْدر ْك َ ي� َٔا ِ خ‬
‫ِن َك َي َت ُه وجده َم َع ْ ُ‬
‫الة‪.‬‬ ‫� َما قد فاتك [من ] مو ِاطن ص ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫بمسالہلالرمحنٰالرحمی‬
‫َٔ‬
‫زیخامرہنںیدکیاھکہریت�ا�د�لدیناسال�موکوبق�لرکنےےسرحنم�فےہاحلانہکریت�یلقعریت�یلقع‬ ‫ا َّما َب ْع ُد!مںیےنا�سےسزیا�د�ہوکئیبجعت �‬
‫ربخرہانناہیتبجعتاگنزیہےا�و�ر�رسو�لالہلﷺنےھجمےساہمت�ر�ے‬
‫ہے( عیینوہشم�رورعم�و�فےہ) �ا�و�راسال�مےسیجدینےسیسکاکبے �‬
‫تمقلعد�ریافت مرفایاکہاخلدکاہ�ںےہںیمےنرع�ضایک�رسو�لالہلﷺ�الہلاعتلٰینعرقیبا�سوک�ٓا�پےکاپ�سےلٓائےاگ� �‪ٓ،‬ا�پ ےن‬
‫را سملداملنو�ںےکاستھلمرکدینقحیکدم�دکرتا�ا�و�ر�اہل‬
‫یاکہا خ‬
‫ربخونا�د�ا�نےہا�و�رفرما گ‬
‫فرمایاعتبجےہہکا�ساسیجعاقلدیناسال�مےسےب �‬
‫رکاتویہا�سےکےئلرتہبہوتا�ا�و�رہما�سوک�د�وسر�و�ںرپدقم�م ھکرےت�‪،‬پسا�ےریم�ےاھبئی! تھجےسوجعدم�ہاقمما�توف�توہگےئ‬
‫باطلاکماقبہل ت‬
‫ہںیوت�ا�نیکالتفیا�و�رتد�ا�ر�کرکلےابیھدت�ا�ر�کاک�وقتےہ�۔‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫س ن� ُس َٔوال َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫َق َال َف َ َّلا َج َاء ن� ِك َت ُاب ُه َن ِش ْط ُت ِل ْل ُخ ُر َ َ َ ن َ ْ َ ف ْ َ َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ً‬
‫ِ‬ ‫وج‪ ،‬وزاد ِ ي� رغبة ِ ي� ِإالسل ِم‪،‬و َّ يِ‬
‫ِ‬ ‫ِي‬
 ‫�� �� �� �‬
‫� َاء َواس َع ٍة‪َ ،‬ف ُق ْل ُت إ َّن َهذه َل ُر ْٔو َ� َو ّ‬
‫الض ُيق‬ ‫�رجت ف ي� ِب َل ٍد َخ ضْ َ‬ ‫َع نّ� َ‪،‬ؤَا َرى ف� َّ‬
‫الن ْو ِم َ َٔك نّ� ِ ف� ب َل ٍد َض ّي َق ٍة مج دبة فخ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِِ ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬ ‫ِي‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ْ ُ َ ْ ُٔ َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ال� ِك‪،‬قال‪ :‬ف َّلا ا�جْ َ ْع ُت خُ‬
‫ال ُر َ‬ ‫َ‬ ‫َّال ِذي ُك ْن َت ِف ِيه ِم َن شِ ْ‬
‫ّ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل قلت من اص ِاحب ِإل‬ ‫وج ِإل َرس ِ‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل؟‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫َرس ِ‬
‫ُ‬

‫مری�ے اھبئیاکیہ انمہ بج ریم�ے اپ�س اچنہپتو�ا�س ےنریم�ے د�ل ںیم اسال�م النےیک لچلہ دیپ�اکر�د�ی �‪،‬مری�ے د�لوکہرج�ت دمیہنیک‬
‫�ایکاخ�صاشن�طومرس�تےسرھب�دیاا�و�ر�رسو�لالہلﷺنےریم�ےقلعتموجکھچ مرفایاتاھ�ا�سےنےھجمرسم�و�رکر�دیا�‪�،‬اسید�و�ر�ا�نںیمےن‬
‫�ایکوخ�ا�ب دکیاھکہ ںیم ایک گنت طحقز�د�ہ زمنی رپہو�ں �‪�،‬ا�و�رپرھا�س گنت وقطحز�د�ہ العقہ ےسلکنرککاش�د�ہ وسرسزب� شوا�د�ا�ب العقہ ںیم‬
‫رکاکیلنکںیمےنرسو�لالہلﷺیکدخمتںیماحضرہوکر�د�ائر�ہاسال�م‬
‫چالگایہو�ں�‪�،‬ا�سوخ�ا�بےسںیموف�ر�یوط�رپرکوئیہجیتنوت�اخذنہ س‬
‫ممصما�ر�ا�د�ہوہ�اوتاپےناند�ریہ‬
‫رکای�‪،‬مرگمںیاچہاتتاھکہوکئیا�و�ربیھریم�ےرمہ�ا�ہدمیہنہبیطےلچ�‪،‬ہکےتںیہہکبج‬
‫مںید�اخلوہنےاکصممما�ر�ا�د�ہ ل‬
‫کاہہکا�سابم�ر�کرفسںیماستیھسکوکانب�ٔو�ں�‪،‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ ظَ ُ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ََ ُ ْ َ ٔ َُ ْ‬
‫� َر َم َّم ٌد َعل ال َع َر ِب‬ ‫يت َصف َوان ْب نَ� ا َّمية فقل ُت‪ َ :‬ي� ا َ ب� َو ْه ٍب‪ ،‬ا َما تَ َ�ى َما ْ� ُن ِف ِيه ِ؟إ نَّ َ�ا ْ� ُن اك ض�اس وقد‬ ‫فل ِق‬
‫َ‬ ‫ََ َ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ ُ َ َ ٌ َ َٔ َٔ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫ْ‬
‫َوال َع َج ِم‪ ،‬فل ْو ق ِد ْم َنا َعل َم َّم ٍد َوات َب ْع َن ُاه ف ِإن �ش َ ف َم َّم ٍد ل َنا �ش َ ف؟فا ب َ� اش َّد ِإال َ ب� ِء فقال‪ :‬ل ْو ْل َي ْب َق غ ْي ِ�ي َما‬
‫َّ َ ْ ُ ُ َٔ َ ً َ ْ تَ َ ْ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ ُ ٌ ُ َ َٔ ُ ُ َ َٔ ُ ُ َ ْ َ َ ُ ْ َ َ ْ نَ َٔ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ‬
‫� ٍل فقل ُت ُل ِمثل َما قل ُت‬ ‫اتبعته ابدا‪ ،‬فاف�قنا وقلت‪ :‬هذا رجل ق ِتل اخوه وابوه ِببد ٍر فل ِقيت ِعك ِرمة ب� ا ِب ي� ج‬
‫ْ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ْ نُ ٔ َّ َ ْ ُ َ ْ تُ ْ َّ َ َ َ َٔ ْ ُ‬ ‫َ ْ َ َ ْ ن ُٔ َ َّ َ َ َ َ‬
‫عل‪،‬قال‪ :‬ل اذ ك ُر ُه‬ ‫ِلصفوان ب ِ� امية‪ ،‬فقال ِ يل ِمثل ما قال صفوان ب� امية‪،‬قلت فاك� ي‬
‫�ا�سایخ�لےسںیمےنوفص�ا�ننبامہیوکمال�ا�و�ر�اسےاہک�ا�ےابو�وہبمتدکیےتھوہکہدمحمﷺنےابقئلرع�برپلغہباپلایہےاگرہما�نےک‬
‫پا�ساجئںیا�و�ر�ا�ناک�اتاب�عرکیںوتیہامہ�ر�ےےئلرتہبہوگاا�ناکشر�فامہ�ر�اشر�فوہگا�‪ ،‬مرگصوف�ا�ننبامہیےنیتخسےساناک�رکرتےوہئے‬
‫کاہ�ار�ر�وئےزمنیرپریم�ےوس�اکوئییھبدمحمﷺکےاتاب�عےسابقیہنرہےبتیھبںیما�نیکریپ�و�یںیہنرک�و�ںاگ�‪،‬مںیےناپےند�ل‬
‫گ‬
‫زغو�ہدب�رمںیام�ر�ےےئگںیہا�سےئلا�سےسوکئیوتقعںیہنیکاجکسیت�‪،‬پرھمںیرکعمہنبابیلہج‬
‫مںیاہککوینہکا�سصخشاکبا�پا�و�رباھئی �‬
‫سےالم�ا�و�رجوبا�تںیمےنوفص�ا�ننبامہیےسیہکیھتا�سےسیھبیہکرگمعرکمہےنیھبےھجموہیوج�ا�بدیاجوصوف�ا�نےندیاتاھ�‪،‬مںیےناہنںی‬
‫کاہکہا�ساب�تاککیسےسذکرنہرکیں ��‪،‬انوہ�ںےناہکمںییسکےسذکرہنںیرک�و�ںاگ‬
‫ََ‬ ‫َّ َ‬ ‫َْ َ َُْ‬ ‫فَ خَ َ ْ ُ َ َ نْ ز َ َٔ َ ْ ُ َ َ ت فَ خَ َ ْ ُ َ َ َٔ ْ َ ُ ْ َ‬
‫يت ُع ث� َمان ْب نَ� طل َحة فقل ُت‪ِ :‬إن َهذا ِ يل َص ِد ٌيق فل ْو‬ ‫احل ِ ي� �رجت ِب�ا ِإل ان ل ِق‬ ‫�رجت ِإل م ِ� ِ يل فامرت ِب� ِ‬
‫َ َ ْ ُ َ ُ َ َٔ ْ ُ ثُ َّ َ َ ْ ُ َ ْ ُ َ ْ ٓ َ َ َ ْ ُ َٔ ْ ُٔ َ ّ َ ُ ثُ َّ ُ ْ ُ َ َ َ َ َّ َ َٔ نَ َ ٌ‬
‫احل ِم ْن َس َاع ِ ت ي�‬ ‫ذ كرت ل ما ارجو‪ � ،‬ذ كرت من ق ِتل ِمن ا ب� ِئ ِه فك ِرهت ان اذ ِكره‪ �،‬قلت‪ :‬وما ع يل وا� ر ِ‬
‫ُْ َ‬ ‫وب م ْن َماء َ خَ‬ ‫َُ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ْ َٔ ْ ُ َ ْ َ ُ ْ ُ نَّ َ نَ ْ ُ َ نْ ز َ ة َ ْ َ ف ُ ْ َ‬
‫ل َر َج‪َ ،‬وقل ُت ُل‬ ‫ٍ‬ ‫� ٍر‪ ،‬ل ْو ُص َّب ِف ِيه ذن ٌ ِ‬ ‫فذكرت ل ما صار المر ِإليه‪،‬فقلت ِإ�ا �ن ِب� ِ� ِل ثعل ٍب ِ ي� ج‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ َ َٔ نَ ُٔ ُ َٔ ْ َٔ ْ ُ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ٔ‬ ‫نَ‬
‫احل ِ ت ي� ِبف ٍ ّخ ُم َناخ ٍة‪،‬‬ ‫لصاح�‪ :‬فارسع إالجابة‪ ،‬وقال لقد غدوت اليوم وا� ا ِر يد ان اغدو‪ ،‬وه ِذ ِه ر ِ‬ ‫بي‬ ‫ْ� ًوا ِ َّما قلت‬
‫َ‬ ‫ْ ْ َٔ َ‬ ‫َ َ َ َّ َ ْ ُ َٔ نَ َ ُ َ َ ْٔ ج َ َ ْ َ َٔ َ‬
‫�‪ِ ،‬إن َس َبق ِ ن ي� اق َام َو ِإن َس َبق ُت ُه ا ق ْ� ُت َعل ْي ِه‬ ‫قال فاتعدت ا� وهو ي� ج‬
‫رکو�ں رھپجمےھ ا�س ےک اب�پ‬ ‫وکای ک�رای�اسی اثانمںی ےھجم ایخ�ل وہ�اکہ اپےن ےچس د�وستامثع�ن نب ہحلط ےسیھب المقا�ت ل‬ ‫رھگای�ا�و�ر�ا�وٹنین ت‬
‫مںی گ‬
 ‫�� �� �� �‬

‫�د�ا�د�اکاقلتوہنایا�د�ٓایا�ا�و�رمںیرتم�د�دہوگایکہامثع�نےسذکرکر�و�ںاینہرک�و�ں�‪،‬پرھخای�لٓایامںیوت�ا�بدمیہنونم�ر�ہاجہیرہاوہ�ں�ذکرکرنےںیمریم�ا‬
‫کایقناص�نےہ�‪ ،‬مںیےناہکہکمہا�سولمڑ�یےکد�رجےرپںیہوجہکوس�ر�ا�خںیمیپھچیھٹیبوہاگرا�سںیماپنیےکڈ�و�لڈ�الےاجئںیوتابہر‬
‫ئےورنہوہییپھچیھٹیبرہےا�و�راسیرط�حںیماپےناستیھےسمہالک�موہ�اانچنہچںیمامثع�ننبہحلطےسالم�ا�و�رجوکھچوفص�ا�نا�و�رعرکمہ‬
‫نلکٓا گ‬
‫رکای�ا�و�رکاہمںییھباہمت�ر�ےاستھدمیہنونم�ر�ہاتلچہو�ںںیممتےساقم�م‬
‫کوموش�ر�ہدیااھت�اسےیھبدیا� ثع‪،‬ام�ننبہحلطےنریم�ےوشم�ر�ہوکوبق�ل ل‬
‫یاججرپمول�ں گاگ�ارتمےلہپچنہپاجئوتوریم�ااتناظ�ررکناا�و�راگرمںیےلہپچنہپایگتومںیاہمت�ر�ااتناظ�ررک�و�ںاگہیےطرککےںیمدمیہنونم�ر�ہیکرط�فر�و�انہ‬
‫ہو�اا�و�رحبس عود�ہاقم�مایججرپثعام�ننبہحلطےھجملمےئگ�‪،‬‬
‫َْ َْ َْ‬ ‫َ َ َ َٔ ْ َ ْ َ َ َ ً َ َ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ ُ َ تَّ ْ َ َ ْ َ َ ْٔ ج َ َ َ َ َ ْ نَ تَّ ْ تَ ْ َ َ‬
‫اص‬ ‫ح� ان َ�ينا ِإل اهلدة‪ ،‬فنجد ع َرو ب ن� الع ِ‬ ‫قال‪ :‬فاد جلنا سرا فل يطل ِع الفجر ح� التقينا ِبيا ج�‪ ،‬فغدو�‬
‫َ ْ َ ً ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ َ َ َ َ َٔ ْ نَ َ ُ ُ ْ َ ُ ْ َ َ َ َٔ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ ُ ْ ُ ْ َ ُّ ُ ُ‬
‫الدخول‬ ‫ب�اقال‪ :‬مرحبا ِب�لقو ِم فقلنا‪ :‬و ِبك‪،‬فقال ِإل ا ي� م ِس ي� ك؟فقلنا‪ :‬وما اخرجك؟فقال وما اخرجك؟ قلنا‪:‬‬
‫ف ْ ْ َ َ ّ َ ُ ُ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ َّ َٔ ْ َ َ ن َ ْ َ َ ْ َ َ ً َ تَّ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َٔ نَ‬
‫ال ِد َينة فا خْ� َنا‬ ‫ِ ي� ِإالسل ِم و ِاتباع مم ٍد صل الهل علي ِه وسل‪،‬قال وذاك ال ِذي اقدم ِ ي�‪ ،‬فاصطحبنا �ج ِ يعا ح� دخلنا‬
‫َ ْ َْ َ‬
‫ال َّر ِة ِرك َب َنا‬ ‫ِبظه ِر‬
‫�د�وسر�ے د�نحبص وسیر�ے مہ د� نوو�ں وہا�ں ےس ر�و�انہ وہئےجب مہ اقم�م دھ�ہ رپہپےچنوتعرم�وبن الاع�ص نب و�ائل ےس المقا�ت وہئی�‪(،‬یہ‬
‫حمدمتیھ‪�،‬ا�و�ر�ا�سوقتا�نیک‬
‫اسلا�رتےھ�‪،‬ا�نیکتینکاب عودب�الہلای�ابو �‬
‫�‬ ‫بڑ�ےوخ�شاتفگ�ر�ا�و�رشرییںایب�ںبیطخ� ق‪،‬ا�د�ر�اکلال�مدمبر�‪،‬سایسدت�ا�نا�و�رسہپ‬
‫عرمبایلسیاس�لیکیھت�‪�،‬ا�نیکو�الد�ہاکنا�مٰیملسبتنرحمہلا�و�رلبقاببہغاھت�‪،‬جورع�بےکرقف�وفاقہےکد�و�راتبالمںیاکع�ظےکاب�ز�ا�رمںی �رفوخت‬
‫رھا�صنبو�ائلےکاپ�سچنہپںیئگ�ا�نےک‬
‫ہوئںیںیھت�‪�،‬اہنںیافکہہنبریغم�ہےنرخیدایلاھترھپ�اہنںیدبع�الہلنبدجعا�نےنرخیدلایتاھ�‪،‬پ ع‬
‫بنطےسایکرشیفانلبسڑل�ےرمع�وپدی�اہوئے�)عرم�وبنالاع�صےنمہد� نوو�ںوکرمحاباہک�‪،‬ہمےنیھبرمحابکاہا�و�رپوچاھکہٓا�پاہک�ں‬
‫جا�رہےںیہ�؟ کسزیچےنٓا�پوکےنلکنرپوبجم�رایکےہ�؟توا�سےنیھباسیاببتا�نےسوس�الًاپوچاھ�؟�انوہ�ںےناہککہو�ہاسال�موبق�لرکنے‬
‫�ا�و�ردمحمﷺکےاتاب�عےکا�ر�ا�د�ےےسدمیہنونم�ر�ہاج�رہےںیہ�‪�(،‬ابناساح�قےکاطمبقو�ہاجنشیاش�ہہشبحےکاہتھ سمرپامل�نوہکرمدیہن‬
‫جا�رہےےھت�)ہمےناہکہمد� نوو�ںیھباسیا�ر�ا�د�ہےسدمیہنونم�ر�ہاج�رہےںیہ�‪�،‬ا�سرط�حمہونیت�ںاستھوہکرمدیہنونم�ر�ہںیمد�اخلوہئے‬
‫�ا�و�ر�اپےنوس�ا�ر�یےکا�ونٹاقم�مرح�ہںیمالھٹبئے�‪،‬‬
‫َ َّ ُ َ َْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫س ب َنافلب ْس ُت م ْن َص ِال ث َي ث َّ َ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ ُ‬ ‫َ ُٔ ْ َ َ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه‬ ‫ا� � َعدت ِإل َرس ِ‬ ‫ِ ِ ِ يب‬ ‫ِ‬ ‫فاخ ِب� ِبنا رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل ف َّ ِ ِ‬
‫ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ ُٔ ْ َ َ َ ُ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َ ن َٔ خ َ َ َ َٔ ْ َ َّ‬
‫س ِبق ُد ِومك َو ُه َو َين َت ِظ ُر ْك‪،‬‬ ‫س ْع ف ِإن َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل قد اخ ِب� ِبك ف‬ ‫�‪ :‬فقال‪ :‬ا ِ‬
‫وسل فل ِقي ِ ي� ا ِ ي‬
‫َ َٔ ْ َ ْ َ ْ َ �شْ َ َ َّ َ ْ ُ َ َ ْ فَ َ َ َ َ َ َ َّ ُ َ َّ َ تَّ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ َّ ْ ُ َ َ ْ ُّ ُ َّ َ َ َّ َ َ َّ َّ َ‬
‫السل َم ِب َو ْج ٍه‬ ‫فاسعنا ال ي فاطلعت علي ِه‪�،‬ا زال يتبس ِإ يل ح� وقفت علي ِه‪ ،‬فسلت علي ِه ِب�لنبو ِة فرد ع يل‬
‫ََ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َ ُ ْ ُ نّ َٔ شْ َ ُ َٔ ْ َ َ َ َّ ُ َٔ َّ َ‬
‫الهل َوانك َر ُسول الهلِ ‪،‬فقال ‪ :‬ت َعال‬ ‫طل ٍق‪،‬فقلت ِإ ِ ي� ا�د ان ل ِإل ِإل‬
‫کیسےنامہ�ر�ےٓامدکیربخ�رسو�لالہلﷺتکاچنہپ�د�یےسجنسرک�ٓا�پتہبرسم�و�رہوئے�‪،‬خالد‪ t‬ہکےتںیہںیمےندمع�ہڑپک�ےےنہپ‬
‫�ا�و�ر�ٓا�پیکدخمتںیماحضر�یےکےئلر�و�انہوہ�ا�ر�اسہتںیمےھجمریم�اباھئیولدیمال�ا�و�رکاہجدل�یولچ�رسو�لالہلﷺکومتاہ�ر�یٓامدکیربخہپچن‬
 ‫�� �� �� �‬

‫گیئ ےہ � �‪ٓ،‬ا�پ ﷺمتاہ�ر�یٓامدسے تہبوخ�ش وہئے ںیہ ا�و�رمتاہ�ر�ےرظتنمہںی�‪،‬ہمزیت�ی ےکاستھ ےلچ ا�و�ر�ٓا�پ ﷺکی دخمت‬
‫�اقد�سںیمچنہپےئگ�‪�،‬رسو�لالہلﷺجمےھدیھکرکرکسم�ائےںیمےناہک�اسلال�مکیلعا�ےالہلےکرسو�لﷺ! �ٓا�پےناہنیتدنخ�ہاشیپنی‬
‫سےریم�ےالس�ماکجو�ا�بدیا�‪،‬مںیےنرع�ضایکمںیوگ�اہیدیاتہو�ںہکالہلےکوس�اکوئیوبعم�دبرحقںیہنا�و�ر�ٓا�پالہلےکرسو�لںیہ ‪ٓ�،‬ا�پ‬
‫نےا� شرا�د مرفایاقریبوہجائو‬
‫َ‬ ‫َٔ ْ َ‬ ‫َ َ ُ َٔ َ َ ْ ً‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ َّ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ َ‬
‫ال ْم ُد ِل ِل ال ِذي َه َداك ق ْد ك ْن ُت ا َرى لك َعقل َر َج ْو ُت ان ل ُي ْس ِ َلك‬ ‫ث َّ� قال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‬
‫َ َٔ ْ‬
‫الهل ان‬
‫ٔ‬ ‫ً‬
‫� ُد ِم ْن ِتلك املواطن عليك معاندا للحق فادعو‬
‫ْ َ‬ ‫ول الهل نإ� َق ْد َر َٔا ْي َت َما ُك ْن ُت َٔا شْ َ‬
‫َُ ُ‬
‫خ� قلت ي�رس‬ ‫ِإل ِإل ي‬
‫َّ َ‬
‫ي‬
‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ُْ‬ ‫َّ ْ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫ْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِإال ْسل ُم ي ج ُ� ُّب َما كن ق ْب ُل‪،‬قل ُت َ ي� َر ُسول الهلِ َعل ذ ِلك‪،‬قال‬ ‫َيغ ِف َر َها ِ يل‪،‬فقال َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ‬ ‫ْ ُ َ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ْ ُ َّ َٔ‬ ‫ُ ْ‬
‫الله َّم اغ ِف ْر ِ خَلا ِل ِد ْب ِ ن� ال َوِل ِيد ك َما ا ْو َض َع ِف ِيه ِم ْن َص ٍّد َع ْن َس ِب ِيل الهلِ ‪،‬قال خا ِل ٌد‪َ :‬وتق َّد َم ُع ث� َمان َو ْع ٌرو ف َب َاي َعا َر ُسول‬
‫ََ َ ُ ْ َ‬ ‫َٔ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َّ َٔ ْ َ ْ ُ ْ َ َ ُ ْ َ َٔ ْ ُ‬
‫الهل ِل ِإل ْسل ِم‬ ‫ال ِد َينة قل ُت لذ ك َر نَّ َ�ا ِل ِب ي� َبك ٍر‪ ،‬فقال‪ :‬خْم َر ُجك الذى هداك‬ ‫الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪،‬فلا ان ق ِدمت‬
‫پرھ�رسو�لالہلﷺےن مرفایاحدم�ا�سذ�ا�تاپ�کیکسجےنےھجتاسال�میکوتفقییشخبںیمدکیاتھتاھکہھجتںیملقعےہا�و�ر�امدیرکتااھتہک‬
‫ریخا�و�رھبالئییکرط�فریت�ی نہرامئیرک�ےیگ�‪،‬مںیےنرع�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ! �ٓا�پدکیےتھےھتںیموگنج�ںںیم‬
‫�و�ہلقعےھجت �‬
‫�ٓا�پےکا�و�رحقےکاقمبہلںیماحضرہوتاتاھ�(جسرپمںیان�د�موہ�ں�)�ا�سےئلٓا�پےسد�رخو�استرکتاوہ�ںہکٓا�پریم�ےےئلدعافرمائںی‬
‫وکاع�ف مرفا�د�ے�‪�،‬رسو�لالہلﷺےنا� شرا�دفرمایا�اسال�ما�نامت�مانگہو�ںوکماٹدیاتےہوج�ا�سےسےلہپ‬
‫کہالہلاعت ملٰیری�یا�نامت�ماطخئو�ں م‬
‫والدبن‬
‫سر�ز�دہوچےکںیہ�‪،‬مںیےنرع�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ! پرھبیھدعافرم ئاںیتو�ٓا�پےنریم�ےےئلہیدعافرمائیا�ےالہل! ت خ‬
‫وکاع�ف مرفا�د�ےوجخالدنےالہلاعتلٰیکیر�ا�ہےسر�وکےنےکےئلیکںیہ�‪،‬چاننہچریم�ےدعبثعام�ننبہحلطا�و�رعرم�وبن‬
‫�ولدیکیا�نامت�ماطخئو�ں م‬
‫�الاع�صٓاگےڑب�ےا�و�ر�رسو�لالہلﷺکےدستابم�ر�کرپیبتعیک�‪،‬خالدبنولدی‪ t‬ہکےتںیہمدیہنونم�ر�ہںیمیبنرکیمﷺےک‬
‫�دستابم�ر�کرپیبتعےسلبقںیمےندیسنا�ابوبرک‪t‬سےاپےنوخ�ا�باک�ذکرہنںیایکتاھیلنکبجا�سےکدعبمںیےنا�نےساپےنا�س‬
‫رھو�وسعیا�و�رسرسزب� شوا�د�ا�ب‬
‫خو�ا�باکذکرکایتو�و�ہوبلےہکا�سوخ�ا�بںیمںیمےنوجتگن توا�ریکہگجدکییھیھتو�ہرفککالظتمدک�ہاھت�ا�و� پر ج‬
‫‪1‬‬
‫جہگدکییھو�ہاضفئےاسال�میھت�۔‬
‫َّ َٔ ْ َ‬ ‫ََ‬ ‫ُ‬ ‫َْ َ َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ََ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ‬
‫ف َتق َّد َم خا ِل ُد ْب نُ� ال َوِل ِيد ف َب َاي َع‪ ،‬ث َّ� تق َّد َم ُع ث� َمان ْب نُ� طل َحة ف َب َاي َع‪ ،‬ث َّ� تق َّد ْم ُت فو الهل َما ُه َو ِإل ان َجل ْس ُت َب ْ ي نَ� َي َد ْي ِه‬
‫َٔ َّ‬
‫� ِ ن ي� َما تَ�خ َر َوال‬ ‫طر� َح َي ًاء ِم ْن ُه‪َ .‬ق َال َف َب َاي ْع ُت ُه َع َل َٔا ْن ُي ْغ َف َر ِ يل َما َت َق َّد َم ِم ْن َذ ْن ب� َو َ ْل ي َ ْ� ضُ ْ‬
‫ف‬ ‫ٔ ٔ‬
‫�ا استطعت ان ارفع ي‬
‫ف‬
‫ِي‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ تَ‬ ‫َٔ َّ َ َ َ َّ ْ َ َ‬ ‫َٔ ْ ُ‬
‫اذ ك َر َما تَ�خ َرفقال ِ‪:‬إن ِإال ْسل َم ي ج ُ� ُّب َما كن ق ْب ُل‪َ ،‬و ِال ْج َرة ج ُ� ُّب َما كن ق ْبل َها‬
‫عرم�وبنالاع�ص‪ t‬ہکےتںیہرسو�لالہلﷺکیدخمتںیماحضروہنےےکدعبہپےلاخلدبنولدی‪t‬نےتعیبیکرھپامثع�ننب‬
‫کث��‪۴�۵�۱‬؍� ن‬
‫‪،۳‬امل�ج احلرىك‬ ‫للب� ق� �‪۳�۴�۹‬؍�‪ ،۴‬مغازی واقدی�‪۷��۴ ۷‬؍� ی‬
‫‪،۲‬الس�ۃ النبویۃ ب ن‬
‫ال� ی‬ ‫وال�ایۃ ‪۲�۷��۲‬؍�‪،۴‬دالئل النبوۃ ی‬
‫‪ 1‬البدایۃ ن‬
‫للس�ة النبوية�‪۸�۵‬؍�‪۳‬‬
‫ي‬
 ‫�� �� �� �‬

‫رگری�یا�سوقتہیاحلتیھتالہلیکمسق! مںیرسو�لالہلﷺکےاسمےنوتیبھٹ‬
‫لطہح‪t‬نےتعیبیکرھپمںیتعیبےکےئلٓاگےڑبھام م‬
‫گایمرگشر�م نود�امتیکوجہےسٓا�پیکرط�فٓانھکاٹاھکرہنںیدیھکاتکستاھبالآخرمںیےنٓا�پےکدستابم�ر�کرپیبتعیکا�و�رعر�ضایکہک‬
‫�ا�سرش�طرپیبتعرکتاہو�ںہکریم�یامت�مزگشہتاطخئںیا�و�رقوص� مراع�فرک�دیےئ ئاجںی�‪،‬عرم�وہکےتںیہا�سوقتہیایخ�لہنٓایاکہہییھبرع�ض‬
‫وکاٹ�دیاتہےوج�اسال�م‬
‫کردیاتہکریم�ےٓائدن�ہا�و�رچپےلھوصق� مراع�فرک�دیےئ ئاجںی�‪ٓ� ،‬ا�پﷺنےا� شرا�د مرفایااسال�ما�نامت�مانگہو�ں م‬
‫وکاٹ�دییتےہ�۔‬
‫‪1‬‬
‫سےےلہپرفککیاحلتںیمےئکےئگںیہ�اسیرط�حرجہ�تیھبامت�مزگشہتانگہو�ں م‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ خَ ْ ن ْ َ َٔ َ ً ْ َٔ ْ َ ف َٔ ْ َ َ َ ُ ُ ْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫قال ‪ :‬فو الهل َما َع َدل ِب ي� َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِبو�ا ِل ِد ب ِ� الوِل ِيد احدا ِمن اص ِاب ِه ِ ي� ام ٍر حز به منذ‬
‫َٔ َ‬
‫ا ْس ْل َنا‬
‫عرم�و‪ t‬ہکےتںیہالہلیکمسق! جسد�نےسمہاملسم�نوہئےا�سد�نےسوجممہشیپٓائیرسو�لالہلﷺنےامہ�ر�ےرب�ابرکیسوکہنںی‬
‫‪2‬‬
‫فرمایا�۔‬
‫ٔ ٔ ف‬ ‫ٔ ٔ‬ ‫ّ ّٔ‬ ‫ذكر ّ‬
‫الز يب� ب ن� بكر ان رجال قال لعمرو‪ :‬ما ابطا بك عن إالسالم وانت انت ي� عقلك؟ قال‪ :‬نإ� كنا مع قوم‬
‫وتد� ن� فإذا ّ‬
‫حق ّ ي ن‬ ‫ن‬ ‫ٔ‬ ‫هلم علينا ّ‬
‫تقدم‪ ،‬واكنوا ّممن يواري حلوهمم خ‬
‫ب�‪ ،‬فوقع‬ ‫البال فملا ذهبوا وصار االمر إلينا نظر� ّ ب‬
‫ف‬
‫قل� إالسالم‬
‫ي� ب ي‬
‫دنم�ودھج�ا�رہوکر�اتیندیرتکاسال�مےسویک�ں‬
‫�زبریبناکب�ر‪ t‬نےایب�نایککہیسکےنرمع�وبنالاع�ص‪t‬سےوس�ا�لایککہٓا�پاتےند�اشن مس‬
‫�د�و�ر�رہے�؟�انوہ�ںےنوج�ابًاکاہہماییسوق�مےکاستھےھتںیہنجمہرپتدق�ماحصلاھت�ا�و�ر�ا�نیکںیلقعاہپ�ڑ�و�ںاکماقبہلرکتیںیھتسپمہ‬
‫�ا�نیکانپ�ہںیمرہے�‪،‬جبو�ہول�گاجچےکا�و�رمہںیامنرسیم�ٓای تاو�ا�سوقتمہےناسال�میکاقحنتیرپغو�ر�وفرک�ا�و�رتدبرشر�و�عایکتبمہ‬
‫‪3‬‬
‫پر�اسال�میکتقیقحفشکنموہئیسپا�سوقتاسال�مےنریم�ےد�لںیمرھگکرلای�۔‬
‫وکالد‪t‬بن لودی�ا�و�رعرم�وبنالاع�ص‪t‬کےاسال�مالنےےستہبافئد�ہاچنہپکوینہکا�ند� نوو�ںسایسیونجیگاقئدینےناسالمی‬
‫�اسال�م خ‬
‫فوتحا�ت‪�،‬دعو�تاسالمییکاع�مغیلبتا�و�ردینیکرسلبدن�ییکات�ریخںیمایکاہما�و�رظعمیالاش�ند�و�رکیانب�ڈ�الییھت�۔‬
‫�‬
‫خالدبن لودیکےاھبئیولدی‪t‬بنولدیکیوفا�ت‪:‬‬
‫عرم�ۃاقلاضکےھچکرعصہدعب�ولدی‪ t‬نے�ٓاٹھرجہ�یںیموفا�تاپئی�‪�،‬ا�نیکو�الد�ہابلبہ‪� t‬ابیھایح�تںیھتاہنںیوج�ا�ن �رفزندکیوم�ت‬
‫نے ھڈنا�لرک�دیا�ا�و�ر�انوہ�ںےنایک لدد�و�زرمثہیاہکسجاک�ایکرعشیہےہ�۔‬
‫َ ْ‬ ‫ْ َٔ ْ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َ ي� َع ْ ي نُ� َف ْاب ِك ِل ْل َوِل ِيد ْب ن� ْال َوِل ِيد ْب ن� ْ ُ‬
‫ال ِغ ي َ� ِ ة كن ال َوِل ُيد ْب نُ� ال َوِل ِيد ا ُبو ال َوِل ِيد ف تَ� ال َع ِش ي َ� ِة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬
‫للب� ق��‪۳�۴�۳‬؍�‪،۴‬البدایۃ ن‬
‫وال�ایۃ�‪۲�۷�۱‬؍�‪۴‬‬ ‫ا� ہشام�‪۲�۷�۸‬؍�‪،۲‬مغازی واقدی�‪۷��۴ ۵‬؍�‪،۲‬دالئل النبوۃ ی‬
‫‪ 1‬بن‬
‫‪ 2‬مغازی واقدی�‪۷��۴ ۵‬؍�‪۲‬‬
‫ق‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ف ت‬
‫الس�ة النبوية�‪۱�۹�۵�۹‬؍ ‪�۴‬‬
‫‪ 3‬االصابۃ � � یز� اال حصابۃ �‪۵�۳�۷‬؍�‪ ،۴‬االساس ي� السنة وف�ها ‪ -‬ي‬
 ‫�� �� �� �‬

‫�ا�ےٓاکنوھ�ا�سولدینبولدیبنریغم�ہیکای�دمںیٓانوسباہ ئو ولدیبن لودیجوشاجعتا�و�رباہ�د�ر�یںیماپےناب�پیکرط�حاخند�ا�ناکہری�وتاھ‬

‫ْ‬ ‫ْ ُ ْ‬
‫َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪ :‬ال َت ُق ِول َه َك َذا َ ي� ُٔا َّم َس َ َل َة َوَل ِك ْن ُق ِول َو َ‬
‫جاء ْت َسك َرة ال َم ْو ِت ِبلَ ّ ِق ذلِك‬
‫ََ َ َ ُ َ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫فقال رس‬
‫ي‬ ‫ي‬
‫َ‬
‫َ ُْ َ ُ ُ‬
‫ت ِم ْنه تِيد‬ ‫ما كن‬
‫�رسو�لالہلﷺےنہیرمثہیانستو�ا�نےس مرفایا�ا�ےا�مہملس‪!t‬یہہن ھڑپولبہکرق�ٓا�نرکیمیکہیٓایتالت�و�ترک�و’’�ا�و�رمو�تیکےبوہشی‬
‫‪1‬‬
‫رو�ر�ٓاکر�رہےیگ(�ا�سوقتاہکجائےاگ) یہےہو�ہسجےسوتباھگاتتاھ�۔‘‘‬
‫ض �‬

‫رطف�)‬
‫سریہاغلب‪ t‬نبدبع�الہل�(کدید�ا�و�رفد�کیک �‬
‫صرف�ٓاٹھرجہ�ی‬
‫رجہی�(جو�ن�‪۶�۲�۹‬ئ) مںیاغلبنبدبع�الہل‪ t‬کوپدن�ر�ہایسولہاجمہدینےکایکدسہترپ�امریمرق�رفرماکرمہک‬ ‫�رسو�لالہلﷺنےرفص�ٓاٹھ �‬
‫رپب� ملوح کیرط�فر�و�انہ مرفایا‬ ‫سےایبلسی(�‪)۴�۲‬ملیےکافصےلرپکدیدانمیہگج ن‬
‫اللي ث َّ� َف َٔا َخ ْذ نَ� ُه َ‪،‬ف َق َال‪ :‬إ نَّ َ�ا ج ْئ ُت ُٔار ُيد إال ْس َ‬
‫الم َو ِإ نَّ َ�ا‬ ‫ْ‬ ‫َ َ فَ خَ َ ْ َ َ تَّ َ ُ َّ ُ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ نَ ْ َ ْ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫قال‪� :‬رجنا ح� ِإذا كنا ِبقدي ٍد ل ِقينا ال ِارث ب� ال ب�ص ِاء ِ ي‬
‫َ ًَ ْ َ ُ َ َ‬ ‫ُ ْ َ ْ َ ُ ْ ُ ْ ً َ ْ َ ضْ ُ َ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ ْ ُ َ ُ‬
‫� ْرك ِر َ ب�ط َنا َي ْو ًما َول ْي ةل‪َ .‬و ِإن تك ْن َعل غ ْي ِ�‬ ‫الهل َعل ْي ِه وسمل‪،‬قلنا‪ِ :‬إن تكن مس ِلا ل ي‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫خ َرجت ِإل َرس ِ‬
‫َّ َٔ ْ َ َ َ ُ ْ َ ْ نَ َ َ َ َ ْ ْٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ ً َ َّ ْ َ‬ ‫َ َ َ ََ‬ ‫َ َ َ‬
‫اح تَ زَّ� َرا َس ُه!‬ ‫ذ ِلك ن ْس َت ْوِث ُق ِم ْنك‪،‬قال‪ :‬فش َد ْد نَ� ُه ِو ث�قا َوخلف َنا َعل ْي ِه ُر َ يو ِج�ال ِمنا اسود فقلنا‪ِ :‬إن �زعك ف‬
‫جب ہی اقم�م دقیدپرہپےچنوتحا�ر�ث نب املک یثیلرع�ف ابن صربا�(یہ ا�نیک و�الد�ہںیھت�)سےٓامانسامانہو�اجےس اجمہدین ےنرگفات�ر‬
‫کرلای�‪�،‬ا�س ےناہککہ ا�س ےن�اسال�موبق�لرکنےاک�ا�ر�ا�د�ہرکلایہے ا�و�ر�اسی دصقمکےلےئ�رسو�ل الہلﷺ یک دخمت اقد�س ںیم‬
‫اہک�ارتم ےناملسم�ن وہنےاک�ا�ر�ا�د�ہرکلایہے‬
‫حاضروہنے ےک ےئل اج�رہاتاھ�‪،‬یلنک اجمہدین ےن ا�سیک اب�تاک نیقی ہنایک�ا�و�ر�ا�س ےس گ‬
‫تو�ایک د�ن ا�و�ر�ایک ر�ا�تکت امہ�ر�اشلرکمتںیہوکئی اصقن�نںیہن اچنہپئےاگ�ا�و� گر�ار�ا�س ےکالخ�ف وہ�اتوہمریت�یرگن�انیرکیں ےگ �‪،‬ہم‬
‫ی�‬
‫‪2‬‬
‫یاکہ ار�و�ہ مت ےس ڑگھج�اکر�ےوت�ا�ساکسر�ا�ڑ�ا�دیانسے‬ ‫نے اسے رسی ےس ابند�ھرک�ر�و �جل یشبح ےک �‬
‫رپسدکر�دیا�ا�و�ر�ا�ن ےسہہک د گ‬
‫مریاع�ویہ ‪ t‬کی الخفت ےکٓاخر�ی زمانے ںیم وفا�ت اپئی�‪�،‬ا�ن ےس رص�ف ایک دحیث رم�و�ی‬
‫�ابن صربا�ء �اسال�م ےلٓائے ا�و�ر�ا م‬
‫ہے�‪،‬‬
‫َّ ُ ُ َ ُ ْ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َع ْن ِع َر ِاك ْب ن� َما ِل ٍك‪َ ،‬ع ْن ْ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َيقول‪ :‬ل تغ َزى‬ ‫ال ِار ِث ْب ِ ن� ال َب ْ� َص ِاء‪ ،‬قال‪ِ َ :‬س ْعت َر ُسول الهلِ َصل‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ٌ‬
‫ق َر ْيش َب ْع َد ال َي ْو ِم إل َي ْو ِم ال ِق َي َام ِة!‬
‫عر�ا�ک نب املکےتہکںیہ اح�ر�ث نب الربصائ ہکےتںیہہک ںیم ےن رسو�ل الہل ﷺ وک حتف ہکم ےک د�ن مرفاتے وہئے انسہےہکٓا�ج ےک‬

‫ا� سعد�‪۹�۹‬؍�‪،۴‬امتاع االامسع�‪۲�۴�۸‬؍�‪۶‬‬‫‪ 1‬بن‬

‫ا� سعد�‪۹�۴‬؍�‪،۲‬زاداملعاد�‪۳�۲�۰‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 2‬بن‬
 ‫�� �� �� �‬

‫بدعقایمتکتہکمرکممہرپکوئیڑچھائیںیہنوہگی�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫الهل َعل يْ ِ� ْم َ‪،‬ب َعث غا ِل َب ْب نَ� َع ْب ِد الهلِ ِ ي� ِمائ تَ يْ� َر ُج ٍل‪،‬‬‫اللي ث ُّ� ِم َن ْال َك ِد ِيد ِم ْن َس َّي ٍة ق ْد ظف َر ُه ُ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ََ َ َ ُ ُ َْ‬
‫ِ‬ ‫فق ِدم غا ِلب ْب ن� عب ِد الهلِ يِ‬
‫َ‬ ‫َ َٔ‬ ‫ْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫اح تَّ� ْان تَ َ� إ َل ُم َص َٔ ْ َ‬ ‫َو َخ َر َج ُٔا َس َام ُة ْ نُ� َز ْي ٍد ِف ي َ� َ‬
‫اب َب ِش ي ٍ� َوخ َر َج َم َع ُه ُعل َبة ْب نُ� ز ْي ٍد ِف ي َ�ا فا َص ُابوا ِم نْ ُ� ْم ن َع ًما‬ ‫اب اص ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬
‫َ َ َ ُ نْ ُ ْ َ ْ َ َ َٔ ْ َ َ َ ْ َ ْ ُ َٔ ْ َ َ ُ َ َّ َ َ َّ ْ َ ْ ُ َ َ َ ْ ً َ َ َ َ َٔ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ًَ‬
‫وقتلوا ِم�م قتل‪ ،‬فادر كنا القوم ‪ ،‬ارسل الهل عز وجل ِمن حيث شاء سيل‪ ،‬ل والهلِ ما راينا قبل ذ ِلك مطرا‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َٔ‬
‫� َاء ِب َ�ا ل َيق ِد ُر ا َح ٌد َيق َد ُم َع َّيل‬ ‫فَ ج َ‬
‫جباغلبنبدبع�الہلیثیل‪ t‬سریہےسو�اپسوہئےالہلےناہنںیحتفدنمکایتاھتو�ٓا�پﷺنے ہناںی�د� سووماجہدیناک�ایکدسہت‬
‫پر�امریمرق�رفرماکردف�کےکاطر�ا�فںیمریشببندعس‪�t‬ا�و�ر�ا�نےکرفاقکیاہش�د�تاکدبلہےنیلےکےئلر�و�انہ مرفایا �انیہںیماسامہنب‬
‫�زید‪t‬بیھےھت�‪،‬ماجہدیناسال�مریشب‪t‬کےاسھتوی�ںرپصمتبیالنےو�الو�ںکتچنہپےئگا�نےکرمہ�ا�ہعل� بہنبزید‪ t‬بیھےھت�‪،‬‬
‫ماجہدیناسال�موک�ا�سگنجںیملمکماکمایبیوہئی�‪�،‬دشنمےکدعتم�د�ٓا�دمیلتقوہگےئا�و�رماجہدینا�نےکتہبےسا�ونٹ ب�‪،‬رکیا�ںاہنکرک�ر�و�انہ‬
‫ہوئے�‪�،‬ا�سوق�مےکول�گایکتہبڑب�یتیعمجرکیلہام�ر�ےاعتقبںیمر�و�انہوہئے�‪،‬یلنکاسیوقتالہلاعتلٰیکیرط�فےس �اتینز�و�رکی‬
‫با�ر�شوہئیہکاجمہدینا� کو�راف�رکےد�رمای�نوج�ایکو�ا�د�یاحئلیھتو�ہاپنیےسرھبگیئاحلانہکا�سےسلبقمہےناب�ر�شوکدکیاھکتہناھتا�و�ر‬
‫‪2‬‬
‫�و�ہمہکتہنچنہپےکس�۔‬

‫سریہاجش�ع‪t‬بنوہباسد�ی(�ال ی‬
‫س�ییک �‬
‫رطف�)‬
‫ �ربعیالا�و�لٓاٹھرجہ�ی‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ �شُ َ َ ْ نَ َ ْ ف َٔ ْ َ َ َ شْ‬ ‫ث ََ َ َُ ُ‬ ‫ٔ‬ ‫ف ش‬
‫� ي نَ� َر ُجال‬‫ِ ي� �ر ربيع االول سنة �ان‪ ،‬بعث رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ج اع ب� وه ٍب ِ ي� ار بع ٍة و ِع ِ‬
‫َٔ َٔ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ال ِد َين ِة َعل �خ ْ ِس ل َي ٍال‪َ ،‬وا َم َر ُه ان ُي ِغ ي َ�‬ ‫ه ِم َن ْ َ‬ ‫لس نَ� ِح َي َة ُر ْك َب َة ِم ْن َو َر ِاء ْ َ‬
‫ال ْع ِد ِن‪َ .‬و ِ ي َ‬ ‫ِإ َل �جَ ْ ع ِم ْن َه َو ِاز َن ِب� ِّ ي ّ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫ون َ‪،‬ف َٔا َص ُابوا َن َع ًما َك ِث ي ً�ا َو َش ًاء َو ْاس َت ُاقوا َذ ِل َك َح ت�َّ‬
‫َ َ ْ ْ َ َ َ َ ُ ْ َ َ َ ْ ُ ُ نَّ َ َ َ تَّ َ َّ َ ُ ْ َ ُ ْ َ ُّ َ‬
‫عل ي ِ�م‪،‬وكن ي ِس ي� الليل ويكن ال�ار ح� صبحهم وه غار‬
‫َّ َّ ُ‬ ‫َ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ُ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ ْ �خَ ْ َ َ َ شَ َ َ ً َ َ َ ُ ْ َ َ َ شْ َ ْ َ نَ َ ََ‬
‫الس ية‬ ‫� ِمن الغ ِ�‪،‬وغاب ِت ِ‬ ‫ق ِدموا ال ِدينة واقتسموا الغ ِنيمة‪ .‬وكنت ِسامم سة ع� ب ِع ي�ا وعدلوا الب ِع ي� ِبع ٍ‬
‫�خَ ْ َ َ شْ َ َ َ َ ً‬
‫�ة ل ْي ةل‬ ‫سع‬
‫بونہو�ز�ا�نےندعتم�دبا سم�راملنو�ںےکالخ�ف مشدون�ںوکککماچنہپئییھت�‪�،‬ا�سےئلا�نیکرسکوبیےکےئلربعیالا�و�لٓاٹھرجہ�یںیم�(جولائی‬
‫�‪۶�۲�۹‬ئ) �رسو�لالہلﷺنےشاج�عنبوہباسد�ی‪ t‬کوچوبسیاجمہدینےکایکدسہتاک�امریمرق�رفرماکرمدیہنونم�ر�ہےساپنچر�ا�تیک‬
‫وہز�ا�نیک یاکامجعتیکرط�فاجیھبوجدعم�نےکےھچیپرک� بہیکاجنبےہ�(یہرصب�ہےسہکمرکممہیک‬
‫الس� انمیہگجرپبقہلی �‬
‫ماسفترپ ی‬
‫ف‬ ‫ٔ‬
‫خ� العباد �‪۲�۵�۷‬؍�‪۵‬‬ ‫‪ 1‬مغازی واقدی �‪۸�۶�۲‬؍�‪،۲‬إمتاع االامسع�‪۴�۰�۰‬؍�‪،۱‬سبل اهلدى والرشاد‪ ،‬ي� ي‬
‫س�ة ي‬
‫ا� سعد �‪۹�۶‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 2‬بن‬
 ‫�� �� �� �‬

‫طر�فاجنےو�الیاشہر�ا�ہرپ�و�اقعایکلگنجےہاہج�ںوچ�رپان�ہایلکرتےےھت) �ٓا�پﷺےنمکح مرفایاکہا�نرپ�اچانکہلمحرک�دیں�‪�،‬ر�ا�ز�د�ا�ر�ی‬

‫وہز�ا�نےکےھتجرپفغتلیکاحلتںیماچانکہلمحرک�دیامرگ‬
‫کےشیپرظنیہرکشل�د�نےکوقتاپھچرہاتا�و�ر�ر�ا�تںیمرفسکرتا�رہایاہ�ںکتہک �‬
‫جگنیکونبتہنٓائیا�و�ر�دشنم �رفا�رہوگایشاج�عنبوہباسد�ی م‬
‫‪t‬ا�لتمینغںیمتہباس�ر�ےا�ونٹا�و ب�ررکیا�ںاہنکرکدمیہنو�اپس‬
‫‪1‬‬
‫�ٓاگےئا�سام�لیکمیسقتےسا�نےکہصحںیمدنپ�ر�ہا�ونٹٓائےوجہکایکا�ونٹد�سرکبیو�ںےکرب�ابررگ�د�انہایگ�‪ ،‬یہرسیہدنپ�ر�ہد�ناکتاھ�۔‬

‫رطف�)‬
‫سریہبعک‪t‬بنریمعافغ� �ری�(�ذ�ا�تاطال�حیک �‬
‫ �ربعیالا�و�لٓاٹھرجہ�ی‬
‫ت‬
‫�رسو�لالہلﷺکوخربمیلہکامشلیرع�بںیمریمح�یاطحقنیہلیبقونبقاضعہےناملسمنو�ںرپمحہلرکنےےکےئلایکڑب�ی�جم� یع�رف�اہمرک�رکیھ‬
‫�ش‬
‫�ن ح‪،‬اج�ز�ا�و� شرا�مںیمںیھت‬
‫ہے‪�،‬ا�نیکایتسب�ں ر (ینم) نرج�ا �‬‫�‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫وص� اكن هلم ي� مشارف الشام يقال هل‪:‬االقيرص‪ ،‬فاكنوا ي�جون اليه‪ ،‬يو�لقون ٔرووهسم عنده‬ ‫ن‬
‫ٔ‬
‫‪2‬‬
‫�ا�و�ریہول�گاالقيرصنامیتبےکاجپ�ر�یےھتسجےکٓاساتنےاکحجرکنےٓاتےا�و�ر�وہا�ںرسمڈن�اتےےھت�۔‬
‫بع�م‬ ‫منت�ة ف ي� ض‬
‫واكنت النرصانية ش‬
‫‪3‬‬
‫�ا�نںیمضعبےناسیعئتیاتخای�ررکیلیھت�۔‬
‫ات‬
‫َ َ‬ ‫ْ‬
‫� َر ُجال َح تَّ� ان تَ َ� ْوا ِإل ذ ِ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َك ْع َب ْب نَ� ُ َع ْي ٍ� ْال ِغ َف ِار َّي ِ ف ي� �خَ ْ َس َة َع شَ َ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ َ ََ َ َُ ُ‬
‫قال‪ :‬بعث رس‬
‫ََ‬ ‫الم َف َ ْل َي ْس َت ِج ُيبوا َ ُل ْم َو َر َش ُق ُ ْ‬
‫وه ِب� َّلن ْب ِل‪،‬ف ّلا‬
‫َ ََ ُ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ ْ‬
‫الح ِم ْن ا ْر ِض الش ِام ‪،‬ف َو َجدوا �جَ ْ ًعا ِم ْن �جَ ْ ِ ِع ْم ك ِث ي ً�ا فد َع ْو ْه ِإل ِإال ْس ِ‬ ‫ا ٍ‬ ‫ط‬
‫َ َٔ َ َ َٔ ْ َ ُ ّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ ُ ْ َٔ َ ّ ْ َ َ تّ َ َ ُ َ َٔ ْ َ ْ نْ ُ ْ َ ُ ٌ َ ي ٌ ف ْ َ َ‬
‫� ِ ي� الق ْتل‪،‬‬ ‫راى ذ ِلك اصاب الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل قاتلوه اشد ال ِقت ِال ح� قتلوا فافلت ِم�م رجل ج ِر‬
‫َّ ُ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َو ْه ِب�ل َب ْع ِث‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َف َٔا ْخ َب َ� ُه ْ خَ َ َ َ ّ َ َ َ َ ُ‬ ‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ تّ ٓ ت َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ صل‬ ‫ال ب َ�‪ ،‬فشق ذ ِلك عل َرس ِ‬ ‫ح� ا ي� رس‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٓ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َٔ َ‬
‫إل يْ ِ� ْم‪ ،‬ف َبلغ ُه ا نّ ُ� ْم ق ْد َس ُاروا إل َم ْو ِض ٍع اخ َر ف تَ َ� ُك ْم‬
‫چاننہچ رسو�ل الہل ﷺ ےنبعک نبریمعغاف�ر�ی ‪ t‬کوصر�ف دنپ�ر�ہاجمہدین ےک ایک دسہتاک امریمرق�رفرماکر�ا�نیک رسکوبی ےک ےئل‬
‫وھگڑ�و�ںرپوس�ا�رمشدون�ںیکریثکدعت�ا�داکاسمانرکناڑپ�ا�‪،‬صاحبہ‬
‫�ذ�ا�تاطال�حانمیہگجیکرط�فوجشا�مےکالعقہںیمےہر�و�انہ مرفایا�‪،‬ماجہدیناسال�موک �‬
‫وکوب�لرکنے ےس اناک�رکر�دیا�ا�و�رصاحبہرک�ا�م ‪ y‬پرتری�و�ںیک‬
‫کر�ا�م ‪ y‬نے اہنںی دعو�ت اسال�م شیپیکرگم انوہ�ں ےن ا�س دعو�ت ق‬
‫بوچاھ�ڑرک� �دی�‪،‬جباحصبہرک�ا�م ‪ y‬نےہیتیفیکدکییھوت�انوہ�ںےنا�ناکناہیتتخساقمبہلایکیاہ�ںکتہکڑلتےڑلتےوچ�د�ہاجمہدین‬
‫ہشدیہوگےئ�‪�،‬ا�ندہش�ا�ءکےد�رمای�نرص�فایکزخیماجمہ �د نزد�ہاچب�‪�،‬ابندعسکاقو�لےہہکہیرسشلرکتےھ�‪،‬یہر�ا�تیکرس�د�یںیمتبیصمےتلیھج‬
‫ٓ‬
‫ا� سعد�‪۹�۷‬؍�‪،۲‬عیون اال ث��‪۱�۹�۵‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫‪ 2‬معجم قبائل العرب ‪۱�۷��۴‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 3‬معجم قبائل العرب�‪۹�۵�۸‬؍�‪۳‬‬
 ‫�� �� �� �‬

‫ہوئےرسو�لالہلﷺکیدخمتںیمےچنہپا�و�ر�ا�ساح�دثہیکاطال�عد�ی�‪�،‬ا�سرپ�ٓا�پﷺبتہرجندی�ہوہئےا�و�ر �ا�نرپ�د�وسر�ا�دسہتےنجیھب‬
‫‪1‬‬
‫وھچڑ�دیا�۔‬
‫کا�ا�ر�ا�د�ہ مرفایایلنکٓا�پوکپاتچالکہدشنمیسکد� سور�یہگجرپجاچےکںیہوتٓا�پےنا�ناکخای�ل �‬

‫غز�و�ہومتہ�(غز�و�ہشیجالامر�ائ�)‬
‫رجہی�(�اگتسایتسربم�‪۶�۲�۹‬ئ)‬
‫ جام�د�یالا�و �لٰیٓاٹھ �‬
‫ریمعا�ز�د�ی‪ t‬کوہرقلیکرط�ف‬
‫�رسو�لالہلﷺنےبجالسطنیا�و�ر�امر�ا�ءکےان�مدعو�تاسالمیےکوطخ�طر�و�انہ مرفائےوتاح�ر�ثنب �‬
‫رمشاسنیےکان�مایکانمہرگ�امید�ےرکاجیھب‬ ‫سےرصب�ٰیکےاحکماح�ر�ثنبابی غ‬
‫َ ُ َ ُ َّ َّ َ َ َ َٔ َّ �شُ َ ْ َ ْ نَ َ ْ ْ َ َّ ن َّ َ ُ َ ْ ُٔ َ َ َ ْ َ َ َ َ َّ‬
‫الش ِام َق َت َل َر ُس ًول َٔا ْر َس َ ُل َّ‬
‫الن ِب يُّ�‬ ‫ا� وهو ِمن امر ِاء قيص عل‬ ‫ويقال ِإن السبب ِف ي�ا ان ح ِبيل ب� ع ٍرو الغس ِ ي‬
‫ُ‬ ‫َْ ُ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِإ َل َص ِاح ِب ُب ْ َ‬
‫صى َو ْ ُ‬ ‫َص َّل ُ‬
‫ال ِارث ْب نُ� َع ْي ٍ�‬ ‫ول‬ ‫اس َّ ُ‬
‫الرس ِ‬
‫جبہیومتہںیمریھٹ�ےوترشبحلینبرمع� غواسنیےنوجیقرصکیرط�فےساش�ماکحاکماھت�ا�سےنامت�مافس�رتیٓا�د�ا�بو�اخال�قوکپستشپڈ�ا�ل‬
‫ریمعا�ز�د�ی‪ t‬کوبدنھو�اکرقلترک�دیا�۔‬
‫‪2‬‬
‫کرحا�ر�ثنب �‬
‫َ َ َ َْ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫َ َُْ ْ ُ‬
‫ول الهل صل الهل علي ِه وسل رسول يغ�ه‪،‬فاشتد ذ ِلك علي ِه‬ ‫َو ْل يقتل ِل َرس ِ‬
‫‪3‬‬
‫�ا�نےکوس�ا�رسو�لالہلﷺکاکوئیا�و�راقصدہشدیہنںیایکگایتاھفحتربیخکےدعبجبٓا�پﷺوکہیربخہپیچنوت�ٓا�پوکبتہاش�قزگ�ر�ا�۔‬
‫ْ ُٔ َ‬ ‫َ ف‬
‫� َر ْي َر ِب ٍيع‪َ ،‬و َب َعث ِ ي� �جُ َ َادى الول‬ ‫ال َح َّر َم َو َص َف ًرا َو شَ ْ‬ ‫ْ َّ َ َ َ ْ َ ْ َ َّ َ ْ ُ شْ ُ َ‬
‫ون‪َ ،‬و ْ ُ‬ ‫�ك‬
‫َ‬ ‫َ َٔ َ‬
‫فاق َام ِب َ�ا َب ِق َّية ِذي ِ‬
‫الج ِة‪ ،‬وو ِ يل ِتلك الجة ال ِ‬
‫َ ْ َ ُ َ َّ َّ نَ ُٔ ُ ُ ْٔ َ َ َ ُ ْ َ َ َ ُ ٓ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ ْ َ ْ َ ْ نَ َ َ َ ثُ َّ َ َ َ ْ ُٔ َ َ‬
‫يب ز ْي ٌد‬ ‫بعثه إل الش ِام ال ِذ ي� ا ِصيبوا ِب�وتة وه ثلثة ال ٍف‪،‬واستعمل عل ي ِ�م ز يد ب� ح ِارثة‪ � ،‬قال‪ :‬ف ِإن ا ِص‬
‫َ ً َْ ُ َ‬ ‫يب َف ْل َي ْ� َتض ْ ُ‬ ‫اح َة‪َ ،‬فإ ْن ُٔا ِص َ‬
‫يب َج ْع َف ٌر َف َع ْب ُد الهلِ ْ نُ� َر َو َ‬‫� ْع َف ٌر‪َ ،‬فإ ْن ُٔا ِص َ‬ ‫فَ‬
‫ال ْس ِ ُلون َر ُجل فل َي ْج َعل ُوه َعل يْ ِ� ْم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ج‬
‫رف‪�،‬ربعی الا�و�ل ا�و�ر�ربعی الاثنیاکہمہنی رہے�‪،‬پرھجام�د�ی الا�و�ل ںیمٓا�پﷺ‬
‫�رسو�ل الہلﷺ دمیہنونم�ر�ہ ںیمباقی ہنیہم ذ�ی احلہج �‪،‬مرح�م � ص‪� ،‬‬
‫نے اقم�م ومتہیک رط�ف وجماضفا�ت کلم اش�م ںیم ےہ اپانشلرک�ر�و�انہ مرفایا جوتنی زہ�ا�رماجہدین رپشملمت اھت ا�و� �رزیدبن اح�رثہ ‪t‬کو�ا�ن‬
‫پرسر�د�ا�رمرق�رفرمایا�ا�و�روصتی مرفائی�‪�،‬اگرو�ہدیہشوہاجئںیوترفعج‪t‬بنابیاطلبامریوہ�ںےگا�و� گر�ار�و�ہیھبدیہشوہاجئںیوتعدب�الہل‬
‫‪4‬‬
‫ےگ�ار�و�ہیھباک�مٓاجائںیوتپرھلو�گوخ�د�اپینرمضیےساپینامجعتںیمےسیسکہپساسلا�رکا�اتناخ�برکںیل�۔‬
‫بنر�و�احہ‪� t‬امریہو�ں گ‬

‫‪،۴‬الس�ۃ النبویۃ‬ ‫للب� ق��‪۳�۵�۷‬؍�‪ ،۴‬عیون ٓاال ث��‪۱�۹�۶‬؍�‪،۲‬البدایۃ ن‬

‫وال�ایۃ ‪۲�۷��۴‬؍� ی‬ ‫ا� سعد�‪۹�۷‬؍�‪،۲‬مغازی واقدی�‪۷�۵�۲‬؍�‪،۲‬دالئل النبوۃ ی‬‫‪ 1‬بن‬
‫کث��‪۴�۵�۴‬؍�‪۳‬‬ ‫بن‬
‫ال� ی‬
‫‪ 2‬فتح الباری�‪۵�۱�۱‬؍�‪۷‬‬
‫ا� سعد�‪۹�۷‬؍�‪۲‬‬ ‫‪ 3‬بن‬
‫َّ‬
‫الش ْٔا ِم�‪ ، ۴�۲�۶�۱‬مسندامحد�‪ �۲�۵�۶�۶‬ن ن‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫َ‬
‫ئ‬
‫للنسا��‪،۸�۱�۹�۲‬دالئل‬ ‫الک�ی‬
‫‪،۲‬الس� ب‬ ‫‪ 4‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی َ ب� ُب غ ْز َو ِة ُم ْٔوتة ِم ْن ا ْر ِض‬
‫ن َ ْ َ ْ ُٔ‬
‫ال َم َر ِاء رکھاگیا مسندامحد�‪ �۲�۵�۶�۶‬ن ن‬ ‫للب� ق��‪۳�۵�۸‬؍� ب ن‬
‫الک� ٰی‬
‫‪،۲‬الس� ب‬ ‫‪،۴‬ا� ہشام ‪۳�۷��۳‬؍�‪۲‬ایس وجہ ےس اس جنگ اک�م جيش‬ ‫النبوۃ ی‬
 ‫�� �� �� �‬
‫ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫َّ‬
‫وسل َم َع َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ ََ ََ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َ ُّ ْ َ ُ ْ ُ ُ ْ ُ‬
‫الناس‪ ،‬فقال َر ُسول الهلِ‬ ‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫ص ال يَ ُ� ِود ُّي ف َوقف عل َرس ِ‬ ‫قال‪ :‬جاء النعمان ب ن� فنح ٍ‬
‫َ َ‬ ‫َ ْ ُ َ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ ْ ُ َ َ ْ ٌ فَ َ َ‬ ‫َّ َ ْ ُ ْ ُ َ َ َ َٔ ُ َّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ‬
‫� ْعف ُر ْب نُ� ا ِب ي� طا ِل ٍب‪ ،‬ف ِإن ق ِتل َج ْعف ٌر ف َع ْب ُد الهلِ ْب نُ�‬ ‫اس‪ ،‬ف ِإن ق ِتل ز يد ج‬ ‫صل الهل علي ِه وسل ز يد ب ن� ح ِارثة ا ِم ي� الن ِ‬
‫ْ نُ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ ُ ْ ُ َ َ ْ نَ ُ ْ َ ُ ً َ ْ َ ْ َ ُ ُ َ َ ْ ْ َ َ َ ُّ ْ َ ُ َٔ َ ْ َ ِ ْ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ ُ َ َُْ‬
‫اس ِإن‬ ‫ض الس ِلون بي�م رجل فليجعلوه عل ي ِ�م‪ ،‬فقال النعمان‪ :‬ا ب� الق ِ‬ ‫رواحة‪ ،‬ف ِإن ق ِتل عبد الهلِ ب� رواحة فل ي�ت ِ‬
‫ف َ ن ْ َ َ َ ُ َ َ َّ ُ َّ َ‬ ‫ٔ‬ ‫َ ً َٔ َ ُٔ‬ ‫ُ َ ََ‬
‫الر ُجل‬ ‫ك ْن َت ن ِب ًّيا فل ْو َ َّس ْي َت َم ْن َ َّس ْي َت ق ِليل ا ْو ك ِث ي ً�ا ا ِص ُيبوا �جَ ِ ًيعا‪ ،‬وإن االنبياء ي� ب ِ ي� ِإسا ِئيل كنوا ِإذا سوا‬
‫َ ُ ُ َ ْ ْ َ َ َّ َ َ‬ ‫ً‬ ‫ٔ‬ ‫َ َ ْ َ ْ َ َ ُ ْ ُٔ َ ُ َ ٌ َ ُ َ ٌ َ َ‬
‫اع ْد ف ِإنك ل تَ ْ� ِج ُع‬ ‫يب فلن ففلن‪ ،‬فل ْو مسوا مائة اصيبوا �ج يعا ث� جعل يقول ِلز ي ٍد‪،‬‬ ‫عل القو ِم فقالوا ِإن ا ِص‬
‫ٌ‬
‫� ُد َٔا َّن ُه َن ٌّ� َص ِادق َ ب� ٌّر َص َّل ُ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َ‬ ‫ْ‬
‫حممد َنب ًّيا َف َق َال َز ْي ٌد‪:‬ف َٔا ش َ‬
‫َ‬ ‫َٔ َ ً ْ َ َ‬
‫ن‬ ‫ل‬ ‫ِب ي‬ ‫ابدا ِإن كن َّ ِ‬
‫ف�‬
‫جبرسو�لالہلﷺزیدبناح�رثہیکرسکر�دگیںیمرکشلموتہیکرط�فر�و�انہ مرفا�رہےےھتوت�ا�سوقتامعن�نابن حصوہی�د�یٓا�پﷺ‬
‫ےگار�و�ہدیہشوہاجئںیوت‬
‫کیدخمتںیماپےنھچکولگو�ںےکاستھاحضرتاھ�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺےن مرفایااگرزیدنباح�رثہرکشلکےامریہو�ں گ‬
‫ےگار�و�ہیھباک�مٓاجائںیوتپرھلو�گ‬
‫عجرف‪t‬بنابیاطلبامریشلرکہو�ںےگ�ا�و� گر�ار�و�ہیھبدیہشوہاجئںیوتعدب�الہلنبر�و�احہ‪� t‬امریہو�ں گ‬
‫یسکہپساسلا�رکا�اتناخ�برکلںی�‪،‬عنام�نےنرع�ضایک�ا�ےاب قواسم�!بیناسر�ائلیےکابنایئ اپےنوح�ا�ریو�ں‬
‫خو�د�اپینرمضیےساپینامجعتںیمےس‬
‫کوباللکاسیرط�حاحاک�مدیاکرتےےھتا�و�ر�ٓا�پﷺےکاب�ر�ےںیما�بکتوجکھچمکوبشیںیمےنانسہےا�سےکاطمبقاگر�ٓا�پو�اقیع‬
‫سےچیبنںیہوت�زیدبن �احرثہ‪� t‬ا�سمہمےسانکا�موہکر�و�اپسںیہنولٹںیےگہکلبٓا�پےکمکحےکاتمبتعںیمابنایئےینباسر�ائلیےکنیعبتم‬
‫رھا�س ےن زیدبن‬
‫کی رط�ح دشنماکحیت الاماک�ن اقمبہلرکتے وہئے اپین اج�ن د�ےرک�ٓا�پیک وبن�تیک دص�اقتاکثوب�ت دیں ےگپ �‬
‫جائوکوینہکارحمدمسےچیبنںیہوتتما�با�نیکرط�فو�اپسہنوہوکسےگ�‪�،‬زیدبناح�رثہ‪ t‬نے‬
‫گ‬ ‫حا�رثہ ‪ t‬سےاہک�اپےننیقلعتموک�وصتیرک‬
‫‪1‬‬
‫کاہمںیوگ�اہیدیاتہو�ںہکرسو�لالہلﷺسےچرسو�لںیہ�۔‬
‫�رسو�لالہلﷺوکجسافر�ا�د�یوق�تاکہمایکرناتاھ�ا�سںیمامکند�ا�ر�و�ںیکرتبتیا�و�ر�ا�ناکچانئوخا�صامہتیرھکاتتاھ�‪،‬بسیھاپسہیایکےسںیہن‬
‫یاجائے؟سہپاسلا�رکیرظن�اتناخ�برپبجکتوپ�ر�یوف�جوککیلاتعام�دنہوہ�ا�سوقت‬
‫�‬ ‫ہوتے‪،‬کےسامک�نوسنیپاجئےا�و�رکننکوکصفںیمرہےند‬
‫�‬
‫رظن‪�،‬اتساقمت‬
‫�ں‪،‬ماتتحافرس�و�ںا�و�رعدہید�ا�رکےرقت�رکاسمہلئرخب�وخوبیاناج�مںیہناپکسات�‪،‬یہرسو�لالہلﷺےکدتبر�‪�،‬وستع �‬
‫تکافرس�و �‬
‫وکدی�ا�نگنجںیمامک�نوسپنےن‬
‫�ا�و�ر�اناص�فرپ�و�ر�ی عود�لرتسگ�یاکثوب�تےہہکامکند�ا�ر�و�ںےکانچئو�ا�و�رترق�ر�‪�،‬ا�نیکرتبتیا�و�ربالآخر�ا�ن م‬
‫اہمرین �ا �و �ر نااص�رمںیزیدبن �احرثہ‬
‫رگا�سرمتہب ج‬
‫وہاہوم �‬
‫کےماعمہلںیمابیھکت یااس�ایک �واقہعیھبشیپںیہنٓایاتاھکہیسکتمسےساعرت�ا�ض �‬
‫وگیمای�ںوہئںی�‪،‬یلنکرسو�لالہلﷺوکییہقبسدیانتاھکہد�رجہ‬
‫‪ t‬کیایق�د�تا�و�ربڑ�ےڑب�ےاخند�انیزعم�زینیکامحتیتےکقلعتمہچ ئ‬
‫بدن�یاخند�ا�نا�و�راقلعت�تیکتبسنےسںیہن�الہتییکتبسنےسوہتیےہ�ا�سےئلٓا�پﷺےنزید‪t‬بناح�رثہیکایس�د�ترپہی‬
‫وہے� �‪ٓ،‬ائدن�ہاملسمنو�ںےکرہ�د�و�رکیات�ریخا�ساب�تیکاشہدہےہک‬
‫�اصر�ا�رفرمایا�ا�و� �رزید‪t‬بناح�رثہیہامریشلرککیتیثیحےساش�موکر�و�انہ ئ‬

‫ئ‬
‫للنسا� �‪۸�۱�۹�۲‬‬
‫للب� ق� �‪۳�۵�۸‬؍�‪۴‬‬
‫البدایۃوال�ایۃ�‪۲�۷�۵‬؍�‪ ،۴‬مغازی واقدی�‪۷�۵�۶‬؍�‪، ۲‬دالئل النبوۃ ی‬
‫ن‬ ‫‪1‬‬
 ‫�� �� �� �‬

‫جبیھباملسمنو�ںےنالہتیاک�رکوخاند�انیا�و�رعتاقلتیوتحلصم�ںرپترجحیدیےنیکتنسرشیہفرپلمعایککامایبیےنا�نےکدق�موچمےا�و�رجب‬
‫�ا�ستنسےسانرح�ا�فایکگای�ا�سےکیقطنما�و� قرد�رتیاتنئجےسرفمممنکہنوہساک‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل لواء ٔابيض ودفعه إىل زيد ْ ن� حارثة ٔواوصامه َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫الهل‬ ‫وعقد َ ُل ْم َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫ب‬
‫ٔ‬ ‫ْ َ‬ ‫ٔ‬ ‫َّ ٔ ٔ‬ ‫َ‬
‫عل�م‬ ‫مع� وان يدعوا ِمن هناك إىل ِإال ْسلم فإن اجابوا وإال استعانوا ي‬ ‫َعل ْي ِه َو َس َل ان ي�توا مقتل احلارث ْب ن� ي‬
‫ََ ُ ُ‬ ‫ََ َ ُ ُْ ْ‬
‫س الهلِ ‪ ،‬فقا ِتلوا َعد ّو الهلِ‬
‫ح� بلغ ثنية الوداع فوقف وودهعم‪،‬فقال‪ :‬اغزوا ِب ِ‬ ‫ب�لهل وقاتلومه ‪ .‬وخرج مشيعا هلم ت‬
‫ُ ّ‬
‫َو َع ُد ّو ْك ِب�لش ِام‬
‫پرھ�رسو�لالہلﷺنےدیفسھجڈن�اتای�رکرکےزیدبناح�رثہ‪ t‬کواطعفرمایا�ا�و�ر�اہنںیدہ�ایت مرفائیہکےلہپاح�ر�ثنبریمع‪ t‬کے‬
‫رتو�رنہالہلےسدم�دطبلرککےا�نےساہج�د‬
‫یںار�و�ہوبق�لرکلںیوتہب �‬
‫قلتیکہگجرپہپچنرک�وہا�ںےکومجو�د�ہولگو�ںوکاسال�میکدعو�تد گ‬
‫شر�و�عرکنا�‪،‬چاننہچرکشل�اسال�مدمیہنےساجبنباش�منیتلیمرپ�و�اقعاقم�مجرف رپعمجوہ�ا�‪�،‬ا�سےکدعبشلرک�ر�و�انہوہ�ا�ا�و�ر�ٓا�پﷺ�ا�س‬
‫شلرککو�رختصرکنے ےک ےئل ثنية الوداع تکرشتیف ےل ےئگ�ا�و�رفرمایا�الہلاکنا�م ےلرکجاہ�دکر�و�ا�و�ر�الہل ےک مشدون�ں ا�و� شرا�م ںیم‬
‫‪1‬‬
‫جو�دشنمںیہاہنںیلتقرک�د�و�۔‬
‫�ا�سد�و�رکیاسمھگ�نیکوگنج�ںںیمامندنسپشرہیو�ںرپجناکجگنںیموکئیدخلںیہنہوتاتاھظملوتدع�یا�و� شراق�و�ت تودش�دکرنےںیمیگنج‬
‫حد�و�دسےتہباجت�و�زایکاجتاتاھ�‪،‬بےرحمہلمحٓا�و�رفحتاپکربوچ�ں� ع‪،‬و�رتو�ں�‪،‬ب �و ھڑو�ں�‪�،‬اپینابع�د�تاگہو�ںمںیرصم�و�فذمہیبولگو�ں�‪،‬لاچا�رمریوض�ں‬
‫�ا�و�رمرج�وحنیوکبال�اتمای�زقلترکنےیکوکششرکتےےھت ��‪،‬ا�نےکتیھکالج�ا�و�ر�د�رختاک�ٹدئےیاجتےےھت�‪،‬گرھ�و�ںا�و�ربا�ز�ا�ر�و�ںںیملو�ٹ‬
‫ما�رکےدعباکمنا�تا�و�ر�د�وکانو�ںوک�ٓا�گاگلکررہش�و�ںوکتسہسہنرک�دیاجاتاتاھ�‪،‬کشتسوخ�ر�د�ہابشدن�ےاییسرہ�اتناہئیرببریت شواق�و�تےس‬
‫�د� چوا�رہوجاتےےھتنجاک�ذہنںیموصت�ربیھنکممںیہن�‪،‬‬
‫ف‬ ‫يك ِب َت ْق َوى الهلِ َو ب َ� ْن َم َع ُ ْ ْ ْ ُ ْ َ َ ْ ً ُ ْ ُ ْ‬ ‫وص ُ ْ‬ ‫َّ َ َ ُٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل قال‪ :‬ا ِ‬ ‫ان َر ُسول الهلِ صل‬
‫ٔ‬
‫س الهلِ ِ ي�‬‫ك ِمن الس ِ ِل ي ن� خ ي�ااغزوا ِب ِ‬ ‫ِ‬
‫ص َ‬
‫اب َّ‬
‫الص َو ِام ِع‬ ‫َسبيل الهلِ ‪َ ،‬ف َقا ِت ُلوا َم ْن َك َف َر ب َ�لهلِ ‪َ ،‬ل َت ْغ ِد ُروا َو َل َت ْغ ُل َ‬
‫واوال َت ْق ُت ُلوا ْالوْل َد َان َ‪،‬وال َٔا ْ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫�ٰیا�و�ر�اپےن‬
‫چاننہچرسو�لالہلﷺنےا�نانھگ�ونےلعفےساجمہدینوکخرب�د�ا�رکرنےےکےئلمیظعالاش�نںیتحیصن مرفائںیمںیںیہمت�الہلاکتوق �‬
‫سمامل�ناسھتوی�ںےسنسحولس�کیکتحیصنرکتاہو�ں�‪�،‬الہلاکنا�مےلرک�الہلیکر�ا�ہںیمالہلےکرکنمینقحےساہج�درکنا�‪،‬نہدہعکشینرکنا�ا�و�رنہ‬
‫کیسمسقیکزیا�دتیرکنا�ا�و�رنہیسکےچب� ع‪،‬و�ر�ت�‪،‬عرم�رسدی�ہوب�ڑھےوکقلترکنا�ا�و�رنہاپینابع�د�تاگ�ہںیموگشہنیشنصخشوکقلترکنا�‪،‬کیسوجھک�رکے‬
‫با�غےکرقیبہناجنا�‪،‬نہیسکد�رختوککاٹان�ا�و�رنہیسکاکم�نوکنمدہ�مرکنا۔‬
‫‪2‬‬

‫ْ نُ َ َ َ َ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ َّ َ ضَ َ ُ ُ ُ ُ ْ َ َّ َ َّ ُ ُٔ‬

‫احة‪،‬‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َو َس ُلوا َعل يْ ِ� ْم‪ ،‬ف َبك َع ْب ُد الهلِ ب� رو‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫ُ‬
‫اس ا َم َر َاء َرس ِ‬ ‫و�م‪ ،‬ودع الن‬ ‫فلا ح� خر ج‬

‫‪،۲‬ا� ہشام ‪۳�۷��۳‬؍�‪،۲‬مغازی واقدی �‪۷�۵�۸‬؍�‪۲‬‬

‫ا� سعد�‪۹�۸‬؍� ب ن‬‫‪ 1‬بن‬
‫رمحۃللعامل��‪۲�۷�۱‬؍�‪۲‬‬
‫ین‬ ‫‪2‬‬
 ‫�� �� �� �‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُّ ُّ ْ َ َ َ َ َ َ ٌ ُ ْ َ‬ ‫َ َ ُ َ ُ ْ َ َ ْ نَ َ َ َ َ َ َ َ َٔ َ َّ‬
‫ك‪َ ،‬ول ِك ِ نّ ي� َ ِس ْع ُت َر ُسول الهلِ َصل‬ ‫لل َما ِب ي� حب الدنيا ول صبابة ِب‬ ‫احة؟فقال‪ :‬ا َما َوا ِ‬ ‫فقالوا‪:‬ما يب ِكيك ي� ب� رو‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ك اِل َوار ُد َهاۚ‪۰‬۝ ك َن َ ٰ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ع َر ّ ِبك‬ ‫ِ‬ ‫الن َار َوا ِْن ِّم ْن ْ‬
‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل َي ْق َر ُٔا ٓا َي ًة م ْن ك َتاب الهلِ َع َّز َو َج َّل‪َ ،‬يذ ُك ُر ف َ�ا َّ‬
‫ِي‬ ‫ُ ِ‬
‫ِ ِ ِ‬
‫ُ َ‬ ‫الهل َو َد َف َع َع ْن ُ ْ‬ ‫ص َب ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫لص َدر َب ْع َد ْال ُو ُر ِود َف َق َال ْ ُ‬ ‫َ ْ ً َّ ْ ًّ َ َ ْ ُ َٔ ْ َ ْ َ‬
‫ك‪َ ،‬و َر َّد ْك إل ْي َنا‬ ‫ك ُ‬ ‫ال ْس ِ ُلون‪ِ َ :‬‬ ‫َّ‬
‫حتـما مق ِضيافلست اد ِري كيف ِ يل ِب� ِ‬
‫ال ي نَ�‬ ‫َص ِ ِ‬
‫جبنیتزہ�ا�رماجہدینرپلمتشمہیرصتخمشلرکا�سوقتےکبسےسڑب�یاعلیمیحیسماطقتر�و�مےساقمبہلےکےئلاش�میکرط�فر�و�انہوہنے‬
‫ےگلوگو�ںےنوپچاھ�ا�ے‬
‫‪t‬ر�ونے ل‬
‫لاگتولو�گرکشلکےرس�د�ا�رکو�رختصرکنےٓائےبجبسےسرختصوہگےئوتعدب�الہلنبر�و�احہ �‬
‫وہ؟عدب�الہل‪ t‬نےاہکمںیدنایکییسکزیچکیتبحمںیمںیہنر�و�رہاہو�ںنکیلںیمےنرسو�لالہلﷺےس‬
‫عدب�الہل‪!t‬تمویک�ںر�وتے �‬
‫�الہلیکاتک�بںیمےسایکٓایتینسےہسجںیممنہجاک�ذکرہے’’تمںیمےسوکئیایاسہنںیےہوج�د� �وز�خرپ�و�ا�ر�دنہوہگایہالہلاکبڑ�اپاک� عود�ہ‬
‫ہے�۔‘‘�ا�سےئلںیما�سوخ�فےسر�وتاہو�ںہکد� �وز�خرپ�و�ا�ر�دہوکر�وہا�ںےساکٹھچ�ر�اکوینرکہوگا�‪ ،‬سماملنو�ںےناہک�ا�ےدبع�الہل‪�!t‬الہل‬
‫تاعلٰیمتںیہاپینظفح حوامیتںیمرکےھا�و�ر�دشنموکغمول�برککےںیہمتحیحصوسالممہےسالمئے� ع‪،‬دب�الہل‪ t‬نےا�سوقتہیاشاع�رکےہ�۔‬
‫و� بة َذات فرغ َت ْق ِذ ُف َّ‬ ‫َ َّ ن َٔ ْ َٔ ُ َّ ْ َ ْ ً‬
‫الز َبدا‬ ‫ض‬ ‫ ‬ ‫ح َن َمغ ِف َرة‬ ‫ل ِكن ِ ي� اسال الر‬
‫ �ا�و�رتول�ا�رکا�ایاس�وسعیاھگئوکاھنےیکدعاکرتاہو�ںوجخو�نےکاھج�گڈ�ا�لرہاہو‬ ‫مںیالہلاعتلٰیسےرفغم�تاکلطاگب�رہو�ں‬
‫َْ‬ ‫ُ ُ ْ َٔ َ‬ ‫َ ُ ً‬ ‫َٔ َ ً‬
‫ِب َ� ْر َب ٍة ت ْن ِفذ ال ْحش َاء َوالك ِب َدا‬ ‫ ‬ ‫ا ْو ط ْع َنة ِب َي َد ْي َح َّران ج ْم ِه َزة‬
‫ جو�انڑتیو�ںا�و�رجرگکےاپ�رہوجائے‬ ‫یاسامےنےسنزی�ےیکاییسرض�ب ‬
‫َ َ َ‬ ‫َٔا ْر َش َد ُه ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬
‫الهل ِم ْن غ ٍاز َوق ْد َرش َدا‬ ‫َح تَّ� ُيقال إذا َم ُّروا َعل َج َد ِ ث ي� ‬
‫ توہکںیالہلاعت �لٰیا�سوکینیکد�ےہیوہیصخشےہسجےناہج ک�دای�ا�و�رہد�ایت‬ ‫تاکہبجول�گریم�یرط�فےسزگ�ریں‬
‫‪1‬‬
‫پائی�۔‬
‫رباناص�ر�یزخ�رجیاھتیہہلیبقونبحا�ر�ثےسےھت�‪�،‬ا�نیکتینکابوحمدم�‪�،‬ایک‬
‫�ا�ناکنا�مدبع�الہلنبہبلعثنبامرئ اقلسینبرمع�وبنامرئ اقلسیالاک �‬
‫بوعرمیھ�‪�،‬ا�نیکو�الد�ہاکنا�مہشبکتنبو�اقدبنرمع�وبناطانبہاھتیہیھبونبحا�ر�ثنبزخ�ر�ج‬
‫قو�لےکاطمبقابو�ر�و�احہا�و�ر�ایکوق�لےکاطمبقا ت‬
‫بقہلییکںیھت�‪،‬یہاحصبیتیبہبقعںیمرشیکےھت�‪،‬غز�و�ہدب�ر�‪،‬غز�و�ہاحد�‪،‬غز�و�ہدنخ�ق�‪،‬غز�و�ہدحبیہی�‪،‬عرم�ۃاقلاض �ا�و�رتام�مد� سور�یوگنج�ںںیمرسو�ل‬
‫ےھت‪�،‬ا�نےکرسو�لالہلﷺ‬
‫�الہلﷺےکاستھرشیکرہے�‪،‬یہرسو�لالہلﷺیکرط�فےسدفا�عرکنےو�الےرعشائ ںیمےس �‬
‫کیاش�نںیمہید�و�اشاع�ر�د�ر�جںیہ‬
‫ُ َ ْ َ َٔ نّ ثَ ُ ْ َ َ‬ ‫يك ْ خَ َ ً‬
‫ال ْي َ� نَ� ِف ةل‬
‫نّ َ َ َّ ْ ُ َ‬
‫الهل يع ُل ا ِ ي� � ِبت الب ِ‬
‫ص‬ ‫ ‬ ‫إ� تفرست ِف‬ ‫ِي‬

‫وال�ایۃ �‪۲�۷�۵‬؍�‪ ،۴‬زاداملعاد‬

‫ط�ی �‪۳�۷‬؍�‪،۳‬البدایۃ ن‬ ‫ا� ہشام ‪۳�۷��۳‬؍�‪ ،۲‬الروض االنف �‪۱�۶�۵‬؍�‪،۷‬عیون ٓاال ث��‪۱�۹�۷‬؍� ت‪ �،۲‬یخ‬
‫ر� ب‬ ‫‪ 1‬بن‬
‫للب� ق��‪۳�۵�۸‬؍�‪۴‬‬
‫�‪۳�۳�۷‬؍�‪ ،۳‬دالئل النبوۃ ی‬
 ‫�� �� �� �‬

‫ �الہلمیلعےہہکںیماپینا�سر�ائےںیمحیحصانلرظہو�ں‬ ‫مںیےنٓا�پیکذ�ا�تںیمریثکعاطیا�وخبششیکوخبیاپئی‬
‫َْ‬ ‫َ َ َٔ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ ْ َ َّ ُ َ ُ َ َ‬
‫َوال َو ْج َه ِم ْن ُه فق ْد از َرى ِب ِه الق َد ُر‬ ‫ ‬ ‫الر ُسول ف َ� ْن ي ْ� َر ْم ن َو ِاف ُل‬ ‫انت‬
‫مرح�و�مرہا�و�ہڑب�اہیدبصنبیرہا‬ ‫�ٓا�پےچسرسو�لںیہوجشصخٓا�پےکاطعیا�وتوجاہ�تےس ‬
‫ف َ َٔ ْ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ َٔ َّ َ ْ َ َ ْ نَ زَ َ َ ٓ َ ْ َْٔ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ث َّ� َم َض ْوا َح تَّ� نَ زَ�لوا َم َعان‪ِ ،‬م ْن ا ْر ِض الش ِام‪ ،‬فبلغ الناس ان ِهرقل قد �ل ماب‪ِ ،‬من ار ِض البلقاء‪ ِ ،‬ي� مائة ال ٍف‬
‫َ َ‬ ‫ُ َٔ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ّ َ َٔ ْ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫وان� إ َل ْ�م مل َ خْ‬
‫وبىل مائة ال ٍف ِم نْ ُ� ْم‪َ ،‬عل يْ ِ� ْم َر ُجل ِم ْن َب ِ ٍّيل ث َّ� ا َح ُد َإراشة‪،‬‬ ‫ل ٍم َو ُجذ ٍام َوالق ْ ي ِن� بو�راء‬ ‫ّ ِ يِ‬
‫الر ِوم‪ ،‬ض‬ ‫ِم ْن ُّ‬
‫ُ َ ََ‬ ‫َ ُ َ‬
‫ُيقال ُل‪َ :‬ما ِلك ْب نُ� ز ِاف ةل‬
‫َ َ‬
‫ربخد�یہکرہقلےنایکالکھر� مووی�ں‬ ‫وو�ںےناہنںی �‬ ‫رکم َعان کےاقم�مرپڑپ�ائوڈ �‬
‫�الا�‪،‬وہا�ںاجس س‬ ‫جباسالمیرکشلےتلچےتلچونجبیا�ر�د�نچنہپ‬
‫کا�ا�و�ر�ایکالکھاکشلرکقابئلمخل جوذ�ا�ما�و�ربرہ�ائ ا�و�رقنیا�و�ربیلےسعمجایکہےا�و�رشرہمآ�بںیموجلباقئ اکماق�مےہٓاکریخہمز�نےہ ��‪،‬ا�و�رقابئل‬
‫کےرکشلپر�ا�سےناملکنبز�افہلانمیایکصخشوکسر�د�ا�ررقم�رایکےہ�۔‬
‫رقا�رپاتی ےہ و�ہ اعلیم ات�ریخ یکیسک گنج ںیم اپین اثم�لںیہن رھکیتنیت‬
‫گ �ار�ا�س دعت�ا�دکوستمیلرکلایجائےوتجگن ںیم رفقینی ںیم وجسنتب �‬
‫ہز�ا�رماجہدیناک�ایک ربگیڈی�د�ولاکھ ےکرکشلسےربن�د�ٓا�زما وہنے ےک ےئل ڑب�ھ رہاہے�‪�،‬دشنم ےکرکشلکا�ایک ہصح وج�ایک الکھ افر�ا�دپرشملمت‬
‫تاھسماملنو�ںےسےلہپر�ابہطدیپ�اکرنےےکےئلاگیلوفص�ںںیمومجو�دتاھقبہیایکالکھامٓ�ر�بںیما�سیکتشپانپہیےکےئلایت�رتاھ�‪،‬یہوخ�ا�ب‬
‫کییساب�تولعم�موہتیےہنکیلرپ�انےوم�رخنیںیمےسیسکےنا�سےساتخال�فںیہنایک�۔‬
‫�ا�سگنجیکایسسیوجہا�سےسیھبزیا�د�ہدچلپسیھتاملسم�نہیدعو�ٰیلےرک�ٓائےےھتہکر�ومیتنطلسےکزیرحافظتامرینےافس�رتیٓا�د�ا�ب‬
‫کیالخ�فو� �رز�ییکےہا�و�رایکوخ� خمدایت�ر�ریاستےکریفسکوقلترک�دیاہے�‪،‬ظعمیتنطلسر�وماکو�اپینوتمظع�ںےکشیپرظنساف�رتیاتعام�دکی‬
‫باحلیا�و�ر�اسالمیریاستدمیہنونم�ر�ہیکوخ� خمدات�ر�یوکستمیلرکنےےکاظاہ�رکےوط�رپر�اپےنزیرحافظتامریکےا�سلعفیکالتفیرکناچاہےییھت‬
‫یلنکتنطلسر�ومانےا�سےکالخ�فوق�تاکماظہر�ہرککےہیاثبتایککہو�ہاسالمیریاستدمیہنیکٓا�ز�ا�د�یا�و�رخو� خمدات�ر�یوکستمیلرکنے‬
‫ریفسںی�‪،‬تنیزہ�ا�رکایہومعملیرکشل�اسیایسسیےتکنیک ضواحتےکےئلر�و�انہ‬
‫سےاناک�رکرتیےہ�‪�،‬ا�سریاستاکفسریلستنطر�و�میکرظنمںی ہن‬
‫کایایگتاھکہاملسم�نزمک�و�ر�ا�و�رکمدعت�ا�دہونےےکاب�وجو�د�اپینٓا�ز�ا�د�یا�و�رخو� خمدات�ر�ییکیفنوکبر�د�اشتںیہنرکیںےگ�‪�،‬ا�سےکاقمبےلںیم‬
‫لستنطر�ومانےد�ولاکھٓاہنوپشو�ںاکلیسےبانپ�ہایت�رکرکےا�سےتکنیک ضواحتیکیھتہکو�ہدمیہنےکا�سدعو�ےوکستمیلںیہنرکتے‬
‫ربد�ا�رہونےرپجموب�رکریںےگ�۔‬ ‫�ا�و�ربز�و�رمشریش�اسےا�سدعو�ےےسدتس �‬
‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫َ ُ َ ُْ ُ َ ُ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ ْ ُ َ ّ َ ف َٔ‬ ‫َ َٔ َ‬
‫ال ْس ِ ِل ي ن� اق ُاموا عل َمعان ل ْيلت ي ِن� يف ِك ُرون ِ ي� ا ْم ِر ِ ْه َوقالوا‪ :‬نكتب إل َرس ِ‬ ‫َف َ َّلا َب َل َغ َذ ِل َك ْ ُ‬
‫اس َع ْب ُد‬ ‫الن َ‬ ‫� َ ُل‪َ ،‬ق َال‪َ :‬ف َش َّج َع َّ‬ ‫َ َّ َٔ ْ َ ْٔ ُ َ نَ َٔ ْ َ َ ْ ض‬ ‫َ َ َّ َ َ ُ ْ ُ ُ َ َ َ ُ ّ نَ َ َّ َٔ ْ ُ َّ نَ ّ َ‬
‫وسل‪ ،‬فنخ ِب�ه ِبعد ِد عد ِو�‪ ،‬ف ِإما ان ي ِ�د� ِب� ِلرج ِال‪ ،‬و ِإما ان ي�مر� ِب�م ِر ِه‪ ،‬فنم ِ َي‬
‫َ ُ‬ ‫ال� َاد ُة‪َ ،‬و َما ُن َقات ُل َّ‬ ‫ْ نُ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َّ َّ َّ ت َ ْ َ ُ َ َ َّ ت َ َ ْ تُ ْ َ ْ ُ ُ َ‬
‫ون شَّ َ‬
‫اس ِب َع َد ِد َول ق َّو ٍة‬ ‫الن َ‬ ‫ِ‬ ‫لل إن ال ِ ي� تكرهون‪ ،‬لل ِ ي� خرج� تطلب‬ ‫الهلِ ب� رواحة‪ ،‬وقال‪ :‬ي� قو ِم‪ ،‬وا ِ‬
‫� َادة‬ ‫� ٌور َوإ َّما شَ َ‬ ‫ْ ُ ْ َ َ ْ َّ ظُ‬ ‫الهل به‪َ ،‬ف ْان َطل ُقوا َفإ نَّ َ�ا َ ْ َ‬ ‫َو َل َك ثْ َ�ة‪َ ،‬ما ُن َقات ُل ُه ْم َّإل َ� َذا ّ َّ َٔ ْ َ‬
‫ه إحدى السني ي ِن� إما ُ ِ‬ ‫ِ ِ ِي‬ ‫الد ي ِ ن� ال ِذي ا ك َر َمنا ُ ِ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِب‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
 ‫�� �� �� �‬

‫ایای�ا�و�ریہوجتی �ززیرغو�ر�ٓائیہکرسو�لالہلﷺکو�دشنمیک‬
‫�ا�ساطال�عرپایکسلجماشم�و�ر�تالبئییئگسجںیماحلا�تےکسپوپشیرپغو ک�ر گ‬
‫کرث�تدعت�ا�دکیاطال�عد�ےرک�ٓا�پےسدم�دبلطرکیںیاتو�ٓا�پزمیدماجہدینوکھبجیرکہام�ر�یدم�دفرمائںیےگایکوئید�وسر�احمکاص�د�رفرمائںی‬
‫گےوتہما�سیکلیمعترکیںےگ�‪�،‬ا�سرپشلرککےرسیت�ےد�رجےےکامکنڈ�ر�ابنر�و�احہ‪t‬ج شوو�قاہش�د�تےسرسشا�رتےھےنرقتیرکرکے‬
‫لوگو�ںوکجو�شدلایاا�و�ر مرفایاا�ےریم�یوق�م! جساب�توکتمٓا�جانسپدنکرنےےگلوہہیوہیزیچےہسجیکبلطںیممتےنہیاسمفتےط‬
‫کیےہ�‪،‬ہماخمفلنیےسافر�ا�دکیدعت�ا�د�‪،‬کرث�تا�و�رقو�تےکلبوبتےرپجاہ�دہنںیرکتےہکلبمہوتصر�فا�سدینیکرسلبدن�یےکےئل‬
‫جاہ�درکتےںیہسجےکذ�ریہعالہلےنںیمہرسلبدن�یاطعفرمائیےہ�‪،‬پسا�ساک�اماک�نےہہکالہلںیمہہبلغاطعفرما�د�ےا�و� گر�ارکوئید� سور�ی‬
‫ےہ‪�،‬ا�و�رہر�د�وصو�رتو�ںںیموکئیوص�ر�تیھبرب�یںیہن�۔‬
‫صو�ر�تشیپٓائیوت�و�ہاہش�د�تیہیکوہیتکس �‬
‫یہاجمہدینرسو�لالہلﷺےکدستتقفشا�و�رنرگ�انیںیمایت�رہوئےےھتا�و�ر�ٓا�پﷺکوپو�ر�اپو�ر�ا�اند�ا�ز�ہاھتکہہیاجمہدیناہش�د�توت‬
‫وھچڑنےرپ�ا�و�رسپاپہونےرپجموب�رہنںیایکجاکسات�‪،‬ییہ‬
‫پاکسےتںیہنکیلافر�ا�د�یاطقتا�و�رنجیگوسائلیکزیا�دتیےکوخ�فےساہنںیاپانماق�م �‬
‫�اند�ا�ز�ہا�و�رعملاھتجسیکوجہےسرسو�لالہلﷺدعت�ا�د�و�وسائلیکیمکےکاب�وجو�د�دشنمیکرہللاک�رکاجو�ا�بدیم�ا�نگنجںیمدیاکرتےےھت‬
‫�ا�و�ر�ایکاب�ربیھا�سدخشہاک�اظاہ�رہنںیایککہوسائلوتدع�ا�دکییمکںیہکرطخ�ہاکباعثہننباجئے�‪،‬غالًابییہسلجمےکد�وسر�ےا�رکا�نےک‬
‫�د�لیکٓا�و�ا ت�زیھ�۔‬
‫ْ َ ْ َ َ َ تْ ُ ْ َ ُ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫اح َة‪ ،‬فَ َ� ضَ� َّ‬ ‫لل َص َد َق ْ نُ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ ُ َ ْ َ َّ‬
‫وع ِه َرقل‪،‬‬ ‫اس‪َ ،‬ح تَّ� إذا َك ُنوا ِب ُت ُخ ِوم البلق ِاء ل ِقي�م �ج‬ ‫الن ُ‬ ‫ا� َر َو َ‬
‫ب‬ ‫اس‪ :‬قد َوا ِ‬ ‫قال‪:‬فقال الن‬
‫َ ْ َ ْ ُ َ ْ َ ْ َ ُ َ ُ َ َ َ َ ُ ثُ َّ َ نَ ْ َ ُ ُّ َ نْ َ َ ْ ُ ْ ُ َ َ َ ْ َ ُ َ ُ ََ‬ ‫ْ‬
‫الر ِوم َوال َع َر ِب‪ِ ،‬بقر ي ِة ِمن قرى البلق ِاء يقال لا مش ِارف‪ � ،‬د� العدو‪ ،‬وا�از الس ِلون إل قر ي ٍة يقال لا‬ ‫ِم ْن ُّ‬
‫ْ َ َ ُ َ ُ ْ ُ َ َ‬ ‫ً‬ ‫ُ ْٔ َ ُ َ ْ َ قَ َّ ُ ْ َ َ َ َ َ َّ َٔ َ ُ ْ ْ ُ ْ ُ َ فَ َ ُ َ‬
‫� َعلوا َعل َم ْي َم َن ِت ِ� ْم َر ُجل ِم ْن َب ِ ن ي� ُعذ َرة‪ُ ،‬يقال ُل‪ :‬قط َبة ْب نُ� ق َت َادة‬ ‫موتة فالت� الناس ِعندها فتعبا لم الس ِلون‪ ،‬ج‬
‫ُ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ْ َٔ ْ‬ ‫ً‬ ‫‪َ ،‬و َع َل َم ْي َ َ‬
‫س ِت ِ� ْم َر ُجل ِم ْن الن َص ِار ُيقال ُل ُع َب َاية ْب نُ� َما ِل ٍك‬
‫�ا�سرپماجہدیناسال�موب�لڑپ�ےالہلیکمسق!�ابنر�و�احہ‪ t‬حصحیرفمارہےںیہ�‪،‬چاننہچالہلےک سرپات�ر�ا�و�رجان �ابز�و�ں�‪،‬شاہ� تدو�ںےکینمتمیکنیت‬
‫ہز�ا�رکیتیعمجاعد�ا ��ءالہلےکایکالکھےکوک�ہرگ�ا�ںسےگنجاکیفہلصرککےاقلب�ءکیرسحدپرہپےچنوتاش�ہر�و�میکوفجںیاشم�ر�فانمییتسبںیم‬
‫�ا�نےکاسمےنٓائگںی� سم‪،‬امل�نےھچیپٹہرکبرحرم�د�ا�رےکونج�برشم�قںیمتیباملدق�سےسد�ومرحہل(چوبسیلیم�)پر�و�اقعوہشم�ررہشموتہ‬
‫گےئ پ‪،‬رھماریشلرک� یزدبن �اح ثرہ‪t‬‬
‫وہشمرھتںیہمیخز�نوہ �‬
‫و �ور�ےرع�بںیماپیناک�ٹ �ا �ورخپیگتیکوجہےس �‬ ‫اکمرزتاھج پ‬
‫ول �اریںانبنے ک‬
‫مںیوجت �‬
‫نے �وہںیرکشلیکفصدنب�ییکا�و�ریمہنمرپقط� بہنباتق�د�ہذع�ر�یا�و�ریمرس�ہرپعابیہنباملکایعاب�د�ہنباملکاناص�ر�یوکرقم�ررکےکڑل�ائیےک‬
‫لےئایت�رہوگےئ�۔‬
‫رکمرو�ب وہجائےیگ ا�و�ر�ا�سیک دع�د�ی وق�ت ےک اسمےن ر�ا�ہ‬
‫وکایدیہ ایخ�ل وہکہ ہیومعملی دعت�ا�د�ا�س ےکلیس ےب انپ�ہوک�دیھک ع‬
‫�دشنم ش‬
‫فر�ا�ر�اتخای�رکرنےرپجموب�رہوجائےیگنکیلایاسہنںیوہ�ا� سم‪،‬املنو�ںےنہیریح�تاگنزیکا�رنامہ کداھیاکہا�نیکنیتزہ�ا�رکیدعت�ا�دبےدھڑ�ک‬
‫�دشنم ٹرپو�ٹڑپ�ی۔‬
 ‫�� �� �� �‬

‫�ا�ننیتزہ�ا�رسربفکاجمہد�و�ںےنر� مووی�ںرپ�د�وباتںیو�اضحوط�رپرثابترک�دیں�۔‬
‫‪ x‬سمامل�نر� مووی�ںیکدع�د�یربتر�یےسرمعو�بںیہنںیہ�۔‬
‫‪� x‬اسالمیریاستےکاجناب�ز�اپینٓا�ز�ا�د�یا�و�رخو� خمدات�ر�یرپکاملایام�نرھکےتںیہا�و�ر�و�ہدنایکیڑب�یےسڑب�یاطقتوکجموب�رکر�دیںےگہک‬
‫�و�ہا�ساک�احرت�ا�مرک�ے�۔‬
‫دعبا�ریخاناسنیاکجعبیرتین�‪،‬خوفان�کا�و�رنسنیگرعمکہرش�و�عوہگای‬ ‫�ا�سےسلبقاجمہدیناک�اتینڑب�یوف�جےساقمبہلںیہنوہ�اتاھ�‪�،‬ا�سرکٹ�ائوکے ت‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ تَّ َ َ ف َ ْ َ ْ ث َُّ‬ ‫الن ُ ْ َ َ ُ َ َ َ َ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ ُ‬ ‫ث َّ� ْال َت قَ� َّ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل ح� شاط ِ ي� ِرم ِاح القو ِم‪�،‬‬ ‫اس َواقتتلوافقاتل ز يد ْب ن� ح ِارثة ِب َ�اي ِة َرس ِ‬
‫ُ َ ََ َْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ ْ‬ ‫َ َٔ ْ ْ ُ ْ‬ ‫َ ََ ََ‬ ‫َٔ َ َ‬
‫اخذ َها َج ْعف ٌر فقاتل ِب َ�ا‪َ ،‬ح تَّ� إذا ا َل َم ُه ال ِق َتال اق َت َح َم َع ْن ف َر ٍس ُل شق َر َاء‪ ،‬ف َعق َر َها‪ ،‬ث َّ� قاتل الق ْو َم‬
‫رکشلر�ا�رکا�ڈ�ٹرکماقبہلرک�رہےےھت� تہ‪،‬ایھ�ر�و�ںےسسیلاھب�ر�یرھبکمر�ومیرکشل�د�ن‬ ‫تنیزہ�ا�رماجہدینرسپرکنفابند�ھرک�د�ولاکھٓا�زمو�د�ہاکر ج‬
‫رصتخمرف�یوکسپاپکرنےںیماکمای�ب‬
‫رکا�رہاجسںیما�نےکتہبےساہب�د�ر�اپیناج�نونگ�ایبےھٹرگم�ا�س ن‬
‫برھ�ا�نرپطوفانیرہل�و�ںیکرط�حےلمح ت‬
‫ہنںیوہئے�‪�،‬امریشلرک�زیدبناح�رثہ‪� t‬رسو�لالہلﷺاکعملاٹاھئےڑلتےرہےاہی�ںکتہکدشنمےکزین�و�ںںیمھتگےئگا�و�رتعلخ‬
‫شاہ�د�تےسرشم�فوہکر�زمنی گرپرگےئ�‪�،‬ا�نےکدعبرفعج‪ t‬نےکپلرکعملاھبنسلا�ا�و�رخو�بدلری�یےسگنجیکبجڑل�ائییکدش�ت‬
‫وھگڑ�ےیک تشپ ےسوک�دپڑ�ے ا�سیکوکچنںیاک�ٹ‬
‫وھگڑ�ا�زخیم گوہایتوعجرف ‪ t‬نے اپےن �‬
‫شاب�بوکہپیچن ا�و�رعجرف ‪ t‬کا رس�خ سوای�ہ �‬
‫�دیںاتکہا�نےکدعبدشنماسےاحصلرککےاسیرپسو�ا�رہوکرسماملنو�ںےساقمبہلہنرکےکسا�و�ر�دشنمرپبےرگج�یےسو�ا�ررپ�و�ا�رکرتے‬
‫�ا�و�ر�ر�وکےترہے�‪�،‬ا�سوقتو�ہہیڑپھےتاجتےےھت‬
‫َط ّي َب ًة َو َ ب�ر ًدا �شَ َ بُ َ‬
‫ا�ا‬ ‫ ‬ ‫ا�ا‬ ‫َ ي� َح َّب َذا ْ ج َ‬
‫ال َّن ُة َو ْاق تِ َ� بُ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ےہا�و�رپانیا�ساکناہیتڈنھٹ�اہے‬
‫جتنا�و�ر�ا�ساکقر�بایکہی کاپزی�ہا�و�رسپدنید�ہ ‬
‫ا�ا‬
‫ْ‬ ‫َٔ‬
‫َك ِف َر ٌة َب ِع َيد ٌة ان َس بُ َ‬ ‫ ‬ ‫قدد� َع َذ بُ َ‬
‫ا�ا‬ ‫َوالروم روم ن‬

‫رقابتںیہن‬ ‫�ا�و�ر�ر� مووی�ںاکعذ�ا�برقیبٓاگایہے �ا�و�ر�ا�نےکبسنمہےستہبد�و�رہںی�‪،‬عیینمہںیم�ا�و�ر�ا�نںیموکئی �‬

‫� بُ َ‬
‫ا�ا‬ ‫َع َ َّل ْإذ َل َق ْي تُ َ�ا ِ ض َ‬
‫ي‬
‫ماقبہلےکوقتا�ناکما�رنامھجرپفر�ضا�و�رلا�ز�مےہ�۔‬
‫ال َف ُق ِط َع ْت‪َ ،‬ف ْ‬ ‫َ َٔ َ َ‬ ‫ََ‬ ‫َٔ َ َ ّ‬
‫اح َت َض َن ُه ِب َع ُض َد ْي ِه َح تَّ� ُق ِت َل َر ِ ض ي َ‬
‫�‬
‫َٔ َ‬ ‫َٔ َّ َ‬
‫ان َج ْعف َر ْب نَ� ا ِب ي� طا ِل ٍب اخذ ِالل َو َاء ِب َي ِم ِين ِه فق ِط َع ْت‪ ،‬فاخذ ُه ِب ِ�ش َم ِ ِ‬
‫الهل َع ْن ُه‬
‫ُ‬

‫عجرف‪t‬بنابوطالبوہنج�ںےند�ائںیاہتھںیمڈنھج�ا�اٹاھیاہو�اتاھ�و�ہدشنمیکرض�بےسکٹایگ�‪�،‬انوہ�ںےنڈنھج�ابائںیاہتھںیمےل‬
‫لای�ا�و�ردنلبرکاھاہی�ںکتہکا�ناکبایا�ںاب�ز�ویھباک�ٹدیاایگرھپ�د� نوو�ںابقیامند�ہاب�زئو�ںیکدم�دسےڈنھج�ایسہنےساگلکرلبدن�رکاھا�و�ر�و�ہٓاسامنی‬
‫فاضمںیرہل�اتارہااہی�ںکتہکو�ہاہش�د�تےسرسفر�ا�زہوگےئ�۔‬
 ‫�� �� �� �‬
‫َ‬ ‫َٔ ْ َ‬ ‫َ‬
‫ف َو َج ْد نَ� ِف ي� َما اق َبل ِم ْن َج َس ِد ِه ِب ْض ًعا َو َس ْب ِع ي نَ� َب ْ ي نَ� ط ْع َن ٍة َو َر ْم َي ٍة‪،‬‬
‫عدب�الہلنبرمع‪t‬سےرم�و�یےہ�ا�نےکمسجرپولت�ا�ر�و�ںا�و�رزین�و�ںےکوچککو�ںےکون�ےےسزیا�د�ہزخمےھت�۔‬
‫ُ َْ‬ ‫فَ َ َ‬
‫� َعل َي ْس َ نتْ زِ�ل نف َس ُه‪َ ،‬و َي تَ َ� َّد ُد َب ْع َض‬
‫َ َ‬ ‫اح َة َّ َ ُ َ َ َّ‬‫َف َ َّلا ُق ِت َل َج ْع َف ٌر َٔا َخ َذ َع ْب ُد الهلِ ْ نُ� َر َو َ‬
‫الر َاية‪ ،‬ث َّ� تقد َم ِب َ�ا‪َ ،‬و ُه َو َعل ف َر ِس ِه‪ ،‬ج‬ ‫ب‬
‫تَّ َ ُ َ َ‬
‫ال� ُّد ِد ث َّ� قال‪:‬‬
‫�ا�نیکاہش�د�تےکدعبعدب�الہلنبر�و�احہ‪ t‬نےڈنھج�الےایل�ا�و�ر�ٓاگےڑبھےا�و�رخو�دکوماقبہلےکےئلایت�ررکنےےگلنکیلایکہحملےک‬
‫لےئا�نںیمھچکرت�د�دلاحقوہ�ایلنکوف� �رًاہیاپےنسفنوکماخطبرککےےنہکےگل‬
‫َٔ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ‬ ‫َٔ ْ‬
‫ل َت نْ زِ�ِل َّن ا ْو ل ُتك َر ِه َّن ْه‬ ‫ ‬ ‫اق َس ْم ُت َ ي� نف ُس ل َت نْ زِ�ِل َّن ْه‬
‫خو�ا�ہوخشیوخشیوخ�ا�ہانگو�ا�ر�یےکاستھ‬ ‫�ا�ےاج�ن�!�الہلیکمسق�!جتےھدیم�ا�نگنجںیماترناپڑ�ےاگ ‬
‫َما ِل َٔا َر ِاك َت ْك َر ِه ي نَ� ْ ج َ‬
‫ال َّن ْه‬ ‫الرن ْه ‬
‫ْ َٔ ْ َ َ َّ ُ َ َ ُّ َّ َّ‬
‫ِإن اجلب الناس وشدوا‬
‫ي‬
‫جبدشنمےنہلمحرک�دیاےہا�و�رجگنےکرعن�ےگلرہےںیہ کتوای�وجہےہوتتنجےسرگیزرک�رہیےہ‬
‫ْ َٔ ْ َّ ُ ْ َ ٌ ف َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َ ُ‬
‫َهل ان ِت ِإل نطفة ِ ي� ش َّن ْه‬ ‫ ‬ ‫ق ْد طال َما ق ْد ك ْن ِت ُمط َم ِئ َّن ْه‬
‫تری�یتقیقحایکہے�؟پر�انےزیکشم�ہںیماپنییکایکوبند‬ ‫ ‬ ‫ت توو�ایکرعصہےساپےندینرپطمنئمےہ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ح ُام َ‬ ‫َ‬
‫َهذا ِ َ‬ ‫َ ي� َن ْف ُس إ ْن َل ُت ْق َتل تَ ُ� ت‬
‫يت‬‫ال ْو ِت قد َص ِل ِ‬ ‫ ‬ ‫و�‬‫ِي ِي‬ ‫ِ‬
‫�ا�بوتمو�تےکوح�ضںیمد�اخلوہگیئےہ‬ ‫ ‬ ‫ن�!�ارقلتںیہنوہگیوت�ٓاخرمرجائےیگ‬ ‫�ا�ےاج� گ‬
‫َ ُ‬ ‫ْ َْ‬ ‫َ َّ َ َ ْ ُٔ‬
‫يت‬‫ِإن تف َع ِ يل ِف ْعل ُه َما ه ِد ِ‬ ‫ ‬ ‫يت‬‫َو َما ت َ�ن ْي ِت فقد ا ْع ِط ِ‬
‫�اپےند� نوو�ںد�وسوت�ںاککر�د�ا�ر�ا�د�اکر�ےیگوت�ر�ا�ہقحاپلےیگ‬ ‫ ‬ ‫�ا�برت�یٓا� �رز�وبر�ٓائیےہاگرتو‬
‫�ا�سےکدعب�دشنمےساقمبےلرپ�اتر�ٓائے‬
‫ْ َ ْ َ َ َ ُ َّ َ َ ُ ْ َ َ َ َّ َ َ ْ َ ُ ف َٔ َّ َ َ َ َ ُ َ َٔ َ َ‬ ‫َ َ َّ نَ زَ َ َٔ تَ ُ ْ نُ َ َ‬
‫يت‪،‬فاخذ ُه‬ ‫ا� ٍ ّع ُل ِب َع ْر ٍق ِمن ل ٍم فقال‪ :‬شد ِب�ذا صلبك‪ ،‬ف ِإنك قد ل ِقيت ِ ي� ا ي� ِمك ه ِذ ِه ما ل ِق‬ ‫فلا �ل ا�ه ب‬
‫ْ َ ثُ َّ ْ تَ َ َ ْ ُ نَ ْ َ ً ثُ َّ َ َ ْ َ ْ َ َ ف نَ َ َّ َ َ َ َ َٔ ْ َ ف ُّ ْ َ ثُ َّ َٔ ْ َ ُ ْ َ ثُ َّ َٔ َ َ‬
‫اس‪،‬فقال‪:‬وانت ِ ي� الدنيا‪ � ،‬القاه ِمن ي ِد ِه‪ � ،‬اخذ‬ ‫ِمن ي ِد ِه � ان�س ِمنه �سة‪ِ � ،‬سع الطمة ِ ي� � ِحي ِة الن ِ‬
‫ُ َ‬ ‫َ َ َ ََ ََ‬
‫َس ْيف ُه ف َتق َّد َم فقاتل َح تَّ� ق ِتل‬
‫�اسیاثانمںیٓا�پ‪ t‬کاچچری�اباھئیایکڈہ�یےلرک�ٓایاجسرپگوشتاگلہو�اتاھ�ا�و�ربولا�ا�سوکچو�سولتاکہا�سیکوق�تےسھچکڑلسوکویکنہک‬
‫کیئد�نمترپفاقےےکزگ�رچےکںیہ ع�‪،‬دب�الہلنبر�و�احہ‪ t‬نےا�سوگشتںیمےسذ�ر�اساکاھیاتاھکہرکشلکےایکرط�فےسوش�ر�وغلیک‬
‫�ٓا�و�ا� �زٓائی�‪،‬بسا�سوگشتوکھپکنیرکشلرککیرط�فوتمجہوہئے�ا�و�رکاہ�ا�ےسفن! لو�گاہج�دکر�رہےںیہا�و�رتو�دنایمںیوغشم�لےہ�‪�،‬ا�و�رولت�ا�رتاھ�م‬
‫‪1‬‬
‫وھگڑ�ےےساترکر�دشنمےسڑلنےےگلا�و�رلڑتےڑلتےدیہشہوگےئا�و�رعملاہتھےسرگگای�۔‬
‫کر�اپےنمعمعہ نامی �‬
‫ٓ‬
‫للب� ق��‪۳�۵�۸‬؍�‪،۴‬عیون اال ث��‪۱�۹�۷‬؍�‪۲‬‬
‫ا� ہشام ‪۳�۷��۴‬؍�‪،۲‬دالئل النبوۃ ی‬
‫‪ 1‬بن‬
 ‫�� �� �� �‬
‫َ َ َ َ َ ْ ْ َ ُ َ َ َ ُ ْ ُ ْ َ َ ُ َٔ ْ َ َ‬
‫ك‪،‬فقالوا‪:‬ان َت‪،‬قال‪َ :‬ما‬
‫ْ‬ ‫َٔ ْ َٔ ُ‬ ‫ثُ َّ� َٔا َخ َذ َّ َ َ ُ‬
‫الن‪ ،‬فقال‪ :‬ي� قو ِم اصط ِلحوا عل رج ٍل ِمن‬ ‫الر َاية ث� ِبت ْب نُ� اق َر َم اخو َب ِ ن ي� ال َع ْج ِ‬
‫َ َٔ ْ‬ ‫َٔ َ ُّ‬ ‫َ َٔ َٔ‬ ‫اس َع َل َخا ِل ِد ْب ن� ْال َوِل ِيد ثُ َّ� نْ َ‬
‫ا� َز َم ْ ُ‬
‫ال ْس ِ ُلون ا ْس َوا َه ِز ي َ� ٍة َرا ْي تُ َ�ا قط َح تَّ� ْل ا َر اث َن ْ ي ِن�‬ ‫اص َط َل َح َّ‬
‫الن ُ‬ ‫َٔا نَ� ب َف ِاعل‪َ ،‬ف ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ ٍ‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫حل َعل ال َق ْو ِم ف َ� َز َ ُم ُم ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ ً ٔ‬
‫ال ْس ِ ُلون ا ْس َي ف ُ‬
‫ا� ْم‬ ‫الهل ا ْس َوا َهز ي َ� ٍة َرا ْي تُ َ�ا قط َح تَّ� َو َض َع ُ‬ ‫افاخذ خالد ِالل َو َاء ث َّ� َ َ‬ ‫�ج ِ يع‬
‫ِ‬
‫ُ َ‬
‫َح ْيث ش ُاءوا‬
‫رھاناص�رکےفیلح اثبت نب اقر�مالجعنی ولب�ی ‪( t‬بد� �ری�)نے کپلرکملعاھبنسلا�ا�و�راہک�ا�ےاملسمنو�ں! �اپےن ںیم ےسیسک ایکصخش‬
‫پ �‬
‫کی رس�د�ا�ر�ی رپتمقف وہجائو �‪ ،‬سب ےناہک�ٓا�پ امہ�ر�ے ہپساسلا�ربن ئاجںی�‪� ،‬انوہ�ں ےناہکمںی ا�ساک�اہلںیہن�ا�و�ریہہہکرکھجڈن�اخالدبن‬
‫�ولدی ‪ t‬کوپڑک�ا�دیاکہٓا�پ گنج ےسوخ�ب و�اقف ںیہ�‪،‬خالدبن ولدی ‪ t‬نے اما�ر�توبق�لرکنے ںیمھچکاتملایکویکنہک ابیھ ا�ن‬
‫کے اسال�م رپترقیًابتنی یہ ام�ہزگ�ر�ے�ا�و�ر انوہ�ں ےن ابیھکتیسک اسالمیرکشلکیامک�نںیہنیکیھتنکیلاملسمنو�ں ےک ےب دح اصر�ا�ر رپ‬
‫خالد�ابنولدیمزخ�ومی‪ t‬نےاملسمنو�ںےکرکشلکیامک�ناھبنس�لیل� ع‪،‬دب�الہلنبر�و�احہ‪t‬کےدیہشہونےےکدعباملسم�نرشتنم�ا�و�رکشہتس‬
‫خاطرہوچےک ےھت اہی�ںکتہکوکئی د سم�وامل�نیھبکی اجنہ دکیےھ اجتے ےھت�‪،‬جب اخلد ‪t‬بن لودینے رسو�ل الہلﷺ اکفسدی‬
‫ھجڈن�الےایل�ا�و�رپرھر� مووی�ںرپمحہلرک�دیا�الہلےناہنںیاییسرب�یتسکشد�یہکںیمےناییستسکشیھبکںیہندکییھیھتاملسم�ناہج�ں‬
‫چاہےت ےھت وہںی اپینولت�ا�ر�رھکےت ےھت�۔‬
‫‪1‬‬

‫ا� زَ� َع ْن ُه‪َ ،‬ح تَّ� ْان َ َ َ َّ‬ ‫ثُ َّ نْ َ َ نْ‬

‫اس‬
‫صف ِب�لن ِ‬ ‫ا�از َو ِ ي‬ ‫�‬
‫�ا�و� پررھبڑ�یاہب�د�ر�یا�و�ر�دلری�یےکاستھڑلتےوہئےاجمہدیناسال�موکو�اپساپینایق�ماگ�ہرپلے�ٓائے�۔‬
‫‪2‬‬

‫ٌ‬ ‫َّ َ َ ٌ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫ُ َٔ‬ ‫ََ‬ ‫ف‬ ‫ُ ُ ََ َْ َ‬ ‫َخا ِل َد ْب نَ� َ‬

‫يحة َي َ�ا ِن َية‬ ‫الوِل ِيد‪َ ،‬يقول‪:‬لق ِد انقط َع ْت ِ ي� َي ِدي َي ْو َم ُم ْٔوتة ِت ْس َعة ا ْس َي ٍاف ف َ�ا َب ِق يَ� ِ ي� َي ِدي ِإل ص ِف‬
‫خالد‪t‬بن لودیسےرم�و�یےہجگنومتہےکر� �وزمری�ےاہتھںیمونتول�ا�ریںوٹ�ٹںیئگرھپریم�ےاہتھںیمرص�فایکینمیابنا�(چوھٹی‬
‫سیولت�ا�ر) باقییچب‬
‫‪3‬‬

‫َ َ ٌ ََ ٌَ‬ ‫ف‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َّ‬ ‫َ‬

‫ُ َ‬‫ُ‬ ‫َخا ِل َد ْب نَ� َ‬
‫الوِل ِيد‪َ ،‬يقول‪:‬لق ْد ُدق ِ ي� َي ِدي َي ْو َم ُم ْٔوتة ِت ْس َعة ا ْس َي ٍاف‪َ ،‬و َص َب َ� ْت ِ ي� َي ِدي ص ِفيحة ِ يل ي�ا ِنية‬
‫�ایکا�و�ر�ر�و�ایتںیماخلد‪t‬بنولدیہکےتںیہگنجومتہےکر�و�زریم�ےاہتھںیمونولت�ا�ریںوٹ�ٹںیئگ�ا�و�ر�اتخات�مگنجکترص�فایک‬
‫‪4‬‬
‫میینوچ�ڑ�یولت�ا�رمری�ےاہتھںیمومجو�د� ہری�۔‬
‫مرگ�و�ہوسحم�سرک�رہے ےھتہکیھٹمرھباملسم�ن ر� مووی�ں ےکمجریفغکاماقبہلںیہنرککسںی ےگ ا�س ےئل دشنموک عمرو�برککے اہنںییپےھچ‬
‫ہاٹیلانچاہےیاتکہبجاملسم�نےھچیپںیٹہوتر�ومیا�ناکاعتقبرکنےیکرج�ا�تہنرککسںی‬
‫ا� سعد�‪۹�۹‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ا� ہشام�‪۳�۸�۰‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 2‬بن‬
‫َّ ْٔ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫َ‬
‫‪ 3‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی َ ب� ُب غ ْز َو ِة ُم ْٔوتة ِم ْن ا ْر ِض الشا ِم�‪۴�۲�۶�۵‬‬
‫َّ ْٔ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫َ‬
‫‪ 4‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی َ ب� ُب غ ْز َو ِة ُم ْٔوتة ِم ْن ا ْر ِض الشا ِم�‪۴�۲�۶�۶‬‬
 ‫�� �� �� �‬
‫َُ‬ ‫َ َٔ ْ َ‬ ‫َ َ ّ َٔ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ َ ّ َ َ ُ َ َ َ ُ َ َ َ َ ُ ُ َ ّ َ َ ُ َ َ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ َ َ ُ َ َ ْ َ َ َ‬
‫ست ُه َم ْي َم َن َت ُه‪ ،‬فانك ُروا َما كنوا‬ ‫فلا اصبح غدا‪ ،‬وقد جعل مقدمته ساقته‪ ،‬وساقته مقدمته‪ ،‬وميمنته ميسته‪ ،‬ومي‬
‫َْ ََ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َُ َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ َ‬
‫َي ْع ِرفون ِم ْن َر َ يا� ِت ِ� ْم َو َه ّيا تْ ُ� ْم َوقالوا‪ :‬ق ْد َج َاء ْه َم َد ٌد! ف ُر ِع ُبوا فانكشفوا ُم نْ َ� ِز ِم ي نَ�‬
‫چاننہچد�وسر�ےر�و�زاخلد‪t‬بنولدیےنیگنجوجہرکاماظہر�ہرکتےوہئےرکشلیکتیہںیمدبتییلرک�د�ی�‪،‬شلرککےدقممہ( �اگےلدسےت)‬
‫کوساقہ(یپےھچدسہت) کیہگججیھبدیا�ا�و�رساقہوکمدقمہیکہگجرک�دیا�‪،‬یمہنم(�د�ائںیتمسےکدسےت�)کویمرس�ہ(بائںیتمسےکدسےت�)سےدب�ل‬
‫‪1‬‬
‫�دیاا�سرپ�دشنموکخای�لوہ�اکہاملسمنو�ںےکاپ�سکمکچنہپیئگےہسجےسو�ہرمعو�بوہگےئ�۔‬
‫جبد� نوو�ںرکشل�ٓامےناسمےنوہئےا�و�رکھچدیرتکڑھجپںیوہتیرہںیوتخالد‪ t‬نےاپےنرکشلکو�ٓاسہہتٓاسہہتےھچیپاٹہنارش�و�عایک�ر�ومی‬
‫مسےھجہکاملسم�ناہنںیرحص�اکیانہپئوی�ںںیمےنکنیھپےکےئلریھگنےےکےئلیگنجاچ�للچرہےںیہچاننہچا�سوخ�فےسو�ہٓاگےہنڑبھے‬
‫�ا�و�رنہیہاجمہدیناکاعتقبایک‬
‫َح تَّ� َر َج َع ب� ْم إ َل ْ َ‬
‫ال ِد َينة‬ ‫ِِ ِ‬
‫‪2‬‬
‫ریخوعافتیےکاستھدمیہنونم�ر�ہو�اپسٹلپٓائے�۔‬ ‫جسیکوجہےس �‬
‫�ا�دھربجہکدیم�ا�نگنجےسوکئیربخموصو�لںیہنوہئییھت�‪،‬‬
‫ٌ َ َ َ َٔ َ َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِْال ْن َب َ� َف َٔا َم َر َف ُن ِود َي َّ‬ ‫َ ْ ََُ ََ ُ َ َ َ ُ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬
‫الصالة َج ِام َعة‪ ،‬فقال‪:‬اخذ‬ ‫فانطلقوا فل ِبثوا ما شاء الهل‪،‬فص ِعد رس‬
‫ُ‬
‫َّ َ َ َ ْ ٌ َ ُٔ َ ثُ َّ َٔ َ َ َ ْ َ ٌ َ ُٔ َ ث َّ َٔ َ َ ْ نُ َ َ َ َ َ ُٔ َ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ تَّ َٔ َ َ َّ َ ٌ‬
‫الر َاية َس ْيف‬ ‫الراية ز يد فا ِصيب ‪ �،‬اخذ جعفر فا ِصيب‪ �،‬اخذ با� رواحة فا ِصيب‪ ،‬وعيناه تذ ِرف ِان‪:‬ح� اخذ‬
‫َ تَّ َ َ َ ُ َ‬
‫الهل َعل يْ ِ� ْم‬ ‫ِم ْن ُس ُي ِ‬
‫وف الهلِ ‪ ،‬ح� فتح‬
‫�انس‪ t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺنےذب�ریہعوحیاپےناصاح�ب‪ y‬کودیم�ا�نگنجںیمشیپٓانےو�الےو�اقاع�تیکاطال�عد�ے‬
‫� �دی�‪�،‬رسو�لالہلﷺربنمپرجول�ہافر�و�زوہئے�ا�و�ر�ٓا�پﷺےننام�زکےےئلعمجوہجائوکیانم�د�یرک�ا�د�ی جباحصبہرک�ا�م ‪ y‬جعموہگےئ‬
‫تو�ٓا�پیکٓاکنوھ�ںےسلیساشک �ر �وا�ںےھت�‪� � ،‬او�ر�ٓا�پےن مرفایاا�ےولگو�!ماجہدیناہی�ںےس �ر �وانہوہکر�دشنمےسربن�د� �ٓازماہوئےہپےلزید‪t‬‬
‫رھو�ہیھبدیہشوہےئگ�‪،‬پرھدبع�الہلنبر�و�احہ‪ t‬نےملع‬
‫نےڈنھج�الای�ا�و�رہشدیہوگایرھپرفعج‪ t‬نےملعاھبنسلاا�و�ردشنمرپستخہلمحایکپ �‬
‫نساھبلا�ا�و�راثبتدقمیےسافک�رکےاستھاہج�د�وقات�لایکاہی�ںکتہکو�ہیھبدیہشہوگےئ�‪�،‬رسو�لالہلﷺیکٓاکنوھ�ںےسٓانوسجا�ر�یےھت�‪،‬‬
‫‪3‬‬
‫پرھا�سےکدعب�الہلیکولت�ا�ر�و�ںںیمےسایکولت�ا�رےنملعاھبنسلااہی�ںکتہکالہلاعتلٰینےاملسمنو�ںوکفحت �دی�۔‬
‫حاکمیکر�و�ایتںیمےہھچکاسما�نتمینغںیمالمتاھ�۔‬
‫‪،۴‬الس�ۃ النبویۃ ب ن‬
‫ال�‬ ‫للب� ق��‪۳�۶�۹‬؍�‪،۴‬البدایۃ ن‬
‫وال�ایۃ ‪۲�۸��۲‬؍� ی‬ ‫‪ 1‬فتح الباری �‪۵�۱�۳‬؍�‪،۷‬مغازی واقدی�‪۷�۶�۴‬؍�‪ ،۲‬دالئل النبوۃ ی‬
‫کث��‪۴�۶�۷‬؍�‪۳‬‬
‫ی‬
‫‪ 2‬فتح الباری �‪۵�۱�۳‬؍�‪۷‬‬
‫للب� ق��‪۳�۶�۷‬؍� ت‪ �،۴‬یخ‬ ‫ْٔ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫‪ 3‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی َ ب� ُب غز َو ِة ُم ْٔوتة ِم ْن ا ْرض الشا ِم �‪،۴�۲�۶�۲‬البدایۃ ن‬
‫ر�‬ ‫وال�ایۃ�‪۲�۷�۹‬؍�‪،۴‬دالئل النبوۃ ی‬ ‫ِ‬
‫ط�ی �‪۴�۱‬؍�‪۳‬‬
‫ب‬
 ‫�� �� �� �‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ َٔ ْ‬ ‫ْ نُ َ َ َ َ َ ْ ُ شْ َ ثُ َّ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫َق َال‪ :‬ثُ َّ� َٔا َخ َذ َّ َ َ َ ْ ُ‬
‫ال َّنة ُم ْع تَ َ� ًضا فش َّق ذ ِلك َعل الن َص ِار‪ ،‬ف ِقيل‪ َ :‬ي� َر ُسول‬
‫�د � دخل ج‬ ‫الراية عبد الهلِ ب� رواحة فاست ِ‬
‫َ‬ ‫ال َّن َة‪َ ،‬ف ُ ِّ‬
‫س َي َع ْن ق ْو ِم ِه‬ ‫واست�د ودخل ْ ج َ‬
‫ش‬ ‫ال َر ُاح نلك‪.‬فعاتب نفسه فتشجع‪،‬‬
‫ْ‬ ‫َ َ َ َٔ‬
‫اع� ُض ُه؟ قال‪َّ :‬لا ا َص َاب ْت ُه ِج‬ ‫الهلِ َما ت‬
‫پرھدب�الہل‪t‬بنر�و�احہےنڈنھج�الای�ا�و�رہشدیہوئےرھپ�و�ہتنجںیمھچکرکےترکےتد�اخلوہئے�‪،‬یہاب�تنس‬ ‫�ایکر�و�ایتںیموی�ںےہ ع‬
‫ےہ؟�ٓا�پﷺےن مرفایاکہسجوقتدبع�الہلنبر�و�احہ‬
‫کر�اناص�رکو�رنجوہ�ا�ا�و�رکیسےنوپچاھ�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!�ا�سیکایک�وجہ �‬
‫وھتڑ�یدیرکےےئل�)ستسوہگےئا�و�رپشیدقمیںیمسپوپشیرکنے‬
‫‪ t‬کومدی�ا�ناک� �رز�ا�رمںیزخمےگلوت�و�ہ(برش�یاقتضہےکتحت �‬
‫رھانوہ�ں ےن اپےنسفنوک الممتیک ا�و�رہتم وشاجعت ےساک�م ایل ا�و�ردیہش وہرکجتن ںیم د�اخل وہگےئ�‪ ،‬یہنسرک�اناص�رکی رپیاشنی‬
‫لےگپ �‬
‫�د�و�رہوئی�۔‬
‫‪1‬‬

‫ث‬
‫وحمد�ي‬ ‫ٔاخواي ٔ‬
‫ومونساي‬
‫جبزید‪ t‬غز�و�ہومتہںیمدیہشہوئےوت�رسو�لالہلﷺےنر�وتےوہئےا�نیکاہش�د�تیکربخسانئیا�و�رفرمایا یہریم�ےاھب �ئی‪،‬مری�ے‬
‫‪2‬‬
‫مونسا�و�رمھجےساب�تتیچرکنےو�الےےھت�۔‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ ،‬ق ْت ُل َز ْي ٍد‪َ ،‬و َج ْعفر‪َ ،‬و َع ْب ِد الهلِ ْ ن� َر َو َ‬
‫احة‪ ،‬ذ َك َر شا نَ ُ� ْم‪ ،‬ث َّ� قال ُ‬ ‫َ‬ ‫الن َّ� َص َّل ُ‬ ‫َ َّ َ َ َ َّ‬
‫‪:‬الله َّم اغ ِف ْر ِل َز ْي ٍد‪،‬‬ ‫ِب‬ ‫ٍ‬ ‫لا بلغ ِ يب‬
‫ْن ََ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ُ ْ‬
‫احة‬ ‫الله َّم اغ ِف ْر ِ َجل ْعف ٍر‪َ ،‬و َع ْب ِد الهلِ ب ِ� رو‬ ‫الله َّم اغ ِف ْر ِ َجل ْعف ٍر‪،‬‬ ‫الله َّم اغ ِف ْر ِل َز ْي ٍد‪،‬‬
‫‪t‬ا�و�رعدب�الہلنبر�و�احہ‪t‬کےلتقیکربخمیلوت �ٓا�پﷺےن مرفایا�ا�ے‬ ‫وکزید‪،�t‬عجرف �‬ ‫�ایکر�و�ایتںیمےہ جبیبنرکیمﷺ �‬
‫�الہل�!�زیدکوبشخد�ے�‪�،‬ا�ےالہل�!�زیدکوبشخد�ے�‪�،‬ا�ےالہل�!عجرف‪t‬کیرفغم�ت مرف �ا‪�،‬ا�ےالہل�!عجرف‪!t‬کیرفغم�ت مرفا�ا�و�رعدب�الہل‬
‫‪3‬‬
‫بنر�و�احہ‪ t‬کییھبرفغم�ت مرفا�۔‬
‫س� سنة‬ ‫ا� �خ س و�خ ي ن‬
‫قيل وهو ب ن‬
‫‪4‬‬
‫شاہ�د�تےکوقتزید‪t‬بناح�رثہیکرمعچپنپرب�سیکیھت�۔‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َّ َ ُ َ َ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ َ َ َ َ َ ْ ُ ُ َ ْ ْ َ َ َ َ ْ نَ ٌ َ َّ‬ ‫َ َ َ َْ َ َ ْ ُ‬
‫ول الهلِ َصل‬ ‫اس قال‪ :‬حدثنا ابو قتادة ف ِار ُس َرس ِ‬ ‫ق ِدم علينا عبد الهلِ ب ن� ر ب� ٍح فوجدته قد اجتمع ِإلي ِه �س ِمن الن ِ‬
‫ك َز ْي ُد ْ نُ� َحار َث َة‪َ ،‬فإ ْن ُٔا ِص َ‬
‫يب‬ ‫ال َم َر ِاء َو َق َال َ‪:‬ع َل ْي ُ ْ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ْ ُٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل قال‪َ :‬ب َعث َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل جيش‬
‫ُ َ‬
‫ِ ِ‬ ‫ب‬
‫ْ نُ َ َ َ َ ْ َٔ ْ‬
‫احة الن َص ِار ُّي ‪،‬‬
‫َ‬ ‫� ْع َف ٌر‪َ ،‬فإ ْن ُٔا ِص َ‬
‫يب َج ْعف ٌر‪َ ،‬فع ْب ُد الهلِ ب� رو‬ ‫َز ْي ٌد‪ ،‬فج َ‬
‫ِ‬
‫خالدنبریمسےتہکںیہ�ایکرمتہبامہ�ر�ےاہی�ںدبع�الہلنبربا�حٓائےںیمےندکیاھہکا�نےکاپ�ستہبےسول�گعمجںیہا�و�رو�ہہہکرہےںیہ‬
‫کہںیمہابواتق�د�ہ‪t‬نےاتبیاےہہکایکرمتہبیبنرکیمﷺےنشیجامر�ا ن�ءامیرکشلوکر�و�انہرکتےوہئے مرفایااہمت�ر�ےامریزیدنباح�رثہ‬
‫کث��‪۴�۶�۷‬؍�‪۳‬‬
‫ال� ی‬ ‫‪،۴‬الس�ۃ النبویۃ ب ن‬ ‫للب� ق��‪۳�۶�۹‬؍� ی‬‫وال�ایۃ ‪۲�۸��۲‬؍�‪،۴‬دالئل النبوۃ ی‬
‫‪ 1‬البدایۃ ن‬
‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪ 2‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۵�۴�۶‬؍�‪�،۲‬شج رة النور الزكية ي� طبقات املالكية�‪۹�۴‬؍�‪۲‬‬
‫ٔ‬
‫اال ب ن‬
‫ا��‪۴�۱�۳‬؍�‪۱‬‬
‫ص� ي‬
‫ين‬
‫الصاحل� إلامسعيل ب ن� حممد‬ ‫س� السلف‬
‫‪ 3‬ي‬
‫ت‬ ‫ف‬ ‫ف‬
‫ي� الصحابة�‪۴�۹�۷‬؍� ت‪�،۲‬ذیب تال�ذیب �‪۴�۰�۲‬؍ ‪�۳‬‬ ‫‪،۳‬الصابة � � ي ز‬
‫ي‬ ‫‪ 4‬اامکل ت�ذیب الامکل �‪۱�۴�۱‬؍�‪�،۵‬ش ف املصط� �‪۲�۶�۵‬؍� إ‬
 ‫�� �� �� �‬

‫ہںیاگرزیددیہشوہاجئںیوترفعج�امریہو�ںےگاگررفعجیھبدیہشوہجائںیوتدبع�الہلنبر�و�احہاناص�ر�یامریوہ�ںےگ�‪،‬‬
‫َ َّ َ َ َ‬
‫‪:‬ام ُضوا‪ ،‬ف ِإنك ل ت ْد ِري‬ ‫َف َو َث َب َج ْع َف ٌر َف َق َال‪ :‬ب َٔ�� َٔا ْن َت َ ي� َن َّ� الهلِ َؤُا ِّم َما ُك ْن ُت َٔا ْر َه ُب َٔا ْن َت ْس َت ْع ِم َل َع َ َّل َز ْي ًدا َق َال ْ‬
‫ي‬ ‫ي‬ ‫ِب ي‬ ‫ِ ِب ي‬
‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الهل‪ �َّ ،‬إن َر ُسول الهلِ َصل ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ث‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ال ْيش فلبثوا َما ش َاء ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔا ُّي َذ ِل َك َخ ْي ٌ� َق َال‪َ :‬ف ْانطلق ج َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الهل عل ْي ِه َو َس َل َص ِعد ِالن َب َ�‪َ ،‬وا َم َر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ نَ َ َ ٌ َٔ ْ ثَ َ َ َ ٌ َ َّ َ ْ ُ َّ ْ َ َٔ َ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ ََ َ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫َٔ ْ‬
‫ح ِن‪ ،‬ال‬ ‫الصلة َج ِام َعة‪ ،‬فقال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪�:‬ب خ ب�‪ ،‬او �ب خ ب�‪ ،‬شك عبد الر‬ ‫ان ُي َن َادى‬
‫ُٔ ْ ُ ُ ْ َ ْ َ ْ ُ ْ َ ْ َ‬
‫ك َهذا الغ ِازي‬ ‫اخ ِب� ك عن جي ِش‬
‫�ا�سرپرفعج‪t‬نےرع�ضایکا�ےالہلےکیبن! مری�ےام�ںاب�پٓا�پرپرقبا�نوہ�ںریم�اایخ�لںیہناھتہکٓا�پزید‪ t‬کوھجمرپامری‬
‫مرق�ررکیںےگیبنرکیمﷺےن مرفایامتر�و�انہوہجا�ٔوکوینہکںیہمتولعم�مںیہنہکسکاب�تںیمریخےہ�؟ چاننہچو�ہرکشلر�و�انہوہگایھچکرعصہ‬
‫گذ�رنےےکدعبایکد�نیبنرکیمﷺنمربرپر�ونقافر�و�زوہئےا�و�رامن�زایت�رےہیکانم�د�یرکنےاکمکحدیاا�و�ر مرفایاایکافوس�سان�کربخ‬
‫ہےایکںیمںیہمتاجمہدینےکا�سرکشلےکقلعتمہناتب�ٔو�ں�؟‬
‫َ‬ ‫َٔ َ َ ّ‬ ‫ُ‬ ‫يب َز ْي ٌد شَ� ًيدا‪َ ،‬ف ْاس َت ْغف ُروا َ ُل‪َ ،‬ف ْاس َت ْغ َف َر َ ُل َّ‬ ‫إ نَّ ُ� ْم ْان َط َل ُقوا َح تَّ� َل ُقوا ْال َع ُد َّو‪َ ،‬ف ُٔا ِص َ‬
‫اس‪ ،‬ث َّ� اخذ ِالل َو َاء َج ْعف ُر ْب نُ�‬ ‫الن ُ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ نُ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ث‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ً‬ ‫َ‬
‫َٔا� طا ِلب فشد عل الق ْو ِم َح تَّ� ق ِتل ش�يدا‪ ،‬ا ش َ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ل�اد ِة‪ ،‬ف ْاستغ ِف ُروا ُل‪ �َّ ،‬اخذ ِالل َو َاء ع ْبد الهلِ ب� رواحة‬ ‫�د ُل ِب� ش َ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِب ي‬
‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ُٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ث‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َف َٔا ْثبت قد َم ْي ِه َح ت� ا ِص َ‬
‫ُٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�يدا‪ ،‬ف ْاستغ ِف ُروا ل‪ �َّ ،‬اخذ ِالل َو َاء خا ِلد ْب ن� ال َوِل ِيد َو ْل َيكن ِمن ال َم َر ِاء ه َو ا َّم َر‬ ‫ِ‬
‫يب ش‬
‫ص ُه‪َ ،‬و َق َال َع ْبدُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ول الهلِ َص َّل الهل عل ْي ِه َوس َل اص ُبع ْي ِه َوقال‪ :‬الله َّم ه َو س ْيف ِمن س ُي ِوفك فان ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َْ َ ُ ََ ََ َ ُ ُ‬
‫نفسه ‪ .‬فرفع رس‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ك‪،‬‬
‫َٔ‬
‫‪:‬ان ِف ُروا‪ ،‬فا ِم ُّدوا ِإ ْخ َو َان ُ ْ‬ ‫َّ‬
‫ُ َ ْ ََ َ ْ‬ ‫َ‬
‫الن ِب يُّ� َصل الهل علي ِه وسل‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫س َخال ٌد َس ْي َف الهلِ ‪ ،‬ث َّ� قال َّ‬ ‫ُ‬
‫ص ِب ِه‪،‬ف َي ْو َم ِئ ٍذ ِ ّ َ ي ِ‬ ‫ح ِن َم َّر ًة‪َ :‬ف ْان َت ِ ْ‬ ‫الر ْ َ‬‫َّ‬
‫َ ً ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ َ َّ َٔ َ ٌ َ َ َ َ َّ ُ ف‬
‫اس ِ ي� َح ّ ٍر ش ِد ٍيد ُمشاة َو ُرك َب نًا�‬ ‫ول يتخلفن احد فنفر الن‬
‫�و�ہول�گاہی�ںےسر�و�انہوہئےا�و�ردشنمےسٓاماناسمانوہ�اوتزید‪ t‬ہشدیوہگےئا�نےکےئلششخبیکدعا�ءکر�و�‪،‬لوگو�ںےنا�نےک‬
‫ت‬
‫ح�یہکو�ہیھبدیہشوہگےئںیما�نیکاہش�د�تیک‬‫لےیرفغم�تیکدعاکی�‪،‬پرھرفعج‪ t‬بنابیاطلبےنڈنھج�اڑکپ�اا�و�ردشنمرپتخسہلمحایک ٰ‬
‫گو�اہیدیاتوہ�ںذٰہل�اا�نیکششخبےکےئلدعا�ءکر�و�‪،‬پرھدبع�الہلنبر�و�احہےنڈنھج�اڑکپ�اا�و�راہنیتاپمر�د�یےسڈٹےرہےٰیتحکہو�ہیھب‬
‫ہشدیوہگےئا�نےکےئلیھباتسافغ�ررک�و�‪ ،‬پرھاخلدنب لودیےنڈنھج�اڑکپایلوگہکیسکےناہنںیامریبختنمںیہنایکاھترھپیبنرکیمﷺےن‬
‫�اپیناگنیلدنلبرکےک مرفایاا�ےالہل! �و�ہریت�یولت�ا�ر�و�ںںیمےسایکولت�ا�رےہوتا�سیکدم�د مرفا�‪�،‬اسید�نےساخلد‪ t‬بنولدیاکان�مفیس‬
‫�الہلڑپایگ�‪،‬پرھیبنرکیمﷺےن مرفایااپےناھبئوی�ںیکدم�دےکےئلوک�چرک�وا�و�روکئیٓا�دمییھبےھچیپہنرہے�‪،‬چاننہچا�ستخسرگمیےکومسم‬
‫مںیول�گدیپ�لا�و�روس�ا�روہرکر�و�انہوہگےئ�۔‬ ‫‪1‬‬

‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ َّ َّ ُ َ ْ ٌ ْ ُ ُ َ َ َٔ ْ َ َ ْ ُ ُ ُ فَ ْ َ ْ ُ ّ َ ُ‬ ‫َ َ َُ ُ‬
‫س َس ْيف الهلِ‬
‫قال رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل اللهم ِإنه سيف ِمن سي ِوفك فانت تنصه ِ�ن يو ِم ِئ ٍذ ِ ي‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہ�رسو�لالہلﷺنے مرفایا�ا�ےالہل! خالدتری�یولت�ا�ر�و�ںںیمےسایکولت�ا�رےہسبوتہیا�سیکدم�دفرمائےاگ�ا�سد�ن‬
‫‪ 1‬مسندامحد�‪۲�۲�۵�۵�۱‬‬
 ‫�� �� �� �‬

‫‪1‬‬
‫دعبالدبنولدیفیسالہلےکبقلےسوہشم�رہوگےئ�۔‬
‫کے خ‬
‫�انوہ�ںےناس�ر�یرمعشاہ�د�تیکانمتمںیاہج�د�وقات�لںیمزگ�ا�ر�ینکیلا�نیکہیوخ�اہشوپ�ر�یںیہنوہ �ئی‪،‬کوینہکرسو�لالہلﷺنےاہنںیالہل‬
‫وم سڑاک�۔‬
‫کیولت�ا�رباتیااھتا�سےئلا�سولت�ا�رکونہوکئیوت� سڑاک�ا�و�رنہیہ �‬
‫وقتل زيد ف� غزوة ٔموتة ف� �ج ادى االوىل سنة ث�ان من اهلجرة وهو ب ن‬
‫ا� �خ س و�خ ي ن‬
‫س� سنة‬
‫‪2‬‬
‫�زید‪t‬جگنومتہںیمدیہشہوئےا�سوقتا�نیکرمعچپنپرب�سیھت�۔‬
‫َ‬
‫ُ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َو َب ْ ي نَ� َز ْي ِد ْب ن� َح ِارث َة َع شْ ُ‬
‫� ِس ِن ي نَ�؛ َر ُسول‬ ‫ُٔا َس َام َة ْب ن� َز ْي ٍد َع ْن َٔا ِب ِيه َق َال‪ ::‬اكن ي ن‬
‫ب� َر ُسْول الهلِ َص َّل ُ‬
‫ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل َٔا ْك َ ُ� م ْنهُ‬ ‫َّ‬
‫ب ِ‬ ‫الهلِ َصل ُ ِ‬
‫دزیدبناح�رثہیکرمعمںی�د�سرب�ساکرف�ق‬
‫�د� سور�یرط�فابندعسمںی�اسامہنبزید‪t‬کیر�و�ایتےہ�رسو�لالہلﷺا�و�رمری�ےو�ال �‬
‫تاھ�رسو�لالہلﷺ�ا�نےسڑب�ےےھت� گ‪�،‬ار�ابندعسیکر�و�ایتد�رستمیلستیکاجئےوتشاہ�د�تےکوقتزید‪t‬کیرمع�‪ ۵�۱�،�۵�۲‬سا�ل‬
‫سےزیا�د�ہںیہنوہیتکس�۔‬
‫‪3‬‬

‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ خَ َ َٔ ْ ُ ْٔ َ َ َ َ َ َ ُ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َْ ُ ْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُْ‬ ‫َ َ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ‪ِ -‬ب� ب ِ� اه ِل موتة‪،‬فقال ل رسول‬ ‫َوقال ُم َوس ْب ن� عق َبة‪:‬ق ِدم يعل ْب ن� ُمن َية عل َرس ِ‬
‫َّ‬ ‫َ َٔ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ َٔ ْ ُ َ َ َ َٔ ْ‬ ‫َّ ْ ْ َ َٔ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِ‪:‬إن ِشئ َت فاخ ِب ْ� ِ ن ي� َو ِإن ِشئ َت اخ َب ْ�تك ‪ ،‬قال‪ :‬اخ ِب ْ� ِ ن ي� َ ي� َر ُسول الهلِ ‪ ،‬فاخ َب َ� ُه َصل‬ ‫الهلِ صل‬
‫َ َْ ُ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ّْ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ‬ ‫َّ َ ُ ُ َّ‬ ‫ُ َ‬
‫اح ًدا ْل تذك ْر ُه‪،‬‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل خ َب َ� ْه ك ُه‪َ ،‬و َو َص ف ُ� ْم ُل‪،‬فقال‪َ :‬وال ِذي َب َعثك ِب� َل ِق‪َ ،‬ما تَ َ�ك َت ِم ْن َح ِد ِث ِي� ْم َح ْرفا َو ِ‬
‫َ َّ َٔ ْ َ ُ ْ َ َ َ َ َ‬
‫كا ذ ك ْر َت‬ ‫و ِإن امره ل‬
‫موسٰیبنہبقع مرفاتےںیہ�اہلومتہیکربخعیٰیل‪ t‬بنامہیےلرک�ٓائے �رسو�لالہلﷺنےا�نےس مرفای گا�ارچاہوتوتماس�ر�ےو�اقہعیک‬
‫فتلیصایب�نرک�و�ا�و� گر�ارچاہوتومھجےسوپ�ر�یر�و�ائد�ا�دنسول�‪ ،‬تو�و�ہوبلےا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!�ٓا�پیہالتبئںی�‪�،‬رسو�لالہلﷺنےا�ن‬
‫وھچڑ�اجس‬
‫کوپو�ر�یربخبات�د�یوت�انوہ�ںنےاہک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�الہلیکمسق!�ٓا�پےنوتپو�ر�ا�و�اقہعایب�نرکدیاےہا�و�ر�ایکرح�فیھبہن �‬
‫کاتذکر�ہہنایکہو�ا�و�ر�و�اقاع�تا�سرط�حںیہےسیجٓا�پےنایب�ن مرفائےںیہ�‪،‬‬
‫ن ٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬
‫الهل َرف َع ِ َيل ال ْر َض َح تَّ� َرا ْي ُت ُم ْع تَ َ� ُك ْم ومسعود ب� االوس‪ ،‬ووهب‬ ‫فقال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ‪ِ :‬إن‬
‫ٔ‬ ‫َ َ ُ ُ ُّ ْ‬ ‫ٔ‬
‫ب ن� سعد ب ن� ا ب ي� رسح‪ ،‬وعباد ب ن� قيس‪َ ،‬وح ِارثة ْب ن� النع َم ِان‪ ،‬ورساقة ب ن� معرو ب ن� عطية‪ ،‬وابو لكيب ب‬
‫وجا� ابنا معرو‬
‫َ ُ‬
‫ب ن� زيد‪ ،‬وعامر ومعرو ابنا سعيد ب ن� احلارث‪َ ،‬وغ ْي ُ� ْه‬
‫�رسو�ل الہل ﷺنے مرفایا�الہلاعتلٰی نےریم�ےٓاگے ےس زمنیاکپر�د�ہ اٹہ�دیاتاھ�ا�و�رمںی ےن وپ�ر�ییگنجاک�ر�و�ائی اپینٓاکنوھ�ں ےس دکییھ‬

‫وال�ایۃ�‪۲�۷�۹‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 1‬فتح الباری�‪۵�۱�۳‬؍�‪،۷‬البدایۃ ن‬
‫الميس ف� ٔاحوال ٔانفس النفيس ‪۷��۳‬؍�‪ ،۲‬ت� یخ‬
‫ر� دمشق�‪۳�۶�۸‬؍�‪۱�۹‬‬ ‫ر� خ‬‫‪ 2‬ت� ي خ‬
‫ي‬
‫‪،۲‬ا� سعد�‪۳�۲‬؍�‪۳‬‬
‫س�اعالم النبالئ�‪۸�۹‬؍� ب ن‬‫‪ 3‬ی‬
 ‫�� �� �� �‬

‫ہے�‪�،‬ا�و�ر�ا�سد�نرفعج‪�،�t‬زیدبناح�رثہ‪ �t‬ع‪،‬دب�الہل‪t‬بنر�و�احہ� سم‪،‬وع�د‪t‬بنا�و�س�‪�،‬وہب‪t‬بندعسبنابیرس�ح�‪،‬عاب�د‪t‬‬

‫‪t‬ا�و�رسدع‪t‬‬
‫‪t‬ا�و�راجبر �‬
‫بنسیق�‪،‬حا�رثہ‪t‬بنامعن�ن�‪،‬سر�اقہ‪ t‬بنرمع�وبنہیطع�‪،‬عرم�و‪t‬بنزیدکےد� نوو�ںےٹیبابولکبی �‬
‫‪1‬‬
‫‪t‬ا�و�رعرم�و‪�t‬وغری�ہےناہش�د�تاپئی�۔‬ ‫بنرح�ثےکد� نوو�ںےٹیبعامر �‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َعا ِئ َش َة َر ِ ض َ َّ ُ َ نْ َ ُ ُ َ َّ َ َ ْ ْ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫الهل َع نْ ُ� ْم‪،‬‬
‫� ُ‬ ‫احة َر ِ ض ي َ‬‫ا� َحارثة‪َ ،‬و َج ْعفر ْ ن� ا� طا ِلب‪َ ،‬و َع ْب ِد الهلِ ْ ن� َر َو َ‬
‫بِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ب ِ ِب ي‬ ‫� الل ع َ�ا‪ ،‬تقول لا جاء قتل ب ِ ن ِ‬ ‫ي‬
‫َ ْ ن ْ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫احل ْزن‪ ،‬قال ْت َعا ِئشة‪َ :‬وا نَ� اط ِل ُع ِم ْن َص ئ ِا� َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ُي ْع َرف ِف ِيه ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫َج َل َس َر ُسول الهلِ َصل ُ‬
‫اب‪ ،‬تع ِ ي� ِمن ش ِق‬ ‫الب ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ ُ َّ َ َٔ َ َ ُ َٔ ْ َ نْ َ ُ َّ َ َ َ َ َ َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ٌ َ َ َ َٔ‬ ‫َ َ َٔ‬
‫الر ُجل‬ ‫اب‪،‬فا تَ� ُه َر ُجل‪ ،‬فقال‪ :‬ا ْي َر ُسول الهلِ ِإن ِنساء جعف ٍرقال‪ :‬وذ كر بكءهن‪،‬فامره ان ي�اهن‪،‬قال‪ :‬فذهب‬ ‫الب ِ‬
‫َ َ َ َ َ َ َ َٔ َّ‬ ‫ُ َٔ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َٔ َٔ َ َ‬ ‫َ َ َٔ َّ َ‬ ‫ُ َٔ َ َ َ َ َ‬
‫ث َّ� ا ت�‪ ،‬فقال‪ :‬ق ْد نَ َ� ْي تُ ُ� َّن‪َ ،‬وذ ك َر ان ُه ْل ُي ِط ْع َن ُه‪ ،‬قال‪ :‬فا َم َر ا ْي ًضا فذ َه َب ث َّ� ا ت� فقال‪َ :‬والهلِ لق ْد غل ْبن َنا‪،‬ف َز َع ْت ان‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ ُ ف َٔ ْ َ َّ َ تُّ َ َ َ ْ َ َ ُ َ ُ ْ ُ َٔ ْ �غَ َ ُ َٔ ْ َ َ َ‬ ‫َُ َ‬
‫الهل انفك‪ ،‬ف َوالهلِ‬ ‫اب‪،‬قالت عا ِئشة‪ :‬فقلت‪ :‬ار‬ ‫رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل قال‪:‬فاحث ِ ي� افو ِاه ِهن ِمن ال� ِ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِم َن َ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ َٔ ْ َ َ ْ َ ُ َ َ تَ َ ْ َ َ ُ َ‬
‫الع َن ِاء‬ ‫ما انت تفعل‪ ،‬وما �كت رس‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشؓ سےرم�و�یےہبجرسو�لالہلﷺکو�زیدبناح�رثہؓ �‪،‬عدب�الہلنبر�و�احہؓ �ا�و�رعجرفؓبنابیاطلبیکاہش�د�تیکربخمیل‬
‫تو�ٓا�پوک�اتناہئیدصمہوہ�ا� �‪ٓ،‬ا�پدجسممںیرشتیفرفماتےھا�و�ر�ٓا�پےکرہچ�ہرپ�رنجومال�لےکٓاثا�رظاہرتےھمںید�ر�و�ا�ز�ےےکوس�ر�ا�خےس‬
‫�دیھکرہییھت�‪�،‬ایکٓا�دمیٓایا�ا�و�رہکےناگل�ا�ے الہل ےکرسو�لﷺرفعج‪ t‬کیوع�رتںیالچکر�ر�و�رہیںیہ� �‪ٓ،‬ا�پےنا�ساکحمک دیاکہ‬
‫�ا�نوکمعنرک�ے�‪،‬توھ�ڑ�یدیرکےدعب�ٓاکرہکےناگل�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!مںیےنا�نوکمعنایکہےنکیلو�ہاب�زہنںیٓاتںیا�و�ر�انوہ�ںےن‬
‫مری�اکاہہنںیامنا�‪ٓ�،‬ا�پﷺنےرھپعنمرکنےےکےیل مرفایا�‪�،‬و�ہاصحبرھپجاکر�و�اپسٓائےا�و�رکاہ�الہلیکمسق!�و�ہوتہمرپغالبٓاگیئںیہ‬
‫�‪،‬عائہشدصیہق‪r‬فرماتیںیہرسو�لالہلﷺےنا�نےس مرفایآا�پﷺےن مرفایاجائو�ا�نےکہنمںیمیٹمڈ�الو ��‪،‬ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‬
‫‪2‬‬
‫وھچڑ�ا�۔‬
‫فرماتیںیہںیمےناہک�الہلریت�یان�کابغ�ر�ٓالو�دکر�ےہنوتتوعو�رتو�ںوک�ر�و�کاکسنہوتنےرسو�لالہلﷺوککتفیلدیانیہ �‬
‫َ َ َ ُ ُ َ ُ َّ َ ضَ َّ َّ َ ُّ ُ َٔ َ‬
‫التكف ا ْه ُل‬ ‫قال‪:‬تقول ور ب�ا �‬
‫‪3‬‬
‫�ابناساح�قیکر�و�ایتںیمےہ�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬نےاہک�اکرثکتفلرکنےو�الےاصقن�ناٹاھتےںیہ�۔‬
‫َٔ َّ ْ نَ ُ َ َ َٔ ْ َ َ ُ َٔ َّ ُ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ُ َ َ ٌ َ َ َ ْ ُ �خَ ْ نَ َ ْ نَ َ ْ َ َ ضَ ْ َ‬
‫� َب ٍة‪ ،‬ل ْي َس ِم نْ َ�ا‬‫ان با� عر‪ ،‬اخ ب�ه‪ :‬انه وقف عل جعف ٍر يوم ِئ ٍذ‪ ،‬وهو ق ِتيل‪ ،‬فعددت ِب ِه ِس ي�‪ ،‬ب ي� طعن ٍة و‬
‫شَ يْ‬
‫� ٌء ِ ف ي� ُد ُ ب� ِه َي ْع ِ ن� ِ ف ي� ظَ ْ‬
‫� ِر ِه‬ ‫ِ ي‬
‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬کیر�و�ایتےہمںیےنگنجومتہےکر�و�زعجرف‪ t‬کیاہش�د�تےکدعب�ا�نےکاپ�سڑھک�ےوہکر�ا�نےکمسج‬

‫للب� ق��‪۳�۶�۵‬؍�‪۴‬‬ ‫‪ 1‬زاداملعاد�‪۳�۳�۹‬؍�‪،۳‬دالئل النبوۃ ی‬

‫َّ ْٔ‬ ‫َ ُ َ ْ َ ُ ْٔ َ َ ْ َْٔ‬
‫‪ 2‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی ب�ب غزو ِة موتة ِمن ار ِض الشا ِم �‪۴�۲�۶�۳‬‬
‫ا� ہشام�‪۳�۷�۹‬؍�‪،۲‬الروض االنف�‪۱�۷�۷‬؍�‪۷‬‬ ‫‪ 3‬بن‬
 ‫�� �� �� �‬

‫پرنزی�ےا�و�رتول�ا�ر�و�ںےکاچپ�سزخمامش�رکےیہیاس�ر�ےزخما�نےکمسجےکاگےلےصحںیمٓائےےھت�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ‬ ‫ف‬ ‫ف َ َ‬ ‫َ‬

‫ف َو َج ْد نَ� ُه ِ ي� الق ْتل‪َ ،‬و َو َج ْد نَ� َما ِ ي� َج َس ِد ِه ِب ْض ًعا َو ِت ْس ِع ي نَ�‪ِ ،‬م ْن ط ْع َن ٍة َو َر ْم َي ٍة‬
‫�ایکد� سور�یر�و�ایتںیمےہمںییھبا�سگنجںیماملسمنو�ںےکاستھرشیکاھتہمےنرفعج‪ t‬کوتال�شایکتو�اہنںیوتقملنیںیم‬
‫پایا�ا�و�ر�ا�نےکمسجرپنزی�ےا�و�رریتکےون�ےےسزیا�د�ہزخمےھت�۔‬
‫‪2‬‬

‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َٔ ْ ُ َ ْ َ ً َ ُ ف َ َّ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َٔ‬
‫َع ْن ا ِب ي� ُه َر ْ ي َ�ة‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ :‬رايت جعفرا ي ِط ي� ِ ي� ج‬
‫الن ِة مع الال ِئك ِة‬
‫‪3‬‬
‫�ابوہریر�ہ‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنے مرفایامںیےنرفعج‪t‬بنابیاطلبوکفرشوت�ںےکاستھا�ڑتےوہئےدکیاھہے�۔‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ن َ َّ َ َ َٔ َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل قال ِ‪:‬إن َج ْعف َر ْب نَ� ا ِب ي� طا ِل ٍب َم َّر َم َع ِج ْب ِ� يل َو ِميك ِئيل‪،‬‬ ‫اس قال‪ :‬ان َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ا� عب ٍ‬‫ع ِن ب ِ‬
‫ُ َ‬ ‫الهل ِم ْن َي َد ْي ِه‪َ ،‬ي ِط ي ُ� ب� َما ِ ف� ْ ج َ‬ ‫َ ُل َج َن َ‬
‫اح ِان‪َ ،‬ع َّو َض ُه ُ‬
‫ال َّن ِة َح ْيث ش َاء‬ ‫ِِ ي‬
‫عدب�الہل نب ابع�س ‪ t‬کی ر�و�ایت ںیم ےہ�رسو�ل الہلﷺ ےن مرفایا رفعج�ابن ابوطالب ربج�ائلی ‪� u‬ا�و� یمراکئلی ‪u‬کے استھ‬
‫‪4‬‬
‫�ا�ڑ�رہاہے�الہلےناہنںید�وبا�ز�وئو�ںےکوع�ضد�وپراطعرک�دیےئںیہجنےکذ�ریہعےسو�ہ�(جتنںیم) جاہ�ںاچہےتںیہا�ڑتےرھپتےںیہ�۔‬
‫َٔ َ‬ ‫ً َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َ‪:‬ه ِنيئا لك َ ي� َع ْب َد الهلِ ‪ ،‬ا ُبوك َي ِط ي ُ� َم َع‬ ‫َع ْب ِد الهلِ ْب ِ ن� َج ْعف ٍر‪َ ،‬ع ْن ا ِب ِيه‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ صل‬
‫َْ‬
‫ال َل ِئ َك ِة ِ ف� َّ‬
‫الس َم ِاء‬ ‫ي‬
‫عدب�الہلنبرفعج‪ t‬سےرم�و�یےہرسو�لالہلﷺنےےھجم مرفایا�ا�ےدبع�الہل!متںیہابم�ر�کوہتری�ابا�پٓاسامنو�ںرپ شرفوت�ںےکاستھ‬
‫�ا�ڑتارھپتاےہ�۔‬
‫‪5‬‬

‫ال َن َ‬
‫اح ْ ي ِن�‬ ‫‪:‬الس َال ُم َع َل ْي َك َ ي� ْ نَ‬
‫ا� ِذي ج َ‬ ‫ب‬ ‫الل َع نْ ُ� َما‪َ ،‬ك َن ِإ َذا َس َّ َل َع َل ْب ن‬
‫ا� َج ْع َفر‪َ ،‬ق َال َّ‬ ‫� َّ ُ‬ ‫َٔا َّن ْ نَ‬
‫ا� ُ َع َر َر ِ ض ي َ‬ ‫ب‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫عدب�الہل نب رمع ‪ t‬سےرم�و�ی ےہ�رسو�ل الہل ﷺعدب�الہل نبرفعج ‪ t‬کوسال�مےتہکوتفرماتے ا�ے ذ�و�اجلانحنی ےک ےٹیب !�اسلال�م‬
‫‪6‬‬
‫لعمکی�!�۔‬
‫ُ‬
‫الطيار‬ ‫ال َن َ‬
‫اح ْ ي ِن�‪،‬ويقال هل‬ ‫فلهذا ُيقال هل‪ :‬ذو ج َ‬

‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی ب�ب غزوہ موتہ من ارض الشام�‪۴�۲�۶�۰‬‬

‫َّ ْٔ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫َ‬
‫‪ 2‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی َ ب� ُب غ ْز َو ِة ُم ْٔوتة ِم ْن ا ْر ِض الشا ِم�‪۴�۲�۶�۱‬‬
‫الهل َع ْن ُه�‪،۳�۷�۶�۳‬مستدرک حامک�‪۴�۹�۳�۵‬‬ ‫� ُ‬ ‫� َع ِ ّيل َر ِ ض ي َ‬ ‫َٔ خ‬ ‫َ ْ َ ْ ن َٔ َ‬ ‫َ ُ ََ‬ ‫ت‬
‫‪ 3‬جامع �مذی ابواب املناقب ب�ب من ِاق ِب جعف ِر ب ِ� ا ِب ي� طا ِل ٍب ا ِ ي ٍ‬
‫‪ 4‬املعجم االوسط �‪۶�۹�۳�۶‬‬
‫للط� نا��‪۱�۹�۰‬‬
‫الکب� ب‬
‫‪5‬املعجم ی‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫�ش‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الهل َعنه�‪،۳�۷�۰�۹‬دالئل النبوۃ‬
‫� ُ‬ ‫ﷺ�ب َمن ِاق ِب َج ْعف ِر ْب ِ ن� ا ب ي� طا ِل ٍب َاهلا ِ ِ ّ ي َر ِ ض ي َ‬
‫ِ‬ ‫الن� ُ ب‬ ‫‪ 6‬حصیح ب�اری کتاب فضائل احصاب ب‬
‫خ‬
‫ِ‬
‫وال�ایۃ�‪۲�۸�۰‬؍�‪۴‬‬ ‫للب� ق� �‪۳�۷�۱‬؍�‪،۴‬البدایۃ ن‬
‫ی‬
 ‫�� �� �� �‬
‫‪1‬‬
‫‪t‬ای�ر�(�ا�ڑنےو�الا) �ا�و�ر گڑپای�۔‬ ‫�ا�سےئلا�ناکلبقرفعج‪�( t‬د�وبا�ز�و�ںو�الا) �ا�و�ررفعج ط‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َ ّ ُ َ َ َ ْ ْ َ َ ُ َ ّ َ َ ُ ْ ْ ُ شْ ُ َ‬
‫ون ف َق َت َل َم ْن ق ِت َل ِمن ْ ُ‬
‫ال ْس ِ ِل ي ن�‬ ‫�ك‬‫وانكشف الناس فكنت ال ِز ي�ة‪ .‬واتبعم ال ِ‬
‫‪2‬‬
‫�ابندعسنےاھکلہےسمامل�ناھبگےا�نوککشتسوہگیئ�‪،‬مرشکنیےنا�ناکتاعقبایکسماملنو�ںںیمےسوجقلت گوہای�و�ہ گوہای�۔‬
‫َ تَّ َ َ َ ُ َ‬
‫الهل َعل يْ ِ� ْم‬ ‫ح� فتح‬
‫‪3‬‬
‫بجہکحیحصاخب�ر�یںیماھکلہے�الہلاعتلٰینےا�ن(خالدبنولدی‪ )t‬کےہاتھرپفحتانعیت مرفائی�۔‬
‫َُ َ‬
‫ِإ ْم َر ٍة فف ِت َح ُل‬
‫‪4‬‬
‫�ا�و�ر�ا�ن�(ماجہدین) کوفحتاحصلوہئی�۔‬
‫فرقینیےکوتقملنی‪:‬‬
‫یہگنجایکہتفہاج�ر�یرہیسجںیم�ابناساح�قےکاطمبقاب�ر�ہاملسم�ندیہشہوئے�‪،‬جنےکان�مہیںیہ�۔‬
‫‪t‬اناص�ر�یزخ�رجی�(سماملنو�ںےنونیت�ںدیہشسہپاسلا�ر�و�ںوک�ایکیہ‬
‫�زیدبناح�رثہ‪�t‬۔عجرف‪ t‬بنابیاطلب ع�۔دب�الہلنبر�و�احہ �‬
‫قربمںیدفنرک�دیا�)سموع�دبنا�و�س�۔�وہبنبدعسبنابیرس�ح�۔عاب�د�ہنبسیق�۔حا�رثہنبامعن�ن�۔سر�اقہنبرمع�وبنہیطع�‪،‬عرم�وبنزیدکے‬
‫�د� نوو�ںےٹیبابولکبیا�و�رجابر�۔�ا�و�رسدعبناح�ر�ثےکد� نوو�ںےٹیبرمع�و�ا�و�رع صام�۔‬
‫یلنک دشنم ےکوتقملنییکحیحص دعت�ا�دعمول�م ہن سوہیک� م‪،‬رگ�اند�ا�ز ہ اگلیاجاکساتہےہک بج د�و�ر�ا�ن امریشلرکخالد ‪ t‬بن لودیکے اہتوھ�ں ےس‬
‫نوتول�ا�ریںوٹ�ٹںیئگوت� مخزوی�ںا�و�رقموتلنییکدعت�ا�دکایہوگی۔‬
‫غز�و�ہومتہےکاثر�ا�ت‪:‬‬
‫موتہ ےکدیم�ا�ن ںیم ڈن�ر�ا�و�ر�دلری�اسالمیرکشلنے اپینلیلق دعت�ا�دکے اب�وجو�د�اپےن د�و�رکی اطقت و�رترینتکلمم ےک د�ولاکھوجگنجئو�ں ےس‬
‫ٹرک�انےا�و�رکوئیڑب�اقناص�ناٹاھئےریغبو�اپسٓاجانےےسرحص�ائےاش�مےکرسحد�یالعقو�ںےکیحیسمرع�بابقئلوک�ا�و�ر�ا�نیکوساطتےس‬
‫�ر�ومیتنطلسوکچوکانکر�دیا�ا�و�ر�ر�ومیتنطلسےناپےنا�نالعقو�ںںیماسال�میکڑبھیتا�و�ریھپیتلوہئیوق�توکتوشیشیکاگنہو�ںےسدکیانھشر�و�ع‬
‫کر�دیا�‪�،‬ا�ساک�ایکہجیتنہیوہ�اکہدمیےنرپغاسنوی�ں(سرحد�یےلیبق�)کاخرط�ہوسحم�سایکجانےاگل� غ‪،‬اسنوی�ںاکیہرطخ�ہاتان�زیا�د�ہوہگایتاھکہدمیےن‬
‫ربخا�موہئیوتتعاب�ن‪t‬بناملک�‪،‬سدیناعرمفا�ر�و�قےکاپ�ساھبگے‬
‫کےرہےنو�الو�ںوکہر�ٓا�نا�ساکھکاکٹلاگ�رہاتتاھ�‪،‬چاننہچبجو�اقہعایالکی ع‬
‫ہوئےٓائےا�و�رھگرب�اکرکاہغبض گوہای�‪،‬سدیناعرمفا�ر�و�ق‪ t‬نےوجسو�ا�ل تفداعًپوچاھ�و�ہہی کاھتوی�ںریخہے� ک؟ایغاسنیٓاگےئ�؟قابئلرع�ب‬
‫بونلسمی �اش�‪،‬عج ب�‪ ،‬طغوناف�ن�‪�،‬ذبای�نا�و�رف �زا�ر�ہوغری�ہےناچیھرط�حھجمسایلکہو�ہاملسمنو�ںوکتسکشںیہند�ےےتکس�‪�،‬ا�سےئلتہبدلجا�نابقئلےن‬
‫ۃ‬
‫مسندامحدالرسال�‪۲�۶�۲‬؍�‪۳‬‬ ‫‪1‬‬
‫ن‬
‫الزرقا� عیل املواھب�‪۳�۴�۸‬؍ ‪�۳‬‬ ‫ا� سعد �‪۹�۸‬؍�‪،۲‬مغازی واقدی�‪۷�۶�۳‬؍�‪ ،۲‬املواہب اللدینۃ�‪۳�۶�۲‬؍�‪�،۱‬ش ح‬ ‫‪ 2‬بن‬
‫َّ ْٔ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫َ‬
‫‪ 3‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی َ ب� ُب غ ْز َو ِة ُم ْٔوتة ِم ْن ا ْر ِض الشا ِم �‪۴�۲�۶�۲‬‬
‫ْ‬ ‫الر ُجل َي ْن َع إ َل َٔا ْهل َ‬
‫امل ِّي ِت ِب َنف ِس ِه�‪۱�۲�۴�۶‬‬ ‫ال ئ ز َ ُ‬
‫‪ 4‬حصیح ب خ�اری کتاب ج‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫نا� ب�ب َّ ِ‬
 ‫�� �� �� �‬

‫�اسال�موبق�لرکنےںیمیہاپیناعفتییھجمس ��‪،‬ا�و�ر�و�ہزہ�ا�ر�و�ںیکدعت�ا�دمںیاملسم�نوہگےئ�۔‬

‫فر�و�ہ‪t‬بنرمع�و�الذج�امییکاہش�د�ت‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ّ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫دع ُوه ِإل ِإالسالم‪َ .‬وقيل‪ :‬مل ْيب َعث ِإل ْي ِه‪َ ،‬وكن َعامال لقيرص ب ُ�عان‪،‬‬ ‫ذام ي‬
‫ال ي‬ ‫َوبعث ِإل فروة ب ن� ْعرو ج‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ًّ‬ ‫َ‬ ‫ٔفا َ َ‬
‫هدية َم َع َم ْس ُعود ب ن� سعد‪َ ،‬و ِ يه َبغلة ش�باء‪ُ ،‬يقال َلا‪ِ :‬ف َّضة‪ ،‬وفرس ُيقال ُل‬ ‫سل َ‪،‬وكتب ِب ِإ� ْسل ِم ِه‪َ ،‬وبعث‬
‫َ‬ ‫َّ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ‬
‫كتابه‪،‬‬ ‫ال�ب ِوحار ُي َقال َ ُل‪َ :‬يعفور ٔواثواب‪َ ،‬وقباء ُس ْن ُدس ُ خم َّوص ِب�لذ َهب‪ ،‬ف َق َر َٔا ب يُّ‬
‫الن� َص َّل ُ‬ ‫ضَّ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬ ‫ف‬ ‫ّ ٔ‬
‫هديته‪،‬وفرق االثواب ِ ي� ِن َسا ِئ ِه‪َ ،‬وا ْعىط القباء مخ َر َمة ب ن� ن ْوفل‬ ‫ِوقبل‬
‫ونذ�ا�م ےک ایکصخش �رفو�ہ نب رمع�ونطسقہینطیک ر�ومی تنطلسیک رط�ف ےسرع�ب ےک امشلی ےصح ےکوگ�رنرتےھ�‪�،‬ا�ن‬
‫�اسی زمانے ںیمب ج‬
‫کا�د�ا�ر� حلاوکمتامع�ناھت�ا�و�رسلفنیطاکتمہلصالعقہیھبانیہیکوکحمتںیماھتجبرسو�لالہلﷺکیرط�فےساہنںیدعو�تاسال�میلموت�انوہ�ں‬
‫رھایکاقصدوک�اپےناسال�موبق�لرکنےیکاطال�عدیےنےکےئلرسو�لالہلﷺکیدخمتاقد�س‬
‫رکایپ �‬
‫نےاسےد�لوجا�ںےسوبق�ل ل‬
‫وھگڑ�ا‪�،‬ایکدگھاجساکنا�موفعی�رتاھ�(�و�ہوفعی�ر�د�وسر�اتاھجو�و�الی‬
‫رچ‪،‬ضر�بانمی �‬
‫مںیر�و�انہایک�ا�و�ر�ا�سےکساتھانوہ�ںےنہضفانمیایس�ہوفسدیخ �‬
‫مرصموققسےندہیہتاجیھبتاھ�)�ا�و�ر�ایکیتمیقڑپک�ےدنس�سیکابقجس نسرپرہ�یاک�مایکوہ�اتاھ�ا�نےکالع�و�ہتہبےسڑپک�ےا�و�ر�د� سور�یاشایئ‬
‫بیھںیھت�‪�،‬رسو�لالہلﷺنےا�ساکنامہڑپھا �او�ر�ا�سےکہیاحتئفوبق�لرفمالےئ�‪� ،‬رسو�لالہلﷺےنڑپک�ےا�ز�و�ا�جرہطم�ا�تںیممیسقت‬
‫فرما�دیےئا�و�ریقیتمڑپک�ےیکابقمرخمہنبونفلوکعاطفرما� �دی�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ‬ ‫ُ‬
‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫� َب ُس ُوه ِع ْن َد ُه َ‪،‬ف َ َّلا َٔا�جَ َ َع ْت ُّ‬
‫الر ُوم ِل َصل ِب ِه َعل َم ٍاء ُل ْم‪،‬‬ ‫الر َوم َذ ِل َك ِم ْن ْإس َل ِم ِه‪َ ،‬ط َل ُب ُوه َح تَّ� َٔا َخذ ُوه‪ ،‬ف َ‬ ‫َف َ َّلا َب َل َغ ُّ‬
‫َ‬ ‫َ ُ َ ْ‬
‫ُيقال ُل َعف َر ُاء ِب ِفل ْس ِط ي نَ�‬
‫جباش�ہر�و�موکفر�و�ہنبرمع�و‪ t‬کےوبق�لاسال�میکاطال�عیلموت�ا�سےناہنںیاپےناپ�سالبیاہپےلوتاہنںیاسال�مرت�کرکنےیکرتغبی‬
‫�د�یرگم�انوہ�ںےنا�سےباہبتمعنوکتر�کرکنےےساناک�رکر�دیاانچنہچاہنںی نزد�ا�نںیمڈ�ا�لدیاگایجبدیق�وبدنکےد�و�ر�ا�نملظوسمتیھب‬
‫فر�و�ہ‪ t‬کو�اسال�مےسرحنم�فرکنےںیمانکا�موہئگںیوت�اہنںیاھپنیس ٹلرپاکنےاکحمکاص�د�رکر�دیاگایچاننہچاہنںینیطسلفںیمرفع�انامیایک‬
‫شچہمایتالا�بےکانک�ر�ےاھپنیسدیےناک�اتہام�مایکگایجب �رفو�ہ‪ t‬بنرمع�وکوپاھنیسیکہگجالی گاایتو�انوہ�ںےناہک�۔‬
‫َع َل َم ِاء ِع ْف َرى َف ْو َق ِإ ْح َدى َّ‬
‫الر َو ِ‬
‫اح ِل‬ ‫ ‬
‫َ‬ ‫َٔ َ ْ َٔ َ ْ َٔ َّ‬
‫ال َهل ا ت� َس َل ِب�ن َح ِليل َها‬
‫عرف�اتالا�بےکانک�ر�ےایکوس�ا�ر�یرپسو�ا�رہے‬ ‫ ‬ ‫کایلسٰیمکویہربخملیکچےہہکا�ساکشوہر‬
‫ّ َٔ ْ َ فُ َ ْ‬ ‫ْ َ ُ ُٔ‬ ‫َع َل نَ� َق ٍة َ ْل َي ضْ‬
‫ا�ا ِب� َل َن ِاج ِل‬ ‫يشد به اطر‬ ‫� ْب الف ْحل ا َّ َما ‬ ‫ِ‬
‫نت‬
‫�ا�و�ر�ا�سےکاہتھاپئو�ںد�ر�ا���ی�و�ںےساک�ٹدیےئےئگںیہ‬ ‫�و�ہاییسا�وٹنینرپسو�ا�رہےسجیکام�ںےکاپ�سرنہنںیایگ ‬

‫ف‬ ‫‪ 1‬خ‬
‫س�ۃ الرسول�‪۱�۱�۹‬؍�‪۱‬‬
‫الکب�� ی‬
‫املترص ی‬
 ‫�� �� �� �‬

‫جا�ندیےنےسلبقانوہ�ںےنہیرعشبیھ ھڑپا�۔‬
‫ْ ٌ َ ّ َٔ ْ ُ َ َ َ‬ ‫َٔ َّ‬ ‫س َاة ْ ُ‬
‫َب ِّل ْغ َ َ‬
‫م ومق ِ ي‬
‫ام‬ ‫ِسل ِلر ِب ي� اعظ ِ ي‬ ‫ ‬ ‫ال ْس ِ ِل ي نَ� ِب�ن ِ ن ي�‬
‫رپسدکرنےو�الاہو�ں�۔‬
‫�اپینڈہیو�ںا�و�ر�اپےناقم�موک�اپےنر�بےک �‬ ‫ ‬ ‫سماملنو�ںےکرس�د�ا�رکویہربخہپاچن�د�وکہںیم‬
‫‪1‬‬
‫�ا�سےکدعب�انوہ�ںےنیسنہوخشیاج�ماہش�د�تون�ش مرفالای�۔‬

‫رطف�)‬
‫سریہرمع�و‪t‬بنالاع�ص�(�ذ�ا�تاسلالسلیک �‬
‫رجہی�(�اکوتبر�‪۶�۲�۹‬ئ)‬
‫ جام�د�یالآخر�ہ �ٓاٹھ �‬
‫َ َ َ َ ْ نُ ْ َ َ نُ زُ َ ُ ْ َ َ َ ُ َ َ ُ َ ُ َ ُ َّ ْ َ ُ َ َ َ َ َ ُ ّ َ ْ َ َ َّ َ‬
‫السل ِس ِل‬ ‫وذ كر با� ِإساق �ولم عل م ٍاء ِ جلذام‪ ،‬يقال ل‪ :‬السلسل‪ ،‬قال‪ :‬و ِبذ ِلك ِسيت ذات‬
‫�ابن اساح�ق ےکاطمبق اجمہدین اسال�مہلیبقذج�ا�میک رس�زمنی ںیم و�اقعلسلس انمی ایکونکیں رپ�اتر�ے ےھت ا�س ےئل ا�س رسیہاکنا�م ذ�ا�ت‬
‫‪2‬‬
‫�اسلالسل گڑپای�۔‬
‫ت‬ ‫ٔ ٔ‬ ‫ض‬ ‫ش ن‬ ‫ٔ‬
‫ال� اكنوا يف�ا ذات رمل ينعقد‬
‫وقيل مسيت كذلك الن امل� يك� ارتبط بع�م إىل بعض وقيل الن االرض ي‬
‫بعضه عىل بعض اكلسلسلة‬

‫وکزجنری�و�ں‬
‫�ایکر�و�ایتےہ�ا�و�راہکاجتاہےرشمکو�ںےنا�سوخ�فےسہکا�نےکٓا�دمیگنجےساھب�گرکنہ ئاجںی�ا�سےئل�ایکد�وسر�ے �‬
‫سےابند�ھرکاھتاھ�ا�سےئلا�سرعمکہاکنا�مذ�ا�تاسلالسلڑپگای۔‬
‫اف ْ َ‬ ‫ُ َ َٔ ْ ْ ُ َ َٔ ْ‬ ‫ُ َ َ َ ْ تَ‬ ‫َّ َٔ َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬
‫ال ِد َين ِة‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ان �جَ ْ ًعا ِم ْن قض َاعة قد ج َ� َّم ُعوا ُ ي ِ� يدون ان ُيدنوا ِإل اط َر ِ‬ ‫َبلغ َر ُسول الهلِ صل‬
‫زغو�ہومتہںیماملسمنو�ںیکتسکشےسافئد�ہاٹاھکرمدیہنونم�ر�ہرپمحہلےکےئلعمجوہ�رہے‬
‫�رسو�لالہلﷺوکربخیلمہکہلیبقاضقعہےکول�گ �‬
‫ہںی�۔‬
‫غز�و�ہومتہںیماخلدبنولدی ‪� t‬ر�ومیوف�جےکاقمبہلںیماپیناعٰیلنجیگالصحتیوماہ�ر�تاکسہکاھٹبےکچےھت�‪،‬چاننہچا�سےکایکام�ہ‬
‫بدععرم�وبنالاع�ص‪t‬کیاب�ر�یٓائی�‪،‬‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َّ َ َ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ ْع َرو ْ نَ� ْال َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فقال‪:‬خذ َعل ْيك ِث َي َابك َو ِسل َحك ‪ ،‬ث َّ� ائ ِت ِ ن ي�‬ ‫اص‪َ ،‬يقول َ‪:‬ب َعث ِإ َّيل َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ِ‬ ‫ع‬ ‫ب‬
‫َٔ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬
‫النظ َر ث َّ� طاطا ُه‪ ،‬ف َقال‪:‬إ نّ� ار ُيد ا ْن ا ْب َعث َك َعل َج ْيش ف ُي َس ِ َل َك ُ‬
‫الهل َو ُي ْغ ِن َم َك‪َ ،‬وا ْز ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َف َٔا َت ْي ُت ُه َو ُه َو َي َت َو َّضا ف َص َّع َد ف َّ� َّ‬
‫َ‬ ‫ُٔ‬
‫عب‬ ‫ٍ‬ ‫ِِ ي ِ‬ ‫ِي‬
‫َ ف‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫الال َر ْغ َب ًة َص ِ َ‬ ‫َ َ َ ْ‬
‫ال ِال‪َ ،‬ول ِك ِ نّ ي� ا ْس ْل ُت ز ْع َبة ِ ي�‬ ‫الة‪ ،‬قال‪ :‬فقل ُت‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ‪َ ،‬ما ا ْس ْل ُت ِم ْن ا ْجل َ‬
‫ِ‬ ‫لك ِمن َ ِ‬
‫ال‬ ‫ال ِل َّلر ُجل َّ‬
‫الص ِ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ‪،‬ف َق َال َ ي‪ْ َ �:‬ع ُرو‪ِ ،‬ن ْع ًما ب� ْ َل ِال َّ‬
‫الص ِ ُ‬ ‫ون َم َع َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫ِ‬
‫ْ ْ َ َ َٔ ْ َٔ ُ َ‬
‫ِإالسل ِم‪ ،‬وان ا ك‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫وال�اية �‪۸�۷‬؍�‪،۵‬زاداملعاد�‪۵�۶�۴‬؍�‪۳‬‬
‫‪ 1‬البداية ن‬
‫‪ 2‬زاداملعاد�‪۳�۴�۱‬؍�‪۳‬‬
 ‫�� �� �� �‬

‫عرم�وبنالاع�ص‪t‬سےرم�و�یےہ�ایکرمتہبرسو�لالہلﷺےنریم�ےاپ�ساغیپ�ماجیھبہکاپےنڑپک�ےا�و�رالسہحزیبنترکےکریم�ے‬
‫پا�سٓا�ٔو�‪،‬مںیسجوقتاحضروہ�اوتٓا�پﷺوضورفمارہےےھت�‪،‬نیبرکیمﷺےنایکرمتہبےھجمےچینےسا�وپرکتدکیاھرھپرظنیںاکھج‬
‫کر مرفایاریم�اا�ر�ا�د�ہےہہکںیہمتایکرکشلاکامریانبرکر�و�انہرک�و�ں ��‪،‬الہلںیہمتحیحصاسلما�و�رام�لتمینغےکاستھو�اپسالئےاگ�ا�و�رںیماہمت�ر�ے‬
‫لےئام�لیکاچیھرغتبرھکاتوہ�ں�‪،‬مںیےنرع�ضایکا�ےالہلےکرسو�لﷺ! مںیےنام�لود�ولتیکاخطراسال�موبق�لںیہنایک�‪،‬مںیےن‬
‫�دلیرغتبےکاستھاسال�موبق�لایکےہا�و�را�سدصقمےکےئلہکےھجم�رسو�لالہلﷺیکتیعماحصلوہاجئے� �‪ٓ،‬ا�پےن مرفایا�ا�ےرمع�و‬
‫‪!t‬حال�لوطبیام�لایکاصلحوتمیقےکےئلرتہبینتمعنےہ�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ‬
‫َ‬ ‫ف َ َ‬ ‫ْ َٔ ْ‬
‫ال َه ِاج ِر ي نَ� َوالن َص ِار ِ ي� ثل ثِ ِ�ائ ِة‪َ ،‬ع ِام ُر ْب نُ� َر ِب َيعة‪،‬‬‫س ِاة ْ ُ‬ ‫َف َع َق َد َ ُل ِل َو ًاء َٔا ْب َي َض‪َ ،‬و َج َع َل َم َع ُه َر َاي ًة َس ْو َد َاء‪َ ،‬و َب َع َث ُه ِ ف ي� َ َ‬
‫ُٔ‬ ‫ْ َٔ ْ‬ ‫َ ُ َ ْ ُ ْ ُ َ َ َٔ ُ ْ َٔ ْ َ َ ُ ْ ُ َ ْ ْ َ ْ ْ ُ َ ْ َ َ ْ ُ ْ ُ َٔ َ ّ‬
‫اص‪َ ،‬و ِم ْن الن َص ِار‪ :‬ا َس ْي ُد ْب نُ�‬ ‫صيب ب ن� ِسن ٍان‪ ،‬وابو العو ِر س ِعيد ب ن� ز ي ِد ب ِ ن� ع ِرو ب ِ ن� نفي ٍل‪ ،‬وسعد ب ن� ا ِب ي� وق ٍ‬ ‫و‬
‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ْ َ َ ّ ُ ْ ُ شْ‬
‫�‪َ ،‬و َس َلة ْب نُ� َسل َمة‪َ ،‬و َس ْع ُد ْب نُ� ُع َب َادة َ‪،‬و َم َ ُع ْم ثلثون ف َر ًسا َوا َم َر ُه ان َي ْس َت ِع ي نَ� ِب َ� ْن َم َّر ِب ِه ِم ْن‬ ‫حض ي ٍ�‪ ،‬وعباد ب ن� ِب ٍ‬
‫ْ َ َْ‬
‫َب ِ ٍّيل‪َ ،‬و ُعذ َرة‪َ ،‬و َبلق ْ ي ِن�‬
‫رکاضعہیکرسکوبیےک‬
‫پرھ�ٓا�پےنا�نوک�ایکدیفسرنگاکا�و�رایکایس�ہرنگاکھجڈن�ا�دیا�ا�و�رنیتوسسرکر�د�ہاہمجرین نواص�راکرکشلد�ے ق‬
‫یبہع‪،‬ہصبینب‬
‫لےئدمیہنونم�ر�ہےسد�سزنم�لد�و�راش�میکرسحدپر�و�اقعاقم�مذ�ا�تاسلالسلیکرط�فر�و�انہایک�ا�و�رشلرک�اسال�مںیمعامربنر �‬
‫سان�ن�‪�،‬ابو�الاعو�رعسدیبنزیدبنرمع�وبنلیفن�‪،‬سدعبنابی قوا�صا�و�ر�اناص�رمںیےساسدیبنریضح�‪،‬عاب�دبنرشب�‪،‬لسہمنبالسمہا�و�رسدعبن‬
‫ن‬
‫وھگڑ�ےیھبےھت�ا� �ور�اہنںیدہ�ایت مرفائیہکاجتےوہئےابقئلیلب�‪،‬عذ�ر�ہا�و�ر�بلق�ی�ےس‬
‫عاب�د�ہاشملےھت�ا�و�ر ماجہدیناسال�مےکاپ�سسیت �‬
‫بیھدم�دحاصلرکلںی�(بیل ایکڑب�ابقہلیاھتجوبیلنبرمع�وبنالاح�فنباضقعہیکرط�فا�و�رعذ�ر�ہ�‪،‬عذ�ر�ہنباضقعہیکرط�فوسنم�باھت�ا�و�ر‬
‫�ا�نابقئلیکایتسب�ںذ�ا�تالرق�ٰیکےرس�ےرپ�و�اقعںیھت)‬
‫ول‬ ‫ال ن َ ُ‬
‫ه� ِإل َرس ِ‬ ‫ج‬ ‫مكيث‬ ‫�‬‫ال� َار َف َ َّلا َق ُر َب ِم َن ْال َق ْو ِم َب َل َغ ُه ا َّن ُل ْم �جَ ْ ًعا َك ِث ي ً�ا‪ ،‬ف َب َع َث رافع ب ن‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َف َس َار ْ‬
‫اللي َل‪َ ،‬و َ َك َن نَّ َ‬
‫ي‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ُّ ُ َ َ َ َ َ ْ َٔ َ ُ َ ْ َ َ ْ نَ ْ َ َّ ف َ َ ْ ن َ َ َ َ َ ُ َ ً َ َ َ َ َ ُ َ َ َ‬
‫الر ِاح ِ ي� ِمائت ي ِ�‪ ،‬وعقد ل ِلواء‪ ،‬وبعث ل ساة‬ ‫الهلِ صل الهل علي ِه وسل يست ِمده‪،‬فبعث ِإلي ِه ا ب� عبيدة ب� ج‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ َٔ ْ ْ‬ ‫ٔ‬ ‫ْ َٔ ْ‬ ‫ُْ‬
‫ال َه ِاج ِر ي نَ� َوالن َص ِار‪َ ،‬و ِف ي ِ� ْم ابو بكر ومعر‪َ ،‬وا َم َر ُه ان َيل َح َق بعمرو‪َ ،‬وان َيك نَو� �جَ ِ ًيعا َول ي خْ� َت ِلفاف َّلا ِل َق ِب ِه ا َر َاد‬
‫َ َ ّ ْ َٔ ْ َٔ‬ ‫ال ِم ي ُ� َف َق َال ْ ُ‬
‫نَّ َ َ ْ َ َ َ َّ َ َ ً َ َٔ نَ ْ َٔ‬ ‫َٔ ْ َ ُٔ َّ َّ َ َ َ َ‬ ‫ٔ‬
‫ال َه ِاج ُرون‪ :‬ك‪َ ،‬بل ان َت ا ِم ي ُ�‬ ‫اس فقال معرو‪ِ :‬إ�ا ق ِدمت ع يل مددا وا�‬ ‫ابو عبيدة ان يوم الن‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ّ‬ ‫َ ُ َ َٔ ُ َٔ ْ َ َ َ ّ َ َٔ َٔ ُ ُ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ خُ ُ َ‬ ‫َٔا ْ َ‬
‫الل ِق‪ ،‬ل ّ ي نَ� الش َيمة‪ ،‬قال ‪ :‬إذا ق ِد ْمت َعل‬ ‫ص ِابك وهو ا ِم ي� اص ِاب ِه‪،‬فلا راى ابو عبيدة ِالخ ِتلف وكن حسن‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ َت خْ َ َ َ ّ َ َ ْ َ َ ْ ن َ ُٔ‬
‫ت� ل ِط َيع ّنك!‬ ‫ص ِاح ِبك فتطاوعا ول �ت ِلفاو ِإنك والهلِ إن عصي ِ ي‬
‫َ‬

‫�ر�ا�ز�د�ا�ر�یےکشیپرظناجمہدیند�نےکوقتےپھچرہےتا�و�رر�ا�تںیمرفسجا�ر�ی ھکرےت�‪،‬جباحم�ذگنجےکرقیبےچنہپوتعمول�موہ�اکہدشنمیک‬
‫فو�جزیا�د�ہےہ�ا�سےئلزمیدمد�دونرص�تےکےئلانوہ�ںےنر�افعنبثیکمینہج‪ t‬کو�رسو�لالہلﷺکیدخمتںیماجیھب ��‪ٓ،‬ا�پﷺ‬
‫ٔ‬ ‫عرض وقائع َو ت�ليل ٔا َ‬ ‫‪،۱‬الس� ُة ّ‬
‫النبوية ‪ُ -‬‬
‫حداث�‪۷��۴ ۴‬؍�‪،۱‬االدب املفرد �‪۱�۱�۲‬؍�‪،۱‬فتح الباری �‪۷�۵‬؍�‪۸‬‬ ‫‪ 1‬مسندامحد�‪ ِّ �۷�۷�۶�۳‬ي‬
 ‫�� �� �� �‬

‫نےابودیبع�ہنبرج�ا�ح‪t‬کو�د�وسو�ٓا� مدوی�ںاکشلرکجنںیمدیسنا�ابوبرک‪� t‬ا�و�رسدیناعرم‪ t‬بیھاشملےھتد�ےرک�ا�نیکدم�دےکےئل‬

‫�ر�و�انہایک�ا�و�رتاکدیفرمائیہکاحم�ذجگنرپملرککا�مرکناا�و�رٓاپسںیماتخال�فہنرکنا�‪،‬جبابوبعدی�ہ‪� t‬وہا�ںےچنہپوتنام�زکا�وقت گوہای�ابوبعدی�ہ‬
‫‪ t‬نےامامترکنیاچیہ�‪�،‬ا�و�رابوبعدی�ہ‪�t‬اپےنرمتےبا�و� شرا�نےکاحل�ظےسوپ�ر�یرط�حاما�ر�تےکقحتسمےھتنکیلرمع�وبنالاع�ص‪t‬‬
‫ںیٓا�پاپےندسہت‬
‫نےاہک�امریشلرکمںیوہ�ںٓا�پوتریم�یدم�دکےےئلٓائےںیہا�سےئلامن�زکیامامتریم�احقےہ�‪،‬ماہجرینےناہکرہگزہن �‬
‫کےامریہںیا�و�ریہاپےندسہتاکامریہو�ںےگ�ابوبعدی�ہ‪ t‬جونر�مزم�ا�جا�و�ر�دیون�یاش�نوشوکتا�و�رحوکمتےسالپر�و�ا�ہو�اقعوہئےےھت‬
‫نےبجاتخال�ف کیداھتواہکرسو�لالہلﷺنےےتلچوقتےھجمدہ�ایت مرفائییھتہکٓاپسںیمقفتمرہان�ا�و�رباہماتخال�فہنرکنالذہ�امںی‬
‫متاہ�ر�یاطاعترک�و�ںاگ�اگرچہمتریم�یاخملتفرک�و!‬
‫ََ‬
‫ال ْو ِض ِع �جَ َ َع ف ّلا َ ِس ُعوا‬ ‫كا ْان تَ َ� َإل َم ْو ِضع َب َل َغ ُه َٔا ّن ُه َك َن ب َ� َذا ْ َ‬ ‫َف َٔا َط َاع َٔا ُبو ُع َب ْي َد َة‪َ ،‬ف َك َن َ ْع ٌرو ُي َص ّل ب� ّلناس ‪َ ،‬و ُ ّ َ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ي ِ ِ‬
‫َ َ ّ ُ َ تّ ْ تَ َ َ َٔ ْ َ َ َ ّ َ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ ن َ َ ق ف ٓ َ َ َ ْ ً َ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ َ َ ً‬
‫ِب ِه تفرقوا‪ ،‬ح� ان� إل اقص ِبل ِد ب ِ يل وعذرة وبلق ي�‪ ،‬ول ِ يَ� ِ ي� ا ِخ ِر ذ ِلك �ج عا ليس ِب�لك ِث ي ِ�‪ ،‬فقاتلوا ساعة‬
‫َٔ ْ‬ ‫َ َ فَ‬ ‫ح َل ْ ُ‬ ‫سم َف ُٔا ِص َ‬ ‫ُ ََ‬
‫ال ْس ِ ُلون َعل يْ ِ� ْم َ� َر ُبوا‪َ ،‬وا ج َع ُزوا َه َر ً ب�‬ ‫يب ِذ َر ُاع ُه‪َ .‬و َ َ‬ ‫َ‬ ‫َو تَ َ� َام ْوا ب� ّلن ْبل‪َ ،‬و ُر ِ َ َ‬
‫م ي ْو ِمئ ٍذ ع ِام ُر ْب ن� َر ِبيعة ِب َ ْ ٍ‬ ‫ي‬ ‫ِ ِ‬
‫ْ‬ ‫َ َ ثُ َّ َٔ نّ ُ ْ ُ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ف ْ َ ََ‬
‫ِ ي� ال ِبل ِد َوتف ّرقوا عن ع ْو ِف ْب ِ ن� ما ِل ٍك قال‪ � :‬ا ِ ي� ب ِعثت ِإل الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل ِبفت ٍح‬
‫ِ‬
‫وناضعہںیمےچنہپا�و�را�ن‬ ‫�ابوبعدی�ہ‪ t‬نےاطاعتاتخای�رکرلیا�و�رعرم�و‪t‬بنالاع�صےنولگو�ںوکنام�زمجہع ھڑپائی�‪،‬پرھسباجمہدینلمرکب ق‬
‫پرمحہلرک�دیا�‪،‬کھچدیرتکڑل�ائیوہتیرہیا�و�رفرقینیایکد�وسر�ےرپتریربساتےرہےبالآخرکاف�رتسکشاھکرکاھب�گےئگا�و�رخمفلتاطر�ا�ف‬
‫مںیرشتنموہ ےئگ�‪ ،‬عرم�وبن الاع�ص ‪t‬نے حتف یک اشب�ر�ت ا�و�ر�اپین و�اپیسیک اطال�ع دیےن ےک ےئلوع�ف نب املک اجشیع ‪ t‬کو رسو�ل‬
‫�الہلﷺکیدخمتںیمر�و�انہایک�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ ّ‬ ‫ّ ف‬
‫الس َح ِر َو ُه َو ُي َص يل ِ ي� َب ْي ِت ِه‪ ،‬ف َس ْلت‬ ‫َق َال َع ْو ُف ْ نُ� َما ِل ٍك‪َ :‬ف َق ِد ْمت َع َل َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِ ف� ّ‬
‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ب‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫الهل عل ْي ِه َو َس َل‪ :‬ع ْوف ْب نُ� َما ِل ٍك؟ قلت‪ :‬ع ْوف ْب نُ� َما ِل ٍك َ ي� َر ُسول الهلِ ! قال‪َ :‬ص ِاح ُب‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َع َل ْي ِه َ‪،‬ف َق َال َر ُسول الهلِ َصل ُ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ف‬ ‫َ َٔ ْ‬ ‫َ َ َ ً ُ َ َ َٔ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُْ َ‬ ‫ْج َ‬
‫ال ُز ِور؟ قلت‪ :‬ن َع ْم‪َ ،‬و ْل َ ي ز ِ� ْد َعل َهذا ش ْيئا ث ّ� قال‪:‬اخ ِب ْ� ِ ن ي�! فاخ َب ْ�ته ِب َ�ا كن ِ ي� َم ِس ي ِ� نَ� َو َما كن َب ْ ي نَ� ا ِب ي� ُع َب ْي َدة‬
‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ُ ُ َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ ََ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ ن� ْ ج َ َ َ ْ نَ َ ْ ْ ْ َ‬
‫الهل ا َ ب� ُع َب ْي َدة‬ ‫اص َو ُمط َاو َع ِة ا ِب ي� ُع َب ْي َدة‪ ،‬فقال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ :‬ي�ح‬ ‫ال ّر ِاح وب ي� ع ِرو ب ِ ن� الع ِ‬ ‫بِ‬
‫ْ نَ َ ّْ‬
‫الر ِاح!‬ ‫ب� ج‬
‫عو�فنباملک‪t‬فرماتےںیہںیمحبصےکوقترسو�لالہلﷺیکدخمتںیماچنہپٓا�پﷺا�سوقتاپےنرجہ�ےمںیامن�زپڑ�ھ‬
‫وکال �مایک ‪� ،‬رسو �ل ا لہلﷺ ےن وپچاھ عو�ف نب املک ںیہ �؟مںی ےن رع�ضایک�ے ا لہل‬
‫�رہے ےھت �‪،‬مںی ےن ٓا �پﷺ س‬
‫کے رسو �ل ﷺ�!عو�ف نب املک وہ�ں� �‪ٓ،‬ا�پ ﷺ ےن مرفایاشلرککا�امری�؟ مںی ےنرع�ضایکجی اہ�ں�‪�،‬ا�س ےس زیا�د�ہ ںیم ےنھچکںیہن‬
‫وال�ایۃ�‪۳�۱�۱‬؍�‪،۴‬دالئل النبوۃ‬ ‫‪ 1‬عیون ٓاال ث��‪۲�۰�۲‬؍�‪ ،۲‬زاداملعاد�‪۳�۴�۱‬؍�‪،۳‬مغازی واقدی �‪۷�۷�۱‬؍� ب ن‬
‫‪،۲‬ا� سعد �‪۱�۰�۰‬؍�‪ ،۲‬البدایۃ ن‬
‫للب� ق��‪۳�۰�۸‬؍�‪۶‬‬
‫ی‬
 ‫�� �� �� �‬

‫کاہ�‪،‬پرھ�ٓا�پﷺےند�ریافتایکہا�ںےکاحلا�تایب�نرک�و�‪ ،‬چاننہچںیمےنوہا�ںےکامت�ماحو�ا�لا�و�ر�ابوبعدی�ہنبالرح�ا�ح‪� t‬ا�و�رعرم�وبن‬

‫‪1‬‬
‫�الاع�ص‪t‬کےد�رمای�نوجکھچوہ�ا�و�ہیھبرع�ضایکیہنسرک�رسو�لالہلﷺےن مرفایا�الہلابوبعدی�ہنبالرج�ا�ح‪t‬پر�رحم مرفا�۔‬
‫�امریشلرکعرم�وبنالاع�ص‪t‬نےہبلغےکدعبا� گر�در�دکےابقئل سمرپاملنو�ںاک�اثر� نووف�ذ�ا�و�ر�رعبو�دبدبہاقئمرکنےےکےئلھچکر� �وز�وہا�ںایق�م‬
‫رہے‪�،‬و�ہا�ونٹا�و�ررکبیا�ںوغری�ہڑکپکرلاتےا�و�رماجہدیناکپکر�اہنںیاھکتےرہے�‪�،‬ا�س‬
‫کای�ا�و�رخمفلتاطر�ا�فںیموس�ا�ردسوت�ںوکر�و�انہ مرفاتے �‬
‫سرفمںیایکو�اقہعشیپٓایا‬
‫َ َ َ ْ َ ف‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ َّ ُ َ َ َ َّ َ َ َ ُ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ ْ َْ ْ َْ‬
‫اح َت ْل ُت ِ ي�‬ ‫السل ِس ِل‪ ،‬قال‪ :‬ف‬ ‫ات‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َع َام ذ ِ‬ ‫الل صل‬ ‫اص انه قال‪ :‬لا بعثه رسول ِ‬ ‫عن ع ِرو ب ِ ن� الع ِ‬
‫َ َ ََ‬ ‫صا� َص َل َة ُّ‬
‫الص ْب ِح‪ ،‬قال‪ :‬ف َّلا‬ ‫َل ْي َ ةٍل َ ب�ر َد ٍة َش ِد َيد ِة ْال َب ْ� ِد‪َ ،‬ف َٔا ْش َف ْق ُت إ ْن ْاغ َت َس ْل ُت َٔا ْن َٔا ْه َل َك‪َ ،‬ف َت َي َّم ْم ُت ثُ َّ� َص َّل ْي ُت ب َٔ� ْ َ‬
‫ِ ِب ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ ُ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ ْ ُ َ َّ ْ َ َٔ ْ َ َ َ َٔ ْ َ ُ ُ ٌ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫الل صل الهل علي ِه وسل ذ كرت ذ ِلك ل‪ ،‬فقال ي‪ �:‬عرو‪ ،‬صليت ِب�ص ِابك وانت جنب؟ قال‪:‬‬ ‫ول ِ‬ ‫ق ِد ْمنا عل َرس ِ‬
‫ْ ْ َ ْ َٔ ْ َٔ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ْ َ َٔ ْ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ ُ َ َ ْ َ َ ُ َ َّ نّ ْ َ ف َ َ‬
‫اح َت ْل ُت ِ ي� ل ْي ةٍل َ ب� ِر َد ٍة ش ِد َيد ِة ال َب ْ� ِد‪ ،‬فاشفق ُت ِإن اغت َسل ُت ان ا ْهلك‪َ ،‬وذ ك ْر ُت قْول‬ ‫الل‪ِ ،‬إ ِ ي�‬
‫قلت‪ :‬نعم ي� رسول ِ‬
‫ُ‬
‫َ ْ ّ ّ َ َ ْ َ ً ‪ ُ ْ َّ َ َ 2‬ث َّ َ َّ ْ ُ َ َ َ ُ ُ َّ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ َّ َ َ َّ َ َ َ ْ‬
‫{ول تق ُتلوا انفسك ِإ�ن للا كن ِبك ر ِحمي} فتيممت‪ � ،‬صليت‪ .‬فض ِحك رسول ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫الل َصل‬ ‫الل عز وجل‬ ‫ِ‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َو ْل َيقل ش ْيئا‬ ‫ُ‬

‫عرم�وبن الاع�ص ‪t‬ہکےتںیہ غز�و�ہ ذ�ا�ت اسلالسل ںیمجمےھ اتحال�م وہگای دشیدسر�دیو�ں ےک د�ن ےھت�‪،‬غلسرکنے ںیم اہنںی اپین اج�ن‬
‫کاخرط�ہ الحق وہ�ا ا�س ےئل ںیم ےنلسغ ہنایک�ا�و�ریتممرککے اپےناسھتوی�ںوکامن�زفرج ھڑپائی�‪�،‬و�اپیس رپصاحبہرک�ا�م ‪ y‬نےیبنرکیم‬
‫رفایاا�ےرمع�و‪!t‬تونےاپےناسھتوی�ںوکانجبتیکاحلتںیمامن�زپڑھائی�‪،‬مںیےنرع�ض‬
‫ﷺسےا�نیکاکشیتیک� �‪ٓ،‬ا�پﷺےن م‬
‫کای ا�ے الہل ےک�رسو�ل ﷺجمےھ اپین اج�ناکخرط�ہ اھت’’�ا�و�ر�الہلاعتلٰی کافرما�ن ےہ�ا�و�ر اپےنٓا�پوکلتق ہنرک�ونیقی امنوہک الہلاہمت�ر�ے‬
‫‪3‬‬
‫رفایا�۔‬
‫�ُا�وپررہمبا�ن ےہ�۔‘‘�رسو�ل الہل ﷺ�ا�ناکجو�ا�بنسرکسمرک�ائے ا�و�رکھچ ہن م‬
‫فاضئلوماحسنا�و�ر�اخال�قوعا�د�ا�تےکاتعاب�رسےابوبعدی�ہ‪t‬ناہیتا�رفعو�اعیلاقم�مرپافئزےھت�‪،‬‬
‫َُْْ َ َُْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ َ َ َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫َٔ َ َ َٔ‬
‫ول‪ :‬انظرما يصنع ‪،‬قال‬ ‫ُ‬ ‫الطاب ا ْر َسل ِإل ا ِب ي� ُع َب ْيدة ِب� ْر َب َع ِة ا ِ‬
‫الف ِد ْر ٍه َوا ْر ب ِع ِمائ ِة ِدين ٍار‪َ .‬وقال ِل َّلرس ِ‬ ‫معر ب ن� خ‬
‫َٔ ُ‬ ‫ٌ َ ً ََ‬ ‫َْ َ َ ََ‬
‫ول ِمثل َما قال‪ .‬فق َس َم َها ُم َعاذ ِإال ش ْيئا قال ِت ْام َرات ُه‬ ‫َ َ َ َٔ ُ ُ َ َ َ َ ثُ َّ َٔ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ‬
‫فق َس َمها ابو ع َب ْيدة ‪ ،‬قال � ا ْرسل ِإل ُمع ٍاذ ِب ِ�ث ِلها َوقال ِل َّلرس ِ‬
‫َ‬ ‫َ ف‬ ‫نَ ْ َ ُ َ ْ َ َ َّ َٔ ْ َ َ َّ ُ ُ ُ َ َ َ َ ْ َ ُ َّ َّ‬
‫الم َم ْن َي ْص َن ُع َهذا‬
‫‪:‬ال ْمد ِل ِل ال ِذي َج َعل ِ ي� ِإال ْس ِ‬ ‫�تاج ِإلي ِه‪ ،‬فلا اخ ب� الرسول عر قال‬
‫�ابن دعسمںی ےہ�ایک رمتہبدیسناعرمفا�ر�و�ق ‪t‬نے ابوبعدی�ہ ‪t‬کی دخمت ںیم اچ�رسو�دیان�ر�ا�و� چرا�رہز�ا�ر�د�رہمےجیھب ا�و�راقصد ےساہکیہ‬

‫ف‬
‫خ�‬ ‫کث��‪۵�۱�۹‬؍�‪،۳‬سبل اهلدى والرشاد‪ ،‬ي� ي‬
‫س�ة ي‬ ‫ال� ی‬ ‫‪ 1‬مغازی واقدی ‪۳�۷��۳‬؍�‪،۲‬دالئل النبوۃ بلل� قی��‪۴�۰�۱‬؍� ی‬
‫‪،۴‬الس�ۃ النبویۃ ب ن‬
‫ٔ ن ٔ‬ ‫ف‬
‫م� املامون�‪۲�۶�۹‬؍�‪۳‬‬
‫س�ة اال ي‬ ‫العباد�‪۱�۷�۱‬؍� ي‬
‫‪،۶‬الس�ة احللبية = إنسان العيون ي� ي‬
‫‪ 2‬النساء‪29 :‬‬
‫وال�ایۃ�‪۳�۱�۲‬؍ ‪�۴‬‬ ‫ق‬
‫للب�� �‪۴�۰�۲‬؍�‪،۴‬البدایۃ ن‬
‫‪ 3‬مسندامحد�‪،۱�۷�۸�۱�۲‬دالئل النبوۃ ی‬
 ‫�� �� �� �‬

‫�دکیانھکہو�ہا�سرقماککایکرتےںیہ�‪�،‬ابوبعدی�ہ‪ t‬نےاپےنےصحیکامت�مرقموف�جںیممیسقترک� �دی ��‪،‬ا�و� پررھسدیناعرم‪t‬نےماع�ذ‪t‬کوبیھ‬

‫چا�رسو دیان�ر ا�و�راچ�ر زہ�ا�ر�د�رہمےجیھب�ا�و� قراصدسےاہکیہ دکیانھکہ و�ہ ا�س رقماککایکرتےںیہ �‪ ،‬ماع�ذ‪ t‬نے ےنیھب دنچ د�رہم و�دیان�رکے‬
‫سو�اجو�انوہ�ںےناپینالہہیےکےنہکرپرھگیولرض�و�ریا�تےکےیلرکھےیلےھتامت�مرقمنیقحتسمںیممیسقترک� �دی�‪،‬جبدیسناعرم‪t‬کوعمول�م‬
‫ہو�اوتےباتخای�را�نیکزبا�نےسہیالاف�ظاج�ر�یوہگےئاحلدم�الہلہکاملسمنو�ںںیمایےسلوگیھبومجو�دہںینجیکرظن�و�ںںیممیس �وز�رکیھچک‬
‫‪1‬‬
‫قحتقیںیہن�۔‬
‫�انوہ�ںےناطعو�نومع�ا�سںیماش�مںیموفا�تاپئی�‪،‬‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ نُ َ‬
‫ا� ث َ� ٍان َو�خ ْ ِس ي نَ� َس َنة‬ ‫ابو عبيدة يوم مات ب‬
‫جبابوبعدی�ہ‪ t‬نےوفا�تاپئیا�سوقتا�نیکرمع�اٹاھ�و�نرب�سیھت�۔‬
‫ماع�ذبنلبج‪t‬نےزیہجتکتنیفاکساما�نایک�‪�،‬ا�نیکامن�زجان�ز�ہ ھڑپائی�‪،‬عرم�و‪t‬بنالاع�صا�و�رضاح�ک‪t‬بنسیقربقمںیاتر�ےا�و�ر�اسال�م‬
‫کےا�سٓافات�باہجنات�بوکسرپ�دخا�کرک�دیا�۔‬

‫رطف�)‬
‫سریہاح�ر�ث‪t‬بنربیعاناص� �ری�(�ابوقات�د�ہ)‪(�t‬خرض�ہیک �‬
‫ عشاب�نٓاٹھرجہ�ی‬
‫َ َ َ َ َ َٔ َٔ ْ ُ َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َٔا َ ب� َق َت َاد َة َو َم َع ُه �خَ ْ َس َة َع شَ َ‬
‫َق ُالوا‪َ :‬ب َع َث َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫� َر ُجال ِإل غطفان‪َ ،‬وا َم َر ُه ان َيش َّن َعل يْ ِ� ُم‬ ‫ِ‬
‫ص َخ رجل نم�م ي� ض‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫ا� ِم نْ ُ� ْم َع ِظ ي� فا َحاط ِب ِه‪ ،‬ف َ َ‬ ‫َ‬
‫ال� َار ف َ� َج َم َعل َح ِ ض‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الليل َو َ َك َن نَّ َ‬‫ْال َغ َار َة َ‪،‬ف َس َار ْ‬
‫خ�ة ‪ ،‬وقاتل نم�م‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ‬
‫الن َع َم َف َك َن ِت ْ إالب ُل ِم َائ تَ ْ� َب ِع ي� َو ْال َغ نَ ُ� َٔا ْل فَ ْ� َش ٍاة َو َس َب ْوا َس ْب ًيا َك ِث ي�اً‬ ‫رجال فقتلوا من ٔا�ش ف َ ُل ْم‪َ ،‬و ْاس َت ُاقوا َّ‬
‫ي‬ ‫ي ٍ‬ ‫ِِ‬
‫�رسو�لالہلﷺکا�اطال�عیلمہکونبطغاف�نہلیبقاحم�ر�بےکالعقہںیمرضخ�ہانمیہگجرپلو�گعمجرک�رہےںیہ�ا�نیکرسکوبیےکےئلٓا�پ‬
‫ﷺنےاح�ر�ث‪t‬بنربیعنجیکتینکابوقات�د�ہ‪ t‬تیھوکدنپ�ر�ہاجمہدیناک�امریمرق�رفرماکرخرض�ہیکاجنبر�و�انہایکجوندجکےالعقہںیم‬
‫ہے�‪�،‬ا�و�ر�اہنںیدہ�ایت مرفائیہکو�ہونبطغاف�نرپ�اچانکہلمحرکیں�‪� ،‬ر�ا�ز�ید�ا�ر�یےکشیپرظناجمہدیناسال�ماکیہدسہتد�نںیماپھچ�رہات�ا�و�ر�ر�ا�ت‬
‫مںیرفسکرتا�رہا �ا�و�ر�انوہ�ںےناجکر�ا�نرپ�اچانکہلمحایکجسںیمدشنمےکدعتم�دبڑ�ےول�گول�گلتقوہگےئا�و�رھچکاسریہوگےئ�‪�،‬انوہ�ںےن‬
‫‪2‬‬
‫ما�لتمینغںیمد� سوو�ا�ونٹ ��‪،‬د�وزہ�ا�ررکبیا�ںا�و�ربتہاسما�لاحصلایک�۔‬
‫‪3‬‬
‫�ا�و�رپدن�ر�ہد�نےکدعبدمیہنونم�ر�ہو�اپسٓاگےئ�۔‬

‫ا� سعد�‪۳�۱�۶‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 1‬بن‬

‫ن‬
‫الزرقا� عیل املواھب�‪۳�۷�۰‬؍ ‪�۳‬‬ ‫‪ 2‬عیون ٓاال ث��‪۲�۰�۶‬؍� ب ن‬
‫‪،۲‬ا� سعد�‪۱�۰�۱‬؍�‪�،۲‬ش ح‬
‫للعامل��‪۲�۳�۳‬؍�‪۲‬‬
‫ین‬ ‫‪ 3‬رمحۃ‬
 ‫�� �� �� �‬

‫فحتہکم�(تا�ریخاسال�ماکظعمیو�اقہع�)‬
‫�رماض�نٓاٹھرجہ�ی‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ََ َ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫ف ْ َ ْ ْ َٔ ْ َ َّ َٔ َ َّ ُ‬
‫الهل ب ِه ِد َين ُه َو َر ُس َ ُ‬
‫ول‪َ ،‬و ُج ْن َد ُه َو ِح ْز َب ُه ال ِم ي نَ�‪َ ،‬و ْاست ْنقذ ِب ِه َبل َد ُه َو َب ْي َت ُه ال ِذي َج َع ُل ُه ًدى‬ ‫ِ ي� الفت ِح العظ ِم ال ِذي اعز ِ‬
‫َ‬ ‫� َب ْت َٔا ْط َن ُ‬ ‫� ب ِه َٔا ْه ُل َّ‬ ‫ْ َ ْ شَ‬ ‫ْ ُ َّ َ ْ ُ شْ َ َ ُ َ ْ َ ْ ُ َّ‬ ‫ْ َ َ نَ ْ َٔ ْ‬
‫اب ِع ِّز ِه َعل‬ ‫الس َم ِاء‪َ ،‬و ضَ َ‬ ‫� ِك ي ن�‪ ،‬وهو الفتح ال ِذي استب َ ِ‬ ‫ِللع ِال ي� ِمن اي ِدي الكف ِار وال ِ‬
‫ْ َٔ‬ ‫َٔ ْ َ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫ْ َ ْ َ َ َ َ َ َّ ُ ف‬
‫اس ِب ِه ِ ي� ِد ي ِ ن� الهلِ اف َو ًاجا‪َ ،‬وا�ش َ ق ِب ِه َو ْج ُه ال ْر ِض ِض َي ًاء َو ْاب ِت َ� ًاجا‬ ‫الوزاء‪،‬ودخل الن‬ ‫َم َن ِاك ِب ج‬
‫وکز�تیشخبا�و�رجسےکذ�ریہع‬ ‫�اما�مابنمیق‪ a‬کلےتھںیہفحتہکمےکذ�ریہعالہلاعتلٰینےاپےندیناپےنرسو�لاپےنرکشل�ا�و�ر�امانتد�ا�ر�و�ں ع‬
‫رہشو�ر�اپانگرھکاف�ر�ومرشکنیےسٓا�ز�ا�دکر�ایاجےساعملنیےکےئلدہ�ایتانبیاگایتاھ�‪،‬ییہو�ہحتفاعمظیھتسجےسٓاسام�نو�الےوخ�شوہئے‬
‫�اپان ا�‬
‫‪1‬‬
‫ئے‪�،‬ا�سےسر�خزمنیاکمچ�ا�و�ر�ر�وشن گوہای�۔‬
‫�ا�و�ربر�جوج�ز�اپریخےماگ�ڑ�دیےئ �ا�و�رلو�گرگ�و�ہد گ�رر�و�ہالہلےکدینںیمد�اخلوہ �‬
‫رغو�رسےینتوہئیرگ�د�نکھجیئگوج�اسال�میکالیھپئومںیبسےسڑب�یر�وکا�و�ٹےنب‬
‫�ا�و�ریہتقیقحےہ�‪،‬ییہو�ہحتفیھتسجےسرقیشیک �‬
‫ہوئےےھت�‪،‬جبہیکھجےئگوتسبےسیلہپابع�د�تاگ�ہتیبالہلافک�ر�ومرشکنیےکہضبقےسلکنرک�ا�نولگو�ںےکاہتوھ�ںںیمالچگای‬
‫جنوک�الہلاعتلٰینےاپےنرسو�لیکاصمحتبےکےئلنچایلتاھ�‪،‬جورسو�لالہلﷺکےےنیسپیکہگجاپانوخ�ناہبنابڑ�یاعس�د�تےتھجمسےھت‬
‫� ط‪،‬ول�عاسال�مےسحتفہکما�و�ربدعتکنجاک�ایام�ن کرہوسٹیرپپو�ر�ا�اتر�اتاھ�‪�،‬اسال�میکمیظعربتکںیرہوسلیھپںیئگا�و�ر�ا� گر�در�دکےوہیرسکشابقئل‬
‫ےگل‪�،‬ا�و�رپو�ر�اجزیر�ہالرع�باسال�مےکاسئےںیم‬
‫سمجواملنو�ںےکالخ�فوش�ر�شدیپ�اکرتےرہےتےھتوج�قد�رجو�قاسال�مںیمد�ا�خوہنے �‬
‫�امنوسوک�ناکیپرکبنایگ�ا�و�راجمہدیناسال�مےنا�س کاپزی�ہاغیپ�موکسا�ر�یدنایمںیہپاچننےےکےئلرسپرکنفابند�ھایل۔‬
‫غز�و�ہاکسبب‪:‬‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َو َب ْ ي نَ� ُق َر ْيش‪َ ،‬ك َن ِف ي� َما �شَ َ ُطوا ِل َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫الهل‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َف َ َّلا َك َن ُص ْل ُح ْ ُ‬
‫ال َد ْيب َي ِة َب ْ ي نَ� َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫َْ ُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ َ َٔ َّ ُ ْ َٔ َ َّ َٔ ْ َ ْ ُ َ ف َ ْ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َو َ ْع ِد ِه فل َي ْدخل ِف ِيه‪،‬‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫عل ْي ِه َوس َل َو�ش َ ط ُل ْم‪ ،‬انه َمن احب ان يدخل ِ ي� عق ِد َرس ِ‬
‫ََ‬ ‫ْ ف ْ ُ‬ ‫َ ََ‬ ‫َْ ُ ْ‬ ‫َٔ ْ ُ َ ف ْ ُ‬ ‫َٔ‬
‫َو َم ْن ا َح َّب ان َي ْدخل ِ ي� َعق ِد ق َر ْي ٍش َو َ ْع ِد ِ ْه فل َي ْدخل ِف ِيه‪ ،‬ف َدخل ْت َب ُنو َبك ٍر ِ ي� َعق ِد ق َر ْي ٍش َو َ ْع ِد ِ ْه‪َ ،‬و َدخل ْت‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َو َ ْع ِد ِه‬ ‫ُ َ َُ ف َْ ُ‬
‫ول الهلِ صل‬ ‫خزاعة ِ ي� عق ِد َرس ِ‬
‫جبرسو�لالہلﷺا�و�رقریشےکامبنیحلصوہئیوتصحلدحبیہیںیمایکرش�طہییھتہکابقئلرع�بںیمےسوجرسو�لالہلﷺکےاستھ‬
‫ماعہد�ہںیمد�اخلوہنااچہےئد�اخلوہکساتہےا�و�رجورقیشےکاستھاعمہد�ےںیمرشیکوہناچاہےئد�اخلوہکساتہے�‪�،‬ا�و�رجوفریقسج‬
‫ےئلار�ایاسکوئیرفیقیسکےلمحای�زیا�دتیاکاکش�روہگاتویہوخ�د�ا�سرفیق‬
‫اھجمسجائےاگ�‪�،‬ا�س گ‬
‫فریقےکاستھاعمہد�ہںیماشملوہگاا�سرفیقاکحہص‬
‫رکای�ا�و�ربونخز�اعہرسو�لالہلﷺکے‬
‫پرمحہلا�و� �رزیا�دتیوصت�رکیاجئےیگ�‪،‬چاننہچاعمہد�ےیکا�سقشےکتحتونببرکنےرقیشےساعمہد�ہ ل‬

‫‪ 1‬زاداملعاد�‪۳�۴�۷‬؍�‪۳‬‬
 ‫�� �� �� �‬

‫ساتھاعمہد�ےںیمرشیکوہگےئ�ا�سرط�حد� نوو�ںےلیبقایکد�وسر�ےےساممو�نوہگےئ�۔‬
‫بونبرک�ا�و�ربونخز�اعہںیمد�و�رجالہتیےسہنتف فواس�د�ا�و�رقلتوغا�ر�تاکلسہلساج�ر�یاھت�‪،‬جساکسبہیاھت‬
‫م‬ ‫� ِ يّ‬ ‫� ِ يّ َ ْ ُ ُ َ ُ ْ نُ َ َّ َ ْ ُ ْ َ ضْ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ نَ َ ن َ ْ َ ُ َ َ َ َٔ َّ َ ُ ً ْ َ ن ْ َ ضْ َ‬ ‫َ َ َ َّ‬
‫م‪ ،‬واسه ما ِلك ب� عب ٍاد‪ -‬و ِحلف ال ِ‬ ‫وكن ال ِذي هاج ما ب ي� ب ِ ي� بك ٍر وخزاعة ان رجل ِمن ب ِ ي� ال ِ‬
‫َ َ َ تَ ً َ َ َّ َ َ َّ َ َٔ ْ َ ُ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ َ َٔ َ ُ َ َ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َٔ‬
‫ال ‪،‬ف َع َد ْت َب ُنو‬ ‫َي ْو َم ِئ ٍذ إل ال ْس َو ِد ْب ِ ن� َرز ٍن ‪ -‬خرج � ِجرا‪ ،‬فلا توسط ارض خزاعة‪ ،‬عدوا علي ِه فقتلوه‪ ،‬واخذوا م‬
‫ْ ُ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ َ َ ْ ُ َ َ ُ ُ َ ْ َ ْ ْ َ َ َ َ ن ْ َٔ ْ َ ْ ن َ ْ ّ ّ ُ‬ ‫ْ َ‬
‫يل َو ْه َم ْن َخ ُر َب ِ ن ي�‬ ‫َبك ٍر َعل َر ُج ٍل ِمن خزاعة فقتلوه‪،‬فعدت خزاعة قبيل ِإالسل ِم عل ب ِ ي� السو ِد ب ِ� رز ٍن ِ‬
‫الد ِيِ‬
‫ْ َ َ َ َ َ ُ ْ َٔ‬
‫ال ْس َو ِد ْب ن� َر ْز ٍن ُي َود ْو َن ِ ف� ْ ج َ‬
‫ال ِاه ِل َّي ِة‬ ‫ِك َن َان َة َؤَا�شْ َ فُ ُ َ ْ َ ُ ْ ُ ٌ َ ُ َٔ ْ ٌ َ َ َ ُ ُ ْ َ َ َ ْ َ َٔ ْ َ‬
‫ي‬ ‫ِ‬ ‫اب الر ِم‪،‬كن بنو‬ ‫ا� ْم س َل وكثوم وذويب فقتلوه ِبع َرفة ِعند انص ِ‬
‫اس ِب ِه‬ ‫الن ُ‬ ‫ِد َي َت ْ ي ن� ِد َي َت ْ ي ن�‪َ ،‬و ُن َودى ِد َي ًة ِد َي ًة‪ِ ،‬ل َف ْض ِله ْم ِف َين َاف َب ْي َنا َب ُنو َب ْكر َو ُخ َز َاع ُة َع َل َذ ِل َك َ ج َ‬
‫ح َز َب ْي نَ ُ� ْم ْ إال ْس َل ُم‪َ ،‬و َت َش َاغ َل َّ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫�ایکرمتہباملکنبابع�دحرضمیام�لاجت�ر�تےلرکخز�اعہےکالعقہںیمد�اخلوہ�اخز�اعہےکولگو�ںےناسےلتقرک�ڈ�الا�ا�و�ر�ا�ساکتام�مام�لو�اساب�ب‬
‫لو�ٹایلبونبرکمالکنبابع�دکابدلہےنیلےکےئلومقہعیکالت�شںیمرہےا�و�رموقہعاپکربدلہںیمبونخز�اعہاک�ایکٓا�دمیلتقرک�دیابونخز�اعہیھب‬
‫رعا�تںیملتق‬
‫یب‪،‬لسیما�و�رلکوث�موکحد�و�دحر�مےکزن�دیکدیم�ا�ن ف‬
‫یپےھچرہےنو�الےںیہنےھتومقہعاپکر�انوہ�ںےنونببرککےنیترس�د�ا�ر�ذ�و �‬
‫کر�ڈ�الا‪ ،‬بون�اسو� �دزمانہاجلہتیںیماپےنوتقم�لےکد�وخو�ناہبےتیلےھتا�و�رباقیبسول�گایکوخ�ناہبلایکرتےےھتا�و�ریہا�نیکتلیضف‬
‫کیاب�تیھت�‪ ،‬بینزخ�اعہا�و�ربینرکب�ٓاپسےکانیہڑگھج�و�ںںیمرگفات�رتےھہکوہظ�ر�اسال�مےکدعبیہٓا�گھچکڈنھٹ�یڑپگیئیھتا�و� لروگو�ںیکوتجہ‬
‫نےئدینےکوبق�لای�ر�دکیرط�ففطعنموہگیئ�‪،‬صحلدحبیہییکقشےکاطمبقبجونببرکرقیشےکاستھا�و�ربونخز�اعہرسو�لالہلﷺکے‬
‫ساتھاشملوہگےئوتبونخز�اعہ�‪،‬بونبرککیرط�فےسنئمطموہگےئ ��‪،‬ا�بونببرککیایکامجعتںیھنجونبنافثہاہکجاتاتاھنےا�سومقہعوکنغتمی‬
‫مساھج�ا�و�رلڑ�ائییکٓا�گوکبڑھکا�دیا�۔‬
‫ْ َ ن َ ْ ْ ُ َ َ َ َ َٔ َ ُ َٔ ْ ُ ُ نْ ُ ْ ثَ ْٔ ً ُٔ َ َ َّ َ َّ‬ ‫ََ َ َ ْ ْ ْ َ ُ ََْ ُ ّ‬
‫النف ِر ال ِذ ي نَ�‬ ‫الد ِيل ِمن ب ِ ي� بك ٍر ِمن خزاعة‪ ،‬وارادوا ان ي ِصيبوا ِم�م �را ِب�ول ِئك‬ ‫ف َّلا كنت ُالدنة اغتن َم َها َبنو ِ‬
‫ك ْت َب ُنو‬ ‫ال َد ْيب َي ِة َت َ ّ َ‬ ‫‪،‬لا َد َخ َل َش ْع َب ُان َع َل َر ْٔاس ْاث َن ْ ي ن� َو ِع شْ� ي نَ� شَ ْ‬
‫� ًرا ِم ْن ُص ْلح ْ ُ‬ ‫َٔ َ ُ نْ ُ ْ َ ن ْ َٔ‬
‫ال ْس َو ِد ْب ن� َر ْز ٍن َ ّ‬ ‫اصابوا ِم�م ِبب ِ ي�‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ ّ َ‬ ‫َ ن َ ْ َٔ �شْ َ ُ ُ َ ْ ٔ ُ ُ ُ ْ َ‬ ‫َُ ََ‬
‫السل ِح‬ ‫وه َعل خزاعة ِب�لرج ِال و‬ ‫نفاثة‪ .‬ومه ِمن ب ِ ي� بك ِر‪.‬ا اف قري ٍش ان ي ِعين‬
‫رکاہاکہہکینباسو�دکےا�نولگو�ںاکجوبینزخ�اعہےنلتقےئکےھتاصق�صںیل�‪،‬‬ ‫بیندیلےنوجبونبرککیایکاش�خےھتا�سحلصوکنغتمیھجمس چ‬
‫ونافثہےنوجبونبرکمںیےسےھتاشر�ا�فرقیشےسوگتفگکیہکینبزخ�اعہےک‬
‫چاننہچحلصدحبیہیےکوسیبیںےنیہمبجابعشن ٓاٹھ ہرج�یٓای تاوب ن‬
‫ماقبےلںیمٓا� مدوی�ںا�و� تہرایھ�ر�و�ں سےا�نیکدم�دکریں�‪،‬قریشےنا�نےس عود�ہرکایل‬
‫َ ُ َ َ ْ َ َ ُ ُ ْ َ َ ْ َ ُ ُّ َ ن َ ْ تَ َ َ ُ َ تَّ َ َّ َ ُ َ َ َ َ ُْ‬ ‫ّ‬ ‫� َ َ َ ْ َ ُ ْ نُ ُ َ َ َ ّ ُّ ف‬ ‫فَ‬
‫الد ِيل‪ ،‬وهو يوم ِئ ٍذ قا ِئده‪ ،‬وليس ك ب ِ ي� بك ٍر �بعه ح� بيت خزاعة وه‬ ‫يل ِ ي� َب ِ ن ي� ِ‬ ‫خَ رج نوفل ب� مع ِاوية ِ‬
‫الد ِ ي‬
‫َ ََ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ ٌ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ً تَ ُ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫َ ْ‬
‫َعل ال َو ِت ي ِ�‪َ ،‬م ٌاء ُل ْم‪ ،‬فا َص ُابوا ِم نْ ُ� ْم َر ُجل‪َ ،‬و َ� َاوزوا َواق َت َتلوا‪َ ،‬و َرف َد ْت َب ِ ن ي� َبك ٍر ق َر ْيش ِب� ِّلسل ِح‪َ ،‬وقاتل َم َ ُع ْم ِم ْن‬
‫ْ َٔ ْ‬ ‫َ ْ َ ُ ْ ُ ُٔ َ ّ َ ُ َ ْ َ ْ َ َ ْ ْ ُ ّ َ ْ ُ ْ ُ َ ْ‬ ‫ُ ْ َ ْ َ ََ ْ ُ ْ َ ْ ً‬
‫ص ْب ِ ن� الخ َي ِف‪،‬‬ ‫ق َري ٍش من قاتل ِب�للي ِل مستخ ِفيا‪ ،‬يف�م صفوان ب ن� امية وحوي ِطب ب ن� عب ِد العزى و ِمك َرز ب ن� حف ِ‬
 ‫�� �� �� �‬
‫َ تَّ َ ُ ُ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َّ ْ تَ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ ْ َ ُ نَّ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ‬
‫ال َر َم‪َ ،‬إلك َإلك‬ ‫ح� حازوا خزاعة إل الر ِم‪،‬فلا ان�وا إلي ِه‪ ،‬قالت بنو بك ٍر‪ :‬ي� نوفل‪ ،‬إ� قد دخلنا‬
‫چاننہچونببرککےرس�د�ا�رنوفلنباعم�ویہدییلےنر�ا�تےکوقتاپینوق�میکایکتیعمجےکاستھونبخز�اعہرپوجوتریانمیونکئںیرپیخہمز�ن‬
‫تےھوخبش�نام�ر�اجسےسونبخز�اعہےکیئکٓا�دمیلتقا�و�رکیئزخیموہگےئ�‪،‬حبس عود�ہا�سگنجںیمقریشےنینبرکبکیالسہحا�و�ر�ٓا� مدوی�ںےسا�ن‬
‫کیدم�دکیا�و�ر�ا�نےکضعبول�گوچ�ر�یےپھچونببرککےاستھہلمحںیمیھباشملوہئے�‪�،‬ا�سامجعتںیمصوف�ا�ننبامہی�‪،‬عرکمہنبابیلہج‬
‫�ٰیا�و�رمرک�زبنصفحوغری�ہےنونببرککیایھتہ�ر�و�ںےسدم�دیک�‪،‬بونخز�اعہےنوبجم�رہوکررح�م‬ ‫�‪،‬یشہبنبامثع�ن�‪،‬ہسلینبرمع�و�‪،‬حو� یط ب‬
‫�نبدبع�الزع �‬
‫تاتاھ�‪،‬ا�سوقتونبرکبکےضعب‬
‫مںیانپ�ہیلوج�امنیکہگجیھتا�و�رکوئیہلیبقرح�مےکاحرت�ا�میکوجہےسا�سےکاند�رپان�ہےنیلو�الےرپہاتھںیہناٹاھ �‬
‫لوگو�ںنےاپانہاتھر�و�کایل�ا�و�رنوفلےساہک�ا�ےونفل!�ا�بوتہمرح�مںیمد�اخلوہگےئںیہوج�امنیکہگجےہ�ا�سےئلالہلےسڈ�ر�‪�،‬الہلےس‬
‫�ڈ�را�و�ربونخز�اعہےکلتقےساہتھاٹاھلو�‪،‬‬
‫َ َ ْٔ ُ‬ ‫َّ ُ ْ َ َ ْ ُ َ ف ْ َ َٔ َ َ ُ‬
‫ال َر ِم‪ ،‬افل ت ِص ُيبون ث� َر ْك‬ ‫َ َ َ َ َ ً َ َ ً َ َ َ َ ُ ْ َ ْ َ َ َ ن َ ْ َٔ ُ ثَ ْٔ َ ُ َ َ َ ْ‬
‫سقون ِ ي�‬‫فقال‪ِ :‬كة ع ِظيمة‪ ،‬ل إل ل اليوم‪ ،‬ي� ب ِ ي� بك ٍر ا ِصيبوا �ر ْك‪ ،‬فلعم ِري إنك لت ِ‬
‫ً‬ ‫َ َ َّ َ َ َ ْ ُ َ َ ُ َ َّ َ َ َ ُ َ َ ُ َ ْ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ ُ ُ َ ُ َ ُ َ ٌ َ َ ُ نْ شْ‬
‫� ي نَ� َر ُجل‬
‫ِفيه‪ ،‬فلا دخلت خزاعة مكة‪ ،‬جلئوا إل د ِار بدي ِل ب ِ ن� ورقاء‪ ،‬ود ِار مول ل ْم يقال ل ر ِافع‪ ،‬قتلوا ِم ُ� ْم ِع ِ‬
‫مرگنوفلےکرسپرخو�نوس�ا�رتاھ�ا�سےنرسکیشا�و�ر�رعونتےسوج�ا�بدیا�ا�ےونببرک�!�ٓا�جیسکالہٰےسڈ�رنےیکرض�و�ر�تںیہنےہٓا�جومقہع‬
‫ہےمتاپانرپ�انابدلہاکچل موری�یرمعکیمسق!تمول�گرح�مںیموچ�ر�یرکتےوہیلنکرح�مںیماتناق�مےنیلےسڈ�رتےوہ�‪،‬چاننہچا�سےنلتقوغا�ر�ت‬
‫کالسہلسدب�دسوت�رجا�ر�ی کراھحیتہکونبخز�اعہےناھب�گرکبدیلنبو� قرا�ءخز�اعیا�و�ر�اپےنایکٓا�ز�ا�درک�د�ہالغ�مر�افعےکرھگ�و�ںںیمانپ�ہیل�‪،‬‬
‫ھکےت‪،‬بونبرکا�و�رر�وسا�ءقریشےنا�نرھگ�و�ںںیمسھگرک�ا�نوکما�ر�اا�و�رولٹا�‪،‬برہحا�ل‬
‫مرگجولو�گرتحم�مرح�ماک�احرت�ا�مہنرکاپئےو�ہرھگ�و�ںاککایلاح�ظر �‬
‫بونخز�اعہےکسیبےسز�ائدافر�ا�دقلتوہگےئ�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َٔ َ َ َ َ َ َٔ ْ تُ َ ّ َ ُ َ َ ُ ْ ُ َٔ َ ً َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ َٔ ُ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ‬
‫ث َّ� خ َر َج َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل وامر عا ِئشة ان ج� ِهزه ول تع ِل احدا ‪،‬قالت‪ :‬فدخل عل ي�ا ابوها فقال‪:‬‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ ُ َ َّ ُ َ َ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ َ َٔ ْ َ َ َ َ َ زَ َ َ ْ َ ن ْ َٔ ْ َ َ َٔ ْ نَ ُ ُ َ ُ ُ‬
‫الهل‬ ‫الهاز؟قالت‪ :‬والهلِ ما اد ِري‪،‬قال‪ :‬ما هذا ِب�م ِان غز ِو ب ِ ي� الصف ِر فا ي� ي ِ� يد رس‬ ‫ي� بنية ما هذا ِج‬
‫َٔ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ‬
‫َعل ْي ِه َو َس َل؟قال ْت‪َ :‬والهلِ َما ا ْد ِري‬
‫�اسید�نٓا�پﷺےنا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬کوحمک مرفایآا�پاکیگنجاس�ز�وساما�نایت�رکر�دیںرگمکیسوکعملہنوہ�‪�،‬ا�مالومنمنیاعئہش‬
‫رفسوت�وغری�ہایت�ررکہیرہںیںیھتہکدیسناابوبرک‪� t‬ا�نےکرجح�ےںیمد�اخلوہئےا�و�ریہایت�ر�یدیھکرک�د�ریافتایکیبیٹ‬
‫صدیہق‪ r‬ساما�ن س‬
‫وہ؟عائہش‪ r‬نےوج�ا�بدیا�و�الہل!جمےھا�ساکعملںیہن�‪،‬سدینا�ابوبرک‪ t‬بولےہیر� مووی�ںےسگنجرکنےاکتو�وقت‬
‫!یہیسیکایت�ر�یرک�رہی �‬
‫ہنںیپرھ�رسو�ل الہل ﷺکس رط�فاکقدص�رھکےت ںیہ�؟عائہش ‪ r‬نےاہک�الہلیکمسق !جمےھملعںیہن�‪،‬پرھبدعمںیٓا�پ ﷺنے‬
‫سدینا�ابوبرک ‪ t‬کوخرب�د�یہکٓا�پرقیش رپمحہلاک�ا�ر�ا�د�ہ رھکےت ںیہنکیل ا�س ربخوکہغیص ر�ا�زمںی رھکان‬
‫‪1‬‬

‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫ْ خُ َ ُّ َ َ ْ نُ َ ْ ف َٔ ْ َ نَ َ ً َ تَّ َ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ َ‬
‫اع‪ ،‬قال با� سع ٍد‪ ِ :‬ي� ار ب ِع ي� ر ِاكبا‪ ،‬ح� ق ِدم عل رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‬ ‫خ َرج ْع ُرو ْب ن� س ِ ٍ‬
‫ال الز ِ ي‬
‫ن‬
‫الزرقا� عیل املواھب�‪۳�۸�۰‬؍�‪۳‬‬ ‫للط� نا� �‪� ، ۱�۰�۵�۲‬ش ح‬
‫الکب� ب‬
‫‪1‬۔املعجم ی‬
 ‫�� �� �� �‬
‫ا� َٔا ْ َ‬ ‫ْ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ ٌ ف ْ َ ْ َ ْ نَ ظَ ْ َ نَ‬
‫ص ِاب ِه‬ ‫ال ِدين ِة‪ ،‬فوقف علي ِه وهو جا ِلس ِ ي� الس ِج ِد ب ي� �ر ْ ي‬
‫�ا�س اسنہح ےکرسیت�ے ر�و�ززخ�اعہ ےکرس�د�ا�رعرم�وبن اسلم ونبخز�اعہ ےک اچلسی وس�ا�ر�و�ںیک ایک امجعت ےکاستھ دمیہنونم�ر�ہٓایا�ا�س وقت‬
‫�ٓا�پﷺامن�زرجفےکدعباصاحبہرک�ا�م ‪ y‬کےد�رمای�ندجسممںیرشتیفرفماےھت�ا�سےنڑھک�ےوہکرفیالدبیہہٓا�پےکاسمےنہی‬
‫�اشاع�رکےہ�۔‬
‫َٔ ْ َٔ ْ ُ‬ ‫ْ َ َٔ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬
‫ِحلف ا ِب َينا َوا ِب ِيه التل َدا‬ ‫ ‬ ‫َ ي� َر ِّب ِإ ِ ن ي� نَ� ِش ٌد َم َّم ًدا‬
‫�اٰلیہ�!مںیدمحم‪ u‬کو�اپےنا�و�ر�ٓا�پےکاب�پاکقدیمدہعیا�دکر�اتاہو�ں�۔‬
‫َ َ َ ْ ُ َّ‬ ‫ََ‬ ‫وك ْ َ‬ ‫َّ ُ َ ْ ً َٔ ْ َ ُ َ‬
‫ال َٔوك َدا‬ ‫َونق ُضوا ِميثاقك‬ ‫ ‬ ‫ال ْو ِع َد‬ ‫ِإن قريشا اخلف‬
‫وڑ�دیاہے�۔‬‫بالشہبرقیشےنٓا�پےکاستھےیکوہئے عود�ہیکالخ�فو� �رز�ییکےہا�و�ر�ٓا�پےکہتخپدہعکوت �‬
‫َ َ َٔ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َُ‬
‫ث َّ�ة ا ْس ْل َنا ف ْل ت نْ زَ� ْع َي ًدا‬ ‫ ‬ ‫ِإ نَّ� َول ْد نَ�ك فك ْن َت َول ًدا‬
‫ہمزنمبلہاب�پےکںیہا�و�ر�ٓا�پزنمبلہا�ولا�دکے�(کوینہکدبعمان�فیکام�ںہلیبقزخ�اعہیکیھت�‪�،‬اسیرط�حٰیصقکیام�ںافطہمتنبدعسہسیمہلیبق‬
‫س ت�ک ش‬
‫خز�اعہیکیھت�)�ا�سےکالع�و�ہمہہشیمہٓا�پےکعیطما�و�رفرمانرب�د�ا�ر�رہےںیہا�و�ربکیھٓا�پیکاطاعتےسد �ںیہنوہئے�۔‬
‫َ ْ ُ ْ َ َ َ ُ َ ْ ً َٔ ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ َٔ ْ َ‬
‫صا ال َب َدا‬ ‫فانص هداك الهل ن‬ ‫ ‬ ‫َوز ُعوا ان ل ْس ُت ا ْد ُعو ا َح َدا‬
‫وکوفقید�ےٓا�پامہ�ر�یدم�دفرم ئاںی�۔‬ ‫�و�ہا�سزعمںیمالتبمہںیہکںیماپیندم�دکےےئلیسکوکہنںیالبکسات�‪�،‬الہلٓا�پ ت‬
‫َ تَ‬ ‫ُ‬ ‫ْٔ ُ‬
‫ِف ي ِ� ْم َر ُسول الهلِ ق ْد ج َ� َّر َدا‬ ‫ ‬ ‫َو ْاد ُع َع َب َاد الهلِ َ ي�توا َم َد ًدا‬
‫�ا�و�ر�الہلےکدنب�و�ںوک�دعو�تدیںہکو�ہامہ�ر�یدم�دکو� ئٓاںی�‪�،‬ا�نںیمالہلےکرسو�لںیہوجمرشکنیےکقحںیمولت�ا�ربےاین�مںیہ‬
‫ِإ ْن ِس ي َ� َخ ْس ًفا َو ْج ُ‬
‫� ُه تَ َ� َّب َدا‬
‫گ �ار�ا�نےسوکئیانجائ مزاعمہلرکتاےہوتما�ر�ےہصغےکا�ناکچرہ�ہرس�خوہجاتاہے�۔‬
‫�ابناساح�قےنہیاشاع� �رزیا�د�ہےیکںیہ�۔‬
‫َّ ُ َ ْ ً َٔ ْ َ ُ َ‬
‫وك ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ف َ َ َْ‬
‫ال ْو ِع َدا‬ ‫ِإن قريشا اخلف‬ ‫ ‬ ‫ِ ي� ف ْيل ٍق كل َب ْح ِر ي ج ْ� ِري ُم ْز ِب َدا‬
‫�ا�نےکاپ�سایاسشلرکہےوجتزی�د�ریاکیرط�حاھٹھٹںیام�رتاہو�ا�ا�و�رجاھ�گاباھ�رتاہو�الچاتہے�‪،‬قریشےنوسنےیکاحلتںیممہرپبشوخ�ن‬
‫ما�ر�اہے‬
‫فَ َٔ َ ُّ َٔ َ ُّ‬ ‫َف َق َّت ُل نَو� ُر َّك ًعا َو ُ جَّ‬
‫ُ� ْم اذل َواقل َع َد َدا‬ ‫س َدا‬
‫ ‬
‫�ا�و�رمہںیرکو�عا�و�رسوج�دکیاحلتںیملتقایکہے�(عیینمہاملسم�نےھتا�و�رمہںیلتقایکگایہے�)حالانہکو�ہدعت�ا�دمںیمکا�و�رعز�وشر�فںیمےب‬
‫‪1‬‬
‫یحتیثںیہ�۔‬

‫للب� ق� �‪۵‬؍�‪ ،۵‬البداية ن‬ ‫ٓ‬ ‫الكب� ب ن‬

‫وال�اية �‪۳�۱�۸‬؍�‪ ۴‬‬ ‫ا� �‪،۱�۰�۵�۲‬عیون اال ث��‪۲�۱�۲‬؍�‪،۲‬زاد املعاد �‪۳�۴�۸‬؍�‪ ،۳‬دالئل النبوۃ ی‬
‫للط� ي‬ ‫‪ 1‬املعجم ي‬
 ‫�� �� �� �‬
‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫س‬‫س َاب ٌة ِل َر ُ‬ ‫ص َت َ ي� َ ْع ُرو ْ نُ� َس ِال ثُ َّ‬
‫‪َ �،‬ع َر َض ْت َ َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ُ‪:‬ن ِ ْ‬ ‫ََ َ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫فقال رس‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ب‬
‫َ‬
‫ص َب ِ ن ي� ك ْع ٍب‬ ‫َّ َ َ َ َ َ ْ تَ ُّ َ ْ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َّ َ‬
‫وس َل فقال ِ‪:‬إن ه ِذ ِه السحابة لتس ِ�ل ِبن ِ‬
‫�رسو�لالہلﷺےن مرفایا�ا�ےرمع�وبناسلم!متںیہدم�د�د�یاجئےیگ�‪،‬جبرسو�لالہلﷺےنٓاسام�نرپبا�د�لاکڑکٹ�ادکیاھوت مرفایایہابربین‬
‫کبعیکدم�دکےےئلرض�و�ربرسےاگ�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ َُ َُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َو ُه َو ي ج ُ� ّر ط َرف ِر َدا ِئ ِه‪ ،‬وهو يقول‪ :‬ل‬
‫الهل َع ْن ُه‪ ،‬قال‪ :‬ق َام َر ُسول الهلِ َصل ُ‬
‫� ُ‬ ‫اس َر ِ ض ي َ‬ ‫َع ْن ْب ن َ ّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ‬
‫ْ َ ْ َٔ ْ ُ ْ َ ن َ ْ ِ ّ َٔ ْ ُ ُ ْ ُ َ ْ‬ ‫َ َْ‬
‫س‬‫نصت إن ل انص ب ِ ي� كع ٍب ما انص ِمنه نف ِ ي‬
‫عدب�الہل نب ابع�س ‪w‬سےرم�و�ی ےہ عرم�وبن اسلمزخ�اعییک رفیا�دسنرک�رسو�ل الہل ﷺکیٓاکنںیھ اکشاب�رہوئگںی ا�و�رعبتلجڑھک�ے‬
‫ہوئےا�و�ر�اپیناچ�د�رکویھکےتچنوہئےرفیایاا�ےرمع�وبناسلم�!مری�یدم�دبیھہنیکاجئےاگرمںیا�سزیچسےینببعکیکدم�دنہرک�و�ںسجےس‬
‫مںیاپیندم�دکرتاہو�ں�۔‬
‫‪2‬‬

‫َٔ‬
‫س وا ْه ِل َب ْي ِ ت ي�‬
‫َْ‬ ‫ٔ‬ ‫ا� عباس‪ ،‬مرفوعا‪َ :‬و َّال ِذي َن ْف ِ َ ٔ ن‬ ‫عن ب ن‬
‫س ِبي ِد ِه المنع�م امم امنع منه نف ِ ي‬
‫ي‬
‫عدب�الہل نب ابع�س‪w‬سےرم�و�یےہ�ٓا�پےن مرفایا�ا�سذ�ا�تیکمسقسک ےکہضبقںیمریم�یاج�ن ےہ! مںیا�ناکایاس یہدفا�عرک�و�ںاگ‬
‫‪3‬‬
‫یجاسخو�د�اپیناج�نا�و�راپےناہلتیباککرتاہو�ں�۔‬
‫�ا�باحصبہرک�ا�م ‪ y‬کوقریشیکدہعکشیناکعملوہ�ا‬
‫َ َ ُ ف ْ َٔ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِل َع ْمرو ْ ن� َس ِال َؤَا ْ َ‬ ‫ثُ ّ َ َ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬
‫ص ِاب ِه‪ْ :‬ار ِج ُعوا َوتف ّرقوا ِ ي� ال ْو ِد َي ِة!‬ ‫ٍ‬ ‫ِ بِ‬ ‫� قال رس‬
‫پرھر�ا�ز�د�ا�ر�یےکشیپرظن�ٓا�پےنرمع�ونباسلما�و�ر�ا�نےک فراق�ءکوحمکدیاکہمتابیھو�اپسےلچاجئو�ا�و�رپاہ�ڑ�و�ںیکاھگٹوی�ںںیمالگالگ‬
‫چپھاجئو�۔‬
‫ٔ‬ ‫ن‬ ‫ٔ‬ ‫ن ٔ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ْ ْ ضَ ْ َ خ‬
‫فبعث عل ي ِ�م �رة ي� ب�مه يب�‪ ،‬ان يدوا قتىل خزاعة‪ ،‬او بي�ءوا من حلف ي‬
‫ب� نفاثة‪ ،‬او ينبذ يإل�م عىل سواء‬
‫پرھنیباکر�مﷺنےنیترش�ائطد�ےرکقریشےکاپ�ساپاناقصد�(ضرم�ہ‪)t‬کو�ر�و�انہایک�۔‬
‫�‪�۱‬۔خز�اعہےکےنتجٓا�دمیلتقوہگےئںیہا�ناکخو�ناہب�ا�د�اکر�دیں۔‬
‫وھچڑ�دیں�۔‬
‫ونافثہیکامحیت �‬
‫�‪�۲‬۔ب ن‬
‫�‪�۳‬۔یہاعال�نرک�دیںہکدحبیہیاکماعہد�ہوٹ�ٹایگہے�۔‬
‫ئےارقریش‬
‫قاصدنےرقیشیکاجملساشم�و�ر�تےکاسمےنرسو�لالہلﷺیکونیت�ںرش�ائطشیپںیکہکا�نںیمںیمےسایکوبق�لرکلیاج گ‬
‫ٓ‬
‫للب� ق��‪۵‬؍�‪۵‬‬ ‫ف‬
‫املصط� ‪۳�۷��۴‬؍�‪،۳‬دالئل النبوۃ ی‬ ‫‪،۳‬ا� ہشام�‪۳�۹�۵‬؍�‪،۲‬الروض االنف�‪۱�۹�۹‬؍�‪،۷‬عیون اال ث��‪۲�۱�۳‬؍�‪�،۲‬ش ف‬
‫‪ 1‬زاداملعاد �‪۳�۴�۹‬؍� ب ن‬
‫ف‬
‫خ�العباد �‪۲�۰�۳‬؍�‪�،۵‬ش ح‬ ‫‪ 2‬مغازی واقدی�‪۷�۸�۹‬؍�‪، ۲‬امتاع االامسع�‪۳�۴�۹‬؍�‪ ،۱‬املواھب اللدینۃ �‪۳�۶�۹‬؍�‪ ،۱‬سبل اھلدی والرشاد� ی‬
‫س�ۃ ی‬
‫ن‬
‫الزرقا� عیل املواھب�‪۳�۸�۰‬؍�‪۳‬‬
‫ن‬
‫الزرقا� عیل املواھب�‪۳�۸�۰‬؍ ‪�۳‬‬ ‫‪� 3‬ش ح‬
 ‫�� �� �� �‬

‫رغو�ر�وکتربکییٹپاٹہکرھچکیھبوغ�ر�وفرککرتےوت�دکیےتھہکا� گر�در�دکےول�گسکدق�رتزی�یےکاستھد�ائر�ہاسال�مںیم‬
‫مہکاپینٓاکنوھ�ںےس �‬
‫�د�اخلوہ�رہےںیہ�ا�و سم�راملنو�ںیکافر�ا�د�یاطقتڑکنیس�و�ںےسڑب�ھرکزہ�ا�ر�و�ںکتچنہپیکچےہ�‪،‬قریشہکموکاجمہدینیکاہب�د�ر�یو�دلری�یاکبیھ‬
‫خای�لوہناچاہےیاھتکسرط�حا� گر�در�دکےوش�ر�شرکنےو�الےابقئلدنچماجہدینرپشملمتدسہتاکاقمبہلرکنےےساعجزرہےتںیہ�‪،‬قریشہکم‬
‫کوعدہکشینےکاناج�موکیھبشیپرظن�رھکانچاہےیاھتکہسکرط�حاملسمنو�ںےنونبقریہظےکڑکنیس�و�ںجاناب�ز�و�ںوکعدہکشینےکرج�مںیملتقایک‬
‫تاھ�ا�و�ر�ا�نےکمہوق�موہمذمہبوجگنجیوہ�دیخرب�ا�و� �رو�ا�د�یالرق�ٰیکےوہی�د�ا�نیکدم�دسےاقصر�رہےےھت�‪،‬قریشہکموکیہیھبزیروغ�ررھکاناچہےی‬
‫تاھکہسکرط�حوہی�دکا�د�سزہ�ا�رٓا�زمو�د�ہاک�رشلرکجنےکاپ�سو�افرمدق�ا�رمںیالسہح�‪،‬خو�ر�ا�کا�و�رضموب�طہعلقاج�تےھتاملسمنو�ںےکرض�ب‬
‫پر�ریتےکرھگ� نود�ےاثبتوہئےےھت�‪،‬قریشہکمیکٓاکنںیھابیھاحلہیوہشم�ر�و�اقہعںیمیھبلھکاجنیاچئںیںیھتہکسکرط�حرسو�لالہل‬
‫ﷺاپےنایکاحصبی�(قاصد) کےلتقاکبدلہےنیلےکےئلاپےنوقتیکایکڑب�یاعلیماطقتےکالخ�فڑھک�ےوہگےئا�و�رسکرط�حیھٹم‬
‫برھماجہدینےناپےنالعقہےسد�و�ررصیق�ر�و�مےکالعقہںیماجکر�اسیکد�ولاکھوف�جوکبڑ�یرج�ا�توباہ�د�ر�یےساکلل�ر�اتاھ�ا�و�رکوئیڑب�ااصقن�ناٹاھئے‬
‫غبری�و�اپسٓاگےئےھت ��‪،‬ا�و�ریہانممنکاھتکہٓا�پﷺ�اپےنرپ�انےفیلحونبخز�اعہوکجسےکاستھملظوہ�اتاھبےای�ر�ومد�دگا�رچوھ�ڑ�دیںےگ�‪،‬‬
‫�ا�سےئلبسےسانمسبہلصیفیہیوہتاکہو�ہاخموشیےسوخ�ناہبپر�ر�اضیوہجاتےا�و� مراعمہلوخ�شاسولبیےسلٹاجتامرگ�انوہ�ںےنیسک‬
‫َ َ ُٔ‬ ‫ََ َ ُ َ ُ َ‬
‫ہپولرپوغ�ر�وفرکہنایک�‪،‬جاہیلتیمحا�نرپغالبٓاگیئفقال ق َرطة ْب نُ� ْع ٍرو‪ :‬ال ندي َول ن ْب َ�ا لكنا ننبذ إليه عىل سواء‬
‫وکوچےےھجمسریغبرقطہنبرمع�وےنرقیشیکاجنبےساقصدکواہکہمہنوتقملنیاکخو�باہب�ا�د�اکریںےگہنیہونبنافثہ‬
‫�ا�و�راحلا�تیکزن�اکت س‬
‫‪1‬‬
‫سےاقلعت�تعطقنمرکیںےگاہ�ںرسیت�یرش�طںیمہوظنم�رہے�۔‬
‫یسکےنا�ساعال�نیکرت�دیدہنںییکوگیامہکرکممہےکہنتفوج�ا�و�رشرسپدنعانصرتوھ�ڑ�یدیرکےےئلا�سےکحلصوج�ا�و�ر‬
‫قاصدکےر�و�انہوہجانےکت‬
‫رکاصدمدیہنونم�ر�ہر�و�انہ گوہای�۔‬
‫خریدنسپانعصررپغالبٓاگےئ�‪،‬قریشاکریغد�اشندنم�انہوج�ا�بنس ق‬
‫قریشاک�اب فسوای�نوکمدیہنانجیھب‪:‬‬
‫فرجع بذلك‪ ،‬فندمت قريش عىل ما ّردوا‬
‫‪2‬‬
‫مرگجبرقیشاکاجہالنہوج�شھچکڈنھٹ�اہو�اتو ہناںی�اپےنےلصیف نرپد�امتوہئی�۔‬
‫ئے‪ �،‬ہناںی�اپےنرس�و�ںرپماجہدینیکولت�ا�ریںیتکمچا�و�رپلیتکوہئیرظن�ٓانےیگلوت�انوہ�ںےند�ا�ر�الدن�ہ‬
‫�ا�سہلصیفےکاتنئجوعو�اقبذہنںیمٓا �‬
‫مںیسلجماشم�و�ر�تبطیک�‪،‬جسںیمہلصیفایکگای‬
‫َ‬ ‫َ َٔ َ ُ ٌ َٔ ْ َ َٔ َ‬ ‫َٔا ْب ُ َٔ َ ُ ْ َ َ َ َّ ُ َ ٌ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ُ تَ ْ َ ْ َ ْ َ ّ‬
‫الز َ ي� َد َة ِ ف ي� ْ ُ‬
‫ال َّد ِة ‪،‬فا ْر َسل ْت ق َر ْيش ا َ ب� ُسف َيان ُي ْسال َر ُسول‬ ‫صوا ا ب� سفيان ف ِإنه ق ِادم عليك يلت ِمس ج� ِديد الع ِد و ِ‬ ‫ِ‬
‫ٔ‬ ‫ٓ‬ ‫ف‬ ‫ن‬
‫الزرقا� عیل املواھب ‪۳�۸��۴‬؍� ن‬
‫خ� الورى صىل الهل عليه واهل وسمل�‪۶�۰�۰‬؍� ي‬
‫‪،۱‬الس�ة النبوية ال ب ي�‬ ‫الد� ي� مغازي ي‬ ‫‪،۳‬إ�رة ج‬ ‫‪� 1‬ش ح‬
‫احلسن الندوي�‪۴�۴�۵‬؍�‪۱‬‬
‫ن‬ ‫ٓ‬ ‫ف‬
‫خ� الورى صىل الهل عليه واهل وسمل�‪۶�۰�۰‬؍�‪�،۱‬ش ح الزرقا� عیل املواھب ‪۳�۸��۴‬؍�‪۳‬‬‫الد� ي� مغازي ي‬ ‫‪ 2‬نإ�رة ج‬
 ‫�� �� �� �‬
‫ْ‬ ‫َّ ف تَ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِ ي� ج ْ� ِد ِيد ال َ ْع ِد‬ ‫الهلِ صل‬
‫�اب فسوای�نوکقریشاکنامئدن�ہانبکرتدجیدعدہا�و�رصحلیکدم�تڑبھانےےکےئلرسو�لالہلﷺکیدخمتںیمدمیہنونم�ر�ہاجیھباجئے�‪،‬چاننہچ‬
‫وکدجیدعدہکےےئل�رسو�لالہلﷺےکاپ�سدمیہنر�و�انہایک�۔‬
‫‪1‬‬
‫�انوہ�ںےناب فسوای�ن ت‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ َ َٔ َّ ُ ْ َٔ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ ُ ْ َ ُ َّ ْ َ ْ َ َ َ ز َ ف ْ ُ َّ َ َ َ َ‬ ‫ََْ َ َ َ ُ ُ‬
‫اس‪:‬كنك ِب� ِب ي� سفيان قد جاءك ِليشد العقد‪ ،‬و ي ِ� يد ِ ي� الد ِة‪،‬فدخل‬ ‫وقد قال رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِللن ِ‬
‫َّ َ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ ْ َ ُٔ ّ َ َ َ ْ َٔ ُ ْ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ط َوت ُه َع ْن ُه‪،‬‬ ‫ُ‬
‫اش َرس ِ‬
‫ول الهلِ صل‬ ‫عل ابن ِت ِه ا ِم ح ِبيبة ِبن ِت ا ِب ي� سفيان‪ ،‬فلا ذهب ِليج ِلس عل ِف َر ِ‬
‫َف َق َال‪ َ :‬ي� ُب َن َّي ُة‪َ ،‬ما َٔا ْدري َٔا َر ِغ ْب ُت � َع ْن َه َذا ْال ِف َراش َٔا ْم َر ِغ ْب ُت ب ِه َع نّ� َ؟ق َال ْت‪َ :‬ب ْل ُه َو ِف َر ُاش َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫الهل‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِي‬ ‫ِ‬ ‫ِب ي‬ ‫ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫َ ٌ َ‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ َ َ ُ ُ ش‬
‫ٌ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‬ ‫اش َرس ِ‬‫�ك ج�س‪ ،‬و ْل ا ِحب ان ج� ِلس عل ِف َر ِ‬ ‫علي ِه وس َل وانت رجل م ِ‬
‫�اب فسوای�نیکر�و�انیگےکدعب�رسو�لالہلﷺنےاحصبہرک�ا�م ‪ y‬کوخرب�د�یہکاب فسوای�ندجتیدعدہ�ا�و�رصحلیکدم�تڑبھانےےکےئلدمیہن‬
‫مون�ر�ہٓا�رہےںیہ�‪،‬مدیہنونم�ر�ہچنہپرکاب فسوای�نےلہپاپینیٹیبا�مالومنمنیا�مہبیبح‪ r‬کےرجح�ےںیمےچنہپا�و�ر�رسو�لالہلﷺکےرتسبپرٹیبےنھ‬
‫لےگمرگ�ا�مالومنمنیا�مہبیبح‪ r‬نےدلج�یےساسےٹیپلدیا�‪�،‬ا�سرپاب فسوای�نوبلے�ا�ےریم�ییٹیب! �الہلیکمسق! مںیںیہنھجمساکسکہوتنے‬
‫�ا�سرتسبکومھجرپترجحید�یےہایےھجما�سرتسبکےالئقںیہناھجمس�؟�ا�مالومنمنیا�مہبیبح‪ t‬نے مرفایایہرسو�لالہلﷺکاپا�کرتسبہے�ا�س‬
‫پر�ایکرشم�کوکجوشر�کیکاجنستںیمولم�ثا�و�رٓالو�د�ہوہہنںیھٹیباتکس‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫الهل تعاىل ِل ِإل ْسل ِم ‪ ،‬فان َت َ ي� ا َبت َس ّي ُد ق َر ْي ٍش َوك ِب ي ُ� َها‪،،‬‬ ‫لل َل َق ْد َٔا َص َاب َك َ ي� ُب َن َّي ُة َب ْع ِدي �شَ ٌّ ‪َ ،‬ق َال ْت‪َ :‬ه َد نا� ُ‬‫َ َ َ َّ‬
‫قال‪َ :‬وا ِ‬
‫ِي‬
‫ٓ‬ ‫َٔ َٔ ُ َ َ‬
‫ص فقام؟ فقال‪:‬اا تْ ُ�ك َما كن َي ْع ُب ُد ا َ ب� ِ ئ ي�‬ ‫ول ِ ف� ْ إال ْس َل ِم‪َ ،‬ؤَا ْن َت َت ْع ُب ُد َ ج َ‬
‫ح ًرا َل َي ْس َم ُع َو َل ُي ْب ِ ُ‬ ‫ّ ُ ُ‬ ‫َْ َ َْ ُ ُ َْ‬
‫كيف يسقط عنك الدخ ي ِ‬
‫ُ‬ ‫َٔ ّ‬
‫َوات ِب ُع ِد ي نَ� َم ّم ٍد؟‬
‫�اب فسوای�نالچّکروبلےالہلیکمسق! مری�ےرھگسےےنلکنےکدعبتوشرمںیالتبمہوگیئےہ ��‪،‬ا�مالومنمنیا�مہبیبح‪ t‬نےوج�ا�بدیا�ایاسہنںیےہ‬
‫لبہکالہلاعتلٰینےےھجمرفککیوتملظ�ںےساکن�لرکاسال�مےکون�ر�وہد�ایتاک�ر�اسہتدھکالیاہےا�و�ر�ٓا�پرپعتبجےہہکٓا�پرقیشےکرس�د�ا�ر�ا�و�ر�ایک‬
‫بڑ�یتیصخشوہنےےکاب�وجو�دابیھکترھتپ�وغری�ہےکےباج�نوتب�ںیکرپسشترکتےںیہوجنہوتسنےتکسںیہا�و�رنہیہدیھکےتکسںیہ�‪�،‬اب فسوای�ن‬
‫وھچڑکرحمدم�(ﷺ�)کےدیناکاتاب�عرکنےوگل�ں�؟�۔‬
‫‪2‬‬
‫نےاہککایمںیاپان�ٓابائیدین �‬
‫ْ‬ ‫َف َٔا ْق َب َل َٔا ُبو ُس ْف َي َان َف َق َال‪َ ُ �َ :‬م َّم ُد ّ‬
‫جدد الهعد َوز ْد نَ� ِ ف ي� ُ‬
‫ال َّد ِة‬ ‫ِ‬ ‫ي‬
‫‪3‬‬
‫رھوہا�ںےسرسو�لالہلﷺکیدخمتںیماحضرہوئےا�و�رتدجیدعدہ�ا�و�رجگندنب�ییکدم�تںیموتسعییکد�رخو�استیک�۔‬ ‫پ �‬
‫مرگ�ا�بیبنرکیمﷺبتیالہلوکباطلوبعم�د�و�ںیکوحنستےساپ�کرکنےاکیفہلصرکچےکےھتا�سےئلٓا�پﷺنےدجتیدعدہسے‬
‫گریزکای‬
‫‪ 1‬فتح الباری �‪۶‬؍ ‪�۸‬‬
‫‪،۳‬الس�ۃ احللبیۃ�‪۱�۰�۵‬؍�‪،۳‬املغازي الواقدی�‪۷�۹�۳‬؍ ‪�۲‬‬
‫الزرقا� عیل املواھب�‪۳�۸�۵‬؍� ی‬‫ن‬ ‫‪� 2‬ش ح‬
‫ر� اسالم تدمری �‪۵�۲�۸‬؍�‪۲‬‬ ‫‪ 3‬ت� یخ‬
 ‫�� �� �� �‬
‫ثُ َّ َٔ تَ ُ َ َ ْ خَ َّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ َٔ نَ َ‬ ‫ثُ َّ َ َ َ َ َٔ َ ْ َ َ َّ َ ُ َٔ ْ ُ َ ّ َ َ ُ َ ُ َ‬
‫ك ل رسول الهلِ صل الهل عل ْي ِه وس َل‪،‬فقال‪ :‬ما ا� ِبف ِاع ِل‪ �،‬ا� ع َر ْب ن� الط ِ‬
‫اب‬ ‫� ذهب إل ا ِب ي� بك ٍر‪ ،‬فكه ان ي ِ‬
‫َ ْ َ ْ َٔ ْ َّ َّ‬
‫الذ َّر َ ج َل َاه ْد ُت ُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ َّ َ ُ َ َ َ َٔ َٔ نَ َٔ ْ َ ُ َ ُ ْ َ‬
‫ك ِب ِه‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل؟فو الهلِ لو ل ا ِجد إل‬ ‫ك إل َر ُسول الهل صل‬ ‫فكه‪ ،‬فقال‪ :‬اا� اشفع ل‬
‫�رسو�ل الہلﷺ ےسوج�ا�ب ہن اپکراب فسوای�ن دیسنا�ابوبرک‪ t‬کے اپ�سٓائےا�و�ر�ا�نےسد�رخو�استیکہک و�ہرسو�ل الہلﷺسے ا�ن‬
‫رھاب فسوای�ن دیسنا رمع ‪t‬بن اطخ�بیک دخمت ںیم‬
‫کے اقمصدکی اتئدیمںیوگتفگکریں ‪� ،‬انوہ�ں ےن ذع�رکر�دیاکہ ںیمھچکںیہنرککسات�‪ ،‬پ �‬
‫حاضرہوئےا�و�ر�ا�نےسیھبا�ساب�ر�ےںیموگتفگکیانوہ�ںےنوج�ا�بدیا�الہلاکرب! مںیاہمت�ر�یافس�ر�شےکےئلرسو�لالہلﷺکیدخمت‬
‫ویچوی�ںےکالع�و�ہا�و�رکوئیہنوہتبیھبںیماہنںیےلرکتمےسگنجرک�و�ںاگ�۔‬ ‫مسق!�ارمری�ےاستھ ٹن‬ ‫مںیاحضرہوکساتہو�ں�‪�،‬الہلیک گ‬
‫َ‬ ‫َٔ‬
‫ك ل َع ْن ت َ�ا َعل ْي ُ ْ‬‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬
‫ك ُه ِب ِ�ث ِل َما َ َك ِب ِه ا ُبو َبكر ف َقال ُ َع ُر َ‪:‬والهلِ ‪ ،‬ل ْو َو َج ْدت الذ ّر ُت َقا ِتل ُ ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫الهل َع ْن ُه ف َ َ‬
‫ك!‬ ‫ٍ‬
‫� ُ‬ ‫ث� قل� معر َر ِ ض ي َ‬
‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َ َٔ‬
‫قال ا ُبو ُسف َيان‪ُ :‬ج ِز َي ْت ِم ْن ِذي َر ِ ٍح �ش ّ ا‬
‫ماغ�ز�ی و�اقد�ی ںیماھکلہے پرھمںی دیسناعرم ‪ t‬سے الم�ا�و�ر� ہناںی‪ ‬یھب وہیاہکجوسدینا�ابوبرک ‪ t‬سےاہکتاھ�‪،‬سدیناعرم ‪ t‬نےاہک�الہل‬
‫ویچوی�ںوکتم ےس گنجرکتاپائو�ںوت�ا�نیکیھب دم�دکر�و�ںاگ�‪�،‬اب فسوای�ن ےناہکمتںیہ رشےت د�ا�ر�و�ںیک رط�ف ےس رب�ابدلہ‬
‫کیمسق! �اگر ںیم ٹن‬
‫‪1‬‬
‫�دیاجائے�۔‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫س‬ ‫ثُ َّ� َخ َر َج َف َد َخ َل َع َل َع ِ ّل ْ ن� َٔا� َطا ِلب ر ْض َو ُان الهلِ َع َل ْي ِه‪َ ،‬و ِع ْن َد ُه َف ِاط َم ُة ب ْن ُت َر ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ ِ‬ ‫ِي ب ِ ِب ي‬
‫حا‪َ ،‬وإ نّ� َق ْد ج ْئتُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ ْ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُ َ‬ ‫َْ َ‬ ‫َو َر ِ ض َ َ ْ‬
‫� ع ن َ�ا‪َ ،‬و ِعندها َح َسن ْب ن� ع ِ ٍّيل‪ ،‬غلم َي ِدب َب ي ن� َيد يْ َ�ا‪،‬فقال‪ َ :‬ي� ع ِ ُّيل‪ ،‬إنك ا َم ُّس الق ْو ِم ِب ي� َر ِ ً ِ ِ ي ِ‬ ‫ي‬
‫َ َ َ َ ْ َ َ َ َٔ َ ُ ْ َ َ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف َ‬
‫لل لقد عزم رسول‬ ‫ول الهلِ ‪ ،‬فقال‪ :‬يو�ك ي� ا ب� سفيان! وا ِ‬ ‫ِ ي� حاج ٍة‪ ،‬فل ا ْر ِجعن َكا ِجئت خا ِئ ًبا‪ ،‬فاشفع ِ يل إل َرس ِ‬
‫ْ َ َ َٔ ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ََ َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َع َل َٔا ْمر َما َن ْس َت ِط ُيع َٔا ْن ُن َ ِّ َ‬ ‫الهلِ َص َّل ُ‬
‫ك ُه ِف ِيه‪ ،‬فال َتف َت إل ف ِاط َمة فقال‪ َ :‬ي� ْب َنة َم َّم ٍد‪َ ،‬هل لك ان‬ ‫ٍ‬
‫لل َما َب َل َغ ُب نَ َّ� َذ َاك َٔا ْن ي ُ ج� ي َ� َب ْ ن�َ‬ ‫ِ‬
‫َّ ْ َ َ ْ َ َ َّ‬
‫ا‬‫و‬ ‫‪:‬‬ ‫ت‬ ‫ال‬ ‫؟ق‬ ‫ر‬ ‫ه‬ ‫الد‬ ‫ر‬ ‫خ‬ ‫ِ‬ ‫ا‬
‫ََ ُ َ َ ّ َ ْ َ َ َ ٓ‬
‫إل‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫ع‬ ‫ال‬ ‫د‬ ‫ي‬ ‫س‬ ‫ون‬ ‫ك‬ ‫ي‬ ‫ف‬ ‫‪،‬‬ ‫اس‬ ‫َت ْٔ� ُمري ُب َن َّي َك َه َذا َف ُيج َ� َب ْ نَ� َّ‬
‫الن‬
‫ِ ي‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ي ي‬ ‫ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫ٌَ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‬ ‫اس‪َ ،‬و َما ي ِج� ي ُ� احد عل َرس ِ‬ ‫الن ِ‬
‫یہانوگ�ا�روج�ا�بنسرک�اب فسوای�ندیسناعیل‪ t‬بنابیاطلبےکاپ�سٓائے�‪�،‬ا�سوقتا�نےکاپ�سافطہم‪ r‬بتندمحمﷺیبیھٹوہئیںیھت‬
‫زبا�د�ےنسحنبیلع‪� t‬زمنیرپپدھ�کدھپ�کرکلچرہےےھت�‪�،‬انوہ�ںےناہک�ا�ےدیسنایلع‪!t‬مری�امتاہ�ر �آاپس‬
‫�ا�و�ر�ا�نےکمکنساصح �‬
‫رو�ر�تےسٓایاہو�ں�ایاسنہوہکہںیماسیج�ٓایاہو�ںویاسہیاخلیاہتھانکا�مونامر�ا�دو�اپس‬
‫ںیمٓا�پےکاپ�سایکدشیدض �‬
‫مںیرہگ�اسنیبقلعتےہ �‬
‫لو�ٹاجئو�ںٓا�پرسو�لالہلﷺسےریم�یافس�ر�شرک�دیں�‪� ،‬انوہ�ںےنوج�ا�بدیا�ا�ےاب فسوای�ن�!تمرپ�افوس�سےہالہلیکمسق!�رسو�لالہل‬
‫رھو�ہافطہمالزہر�ہ‪r‬‬
‫ﷺنےایکاک�ماکعز�م مرفالایہے�ا�بامہ�ر�یاجم�لںیہنہکا�سےکاب�ر�ےںیمٓا�پےکاسمےنبلاشکئیرکںیکس�‪،‬پ �‬
‫زبا�د�ےوکحمکدیںہکو�ہولگو�ںےکد�رمای�نانپ�ہ‬
‫کیرط�فوتمجہوہئےا�و�رکاہ�ا�ےتنبدمحم�!کاییہوہکساتہےہکٓا�پاپےنا�سوھچٹےاصح �‬
‫�دیےناکاعال�نرککےرہیت ندایتکرع�باکرس�د�ا�رالہکئے ف�‪،‬اطہمالزہر�ہ‪ r‬نےوج�ا�بدیا�الہلیکمسق�!مری�ایہمکنسہچبا�سرمعکوہنںیاچنہپکہ‬

‫‪ 1‬مغازی واقدی�‪۷�۹�۳‬؍�‪۲‬‬
 ‫�� �� �� �‬

‫لوگو�ںوکپان�ہدیےناک�اعال�نرکےکس�(عیینانپ�ہدیانبڑ�و�ںاککا�مےہ�)پرھ�رسو�لالہلﷺکیرمضیےکالخ�فوکئییھبیسکوکپان�ہںیہند�ےاتکس‬
‫َ َ ً‬ ‫ْ‬ ‫نّ َٔ َ ْ ُٔ ُ َ َ ْ ْ َ َّ ْ َ َ َّ َ ْ َ ْ ن َ َ َ َ َّ َٔ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َٔ َ ْ َ َ‬
‫لل َما ا ْع ُل لك ش ْي ًئا ُيغ ِ ن ي� َع ْنك ش ْيئا‪،‬‬ ‫إ� ارى المور قد اشتدت ع يل‪ ،‬فانصح ِ ي�؟قال‪ :‬وا ِ‬ ‫قال‪ :‬ي� ا ب� الس ِن‪ ِ ،‬ي‬
‫َ ً َ َ َ َ َّ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫ثُ َّ ْ َ ْ َٔ َ َ َ َٔ‬ ‫َوَلك َّن َك َس ّي ُد َب ن� ك َن َان َة‪َ ،‬ف ُق ْم َف َٔاج ْر َب ْ نَ� َّ‬
‫الق ِب� ْر ِضك‪،‬قال‪ :‬ا َو تَ َ�ى ذ ِلك ُمغ ِن ًيا َع ِ نّ ي� ش ْيئا؟قال‪ :‬ل َوا ِ‬
‫لل‪،‬‬ ‫اس‪� ،‬‬ ‫ِ‬ ‫الن‬ ‫ِ ي‬ ‫ِ ِي ِ‬ ‫ِ‬
‫َٔ‬
‫اس‪ ،‬نّ ْ َ ُ َ ْ نَ َّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ال ْسجد‪ ،‬ف َقال‪ :‬ا ُّ َ�ا َّ‬ ‫َ ف‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬
‫اس‪.‬‬‫إ� قد اج ْرت ب ي� الن ِ‬ ‫ِي‬
‫الن ُ‬ ‫ي‬ ‫َما اظنه‪َ ،‬ول ِك ِ نّ ي� ل ا ِجد لك غ ْي َ� ذ ِلك‪ ،‬فق َام ا ُبو ُسف َيان ِ ي� َ ِ ِ‬
‫َ ْ ََ‬ ‫ُ‬
‫ث َّ� َر ِك َب َب ِع ي َ� ُه فانطل َق‬
‫�اپینوکشوش�ںیکانکامیےکدعب�اب فسوای�نیکٓاکنوھ�ںےکاسمےناندھری�اچاھگای�ا�و�ر�اتناہئیامیوسیونا�امدی�ییکاحلتںیموبلےا�ےابو� حلانس�!مںی‬
‫�دیھکرہاہو�ںہکاعممہلامہ�ر�ےالخ�فدش�تاتخای�رکرچاکےہپسٓا�پیہےھجمتحیصنرکیںےھجمایککرناچاہےی�؟سدیناعیل‪ t‬بنابیاطلب‬
‫نےاہک�الہلیکمسق�!مںیوخ�دکوئیاییسدتبریہنںیاجناتجو�ٓا�پوکاچبسےکنکیلٓا�پینبانکنہےکرس�د�ا�رہںیا�سےئلڑھک�ےوہجائںیا�و�رباہمولگو�ں‬
‫مںیانپ�ہو�امنواما�ناک�اعال�نرک�دیںا�و�ر�اپےنرہشکولو�ٹ ئاجںی�‪�،‬اب فسوای�نوبلےایک�ٓا�پےتھجمسںیہہکا�سرط�حےھجمھچکافئد�ہچنہپےکساگ�؟‬
‫سدیناعیل‪ t‬نے مرفای ہناںی�‪�،‬الہلیکمسق! مری�ےایخ�لںیمںیہمتوکئیافئد�ہوتہنںیچنہپےکساگیلنکا�سےکوس�اکوئیا�و�ردتبریمری�ےذہنںیم‬
‫ہنںیٓا� ہری�‪،‬چاننہچاب فسوای�ندجسمنوب�یںیمےچنہپا�و� برا�ٓا�و�ا�زلبدن�االع�نایک�ا�ےولگو�!سون�!مںیولگو�ںںیمامنو�اما�نا�و�رپان�ہاک�اعال�نرکتاہو�ں�‪،‬یہ‬
‫کہہرک�اپےنا�ونٹرپسو�ا�رہوئےا�و�رسوچو�ںںیممگرسھجاککرمہکرکممہر�و�انہوہےئگ‬
‫َ َ َّ َ َ َّ َ ْ ً ثُ َّ ْ ُ ْ نَ َٔ ُق َ َ َ‬ ‫ّ‬ ‫َ َ َ ْ ُ‬ ‫َف َ َّلا َق ِد َم َع َل ُق َر ْيش‪َ ،‬ق ُال َ‬
‫وا‪:‬ما َو َر َاءك؟قال‪ِ :‬جئ ُت َم َّم ًدا فلكته ‪ ،‬فو الهل ما رد ع يل شيئا� ِجئت با� ا ِب ي� �افة‪،‬‬ ‫ٍ‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫َف َ ْل َٔاج ْد ِف ِيه َخ ْ ً�ا ‪ ،‬ث َّ� ج ْئ ُت ْ نَ خَ‬
‫اب‪ ،‬ف َو َج ْدت ُه ا ْد ن� ال َع ُد ِّو‪ ،‬ث َّ� ِجئ ُت َع ِل ًّيا ف َو َج ْدت ُه ال َ ي نَ� الق ْو ِم َ‪،‬وق ْد اش َار‬‫ا� الط ِ‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬
‫َ َ ْ نَ َّ‬ ‫ُٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ن‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬
‫َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ‬‫َٔ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫َ ْ َ ُ ن‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ �ش‬
‫اس‪،‬‬ ‫ع َّيل ِب ي ْ ء صنعته‪ ،‬فو الهل ما اد ِري هل يغ ِ ي� ذ ِلك شيئا ام ل؟ قالوا‪ :‬و ِب� ام َرك؟قال‪ :‬ام َر ِ ي� ان ا ِج ي� ب ي� الن ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َ ُ فَ َ ْ َٔ َ َ َ َ ُ َ َّ ٌ َ َ َ َ ُ َ ْ َ َ َ َ َّ ْ َ َ َّ ُ َ َٔ ْ َ‬
‫الر ُجل َعل ان ل ِع َب ِبك‪ ،‬ف َ�ا ُيغ ِ ن ي� َع ْنك‬ ‫لل إن زاد‬ ‫ففعلت‪،‬قالوا‪� :‬ل اجاز ذ ِلك ممد؟قال‪ :‬ل‪ ،‬قالوا‪ :‬ويلك! وا ِ‬
‫َ َ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُْ‬
‫لل‪َ ،‬ما َو َج ْد ُت غ ْي َ� ذ ِلك‬‫َما قل ُت‪َ ،‬وا ِ‬
‫وہ؟بولےںیمےندمحم‪u‬سےاب�تیکنکیلانوہ�ںےنےھجموکئیوج�ا�بںیہندیا�‪،‬پرھ‬
‫جباب فسوای�نہکمرکممہےچنہپوتقریشےنوپچاھکایخربلائے �‬
‫سدینا�ابوبرک‪ t‬سےوگتفگہوئیرگم�ا�سےسھچکاحصلہنوہ�ا�‪،‬پرھسدیناعرم‪t‬کےاپ�سایگ�و�ہبسےسڑب�استخدشنماثبتوہ�ا�‪�،‬ا�سےک‬
‫بدعسدیناعٰیل‪ t‬کےاپ�سٓایا�ا�سوکمںیےند�وسر�و�ںیکہبتبسندمہ�ر�دپایا�ا�سےنےھجموشم�ر�ہدیااھتا�و�را�سےکوشم�ر�ہےکاطمبقلمعرککے‬
‫یاتاھ�؟اب فسوای�نےناہکا�سےنےھجم‬
‫�و�اپسٓاگایہو�ںںیمںیہنہہکاتکسکہا�ساککھچافئد�ہوہگای ہناںی�‪،‬قریشےنوپچاھ�انوہ�ںےنایکموش�ر�ہد �‬
‫موش�ر�ہدیاتاھکہںیموخ�دہیولگو�ںوکپان�ہا�و�ر�امنو�اما�ناک�اعال�نرک�د�و�ںچاننہچںیمےناعال�نرک�دیا�‪،‬قریشےنوپچاھایکدمحم(ﷺ) نےا�س‬
‫کووظنم�رکرلای�‪ ،‬بولےہنںی�‪�،‬و�ہےنہکےگلمترپافوس�سوہسدیناعیل‪ t‬نےرص�فھجتےسذم�ا�قایکتاھمتںیہا�سےسایکحاصلوہ�ا�‪�،‬اب فسوای�ن‬
‫‪1‬‬
‫نےوج�ا�بدیا�و�الہل�!�ا�سےکوس�اا�و�رکوئیاچ�ر�ہہناھت�۔‬

‫وال�ایۃ�‪۳�۲�۰‬؍�‪،۴‬زاداملعاد�‪۳�۵�۰‬؍�‪،۳‬دالئل‬
‫ط�ی �‪۴�۶‬؍�‪،۳‬البدایۃ ن‬ ‫ا� ہشام �‪۳�۹�۶‬؍�‪،۲‬الروض االنف�‪۲�۰�۰‬؍�‪،۷‬عیون ٓاال ث��‪۲�۱�۴‬؍� ت‪ �،۲‬یخ‬
‫ر� ب‬ ‫‪ 1‬بن‬
 ‫�� �� �� �‬

‫یہ و�اقاع�ترقیشیک اخالقی اپسپئی ا�و�ر�ذہین تسکشیک ڑب�ی و�اضح وصتیرہںی�‪،‬مہک ذہین وط�رپر�اسال�م ےک اقمبےل ںیملمکم وط�رپرتسکش‬
‫کاھچاکتاھ�ابلہتاملسمنو�ںےکاہتوھ�ںہکمیکامسجنیحتفیکرسمابقییھتا�و�ر�رسو�لالہلﷺےنا�سیکلیمکتیکایت�ریا�ںرش�و�ع مرفا�دیں�۔‬
‫غز�و�ہیکایت�ر�ی ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬
‫اس ا َّن ُه َس ئ ِ ٌا� إل َمكة‪َ ،‬وا َم َر ْه ِب� ِجل ِّد َو تَّ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْيه َو َس َل ا ْع َل َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ‬
‫ال� ُّي ِٔو‬ ‫الن َ‬ ‫ث َّ� إن َر ُسول الهلِ َصل ُ ِ‬
‫�اب فسوای�نیکو�اپیسےکدعب�رسو�لالہلﷺنےاحصبہرک�ا�م ‪ y‬کومہکرکممہیکایت�ر�ی�‪،‬ساما�نرفس�ا�و�ر�ٓالا�ترح�بد�رسترکنےاکحمک‬
‫‪1‬‬
‫فرمایا�ا�و�ریہاتکدیفرمائیہکا�سوکپودیش�ہرکاھجائےا�و�ر�ا�ساب�تاک�اظاہ�رنہایکاجئے�۔‬
‫قومك‪ �،‬دعا معر‪َ ،‬ف َق َال ُ َع ُر‪ :‬مه َر ْٔا ُس ْال ُك ْفر ت‬
‫ح� ذكر هل لك‬ ‫ث‬ ‫ول الهل مه‬ ‫ُ‬ ‫تٔ ن ف‬
‫مر� ي� غزو مكة؟قلت‪ :‬ي� َرس ِ‬
‫ِ‬ ‫كيف � ي‬
‫ث‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ش�ء اكنوا يقولونه َوَا يْ ُ� الهلِ ال تذل العرب ت‬
‫مكة‪ �،‬دعا الناس‪،‬‬ ‫ح� تذل اهل مكة‪ ,‬وقد امرمك ب� جلهاز لتغزوا‬ ‫ي‬
‫ّ‬ ‫ٔ‬ ‫َْ‬ ‫ٔ‬ ‫َُ ُ‬ ‫ٔ‬
‫فقال‪:‬اال احدثمك ب�ثل صاحبيمك ي ن‬ ‫ٔ‬
‫بو�ه الك ِر ي ِ� عیل ا ب ي� بكر‪ ،‬فقال‪:‬إن‬ ‫هذ�‪ ،‬قالوا‪ :‬نعم ي� رسول الهلِ ‪ ،‬فاقبل ج‬
‫ٔ ف‬ ‫ّن ٔ‬ ‫ّ‬ ‫ٔ ن ف‬
‫الل� ث‪ �،‬اقبل عىل معر‪ ،‬فقال‪ :‬إن نوحا اكن اشد ي� الهل تعاىل من احلجر‬ ‫ل� ي� الهل تعاىل من الدهن ي‬ ‫اه� اكن ا ي‬
‫بإ� ي‬
‫ٔ ٔ‬
‫وإن االمر امر معر‬
‫�ا�و�ر�ٓا�پ ﷺنے دیسنا�ابوبرک ‪ t‬سےوشم�ر�ہ بلطایکتم جمےھہکم رپچڑھائی ےک اب�ر�ے ںیمایکموش�ر�ہ دیےت وہ�؟ سدینا�ابوبرک ‪t‬‬
‫نےرع�ضایککہٓا�پاہلہکمرپمحہلےکےئلوک�چہن مرفائںیویکنہکو�ہٓا�پیہیکوق�مےہ�‪ ،‬پرھسدیناعرم‪t‬سےوپچاھتوسدیناعرم‪ t‬نے‬
‫ںیہ‪�،‬وہیٓا�پوک(نوع�ذبالہل) کذ�ا�با�و�راج�د�ورگےتہکںیہا�و�را�ےالہلےک‬
‫�ٓا�پﷺوکاہج�درپ�ٓاما�د�ہایک�ا�و�رعر�ضایکیہیول�گرفککےرسغہن �‬
‫�رسو�لﷺ! �الہلیکمسق!جبکترقیشںیہنںیکھجےگا�سوقتکتاہلرع�بیھبںیہنںیکھجےگا�سےئلاجح�زمںیہکمرکممہےکاہج�دکا�اعال�ن‬
‫رفایاکایمںیںیہمت ا�ن د� نوو�ں اصاح�بیک اثم�ل ایب�نرک�و�ں�‪،‬صاحبہ‬
‫کر�دیں�‪،‬یہنسرک �رسو�ل الہل ﷺنے احضرینیک رط�فوتمجہ وہکر م‬
‫رف ئاںی� �‪ٓ،‬ا�پﷺ ےن اپانسرماب�ر�ک دیسنا�ابوبرک ‪t‬کی‬
‫رو�ربای�ن م‬
‫کر�ا�م ‪y‬نےرع�ضایکہا�ں �‪� ،‬ا�ے الہل ےک�رسو�ل ﷺ ! ض �‬
‫رطحںیہوج�الہلےکاعممہلںیمومعم�لےسںیہکزیا�د�ہرن�مےھت�‪،‬پرھرسابم�ر�کدیسنا‬
‫طر�فایک�ا�و�رفرمایاسدینا�ابوبرک ‪�،� t‬ابر�اہمی ‪ u‬کی �‬
‫عرم‪t‬کیرط�فایک�ا�و�رفرمایاسدیناعرم‪ t‬نو�ح ‪ u‬کیرط�حںیہوج�الہلےکاعممہلںیمرھتپےسزیا�د�ہتخسےھت�‪� ،‬و�اقیعحیحصوشم�ر�ہ‬
‫‪2‬‬
‫سدینا رمع ‪ t‬کاہی ےہ�۔‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬
‫َّ ُ َ ّ ُ ْ‬
‫َ‬ ‫ث ْ ََْ ََ‬
‫�‬‫وقال‪:‬م ْن كن ُي ْٔو ِم ُن ِب�لهلِ َوال َي ْو ِم ال ِخ ِر فل َي ْح ضُ ْ‬
‫َ‬ ‫ال ِد َين ِة‪،‬‬
‫الذ� َحْو ِل َ‬ ‫� استنف َر عل ْي ِه الصلة والسلم الع َر ِ‬
‫اب ي ن‬
‫ّ ُ ْ ْ َ ْ َٔ ْ‬ ‫ََ َ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫َ ْ‬
‫َر َم َضان ِب� َل ِد َين ِة ‪،‬فقدم �ج ع من قبائل اسمل وغفار ومزينة وا�شج ع ج‬
‫اللهم خذ ال ُع ُيون َوالخ َب َار َع ْن‬ ‫نية‪،‬وقال‪:‬‬ ‫و�‬
‫للب� ق��‪۵‬؍�‪۵‬‬
‫النبوۃ ی‬
‫ن‬ ‫�ش‬ ‫ٓ‬
‫ال�ن‬ ‫ا� ہشام �‪۳�۹�۷‬؍�‪،۲‬الروض االنف�‪۲�۰�۲‬؍�‪،۷‬عیون اال��‪۲�۱�۵‬؍�‪ ،۲‬ح الزرقا� عیل املواھب �‪۳�۸�۶‬؍� ی‬
‫‪،۳‬الس�ۃ النبویۃ ب‬ ‫ث‬ ‫‪ 1‬بن‬
‫کث��‪۵�۳�۵‬؍�‪۳‬‬
‫ی‬
‫ف‬ ‫ن‬
‫الس�ۃ احللیبۃ�‪۱�۰�۷‬؍�‪۳‬‬
‫خ�العباد �‪۲�۰�۸‬؍�‪ ،۵‬ی‬ ‫‪� 2‬ش ح الزرقا� عیل املواھب �‪۳�۸�۷‬؍�‪،۳‬سبل اھلدی والرشاد� ی‬
‫س�ۃ ی‬
 ‫�� �� �� �‬
‫َ َ ف َ‬ ‫ُ‬
‫ق َر ْي ٍش َح تَّ� ن ْبغ تَ َ�ا ِ ي� ِبل ِد َها‬
‫چاننہچاشم�و�ر�تےکدعب�رسو�لالہلﷺےنا�ر�درگ�دےکملسمابقئلںیماغیپ�ماجیھبکہرہ�و�ہصخشوج�الہلا�و�را�سےکرسو�لرپ�ایام�نرھکاتہو�و�ہ‬
‫ما�ہرماض�نںیمدمیہنونم�ر�ہںیماحضرہوجائےو�ہہیفخوط�ررپہکمرکممہےکےئلایت�روہ ئاجںی�‪ ،‬چاننہچرسو�لالہلﷺاک�اعال�ننسرکابقئلاسمل‬
‫� ن‬
‫�ا�و�رغاف�ر�ا�و�رمزیہنا�و�ر�اشعجا�و�ر جھ�� یہدمیہنونم�ر�ہںیمعمجوہگےئ�‪�،‬ا�و�ر�رسو�لالہلﷺےنر�بالاعملنیےسدعافرمائیہکا�ےالہل! کاف�رکی‬
‫�ٓاکنوھ�ںا�و�رکانو�ںوکبدنکر�د�ےسپو�ہںیمہاچانکیہدکیںیھا�و�رہام�ر�یٓامدکیربخیاکیکیہںینس�۔‬
‫‪1‬‬

‫َ ّ‬ ‫َ َ ُ ُ َ َ ْ ُ َٔ َ ً َ ُ ّ ُ ْ ُ‬ ‫ْ َٔ ْ َ‬ ‫ٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ٔ‬

‫ك ت ْن ِك ُرون ُه إل‬ ‫اب ‪،‬فيقول‪ :‬ل تدعوا احدا ي�ر ِب‬ ‫تق� ِب�لنق ِ‬ ‫الهل عل ْي ِه َو َس َل �ج اعة ان ي‬ ‫وامر َر ُسول الهلِ صل‬
‫َر َد ْد تُ ُ� ُوه‬
‫ہکارتمرپکیسانجیب‬
‫وو�ںوکحمکدیاکہہکو�ہرہ�ر�اسےترپایکامجعتنیعتمرک�دیںاتکہو�ہرہ�ر�ا�ہریگکوہپاچ�نےلا�و�ردہ�ایت مرفائی گ‬
‫�ا�و�راجس س‬
‫‪2‬‬
‫�ا�و�رشمہبتصخشاکگز�رہوتو�اسےٓاگےہنٓانےدیانہکلبو�اپسرکدیان�۔‬
‫�الرغ�ضوپ�ر�یوکششیکیئگہکہکموک�ا�نایت�ریو�ںاککیسرطیہقےسملعہنوہسےک�‪،‬چاننہچاحصبہرک�ا�م ‪ y‬نےٓا�پﷺکیٓا�و�ا�زپربلکیاہک�ا�و�ر‬
‫�ایکوج�ش جوذبہےکاستھاہج�دکیایت�ریا�ںرش�و�عرک�دیں�۔‬

‫‪(�)t‬بنط ضام�)‬
‫سریہاح�ر�ثانبربیعاناص�ر�ی‪�(�t‬ابوقات�د�ہ �‬
‫ �رماض�نٓاٹھرجہ�ی‬
‫�‪.‬‬ ‫مكة بعث َٔا َ ب� قتادة ْ ن� ربع ِ ف� ث�انية نفر رسية َإل َب ْطن إ ضَ َ‬ ‫ّ‬ ‫ٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل بغزو اهل‬ ‫ملا ه َر ُسول الهلِ صل‬
‫ُ‬
‫ِ ِ‬ ‫ي ي‬ ‫ب‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫وب� املدينة ثالثة ب�د‪،‬ليظن ظان ان َر ُسول الهلِ صل‬ ‫وبي�ا ي ن‬ ‫ب� ذي خشب وذي املروة‪ .‬ن‬ ‫وه يف� ي ن‬
‫ي‬
‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ف‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫اللي�‪� ،‬ر ع ِام ُر ْب ن� الض َب ِط‬ ‫ث‬ ‫ُ ْن‬
‫توجه إىل تلك الناحية والن تذهب بذلك االخبار‪،‬واكن ِ ي� الرسية مل ب� جثامة ي‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ َ ََ َ‬ ‫ََََ َ ُ ّ‬ ‫ْ َ ٔ‬ ‫َ ّ‬ ‫ْ َٔ �شْ‬
‫حل َعل ْي ِه َم ُل ْب نُ� َجث َامة فق َت ُل‪َ ،‬و َسل َب ُه َب ِع ي ً�ا ُل َو َم َت ًاعا َو َوط ًبا‬ ‫ال جَ ِ يّع ف َسل ِب َت ِح ّي ِة ِإال ْسل ِم فامسك َع ْن ُه القوم و‬
‫َّ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ ُ َ َ َ َٔ ّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َْ‬ ‫ف‬ ‫َ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ق ْد‬ ‫ِم ْن ل َ ب ٍن� كن َم َع ُه‪�،‬ضوا َو ْل َيلق ْوا �جَ ْ ًعا َح تّ� ان تَ َ� ْوا إل ِذي خش ٍب ف َبل�غ ُ ْم ان َر ُسول الهلِ صل‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ّ َ َ َ ّ َ َ َٔ َ ُ َ َ ن َ تّ َ ُ ّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِب� ّلسق َيا‬ ‫توجه إل مكة فاخذوا عل ِب ي� ح� ِلقوا الن ِب ي� صل‬
‫جب رسو�ل الہل ﷺنے اہلہکم ےس گنجاک�ا�ر�ا�د�ہایکتو�ر�ا�ز�د�ا�ر�ی ےک شیپرظنرش�و�ع رماض�ن ںیمٓاٹھاجمہدیناک�ایک دسہت د�ےرک‬
‫ن‬
‫�ابوقات�د�ہ‪ t‬کومدیہنونم�ر�ہےساٹاھ�و�نولکمڑیکےافصہلرپذی خشب ا�و�رذی مروہ کےامبنیاشعجا�و�ر�ج ہ��� یہابقئلیکو�ا�د�ینطباضمیک‬
‫ن‬
‫طر�فر�و�انہ مرفایا(یہو�ا�د�یدمیہنیکو�ا�دیو�ںاکنسمگےہ�‪،‬جرغ�افہید�انو�ںاکہکانہےہکہیس یم��ہےکزن�دیکہکمرکممہا�و�ریاممہےکد�رمای�نایک‬
‫ن ف‬ ‫ٓ‬
‫املرسل� �‪۱�۹�۴‬؍�‪�،۱‬ش ح‬
‫ین‬ ‫س�ۃ سید‬ ‫‪،۲‬الس�ۃ احللبیۃ�‪۱�۰�۸‬؍�‪،۳‬نور ی‬
‫الیق� � ی‬ ‫ا� ہشام �‪۳�۹�۷‬؍�‪،۲‬الروض االنف �‪۲�۰�۲‬؍�‪،۷‬عیون اال ث��‪۲�۱�۵‬؍� ی‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ن‬
‫الزرقا� عیل املواھب�‪۳�۸�۶‬؍�‪۳‬‬
‫ف‬
‫خ�العباد�‪۲�۰�۹‬؍�‪،۵‬مغازی واقدی�‪۷�۹�۶‬؍�‪،۲‬امتاع االامسع �‪۳�۵�۱‬؍�‪۱‬‬
‫س�ۃ ی‬‫‪ 2‬سبل اھلدی والرشاد� ی‬
 ‫�� �� �� �‬

‫پانیےہسجےسر�اسہتزگ�ر شتاہے�‪،‬بضعرغج�افہید�انو�ںاکہکانہےہکہیایکو�ا�د�یےہوجحاج�زسےزگ�رتیوہئیدمیہنونم�ر�ہےکرقیبدنمس�رمںی‬
‫ن‬ ‫� ج�‬
‫جاگرتیےہ�‪�،‬ا�سو�ا�د�یںیما حا�و�ر�ج ہ��� یہٓابا�دتےھ�)قمدصیہاھتہکہیوہشم�رہوجائےہکرسو�لالہلﷺا�سالعقہ فرپو�جیشکاکا�ر�ا�د�ہرھکےت‬
‫محل‬
‫ہںیا�و�رلو�گہیربخیںنسرک�دہتشز�د�ہوہجائںی�ا�و سم�راملنو�ںےکالخ�فیسکاک�ر�و�ائیںیمہصحہنںیل ��‪،‬ا�سرسیہںیم منباثجمہیثیل‪t‬‬
‫بیھےھت�‪،‬سرفےکد�و�ر�ا�نابوقات�د�ہاناص�ر�ی‪ t‬کیالمقا�تاعمربناضطباجشیع‪t‬سےوہئی�‪�،‬ا�سےناہلاسال�مےکرطیہقےکاطمبقا�ن‬
‫محل‬
‫کو�اسلال�ممکیلع کاہ�‪�،‬د�وسر�ےافر�ا�دنےوت�اہنںیھچکہناہکمرگ منباثجمہےن�(جناکنا�مزییدبنسیقےہ) �ا�سوککیسرپ�انیرنشجیکانبقلت‬
‫رکای�‪�،‬ابوقات�د�ہ‪� t‬ا�و�ر�ٓا�پےکاسھتوی�ںوکافک�رکیوکئیامجعتںیہنیلما�و�ر�اہنںیربخمیل‬
‫کر�دیا�ا�و�ر�ا�ساک�ا�ونٹا�و�ر�د�وسر�ےاسما�نرپبقہض ل‬
‫‪1‬‬
‫کہرسو�لالہلﷺمہکرکممہےکا�ر�ا�د�ےےسدمیہنونم�ر�ہےسر�و�انہوہچےکںیہتوہیول�گاقم�م سقیاپرنیباکر�مﷺسےاجمےل�۔‬
‫�ا�و�را�سو�اقہعیکاطال�عد�یوت�ا�نےکاب�ر�ےںیم�الہلاعتلٰینےہیٓایتان�ز�ل مرفائی‬
‫ت ُم ْٔو ِم ًناۚ‪۰‬۝‬
‫َ‬
‫السلٰ َم ل ْس َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫َ َ َ َّ ُ ْ َ َ َ ُ ْ ْ َ ْ ٰ ْ ُ َّ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ ٓ َ ّ ُ َ َّ ْ َ ٰ َ ُ ْ ٓ َ‬
‫ييا ال ِذي امنوا اِذا ضبتم ِف س ِبي ِل هللاِ فتبينوا ول تقولوا لِمن الق اِليك‬
‫َ َ ُ َ ْ َ ٌ َ ٰ َ ُ ْ ُ ْ ّ ْ َ ْ ُ َ َ َّ ُ َ َ ْ ُْ‬ ‫َ َ‬ ‫ُّ ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ُ‬
‫ت ْب َتغ ْو َن َع َرض الَ ٰيو ِة الدن َياۡ‪۰‬۝ ف ِع ْند هللاِ مغا ِنم ك ِثي ۭة‪۰‬۝ كذلِك كنتم ِم قبل فن هللا عليك‬
‫يا ‪۹۴‬۝‬‫هللا َك َن ِبَا َت ْع َملُ ْو َن َخب ْ ً‬
‫َف َت َب َّي ُن ْواۭ‪۰‬۝ ا َِّن َ‬
‫ِ‬
‫‪2‬‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�ےولگووجایام�نالئےوہ! جبمتالہلیکر�ا�ہںیماہج�دےکےیلولکنوتد�وستدشنمںیمزیمترک�وا�و�روجاہمت�ر�یرط�فالس�مےسدقتیم‬
‫اہمتر�ےےیلتہبےسامو�ا�ِلنغتمیںیہ�‪ٓ�،‬اخراسی‬
‫کر�ےُاسےوف�ر�ًانہہہکد�وہکوتوممنںیہنےہ�‪�،‬اگرمتدنوی�یافئد�ہاچہےتوہوتالہلےکاپ�س �‬
‫‪3‬‬
‫حالتںیممتوخ�دیھبوتا�سےسےلہپالتبمر�ہےکچوہرھپالہلےنمترپاحاس�نایکذٰہل�اقیقحتےساک�مولوجھچکمترکتےوہالہلا�سےسابخربےہ�۔‬
‫َ َ ُ ّ‬ ‫ّ ََ َ‬ ‫ُ َ َْ‬ ‫ّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ َ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫ات‪َ ،‬ما َمكث َم ِ ُل ْب نُ�‬ ‫الله َّم ل تغ ِف ْر ِ ُل َح ِ ٍل ثلث َم َّر ٍ‬ ‫‪:‬الله َّم ل تغ ِف ْر ِ ُل َح ِ ٍل‪،‬‬ ‫قال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‬
‫ُ‬ ‫ُ َ َ َ َ َ ْ َٔ‬ ‫ّ َ َ َ َ َ َ َ ْ َٔ‬ ‫َ َّ َ َ َّ َ ْ ً َ تَّ َ َ َ َ َ ّ َ َ ُ ّ‬
‫ات َم ُل ْب نُ� َجث َامة َدف َن ُه ق ْو ُم ُه فلفظ ْت ُه ال ْر ُض‪ ،‬ث ّ� َدف ُن ُوه فلفظ ْت ُه ال ْر ُض‪ ،‬ث ّ�‬ ‫جثامة إل سبعا ح� مات‪ ،‬قال‪ :‬لا م‬
‫َ‬ ‫َ َ ُ ُ َ َ َ َ ْ ُ ْ َٔ ْ ُ َ َ َ ُ ُ َ ْ نَ َ خْ‬
‫ص َر َت ْ ي ن� ف َٔا َ َك ْت ُه ّ‬
‫الس َب ُاع‬ ‫ِ‬ ‫دفنوه فلفظته الرض‪ ،‬فطرحوه ب ي�‬
‫محل‬
‫پرھ مد�واچ�د�ر�و�ںںیموبلم�سوہکر�رسو�لالہلﷺکیدخمتںیماحضروہ�ا�ا�و�ر�ٓا�پےساتسافغ�رکید�رخو�استیکرگم�رسو�لالہلﷺ‬
‫محل‬
‫نےنیتاب�رفرمایا�ا�ےالہل�! موکنہشخب( تاکہٓائدن�ہد�وسر�ےول�گیسکوممنوکقلترکنےںیمالپر�و�ائیےساک�مہنںیل�)یہنسرک�و�ہر�ونے‬
‫محل‬
‫ایگ�‪،‬ا�و�ردش�تمغےساستویںد�ن منباثجمہاک�اتناق�ل‬ ‫لاگ�ا�و�ر�اپیناچ�د�رکےولپ�ںےساپےنٓانوسپوچنےتھوہئےرسو�لالہلیکلفحمےساٹھرکچال �‬
‫محل‬
‫ہوگای�‪،‬جب منباثجمہاک�اتناق�ل گوہایتو�ا�سیکشعنیئکاب�رزمنیںیمدفنیکیئگرگمہرمرتہبزمنیےنا�سیکشعنوکباہرھپکنیدیا�‪�،‬ا�سرپرسو�ل‬

‫‪1‬ا� سعد �‪۱�۰�۱‬؍�‪ ،۲‬مغازی واقدی�‪۷�۹�۶‬؍�‪۲‬‬

‫بن‬
‫‪ 2‬النسائ�‪۹�۴‬‬
‫ٓ‬
‫‪،۲‬ا� ہشام�‪۶�۲�۶‬؍�‪،۲‬الروض االنف �‪۵�۴�۰‬؍�‪،۷‬عیون اال ث��‪۲�۰�۷‬؍� ت‪ �،۲‬یخ‬
‫‪ 3‬مسند امحد �‪،۲�۳�۸�۸�۱‬مغازی واقدی�‪۷�۹�۷‬؍� ب ن‬
‫ط�ی‬
‫ر� ب‬
‫للب� ق��‪۳�۰�۵‬؍�‪۴‬‬
‫‪،۳‬ا� سعد�‪۱�۰�۱‬؍�‪،۲‬دالئل النبوۃ ی‬
‫�‪۳�۶‬؍� ب ن‬
 ‫�� �� �� �‬

‫‪1‬‬
‫�الہلﷺکےمکحےسا�نیکشعند�وپاہ�ڑ�و�ںےکد�رمای�نڈ�ا�لرک�ا�سرپتپرھ�ڈ�ا�لدیےئےئگچاننہچد� نرد�و�ںیکوخ�ر�ا�کینب۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْٔ ُ ُ َ َ َ َ َ َّ َّ ْ َٔ ْ َ َ َ َّ ُ َ َ َ ْ ُ َ �شَ ٌّ ْ ُ َ َ َّ َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ‬
‫الهل ا َر َاد‬ ‫لل إن الرض لتط ِابق عل من هو ِمنه‪ ،‬ول ِكن‬ ‫ف َبلغ َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل شانه‪ ،‬فقال‪ :‬وا ِ‬
‫ك ِب َ�ا َٔا َر ُ ْ‬
‫اك ِم ْن ُه‬ ‫َٔا ْن َي ِع َظ ُ ْ‬
‫ك ِ ف ي� ُح ْر ِم َما َب ْي َن ُ ْ‬
‫وکوب�لرکیلیتےہنکیل‬
‫ربخد�ییئگوت�ٓا�پﷺےن مرفایا�زمنیا�سےسزیا�د�ہانگ�ہاگ�را�و�ردبکا�رشصخیکشعن ق‬
‫�رسو�لالہلﷺوک�ا�ساب�ر�ےںیم �‬
‫‪2‬‬
‫�الہلاعتلٰینےمتولگو�ںوکمومنےکلتقےکاناج�موکباتنےےکےئلہیلمع مرفایاہے�۔‬
‫َ َ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ َ ْ نُ ْ َ َ َ َ َ َٔ َّ‬
‫ساق‪َ :‬وز َع ق ْو ُم ُه ان ُه ْاس َتغف َر ُل َب ْع َد ذ ِلك‬ ‫قال با� ِإ‬
‫‪3‬‬
‫�ابناساح�ق‪ a‬کابای�نےہا�سیکوق�مےکول�گےتہکںیہہکرسو�لالہلﷺنےدعبمںیا�سیکرفغم�تیکدعافرما�د�ییھت�۔‬

‫حاطب‪ t‬بنابیہعتلباک�و�اقہع‪:‬‬
‫�ایک رط�ف اتین ر�ا�ز�د�ا�ر�ی ےسایت�ریا�ںیک اج�رہییھت اتکہ دشنموککھچربخنہ وہسےک د� سور�ی رط�ف اب عودب�الہل�(یا�ابوحمدم) حاطب نب ابی‬
‫رقا�ر�دیاہےا�و�ربضع‬
‫لبہعت ‪ t‬جوینمےکرہےنو�الےےھتا�و�ربونلمخنبدع�یےسقلعترھکےتےھت�‪،‬بضعاہلریسنےاہنںیاطحقنیانللس �‬
‫یاہے‪،‬یلنکوہمج�رکیر�ائےںیمو�ہیمخلینمیںیہ�‪،‬عدہجالہتیںیمرگ�د�شزمانہاہنںیہکمرکممہےلٓائیاہج�ںو�ہ‬
‫نےا�نوکبونمذحجاک�ایکرکناتب �‬
‫بون�اسدبندبع�الزع�ٰیسےحل�یف�انہاقلعت�تاقئمرککےلقتسموط�رپرقممیوہگےئےھتےناپےناہلوکباچنےےکےئلرقیشیکرط�فایکطخ‬
‫رھایکوع�ر�توک�د�سدیان�ر�ا�و�ر�ایکاچ�د�ررپاعم�وضہ‬
‫کلاھجسںیم�ا�نوکخرب�د�ا�رکایہکرسو�لالہلﷺہکمرکممہرپمحہلرکنےو�الےںیہ�‪�،‬ا�و� پر �‬
‫طےرککےا�سطخوک�ا�سےکوح�الےایککہو�ہہیطخرقیشکتاچنہپ�د�ے�‪،‬‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َك َت َب َح ِاط ٌب َإل َث َل َث ِة َن َفر‪َ :‬ص ْف َو َان ْب ن� ُٔا َم ّي َة‪َ ،‬و ُ َ‬
‫س ْيل ْب ن� َ ْعرو‪َ ،‬و ِع ْكر َمة ْب ن� ا ب� َج ْ‬
‫� ٍل‬ ‫ِ ِ ِي‬ ‫ِ ِ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫�و�اقد�ییکر�و�ایتےہحاطب‪ t‬نےہیطخوفص�ا�ننبامہی�‪،‬ہسلینبرمع�وا�و�ررکعمہنبابیلہجےکاپ�ساجیھبتاھ�‪�،‬ا�و�ریہونیت�ںیہحتفہکم‬
‫کےر� �وز�ایام�نالئےےھت�۔‬
‫‪4‬‬

‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ْ خَ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ َٔ تَ َ ُ َ‬ ‫فَ َ َ َ ْ ُ ف ُ ُ ف َ ْٔ َ ُ َ‬
‫الس َم ِاء ِب َ�ا َص َن َع‬
‫ال َب ُ� ِم َن َّ‬ ‫سا‪ ،‬ث َّ� خ َر َج ْت ِب ِه‪ ،‬وا� رس‬‫ج�علته ِ ي� قر ٍون ِ ي� را ِ‬
‫َ َّ َ َ َ ً َ َ َ َ ٌ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْٔ‬ ‫ََ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬
‫اب ِإل‬ ‫والزب� فقال‪ :‬انط ِلقا َح تَّ� تَ� ِت َيا َر ْو َضة خ ٍاخ‪ ،‬ف ِإن ِب�ا ظ ِعينة معا ِكت‬ ‫ي‬ ‫حاطب‪َ ،‬يقول َ‪:‬ب َعث عليا واملقداد‬
‫َ ٌ ََ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ َ َ تَّ َ َ َ ْ َ ْ َٔ َ َ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ ْ َََ َ‬ ‫ُ‬
‫اب؟قال ْت‪َ :‬ما‬ ‫الك ِن ف ْاس َ نتْ زَ�ل َها‪َ ،‬وقال‪َ :‬م َع ِك ِكت‬ ‫ق َر ْي ٍش‪ ،‬فانطلقا ت َع َادى ِب ِ�ما خيلهما‪ ،‬ح� وجدا الراة ِبذ ِلك‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ ََ َ َُ ُ‬ ‫َٔ ُ‬ ‫َ ٌ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ً َ َ َ َ َ‬
‫الهل‬ ‫الهل َع ْن ُه ا ْح ِلف ِب�لهلِ ما كذب رس‬ ‫� ُ‬ ‫عل َر ِ ض ي َ‬‫م ِ يع ِكتاب‪،‬ففتشا رحلها فل ي ِج�دا شيئا‪،‬فقال لا ي‬
‫َ‬

‫‪ 1‬مغازی واقدی�‪۹�۲�۱‬؍�‪۳‬‬
‫کث��‪۴�۲�۶‬؍ ‪�۳‬‬ ‫ا� ہشام�‪۶�۲�۸‬؍�‪،۲‬الروض االنف �‪۵�۴�۱‬؍� ی‬
‫‪،۷‬الس�ۃ النبویۃ ب ن‬
‫ال� ی‬ ‫‪ 2‬بن‬
‫للب� ق� �‪۳�۰�۷‬؍�‪،۴‬البدایۃ ن‬
‫وال�ایۃ�‪۲�۵�۶‬؍�‪۴‬‬ ‫‪ 3‬زاداملعاد�‪۳�۲�۴‬؍�‪،۳‬دالئل النبوۃ ی‬
‫‪ 4‬مغازی واقدی�‪۷�۹�۸‬؍�‪۲‬‬
 ‫�� �� �� �‬
‫ْ َّ ْ ُ َ َ ْ َٔ ْ ْ َ َٔ ْ َ َ فَ َ َّ‬ ‫َّ َ َ َٔ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ َّ ْ َ َ َٔ َ‬
‫�ل ْت‬ ‫الد ِمنه‪ ،‬قالت‪ :‬اع ِرض‪ ،‬فاعرض‬ ‫اب‪ ،‬ا ْو ل ُن َج ّ ِر َدن ِك‪،‬ف َّلا َرا ِت ِج‬ ‫علي ِه وسل ول كذبنا‪ ،‬والهلِ لتخ ِر ِجن ال ِكت‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َٔ َ‬ ‫َ َ‬ ‫سا َف ْاس َت ْخ َر َج ِت ْال ِك َت َ‬
‫ون َر ْٔا ِ َ‬
‫ُُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫اب ِم نْ َ�ا‪ ،‬ف َدف َع ْت ُه ِإل يْ ِ� َما فات َيا ِب ِه َر ُسول الهلِ صل‬ ‫قر‬
‫�ا�سوع�ر�تےنا�سطخوک�اپےنرسکیڈنیمیو�ںںیماپھچلای�ا�و�رمہکرکممہیکرط�فر�و�انہوہئی�‪ ،‬یلنکالہلالع�ماغلوی�بےنرسو�لالہلﷺ‬
‫بومرثدون�ی‪ t‬کوحمک‬ ‫دیساعیل‪،�t‬مدق�ا�د‪،� �t‬زبری‪� � t‬ا �و �را غ‬
‫کوحاطببنابیہعتلب‪t‬کےا�سطخیکربخ�د�ے �دی�‪ٓ�،‬ا�پﷺنے ن‬
‫َ َ‬
‫وا�رایکرشم�کوع�ر�تہکمیکاجنبرفسرکتےوہئےےلمیگا�سےکاپ�سحاطبنب‬ ‫ںیچ �‪ ،‬ہوا�ںاہنںی �اونٹ سرپ �‬
‫�‬ ‫�دیاکہو�ہ َر ْو َضة خ ٍاخ نہپ‬
‫وھگڑ�و�ںرپسو�ا�روہرک‬
‫�ابیہعتلب‪t‬کاقریشےکان�مایکطخوہگا�و�ہا�سےساحصلرککےےل ئٓاںی�‪،‬عتلیممکحںیماچ�ر�و�ںاحصبہ‪� y‬اپےن �‬
‫تزی�یےسوہا�ںےچنہپا�و�رایکوع�ر�توکا�ونٹرپومجو�داپیا ��‪،‬انوہ�ںےنا�سےکا�ونٹوکےچیناھٹیبکرا�سےساہکقریشےکان�ماکطخاکنلو م�‪،‬رگ�ا�س‬
‫عو�ر�تےناہکمری�ےاپ�سوکئیطخںیہنےہ�‪،‬صاحبہرک�ا�م ‪ y‬نےا�سےکاجک�و�ےیکیھبالتشییلرگمکھچاحصلہنوہ�ا�‪ ،‬سدیناعیل‪t‬‬
‫بنابیاطلبےنا�سوع�ر�تےساہکںیم�الہلیکمسقاھکتاہو�ںکہہنرسو�لالہلﷺبکیھطلغاہکنہںیمےنوھج�ٹوبلاا�سےئلاہمت�ر�ے‬
‫لےئرتہبییہےہہکمتو�ہطخامہ�ر�ےوح�الےرک�د�و�و�رنہمہلمکماجمہالتشیےکےئلںیہمتڑپک�و�ںےسابہرکر�دیںےگ�‪،‬جبا�سوع�ر�تےن‬
‫صاحبہرک�ا�م ‪ y‬کاقینیاکملدکیاھہکوج�انوہ�ںےناہکہےو�ہرکگز�ریںےگوتہکینیگلاچاھمںیو�ہطخاہمت�ر�ےوح�الےرک�دییتوہ�ںرگم‬
‫رھا�سوع�ر�تےناپےنرسکی‬
‫رکا�م ‪ y‬نےاپےنرہچ�ےا�سیکرط�فےسامھگلےئ�‪،‬پ �‬
‫رکو�‪،‬صاحبہ �‬
‫تمول�گاپےنچرہ�ےد� سور�یرط�ف ل‬
‫یمڈنیا�ںوھکلںیا�و�رطخاکن�لرک�ا�نےکوح�الےرکدیا ��‪،‬ا�سرط�حرقیشوک�رسو�لالہلﷺکییگنجایت�ریو�ںیکربخنہوہسیک�‪،‬خطاحصلرککے‬
‫یہرضح�ا�ت �رسو�لالہلﷺکیدخمتںیمےچنہپا�و�رحاطب‪ t‬بنابیہعتلباکخطشیپدخمترک�دیا�۔‬
‫خطوھک�لرک ھڑپاگایوتا�سںیمرحتیرتاھ‬
‫ْ َ ُٔ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔا َّن َح ِاط ًبا َك َت َب إ َل ُ َ‬
‫س ْي ِل ْب ِ ن� ْع ٍرو َو َصف َوان ْب ِ ن� ا َم َّية َو ِعك ِر َمة‬ ‫ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ ْ ب َ ْ َ ْ َ ُ َ َّ ْ َ َ َ ْ َ َ ُْ‬ ‫َٔ َّ َ ْ ُ َ َ ْ شَ َ ُ َ ْ َ َّ َ ُ َ‬
‫اما بعد ي� مع� قري ٍش ف ِإن رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل جاءك ِ ج�ي ٍش كللي ِل ي ِس ي� كلسي ِل فوالهلِ لو جاءك‬
‫َ ْ َ ُ َ َ َ َ ُ ُ َ َٔ نْ َ َ َ ُ َ ْ َ ُ َ ْ ُ ُ َٔ ْ ُ ُ ْ َ َّ َ‬
‫السل ُم‬ ‫وحده لنصه الهل وا ج�ز ل وعده فانظروا ِلنف ِسك و‬
‫نماجنباحطبنبابیہعتلبانب�موفص�ا�ننبامہی�‪،‬ہسلینبرمع�وا�و�ررکعمہنبابیلہج‬
‫�امابدع�!�ا�ےامجعترقیش!تموکعمول�مرہےرسو�لالہلﷺایکوطفانیرکشللےرکمتاہ�ر�یرط�فٓا�رہےںیہوجیسال�بیکرط�حڑب�ھرہاہے‬
‫رو�رٓا�پیکدم�دفرمائےاگ�ا�و�ر�ا�نےس‬
‫��‪،‬الہلیکمسق!گ �ار�رسو�لالہلﷺالبشلرککےنتاہنتبیھاہمت�ر�ےاپ�سرشتیفےلاجئںیوتالہلاعت ضلٰی �‬
‫‪1‬‬
‫�اپانفحتونرص�تاک� عود�ہرض�و�روپ�ر�ا مرفائےاگذہل�اتمول�گاپےناناج�ماکوس�چول�‪�،‬و�اسلال�م�۔‬
‫�و�اقد�یےکاطمبقطخاکضموم�نوی�ںاھت۔‬
‫ْ َ ْ َ َ َٔ َ ُ ُ ُ َ ْ َ ُ ْ َ َ ْ َٔ ْ َ ْ َٔ ْ َ ُ َ‬
‫ون ِل ِع ْن َد ُ ْك َي ٌد ِب ِك َت با� َإل ْي ُ ْ‬ ‫َ ْ َٔ ّ َ ف ّ‬ ‫ّ َُ َ‬
‫ك‬ ‫ِي‬ ‫اس ِب�لغز ِو‪ ،‬ول اراه ي ِ� يد غ ي�ك‪ ،‬وقد احببت ان تك ي‬ ‫إن رسول الهلِ قد اذن ِ ي� الن ِ‬

‫وال�ایۃ�‪۳�۲�۴‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 1‬فتح الباری �‪۵�۲�۰‬؍�‪،۷‬البدایۃ ن‬
 ‫�� �� �� �‬

‫یاہے‪،‬عمول�مںیہنہکسکرط�فا�ر�ا�د�ہےہمتاہ�ر�یرط�فایکیسا�و�رطر�فمتاپینرکفکر�ومںیےن‬
‫�رسو�لالہلﷺنےاہج�دعا�ماک�اعال�ن مرفا�د �‬
‫‪1‬‬
‫متاہ�ر�ےاستھاحاس�نرکنےےکےئلایاسکلاھہے�۔‬
‫فتریس�ابنالس�مںیمہیومضم�ناھکلہے�۔‬
‫َّ ُ َ َّ ً َ ْ َ َ َ َ َّ َ ْ ُ ْ َ َّ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ ْ ُ ُ ْ َ َ‬
‫الذ َر‬ ‫ِإن ممدا قد نفر ف ِإما ِإليك و ِإما ِإل غ ي ِ�ك فعليك‬
‫‪2‬‬
‫حمدمﷺےنولگو�ںوکجاہ�دکےلےئالبلایہےوہکساتہےاہمت�ر�یرط�فا�ر�ا�د�ہوہیاکیسا�و�رطر�فا�سےئلمتاپینرکفکر�و�۔‬
‫ًٔ ْ ً‬ ‫ََ ْ َ ّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َ ي‪َ �:‬ح ِاط ُب َما َهذا؟ قال‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ‪ ،‬ال ت ْع َجل َع َّيل‪ِ ،‬إ ِ ن ي� ك ْن ُت ْام َرا ُمل َصقا‬ ‫فقال َر ُسول الهلِ صل‬
‫َٔ َ‬ ‫َّ َ َ َ َٔ‬ ‫َ َ‬ ‫سا‪َ ،‬و َك َن َم ْن َم َع َك ِم َن ُ‬ ‫ِ ف ي� ُق َر ْيش‪َ ،‬و َ ْل َٔا ُك ْن ِم ْن َٔا ْن ُف ِ َ‬
‫امل َه ِاج ِر ي نَ� ُل ْم ق َر َ با� ٌت ِب َ�كة ي ْ� ُمون ِب َ�ا ا ْه ِل ي ِ� ْم َوا ْم َو ُال ْم‪،‬‬ ‫ٍ‬
‫ون َق َر َاب ت�‪َ ،‬و َ ْل َٔا ْف َع ْ ُل ْارت َد ًادا َع ْن د ني�‪َ ،‬و َال رضاً‬ ‫ْ َٔ ْ َٔ تَّ خ َ ْ َ ُ ْ َ ً َ ْ ُ َ‬ ‫َ َٔ ْ َ ْ ُ ْ َ َ ن َ َ َ ََّ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِي‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬ ‫فاحببت ِإذ فات ِ ي� ذ ِلك ِمن النس ِب ِف ي ِ�م‪ ،‬ان ا ِ�ذ ِعنده يدا ي�م‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َٔ‪:‬ا َما ِإ َّن ُه َق ْد َص َد َق ُ ْ‬ ‫ُ ْ َ ْ َ ْ َ ََ َ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬
‫ك‬ ‫ِب�لكف ِر بعد ِإالسال ِم‪ ،‬فقال رس‬
‫�رسو�لالہلﷺنےاحطب‪ t‬کوبالکرد�ریافتایک�ا�ےاحطب! �ر�ا�ز�د�ا�ر�ییکاتکدیکےاب�وجو�دمتےنرقیشوکخرب�دیےنیکوکششویک�ں‬
‫کی�؟�انوہ�ںےنرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!�ٓا�پریم�ےوم�اخذ�ہرکنےںیمتلجعہن مرف ئاںی�‪�،‬ا�ےالہلےکرسو�ل�!مری�یتیثیح‬
‫رقابتد�ا�ر�یںیہنیھت� �‪ٓ،‬ا�پےکاستھوج�د�وسر�ے‬
‫(مہکرکممہںیم�)یہیھتہکرقیشےکاستھںیمےنرہانہساناتخای�ررکایلاھتا�نےسریم�یوکئی �‬
‫ماہجرینںیہا�نیکوتمہکرکممہںیمبسیکرشہتد�ا�ر�یےہا�و�رمہکو�الےاسیوجہےسا�نےکزعیز�و�ںیکا�و�ر�ا�نےکاملو�ںیکافحظت حوامیت‬
‫کریںےگرگممہکو�الو�ںےکاستھریم�اکوئییبسنقلعتںیہنےہا�سےئلںیمےنوسچاہکا�نرپکوئیاحاس�نرک�د�و�ںسجےساثرلےرک�و�ہریم�ے‬
‫بیھزعیز�و�ںیکہکمںیمافحظترکیں�‪ ،‬مںیےنہیرفکیا�ا�رتد�ا�دکیوجہےسرہگزہنںیایکہےا�و�رنہاسال�مےکدعبکرفسےوخ�شوہکر�‪�،‬ا�ناک‬
‫عذ�رسنرک�رسو�لالہلﷺنے مرفایاقیًانی�ا�سےنمتےسچسایب�نایکہے�‪،‬‬
‫الهل ان َيكون ق ِد‬ ‫�د بدرا‪ ،‬وما يد ِر يك لعل‬
‫َ‬
‫َ َ َّ ُ َ ْ ش َ َ ْ ً َ َ ُ ْ َ َ َ َّ َ َٔ ْ ُ َ َ‬
‫د‬‫ق‬ ‫ه‬ ‫ن‬‫إ‬ ‫‪:‬‬ ‫ال‬ ‫ق‬ ‫‪،‬‬ ‫ق‬ ‫اف‬
‫ِ‬ ‫ن‬ ‫ول الهلِ َد ْع ن� َٔا ضْ� ْب ُع ُن َق َه َذا ُ‬
‫امل َ‬ ‫َ َ َُُ َ َ ُ َ‬
‫قال عر‪ :‬ي� رس‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِي ِ‬
‫ُ َ َ ُ ُ ُ َٔ ْ َُ‬ ‫َّ َ َ َ َ َٔ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ َ ْ تُ ْ َ َ ْ َ َ ْ ُ َ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َ‬
‫اطلع عل اه ِل بد ٍر فقال‪ :‬اعلوا ما ِشئ� فقد غفرت لك‪،‬فدمعت عينا عر‪ ،‬وقال‪ :‬الهل ورسول اعل‬
‫مرگدیسنارمع‪ t‬بناطخ�بےنرع�ضایکا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!�ا�سانمفقےنالہلا� �ور�ا�سےکرسو�لےسایخنتیکےہےھجماجا�ز�ت‬
‫�دیںہکںیما�سیکرگ�د�نام�ر�د�و�ں�(سدیناعرم‪t‬نےاقنو�نرشعیا�و� قرانو�نایسستےکاطمبقر�ائےد�یہکوجکوئیاپینوق�مایلستنطیک‬
‫خرب�دون�ںوکہپاچنئے و�ہزس�ائے وم�ت ےکاقبل ےہ)(مرگ�رسو�ل الہلﷺ ےن احطب ‪t‬کیحیحص تین اج�نرک�ا�و�ر�ا�ن ےک دب�ر�ی‬
‫مش‬
‫زغو�ہدب�رمںیاحضروہ�اےہ ��‪،‬ا�و�را�ے‬
‫صاحبیہونےیکانبپرسدیناعرم‪t‬کیر�ائےےساتاف�قںیہنایک�ا�و�ر) �ٓا�پےن مرفایا�ا�ےرمع‪!t‬حاطب �‬
‫عرم‪!t‬جتےھایکولعم�مےہاشید�الہلاعتلٰینےاپینرظنرحتمےساہلدب�رکویہ مرفا�دیاہوکہوجاچہےرک�وبالشہبںیمےناہمت�ر�یرفغم�ترک�د�ی‬
‫ن‬
‫الزرقا� عیل املواھب �‪۳�۹�۴‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 1‬مغازی واقدی �‪۷�۹�۸‬؍�‪،۲‬فتح الباری �‪۵�۲�۰‬؍�‪�،۷‬ش ح‬
‫کث��‪۵�۳�۷‬؍�‪۳‬‬
‫ال� ی‬‫الس�ۃ النبویۃ ب ن‬
‫‪ 2‬ی‬
 ‫�� �� �� �‬

‫ہے�‪،‬یہنسرکدیسناعرم‪ t‬کیٓاکنںیھٓاکشاب�روہںیئگا�و�ررع�ضایکالہلا�و�را�ساک�رسو�لزیا�د�ہاجنےنو�الےںیہ�۔‬
‫‪1‬‬

‫ك َا ْول َِياۗ َء ُت ْل ُق ْو َن ا َِل ْي ْم بل َم َو ّد ِة َوق ْد كف ُرواْ‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫الس َور َة‪ٓ ٰ :‬ي َ ُّيَا َّالذ ْ َ‬
‫ي ٰا َم ُن ْوا َل َت َّت ِخ ُذ ْوا َع ُد ّو ْي َو َع ُد َّو ُ ْ‬ ‫َف َٔ نْا زَ� َل ُ‬
‫الهل ُّ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َۗ ُْ ّ َ ْ‬
‫م الَ ّ ِـق‬ ‫ِبا جا َءك ِ‬
‫‪2‬‬
‫�ا�و�ر�الہلاعتلٰینےوس�ر� ٔہ�امملہنحتان�ز�ل مرفائی�۔‬
‫ماضمنیوس� �رۃ�امملہنحت‪:‬‬
‫حاطبنبابیہعتلبےکا�سلعفرپستخرگفتیکیئگہکانوہ�ںےنضحماپےناہل عوای�لوکباچنےیکاخطر�رسو�لالہلﷺےکایکہیفخ‬
‫ربخد�ا�رکرنےیکوکششیکیھت�‪،‬جےسانکا�مانب�دی گاای�‪�،‬ا�سدشیدلغیطرپنتہیب مرفاتےوہئےالہلاعتلٰینےامت�ماہلایام�نوکعتمیل‬
‫�ر�ا�زسے مشدون�ںوک �‬
‫�د�یہک‬
‫‪ x‬مونمنیوکیسکیھبوص�ر�تںیمافک�رکےاستھتبحما�و�ر�د�وسیتاکعتقلںیہنرھکانچاہےی�‪�،‬ا�و�رکوئیایاسکا�مہنرکناچاہےوجکرف�و�اسال�میکشکمشک‬
‫مںیافک�رکےےیلدیفمہو�‪�،‬ا�و�رجنولگو�ںےنہنوتقوب�لایام�نیکوجہےساہمت�ر�ےاستھاتق�لایک�ا�و�رنہیہںیہمترھگ�و�ںےساکنلاہوتومتںیہ‬
‫�ا�نےکاستھنسحولس�کرکنااچہے�۔‬
‫‪x‬جبدعو�تایام�نےنلیھپیگلوت�ا�سیکدص�اقتا�و�رحاقنتیےساتمثرہوکرمر�د�و�ںا�و�رعو�رتو�ںےنایام�نوبق�لرکنارش�و�عرک�دیا�‪�،‬ایےسںیم‬
‫بےامش�رخو�اتنی د�ائر�ہ اسال�م ںیم د�اخل وہئںی ہکبج ا�ن ےک اخ� نود�اپےنٓابا�و�اجد�ا�دکےرشمکانہ ذمہب رپکا�ربدنتےھ�‪،‬یہوممہنوخ�اتنی نج ںیم‬
‫ئگںی‪�،‬اسیرط�حتہبےساملسم�ن‬
‫قعہبنبابیطیعمیکیٹیبا�موثلک�م‪ r‬بیھںیھتاپےنرھگبا�رچوھ�ڑرکہکمرکممہےسرجہ�ترککےدمیہنونم�ر�ہٓا �‬
‫مر�دہرج�ترککےدمیہنٓاگےئےھتا�و�ر�ا�نیکاکفربوییا�ںہکمںیمر�ہیئگںیھت�ا�ساب�ر�ےںیم مرفایاکہوجمر�د�وعو�ر�تدعو�تاسال�موبق�لرکلے‬
‫�ا�و�ر�ا�سیکویب�یایاخ�ونداکفرہیرہےوت�رشہتا�ز�د�و�ا�جا�زخو�دفخسوہجائےاگ�۔‬
‫‪�x‬رسو�لالہلﷺوکہد�ایت مرفائیہکوجخو�اتنیایام�نوبق�لرککےٓا�پیکدخمتںیماحضرہو�ںا�نےسدہعلایاجئےہکو�ہد�و�رجالہتی‬
‫کیامت�م سروم�ںےسانک�ر�ہیشکاتخای�رکرںیلیگا�و� �رزندگیےکاس�ر�ےاعممال�تںیمالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لےکمکحوک�ا�ولتیدیںیگ�۔‬
‫‪x‬خوصصتیےکاستھاہج�د�ا�و�ر�اسو�ہابر�ایہیمیکریپ�و�یاکحمکدی گاای�۔‬
‫‪x‬سو�ر� ٔہکیٓاخر�یٓایتںیمد�وبا�ر�ہاتکدیکییئگہکا�ےاملسمنو�!تما�سوق�مےسد�وسیتہنرکوھجنرپ�الہلاکغبضان�ز�ل‬
‫ہوچاکہے�‪،‬جو�ٓاخر�تےسا�سرط�حامیو�سںیہےسیجہکربقو�الو�ںےساکفرمایو�سںیہ�۔‬

‫َ ُ َ ْ َ ْ شَ‬ ‫َ ُ َْ َ َْ‬
‫� َد َب ْد ًرا ‪،۳�۹�۸��۳‬‬
‫وس �‪،۳�۰�۰�۷‬وکتاب املغازی ب�ب غزو ِة الفت ِح ‪ ،۴�۲�۷��۴‬ب�ب فض ِل من ِ‬ ‫الاس ِ‬
‫الہاد َ ب� ُب ج َ ُ‬ ‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب ج‬
‫الہاد‬ ‫‪،۶‬س� ابوداودکتاب ج‬ ‫الهل َع نْ ُ� ْم َو ِق َّصةِ َح ِاطب ْب ن� َٔا ب� َب ْل َت َع َة �‪ �۴�۰�۱‬ن ن‬
‫ِ ِ ِي‬
‫� ُ‬ ‫حصیح مسمل کتاب الفضائل َ ب� ُب ِم ْن َف َضا ِئ ِل َٔا ْه ِل َب ْد ٍر َر ِ ض ي َ‬
‫َ َ َ‬ ‫َ ب� ٌب ِ ف� ُح ْك ْ ج َ ُ‬
‫وس ِإذا كن ُم ْس ِ ًلا �‪،۲�۶�۵�۰‬مسندامحد�‪۶�۰�۰‬‬ ‫الاس ِ‬ ‫ي ِ‬
‫ْ‬ ‫َ ُ َْ َ َ‬ ‫خ‬
‫‪ 2‬حصیح ب�اری کتاب املغازی ب�ب غزو ِة الفت ِح ‪۴�۲�۷��۴‬‬
 ‫�� �� �� �‬
‫ِمْسِبِهّٰللاِنٰمْحَّرلاِمْيِحَّرلا‬
‫شر�و�عالہلےکان�مےسوجدحیبرہمبا�ناہنیترحمو�الاےہ‬

‫اَهُّيَاٰۤي َنْيِذَّلا اْوُنَمٰا اَل اْوُذِخَّتَت ْيِّوُدَع َو ْمُكَّوُدَع َءٓاَيِلْوَا َنْوُقْلُت ْمِهْيَلِا‬
‫�ا�ے و�ہ ولگو�ں وج ایام�ن الئے وہ ! مری�ے ا�و�ر (خو�د) �اپےن مشدون�ںوک اپان د�وست ہن انب�ٔو تم د�وسیت ےس ا�نیک رط�ف‬

‫ِةَّدَوَمْلاِب َو ْدَق اْوُرَفَك اَمِب ْمُكَءٓاَج َنِّم ِّقَحْلاۚ‪َ ١‬نْوُجِرْخُي َلْوُسَّرلا‬

‫یپاغ�مےتجیھبوہا�و�رو�ہا�سقحےکاستھوجاہمت�ر�ےاپ�سٓاچاکےہرفکرکتےںیہ�‪،‬غیپربموکا�و�روخ�دںیہمتیھبضحما�سوجہےس‬
‫ْ‬
‫َو ْمُكاَّيِا ْنَا ُ ٔت ِم ُن ْوا ِهّٰللاِب ْمُكِّبَرؕ‪ْ ١‬نِا ْمُتْنُك ْمُتْجَرَخ اًداَهِج ْيِف ْيِلْيِبَس‬
‫جال وطنرکتےںیہہکمت اپےن ر�ب رپ ایام�ن رھکےت وہ�‪�،‬اگرمت ریم�ی ر�ا�ہ ںیم اہج�د ےک ےیل ا�و�رریم�ی رضامدن�ییک بلط ںیم‬

‫َو َءٓاَغِتْبا ْيِتاَضْرَمۗۖ‪َ ١‬نْوُّرِسُت ْمِهْيَلِا ِةَّدَوَمْلاِبۗۖ‪َ ١‬و اَنَا ُمَلْعَا ۤاَمِب ْمُتْيَفْخَا‬
‫کنےتل وہ (تو ا�ن ےس د� تسوای�ں ہنرک�و) �ا�ن ےک اپ�س تبحماک اغیپ�م وپشدی�ہےتجیھب وہ ا�و�ر ےھجموخ�بولعم�م ےہ وجمت ےناپھچیا‬
‫لم ت‬
‫م�‬
‫َوۤاَمْمُتْنَلْعَاؕ‪َ١‬وْنَمُهْلَعْفَّيْمُكْنِمْدَقَفَّلَضَءٓاَوَسِلْيِبَّسلا‪�(۰۰۱‬ا �ن��ۃ�‪)۱‬‬
‫ح‬
‫ًانیقیر�ا�ہر�استےسکہباجئےاگ۔‬
‫�و�ہیھبوجمتےناظہرایک�‪،‬تمںیمےسوجیھبا�ساک�موکرک�ےاگو�ہ �‬
‫وہ�!�ارتمریم�ی ضراجوئییکاخطروطنا�و�رگرھبا�رکوچوھ�ڑکراہج�دفیلیبسالہلےکےیلکنےل توہو�اپےناند�رکییکربخیںافک�ر‬
‫�ا�ےولگوجو�ایام�نالئے گ‬
‫تکاچنہپکرمری�ےا�و�راپےن مشدون�ںوک�د�وستہنانبئولبہکاپےنایام�نےکاقتضو�ںےکاطمبقلمعرک�و�ا�و�رصر�فاہلایام�نےکاستھوم�الا�ت‬
‫�ومو�د�تاقئمرک�وےسیجفرمایا‬
‫َ َ ْ َّ َ َ َّ ُ ْ ّ ْ ُ ْ َ ّ َٗ‬ ‫َ ۗ‬ ‫ُ‬ ‫ٰ ٓ َ ّ ُ َ َّ ْ َ ٰ َ ُ ْ َ َ َّ ُ ْ َ ُ ْ َ َ َّ ٰ ٰ ٓ َ ۗ‬
‫ض‪۰‬۝ وم يتولهم ِمنك ف ِانه‬ ‫صى ا ْول َِياَؔۘء‪۰‬۝ َب ْعض ُه ْم ا ْول َِيا ُء َب ْع ٍ ۭ‬ ‫ييا ال ِذي امنوا ل تت ِخذوا اليود والن‬
‫ْ َ ْ َ ّٰ‬
‫الظ ِل ـ ِم ْ َ‬ ‫هللا َل َ ْ‬
‫م‪۰‬۝ ا َِّن َ‬ ‫ِم ْ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ي ‪۵۱‬۝‬ ‫ي ِدي القوم‬ ‫نْۭ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےولگوجوایام�نالئےوہ! یوہ�دیو�ںا�و�راسیعئوی�ںوکاپانرفقیہنانبئوہیٓاپسیہںیمایکد�وسر�ےےکرفقیںیہا�و�راگرمتںیمےس‬
‫کوئیا�نوکاپانرفقیانبتاےہوتا�ساکامش�ریھبرھپانیہںیمےہ�‪،‬قیانیً�الہلاظلوم�ںوکاپین نہرامئیےسرحم�و�مرکدیاتےہ�۔‬
‫ٰ ٓ َ ُّ َ َّ ْ َ ٰ َ ُ ْ َ َ َّ ُ َّ ْ َ َّ َ ُ ْ ْ َ ُ ْ ُ ُ ً َّ َ ً ّ َ َّ ْ َ ُ ْ ُ ْ ٰ َ ْ َ ْ ُْ‬
‫ييا ال ِذي امنوا ل تت ِخذوا ال ِذي اتذوا ِدينك هزوا ول ِعبا ِم ال ِذي اوتا الكِتب ِم قب ِلك‬
‫‪2‬‬
‫ي ‪۵۷‬۝‬ ‫هللا ا ِْن ُك ْن ُت ْم ُّم ْٔو ِم ِن ْ َ‬ ‫َو ْال ُك َّف َ‬
‫ار َا ْول َِياۗ َ ۚء‪۰‬۝ َو َّات ُقوا َ‬
‫‪ 1‬املائدۃ�‪۵�۱‬‬
‫‪ 2‬املائدۃ�‪۵�۷‬‬
 ‫�� �� �� �‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�ےولگووجایام�نالئےوہ! متاہ�ر�ےشیپر�واہلاتک�بںیمےسنجولگو�ںےناہمت�ر�ےدینوکذم�ا�قا�و�ررفتیحاکاسما�نانبایلےہ‬
‫�اہنںیا�و�رد�وسر�ےاکفر�و�ںوکاپاند�وستا�و�ررفقیہنانبئوالہلےسڈ�ر�واگرمتوممنوہ�۔‬
‫ت َعلُ ْوا ِل ِ َعلَ ْي ُ ْ‬
‫يۭ‪۰‬۝ َا ُت ْي ُد ْو َن َا ْن َ ْ‬
‫َ‬ ‫م ُد ْون ْال ُم ْٔومن ْ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٰ ٓ َ ّ ُ َ َّ ْ َ ٰ َ ُ ْ َ َ َّ ُ ْ ٰ ْ َ َ ْ َ ۗ‬
‫ك‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ء‬ ‫یاييا ال ِذي امنوا ل تت ِخذوا الك ِف ِري اولِيا‬
‫ْ ً ُ ًْ‬
‫‪1‬‬
‫ُسل ٰطنا ّم ِبينا ‪۱۴۴‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےولگووجایام�نالئےوہ! مومون�ںوکوھچ�ڑرکاکفر�و�ںوکاپانرفقیہنانبئوایکمتاچہےتوہہکالہلوکاپےنالخ�فرصیحتجحد�ےد� �و؟�۔‬
‫ْ َ ْ َّ ٓ َ‬ ‫ْ ُ ْٔ ُ ْ َ ْ ٰ ْ َ َ ْ َ ۗ َ ِ ْ ُ ْ ْ ُ ْٔ ْ َ ‪۰‬۝ َ َ ْ َّ ْ َ ْ ٰ َ‬
‫ِك َفلَ ْي َس ِ َ‬ ‫َ َ‬
‫ش ٍء اِل ا ْن‬ ‫م هللاِ ِف‬ ‫ي وم يفعل ذل‬ ‫ل يَ ّت ِخ ِذ المو ِمنون الك ِف ِري اولِياء م دو ِن المو ِم ِن ۚ‬
‫َ َّ ُ ْ ْ ُ ْ ُ ٰ ً ‪۰‬۝ َ ُ َ ّ ُ ُ ُ ُ َ ْ ٗ‬
‫‪2‬‬
‫هللا نف َسه۔۔۔ ‪۲۸‬۝‬ ‫ىة وي ِذرك‬ ‫تتقوا ِمنم تق ۭ‬
‫ترجہم�‪:‬مونمنیاہلایام�نوکوھچ�ڑرکاکفر�و�ںوکاپانرفقیا�و�رای�ر�ودم�دگا�ررہگزہنانبئںیوجایاسرک�ےاگا�ساکالہلےسوکئیقلعتںیہن�‪،‬ہا�ںہیاعم�فےہ‬
‫اظبہریاسرط�ِزعلماتخای�ررکاجئورگمالہلںیہمتاپےنٓا�پےسڈ�ر�اتاےہا�و�رںیہمتُاسییکرط�فٹلپرکاجناےہ�۔‬
‫کہمتا�نےکملظےسےنچبےکےیل ا‬
‫سماملنو�ںوکہوشای�رکرتےوہئے مرفایاتما�نےکاستھتبحمومو�د�تیکرط�حڈ�الےتوہحالانہکالہلاعتلٰینےوجحقاہمت�ر�یا�و�رتام�ماناسنو�ں‬
‫کیدہ�ایتو� نہرامئیےکےیلان�ز�ل مرفایاہےا�سوکمضحاپینےباجہٹدھرمیا�و�رعتبصیکانبپرامنےنےساناک�رکرچےکںیہا�و�رمتاہ�ر�ے‬
‫ساتھیسکومقہعرپبیھدبسولکیںیمیمکںیہنرکتے ��‪،‬ا�و�ر�ا�نیکر�و�شوتیہےہہکالہلےکرسو�لﷺوک�ا�و�رخو�دتموکجرب�ًاصر�فا�سوصق�رپر‬
‫وکائمرکناتام�مولخم�قرپفر�ضےہ�‪،‬یجےساصاح�ب‬
‫�اپےنرہشسےالج�وطنرکتےںیہہکمتاپےنالہلوحد�ہالشریکرپایام�نالئےوہجسیکوبع�دیت ق‬
‫�اخد�و�دکےاب�ر�ےںیمفرمایا‬
‫ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َ ُ ْ ْ ُ ْ َّ ٓ‬
‫ِل َا ْن ُّ ْٔ ُ ْ‬
‫‪3‬‬
‫ي الَ ِم ْي ِ ۙد ‪۸‬۝‬
‫ي ِمنوا ِبهلل ِالع ِز ِ‬ ‫وما نقموا ِمنم ا‬
‫لِایام�نےسا�نیکدمشینیکا�سےکوس�اوکئیوجہہنیھتہکو�ہالہلرپایام�نےلٓائےےھتا�سالہلرپوجزبر�دستا�و�راپینذ�ا�ت‬
‫ترجہم‪� :‬ا�و�را�ناہ �‬
‫مںیٓا�پومحم�دےہ�۔‬
‫�ا�و�رماہجرینےکاب�ر�ےںیم مرفایا‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ ُ ْ ُ ْ ْ َ ْ َ ْ َ ّ ٓ‬
‫َ‬
‫ِل ا ْن ّي ُق ْول ْوا َر ّب َنا ُ‬
‫هللا۔۔۔ ‪۴۰‬۝ ‪۰‬۝‬ ‫ّ‬
‫‪4‬‬
‫ال ِذي اخ ِرجوا ِم ِدي ِر ِه ِبغ ِ‬
‫ي ح ٍق ا‬
‫ترجہم�‪:‬یہو�ہول�گںیہوجاپےنرھگ�و�ںےسانحقاکن�لدیےےئگرص�فا�سوصق�ررپہکو�ہےتہکےھتامہ�ر�ار�بالہلےہ�۔‬
‫جبا�ناکحقےکاستھہیاعممہلےہوتایکمتاہ�ر�ےےیلہیانمسبےہہکمتا�نےستبحما�و�رمو�د�تاک�ر�ویہاتخای�رکر�و�‪،‬تماپھچکرا�نوک�د� سواتنہ‬
‫‪ 1‬النسائ �‪۱�۴�۴‬‬
‫ٓ‬
‫‪ 2‬ال معران�‪۲�۸‬‬
‫‪ 3‬بال�وج �‪۸‬‬
‫‪ 4‬احلج �‪۴�۰‬‬
 ‫�� �� �� �‬

‫یپاغ�مےتجیھبوہحالانہکوجکھچمتاپھچکررکتےوہ�ا�و�روجالعنہیرکتےوہرہزیچوکمںیوخ�باجناتہو�ں�‪،‬مںیوتمتاہ�ر�ےاظہر�وباطنا�و�ر� لدو�ں‬
‫وو�ںوکبیھاجناتوہ�ں�‪،‬یجےس مرفایا‬ ‫کےہیفخدیھب�ا�و�رنسفےک سو س‬
‫ْ ْ‬
‫م َح ْب ِل ال َو ِري ِد ‪۱۶‬۝‬ ‫َونَ ْعلَ ُم َما ُ َ‬
‫ت ْسو ُس بهٖ نَ ْف ُسٗۖۚه‪۰‬۝ َو َ ْن ُن َا ْق َر ُب ا َِل ْي ِه ِ ْ‬
‫ِ ِ‬
‫‪1‬‬

‫�ِگر�د�نےسیھبزیا�د�ہ‬
‫وو�ںکتوکمہاجنےتںیہہما�سیکر گ‬ ‫ترجہم�‪:‬ہمےناناس�نوکدیپ�اایکےہا�و�را�سےکد�لںیمُابرھنےو�الے سو س‬
‫�ا�سےسرقیبںیہ�۔‬
‫پسالہلاعتلٰیکےعنمرکنےےکاب�وجو�دمتںیمےسوجشصخیھبافک�رسےتبحمومو�الا�ترکےھاگ�ا�و�ر�اہنںیہیفخانمہویپاغ�مےجیھباگو�ہًانیقی�ر�ا�ہ‬
‫�ر�استےسکٹھباجئےاگ�۔‬

‫ْنِا ْمُكْوُفَقْثَّي اْوُنْوُكَي ْمُكَل ًءٓاَدْعَا َّو اْۤوُطُسْبَي ْمُكْيَلِا ْمُهَيِدْيَا َو ْمُهَتَنِسْلَا ِءْٓوُّسلاِب‬
‫رقاتبںی�‪� ،‬رشہت د�ا�ریا�ںرکنےںیگل‬
‫کرنےںیگل ا�و�ر (�د�ل ےس) چاہےنںیگلہکمتیھبرفکرکنےگل اج�ٔو�‪ ،‬متاہ�ر�ی �‬

‫َو اْوُّدَو ْوَل َنْوُرُفْكَتؕ‪ْ۰۰۲‬نَل ْمُكَعَفْنَت ْمُكُماَحْرَا َو ۤاَل ْمُكُداَلْوَاۚۛ‪١‬‬

‫رقاتبںی�‪� ،‬رشہت د�ا�ریا�ں�‪� ،‬ا�و�ر ا�ولا�دںیہمت ایقمت‬
‫�ا�و�ر (�د�ل ےس) چاہےنںیگلہکمتیھبرفکرکنےگل اج�ٔو�‪ ،‬متاہ�ر�ی �‬
‫لم ت‬
‫َمْوَيِةَمٰيِقْلاۚۛ‪ُ١‬لِصْفَيْمُكَنْيَبؕ‪َ١‬وُهّٰللااَمِبَنْوُلَمْعَتٌرْيِصَب‪�(۰۰۳‬ا م�ح�ن��ۃ�‪)۲�،�۳‬‬
‫کےد�ناک�مہنٓائںییگ�‪�،‬الہلاعتلٰیمتاہ�ر�ےد�رمای�نہلصیفرکد�ےاگا�و�روجھچکمترکرہےوہاسےالہلوخ�بدیھکرہاےہ�۔‬
‫ہک ارکیس ومقع رپتم قرپابوپاجائںیوتمتاہ�ر�ےاستھیلھک دمشینرکنے ےس د�ریغںیہنرکیں ےگ ا�و�رمتںیہلتقرکنے‬
‫�ا�ناک�ر�ویہوتیہ ےہ گ‬
‫ےگرگتموہکہا�نےکاستھتبحمیک‬
‫�ا�و�رضر�بوغری�ہاگلنےےکےیلاہمت�ر�یرط�فاہتھڑبھائںیےگا�و�ر�اپینزبانو�ںےسمتںیہفیلکتانہپئںی م‬
‫نیپںیگڑبھا�رہےوہ�‪�،‬ا�نےک لدو�ںںیموتحقےکالخ�فضغبوانع�دا�سرط�حرھب�اوہ�اہےہکو�ہاچہےتںیہہکمتیسکرط�حدینقحوکچوھ�ڑکر�‪�،‬الہل‬
‫�وحد�ہالشریکیکوبع�دیتوکچوھ�ڑکر�الہلےکانفرما�ننباجئو�ا�و�رہجمنےکقحتسموہجائو�‪،‬تمےنسجٓا�لا�ولا�دکیافحظتیکاخطرفخہیانمہویپاغ�م‬
‫کرنےیکوکششیکےہوتیا�د�رکوھایقمتےکد�نہناہمت�ر�یرشہتد�ا�ریا�ںیسکاک�مٓائںییگہناہمت�ر�یا�ولا�د�‪�،‬ا�سر� �وز�الہلاہمت�ر�ےد�رمای�ن‬
‫جد�ائیڈ�ا�لد�ےاگ�‪،‬تام�مرشےت�‪،‬عتاقل�تا�و�ر�ر�ابےطوت�ڑدیےاجئںیےگا�و�رہرشصخاپینذ�اتیتیثیحےسالہلیکاب�رگا�ہںیمشیپوہگا�ا�و�ررہصخش‬
‫�اپےنےیکیکزس�اوخ�دہیےتگھباگ�ا�و�ر�ا�سیکذ�اتیذمہد�ا�ر�یںیموکئید�وسر�اشریکہنوہگا‬
‫ُ َ‬ ‫َ ْ َ َ ُّ ْ َ ْ ُ ْ َ‬
‫‪2‬‬
‫م ا ِخ ْي ِ ۙه ‪۳۴‬۝ َوا ِّمهٖ َوا ِب ْي ِ ۙه ‪۳۵‬۝ َو َصا ِح َب ِتهٖ َو َب ِن ْي ِ ۭه ‪۳۶‬۝‬ ‫يم ي ِفر المرء ِ‬

‫‪ 1‬ق�‪۱�۶‬‬
‫ت‬
‫‪ 2‬عبس �‪۳�۶�� ۳�۴‬‬
 ‫�� �� �� �‬

‫ترجہم�‪�:‬ا�سر�و�زٓا�دمیاپےناھبئیاپینام�ںا�و�راپےناب�پےس�ا�و�راپینویب�یا�و�راپینا�ولا�دےساھبگےاگ۔‬
‫النار َف َ َّلا َق فَّ� َد َع ُاه َف َق َال‪:‬إ َّن َٔا� َؤَا َ� َك ف� َّ‬
‫ول الهلِ ‪َٔ :‬ا ْ نَ� َٔا�؟ َق َال ف َّ‬
‫َ ْ َٔ َ َ َ َٔ َّ َ ُ ً َ َ َ َ ُ َ‬
‫الن ِار‬ ‫ِ ِب ي ب ِ ي‬ ‫‪ِ �:‬‬ ‫ِي‬ ‫ي ِب ي‬ ‫عن ان ٍس قال‪ :‬ان رجل قال‪ :‬ي� رس‬
‫ےہ؟�ٓا�پﷺےن مرفایاد� �وز�خںیم�‪ ،‬جبو�ہ‬ ‫�انس‪t‬سےرم�و�یےہ�ایکٓا�دمیےنرع�ضایکا�ےالہلےکرسو�لﷺ! مری�ااب�پاہک�ں �‬
‫‪1‬‬
‫�ٓا�دمیو�اپساجنےاگلوتٓا�پﷺےنا�سوکالبیاا�و�ررھپ مرفایاہکریم�ااب�پا�و�رریت�ااب�پد� نوو�ںد� �وز�خںیمںیہ�۔‬
‫�ا�سےیلالہلا�و�ر�رسو�لیکاطاعترک�و�ا�و�ر�وہیاہمت�ر�ےاعام�لاکدکیےنھو�الاہے�۔‬

‫ْدَق ْتَناَك ْمُكَل ٌةَوْسُا ٌةَنَسَح ْۤيِف َمْيِهٰرْبِا َو َنْيِذَّلا ٗهَعَمۚ‪ْ ١‬ذِا اْوُلاَق ْمِهِمْوَقِل‬
‫(سماملنو!) متاہ�ر�ےےیلرضح�تابر�اہمیںیما�و�را�نےکاسھتوی�ںںیمرتہبینومننہےہبجہکا�نبسےناپینوق�مےس‬
‫ُ‬
‫ِهّٰللا‪١ٞ‬‬ ‫ِنْوُد‬ ‫ْنِم‬ ‫َنْوُدُبْعَت‬ ‫اَّمِم‬ ‫َو‬ ‫ْمُكْنِم‬ ‫ُ َب ٰ ٓء ٔوا‬ ‫اَّنِا‬
‫زیبا�ر ںیہ�‪،‬‬
‫برمالہہک دیا ہک مہ مت ےس ا�و�ر نج نجیک مت الہل ےک وس�ا ابع�د�ترکتے وہ ا�ن بس ےس ابللک �‬
‫ْ‬
‫اَنْرَفَك ْمُكِب َو اَدَب اَنَنْيَب َو ُمُكَنْيَب ُةَواَدَعْلا َو ُءٓاَضْغَبْلا اًدَبَا ىّٰتَح ُ ٔت ِم ُن ْوا ِهّٰللاِب‬
‫ہماہمت�ر�ے (عاقئد ےک) نمرکںیہ بجکتمت الہلیک وحد�انتی رپ ایام�ن ہن ال�ٔو ہم ںیممت ںیم ہشیمہ ےک ےیلضغب و‬

‫َكَل‬ ‫َّنَرِفْغَتْسَاَل‬ ‫ِهْيِبَاِل‬ ‫َمْيِهٰرْبِا‬ ‫َلْوَق‬ ‫اَّلِا‬ ‫ۤٗهَدْحَو‬

‫عد�ا�و�ت اظہروہگیئ�‪ ،‬یلنک ابر�اہمییک اتین اب�توت اپےن اب�پ ےس وہئییھتہک ںیم اہمت�ر�ے ےیل اتسافغ�ررض�و�ررک�و�ںاگ‬

‫َو ۤاَم ُكِلْمَا َكَل َنِم ِهّٰللا ْنِم ٍءْيَشؕ‪ ١‬اَنَّبَر َكْيَلَع اَنْلَّكَوَت‬
‫ںیہن�‪،‬ا�ےامہ�ر�ےرپ�و�ر�دگا�ر! جتیھرپمہےنرھب�وسہایکےہ‬
‫�ا�و�راہمت�ر�ےےیلےھجمالہلےکاسمےنیسکزیچاکاتخای�رھچکیھب �‬

‫َو َكْيَلِا اَنْبَنَا َو َكْيَلِا ُرْيِصَمْلا‪۰۰۴‬اَنَّبَر اَل اَنْلَعْجَت ًةَنْتِف َنْيِذَّلِّل اْوُرَفَك‬
‫�ا�و�رریت�ییہرط�فرجو�عرکتےںیہا�و�رریت�ییہرط�فولٹانےہ ��‪،‬ا�ےامہ�ر�ےر�ب! توںیمہاکفر�و�ںیکٓا�زمائشںیمہنڈ�ا�ل‬
‫لم ت‬
‫م�‬
‫َوْرِفْغااَنَلاَنَّبَرۚ‪َ١‬كَّنِاَتْنَاُزْيِزَعْلاُمْيِكَحْلا‪�(۰۰۵‬ا �ن��ۃ�‪)۴�،�۵‬‬
‫ح‬
‫�ا�و�را�ےامہ�ر�ےاپلےنو�الے! ہام�ر�یاطخ�ٔو�ںوکشخبد�ے�‪،‬یبکشوتیہاغلب�‪،‬کحتمو�الاےہ�۔‬
‫َ ُ ْ َ َ َ ُ َ َ َٔ َّ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ فَ ُ َ ف َّ َ َ َ َ ُ ُ َ َ ٌ َ َ َ‬
‫ال شف َاعة‪َ ،‬ول ت ْنف ُع ُه‬‫‪ 1‬مسندامحد�‪،۱�۲�۱�۹�۲‬حصیح مسمل ِكتاب ِإال ي�ان ب�ب بي ِان ان ِمن مات عل الكف ِر �و ِ ي� الن ِار‪ ،‬ول تن‬
‫ُّ َّ َ ٌ ف َ َ ّ ْ ُ شْ‬ ‫َ ُ �شَ‬ ‫َق َر َاب ُة ْ ُ‬
‫ال َق َّر ِب ي نَ��‪ �۰�۰‬ن ن‬
‫� ِك ي نَ��‪۴�۷�۱�۸‬‬
‫ابوداود�ب ْ ِح السنةِ ب�ب ِ ي� ذر ِار ِي ال ِ‬
‫ب‬ ‫‪،۵‬س�‬
 ‫�� �� �� �‬

‫‪u‬ا�و�ر�ا�سےکاسھتوی�ںںیمایکاچاھنومنہےہہک‬
‫�ا�ےوممون�ںےکرگ�و�ہ! تمولگو�ںےکےیلافک�رسےدع�موم�الا�تےکےلئسمںیمابر�اہمی �‬
‫زیبا�ر�یا�و�رقعطقلعتاک�اعال�نرکتےوہئے مرفایاتاھکہمہ‬
‫�انوہ�ںےنا�و�ر�ا�نےکاہلایام�ناسھتوی�ںےناپیناکفر�ومرش�کوق�مےساص�فاص�ف �‬
‫زیبا�رہںی�‪،‬ہمہنںیہمتقحرپامنےتںیہا�و�رنہاہمت�ر�ے‬
‫تمےسا�و�رمتاہ�ر�ےا�نوبعم�د�و�ںےسنجوکتمالہلوحد�ہالشریک کووھچ�ڑکروپجےتوہطقیع �‬
‫مرشکانہدینوک�ا�و�رامہ�ر�ےا�و�رمتاہ�ر�ےد�رمای�نہشیمہےکےیلدع�ا�و�توہگیئا�و�ربریڑپایگجبکتمترفک�وشر�کوکچوھ�ڑکر�‪،‬ہرطر�فےس‬
‫مس ت ث ن‬
‫�‬
‫مہنوم�ڑکرالہلوحد�ہالشریکرپ�ایام�نہنالئو� م‪،‬رگ�ابر�اہمی‪u‬کا�اپےناب�پےسہیانہک�(�ا�سےس �� ٰیےہ�)کہںیمٓا�پےکےیلرفغم�تیک‬
‫پرھًال�ا�سےکقحںیمدعابیھیک�‪،‬‬ ‫�د�رخو�استرض�و�رکر�و�ںاگ�ا�و�ر مع‬
‫َ ْ َ َ ْ ُٔ ْ َ ٌ َ َ َ ٌ ف ْ َ َ ف َ َٔ ْ َ َ َٔ ْ َ َّ َ َ َٔ‬
‫ال ِإل ق ْو ُل ِ ِلب ِيه‬ ‫قد كنت اسوة حسنة ِ ي� ِإ ب� ِاه ي� ِ ي� �ج ِ ِيع اقو ِ ِ‬
‫ال وافع ِ ِ‬
‫عیینابر�اہمی‪u‬کیوپ�ر�یزندگیایکاقبلدیلقتنومنہےہابلہتا�ناکاپےناب�پےکےیلرفغم�تیکدعاکرنا�ایکایاسعلمےہسجںیما�نیک‬
‫ریو�یںیہنرکنیاچہےی�۔‬
‫‪1‬‬
‫پ �‬
‫َ َ‬ ‫َٔ َ َّ‬ ‫َْ‬ ‫َّ ف‬ ‫ٌ َ َٔ َ‬ ‫َ ُٔ ٌ‬ ‫َٔ ْ َ ُ ْ ف‬
‫ك ِ ي� ِإ ْ ب َ� ِاه ي َ� َوق ْو ِم ِه ا ْس َوة َح َس َنة ت َتا َّس ْون ِب َ�ا‪ِ ،‬إل ِ ي� ْاس ِتغف ِار ِإ ْ ب َ� ِاه ي َ� ِ ِلب ِيه‪ ،‬ف ِإن ُه ِإ نَّ َ�ا كن َع ْن َم ِوعدة َو َع َد َها‬ ‫اي‪ :‬ل‬
‫ِإ َّ ي� ُه‬
‫عییناہمت�ر�ےےیلابر�اہمی‪� u‬ا�و�ر�ا�نیکاصاح�بںیمومننہےہنکیلاب�پےکےیلاتسافغ�رکیوجبا�تیکیھتو�ہاسو�ہںیہنےہو�ہا�نےسےیک‬
‫‪2‬‬
‫ہوئے عود�ےیکاب�تیھت�۔‬
‫کوینہکا�ناکیہلعفا�سوقتاکہےبجا�نوک�اپےناب�پیکاببتملعںیہناھت�‪،‬چاننہچبجا�نرپ�و�اضحوہگایکہا�ناکبا�پالہلاک�دشنمےہوت�انوہ�ں‬
‫نےاپےناب�پےسیھباظاہ�ربر�ا�ترک�دیاتاھ�‪،‬یجےس مرفایا‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ع َّم ْوع َدة َّو َ َ َ ٓ َّ ُ‪۰‬۝ َ َ َّ َ َ َّ َ َ ٗ ٓ َ ّ ٗ َ ُ ٌّ ّ ِ َ َ َّ َ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫اس ِت ْغ َف ُ‬ ‫َو َما َك َن ْ‬
‫با ِم ْن ۭه‪۰‬۝ ا ِّن‬ ‫ار ا ْ ِٰب ِه ْي َم ِل ِب ْي ِه اِل ْ ِ ٍ عدھا اِي ۚه فلما تـبي له انه عدو ِل ت‬
‫َََ ٌ‬
‫‪3‬‬
‫ا ْ ِٰب ِه ْي َم ل ّواه َح ِل ْي ٌم ‪۱۱۴‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ابر�اہمیےناپےناب�پےکےیلوجدعائےرفغم�تیکیھتو�ہوتا�س عود�ےیکوجہےسیھتوجا�سےناپےناب�پےسایکاھترگمبجا�س‬
‫زیبا�روہگای�‪،‬حقہیےہہکابر�اہمیڑب�ارققیاقلبلودخ�ارت�سا�و�ررُب�داب�رٓا�دمیاھت�۔‬
‫پرہیاب�تلھکیئگہکا�ساکاب�پدخ�ااکدشنمےہوتو�ہا�سےس �‬
‫�ا�و�رمںی�الہلےکاسمےناہمت�ر�ےاب�ر�ےںیمیسکزیچکاکھچاتخای�رہنںیرھکاتمرگمںیاپےنر�بےسدعاکرتا�رہو�ںاگہوکساتہےہکںیماپےنر�ب‬
‫سےدعاکرکےرحم�و�مہنرہو�ں(�ا�و�رابر�اہمی‪�u‬و�اصاح�بابر�اہمی‪u‬کیدعایہیھتہک)�ا�ےامہ�ر�ےر�ب�!ہمےناماکنیدحتکاظہر�یاساب�ب‬
‫�و�وسائلاتخای�رکرنےےکدعبتری�ےیہا�وپررھب�وسہایک�‪،‬‬

‫القد� �‪۲�۵�۳‬؍�‪۵‬‬
‫‪ 1‬فتح ی‬
‫کث��‪۸�۷‬؍�‪۸‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 2‬ی‬
‫‪ 3‬التوبۃ �‪۱�۱�۴‬‬
 ‫�� �� �� �‬
‫ْ َ َّ ْ‬ ‫َٔ ُ َٔ َ َّ ُ َٔ ُٔ ْ ُ َٔ َ َّ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ َ َ ٌ‬ ‫َٔ َ‬
‫ان َس ْب نَ� َما ِل ٍك‪َ ،‬يقول‪ :‬قال َر ُجل‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ا ْع ِقل َها َوات َوك‪ ،‬ا ْو اط ِل ق َ�ا َوات َوك؟ قال‪ْ :‬اع ِقل َها َوت َوك‬
‫�انس نب املک ےسرم�و�ی ےہ�ایکصخش ےن رسو�ل الہلﷺ ےس وپچاھ ہکایک ا�وٹنینوک ابند�ھرکوتکلرک�و�ں ای ریغب ابندھے�‪ٓ� ،‬ا�پﷺ‬
‫‪1‬‬
‫نےفرمایاابندھوا�و�رالہلرپرھب�وسہ کرھ�۔‬
‫اطاعت ت‪،‬ری�ی ضرا�ا�و�ر�ا�نامت�مامو�رکیرط�فولٹےتںیہوجتری�اقر�باطعکرتےںیہ�‪�،‬ا�ے‬
‫�‬ ‫رکای�ا�و�رہمریت�ی‬
‫�ا�و�رتری�ییہرط�فمہےنرجو�ع ل‬
‫ہام�ر�ےر�ب! ہام�ر�ےانگہو�ںےکببسےسکاف�را�و�ررشمکنیوکہمرپلغہبوستطلاطعنہ مرفا�ا�سرط�حو�ہںیھجمسےگہکو�ہقحرپہںیا�و�رہمابطل‬
‫پرہںیا�سرط�حو�ہرفک�وسرکیشںیما�و� �رزیا�د�ہڑب�ھاجئںیےگا�و�ریو�ںمہا�نےکےیلےنتفاکباعثنباجئںیےگ�‪،‬‬
‫ْ ْ َ َ َ ُ ُ َ ْ َ َ َ ُٔ َ َ َ َ ّ َ َٔ َ َ ُ ْ َ َ‬ ‫َ َ ُ َ ٌ َ ْ َ ُ َ ُ َ ّ ْ َ َٔ ْ ْ َ َ َ َ‬
‫اب ِمن ِعن ِدك‪ ،‬فيقولوا‪ :‬لو كن هول ِء عل ح ٍق ما اص با�م هذا‬ ‫قال جم ِاهد‪ :‬معناه‪ :‬ل تع ِذبنا ِب�ي ِد ي ِ�م‪،‬ول ِبع ٍ‬
‫ذ‬
‫ماجہد‪a‬ہکےتںیہہکا�سےکینعمہیںیہہکںیمہہنوت�ا�نےکاہتوھ�ںےسذع�ا�بدیان �ا�و�رنہاپےناپ�سےسذع�ا�بدیانتاکہاکفریہہنعطہندیں‬
‫‪2‬‬
‫کہاگریہول�گقحرپہوتےوت�اہنںیہیذع�ا�بالحقہن توہا�۔‬
‫َ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ ْ َ َٔ نَّ ُ ْ نَّ َ ظَ َ ُ َ َ ْ َ َ ّ ُ ْ َ َْ‬ ‫َ َ َ ُ َ ُْ‬
‫َوقال ق َت َادة ل تظ ِهرمه علينا فيفت ِتنوا ِبذ ِلك‪ ،‬ي�ون ا�م ِإ�ا �روا علينا ِل ٍق ه علي ِه‬
‫�ا�و�رقات�د�ہ‪a‬ہکےتںیہہکاہنںیمہرپلغہبہندیانتاکہہیںیمہےنتفںیمالتبمنہرک�دیںا�و�ر�و�ہہیایخ�لہنرکنےںیگلہکو�ہقحرپہںیا�سےیل‬
‫ہمرپغالبٓاگےئںیہ�۔‬
‫‪3‬‬

‫ُ ُ َ ُ ّ ْ َ َ ْ‬
‫اس‪َ ،‬يقول‪ :‬ل ت َس ِلط ُه ْم َعل ْي َنا ف َيف ِت ُن نَو�‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫‪4‬‬
‫�ا�و�ردبع�الہلنبابع�س‪ w‬سےر�و�ایتےہہکا�نوکہمرپسمطلہنرکناتاکہہیںیمہےنتفںیمالتبمنہرک�دیں�۔‬
‫�ا�و�ر�ا�ےامہ�ر�ےر�ب�!ہمےننجانگہو�ںا�و�ربر�ائوی�ںاکا�رتاک�بایکہےا�و�رعتلیممکحںیموجریصقترس�ز�دہوئیںیہا�سےسد�رگز�ررفما�‪،‬ہام�ر�ی‬
‫پر�د�ہوپشی مرفا�ا�و�رمہںیاعم�ف مرفا�د�ے�‪،‬بےکشوتہیزبر�دستا�و�ر�د�اناےہ�۔‬

‫ْدَقَل َناَك ْمُكَل ْمِهْيِف ٌةَوْسُا ٌةَنَسَح ْنَمِّل َناَك اوُجْرَي َهّٰللا‬
‫قیًانی متاہ�ر�ے ےیل ا�ن ںیم اچاھ ومننہ (�ا�و�ردمع�ہ ریپ�و�ی ےہ اخ�صرک) ہر ا�سصخش ےک ےیل وج الہلیک ا�و�ر‬

‫َو َمْوَيْلا َرِخٰاْلاؕ‪َ ١‬و ْنَم َّلَوَتَّي َّنِاَف َهّٰللا َوُه ُّيِنَغْلا ُدْيِمَحْلا‪۰۰۶‬‬
‫قایمتےکد�نیکالمقا�تیکامدیرھکاتوہ ��‪،‬ا�و�راگروکئی گر�ور�د�انیرک�ےوتالہلاعت بلٰیاللکےبنای�زےہا�و�رزس�ا�و�ا�ردمحوانثےہ�‪،‬‬

‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ َّ َ‬

‫ب�ب�‪ ۶�۰‬ح�‪۲�۵�۱�۷‬‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫َ ْ ُ‬
‫الرقا ِئ ِق َوال َو َر ِع عن َرس ِ‬ ‫‪ 1‬جامع ت�مذی ابواب ِصفةِ ال ِقيامةِ و‬
‫ط�ی�‪۳�۱�۹‬؍�‪۲�۳‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 2‬ی‬
‫ط�ی �‪۳�۲�۰‬؍�‪۲�۳‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 3‬ی‬
‫ط�ی�‪۳�۲�۰‬؍�‪۲�۳‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 4‬ی‬
 ‫�� �� �� �‬

‫ىَسَع ُهّٰللا ْنَا َلَعْجَّي ْمُكَنْيَب َو َنْيَب َنْيِذَّلا ْمُتْيَداَع ْمُهْنِّم ًةَّدَوَّمؕ‪١‬‬
‫�ا بجع ہک رقنعیب یہ الہل اعتلٰی تم ںیم ا�و�ر اہمت�ر�ے مشدون�ں ںیم تبحم دیپ�ا رک د�ے�‪،‬‬
‫لم ت‬
‫َوُهّٰللاٌرْيِدَقؕ‪َ١‬وُهّٰللاٌرْوُفَغٌمْيِحَّر‪�(۰۰۷‬ا م�ح�ن��ۃ�‪)۶�،�۷‬‬
‫کایلہلوکبسدق�رتںیںیہا�و�رالہل(بڑ�ا) غوف�ررحمیےہ�۔‬
‫رطزعلمںیماہمت�ر�ےےیلا�و�رہر�ا�سصخشےکےیلاچاھنومنہےہ‬
‫�ا�و�رتاکدیکےوط�رپرفرمایاکہابر�اہمی‪�u‬ا�و�ر�ا�نےکاہلایام�ناسھتوی�ںےک �‬
‫ےویبکش‬
‫جو�الہلوحد�ہالشریکرپ�ایام�نرھکاتہوا�و�ر�ٓاخر�تےکذع�ا�بےس�ڈ�رتاوہ�‪�،‬ا�و�ر�اگروکئیابر�اہمی‪ u‬کےاسو�ہوک�اپاننےےسرگیزکر� ت‬
‫�الہلرہلاح�ظےسانغئےقلطماکمالکےہا�و�رکیسیھبولہپسےو�ہولخم�قںیمےسیسکاکحمات�جںیہنا�و�ر�و�ہاپینذ�ا�ت صواف�تا�و�ر�افاع�لںیماقبل‬
‫ساتئشےہ�‪،‬یجےسومسٰی‪ u‬نے مرفایاتاھ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ْ ِ َ ْ ً ‪۰‬۝ ّ َ َ ٌّ َ ٌ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ََ َ‬
‫ال ُم ْو ٰ ٓس ا ِْن َت ْك ُف ُر ْٓوا َا ْن ُت ْم َو َ ْ‬
‫‪1‬‬
‫ح ْيد ‪۸‬۝‬ ‫م ِف الرض ِ‬
‫جيعاۙ ف ِان هللا لغ ِن ِ‬ ‫وق‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�و�رومسٰینےاہکہکاگرمترفکرک�وا�و�رزمنیےکاس�ر�ےرہےنو�الےیھباکفروہاجئںیوتالہلےباین�زا�و�راپینذ�ا�تںیمٓا�پومحم�دےہ�۔‬
‫َ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ْ‬ ‫َ َ َْ‬ ‫}ال ِذي َ[ق ْد َ ُ‬
‫]ك َل ف� ِغ َن ُاه‪َ ،‬و ُه َو ُ‬
‫الهل َ‬ ‫ْ َ ُّ َّ‬
‫‪،‬ه ِذ ِه ِصف ُت ُه ل تن َب ِ غ ي� ِإل ُل‪ ،‬ل ْي َس ُل كف ٌء ‪َ ،‬ول ْي َس‬ ‫ِي‬ ‫اس‪{:‬الغ ِن‬ ‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫ْ ق ََّ‬ ‫َْ‬ ‫َ ْ شَ ْ ٌ ُ ْ َ َ‬
‫اح ِد ال� ِار‬
‫�ء‪ ،‬سبحان الهلِ الو ِ‬ ‫ِكث ِ ِل ي‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪ w‬سے’’�اغلین�۔‘‘ کےاب�ر�ےںیمر�و�ایتےہ�‪،‬غینو�ہےہوجبےاین�ز�یںیماکملوہ�ا�و�ر�و�ہالہلیہےہ �ا�و�ریہتفصالہل‬
‫‪2‬‬
‫رسمہںی�‪�،‬ا�سیسیجوکئیزیچہنںیاپ�کےہو�ہالہلوج�و�احد�ا�و�رسبرپغالبےہ�۔‬
‫تاعلٰیہیےکایشیا�ناش�نےہہکا�ساککوئی ہن‬
‫�ا�و�ر�ا�ےاملسمنو�!تما�نےکایام�نیکرط�فولٹےنےسامیو�سہنوہعبدیہنںیہکالہلیھبکا�نوکاملسم�نرکےکاہمت�ر�اباھئیا�و�رساتیھانب�د�ے�‪،‬بضغ‬
‫�ونرف�تا�و�رفرقتےکدعبتبحموم�د�تا�و�ر�التفدیپ�افرماد�ے�‪،‬یجےسفرمایا‬
‫َ َ ْ ُ ْ ْ ُ ْ ُ ْ َ ْ َ ۗ ً َ َ َّ َ َ ْ َ ُ ُ ْ ُْ‬ ‫اذ ُك ُر ْوا ِن ْع َم َ‬
‫َ ْ ً َّ َ َ َ َّ ُ ْ ‪۰‬۝ َ ْ‬ ‫َْ‬
‫ت هللاِ عليك اِذ كنتم اعداء فالف بي قلو ِبك‬ ‫جيعا ول تفرقوا۠ و‬ ‫ص ُم ْوا ِبَ ْب ِل هللاِ ِ‬
‫َواعت ِ‬
‫هللا َل ُ ْ‬
‫ي ُ‬ ‫َ َ ْ َ ْ ُ ْ ْ َ هٖ ٓ ْ َ ً ‪۰‬۝ َ ُ ْ ُ ْ َ ٰ َ َ ُ ْ َ ِّ َ َّ َ َ ْ َ َ ُ ْ ّ ْ َ ‪۰‬۝ َ ٰ َ‬
‫ِك يُ َب ِّ ُ‬
‫ك‬ ‫ان وكنتم ع شفا حفر ٍة م النا ِر فانقذك ِمناۭ كذل‬ ‫فاصبحتم ِب ِنعم ِت اِخو ۚ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ٰ ٰ َ َ َّ ُ ْ َ ْ َ ُ‬
‫‪3‬‬
‫‪۱۰۳‬۝‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫اي ِتهٖ لعلك تت‬
‫ترجہم�‪:‬سبلمرکالہلیکرسیوکوبضم�طڑکپولا�و�ررفتقہںیمہنڑپ�والہلےکا�ساحاس�نوکای�درکوھوجا�سےنمترپایکےہمتایکد�وسر�ےےک‬
‫�دشنمےھتا�سےناہمت�ر�ےد�لوج�ڑدیےا�و�را�سےکلضفورک�مےسمتاھبئیاھبئینبےئگمتٓا�گےسرھب�ےوہئےایکڑگھےےکانک�ر�ے‬
‫کڑھ�ےےھتالہلےنمتوکا�سےساچبایل�ا�سرط�حالہلاپیناشننای�ںاہمت�ر�ےاسمےنر�وشنرکتاےہاشیدہکا�نالعموت�ںےسںیہمتاپینالف�ح‬
‫اہ��‪۸‬‬ ‫‪ 1‬با� ی‬
‫کث��‪۸�۸‬؍ ‪�۸‬‬ ‫ا� ی‬‫تفس� ب ن‬
‫‪ 2‬ی‬
‫ٓ‬
‫‪ 3‬ال معران�‪۱�۰�۳‬‬
 ‫���� �� �‬

‫کادیسھار�اسہترظنٓاجائے�۔‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ت َما ف ال ْر ِض َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ َّ ْ ٓ َ َّ َ َ َ ْ َ ُ ْ‬
‫ْ‬
‫ت َب ْيَ‬
‫ج ْي ًعا ّما الف َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫م لو انفق‬ ‫‪۰‬۝‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ي ‪۶۲‬۝ والف بي قلو ِ ِب ۭ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬
‫ص ٖه و ِبلمو ِم ِن ۙ‬ ‫هوال ِذي ايدك ِبن ِ‬
‫ٌ‬
‫م‬ ‫ْ‬
‫ِي‬ ‫ك‬ ‫َ‬
‫ح‬ ‫ي‬
‫َ‬ ‫ّ‬
‫م‪۰‬۝ اِن ٗه َعز ْ ٌ‬ ‫ۭ‬ ‫ْ‬ ‫هللا َا َّلف َب ْي َ ُ‬
‫ن‬
‫َ‬ ‫ُقلُ ْوب ْم َو ٰلك َِّن َ‬
‫‪1‬‬
‫‪۶۳‬۝‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬
‫ترجہم‪� :‬وہیوتےہسجےناپیندم�دےسا�و�روممون�ںےکذ�ریہعےساہمت�ر�یاتئدییک ��‪،‬ا�و�روممون�ںےکد�لایکُد�وسر�ےےکاستھوج�ڑدیے‬
‫تمر�وئےزمنییکاس�ر�ید�ولتیھبرخ�چرکڈ�الےتوتِا�نولگو�ںےکد�لہنوج�ڑےتکسےھترگمو�ہالہلےہسجےنا�نولگو�ںےکد�لوج�ڑ�ے�‪،‬‬
‫قیًانی�و�ہڑب�ازبر�دستا�و�رد�اناےہ�۔‬
‫الهل �‪َ ،‬و ُك ْن تُ ْ� ُم َت َف ّر ِق ي نَ� ٔفا َّل َف ُك ُ‬
‫الهل ِب ي�؟‬ ‫اال ْن َص ِار‪َٔ ،‬ا َ ْل َٔا ِج ْد ُ ْك ُض َّل ًل فَ َ� َد ُ ُ‬
‫اك ُ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ شَ َ َٔ‬
‫فقال ي‪ �:‬مع�‬
‫ِ‬ ‫ِب ي‬
‫�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺےنغز�و�ہاطئفےکومقعرپ�اناص�رکوماخطبوہکرفرمایاتاھ�ا�ےرگ�و�ہاناص�ر�!کایمںیےنںیہمترسےتےسےکٹھبوہئےہن‬
‫‪2‬‬
‫رھالہلاعتلٰینےریم�یدب�ولتںیہمتدہ�ایتےسون�ا�ز�ا�؟�ا�و�رتمدج�اجد�اتےھوتمری�یوجہےسالہلاعتلٰینےمتںیمالتفدیپ�افرما� �دی�۔‬
‫پایاپ �‬
‫چاننہچ حتف ہکم ےک دعب ایاسہی وہ�ا�‪،‬فحت ہکم ےک دعبلو�گ وف�ج د� فرو�ج د�ائر�ہ اسال�م ںیم د�اخل وہئے ا�و�ر�ا�نیکرفنتںی تبحم ںیم دبتہل‬
‫ہوئگںی�‪ ،‬سمجواملنو�ںوکفصہحیتسہےساٹمناچاہےتےھتو�ہا�نےکدستوبا�ز�وبنےئگ�‪�،‬الہلاعتلٰیہرچزیپر قد�ر�ترھکاتہےا�و�ر�ا�سےکاسمےن‬
‫کوئیانگ�ہڑب�اہنںیہکو�ہاسےشخبہنےکسا�و�رکوئیبیعڑب�اہنںیہکو�ہاسےڈھانپہنےکس�۔‬

‫اَل ُمُكىٰهْنَي ُهّٰللا ِنَع َنْيِذَّلا ْمَل ْمُكْوُلِتاَقُي يِف ِنْيِّدلا َو ْمَل ْمُكْوُجِرْخُي ْنِّم ْمُكِراَيِد‬
‫جن ولگو�ں ےن مت ےس دین ےک اب�ر�ے ںیم ڑل�ائی ںیہن ڑل�ی ا�و�رںیہمت الج وطن ںیہنایک�ا�ن ےک استھ‬

‫ُّبِحُي‬ ‫َهّٰللا‬ ‫َّنِا‬ ‫ْمِهْيَلِاؕ‪١‬‬ ‫َواْۤوُطِسْقُت‬ ‫ْمُهْوُّرَبَت‬ ‫ْنَا‬

‫سول�ک و احاس�نرکنے ا�و�رافصنمنہ ےلھب تربا�ٔو کرنے ےس الہلاعتلٰی متںیہںیہن ر�وکات�‪،‬لبہک الہلاعتلٰی تو اناص�فرکنے‬

‫ْمُكْوُلَتٰق‬ ‫َنْيِذَّلا‬ ‫ِنَع‬ ‫ُهّٰللا‬ ‫ُمُكىٰهْنَي‬ ‫َنْيِطِسْقُمْلا‪۰۰۸‬اَمَّنِا‬

‫�و�الو�ںےستبحمرکتاےہ�‪�،‬الہلاعتلٰیمتںیہرص�فا�نولگو�ںیکتبحمےسر�وکاتےہوہنج�ںےنمتےسدینےکاب�ر�ے‬

‫يِف ِنْيِّدلا َو ْمُكْوُجَرْخَا ْنِّم ْمُكِراَيِد َو اْوُرَهٰظ ىٰۤلَع ْمُكِجاَرْخِا ْنَا ْمُهْوَّلَوَتۚ‪١‬‬
‫مںی ڑل�ائای�ں ڑلیں ا�و�رںیہمت دیس ےس اکن�ل دیےئ�ا�و�ر دیس ےس اکن�ل دیےن و�الو�ں یک دم�د یک�‪،‬‬

‫‪ 1‬االنفال�‪۶�۲�،۶�۳‬‬
‫َّ َ َ ُ ْ َ ْ ُ َٔ َّ َ ُ ُ ُ ُ ْ َ َ ْ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ ْ َ َّ‬ ‫َ ُ ََ‬
‫‪ 2‬حصیح ب خ�اری ِكتاب املغ ِازي ب�ب غزو ِة الطا ِئ ِف �‪،۴�۳�۳�۰‬حصیح مسمل ِكتاب الزك ِة ب�ب ِإعط ِاء الولفةِ قل بو�م عل ِإالسل ِم‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َوت َص ُّب ِ� َم ْن ق ِو َي ِإ ي َ�ان ُه �‪۲�۴�۴�۶‬‬
 ‫���� �� �‬
‫لم ت‬
‫م�‬
‫َوْنَمْمُهَّلَوَتَّيَكِٕىٰٓلوُاَفُمُهَنْوُمِلّٰظلا‪�(۰۰۹‬ا ح�ن��ۃ�‪)۸�،�۹‬‬
‫جوول�گایےسافک�رےستبحمرکیںو�ہ(قطعً�ا) ظالمںیہ۔‬
‫�الہلںیہمتا�ساب�تےسںیہنر�وکاتکہمتا�نولگو�ںےکاستھیکینا�و�ر�اناص�فاکبرتائوکر�ونجوہ�ںےندینےکاعممہلںیممتےسگنجںیہنیکےہ‬
‫�‪،‬متاہ�ر�ےاستھضغب عود�و�ا�تاکبرتائوہنںیایکا�و سم�راملنو�ںےکالخ�فوشم�ر�ےا�و�ر�ر�ائےا�و� تہرایھ�ر�و�ںےسافک�رکیدم�دکرکےمتںیہرجہ�ت‬
‫ایک ت‪،‬و�اناص�فاکتاقضاتویہےہہکمتیھبا�سےکاستھدع�ا�و�تہنرک�و�‪�،‬دشنما�و�رغری�دشنموک�ایکیہد�رجہںیمرھکان�ا�و�ر�د� نوو�ںےس‬
‫پرجموب�رہنںی �‬
‫ںیہن‪�،‬اناص�فوتیہےہہکمتا�نےکاستھاچاھبرتائوکر�و�ا�و�ر�رشےتا�و�ررب�ا�د�ر�یےکاحل�ظےسا�نےکوجحوق�قمت‬
‫�ایکاسیجسول�کرکنا�اناص�ف �‬
‫وکاہیہنرک�و�‪،‬یجےسا�ولا�دکو�و�الدینےکوقح�قےکاب�ر�ےںیم مرفایا‬
‫پرعائدہوتےںیہاہنںیا�د�اکرنےںیم ت‬
‫ُّ ْ‬ ‫ك بهٖ ع ْل ٌمۙ‪۰‬۝ َف َل ُتط ْع ُه َما َو َصاح ْ ُ‬
‫َ َ‬ ‫َْ‬ ‫ع َا ْن ت ُ ْش َك ْ‬
‫َ ْ َ َ ٰ َ َ ٰٓ‬
‫ب َما ِف الدن َيا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب َما لي َس ل ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫واِن جاهدك‬
‫ْ ً‬
‫‪۰‬۝ ‪1‬‬
‫َمع ُر ْوفا۔۔۔ ‪۱۵‬۝‬
‫ترجہم�‪:‬یلنکاگرو�ہھجترپدبائوڈ�الںیہکریم�ےاستھوتیسکایےسوکرشیکرک�ےےسجوتںیہناجناتوتا�نیکاب�ترہگزہنام�ندنایںیما�نےک‬
‫ساتھکین تربائورکتار�ہ۔‬
‫َّ َ ُ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ه ُ شْ َ ٌ ف‬ ‫َق ِد َم ْت َع َ َّل ُٔا ِّ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬فقل ُت‪ َ :‬ي�‬ ‫�كة ِ ي� َ ْع ِد ق َر ْي ٍش ِإذ َع َاه َد ْه ف ْاس َتف َت ْي ُت َر ُسول الهلِ صل‬ ‫م وِ ي َ م ِ‬ ‫ي ي‬
‫َُّٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُٔ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ٌ‬ ‫ول الهلِ ‪َ ،‬ق ِد َم ْت َع َّل ا ِّم َو ِ َ َ َ‬
‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫َُ َ‬
‫م؟ قال‪:‬ن َع ْم‪ِ ،‬ص ِ يل ام ِك‬ ‫ّ‬
‫ه ر ِاغبة‪ ،‬افا ِصل ا ِ ي‬ ‫ي ي ي‬ ‫رس‬
‫�اسامئ ‪r‬بتنا ببورکنےرع�ضیکایکرمتہبریم�یو�الد�ہرقیشےساعمہد�ےےکزمانےںیمٓائیا�سوقتو�ہرشم�کںیھتںیمےنرع�ضیک‬
‫�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ! مری�یام�ں�(جناکنا�مہلیتقایب�نایکاجتاہے) �ٓائیوہئیےہا� �ور�ا�بکتو�ہاپےندینےسالگںیہکایںیما�ن‬
‫‪2‬‬
‫کےاستھہلصرحیمرکیتکسوہ�ں�؟ �ٓا�پﷺےن مرفایااہ�ںاپینو�الد�ہےسہلصرحیمرک�و�۔‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ ُ‬ ‫َٔ َ َ َ‬ ‫َ ْ َّ‬
‫الز َب ْي ِ� َع ْن ا ِب ِيه‪ ،‬قال‪ :‬ق ِد َم ْت ق َت ْي ةُل ْاب َنة َع ْب ِد ال ُع َّزى ْب ِ ن� َع ْب ِد ا ْس َع َد ِم ْن َب ِ ن ي� َما ِل ِك ْب ِ ن� َح َس ٍل‪َ ،‬عل‬ ‫الل ْ ن� ُّ‬
‫عب ِد ِ ب ِ‬
‫ُ َ‬ ‫َٔ ْ َ ْ َ‬ ‫َ َ ْ َ َ ُ شْ َ ٌ َ َٔ َٔ‬ ‫ْ َ ت َٔ ْ َ َ ْ َ َٔ َ ْ َ َ‬
‫�كة‪ ،‬فا َب ْت ا ْ َس ُاء ان تق َبل َه ِد َّي تَ َ�ا‪َ ،‬وت ْد ِخل َها َب ْي تَ َ�ا‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫اب‪َ ،‬و ِق ٍرظ‪ ،‬وس ٍن و ِ يه م‬ ‫ابن ِ َ�ا اساء ابن ِة ا ِب ي� بك ٍر ِب َ�د يا�‪ِ ،‬ض َب ٍ‬
‫وك ِف‬ ‫ني َ ْل يُ َقا ِتلُ ُ ْ‬ ‫للا َع َّالذ َ‬ ‫ن ُُ‬
‫اك َّ ُ‬ ‫َ َ َٔ َ ْ َ َ ُ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َٔ نْ زَ َ َّ ُ َ َّ َ َ َّ َ‬
‫{ل يَ ْ َ‬ ‫فسالت عا ِئشة الن ِب يَّ� صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬فا�ل الل عز وجل‪:‬‬
‫ِ ِ‬
‫َٔ ْ ُ َ‬ ‫َٔ ْ َ ْ َ‬ ‫َ ٓ ْ ٓ َ َٔ‬ ‫ّ‬
‫ني‪ِ 3‬إل ا ِخ ِر الَي ِة‪ ،‬فا َم َر َها ان تق َبل َه ِد َّي تَ َ�ا َوان ت ْد ِخل َها َب ْي تَ َ�ا‬ ‫الد ِ‬
‫ِ‬
‫عدب�الہلنبزبری‪t‬سےرم�و�یےہتقہلیاپینیٹیباسامئ تنبابوبرک‪t‬کےاپ�ساسنڈ�ے�‪،‬نپریا�و�رگیھاکحتہفےلرک�ٓائیا�و�ر�و�ہرشمکہ‬
‫‪ 1‬لقمان�‪۱�۵‬‬
‫َّ َ َ ُ َ ْ َّ َ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َٔ ْ َ نَ َ َّ ْ َ ْ َٔ ْ َ َ ْ َ َ ْ ن َ َ ْ َ ُ‬
‫‪ 2‬مسندامحد�‪،۲�۶�۹�۱�۵‬حصیح مسمل ِك َتاب الزك ِة ب�ب فض ِل النفقةِ والصدقةِ عل القر ِب ي� والزو ِج والول ِد‪ ،‬والوا ِلد ي ِ� ولو كنوا‬
‫� ِك�‪ ،۵�۹�۷�۸‬مسندامحد �‪۲�۶�۹�۱�۵‬‬
‫ُ شْ‬ ‫َ ُ َٔ َ َ ُ َ ة َ‬ ‫خ‬ ‫ُم شْ نَ‬
‫� ِك ي��‪ ،۲�۳�۲�۵‬حصیح ب�اری ِكتاب االد ِب ب�ب ِص ِل الوا ِل ِد امل ِ‬
‫ِ‬
‫‪ 3‬املمتحنة‪8 :‬‬
 ‫���� �� �‬

‫تیھ�‪�،‬اسامئ‪r‬نےا�سےکےفحتوبق�لرکنےا�و�ر�اسےاپےنرھگمںیٓانےےسعنمرک�دیا�‪�،‬ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪r‬نےا�سےکاب�ر�ےںیمیبن‬
‫کریمﷺےسوپچاھ تو�الہلاعتلٰینےہیٓایترکیہمان�ز�ل مرفا�د�ی’’ �الہلںیہمتا�ساب�تےسںیہنر�وکاتکہمتا�نولگو�ںےکاستھیکینا�و�ر�اناص�ف‬
‫کابرتائوکر�ونجوہ�ںےندینےکاعممہلںیممتےسگنجںیہنیکےہا�و�رںیہمتاہمت�ر�ےرھگ�و�ںےسںیہناکنلاےہ�‪�،‬الہلاناص�فرکنےو�الو�ں‬
‫‪1‬‬
‫رکو�ا�و�ر�اسےاپےنرھگمںیٓانےیکاجا�ز�تد�و�۔‬
‫وکوب�ل ل‬
‫کوسپدنکرتاہے�۔‘‘ �ٓا�پﷺےنمکحدیاکہا�سےکاحتئف ق‬
‫�الہلاناص�فرکنےو�الو�ںوکسپدنکرتاےہ�‪،‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ ْ ُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫الق ِس ِط ي نَ� ِع ْن َد الهلِ َعل َم َن ِب َا� ِم ْن ن ٍور‪َ ،‬ع ْن َي ِ� ي ِن�‬ ‫َع ْن َع ْب ِد الهلِ ْب ِ ن� ْع ٍرو‪،‬قال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ِ :‬إن‬
‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫ُ َ ف ْ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫ح ِن َع َّز َو َجل‪َ ،‬و ِك َتا َي َد ْي ِه َي ِ� ي نٌ�‪ ،‬ال ِذ ي نَ� َي ْع ِدلون ِ ي� ُح ِك ِه ْم َوا ْه ِل ي ِ� ْم َو َما َولوا‬
‫الر ْ َ‬
‫َّ‬
‫�ا�و�ر�اناص�فیکتلیضفںیمدبع�الہلنبرمع�و‪t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺنےا� شرا�د مرفایااناص�فرکنےو�الےرحنمےکد�ائںیاجنب‬
‫ربنمو�ںرپوہ�ںےگا�و�رالہلےکد� نوو�ںد�ائںیاہتھںیہہیو�ہول�گوہ�ںےگوجاپینرعایاا�و�راہل عوای�لںیمدع�ل‬
‫�ا�و�رالہلےکزن�دیکون�رےک �‬
‫‪2‬‬
‫�و�اناص�فرکتےوہ�ںےگ�۔‬
‫وڑ�ے‬
‫متںیہا�نولگو�ںےکاستھتخسر�ویہاتخای�ررکنےاکحقےہوہنج�ںےنایام�نوبق�لرکنےیکاپ�د�ا�شںیممترپاناسنتیوس�زظملےکاہپ� تڑ �‬
‫رھوہا�ںیھباہمت�ر�ا‬
‫�ا�و�رمتںیہاپےنوطنا�و�ررھگبا�رکوچوھ�ڑکرہرج�ترکنےرپجموب�رکایا�و�راہمت�ر�ےاخر�ا�جںیمایکد�وسر�ےیکدم�دکیےہ�ا�و� پر �‬
‫وھچڑ�اانچنہچوجلو�گا� شرا�د�اٰلیہا�و�ر�امر�ربانیےساعر�ا�ضرکتےوہئے�ا�نےسد�وسیترکیںوہیاظلمںیہ�‪،‬یجےسفرمایا‬ ‫یپاھچہنںی �‬
‫َ َ ْ َّ َ َ َّ ُ ْ ّ ْ ُ ْ َ ّ َٗ‬ ‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۗ‬ ‫َ ُ ْ َ َ َّ ٰ ٰ ٓ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ََ‬ ‫ٰ ٓ َ ّ ُ َ َّ ْ َ ٰ‬
‫ض‪۰‬۝ وم يتولهم ِمنك ف ِانه‬ ‫صى ا ْول َِياَؔۘء‪۰‬۝ َب ْعض ُه ْم ا ْول َِيا ُء َب ْع ٍ ۭ‬ ‫ي ا َم ُن ْوا ل ت ّت ِخذوا اليود والن‬ ‫ييا ال ِذ‬
‫ٰ‬
‫َْْ َ ّ‬
‫الظ ِل ـ ِم ْ َ‬ ‫هللا َل َ ْ‬
‫م‪۰‬۝ ا َِّن َ‬ ‫ِم ْ ُ‬
‫‪3‬‬
‫ي ‪۵۱‬۝‬ ‫ي ِدي القوم‬ ‫نْۭ‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�ےولگوجوایام�نالئےوہ! یوہ�دیو�ںا�و�راسیعئوی�ںوکاپانرفقیہنانبئوہیٓاپسیہںیمایکد�وسر�ےےکرفقیںیہا�و�راگرمتںیمےسوکئی‬
‫�ا�نوکاپانرفقیانبتاےہوتا�ساکامش�ریھبرھپانیہںیمےہ�‪،‬قیانیً�الہلاظلوم�ںوکاپین نہرامئیےسرحم�و�مرکدیاتےہ�۔‬

‫اَهُّيَاٰۤي َنْيِذَّلا اْۤوُنَمٰا اَذِا ُمُكَءٓاَج ْال ُم ْٔو ِم ٰن ُ‬

‫ت ٍتٰرِجٰهُم َّنُهْوُنِحَتْماَفؕ‪١‬‬
‫�ا�ے ایام�ن و�الو ! جب اہمت�ر�ے اپ�س وممن وع�رتںی رجہ�ت رک ےک ٓائںی وت مت ا�ن اک اتماح�ن ول�‪،‬‬

‫‪ 1‬مسندامحد�‪۱�۶�۱�۱�۱‬‬
‫ْ َ َ َّ‬ ‫َ ُ ُ َ ْ َ ئ َ ْ َ ّ َ َ ّ ْ َّ َّ َ نَّ ْ َ ْ ْ َ‬ ‫َ ُ ْ َ َ َ ُ َ َ ة ْ َ َْ‬
‫ال� عن ِإدخ ِال الشقةِ‬
‫الرف ِق ِب�لر ِعيةِ ‪ ،‬و ِي‬
‫ا�‪ ،‬وال ِث عل ِ‬
‫ال ِ ِ‬
‫يل ِإالم ِام الع ِاد ِل‪ ،‬وعقوبةِ ج‬
‫‪ 2‬حصیح مسمل ِكتاب ِإالمار ِة ب�ب ف ِض ِ‬
‫َ‬
‫َعل يْ ِ� ْم�‪۴�۷��۲ ۱‬‬
‫‪ 3‬املائدۃ�‪۵�۱‬‬
 ‫�� �� �� �‬

‫ُهّٰللَا ُمَلْعَا َّنِهِناَمْيِاِب۠ۚ‪ْ ١‬نِاَف َّنُهْوُمُتْمِلَع ُم ْٔو ِم ٰن ٍت اَلَف َّنُهْوُعِجْرَت‬

‫�د�ر�اصل ا�ن ےک ایام�نوک وخببی اجنےن و�الاوت الہلیہ ےہنکیلاگر و�ہںیہمت ایام�ن و�الای�ں ولعم�م وہ�ںوت ا�بمت اہنںی‬

‫ىَلِا ِراَّفُكْلاؕ‪ ١‬اَل َّنُه ٌّلِح ْمُهَّل َو اَل ْمُه َنْوُّلِحَي َّنُهَلؕ‪١‬‬
‫کافر�و�ں یک رط�ف و�اپس ہن رک�و�‪ ،‬یہ ا�ن ےک ےیل الح�ل ںیہن ا�و�ر ہن و�ہ ا�ن ےک ےیل الح�ل ںیہ�‪،‬‬

‫َو ْمُهْوُتٰا ۤاَّم اْوُقَفْنَاؕ‪َ ١‬و اَل َحاَنُج ْمُكْيَلَع ْنَا َّنُهْوُحِكْنَت ۤاَذِا َّنُهْوُمُتْيَتٰا َّنُهَرْوُجُاؕ‪١‬‬
‫�ا�و�روجرخ�چا�ناکفر�و�ںاکوہ�اوہو�ہاہنںیا�د�ارک�د�و ��‪،‬ا�نوع�رتو�ںوکا�نےکرہمد�ےرکا�نےساکن�حرکیلےنںیممترپوکئیانگ�ہںیہن�‪،‬‬

‫َو اَل اْوُكِسْمُت ِمَصِعِب ِرِفاَوَكْلا َو اْوُلَٔـْس ۤاَم ْمُتْقَفْنَا َو اْوُلَٔـْسَيْل‬

‫�ا�و�راکفروع�رتو�ںےکانمو�ساپےنےضبقںیمہنرکوھا�و�روجھچکمتےنرخ�چایکوہو�ہامنگولا�و�روجھچکا�ناکفر�و�ںےنرخ�چ‬

‫ۤاَم اْوُقَفْنَاؕ‪ْ ١‬مُكِلٰذ ُمْكُح ِهّٰللاؕ‪ُ ١‬مُكْحَي ْمُكَنْيَبؕ‪َ ١‬و ُهّٰللا ٌمْيِلَع ٌمْيِكَح‪۰۰۱۰‬‬
‫کای وہ و�ہیھب امنگ ںیل�‪ ،‬یہ الہلاک ہلصیف ےہ وجاہمت�ر�ے د�رمای�نرک رہا ےہ�‪� ،‬الہلاعتلٰی بڑ�ےملع (�ا�و�ر) کحتم و�الا ےہ�‪،‬‬

‫َو ْنِا ْمُكَتاَف ٌءْيَش ْنِّم ْمُكِجاَوْزَا ىَلِا ِراَّفُكْلا ْمُتْبَقاَعَف اوُتٰاَف َنْيِذَّلا‬
‫�و�راگراہمت�ر�یوکئیویب�یاہمت�ر�ےاہتھےسلکناجئےا�و�راکفر�و�ںےکاپ�سیلچاجئےرھپمتا�سےکدبلےاکوقتلماجئے‬

‫َهّٰللا‬ ‫اوُقَّتا‬ ‫َو‬ ‫اْوُقَفْنَاؕ‪١‬‬ ‫ۤاَم‬ ‫َلْثِّم‬ ‫ْمُهُجاَوْزَا‬ ‫ْتَبَهَذ‬

‫تو نجیک ویبیا�ں یلچیئگ ںیہ اہنںی ا�ن ےک اخر�اجا�ت ےک رب�ابر ا�د�ارک�د�و ا�و�ر ا�س الہل اعتلٰی سے ڈ�رتے رہو‬
‫لم ت‬ ‫ْ‬
‫ْۤيِذَّلاْمُتْنَاٖهِب ُم ٔو ِم ُن ْونَ‪�(۰۰۱۱‬ا م�ح�ن��ۃ�‪)۱�۰�،�۱�۱‬‬
‫جسرپمتایام�نرھکےتوہ�۔‬
‫مومن وع�رتو�ںیک رجہ�ت ‪�:‬ا�ے ایام�ن و�الو�!جبوممن وع�رتںی رجہ�ترککےاہمت�ر�ے اپ�سٓائںیوت�ا�ن ےکوممن وہنےیک اجنچ تڑپا�ل‬
‫کرلو�ا�و�ر�ا�نیکایام�نیکتقیقحالہلیہرتہبجاناتہےرھپجبںیہمتولعم�موہجائےہکو�ہوممنںیہوت�اہنںیافک�رکیرط�فو�اپسہنرک�و�‪،‬کوینہک‬
‫�اسال�موکصر�فوممنوع�رتو�ںیکافحظتےسدچلیپسیھترہطر�حیکاھبگےنو�الیوع�رتو�ںےکےئلدمیہنوکپان�ہاگ�ہانبناقموص�دنہاھت�ا�سےئلالہل‬
‫تاعلٰینےمکح مرفایاکہوجوع�رتںیرجہ�ترککےٓاجائںیا�و�رخو�دکومومہناظہرکریںوت�ا�نےکایام�نےکاب�ر�ےںیمیلسترکلوا�و�رجبامطانی�ن‬
‫ہوجائےہکو�ہالہلیکوتحدی�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺکیرسالترپایام�نرھکیتںیہوت�اہنںیافک�رکو�و�اپسہنرک�و�‪ ،‬نہو�ہافک�رکےےئلالح�لںیہا�و�رنہ‬
 ‫�� �� �� �‬

‫رھا�ناکناک�حربقر�ا�ر�ر�ہاتکسہےاچہےاخ�وندعو�ر�تےکدعبہرج�ترککےدمیہن‬
‫کاف�ر�ا�نےکےئلالح�ل�‪،‬ہا�ںاگرشوہربیھاملسم�نوہجائےوتپ �‬
‫مون�ر�ہٓاجائے�‪،‬‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َق َال‪ُ :‬س ِئل نُ‬
‫النساء؟ قال‪ :‬كن َي ْ� َت ِح نُ ُ� َّن‪ِ :‬ب�لهلِ َما‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫ول الهلِ صل‬‫اس‪ :‬ك ْيف كن امتحان َرس ِ‬ ‫ٍ‬
‫ا� َع َّ‬
‫ب‬ ‫ب‬
‫تَ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اس ُدن َيا؟ َو ِب�لهلِ َما‬ ‫خرجت ِم ْن ُبغض ز ْو ٍج َ؟و ِب�لهلِ َما خرجت َرغبة َع ْن ا ْر ٍض ِإل ا ْر ٍض؟ َو ِب�لهلِ َما خ َر ْج ِت ال ِ�م‬
‫َّ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل هل َع ُر ْب نُ�‬ ‫َٔ َّ َّ َ َ ُ َ ّ فُ َّ َ ْ َٔ ُ‬ ‫ََ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫خ َر ْج ِت ِإل ُح ًّبا ِل ِل َوِل َر ُس ِ ِ‬
‫َ‬
‫ول الهلِ صل‬ ‫ول؟ َوذ ك َر ِف ِيه ان ال ِذي كن ي� ِل ُ�ن عن ا ْم َر َرس ِ‬
‫ْ خَ َّ‬
‫اب‬
‫الط ِ‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪ w‬سےوپچاھگای�رسو�لالہلﷺا�نوع�رتو�ںاک�اتماح�نسکرط�حےتیلےھت�؟فرمای �آا�پا�نےسہیفلحایب�نےتیلہکو�ہ‬
‫شوہرکیانفرمانیرککےںیہنٓائیےہ ‪ٓ�،‬ا�بوہو�ا�ا�و� �رزمنییکدبتییلرکنےےکےیلوطب�رسری� سوایحتوتہنںیٓائی�‪�،‬و�ہیسک ندایلطیبےکےیلوتہنںی‬
‫رکا�ا�و�رخو�بٓا�زمایلانسدیناعرم‪t‬کےرپستاھجو‬
‫�ٓائیہکلبالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لیکتبحمںیمرجہ�تیکےہ�؟ قمسد�ےرک�ا�نےسوس�الا�ت ن‬
‫عو�ر�تا�نوس�الا�تاکستیلشخبوج�ا�بد�ےدتیںیوت�اہنںیافک�رکیرط�فو�اپسہن مرفاتے�۔‬
‫‪1‬‬

‫ُ‬ ‫� َد َٔا ْن َل إ َ َل إ َّل ُ َٔ َّ ُ ً‬

‫َو ِق َيل‪ِ :‬ال ْم ِت َح ُان ُه َو َٔا ْن َت شْ َ‬
‫الهل َوان َم َّمدا َر ُسول الهلِ‬ ‫ِ ِ‬
‫‪2‬‬
‫�ا�و�ریہیھباہکجاتاہےہکاتماح�نہیاھتکہو�ہہملکاہش�د�تال�الہٰالا�الہلو�ا�ندمحم�رسو�لالہل کیوگ�اہیدیں�۔‬
‫�ا�نےکاکفرشوہر�و�ںےنوجمرہ�ا�نوک�دیےئےھتو�ہمتاہنںیا�د�اکر�د�و�ا�و�ر�اقناضئےدع�تا�و�ر�ولییکاجا�ز�تا�و�ر�د�وعا�د�لوگ�اہو�ںیکومجو�دگیںیم�ا�ن‬
‫ل‬
‫کاقحا م�ہ�را�د�اکرکےاکن�حرکیلےنںیممترپکوئیانگ�ہںیہن‬
‫ٔ‬ ‫ٔ َّ ُ َ َّ َ َ َ ْ َ ف ٔ‬ ‫ٔ‬
‫عل�ا العدة امام‬ ‫و� اقوال ا ب ي� يوسف وحممد‪ :‬ي‬ ‫لقول ا ب ي� حنيفة‪ :‬انه ال ِعدة عل ي�ا ي‬
‫�ابونحہفی ‪a‬فرماتےںیہ ا�س وع�ر�ت رپکوئی دع�تںیہن ےہ�‪� ،‬ا�و� �راما�م ویسف ا�و�ر�اما�مدمحم ‪a‬فرماتےںیہ ا�س وع�ر�ت عرپد�ت ال�ز�م‬
‫‪3‬‬
‫ہے�۔‬
‫�ا�و�رتموخ�دبیھاکفروع�رتو�ںوک�اپےناکن�حںیمہنر�وکےرہولبہکوف� �رًاطال�قد�ےرک�اپےنےسدحیلع�ہرکد�وا�و�روجرہمتمےناپیناکفربوییو�ںوک�دیےئ‬
‫تےھو�ہمتو�اپسامنگولا�و�روجرہمکافر�و�ںےناپیناملسم�نویبیو�ںوک�دیےئےھتاہنںیو�ہو�اپسامنگںیل�‪،‬یہالہلاکحمکےہو�ہاہمت�ر�ےد�رمای�ن‬
‫یفہلصرکتاےہا�و�رلعمیوکحمیےہ�‪،‬‬
‫اص ًة ب إ��جْ َ اع ْ ُ‬
‫الناز َ ةِل َخ َّ‬
‫الز َمان ف� ت ْل َك َّ‬ ‫َ‬ ‫َق َال ْال ُق ْر ُط ُّ�‪َ :‬و َك َن َه َذا َ خْم ُص ً‬
‫وصا بذ ِل َك َّ‬
‫ال ْس ِ ِل ي نَ�‬ ‫ِِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِب ي‬

‫کث��‪۹�۲‬؍�‪۸‬‬ ‫تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬ ‫‪ 1‬ی‬
‫القد� �‪۲�۵�۶‬؍�‪۵‬‬
‫‪ 2‬فتح ی‬
‫السمرقندی۔�رالعلوم�‪۴�۳�۹‬؍�‪۳‬‬
‫ب‬ ‫تفس�‬
‫‪ 3‬ی‬
 ‫�� �� �� �‬

‫‪1‬‬
‫�اما�مرقطیب‪ a‬فرماتےںیہہکہیمکحا�سد�و�رکےاستھیہاخ�صاھت�ا�س سمرپاملنو�ںاک�اجام�عےہ�۔‬
‫�ا�و� گر�ارمتاہ�ر�یاکفربوییو�ںےکرہم�و�ںںیمےسھچکںیہمتافک�رےسو�اپسہنےلما�و� پررھمتاہ�ر�یونبتٓائےوتجنولگو�ںیکویبیا�ںا�دھر�ر�ہیئگںیہ‬
‫�ا�نوک�اتینرقما�د�اکر�د�وجو�ا�نےکدیےوہئےرہم�و�ںےکرب�ابرہو�ا�و�ر�ا�سالہلےسڈ�رتےرہوسجرپتمایام�نالئےوہ�‪،‬‬
‫َ َٔ َّ ْٔ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫ُ َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ََ َْ َ ُ‬ ‫ْ ُ ُ ْ ْ ُ َ ْ َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َو َب ْ ي نَ� كف ِار ق َر ْي ٍش‪ ،‬فكن ِف ِيه َ‪:‬عل ال َ ي� ِتيك ِم َّنا‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫الدي ِب َي ِة ال ِذي َوقع ب ي ن� َرس ِ‬ ‫ِذ كر صل ِح‬
‫َ َّ َ َ ْ َ ُ ْ ََ‬ ‫ٌ ْ َ َ َ‬
‫َر ُجل َو ِإن كن َعل ِد ِينك ِإل رددته ِإلينا‬
‫ماعہد�ہدحبیہیںیمرسو�لالہلﷺا� کو�راف�رقریشےکد�رمای�نوجماعہد�ہوہ�اتاھ�ا�سںیمایکقشیھتہکہکمرکممہےسوکئیاملسمنو�ںےکاپ�س‬
‫چالجائےاگتو�و�ہاسےافک�رکوو�اپسرک�دیںےگ۔‬
‫رصاحتںیہنیھت اظبہرکوئی (احد�)مںی د� نوو�ں یہ اشمل ےھتحلص دحبیہی ےک دعب�ا�و�ل ا�و�ل‬
‫یلنک ا�س اعمہد�ے ںیم رم�وعو�ر�تیکوکئی �‬
‫توسمامل�ن مر�دمہکرکممہ ےس اھب�گ اھب�گرکمدیہنونم�ر�ہٓاتے رہے ا�و�رصحل دحبیہییک رش�ط ےکاطمبق وجسمامل�ن رم�دمہکرکممہ ےس دمیہن‬
‫مون�ر�ہٓاجاتاتو�ٓا�پ ﷺاسےو�اپسولٹا�دیےترگمماعہد�ہدحبیہیےکدعبسبےسےلہپا�موثلک�م‪ r‬بتنہبقعنبابیطیعمرجہ�ترککے‬
‫مدیہنٓائگںی�‪،‬قریشےتھجمسےھتہکاعمہد�ہںیمو�اپیسیکرش�طرم�د� �وز�ند� نوو�ںرپلاگوہوگیا�سےئلا�ز�ر�وئےاعمہد�ہا�نےکد�وباھئیولدیبنہبقع‬
‫�ا�و�رعام�ر�ہنبہبقعاہنںیو�اپسےنیلےکےئلدمیہنونم�ر�ہچنہپےئگا�و�ر�اپیننہبیکو�اپیساکاطملہبایک�‪،‬یلنکٓا�پﷺنےا�ناکیہاطملہبرتسمکر�دیا‬
‫َ ُ ف ّ‬ ‫َف َق َال َك َن شَّ ْ‬
‫ال� ُط ِ ف ي� ِّ‬
‫الر َج ِال َو ْل َيك ْن ِ ي� ِالن َس ِاء‬
‫�رسو�لالہلﷺےن مرفایا �ا�ساعمہد�ہںیمو�اپیسیکرش�طرم�د�و�ںےکاستھوصخم�صےہوع�رتو�ںےکاستھںیہن�۔‬
‫امنانپڑ�ا‪،‬یلنکرجہ�تےکدعب�ایکاعمشرتی‬
‫�ا�و�ر�اہنںیاعمہد�ےےکا�نالاف�ظیکرط�فوتجہدلائیوت�و�ہد�موخب�د�ر�ہےئگا�و�ر�اہنںیانچا�را�سےلصیفوک �‬
‫وشہرکافرتےھ‪�،‬اسیرط�حدمیہنںیمتہبےس‬
‫�‬ ‫سمہلئڑب�یدیچیپگیدیپ�اکر�رہاتاھ�و�ہہیہکہکمرکممہںیمتہبیساملسم�نوع�رتںیاییسںیھتنجےک‬
‫سمامل�نرم�د�ایےسےھتنجیکویبیا�ںاکفرھتںیا�و�ر�و�ہہکمرکممہیہںیمر�ہیئگںیھت�‪�،‬ا�نےکاب�ر�ےںیمہیوس�ا�لدیپ�اہوتاتاھکہا�نےکد�رمای�ن‬
‫�رشہتا�ز�و�ا�جابقیےہایہنںی�‪،‬کافر�ہویب�یوک�الگرکدیےناکحمکان�ز�لںیہنوہ�اتاھ�ا�سےئلاحصبہرک�ا�م ‪ y‬کیز�وجتیںیماییسوع�رتںیومجو�د‬
‫ھتںیوجشر�ک قرپائمںیھت�‪،‬چاننہچالہلابت�ر�کوتاعلٰینےا�ساہماعمشرتیےلئسماکمہہشیہشیمہےکےئلہلصیف مرفا�دیاکہاملسم�نوع�ر�تےکےئل‬
‫کافرشوہرحال�لںیہنا�و سم�رامل�نرم�دکےےئلیھبہیاجئزہنںیہکو�ہرشم�کویب�یوک�اپےناکن�حںیمرکےھا�و سم�رامل�نوع�رتو�ںیکو�اپیسےسعنم‬
‫فرمایا�ا�و�رہیٓایتان�ز�ل مرفائی�۔‬
‫وکز�ر�ہرب�ابر�امہتیہن‬
‫جبہیمکحان�ز�لوہ�اکہاکفر�ہوع�ر�توک�اپےناکن�حںیمہنرکوھتواملسمنو�ںےنوج�الہلےکمکحےکاسمےنیسکقلعتا�و�رحمتب �‬
‫وکال�قد�ےد�ی�‪،‬‬ ‫�دیےتےھتاپیناکفر�ہویبیو�ں ط‬
‫ال َز ِاع َّي َة‪َ ،‬و ِ ي َ‬
‫ه‬ ‫ال ِغ ي َ� ِة‪َ ،‬ف تَ زَ� َّو َج َ‬
‫�ا ُم َعاو َي ُة‪َ ،‬ؤُا َّم ُ ْك ُث ٍوم ب ْن َت َ ْعرو ْ ن� َج ْرَول ْ خُ‬
‫ٍ‬ ‫َط َّل َق ُ َع ُر َي ْو َم ِئ ٍذ َقر َيب َة ِب ْن َت َٔا� ُٔا َم َّي َة ْب ن� ْ ُ‬
‫ِ بِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِب ي‬ ‫ِ‬
‫القد��‪۲�۵�۷‬؍�‪۵‬‬
‫‪ 1‬فتح ی‬
 ‫�� �� �� �‬
‫ُ‬ ‫ا� ُح َذ ْي َف َة ْ ن� َغ ِنا�‪َ ،‬ر ُج ٌل م ْن َق ْومه‪َ ،‬و ُ َها َع َل �ش ْ ِك َم َ َ َّ َ‬ ‫َٔا ُّم ُع َبيد الهلِ ‪َ ،‬ف تَ زَ� َّو َج َ‬
‫�ا ٔابو ج�م ب ن‬
‫ا‪،‬وطلق طلحة ْب نُ� ُع َب ْي ِد الهلِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫بِ ٍ‬
‫ْ َْ‬ ‫َ تَ زَ َّ َ َ َ ْ َ ُ َ ُ ْ ُ َ‬ ‫ْ َ ْ ْ ُ َّ‬ ‫َ َ َ َ ْ َْ‬ ‫َٔ ْ َ‬
‫اص‬‫اروى بنت ر ِبيعة ب ِ ن� ال ِار ِث ب ِ ن� عب ِد الط ِل ِب‪ ،‬ف�و ج�ا بعده خا ِلد ب ن� س ِع ِيد ب ِ ن� الع ِ‬
‫�زہر�ی‪a‬فرماتےںیہ�ا�سوقتدیسنارمع‪ t‬کیز�وجتیںیمرقیہیا�و�ر�ا�موثلک�مد�وویبیا�ںںیھتوجمہکرکممہںیم�اپےنرش�ک قرپائمںیھت‬
‫مریاع�ویہ(جو�ا�سوقتکتایام�نںیہنالئےےھت)‬
‫سدیناعرم‪ t‬نےاہنںیالط�قد�ےد�ی�‪�،‬ا�نںیمےسرقیہیتنبابو�امہینبریغم�ہےنا م‬
‫رکای�ا�و�ر�ا�موثلک�متنبرمع�ونبرج�و�لالزخعیوج�ا�مدیبع�الہلالہکتیںیھتنےاپینوق�مےکابوجمہابنذحیہفنباغنمےساکن�حرکلای �ا�و�رلطہح‬
‫ناک�ح ل‬
‫‪1‬‬
‫بندیبع�الہلےنا�ر�و�یتنبریبہعنباح�ر�ثنبدبع�املبلطوکالط�قد�ےد�یسجےسدعبمںیاخلدبندیعسبناع�صےساکن�حرکایل۔‬
‫ْ‬
‫اَهُّيَاٰۤي ُّيِبَّنلا اَذِا َكَءٓاَج ال ُم ْٔو ِم ٰن ُ‬
‫ت َكَنْعِياَبُي ىٰۤلَع ْنَا اَّل َنْكِرْشُي ِهّٰللاِب أًـْيَش‬
‫�ا�ےربمغیپ! جباملسم�نوع�رتںیٓا�پےسا�نابتو�ںرپتعیبرکنےٓائںیہکو�ہالہلےکاستھیسکوکرشیکہنرکیںیگ�‪،‬‬

‫َّو اَل َنْقِرْسَي َو اَل َنْيِنْزَي َو اَل َنْلُتْقَي َّنُهَداَلْوَا َو اَل َنْيِتْاَي ٍناَتْهُبِب‬
‫چو�ر�ی ہنرکیںیگ�‪� ،‬زنا اک�ر�ی ہنرکیںیگ�‪� ،‬اپین ا�ولا�دوک ہن ام�ر ڈ�الںییگ ا�و�روکئی ایاس اتہب�ن ہن ابندھںییگ وجوخ�د اپےن اہتوھ�ں‬

‫ٗهَنْيِرَتْفَّي َنْيَب َّنِهْيِدْيَا َو َّنِهِلُجْرَا َو اَل َكَنْيِصْعَي ْيِف ٍفْوُرْعَم َّنُهْعِياَبَف‬

‫ریو�ں ےک اسمےنڑھگںیل�‪� ،‬ا�و�ریسک کیناک�م ںیم ریت�ی ےبکحیم ہنرکیںیگ وتٓا�پ ا�ن ےس تعیبرکلایرکیں�‪،‬‬
‫پ �‬

‫َوْرِفْغَتْسا َّنُهَل َهّٰللاؕ‪َّ ١‬نِا َهّٰللا ٌرْوُفَغ ٌمْيِحَّر‪۰۰۱۲‬اَهُّيَاٰۤي َنْيِذَّلا اْوُنَمٰا‬

‫�ا�و�ر ا�ن ےک ےیل الہل ےسرفغم�ت بلطرکیں �‪،‬یبکش الہل اعتلٰی خبےنش و�الا ا�و�ر اعم�فرکنے و�الا ےہ�‪� ،‬ا�ےاملسمنو !‬

‫اَل اْوَّلَوَتَت اًمْوَق َبِضَغ ُهّٰللا ْمِهْيَلَع ْدَق اْوُسِٕىَي َنِم ِةَرِخٰاْلا‬
‫تم ا�س وق�م ےس د�وسیت ہن رکوھ نج رپ الہلاک بضغ ان�ز�ل وہچاک ےہ�‪ ،‬جوٓاخر�ت ےس ا�س رط�ح امیو�س وہچےک ںیہ‬
‫لم ت‬
‫اَمَكَسِٕىَيُراَّفُكْلاْنِمِبٰحْصَاِرْوُبُقْلا‪�(۰۰۱۳‬ا م�ح�ن��ۃ�‪)۱�۲�،�۱�۳‬‬
‫یجےسہکرم�د�ہاہلربقےساکفران�امدیںیہ۔‬
‫یہٓایت حتف ہکم ےس ےلہپ ان�ز�ل وہئی �‪�،‬ا�ےیبن !جباہمت�ر�ے اپ�س وممن وع�رتںی تعیبرکنے ےک ےیلٓائںی ا�و�ربوط� خرا�ص ا�ن زیچ�و�ں‬
‫کاعدہکریںنجاک�ا�رتاک�باع�موط�رپرعو�رتو�ںےسوہتاہےکہو�ہالہلیکذ�ا�ت�‪،‬صاف�تا�و�ر�افاع�لںیمیسکزیچکوشریکہنرکیںیگہکلبو�ہالہل‬
‫یگ‪،‬چو�ر�یہنرکیںیگ‬
‫�وحد�ہالشریکوکعاب�د�تاکسمقحتںیھجمس �‬

‫کث��‪۹�۴‬؍�‪،۸‬فتح الباری �‪۴�۱�۹‬؍�‪۹‬‬ ‫تفس� ب ن‬

‫ا� ی‬ ‫‪ 1‬ی‬
 ‫�� �� �� �‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ن‬
‫بغ� حق‬
‫يع�‪ :‬ال ي�خذن مال احد ي‬
‫ي‬
‫عیینریغبحقیسکاکما�لاحصلںیہنرکیںیگ�۔‬
‫�زنانہرکیںیگ�‪�،‬ا�و�راپینا�ولا�دکوقلتںیہنرکیںیگ‬
‫ف‬ ‫يع�‪:‬وال يقتلن ت‬ ‫ن‬
‫الاهلية‬ ‫بنا�ن‪ ،‬امك قتلن ي� ج‬ ‫ي‬
‫وک نزد�ہد�رگو�رہنںیرکیںیگ�۔‬‫عییند�و�رجالہتییکرط�حاپینویٹیب�ں �‬
‫�اپےناہتھاپئو�ںےکٓاگےوکئیاتہب�نڑھگکرنہالئںییگینعیوکئیوع�ر�تد� سور�یوع�ر�ترپغریمر�د�و�ںےسٓاشانئییکںیتمہتںیہناگلئےیگا�و�رنہ‬
‫�ا�سرط�حےکےصقولگو�ںںیمالیھپئےیگ�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ نَّ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ ْ ْ َ َٔ ْ َ‬
‫ا� َّن غ ْي َ� ا ْول ِد ِ ْه‬
‫و ِإ َ�ا مع ن� الك ِم‪ :‬ول يل ِحقن ِب�زو ِج ِ‬
‫‪1‬‬
‫�ا�و�ر�ا�سالک�ماکعمینہییھبےہہکوع�ر�تہچبوتکیساکجےنا�و�رشوہرکویہنیقیدلائےہکہیہچبریت�اہیےہ�۔‬
‫�ا�و�رامت�مکیناکمو�ںںیم�رسو�لالہلﷺیکاطاعترکیںگیوت�ا�نےستعیبےلںیل�ا�و�ر�ا�نیکد�لیعمجےکےیلا�نیکریصقتکیالہلاعتلٰی‬
‫سےدعائےرفغم�ترکیں�۔‬
‫والت�ج ظ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬
‫ال ُيوب ونتف الشعر عند املصيبة ت خ‬
‫و�ميش الوجوه ب ّ‬ ‫َ‬
‫ويدخل ف� ذلك ت�ك ِّ َ َ ّ ُ‬
‫وإ�ار الزينة‬ ‫الن َياح ِة وش ِق ج ِ‬ ‫ي‬
‫�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺوع�رتو�ںےسہیدہعبیھےتیلےھتہکو�ہونحہںیہنرکیںیگ� گ‪،‬ریاب�ناچ�کںیہنرکیںیگ�‪،‬صمتبیےکوقترسکےاب�ل‬
‫‪2‬‬
‫ہنںیونچںییگا�و�ر�اپانمہنںیہنںیٹیپےگا�و�ر�اپینزیتنےکاظاہ�رکےےیلربت�جںیہنرکیںیگ�۔‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ْال َب ْي َع َة َع َل َٔا ْن َل َن ُن َ‬ ‫َ ْ ُٔ ّ َ َّ َ َ َ ْ َٔ َ َ َ َ ْ َ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬
‫وح‬ ‫عن ا ِم ع ِطية قالت‪:‬اخذ علينا رس‬
‫�ا�مہیطع‪r‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺےنمہےستعیبیلہکمہونحہںیہنرکیںیگ‬
‫‪3‬‬

‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َٔ َ َ َ َ ْ َ َٔ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َع ْن َعا ِئ َش َة‪َ ،‬ق َال ْت‪َ :‬ج َاء ْت َف ِاط َم ُة ب ْن ُت ُع ْت َب َة ْ ن� َر ب َيع َة ُت َباي ُع َّ‬
‫الن ِب يَّ� َصل الهل علي ِه وسل فاخذ عل ي�ا‪{ :‬ان ل‬ ‫ِ‬ ‫بِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ ْ ْ َ َّ َ ْ ً َ َ َ ْ ْ َ َ َ َ ْ َ ‪َّ َ ُ َ َ َ ْ َٔ َ ً َ َ َ ْٔ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ٓ ْ 4‬‬
‫سقن ول ي ِنني}‪ ] ،‬الية قالت‪:‬فوضعت يدها عل را ِسا حياء‪ ،‬فا جعب رسول ِ‬
‫الل‬ ‫شكن ِبلل ِشيئا ول ي ِ‬ ‫ي ِ‬
‫ً‬ ‫َّ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َٔ نْ َ َ َ َ ْ َ َ ُ َٔ ّ َٔ َّ تُ َ ْ َ َٔ ُ َ َّ‬
‫الل َما َ ب� َي َع َنا ِإل َعل َهذا قال ْت‪ :‬ف َن َع ْم ِإذا‪،‬‬‫ال ْراة‪ ،‬ف َو ِ‬ ‫صل الهل علي ِه وسل ما راى ِم�ا فقالت عا ِئشة‪:‬ا ِق ِري اي�ا‬
‫ْٓ‬ ‫َ‬
‫ف َب َاي َ َعا ِب�لَي ِة‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬سےرم�و�یےہفاطہمتنبہبتعبجرسو�لالہلﷺےستعیبرکنےےکےیلٓائںیوت�ٓا�پﷺےنا�س‬
‫سےہیدہعلایکہ’’�و�ہالہلےکاستھیسکوکشریکںیہنرکیںیگ�‪،‬چو�ر�یںیہنرکیںیگ�‪�،‬ا�و� �رزناہنںیرکیںیگ۔‘‘تو�ا�سےنایحسےاپانہاتھ‬

‫ط�ی�‪۳�۴�۰‬؍�‪۲�۳‬‬
‫تفس� ب‬
‫‪ 1‬ی‬
‫القش�ي ‪۵�۷��۳‬؍�‪۳‬‬
‫تفس� ي‬‫‪ 2‬لطائف إالشارات = ي‬
‫َ ْ َ ُ َّ‬ ‫نن ئ َ ُ ْ‬
‫اب ال َب ْي َعةِ ب�ب بيعة ِالنس ِاء�‪۴�۱�۸�۵‬‬ ‫‪3‬۔س� نسا� ِكت‬
‫‪ 4‬املمتحنة‪12 :‬‬
 ‫�� �� �� �‬

‫�اپےنرسپر�رکھایل�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺوک�ا�سیکہیاب�تدنسپ�ٓائی�‪،‬عائہشدصیہق‪ r‬نےا�سےساہک�ا�ےاختو�ن�!�ا�ساب�تاک�اقر�ا�رکرلو�‪�،‬الہلیک‬
‫اہک�ارتمولگو�ںےنتعیبیکےہوتپرھمںییھبتعیبرکتیوہ�ںسپا�سےن‬
‫قمس !ہمےنیھبانیہابتو�ںرپ�ٓا�پےستعیبیکےہ ��‪،‬ا�سےن گ‬
‫‪1‬‬
‫�ا�سٓایترکیہمںیمذمکو�رباتو�ںرپیبتعرکیل�۔‬
‫َّ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َٔ ْ ْ َ َ َ‬ ‫َٔ َّ َ َ َ َ ض َ َّ ُ َ نْ َ َ ْ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪:‬ق ْد‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل اخ َب َ�ت ُه‪:‬قال َلا َر ُسول الهلِ صل‬ ‫� الل ع�ا‪ ،‬زوج الن ِب ي� صل‬ ‫ان عا ِئشة ر ِ ي‬
‫ِ‬
‫َّ َ‬ ‫ك ًما‪َ ،‬و َال َوالهلِ َما َم َّس ْت َي ُد ُه َي َد ْام َر َٔا ٍة َق ُّط ِ ف ي� ُ‬
‫امل َب َاي َع ِة‪َ ،‬ما ُي َب ِاي ُ ُع َّن ِإل ِبق ْوِ ِل‬
‫َ َُْ َ َ‬
‫ب�يعت ِك‬
‫�ا�مالومنمنیاعئہشدصیہق‪ r‬سےرم�و�یےہ �ٓا�پﷺرص�فوگتفگےکذ�ریہعتعیبرکتےا�و�رالہلیکمسق! یبتعںیمیھبکٓا�پےکاہتھ‬
‫‪2‬‬
‫نےیسکوع�ر�تاکاہتھںیہنوھچ�آا�پا�نوع�رتو�ںےسرص�فزبانیتعیبرکتےا�و�ر مرفاتےہکںیمےنھجتےسا�سرپتعیبیک�۔‬
‫ریو�ںےکےیلد�ر�سربع�تےہوجمر�د�و�ںا�و�رنامرح�موع�رتو�ںےسالب�اتمای�ز�دسیتتعیبےتیل‬
‫رطزعلمںیما�نان�ماہن�دپ �‬
‫�رسو�لالہلﷺےکا�س �‬
‫ہںی�‪�،‬اگریہاجئزوہتاوترسو�لالہلﷺا�سےسرپہزینہ مرفاتے�۔‬
‫َ‬ ‫ُ ُ ََ‬ ‫َّ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َع َل َّ‬ ‫ْ نَ ُ َ َ َ ُ ُ ُ َّ ُ َ ُ َ ُ َ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬
‫ا‪:‬ف ي� َما ْاس َتط ْع َت‬
‫الس ْم ِع َوالط َاع ِة‪َ ،‬يقول لن ِ‬ ‫َع ْب َد الهلِ ب� عر‪ ،‬يقول‪:‬كنا نب ِايع رس‬
‫عدب�الہلنبرمع‪t‬سےرم�و�یےہ ہمرسو�لالہلﷺےستعیبرکتےےھتا�و�ر�ٓا�پﷺ مرفاتےےھتاپیناطقتا�و�ر�وستعےک‬
‫‪3‬‬
‫ماطبق�(تماپبدن�رہوگے�)�۔‬
‫وہ�!�ار�اپےنر�برپ�ایام�ن‬
‫قیًانی�الہلانفرمانو�ںوکبتہرثک�تےسےنشخبو�الا�ا�و�رگان�ہاگ� ترابئنیرپ�احاس�نرکنےو�الاےہ�‪�،‬ا�ےولگووجایام�نالئے گ‬
‫�رھکےتوہ�‪�،‬ا�سیک ضرا�وخوشون�د�ییکاتاب�عرکتےوہ�ا�و�ر�ا�سیکان�ر�اضیےسد�و�ر�رہےتوہتویوہ�د� نواص�ر�یایکاف�روک�د�وستہنانبئوجنرپ�الہلےن‬
‫غبض مرفایاہےا�و�راہنںیٓاخر�تیکالھبئیےسرحم�و�مرک�دیاایگےہا�سےیل�اہنںیٓاخر�تںیموکئیہصحںیہنوہگاجبو�ہٓاخر�تےکرھگجائںی‬
‫گےا�و�روہا�ںتقیقحاح�لاکماشہد�ہرکیںےگا�و�ر�اہنںینیقیاکملوہجائےاگکہٓاخر�تںیما�نےکےیلوکئیہصحںیہنےہ�‪،‬‬
‫َّ َ‬ ‫ْ ُ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ نَ َ‬
‫ا� ث َو َاب ُه َواطل َع‬ ‫م َٔا ْصَ‬ ‫‪:‬ك َما يَ ِئ َس ْال ُك َّف ُ‬
‫ار ِ ْ‬ ‫َ ْن َ ْ ُ َ‬
‫اب القبو ِر ‪ ،‬قال‪ :‬كا ي ِئس هذا الك ِف ُر ِإذا مات وع ي‬
‫ِ‬ ‫ا� مسع ٍود‬
‫ع ِن ب ِ‬
‫َ‬
‫َعل ْي ِه‬
‫عدب�الہلنبوعسم�د‪w‬سےا�سٓایترکیہم’’جوٓاخر�تےساسیرط�حامیو�سںیہسجرط�حربق�و�ںںیمڑپ�ےوہئےاکفرامیو�سںیہ�۔‘‘کے‬

‫‪ 1‬مسند امحد �‪۲�۵�۱�۷�۵‬‬

‫ْ‬ ‫ات�‪،۴�۸�۹�۱‬حصیح مسمل ِك َت ُ‬ ‫َ‬
‫الق ْران سورۃ املمتحنۃ َ� ُب إذا َج َاء ُ ُك ُ َ ُ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ َ‬
‫اب ِإال َم َار ِة َ ب� ُب‬ ‫امل ْٔو ِمنات ُ َم ِاج َر ٍ‬ ‫ب ِ‬ ‫ِ‬ ‫اب تف ِس ي ِ�‬ ‫‪ 2‬حصیح ب خ�اری ِكت‬
‫ّ‬ ‫َ‬
‫ك ْي ِف َّيةِ َب ْي َعةِ ِالن َس ِاء �‪۴�۸��۳ ۴‬‬
‫ف‬
‫الس َي ِ� َ ب� ُب َما َج َاء ِ ي�‬ ‫الط َاعةِ ِف ي� َما ْاس َت َط َاع�‪،۴�۸��۳ ۶‬جامع ت�مذی َٔا ْب َو ُ‬
‫اب ِّ‬ ‫َ ُ ْ َ َ َ ُ ْ َ ْ َ َ َ َّ ْ َ َّ‬
‫‪ 3‬حصیح مسمل ِكتاب ِإالمار ِة ب�ب البيعةِ عل السمع و‬
‫ن ن ئ َ ُ ِ ْ َ ْ َ َ ُ َ ْ َ ُ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل�‪،۱�۵�۹�۳‬س� نسا� ِكتاب البيعةِ ب�ب بيعة ِالنس ِاء�‪۴�۱�۸�۶‬‬ ‫بيعةِ الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬
 ‫�� �� �� �‬

‫با�ر�ےںیمر�و�ایتےہسجرط�حاکفربوقتوم�تامیو�سوہجاتاہےا�و�ر�و�ہاپےناناج�موک�دیھکاتیلہےا�و�ر�ا�ساکماشہد�ہرکیلاتہےاسیرط�حہی‬
‫‪1‬‬
‫لو�گیھباپےناناج�مےسامیو�سںیہ�۔‬

‫بونلسمیےسابع�س‪ t‬نبرم�د�ا�ساکقوب�لاسال�م‬
‫َٔ‬
‫اس‪ :‬ا ْي ُب نَ يَّ�‪،‬‬ ‫�ار َف َ َّلا َح ضَ َ َ ٌ َ َ َ َّ‬ ‫َو َح ِد ُيث ُه َٔا َّن ُه َك َن ِ َٔلب ِيه ِم ْر َد َ ثَ ٌ َ ْ ُ ُ ُ َ ُ َ َ َ َ َ ُ َ ُ َ ُ ض َ‬
‫� ِم ْرداس قال ِلعب ِ‬ ‫اس و ن� يعبده‪ ،‬وهو جح ٌر كن يقال ل ِ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫ُ ْ ُ ْ ض َ َ َّ ُ َ ْ َ ُ َ َ َ ضُ ُّ َ َ َ ْ َ َ َّ ٌ َ ْ ً ْ َ ض َ ْ َ َ ْ َ ْ ض َ ُ َ ً َ ُ ُ‬
‫اعبد ِ� ِار ف ِإنه ينفعك وي�ك‪،‬فبينا عباس يوما ِعند ِ� ِارإذ ِسع ِمن جو ِف ِ� ِار من ِاد ي� يقول‪:‬‬
‫عاب�س‪ t‬بنرم�د�ا�سےکو�الدمر�د�ا�سامض�رنامیایکتبیکرپسشتایککرتےےھت�‪�،‬انوہ�ںےناپےنےٹیبوککاہکہامض�رہیاہمت�ر�ےرہطر�ح‬
‫کےعفن قنواص�ناکاملکےہا�سےئلا�سیکوخشون�د�یاحصلرکنےےک ےئلںیہمتا�سیکد�لوجا�ن ےسرپسشترکنیاچہےی�‪،‬چاننہچاپےن‬
‫با�پیکدہ�ایتےکاطمبقو�ہیھبا�سیکوپجاپا�ٹںیمگلےئگ�‪�،‬ایکد�نبجو�ہا�سیکابع�د�تںیموغشم�لےھتہکایکانم�د�ییکٓا�و�ا�زینس‬
‫�ار َو َع َاش َٔا ْه ُل ْ َ‬ ‫َٔ ْ َ ض َ‬ ‫َ ُّ‬ ‫ُ ْ َْ‬
‫ال ْس ِج ِد‬ ‫اودى ِ ِ‬ ‫ ‬ ‫قل ِللق َبا ِئ ِل ِم ْن ُسل ْي ٍ� ِك َها‬
‫ُ‬ ‫َب ْع َد ْب ن‬ ‫َّ َّ َ َ ُّ َ ْ‬
‫ا� َم ْر يَ َ� ِم ْن ق َر ْي ٍش ُ ْم َت ِدي‬ ‫ِ‬ ‫ ‬ ‫الن ُب َّوة َو ُال َدى‬ ‫إن ال ِذي و ِرث‬
‫َ َّ ُ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫ً‬ ‫َٔ ْ َ ض َ َ َ‬
‫الن ِب يّ� َم َّم ِد‬ ‫اب إل‬ ‫ِ‬ ‫ق ْبل ال ِك َت‬ ‫ ‬ ‫� ِار َوكن ُي ْع َب ُد َم َّرة‬ ‫اودى ِ‬
‫ِ‬
‫َّ َ َٔ َ‬ ‫فَ َ َّ َ َ َّ ٌ ض َ َ َ َ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فا ْس َل‬ ‫�رق عباس ِ� ِار‪ ،‬و ِلق ِب�لن ِب ي� صل‬
‫ِ‬
‫جوضام�دکی رببا�د�ی ا�و�ر�رسو�ل الہل ﷺکی وبن�تاک�اعال�نرک�رہییھت �‪،‬عاب�س نب رم�د�ا�سوک�الہل ر�ب الزع�ت ےنرطف�تمیلس اطعفرمائییھت‬
‫�‪�،‬و�ہا�سد�و�رمںییھباب�د�ہونشیےسد�و�رہیرہےتےھت�ا�سٓا�و�ا�زکوسنرک�و�ہاکنپےئگ�انوہ�ںےناپےنو�الدکےوبعم�دضام�رکو�ٓا�گںیموھجنک‬
‫‪2‬‬
‫رکای�۔‬
‫�دیا�ا�و�رسدیھےیبناکر�مﷺکیاب�رگا�ہںیمچنہپرک�اسال�موبق�ل ل‬
‫�رسو�لالہلﷺنےابع�س‪ t‬بنرم�د�ا�سوکمدمو�رنامیایکاجگریعاطفرمائیا�و�رترحیر�ی مرفا�نانعیت مرفایاجساکضموم�نوی�ںاھت�۔‬
‫ح ِن َّ‬
‫الر ِح ي ِ�‬ ‫الر ْ َ‬
‫س الهلِ َّ‬ ‫ْ‬
‫ِب ِ‬
‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫فَ‬ ‫ٔ َ‬ ‫َه َذا َما َٔا ْع َط َّ‬
‫الن ب ُّ� ُ َم َّم ٌد َع َّب َ‬
‫اس ْب نَ� مرداس السىمل‪ ،‬اعط ُاه مدمورا �ن خافه ِف ي َ�ا فل َح َّق ُل‪َ ،‬و َحق ُه َح ٌّق‬ ‫ِي‬
‫َو َك َت َب ْال َع َل ُء ْ نُ� ُع ْق َب َة َو شَ�دَ‬
‫ِ‬ ‫ب‬
‫بمسالہلالرمحنٰالرحمی‬
‫یہو�ہہیطعےہوجحمدم�انلیبﷺنےابع�س‪ t‬بنرم�د�ا�ساسلیملوک�دیا� �‪ٓ،‬ا�پےنا�نوکمدمو�رعاطکایجو�ا�نےکالخ�فقحاتجئےاگ�ا�ساککوئی‬
‫حقںیہناصلقحاہنںیاکہے�۔‬

‫کث��‪۱�۰�۳‬؍�‪۸‬‬
‫ا� ی‬‫تفس� ب ن‬
‫‪ 1‬ی‬
‫ثٓ‬
‫ا� ہشام�‪۴�۲�۷‬؍�‪،۲‬الروض االنف�‪۲�۶�۰‬؍�‪ ،۷‬عیون اال��‪۹�۳‬؍�‪۱‬‬ ‫‪ 2‬بن‬
 ‫�� �� �� �‬

‫کاتبا�و�رگو�ا�ہالع�ءبنہبقع‬
‫‪1‬‬

‫َ‬ ‫رجعت َب ِ ن� ُس َل ْي� ِإ َل بالدمه‪ ،‬وذكر إسالم ْال َع َّب ُ‬

‫اس َوب ِ ن ي� ُسل ْي ٍ�‬ ‫ي ٍ‬
‫چدن�د�ندعبجبونبلسمیےک فودنےاب�رگا�ہرسالتںیماحضرہونےےکدعبو�اپیساک�ا�ر�ا�د�ہایکتوابع�سا�و�رونبمیلسد� نوو�ںےکاسال�مالنےاکذکر‬
‫‪2‬‬
‫بیھایک�۔‬
‫مدیہنونم�ر�ہےسر�و�انیگ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ ْ ُ َ ْ نَ ُ َ ْ ن ْ ن ُ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ َّ َ َ َ َ شْ‬ ‫َْ َ ٔ‬ ‫ََ‬
‫� َم َض ْ ي نَ� ِم ْن َر َم َضان‬
‫ا� عتبة ب ِ ن� خل ٍف ال ِغف ِاري‪ ،‬وخ َرج ِلع ٍ‬ ‫ال ِدينة ا ب�رمه‪ ،‬كثوم ب� حص ي ِ� ب‬ ‫َو ْاس َت ْخلف عىل‬
‫الز َب ْي ُ� ْب نُ� ْال َع ّو ِام‪ ِ ،‬ف� ِم َائ َت ْ ي ن� ِم ْن ْ ُ‬
‫ال ْس ِ ِل ي نَ�‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َٔا َم َام ُه ّ‬ ‫ََ َ َُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫‪،‬وخرج بعد العرص وق ِدم رس‬
‫ِ‬ ‫ي‬
‫�د�سرماض�ناملاب�ر�کٓاٹھرجہ�ی(�ابدت�اجون�ر�ی�‪۶�۳�۰‬ئ�)کو�ٓا�پﷺنےدمیہن لکرپوث�منبنیصحنبہبتعنبفلخافغ�ر�ی‪t‬جنیکتینک‬
‫�ابو�رہمیھتوک�ا�و�ر�ابن دعس ےکاطمبق دبع�الہل ابن ا�موتکم�م ‪ r‬کو�اپانقائم اقم�مرقم�رفرمایا�ا�و�رعرصکے دعباج�ں اثن�ر�و�ں�‪،‬پر�و�انو�ں رسالت‬
‫ل‬
‫کاشلرکلےرکہکمیکرط�فر�و�انہوہئے�‪،‬جبرسو�لالہلﷺا صلصلےچنہپوت�زبریبنالوع�ا�م‪t‬کو�د�وسواملسمنو�ںےکرمہ�ا�ہٓاگےر�و�انہ‬
‫‪3‬‬
‫کای�۔‬
‫َ‬ ‫اس َم َع ُه‪َ ،‬ؤَا ْو َع َب َم َع َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ْ ُ‬ ‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل‪َ ،‬و َص َام َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ال َه ِاج ُرون‬ ‫ِ‬ ‫الن ُ‬ ‫ف َص َام َر ُسول الهلِ َصل ُ ِ‬
‫� ِة ٓا َل ٍف ِم ْن ْ ُ‬ ‫َ ْ َٔ ْ َ ُ َ َ ْ َ َ َ َّ ْ َ ْ ُ نْ ُ ْ َٔ َ َ َ ْ نُ ْ َ َ ثُ َّ َ ضَ َ تَّ نَ زَ َ َ َّ َّ‬
‫الظ ْه َر ِان ِ ف ي� َع شَ َ‬
‫ال ْس ِ ِل ي نَ�‬ ‫والنصار‪ ،‬فل يتخلف عنه ِم�م احدقال با� إساق‪ � :‬م� ح� �ل مر‬
‫َ َ ْ ُ َ ْ َ َ َٔ ٌْ‬ ‫َ َ ْ ٔ َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ َ ُ ُ َ ْ ضُ ُ َٔ ْ ٌ‬
‫� ْم‪ :‬الف‪َ ،‬و ِم ْن َب ِ ن ي� غفار اربع مائة‪،‬و ِمن اسمل اربع مائة‪،‬و ِمن مز ينة الف‬ ‫سل� سبع مائة‪ .‬ويقول بع‬ ‫ِ‪،‬م ْن َب ِ ن ي� ي‬
‫َٔ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُ ْ‬
‫ا� ْم‪َ ،‬وط َوا ِئف ال َع َر ِب ِم ْن ت ِ� ي ٍ� َوق ْي ٍس َوا َس ٍد‬‫َ َ َ َ ُ َ َ َ َ ئ ُ ْ ْ ُ ْ َ ْ َٔ ْ َ َ ُ َ َ ئ‬
‫وثلثة نف ٍر‪ ،‬وس ِ ُا�ه ِمن ق َري ٍش والنص ِار وحلف ِ ِ‬
‫�رسو�ل الہلﷺ ا�و�رسباجمہدین اسال�م ےن ر� �وز�ہ کراھ�ا�و�رماہجرین و�اناص�رمںی ےسوکئیصخش ےھچیپںیہن رہاتاھ�‪�،‬ابن اساح�قےتہکںیہخمفلت‬
‫رقتًاب�ٓاٹھلیمد�و َ�رم َّر‬ ‫قابئلر�اسےتںیمٓاکرلمےتاجتےےھتاہی�ںکتہکبجرکشل�اسال�مےنہکمرکممہےسایکزنم�لےکافصےلرپعیین ی‬
‫َّ‬
‫الظ ْه َر ِان(�و�ا�د�یافطہم) کےاقم�مرپپڑ�ائو�ڈ�الا�ا�سوقتاجمہدینیکدعت�ا�د�د�سزہ�ا ت�ریھ ��‪،‬ا�نںیمونبلسمیاس�توسیا�ایکزہ�ا�رتیھا�و�را�نرپضاح�ک‬
‫بنایفس�ن‪� t‬امریمرق�رےھت�‪،‬بونافغ�رںیمےساچ�روس�ا�و�ربون�اسملےساچ�رسو�ا�و�ربونمزیہنایکزہ�ا�رتنیوساجناب�ز�و�ںےکاستھےھت�‪،‬باقی سب‬
‫‪4‬‬
‫قریش‪�،‬اناص�ر�ا�نےکحلف�ا ��ءا�و�ر�دیرگقابئل �‬
‫ونبمتمی‪،‬بونقسیا�و�ربون�اسدسےقلعترھکےتےھت�۔‬ ‫�‬
‫�‬
‫زغو�ہںیماماہ�تالومنمنیا�مہملس‪� t‬ا�و�رومیمنہ‪ٓ� t‬ا�پﷺےک ہمسف�رھتںی�۔‬ ‫�ا�س �‬

‫کث��‪۶�۹�۴‬؍�‪۴‬‬ ‫وال�ایۃ�‪۳�۵�۳‬؍� ی‬
‫‪،۵‬الس�ۃ النبویۃ ب ن‬
‫ال� ی‬ ‫‪ 1‬البدایۃ ن‬
‫‪ 2‬اسدالغابۃ�‪۱�۶�۲‬؍�‪۳‬‬
‫‪3‬ا� سعد�‪۱�۰�۲‬؍�‪،۲‬مغازی واقدی�‪۸�۰�۱‬؍ ‪�۲‬‬
‫بن‬
‫ا� ہشام�‪۴�۲�۱‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 4‬بن‬
 ‫�� �� �� �‬

‫صاحبہرک�ا�م ‪ y‬کو�رماض�نںیمافاط�رکیاجا�ز�تدیان‪:‬‬
‫َ َ ُ َٔ ْ َ َٔ ْ َ‬ ‫ََ َ‬
‫َح تَّ� َبلغ الك ِد َيد‪َ ،‬و ُه َو َم ٌاء َب ْ ي نَ� ُع ْسفان‪َ ،‬وق َد ْي ٍد افط َر َوافط ُروا‬
‫َ‬ ‫َ َ ُ‬
‫جبٓا�پﷺ ُع ْسفان �ا�و�رَق َد ْي ٍدکےد�رمای�ناقم�م الك ِد َيد‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ‬
‫(امل َاء ال ِذي َب ْ ي نَ� ق َد ْي ٍد َو ُع ْسفان‬
‫‪1‬‬
‫رٹد�و�رسعاف�نا�و�ردقیدےکد�رمای�نو�اقعےہ�۔‬
‫یہایکاج�ر�یہمشچےہ جومہکرکممہےس�‪۸�۶‬کولیمرٹا�و�رمدیہنونم�ر�ہےس�‪۳�۰�۱‬کولیم �‬
‫َ ُ َ َّ ُ َ ّ َّ ُ ْ ُ‬
‫اس ال َي ْو َم ق َد ْي ًدا‬ ‫وهو ال ِذي تس ِم ِيه الن‬
‫‪2‬‬
‫�اما�مابناقلمی‪ a‬کاہکانہےہیوہیہگجےہےسجول�گٓا�جلکدقیدہکےتںیہ�۔‬
‫‪3‬‬
‫پرہپےچنوت�وہا�ںاحصبہرک�ا�م ‪ y‬کیتقشمےکایخ�لےسر� �وز�ہافاط�ر مرفایاا�و�رصاحبہرک�ا�م ‪ y‬نےیھبٓا�پیکاقدت�ا�ءمںیر� �وز�ہوت�ڑ�دیا�۔‬
‫وھچڑ�ےوہئےر� �وز�و�ں‬
‫قر�ٓا�ندیجممںییھباسمفرکےےئلاخ�صاجا�ز�تےہہکاسمفرنہاچہےوت�ر� �وز�ہرفسمںیہنرکےھایسرفپو�ر�اکرکے �‬
‫کوپو�ر�اکر�ے�۔‬
‫ْ‬ ‫ْٔ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َي ُص ُّب ْ َ‬
‫ال َاء َع َل َرا ِس ِه ِم َن َ‬ ‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫فَ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ ُ َ‬
‫َٔ‬ ‫َ‬
‫ال ّ ِر َو ُه َو‬ ‫�ن شاء صام‪ ،‬ومن شاء افطر فلقد رايت رس‬
‫َص ِئ ٌ‬
‫ا�‬
‫�ا�و�رانم�د�یرک�ا�د�یوجچاہےر� �وز�ہرکھاتکسہےا�و�رجونہاچہےو�ہہنرکےھ�‪� ،‬ر�ا�و�یاکبای�نےہںیمےنرسو�لالہلﷺ گوکرمییکدش�تیکوجہ‬
‫سےضعب ندو�ںںیماپےنرسپرپانیاہبتےوہئے کیداھ�ا�و�ر�ٓا�پﷺر� �وز�ےیکاحلتںیمےھت�۔‬
‫‪4‬‬

‫ْ َ ََْ َْ ْ َ َ‬ ‫اس َق ْد َش َّق َع َل ْ�م ّ َ ُ َ نَّ َ َ ْ ُ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َفق َيل َ ُل‪ :‬إ َّن َّ‬
‫صف َرف َع ُه‪َ ،‬ح تَّ�‬
‫الصيام‪ ،‬و ِإ�ا ينظ ُرون ِف ي�ما فعلت‪ ،‬فدعا ِبقد ٍح ِمن م ٍاء بعد الع ِ‬ ‫يِ ِ ِ‬ ‫الن َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ ُٔ َ َ ْ ُ ُٔ َ َ ْ ُ‬ ‫ُ‬
‫َ َ َ َّ ُ َ ْ ث َّ �شَ َ َ َ َ ُ َ ْ َ َ َ َّ َ ْ َ َّ َ‬
‫اس ق ْد َص َام‪ ،‬فقال‪ :‬اول ِئك ال ُع َصاة‪ ،‬اول ِئك ال ُع َصاة‬ ‫نظر الناس ِإلي ِه‪ ِ � ،‬ب‪ ،‬ف ِقيل ل بعد ذ ِلك‪ِ :‬إن بعض الن ِ‬
‫�ایک ر�و�ایت ںیم ےہ بجٓا�پ ﷺکدیدپرہپےچنوتٓا�پوک�اطال�ع یلمہکولگو�ں رپ�ر� �وز�ے رھکان شدو�ا�ر وہ رہا ےہ ا�و�ر�و�ہ رسو�ل الہل‬
‫ﷺکاعلم ولعم�مرکنے ےکرظتنمہںیپسٓا�پ ےنرصعکے دعب�اپین وس�ا�ر�ی رپیبےھٹ ےھٹیب اپنیاک ا�و�ر ایکوق�ل ےکاطمبق د�و�د�ھاکبرتن‬
‫نموگ�ایا�ا�و�ر�اسے دنلبکاییاہ�ںکتہکولگو�ں ےن ا�نیک رط�ف کیداھپرھ�ٓا�پﷺ ےن�ا�س ےس یپ ایل�‪،‬پرھعر�ضایکگایکہھچکول�گ ر� �وز�ہ‬
‫‪5‬‬
‫�د�ا�رہںی�‪،‬فرمایا�وہیانفرما�نںیہ�‪�،‬وہیانفرما�نںیہ�۔ویکنہکانوہ�ںےنٓا�پﷺکےر� �وز�ہہنرھکےنےکمکحےکالخ�فایکےہ�۔‬
‫َ‬ ‫َ ف‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ََ‬
‫املغ ِازي َ ب� ُب غ ْز َو ِة الف ْت ِح ِ ي� َر َم َضان�‪۴�۲�۷�۵‬‬ ‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری ِكتاب‬
‫‪ 2‬زاداملعاد�‪۳�۵�۲‬؍�‪۳‬‬
‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ 3‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی َ ب� ُب غ ْز َو ِة الف ْت ِح ِ ي� َر َم َضان�‪، ۴�۲�۷�۶‬مسندامحد�‪۳�۰�۸�۹‬‬
‫‪ 4‬مسندامحد�‪۱�۶�۶�۰�۲‬‬
‫�ر َر َم َض َان ِل ْ ُل َس ِافر ِ ف ي� َغ ْي� َم ْع ِص َيةٍ ِإ َذا َك َن َس َف ُر ُه َم ْر َح َل َت ْ ي�ن‬ ‫الص ْو ِم َو ْال ِف ْطر ِ ف ي� شَ ْ‬
‫‪ 5‬حصیح مسمل کتاب الصیام َ ب� ُب َج َواز َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ َٔ ْ َ‬
‫فا ك ث َ��‪۲�۶�۱�۱‬‬
 ‫�� �� �� �‬
‫َف َ ْل َ ي زَ� ْل ُم ْف ِط ًرا َح تَّ� ْان َس َل َخ شَّ ْ‬
‫ال� ُر‬
‫�ا�سےکدعب�رسو�لالہلﷺنےمتخرماض�نکتر� �وز�ےںیہنرکےھ�۔‬
‫‪1‬‬

‫َّ ْ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ َٔ‬ ‫َ َ‬

‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِب� ج ُل ْحف ِة‬ ‫َوكن العباس قد خ َر َج ق ْبل ذ ِلك ِب� ْه ِ ِل َو ِع َي ِ ِ‬
‫ال ُم ْس ِ ًلا ُ َم ِاج ًرا‪ ،‬فل ِق يَ� َر ُسول الهلِ صل‬
‫�ابناساح�ق‪ a‬کلےتھںیہعاب�س‪� t‬اسال�موبق�لرککےاپےناہل عوای�لوکےلرکہرج�تیکرغ�ضےسہکمرکممہےسلکنےکچےھت�و�ہرسو�ل‬
‫‪2‬‬
‫�الہلﷺےساقم�م حج فہ ںیمےلم۔‬
‫وکز�تو�ٓا�ر�ا�مےکاستھدمیہنونم�ر�ہ‬
‫�ٓا�پﷺےناہنںیدکیےتھیہوخ�شٓامدیدکاہ�ا�و�ربتہیہاپت�کا�و�رحمتبےسےلما�و�ر�ا�نےکوچب�ں ع‬
‫ھبوج�ا�دیا‬
‫َ َ ُ ْ َٔ ْ َ َ ُ َ ْ نُ َ‬ ‫ٔ ٔ‬ ‫ا� َ ِ ّع ِه َٔا ُبو ُس ْف َي َان ْب نُ� ْ َ‬
‫الطر يق ْ نُ‬ ‫َ َ َّ ْ َ ُ ف َّ‬
‫ا� ِ ّع ِه‬ ‫ال ِار ِث‪ ،‬وعبد الهل ب ن� ا ب ي� امية‪ ،‬ل ِقياه ِب�لبو ِاء‪ ،‬وها ب‬ ‫َوكن ِمن ل ِق َيه ِ ي� ِ ِ ب‬
‫َ َٔ‬ ‫َ ْ نُ َ‬
‫ا� َّع ِت ِه‪ ،‬فا ْع َر َض َع نْ ُ� َما‬ ‫وب‬
‫�اسی رط�حٓا�پ ےک اچچ�ز�ا�د�ا�و�ر�د�و�د�ھرشیک اھبئی اب فسوای�ن ‪ t‬بن اح�ر�ث نب دبع�املبلط�(لحہمیدعسیہ ےن ا�نوکبیھ د�و�د�ھ الپیاتاھ)‬
‫رطفےس‬
‫�ا�و�ر�ٓا�پےکوھپپیھز�ا�دباھئی( عاتہکتنبدبع�املبلطےکڑلکے) عدب�الہلنبامہیزخم�ومی(�ا�مالومنمنیا�مہملس‪ t‬کےاب�پیک �‬
‫‪3‬‬
‫سویتےلاھبئی�)نےیھبابو�ا�ءکےاقم�مرپ�ٓا�پےساب�ریابییکاجا�ز�تاچہینکیلٓا�پےنا�نیکایکہنینس�۔‬
‫کاہجاتاہےاچ�ر�اشاخ�صلکشوصو�ر�تںیمرسو�لالہلﷺسےاشمبتہرھکےتےھتعجرف‪t‬بنابیاطلب�‪،‬حنس‪t‬بنیلع‪،�t‬قمث‬
‫بنابع�سا�و�ر�اب فسوای�ن‪t‬بناح�ر�ث۔‬
‫َْ ُُ‬ ‫َ َٔ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِ َجل ْعف ٍر‪:‬اش بَ ْ� ُت خل ِق ي� َوخل ِق ي�‬ ‫قال َر ُسول الهلِ صل‬
‫‪4‬‬
‫�رسو�لالہلﷺےنرفعج‪t‬کےاب�ر�ےںیم مرفایاتماپےناخال�قا�و�رصو�ر�تںیمریم�یاشمبتہرھکےتوہ�۔‬
‫َّ‬ ‫َّ ْ َ َ َ ْ نَ َ ّ َ َ ُ َ َّ ُ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫ِإن السن ب� ع ِ ٍيل كن يشبه ِب�لن ِب ي� صل‬
‫ِ‬
‫‪5‬‬
‫حنس‪t‬بنیلع‪t‬نیبرکیمﷺسےاشمبتہرھکےتےھت�۔‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َُ َ َ ْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫ق ث ُ�‪َ ،‬وكن ُيش ِب ُه َر ُسول الهلِ صل‬

‫َ‬ ‫َ ف‬ ‫َ‬
‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی َ ب� ُب غ ْز َو ِة الف ْت ِح ِ ي� َر َم َضان �‪۴�۲�۷�۵‬‬
‫ٓ‬
‫‪،۳‬ا� ہشام �‪۴�۰�۰‬؍�‪ ،۲‬الروض االنف�‪۲�۰�۷‬؍�‪،۷‬عیون اال ث��‪۲�۱�۶‬؍ ‪�۲‬‬ ‫‪ 2‬زاداملعاد�‪۳�۵�۲‬؍� ب ن‬
‫‪ 3‬زاداملعاد�‪۳�۵�۲‬؍�‪۳‬‬
‫ت‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫�ش‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ا� با� شیبۃ�‪،۳�۲�۲�۰�۱‬حصیح ب�اری فضائل ب�ب من ِاق ِب جعف ِر ب ِ ن� ا ب ي� طا ِل ٍب اهلا ِ ِ ّ ي ر ِ ي َ‬
‫ض‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫خ‬ ‫‪4‬مصنف ب ن‬
‫� الهل عنه‪،‬جامع �مذی‬ ‫ِ‬
‫ِ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬
‫الهل َع ْن ُه �‪۳�۷�۶�۵‬‬ ‫� ُ‬ ‫� َع ِ ّيل َر ِ ض ي َ‬
‫ٍ‬
‫خ‬ ‫َ ْ ْن‬ ‫َ ُ ََ‬
‫ابواب املناقب ب�ب من ِاق ِب جعف ِر ب ِ� ا ِب ي� طا ِل ٍب ا ِ ي‬
‫َٔ ُ‬
‫للط� نا��‪،۲�۵�۲�۹‬جامع ت�مذی ابواب املناقب َ ب� ُب َم َن ِاق ِب ا ِب ي� َم َّم ٍد‬ ‫الکب� ب‬ ‫ا� حبان ‪،۶�۹�۷��۳‬املعجم ی‬ ‫مسندال�ار�‪،۵�۳‬حصیح ب ن‬
‫بز‬ ‫‪5‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬
‫ال َسن ْب ن� ع ِ ّل ْب ن� ا� طا ِلب َو ُ‬
‫� الهل ع ن ُ� َما �‪۳�۷�۷�۷‬‬ ‫ال َس ي ِن� ْب ِ ن� ع ِ ّيل ْب ِ ن� ا ب ي� طا ِل ٍب َر ِ ض ي َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ِ ِي ِ ِب ي‬
 ‫�� �� �� �‬

‫‪1‬‬
‫قمثنبابع�س‪� t‬رسو�لالہلﷺسےاشمبتہرھکےتےھت�۔‬
‫�ا�و�ر�اب فسوای�ن‪t‬بناح�ر�ث�۔�اب فسوای�ن‪t‬برسجہترعشےنہکو�الو�ںںیمےھتا�سےسلبقو�ہرسو�لالہلﷺکیوجہمںیاشاع�رکہہےکچےھت‬
‫جساکحاس�ننباثبت‪ t‬نےا�ناشاع�رںیموج�ا�بدیاتاھ�۔‬
‫ُ َ ْ َ َ ةً َ َ ْ َ َ ْ خَ َ‬ ‫َٔ َ َٔ ْ َٔ ْ َ‬
‫الف ُاء‬ ‫مغلغل فقد ب ِ�ح‬ ‫ ‬ ‫ال ا ْب ِلغ ا َ ب� ُسف َيان َع ِ نّ ي�‬
‫خرب�د�ا�ر�رہو�!�اب فسوای�ن‪t‬کوبابنگدہلریم�ایہاغیپ�ماچنہپ�د�وکہا�نامرنوب�تو�اضحوہچاکہے‬
‫َ ج َه ْو َت ُ َم َّم ًدا َؤَا َج ْب ُت َع ْن ُه َو ِع ْن َد الهلِ ِ ف� َذ َاك ْ ج َ‬
‫ال َز ُاء‬ ‫ي‬
‫تمےندمحم‪ u‬کیوجہوجکییھتںیمےنا�ساکترکیہبرتکیوج�ا�بد�ےدیا�‪�،‬اناش�الہلےھجمالہلےکاپ�سا�ساکہبرتصہلےلماگ�۔‬

‫�اب فسوای�ن‪ t‬نباح�ر�ثنبدبع�املبلطاکقوب�لاسال�م‬

‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ال َّط ِلب َو َع ْب ُد الهلِ ْب نُ� َٔا� ُٔا َم َّي َة ْب ن� ْ ُ‬
‫ال ِغ ي َ� ِة ق ْد ل ِق َيا َر ُسول‬ ‫الار ِث ْب ن� َع ْب ِد ْ ُ‬ ‫إس َاق‪َ :‬و َق ْد َك َن َٔا ُبو ُس ْف َي َان ْب نُ� ْ َ‬ ‫ا� ْ َ‬ ‫َق َال ْ نُ‬
‫ب‬
‫ِ‬ ‫ب‬
‫ِي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ْ نَ َ َّ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ُّ ُ َ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ ُ ُٔ ُّ َ َ َ َ‬ ‫َُْ‬ ‫َٔ‬
‫ُ َ ََ ْ ً‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫اب‪ِ ،‬ف ي�ما ب ي� مكة وال ِدين ِة‪ ،‬فالتمسا الدخول علي ِه‪ ،‬فكته ام سلة‬ ‫الهلِ صل الهل عل ْي ِه وس َل ايضا ِب ِن ِيق العق ِ‬
‫ص ُر َك َ‪،‬ق َال‪َ :‬ل َح َاج َة ل ب� َما‪َ ،‬ف َق َال ْت َ ُل ٔام سملة‪َ :‬ل َي ُكن ْ نُ‬
‫ا�‬ ‫ا� َ َّع ِت َك َو ِ ْ‬ ‫ا� َ ِ ّع َك َو ْ نُ‬‫ول الهلِ ‪ ْ ،‬نُ‬ ‫َ ََ َ ْ َ َ ُ َ‬
‫ِف ي ِ�ما فقالت ي‪ �:‬رس‬
‫ِ ب‬ ‫ِي ِِ‬ ‫ب‬ ‫ب‬
‫َ‬
‫اس ِبك‬ ‫ا� َ َّعت َك َٔا ْش قَ� َّ‬
‫الن‬ ‫َ ِ ّع َك َو ْ نُ‬
‫ن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬
‫�‬
‫�ابناساح�ق‪ a‬ہکےتںیہاب فسوای�ننباح�ر�ثنبدبع�املبلطا�و�رعدب�الہلنبامہینبریغم�ہہکمرکممہا�و�رمدیہنونم�ر�ہےکد�رمای�ناقم�م ب��یق‬
‫عاق�برپ�رسو�لالہلﷺوکمےلا�و�ر�رسو�لالہلﷺےسےنلمیکوخ�اہشیک�‪�،‬ا�مالومنمنیا�مہملس‪t‬نےٓا�پﷺےسا�سہلسلس‬
‫مںیعر�ضایک�ا�مالومنمنیا�مہملس‪ t‬نےرع�ضایک�ا�ے�الہلےکرسو�لﷺ�!�ٓا�پےکاچچ�ز�ا�د�ا�و�رپوھپیھز�ا�دباھئیا�و�رسالےاحضرہوناچاہےت‬
‫ہںی�‪ٓ� ،‬ا�پﷺےن مرفایاجمےھا�نےسےنلمیکرض�و�ر�تںیہن�‪�،‬ا�مالومنمنیا�مہملس‪ t‬نےٓا�پےسرع�ضایکا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!�ایک‬
‫ےگ؟�ٓا�پا�نیکزغلشںیا�و�رخاطئںیاعم�ف‬
‫�ٓا�پاکاچچ�ز�ا�د�ا�و�ر�د�وسر� �آا�پاکپوھپیھز�ا�دباھئیا�و�رسالاہےکاییہد� نوو�ںٓا�پےکاہ�ںدببتخوہ�ں �‬
‫ںیہن�‪،‬اب فسوای�ننباح�ر�ثےنریم�یوجہکیا�و�ردبع�الہلنبامہیےنہکمرکممہںیمھجمےساہکتاھ‬ ‫فرم ئاںی� �‪ٓ،‬ا�پےن مرفایاجمےھا�نیکوکئیرض�و�ر�ت �‬
‫َ ُ‬ ‫ْٔ‬ ‫ْٔ‬ ‫َٔ َٔ ْ ُ‬ ‫َّ ُ قَ‬ ‫َف َوالهلِ َل ُٔا ْٔو ِم ُن ب َك َٔا َب ًدا َح تَّ� َت َّت ِخ َذ إ َل َّ‬
‫الس َم ِاء ُس ًلا‪ ،‬ث َّ� تَ ْ�� ِف ِيه‪َ ،‬وا نَ� انظ ُر َح تَّ� تَ� ِت يَ َ�ا‪َ ،‬و تَ� ِ ت َ ي� َم َعك ِبن ْس َخ ٍة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ْ ُ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ ٌ َ ْ َ َ َ َ شْ َ ُ َ َٔ َّ َ َ َ َ ُ‬
‫منشور ٍة‪ ،‬معك ار بعة ِمن الل ِئك ِة‪ ،‬ي�دون انك كا تقول‬
‫�الہلیکمسق! مںیٓا�پرپ�ا�سوقتکتایام�نہنالئو�ںاگجبکتٓا�پڑیسھیاگلکر�ٓاسام�نرپنہڑچ�ھاجئںیجےسںیمدکیاتھہو�ں�‪،‬پرھ�ٓا�پایک‬
‫مرہ�ز�د�ہرحتیر�ٓاسام�نےسےلرک�ٓائںیا�و�راچ�ررفشےتٓا�پےکاستھٓاکرگو�اہیدیںہکو�اقیعالہلےنٓا�پوکغیپربمبانکرھباجیہے�‪،‬‬
‫َ تَّ نَ ُ َ َ ً‬ ‫ف ْ َٔ‬ ‫َ ُ َ ْ‬ ‫َٔ َ ٓ ُ َ َّ‬ ‫َ َ َ َٔ ُ ْ َ َ ُ نَ ٌّ َ ُ َ َ َ َ َ َّ َ ْٔ َ‬
‫وت َعطشا‬ ‫لل ل َياذ نَ نَّ� ِ يل ا ْو لخذن ِب َي َد ْي ُب نَ يَّ� َهذا‪ ،‬ث َّ� ل َنذ َه َ ب نَّ� ِ ي� ال ْر ِض ح� �‬
‫ومع ا ِب ي� سفيان ب ي� ل‪ .‬فقال‪ :‬وا ِ‬

‫ا� حبان�‪۴�۵�۳�۰‬‬ ‫للب� ق� �‪۲�۶�۶‬؍�‪ ،۴‬مسند ب ز‬

‫ال�ار �‪ ،۶�۹�۱�۶‬حصیح ب ن‬ ‫‪ 1‬زاداملعاد�‪۲�۹�۹‬؍�‪،۳‬مغازی واقدی�‪۷�۰�۴‬؍�‪،۲‬دالئل النبوۃ ی‬
 ‫�� �� �� �‬
‫َّ َّ َ ُ َٔ َ َ َ َ َ َ َ َٔ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ َ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َرق ُل َما‪ ،‬ث َّ� ا ِذن ُل َما‪ ،‬ف َدخل َعل ْي ِه‪ ،‬فا ْس َلا‬ ‫َو ُج ًوعاف َّلا َبلغ ذ ِلك َر ُسول الهلِ صل‬
‫�ٓا�پﷺاکجو�ا�بنسرکابوایفس�ننباح�ر�ثےنسجےکاستھا�ساک�ایکاٹیببیھاھتکاہ�الہلیکمسق!�اگرٓا�پےھجماعم�فںیہن مرفائںیےگ‬
‫تومںیاپےنا�سےٹیبےکاستھلگنجںیمالچجائو�ںاگا�و�روھبکاایپسامرجائو�ںاگ�‪،‬جبرسو�لالہلﷺوکیہربخیلموت�ٓا�پرپ�رقتاط�ر�یوہگیئ‬
‫رکای�۔‬‫�ا�و�ر�ٓا�پےند� نوو�ںوکےنلمیکاجا�ز�ت مرفا�د�یانچنہچو�ہد� نوو�ںاب فسوای�نا�و�رعدب�الہلنبابیامہینبریغم�ہاند�ر�د�اخلوہئےا�و�ر�اسال�موبق�ل ل‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ‬ ‫ْ َُ َ‬ ‫َ َ َ ُ ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ََ َ‬
‫� ِه‪ ،‬فقل ُل َما قال‬ ‫عل ال ب ي� سفيان ِف ي�ما حكه ابو معر‪ :‬ائ ِت رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِمن ِقب ِل و ج ِ‬ ‫وقال ي‬
‫ُ‬ ‫ََ َ َ‬ ‫ْ َ ُ ُ ُ َ ُ ُ َ َ َ َ ْ ٰ َ َ َ ُ َ َ ْ َ َ ْ ُ َّ َ ٰ ْ َ َ َ َ َ َ ٔ‬
‫ي ‪،‬فف َعل ذ ِلك ابو سفيان‪،‬فقال ُل َر ُسول الهلِ‬ ‫ِإخوة يوسف ِليوسف‪ :‬تهلل ِ لقد اثك هللا علينا واِن كنا ل ِطـ ـ ِٕ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ك‪۰‬۝ َو ُه َوا ْرح ٰ ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫م‪۰‬۝ يَ ْغف ُر ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ ْ َ َ َ ْ ُ ُ ْ‬
‫ي‬ ‫حَْ‬
‫الر ِ ِ‬ ‫هللا ل ْ ۡ‬ ‫ِ‬ ‫ك ال َي ْو َ ۭ‬ ‫ثيب علي‬ ‫صل الهل علي ِه وس َل ‪:‬قال ل ت ِ‬
‫وکاع�فرکنےےساناک�رکر�دیاتاھتوسدیناعیل‪t‬‬
‫�ابوعرمبای�نرکتےںیہہکبجٓا�پﷺنےاب فسوای�ننباح�ر�ثا�و�رعدب�الہلنبامہی م‬
‫بنابیاطلبےناب فسوای�ننباح�ر�ثےساہکتمرب�ا�ہر�استرسو�لالہلﷺیکدخمتںیماحضروہجائو�ا�و�ر�وہیاب�تدہر�ائوجویوسف‪u‬‬
‫کے اھبئوی�ں ےنرساکھجرک ویسف ‪ u‬کو�د�ربا�رمںیکیہیھت’’ �انوہ�ں ےناہک�و�الہل! �الہل ےنٓا�پوکہم رپضفتلی د�ی ےہ ا�و�رمہ و�اقیع یہ‬
‫خاطکا�رتےھ۔‘‘‬
‫ںیہن‪�،‬الہلاہمت�ر�یاطخئںیاعم�ف مرفائےا�و�ر�و�ہرحمرکنے‬
‫چاننہچاب فسوای�نےنایاسیہایک�‪�،‬رسو�لالہلﷺوف�ر ج�ًاو�ا�بدیا’’�ٓا�جمترپکوئیالممت �‬
‫‪1‬‬
‫�و�الو�ںںیمبسےسزیا�د�ہرحمرکنےو�الاہے�۔‘‘‬
‫رھاب فسوای�نےنٓا�پیکدم�حںیمایکابملدیصق�ہڑپھاجسےکدنچ�ابدت�ائیاشاع�ریو�ںںیہ�۔‬ ‫پ �‬
‫َ‬
‫َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الالت خ ْيل َم َّم ِد‬
‫ِلتغ ِل َب خ ْيل ِ‬ ‫ ‬ ‫ل َع ْم ُرك ِإ ِ ن ي� ِح ي نَ� ا ْ ِحل َر َاية‬
‫�ٓا�پیکرمعکیمسق�!جسد�نںیمرفککاڈنھج�ا�اٹاھئےوہئےاھت تاکہدمحم‪ u‬کےرکشلپرلا�تاکشلرکغالبٓاجائے‬
‫َ َٔ‬ ‫ُٔ‬
‫ا� ِح ي نَ� ا ْه َدى فا ْه َت ِدي‬‫فَ َ َ َٔ َ ن‬ ‫ ‬
‫َٔ ْ َ َ ُ‬ ‫َل َك ْ ُل ْد ِ جل ْ َ‬
‫ال ْي َ� ِان اظ َل ل ْي ُل‬
‫�ذا او ِ ي‬ ‫ِ‬
‫دیسا�ر�اسہتلمایگہےا�و�رمںیا�سرپگامز�ن‬
‫�ا�سوقتںیمر�ا�تےکا�ساسمفرکیرط�حاھتجو�اندھری�و�ںںیموھٹکریںاھکتاپرھتاہے�‪�،‬ا�بےھجم ھ‬
‫ہو�ں‬
‫ُ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ََ ن َ َُْ َْ‬
‫َعل الهلِ َم ْن ط َّر ْد ُت ك ُمط َّر ِد‬ ‫ ‬ ‫س َو َدل ِ ن ي�‬
‫ا� ه ٍاد غ ي� نف ِ ي‬
‫هد ِ ي‬
‫مںیےنا�زخو�دہد�ایتںیہناپئیہکلبایکدہ�ایتاطعفرمانےو�الییتسہےنےھجمر�ا�ہمیقتسمکداھئیا�و�ر�ا�سیتسہےنےھجمالہلےسر� شوان�سرک�ایاجےس‬
‫‪2‬‬
‫ہپےلمہےناپےنوطنےسالجوطنرک�دیاتاھ�۔‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ُ َٔ ْ َ َ َّ ْ َ ن ُ َّ ُ ََّ‬
‫� َب َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل صدره‪،‬انت طردت ِ ي� ك مطر ٍد‬
‫ُ‬ ‫َف ضَ َ‬

‫کث��‪۱�۱�۹‬؍�‪۵‬‬ ‫‪ 1‬زاداملعاد�‪۳�۵�۲‬؍�‪،۳‬عیون ٓاال ث� �‪۲�۱�۶‬؍� ب ن‬

‫‪،۲‬ا� ہشام�‪۴�۰�۰‬؍� ی‬
‫‪،۲‬تفس� ب ن‬
‫ا� ی‬
‫‪ 2‬زاداملعاد�‪۳�۵�۳‬؍�‪۳‬‬
 ‫�� �� �� �‬

‫�ابناساح�قےناھکلہےصقدی�ہنسرک�ٓا�پےنا�سےکہنیسرپہاتھام�ر�ا�ا�و�رفرمایاہا� تںونےیھبوتجمےھوطنےسےبوطنرک�دیاتاھ۔‬
‫َّ ُ َٔ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ ْٔ َ ُ َ ُ‬ ‫ُ َ ُ َّ ُ‬ ‫َ َ ْ َ ُ ََْ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ُم ْنذ ا ْس َل َح َي ًاء ِم ْن ُه‪،‬‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫َوح ُسن ِإسل ُمه بعد ذ ِلك ‪َ ،‬ويقال‪ِ :‬إنه َما َرفع َراسه ِإل َرس ِ‬
‫َ َ َّ َ ضَ َ ْ ْ َ ُ‬ ‫َٔ ْ ُ َ َ َ ً‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ُّ ُ َ شَ َ ْ َٔ‬ ‫ََ َ َُ ُ‬
‫�ت ُه ال َوفاة‪،‬‬ ‫� َد ُل ِب� ج َل َّن ِة ا ْر ُجو ان َيكون خلفا ِم ْن محزة‪،‬ولا ح‬ ‫وكن رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ‪ -‬ي ِ�به‪ ،‬و ِ‬
‫َ ُ َٔ َ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ َ َ َ ُ َ َ‬
‫قال‪ :‬ل ت ْبكوا َع َّيل‪ ،‬ف َوالهلِ َما نطق ُت ِب خَ� ِطيئ ٍة ُم ْنذ ا ْس ْل ُت‬
‫�ابوعرمہکےتںیہ�ا�سےکدعب�ا�ناک�اسال�مرپخول�صاھت�‪،‬کاہاجتاےہہکایحکیوجہےسہییھبکٓا�پیکرط�فاگن�ہاٹاھکرہنںیدکیےتھےھتہکلبٓا�پیک‬
‫جمسلںیمہشیمہاپیناگنئںییچینرھکےتےھت�‪�،‬رسو�لالہلﷺبیھا�نےستبحمرکتےےھت�‪ٓ�،‬ا�پےنا�نےکےئلتنجیکاہش�د�ت مرفائی‬
‫تیھا�و�رفرمایاجمےھامدیہےہکہیدیس�اشلدہ�ائ زمح�ہ‪ t‬کانمعالدب�لےنباگبجہیوف�توہنےےگلوت�اپےناہلاخنہوک�وصتییکہکھجمرپمت‬
‫‪1‬‬
‫�ر�ونا�اسال�مالنےےکدعبمںیےنیھبکوکئیطلغاک�مںیہنایکہے�۔‬

‫عدب�الہل‪t‬بندبیلزخ�اعیاکقوب�لاسال�م‬
‫ےھت‪�،‬و�ہوبق�لاسال�مےسےلہپیھبرسو�لالہلﷺےسر�ا�ہو�ربط‬
‫عدب�الہل‪t‬کےو�الدبدیل‪t‬بنو�رقائ ینبزخ�اعہےکرس�د�ا�ر�و�ںںیمےس �‬
‫�رھکےتےھتا�و�ر� قوًاتف قوًات�ٓا�پﷺےکاپ�سٓاتےاجتےرہےتےھت�‪،‬‬
‫َ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َي ْد ُع ُوه ِإل ِإالسل ِم‬ ‫َو ُه َو ال ِذي ك َت َب ِإل ْي ِه َر ُسول الهلِ صل‬
‫‪2‬‬
‫�رسو�لالہلﷺےناہنںیایکطخیھباھکلاھتسجںیماہنںیدعو�تاسال�مشیپیکیئگیھت�۔‬
‫رجہی�)کےزمانےںیماملسمنو�ںاکلحفیوہگایتاھ�ا�و�رصحلانمہیکایکرش�طےکاطمبقرشمکنیہکما�ساب�ت‬
‫�ا�ناکبقہلیحلصدحبیہی�(�ذقیدع�ہھچ �‬
‫کےاپبدنتےھہکو�ہونبخز�اعہوککیسمسقیکفیلکتںیہناچنہپئںیےگا�و�رنہا�نےکمشدون�ںیکدم�د�ا�نےکاقمبےلںیمرکیںےگنکیلدنچما�ہدعبقریش‬
‫ًال �وڑ�دیا�‪،‬بونبرکنے‬
‫کےفیلحہلیبقونببرکنےونبخز�اعہرپمحہلایکتومرشکنیرقیشےنملھکالھکبونبرککیدم�دکیوی�ںانوہ�ںےناعمہد�ہحلصوکمع ت‬
‫قریشےکاستھلمرکبونخز�اعہرپظملڈھای تاوبونخز�اعہےکایک فودنےرسو�لالہلﷺوک�ا�سیکاطال�ع �دی�‪،‬چالسیٓا� مدوی�ںرپشملمتا�س‬
‫زبا�د�ےدبع�الہل‪t‬بیھاشملےھت�‪�،‬اہلریسکابای�نےہہکنجاساب�بیکانبپر�رسو�لالہلﷺ‬
‫�وفدمںیدبیل‪t‬بنو�رقائ �ا�و�ر�ا�نےکاصح �‬
‫نےٓاٹھرجہ�یںیمہکمرپشلرککیشیکا�نںیمےسایکببسونبخز�اعہیکامحیتیھباھت�‪،‬فحتہکمےسےلہپدبع�الہل‪� t‬ا�و�را�نےکو�الدبدیل‪t‬‬
‫سماملنو�ںےکضحمفیلحےھتنکیلحتفہکمےکوف�ر�ًابدع�و�ہرش�فاسال�مےسرہب�ہو�رہوگےئ�‪،‬‬
‫واكن إسالمه قبل الفتح‪ ،‬وقيل يوم الفتح‬
‫‪3‬‬
‫کاہجاتاہے �انوہ�ںحتفہکمےسےلہپاسال�موبق�لایک�ا�و�ریہیھباہکجاتاہےہکحتفہکمےکر�و�زمرش�فہباسال�موہئے�۔‬
‫‪ 1‬زاداملعاد �‪۳�۵�۳‬؍�‪۳‬‬
‫ا� سعد�‪۴�۵�۹‬؍�‪۵‬‬ ‫‪ 2‬بن‬
‫‪ 3‬إالصابة ف� ت� ي ز‬
‫ي� الصحابة�‪۴�۰�۹‬؍�‪۱‬‬ ‫ي‬
 ‫�� �� �� �‬
‫ٔ‬
‫وقد قيل‪ :‬إنه اسمل قبل الفتح‬
‫‪1‬‬
‫�ا�و�ریہیھباہکجاتاہےہکانوہ�ںےنحتفہکمےسلبقاسال�موبق�لایک�۔‬
‫قوب�لاسال�مےکوقتدبیل‪t‬کیرمعساتنو�ےسا�لیکیھتنکیلا�نیکتحصدنم�ییکہیتیفیکیھتہکڈ�ا�ڑھیےکامت�ماب�لایس�ہےھت�‪،‬‬
‫ض‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ٔ‬ ‫ُ‬
‫بعار� سوادا‪:‬مك سنوك؟ قلت‪:‬سبع وتسعون‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ى‬ ‫ا‬
‫ر‬ ‫ملا اكن يوم الفتح قال يل َرس ِ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬و‬
‫فقال‪:‬زادك الهل �ج اال وسوادا‬
‫�و�ہوخ�د مرفاتےںیہفحتہکمےکر� �وزیبتعاسال�مےتیلوقتریم�یتحصا�و�ربالو�ںیکایسہیوک�دیھکرکرسو�لالہلﷺےنھجمےسوپچاھمتاہ�ر�ی‬
‫‪2‬‬
‫عرمایکہے�؟ مںیےنرع�ضایکاتسنو�ےاس�ل�‪� ،‬رسو�لالہلﷺےن مرفایا�الہلاعتلٰیمتاہ�ر�ےامج�لا�و�ربالو�ںیکایسہیںیمربکتد�ے�۔‬
‫ْ َ فَ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َٔ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل قال َي ْو َم ف ْت ِح َمكة َ‪:‬م ْن َدخل َد َار ا ِب ي� ُسف َيان ُ� َو‬ ‫َع ْن ِهش ِام ْب ِ ن� ُع ْر َوة‪َ ،‬ع ْن ا ِب ِيه‪،‬ان َر ُسول الهلِ صل‬
‫فَ ٓ‬ ‫َٔ ْ َ‬ ‫َ فَ ٓ‬ ‫َ َ‬ ‫فَ ٓ‬ ‫َ َ‬ ‫ٓ‬
‫ا ِم ٌن‪َ ،‬و َم ْن َدخل َد َار َح ِك ي ِ� ْب ِ ن� ِح َز ٍام ُ� َو ا ِم ٌن َ‪،‬و َم ْن َدخل َد َار ُب َد ْي ِل ْب ِ ن� َو ْرق َاء ُ� َو ا ِم ٌن‪َ ،‬و َم ْن اغل َق َ ب� َب ُه ُ� َو ا ِم ٌن‬
‫رعو�ہےسر�و�ایتےہفحتہکمےکوقترسو�لالہلﷺےن مرفایاجوشصخاب فسوای�ن‪t‬کےرھگمںید�اخلوہجائےاگ�اسےاما�ن‬ ‫ہاش�منب �‬
‫ہے�‪،‬جوشصخمیکحنبزح�ا�مےکرھگمںید�اخلوہجائےاگ�اسےاما�نےہ ‪ ،‬جوٓا�دمیدبیل‪t‬بنو� قراکےرھگمںید�اخلوہجائےاگ�اسےیھب‬
‫�اما�نوہگی�‪�،‬ا�و�رجوشصخاپےنرھگکےد�ر�و�ا�ز�ےدنبکرلےاگ�اسےیھباما�نوہگی�۔‬
‫‪3‬‬

‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ َ ْ ن َ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َو شَ َ ُ َ ْ ُ ُ َ َ ُ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل فتح مكة وحن ي ٍ�‪،‬وقس رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‬ ‫�د بديل ْب ن� َو ْرق َاء َمع َرس ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ال ْع َران ِة ‪َ ,‬و ْاس َت ْع َمل َعل ْ� ْم ُب َد ْيل ْ نَ� َو ْرق َاء خُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اع‬‫ال َز ِ ي َّ‬ ‫ب‬ ‫يِ‬ ‫َس ب ْ يَ� َه َو ِازن ِم ْن ُح َن ْ ي ٍن� ِإل ِج‬
‫زغو�ہنینحںیمرگفات�ر‬
‫بدیل‪t‬بنو�رقائ ےنرسو�لالہلﷺےکرمہکا�بوہکرفحتہکما�و�رغز�و�ہنینحںیمہصحایل �ا�و�ررسو�لالہلﷺےن �‬
‫‪4‬‬
‫وہز�ا�نےکدیقیو�ںوکرعج�انہںیمعمجایک�ا�و�ر�ا�نرپبدیل‪t‬بنو�رقائ وکمامو�رفرمایا�۔‬
‫بقہلی �‬
‫ح� يقدم عليه‪ ،‬ففعل‬ ‫ت‬
‫‪5‬‬
‫زغو�ہاطئفےسو�اپسرشتیفےلٓائےا�و�رما�لتمینغمیسقت مرفا�دیا�۔‬‫یاہ�ںکتہکٓا�پﷺ �‬
‫شو�د بديل وابنه َع ْبد الهلِ ً‬
‫حنينا والطائف وتبوك‬
‫‪6‬‬
‫زغو�ہنینح�‪،‬غز�و�ہاکئدا�و�رغز�و�ہوبت�کںیماشملوہنےاکشر�فاحصلایک�۔‬
‫بدیل‪� t‬ا�و�ر�ا�نےکےٹیبدبع�الہل‪ t‬نے �‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪ 1‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۱�۵�۰‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬إالصابة ف� ت� ي ز‬
‫ي� الصحابة�‪۴�۰�۸‬؍�‪۱‬‬ ‫ي‬
‫‪3‬ا� سعد ‪۸��۳‬؍�‪۱‬‬
‫بن‬
‫ا� سعد�‪۲�۲�۰‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 4‬بن‬
‫ٔ‬ ‫ف‬
‫‪5‬االستيعاب ي� معرفة االحصاب�‪۱�۵�۰‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 6‬اسدالغابۃ�‪۲�۰�۳‬؍�‪۱‬‬
 ‫�� �� �� �‬
‫وك‪َ ،‬و شَ� َد ُب َد ْي ُل ْ نُ� َو ْر َق َاء َ ج َّ َ ْ َ َ ُ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫� ُدوا �جَ ِ ًيعا َم َع َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل تب‬
‫َ شَ‬
‫حة ال َود ِاع َمع َرس ِ‬
‫ول الهلِ‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫و ِ‬
‫زغو�ہوبت�کںیمرسو�لالہلﷺےکاستھرمہکا�بوہنےاکشر�فاحصلایک�‪�،‬ا�و�رحۃجالو�د�ا�ع‬
‫�رسو�لالہلﷺےن بدیل‪t‬بنو�رقائ ےن �‬
‫کےومقعرپبیھرسو�لالہلﷺےکاستھےھت�۔‬ ‫‪1‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫َ َ َٔ َ َّ َ َّ ُ َ ْ َ َ ُ َ ْ ْ َ َ ْ َ َ َ ف َّ َّ ش‬
‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫� ِيق‪ :‬ل ت ُص ُوموا َه ِذ ِه‬
‫اس‪ ،‬قال‪ :‬ام َر الن ِب يُّ� صل الهل علي ِه وس َل بديل ب ن� ورقاء‪ ،‬فنادى ِ ي� ا ي� ِم الت ِ‬
‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫ْ َٔ َّ َ َ نَّ َ َٔ َّ ُ َٔ ْ َ �ش ُْ‬
‫ال ي�م؛ ف ِإ�ا ا ي�م ا ٍك و ٍب‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪ w‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےندبیل‪ t‬بنو�رقائ وکحمک مرفایاکہو�ہایا�مرشتیقںیمہیانم�د�یرک�دیںہکا�ن‬
‫�ایا�مںیمر� �وز�ہہنرکاھجائےویکنہکہیایا�ماھکنےےنیپےکںیہ�۔‬
‫‪2‬‬

‫َّ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ َّ ُ َ ْ ُ ْ نُ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ُ نَ َّ َ َ َ ُ َّ ّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬ف ْاس َت ْو ُصوا‬ ‫قال سلة‪ :‬دفع ِإ يل بديل ب� ورقاء هذا ال ِكتاب‪ ،‬وقال‪ :‬ي� ب ي�‪ ،‬هذا ِكتاب الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬
‫ِب ِه‪َ ،‬ف َل ْن تَ زَ� ُالوا ِب خَ� ْي ٍ� َما َد َام ِف ُ ْ‬
‫يك‬
‫بدیل ‪t‬بن و�رقائ ےک ےٹیبلسہمےتہکںیہ �وفا�ت ےک وقت رسو�ل الہلﷺ اککموت�ب ابم�ر�ک ریم�ےوح�الےرکتے وہئےاہکیہیبن‬
‫ریخوبرکتںیم‬
‫کریمﷺاککموت�بابم�ر�کےہا�سافحظتےساپےناپ�سرھکان�‪،‬جبکتہیرگ�امیانمہاہمت�ر�ےاپ�سرہےاگتمول�گ �‬
‫�رہوگے�۔‬ ‫‪3‬‬

‫َ َ َ َ ْ َ َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ ََّ‬
‫فقال‪ :‬ومات قبل الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‬
‫ِ‬
‫‪4‬‬
‫بدیل‪ t‬بنو�رقائ �رسو�لالہلﷺےک صوا�لےسےلہپوف�توہچےکےھت�۔‬
‫اضف�ورگو�ںوہگیئا�و�رہرطر�فہنتف‬
‫رکدیق‪t‬سریر�ٓا�ر�ائےالخفتوہئےوتیاکیکرع�بیک گ‬
‫�رسو�لالہلﷺےک صوا�لےکدعبسدینا�ا ببو ص‬
‫رکد�ق‪t‬کیےباثم�لوق�تایامنیا�و�رعز�موہتمیکدب�ولتدنچما�ہےکاند�ر�اند�رتفہناک�اتساصی�ل‬
‫�ا�رتد�ا�دکےےلعشڑھب�کاٹےھاتہمدیسنا�ا ببو ص‬
‫ہوگای�‪�،‬ا�سرپ�ٓاشو�بد�و�رمںیدبع�الہلنبدبیل‪t‬نےاہنیتاتساقمتےسرپچمقحاھتمے کراھ�ا�و�ر�اپےنےلیبقوکبیھا�سہنتفیکٓا�گےس‬
‫باچنےیکوپ�ر�یوکششیک ع�۔دب�الہل‪ t‬نےاچ�ر�و�ںافلخئےےکدہعخالفتںیماپیناجشعتاکلوہامون�ایا�۔‬

‫بینمیلسےکایکوفدکیٓامد‪:‬‬
‫َ َ ُ َ ُ َٔ ْ ً‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ََُ‬ ‫َْ َ‬ ‫ََ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِبق َد ْي ٍد َو ْه َس ْب ُع ِمائ ٍة َ‪.‬و ُيقال‪ :‬كنوا الفا‪،‬‬ ‫ف َّلا كن َع ُام الف ْت ِح خ َر َج ْت َب ُنو ُسل ْي ٍ� فلقوا َر ُسول الهلِ صل‬
‫اس ْب نُ� ِم ْر َداس َو�جَ َ َاع ٌة ِم ْن َٔا ْع َي ِنا� ْم‪َ ،‬ف َٔا ْس َ ُل َ‬
‫وا‪،‬و َق ُالوا‪ْ :‬اج َع ْل َنا ِ ف� ُم َق ِّد َم ِت َك‪َ ،‬و ْاج َع ْل ِل َو َاء نَ� َٔا ْ َ‬
‫ح َر َو ِش َع َار نَ�‬ ‫َو ِف ي� ُم ْال َع َّب ُ‬
‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫الطائ َف َو ُح َن ْيناً‬ ‫ُ َ َّ ً َ َ َ َ َ َ ْ َ شَ ُ َ َ ُ ْ َ ْ َ َ َّ‬
‫�دوا معه الفتح و ِ‬ ‫مقدما ففعل ذ ِلك ِب ِ�م‪ ،‬ف ِ‬
‫ا� سعد�‪۲�۲�۱‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫نع��‪۴�۲�۲� ،۱�۲�۴�۱‬؍�‪۱‬‬
‫ال� ی‬
‫‪ 2‬معرفة الصحابة ب‬
‫نع� �‪۱�۲�۴�۲�،۴�۲�۲‬؍�‪۱‬‬
‫ال� ی‬
‫‪ 3‬معرفة الصحابة ب‬
‫نع� �‪۴�۲�۱‬؍�‪۱‬‬ ‫ف ت ز‬
‫‪ 4‬إالصابة ي� � يي� الصحابة�‪۴�۰�۸‬؍�‪،۱‬معرفة الصحابة ب‬
‫ال� ی‬
 ‫�� �� �� �‬
‫َ‬
‫�ابیھ رسو�ل الہل ﷺماق�م الك ِد َيد پرہی ےھتہک ونبلسمیاکسا�ت وسیا�ایک زہ�ا�رٓا� مدوی�ں رپشملمت ایک وفد�ٓا�پ ﷺکی دخمت ںیم‬
‫حاضرہو�ا�‪ �،‬فودکےاقبلذکرافر�ا�دمںیانمو�راشعرعاب�س‪ t‬بنرم�د�ا�س�‪�،‬انس‪ t‬بنایع�ضا�و�ر�ر�اشد‪ t‬بندبع�ر�باشملےھت�‪،‬‬
‫�وفدمںیاشملنجولگو�ںےنابیھکتاسال�موبق�لںیہنایکتاھ�انوہ�ںےنا�سومقعرپ�اسال�موبق�لرکنےیکاعس�د�تاحصلرکلیا�و�ررھپبس‬
‫نےحتفہکمںیمرسو�لالہلﷺکیرمہکابیاکشر�فاحصلایک�انوہ�ںےنٓا�پﷺسےرع�ضایکا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!مہںیرکشلکے‬
‫ےٓا�پﷺنےا�نیکہیامت�م‬
‫ہر�ا�و�ل�(مدقمہ) مںیہگجد�یاجئے�‪،‬مہںیرس�خڈنھج�اعانیت مرفایاجائےا�و�رہام�ر�اناش�ندقم�مرقم�رایکاجئ �‬
‫‪1‬‬
‫زغو�ہنینحا�و�رغز�و�ہاطئفںیمیھبرسو�لالہلﷺکےرمہکا�برہے�۔‬
‫باتںیوظنم�رفرمالںی�‪،‬فحتہکمےکدعبیہاصاح�ب �‬

‫چوھٹےڑب�ےڈنھج�و�ںیکایت�ر�ی‪:‬‬
‫َ‬
‫ماق�م الك ِد َيدپر�ٓا�پﷺنےڑب�ےملعا�و�رچوھٹیڈنھجیا�ںایت�رکر�ائںیا�و�رخمفلتابقئلںیما�سرط�حمیسقت مرفائے�۔بونلسمیوکایکڑب�املع‬
‫�ا�و�رایکوھچٹیڈنھج�یاطعفرمائے�۔بونغاف�رکوصر�فایکڑب�اعملاطعفرمایا�۔بون�اسملوک�د�وچوھٹیڈنھجیا�ںاطعفرم ئاںی�۔بونکبعوکصر�فایک‬
‫بڑ�اعملانعیت مرفایا�۔مزیہنوکتنیوھچٹیڈنھجیا�ںاطعفرم ئاںی�‪،‬‬
‫الل ْب نُ� ْ َ‬
‫ُ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِل َو َاء ُم َز ْي َن َة َي ْو َم ْال َف ْتح ِإ َل ُخ َز ِ ي ّ‬ ‫ََ ََ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬
‫ال ِار ِث) ي�مل ِل َو َاء‬ ‫اع‪ ،‬واكن ِ(ب‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫فدفع رس‬
‫َ‬
‫ُم َز ْي َنة َي ْو َم فتح مكة‬
‫فحتہکمےکد�نرسو�لالہلﷺنےونبمزیہنیکایکاش�خاکھجڈن�اخز�اعینبدبعنمہوکا�و�ر�د� سور�یاش�خاکڈنھج�ابال�ل‪ t‬بناح�ر�ثوک‬
‫‪2‬‬
‫عاط مرفایا�۔‬
‫وکا�رچوھٹیڈنھجیا�ںاطعفرم ئاںی�‪�،‬ا�نںیمایکڈنھج�یرب�د�ا�رعدب�الہل‪ t‬بندب�رتےھ۔ونببرککیاملسم�نامجعتوک�ایکوھچٹی‬
‫بونہنیہج چ‬
‫ھجڈن�یاطعفرمائی۔اشعجوک�د�وچوھٹیڈنھجیا�ںاطعفرم ئاںی�۔‬
‫شلرککا�ٓا�گر�و�شرکنا‪:‬‬
‫َّ‬
‫�ا�و�ر�وہا�ںےسر�و�انہوہکرعاش�ءکےوقت َم َّر الظ ْه َر ِان پریخہمز�نوہئےا�و�رسدینارمع‪ t‬بناطخ�بوکماحفظدسوت�ںاک�امریرقم�رفرمایا�‪،‬ہرطر�ف‬
‫گپھاندھری�ااھچاکچتاھعر�بےکدقیمدسوت�ر�ا�و�رشوکتاسال�میکدھا�کاھٹیبنےےکےئلمکح مرفایاکہرہماجہد�اپےنہمیخےکٓاگےالگالگ‬
‫�ٓا�گالجئے�‪ٓ�،‬ا�پ ےکا� شرا�دکےاطمبقامت�مرکشلےناپےناپےنومیخ�ں ےکابہرالگالگٓا�گر�وشنیکسج ےسامت�مرحص�ا�و�ا�د�ی ون�ربن‬
‫رقتًابپونےد�واس�للبقینعیحلص‬
‫عتبجازیبا�تہیےہہکہیرکشلمدیہنونم�ر�ہا�و�رمہکرکممہےکد�رماینیر�اسےتںیمےسزگ�ر�اتاھوجٓا�جےس ی‬
‫گایمرگ گن‬
‫حدبیہیکترقیشہکماکنمہقطاثرتاھ�‪�،‬ا�سوقتدیم�ا�ندحبیہیکتوچ�د�ہوسحاج�جےکےنچنہپیکربخمہکوکبتہےلہپلمیئگیھتا�و�ر�اسےاتان�وقت‬
‫ملایگتاھکہو�ہابقئلرع�بوکعمجرک�ےا�و سم�راملنو�ںاک�ر�اسہتر�وکےنےکےئلاہنںیہکمرکممہےکابہریخہمز�نرک�د�ے�‪،‬ماعہد�ہدحبیہیےک‬
‫کث��‪۱�۷�۷‬؍�‪۴‬‬ ‫وال�ایۃ�‪۱�۰�۷‬؍� ی‬
‫‪،۵‬الس�ۃ النبویۃ ب ن‬
‫ال� ی‬ ‫ا� سعد�‪۲�۳�۴‬؍�‪،۱‬البدایۃ ن‬‫‪ 1‬بن‬
‫ا� سعد �‪۲�۲�۳‬؍�‪ ،۱‬اسد الغابۃ�‪۴�۱�۳‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬بن‬
 ‫�� �� �� �‬

‫بدعکا�اقنال�بوتجہبلطےہہکاسیر�اسےترپچلرک�ٓانےو�الاظعمیالاش�نرکشلہکمرکممہیکرسحد�و�ںکتا�سرط�حپچاچ�پٓاہپاچنکہہکمرکممہ‬
‫مںیا�سیکوکئیاطال�عہن سوہیک�‪،‬یہایق�سرکناغطلوہگاکہہکماب فسوای�نیکافس�ر�تےکدعبطمنئموہگایہوگاکہاب فسوای�نےنو�اپیسرپمہکےک‬
‫سامےنوپ�ر�ےاحلا�ترکھدیےئےھتا�و�رمہکرکممہو�الےا�ساب�ت ضمرپرط�بوہگےئےھتہکہیہنوتصحلےہہکمہنئمطموہجائںیا�و�رنہاعال�ن‬
‫رو�رتاھکہہنولعم�مبکرسو�لالہلﷺہکمرپڑچھائی‬
‫جگنےہہکا�سیکایت�ر�یرکیںرگم�اپیندبعدہ�ییکوجہےسا�نےک لدو�ںںیماکٹھکض �‬
‫کر�دیںچاننہچبجانوہ�ںےنو�ا�د�یںیم�اچانکدحناگ�ہکتٓا�گےکالائوےتلجدکیےھوتا�نےکد�لا�نےکقلحںیمٓاہپےچن�ا�و�ر�اب فسوای�ننب‬
‫�یکےےجیتھب ��‪،‬زبرینبالوع�مےکریچچ�ےاھبئی) کحمینبزح�ا�مسسجت‬ ‫‪r‬رب ٰ‬ ‫حر�ب�‪،‬بدیلنبو� قرا ��ءا�و�ر�(قریشےکزعم�زوذ�یوجاہت�‪،‬خدیہج �اکل‬
‫َّ‬
‫کےےئلہکمرکممہےسابہرکنےل�‪،‬جبو�ہ َم َّر الظ ْه َر ِان کےرقیبےچنہپا�و�ر�اہنںید�و�رتکرکشلھپالینرظ�ٓای تاوحو�ا�سمگوہےئگ‬
‫ْ َ‬ ‫ُ ُ َٔ‬
‫ال ْر ُب‪َ ،‬يقول ا ُبو ُسف َيان‪:‬‬ ‫ح َش تْ َ�ا ْ َ‬ ‫لل ُخ َز َاع ُة َ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ُ ُ َ‬ ‫ً َ ُّ َ‬ ‫َٔ َ َ‬
‫َيقول‪َ :‬ما َرا ْي ُت ك ْللي ةِل ِن ي َ� نا� قط َول َع ْسك ًرا َيقول ُبد ْي ِل َ‪:‬ه ِذ ِه َوا ِ‬
‫ُ ُ‬
‫َ ََ َ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َُْ‬ ‫َ َ َ َ ْ‬ ‫ُ َ َ ُ َٔ َ ُّ َ َٔ َ ُّ ْ َٔ ْ َ ُ َ‬
‫ون َه ِذ ِه ِن ي َ� نَ َ‬
‫ا�ا َو َع ْسك َر َهاقال‪ :‬ف َع َرف ُت َص ْوت ُه‪ ،‬فقل ُت‪ َ :‬ي� ا َ ب� َح ْنظ ةل‪ ،‬ف َع َرف َص ْو ِ ت ي�‪،‬‬ ‫خزاعة اذل واقل ِمن ان تك‬
‫ف‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َف َق َال‪َٔ :‬ا ُبو ْال َف ْضل َ؟ق َال‪ُ :‬ق ْل ُت‪ :‬نعم‪،‬قال‪ :‬قل ُت‪ َ :‬يو ْ َ� َك َ ي� ا َ ب� ُسف َيان‪َ ،‬هذا َر ُسول الهلِ َصل ُ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِ ي�‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ال ُة‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫� َب نَّ� ُع ُنقك‪،‬ف ْار ك ْب ِ ي� ج ُع ِز َه ِذ ِه‬ ‫َ ضْ‬
‫لل ل ِ� ظ ِف َر ِبك لي ِ‬
‫يل؟قال‪ :‬قل ُت َ‪:‬وا ِ ئ نْ‬ ‫لل‪،‬قال‪�َ :‬ا ِ‬ ‫اص َب َاح ق َر ْي ٍش َوا ِ‬
‫الناس َ‪،‬و َ‬
‫ِ‬
‫َّ‬
‫َّ َ َٔ ْٔ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ َ‬ ‫ْ َْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فا ْس َتا ِم َن ُه لك‬ ‫ال َبغ ةِل َح تَّ� ا ِ ت َ ي� ِبك َر ُسول الهلِ صل‬
‫�اب فسوای�نےندبیلنبو� قرا�ءسےوپچاھیہیسیکٓا�گےہ�؟مںیےنٓا�جےسلبقاتیند�و�رتکیلیھپوہئیٓا�گںیہندکییھا�و�رنہاتانبڑ�اشلرک�دکیاھہے�‪،‬‬
‫بدیلنبو� قرا�ءنےاہک�الہلیکمسق! یہونبزخ�اعہےکول�گںیہوجگنجیکایت�ریا�ںرک�رہےںیہ�‪� ،‬اب فسوای�نےناہکمرگخز�اعہوتبتہلیلقںیہالہلیک‬
‫قمس! قایمتکتزخ�اعہیکہیاش�نںیہنوہکسیتٓا�گاکیہلگنجا�و�ر�ٓا� مدوی�ںاکاھٹھٹںیام�رتاہو�ایہدنمس�رھچکا�و�رکاہنیایب�نرک�رہاہے�‪�،‬ابیھہید� نوو�ں‬
‫تاب�دلہایخلا�ترکیہرہےےھتہکابع�س‪� t‬رسو�لالہلﷺےکرچخپرسو�ا�رہوکروھگمےتوہئےا�سرط�فٓاکنےلا�و�راب فسوای�نیکٓا�و�ا�زہپاچ�ن‬
‫کربولےا�ے�ابونحہلظ!�اب فسوای�نےنیھبا�نیکٓا�و�ا�زہپاچ�نرکریح�تےساہک�ابو�افللض�‪،‬مہکرکممہےساہنتیاہ�ںےسیکٓاناہو�ا ��؟ا�و�ر�ٓا�پاہی�ںےسیک‬
‫گوھ�مرہےںیہ�؟عاب�س‪ t‬نےاہک! �ا�ےاب فسوای�نھجتوکخر�ابیوہوتںیہناجناتکہہیرسو�لالہلﷺکاشلرکہے�‪�،‬الہلیکمسق!قریشیکالہکت‬
‫کاوقترقیبٓاگای�ا�برقیشےکےئلرتہب�ر�ا�ہیہیےہہکٓا�پﷺےسامنےکوخ�اتساگ�رہوجائںیا�و�راطاعتوبق�لرکلںی�‪�،‬ابوایفس�ن‬
‫رھا�باجن�تیکایکصو�ر�توہگی�؟ عاب�س‪t‬‬
‫جوہپےلیہد�و�رکتےلیھپوہئےرکشلکو�دیھکرکحو�ا�سابخہتوہچےکےھتوپچاھا�ےابو�افللض! پ �‬
‫مسق!�ارتماملسمنو�ںےکاہتھگلےئگوت�و�ہوف�ر�ًامتاہ�ر�یرگ�د�نام�ر�دیںےگا�سےئلٓا�پا�سرچخپرریم�ےےھچیپوس�ا�روہاجئںیمںی‬
‫نےاہک�الہلیک گ‬
‫�ٓا�پوک�رسو�لالہلﷺکےاپ�سےلاجتاہو�ںا�و�ر�ٓا�پےکےئلاما�ناحصلرکنےیکوکششرکتاہو�ں‬
‫َ َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َُ‬ ‫كا َم َر ْر ُت ِب َنار ِم ْن ِن ي َ� ِان ْ ُ‬
‫ال ْس ِ ِل ي نَ� قالوا‪َ :‬م ْن َهذا؟ف ِإذا َرا ْوا‬ ‫َق َال‪َ :‬ف َر ِك َب َخ ْل ِف� َو َر َج َع َص ِاح َب ُاه‪َ ،‬ق َال‪ :‬فَ ِج� ْئ ُت ِب ِه‪َ َّ ُ ،‬‬
‫ِ‬ ‫ي‬
‫‪،‬ح تَّ� َم َر ْرتُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫َب ْغ َ ةَل َر ُسول الهلِ َصل الهل عل ْي ِه َو َس َل َوا ن� عل يْ َ�ا‪ ،‬قالوا ُّع َر ُسول الهلِ َصل الهل عل ْي ِه َو َس َل عل َبغل ِت ِه َ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
 ‫�� �� �� �‬
‫َ َ َٔ‬ ‫إل‪َ ،‬ف َ َّلا َر َٔاى َٔا َ� ُس ْف َي َان َع َل َ ج ُعز َّ‬ ‫َ ُ َ َ ْ ن ْ خَ َّ َ ض َ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ‬
‫الد َّاب ِة‪ ،‬قال‪ :‬ا ُبو‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫� الهل عنه‪ ،‬فقال‪ :‬من هذا؟وقام َّي‬ ‫اب ر ِ ي‬ ‫ِبن ِار عر ب ِ� الط ِ‬
‫َ َ ْ َ‬ ‫ْ َ َّ َّ َٔ َ‬ ‫ْ َ‬
‫ال ْم ُد لل ال ِذي ا ْمك َن ِم ْنك ِبغ ْي ِ� َعق ٍد َول َ ْع ٍد‬ ‫ُسف َيان َع ُد ُّو الهلِ !‬
‫چاننہچ ابوایفس�ن وف� �رًا�رسو�ل الہل ﷺکےرچخپرسو�ا�رہوگےئ ا�و�ر�ا�ن ےک د� نوو�ں استیھمیکح نب زح�ا�م ا�و�ربدیل نب و� قرا�ء �و�اپس ول�ٹ‬
‫گےئ�‪،‬عاب�س ‪ t‬بن دبع�املبلط اب فسوای�ن نب رح�بوک اسالمیرکشلکے د�رمای�ن ےس ےلرک ر�و�انہ وہئےجب و�ہیسک ہمیخ ےک اپ�س‬
‫سےزگ�رتےوتلو�گ وپھچےتوک�ن ےہ �؟یلنک بجٓا�گیک ر�وشین ےسعاب�س ‪ t‬کو�ٓا�پ ﷺکےرچخپرسو�ا�ر�دکیےتھوتہکےت ہی رسو�ل‬
‫�الہلﷺکےاچچابع�س ‪ t‬ہںیوجٓا�پﷺکےرچخپروس�ا�رںیہ�‪،‬مرگجبںیمدیسنارمع ‪ t‬بناطخ�بےکرقیبےسزگ�ر�ے‬
‫تو�انوہ�ںنےیھب وپچاھوک�ن ےہ �؟ �ا�و�ر�ٓاگے ڑب�ھرک�دکیاھجب انوہ�ں ےن ابوایفس�نوک دکیاھ وتاہکیہوت الہل ا�و�ر�ا�س ےک رسو�لاک�دشنم‬
‫�اب فسوای�ن ےہ الہلاکشرکہےٓا�ج ریغبکیس دہع�ویپام�ن ےک ہی امہ�ر�ےاقبومںیٓاگایہے رھپ�اہنںیڑکپنے ےک ےئل ا�س رپےٹپھج�‪،‬‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ةَ َ َ َ َ ْ ُ َ َ ْ ُ َّ َّ ُ ْ َ َ ُ َّ َ‬
‫الر ُجل‬ ‫ثُ َّ َ َ ْ َ ُّ نَ ْ ُ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬ور كضت البغل‪ ،‬فسبقته ِب�ا تس ِبق الدابة الب ِطيئة‬ ‫� خ َر َج يشتد � َو َرس ِ‬
‫َّ َ َ َ ُ َ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ْال َب ِ َ َ َ ْ َ َ ُ َ ْ ْ ْ َ ة َ َ َ ْ ُ َ َ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َ‪،‬و َدخل َعل ْي ِه َع ُر‪ ،‬فقال‪ َ :‬ي�‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫ط َء‪،‬قال‪ :‬فاقتح ْمت عن ال َبغ ِل‪ ،‬فدخلت عل َرس ِ‬ ‫ي‬
‫ً‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ْ َ ُ ُْ ْ َ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َُ َ‬
‫� ْب ُع ُنق ُه‪،‬قال‪ :‬قل ُت‪ْ َ :‬مل َ ي� معر‪،‬‬ ‫ضْ‬ ‫ْن‬
‫رسول الهلِ ‪ ،‬هذا ابو سفيان قد امكن الهل ِمنه ِبغ ي ِ� عق ٍد ول ع ٍد‪ ،‬فدع ِ ي� فل ِ‬
‫ُ ُ َ‬
‫ََ َ‬ ‫ْ َٔ َّ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َ َ َ‬
‫فو الهل ان لو كن ِم ْن َب ِ ن ي� َع ِد ِّي ْب ِ ن� ك ْع ٍب َما قل ُت َهذا‪َ ،‬ول ِك َّنك ق ْد َع َرف ُت ان ُه ِم ْن ِر َج ِال َب ِ ن ي� َع ْب ِد َم َن ٍاف‪،‬فقال‪:‬‬
‫َّ َٔ ّ َ ْ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َ ْ َ َٔ ْ َ ْ ُ َ َ َٔ َ َّ َ َّ ْ ْ َ ْ خَ َّ َ َٔ َ‬ ‫ًَْ َ ّ‬
‫اب ل ْو ا ْس َل‪َ ،‬و َما ِب ي� إل ا ِ ن ي� ق ْد َع َرف ُت‬ ‫إل ِمن إسل ِم الط ِ‬ ‫مل ي� عباس‪ ،‬فو الهل ِإلسلمك يوم اسلت كن احب ي‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ ْ َ ْ خَ َّ َ َٔ َ َ َ َ‬ ‫َٔ َّ ْ َ َ َ َ َٔ َ َّ َ ُ‬
‫اب ل ْو ا ْس َل‪،‬فقال َر ُسول الهلِ َصل‬ ‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِمن إسل ِم الط ِ‬ ‫ان إسل َمك كن احب إل َرس ِ‬
‫َ ْٔ‬ ‫َ َ َ َٔ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ ْ َ َ َّ ُ َ‬
‫اس إل َر ْح ِلك‪ ،‬ف ِإذا ا ْص َب ْح َت فا ِت ِ ن ي� ِب ِه‬ ‫الهل علي ِه وسل‪ :‬اذهب ِب ِه ي� عب‬
‫سدیناعرم‪ t‬پدی�لےھتہکبجابع�س‪� t‬ا�و�ر�اب فسوای�نرچخپرسو�ا�رتےھ�‪،‬جبابع�س‪ t‬نےدیسناعرم‪ t‬کےہیاملک�تےنسوتفو� �رًاہی‬
‫خرچکو�ایڑلاگئی ا�و�ر رسو�ل الہل ﷺکی دخمت ںیم چنہپ ےئگ �‪� ،‬ا�ن ےکےھچیپےھچیپ دیسنا رمع ‪ t‬بیھولت�ا�روسنترک�رسو�ل الہل ﷺ ےک‬
‫پا�سچنہپےئگا�و�رعر�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!یہالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لاک�دشنمابوایفس�نےہٓا�جہییسکدہع�ویپام�نےکاقبو�ٓاگایےہ‬
‫جمےھاجا�ز�ت مرفائںیہکںیما�سیکرگ�د�نام�ر�د�و�ں�‪،‬عاب�س‪ t‬جدل�یےسوبلےا�ےالہلےک�رسو�لﷺںیمےناب فسوای�نوک�اپینانپ�ہ‬
‫مںیایلےہ�‪،‬سدیناعرم‪ t‬برہہنولت�ا�رلےئاب�ربا�رعر�ضرکتےرہے�ا�و�رٓا�پﷺکےاشا�ر�ےےکرظتنمرہے�‪،‬سدیناعرم‪ t‬کےاب�ربا�ر‬
‫�اصر�ا�رپرعاب�س‪ t‬نےالچّکرکاہ�ا�ےرمع‪ !t‬بسا�باجنےد�وتمابوایفس�نوک�ا�سےئللتقرکناچاہےتوہکہہیینبدبعمان�فںیمےسںیہ‬
‫�اگرہیونبدع�ینببعکےسوہتےوتتما�نےکلتقرکنےرپ�ا�سدق�ر�اصر�ا�رنہرکتے�‪ ،‬سدیناعرم‪ t‬نےاہک�ا�ےابع�س‪�!t‬الہلیکمسق‬
‫متاہ�ر�ا�اسال�مےھجماپےناب�پاطخ�بےکاسال�مےسزیا�د�ہوبحم�بےہاگرریم�ااب�پاسال�موبق�لرکیلاتتوجمےھاتینوخشیہنوہتیینتجاہمت�ر�ےاسال�م‬
‫سےوہئیےہکوینہکںیماچیھرط�حاجناتتاھکہرسو�لالہلﷺکومتاہ�ر�ا�اسال�ماطخ�بےکاسال�مےسزیا�د�ہدنسپید�ہےہ�‪،‬متاہ�ر�یتبسن‬
‫مری�اییہایخ�لےہا�بمتوجمسوھج ‪�،‬ابیھہیون�کوھجنیکاج�ر�ییھتہکرسو�لالہلﷺنےابع�س‪ t‬کوفرمایامںیےناہنںیامند�ےدی �آا�پ‬
 ‫�� �� �� �‬

‫�اب فسوای�نوکاپےنےمیخںیمےل ئاجںی�ا�و�رصحبریم�ےاپ�سالئںیانچنہچابع�س‪� t‬اب فسوای�نوکلےرکاپےنےمیخںیمےلچےئگ۔‬

‫�اب فسوای�ن‪ t‬نبرح�باک�اسال�موبق�لرکنا‬

‫ُ‬ ‫َّ َ َ ٓ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪،‬ف َّلا َرا ُه َر ُسول الهلِ‬ ‫َ ُ‬ ‫ََ ُ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ َ َٔ‬ ‫ََ َ ُ‬
‫ول الهلِ صل‬ ‫فذه ْبت ِب ِه إل َرح ِ يل‪ ،‬ف َبات ِعن ِدي‪،‬ف َّلا ا ْص َب َح غد ْوت ِب ِه إل َرس ِ‬
‫م‪َ ،‬ما‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ َ َ َ َٔ َ ُ ْ َ َ َٔ َ َ ْٔ َ َ َٔ ْ َ ْ َ َ َٔ َّ ُ َ َ َ َّ ُ َ َ َٔ َٔ ْ َ َ ُٔ ّ‬
‫صل الهل علي ِه وس َل‪ ،‬قال‪ :‬يو�ك ي� ا ب� سفيان‪ ،‬ا ْل ي� ِن لك ان تعل انه ل إل إل الهل؟قال‪ِ :‬ب� ِب ي� انت وا ِ ي‬
‫َ َ ْ َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ ٌ َ َ َ َٔ ْ‬ ‫َٔ ْ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ َ َ َ َّ َ َ ْ َ ْ َٔ ْ َ َ َ‬
‫إل غ ْي ُ� ُه لق ْد اغ نَ� َع ِ نّ ي� ش ْي ًئا َب ْع ُد‪،‬قال‪ َ :‬يو َ�ك َ ي� ا َ ب�‬ ‫لل لقد ظ َنن ُت ان ل ْو كن َم َع الهلِ‬ ‫احلك وا كرمك واوصلك‪ ،‬وا ِ‬
‫َ َّ‬ ‫َٔ َ َ َٔ ْ َ َٔ َ َ َٔ‬ ‫َ َ َٔ َٔ ْ َ َ ُٔ ّ‬ ‫ُ ْ َ َ َٔ َ َ ْٔ َ َ َٔ ْ َ ْ َ َ َٔ نّ َ ُ ُ‬
‫لل‬ ‫م‪َ ،‬ما ا ْح َلك َوا ك َر َمك َوا ْو َصلك! ا َّما َه ِذ ِه َوا ِ‬ ‫سفيان! ا ْل ي� ِن لك ان تعل ا ِ ي� رسول الهلِ ؟قال‪ِ :‬ب� ِب ي� انت وا ِ ي‬
‫ُ‬ ‫إل َّإل ُ َٔ َّ ُ ً‬
‫الهل َوان َم َّمدا َر ُسول الهلِ‬ ‫اس‪ َ :‬يو ْ َ� َك! َٔا ْس ِ ْل َو شْ َ‬
‫ا� ْد َٔا ْن َل َ َ‬ ‫نْ َ َ تَّ ْ ٓ َ َ ْ ً َ‬
‫ا‪،‬ف َق َال َ ُل ْال َع َّب ُ‬ ‫النف ِس ِم�ا ح� الن شيئ‬
‫َ َّ ف َّ ْ‬
‫ف ِإن ِ ي�‬
‫َ ْ َ َٔ ْ ُ ضْ َ َ ُ ُ ُ َ َ َ َ شَ َ شَ َ َ َ ْ َ َ َٔ َ‬
‫ال ِّق‪ ،‬فا ْس َل‬ ‫�د �ادة‬ ‫قبل ان ت�ب عنقك‪،‬قال‪ :‬ف ِ‬
‫مںیاہنںیاپےنےمیخںیمےلایگوہا�ںر�ا�تزگ�ا� �ری�‪،‬حبسدہ�ایتد�وسر�ےد�نحبصوسیر�ےابع�س‪�،� t‬اب فسوای�نوکلےرک�رسو�لالہل‬
‫ﷺکیدخمتںیماحضرہوگےئ�‪�،‬رسو�لالہلﷺنےبجاب فسوای�نوک� کیداھتواخمطبوہکرفرمایاا�ےاب فسوای�نافوس�س� ک!ای�ابیھوقت‬
‫ہنںیٓایاکہوت�ا�ساب�توکمسھجےلہکالہلےکوس�اکوئیا�و�رعموب�دہنںی�‪�،‬اب فسوای�نوبلےریم�ےام�ںاب�پٓا�پرپقربا�نوہ�ں ��‪ٓ،‬ا�پاہنیترب�دبا�ر�‪،‬‬
‫مسق!�ار�الہلےکوس�اکوئیا�و�رعموب�دہوتاتو�ا�سلکشمڑھگ�یںیمہام�ر�ےھچکاک�مٓاتا�ا�و�رہمٓا�پےک‬
‫مزع�زا�و�رہلصرحیمرکنےو�الےںیہ�‪�،‬الہلیک گ‬
‫ماقبہلںیما�سےسدم�دطبلرکتے�‪،‬پرھ�رسو�لالہلﷺنے مرفایا�ا�ےاب فسوای�ن�!تمرپ�افوس�س!کای�ا�بیھبوقتںیہنٓایاکہمتاج�نولکہںیم‬
‫�الہلاک�رسو�لوہ�ں�؟�اب فسوای�نےناہکمری�ےام�ںاب�پٓا�پ فرپد�اہو� �ںٓا�پاہنیترب�دبا�ر�‪،‬مزع�زا�و�رہلصرحیمرکنےو�الےںیہ�الہلیکمسق!�ابیھ‬
‫مری�ا�د�لا�ساعممہلںیمرت�د�دکاشاک�رہے�‪،‬عاب�س‪ t‬نےاب فسوای�نےساہکتمرپہالکتوہ�ا�سےسےلہپہکاہمت�ر�یرگ�د�نام�ر�د�یاجئےدلج�ی‬
‫سےہملکاہش�د�تڑپ�ھول�‪،‬پسانوہ�ںےنیفالوف�رہملکاہش�د�تڑپ�ھرکشاہ�د�تقحاک�اقر�ا�رکرلای�۔‬
‫�ا�سومقعرپ�اب فسوای�ن‪t‬نےبیجعوج�شوناش�طےکاستھہیاشاع�رپڑھے�۔‬
‫َ َ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫َْ‬ ‫َٔ ُ ً‬ ‫َ َ ْ ُ َ نّ‬
‫الالت خ ْيل َم َّم ِد‬
‫ِلتغ ِل َب خ ْيل ِ‬ ‫إ� َي ْو َم ا ْ ِحل َر َاية ‬
‫لعمرك ِ ي‬
‫قمسےہہکںیمنج ندو�ںڑل�ائیاکھجڈن�ا�ا�سانپا�کایخ�لےساٹاھیاکرتاتاھکہال�تےکتبےکوپجےنو�الو�ںیکوف�جدمحمﷺیکوف�ج‬
‫پرغالبٓاجائے‬
‫َٔ‬ ‫ُٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َ ْ ُ فَ َ ن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َْْ َ‬ ‫َ َ ُْ ْ‬
‫ا� ِح ي نَ� ا ْه َدى َوا ْه َت ِدي‬
‫لكلد ِ ج ِل ال ي� ِان اظل ليل �ذا او ِ ي‬
‫�ا�ندون�ںںیما�ساخ�رپتشاسیجتاھجو�ان ھدری�یر�ا�تںیمرکٹیںاھکتاہو�‪�،‬ا�بوقتٓاگایہےہکںیمدہ�ایتاپئو�ںا�و�رسدیھےر�اسےترپگامز�ن‬
‫ہوجائو�ں‬
‫ُ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ ن َ َُْ َْ‬
‫س َو نَ�ل ِ ن ي� َم َع الهلِ َم ْن ط َّر ْد ُت ك ُمط َّر ِد‬
‫ا� ه ٍاد غ ي� نف ِ ي‬
‫هد ِ ي‬
 ‫�� �� �� �‬

‫‪1‬‬
‫جمےھےچساہ�د�یربحقےندہ�ایت مرفا�د�یےہ�ا�و�ر�الہلاک�ر�اسہتےھجما�ساہ�د�یربحقےندھکال�دیاہےےسیجںیمےنہشیمہ تھداک�ر�رکاھتاھ�۔‬
‫�اب فسوای�نہکمہمظعم ےک اقئدحر�ب ا�و�ر�رئسی ایسست ےھت ا�ناکسمامل�ن وہجانامہک ےک ےئل انتج�اہم وہکساتہےیسکلیصفتاکحمات�ج ںیہن�‪،‬‬
‫�ٓا�پﷺنےدکیاھکہاب فسوای�ن‪ t‬کاسراکھجہو�اہے�‪،‬چرہ�ےرپ�ا�د�اسیاھچئیوہئیےہ مرفایا�ا�ےابونحہلظ!کایبا�تےہامہ�ر�ےاستھ‬
‫وہ؟�اب فسوای�ن‪ t‬نےرع�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!�ا�برقیشرپ�ٓا�پاکہبلغےہٓا�پےکرکشلمںی‬
‫موش�ر�و�ںںیمرشیکںیہنوہ�رہے �‬
‫کھچایےسیھبںیہوج�اتناقمیذجبہےسربلیزہںیٓا�پےسزگ�ا�ر�شےہہکحتفاپئںیوتنرمیےساک�مںیل مش�دون�ںوکنہےنساکموقہعہندیں� �‪ٓ،‬ا�پ‬
‫ﷺنے مرفایا�‪،‬ہنںیںیہناب فسوای�ن‪!t‬تمامطان�نرکوھمہکرکممہںیموتسماملنو�ںےکیھباھبئیدنبہںی�‪،‬ماہجرینےکیھباب�پ�‪،‬چاچ�وغری�ہ‬
‫ہںی‪�،‬وہںیرپ�ابر�اہمی‪� u‬ا�و�ر�اسامعلی‪ u‬کاحمرت�مرھگبیھےہ�‪،‬حمدمبندبع�الہل!مہکںیمایکاچےھاھبئییکرط�حد�اخلوہگا�ٓا�جہنوکئیاغلب‬
‫�‬
‫�ح �‪ٓ،‬ا�جوتحمتبا�و�ر�اتاح�دکا�د�نےہ ��‪ٓ،‬ا�جوت�امنو�اما�نا�و�ر�امطانی�ناک�د�نےہ�‪،‬‬ ‫ہےہنولغم�ب�‪،‬نہوکئیافتحںیہہنوکئیوتفم �‬
‫َ َ‬ ‫َ ْ َ َ ً َ َ َ‬ ‫َ َْ‬ ‫َّ َٔ ْ َ ٌ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َّ ُ ُ ْ‬
‫اس‪ :‬قل ُت َ ي‪َ �:‬ر ُسول الهلِ ‪ ،‬إن ا َ ب� ُسف َيان َر ُجل ي ِ� ُّب َهذا الف ْخ َر‪ ،‬ف ْاج َعل ُل ش ْيئاقال‪ :‬ن َع ْم‪َ ،‬م ْن َدخل َد َار‬ ‫قال العب‬
‫فَ ٓ‬ ‫َٔ ْ َ‬ ‫فَ ٓ‬ ‫َٔا� ُس ْف َي َان فَ ُ� َو ٓا ِم ٌن َ‪،‬ق ُالوا‪َ :‬ق َات َل َك ُ‬
‫الهل َ‪،‬و َما ُت ْغ ن� َع َّنا َد ُار َك َ؟و َم ْن َد َخ َل ْ َ‬
‫ال ْس ِج َد ُ� َو ا ِم ٌن‪َ ،‬و َم ْن اغل َق َ ب� َب ُه ُ� َو ا ِم ٌن‬ ‫ِي‬ ‫ِب ي‬
‫زا�زدنسپٓا�دمیےہاسےوکئیرم�اعا�تد�ے‬ ‫عاب�س‪ t‬نےرسو�لالہلﷺسےزگ�ا�ر�شیکا�ےالہلےک�رسو�لﷺ! �اب فسوای�نایکاع �‬
‫�دیں وج�ا�ن ےک ےئل ابعثزع�ت وشر�ف ا�و�رموجب اتمای�ز وہ�ٓا�پ ﷺنے ا� شرا�د مرفایا�اچاھ�اعال�نرک�د�وجو�اب فسوای�ن ےکرھگمںی انپ�ہ ےل‬
‫لےاگ�و�ہاممو�نےہ�‪� ،‬اب فسوای�ن‪ t‬نےرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!مری�ےرھگمںیبسول�گےسیکامسکسےتںیہ�؟�ٓا�پﷺنے‬
‫فرمایاوجدجسمالرح�ا�مںیمد�اخلوہجائےاگ�و�ہیھباممو�نےہ�‪� ،‬ابوایفس�ن‪t‬نےاہک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!سمدجبیھاکفیںیہن کسوہیت� �‪ٓ،‬ا�پ‬
‫ﷺنے مرفایاجو�اپان�د�ر�و�ا�ز�ہاند�رسےدنبکرلےاگ�(عیینگنجںیہنرک�ےاگ�)�و�ہاممو�نےہ�‪�،‬اب فسوای�نےناہکاہ�ںا�سںیمتہبوستع‬
‫�ا�و نگ�راجئشےہ�۔‬
‫احب ْس ُه ب َ� ِضيق ْال َو ِادي ِع ْن َد َخ ْط ِم ْ ج َ‬
‫ال َب ِل ‪َ ،‬ح تَّ� تَ ُ� َّر ِب ِه ُج ُن ُود‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ ُ ْ‬ ‫َ َ َُ ُ‬
‫قال رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل‪ :‬ي� عباس‪ِ ِ ِ ،‬‬
‫َّ َٔ ْ َٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ان ا ْح ِب َس ُه‪،‬‬
‫ُ‬ ‫ُ َٔ‬ ‫ْ‬
‫‪َ �:‬ر ْج ُت َح تَّ� َح َب ْس ُت ُه ِب َ� ِض ِيق ال َو ِادي‪َ ،‬ح ْيث ا َم َر ِ ن ي� َر ُسول الهلِ صل‬ ‫الهلِ َف َي َ� َاها َ‪،‬ق َال فَ خَ‬
‫َْ ُ‬ ‫ُ َٔ ْ ٌ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َٔ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل خا ِل ُد ْب نُ� ال َوِل ِيد ِ ي� َب ِ ن ي� ُسل ْي ٍ�‪َ ،‬و ْه الف‪،‬قال‪َ :‬و َم َّر ْت الق َبا ِئل‬ ‫فكن اّول َم ْن قدم َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ ُ َ ْ ثُ َّ تَ ُ ُّ ْ َ َ ةُ َ ُ ُ‬ ‫َ َٔ ُ ُ َ َ ُ‬ ‫يل َق َال‪ َ :‬ي� َع َّب ُ‬
‫كا َم َّر ْت َقب َ ٌة‬ ‫َع َل َر َ يا� ِت َ�ا‪َ َّ ُ ،‬‬
‫يل ف َيقول‪ َ :‬ي�‬ ‫اس‪َ ،‬م ْن َه ِذ ِه؟فاقول‪ُ :‬سل ْي ٍ�‪،‬ف َيقول‪َ :‬ما يل وِلسل ي ٍ�‪� �،‬ر الق ِب‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ُ َ ُ‬ ‫َ َ َٔ ُ ُ‬
‫اس‪َ ،‬م ْن َه ُٔول ِء؟فاقول‪ُ :‬م َز ْي َنة‪،‬ف َيقول‪َ :‬ما يل َو ِ ُل َز ْي َنة‬ ‫َع َّب ُ‬
‫َ َّ‬
‫ےگلو�رسو�ل الہلﷺ‬ ‫ﷺم َّر الظ ْه َر ِان سےوک�چرکنے ت‬ ‫سرت�ہ رماض�ن املاب�ر�کٓاٹھرجہ�ی رب� �وزنملگیکحبص بج رسو�ل الہل‬
‫نےعاب�س‪ t‬بندبع�املبلطوکحمک مرفایاکہو�ہاب فسوای�ن‪ t‬کو�اپےنرمہ�ا�ہےلرکتگناھگٹیںیمپاہ�ڑ�ییکوچٹیرپکڑھ�ےوہجائںیتاکہ‬
‫�و�ہمشچبوخ�د�اسالمیرکشلکیاطقتا�و� شرا�نوشوکتوک�دیھکںیکس�‪،‬پرھ�ٓا�پﷺنےرہبقہلیوکحمک مرفایاکہو�ہاپےناپےنرس�د�ا�رکےڈنھج�ےےک‬
‫ا� ہشام�‪۴�۰�۱‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 1‬بن‬
 ‫�� �� �� �‬

‫پا�سعمجرہںیا�و�ر�اپینافر�ا�د�یو�السہحیکوق�تاکماظہر�ہرک�ےانچنہچےلیبقرجزپڑھےتوہئےاپےناپےنرس�د�ا�ر�و�ںےکاستھدق�موبا�ز�ومالکرچےل‬
‫�ا�و�ردسےتاپےناپےنڈنھج�و�ںےکاستھزگ�ر�ے�‪،‬سبےسےلہپونبلسمیےکاستھاخلد‪t‬بن لودی�ایکزہ�ا�رماجہدیناک�دسہتےلرکسامےن‬
‫سےزگ�ر�ے�‪،‬جبوکئیہلیبقاپےنےلیبقاکھجڈن�ا�اٹاھئےوہئےزگ� تراتو�اب فسوای�نوپھچات�ا�ےابع�س‪!t‬یہوک�نول�گںیہ�؟عاب�س‪ t‬نے‬
‫رھد�وسر�ابقہلیزگ�ر� تاوپوچاھ�ا�ےابع�س‪!t‬یہ‬
‫جو�ا�بدیایہونبلسمیےکاجمہدینںیہ�‪� ،‬اب فسوای�نےناہکمری�یونبلسمیےسوکئیدمشینںیہنےہ�‪،‬پ �‬
‫کو�نول�گںیہ�؟ �انوہ�ںےنوج�ا�بدیایہہلیبقزمیہنےکاجمہدینںیہ�‪�،‬اب فسوای�نےناہکبونمزیہنےسریم�یوکئیدمشینںیہنےہ�‪،‬‬
‫َ‬ ‫َٔ َ ف َٔ‬
‫‪َ �،‬م َض ْت ا ْس ُل ِ ي� ا ْر َب ِع ِمائ ٍة‪ ،‬يف�ا‬ ‫إ� ُاء ْ نُ� َر ْح َض َة ثُ ّ‬ ‫ف َ َ ث َ َ ْ ُ َ َ َٔ ُ َ ْ َ ّ ُ َ ُ‬
‫ومر بنو غفار ِ ي� ثل ِ ِ�ائ ٍة‪ ،‬ي� ِمل َراي ت ُ� ْم ابو ذ ّر ال ِغف ِاري‪َ -‬ويقال ي َ ب‬ ‫ّ‬
‫ْ نُ ْ َٔ ْ َ ثُ ّ َ ّ ْ َ ُ َ ْ ْ نُ َ ْ ف �خَ ْ َ َ ُ‬ ‫ٓ‬ ‫ٔ‬
‫سئ ٍة‪ ،‬ي ْ� ِمل‬ ‫لواءان ي�مل احدمها ب� يدة ب ن� احلصيب‪ ،‬واالخر ن�جية ب� ال جع ِم‪ �،‬مرت بنو ع ِرو ب� كع ٍب ِ ي� ِ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ ُ َٔ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ تَ ُ ْ ُ ْ ُ ْ نُ ُ ْ َ َ ثُ ّ َ ّ ْ ُ َ ْ َ ُ ف ثَ َ ن َ‬
‫ا�ائ ٍة َم َع ق َاد ِت َ�ا‪ِ ،‬ف ي َ�ا ا ْر َب َعة ال ِو َي ٍة‪ِ ،‬ل َو ٌاء َم َع ا ِب ي� َر ْو َعة َم ْع َب َد ْب ِ ن� خا ِل ٍد‪،‬‬ ‫راي�م بس ب� سفيان‪ �،‬مرت ج�ينة ِ ي� � ِ ِ‬
‫ن ث ُ ّ َ ّ ْ َ َ ُ َ ُ َ ْ َ ضَ ْ ُ‬ ‫َ َ ٌ َ َ ُ َ ْ ْ ن َ خْ‬
‫� َرة‪،‬‬ ‫يث‪َ ،‬وِل َو ٌاء َم َع عبد الهل ب� بدر� مرت ِكنانة‪ ،‬بنو لي ٍث‪ ،‬و‬ ‫ص ٍر‪َ ،‬وِل َو ٌاء َم َع َر ِاف ِع ْب ِ ن� َم ِك ٍ‬ ‫وِلواء مع سوي ِد ب ِ�‬
‫ّ‬ ‫ُ َٔ‬ ‫َ ُ‬ ‫ْ ف َ‬
‫َو َس ْع ُد ْب نُ� َبك ٍر ِ ي� ِمائ َت ْ ي ِن�‪ ،‬ي ْ� ِمل ِل َو َاء ْه ا ُبو َو ِاق ٍد الل ْي ِ ث يّ�‬
‫ض‬
‫�ا�و�ربقہلیافغ�رکاتنیوسرپلمتشمدسہتزگ�ر�اجساکھجڈن�ا�ابو�ذ�رغاف�ر�ی‪t‬نےای�ایامبنرح�ہ‪t‬نےاھت�مرکاھتاھ�‪،‬پرھبون�اسملاچ�روساجمہدین‬
‫�ے‪�،‬ا�ناک�ایکڈنھج�ابرید�ہنببیصح‪ t‬نےا�و�ر�ایکڈنھج�اناجہینبالاعمج‪ t‬نےاھت�مرکاھتاھ�‪،‬پرھبونعرم�وبنبعکاپنچ‬
‫کےاستھزگ�ر �‬
‫�ج ن‬
‫ھ��ہےکٓاٹھوسول�گزگ�ر�ےانوہ�ںےناچ�رھجڈن�ے‬‫سوماجہدینےکاستھزگ�ر�ےا�ناکھجڈن�ابرسبنایفس�ن‪ t‬نےاٹاھ�رکاھتاھ�‪ ،‬پرھبقہلی ی‬
‫�اٹاھئےوہئےےھتایکڈنھج�ا�ابو�ر�وعہدبعمبناخلدےنایکڈنھج�اسویدبنرخصنےایکڈنھج�ا�ر�افعنبثیکمےنا�و�رایکڈنھج�اعدب�الہلنب‬
‫ونثی�‪�،‬ا�و�رضرم�ہا�و�رسدعبنرکبکے�د�ووسول�گزگ�ر�ے�ا�ناکھجڈن�اابو�و�اقدیلیثاٹاھئےوہئےےھت�۔‬
‫بد�رنےاھت�مرکاھتاھ�‪ ،‬پرھبونکاننہ ب�‪ ،‬ل‬
‫ت‬
‫�ابوبر�د�ہاہنینباین�ر‪t‬نےہلیبقینباح�رثہاکھجڈن�اتاھ�مرکاھاھت�‪،‬جابربنع�ی�کاناص�ر�ینجیکتینکاب عودب�الہل‪t‬تیھےناپےنہلیبقانص‬
‫�ا�رکاھجڈن�ا�اٹاھ�رکاھتاھ�‪،‬شبری�اناص�ر�ی نجیکتینک ابولابنہ ‪ t‬تیھ ےن ایکڈنھج�اتاھ�م رکاھتاھ�‪،‬جابربن دبع�الہل ‪ t‬بن رمع�و�اناص�ر�ی ےن‬
‫�اپےنہلیبقاکھجڈن�اتاھماہو�اتاھ�‪،‬حا�ر�ثنبوع�فنباسدی‪ t‬نےینبثیلاکڈنھج�اڑکپ�اوہ�ااھت�‪،‬خویدلبنرمع�ونےاپےنہلیبقاکھجڈن�اتاھ�مرکاھ‬
‫تاھ�‪،‬زیدبناخلدنےاپےنہلیبقاکھجڈن�ااھتماہو�اتاھ� ع‪،‬و�فنباملک‪t‬نےاپینوق�ماکھجڈن�ا�اٹاھیاہو�اتاھ�‪�،‬اسرط�حفلتخمابقئلوج�قد�رجو�ق‬
‫�‬
‫گز�رتےرہےا�و�راب فسوای�ن‪ t‬کوحری�تز�د�ہرکتےرہے‬
‫ُ‬
‫‪،‬ح تَّ� َم َّر َر ُسول الهلِ‬ ‫م‪،‬ق َال‪َ :‬ما ل َوِل َب ن� ُف َل ٍن َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َٔ ْ ُ‬ ‫َ تَّ َ َ ْ ْ َ َ ُ َ تَ ُ ُّ َ َ ةٌ َّ َٔ ُ‬
‫يل إل َي ْسال ِ ن ي� َع نْ َ�ا‪ ،‬ف ِإذا اخ َب ْ�ت ُه ب�‬ ‫ح� ن ِفدت القبا ِئل‪ ،‬ما �ر ِب ِه ق ِب‬
‫ي ِي‬
‫ُ‬ ‫الهل َع نْ ُ� ْم‪َ ،‬ل ُ ي َ�ى ِم نْ ُ� ْم َّإل ْ َ‬ ‫ال ْن َص ُار‪َ ،‬ر ِ ض ي َ‬‫َ ْ ُ َ ُ َ َ ْ َٔ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ف� َكت َيبت ِه ْ خَ‬
‫َص َّل ُ‬
‫ال َدق ِم ْن‬ ‫� ُ‬ ‫� ِاء ِ‪،‬ف ي�ا اله ِاجرون و‬ ‫ال ضْ َ‬ ‫ِي ِ ِ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِ ف ي� ْ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ َ َّ ُ َ ْ َ ُٔ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َْ‬
‫ال َه ِاج ِر ي نَ�‬ ‫ال ِد ِيد‪ ،‬فقال‪ُ :‬س ْب َحان الهلِ ‪ :‬ي� عباس‪ ،‬من هول ِء؟قال‪ :‬قلت‪:‬هذا رس‬
‫َ ْ َٔ ْ َ َ َ َ َٔ َ َ ُٔ َ َ ٌ َ َ َ َ ٌ َ َ َّ َ َٔ َ ْ َ ْ َ َ ْ َٔ ْ َ َ ُ ْ ُ ْ ن َٔ َ ْ َ َ‬
‫ا� ا ِخيك الغ َداة َع ِظ ي� ًما‬ ‫لل ي� ا ب� الفض ِل‪ ،‬لقد اصبح ملك ب ِ‬ ‫والنص ِار قال‪ :‬ما ِلح ِد ِب�ول ِء ِقبل ول طاقة‪ ،‬وا ِ‬
‫َْ‬ ‫َ َ ُ ْ ُ َ َٔ َ ُ ْ َ َ نَّ َ ُّ ُ َ َ َ‬
‫الن ُب َّوة‪،‬قال‪ :‬ف َن َع ْم إذن‬ ‫قال‪:‬قلت‪ :‬ي� ا ب� سفيان‪ ،‬إ�ا‬
 ‫�� �� �� �‬

‫یاہ�ںکتہکفلتخم ابقئل اپےن اپےنڈنھج�ے اٹاھئے وہئےزگ�رتے رہے �‪ ،‬جبیھبوکئی ہلیبقزگ� تراتو�اب فسوای�ن ا�س ےک اب�ر�ے ںیم‬
‫پ ھچوات�رہا�ا�و�رعاب�س‪� t‬اہنںیوج�ا�بدیےترہے�‪� ،‬ا�و�ر�اب فسوای�نیہیاتہکرہاریم�یا�نےسوکئیدمشینںیہنےہ�‪ ،‬حیتہکرحۃماعللملنی�‪،‬سدیعر�ب‬
‫� عومج�‪،‬سدیکوننی�‪،‬سدی�الابنایئ�‪،‬سر�و�رعالم�‪،‬سدی�الامم�‪،‬خاتمالرسلﷺاہمجرینو�اناص�رکےد�وہز�ا�رسمحلا�و� �رز�ر�ہوپ�شدسہتےکولجمںیجول�ہافر�و�ز‬
‫ہوئےٓا�پﷺیکرص�فٓاکنںیھرظنٓا�رہیںیھت�‪،‬ماہجریناکعملزبریبنالوع�ا�م‪� t‬ا�و�ر�اناص�رکاعملدعسبنابع�د�ہ‪ t‬کےاہتوھ�ں‬
‫مںیوپ�ر�یاش�نوشوکتےکاستھرہل�ارہاتاھ�‪�،‬اب فسوای�ن‪ t‬نےوپچاھا�ےابو�افللض!بساح�نالہل!یہاتانبڑ�اشلرککسہلیبقےسقلعترھکاتہے‬
‫�؟�انوہ�ںےنوج�ا�بدیایہاہمجرینو�اناص�رکےرپ�و�انو�ںںیمرھگ�ےرسو�لالہلﷺہںی�‪،‬طاقتوقو�تا�و� شرا�نوشوکتاکیہرمعو�بنکرظنم‬
‫�دیھکرک�اب فسوای�ندنگر�ہایگ�‪�،‬و�ہا� گر�در�دےکاحلا�تےساتےنےبربختےھہکاہنںینیقییہںیہنٓا�رہاتاھکہدمحم�رسو�لالہلﷺکیاطقت‬
‫�وقو�تا�سدق�ربڑ�ھا�و�رھپلییکچےہ�‪�،‬انوہ�ںےناہک�ا�ےابو�افللض!�و�اقیعاہمت�ر�ےےجیتھبیکڑب�یوکحمتا�و� شرا�ناقئموہگیئےہالھب�ا�نےس‬
‫ماقبےلیکسکںیماجم�لوہکسیتےہ�‪،‬عاب�س‪ t‬نےوج�ا�بدیا�ا�ےاب فسوای�ن‪! t‬تمرپ�افوس�سوہیہاب� شداہتںیہنوبن�تےہ�‪�،‬اب فسوای�ن‬
‫نےاہکاہ�ں�ا�بوتییہاہکجائےاگرہبحا�لاجمہدیناکیہلیسےبانپ�ہاب فسوای�نا�و�ر�ا�نےکاستھرشمکنیرقیشےکاحاس�سربتر�یا�و�رفرخنبسوکخس‬
‫�واخشا�کیکرط�ھاہبلےایگ�‪،‬‬
‫َ َ َ ُ ْ َ ْ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ ُّ ْ ُ ْ َ ُ ْ َ ْ َ َٔ َ َّ ُ ُ ً‬ ‫ٔ‬ ‫ََ‬
‫الهل ق َر ْيشا‬ ‫ف َّلا َم َّر ب� ب ي� سفيان قال ل اليوم يوم اللحم ِة‪ ،‬اليوم تستحل الرمة‪ ،‬اليوم اذل‬
‫جبدعسبنابع�د�ہ‪ t‬پاہ�ڑ�یےکاپ�سےسزگ�ر�ےوت�اب فسوای�ن‪ t‬کو�دیھکرک�اہنںیوج�شڑچ�ھایگ�ا�و�ر�ا�نیکزبا�نےسہیانمانسباافل�ظ‬
‫نلکےئگ�ٓا�جاک�د�نگنجوقات�لاک�د�نےہ ��‪ٓ،‬ا�جہبعکںیملتقوقات�لالح�لوہگا�ٓا�جالہلاعتلٰیقریشوک�ذللیوخو�ا�رکر�ےاگ�۔‬
‫ح ِة! ْال َي ْو َم ا َع ّز ُ‬
‫َٔ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪ْ :‬ال َي ْو َم َي ْو ُم ْ َ‬ ‫ََ َ َ ُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬
‫الهل ِف ِيه‬ ‫ال ْر َ َ‬ ‫َ ي� َر ُسول الهلِ ‪ ،‬ا ِم ْرت ِبق ْت ِل ق ْو ِمك؟فقال رس‬
‫ُ ً‬
‫ق َر ْيشا!‬
‫سدعبنابع�د�ہ‪ t‬کےہیالاف�ظنسرک�اب فسوای�ن‪ t‬ھگرب�اگےئجبرسو�لالہلﷺ�ا�ساہپ�ڑ�یےکاپ�سےسزگ�ر�ےوت�اب فسوای�ن‪t‬‬
‫نےدعسبنابع�د�ہ‪ t‬کاقو�للقنرککےرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ� ک!ای�ٓا�پےندعسبنابع�د�ہ‪ t‬کو�اپینوق�مےکلتقاکحمک‬
‫یاہے؟�ا�و�رمزیدکاہ�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ! مںیٓا�پوک�الہلاک�ا�و�رقر�ابوط�ںاک�و�اسہطدیاتہو�ںکشیبٓا�پیکینا�و�رہلصرحیمںیمبسےس‬
‫فرما �‬
‫بڑ�ھرکہںی�‪�،‬اب فسوای�ن‪ t‬کیاب�تنسرک�ٓا�پﷺنےا� شرا�د مرفایا �ا�ےاب فسوای�ن�!�ٓا�جاک�د�نوتمرہبانیاک�د�نےہسجںیمالہلاعتلٰیقریش‬
‫کوزع�تےسون�ز�ےاگ�۔‬
‫‪1‬‬

‫ْ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ َ ْ ٌ َٔ َ َّ ُ ُ َ ْ ً‬ ‫ُ َّ‬ ‫ْ‬
‫َب ِل ال َي ْو َم َي ْو ٌم ت َعظ ُم ِف ِيه الكعبة‪ ،‬اليوم يوم اعز الهل ِف ِيه قريشا‬
‫‪2‬‬
‫وکز�تےسون�ز�ےاگ�۔‬
‫�ٓا�جاک�د�نوتبتیالہلیکتمظعاک�د�نےہ ��‪ٓ،‬ا�جالہلاعتلٰیقریش ع‬

‫‪ 1‬مغازی واقدی�‪۸��۲ ۲‬؍�‪۲‬‬

‫‪ 2‬زاداملعاد�‪۳�۵�۵‬؍�‪۳‬‬
 ‫�� �� �� �‬
‫َ ُ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َف َق َال َ‪:‬ك َذ َب َس ْع ٌد‪َ ،‬وَل ِك ْن َه َذا َي ْو ٌم ُي َع ِّظ ُم ُ‬
‫الهل ِف ِيه الك ْع َبة‪َ ،‬و َي ْو ٌم تك َس ِف ِيه الك ْع َبة‬
‫�ایک ر�و�ایت ںیم وی�ں ےہ�ٓا�پ ﷺنے مرفایاسدع ‪t‬نے طلغاہک�ٓا�جاک�د�نوتبتی الہلیکتمظعاک�د�ن ےہ�ا�و� خرانہہبعکوکنایغال�ف‬
‫ہپانیاجائےاگ�۔‬ ‫‪1‬‬

‫َ ف‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬
‫حن ن� َع ْو ٍف َو ُع ث� َم ُان ْ نُ� َعف َان‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ‪َ ْ :‬‬ ‫َق َال َع ْب ُد ّ ْ‬
‫اس ْع َما قال َس ْع ُد ْب نُ� ُع َب َادة‪َ ،‬ما نَ� َم ُن ان َيكون ُل ِ ي�‬ ‫ب‬ ‫الر َ ِ ب‬
‫َ ُ َٔ ْ َّ‬ ‫َٔ ْ ْ ُ فَ خُ ْ َّ َ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ة ََ‬ ‫ُ‬
‫الر َاية ِم ْن ُه فك ْن ان َت ال ِذي‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِل َع ِ ِّيل ْب ِ ن� ا ِب ي� طا ِل ٍب‪ :‬اد ِركه‪� ،‬ذ‬ ‫صول‪ ،‬فق َام َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ق َر ْيش‬
‫َ ُ ُ‬
‫ت ْدخل ِب َ�ا‬
‫�ابناساح�قےنر�و�ایتایکہےہکامثع�ن‪� t‬ا�و�رعدب�الرمحنٰنبوع�ف‪ t‬نےرسو�لالہلﷺسےرع�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!�ٓا�پ‬
‫نےانسکہدعسبنابع�د�ہےنایکاہکہےمہںیرطخ�ہوسحم�سوہ�رہاہےہکدعسبنابع�د�ہ‪ t‬قریشےکاند�رخونریز�یہنرک�دیں�‪�،‬ا�ساندیےشےک‬
‫پشیرظن�ٓا�پﷺےندیسناعیل‪ t‬بنابیاطلبوکمکح مرفایاملعدعسنبابع�د�ہ‪ t‬کےاہتھےسےلرک�اپےناہتھںیمرکول�۔‬
‫�ایکر�و�ایتےہہکزبریبنالوع�ا�م‪ t‬کےوح�الےرک�دیا�۔‬
‫�ابناسعکرکیر�و�ایتںیمےہہکبجرسو�لالہلﷺسامےنےسزگ�ر�ےوتقریشیکایکوع�ر�تےنہیاشاع�رپڑھے�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ‬
‫ح ق َر ْي ٍش َول َت ِح ي نَ� ج َل ِاء‬ ‫ا‬ ‫ل‬
‫ج‬ ‫ك‬ ‫ي‬‫َ ي� َن ّ� ْ ُال َدى إ َل ْ‬
‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِب ي‬
‫�ا�ےیبندہ�ایت�!قریشےنٓا�پیکرط�فانپ�ہیلےہاحلانہکہیانپ�ہاک�وقتںیہنےہ‬
‫إل ّ‬ ‫اه َ ُ‬ ‫نَ َ َ ْ َ َ ْ ْ َ َ ُ ْ َٔ‬
‫ال ْر ض َو َع َاد ُ ْ‬
‫الس َم ِاء‬ ‫ِ‬ ‫ِح ي� ضاقت عل ي ِ�م سعة‬
‫جسوقتزمنیوسعیوہنےےکاب�وجو�دیھبا�نرپتگنوہئگںیا�و�ر�اسام�نںیم�الہلا�ناک�دشنموہگای‬
‫ْ ْ‬ ‫الظ ْهر ب َٔ� ْهل ْ َ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ال ُج ِون َوال َبط َح ِاء‬ ‫ِ ِ‬ ‫إن َس ْع ًدا ُ ي ِ� يد قامصة‬
‫رمک �وڑ�دیانچاہاتہے‬
‫سدعبنابع�د�ہاہلوجح�نا�و�ر�اہلاحطب�ءکی ت‬
‫‪2‬‬
‫رھاب فسوای�ن‪ٓ� t‬ا�پﷺسےرختصوہگےئ�۔‬ ‫پ �‬
‫َٔ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫َ ُ َ َّ ٌ َ ْ َ َ ُ ْ َ َ َ َ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ تَّ َ َ َ ُ ْ َ َ َ َٔ ْ َ َ ْ َ َ ْ شَ َ ُ‬
‫ك ِب ِه‪ ،‬ف َ� ْن َدخل َد َار ا ِب ي�‬ ‫� ق َر ْي ٍش‪ ،‬هذا ممد قد جاءك ِف ي�ما ل ِقبل ل‬ ‫ح� إذا جاءه صخ ِب�عل صو ِت ِه ي‪ �:‬مع‬
‫ُ‬ ‫َٔ‬
‫س ال ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫يت َّ‬ ‫الم َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫َ ْ ُ‬‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ ْ َ ُْ ْ ُ ُْ‬ ‫ْ َ فَ ٓ‬
‫ح َس ‪ ،‬ق ِ ّب َح ِم ْن‬ ‫الد ِ َ‬ ‫ُسف َيان ُ� َو ا ِم ٌن‪ ،‬فق َامت إل ْي ِه ِهند ِبنت عت َبة‪ ،‬فاخذت ِبش ِار ِب ِه‪ ،‬فقالت‪ :‬اقتلوا َ ِ‬
‫ْ َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َٔ ْ ُ ُ ْ َ َّ ُ َ ْ َ َ ُ ْ َ َ َ َ َ ُ ْ َ‬ ‫َط ِل َيع ِة َق ْو ٍم َ!ق َال‪َ :‬و ْي َل ُ ْ‬
‫ك َل َت ُغ َّر َّن ُ ْ‬
‫ك ِب ِه‪ ،‬ف َ� ْن َدخل َد َار ا ِب ي� ُسف َيان‬ ‫ك َه ِذ ِه ِمن انف ِسك ف ِإنه قد جاءك ما ل ِقبل ل‬
‫فَ ٓ‬
‫ال ْس ِج َد ُ� َو ا ِم ٌن‪،‬‬ ‫الهل! َو َما ُت ْغ ن� َع َّنا َد ُار َك َ؟ق َال‪َ :‬و َم ْن َٔا ْغ َل َق َع َل ْي ِه َ ب� َب ُه فَ ُ� َو ٓا ِم ٌن‪َ ،‬و َم ْن َد َخ َل ْ َ‬ ‫وا‪:‬ق َات َل َك ُ‬‫فَ ُ َ ٓ ٌ َ ُ َ‬
‫�و ا ِمن ‪ ،‬قال‬
‫يِ‬
‫�ا�و�ربہتلجعہکمد�اخلوہکربا�ٓا�و�ا�زلبدن�اعال�نایک�ا�ےرگ�و�ہرقیش! حمدمﷺ�ایکڑب�ےرکشلکےاستھہکمرکممہیکرط�فٓا�رہےںیہںیمےن‬

‫َ‬ ‫َ ٌ َٔ ْ نَ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ َ‬
‫الر َاية َي ْو َم الف ْت ِح؟�‪۴�۲�۸�۰‬‬ ‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی ب�ب ا ي� ر كز الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‬
‫ٓ‬
‫وال�ایۃ�‪۳�۳�۸‬؍�‪،۴‬الروض االنف�‪۲�۱�۹‬؍�‪،۷‬عیون اال ث��‪۲�۲�۱‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 2‬البدایۃ ن‬
 ‫�� �� �� �‬

‫�ا�سرکشلکوچبمشوخ�د�دکیاھہےا�و�رمری�اایخ�لےہہکا�سرکشلکاماقبہلرکنےیکیسکںیماطقتوقو�تںیہن�ا�سےئلریم�یاب�تام�نرک�اسال�موبق�ل‬
‫کرلواہمت�ر�یاج�نالسمترہےیگذہل�اجوشصخاب فسوای�نےکرھگمںید�اخلوہگا�و�ہامنںیمرہےاگ�‪�،‬اب فسوای�نےکا�ساعال�نےنوپ�ر�ے‬
‫مہکوک�و�رطۂ حری�تںیمڈ�ا�لایگ�اب فسوای�ن‪ t‬کیالہہیدنہبتنہبتعےنا�نیکابتںینسرک�اہنںیتہبرب�االھباہکا�و�راب فسوای�ناکیہالک�منس‬
‫کر�ا�سیکومنھچڑکپلیا�و�رقریشےساہککہا�سوبضم�طومٹےرفبہولہپ�ا�نوکقلترک�د�وکہایکذ�ر�اسےرکشلکو�دیھکرک�ا�سدق�رحو�ا�سابخہت‬
‫ہوگایہے�‪�،‬اب فسوای�نےناہک�ا�ےرقیش�!تما�سےکاکہبنےںیمٓاکر�اپیناج�نہنوھکنادمحم(ﷺ�)تمرپ�ٓاگےئںیہوج�اب فسوای�نےکرھگمںی‬
‫�د�اخلوہگا�ا�سوک�امنےہ�‪،‬قریشےناہکتھجوکخر�ابیوہتری�ےرھگمںیسکدق�رلو�گد�اخلوہ�ںےگ�؟ �اب فسوای�نےناہکجوشصخاپےنرھگمںی‬
‫بدن�رہےاگ�اسال�میکولت�ا�ریںا�سےسرع�ضںیہنرکیںیگا�و�روجشصخدجسم�الرح�ا�مںیمد�اخلوہجائےاگ�و�ہاما�نںیمےہ ��‪،‬ا�و�راپینالہہیےساہکمںی‬
‫سچہہکرہاہو�ں�اگرتو�اپیناج�نیکاما�ناچہیتےہوت�اسال�موبق�لرکلےای�اپےنرھگمںیھٹیبرکد�ر�و�ا�ز�ہ �اند�رسےدنبکرلے�۔‬
‫�د�وسر�ےوظفل�ںںیمہیامنو�اما�ناک�اعال�ناع�ماھتشر�طہییھتہکہکمو�الےلمکموط�ررپرپساند�ا�زوہجائںیا�و�ر�ا�نرطیوق�ںوک�اتخای�رکرکےہی‬
‫ںیھت‪�،‬ا�سمیظعالاش�نا�و� ترا�ریخاعلمںیمًانیقیبےاثم�ل‬
‫ظاہرکر�دیںہکو�ہاما�نےکبلطاگ�رںیہ�‪،‬یہایسفنتیگنجیکٓاخر�یا�و�ریفہلصنکرضبںی �‬
‫فنایستیاہج�دنےرشمکنیرقیشیکاطقتاککیلاتساصی�لرک�دیا�ا�و�رعکہبٓاخر�یا�و�رتحیموط�رپر�الہلوحد�ہالشریکیکرپسشتو�اطاعتےکےئل‬
‫�وقف گوہای�۔‬
‫ْ َ‬ ‫ال ْس ِج ِد‪َ ،‬و تَ ج َ� َّم َع ُس فَ َ� ُاء ُق َر ْيش‪َ ،‬ؤَا ِخ َّف ُٔاو َها َم َع ِع ْكر َم َة ْب ن� َٔا ب� َج ْ‬
‫� ٍل‪َ ،‬و َصف َوان ْب ِ ن�‬ ‫اس َإل ُدور ِ ْه َوإ َل ْ َ‬
‫ِ‬ ‫الن ُ‬ ‫َف َت َف َّر َق َّ‬
‫ِ ِ ِي‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫ُ ُّ َ ً َ ْ َ‬
‫ب� بكر ي ِعد ِسلحا قبل‬ ‫ن‬ ‫ٔ‬ ‫ن‬ ‫ن‬ ‫ْ خَ ْ َ َ ُ َ ُ ْ ُ ْ نَ َ َ َ‬ ‫ُٔ َ َّ َ َ ُ َ ْ ْ ن َ ْ‬
‫امية‪ ،‬وسي ِل ب ِ� ع ٍرو ِب�لندم ِة؛ ِليقا ِتلوا الس ِ ِل ي�‪،‬وكن محاس ب� قيس ب� خالد اخو ي‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ َٔ ُ ُ َ َ ُ ُّ َ َٔ َ َ َ ُ َ َّ َ َٔ ْ َ َ َ‬ ‫ُد ُخ ُ‬
‫ص ِاب ِه‪،‬قال ْت‪َ :‬والهلِ َما‬ ‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل فقالت ل امراته‪ِ :‬لاذا ت ِعد ما ارى؟قال‪ِ :‬لحم ٍد وا‬ ‫ول َرس ِ‬ ‫ِ‬
‫ُٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫� ٌء‪ ،‬قال‪ِ :‬إ ِ ن� َوالهلِ ل ْر ُجو ان ا ْخ ِد َم ِك َب ْع ضَ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ص ِاب ِه ش يْ‬ ‫َٔ‬
‫َي ُق ُوم ِ ُل َح َّم ٍد َوا ْ َ‬
‫� ْم‬ ‫ي‬
‫�ا�بولگو�ںوکاحاس�سوہ�اکہرطخ�ہرسرپ�ٓاگایہےا�سےئلوکئیدجسم�الرح�ا�میکرط�فا�و�رکوئیاپےنرھگکیرط�فانپ�ہےنیلےکےئلد� �وڑ�ا�‪� ،‬ابلہتھچک‬
‫لو�گاجمہدیناسال�مےساقمبہلےکےئلرکعمہنبابیلہج�‪،‬صوف�ا�ننبامہیا�و�رہسلینبرمع�وکیامک�نںیمذخمہےکاند�رجعموہئے�‪�،‬ا�نںیم‬
‫بونبرککاامح�سنبسیقیھباھتوجتہایھ�رھٹکیرکنےاککا�مرکتاتاھ�اسےایھتہ�ر�و�ںوکھٹکیرکتےدیھکرک�ا�سیکالہہیےناہکیہیسیکایت�ریا�ں‬
‫ہو�رہیںیہ�؟حام�سنبسیقےناہکہمدمحمﷺ�ا�و�ر�ا�نےکاصاح�بےساقمبےلےکےئلایت�ریا�ںرک�رہےںیہ�‪�،‬ا�سیکالہہیےناہک�الہلیکمسق‬
‫!حمدم�(ﷺ�)�ا�و�ر�ا�نےکاصاح�بےکاقمبہلںیموکئیںیہنریھٹاتکس�‪،‬حام�سنبسیقےناہک�الہلیکمسق�!جمےھنیقیےہہکںیمدمحم�(ﷺ�)کے‬
‫بضعاصاح�بوک�اپانغال�مانبلو�ںاگ‬
‫ُ َ َ‬
‫ث َّ� قال‪:‬‬
‫َ َ َ ٌ َٔ َّ‬ ‫َّ‬ ‫ْ ْ ُ ْ َ‬
‫َهذا ِسل ٌح ك ِمل َوا ْل‬ ‫ِإن ُيق ِبلوا ال َي ْو َم ف َ�ا ِ يل ِع ْل‬
‫ ‬
 ‫�� �� �� �‬

‫یہلمکمایھتہ�ر�‪،‬ملیبانیو�الانزی�ہ‬
‫�اگر�ٓا�جو�ہدمماقبلٓاگےئوتمری�ےےئلوکئیذع�رنہوہگا ‬
‫َ ُ َ َ ْ ن َ ُ َّ َّ‬
‫الس ْل‬ ‫س يع‬ ‫وذو ِغرار ي ِ� ِ‬
‫�ا�و�رجٹھوسنیتاجنیو�الید�و� ھدا�ر�یولت�ا�رہے‬
‫ْ َ‬ ‫ثُ َّ� شَ� َد ْ خَ‬
‫ال ْن َد َم َة َم َع َص ْف َو َان َو ُ َ‬
‫س ْي ٍل َو ِعك ِر َمة‬ ‫ِ‬
‫�ن‪،‬ہسلیا�و�رعرکمہنبابی‬
‫دنخہ�(یہہکمرکممہےکرقیب(جون�برشمقیتمسںیم�)�ایکاہپ�ڑکانا�مےہ) کیڑل�ائیںیموفص�ا �‬ ‫پرھیہامح�سیھب م‬
‫جلہےکاستھرشیکوہ�ا�۔‬
‫شلرککیرتیبوقتمیس‪:‬‬
‫اح َل ِت ِه ُم ْع َت ِج ًرا ِب ُش َّق ِة ُ ب ْ� ٍد ِح َب َ� ٍة َ ْ‬ ‫ََ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َّ‬
‫ح َر َاء‪،‬‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َّلا ان تَ َ� إل ِذي ط ًوى َوقف َعل َر ِ‬ ‫ان َر ُسول الهلِ صل‬
‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫اض ًعا َّلل ِح ي نَ� َر َٔاى َما َٔا ْك َر َم ُه ُ‬‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل ل َي َض َع َر ْٔا َس ُه َت َو ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫الهل ِب ِه ِم ْن الف ْت ِح‪َ ،‬ح تَّ� إن‬ ‫ِ‬ ‫َو ِإن َر ُسول الهلِ َصل ُ ِ‬
‫ُع ْث ُن َون ُه َل َي َك ُد َي َ� ُّس َو ِاس َط َة َّ‬
‫الر ْح ِل‬
‫ُ‬ ‫َ َّ‬
‫ﷺم َّر الظ ْه َر ِانسےوک�چرفماکر ِذي ط ًوى ںیمےچنہپ� ت‪ ،‬سور�خاچ�د�رکا�ایکانک�ر�ہرگ�د�نںیمےٹیپلوہئےوہا�ںڑھک�ےوہگےئ‬ ‫�رسو�لالہل‬
‫�‪�،‬ا�س وقتٓا�پےنرسپرخو�دپنہرکاھ اھتا�و�رخو�ش الاحنی ےسوس�ر�ت حتفالت�و�ت مرفا�رہےےھتہک حتفےکٓاثا�ر�دکیےتھ یہدجس�ہرکشکے ےئل‬
‫�اپانسرماب�ر�کر�بالاعملنیےکوضح�راکھج�دیاا�و�ر�الہلزع�وجلیکڑب�ائیایب�نیکہکا�سےنٓا�پےکےئلاپانشرہحال�لرک�دیاجےسٓا�پےکوس�اکیس‬
‫کےےئلالح�لںیہنایکگایتاھیاہ�ںکتہکٓا�پیکد�ا�ڑھیابم�ر�کاپلا�نےکد�رماینیہصحےساجلیگ‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َٔ َّ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ا َم َر خا ِل َد‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِح ي نَ� ف َّرق َج ْيش ُه ِم ْن ِذي ط َوى‪ ،‬ان َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ان َر ُسول الهلِ صل‬
‫َٔ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫الناس‪َ ،‬و َك َن َخا ِل ٌد َع َل ْ ُ‬
‫ال�جَ ِّن َب ِة ال ُي ْم نَ�‪َ ،‬و ِف ي َ�ا ا ْس ُل َو ُسل ْي ٌ�‬ ‫َّ‬ ‫ْ نَ� ْال َوِل ِيد‪َ ،‬ف َد َخ َل ِم ْن ِّالل ِ َٔ ْ َ َ َ َّ َ ف َ ْ‬
‫ض ِ‬ ‫يط‪ ،‬اسفل مكة‪ ِ ،‬ي� بع ِ‬ ‫ب‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫� ْي َنة َوق َبا ِئل ِم ْن ق َبا ِئ ِل ال َع َر ِب‬
‫َو ِغف ٌار َو ُم َز ْي َنة َو ُج َ‬
‫ونمل�‪ ،‬لسبونمی�‪،‬بونغاف�ر�‪،‬مزیہنہنیہجا�و�رھچکد�وسر�ےابقئلرع�ب خرپالدبن‬ ‫�رسو�لالہلﷺےنہیںیرکشلکیرتتبیوقتمیس مرفائی�‪،‬قاضعہ�‪،‬ب �اس‬
‫ولہپپر�راھ�ا�و�ر�اہنںیدہ�ایت مرفائیہکو�ہہکمرکممہںیمےلچنہصحےسد�اخلوہ�ں�ا�و�رباہرکے‬
‫ک‬ ‫�ولدی‪ t‬کو�امریرقم�ررفمارکاہنںیاپےند�ائںی‬
‫حمہلںیماپانھجڈن�اگا�ڑ�دیںکوینہکاقمبہلا�و�رماقتہلےکےئلامت�ما�وبا�شاسیاجنبعمجےھت�ا�و� گر�ارقریشیکرط�فےسوکئیر�وکا�و�ٹشیپٓائے‬
‫توزب�و�رطاقتاسےلچکرکصافمںیٓا�پےسٓالمںی�۔‬
‫ٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ٔ ٔ‬
‫ال َه ِاج ِر ي نَ� وخيلهم وامره ان َيدخل ِم ْن ك َد ٍاء ب�عىل‬ ‫الز َب ْي ُ� ْب نُ� ْال َع ّو ِام عىل ْ ُ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ّ‬
‫وبعث َر ُسول الهلِ َص َّل ُ‬
‫ِ‬
‫ف‬ ‫ْ َٔ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ف َ‬ ‫ت ٔ‬ ‫ْ‬ ‫ٔ‬ ‫َّ ٔ‬
‫ول‬ ‫َُ‬
‫مقدمةرس ِ‬ ‫ح� ي�تيه ‪،‬وبعث َس ْع ِد ْب ِ ن� ُع َب َادة ي� ك ِت َيبة الن َصار ي�‬ ‫َمكة‪ ،‬وامره ان ي�كز رايته ِب� َل ُج ِون وال بي�ح‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫َّ ٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫يد�م وال يقاتلوا إال من قاتلهم‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل وامرمه ان يكفوا ا ي‬ ‫الهلِ صل‬
 ‫�� �� �� �‬

‫�زبریبنالوع�ا�م‪ t‬کوجنےکاہتھںیمرسو�لالہلﷺکاعملاھتماہجرینا�و�ر�ا�نےکاش�ہس�و�ا�ر�و�ںرپامریمرق�رفرماکر� ہناںی�اپےنابئںی‬

‫ہپولپرمرق�رفرمایاا�و�راہنںیمکح مرفایاکہو�ہہکمںیما�وپر�و�الیاھگٹیینعیدک�ا�ءسےد�اخلوہ�ںا�و�روجح�نںیمٓا�پاکعملبصنرککےٓا�پےکوہا�ں‬
‫نہپےنچکترکےرہںی�۔سدعنبابع�د�ہ‪ t‬کو�اناص�ررپامریرقم�ر مرفایاا�و�ریہول�گٓا�پاکمدقمۃاجلشیےھتٓا�پﷺنےاہنںیدہ�ایت مرفائی‬
‫کہبجکتافک�رکیرط�فےسلہپہنوہکیسےسگنجہنرکیں�‪،‬‬
‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ‪َ ،‬و َدخل‬ ‫َ َ ْ ُّ َّ َ َ ْ َ َ َ ُ‬ ‫لص ّ ِف ِم ْن ْ ُ‬ ‫َ َٔ ْ َ َ َٔ ُ ُ َ ْ َ َ ُ ْ َ‬
‫ول الهلِ صل‬ ‫ال ْس ِ ِل ي ن� ين َصب ِ َلكة ب ي ن� يد ْي َرس ِ‬ ‫ال َّراح ب� َّ‬
‫واقبل ابو عبيدة ْب ن� ج ِ ِ‬
‫َ ُ‬ ‫َ‬
‫� َب ْت ُل ُه َنا ِلك ق َّب ُت ُه‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِم ْن َٔا َذ ِاخ َر‪َ ،‬ح تَّ� نَ زَ� َل ب َٔ� ْع َل َم َّك َة َ‪،‬و ضُ‬ ‫َُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫رس‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َٔ‬
‫�ابودیبع�ہ‪ t‬کوپای�د�ہرپ�امریمرق�ر مرفایا�ا�و�ر�اہنںیمکح مرفایاہکو�ہاجمہدیناسال�ماکشلرکلےرک�رسو�لالہلﷺےکٓاگےٓاگےاذ ِاخ َرکیرط�ف‬
‫ایای�۔‬
‫سےہکمرکممہیکدنلب�یرپاتریں �وہںیرسو�لالہلﷺےکےئلایکہمیخڑھک�اک گ‬
‫شلرککیرتتبیوقتمیسا�و�رہد�ایا�تےکدعب�دسےتہکمرکممہیکرط�فاپےناپےنرقم�ر�ہر�اسوت�ںیکرط�فاگمز�نوہےئگ�‪،‬‬
‫الهل؟ َو َذل َك َز َم َن ْال َف ْتح َ‪،‬ق َال َّ‬
‫الن ِب يُّ�‬ ‫ول الهلِ ‪َٔ ،‬ا ْ نَ� َ نتْ ز� ُل َغ ًدا إ ْن َش َاء ُ‬ ‫َ ْ ُٔ َ َ َ ْ ن َ ْ َٔ َّ ُ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ُ َ‬
‫عن اسامة ب ِ� ز ي ٍد‪ ،‬انه قال زمن الفت ِح ي‪ �:‬رس‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬
‫ٌ‬ ‫َّ ْ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َ‪:‬و َهل تَ َ�ك ل َنا َع ِقيل ِم ْن َ نمْ زِ� ٍل‬ ‫صل‬
‫ےگ؟�رسو�لالہلﷺےکاکم�نرپجو�ا�مالومنمنی‬ ‫�اسامہ‪ t‬بنزیدےنٓا�پﷺوپچاھا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!ہملکاہک�ںاتریں �‬
‫لایتاھ�‪،‬ا�سےئلیبنرکیمﷺنے مرفایاکہلیقعےنامہ�ر�ےےئلاکم�نیہاہک�ں‬
‫خدیہجرب�ٰی‪ r‬سےالمتاھقعلینبابوطالبےنہضبقرک �‬
‫اکل‬
‫چوھ�ڑ�اہے�۔‬ ‫‪1‬‬

‫َٔ ْ نَ َ نْ ز ُ ف َ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ْ تَ َ َ ََ‬ ‫َ ْ ُٔ َ َ َ ْ ن َ ْ َ ض َ َّ ُ َ نْ ُ َ َٔ َّ ُ َ َ َ َ ُ َ‬
‫� الل ع�ما‪ ،‬انه قال‪ :‬ي� رسول الهلِ ‪ ،‬ا ي� ت ِ�ل ِ ي� د ِارك ِب�كة؟فقال‪ :‬وهل �ك لنا عقيل‬ ‫عن اسامة ب ِ� ز ي ٍد ر ِ ي‬
‫َٔ‬
‫ِم ْن ِر َ ب� ٍع ا ْو ُد ٍور‬
‫�ایکا�و�ر�ر�و�ایتںیماسامہنبزید‪t‬سےرم�و�یےہمںیےنوپچاھ�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!�ٓا�پہکمرکممہںیماپےنرھگمںیایق�م مرفائںی‬
‫‪2‬‬
‫وھچڑ�یںیہاہج�ںمہاتریں�؟�۔‬ ‫گے�؟نیبرکیمﷺنے مرفایاکایقعلیےنامہ�ر�ےاکم�نایوحلیای�ں �‬
‫َّ َ َٔ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ْ ُ ُّ ُ ْ َ َ ُ َٔ ْ َ ُ َ ُ َ ُ ْ ُ َ ّ َٔ َّ َّ َّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َم َّن َعل ا ْه ِل َمكة ِب� ْم َو ِ ِال ْم َو ُد ِور ِ ْه‬ ‫وقال القرط ِب ي� ي�تمل ان يكون مراد البخ ِار ِي ان الن ِب ي� صل‬
‫َ َٔ ْ‬
‫ِم ْن ق ْب ِل ان ُي ْس ِ ُلوا‬
‫�اما�مرقطیب‪ a‬فرماتےںیہاشید�اما�ماخب�ر�ی‪ a‬کیرم�ا�دیہوہکہیبنرکیمﷺےنہکمو�الو�ںرپ�ا�نےکاسال�مےسےلہپیہہیاحاس�ن‬
‫فرما�دیاتاھکہا�نےکام�لا�و�ررھگرہاحلتںیما�نیکیہتیکلممیلسترکلےیا�سرط�حلیقع‪t‬کےےیلاپےنرھگسبےسےلہپیہشخب‬
‫َ‬ ‫َ ٌ َٔ ْ نَ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ َ‬
‫الر َاية َي ْو َم الف ْت ِح؟ ‪، ۴�۲�۸��۲‬مسندامحد�‪۲�۱�۷�۵�۲‬‬ ‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی ب�ب ا ي� ر كز الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‬
‫َ َ َ َ ٌ َ َّ ً‬ ‫اس ِ ف ي� َ‬
‫امل ْس ِج ِد احلر ِام سواء خ‬ ‫ا�ا‪َ ،‬ؤَا َّن َّ‬
‫الن َ‬ ‫يث ُدور َم َّك َة‪َ ،‬و َب ْي ِ َعا َو�شِ َ ِئ َ‬ ‫َ ُ َْ‬ ‫خ‬
‫اصة‬ ‫‪2‬حصیح ب�اری کتاب املناسک ب�ب تو ِر ِ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ْ‬ ‫�‪،۱�۵�۸�۸‬حصیح مسمل کتاب احلج َ ب� ُب نُّ زُ‬
‫کث��‪۵�۶�۱‬؍ ‪�۳‬‬
‫ال� ی‬ ‫يث ُد ِورها �‪،۳�۲�۹�۴‬زاداملعاد�‪۱�۰�۶‬؍� ی‬
‫‪،۳‬الس�ۃ النبویۃ ب ن‬ ‫ول ِب َ�كة ِلل َح ِاج‪َ ،‬وت ْو ِر ِ‬ ‫ال� ِ‬
 ‫�� �� �� �‬

‫�دیےےھت�۔‬ ‫‪1‬‬

‫َ َ ُ خَ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬

‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ :‬م نْ ز�ل َنا إن ش َاء ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الل َع ْن ُه‪ ،‬قال‪ :‬قال َر ُسول الهلِ َصل ُ‬ ‫َّ‬
‫� ُ‬ ‫َع ْن َٔا ب ي� ُه َر ْ ي َ� َة َر ِ ض ي َ‬
‫ال ْيف‬ ‫الهل‪ِ ،‬إذا فتح الهل‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ْ ُ ََ َ ُ ََ ُ ْ‬
‫حيث تقاسوا عل الكف ِر‬
‫�ایک د� سور�ی ر�و�ایت ںیم ابوہریر�ہ ‪t‬سےرم�و�ی ےہ�رسو�ل الہل ےن مرفایا�الہلاعتلٰی نےںیمہ حتف اطعفرمائیوتہم ا�ن اشئ الہلفیخ ینب‬
‫‪2‬‬
‫وکاک�لدیاتاھ�۔‬‫کاننہ�(محص�ب�)مںیاتریںےگاہج�ںونبکاننہا�و�رقریشےناعمہد�ہرککےونبہاشما�و�ربونطمبل ن‬
‫حبسدہ�ایتاخلد‪t‬بن لودیمہکرکممہںیمیلچناجنبےسد�اخلوہئے۔‬
‫يب ِم ْن‬ ‫واؤُا ِص َ‬ ‫س ْي َل ْ نَ� َ ْعرو َك ُنوا َق ْد �جَ َ ُعوا نَ� ًسا ب� ْ خَ‬
‫ل ْن َد َم ِة ِل ُي َقا ِت ُل َ‬ ‫َٔا َّن َص ْف َو َان ْ نَ� ُٔا َم َّي َة َو ِع ْكر َم َة ْ نَ� َٔا� َج ْ ُ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫� ٍل َو َ ب‬ ‫ِ ب ِب ي‬ ‫ب‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ا�ز ُموا فق ِتل ك ْرز ْ ن� جا� ال� ّ‬‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ث‬ ‫ً‬
‫� َرجل‪ �َّ ،‬ن َ‬‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ال شْ� ِك ي نَ� نَ� ٌس قر ٌ‬ ‫ُْ‬
‫رى‪ ،‬وخني ُس‬ ‫� َرجل‪ ،‬ا ْو ثلثة ع ش َ‬ ‫يب ِمن اث ن ْ� ع ش َ‬
‫ِب ٍ‬ ‫ب‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َُ َ‬ ‫َ ََ َ ً َ َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ف َ‬ ‫ْب نُ� َخا ِل ٍد ب ن� ربيعة ِم َن ْ ُ‬
‫ال ْس ِ ِل ي نَ� َ‪،‬وك نَ� ِ ي� خ ْي ِل خا ِل ِد ْب ِ ن� ال َوِل ِيد فشذا َع ْن ُه ف َسلك ط ِر يقا غ ْي َ� ط ِر ِيق ِه فق ِتل �جَ ِ ًيعا‬
‫�ابناساح�قیکر�و�ایتےہوفص�ا�ننبامہی�‪،‬عرکمہنبابیلہجا�و�رہسلینبرمع�ونےاجمہدیناسال�مےکاقمبےلےکےئلھچکا�وباشو�ںوکساتھےل‬
‫کرماق�مدنخمہرپاخلد‪t‬بنولدیےکاقمبہلرپ�ٓائےتورشمکنیےکاب�ر�ہریت�ہٓا�دمیام�ر�ےےئگا�و�رباقیولگو�ںےنر�ا�ہ �رفا�ر�اتخای�رکی�‪�،‬ا�و�رماجہدین‬
‫‪3‬‬
‫�اسال�مںیمےسرک�زبناجبر�افلرہ�یا�و�رنخسینباخلدبنریبہعےنوجشلرکسےڑھچبگےئےھتد� نوو�ںےناج�ماہش�د�تون�شایک�۔‬
‫ال� ِر ُّي‬‫جا� ف ِ ْ‬ ‫الوِل ِيد َر ِ ض َ ُ َ ْ ُ َ ْ َ َ ُ َ ُ َ ْ ُ ْ نُ َٔ ْ َ َ ُ ُ ْ نُ‬ ‫َف ُق ِت َل ِم ْن َخ ْيل َخا ِل ِد ْب ن� َ‬
‫� الهل عنه يوم ِئ ٍذ رجال ِن‪ :‬حبيش ب� االشع ِر‪ ،‬وك ْرز ب� ِب ٍ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪4‬‬
‫حصحیاخب�ر�یںیمےہخالد‪t‬بن لودیکےدسےتںیمد�و�ٓا�دمیشیجنباشرع�ا�و�رکر�زبناجبرفرہ�یدیہشہوئے�۔‬
‫َّ‬ ‫َٔ ُ ُٔ‬ ‫اس ُه َخا ِل ُد ْ نُ� َس ْعد ْ ن� ُم ْنق ِذ ْ ن� َر ب َيع َة ْ ن� َٔا ْخ َز َم ْ خُ‬
‫اال ْش َعر َو ُه َو َل َق ٌب َو ْ ُ‬
‫ُ َ ْ ُ ْ نُ َٔ‬
‫اع َو ُه َو اخو ا ِ ّم َم ْع َب ٍد ال ِ ت ي�‬ ‫ال َز ِ ي ُّ‬ ‫ِ بِ ِ بِ ِ بِ‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫حبيش ب�‬
‫َّ‬ ‫َ َّ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ُ َم ِاج ًرا‬ ‫مر ِب�ا الن ِب ي� صل‬
‫ُ َ ْ ُ ْ نُ َٔ َْ‬
‫عالمہابنرجح‪a‬حبيش ب� االشع ِرکےاب�ر�ےںیمےتہکںیہ�اشرعلبقےہا�ساک�اصلان�ماخلدبندعسبنذقنمبنریبہعزخ�اعیاھت�‪،‬یہ‬
‫�ا�مدبعمکاباھئیاھتجسےنرفسرجہ�تےکومقعرپرسو�لالہلﷺوکخو�شٓامدیدکاہتاھ�۔‬
‫‪5‬‬

‫ْ‬
‫صم خ ُ‬
‫ال َز ِ ي ّ‬ ‫َٔ‬ ‫املسمل� ثالثة ومه‪ُ :‬ك ْر ُز ْ نُ� َجا� من نب� َحمارب ْ ن� ف�ر‪ ،‬وحبيش ن� َخا ِلد ْ ن� َ‬
‫ربيعة ْب ن� ا ْ َ‬ ‫ين‬
‫اع‪،‬‬ ‫ب‬ ‫ب‬ ‫ب‬ ‫ي‬ ‫ِب ٍ‬ ‫ب‬ ‫فقتل من‬
‫ع� رجال‬‫ك� َث َل َثة ش‬ ‫ع�م َ‪،‬وقتل من ْ ُ‬
‫ال شْ� ي ن‬ ‫� ُ‬
‫الهل ن‬ ‫ُْ‬
‫ال َه ِ ن ّ�‪َ ،‬ر ِ ض ي َ‬ ‫َ َ ْن‬
‫وسملة ب� امليالء ج ي‬

‫‪ 1‬فتح الباری �‪۱�۷�۶‬؍�‪۶‬‬

‫َ ٌ َٔ ْ نَ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ َ َ َ ْ َ َْ‬
‫‪ 2‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی ب�ب ا ي� ر كز الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل الراية يوم الفت ِح؟ ‪۴�۲�۸��۴‬‬
‫ٓ‬
‫ا� ہشام�‪۴�۰�۷‬؍�‪، ۲‬الروض االنف �‪۲�۲�۱‬؍�‪،۷‬عیون اال ث��‪۲�۲�۲‬؍�‪،۲‬زاداملعاد�‪۳�۵�۷‬؍�‪۳‬‬ ‫‪ 3‬بن‬
‫َْ‬ ‫َ ٌ َٔ ْ نَ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ َ‬ ‫َ ُ ََ‬
‫للب� ق��‪۳�۸‬؍ ‪�۵‬‬
‫الر َاية َي ْو َم الفت ِح؟�‪،۴�۲�۸�۰‬دالئل النبوۃ ی‬ ‫املغ ِازي ب�ب ا ي� ر كز الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‬ ‫‪ 4‬حصیح ب خ�اری ِكتاب‬
‫‪ 5‬فتح الباری�‪۱�۰‬؍�‪۸‬‬
 ‫�� �� �� �‬

‫�ایکر�و�ایتںیمےہشلرک�اسال�مںیمےسنیتاجمہدین کر�زبناجبر�افلرہ�یا�و�رنخسینباخلدبنریبہعا�و�رلسہمنبالیمینہجےناج�ماہش�د�ت‬
‫نو�شایک�ا�و�رمرشکنیںیمےسسیتٓا�دمیمنہجو�اصلوہئے�۔‬
‫‪1‬‬

‫ْ خَ ْ َ َ ف‬ ‫َج ْ ف‬ ‫َٔ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ ن ُٔ ّ َ ُ َ ُ‬

‫� ٍل ِ ي� �ج ع ِمن قريش ِب�لندم ِة‪� ،‬نعوه ِمن الدخول‬ ‫س ْيل ْب ن� ْعرو َو ِعك ِر َمة ْب ن� ا ِب ي�‬ ‫صفوان ب� امية و‬
‫َٔ ٌ‬ ‫ً‬ ‫شْ‬ ‫َّ ْ َ َ َ َ ٌ ف َٔ ْ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ ٔ‬ ‫ّ َ َ‬
‫� ي نَ� َر ُجل ِمن قريش وا ْر َب َعة نفر‬
‫و�رواالسلح ورموا ِب�لنب ِل فصاح خا ِلد ِ ي� اص ِاب ِه وقاتله ْم ‪،‬فقتل اربعة ِوع ِ‬
‫ش‬
‫ِم ْن ُه َذ ْيل َ‪،‬و نْ َ‬
‫ا� َز ُموا ٔاقبح ن‬
‫اال�زام‬ ‫ٍ‬
‫ل�خ ن‬
‫مہی‪،‬ہسلینبرمع�و�ا�و�رعرکمہنبابوجلہھچکولگو�ںےکاستھا ��دمہںیمعمجوہئے�‪�،‬ا�و� خرالد‪t‬بن لودیکومہک‬ ‫�ابندعسمںیےہ صوف�ا�ننبا �‬
‫مرکمہںیمد�اخلوہنےےسر�وکا�انوہ�ںےناپےنایھتہ�راکن�لےئلا�و�رماجہدینرپتری�اند�ا�ز�ییکاخلدبنولدیبیھاپےندسہتےکاستھاقمبہل‬
‫‪2‬‬
‫پر�ٓاگےئا�و�ر�ا�نےسگنجیک�‪،‬جسےسرقیشےکوچبسیٓا�دمیا�و� چرا�ر�ٓا�دمیذہیلےکلتقوہگےئوجبےچو�ہرب�یرط�حاھب�گےلکن�۔‬
‫بضعوم�رخنیےنوتقملنییکدعت�ا�دسرتبیھاتبئیےہ�۔‬
‫ُ‬
‫الد َور ث َّ� نْ َ‬
‫ا� َز ُموا َو نْ َ‬ ‫ُ‬
‫� ْم َح تَّ� َد َخلوا ُّ‬ ‫َ‬ ‫َو ُق ِت ُلوا ب� ْ َل ْز َو َر ِة َح تَّ� َب َل َغ َق َت ُل ُه ْم َ ب� َب ْ َ‬
‫ا� َز َم محاس َص ِاح ُب‬ ‫ال ْس ِج ِد‪َ ،‬وف َّر َب ْع ضُ ُ‬ ‫ِ‬
‫َ تَّ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ ْ َ َٔ َٔ ْ ق َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َٔ ْ نَ َ ُ ْ َ َ ُ ُ َ َ َ‬ ‫ّ َ‬
‫السل ِح‪ ،‬ح� دخل بيته فقال ِلمرا ِت ِه‪ :‬اغ ِل ِ ي� ع يل ب� ِب ي�‪ ،‬فقالت‪ :‬وا ي� ما كنت تقول؟فقال‬ ‫ِ‬
‫�ا�و�رپان�ہاحصلرکنےےکےئلدجسم�الرح�ا�مےکد�ر�و�ا�ز�ےیکرط�فاھبگےتوہئےزح�و�ر�ہکتا�ناکقلتاج�ر�یرہایاہ�ںکتہکو�ہاپےنرھگ�و�ں‬
‫مںی د�اخل وہگےئ ا�و�ر�اند�رسے د�ر�و�ا�ز�ے دنبکرلےئ�‪،‬حام�س نبسیقیھب اھب�گرک�اپےنرھگمںی اجھچاپ�ا�و�ر�اپین الہہی ےساہککہ و�ہ د�ر�و�ا�ز�ہ‬
‫بدنکرلے�‪�،‬ا�سیکالہہیےناہکجوتمدعو�ٰیکایرکتےےھتہکدمحم�رسو�لالہلﷺکےد� چوا�ر�اصاح�بوک�اپانغال�مانبئوگےا�ساککایہو�ا�؟حام�سنب‬
‫قسیےنوج�ا�بدیا�۔‬
‫َ‬ ‫ْ َ‬
‫ِإذ ف َّر صفوان َوف َّر عكرمه‬ ‫ ‬ ‫إ َّنك َل ْو شَ� ْدت َي ْو َم ْ خَ‬
‫ال ْن َد َم ْه‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫جبہکوفص�ا�نا�و�رعرکمہاھب�گڑھک�ےوہئے‬ ‫ ‬ ‫گ �ارتمےنگنجدنخمہاکحا�لدکیاھہوتا‬
‫ْ َ ُ َّ‬ ‫وف ْ ُ‬ ‫َْ ََْ‬
‫َيقط ْع َن ك َس ِاع ٍد َو�جُ ْ ُج َم ْه‬ ‫ ‬ ‫ال ْس ِ َل ْه‬ ‫َو ْاستق َبلتنا ِب� ُّلس ُي ِ‬
‫جوکالئای�ںا�و�رکوھپڑیا�ںا�سرط�حاکٹیتاج�رہیںیھتہک‬ ‫�ا�و�رہام�ر�ا�اتسابق�لوسنیتوہئیولت�ا�ر�و�ںےسایکگای‬
‫ ‬
‫َ ُ ْ نَ ٌ َ َ‬ ‫َّ �غَ َ‬ ‫ضَ ْ َ َ َ‬
‫يت َح ْول َنا َو ْه َه َم ْه‬ ‫لم ِ�‬ ‫ ‬ ‫� ً ب� فل ن ْس َم ُع ِإل ْ غ َم ْه‬
‫یپےھچوس�ائےا�نےکوش�ر�وغوغاکےھچکانسئیںیہنڑپتاتاھ ‬
‫اللو ِم َٔا ْد نَ� َ ِ َ‬
‫ك ْه‬ ‫َ ْل َت ْن ِط ِق� ِ ف� ْ‬
‫ي ي‬
‫توتمالمئتمیکا�دنٰیبا�تہنںیتہک‬
‫ف‬
‫الس�ۃ�‪۲�۰�۱‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 1‬الفصول � ی‬
‫ا� سعد �‪۱�۰�۳‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 2‬بن‬
 ‫�� �� �� �‬
‫َّ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ َ َّ َُ ْ ُْ ْ ُ َ‬
‫ون َو َ ّلا ظَ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ ْ َ َ ٌ نْ َ ْ َ ُ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َعل ث ِن ّي ِة‬ ‫� َر َر ُسول الهلِ صل‬ ‫الب ِال‪ ،‬واتبعم الس ِل‬ ‫وس ِج‬ ‫وانطلقت طا ِئفة ِم ُ� ْم فوق رء ِ‬
‫ْ ُ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ُ َٔ َ َٔ ْ‬ ‫َٔ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ‬
‫اذ ِاخ َرنظ َر إل ال َب ِارق ِة فقال‪َ :‬ما َه ِذ ِه ال َب ِارقة‪ ،‬ا ْل ان َه َع ْن ال ِق َت ِال ِ؟قيل َ ي‪َ �:‬ر ُسول الهلِ ‪ ،‬خا ِل ُد ْب نُ� ال َوِل ِيد قو ِتل‪َ ،‬ول ْو ْل‬
‫ُ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َْ َ ََ ََ َ‬
‫الهل خ ْي ً�ا!‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬ق ضَ�‬ ‫ُيقاتل َما قاتل!فقال َر ُسول الهلِ صل‬
‫َٔ َ‬
‫�ا�نںیمےسایکامجعتاہپ�ڑ�و�ںیکوچٹوی�ںرپہپچنیئگا�و�رماجہدینا�نےکاعتقبںیموہا�ںچنہپےئگ�‪�،‬رسو�لالہلﷺنےاذا ِخ َرکیرط�ف‬
‫پربجیتکمچولت�ا�ریںدکیںیھوتد�ریافت مرفایاکہہیولت�ا�ریںویک�ںکمچرہیںیہ�؟کایمںیےنڑل�ائیےسعنمںیہنایکتاھ�؟صاحبہرک�ا�م ‪y‬‬
‫نےرع�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!ہام�ر�اخای�لےہہکافک�رنےاخلد‪ t‬بنولدیےسڑل�ائیرش�و�عرک�د�یےہا�و�ر�ابدت�ا ک�ءاف�ریکرط�فےس‬
‫‪1‬‬
‫ہیوہئیےہ�ا�سےئلاخلد‪ t‬کےےئلیھبڑل�ائیےکریغبکوئیاچ�ر�ہاک�رہنںیرہا�‪�،‬رسو�لالہلﷺےن مرفایا�الہلاکیفہلصبسےسرتہبہے‬
‫َ‬ ‫َ َٔ‬ ‫الز َب ْي َ� َع َل إ ْح َدى ْ ُ‬ ‫َ َ َ َٔ ُ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ً َ َ ْ ُ َ َّ َ ُٔ ْ َ َ‬
‫ى‪،‬ف َب َع َث ُّ‬
‫ال�جَ َّن َب َت ْ ي ِن� َ‪،‬و َب َعث ا َ ب� ُع َب ْي َدة ْب نَ�‬ ‫ِ‬ ‫فقال ابو هر ي�ة‪:‬وبعث خا ِلدا عل ال�ج نب ِة االخر‬
‫َ َ ََ َ ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُْ َ َ‬ ‫َ َ َ َٔ‬ ‫ن َ َ‬ ‫َ َ ْ ُ َّ‬ ‫ْج َ‬
‫‪:‬اه ِتف ِ يل‪:‬‬ ‫الذ� ل ِسل َح َم َ ُع ْم‪ ،‬فقال َ ي‪ �:‬ا َ ب� ُه َر ْ ي َ�ة ‪ ،‬قل ُت‪ :‬ل َّب ْيك َ ي� َر ُسول الهلِ ‪ ،‬قال‪ :‬فقال‬ ‫سومه ي‬ ‫ال َّر ِاح عل ال ِ‬
‫ُ‬ ‫َّ َ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬فقال َر ُسول الهلِ‬
‫َ َّ ُ َ‬
‫ول الهلِ صل‬ ‫َ َٔ َ ُ ُ‬
‫� ُاءوا‪ ،‬فاطافوا ِب َ�س ِ‬ ‫َ ي� ِل َٔال ْن َصار َوال َ ي ْٔ� ِت ن� إ َّل َٔا ْن َصار ٌّي فَ َ� َت َف ب� ْم فَ ج َ‬
‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِي ِ‬ ‫ِ‬
‫وه َح ْصداً‬ ‫ْ ُ ُ ُْ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ َ َ َٔ ْ َ ُ َ ْ َ َٔ ْ َ ِ ْ ثُ َّ َ َ َ َ ْ ْ َ ُ َ َ َ ُٔ َْ‬
‫اعم‪ �،‬قال ِبيدي ِه ِإحداها عل االخرى‪ :‬احصد‬ ‫صل الهل علي ِه وسل ي‪�:‬ون ِإل او ب� ِش قري ٍش واتب ِ‬
‫َّ َ‬
‫لصفا‬ ‫َح تَّ� ُت َو ُاف ن‬
‫و� ِب�‬
‫ِي‬
‫�ابوہریر�ہ ‪t‬بای�نرکتے ںیہ�رسو�ل الہل ﷺنےرکشلکے ایک ہصح خرپالد ‪t‬بن ولدیکو �د�وسر�ے رپ زبریبن الوع�ا�م ‪t‬‬
‫کو�ا�و�ر�ا�ن ولگو�ں رپجن ےک اپ�س دفا�ع ےکایھتہ�رہنںی ےھت ابوبعدی�ہ نب الرج�ا�ح ‪t‬کو�امریرقم�رفرمایا�‪�،‬ا�و�ر�رسو�ل الہلﷺ ےن ےھجم‬
‫پاک�ر�ا�ا�ےابوہریر�ہ‪!t‬مںیےنرع�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!مںیاحضروہ�ں�‪�،‬ا�و�رمکح مرفایاکہںیماناص�رکوبالئو�ں�‪،‬مںیےناناص�رکو‬
‫�ی‪�،‬و�ہٓائےا�و�ر�رسو�لالہلﷺےکرگ�دجعموہگےئ� �‪ٓ،‬ا�پﷺنے مرفایاخمفلتابقئلےسعمجےیکوہئےرقیشےکوھٹپ�و�ںا�و�ر�ا�ن‬
‫�ٓا�و�ا�زد �‬
‫کےاتاب�عوک�دکیےتھوہپرھ�ٓا�پےنایکاہتھوکد�وسر�ےرپما�ررکاشا�ر�ہایککہا�نیکخیبینکرک�د�و�ا�و�رفا�ر�غوہکرافصےکاپ�سٓاکرجمےھولم�‪،‬‬
‫َ ً َ َ َ َ َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ْ ْ َ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ َ َ َٔ‬ ‫َ َ َ َٔ‬
‫فقال‪ :‬ا ُبو ُه َر ْ ي َ�ة‪ :‬فانطلق َنا‪ ،‬ف َ�ا َيش ُاء ا َح ٌد ِم َّنا ان َيق ُتل ِم نْ ُ� ْم َما ش َاء‪َ ،‬و َما ا َح ٌد ُي َو ِ ّج ُه ِإل ْي َنا ِم نْ ُ� ْم ش ْيئا قال‪ :‬فقال ا ُبو‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ُٔ َ ْ َ ضْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َ‪:‬م ْن‬ ‫� ُاء ق َر ْي ٍش‪ ،‬ال ق َر ْيش َب ْع َد ال َي ْو ِم‪،‬قال‪ :‬فقال َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ُسف َيان‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ا ِبيحت خ‬
‫َٔ‬ ‫َٔ ْ َ َ َ َ ُ فَ ُ َ ٓ ٌ َ َ ْ َ َ َ َ َ َٔ ُ ْ َ َ فَ ُ َ ٓ ٌ َ َ َ َٔ ْ َ ُ تَ ْ َ ُ َ َ َ ُ ُ‬
‫ول َب ْع ضُ ُ َ ْ‬
‫ض‪ :‬ا َّما‬ ‫� ْم ِلبع ٍ‬ ‫اغلق ب�به �و ا ِمن‪ ،‬ومن دخل دار ا ِب ي� سفيان �و ا ِمن‪ ،‬قال‪ :‬واالنصار �ته‪ ،‬قال‪ :‬يق‬
‫ْٔ َ ٌ‬ ‫َّ ُ َ َٔ َ ْ ٌ ف َ‬
‫الر ُجل فا ْد َرك ْت ُه َرغ َبة ِ ي� ق ْر َي ِت ِه‪َ ،‬و َرافة ِب َع ِش ي َ�ِت ِه‬
‫�ابوہریر�ہ ‪t‬ہکےتںیہ انچنہچمہ وہا�ں ےئگ ا�و�رجسوکلتقرکناچاہےت ےھتلتقرک�دیےت ےھت�‪،‬حیتہک اب فسوای�ن ‪ٓ� t‬ا�پیک دخمت ںیم‬
‫ہاہےارییہاح�لرہاتو�ٓا�جےکدعبقریشاککوئی �رفدباقیںیہنرہےاگ�‪،‬یہنس‬
‫حاضرہوکرہکےنےگلا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!قریشاکقلتاع�موہ�ر گ‬
‫کررسو�لالہلﷺےناعال�ن مرفایاکہوج�اپےند�ر�و�ا�ز�ےدنبرکلےاگ�و�ہامنںیمےہا�و�ر�اب فسوای�نیکوحییلںیمد�اخلوہجائےاگ�ا�سےک‬

‫‪ 1‬مغازی واقدی�‪۸��۲ ۶‬؍�‪۲‬‬

 ‫�� �� �� �‬

‫لےئامنےہ�‪�،‬اناص�رنےہیاعال�نانستو�ٓاپسںیمایکد�وسر�ےےسےنہکےگلا�نوک�اپےنرہشمںیرہےنا�و�ر�اپینوق�موکباچنےاکخای�لٓاگایہے�‪،‬‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ تَّ َ ْ َ ض َ ْ َ ْ ُ َ َ‬ ‫َو َق َال ِ ف� ْال َو ْ َ َ َ َ َ ْ َٔ َ ٌ َ ُ َ َ ُ َ ُ‬
‫ح‪،‬ف َّلا‬ ‫� الو ي‬ ‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ح� ينق ِ ي‬ ‫ح‪ :‬ف ِإذا ج َاء فلي َس احد َ ي ْ�فع ط ْرفه ِإل َرس ِ‬ ‫ِي‬ ‫ي‬
‫َ َ ُ ْ ُت ْ ََّٔ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ شَ َ ْ َٔ ْ َ َ ُ َ َّ ْ َ َ ُ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ ض َ َْ ْ ُ َ َ َ ُ ُ‬
‫ح قال رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ي‪ �:‬مع� النص ِار قالوا‪ :‬لبيك رسول الهلِ ‪ ،‬قال‪ :‬قل�‪ :‬اما‬ ‫� الو ي‬ ‫قِ ي‬
‫َ‬ ‫‪:‬ك‪ ،‬إ نّ� َع ْب ُد الهلِ َو َر ُس ُ ُ‬ ‫َّ ُ ُ َ َٔ ْ َ َ ْ ُ َ ْ َ ٌ ف َ ْ َ َ َ ْٔ َ ٌ َ َ َ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َّ‬
‫ول َه َاج ْر ُت ِإل الهلِ‬ ‫ِِ ي‬ ‫الرجل فادركته رغبة ِ ي� قر ي ِت ِه ورافة ِبع ِش ي�ِت ِه‪،‬قالوا‪ :‬قد كن ذاك‪،‬قال‬
‫ون‪َ :‬والهلِ َما ُق ْل َنا َّالذي ُق ْل َنا إ َّل ّ‬ ‫َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ َ ُ َ َ ُ ُ ْ َ َ َ َٔ ْ َ ُ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ ُ ُ َ‬
‫الض َّن ِب�لهلِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫و ِإليك‪ ،‬فالحيا مياك والمات ماتك‪،‬قال‪ :‬فاقبلوا ِإلي ِه يبكون ويقول‬
‫ك‬
‫َ‬
‫ك َو ُي َص ِّدقا ِن ُ ْ‬ ‫ول َي ْع ِذ َرا ِن ُ ْ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ‪:‬فإ َّن َ‬
‫الهل َو َر ُس َ ُ‬ ‫َُ ُ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫ول‪،‬فقال رس‬ ‫َو َر ُس َ ُ‬
‫ِ‬
‫رھا�سےکمتخوہنےکتوکئی‬ ‫�ابوہریر�ہ‪t‬ہکےتںیہ�ا�دھرٓا�پﷺپر�وحیان�ز�لوہئیا�و�رجبوحیان�ز�لوہتییھتوتمہںیہتپلچاجتاتاھپ �‬
‫�ٓا�پیکرط�فرظن�اٹاھکرہنںیدکیاتھتاھ�‪ ،‬جبوحیمتخوہئیوت�رسو�لالہلﷺےن مرفایا�ا�ےرگ�و�ہاناص�ر�!�انوہ�ںےناہک�ا�ےالہلےکرسو�ل‬
‫ﷺ�!ہماحضرہںی�‪ٓ� ،‬ا�پﷺےن مرفایاکایتمےناہکہےہکا�سٓا�دمیوکاپےنرہشمںیرہےنا�و�ر�اپینوق�موکباچنےاکخای�لٓاگایہے�؟�انوہ�ں‬
‫نےاہکہا�ںیہ اب�ت وہئی ےہ� �‪ٓ،‬ا�پ ﷺنے مرفایا�ایاسبکیھںیہن وہگامںی الہلاکبدن�ہ ا�و�ر�ا�ساک�رسو�ل وہ�ں ںیم ےن الہلاعتلٰی کی رط�ف‬
‫�ا�و�رمتاہ�ر�یرط�فرجہ�تیکےہ�‪�،‬ا�بریم�یزندگیاہمت�ر�یزندگیا�و� مرری�یوم�تاہمت�ر�یوم�تےہ� �‪ٓ،‬ا�پﷺسےہینسرکاناص�ر�ر�ونے‬
‫لےگا�و�ر�انوہ�ںےناہکالہلیکمسق! ہمےنہیاب�تا�سےئلیہکےہہکمہیسکاحلتںیمالہلاعتلٰی�ا�و�ر�ا�سےکرسو�لیکدج�ائیرب�د�اشتںیہن‬
‫‪1‬‬
‫کرکسےت�‪�،‬رسو�لالہلﷺےن مرفایا�الہلاعت �لٰیا�و�ر�ا�ساک�رسو�لاہمت�ر�یدصتیقرکتےںیہا� متو�رںیہمذع�و�راجنےتںیہ�۔‬
‫ربخد�ییئگوت�ٓا�پےنمسبت مرفایا�ا�و�ر�ا� شرا ک�دایقاتل‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہہکحتفہکمےکر�و�زعرکمہےکاہتھےسایکاملسم�ندیہشہو�اجبٓا�پوکیہ �‬
‫�ا�و�رقموت�لد� نوو�ںیہتنجںیمںیہ�۔‬ ‫‪2‬‬

‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ْ َ ٔ َ ّ َ َ َ ْ ْ َ ُ ُ َ ْ َ ْ ْ ُ ُ َ َ َ َّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ َ َ‬
‫النساء يل ِطمن وجوه الي ِل ِبلم ِر فتبسم ِإ�ل‬‫ل ّما دخل َر ُسول هللاِ صل هللا علي ِه وسلم عام الفت ِح راى ِ‬
‫َٔ َ ْ َ َ َ َ َٔ َ َ ْ َ ْ َ َ َ‬
‫ال َح َّس ُ‬
‫ان‬ ‫ا ِب بك ٍر فقال ي اب بك ٍر كيف ق‬
‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺحتفہکمےکاس�لبجہکمرکممہںیمد�اخلوہئےوت�ٓا�پےندکیاھکہہکمرکممہیکوع�رتںی‬
‫گوھ�ڑ�و�ںےکرہچ�و�ںرپ�اپےند�وپےٹام�ر�رہیںیہٓا�پﷺدیسنا�ابوبرک‪ t‬کو�دیھکرکسمرک�ائےا�و�رفرمایا�ابوبرک‪!t‬حاس�نےنایککاہتاھ‬
‫َ َٔ ْ َ َ َ‬
‫فانش َد ُه ق ْو ُل‬
‫سدینا�ابوبرک‪ t‬نےاسح�ن‪t‬کےہیرعشپڑھے�۔‬
‫َ‬ ‫ُ ُ َّ ْ‬ ‫ْ َ‬
‫النق َع َم ْو ِع ُد َها ك َد ٌاء‬ ‫ت ِث ي�‬ ‫َع ِد ْم ُت ُب َن َّي ِ ت ي� ِإن ْل تَ َ� ْو َها ‬
‫وھگڑ�و�ںوکماق�مدک�ائ رپغاب�ر�ا�ڑ�اتےدکیوھ‬ ‫رمجائےار�ایاسنہوہکہمتامہ�ر�ے �‬
‫گ‬ ‫مری�ییٹیب‬
‫ٓ‬
‫‪ 1‬عیون اال ث��‪۲�۲�۳‬؍�‪،۲‬امتاع االامسع�‪۳�۷�۹‬؍�‪� ،۱�۳‬ش ئل الرسولﷺ �‪۳�۵�۴‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 2‬مدارج النبوت �‪۳�۹�۳‬؍�‪۲‬‬
 ‫�� �� �� �‬
‫ُ َ ّ ُ ُ َّ ْ خُ ّ‬ ‫ال ِس َّن َة ُم ْ َ‬
‫ُ َ ْ َ ْ َٔ‬
‫ل ُم ِر ِالن َس ُاء‬ ‫يل ِطمهن ِب�‬ ‫ ‬‫س َج ٍ‬
‫ات‬ ‫ين ِازعن‬
‫�و�ہوج�شںیموس�ا�ر�و�ںےساپیناگلمںیڑھچ�انےیکوکششرکیںےگا�و�رمتاہ�ر�یوع�رتںیاہنںیاپےند�وپےٹام�ریںیگ‬
‫ُ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫َف َق َال َٔا ْد ِخ ُل َ‬
‫وها ِم ْن َح ْيث قال َح َّسان‬
‫‪1‬‬
‫�رسو�لالہلﷺےن مرفایاگوھ�ڑ�و�ںوک�اسیاقم�مےسد�اخلرک�وجساک�ذکرحاس�نےنایکہے�۔‬
‫حاس�ننباثبت‪ t‬نےہیریت�ہاشاع�ر�رسو�لالہلﷺیکایامپرقریشیکوجہمںیےہکےھت�۔‬
‫‪2‬‬

‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُق َّب ٌة ِم ْن َٔا َد ٍم ب� ْ َل ُجون فَ َ� ضَ� ُّ‬
‫الز َب ْي ُ� ْب نُ� ال َع َّو ِام ِب َ� َاي ِت ِه َح تَّ� َر ك َز َها ِع ْن َد َها َو َج َاء َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ََ‬
‫ف َدخل َها‬
‫دعبالد‪ t‬بنولدیحبسدہ�ایتوک�ہافصپر�رسو�لالہلﷺسےاجمےل�رسو�لالہلﷺےکےئلایک چڑم�ےاکقہباگلیاگای‬
‫�ا�سےک خ‬
‫�زبریبنالوع�ا�م‪ t‬نےیھببسحدہ�ایتوجح�نچنہپرکیخہمےکاپ�سرسو�لالہلﷺکاعملبصنرک�دیا�‪�،‬رسو�لالہلﷺرشتیفالئے‬
‫‪3‬‬
‫�ا�و�ر�ا�سےکاند�رترشیفےلےئگ�۔‬
‫�ا�سےکدعب�امناقئم گوہای�‪،‬لو�گنئمطموہگےئا�و�رفحتلمکموہگیئ۔‬
‫ََ‬ ‫َ‬ ‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل َم َّك َة َو َه َد َٔا َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ََ َ َ‬ ‫َٔ َ َ َ َٔ ْ‬
‫اس َج َاءا ِبف َر َس يْ ِ� َما فق َام‬‫الن ُ‬ ‫َع ْن ا ِب ي� ك ْبشة اال ن َ� ِار ِّي قال‪ :‬ف َّلا َدخل َر ُسول الهلِ َصل ُ ِ‬
‫َْ‬
‫س َم ْ ي ِن� َو ِللف ِار ِس‬‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َي ْ� َس ُح ْال ُغ َب َار َع ْن ُو ُج ِوه ِه َما ِب َث ْو ِب ِه َو َق َال‪ :‬إ نّ� َق ْد َج َع ْل ُت ِل ْل َف َرس َ ْ‬
‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َُ ُ‬
‫رس‬
‫ِ‬ ‫ِِ ي‬
‫ص َما َن َق َص ُه َّ ُ‬
‫الل‬ ‫س ًما فَ َ� ْن َن َق َ ُ‬
‫َْ‬
‫وھگڑ�و�ں‬
‫و�ددن�ی اپےن �‬
‫‪t‬ا�و�رمدق�ا�د‪t‬بن الاس ک‬
‫وزبری �‬
‫�ابوبکہش الانام�ر�یےتہک ںیہفحت ہکم ےک دعبجب رہطر�ف امن وسوک�ن گوہایت �‬
‫پرسو�ا�ر�رسو�لالہلﷺیکدخمتاقد�سںیماحضرہوئے�‪�،‬ا�سومقعرپ�اہنںیہیمیظعاعس�د�تبیصنوہئیہکدیس�الامم ﷺکڑھ�ے‬
‫‪4‬‬
‫ہوکر�اپیناچ�د�رسے�ا�نےکرہچ�و�ںےسرگ�دپوچنےنھےگل�۔‬

‫سمدج�الرح�ا�مںیمد�اخہل‪:‬‬
‫رجہی�(جون�ر�ی�‪۶�۳�۰‬ئ) کو�ٓا�پﷺریغبحجایعرم�ہاک�احر�ا�مابندھےاہمجرینو�اناص�رکےرھجمٹ‬
‫بسیرماض�ناملاب ��رک�‪،‬بر� �وز�د�ونشہبٓاٹھ �‬
‫مںیدجسم�الرح�ا�مںیمد�اخلوہئے�‪،‬‬
‫َ َ َ‬ ‫َْ‬ ‫َّ َّ َ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َمكة ِإال ْم ِر ًما ِإال َي ْو َم الف ْت ِح َدخل ِبغ ْي ِ� ِإ ْح َر ٍام‬ ‫ْل َي ْدخل َر ُسول الهلِ صل‬

‫للب� ق��‪۴�۹‬؍�‪۵‬‬‫‪ 1‬فتح الباری�‪۱�۰‬؍�‪،۸‬دالئل النبوۃ ی‬

‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ 2‬حصیح مسمل كتاب ْال َف َضا ِئ ِل َ ب� ُب ف َضا ِئ ِل َح َّسان ْب ِ ن� ث� ِب ٍت َر ِ ض ي َ‬
‫َ‬
‫الهل َع ْن ُه�‪۶�۳�۹�۵‬‬
‫� ُ‬
‫ا� سعد�‪۱�۰�۴‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 3‬بن‬
‫ا� سعد ‪۷��۳‬؍�‪۳‬‬‫‪ 4‬بن‬
 ‫�� �� �� �‬

‫�ابندعسمںیےہ�رسو�لالہلﷺوس�ائےحتفہکمےکد�نتیبالہلںیمریغب�احر�ا�مےکد�اخلںیہنوہئے�۔‬
‫‪1‬‬

‫َٔ َ َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َٔ ْ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َّ‬ ‫� َّ ُ‬ ‫َّ‬

‫الل ْب ِ ن� ُ َع َر َر ِ ض ي َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل اق َبل َي ْو َم الف ْت ِح ِم ْن ا ْعل َمكة َعل‬ ‫الل َع نْ ُ� َما‪:‬ان َر ُسول الهلِ صل‬ ‫َع ْن َع ْب ِد ِ‬
‫ً ُٔ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫احل ِت ِه‪ُ ،‬م ْر ِدفا ا َس َامة ْب نَ� ز ْي ٍد‬‫ر ِ‬
‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬سےرم�و�یےہ�رسو�لالہلﷺفحتہکمےکد�نہکمرکممہےکابلائیہصحےساند�ر�د�اخلوہئے�‪ٓ�،‬ا�پاپینوہشم�را�وٹنین‬
‫‪2‬‬
‫قوص�ا�ءپروس�ا�رےھتا�و�ر�ٓا�پےکےھچیپٓا�پےکاخ�د�مز�ا�د�ےاسامہنبزید‪ t‬بیھوس�ا�رتےھ�۔‬
‫زجع نوای�زرکتےوہئےاپین‬
‫جبٓا�پہکمرکممہںیمد�اخلوہئےوتسماملنو�ںیکرثک�تا�سمیظعالاش�نحتفوک�دکیےتھوہئےالہلےکاسمےناظاہ�ر �‬
‫سو�ا�ر�یرپرساکھجئےوہئےد�اخلوہئےا�و� �رزبا�نےسہیاملک�تا�د�افرماتےاجتےےھت۔‬
‫ُ َ َ َّ ُ ْ ٓ‬
‫الله َّم ل َع ْيش ِإل َع ْيش ال ِخ َر ْه‬
‫�ا�ے�الہل�!قحیقیزندگیوت�ٓاخر�تیہیکزندگیےہ‬
‫َّ ُ ُ‬ ‫ََ‬ ‫ْ َ‬ ‫ْ َ َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬
‫الر َاية ت َس َّم‬ ‫ول الهلِ َصل الهل َعل ْي ِه َو َس َل َي ْو َم الف ْت ِح ا ْب َي َض َو َر َاي ُت ُه َس ْو َد َاء ِقط َعة ِم ْر ٍط ُم َر َّج ٍل َوكن ِت‬ ‫ُ‬
‫كن ِل َو ُاء َرس ِ‬
‫اب‬ ‫ْال ُع َق ُ‬

‫�ا�س د�ن رسو�ل الہلﷺ اکچوھٹا ڈنھج�ا دیفس�رنگاک�ا�و�ربڑ�اعمل ایس�ہ رنگاکتاھجساکنا�م اقع�ب اھت�ا�و�ر�ا�م الومنمنی اعئہشدصیہق ‪r‬کی‬
‫چا�د�رسےانبیاگایتاھ�۔‬ ‫‪3‬‬

‫ف‬ ‫َ ْ َ ُ ُّ ْ‬ ‫َ ًْ ََ َ َ‬ ‫َ َ َ‬
‫الرك َن ِب ِ� ْح َج ِن ِ ي� َي ِد ِه‬ ‫احل ِت ِه ‪ ،‬يست ِل‬
‫فطاف ِب ِه سبعا عل ر ِ‬
‫رجحو�دوکوھچکروبسہ‬
‫حرج�اسو�دکوبوسہدیا�ا�و�ر�اپینا�وٹنینرپوس�ا�روہکرتیبالہلےکاس�توط�ا�فےیکا�و�راپےناصعےسوجٓا�پےکاہتھںیمیھت اس‬
‫�دیا�۔‬
‫‪4‬‬

‫َ َ‬ ‫اح َل ِت ِه‪ٓ ،‬ا ِخ ٌذ ب ز� َم ِ َ‬

‫ام ُ َ‬
‫ام ّم ُد ْب نُ� َم ْس َلة‬
‫َ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِب�ل َب ْي ِت َعل َر ِ‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫طاف َر ُسول الهلِ صل‬
‫ِِ‬
‫‪5‬‬
‫حمدمبنہملسم‪ t‬ساتو�ںرکچںیمرسو�لالہلﷺیکا�وٹنینیکلیکناھتمےرہے�۔‬
‫�وہیتیبالہلوجلخلیالہلاکعتریمکر�د�ہاھت�وہیہبعکوج�رسو�لتبنکشیکای�دگا�رتاھ‬
‫ُّ َ َ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َم َّكة‪َ ،‬و َحْول َ‬
‫الن ُّ� َص َّل ُ‬ ‫الل ْ ن� َم ْس ُعود َر ض َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َّ‬
‫َ ْ َ ْ َّ‬
‫الب ْي ِت ِستون وثالث‬ ‫� الل عنه‪ ،‬قال‪ :‬دخل ِ يب‬ ‫ٍ ِ ي‬ ‫عن عب ِد ِ ب ِ‬

‫ا� سعد�‪۱�۰�۶‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 1‬بن‬
‫َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َٔ ْ َ َ َّ َ‬ ‫َ ُ ُ ُ‬ ‫خ‬
‫ول الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل ِمن اعل مكة �‪۴�۲�۸�۹‬‬ ‫‪ 2‬حصیح ب�اری کتاب املغازی ب�ب دخ ِ‬
‫ِ‬
‫للب� ق� �‪۶�۸‬؍�‪۵‬‬
‫‪ 3‬دالئل النبوۃ ی‬
‫ٓ‬
‫کث��‪۵�۶�۹‬؍ ‪�۳‬‬ ‫وال�ایۃ�‪۳�۴�۴‬؍� ی‬
‫‪،۴‬الس�ۃ النبویۃ ب ن‬
‫ال� ی‬ ‫ا� ہشام�‪۴�۱�۱‬؍�‪،۲‬الروض االنف�‪۲�۳�۰‬؍�‪،۷‬عیون اال ث��‪۲�۲�۶‬؍�‪،۲‬البدایۃ ن‬‫‪ 4‬بن‬
‫‪ 5‬مغازی واقدی�‪۸��۳ ۲‬؍�‪۲‬‬
 ‫�� �� �� �‬
‫الب ِاط َل َك َن َز ُه ًوقا}‪َ ،1‬‬
‫الب ِاط ُل‪ ،‬إ َّن َ‬
‫احل ُّق َو َز َه َق َ‬ ‫فَ َ َ َ َ ْ ُ نُ َ ُ ف َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ ُ‬
‫احل ُّق‬
‫{ج َاء َ‬
‫ِ‬
‫ول َ‬
‫‪{:‬ج َاء َ‬ ‫ِمائ ِة ن ُص ٍب‪ ،‬ج�عل يطع�ا ِبع ٍود ِ ي� ي ِد ِه‪ ،‬ويق‬
‫ُ َ َ ُ ُ ‪2‬‬ ‫َو َما ُي ْب ِد ُئ َ‬
‫الب ِاطل وما ي ِعيد}‬
‫عدب�الہلنبوعسم�د‪w‬سےرم�و�یےہجبرسو�لالہلﷺہکمرکممہںیم(فحتےکدعب) �د�اخلوہئےوتہبعکےکاچ�ر�و�ںرط�فنیتوسساٹھ‬
‫بتبصنےھت�‪،‬جنےکریپیسہسےسوبضمطیےسامجئےوہئےےھت�‪�،‬رسو�لالہلﷺےکاہتھںیمامک�نیھتٓا�پا�سےستبیکٓانھکںیم‬
‫چوکاما�رتےا�و�ر مرفاتے’’حقٓاگای�ا�و�رباطلٹمایگ�ا�و�ربالشہبابطلےنٹمو�الاہیےہ�۔‘‘حقٓاگای�ا�و�ر�ا�سےکاقمبہلںیمابطلیکھچکشیپہن‬
‫‪3‬‬
‫گیئ�۔‘‘‬
‫َ َ َ ُ ّ نَ َ ْ‬
‫فيقع الص ُ� ِلو ج ِ‬
‫� ِه‬
‫‪4‬‬
‫تو�و�ہتبہنمےکلبا� نودھےرگپڑتے�۔‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ص َف إ َل َز ْم َز َم فاط َل َع ِف ي َ�ا َوق َال‪:‬ل ْو َل ا ْن ُت ْغ َل َب َب ُنو َع ْب ِد ْ ُ‬ ‫ُ‬
‫َّ َ ةُ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ ث َّ ْ‬ ‫ُٔ ْ‬
‫الط ِل ِب َعل‬ ‫سدت ي ِن�‪ � ،‬ان َ َ ِ‬‫سد ج‬ ‫احل‪ ،‬و ج‬ ‫َواخ ِر َج ِت الر ِ‬
‫ون َو ُض َ‬‫َ َ ت ْ َ نَ زَ ْ ُ نْ َ َ َ ْ ً َ نَ زَ َ َ ُ ْ َ ّ ُ ْ نُ َ ْ ْ ُ ّ َ ْ ً َ شَ َ ْ ُ َ َ َ َّ َٔ َ ْ ُ ْ ُ َ َ ْ َ ُ َ‬
‫وء‬ ‫�ب ِمنه وتوضا والس ِلون يبت ِدر‬ ‫ِسقاي ِ ِ�م ل�عت ِم�ا ِبي ِدي دلواف�ع ل العباس ب� عب ِد الط ِل ِب دلوا ف ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُّ َ ُ َ َ ُ ُ ْ َ ْ ُ شْ ُ َ َ ْ ُ ُ َ َ ْ ْ َ َ َ َّ ُ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َٔ ْ َ ُ ْ ً‬ ‫ُ‬
‫�كون ينظرون ِإل ي ِ�م يتعجبون ويقولون‪ :‬ما راينا ملك‬ ‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل يصبونه عل وج ِوه ِهم وال ِ‬ ‫َرس ِ‬
‫َ ُّ َ َ َ َ‬
‫قط َبلغ َهذا َول َ ِس ْع َنا ِبه‬
‫رھا�ہزمز�مرپترشیفالئےا�و�رفرمای گا�ار�ا�سرپب عوندب�املبلط‬ ‫کںی‪،‬پ چ‬ ‫طو�ا�فےساف�ر�غوہکرسو�ا�ر�یےساتر�ےا�و�رماق�مابر�اہمیرپ�د�وفنںیلا�د�ا �‬
‫کاستطلہن توہاتومںیا�سںیمےسایکڈ�و�لاپنیاتچنیھک�‪�،‬ا�سرپعاب�س‪ t‬بندبع�املبلطےنایکڈ�و�لاپنیاکن�لرک�ٓا�پوک�دیاجسےسٓا�پ‬
‫نےایپ�ا�و�ر�وضوفرمایا� سم‪،‬امل�نٓا�پےکوضوکاپانیےنیلےکےئلایکد�وسر�ے گرپر�ےاج�رہےےھتا�و�ریہاپنیاپےنرہچ�و�ںرپملرہےےھت‬
‫‪5‬‬
‫�‪،‬مرشکنیہیدیھکرکعتبجرک�رہےےھتا�و�رکہہرہےےھتہکمہےنیھبکایاسظعمیاب� شدا�ہہنیھبک کیداھنہانس۔‬
‫بتیالہلیکاچبیاحصلرکنا‪:‬‬
‫َ َٔ ُ َ ْ ئ َ ْٔ‬ ‫َْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ٔ‬
‫قا� َعل َرا ِس ِه ِب� َّلس ْي ِف‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َي ْو َم الف ْت ِح قاعد وابو بك ٍر‬ ‫َعن ا ب ي� ُه َر ي�ة؛ اكن صل‬
‫رکدیق‪ٓ� t‬ا�پےکرسہانے‬
‫�ابوہریر�ہ‪ t‬ہکےتںیہپرھ�رسو�لالہلﷺدجسم�الرح�ا�مےکایکہصحںیمرشتیفرفماہوئےا�و�ردیسنا�ا ببو ص‬
‫‪6‬‬
‫تول�ا�رلےرککڑھ�ےوہگےئ�۔‬
‫‪ 1‬إالرساء‪81 :‬‬
‫ٔ‬
‫‪2‬سبا‪49 :‬‬
‫َ ُ َ ُ ْ َ َ َ ُّ َ َ َ َ َ ُ َّ َ َ َ َ َ ُ ً‬
‫للب� ق��‪۷�۰‬؍ ‪�۵‬‬
‫الب ِاطل كن زهوقا �‪،۴�۷��۲ ۰‬دالئل النبوۃ ی‬ ‫التفس� ب�ب وقل جاء احلق وزهق الب ِاطل ِإن‬
‫ی‬ ‫‪ 3‬حصیح ب خ�اری کتاب‬
‫‪ 4‬مغازی واقدی�‪۸��۳ ۲‬؍�‪۲‬‬
‫للب� ق��‪۳�۹‬؍�‪،۵‬مغازی واقدی�‪۸��۳ ۲‬؍�‪۲‬‬
‫‪ 5‬دالئل النبوۃ ی‬
‫ن‬
‫مسندال�ار ‪�،۸�۷�۷��۴‬ش ح الزرقا� عیل املواھب �‪۴�۶�۴‬؍ ‪�۳‬‬
‫بز‬ ‫‪6‬‬
 ‫�� �� �� �‬
‫َ َ ُ ثْ َ َ ْ نَ َ ْ َ َ َ َٔ َ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َٔ َ َ َ َ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َّ َ‬
‫السال ُم‬ ‫دعا ع�مان ب� طلحة‪ ،‬فاخذ ِمنه ِمفتاح الكعب ِة‪ ،‬فامر ِب�ا فف ِتحت فدخلهاوراى ِإ ب� ِاه ي� و ِإس ِاعيل عل ي ِ�ما‬
‫َ ُّ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ ْ َ َٔ ْ َ ُ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ُ ُ ُ َ َ‬
‫الهل‪ ،‬لق ْد َع ِ ُلوا‪َ :‬ما ْاس َتق َس َما ِب َ�ا قط‬ ‫ِب�ي ِد ي ِ�ما االزالم‪ ،‬فقال الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‪ :‬قاتلهم‬
‫�ٓا�پﷺےنہبعکےکد�ربا�نامثع�ننبہحلطوکبالکر�ا�نےستیبالہلیکاچبییلا�و�ربتیالہلاک�د�ر�و�ا�ز�ہوھکلےناکحمکدیا�ا�و�ر�ا�سںیمد�اخل‬
‫ہوئے�‪�،‬ا�سںیمتبرکےھوہئےےھتنجںیمابر�اہمی ‪� u‬ا�و�ر�اسامعلی‪ u‬کےےمسجمیھبےھتنجےکاہتوھ�ںںیمتمسقٓا�زمائیےک‬
‫تریامئےوہئےےھت( مرشکنیہکماکر�و�ا�جاھتکہبجوکئیاجنو�ر�ذبحرکتےوت�ا�سےکیئکہصحد�ا�رہوجاتےےھت�‪�،‬انوہ�ںےنیئکریتہپےل‬
‫ھت‬
‫سےو�ہہبعکاﷲمںیرہےوہئےےھتنجاکجد�اجد�انا�موہتاتاھ�‪،‬کیسریتپر�زیا�د�ہہصحد�ا�رتےھ�‪،‬کیسرپکمہصحد�ا�رےھتا�و�رکیسرپکھچہصحہن‬
‫ہوتااھت�‪،‬مرشکنیا�نریت�و�ںوکلےرک�ایکےلیھتںیمڈ�ا�لےتیلےھترھپحہصد�ا�ر�و�ںںیمےسرہ�ایکےکان�مرپ�ایکایکریتناکلےتےھتسج‬
‫اعسد�تدنممساھججاتاحیتہکسجےکان�مرپ�ایاستریکناتلجساککوئیہصحہن توہاتو�و�ہصخشوحنم�س‬
‫کےان�مےکاستھزیا�د�ہوصح�ںو�الاتریکناتل�و�ہتہب �‬
‫ےھت‪�،‬ا�سرش�کوبدعتیکرشمکنیےکاہ�ںڑب�یوقتعیھت ��‪،‬ا�سےئل ناوھ�ںےنہبعک‬
‫رھا�سوک�د�وسر�ےاستیھنعلنعطرکتے �‬
‫مساھججاتا�ا�و� پر �‬
‫مںیبیھ( نوع�ذبالہل�)�ابر�اہمیو�اسامعلییکوصتیر�و�ںںیمہیریتڑکپ�ارکےھےھت�)نیبرکیمﷺےنا�نیکرت�دیدکرتےوہئے مرفایا�الہلاعتلٰی‬
‫‪1‬‬
‫مرشکو�ںوکرببا�درک�ے�الہلیکمسق�!�ا�نوکعمول�مےہہکانوہ�ںےنا�نریت�و�ںےکاستھیھبکتمسقٓا�زمائیںیہنیکیھت�۔‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َ‬
‫الن ُّ� َص َّل ُ‬‫ا� َع َّباس َر ض َ َّ ُ َ نْ َ َ َ َ َ َّ‬
‫الب ْي َت‪ ،‬ف َو َج َد ِف ِيه ُص َورة ِإ ْ ب َ� ِاه ي َ�‪َ ،‬و ُص َورة‬ ‫� الل ع ُ� َما‪ ،‬قال‪:‬دخل ِ يب‬‫ٍ ِ ي‬
‫َعن ْب ن‬
‫ِ ِ‬
‫َم ْر يَ َ�‬
‫‪2‬‬
‫‪u‬ا�و�رمریمےکتبرکےھوہئے کیدےھ�۔‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪�w‬ےرم�و�یےہ نیبرکیمﷺتیبالہلںیمد�اخلوہئےوت�وہا�ںابر�اہمی �‬
‫ثُ َّ َٔ َ َ ْ َ ُّ ُ ّ َ ُ‬ ‫ح َام ًة ِم ْن ِع َيد ٍان‪َ ،‬ف َك َ َ‬
‫َف َو َج َد ِف ي َ�ا َ َ‬
‫الص َو ِر ِك َها فط ِم َس ْت‬ ‫س َها ِب َي ِد ِه ‪ � ،‬امر ِب ِتلك‬
‫�وہا�ںٓا�پےنڑکل�ییکینبوہئیایکوبکتر�ییکوصتیربیھدکییھسجوک�ٓا�پےناپےناہتھےسوت�ڑدیا �ا�و�ربتیالہلےکاند�رومجو�دبس‬
‫وڑنےاکحمکدیاانچنہچامت�متبدجسمسےابہرناک�لرکوت�ڑیاجال�دیےئےئگ‬
‫وک �‬
‫توصیر�و�ںوکاٹمنے�‪،‬بتیالہلیکتھچرپنبصلبہا�و�رتام�موتب�ں ت‬
‫‪3‬‬
‫�ا�و�رتام�ماصت�ویرماٹ�د�یںیئگ�۔‬
‫ْ ْ َٔ ْ ْٔ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ ْ َ َٔ َّ َّ َ َّ ُ َ َ َ َ َّ َٔ َ ُ َ َ ْ خَ َّ‬
‫الهل َع ْن ُه ز َم َن الف ْت ِح َو ُه َو ِب�ل َبط َح ِاء ان َ ي� ِ ت َ ي�‬
‫� ُ‬ ‫اب َر ِ ض ي َ‬
‫ا�‪ ،‬ان الن ِب يَّ� صل الهل عل ْي ِه وس َل ام َر ع َر ْب ن� الط ِ‬ ‫عن ج ِب ٍ‬
‫ُ َّ‬ ‫َْ َ َ‬
‫الك ْع َبة‪ ،‬ف َي ْم ُح َو ك ُص َور ٍة ِف ي َ�ا‬
‫جابر‪t‬سےرم�و�یےہنیبرکیمﷺےن سدیناعرم‪ t‬بناطخ�بوکفحتہکمےکومقعرپحمک مرفایابجہکٓا�پوخ�د�و�ا�د�یاحطبئ ںیمریھٹ�ے‬
‫َ‬ ‫َ ٌ َٔ ْ نَ َ َ َ َّ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ َ‬
‫االنبیائب ُ‬
‫اب‬ ‫َ‬ ‫الر َاية َي ْو َم الف ْت ِح؟ �‪،۴�۲�۸�۸‬وکتاب احادیث‬ ‫‪ 1‬حصیح ب خ�اری کتاب املغازی ب�ب ا ي� ر كز الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل‬
‫للب� ق� ‪۷��۲‬؍�‪ ،۵‬البدایۃ ن‬
‫وال�ایۃ�‪۱�۹�۴‬؍�‪ ،۱‬زاداملعاد �‪۳�۵�۸‬؍�‪۳‬‬
‫َ ً‬ ‫ا� َذ ُ‬
‫الهل ِإ ْ ب َ� ِاه ي َ� خ ِليل �‪،۳�۳�۵�۲‬دالئل النبوۃ ی‬
‫َقْول َت َع َال َو تَّ خَ‬
‫ِ الهلِ‬
‫َ َ َ َ تَّ خَ َ ُ ْ َ َ َ ً‬ ‫َ ُ َْ‬
‫‪ 2‬حصیح ب خ�اری کتاب احادیث االنبیائباب قو ِل الهلِ تعال وا�ذ الهل ِإ ب� ِاه ي� خ ِليل �‪۳�۳�۵�۱‬‬
‫ا� ہشام �‪۴�۱�۳‬؍�‪،۲‬الروض االنف �‪۲�۳�۳‬؍�‪۷‬‬ ‫‪ 3‬بن‬
 ‫�� �� �� �‬
‫‪1‬‬
‫ہوئےےھتہکہبعکںیماجئںیا�و�ر�ا�سںیمومجو�دامت�ماصت�ویرکوماٹ�دیں�۔‬
‫چاننہچدیسنارمع‪� t‬اند�ر�د�اخلوہئےا�و�رسبوصتیر�و�ں کوکرھ�چرکاٹم�دیا‬
‫َ ُ‬
‫� ِك ي نَ� إال حموه وغ َّسل ُوه‬
‫ٔ ث ْ ْ ُ شْ‬ ‫ظَ ْ َ َ ْ ن‬ ‫ََ ََْ َ‬ ‫ن‬
‫وا�روا عل زمزم يغسلون الكعبة � َرها وبط ِ َ�ا فمل يدعو ا�ا ِمن ال ِ‬ ‫ج‬
‫جب امت�موصتیریں اٹم�د�یںیئگوتبتی الہلوک�اند�ر ا�و�رباہرےس�زمز�م ےس ھدوی گاای�ا�و�ررشمکنی ےک اس�ر�ے رب�ے اثر�ا�توکمتخ ا�و�ر‬
‫‪2‬‬
‫� ھدو�ڈ�الاگای�۔‬
‫�ا�سومقعرپ�ر�اشدبندبع�ر�ب‪t‬نےہیاشاع�رڑپھے۔‬
‫ُ ْ َ‬ ‫ْٔ َ‬ ‫َُْ َ‬ ‫َق َال ْت َه ُ َّل إ َل ْ َ‬
‫الهل َو ِإال ْسل ُم‬ ‫َ ي� ب َ� َعل ْي ِك‬ ‫ ‬ ‫يث فقل ُت ل‬
‫ال ِد ِ‬ ‫ِ‬
‫ �ا�بوت�الہلا�و�ر�اسال�ماہمت�ر�ےاپ�سٓانےےسر�وکےتںیہ‬ ‫حموببہےناہک�ا�و�رملرکباتںیرکیں�‪،‬مںیےناہکہنںی‬
‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ِب�لف ْتح َي ْو َم ُتك َّ ُ‬ ‫َل ْو َق ْد َر َٔا ْي ِت ُ َم َّم ًدا َو َقب َ ُ‬
‫س ال ْص َن ُام‬ ‫ِ‬ ‫ ‬ ‫يل‬ ‫ِ‬
‫وک �وڑ�اجا�رہاتاھ‬‫ فحتہکمےکومقہعرپجبوتب�ں ت‬ ‫گ �ار�ا�سد�نمتدمحمﷺ�ا�و�ر�ا�نےکہلیبقوک�دکییتھ‬
‫َ شّ ْ ُ َ ْ �شَ َ ْ َ ْ ْ َ‬
‫� ُه ِإالظل ُم‬ ‫ال�ك يغ و ج‬ ‫و ِ‬ ‫ ‬ ‫� َب ِ ّي ًنا‬‫َل َر َٔا ْي ِت ِد نَ� الهلِ َٔا ضْ َ‬
‫ي‬
‫‪3‬‬
‫�ا�و�رشر�کےکرہچ�ے سرپایہیاھچ�رہیےہ�۔‬ ‫تو�دکییتھہکالہلےکدیناکنو� ترابا�ںو�د�رخاش�ںےہ‬
‫عاب�س‪ t‬بنرم�د�ا�سےنیھبا�سرپرسم�تومقعرپ�ایک �رپز�و�رصقدی�ہاہک�۔‬
‫بتیالہلںیمرسو�لالہلﷺکیامن�ز‪:‬‬
‫َْ َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ٌَ‬ ‫ُٔ ُ َ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْن ُ َ َ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ال َب ْي َت َو َم َع ُه ا َس َامة ْب نُ� ز ْي ٍد‪َ ،‬و ِبالل‪َ ،‬و ُع ث� َمان ْب نُ� طل َحة‪،‬‬ ‫ا� َع َر‪ ،‬قال‪َ :‬دخل َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫َ َٔ َ ُ َ َ ْ ْ َ َ َ ً‬
‫اب ط ِويل‬ ‫فاجافوا عل ي ِ� ِم الب‬
‫عدب�الہلنبرمع‪ t‬سےرم�و�یےہپرھ�رسو�لالہلﷺ�‪،‬بال�ل‪�،�t‬اسامہ‪ t‬بنزید�ا�و�رثعام�ننبہحلط‪t‬چا�ر�و�ںبتیالہلںیمد�اخل‬
‫ہوئےا�و�رتیبالہلاک�د�ر�و�ا�ز�ہدنبرکدیاایگا�و�رٓا�پﷺاکفیدیرتکاند�رریھٹ�ےرہے�۔‬
‫‪4‬‬

‫ُ ّ َ َ َْ‬ ‫ف َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫ْ نَ َ َّ َ ُ ُ َٔ ْ َ َ ن ُٔ َ َ ُ ْ نُ َ ْ َٔ َّ َّ َّ َ َّ ُ َ‬

‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َّلا َدخل ال َب ْي َت‪َ ،‬د َعا ِ ي� ن َو ِ‬
‫اح ِيه ِكها‪ ،‬ول‬ ‫اس يقول‪ :‬اخ ب� ِ ي� اسامة ب� ز ي ٍد‪ ،‬ان الن ِب ي� صل‬ ‫با� عب ٍ‬
‫ْ‬ ‫َ ف ُ ْ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫ُي َص ِل ِف ِيه َح تَّ� خ َر َج‪ ،‬ف َّلا خ َر َج َرك َع ِ ي� ق ُب ِل ال َب ْي ِت َرك َع َت ْ ي ِن�‬

‫ن‬
‫الزرقا� عیل‬ ‫للب� ق� ‪۷��۳‬؍�‪�،۵‬ش ح‬
‫‪،۴‬ا� سعد�‪۱�۰�۸‬؍�‪،۲‬دالئل النبوۃ ی‬ ‫س� ابوداودکتاب اللباس َ ب� ٌب ِ ف� ُّ‬
‫الص َو ِر �‪ �۱�۵�۶‬ب ن‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫ي‬
‫املواھب�‪۴�۶�۵‬؍�‪۳‬‬
‫ن‬
‫الزرقا� عیل املواھب�‪۴�۶�۶‬؍ ‪�۳‬‬ ‫‪� 2‬ش ح‬
‫الزرقا� عیل املواھب�‪۴�۶�۰‬؍�‪۳‬‬ ‫ن‬ ‫وال�ایۃ �‪۳�۵�۲‬؍�‪�،۴‬ش ح‬ ‫‪ 3‬زاداملعاد�‪۳�۶�۳‬؍�‪،۳‬الروض االنف�‪۲�۴�۱‬؍�‪،۷‬عیون ٓاال ث��‪۲�۲�۸‬؍�‪،۲‬البدایۃ ن‬
‫ُّ‬ ‫ف َ‬ ‫ُّ‬ ‫ْ َ ْ َ ْ َ ّ َ َ ْ َ َّ َ‬ ‫َ ُ ْ َْ ُ ُ‬
‫الصل ِة ِف ي َ�ا‪َ ،‬والد َع ِاء ِ ي� ن َو ِ‬
‫اح ي َ�ا ِك َها �‪۳�۲�۳�۳‬‬ ‫ول الكعبةِ ِللح ِاج وغ ي ِ� ِه‪ ،‬و‬
‫اب دخ ِ‬‫‪ 4‬حصیح مسمل کتاب احلج ب�ب اس ِتحب ِ‬
 ‫�� �� �� �‬

‫عدب�الہلنبابع�س‪ t‬سےرم�و�یےہےھجماسامہنبزید‪ t‬نےاتبیانیبرکیمﷺجبتیبالہلںیمد�اخلوہئےوت�ا�سےکاس�ر�ے‬

‫‪1‬‬
‫رکانہہبعکےکاسمےنامن�ز�(شرک�انہ�)پڑھی�۔‬ ‫کونو�ںںیمریبکتیںںیہکا�و�رامن�زہنںیڑپھیرھپباہرنلک خ‬
‫ْ َ َ َ َ ُ َٔ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َٔ ْ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ن ُ َ َ تَ َ َ َ‬
‫‪�،‬ك ُع َود ْي ِ ن� َع ْن َي ِ� ِين ِه‪َ ،‬و ُع ًودا َع ْن َي َس ِار ِه‪َ ،‬وثلثة ا ِع َد ٍة خلف ُه‪ ،‬ث َّ� َصل‪َ ،‬و َب ْي َن ُه َو َب ْ ي نَ� ال ِق ْب ةِل ثلثة اذ ُر ٍع‪،‬‬ ‫ا� عر‬ ‫ع ِن ب ِ‬
‫َ‬ ‫ََ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫َصل َب ْ ي نَ� ال َع ُم َود ْي ِ ن� ال يَ� َما ِن َي ْ ي ِن� َ‪،‬و ِف ي َ�ا ِس ُّت َس َو ٍار فق َام ِع ْن َد َس ِار َي ٍة ف َد َعا‬
‫بجہکدبع�الہلنبرمع‪ t‬کیر�و�ایتےہبال�ل‪ t‬ہکےتےھتہکرسو�لالہلﷺد�ر�و�ا�ز�ےےکاسمےنیکاجنبدیو�ا�رکیاجنبےلچبج‬
‫تنیوتس�نےھچیپر�ہےئگا�و�ردیو�ا�رسےرقت ًیابتنیاہتھاکفاصہلر�ہایگوتوہںیر�کےئگا�سوقتد�وسوت�نٓا�پےکد�ائںیاجنبےھت�ا�و�ر�ایک‬
‫وتو�ںےکد�رمای�نڑھک�ےوہکر�د�و�رکتعامن�ز�(شرک�انہ) �ا�د�ا مرفا �ئی‪�،‬ا�سوقتتیب‬
‫سوت�نابئںیاجنباھت �ٓا�پﷺنےد� نوو�ں(میین) س ن‬
‫وکو�ںمںیریبکت ہکیںںی�‪�،‬الہلیکوحد�انتیاک�اعال�ن‬
‫�الہلیکتھچھچوتسنو�ں ترپیھ�‪،‬نام�زسےاف�ر�غوہکربتیالہلںیموھگمےا�و�ر�ا�سےکامت�م ن‬
‫‪2‬‬
‫رھد�ر�و�ا�ز�ہوھک�لرکباہرکنےل۔‬
‫کایپ �‬

‫بتیالہلںیمامن�زکےدعبطخہب‪:‬‬
‫یھت‪�،‬ا�و�رسبول�گےبات�بےھتہک مشدون�ںےکقلعتمٓا�پﷺایکحمک مرفاتےںیہ‬ ‫�ا�سوقتدجسم�الرح�ا�مولگو�ںےساھچککچھرھب�یوہئی �‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫الل َو ْح َد ُه ل �ش ِ يك ُل‪َ ،‬ص َدق َو ْع َد ُه‪،‬‬ ‫إل َّإل َّ ُ‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َق َام َع َل َ ب�ب ْال َك ْع َب ِة َ‪،‬ف َق َال‪َ :‬ل َ َ‬
‫الل َص َّل ُ‬ ‫َ َّ‬
‫ان َر ُسول ِ‬
‫َٔ َّ‬
‫ِ‬
‫ََ ْ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ ْ َٔ ْ َ َ َ ْ َ ُ َٔ َ ُ ُّ َ ْٔ ثُ َ َٔ ْ َ َٔ ْ َ ُ َّ َ فَ ُ َ َت ْ َ َ َ َ َّ َ َّ‬
‫م َهات ْ ي ِن� إل َس َدانة ال َب ْي ِت‬ ‫ونص عبده‪ ،‬وهزم الحزاب وحده‪ ،‬ال ك ما� ٍة او د ٍم او م ٍال يدع �و �ت قد ي‬
‫ف‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ ْ ْ‬ ‫ّ ُ ََّ‬ ‫َّ ْ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ ّ َٔ َ َ َ ُ ْ خَ َ ٔ ْ ْ َ‬
‫الب ِل‪ ،‬ا ْر َب ُعون ِم نْ َ�ا ِ ي�‬ ‫و ِسقاية ال ِاج‪ ،‬ال وق ِتيل الط ِا ِشب ِه الع ْم ِد ِب�لسو ِط والعصا‪ ،‬ف ِف ِيه الدية مغلظة‪ ،‬مائة ِمن ِإ ِ‬
‫ٓ‬ ‫ٓ‬ ‫الاهل َّي ِة‪َ ،‬و َت َع ُّظ َم َها � ْ ٓل َ�ء‪َّ ،‬‬ ‫َّ َّ َ َ ْ َٔ ْ َ َ َ ْ ُ ْ نَ ْ َ ْ‬ ‫ُ ُ ن َ َٔ ْ َ ُ َ َ َ ْ شَ َ ُ‬
‫اس ِم ْن ا َد َم‪َ ،‬وا َد ُم‬ ‫الن ُ‬ ‫ِب ب ِ‬ ‫ك خ� َوة ج َ ِ ِ‬ ‫� ق َر ْي ٍش‪ ،‬إن الل قد اذهب عن‬ ‫بط ِو�ا اولدها‪ .‬ي� مع‬
‫ثُ َّ َ َ َ ْ ٓ َ َ َ َٔ ُّ َ َّ ُ َّ َ َ ْ ُ ْ ْ َ َ َ ُٔ ْ َ َ َ ْ ُ ْ ُ ُ ً َ َ َ َ َ ُ‬ ‫ْ ُ‬
‫اب‪ � ،‬تل ه ِذ ِه الية‪ :‬ي ايا الناس ِإ�ن خلقناك ِم ذك ٍر وانىث‪ ،‬وجعلناك شعواب وقبائِل لِتعارفوا‪،‬‬ ‫ِمن ت َ� ٍ‬
‫َ َُ ُ َ َ َ ُ َ َُ ُ‬ ‫ْ ٓ َ َ ُ َّ َ ثُ َّ َ َ َ َ ْ شَ َ ُ‬ ‫للاِ َٔا ْت ُ ْ‬ ‫َّ ٔ َ ْ َ َ ُ ْ ْ َ َّ‬
‫� ق َر ْي ٍش‪َ ،‬ماذا تقولون َو َماذا تظ ّنون؟نقول‬ ‫قاك ‪ ... 13 :49‬الية كها‪ � .‬قال‪ :‬ي� مع‬ ‫ِإ�ن اكرمك ِعند‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ن َٔ ُ ُ َ َ َ‬ ‫َ َْ ََ ْ ََ َ َ ُ َ‬ ‫َ ْ ً َ َ ُ ّ َ ْ ً َٔ ٌ َ ٌ َ ْ نُ َٔ َ‬
‫فإ� اقول َكا قال‬ ‫خ ي�ا ونظن خ ي�ا‪ ،‬اخ ك ِر ي� و با� ا ٍخ ك ِر ي ٍ�‪ ،‬وقد قدرت!فقال رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ :‬ي‬
‫ٔ‬ ‫َٔ خ ُ ُ ُ َ َ َ َ ْ ْ َ َ َ ْ ُ ُ ْ َ ْ َ ‪۰‬۝ َ ْ ُ ُ َ ُ ْ ‪۰‬۝ َ ُ َ َ ْ َ ُ ٰ ّ ْ َ ُ َ َ ْ‬
‫ي‪ ،‬ث َّ� قال‪:‬اذ َه ُبوا فا تن� الطلقاء‬ ‫ح‬ ‫م يغ ِفر هللا لكۡ وهوارح الر ِ ِ‬ ‫ثيب عليك اليو ۭ‬ ‫� يوسف‪:‬قال ل ت ِ‬ ‫اِ ي‬
‫�رسو�ل الہلﷺ تیب الہل ےک د�ر�و�ا�ز�ے رپکڑھ�ے وہئے �‪�،‬د�ر�و�ا�ز�ےیک اچبیٓا�پ ےک اہتھ ںیمیھت ا�س وقتٓا�پ ﷺنے ہیہبطخ‬
‫کر�داھیا�اپےندنب�ےیکدم�دفرمائیا�و�ر مش�دون�ںیکامت�مامجعوت�ںوک�ا�سےناہنتکشتس‬
‫�ا� شرا�دفرمایا�الہلےکوس�اکوئیوبعم�دہنںی ��‪،‬ا�سےناپان� عود�ہاچس ک‬
‫ںیہرگبتیالہلیکد�ربانی‬
‫�د�ی�‪ٓ�،‬اگا�ہوہجائووجصختلوعا�د�توخ�ا�ہو�ہاجنیوہیامالیوہجساک�دعو�ٰیکایجاسےکو�ہبسریم�ےدقمو�ںےکےچین م‬
‫ُّ‬ ‫ف َ‬ ‫ُّ‬ ‫ْ َ ْ َ ْ َ ّ َ َ ْ َ َّ َ‬ ‫َ ُ ْ َْ ُ ُ‬
‫الصل ِة ِف ي َ�ا‪َ ،‬والد َع ِاء ِ ي� ن َو ِ‬
‫اح ي َ�ا ِك َها�‪۳�۲�۳�۷‬‬ ‫ول الكعبةِ ِللح ِاج وغ ي ِ� ِه‪ ،‬و‬
‫اب دخ ِ‬‫‪ 1‬حصیح مسمل کتاب احلج ب�ب اس ِتحب ِ‬
‫ْ َ ْ َ ْ َ ّ َ َ ْ َ َّ َ َ َ ُّ َ ف َ َ َ ُ َّ‬ ‫َ ُ ْ َْ ُ ُ‬
‫اح ي�ا ِكها�‪،۳�۲�۳�۶�،۳�۲�۳�۰‬‬ ‫ول الكعبةِ ِللح ِاج وغ ي ِ� ِه‪ ،‬والصل ِة ِف ي�ا‪ ،‬والدع ِاء ِ ي� نو ِ‬ ‫اب دخ ِ‬‫‪ 2‬حصیح مسمل کتاب احلج ب�ب اس ِتحب ِ‬
‫�‪۳�۲�۳�۸‬‬
 ‫�� �� �� �‬

‫وکڑ�ےایلاھٹوی�ںےکذ�ریہعوہوس�ا�ونٹ‬
‫یت‪،‬جو �‬
‫زا�زبسحدسوت� قرائمرہے �اگ‪،‬خرب�د�ا�رلتقاطخ�‪،‬شہبدمعکید �‬
‫وکزمز�ماکپانیالپنےاک�اع �‬
‫�ا�و�رحاجوی�ں �‬
‫�وصو�لیکاجئےیگسجںیماچلسیاحمہلا� ٹنواین�ںوہ�ںیگ�‪�،‬ا�ےرگ�و�ہرقیش�!�الہلاعتلٰینےاجلہتییکوخن�توغر�و�ر�ا�و�ر�ٓابائو�اجد�ا�درپفرخکرنے‬
‫کوباطلرک�دیاسبول�گٓا�د�مےسںیہا�و�ر�ٓا�د�میٹمےس�‪�،‬ا�سےکدعبیہٓایتالت�و�ت مرفائی’’ لوگو! ہمےنمتوکایکرم�دا�و�رایکوع�ر�ت‬
‫سےدیپ�اایکا�و�ررھپاہمت�ر�یوقمںیا�و�ررب�ا�د�ریا�ںانبدیںاتکہمتایکد�وسر�ےوکاچہپنو ��‪،‬د�رتقیقحالہلےکزن�دیکمتںیمبسےسزیا�د�ہزع�ت‬
‫قیًانیالہلبسھچکاجنےنو�الاا�و�رابخربےہ�۔‘‘پرھرحۃماعللملنیﷺےنرظن�اٹاھئی‬
‫�و�الاو�ہےہوجاہمت�ر�ےاند�ربسےسزیا�د�ہرپہزیاگ�رےہ �‬
‫ت جواب�رینرقیشاسمےنےھتوج�اسال�ماکماٹنےےکشیپر�وتےھ�‪�،‬و�ہیھبےھتجنیکزبانںیرسو�لالہلﷺرپاگلای�ںربساتیںیھت�‪�،‬و�ہیھب‬
‫تےھنجوہ�ںےنالہلےکرسو�لےکر�اسےتںیماکنےٹاھچبئےےھت�ا�و�ر�و�ہاظلمیھبےھتوج�اپینایپ�سرسو�لالہلﷺےکوخ�نےساھجبناچاہےت‬
‫املو�ںوکلجیترہترپلاٹکر�ا�نےکونیس�ںرپ�ٓاشتںیرہمیں یاگلاکرتےےھت�‪،‬مرگ�ٓا�جےبسبےھت�‪،‬سرھجاکئےڑھک�ےےھت‬
‫تےھ�‪�،‬ا�و�ر�و�ہیھب سمجو ن‬
‫�رحۃمللاعملنیﷺےنا�نیکرط�فدکیاھا�و�ر�د�رشتہجہلںیموپچاھ�ا�ےرگ�و�ہرقیش!متاہ�ر�امری�یتبسنایکخای�لےہہکںیماہمت�ر�ےاستھ‬
‫ںیہٓا�پرشیفاھبئی‬
‫کایولس�کرک�و�ںاگ�‪،‬ہسلینبرمع�ووجدعبںیماملسم�نوہگےئےھتیفالدبیہہاہک’’خریہیےتہکںیہا�و�رخریہیاکگام�نرھکےت �‬
‫ہںیا�و�رشریفاھبئیےکےٹیب ہںیا�و�ر�اتناق�مرپہرطر�حاق�د�رہںی�۔‘‘�رسو�لالہلﷺےن مرفایامںیمتےسوہیاتہکہو�ںوجیوسف‪ u‬نےاپےن‬
‫‪1‬‬
‫باھئوی�ںےساہکتاھ’’�ٓا�جمترپوکئیرگفتںیہن ��‪،‬الہلںیہمتاعم�فرک�ےو�ہبسےسڑب�ھرکرحم مرفانےو�الاےہ�۔‘‘جائوتمبسٓا�ز�ا�دہو�۔‬

‫عوفعا�مےکدعبچدنخا�صرجممو�ںےکاب�ر�ےںیممکح‪:‬‬
‫وکاع�ف مرفا�دیاجوحمنساعلماکابغیاھتجسےنٓا�پیکر�ا�ہںیماکنےٹاھچبئے‬
‫�رحۃمالاعملنی�‪،‬خاتمابنلنییدمحم�رسو�لالہل ﷺنےرہ�ا�سصخش م‬
‫وہاہ�نرک�دیاتاھجو�ٓاپیکدعو�تاکمذ�ا�قا�ڑ�اتےا�و�رٓا�پوک(نوع�ذبالہل)‬
‫وک ل‬
‫تےھوہنج�ںےنٓا�پرپتپرھبرسائےےھتوہنج�ںےنٓا�پیکایڑیو�ں ل‬
‫شاعر� ک‪،‬اہناج� گد�ور�وغری�ہےکالاق�بےسون�ا�زتےےھت�‪�،‬ا�نںیمو�ہیھبےھتوج�ٓا�پےکاجناث�ر�و�ںوک�دینقحےساٹہنےےکےئلیتپتوہئی‬
‫�ریترپاٹلرکچاٹنو�ںےسدبا�دیےتےھتوج�ا�نےکفیحنوکزم�و�رجمسوکلوہےیکرگ�مالسخو�ںےسد�اغےتےھت�ا�نںیمو�ہول�گیھبےھتنجیک‬
‫تول�ا�ر�و�ںےناقمبہلرکنےیکاتسگخای�ںیکںیھت�الرغ�ضوجرہممنکرطیہقےسدعو�تاسال�موک�ر�وکےنےکےئلاج�نیکاب�ز�یاگلئےوہئےےھت‬
‫َْ‬ ‫تَ َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َٔ َّ ُ َ ْ َ َ ف َ َ َ َّ ُ ْ َٔ َ‬
‫اه ا َم َر ِبق ْت ِل ِه ْم َو ِإن ُو ِج ُدوا ْ� َت ا ْس َت ِار الك ْع َب ِة‬ ‫إل انه قد ِعد ِ ي� نف ٍر س‬
‫مرگچدن�اشاخ�صےکاب�ر�ےںیموجغایتد�رجہاتسگ�خےھتا�نےکاب�ر�ےںیممکحوہ�اکہاہج�ںںیہکںیلملتقرک�دیےئاجئںیخو�ا�ہو�ہتیبالہل‬
‫‪2‬‬
‫کےرپ�د�و�ںںیمےپھچوہ�ں�۔‬
‫�الہلاعت کلٰیا�ایےسولگو�ںےکاب�ر�ےںیمیہیمکحےہ�۔‬
‫ن‬ ‫ٓ‬
‫الزرقا� عیل املواھب �‪۴�۳�۱‬؍�‪،۳‬البدایۃ‬ ‫ا� ہشام �‪۴�۱�۲‬؍�‪،۲‬الروض االنف �‪۲�۳�۱‬؍�‪،۷‬عیون اال ث��‪۲�۲�۶‬؍�‪ ،۲‬زاداملعاد �‪۳�۵�۸‬؍�‪� ،۳‬ش ح‬
‫‪ 1‬بن‬
‫ط�ی �‪۶�۰‬؍�‪،۳‬مغازی واقدی�‪۸��۳ ۵‬؍�‪۲‬‬ ‫وال�ایۃ�‪۳�۴�۴‬؍�‪ ۴‬ت‪ �،‬یخ‬
‫ر� ب‬ ‫ن‬
‫ا� ہشام�‪۴�۰�۹‬؍�‪،۲‬الروض االنف�‪۲�۲�۵‬؍�‪۷‬‬
‫‪ 2‬بن‬
 ‫�� �� �� �‬
‫َ َ َ َّ‬ ‫َّ ْ َ َ َ ْ ْ َ ُ‬ ‫ََ‬ ‫ُ ُ ُ ُ ُ ُ ْ ً‬ ‫َّ ْ ُ ْ ْ َ َ‬
‫ل‪۰‬۝ َول ْن ِتد ل ُِسن ِة هللاِ‬
‫م ق ْب ۚ‬‫ي‪۰‬۝ ا ْي َن َـما ث ـ ِقف ْٓوا ا ِخذ ْوا َوق ِّتل ْوا َتــق ِت ْيل ‪۶۱‬۝ ُس ّـنة هللاِ ِف ال ِذي خلوا ِ‬
‫ملعو ِن ۛۚ‬
‫َ ًْ‬
‫‪1‬‬
‫ت ْب ِديل ‪۶۲‬۝‬
‫ترجہم�‪�:‬ا�نرپہرطر�فےستنعلیکوبچاھ�ڑہوگیاہج�ںںیہکاپئےاجئںیےگڑکپ�ےاجئںیےگا�و�ربر�یرط�حام�ر�ےاجئںیےگ�‪،‬یہالہلیک‬
‫ستنےہوج�ایےسولگو�ںےکاعممےلںیمیلچٓا�رہیےہا�و�رتمالہلیکتنسںیموکئیدبتییلہناپ�وگے�۔‬
‫رکای�۔�ا�نےکان�مہیںیہ�۔‬ ‫مرگبدعمںی�ا�نںیمےساکرثنےاسال�موبق�ل ل‬
‫ْ َ ُ ْ نُ َٔ َ ْ ْ َ ُ ْ نُ ُ َ َ َ َ َّ ُ ْ نُ ْ َٔ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ نُ َٔ َ ْ‬
‫‪،‬احل ِار ِث ب ن�‬ ‫ال ْس َو ِد َ‬ ‫‪،‬ع ْب ُد الهلِ ْب نُ� خط ٍل ِ‪،‬عك ِرمة ب� ا ِب ي� ج� ٍل ِ‪،‬مقيس ب� صبابة‪،‬هبار ب�‬ ‫سح َ‬
‫عبد الهلِ ب� ا ِب ي� ٍ‬
‫َُْ‬
‫َٔ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫نفيل‪،‬ز َه ْي� ْ ن� َٔا� ُٔا َم َّي َة َ‪،‬ك ْع ُب ْ نُ� ُز َه ْي� َ‬
‫‪،‬ص ْف َوان ب ن� ُٔا َّمي َ‬ ‫ُ‬
‫ة‪،‬و ْح ِ�ش ي ُّ ْب نُ� َح ْر ٍب ِ‪،‬ه ْن َد ِبن ِت ُع ْت َبة ْب ِ ن� َر ِب َيعة َ‪،‬وق ْين َت ْ ي ِن� ِل ِب ي�‬ ‫ٍ‬ ‫ب‬ ‫ِ ب ِ ِب ي‬
‫َ ْ َ ٌ َ ْ َ ن َ ْ ْ ُ َّ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َ َ َ ُ َ ُ َ َ َ َ َٔ ْ َ َ َ‬
‫الط ِل ِب‬ ‫ض ب ِ ي� عب ِد‬ ‫خط ٍل‪ :‬ق َر ينا وق َر يبة‪ ،‬ويقال‪ :‬ف ْرتنا وارنبة‪،‬وسارة مولة ِلبع ِ‬
‫ری�(ثعام�ننبافع�ن‪ t‬کے ضراعیاھبئی)�‪�۲‬۔دبع�الہلنبلطخ�‪�۳‬۔عرکمہنبابیلہج�‪�۴‬۔اح�ر�ثنب‬ ‫�‪ ۱‬ع�۔دب�الہلنبابیرس�حنباح�ر�ثاعم �‬
‫فنلی�‪�۵‬۔قمسینبابصبہ�‪�۶‬۔ہاب�ربناسو�دنببلطم�‪�۷‬۔کبعنبزہریبنابییملسزمنی�‪�۸‬۔حا�ر�ثنباشہ�مزخم�ومی(�ابوجلہےکیقیقحاھبئی)‬
‫�‪�۹‬۔زہریبنابیامہیزخم�ومی(�ا�مہملساکباھئی) �‪�۱�۰‬۔صوف�ا�ننبامہینبفلخ�‪�۱�۱‬۔وحیشنبرح�ب(حزم�ہنبدبع�املبلطاکقاتل)�‪�۱�۳‬۔�ا�و�رعو�رتو�ں‬
‫مںیہدنبن ہبتع (�اب فسوای�نیک ویب�ی ا�و�ر امریاعم�ویہ ‪ t‬کی و�الد�ہ ) عدب�الہل نبلطخیک د�ولونڈیا�ں رفتان ا�و�ر ا�رنہب وج�رسو�ل الہل ﷺکی‬
‫ہوجگایاکرتیںیھت۔�‪�۱�۴‬۔بونطمبلنبدبعمان�فیکابن �دی�۔‬

‫عدب�الہلنبابیرس�حنباح�ر�ثاعمر�ی‬
‫رکایتاھمرگپرھمرتدہوکرمہکرکممہ و�اپس الچگای‬
‫یہ رسو�ل الہل ﷺ�ا�و�ر�ٓا�پ ےک اصاح�ب ےک ےئلتخسوم�ذ�ی اھت�‪�،‬ا�س ےن ےلہپ اسال�موبق�ل ل‬
‫رقا�ر�دی گاای�‪،‬‬
‫�ا�و�ر�ٓا�پﷺکیاش�نںیماتسگخانہابتںیرکنےاگل�‪�،‬ا�سےئلحتفہکمےکد�نا�ناکخو�ناہبناماب�ح �‬
‫ُ‬ ‫ٔ‬ ‫ن َٔ َ ْ ٔ‬ ‫َّ‬ ‫ن ٔ َ َّ ُ َ‬
‫س ٍح‪ ،‬النه اكن اسمل قبل الفتح واكن يكتب َلر ُسول الهلِ‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل بقتل َع ْب ُد الهلِ ب� ا ِب ي�‬ ‫وإ�ا امر صل‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل إذا امىل عليه َ ِس ًيعا َب ِص ي ً�ا كتب َع ِل ي� ًما َح ِك ي� ًما‪ ،‬وإذا امىل‬ ‫الوح‪،‬واكن صل‬ ‫صل الهل علي ِه وس َل ي‬
‫ٔ‬
‫ح� صدر عنه انه قال‪ :‬إن حممدا‬ ‫يا�ت ت‬ ‫ال ن‬ ‫عليه َح ِك ي� ًما كتب َغ ُف ًورا َر ِح ي� ًما َ ِس ًيعا َب ِص ي ً�اواكن يفعل مثل هذه خ‬
‫َ َّ َ‬ ‫َْ‬ ‫ٔ‬
‫فارت َّد وهرب ِإل َمكة‬ ‫يق� ب�ملدينة‬ ‫ظ‬
‫ال يعمل ما يقول ‪،‬فملا �رت خيانته مل يستطع ان ي‬
‫سری�ت ہیبلح ںیم ذمکو�رہے�رسو�ل الہلﷺنے ا�ن ےکلتقاکحمک ا�س ےئل دیاتاھکہ و�ہ حتفہکم ےس ےلہپ اسال�م ےلٓائےےھتا�و�ر�رسو�ل‬
‫�الہلﷺرپنا�ز�لوحیاھکلکرتےےھت� م‪،‬رگ�ا�ناکحا�لہیاھتکہبجا َ‬
‫ہنںیس ًيعا َب ِص ي ً�ا کلوھ�اتےوت�ا�سےکاجبئےہی َع ِل ي� ًما َح ِك ي� ًما‬
‫ِ‬
‫َُ‬
‫لھکدیےتےھتا�و�ربجٓا�پ َع ِل ي� ًما َح ِك ي� ًما کلوھ�اتےوت غف ًورا َر ِح ي� ًما لھکدیےتےھتیہاسیرط�حیکایختنںیایککرتےےھتاہی�ںکت‬

‫‪ 1‬االحزاب�‪۶�۱�،۶�۲‬‬
 ‫�� �� �� �‬

‫کہانوہ�ںےناہی�ںکتہہکدیاکہ�(نوع�ذبالہل) حمدمخو�دہنںیاجنےتہکو�ہایکفرما�رہےںیہ�‪،‬جبا�سیکایخنتاظہرہوگیئوتیہرمتدہوکرمہک‬
‫فر�ا�ر گوہای�۔‬
‫ُ َ‬
‫ِي ‪۱۳‬۝ ث ّم‬
‫ُ َّ َ َ ْ ٰ ُ ُ ْ َ ً ْ َ َ‬
‫ف ق َرا ٍر ّمك ْ ٍ ۠‬‫ي ‪۱۲‬۝ ثم جعلنه نطفة ِ‬ ‫م ِط ْ ٍ ۚ‬ ‫م ُسلٰـلَـ ٍة ِّ ْ‬ ‫ان ِ ْ‬ ‫كتب‪:‬و َل َق ْد َخلَ ْق َنا ْالنْ َس َ‬
‫َ‬
‫ِ‬ ‫وقيل إنه ملا‬
‫ُ َّ َ ْ َ ْ ٰ ُ َ ًْ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ٰ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ َ ْ‬‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ ُّ َ‬
‫الن ْطفة َعلقة فـلق َنا ال َعلقة ُمضغة فـلق َنا ال ُمضغة ِعظ ًما فك َس ْو َن ال ِعظ َم ْلـ ًـماۤ‪۰‬۝ ثم انشانه خلقا‬ ‫خلقنا‬
‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ََٰ َ َُْ َ ُ ٰ‬
‫ال ِل ِق ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ َ‬
‫ي قبل إ�مالئه‪ ،‬فقال هل َر ُسول‬ ‫اخ َر‪،‬تعجب من تفصيل خلق إالنسان فنطق بقوهل‪ :‬فتبك هللا احسن‬
‫إل‪،‬‬ ‫ن� يوىح ّي‬
‫ٔن‬ ‫ٔن ز‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ‬
‫الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ :‬اكتب ذلك‪ ،‬هكذا ا�لت‪ ،‬فقال عبد الهل‪ :‬إن حممد نبيا يوىح إليه فا� ب ي‬
‫ٔ ٔ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ٔ‬ ‫َُْ ن‬
‫‪:‬إ� كنت ارصف َم َّم ًدا ك ْيف ِشئ َت اكن ُي ْ� ِ يل َعل ْي ِه َع ِز ي زٌ� َح ِك ي ٌ�‪ .‬فاقول او َع ِل ي ٌ�‬ ‫فارتد وحلق ب�كة‪،‬فقال ِلقري ٍش ي‬
‫ٔ‬
‫َح ِك ي ٌ�‪ ،‬فيقول نعم لك صواب‪ ،‬ولك ما اقوهل يقول اكتب‪ ،‬هكذا ن ز�لت‬
‫�ایکر�و�ایتںیمہییھبےہجبا�سصخشےنہیٓایتیھکل’’ہمےناناس�نوکیٹمےکتسےسانب �یا‪،‬پرھاسےایکوفحم�ظہگجیکپٹوہئیوبندںیم‬
‫تدبیلایک�‪،‬پرھا�سوبندوکولتڑھ�ےیکلکشد�ی�‪،‬پرھولتڑھ�ےوکوبٹیانبدیا�‪،‬پرھوبٹییکڈہیا�ںانبئںی�‪،‬پرھڈہیو�ںرپوگشتڑچھایا�‪،‬پرھاسے‬
‫�ایکد� سور�ییہولخم�قانبڑھک�اایک�۔‘‘تویہاناسنیقیلختیکلیصفتےسبجعتموہکر�رسو�لالہلﷺکےوھکل�انےےسلبقیہربسجہتوب�لاٹاھ’’‬
‫پسڑب�ایہاببرکتےہالہل�‪،‬سباک�ریرگ�و�ںےساچاھاک�ریرگ۔ ‘‘پرھ�ٓا�پﷺنے مرفایاییہھکلد�وکوینہکٓایتاکیہہلمجاسیرط�حان�ز�ل‬
‫اہک�ارحمدمنیبوہتےوتیہٓایتا�نرپنا�ز�لوہتینکیلیبنںیموہ�ںویکنہکہیٓایتریم�ےبلقرپالاقوہئیےہ�‪�،‬ا�سےک‬ ‫ہو�اہے�‪�،‬ا�سرپ�ا�سےن گ‬
‫بدعمرتدہوکرمہکرکممہالچگاییاہ�ںٓاکرقریشےساہککہںیمسجرط�حاچہاتاھتدمحموکریھپدیاتاھت�‪�،‬ا�سرط�حہکو�ہھجمےس َع ِز ي زٌ� َح ِك ي ٌ�‬
‫کلوھ�اتےوتمںی َ‬
‫اتہکع ِل ي ٌ� َح ِك ي ٌ� لھکد�و�ںٓا�پ مرفاتےاہ�ںد� نوو�ںےملکد�رستںیہا�و�رجوکھچریم�یزبا�نےسلکناجتا�ٓا�پیھب مرفاتے‬
‫ہا�ںیہیھکلد�و�ایےسیہان�ز�لوہ�اہے�۔‬
‫الر َض َاع ِة‪ ،‬فقال‬‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل دمه جل ٔا إىل ُع ثْ� َم ُان ْب نُ� َع َّف َان ٔاخيه ِم ْن ّ‬
‫الن ّ� َص َّل ُ‬ ‫َّ‬ ‫َْ َ َْْ‬
‫فملا اكن يوم الفت ِح وعمل ب إ�هدار ِ ِيب‬
‫ح�‬ ‫الهل َع ْن ُه ت‬
‫� ُ‬ ‫عن�‪،‬فغيبه ثع�ن َر ِ ض ي َ‬ ‫ق‬ ‫ٔ ضْ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔخ‬
‫� استامن يل رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل قبل ان ي�ب ِ ي‬ ‫هل‪ :‬ي� ا ي‬
‫َّ ّ َ َّ ُ َ‬ ‫ٔ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ّ َ َّ ُ َ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َلم‪ ،‬فاعرض عنه الن ِب ي� صل‬ ‫هدا الناس واطمانوا‪ ،‬فاستامن هل‪ ،‬ث� ا ت� به إىل الن ِب ي� صل‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ‬ ‫ٔ‬ ‫َ‬ ‫َو َس َّ َل ‪ ،‬فصار ثع�ن َر ِ ض ي َ‬
‫الهل َع ْن ُه يقول‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ امنته‪ ،‬والن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل يعرض عنه‪ � ،‬قال‪:‬‬
‫ث‬ ‫َ‬ ‫� ُ‬
‫ِ‬
‫نعم‪ ،‬فبسط يده فبايعه‬
‫جبہکمحتفوہ�ا�ا�و�راہنںیا�ساب�تاکعملوہ� تاو�اپےن ضراعیاھبئیامثع�ننبافع�ن‪ t‬کےاپ�ساجکرپان�ہےلیلا�و�رکاہ�ا�ےریم�ےاھبئی!�ا�س‬
‫سےلبقہکرسو�لالہلﷺمری�یرگ�د�نام�د�ریںٓا�پریم�ےےئلا�نےسامناحصلرکلںی�‪،‬چاننہچامثع�ننبافع�ن‪ t‬نےاہنںیھچک‬
‫� ندو�ںےکےئلاپھچلای�‪،‬جباحلا�تھچکرپسوک�نوہئےا�و�رلو�گاپیناپینہگجنئمطموہگےئوت�اہنںیےلرک�ٓا�پﷺکیدخمتاقد�س‬
 ‫�� �� �� �‬

‫مںیاحضرہوئےا�و�ر�ٓا�پﷺسےرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!مںیےناہنںیانپ�ہد�یےہسپٓا�پا�نےستعیبرکلںی�‪ ،‬نیبرکیم‬
‫‪1‬‬
‫ﷺنےنیترمتہباسےاٹ�لدیارگمرھپ�اپیناگنویل�ںےستعیبےلیل�۔‬
‫ُ ْ ٓ َ ََْ‬ ‫َ ْ ُ ْ َ ْ ن َ ْ َ ْ َٔ َ َ َ َ َ َٔ َ َ َ ُ ْ ٌ َ‬
‫يك َر ُجل ُرش ْي ٌد َي ْنظ ُر ِإذ َرا ِ ن ي� ق ْد كفف ُت َي ِدي َع ْن َب ْي َع ِت ِه‬ ‫عن مصع ِب ب ِ� سع ٍد‪ ،‬عن ا ِب ِيه‪ ،‬قال‪:‬وقال‪ :‬اما كن ِف‬
‫َٔ ْ َ ُ َ َ َ ُ ْ َٔ‬ ‫َ َ َ َّ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َٔ ْٔ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ َُ‬
‫ف َيق ُت ُل؟ قالوا‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ل ْو ا ْو َما َت ِإل ْي َنا ِب َع ْين ْي ِك‪ ،‬قال‪ :‬ف ِإن ُه ل َين َب ِ غ ي� ِل َن ِب يّ� ان تكون ُل خا ِئ َنة ال ْع ُ ي ِن�‬
‫ٍ‬
‫سدعبنابی قوا�ص‪ t‬ہکےتںیہ�رسو�لالہلﷺنے مرفایاایکمتںیمےسوکئیاتانمسھجد�ا�رہناھتکہںیمےنوجنیہا�سیکتعیبےساہتھ‬
‫�ر�وکا�ٓاگےڑب�ھرک�ا�ساککا�مامت�مرکدیات�‪�،‬ا�سرپصاحبہ‪ y‬نےاہک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ! گ �ار�ایاسہیاھتتوپرھ�ٓانھکےسںیمہاشا�ر�ہیہ‬
‫‪2‬‬
‫کر�دیےت�‪ ،‬تو�ٓا�پﷺےن مرفایایبنیکہیاش�نںیہنہکا�سیکٓاکنںیھایخنترکنےو�الیوہ�ں۔‬
‫بدعمںیہیصلخماملسم�ناثبتوہئےا�و�ر�اسال�مرپبتہاچیھرط�حلمعریپ�ا�رہے�‪،‬لخہفید�و�مدیسنارمع‪� t‬ا�و�رلخہفیوس�مدیسناامثع�ن‪t‬‬
‫کےزمانہالخفتںیمرصموغری�ہےکو�الیا�و�رحاکمرہے�‪،‬لخہفیوسئمدیسناامثع�ن‪ t‬کےدہعخالفت�‪۲�۷‬ہرج�یای�‪۲�۸‬ہرج�یںیمافریہقیکحتف‬
‫کاسرہ�ا�اہنںیےکرسرہاا�و�رام�لتمینغںیمایکایکصخشےکہصحںیمنیتزہ�ا�ر�دیان�ر�ٓائےےھت�‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫سح‪ :‬اللهم اجعل ٓاخر معل ُّ‬
‫الص ْبح فتوضا‪ ،‬ث� صىل فسمل عن ي�ينه‪ ،‬ث�‬ ‫ا� َٔا ب� َ ْ‬
‫ْ نُ‬ ‫ْ ُّ ْ‬
‫ي‬ ‫قال‪ :‬ملا اكن ِعند الصبح‪ ،‬قال ب ِ ي ٍ‬
‫الهل َع ْن ُه‬
‫� ُ‬ ‫ذهب يسمل عن يساره‪ ،‬فقبض الهل روحه َر ِ ض ي َ‬
‫مریاع�ویہےکدہعخالفتںیمایکر�و�زصحبوک�اٹےھا�و�ر�دعامانیگا�ےالہلریم�ا�ٓاخر�یلمعحبصےکوقتوہرھپوضوکایا�و�رامن�ز ھڑپائی�‪،‬نام�زمتخرکتے‬
‫�ا م‬
‫‪3‬‬
‫ریھپاہیاچہےتےھتہکر�و�حاعلمابلاکوپر�و�ا�زکرگیئ�۔‬
‫�وقتد�ائںیاجنبالس�مریھپکربائںیاجنبالس�م ن‬

‫دبع�الہلنبلطخ‬
‫تھافإ نَّ َ�ا َٔا َم َر ب َق ْت ِ ِل‪َ ،‬فإ َّن ُه َك َن ُم ْس ِ ًل ثُ َّ‬
‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ن‬ ‫ُ ْ ُ َ ُ َ ُ َّ ْ َ ُ َ ْ ُ ْ ُ َّ ْ ُ َ َ‬
‫ا�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫قلت‪ :‬ويقال ِإن اسه عبد العزى ب ن� خط ٍل اوران اک�م عبدالعزی ب ن� خطل ِ‬
‫َ َ‬ ‫َٔ ْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َّ َٔ ْ َ َ ُ ّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ُم ْص َدقا‪َ ،‬و َب َعث َم َع ُه َر ُجال ِم َن االن َص ِار‪َ ،‬وكن َم َع ُه‬ ‫س َع ْب َد الهلِ ‪،‬ف َب َعث ُه َر ُسول الهلِ صل‬ ‫لا اسل ِ َ ي‬
‫َ ْ ً َ ُ ْ َ خْ ُ ُ َ َ َ ُ ْ ً نَ زَ َ َ نْ ز َ َٔ َ َ ْ َ ْ َ َٔ ْ َ ْ َ َ َ ُ َ ْ ً َ َ ْ َ ُ َ ُ َ َ ً َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ نُ َ ْ‬
‫ا� خط ٍل‬ ‫مول لم ي� ِدمه‪ ،‬وكن مس ِلاف�ل م ِ�ال‪ ،‬وامر الول ان يذ ب� ل تيسا فيصنع ل طعاما‪،‬فنام‪،‬فاستيقظ ب‬
‫ُ‬ ‫َ َ ُ ُ ََ َُ‬ ‫َ َ ْ َ ْ َ ْ َ ُ َ ْ ً َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ُ ثُ َّ ْ َ َّ ُ شْ ً َ َ َ َ َ‬
‫�ك َوكن ْت ْل ق ْين َت ِان‪ :‬ف ْرت َنا َوق َر ْي َبة‪َ ،‬وكن َتا تغ ِّن َي ِان ِب ِ� َج ِاء َر ُسول الهلِ‬‫ول يصنع ل شيئا‪ ،‬فعدا علي ِه فقتل‪ � ،‬ارتد م ِ‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‬ ‫صل‬
‫یہایکاشعرتےھ�ا�سےکلتقیکوجہہییھتہکحتفہکمےسےلہپا�سےناسال�موبق�لرکلایتاھ�‪�،‬رسو�لالہلﷺنےا�ساکنا�مدبع�الزع�ٰیسےدب�ل‬

‫الس�ۃ احلیبۃ�‪۱�۳�۰‬؍�‪۳‬‬‫‪ 1‬ی‬

‫مسندال�ار�‪۱�۱�۵�۱‬‬
‫بز‬ ‫‪2‬‬
‫ن‬
‫‪� 3‬ش ح الزرقا� عیل املواھب�‪۴�۲�۳‬؍ ‪�۳‬‬
 ‫�� �� �� �‬

‫کرعدب�الہلرکھدیاا�و�ر�اہنںیدصقا�توصو�لرکنےوکھباجی�ا�و�ر�ایکاناص�ر�یوکبیھا�نیکدخمتےکےئلا�نےکرمہ�ا�ہرک�دیا�ا�و�رایکالغ�موکیھب‬
‫�ا�سیکدخمتےئلیکاجیھب�‪�،‬ر�اسےتںیمایکہگجانوہ�ںےنڑپ�ائ کوای�ا�و�ر�اناص�ر�ی بوکرک�ا�ذبحرککےاھکناایت�ررکنےاکحمکد�ےرکسوگےئ�‪،‬جبہی‬
‫بدی�ا�رہوئےا�و�ر�دکیاھکہاناص�ر�یےناھکناتای�رہنںیایکہےہکلبو�ہیھبوسگایہےوت�اہنںیدشیدغہصڑچ�ھایگ�ا�و�رغہصےسولغم�بوہکراناص�ر�ی‬
‫ساتیھوکقلترک�دیا�ا�و�رمرتدہوگای�ا�سےکدعبیہرسو�لالہلﷺکیوجہمںیاشاع�رہکےناگل�‪�،‬ا�سیکد�وباندیا�ںرفتان�ا�و�رقریہبا�ناشاع�رکوگایاکرتی‬
‫‪1‬‬
‫ھتںی�۔‬
‫وھگڑ�ےرپسو�ا�رہوکرقو�ماھکئیہکو�ہدمحم�(ﷺ�)کوبز�و�رطاقتہکمرکممہںیمد�اخلہن‬
‫فحتہکمےکر� �وز�ا�سےنز�ر�ہینہپ ن�‪،‬زی�ہاہتھںیمایل�ا�و�ر �‬
‫یسک‬
‫ہونےد�ےاگیلنکاجمہدینےکوس�ا�ر�دسوت�ںوک�دیھکرکخو�فز�د�ہوہایگا�و�رعکہبںیمایھتہ�رھپکنیرک�ا�سےکرپ�د�و�ںےسٹمچایگکوینہکہبعک‬
‫دحائمرکنےےسر�وکاتہےا�سےئلابوبر�ز�ہالسیم‪ t‬یا�زبریبنالوع�ا�م‪t‬نےاسےلتقرک�دیا‬ ‫نگاگہ�رکوپان�ہںیہندیات�ا�و�رنہ ق‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َب ْع ُد‪،‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُٔ‬
‫ْ ْ‬ ‫ا� َخ َطل َف ُق ِت َل ْت ْ‬
‫إح َد ُ َ‬
‫اها‪َ ،‬و َه َر َب ْت الخ َرى‪َ ،‬ح تَّ� ا ْس ُت ْٔو ِم َن َلا َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ن‬ ‫َؤَا َّما َق ْي َن َتا ْ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬
‫َ َٔ‬
‫فا َّم نَ َ�ا‬
‫یئگ‪،‬یلنکرفتانکےےئلٓا�پﷺسےاما�نیکد�رخو�استیکیئگےسج‬
‫�ا�سیکد�ولونڈیو�ںںیمایکرقیہبوکقلترک�دی گاای� �او�ر�د� سور�یرفتاناھب�گ �‬
‫رکای�ا�و�رہفیلخوسئمدیسناامثع�ن‪ t‬کےد�و�رتک نزد�ہ ہری�۔‬
‫�ٓا�پےناما�ند�ےد�یسپا�سےناسال�موبق�ل ل‬

‫عرکمہ‪t‬بنابیلہج‬
‫ك‬ ‫الس ِف َين ِة َٔا ْخ ِل ُصوا َف ِإ َّن ٓا ِ َل َت ُ ْ‬ ‫ص ُ‬
‫اب َّ‬ ‫الالت َو ْال ُع َّزى‪َ ،‬ف َق َال َٔا ْ َ‬
‫صاب�م ير� عاصف فنادى ع ْكر َم ُة‪َ :‬‬ ‫ٔانه ركب البحر ٔفا ت‬
‫ِ ِ‬
‫ك َش ْي ًئا َه ُاه َن َاف َق َال ِع ْكر َم ُة‪َ :‬والهلِ َل ئ ِ نْ� َ ْل ُي َن ّج ن� ِ ف� ْال َب ْحر إ َّل ْ إال ْخ َل ُص َما ُي َن ّج ني� ِ ف� ْال َب ّ� َغ ْي ُ� ُه‪ُ ،‬‬
‫الله َّم‬ ‫َل ُت ْغ ِ ن� َع ْن ُ ْ‬
‫ِ ِي ي ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ ِي ي‬ ‫ِ‬ ‫ي‬
‫الهل َع َل ْيه َو َس َّ َل َح تَّ� َٔا َض َع َيدي ف� َيده‪َ ،‬ف َ َٔلج َد َّنهُ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ ْ ٓ ت َ ُ َ َّ ً َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫َّ َ َ َ َ َّ َ ْ ً ْ َٔ ْ َ َ َ ْ َ ن ِ َّ َٔ‬
‫ِ ِي ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِإن لك ع يل عدا ِإن انت عافيت ِ ي� ما ا� ِف ِيه ان ا ِ ي� ممدا صل‬
‫ُ َ‬
‫َعف ًّوا ك ِر ي ً�ا‬
‫یہاخلدبن ولدی ‪ t‬کے اچچ�ز�ا�دباھئی ا�و�ر�اپےن و�الدکی رط�ح رسو�ل الہل ﷺکی دع�ا�و�ت ںیم بس ےس زیا�د�ہ دشیدتےھجب اہنںی‬
‫خربمیلہکیبنرکیم ﷺنے ا�ناکخو�ن ابم�حرک�دیاہےوتیہہکمرکممہ ےس �رفا�رہوکرساحل رپہپےچن ا�و�رینم اجنے ےک ےئل ایکیتشک ںیم‬
‫یتشکڈ�وبےنیگلا�و�رماسفر�و�ںوک�اپین‬
‫سو�ا�رہوگےئمرگ�الہلیکدق�ر�تہکیتشکابیھھچکیہد�و�رگیئیھتہکدنت�وتزیہو�ائو�ںےنیتشکوکھگریلایجسےس‬
‫گےئ‪�،‬ا�سرطخنا�کومقہعرپ�د�وسر�ےاسمفر�و�ںیکرط�حرکعمہےنیھباپےنوبعم�دلا�ت عوز�ٰیکومد�دکےےئلاکپ�ر�ا� م‪،‬رگشکیت‬
‫جا�نےکاللےڑپ �‬
‫ےگ‪�،‬ایکالہلوکپاک�ر�و�وہیںیمہا�سوطفا�نےساکن�لاتکسہے�‪�،‬اسیوقترکعمہےک‬
‫کےالمحو�ںےناہک�ا�سوقتال�ت عوز�ٰیکھچاک�مہندیں �‬

‫للب� ق�‬
‫وال�ایۃ�‪۳�۴�۰‬؍�‪،۴‬دالئل النبوۃ ی‬
‫ط�ی �‪۵�۹‬؍�‪،۳‬البدایۃ ن‬ ‫ا� ہشام�‪۴�۰�۹‬؍�‪،۲‬الروض االنف �‪۲�۲�۶‬؍�‪ ،۷‬عیون ٓاال ث��‪۲�۲�۴‬؍�‪ ،۲‬ت� یخ‬
‫ر� ب‬ ‫‪ 1‬بن‬
‫ن‬
‫الزرقا� عیل املواھب�‪۴�۳�۷‬؍�‪۳‬‬ ‫�‪۶�۱‬؍�‪� ،۵‬ش ح‬
 ‫�� �� �� �‬

‫�اہو�اکہار�د�ریامںیالہلےکالع�و�ہوکئیدم�دںیہنرککساتتوشخیکںیمیھبالہلےکوس�اکوئیدم�دگا�ر�ا�و�رحاجتر�و�اہنںیوہکسات�اسی‬
‫�د�لںیمایخ�لدیپ گ‬
‫�وقتاپےند�لںیماکپعدہکرلای�ا�ےالہل!مںیھجتےساکپعدہکرتاہو�ںہکاگرتوےنا�ستبیصمےساجن�تد�ےد�یوتمںیرض�و�رحمدم�رسو�لالہل‬
‫‪1‬‬
‫کیدخمتاقد�سںیماحضروہرکاپاناہتھا�نےکاہتھںیمد�ےد�و�ںاگ�ا�و�رقیًانی�ا�نوکبڑ�اماع�فرکنےو�الاا�و�رد�رگز�ررکنےو�الاپائو�ںاگ۔‬
‫َ َ َٔ ْ َ ْ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� ٍل َ ي‪َ �:‬ر ُسول الهلِ ‪ ،‬ق ْد َه َر َب ِعك ِر َمة ِم ْنك إل ال َي َم ِن‪َ ،‬وخاف ان تق ُت ُل‬ ‫ثُ ّ� َق َال ْت ُٔا ّم َح ِك ي� ْام َر َٔا ُة ِع ْكر َم َة ْب ن� َٔا ب� َج ْ‬
‫ِ ِ ِي‬ ‫ٍ‬
‫ْ‬
‫ا� ّع‪ ،‬جئ ُتك ِمنْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫‪َ �،‬ر َج ْت ُٔا ّم َح ِك ي� ِ ف� طلب ِه َو َم َ َعا غل ٌم َلا ُر ِوم‪َ ،‬وا ْد َرك ْت ِعكر َمة َ‪،‬وتقول‪ َ :‬ي� ْ نَ‬
‫ُ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‪،‬ه َو ٓا ِم ٌن فَ خَ‬
‫َف َٔا ّم ْن ُه ُ‬
‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ٍ ي ِ‬
‫َ‬ ‫ْٔ‬ ‫َ تُ ْ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ تّ َٔ ْ َ َ ْ ُ َ َ َ ْ نّ َ‬ ‫الن َ َ ْ ّ‬ ‫الن َ َٔ َ ّ‬ ‫ْ َٔ ْ َ ّ‬
‫إ� ق ْد ْاس َتا َم ْنت لك‬ ‫اس‪ ،‬ل � ِلك نفسك‪ .‬فوقف لا ح� ادر كته فقالت‪ :‬ي‬ ‫اس وخ ي ِ� الن ِ‬ ‫اس وا ب ّ� ِ‬ ‫ِعن ِد اوص ِل ِ‬
‫َ ْ ُ ُْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َٔ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ َٔ نَ َ ّ ْ َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫كته فا ّم َنك ‪،‬قال َ‪:‬و َج َعل ِعك ِر َمة َيطل ُب‬ ‫َم ّم ًدا َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ .‬قال‪ :‬ان ِت فعلت؟ قالت‪ :‬نعم‪ ،‬ا�‬
‫َ َٔ َ‬ ‫ٌ َ ُ ُ ّ َٔ‬ ‫َ ْٔ َ َ ُ ُ ّ َ َٔ‬ ‫َٔ َ ُ‬
‫ْام َرات ُه ي ج َ� ِام َ َعا‪ ،‬ف َتا ب َ� َعل ْي ِه َ‪،‬وتقول‪ :‬إنك ك ِف ٌر َوا نَ� ُم ْس ِ َلة‪،‬ف َيقول‪ :‬إن ا ْم ًرا َم َن َعك ِم نّ ي� ل ْم ٌر ك ِب ي ٌ�‬
‫�د� سور�یرط�فا�نیکالہہیا�ممیکح ‪r‬بتناح�ر�ثنباشہ�موج�ا�سےسےلہپاسال�مےلٓائیںیھت�انوہ�ںےنرسو�لالہلﷺسےرع�ض‬
‫کای�ا�ے�الہلےکرسو�لﷺ�!عرکمہنمییکرط�فاھب�گایگہے�اسےوخ�فےہہکاسےلتقرک�دیاجائےاگٓا�پاسےاما�ند�ےدیں�‪�،‬رحۃم‬
‫�الاعملنیﷺنےوجعوف�و�د�رگزکرناسپدنفرماتےےھتےناما�نیکاسدتعاقوب�ل مرفالیا�و�رفرمایا�و�ہاما�نںیمےہ�‪،‬چاننہچا�ممیکح‪�r‬ایکر�ومی‬
‫غال�مےکاستھاپےناخ� نودکوالت�شرکنےںیلکن ��‪،‬ا�و�رعرکمہوکاپلای�ا�و�ر�اپےناخ� نودسےاہک�ا�ےابنمع!مںیبسےسزیا�د�ہوکینکا�ر�ا�و�رسبےس‬
‫�زیا�د�ہ ہلص رحیمرکنے و�الے ا�و�رسب ےسرتہبشصخ ےک اپ�س ےسٓائی وہ� تںو�اپےنٓا�پوکہالکت ںیم تم ڈ�الومںی ےنریت�ے ےئل‬
‫�رسو�ل الہل ﷺسےاما�ناحصلرکلیےہ�‪،‬یہنسرکرکعمہنبابیلہجاپینالہہیا�ممیکح‪ r‬کےرمہ�ا�ہوہگےئ�‪،‬عرکمہےنر�اسہتںیماپینالہہی‬
‫کےرقیبوہناچاہاتو�ا�ممیکح‪ r‬نےا�سےساتجان�بایک�ا�و�رکاہںیماملسم�نوہ�ںا�و�رتو�ابیھکتاپےنرش�ک قرپائمےہںیماہمت�ر�ےاستھ‬
‫کسرط�حا�ز�و�اجیقلعترکھیتکسوہ�ں‪،‬عرکمہےناہککسڑب�یےئشےنےھجتایاسکرنےےسر�وکاہےا�و�رمہکرکممہاکدصقکای‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ َ َ ْٔ ُ ْ ْ َ ُ ْ نُ َٔ َ ْ ُ ْٔ ً ُ َ ً ََ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫ََ‬
‫ف ّلا َد نَ� ِم ْن َمكة قال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِلص ِاب ِه‪ :‬ي� ِتيك ِعك ِرمة ب� ا ِب ي� ج� ٍل مو ِمنا م ِاجرا‪ ،‬فل‬
‫ال َو َل َي ْب ُل ُغ ْ َ‬
‫ال ّيت‪،‬‬
‫ْ‬ ‫َت ُس ّبوا َٔا َ ب� ُه ‪َ ،‬فإ ّن َس ّب ْ َ‬
‫ال ّي ِت ُي ْٔو ِذي َ ي ّ‬ ‫ِ‬
‫�رسو�لالہلﷺنےرکعمہےکہکمےنچنہپےسرتشیبہیاحصبہرک�ا�م ‪ y‬کوماخطبوہکرفرمایاعرکمہاملسم�نوہکر�ٓا�رہاےہذہل�ا�ا�سےکاب�پ‬
‫کوبر�امتانہکرم�د�ہوکبر�اہکےنےس نزد�ہوکفیلکتوہتیےہ�۔‬
‫‪2‬‬

‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ّ ّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ َ َٔ‬

‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِر َد ٌاء‪ -‬ف َر ًحا ِب ِعك ِر َمة‬ ‫الن� صل الهل علي ِه وسل ِعك ِرمة وثب إلي ِه وما عل الن ِب ي� صل‬ ‫ف ّلا راى ب‬
‫جبرکعمہرپنرظپڑتےیہیبنرکیمﷺےکر�وئےانو�رپرباششتلیھپیئگٓا�پﷺًاعم�اٹھڑھک�ےوہئےا�و�ر�ا�نیکرط�فاتینزیت�ی‬
‫ن‬
‫الزرقا� عیل املواھب �‪۴�۲�۴‬؍� ی‬
‫‪،۳‬الس�ۃ‬ ‫للب� ق� �‪۵�۸‬؍�‪،۵‬البدایۃ ن‬
‫وال�ایۃ�‪۳�۴�۱‬؍�‪�،۴‬ش ح‬ ‫ئ‬
‫للنسا��‪،۳�۵�۱�۶‬دالئل النبوۃ ی‬ ‫الک�ی‬ ‫الس� ب‬ ‫‪ 1‬نن‬
‫کث��‪۵�۶�۵‬؍�‪۳‬‬ ‫النبویۃ ب ن‬
‫ال� ی‬
‫ط�ی�‪۵�۰�۱‬؍�‪۱�۱‬‬‫ر� ب‬ ‫‪ 2‬ت� یخ‬
 ‫�� �� �� �‬

‫سےڑبھےہکر�د�ائےابم�ر�کد�و�شاقد�سےسرگگیئرھپ�ٓا�پﷺےناہنیترگموجشیےسا�نوکگےلاگللای�۔‬
‫ٓ‬
‫فملا راه قال مرحبا ب�لراكب املهاجرمرحبا ب�لراكب املهاجر‬
‫‪1‬‬
‫�ایکر�و�ایتںیمےہبجٓا�پﷺےناہنںی کیداھتو مرفایا خو�شٓامدید�ا�ےرپ�دییسوس�ا�رخو�شٓامدید�ا�ےرپ�دییسوس�ا�ر�۔‬
‫َٔ ْ ْ َٔ ّ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ف َوقف َب ْ ي نَ� َي َد ْي ِه‪َ ،‬وز ْو َج ُت ُه ُم ْن َت ِق َبة‪ ،‬فقال‪ َ :‬ي� َم ّم ُد إن َه ِذ ِه اخ َب َ�ت ِ ن ي� انك‬ ‫ث ّ� َجل َس َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ ْ ُ َ َ‬ ‫َ َٔ ْ ٓ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ ّ ْ ن َ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬صدقت‪ ،‬فان َت ا ِم ٌن! فقال ِعك ِر َمة‪ :‬ف ِإل َما ت ْد ُعو َ ي� َم ّم ُد؟قال‪:‬‬ ‫ت�‪ ،‬فقال َر ُسول الهلِ صل‬ ‫امن ِ ي‬
‫َ َٔ ْ ُ َ ّ َ َ َ ُ ْٔ ت َ ّ َ َ َ ْ َ َ ْ َ‬ ‫ٔ‬ ‫َ َٔ ْ َ شْ َ َ َٔ ْ َ َ َ ّ‬ ‫َٔ‬
‫الزكة َوتف َعل‪َ ،‬وتف َعل‪َ ،‬ح تّ� َع ّد‬ ‫إل إل الهل وا ن ي� رسول الهلِ ‪ ،‬وان ت ِق ي� الصلة‪ ،‬وتو ِ ي�‬ ‫ا ْد ُعوك إل ان ت�د ان ل‬
‫َ َ َٔ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ ْ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َ ْ ّ َ ْ َ َٔ‬
‫ال ّق َوا ْم ٍر َح َس ٍن �جَ ِ ٍيل‪ ،‬ق ْد ك ْنت َوالهلِ ِف َينا ق ْبل ان ت ْد ُع َو‬ ‫ِخصال ِإالسل ِم‪ ،‬فقال ِعك ِرمة‪ :‬والهلِ ما دعوت إل إل‬
‫ً َٔ‬ ‫َ َٔ ْ َٔ ُ‬ ‫َ‬
‫إل َما َد َع ْوت إل ْي ِه َوان َت ا ْص َدق َنا َح ِديثا َوا َ ب ّ� نَ� ِب ّ�ا‬
‫پرھعرکمہنبابیلہجرسو�لالہلﷺےکاسمےنٓاکرکڑھ�ےوہگےئا�نیکالہہییھباپےنرہچ�ے نرپاق�بڈ�الےٓاکرساتھڑھک�یوہگیئ�‪،‬عرکمہ‬
‫ربخد�یےہہکٓا�پےنےھجماما�نشخبد�یےہ�‪�،‬رسو�لالہلﷺنے‬
‫نےرع�ضایک�ا�ےدمحم(ﷺ�)مری�یویب�یومجو�دہےا�سےنےھجم �‬
‫فرمایا�ا�سےنچساہکجتےھاما�نےہ�‪،‬عرکمہےناہک�ا�ےدمحم(ﷺ)! �ٓا�پسکزیچکیدعو�تدیےتںیہ�؟�ٓا�پےنﷺ مرفایا�ا�ساب�تیک‬
‫شاہ�د�تہک الہل ایک ےہ ا�س ےکوس�اکوئی ا�و�رعموب�دہنںی ا�و�رمںی الہلاک�رسو�ل وہ�ں�‪ ،‬نام� قزائمرک�و �‪� ،‬زکو�ا�ۃ ا�د�اکر�و�ا�و�ر�ا�س ےک الع�و�ہ اسال�میک‬
‫ریخا�و�رتسمنسحاکمو�ںیکرط�فدعو�تد�یےہا�و�ر�ا�سدعو�تقح‬
‫چدن�ا�و�رباتو�ںیکنیقلت مرفائی�‪،‬یہنسرکعرکمہےناہک�الہلیکمسق�!یبکشٓا�پےن �‬
‫سےےلہپیھبٓا�پمہںیمبسےسزیا�د�ہےچسا�و�رینوککا�رتےھ�‪،‬‬
‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫س ِبذ ِلك َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ول‪،‬ف ُ ّ‬ ‫َٔ‬
‫� ُد ا ّن ُ َم ّم ًدا َع ْب ُد ُه َو َر ُس ُ ُ‬ ‫الهل‪َ ،‬ؤَا شْ َ‬
‫إل ّإل ُ‬ ‫� ُد َٔا ْن َل َ َ‬ ‫ثُ ّ� َق َال ِع ْكر َم ُة‪َ :‬فإ نّ� َٔا شْ َ‬
‫ِ ِ ي‬
‫� َٔا نّ� ُم ْس ٌل ُ َماج ٌر ُ َماهدٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ش‬ ‫ُٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ش‬ ‫ُٔ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ ُ ُ‬
‫ِ ج ِ‬ ‫�د من ح ض َ ي ِ‬ ‫�د الهل وا ِ‬ ‫وس َل ‪ ،‬قال رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل‪ :‬تقول‪ :‬ا ِ‬
‫پرھعرکمہےناہکمںیوگ�اہیدیاتہو�ںوہ�ںہکالہلےکوس�اکوئیوبعم�دبرحقںیہنا�و�رمںیوگ�اہیدیاتہو�ںہکدمحم�الہلےکدنب�ےا�و�ر�رسو�لںیہ�‪�،‬رسو�ل‬
‫�الہلﷺرکعمہ‪t‬کےایام�نالنے ےسوخ�شوہئےلکہماہش�د�تڑپھےنےکدعب�رسو�لالہلﷺےنعرکمہ ‪ t‬نےاہککوہمںی الہل‬
‫‪2‬‬
‫کو�ا�و�رتام�ماحضریںوکگو�ا�ہانبتاہو�ںہکںیماملسم�نا�و�راجمہد�ا�و�راہمجروہ�ں۔‬
‫َٔ َ َ‬ ‫َٔ َ َ‬ ‫َ َ َ ْ َ ُ َ نّ َٔ ْ َٔ ُ َٔ ْ َ ْ َ ْ َ ُ ّ َ َ َ َ َ ْ ُ َ َ َٔ‬
‫كا‪ ،‬ا ْو َم ِس ي ٍ� َو َض ْعت ِف ِيه‪ ،‬ا ْو َمق ٍام ل ِق ُيتك ِف ِيه‪ ،‬ا ْو ك ٍم‬ ‫فقال ِعك ِرمة‪ :‬ف ِإ ي� اسالك ان تستغ ِفر ِ يل ك عداو ٍة عاديت‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ْ َ ُ ّ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫َٔ َٔ ْ َ‬ ‫ُْ ف َ ْ‬
‫الله ّم اغ ِف ْر ُل ك َع َد َاو ٍة َع َادا ِن ي َ�ا‪،‬‬ ‫�ك ا ْو َوان َت غا ِئ ٌب َع ْن ُه‪ ،‬فقال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪:‬‬ ‫قلته ِ ي� و ج ِ‬
‫ف َ ْ َٔ َٔ‬ ‫إط َف َاء ُنورك‪َ ،‬ف ْاغ ِف ْر َ ُل َما نَ� َل ِم نّ� ِم ْ‬
‫ْ‬ ‫َ َْ ُ ُ َ َ ْ‬ ‫ُّ‬
‫� ا ْو َوا نَ�‬ ‫ج‬
‫ٍ ي ِ ي‬‫و‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫‪،‬‬ ‫ض‬ ‫ر‬‫ْ‬ ‫ع‬
‫ِ‬ ‫ن‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫س‬‫ِ‬ ‫َ‬
‫ال‬ ‫َوك َم ِس ي ٍ� َس َار ِف ِيه إل مو ِض ٍع ي ِ� يد ِبذ ِلك‬
‫َ‬
‫غا ِئ ٌب َع ْن ُه!‬
‫المیس�‪۹�۲‬؍�‪۲‬‬
‫ر� خ‬‫‪ 1‬ت� یخ‬
‫ن‬
‫الزرقا� عیل املواھب �‪۳�۱�۴‬؍ ‪�۲‬‬ ‫‪� 2‬ش ح‬
 ‫�� �� �� �‬

‫عرکمہ‪ t‬نےرع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!مری�ید�رخو�استےہہکٓا�پریم�یامت�مدع�ا� توو�ں�ا�و�ر�ا�نامت�ماقمما�ترپجومںیٓا�پ‬

‫کےدمماقبلوہ�ا�ا�و�رہر�و�ہالک�موجمںیےنٓا�پیکاش�ناقد�سںیمےہکالہلاعتلٰیسےریم�ےےئلاتسافغ�رفرم ئاںی�‪�،‬رسو�لالہلﷺےندعافرمائی‬
‫�ا�ےالہل�!عرکمہ‪t‬کیامت�مدع�ا� توو�ں�ا�و�را�نامت�ماعم�ر�کوغز�و�ا�تںیموجٓا�پےکدماقمبلٓایاہکٓا�پوکگتو�د�ووکا� شوو�ںوکاھجبنےےک‬
‫ںیمٓا�پیکوتہنیںیمکہیہکد�رگز�ر مرفا�د�ے�‪،‬‬ ‫سرگر�مرہاا�و�ررہو�ہاب�توجںیمےنٓا�پیکومجو�دگیوعد�مومجو�دگی �‬
‫ثُ ّ َ َ ْ َ ُ َٔ َ َ َ َ َ ُ َ‬
‫ول الهلِ ‪َ ،‬ل َٔا َد ُع َن َف َق ًة ُك ْنت ُٔا ْن ِف قُ َ�ا ف� َص ّد َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ ْ ُ‬
‫[ع ْن]‬ ‫ِي‬ ‫فقال ِعك ِر َمة‪َ :‬ر ِضيت َ ي� َر ُسول الهلِ ‪ �،‬قال ِعك ِرمة‪ :‬اما والهلِ ي� رس‬
‫َ ف‬ ‫ّ َٔ َ‬ ‫َ ً ُ ُٔ َ ُ ف‬ ‫َ ف‬ ‫ّ َٔ ْ َ ْ‬
‫َس ِب ِيل الهلِ إل انفقت ِض ْع ف َ�ا ِ ي� َس ِب ِيل الهلِ ‪َ ،‬ول ِق َتال ك ْنت اقا ِتل ِ ي� َص ّد َع ْن َس ِب ِيل الهلِ إل ا ْبل ْيت ِض ْعف ُه ِ ي� َس ِب ِيل‬
‫ثُ ّ ْ تَ َ ف ْ َ َ ّ ُ َ شَ‬
‫� ًيدا‬
‫الهلِ ‪ � .‬اج َ�د ِ ي� ال ِقت ِال ح ت� ق ِتل ِ‬
‫عرکمہ‪t‬نےاہک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!مںیر�اضی گوہای�‪،‬عرکمہ‪t‬نےاہک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!�الہلیکمسق! مںیےنولگو�ںوک�الہل‬
‫کیر�ا�ہےسر�وکےنےکےئلوجخر�چایکتاھ�ا�بںیمولگو�ںوک�الہلیکرط�فالبنےےکےئلد�وگانخر�چرک�و�ںاگ�ا�و�رجسسجاقم�م لرپوگو�ںوک�الہل‬
‫کیر�ا�ہےسر�وکاہےا�سا�ساقم�مرپجاکرلوگو�ںوک�الہلا�و�را�سےکرسو�لیکرط�فدعو�تد�و�ںاگ�ا�و�رجسدق�رقات�لالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لےک‬
‫خال�فایکتاھ�ا�با�سےسد�وچدنقات�لالہلزع�وجلیکر�ا�ہںیمرک�و�ںاگیاہ�ںکتہکدیہشوہاج�ٔو�ں�۔‬
‫‪1‬‬

‫ََ َ َ ّ‬ ‫ش ْ ُ ْ َ َ �ش‬ ‫ْ َ ُ ْ نُ َٔ َ ْ‬
‫اكن ِعك ِرمة ب� ا ِب ي� ج� ٍل إذا ن� الصحف غ عليه ويقول هو كم ر ِب ي� هو الكم ب ي‬
‫ر�‬
‫�ا�سےکدعب�ا�ناکامش�راکابراحصبہںیموہنےاگل عرکمہ‪ t‬بنابوجلہےکاملسم�نوہنےےکدعبیہاحلتیھتہکبجالت�و�ترق�ٓا�نےکےئل‬
‫‪2‬‬
‫ٹیبےتھا�و�رکال�مالیہوککوھلےتوت�ر�وتےا�و�ریشغیکیستیفیکوہتیا�و�ربا�ربا�رہکےتہیریم�ےر�باککال�مےہ�‪،‬یہریم�ےرپ�و�ر�دگا�رکاکال�مےہ�۔‬
‫�الرغ�ضانوہ�ںےناپینابقیزندگیالہلا�و�ر�ا�سےکرسو�لےکمشدون�ںےساہج�د�وقات�لںیمزگ�ا�ر�یا�و�رگنجریمو�کںیمدیہشوہئے�‪�،‬ا�سوقت‬
‫�ا�نےکمسجرپتول�ا�ر�و�ںا�و�رتری�و�ںےکرتسسےزیا�د�ہزخمےھت۔‬

‫حویر�ثنبلیفن‬
‫َ َٔ ْ َ‬ ‫ْ َ َ َٔ ْ َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َٔ‬ ‫ّ ّ َ َّ ُ َ‬ ‫َّ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فا ْه َد َر َد َم ُه‪،‬ف َب ْي َنا ُه َو ِ ي� َم نْ زِ� ِ ِل َي ْو َم الف ْت ِح ق ْد اغل َق َ ب� َب ُه َعل ْي ِه‪َ ،‬واق َبل َع ِ ّيل‬ ‫ف ِإن ُه كن ُي ْٔو ِذي الن ِب ي� صل‬
‫� َر َج‬ ‫الس َل ُم َع ْن َ ب�ب ِه‪ ،‬فَ خَ‬
‫ال َو ْ ي� ُث َٔا ّن ُه ُي ْط َل ُب‪َ ،‬و َت َن ّح َع ِ ّل َع َل ْي ِه ّ‬ ‫الس َل ُم َي ْس َٔا ُل َع ْن ُه َ‪،‬ف ِق َيل ُه َو ِ ف� ْال َب ِاد َي ِة َ‪،‬ف ُٔا ْخ ب َ� ْ ُ‬
‫َع َل ْي ِه ّ‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬
‫َ‬
‫� َب ُع ُنق ُه‬ ‫ال َو ْ ي ِ� ُث ُ ي ِ� ُيد َٔا ْن يَ ْ� ُر َب ِم ْن َب ْي ٍت َإل َب ْي ٍت ٓا َخ َر‪َ ،‬ف َت َل ّق ُاه َع ِ ّل َف ضَ َ‬ ‫ُْ‬
‫ي‬
‫رکا�ا�و�رہوجمںی‬ ‫جبرسو�لالہلﷺمہکرکممہںیمولگو�ںوک�دعو�تاسال�مدیےترھپتےےھتا�سوقتہیٓا�پیکاش�نںیمڑب�یاتسگخانہابتںی ت‬
‫زبا�د�یزیبن‪ t‬نےہکمرکممہےسرجہ�ت مرفائیوت�ا�نےکا�ونٹوکلڑک�یوھبچرکڑھبکانےںیمہییھب‬
‫�اشاع�راتہکاھتجبٓا�پﷺکیاصح �‬

‫ط�ی�‪۵�۰�۱‬؍�‪۱�۱‬‬ ‫‪ 1‬مغازی واقدی�‪۸�۵�۱‬؍� ت‪ �،۲‬یخ‬

‫ر� ب‬
‫الد� �‪۲�۸�۱‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬احیاء علوم ی ن‬
 ‫�� �� �� �‬

‫ہاب�ربناسو�دکاشریکاک�رتاھ�‪،‬فحتہکمےکومقعرپیہاپےنرھگںیمد�ر�و�ا�ز�ہدنبکرکےاھٹیبوہ�اتاھ�ا�سےکلتقاکفرما�ننسرکدیسناعیل‪� t‬ا�س‬
‫کےرھگ�ٓائےا�و�ر�ا�سےکاب�ر�ےںیموپچاھ �ا�سےکرھگ�و�الو�ںےناہک�و�ہہکمرکممہےسابہرچالگایہے ‪،‬جبوحیر�ثنبلیفنوکعملوہ�اکہو�ہلتق‬
‫ےھتوحویر�ثےنوکششیکہکاپےنرھگسےاھب�گرکہکںی‬
‫کےےئلولطم�بےہا�و�ردیسناعیل‪� t‬ا�سدصقمکےےئلا�سےکرھگپر�ٓائے ت‬
‫‪1‬‬
‫چالجائےرگمسدیناعیل‪ t‬بنابیاطلبےناسےلتقرک�دیا�۔‬

‫قمسینبابصبہ‬
‫َ‬ ‫ْ ََ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ًٔ َ‬ ‫َ َ َٔ َ‬ ‫َ َ ْ َٔ ْ‬
‫َوكن الن َص ِار ُّي ق َتل اخ ُاه ِهش ًاما خطا َوق ِد َم ِمق َي ُس ْب نُ� ُص َب َابة ِم ْن َمكة ُم ْس ِ ًلا‪ِ ،‬ف ي� َما َيظ َه ُر‪ ،‬فقال‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ‪،‬‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ ُ َ ُ ْ ً َ ْ ُ َ َٔ ُ ُ ُ َ َ َٔ خ ُ َ َ َ ًٔ َ َٔ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِب ِد َي ِة ا ِخ ِيه ِهش ِام ْب ِ ن�‬ ‫�‪ ،‬ق ِتل خطافا َم َر ُل َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ِجئتك مس ِلا‪ ،‬و ِجئتك اطلب ِدية ا ِ ي‬
‫َ ُ َ َُ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬
‫َ َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َٔ‬ ‫ُ َ َ َ َٔ َ َ ّ َ ُ‬
‫الد َية‪ ،‬ث َّ� َع َدا َعل قا ِت ِل ا ِخ ِيه فق َت ُل‪ ،‬ث َّ� خ َر َج إل َمكة ُم ْرت ًّداق َت ُل َر ُجل ِم ْن ق ْو ِم ِه ُيقال ُل نُ َ� ْي ةل ْب نُ�‬
‫صبابة‪،‬اخذ ِ‬
‫َع ْب ِد الهلِ‬
‫زغو�ہذ�یرق�دمںیا�سےکاھبئیاشہ�منبابصبہوک�دشنماک�ٓا�دمیھجمسرکلغیطےسلتقرک�دیاتاھقمسینبابصبہہکمرکممہےسدمیہن‬
‫�ایکاناص�ر�یےن �‬
‫رکای�ا�و�رکاہ�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!جمےھریم�ےاھبئیدیتا�د�اکیاجئے�‪� ،‬رسو�لالہلﷺےنمکح مرفایاکہا�س‬
‫مون�ر�ہٓایا�ا�و�ر�اسال�موبق�ل ل‬
‫کےاھبئیاشہ�منبابصبہیکدیتا�د�اکر�د�یاجئے�‪ ،‬چاننہچا�سےناپےناھبئییکدیتوصو�لرکلی�‪،‬پرھا�ساناص�ر�یوکقلترک�دیاجسےنا�س‬
‫کےاھبئیوکقلتایکتاھا�و�ررمتدوہکرمہکو�اپسالچگای�‪�،‬ا�سےنا�سہلسلسںیمھچکاشاع�ربیھےہک�‪،‬چاننہچحتفہکمےکومقعرپاسییکوق�مےکایک‬
‫ن‬
‫‪2‬‬
‫شصخ� �یلہنبدبع�الہلیثیلےناسےبجو�ہاب�ز�ا�رجا�رہاتاھلتقرک�دیا�۔‬
‫م‬

‫ہاب�ر‪t‬بناسو�دنببلطم‬
‫َّ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َْ َ ْ ُ ُ‬ ‫َ َٔ َّ َ َّ ٌ َ َ َ َ َ ْ َٔ َ ْ ُ ْ نَ فَ ُ َّ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َّلا‬ ‫ول الهلِ َصل‬ ‫‪َ �،‬و ال ِذي ع َرض ِلز ينب ِبنت َرس ِ‬ ‫واما هبار فكن ش ِديد الذى ِللس ِ ِل ي�‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ تَّ َ َ َ ْ َ َ َ خْ‬
‫ال َر ُض ِب َ�ا َح تَّ� َمات ْت‬
‫ا‪,‬و ْل َ ي زَ�ل ذ ِلك َ‬ ‫ص َر ٍة َوا ْسقط ْت َج ِن نَ َ‬
‫ي� َ‬ ‫هاجرت‪،‬فنخس ب ِع ي�ها ح� سقطت عل‬
‫یہٓا�دمییھباملسمنو�ںیکایذ�ا�رسانیںیمدشیدتاھ جبزیبن‪ t‬بتندمحم�رسو�لالہلﷺمہکرکممہےسرجہ�ترفماکرمدیہنونم�ر�ہرشتیف‬
‫لےاج�رہیںیھتوتیہر�اسہتںیمٓا�ڑ�ےٓایا�ا�و�ر�ا�نےکوس�ا�ر�یےکا�ونٹوکلڑک�یام�ررکدبکایاسجےسزیبن‪ t‬بتندمحمﷺ�ا�ونٹرپسے‬
‫‪3‬‬
‫�ایکاٹچ�نرپگرپڑیںجسےسا�ناکحلماسقط گوہای�ا�و�ر�و�ہامیب�ر�رہےنںیگلیاہ�ںکتہکاسیفیلکتےسرحتل مرفائی۔‬
‫ُْ َََ‬ ‫َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ُ ْ َ ً َ َ ّ ّ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ف َٔ ْ َ ف‬
‫صف ُه ِم ْن‬ ‫ص ِاب ِه ِ ي� َم ْس ِج ِد ِه‪ ،‬من‬ ‫فل يقدر علي ِه يوم الفت ِح‪،‬قال‪ :‬كنت جا ِلسا مع الن ِب ي� صل الهل علي ِه وسل ِ ي� ا‬

‫‪ 1‬مغازی واقدی�‪۸�۵�۷‬؍�‪۲‬‬
‫وال�ایۃ�‪۳�۴�۱‬؍�‪۴‬‬
‫‪ 2‬فتح الباری�‪۱�۱‬؍�‪،۸‬البدایۃ ن‬
‫ن‬
‫الزرقا� عیل املواھب�‪۴�۲�۵‬؍ ‪�۳‬‬ ‫‪ 3‬فتح الباری �‪۱�۱‬؍�‪ ،۸‬زاداملعاد�‪۳�۶�۲‬؍�‪�،۳‬ش ح‬
 ‫�� �� �� �‬
‫َ‬ ‫َ َ َْ َ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪،‬فملا نظ َر الق ْو ُم إل ْي ِه قالوا‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ‪،‬‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫ْ ج َ َ َ َ َ َ ُ ْ َٔ ْ‬
‫ول الهلِ صل‬ ‫ال ِع ّران ِة‪ ،‬فطلع ه ّب ُار ْب ن� الس َو ِد ِمن ب� ِب َرس ِ‬
‫ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َٔ ْ َ َٔ َ َ َ ْ ُ ْ َ ْ ْ َ َ َ ْ َ َٔ َ َ ّ ّ َ َّ‬ ‫ّ ن ْ َٔ ْ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫هبار با� السو ِد! قال رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل‪ :‬قد رايته‪ ،‬فاراد بعض القو ِم ال ِقيام إلي ِه‪ ،‬فاشار الن ِب ي� صل‬
‫نّ َٔ شْ َ ُ َٔ ْ َ َ َ ّ ُ َٔ ّ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ ْ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ ّ ٌ َ َ َ ّ َ ُ َ َ ْ َ َ ُ َ‬
‫الهل َوانك‬ ‫إ� ا�د ان ل إل إل‬ ‫الهل علي ِه وسل ان اج ِلس‪،‬ووقف علي ِه هبار فقال‪ :‬السلم عليك ي� رسول الهلِ ‪ ،‬ي‬
‫َّ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬ق ْد َعف ْوت َع ْنك‬ ‫َر ُسول الهلِ ‪،‬فقال َر ُسول الهلِ صل‬
‫فحتہکمےکر�و�زیہوہا�ںےس �رفا�رہوگایبجیبنرکیمﷺرعج�انہںیماحصبہرک�ا�م ‪y‬کیسلجمںیمرشتیفرفماتےھوتیہدخمتاقد�سںیم‬
‫حاضرہوکرکڑھ�اہوگای�‪،‬جباحصبہرک�ا�م ‪ y‬نےاسے کیداھتورع�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!یہابہ�ربناسو�دہے�!�رسو�لالہلﷺ‬
‫نے مرفایامںیےندیھکایلہے�‪ ،‬صاحبہرک�ا�م ‪ y‬مںیےسضعبےنابہ�رکیرط�فاھٹےناک�ا�ر�ا�د�ہایکتو�ٓا�پےناہنںیھٹیباجنےاک�اشا�ر�ہ مرفایا�‪،‬‬
‫رھاپینیطلغاکاعرت�ا�فرککےہملکاہش�د�تڑپ�ھرک�اسال�موبق�ل‬
‫توھ�ڑ�یدیرکےدعبہاب�ربناسو�دنےرع�ضایکا�ےالہلےکیبنٓا�پرپسال�موہ�ا�و� پر �‬
‫‪1‬‬
‫زبا�د�ییکوم�تاکسببانبتاھیلنکیبنرحتمدمحم�رسو�لالہلﷺنےا�سدشنموکبیھاعم�ف مرفا�دیا�۔‬
‫کرلای با�وجو�دیہکہیصخشٓا�پیکاصح �‬

‫حا�ر�ثنباشہ�مزخم�ومی(�ابوجلہےکیقیقحاھبئی�)‬
‫یہٓا�دمیا�و�ر�ا�ساکیباٹعدب�الرمحنٰنباح�ر�ثنباشہ�مد� نوو�ںرسو�لالہلﷺکیاش�نابم�ر�کںیمدشیدسگاتخیرکتےرہےتےھت�۔‬

‫حا�ر�ث‪ t‬نباشہ�ما�و� �رزبریبنابیامہی‬

‫حئ‬ ‫ْ َٔ ْ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َٔ ْ َ َ َّ َ َ َّ َ َّ َ ُ َ‬ ‫َ َ ْ َ َّ نَ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َٔا َّن ٔا ّم َه ِ ن ئ‬
‫ا�‪،‬‬‫إل رجل ِن ِمن ا يِ‬ ‫ا� بنت ا ِب ي� طا ِل ٍب قالت‪ :‬لا ز�ل رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل ِب�عل مكة‪ ،‬فر ي‬
‫َٔ خ َ َ َ‬ ‫َ َ َ ْ ْ َ ُ َ ْ َ َ ْ ن َٔ َ ْ ْ َ �خْ ُ ّ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ْ نُ َٔ َ‬ ‫ْ َ ن َ خْ ُ‬
‫�‪ ،‬فقال‪:‬‬ ‫وم‪ ،‬قالت‪ :‬فدخل ع َّيل ع ِ ُّيل ب� ا ِب ي� طا ِل ٍب ا ِ ي‬ ‫ِمن ب ِ ي� مز ٍوم‪ ،‬وكنت ِعند هب ي�ة ب ِ� ا ِب ي� وه ٍب ال ز ِ ِي‬
‫ٓ‬ ‫َٔ َ َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ َ َٔ ْ َ َ َٔ ْ َ ْ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َو ُه َو ِب� ْعل َمكة‪ ،‬فملا را ن ي�‪،‬‬ ‫لل لق ُتل نَّ ُ� َما فاغلق ُت َعل يْ ِ� َما َ ب� َب َب ْي ِ ت ي�‪ ،‬ث َّ� ِجئ ُت َر ُسول الهلِ صل‬ ‫وا ِ‬
‫َٔ‬ ‫َٔ‬ ‫َ َ َ َ َٔ‬ ‫ٔ‬ ‫قال‪ :‬مرحبا ٔواهال ب ٔ�م ن ئ‬
‫عل‪ ،‬فقال‪ :‬ق ْد ا َج ْر نَ� َم ْن ا َج ْر ِت‪َ ،‬وا َّم َّنا َم ْن‬ ‫وخ� ي‬
‫ين‬
‫الرجل� ب‬ ‫خ�‬
‫خ�ته ب‬‫ها� َما َج َاء ِب ِك؟ فا ب‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫َٔا َّم ْن ِت‪،‬زاد ف ي� رواية ب ن‬
‫ا� إحساق‪:‬وامنا من امنت فال يقتلهما‬
‫سدیناعیل‪ t‬کیریشمہ�ہا�ماہنیتنبابیاطلبیتہکںیہسجوقترسو�لالہلﷺہکمیکدنلبجانبےسر�ونقافر�و�زہوئے�(�ا�و�راہنںیملعوہ�ا‬
‫کہرسو�لالہلﷺنےا�نےکلتقاکحمک مرفایاہے) توحا�ر�ثنباشہ�ما�و� �رزبریبنابیامہیزخم�ومیانپ�ہیکالت�شںیماھب�گرکمری�ےرھگںیم‬
‫رو�رقلترک�و�ںاگ�‪� ،‬ا�ماہنییتہک‬
‫وک �‬
‫�ٓائے�ا�و�ر�ا�نےکےھچیپےھچیپریم�ےاھبئیدیسنایلع‪t‬بنابیاطلبیھبولت�ا�رےئلوہئےٓائےا�و�رکاہمںیا�ن ض‬
‫ہںیہید� نوو�ںصخشریم�ےاخ�وندبہری�ہنبابیوہبےکرشےتد�ا�رتےھںیمےنا�نوکگرھکےایکرمک�ےںیمدنبرکدیا�‪،‬جبرسو�لالہلﷺ‬
‫نےا�ماہنیوک کیداھتو�اہنںیوخ�شٓامدیدکاہ�ا�و�رپوچاھیکےسٓاناہو�ا�؟ �ا�ماہنیےنا�ند� نوو�ںٓا� مدوی�ںاکپان�ہےکےئلٓانےا�و�رسدیناعیل‪ t‬کا�اہنںی‬
‫قلترکنےکےا�ر�ا�د�ہےکاب�ر�ےںیمالتبیا�‪،‬نیبرکیمﷺےن مرفایاجےسا�ماہنیےنانپ�ہد�یےہاسےمہےنیھبانپ�ہد�یا�و�رسجوکہمےناما�ن‬

‫‪1‬مغازی واقدی�‪۶�۵�۸‬؍�‪۲‬‬
 ‫�� �� �� �‬

‫�د�یمتےنیھباسےاما�ند�ی ‪� ،‬ابناساح�قںیماتان�زیا�د�ہےہہکبتو�ہا�ند� نوو�ںرجممو�ںوکلےرکحاضرخدمتوہئںیا�و�ر�ا�ند� نوو�ںےناسال�م‬

‫‪1‬‬
‫رھا�ناک�اسالمیرک�د�ا�رماثلیا�و�ررتہبینرہا�۔‬
‫قوب�لرکلایا�و�ر�اہنںیلتقںیہنایکگای�‪،‬پ �‬

‫صوف�ا�ننبامہینبفلخ‬
‫یہرس�د�ا�ر�ا�نرقیشںیمےسےھتا�و�رجو�د�وساخمںیوہشم�رتےھ�‪،‬یہاحلترفکمںیرسو�لالہلﷺسےدع�ا�و�ترھکےنا�و�ر�ٓا�پیکایذ�ا�رسانیںیم‬
‫زغو�ہدب�رمںیام�ر�اگایتاھ�اپےنلتقاکحمکنسرکجد�ہاھب�گایگ‬ ‫�د�وسر�و�ںےستہبتخسےھت�‪�،‬ا�ناکبا�پامہینبفلخ �‬
‫َ ْ َ َْ ف ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ ُٔ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ ُ ُ‬
‫فقال َع ْي ُ� ْب نُ� َو ْه ٍب‪ َ :‬ي� ن ِب يَّ� الهلِ إن َصف َوان ْب نَ� ا َم َّية َس ِّي ُد ق ْو ِم ِه‪َ ،‬وق ْد خ َر َج َه ِار ً ب� ِم ْنك‪ِ ،‬ل َيق ِذف نف َس ُه ِ ي� ال َب ْح ِر‪،‬‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ َ َ َ َٔ َ‬ ‫ٓ ً ُ‬ ‫َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫ٓ َ َ‬ ‫َ َٔ ّ ْ ُ َ َّ ُ َ َ َ َ‬
‫الهل َعل ْيك‪،‬قال‪ُ :‬ه َو ا ِم ٌن‪،‬قال‪ َ :‬ي� َر ُسول الهلِ ‪ ،‬فا ْع ِط ِ ن ي� ا َية َي ْع ِرف ِب َ�ا ا َمانك‪،‬فا ْعط ُاه َر ُسول الهلِ َصل‬ ‫فا ِمنه‪ ،‬صل‬
‫َٔ ْ َ ف ْ‬ ‫َٔ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل ِ َع َام َت ُه َّال ت� َد َخ َل ِف َ�ا َم َّك ف خَ‬
‫ة‪َ �،‬ر َج ِب َ�ا َع ْي ٌ� َح تَّ� ا ْد َر ك ُه‪َ ،‬و ُه َو ُ ي ِ� ُيد ان َ ي ْ�ك َب ِ ي� ال َب ْح ِر‬ ‫ي‬ ‫ِي‬
‫ُ‬

‫جبا�نےکاچچ�ز�ا�دباھئیریمعبنوہباحضرخدمتوہئےا�و�رعر�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!صوف�ا�ناپینوق�مےکرس�د�ا�رہںیا�و�ر�و�ہاہی�ں‬
‫ںیہٓا�پےسد�رخو�استےہہکٓا�پاہنںیاما�ناطعفرما�دیںکوینہکٓا�پےن‬
‫سےاھب�گرکخو�دکیشےکا�ر�ا�د�ےےسدنمس�رکیرط�فلچڑپ�ے �‬
‫ہرسر�خاف�م سوای�ہاف�موکاما�ناطعفرما�د�یےہ�‪ٓ� ،‬ا�پﷺنے مرفایاجاکر�اپےناھبئیوکتال�شرککےےلٓائومںیےناہنںیاما�ن �دی�‪�،‬انوہ�ںےن‬
‫عر�ضایک�ا�ےالہلےک�رسو�لﷺ�!جمےھوکئیاییساشننیاطعرفمادیںےسجدیھکرک�و�ہٓا�پیکاما�نیکدصتیقرککسںیکوینہکںیمےنا�نےسو�اپیس‬
‫کید�رخو�استیکیھتنکیلانوہ�ںےناہکمںیاہمت�ر�ےاستھو�اپسںیہنٓائو�ںاگجبکتمتوکئیاییساشننیہنالئوجےسںیماچہپ�نوکس�ں�‪،‬چاننہچ‬
‫�رسو�لالہلﷺنےاہنںیاپان�و�ہامعمہاطعفرما�دیاجےسابندھےوہئےٓا�پہکمرکممہںیمد�اخلوہئےےھت�‪،‬یہاسےرکیلاھبئیےکاپ�سنیع‬
‫�ا�سوقتےچنہپبجو�ہدنمس�رمںیاہج�زپرسو�ا�رہونےو�الےےھت�‪،‬‬
‫َ َٔ ْ َ َّ‬ ‫َ َٔ َ َّ‬ ‫ك ن� َ‪،‬ق َال َٔ‪:‬ا ْي َص ْف َو ُان‪ ،‬ف َد َاك َٔا� َؤُا ِّ َٔ ْ َ ُ َّ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ ُ ْ ُ ْ َ نّ َ َ ُ َ ّ ْ‬
‫اس‪،‬‬ ‫اس‪ ،‬واح ُل الن ِ‬ ‫اس‪ ،‬وا ب ُّ� الن ِ‬ ‫م‪ ،‬افضل الن ِ‬ ‫ِب ي ي‬ ‫ِ‬ ‫قال‪ :‬يو�ك! اغرب ع ِ ي� فل ت ِ ِ ي‬
‫َٔ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ نُ َ ّ َ ُّ ُ ُّ َ َ �شَ َ ُ ُ �شَ َ ُ َ َ ُ ْ ُ ُ ُ ْ ُ َ َ َ نّ َٔ َ ُ ُ َ َ َ ْ‬ ‫َ َ ْ ُ َّ‬
‫س‪ ،‬قال‪ُ :‬ه َو ا ْح ُل ِم ْن‬ ‫‪:‬إ� اخافه عل نف ِ ي‬ ‫اس‪ ،‬با� ِعك‪ِ ،‬عزه ِعزك‪ ،‬و فه فك‪ ،‬وملكه ملك‪،‬قال ِ ي‬ ‫وخ ي� الن ِ‬
‫َّ َ َ َ ْ ُ َّ َ ُ َٔ َّ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ََ ُ‬ ‫َ َ َٔ ْ ُ َ َ َ َ ُ َ َّ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ ،‬فقال َصف َوان‪ :‬إن َهذا َ ي زْ� ُع انك ق ْد‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫ذاك َوا ك َرم‪،‬ف َرجع َمعه‪،‬ح ت� َوقف ِب ِه عل َرس ِ‬
‫� ٍر‬ ‫َٔا َّم ْن َت ن�‪َ ،‬ق َال‪َ :‬ص َد َق َ‪،‬ق َال‪َ :‬ف ْاج َع ْل ن� ِف ِيه ب� ْ ِ خل َيار شَ ْ‬
‫� َر ْي ن� َ‪،‬ق َال‪َٔ :‬ا ْن َت ب� ْ ِ خل َيار ِف ِيه َٔا ْر َب َع َة َٔا شْ ُ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِي ِ ِ‬ ‫ِي‬
‫�اہنںی دیھکرکصوف�ا�ن نب امہی ےناہکمھج ےس د�و�ر�رہو�‪،‬مھج ےس اب�ت ہنرک�و�‪،‬معریبن وہب ‪t‬نےاہک ا�ےوفص�ا�ن�!تم رپمری�ے و�الدین‬
‫فد�اہو�ںمںیا�سیتسہےکاپ�سےساہمت�ر�ےاپ�سٓایاہو�ںوجتام�مینبون�عرشبمںیافلض�‪،‬سبےسزیا�د�ہنسحولس�کرکنےو�الی�‪،‬سب‬
‫زع�ت‪�،‬ا�ناکشر�فاہمت�ر�ارش�فا�و�ر�ا�ن‬
‫ںیہ‪�،‬ا�نیکزع�تاہمت�ر�ی �‬
‫سےزیا�د�ہرن�مد�لا�و�رسبےسرتہبسہیتںیہا�و�ر�و�ہاہمت�ر�ےاچچ�ز�ا�دباھئییھب �‬
‫کیوکحمتوخ�داہمت�ر�یوکحمتےہ�‪،‬صوف�ا�ننبامہیےناہکجمےھا�نےساپیناج�ناک�اندیہشےہ�‪،‬معریبنوہب ‪t‬نےاہک�و�ہا�سےسںیہک‬

‫کث��‪۵�۶�۸‬؍�‪۳‬‬ ‫‪،۳‬الس�ۃ النبویۃ ب ن‬

‫ال� ی‬ ‫ن‬
‫الزرقا� عیل املواھب�‪۴�۴�۶‬؍� ی‬ ‫‪،۷‬ا� سعد �‪۱�۱�۰‬؍�‪� ،۲‬ش ح‬
‫ا� ہشام �‪۴�۱�۱‬؍�‪،۲‬الروض االنف �‪۲�۲�۹‬؍� ب ن‬
‫‪ 1‬بن‬
 ‫�� �� �� �‬

‫�زیا�د�ہد�رگز�ر�ا�و�رمرہبانی مرفانےو�الےںیہ�‪،‬یہہہکرک�اہنںیو�ہامعمہابم�ر�ک کداھیاجےسو�ہےلرک�ٓائےےھت�‪،‬چاننہچو�ہا�نےکاستھو�اپسٓاگےئ‬

‫�ا�و�ر�رسو�لالہلﷺیکدخمتاقد�سںیماحضروہکرعر�ضایکمعریبنوہب ‪t‬ہکےتںیہہکٓا�پےنےھجماما�نیشخبےہ�‪ٓ� ،‬ا�پﷺنے‬
‫فرمایا�انوہ�ں ےن چساہک�‪،‬صوف�ا�ن نب امہی ےنرع�ضایکجمےھ اپےن اعممہل ںیم ر�ائے اقئمرکنے ےک ےئل د�وما�ہیک تلہم اطعفرما�دیں� �‪ٓ،‬ا�پ‬
‫‪1‬‬
‫ﷺنے مرفایامتںیہاچ�رما�ہیکتلہمد�یاجتیےہ�۔‬
‫زیا�نےکاپ�سینتجز�رہںیںیھت‬
‫وہز�ا�نرپجانےاکقدصفرمای تاو�ا�نےساچلسیزہ�ا�ر�د�رہموطب�رقر�ضبلطایکن �‬
‫جبرسو�لالہلﷺنےگنج �‬
‫�و�ہیھببلط مرفائںی‬
‫َ َ َ َ ْ َ ُ َٔ َ ْ ً َ ُ َ َّ ُ َ َ َ ْ َ َ ٌ َ َ ْ ُ َ ٌ َ تَّ ُ َٔ ّ َ َ َ ْ َ َ َٔ ْ َ ُ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ّ َ‬
‫السل ِح‬‫فقال صفوان‪ :‬اغصبا ي� ممد؟ قال‪ :‬بل ع ِار ية ومضمونة ح� نو ِد ي�ا إليك‪،‬فاعطاه ِمائة ِدر ٍع ِب�ا يك ِف ي�ا ِمن ِ‬
‫صوف�ا�نےناہک�ا�ےدمحم�(ﷺ�)کایمھجےسہیبسزبر�دسیتوصو�لایکجا�رہاہے�؟�ٓا�پﷺےن مرفایاہنںیہکلباعتسم�رطبلایکجا�رہاہے‬
‫جو�و�اپسایکجائےاگای�ا�سیکامضنتد�یاجئےیگ�‪ ،‬تبوفص�ا�نےنایکوسز�رہںیعما�نےکایھتہ�ر�و�ںےکٓا�پﷺیکدخمتںیمجیھب‬
‫‪2‬‬
‫�دیں‬
‫َ ُ‬ ‫ن ٔ‬
‫وغ�‪ ،‬فا جعبه َو َج َعل َي ْنظ ُر‬ ‫ا� إذا مر بشعب مملوءا إبال‬ ‫إن صفوان طاف معه َص َّل الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل َي َت َص ّف ُح ْال َغ َن ِئ َ‬
‫َ ّ‬ ‫َٔ‬ ‫َّ َٔ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ََ َ‬
‫إل ْي ِه فقال َر ُسول الهل َصل الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪ :‬ا ج َع َبك َ ي� ا َ ب� َو ْه ٍب َهذا الش ْع ُب؟‬
‫وہز�ا�ن رپ�ر�و�انہ وہئےوتیہیھبٓا�پ ےک رمہ�ا�ہ ر�و�انہ وہ�احالانہک ا�س وقتکتٓابائی رشمکانہ دین قرپائم‬ ‫جب رسو�ل الہل ﷺ گنج �‬
‫وہز�ا�نےکامو�ا�لتمینغنینحںیمچنہپرکماجہدینںیممیسقت مرفائےوت�اہنںییھبنیترمتہبرککےوسسو�ا�ونٹ(کل‬
‫تےھپرھجبٓا�پﷺےن �‬
‫ئے‪،‬پرھ�رسو�لالہلﷺنےا�نیکرط�فدکیاھکہہیاجمہدینوک�ا�ساب�ترپاچللئیوہئیرظن�و�ںےسدیھکرہےںیہہک‬
‫تنیوس�ا� نوٹ�)عاطفرما �‬
‫�اہنںیا� نووٹ�ں�ا�و�ربرکیو�ںےکرھبپو�رایطع�تےلمںیہوت�رسو�لالہلﷺنےا�نےسد�ریافت مرفایاایکںیہمتہیدنسپہںی!‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ ُ َٔ شْ َ ُ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ َٔ َ َ ّ ّ َ ّ َ َٔ شْ َ َٔ ّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ‬
‫� ُد انك َر ُسول‬ ‫قال‪ :‬ن َع ْم‪ ،‬قال‪ُ :‬ه َو لك َو َما ِف ِيه‪،‬فقال صفوان‪ :‬ا�د ما طابت ِب�ذا نفس اح ٍد قط إل ن ِب ي�‪ ،‬وا‬
‫ْ َٔ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ ُ َ‬ ‫َ َٔ َ ُ َ َ ُ ُ‬
‫ح َما الَّو ِل‬
‫الهل!واق َّرها رسول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل هو وصفوان عل ِنك ِ ِ‬
‫رکای�ا�و�ربو�لاٹاھکہاب� شدا�ہ‬
‫صوف�ا�نےنرع�ضایک! ہا�ں� �‪ٓ،‬ا�پﷺنے مرفایایہبسھچکاہمت�ر�اہے�‪،‬چاننہچوفص�ا�نےنا�نولگو�ںےکہصحرپبقہض ل‬
‫ش‬
‫بکیھاییس �رفا�خدلانہششخبرپٓاما�د�ہںیہنوہتے�ا�سیسیج �رفا�خدلانہششخبیبنیہرککساتہےںیمہملکا� �د�ا�نال�الہٰالا�الہلو�ا�ندمحم�رسو�لالہل‬
‫ھ‬
‫پڑھاتوہ�ںپسو�ہاسال�مےلٓائے�‪�،‬ا�سیکالہہیےلہپیہاسال�موبق�لرکچیکںیھتٓا�پﷺنےد� نوو�ںوکہپےلیہاکن�حرپبرقر�ا�ر مرفایا�ا�سےک‬

‫کث� ‪۵�۸��۴‬؍�‪۳‬‬ ‫الس�ۃ النبویۃ ب ن‬

‫ال� ی‬ ‫وال�ایۃ�‪۳�۵�۳‬؍�‪ ،۴‬ی‬
‫ط�ی�‪۶�۳‬؍�‪،۳‬البدایۃ ن‬ ‫ا� ہشام �‪۴�۱�۷‬؍�‪ ،۲‬الروض االنف�‪۲�۴�۳‬؍� ت‪ �،۷‬یخ‬
‫ر� ب‬ ‫‪ 1‬بن‬
‫ر�‬ ‫‪،۳‬ا� ہشام�‪۴�۴�۰‬؍�‪،۲‬الروض االنف �‪۲�۷�۹‬؍�‪،۷‬عیون ٓاال ث� �‪۲�۳�۸‬؍�‪،۲‬البدایۃ ن‬
‫وال�ایۃ�‪۳�۷�۰‬؍� ت‪ �،۴‬یخ‬ ‫‪2‬۔زاداملعاد�‪۴�۱�۱‬؍� ب ن‬
‫کث��‪۶�۱�۳‬؍�‪۳‬‬ ‫ط�ی ‪۷��۳‬؍� ی‬
‫‪،۳‬الس�ۃ النبویۃ ب ن‬
‫ال� ی‬ ‫ب‬
 ‫�� �� �� �‬

‫‪1‬‬
‫بدعا�ناک�اسال�ماثملیا�و� ہبررتینرہا�۔‬

‫وحیش‪ t‬نبرح�ب(حزم�ہ‪t‬بندبع�املبلطاکقاتل�)‬
‫�ا�سالغ�مےندیس�اشلدہ�ا�ءحزم�ہ‪t‬بندبع�املبلطوکغز�و�ہاحدمںیہشدیکایتاھ�‪،‬‬
‫َ َ َٔ‬ ‫الن َفر َو َ ْل َي ُك ْن ْ ُ‬‫�ش َ َ ّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ‬ ‫ا� َع ّب َ َ َٔ ُ‬
‫ال ْس ِ ُلون َعل ا َح ٍد‬ ‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل بقتل وح ّ مع ِ‬ ‫اس قال‪ :‬ا َم َر َرس ِ‬ ‫ٍ‬ ‫َع ْن ْب ن‬
‫ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ ْ‬
‫ول الهلِ‬‫اح َر َص ِم ن ُ� ْم عل َوح ِ�ش ي ّ َ‪،‬وه َرب َوح ِ�ش ي ّ إل الطا ِئ ِف‪،‬ف ْل َ ي زَ�ل ِب ِه ُم ِق ي� ًما ح ت� ق ِدم ِ ي� َوف ِد الطا ِئ ِف عل َرس ِ‬
‫َ َ‬ ‫ول الهلِ َ‪،‬ف َ َّلا َخ َر َج ْ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َٔ شْ َ ُ َٔ ْ َ َ َ ّ ُ َ َٔ ّ ُ َ ّ ً َ ُ ُ‬
‫ال ْس ِ ُلون إل‬ ‫صل الهل علي ِه وسل‪ ،‬فدخل علي ِه فقال‪ :‬ا�د ان ل إل إل الهل‪ ،‬وان ممدا رس‬
‫ْ َ َ َ َ َ ْ ُ َ َ ُ ْ َ َٔ َ ْ ُ َ ْ َ ت َّ ت َ َ ْ ُ َ َ ْ َ‬ ‫ُ َ ْ َ َ ْ َ َّ‬
‫ح َزة‬ ‫اب َص ِاح ِب ال ي�مام ِة خرجت معم‪،‬واخذت حر ب ِ ي� ال ِ ي� قتلت ِب�ا‬ ‫مسي ِلة الك ِ‬
‫ذ‬
‫عدب�الہلنبابع�س‪ w‬ہکےتںیہ�رسو�لالہلﷺےنوحیشنبرح�بوکقلترکنےاکحمکدیاتاھ�‪،‬صاحبہرک�ا�م ‪� y‬ا�نےکلتقرک�ڈ�الےنےک‬
‫�د�رپےےھت�‪،‬فحتہکمےکر� �وزباھ�گرکطائفالچایگ�‪،‬جباطئفاک� فود�اسال�مالنےےکےئلر�و�انہوہ�ا�ا�و�ر�ا�نرپتام�مر�اہںیگنتوہئگںیوتیہیھب‬
‫ش‬
‫�وہا�ںےسر�و�انہوہکرخدمتاقد�سںیماحضروہ�اا�و�رلکہماہش�د�تا�ھ�د�ا�نال�الہٰالا�الہلو�ا�ندمحم�رسو�لالہلڑپ�ھرک�اسال�موبق�ل ل‬
‫رکای�‪،‬لخہفیا�و�ل‬
‫رکدیق‪ t‬کےد�و�رخالفتںیمرمتدینےسگنجےکےئلوک�چرکنےو�الو�ںےکرمہ�ا�ہہییھبر�و�انہوہ ��ا‪�،‬ا�و�ر�وہیزین�ہاستھےل‬
‫سدینا�ا ببو ص‬
‫کرگایجسےسدیس�اشلدہ�اء حزم�ہ‪ t‬بندبع�املبلطوکشدہکایتاھ‬
‫َ‬ ‫فَ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُٔ ْ‬ ‫ال ْن َصار م ْن َّ‬ ‫َ َ َٔ ْ ُ ُ َ تَ َ َّ ْٔ ُ َ ُ َ تَ َ َّ َٔ َ ُ َ ُ ٌ ْ ْ َٔ‬
‫الن ِاح َي ِة الخ َرى‪ِ ،‬ك نَ� ُ ي ِ� ُيد ُه‪َ �َ ،‬زز ُت َح ْر َب ِ ت ي� َح تَّ� إذا‬ ‫ِ ِ‬ ‫وما اع ِرفه‪ ،‬ف�يات ل‪ ،‬و�يا ل رجل ِمن‬
‫َ َ َٔ َ َٔ َ َ َ ْ ُ‬ ‫ال ْن َص ِار ُّي َف ضَ َ‬
‫َ َ َّ َ َ ْ ْ َٔ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬
‫� َب ُه ِب� َّلس ْي ِف‪ ،‬ف َر ُّبك ا ْع ُل ا ُّي َنا ق َت ُل‪،‬ف ِإن ك ْن ُت‬ ‫يت ِم نْ َ�ا َدف ْع تُ َ�ا َعل ْي ِه‪ ،‬ف َوق َع ْت ِف ِيه‪ ،‬وشد علي ِه‬‫َرض ُ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ �ش َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫الن َ ْ َ ُ‬ ‫َ َ َ ُ َ ْ َ ُ َ ْ َ َّ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وس َل‪ ،‬وقد قتلت َّ الن ِ‬
‫اس‬ ‫اس بعد َرس ِ‬ ‫قتلته‪ ،‬فقد قتلت خ ي� ِ‬
‫جب اقمبہلرش�و�ع وہ� تاو�ا�س ےنہملیسمذک�ا�بوکہاتھ ںیمولت�ا�رلےیڑلتے وہئے دکیاھہکےتںیہ مںی ےن اپان�وہی رحبہسج ےسزمح�ہ ‪t‬‬
‫ہشدیہوئےےھتہملیسمےکاسمےنرگ�د�شدیانشر�و�عایک�ا�و�رجبو�ہوپ�ر�یرط�حرگ�د�شاھکچاکتو�ا�سوقتا�سوکمںیےنہملیسمیکرط�ف‬
‫وھچڑ�ا�ا�و�ر�د� سور�یرط�فےسایکاناص�ر�یےند� �وڑکریسمہملےکولت�ا�رما� �ری�‪�،‬ا�بالہلوکعملےہ‬
‫ھپکنیدیا�‪�،‬ا�دھرسےںیمےنہیرحبہا�سیکرط�ف �‬
‫ےھتارمری�ےرحبہےنا�سوکقلتایکتویہریم�ےزمح�ہ‪t‬‬
‫کہمہد� نوو�ںےکایھتہ�ر�و�ںںیمےسسکےکرحبہےناسےلتقایک�‪،‬یہاہککرتے گ‬
‫‪t‬کوہشدیای�ایےسیہرش�الان�سہملیسمذک�ا�بوکقلت‬
‫ک‬ ‫ریخالان�سزمح�ہ‬
‫کوقلترکنےاککاف�ر�ہوہگایکوینہکےسیجںیمےنرسو�لالہلﷺےکدعب �‬
‫کای�۔‬
‫ْ َٔ‬ ‫ً ُ ُ َ َ ْ‬ ‫َ َ َ َ ْ شَ ْ َ َ َ‬ ‫ْ خَ َّ‬ ‫َُ‬
‫� َد ال يَ� َم َامة‪ ،‬قال‪ِ َ :‬س ْع ُت َي ْو ِمئ ٍذ َص ِارخا َيقول‪ :‬ق َت ُل ال َع ْب ُد ال ْس َو ُد‬ ‫َ ْ َ‬
‫عن ع ْب ِد الهلِ ْب ِ ن� ع َر ْب ِ ن� الط ِ‬
‫اب‪ ،‬وكن قد ِ‬
‫عدب�الہلنبرمع‪t‬سےرم�و�یےہوجیاممہیکگنجںیمرشیکےھت مںیےنانسکہایکصخشاکپ�رپاک�رکرکہہرہاتاھکہہملیسموکبحیشالغ�مےن‬
‫ن‬
‫الزرقا� عیل املواھب �‪۲�۱‬؍�‪ ، ۴‬مغازی واقدی �‪۹�۴�۶‬؍�‪ ،۳‬زاداملعاد�‪۳�۶�۴‬؍�‪۳‬‬ ‫‪� 1‬ش ح‬
 ‫�� �� �� �‬

‫قلتایکہے�۔‬ ‫‪1‬‬

‫ُ ْ ُ َ َٔ ْ ُ َ َّ َ ُ َ ْ َ َ َ َ ّ َٔ ْ ُ ُ ُ َ ُٔ َ ف ئَ َ ْ َ‬
‫ح َزة‬ ‫قلت‪ :‬لخرجن ِإل مسي ِلة‪ ،‬لع ِ يل اقتل فا ك ِ� ِب ِه‬
‫‪2‬‬
‫�وحیشاہککرتاتاھجمےھامدیہےریم�ایہلمعریم�ےاسبہقرج�ماککاف�ر�ہرک�د�ےاگ‪.‬‬

‫ہدن‪t‬بنہبتع(�اب فسوای�نیکویب�یا�و�رکاتبوحیامریاعم�ویہ‪ t‬یکو�الد�ہ)‬

‫کوہشدیایگایتاھ�‪،‬جباسےاپےنلتقےکمکحےکاب�ر�ےںیمملعوہ�اتویہاپےنوشہرکے‬
‫ک‬ ‫�ا�نےکاشا�ر�ےرپغز�و�ہاحدمںیدیس�اشلدہ�ا�ءحزم�ہ‪t‬‬
‫رکای�اب فسوای�ن‪� t‬ا�و�ر�ا�نےکاسال�موبق�لرکنےںیمایکد�ناکفر�قےہ�۔‬
‫ماک�نںیمپھچیگرگمبدعمںیاحضروہرک�اسال�موبق�ل ل‬

‫بونطمبلنبدبعمان�فیکابند�ی‬
‫َّ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َو َك َن ْت سارة موالة معرو ن َ �ش َ ّ ً َ َ ً ّ َ َ ْ قَ َ َ َ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ف ُتغ نّ ي� ِب ِه‪،‬‬ ‫ول الهلِ صل‬ ‫ا� ها ِ ٍ ُمغن َية ن ّواحة ِب َ�كة‪ ،‬ف ُيل� عل يْ َ�ا ِ جه ُاء َرس ِ‬ ‫ب‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ ُ ُ َٔ ْ َ َ َ َ َ َ ْ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ ْ َْ َ ْ ََ ُ‬
‫ال َاجة‪ ،‬فقال َر ُسول الهلِ َصل‬ ‫ول الهلِ صل الهل علي ِه وسل تطلب ان ي ِصلها وشكت‬ ‫َوكنت قد ق ِد َمت عل َرس ِ‬
‫ُ َ‬ ‫ّ ُ ً ُ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ف‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل‪َ :‬ما كن لك ِ ي� ِغ َنا ِئك َوِن َي ِاحك َما ُيغ ِنيك!فقال ْت‪ َ :‬ي� َم ّم ُد‪ ،‬إن ق َر ْيشا ُم ْنذ ق ِتل َم ْن ق ِتل ِم نْ ُ� ْم ِب َب ْد ٍر‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َٔ ْ َ َ َ َ َ ً َ َ ً َ َ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ‬ ‫تَ ُ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ه َعل‬ ‫َ�كوا ساع ال ِغن ِاء‪ ،‬فوصلها رسول الهلِ صل الهل علي ِه وسل واوقر لا ب ِع ي�ا طعاما‪ ،‬فرجعت إل قري ٍش و ِ ي‬
‫ُ َ َٔ َ‬ ‫َ َ َٔ َٔ‬ ‫ُ َ‬ ‫ْ َ َٔ ْ ُ ْ َ َٔ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ن َ َ َٔ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َي ْو َم الف ْت ِح ان تق َتل َ‪،‬وا َّما َس َارة ف ْاس ُت ْٔو ِم َن َلا فا َّم نَ َ� َاوا َّما َس َارة فا ْس َل ْت‬ ‫ي�افا َم َر ب�ا َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ِد ِ‬
‫سا�ر�ہرمع�وبن اشہ�میکٓا�ز�ا�دکر�د�ہ ولنڈ�ییھت ا�و�ر ہیہینغمیھت�‪�،‬ا�س ےنہکمرکممہ ےک ابہر�ا�س ےناگنے اجبنےاکلسہلسالچ�رکاھتاھ�ابنلطخ اسے‬
‫�رسو�لالہلﷺیکاش�نںیموجہلھکرک�دیاتتاھ�ا�و�ریہاسےاگتییھت�‪ ،‬غز�و�ہدب�رےکدعب�ا�سےندمیہنونم�ر�ہںیمرسو�لالہلﷺکیدخمت‬
‫مںیاحضرہوکر�اپیندگنتسیتیکاکشیتشیپرککےٓا�پےسدم�دمانیگیھت�‪،‬جسرپ�رسو�لالہلﷺےن مرفایاکایمتںیہاپےناگنےےسھچکر�وپہی‬
‫زغو�ہدب�رمںیرقیشےکرس�د�ا�رما�ر�ےےئگںیہا�سوقتےسانوہ�ںےناگنااننسوھچ�ڑ‬
‫ہنںیاتلم ��؟ا�سےنرع�ضایک�ا�ےدمحم�(ﷺ)!جبےس �‬
‫�دیاےہ�‪� ،‬رسو�لالہلﷺےنا�سرپتر�ساھککر�ایکا�ونٹرپہلغال�درکانعیت مرفا�دیاجےسےلرکیہہکمرکممہو�اپسٓاگیئا�و�ریہانیہےکدین‬
‫پرتیھ�‪،‬فحتہکمےکر� �وز�رسو�لالہلﷺےناسےلتقاکحمک مرفای تاو�اپےنلتقاکحمکنسرکیہر�وپو�شوہگیئ�‪�،‬رسو�لالہلﷺسےا�سےکےئل‬
‫‪3‬‬
‫رکای�ا�و�رپیکاملسم�نرہںی�۔‬
‫�اما�نیکد�رخو�استیکیئگ�‪،‬جےسٓا�پﷺےنامند�ےدیاچاننہچا�سےناحضردخمتوہکر�اسال�موبق�ل ل‬

‫ا� ہشام ‪۷��۲‬؍�‪،۲‬الروض االنف�‪۳�۱�۶‬؍�‪۵‬‬

‫‪ 1‬بن‬
‫‪ 2‬فتح الباری �‪۳�۶�۸‬؍�‪۷‬‬
‫یخ‬ ‫ت‬ ‫ثٓ‬
‫ط�ی �‪۶�۰‬؍�‪،۳‬مغازی واقدی �‪۸�۶�۰‬؍�‪ ،۲‬فتح الباری �‪۱�۱‬؍ ‪�۸‬‬
‫ا� ہشام �‪۴�۱�۱‬؍�‪،۲‬الروض االنف �‪۲�۲�۸‬؍�‪،۷‬عیون اال� �‪۲�۲�۵‬؍�‪� ،۲‬ر� ب‬
‫‪ 3‬بن‬
 ‫�� �� �� �‬

‫�ی(�ابیبہل)کےےٹیبہبتع‪ t‬ا�و�رعمبت‪ t‬اکقوب�لاسال�م‬

‫عدب�الزع ٰ�‬
‫فحتہکمےکومقعرپ�ابولبہےکد� نوو�ں �رفزندتعہبا�و�رعمبتیھبوخ�فےسر�وپو�شوہگےئےھت�‪،‬‬
‫َّ َّ َ ف ْ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َٔ ْ َ َّ ْ ن َ ْ ْ ُ َّ َ َ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َمكة ِ ي� الف ْت ِح‬ ‫الط ِل ِب قال‪َّ :‬لا ق ِد َم َر ُسول الهلِ صل‬ ‫اس ب ِ� عب ِد‬
‫اس عن ا ِب ِيه العب ِ‬
‫َعن ْب ن َ َّ‬
‫ا� عب ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ َ َّ َ َ ْ َ َ َّ ْ ُ شْ‬ ‫َ َ َّ ُ َٔ ْ نَ ْ َ َٔ َ ُ ْ َ ُ َ ُ َ َّ ٌ َٔ َ ُ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ ُ َ‬ ‫َ َ‬
‫� ِ يك‬ ‫قال ِ يل‪ :‬ي� عباس ا ي� ابنا ا ِخيك عتبة ومعتب ال اراها؟ قال قلت‪ :‬ي� رسول الهلِ تنحيا ِفيمن تنح ِمن م ِ‬
‫َ َٔ َ‬ ‫ُ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْٔ ن َ َ َ ْ َ َّ ُ َ َ ْ ُ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َٔ َ ْ تُ ُ َ َ‬
‫ا‪،‬ف َد َع ُ َ‬
‫اها إىل إالسالم‪،‬فا ْس َلا‬ ‫قري ٍش‪،‬فقال ِ يل‪ :‬اذهب ِإل ي ِ�ما وا ِت ِ ي� ِب ِ�ماقال العباس‪ :‬فر ِكبت ِإل ي ِ�ما ِبعرنة فاتي�م‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫يد�ما َو ْان َطلق ب�ما َح تَّ� َٔا تَ� ُ‬
‫ْ‬ ‫ٔ‬ ‫َّ َ ٔ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫اللتَ ز�م ف َد َعا َس َاعة ث َّ� ان َصف‬ ‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل فاخذ ب� ي‬ ‫َو َ ب� َي َعا‪ ،‬ث َّ� ق َام َر ُسول الهلِ صل‬
‫َّ‬
‫الن ِب يُّ� َصل‬ ‫الس َور َ‪،‬ف َق َال َّ‬
‫� َك ُّ ُ‬ ‫َ نّ َٔ َ ف َ ْ‬ ‫َ َ ْ َ َّ ُ َ ُ ْ ُ َ ُ َ َّ َ ُ َ َ ُ َ‬ ‫ف‬
‫السور ي�ى ِ ي� َو ج�ه‪ ،‬قال العباس فقلت ل‪:‬‬ ‫َو ُّ ُ‬
‫سك الهل ي� رسول الهلِ ف ِإ ِ ي� ارى ِ ي� و ج ِ‬
‫َ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ نّ ْ َ ْ َ ْ ُ ْ نَ َ ّ َ‬
‫ع َهذ ْي ِ ن� َر ِب ّ ي� ف َو َه بَ ُ� َما ِ يل‬ ‫الهل علي ِه وسل‪ :‬نعم ِإ ِ ي� استوهبت اب يْ� ِ ي‬
‫عاب�س‪t‬بندبع�املبلطر�ا�و�یںیہ�رسو�لالہلﷺبجحتفہکمےکومقعرپمہکںیمد�اخلوہئےوتھجمےس مرفایامتاہ�ر�ےد� نوو�ںےجیتھب‬
‫تعہبوعمبتنبابیبہلاہک�ںںیہ�‪�،‬و�ہےھجم کداھئیںیہندیےت�‪،‬مںیےنرع�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!�د�وسر�ےرشمکنییکرط�حاپین‬
‫جا�نےکوخ�فےسو�ہیھبر�وپو�شوہگےئںیہ�‪ٓ�،‬ا�پﷺےن مرفایا�ا�نیکرط�فاجئو�ا�و�ر�ا�ند� نوو�ںوکمری�ےاپ�سالئو�‪،‬عاب�س‪ t‬ہکےت‬
‫ہںیٓا�پﷺ ےک ا� شرا�دکیلیمعت ںیم ںیم وس�ا�رہوکرعرنہایگ�ا�و�ر�وہا�ں ےس د� نوو�ںوک�اپےناستھ ےلٓایا� �‪ٓ،‬ا�پ ےن ا�ن ےکاسمےن دعو�ت‬
‫�اسال�م شیپیک وج�د� نوو�ں ےنوبق�لرکلی ا�و�ر�ٓا�پ ﷺکے اہتھ رپیبتعیک�‪،‬پرھ�رسو�ل الہل ﷺکڑھ�ے وہگےئ ا�و�ر�د� نوو�ں ےک اہتھ‬
‫پڑک�ےوہئےہبعکےکرقیبزتلم�مرپ�ٓائےا�و�ر�دیرتکدعاماگنےترہے ��‪،‬دعاسے �رفاغتاپکرجبو�اپسوہئےوتچرہ�ہابم�ر�کرپمرس�تےک‬
‫�ٓاثا�رتےھ�‪،‬عاب�س‪ t‬ہکےتںیہںیمرسو�لالہلﷺوکرع�ضایک�الہلاعتلٰی�ٓا�پوکمہہشیرسم�و�ر� شوا�د�اما�ںرکےھںیمٓا�پاکچرہ�ہرسم�و�ر�دیھک‬
‫�رہاہو�ں�‪،‬نیبرکیم ﷺنے مرفایاہا�ں! مںی ےن اپےن رپ�و�ر�دگا�رسے د�رخو�استیکیھتہک ےھجمریم�ے اچچکے د� نوو�ں ےٹیب ہبتع ا�و�رعمبت‬
‫‪1‬‬
‫عاطفرما�دیےئاجئںیوس�الہلےنا�ند� نوو�ںوکجمےھاطعفرما�دیاہےا�و�رمری�ےےئلد� نوو�ںوکہہبرک�دیاہے۔‬

‫لیہس‪ t‬نبرمع�وکاقوب�لاسال�م‬
‫ُ َ ْ ُ ْ نُ َ ْ َ ُ َ َ ُ ُ‬
‫يب ق َر ْي ٍش‬ ‫سيل ب� ع ٍرووهو خ ِط‬
‫‪2‬‬
‫ہسلینبرمع�وجومہکےکاشر�ا�فا�و�رسا�د�ا�تںیمےسےھت�ا�و�رطخبیرقیشےکان�مےسوہشم�رتےھ‬
‫َٔ ُ‬ ‫س َل َل ُ ْ‬
‫ك ِم ْن ا ْم ِر ْك‬ ‫الهل َع َل ْي ِه َو َس َّ َل‪َ :‬ق ْد ُ ّ‬
‫الن ُّ� َص َّل ُ‬‫َ َ َ َّ‬
‫ِ‬ ‫فقال ِ يب‬
‫صحلدحبیہیںیماہنںیٓاتا�دیھکرکنیبرکیمﷺےن مرفایاتاھ�ا�باہمت�ر�اماعمہلھچکٓاسا�نوہگایہے�۔‬

‫‪،۱‬ا� سعد�‪۴�۴‬؍�‪۴‬‬
‫ط�ی�‪۵�۳�۰‬؍�‪ �۱‬ب ن‬ ‫الک� ٰی�‪۴�۳�۹‬؍� ت‪ �،۱‬یخ‬
‫ر� ب‬ ‫‪ 1‬خ‬
‫الصائص ب‬
‫کث��‪۵�۶�۲‬؍ ‪�۳‬‬ ‫ن‬
‫الزرقا� عیل املواھب �‪۱�۹�۶‬؍� ی‬
‫‪،۳‬الس�ۃ النبویۃ ب ن‬
‫ال� ی‬ ‫‪2‬۔الروض االنف �‪۲�۲�۳‬؍�‪�،۵‬ش ح‬
 ‫�� �� �� �‬
‫َٔ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ْ‬ ‫َّ َّ َ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ ٓ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه واهل َو َس َل َمكة اق َت َح ْم ُت َب ْي ِ ت ي� َوغلق ُت َع َّيل َ ب� ِب ي�‪َ ،‬وا ْر َسل ُت ِإل ْاب ِ ن ي� َع ْب ِد الهلِ‬ ‫َّلا َدخل َر ُسول الهلِ صل‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ّ ٓ َٔ ْ َ َ َ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َ ْ َٔ ْ َ َ شَ‬ ‫َ َ َ َُْ‬
‫� َد َب ْد ًرا‪ :‬اطل ْب ِ يل ِج َو ًارا ِم ْن َم َّم ٍد ف ِإ ِ ن ي� ال ا َم ُن ان تل‪ ،‬فذ َه َب َع ْب ُد الهلِ ِإل َر ُسول‬ ‫وكن عبد الهلِ قد اس َل و ِ‬
‫‪�،‬‬‫ول الهلِ ‪َٔ ،‬ا� ُت َٔو ِّم ُن ُه‪َ ،‬ق َال َ‪:‬ن َع ْم ُه َو ٓا ِم ٌن ب َٔ� َم ِان الهلِ َع َّز َو َج َّل َف ْل َي ْظ َه ْر ثُ َّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ ٓ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ُ َ‬
‫الهلِ صل الهل علي ِه واهل وسل‪ ،‬فقال‪ :‬ي� رس‬
‫ِ‬ ‫ِب ي‬
‫ََّٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫س ْي َل ْ نَ� َ ْعرو فال َيش َّد َّ‬ ‫َ‬
‫الهل َع َل ْي ِه ٓواهل َو َس َّ َل ِ َل ْن َح ْو ُل َ‪:‬م ْن ل ِق َ� ُ َ‬
‫َ‬ ‫ول الهلِ َص َّل ُ‬ ‫َ َ َُ ُ‬
‫النظ َر ِإل ْي ِه‪ ،‬ف ِل َع ْم ِري‪ /‬ان‬ ‫ٍ‬ ‫ب‬ ‫ي‬ ‫قال رس‬
‫َ‬
‫س ْيل َج�ل إال ْس َ‬ ‫َُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ََ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ْ َ ُ َ َ �ش‬
‫ٌ‬ ‫ْ‬
‫الم‬ ‫سيال ل عقل و َ ف وما ِمثل ٍ ِ ِ‬
‫جبرسو�لالہلﷺہکمرکممہںیمد�اخلوہئےہیاپےنرھگمںیپھچےئگا�و�ر�د�ر�و�ا�ز�ہدنبکر�دیا�‪�،‬ا�و�ر�اپےنےٹیبدبع�الہلوکجو�اسال�موبق�ل‬
‫زغو�ہدب�رمںیرشیکوہچےکےھتلیہسنبرمع�ونےاپےنا�سےٹیبدبع�الہل‪t‬کوبا�رگا�ہوبن�تںیماجیھبکہاجکرمری�ےےئلاما�ناحصل‬
‫کرکے �‬
‫کر�و�‪� ،‬انوہ�ںےن با�رگا�ہرسالتںیماحضرہوکرعر�ضایک�ا�ےالہلےکرسو�لﷺ�!مری�ےو�الدکو�اما�ندیں�‪ٓ� ،‬ا�پﷺنے مرفایاہا�ں�‪�،‬و�ہ‬
‫�الہلزع�وجلیکاما�نںیموفحم�ظےہو�ہابہر�ٓاجائے�‪ ،‬پرھ�رسو�لالہلﷺےناپےنا� گر�در�دیبےھٹوہئےصاحبہرک�ا�م ‪ y‬سے مرفایاجوشصخلیہس‬
‫ےہ‪،‬ہسلیاسیجشصخاسال�مےساجہلا�و�ربےربخہنںیر�ہاتکس�‪،‬‬ ‫سےےلمو�ہا�سیکرط�فزیترظن�و�ںےسہندکیےھلیہسڑب�ااعقلا�و�رشریف �‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ ٓ َ َ َّ َ َ َ َ ُ َ ٌ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫س ْيل إ َل َٔاب ِيه فَ خَ‬ ‫فَ خَ َ َ ْ ُ‬
‫س ْيل‪:‬كن َوالهلِ َ ب ًّ�ا‬ ‫ال َر ُسول الهلِ صل الهل علي ِه واهل وسل‪ ،‬فقال‬ ‫� َّب َ� ُه ِب َ�ق ةِ‬ ‫ُ ُ‬
‫� َرج عبد الهلِ ْب ن� َ ٍ ِ ِ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ ٓ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ً َ َ ً َ َ َ ُ َ ْ ٌ ُْ ُ َ ُْ ُ ٓ ً َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه واهل َو َس َل َو ُه َو َعل‬ ‫ا‪،‬وخ َر َج ِإل ُح َن ْ ي ٍن� َم َع َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ص ِغ ي�ا وك ِب ي�ا‪ ،‬فكن سيل يق ِبل ويد ِب� ا ِمن‬
‫ُ َ َ ٓ َ َ َّ ْ َ َ ئ َ ُ َ ْ َ ً َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َٔ ْ َ ْ ْ َ َ ٔ‬ ‫�ش‬
‫الب ِل‬‫ِ ْ ِك ِه ح ت� اس َل ِب� ِجلع َرانة‪ ،‬فاعطاه رسول الهل صىل الهل عليه واهل وس َل ِمن غن ِا� حن ي ٍن� ِمائة ِمن ِإ ِ‬
‫�رسو�لالہلﷺےساما�ناحصلرککےدبع�الہلنبلیہساپےنو�الدکیرط�فےئگا�و�ر�رسو�لالہلﷺےسوجفگوگتہوئیو�ہایب�نایک�‪،‬ہسلی‬
‫نےاہک�الہلیکمسق! حمدمﷺوتچوھٹےیھبےھتوتوکینکا�را�و�ربجڑب�ےوہئےوتیھبا�و�رلیہسٓاگےےھچیپےساما�نںیمےہ�‪،‬غز�و�ہنینحںیم‬
‫ََ‬
‫�رسو�لالہلﷺےکاستھرہےا�و�ربدعمںیاقم�م ِج ْع َرانة(مہکےکرقیباطئفومہکےکد�رمای�نایکونکئںیاکنا�مےہ) پر�اسال�موبق�ل‬
‫زغو�ہنینحیکتمینغںیمےس�اہنںیوسا�ونٹانعیت مرفائے�۔‬ ‫کرلای�رسو�لالہلﷺےن �‬
‫‪َ �،‬ر َج‬ ‫وخ ِم ْن ُق َر ْيش فَ خَ‬ ‫ْ َ َ َ ي ُ َ ّ ُ َ ُ ُ َ ضَ َ ُٔ نَ َ َ ُ َ َ َ ْ ُ َ ْ ُ ْ نُ َ ْ َ َٔ ُ ُ ْ َ َ ْ نُ َ ْ َ ُّ ُ ُ‬
‫السن � ِدث‪ ،‬يقول‪:‬ح� ا� ٍس ب�ب عر و ِف ي ِ�م سيل ب� ع ٍرو وابو سفيان ب� حر ٍب والشي‬
‫ٍ‬
‫ََ َ‬ ‫َ َ َ َٔ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ َ َ َ َ‬
‫ص ْي ٍب َو ِبل ٍل َو َّع ٍار‪ ،‬قال‪َ :‬وكن َوالهلِ َب ْد ِر ًّ ي� َوكن ي ِ� بُّ ُ� ْم‪َ ،‬وكن ق ْد ا ْو َص ِب ِه‪ ،‬فقال‬
‫َ‬ ‫� َع َل َ ي ْٔ� َذ ُن ِ َٔل ْهل َب ْدر َك ُ َ‬ ‫ٓا ِذ ُن ُه فَ ج َ‬
‫ِ ٍ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ ُ ُ ْ َ َ َ َ َٔ ْ ُ َ ْ َ ْ َ ُّ َٔ َّ ُ ُ ْٔ َ ُ َ ْ َ َ نَ ْ ُ ُ ُ ٌ َ ُ ْ َ َ ُ َ ْ َ َ َ َ ُ َ ُ‬
‫س ْيل ْب نُ� ْع ٍرو ـ َو َ ي� ُل‬ ‫ابو سفيان‪ :‬ما رايت كليو ِم قط‪ ،‬انه يوذن ِل ِذ ِه الع ِب ِيد و�ن جلوس ل يلتفت ِإلينا فقال‬
‫ك‪،‬‬ ‫ك‪َ ،‬ف ِإ ْن ُك ْن تُ ْ� ِغ َض ً با� َف ْاغ َض ُبوا َع َل َٔا ْن ُف ِس ُ ْ‬ ‫ِم ْن َر ُج ٍل َما َك َن َٔا ْع َق َ ُل َٔـ‪:‬ا يُّ َ�ا ْال َق ْو ُم ِإ ِ نّ� َوالهلِ َق ْد َٔا َرى َّال ِذي ِ ف ي� ُو ُج ِوه ُ ْ‬
‫ي‬
‫َ َ َ ْ َ َٔ َ َّ َ َ ْ ُ ْ َ ْ تً ْ َ ُْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ َ َ ُ ُْ‬ ‫َٔ‬ ‫َٔ َ ْٔ ُ‬ ‫ي�‪َ ،‬ف َٔا ْ َ‬
‫ع ْال َق ْو ُم َو ُد ِع تُ ْ‬
‫س ُعوا َوا ْبطا ت ْ�‪ ،‬ا َما َوالهلِ ِلا سبقوك ِب ِه ِمن الفض ِل ِف ي�ما ي�ون اشد عليك فو� ِمن ب� ِبك‬ ‫ُد ِ ي َ‬
‫َ َّ َ َ َ َ‬
‫َهذا ال ِذي ت َناف ُسون َعل ْي ِه‬
 ‫�� �� �� �‬

‫حنس‪t‬سےرم�و�یےہسدیناعرم‪t‬کےدہعخالفتںیمایکرمتہبرقیشےکڑب�ےڑب�ےرئوسا�ا�و�رشوی�خامری�الومنمنیےسےنلمٓائے‬
‫�ا�ن ںیم اب فسوای�ن ‪t‬بن رح�ب�‪،‬عرکمہ ‪t‬بن ابوجلہ �‪� ،‬حار�ث ‪t‬بن اشہ�م ا�و�رہسلی ‪t‬بن رمع�وبیھ اشمل ےھت�‪� ،‬اسی اثانمںیھچک‬
‫‪t‬ا�و�رہصبی ر�ومی‪t‬‬
‫�ا�و�رلو�گیھب امریالومنمنی ےس ےنلمیک اخطر�ٓاہپےچن ا�ن ںیم الب�ل ‪t‬بحیش�‪،‬لسام�ن‪t‬فا�رسی�‪،‬عام�ربن ایسر �‬
‫یجےساصاح�ب�(جوبکیھالغ�مر�ہےکچےھت�)شاملےھت�‪،‬سدیناعرم‪t‬کو�ا�نبساصاح�بیکٓامدکیاطال�عوہئیوت�انوہ�ںےنبسےسےلہپ‬
‫موخر�الذکر�اصاح�بوک�اند�ربالھباجیکوینہکو�ہاسبوق�نالا� لوو�نا�و�ر�اہلدب�رمںیےسےھتا�و�رسدیناعرم‪�t‬ا�نیکدحسےزیا�د�ہمیظعتتورکیمرکتے‬
‫تےھ�‪� ،‬اب فسوای�ن‪t‬کویہاب�تانگو�ا�رولعم�موہئیا�و�ربو�لاٹےھںیمےنٓا�جیسیجذلتیھبکںیہندکییھمہول�گاتناظ�رکر�رہےںیہا�و�رغالمو�ں‬
‫کو�اند�ربالیاجاتاہے�‪� ،‬ا�سرپلیہس‪t‬نےوج�ایکلقعدنمٓا�دمیےھتاب فسوای�نا�و�ردیرگرقشیوی�ںوکماخطبوہکرکاہ�ا�ے �وقم�!�الہلیکمسقںیم‬
‫متاہ�ر�ےرہچ�و�ںرپغہصا�و�رناگو�ا�ر�یےکٓاثا�ر�و�اضحوط�رپر�دیھکرہاہو�ںاحلانہکںیہمتد�وسر�و�ںوکالممترکنےےکاجبئےوخ�د�اپےنوسفن�ں‬
‫وکوب�لرکنےںیمپسوپشیرکتےرہےا�و�ریپےھچر�ہ‬
‫کومالمترکناچاہےیویکنہکاہنںییھبدعو�تد�ییئگیھتا�و�رمتںیہیھب�‪،‬مرگتمول�گقح ق‬
‫گےئہکبجو�ہول�گریغبکیسرت�د�دکےد�و�ڑپڑ�ے�ا�و�ر�ٓاگےلکنےئگ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫َ َ َ َ ُ ُ ْ َْ َ ْ ُ ُ َ ْ َ ْ‬
‫ال َه َاد فال َز ُم ُوه‪،‬‬
‫ك َوالهلِ ِإل ما سبقوك ِإلي ِه‪ ،‬فانظروا هذا ِج‬ ‫وك ِب َ�ا تَ َ� ْو َن‪َ ،‬و َل َس ِب َيل َل ُ ْ‬‫ث َّ� َق َال‪ِ :‬إ َّن َه َذا ْال َق ْو َم َق ْد َس َب ُق ُ ْ‬
‫َّ‬ ‫ُ َ َّ َ َ َّ َٔ ْ َ ْ ُ َ ُ ُ ْ َ َ َ شَّ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫ال� َادة‪ ،‬ث َّ� نف َض ث ْو َب ُه فق َام فل ِح َق ِب�لش ِام‬ ‫الهاد و‬ ‫َع َس الهل عز وجل ان ي�زقك ِج‬
‫پرھفرمایایہول�گ ایام�ن النے ںیممت رپبستق ےل ےکچ ا�بوکئی زیچمتاہ�ر�ے ےیل ا�ن رپبستق ےل اجنےیک ابقیںیہن ر�ہیئگ ذہل�اتم ول�گ‬
‫رھاپین‬
‫رک شواید�الہلاعتلٰی تم ولگو�ںوکشاہ�د�تیک تمعن ےسون�ا�زکرتالفی امفا�ترک�د�ے�‪ ،‬پ �‬
‫جاہ�دکی رط�فوتجہ د�و�ا�و�ر�ا�سوک�اپےن ا�وپرلا�ز�م ل‬
‫‪1‬‬
‫چا�د�ر�اٹاھکرکڑھ�ےوہگےئا�و�رجاہ�دمںیرشیکوہنےےکےیلاش�مےلچےئگا�و�رلڑتےوہئےدیہشہوگےئ‬
‫اس‬‫ات ب� َّلش ِام ِب َط ُاع ِون ِ ْع َو َ‬
‫بعضام َ‬
‫َ‬ ‫ويقال‪ :‬قتل ب� يل�موك ‪،‬بعضه‬
‫‪2‬‬
‫�ا�و�رکاہجاتاہےہکہیگنجریمو�کںیمدیہشوہئے�‪،‬بضعےتہکںیہاطعو�نومع�ا�سںیموفا�تاپئی�۔‬

‫�زہریبنامہیزخم�ومی(�ا�مہملساکباھئی�)‬
‫یہیھباح�ر�ثنباشہ�میکرط�حاپےنرفکمںیدشیدتےھ�۔‬
‫�ا�سرط�ححتفہکمےکر�و�زصر�فاچ�ر�افر�ا�دقلتےیکےئگ�۔‬

‫ر� امللوک واالمم�‪۲�۶�۱‬؍�‪، ۴‬حیاۃ الصحابۃ�‪۴�۹‬؍�‪ ،۲‬املفصل ف� یخ‬

‫التار� العرب قبل‬ ‫‪ 1‬مستدرک حامک�‪،۵�۲�۲�۷‬املنتظم ف� ت� یخ‬
‫اسالم�‪۴�۲�۴‬؍�‪ ،۱�۶‬االستیعاب ف� معرفۃ االحصاب �‪۶�۷�۱‬؍�‪ ،۲‬اسدالغابۃ�‪۵�۸�۵‬؍�‪،۲‬حمض الصواب ف� فضائل ٔا يم� ٔ‬
‫املو ي ن‬
‫من� معر ب ن�‬ ‫ي‬
‫الطاب�‪۴�۷�۱‬؍�‪۲‬‬
‫خ‬
‫ن‬
‫الزرقا� عیل املواھب�‪۱�۹�۶‬؍�‪۳‬‬ ‫‪� 2‬ش ح‬
 ‫�� �� �� �‬

‫حو� یط ب‬
‫�‪t‬بندبع�الزع�ٰیاکقوب�لاسال�م‬
‫�‪t‬بندبع�الزع�ٰیکاعتقلرقیشےکاخند�ا�ناعمربنول�یےساھت�‪،‬حو� یط ب‬
‫�‪�t‬اپےنےلیبقےکرئوسامںیےسےھتا�و�رقریشےک‬ ‫حو� یط ب‬
‫�ذ�یاثر�ا�و تم�روم�لرتینولگو�ںںیمامش�رہوتےےھت ��‪،‬د�و�رجالہتیںیمو�ہا�ندعم�و�د�ےدنچ�ٓا� مدوی�ںںیمےسےھتوجکلانھپڑھانجانےتےھت�‪،‬‬
‫ُ َ ْ ُ ن َٔ ُ‬
‫يك� ا َ ب� َم َّم ٍد‬ ‫وحوي ِطب‬
‫‪1‬‬
‫�‪ t‬کیتینکابوحمدمتیھ�۔‬ ‫حو� یط ب‬
‫ِس ِّت ي نَ� َس َن ًة ِ ف� ْ ج َ‬
‫ال ِاه ِل َّي ِة‬ ‫ي‬
‫جبرسو�لالہلﷺےنولگو�ںوک�دعو�توتحدی�د�یوت�ا�سوقتوح� یط ب‬
‫�‪t‬کیرمعساٹھرب�سیکیھت�۔‬
‫�دعو�تقحےنا�ن خرپا�صاثرکایا�و�رانوہ�ںےنیئکرمتہبرش�فاسال�مےسرہب�ہو�رہوناچاہایلنکرہبا�ربون�امہیےکرئسیمکحنبامہیےناہنںی‬
‫�ا�سےساعس�د�تےسرہب�ہدنمہونےےسر�وکا�‪،‬چاننہچو�ہوخ�دبای�نرکتےںیہ‬
‫َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ْ َٔ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ ْ َ ُ ْ نُ ْ َ َ ْ َ َ ف‬
‫ال ِد َينة ِ ي� َع ِام ِه الَّو ِل َدخل َعل ْي ِه ُح َو ْي ِط ُب َم َع َمش َي َخ ٍة ُج ةٍل‪َ :‬ح ِك ي ُ� ْب نُ� ِح َز ٍام ‪َ ,‬و خْم َر َمة‬ ‫فلا و ِ يل مروان ب� ال ِك‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ََ ُ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ُ‬
‫ْب نُ� ن ْوف ٍل‪ ،‬ف َت َح َّدثوا ِع ْن َد ُه ث َّ� تف َّرقوا‪ ،‬ف َدخل َعل ْي ِه ُح َو ْي ِط ٌب َي ْو ًما َب ْع َد ذ ِلك ف َت َح َّدث ِع ْن َد ُه ‪،‬فقال َم ْر َوان‪َ :‬ما ِس ُّنك؟‬
‫ُ‬ ‫اث‪َ ،‬ف َق َال ُح َو ْي ِط ٌب‪ُ :‬‬
‫الهل ْ ُ‬ ‫َ َٔ ْ َ َ ُ َ َ َ َ ُ َ ْ َ ُ تَ َٔ َّ َ ْ َ ُ َ َٔ ُّ َ َّ ْ ُ َ تَّ َ َ َ َ ْ َٔ ْ َ ُ‬
‫ال ْس َت َعان َ‪،‬والهلِ‬ ‫فاخ ب�ه‪ ،‬فقال ل مروان‪� :‬خر ِإسلمك ا ي�ا الشيخ ح� سبقك الحد‬
‫َ َ ْ َ َ ْ ُ ْ ْ َ َ ْ َ َ َّ ُ ُّ َ َ َ ُ ُ ن َٔ ُ َ‬
‫وك َو َي نْ َ� ن‬
‫ا�‬
‫يِ‬ ‫لقد همت ِب� ِإلسل ِم غ ي� مر ٍة ك ذ ِلك يعوق ِ ي� اب‬
‫�‪�t‬اپےند�وسر�ےاسھتوی�ںمیکح‪t‬بنزح�ا�م‬ ‫مریاع�ویہ‪t‬کےدہعخالفتںیمرم�و�ا�ننباحلمکدمیہنونم�ر�ہاکوگ�رنررقم�رہو�اتوحو� یط ب‬ ‫�ا م‬
‫�ا�و�رمزخمہ‪t‬بنونفلےکاستھےنلمےکےیلےئگ�‪ ،‬مر�و�ا�نےنا�نےسوپچاھ�ٓا�پیکرمعایکےہ�؟ �انوہ�ںےناپینرمعتبالئی�‪ ،‬مر�و�ا�نےنزنط�ًا‬
‫�ا�نےساہکبڑ�ےایم�ں�!�ٓا�پےن�اسال�موبق�لرکنےںیماتیناتخریکوی�ںیک�‪،‬بتہےسونجو�ا�نا�ساعس�د�تےکوصح�لںیمٓا�پرپبستقےل‬
‫گےئ�‪ ،‬حو� یط ب‬
‫�‪t‬نے مرفایا�الہلاجناتہےںیمےندعتم�دمرتہباسال�موبق�لرکنےاک�ا�ر�ا�د�ہایکمرگمتاہ�ر�ےو�الد�(حمکنبامہی�)نےےھجمریغ�ت‬
‫�دلاکرجمےھا�سرش�فےسرحم�و�م کراھ�‪،‬‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ َٔ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ َ‬ ‫ُ ُ َ َ َ َ َ‬
‫َو َيقول‪ :‬ت َض ُع �ش َ فك‪َ ،‬وت َد ُع ِد ي نَ� ا َ ب� ِئك ِل ِد ي ٍ ن� ْم َد ٍث‪َ ،‬وت ِص ي ُ� تَ� ِب ًعا؟ قال‪ :‬فا ْسك َت َوالهلِ َم ْر َوان‪َ ،‬ون ِد َم َعل َما كن‬
‫ُ �غَ‬ ‫َٔ َ َ ْ‬ ‫َٔ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ح ُه ُ‬
‫الهل ‪َ ,‬ما كن ل ِق يَ� ِم ْن ا ِبيك ِح ي نَ� ا ْس َل؟ فاز َد َاد َم ْر َوان ًّ ا‬ ‫َق َال َ ُل ثُ َّ‬
‫‪َ �،‬ق َال ُح َو ْي ِط ٌب‪َٔ :‬ا َما َك َن َٔا ْخ َب َ� َك ُع ثْ� َم ُان ‪َ ,‬ر ِ َ‬
‫�و�ہاتہکتاھکہا�سرمعمںیاینمذہبوبق�لرکنامتاہ�ر�یریغ�تےکانمفیےہ�‪ٓ�،‬ابائو�اجد�ا�دکامذہبرت�کرککےمتا�سزع�تا�و�رمرتہبےساہتھ‬
‫� ھدویبوھٹگےوج�ا�سوقتںیہمتوق�مںیماحصلےہ�‪ ،‬مر�و�ا�نہینسرکفر�طاجخلتےسپچ گوہای�‪،‬حو� یط ب‬
‫�‪t‬نےرھپ مرفایااشیدمتںیہولعم�مہن‬
‫اے�‪�،‬ا�سرپمر�و�ا�نا�و�ربیھان�د�موہ�ا�ا�و�ر�ا�سےنرھپبکیھ‬
‫ہوکہاہمت�ر�ےاب�پےنامثع�ن‪t‬بنافع�ن قرپوب�لاسال�مےکرج�مںیمایککایسمتڈھ ئ‬

‫‪ 1‬معجم الصحابۃ للبغوی �‪۱�۹�۷‬؍�‪۲‬‬

 ‫�� �� �� �‬

‫‪1‬‬
‫حو� یط ب‬
‫�‪t‬سےزنط�ٓامزیفگوگتنہیک�۔‬
‫‪t‬ے�ا�سرط�حایب�نایکہے�۔‬ ‫� ن‬ ‫�‪t‬نےسکرط�حزگ�ا�ر�ا�ا�ساکحا�لوخ�دحو� یط ب‬ ‫عبتثوبن�یےسحتفہکمکتاک�زمانہوح� یط ب‬
‫ْ َٔ‬ ‫ال َل ِئ َك َة َت ْق ُت ُل َو تَ ْٔ� ِ ُ‬
‫س َب ْ ي نَ� َّ‬
‫الس َم ِاء َوال ْر ِض‬ ‫ال شْ� ِك ي نَ� َف َر َٔا ْي ُت ِع َب ً�ا‪َ ،‬ر َٔا ْي ُت ْ َ‬ ‫ثُ َّ� َق َال ُح َو ْي ِط ٌب َ‪:‬وَل َق ْد شَ ْ ُ َ ْ ً َ َ ْ ُ‬
‫�دت بدرا مع ِ‬ ‫ِ‬
‫ً ً‬ ‫ٌ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َّ َٔ َ‬
‫ا� َز ْم َنا َر ِاج ِع ي نَ� ِإل َمكة‪ ،‬فا ق ْ� َنا ِب َ�كة َوق َر ْيش ت ْس ِ ُل َر ُجل َر ُجل‪،‬‬
‫َ‬ ‫َٔ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬
‫وع‪َ ،‬و ْل اذ ُك ْر َما َرا ْي ُت‪،‬ف نْ َ‬ ‫َ‬ ‫‪َ ,‬ف ُق ْل ُت‪َ :‬ه َذا َر ُج ٌل َ ْم ُن ٌ‬
‫َ َّت تَ َّ َ ُ ُّ َ َ ُٔ ُ ْ ْ َ َ َ َ ْٔ َ ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ ْ ُ ْ ُ َ ْ َ َ ضَ ْ ُ َ شَ ْ ُ ُّ ْ‬
‫الهل ِإل َما‬ ‫الصل َح َو َمش ْي ُت ِف ِيه ح� �‪ ،‬وك ذ ِلك ا ِر يد ِإالسلم‪ ،‬و ي� ب�‬ ‫�دت‬ ‫فلا كن يوم الدي ِبي ِة ح�ت و ِ‬
‫يت‬‫وو َها ‪َ ,‬ق ْد َرض ُ‬
‫ِ‬ ‫� ِود ِه‪َ ،‬و ُق ْل ُت‪َ :‬ل تَ َ�ى ُق َر ْي ٌش ِم ْن ُ َم َّم ٍد إ َّل َما َي ُس ُٔ‬ ‫ال َد ْيب َي ِة ‪ُ ,‬ك ْن ُت َٔا نَ� َٔا َح َد شُ ُ‬‫ُ ي� ُيد‪َ ،‬ف َ َّلا َك َت ْب َنا ُص ْل َح ْ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َٔ‬
‫ان َداف ْع ُت ُه ِب� َّلر ِاح‬
‫زغو�ہدب�رمںییھبرشمکنیےکاستھاھت�‪،‬مںیےنمشچبوخ�د�دکیاھکہالمئہکٓاسام�نےساتر�رہےںیہںیمےناسیوقتھجمسایلکہا�سٓا�دمی‬ ‫مںی �‬
‫(حمدمﷺ�)کیافحظتیکیئگےہ�‪ ،‬تاہمںیمےنوجکھچ کیداھ�ا�ساکتذکر�ہیسکےسہنایک�‪ ،‬چاننہچمہدبترینتسکشاھککرمہکو�اپسےئگ�‪ ،‬مںی‬
‫ریھٹا�رہا�ا�و�رقریشایکایکد�و�د�وکرکےاسال�موبق�لرکتےرہے�‪ ،‬صحلدحبیہیےکد�نیھبںیمومجو�دتاھ�ا�و�ر�ا�ساعممہلںیمڑب�ھ‬
‫مہکرکممہںیم �‬
‫چڑ�ھرکحہصےلرہاتاھصحلانمہاک�ٓاخر�یوگ�ا�ہیھبںیماھت�ا�و�رمںیےناپےند�لںیماہکقریشوکحمدم(ﷺ) کیرط�فےسوہیدکیانھہوگاجو�ا�ن‬
‫کوبر�اگلاتہے�‪،‬‬
‫َّ َ‬ ‫تَ َّ َ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫ُ ٌ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َّ ف ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِ ي� ْع َر ِة الق ِض َّي ِة َوخ َر َج ْت ق َر ْيش َع ْن َمكة‪ ،‬ك ْن ُت ِف َيم ْن خَ�لف ِب َ�كة‬ ‫َو َّلا ق ِد َم َر ُسول الهلِ صل‬
‫َّ َ ُ‬ ‫ََ ٌ ََ َْ‬ ‫ْ ْ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َٔ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ نَ َ ُ َ ُ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل ِإذا َم ضَ� ال َوق ُت َو ُه َو ثلث‪ ،‬ف َّلا انق َض ِت الثلث‬ ‫س ْيل ْب نُ� ْع ٍرو ِلن ي خْ� ُر َج َر ُسول الهلِ صل‬ ‫ا� و‬
‫َٔ‬ ‫َٔ ْ َ ْ ُ َٔ نَ َ ُ َ ْ ُ ْ نُ َ ْ َ ُ ْ ُ َ ْ َ ضَ �شَ ْ ُ َ َ ْ ُ ْ ْ َ َ نَ َ َ َ َ َ ُ َ َ ُ َّ‬
‫يب الش ْم ُس َوا َح ٌد‬ ‫اقبلت ا� وسيل ب� ع ٍرو فقلت‪ :‬قد م� طك ‪ ,‬فاخرج ِمن بل ِد�‪ ،‬فصاح ي‪ِ �:‬بلل‪ ،‬ل ت ِغ‬
‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫ِم َن ْ ُ‬
‫ال ْس ِ ِل ي نَ� ِب َ�كة ِ َّم ْن ق ِد َم َم َع َنا‬
‫جبرسو�لالہلﷺرمع�ۃاقلاضکےےیلہکمہمظعمرشتیفالئےوتبتہےسرقیشہکمےسابہرچےلےئگ�‪ ،‬یلنکںیما�و�رہسلینبرمع�ومہکرکممہ‬
‫مںیرہےےئگ کہبجرسو�لالہلﷺوک�دیےئوہئےنیتد�نوپ�ر�ےوہجائںیوت�اہنںیہکمےساجنےاکہکںی�‪،‬چاننہچرسیت�ا�د�نوہتے‬
‫ہیںیمےنا�و�رہسلیےنٓا�پےکاپ�ساجکرکاہکہٓا�پیکرش�طوپ�ر�یوہچیکٓا�پا�با�سرہشسےرشتیفےل ئاجںی� �‪ٓ،‬ا�پﷺےناسی‬
‫‪2‬‬
‫�وقتالب�ل‪t‬کاحمک مرفایاکہانم�د�یرک�دیںہکوس�ر�جےنپھچےسےلہپےلہپےنتجاملسم�نریم�ےرمہ�ا�ہٓائےںیہایکیھبہکمںیمہنرہے�۔‬
‫�رماض�نٓاٹھرجہ�یںیمرسو�لالہلﷺےنہکمہمظعمرپپرچماسال�مدنلبکایتوحو� یط ب‬
‫� کرپاییبیتا�ساکحا�لیھبانوہ�ںےنوخ�د�ا�سرط�حایب�ن‬
‫کایہے�۔‬
‫ٔ‬
‫الک�ی ۔متمم الصحابۃ الطبقة الرابعة من الصحابة ممن اسمل عند فتح مكة وما بعد ذلك�‪۴�۴�۳‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 1‬الطبقات ب‬
‫ٔ‬
‫الک�ی ۔متمم الصحابۃ الطبقة الرابعة من الصحابة ممن اسمل عند فتح مكة وما بعد ذلك�‪۴�۴�۳‬؍�‪۱‬‬
‫‪ 2‬الطبقات ب‬
 ‫�� �� �� �‬
‫ْ َ ً َ‬ ‫َْ‬ ‫َّ َّ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬
‫الهل َعل ْي ِه َو َس َل َمكة َع َام الف ْت ِح ِخف ُت خ ْوفا ش ِد ًيدا‬ ‫قال ُح َو ْي ِط ُب ْب نُ� َع ْب ِد ال ُع َّزى‪َّ :‬لا َدخل َر ُسول الهلِ صل‬
‫َ َ َٔ َٔ َ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ْٔ َ‬ ‫فَ خَ َ ْ ُ ْ َ ْ ت َ َ َّ ْ ُ َ ف‬
‫اض َع َ ي� َم ُنون ِف ي َ�ا‪ ،‬ث َّ� ان تَ َ� ْي ُت ِإل َحا ِئ ِط َع ْو ٍف فك ْن ُت ِف ِيه‪ ،‬ف ِإذا ا نَ� ِب� ِب ي� ذ ٍّر‬
‫ال ِ ي� َم َو ِ‬‫�رجت ِمن بي ِ ي� وفرقت ِعي ِ ي‬
‫ُْ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َٔ ُ‬ ‫َ‬ ‫ٌ َ َٔ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ّ َ َ َ َ ْ ن َ َ ْ َ ُ ُ َّ ٌة َ ْ خُ َّ َٔ‬
‫ال ُةل ا َب ًدا نَ� ِف َعة ‪ ,‬ف َّلا َرا ْي ُت ُه َه َر ْب ُت ِم ْن ُه‪ ،‬فقال‪ َ :‬ي� ا َ ب� َم َّم ٍد‪ ،‬قل ُت‪ :‬ل َّب ْيك‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫ال ِغف ِار ِي ‪ ,‬وكن بي ِ ي� وبينه خل‪ ،‬و‬
‫َ َ َ ُ ْ ُ ْ خَ ْ ُ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َٔ ْ َ ٓ ٌ ََٔ‬
‫مالك؟قلت‪ :‬الوف‪ ،‬قال‪ :‬ل خوف عليك‪ ،‬تعال انت ا ِمن ِب�م ِان الهلِ‬
‫حو� یط ب‬
‫�نبدبع�الزع�یےتہکںیہ جبرسو�لالہلﷺحتفہکمےکدعبشرہمںید�اخلوہئےوتجمےھاتناہئیوخ�فوسحم�سوہ�ا�‪،‬مںیاپےنرھگسے‬
‫کنال �ا �و�ر �اپےن ا ہل عوای�لوکخمفلتوفحم�ظ اقم ما�ت ںیم اچنہپ �د یا �ا�و�رخو�دعو�ف ےک اب�غ ںیم انپ�ہ ےل یل�‪� ،‬اچانک ںیم ےن دکیاھکہ‬
‫�ابو�ذ �رغاف�ر�ی ‪t‬مری�یرط�فٓا�رہےںیہریم�ےا�و�ر�ا�نےکد�رمای�نرپ�انید�وسیتیھتنکیلا�سوقتںیماہنںیدیھکرکباھ�گڑھک�اہو�ا�‪�،‬انوہ�ں‬
‫نےاکپ�رکرکاہ�ابوحمدم�ر�کاجئو�‪،‬مںیر�کایگ�‪�،‬انوہ�ںےنوپچاھباھ�گویک�ںرہےوہ�؟ مںیےناہکمتاہ�ر�ےیبنﷺٓاگےئا�نےکوخ�فےس‬
‫باھ�گرہاہو�ں�‪� ،‬ابو�ذ�ر‪t‬نےاہکتما�ناکخو�فہناھکئومتالہلےکدیےئوہئےاما�نںیماممو�نوہ�‪،‬‬
‫َ ٌ َ َ نْ ز َ َ َٔ َ ن‬ ‫ْ َ ْ َ َ نْ ز َ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ ْ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َ ْ َ َ َّ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ‬
‫فرجعت ِإلي ِه وسلت علي ِه‪ ،‬فقال ِ َيل‪ :‬اذهب ِإل م ِ�ِلك‪ ،‬قال‪ :‬فقلت‪ :‬وهل ِ يل س ِبيل ِإل م ِ� ِ يل‪ ،‬والهلِ ما ار ِ ي‬
‫ا�‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َٔ ُ َ َ ْ ت َ ًّ َ تَّ ُٔ ْ قَ َ ُٔ ْ َ َ َٔ ْ ُ ْ َ َ َ َ َّ َ نْ ز َ ُٔ ْ َ َ َ َّ َ َ‬
‫اض َع ش تَّ�‪ ،‬قال‪ :‬فا�جْ َ ْع ِع َيالك‬ ‫ال ل ِف ي� َم َو ِ‬‫ا ِصل ِإل بي ِ ي� حيا ح� ال� فاقتل‪ ،‬او يدخل ع يل م ِ� ِ يل فاقتل‪ ،‬و ِإن ِعي ِ ي‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ‬ ‫َٔ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٔ َٔ ُ ُ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ ف‬
‫َم َعك ِ ي� َم ْو ِض ٍع ‪َ ,‬وا نَ� ا ْبلغ َم َعك َم نْ زِ�لك‪،‬ف َبلغ َم ِ يع َم نْ زِ� ِ يل َو َج َعل ُي َن ِادي َعل َ ب� ِب ي�‪ :‬ان ُح َو ْي ِط َب ا ِم ٌن فل يُ َ� ْج‬
‫یہنسرکمںیا�نےکاپ�سایگ�ا�و�رسال�مایک�‪� ،‬انوہ�ںےناہکچول�اپےنرھگچول�‪ ،‬یںےناہکمری�ےےیلرھگجانےیکوکئیلیبسیھبےہ �الہلیکمسق�!جمےھ‬
‫تویہامگ�نےہہکںیمرھگتک نزد�ہںیہنچنہپاتکس ی تاو�ر�اسےتںیمیسکاملسم�نےکاہتھےسام�ر�اجائو�ں �اگا�و� گر�ارگرھہپچنیھبایگتوکوئیاملسم�نرھگمںی‬
‫ہگجااھکرلوتموکمںیوخ�دمتاہ�ر�ےرھگہپاچن�د�و�ںاگ ‪ ،‬چاننہچو�ہےھجماپےن‬
‫گسھرکجمےھام�ڑ�ڈ�الےاگ�‪� ،‬ابو�ذ�ر‪t‬نےاہک�اپےناب�لوچب�ںوککیس ٹک‬
‫ڑیھچے�‪،‬‬
‫�وک�اما�نلماکچہےا�نوککوئیصخشہن �‬ ‫ساتھےلرکچےلا�و�رلبدن�ٓا�و�ا�زسےہی