NOLI ME TANGERE

Noli me tangere

2021
13 rodriquez sbud. 2 dampalit Malabon city

By: Dr. Jose Rizal

Jhared B. Cacnio
 Kabanata 1-3

Magkakaroon ng engrandeng pagtitipon sa bahay nila Kapitan Tiyago dahil sa pagdating

ni Crisostomo Ibarra mula sa Espanya 7 taon na ang nakalilipas. Sa Europa ninaais ng
kanyang ama na si Don Rafael na mag-aral ang kanyang anak para na rin sa kanilang
Inang bayan. Makikita sa pagdiriwang ang mga tanyag na Kastila. Nandoon din si Padre
Damaso na bukod tanging hindi masaya sa pagdating ng binata. Siya ay nagpapahayag
nang pagkayamot dahil tila hindi binibigyan halaga ang kanyang pag-alis samantalang
20 taon siyang naglingkod sa San Diego.
Dumating ang binate, nakasuot ng itim na Amerikana tanda ng kanyang pagluluksa.
Nakipagkamay siya kay Padre Damaso at sinabi ng binata na “Ikinagagalak ko po na
makita ang matalik na kaibigan ng aking ama “Hindi inabot ng kura ang kamay ng
binata at sinabi na “Paumanhin kahit kailan ay hindi ko naging kaibigan ang iyong
ama.” Lumayo na lamang ang binata, Nakipagkilala sa iba at nakipagkamay at
nakipagkuwentuhan kay Kapitan Tinong.
Maya-maya pa ay nagbigay na ng senyales ang kusinera na handa na ang hapag kainan.
Pinaupo si Crisostomo sa Kabisera. Pinagtalunan pa kung sino ang mauupo sa kabilang
kabisera. Lalong nayamot si Padre Damaso sapagkat ang nataon sa kanyang mangkok
ay panay sabaw, gulay at paa ng manok. Samantalang kay Ibarra napunta ang
masasarap na bahagi ng manok. Nagpahayag ng mga maaanghang na pananalita si
Padre Damaso at ito ay di naman naging linggid sa kabatiran ni Ibarra kaya minabuti na
lamang niya na magpaalam na.
 Kabanata 1-3

Magkakaroon ng engrandeng pagtitipon sa bahay nila Kapitan Tiyago dahil

sa pagdating ni Crisostomo Ibarra mula sa Espanya 7 taon na ang nakalilipas.
Sa Europa ninaais ng kanyang ama na si Don Rafael na mag-aral ang
kanyang anak para na rin sa kanilang Inang bayan. Makikita sa pagdiriwang
ang mga tanyag na Kastila. Nandoon din si Padre Damaso na bukod tanging
hindi masaya sa pagdating ng binata. Siya ay nagpapahayag nang
pagkayamot dahil tila hindi binibigyan halaga ang kanyang pag-alis
samantalang 20 taon siyang naglingkod sa San Diego.
Dumating ang binate, nakasuot ng itim na Amerikana tanda ng kanyang
pagluluksa. Nakipagkamay siya kay Padre Damaso at sinabi ng binata na
“Ikinagagalak ko po na makita ang matalik na kaibigan ng aking ama “Hindi
inabot ng kura ang kamay ng binata at sinabi na “Paumanhin kahit kailan ay
hindi ko naging kaibigan ang iyong ama.” Lumayo na lamang ang binata,
Nakipagkilala sa iba at nakipagkamay at nakipagkuwentuhan kay Kapitan
Tinong.
Maya-maya pa ay nagbigay na ng senyales ang kusinera na handa na ang
hapag kainan. Pinaupo si Crisostomo sa Kabisera. Pinagtalunan pa kung sino
ang mauupo sa kabilang kabisera. Lalong nayamot si Padre Damaso sapagkat
ang nataon sa kanyang mangkok ay panay sabaw, gulay at paa ng manok.
 Samantalang kay Ibarra napunta ang masasarap na bahagi ng manok.
Nagpahayag ng mga maaanghang na pananalita si Padre Damaso at ito ay di
naman naging linggid sa kabatiran ni Ibarra kaya minabuti na lamang niya na
magpaalam na.

Kabanata 4-5

Sinabayan ni Tenyente Guevarra si Crisostomo Ibarra. “Maging mapalad ka nawa ‘di

tulad ng iyong ama sa sinapit niya sa bilangguan.“ Napatingin si Ibarra sa
Tenyente.”Baka po nagkakamali kayo hindi po nakulong ang ama ako.“ Nasabi ito ng
binata una dahil alam nyang mabuting tao ang kanyang ama at pangalawa, walang
nakapaghatid sa kanya ng balita na may ganong pangyayari sa kanyang ama. Sumagot
ang Tenyente na ang pagkakakulong ng kanyang ama ay tanda nang pagiging marangal
nito. Bilang panimula ng kanyang pagsasalaysay. “Killang mabuti at panay sa
kapakanan ng mga Pilipino ang mithi ng inyong ama. Minsan may isang artlyero na
naniningil ng buwis. Ang pagkatao nito ay hindi lingid sa mga taga-San Diego bagamat
hindi maalam sa pagbasa at pagsula, ito ay may puwesto sa pamahalaan dahil ito ay
isang Kastila.Minsan ito ay naniningil ng buwis. May mga batang naglalaro at hinarot
ang artilyero. Sila ay nagsabing ba-be-bi-bo-bu at idinidiin ang dalawang huling pantig.
Nagalit ang artilyero at ang dalawang bata ay sasaktan. Napadaan noon si Don Rafael at
pinagtanggol niya ang 2 bata. Naitulak niya nang hindi sinasadya ang artilyero ngunit
ito ay nawalan ng balanse kaya ito ay bumagsak. Tumama ang ulo sa bato na naging
dahilan nang pagkamatay nito. Nakulong ang iyong ama. Doon naglabasan ang kanyang
lihim na kaaway, mga huwad na testigo na nagpadiin sa kanyang kaso. Kinakitaan daw
siya ng mga subersibong babasahin at idinagdad din ang hindi niya pangungimpisal
kaya siya ay pinaratangan na Erehe at Filibustero. Marahil ay hindi pinaalam ng iyong
ama ang kanyang kalagayan upang hindi ka mag-alala. Sinabi ng Tenyente, “Hanggang
dito na lamang ang aking maisasalaysay sayo magtanong ka na lamang kay Kapitan
 Tiyago.” Umuwi si Ibarra sa kanyang tinitirhan. Doon, labis siyang nalungkot na may
kasamang kirot. Napagtanto niyang habang siya pala ay nasa ibang bansa na nag-aaral
na dumadalo kung minsan sa mga masasayang pagtitipon ang kaniya palang ama ay
naghihirap sa bilangguan sa Pilipinas

Kabanata 4-5

Sinabayan ni Tenyente Guevarra si Crisostomo Ibarra. “Maging mapalad ka nawa ‘di

tulad ng iyong ama sa sinapit niya sa bilangguan.“ Napatingin si Ibarra sa
Tenyente.”Baka po nagkakamali kayo hindi po nakulong ang ama ako.“ Nasabi ito ng
binata una dahil alam nyang mabuting tao ang kanyang ama at pangalawa, walang
nakapaghatid sa kanya ng balita na may ganong pangyayari sa kanyang ama. Sumagot
ang Tenyente na ang pagkakakulong ng kanyang ama ay tanda nang pagiging
marangal nito. Bilang panimula ng kanyang pagsasalaysay. “Killang mabuti at panay
sa kapakanan ng mga Pilipino ang mithi ng inyong ama. Minsan may isang artlyero na
naniningil ng buwis. Ang pagkatao nito ay hindi lingid sa 6 mga taga-San Diego
bagamat hindi maalam sa pagbasa at pagsula, ito ay may puwesto sa pamahalaan dahil
ito ay isang Kastila.Minsan ito ay naniningil ng buwis. May mga batang naglalaro at
hinarot ang artilyero. Sila ay nagsabing ba-be-bi-bo-bu at idinidiin ang dalawang
huling pantig. Nagalit ang artilyero at ang dalawang bata ay sasaktan. Napadaan noon
si Don Rafael at pinagtanggol niya ang 2 bata. Naitulak niya nang hindi sinasadya ang
artilyero ngunit ito ay nawalan ng balanse kaya ito ay bumagsak. Tumama ang ulo sa
bato na naging dahilan nang pagkamatay nito. Nakulong ang iyong ama. Doon
naglabasan ang kanyang lihim na kaaway, mga huwad na testigo na nagpadiin sa
kanyang kaso. Kinakitaan daw siya ng mga subersibong babasahin at idinagdad din
ang hindi niya pangungimpisal kaya siya ay pinaratangan na Erehe at Filibustero.
Marahil ay hindi pinaalam ng iyong ama ang kanyang kalagayan upang hindi ka mag-
alala. Sinabi ng Tenyente, “Hanggang dito na lamang ang aking maisasalaysay sayo
magtanong ka na lamang kay Kapitan Tiyago.” Umuwi si Ibarra sa kanyang tinitirhan.
Doon, labis siyang nalungkot na may kasamang kirot. Napagtanto niyang habang siya
pala ay nasa ibang bansa na nag-aaral na dumadalo kung minsan sa mga masasayang
pagtitipon ang kaniya palang ama ay naghihirap sa bilangguan sa Pilipinas

Kabanata 6
Ipinakilala rito si Kapitan Tiyago at ang kaniyang pinagdaanan upang umangat sa buhay.
Napangasawa niya si Donya Pia Alb.Anim na taon na silang kasal ngunit hindi pa binibiyayaan
ng anak. Sila ay lumapit kay Padre Damaso at nagwikang mamanata sila sa Nuestra Senor de
Salambaw, San Pascual Bailon at Santa. Clara. Sinunod ito ng mag-asawa at hindi nga nagtagal
ay nagdalangtao si Donya Pia. Simula nang magdalangtao ang ginang humina ang kanyang
pangangatawan at tila naging masasakitin, kaya nang isilang si Maria Clara kasabay nito ang
pagpanaw ng kaniyang ina. Lumaki ang batang si Maria sa pangangalaga ni Tiya Isabel. Sabay
na lumaki ang batang si Maria at Crisostomo kaya mga bata pa lamang ang mga ito ay
ipinagkasundo na ng kani-kanilang ama na sa pagdating ng panahon ay itatakda ang kanilang
kasal.

Kabanat 6
Ipinakilala rito si Kapitan Tiyago at ang kaniyang pinagdaanan upang umangat sa
buhay. Napangasawa niya si Donya Pia Alb.Anim na taon na silang kasal ngunit hindi
pa binibiyayaan ng anak. Sila ay lumapit kay Padre Damaso at nagwikang mamanata
sila sa Nuestra Senor de Salambaw, San Pascual Bailon at Santa. Clara. Sinunod ito
ng mag-asawa at hindi nga nagtagal ay nagdalangtao si Donya Pia. Simula nang
magdalangtao ang ginang humina ang kanyang pangangatawan at tila naging
masasakitin, kaya nang isilang si Maria Clara kasabay nito ang pagpanaw ng kaniyang
ina. Lumaki ang batang si Maria sa pangangalaga ni Tiya Isabel. Sabay na lumaki ang
 batang si Maria at Crisostomo kaya mga bata pa lamang ang mga ito ay
ipinagkasundo na ng kani-kanilang ama na sa pagdating ng panahon ay itatakda ang
kanilang kasal.

Kabanata 7-10
Ito ang unang pagkikita ni Crisostomo Ibarra at Maria Clara sa loob ng pitong taon, Habang
nasa Espanya si Ibarra si Maria ay nasa Beateryo. Dumalaw ang binata sa dalaga at sila ay
nagbalik tanaw ng kanilang pag-uusap sa Asotea. Naitanong ng dalaga kung may inibig daw ba
ang binata sa loob ng 7 taon. Sumagot si Ibarra na “Sumumpa ako sa bangkay ng aking ina na
ikaw lamang ang aking babaeng iibigin at mamahalin.” Ipinakita pa nito ang alala ni Maria na
dahon ng sambong na nakatago sa kanyang pitaka. Bagamat ito ay tuyo na, naroon pa rin ang
masayang alala nito. Ipinakita naman ni Maria ang kaisa-isang sulat pamamaalam na binigay ni
Ibarra sa kanya. Nakasaad sa liham na ito ang dahilan ng kanyang pag-alis na minarapat ng
kanyang ama na sa ibang bansa siya mag-aral upang dumukal ng karunungan na maari niyang
magamit sa pagtatanggol sa inang bayan.Dahil sa sulat na ito ay naala ni Ibarra ang dahilan ng
pag-uwi niya ng Pilipinas, ang dalawin ang labi ng kanyang ama. Kaya siya ay nagpaalam agad
kay Maria Clara dahil may mahalaga pa siyang aasikasuhin sapagkat bukas ay Araw ng Patay.
Nagpaalam si Ibarra maging kay Kapitan Tiyago at Tiya Isabel. Ipinag-utos ni Kapitan Tiyago
kay Maria Clara na magtulos ng kandila para sa ligtas na paglalakbay ng binata.
Sa Daanan, nagkasalubong ang karwahe ni Padre Damaso at ni Ibarra. Napagmunimuni ni
Ibarra ang kawalan ng pagbabago ng San Diego.Tulad pa rin ng dati ang kalsadang maputik
kapag umulan at maalikabok kapag umaraw. Napansin din niya na nandoon pa rin ang bakal na
kanyang binaluktot dahil naisip niya na maaaaring may maakisidente rito. Wala man lang
nakasisip na ito ay tanggalin. Sa kabila ng karukhaan nito, Nasalubong din niya ang magagarang
karwahe at Victoria lulan ang mga Kastilang nananahan na noon sa San Diego. Nagkasalubong
nga si Ibarra at Padre Damaso dahil sa iniwan ni Ibarra ay doon nagtungo ang kura. Nagsabi
itong kakausapin niya nang masinsinan si Kapitan Tiyago sila ay nag-usap sa kuwarto ng walang
nakakarinig Ito ay tumagal ng ilang oras. Pagbukas ng pinto ay nagwika ang kura mahaba pa
ang paglalakbay. Kaagad naman pumunta si Kapitan Tiyago sa altar at pinatay ang sindi ng
kandila na kanyang iniutos para sa kaligtasan ni Ibarra. Sa kabilang dako, sa kumbento may
mga kurang nag-uusap at nagwikang “Mabuti naman pala si Ibarra.
Mapag-aalaman sa alamat ng San Diego ang mga Ibarra ang pinakamayaman dahil sa galing sa
angkan nila ang itinturing na nagmamay-ari ng mga lupain mula sa Kastilang matatas
managalog, kay Don Saturnino patungo kay Don Rafael Ibarra na ama ni Crisostomo.

Kabanata 7-10
Ito ang unang pagkikita ni Crisostomo Ibarra at Maria Clara sa loob ng pitong taon, Habang nasa
Espanya si Ibarra si Maria ay nasa Beateryo. Dumalaw ang binata sa dalaga at sila ay nagbalik
tanaw ng kanilang pag-uusap sa Asotea. Naitanong ng dalaga kung may inibig daw ba ang binata
sa loob ng 7 taon. Sumagot si Ibarra na “Sumumpa ako sa bangkay ng aking ina na ikaw lamang
ang aking babaeng iibigin at mamahalin.” Ipinakita pa nito ang alala ni Maria na dahon ng
sambong na nakatago sa kanyang pitaka. Bagamat ito ay tuyo na, naroon pa rin ang masayang
alala nito. Ipinakita naman ni Maria ang kaisa-isang sulat pamamaalam na binigay ni Ibarra sa
kanya. Nakasaad sa liham na ito ang dahilan ng kanyang pag-alis na minarapat ng kanyang ama
na sa ibang bansa siya mag-aral upang dumukal ng karunungan na maari niyang magamit sa
pagtatanggol sa inang bayan.Dahil sa sulat na ito ay naala ni Ibarra ang dahilan ng pag-uwi niya
ng Pilipinas, ang dalawin ang labi ng kanyang ama. Kaya siya ay nagpaalam agad kay Maria
Clara dahil may mahalaga pa siyang aasikasuhin sapagkat bukas ay Araw ng Patay. Nagpaalam
si Ibarra maging kay Kapitan Tiyago at Tiya Isabel. Ipinag-utos ni Kapitan Tiyago kay Maria
Clara na magtulos ng kandila para sa ligtas na paglalakbay ng binata.
Sa Daanan, nagkasalubong ang karwahe ni Padre Damaso at ni Ibarra. Napagmunimuni ni Ibarra
ang kawalan ng pagbabago ng San Diego.Tulad pa rin ng dati ang kalsadang maputik kapag
umulan at maalikabok kapag umaraw. Napansin din niya na nandoon pa rin ang bakal na
kanyang binaluktot dahil naisip niya na maaaaring may maakisidente rito. Wala man lang
nakasisip na ito ay tanggalin. Sa kabila ng karukhaan nito, Nasalubong din niya ang magagarang
karwahe at Victoria lulan ang mga Kastilang nananahan na noon sa San Diego. Nagkasalubong
nga si Ibarra at Padre Damaso dahil sa iniwan ni Ibarra ay doon nagtungo ang kura. Nagsabi
itong kakausapin niya nang masinsinan si Kapitan Tiyago sila ay nag-usap sa kuwarto ng walang
nakakarinig Ito ay tumagal ng ilang oras. Pagbukas ng pinto ay nagwika ang kura mahaba pa
ang paglalakbay. Kaagad naman pumunta si Kapitan Tiyago sa altar at pinatay ang sindi ng
kandila na kanyang iniutos para sa kaligtasan ni Ibarra. Sa kabilang dako, sa kumbento may mga
kurang nag-uusap at nagwikang “Mabuti naman pala si Ibarra.
Mapag-aalaman sa alamat ng San Diego ang mga Ibarra ang pinakamayaman dahil sa galing sa
angkan nila ang itinturing na nagmamay-ari ng mga lupain mula sa Kastilang matatas
managalog, kay Don Saturnino patungo kay Don Rafael Ibarra na ama ni Crisostomo.

KABANATA 11-21
1. Ang makapangyarihan sa Batikano ay ang Papa(Pope) , Sa San Diego naman ay ang mga kura,
at kung ang namumuno sa Quirinale ay ang hari sa Italya, sa San Diego naman ay ang alperes ng
guardia sibil. Tulad doon, laganap din ang samaan ng loob sa San Diego dahil sa gustong
makontrol ng isa ang isa.
2. Nagtungo si Ibarra sa sementeryo kasama ang kanilang matandang utusan ngunit napag-
alaman nila na wala na doon ang bangkay ng kanyang ama dahil sa ito ay pinahukay ng
tinaguriang Padre Garrote. Napag-alaman ito ni Ibarra sa isang sepulturero, sasaktan sana ito ni
Ibarra ngunit napag-isipan niya na isa lamang sawimpalad ang sepulturero dahil ito ay
sumunod lang sa ipinag-utos ng kura. Dali-daling lumabas si Crisostomo sa sementeryo Sa
labasan may nakasalubong siyang naka abito at ito ay kanyang dinaluhong at itinaas ang bisig.
Napagkamalan niya si Padre Salvi ang gumawa ng ganito sa kanyang ama. Dali-dali niyang
ibinaba nang magsabi ang kura na hindi siya ang may gawa non kundi si Padre Damaso.
3. Ipinakilala si Anastacio sa dalawang taguri, bilang Pilosopo sa mga nakapag-aral at baliw sa
mga hindi nakapag-aral. May angking galing at talino ang Ginoo kaya naman natakot ang
kanyang ina sa maaaring kahinatnan ng kanyang anak, kaya pinapili ng ina si Tasyo na
magpapari kung siya ay mag-aaral at kundi papasok ng simbahan ay manatili na lamang sa
bahay. Mas pinili ni Tasyo ang huli. Una dahil siya ay may kasintahan at ang higit sa lahat ayaw
niyang magpari. Lumipas ang panahon, pumanaw ang ina ni Tasyo at nagpakasal sa iba ang
kasintahan. Minabuti na lamang niya ang magbasa ng iba’t ibang aklat na naging daan sa
pagkakahasa ng kanyang kaisipan.
4. Nakita ni Pilosopo Tasyo ang magkapatid na Basilio at Crispin sa malapit sa kumbento. Sinabi
niyang inaantay sila ng kanilang ina at ito ay naghanda ng hapunang pangkura. Hindi maaring
 umuwi sa araw na iyon si Crispin sapagkat may nawawalang dalawang onsa sa kumbento at
ayon sa sakristan mayor hindi siya maaaring umuwi habang hindi ito naibabalik. Nasa
kampanaryo ang magkapatid at masinsinang pinag-uusapan ang kanilang sitwasyon. Hanggang
sa dumating ang sakristan mayor at pinaghihila si Crispin upang mailayo sa kanyang Kaka.
Sinabihan din si Basilio na hindi siya maaaring umuwi habang walang ika-10 ng gabi. Kaya
pagkaalis ng sakristan mayor at ni Crispin. Dali-daling gumawa ng paraan si Basilio upang
makatakas sa kumbento upang mapagbigay alam sa kanyang ina ang nangyari.
5. Sa kabilang dako, masayang naghahanda nang masarap na hapunan si Sisa. Ang inang
nagtataglay ng likas na kagandahan ngunit unti-unting pumupusyaw dahil sa hirap ng buhay
dagdag pa ang pananakit ng kanyang asawang balasubas na si Pedro. Umuwi ng araw na iyon si
Pedro dahil sa alam niyang sahod ng mga anak, Matapos na ubusin ang masasarap na pagkain
ay muling nagpaalam ang ama at nagbilin na ipagtira siya ng piso sa sahod ng mga anak.
6. Makalipas ang ilang oras, dumating si Basilio na may dugo sa noo. Hindi dinetalye ang
pangyayarti sa ina. Sinabi lamang niyang naiwan si Crispin sa kumbento dahil sa
napagbintangan ito. Hindi na siya kumain sa sobrang pag-iisip sa mga nangyari. Sa kanyang
pagtulog siya ay binangungot na pinahihirapan ng kura at sakristan mayor ang kanyang kapatid.
Nang siya ay magising sinabi niya sa kanyang ina na sunduin na kinabukasan si Crispin at sinabi
niya ang kanyang plano na mamamasukan siya bilang tagapastol kay G. Ibarra at patuturuan
niyang mag-aral bumasa at sumulat si Crispin kay Piliosopo Tasyo.
7. Kinabukasan, nagdasal muna sa kanilang altar si Sisa upang maligtas sa anumang
kapahamakan ang anak at hiniling din niya na maipagsama niya pauwi si Crispin. Matapos ang
pag-usal ng panalangin nagtungo si Sisa sa kumbento para sunduin si Crispin ngunit ayon sa
sakristan mayor wala na rin ang bata dahil tumakas din kagabi. “Ang mabuti pa ay umuwi ka na
sa bahay dahil sa pinabigay alam ko na kaninang umaga sa kuwartel ang ginawa ng iyong anak”
ang wika ng sakristan mayor kay Sisa.
8. Nagkausap si Crisostomo Ibarra at ang guro ng bayan. Batid kasi ni Ibarra na tinutulungan
din ito ng kanyang ama. Matutunghayan din natin na si Don Rafael ang tumangkilik noon sa
guro at nagbigay rin ng ilang pangangailangan nito. Naihinga ng guro ang suliranin sa pagtuturo
kaya nakaisip ng solusyon si Ibarra ang pagpapatayo ng paaralan sa San Diego.
9. Nagkaroon ng Pulong sa Tribunal. Ito ay binubuo ng Conservador ang matatanda, at ang
liberal ang mga kabataan. Nagkaroon ng pagpupulong para sa gagawin sa araw ng Pista ng San
 Diego ngunit mayamaya lamang may dumating na kautusan kung ano ang minarapat ng kura
para sa araw ng kapistahan ang siyang masusunod.
10. Tulad ng sabi ng sakristan mayor ipinagbigay alam nila sa mga guwardiya sibil ang pangyayari sa
kumbento kaya nang umuwi si Sisa nakita niyang magulong-magulo ang kanilang tahanan. Nang makita
ng mga sibil si Sisa siya ay pinagsama sa kuwartel. Nanatili siya ng ilang oras sa piitan. Dumating ang
alperes at nalaman ang tungkol kay Sisa at ang paratang ng kura ipinag-utos na palayain ang ginang.
Gawa-gawa lamang daw ng kura ang nawawala sa kumbento. Nang siya ay pauwi na sa kanilang bahay
siya ay pinag-uusapan na sa bayan, Pagdating ng bahay dinatnan niya ang magulong lugar. Kinabukasan.
Nakita na si Sisa na 11 kumakanta, sumasayaw at kinakausap ang kalikasan sabi nga. Malamang naawa sa
Kanya si Bathala kaya nagpadala ito ng angel at ang naisp na lunas sa nanguari kay Sisa ay ang paglimot

Kabanat 11-21

1. Ang makapangyarihan sa Batikano ay ang Papa(Pope) , Sa San Diego naman ay

ang mga kura, at kung ang namumuno sa Quirinale ay ang hari sa Italya, sa San
Diego naman ay ang alperes ng guardia sibil. Tulad doon, laganap din ang samaan
ng loob sa San Diego dahil sa gustong makontrol ng isa ang isa.
2. Nagtungo si Ibarra sa sementeryo kasama ang kanilang matandang utusan ngunit
napag-alaman nila na wala na doon ang bangkay ng kanyang ama dahil sa ito ay
pinahukay ng tinaguriang Padre Garrote. Napag-alaman ito ni Ibarra sa isang
sepulturero, sasaktan sana ito ni Ibarra ngunit napag-isipan niya na isa lamang
sawimpalad ang sepulturero dahil ito ay sumunod lang sa ipinag-utos ng kura.
Dali-daling lumabas si Crisostomo sa sementeryo Sa labasan may nakasalubong
siyang naka abito at ito ay kanyang dinaluhong at itinaas ang bisig. Napagkamalan
niya si Padre Salvi ang gumawa ng ganito sa kanyang ama. Dali-dali niyang
ibinaba nang magsabi ang kura na hindi siya ang may gawa non kundi si Padre
Damaso.
3. Ipinakilala si Anastacio sa dalawang taguri, bilang Pilosopo sa mga nakapag-aral
at baliw sa mga hindi nakapag-aral. May angking galing at talino ang Ginoo kaya
naman natakot ang kanyang ina sa maaaring kahinatnan ng kanyang anak, kaya
pinapili ng ina si Tasyo na magpapari kung siya ay mag-aaral at kundi papasok ng
simbahan ay manatili na lamang sa bahay. Mas pinili ni Tasyo ang huli. Una dahil
siya ay may kasintahan at ang higit sa lahat ayaw niyang magpari. Lumipas ang
panahon, pumanaw ang ina ni Tasyo at nagpakasal sa iba ang kasintahan. Minabuti
na lamang niya ang magbasa ng iba’t ibang aklat na naging daan sa pagkakahasa
ng kanyang kaisipan.
4. Nakita ni Pilosopo Tasyo ang magkapatid na Basilio at Crispin sa malapit sa
kumbento. Sinabi niyang inaantay sila ng kanilang ina at ito ay naghanda ng
hapunang pangkura. Hindi maaring umuwi sa araw na iyon si Crispin sapagkat
may nawawalang dalawang onsa sa kumbento at ayon sa sakristan mayor hindi
siya maaaring umuwi habang hindi ito naibabalik. Nasa kampanaryo ang
magkapatid at masinsinang pinag-uusapan ang kanilang sitwasyon. Hanggang sa
dumating ang sakristan mayor at pinaghihila si Crispin upang mailayo sa kanyang
Kaka. Sinabihan din si Basilio na hindi siya maaaring umuwi habang walang ika-
10 ng gabi. Kaya pagkaalis ng sakristan mayor at ni Crispin. Dali-daling gumawa
ng paraan si Basilio upang makatakas sa kumbento upang mapagbigay alam sa
kanyang ina ang nangyari.
5. Sa kabilang dako, masayang naghahanda nang masarap na hapunan si Sisa. Ang
inang nagtataglay ng likas na kagandahan ngunit unti-unting pumupusyaw dahil sa
hirap ng buhay dagdag pa ang pananakit ng kanyang asawang balasubas na si
Pedro. Umuwi ng araw na iyon si Pedro dahil sa alam niyang sahod ng mga anak,
 Matapos na ubusin ang masasarap na pagkain ay muling nagpaalam ang ama at
nagbilin na ipagtira siya ng piso sa sahod ng mga anak.
6. Makalipas ang ilang oras, dumating si Basilio na may dugo sa noo. Hindi
dinetalye ang pangyayarti sa ina. Sinabi lamang niyang naiwan si Crispin sa
kumbento dahil sa napagbintangan ito. Hindi na siya kumain sa sobrang pag-iisip
sa mga nangyari. Sa kanyang pagtulog siya ay binangungot na pinahihirapan ng
kura at sakristan mayor ang kanyang kapatid. Nang siya ay magising sinabi niya sa
kanyang ina na sunduin na kinabukasan si Crispin at sinabi niya ang kanyang plano
na mamamasukan siya bilang tagapastol kay G. Ibarra at patuturuan niyang mag-
aral bumasa at sumulat si Crispin kay Piliosopo Tasyo.
7. Kinabukasan, nagdasal muna sa kanilang altar si Sisa upang maligtas sa
anumang kapahamakan ang anak at hiniling din niya na maipagsama niya pauwi si
Crispin. Matapos ang pag-usal ng panalangin nagtungo si Sisa sa kumbento para
sunduin si Crispin ngunit ayon sa sakristan mayor wala na rin ang bata dahil
tumakas din kagabi. “Ang mabuti pa ay umuwi ka na sa bahay dahil sa pinabigay
alam ko na kaninang umaga sa kuwartel ang ginawa ng iyong anak” ang wika ng
sakristan mayor kay Sisa.
8. Nagkausap si Crisostomo Ibarra at ang guro ng bayan. Batid kasi ni Ibarra na
tinutulungan din ito ng kanyang ama. Matutunghayan din natin na si Don Rafael
ang tumangkilik noon sa guro at nagbigay rin ng ilang pangangailangan nito.
Naihinga ng guro ang suliranin sa pagtuturo kaya nakaisip ng solusyon si Ibarra
ang pagpapatayo ng paaralan sa San Diego.
9. Nagkaroon ng Pulong sa Tribunal. Ito ay binubuo ng Conservador ang
matatanda, at ang liberal ang mga kabataan. Nagkaroon ng pagpupulong para sa
gagawin sa araw ng Pista ng San Diego ngunit mayamaya lamang may dumating
 na kautusan kung ano ang minarapat ng kura para sa araw ng kapistahan ang
siyang masusunod.
10. Tulad ng sabi ng sakristan mayor ipinagbigay alam nila sa mga guwardiya sibil
ang pangyayari sa kumbento kaya nang umuwi si Sisa nakita niyang magulong-
magulo ang kanilang tahanan. Nang makita ng mga sibil si Sisa siya ay pinagsama
sa kuwartel. Nanatili siya ng ilang oras sa piitan. Dumating ang alperes at nalaman
ang tungkol kay Sisa at ang paratang ng kura ipinag-utos na palayain ang ginang.
Gawa-gawa lamang daw ng kura ang nawawala sa kumbento. Nang siya ay pauwi
na sa kanilang bahay siya ay pinag-uusapan na sa bayan, Pagdating ng bahay
dinatnan niya ang magulong lugar. Kinabukasan. Nakita na si Sisa na 11
kumakanta, sumasayaw at kinakausap ang kalikasan sabi nga. Malamang naawa sa
Kanya si Bathala kaya nagpadala ito ng angel at ang naisp na lunas sa nanguari kay
Sisa ay ang paglimot

Kabanata 22- 25
Magkakaroon ng isang piknik na inihanda ni Crisostomo Ibarra. Ito ay binubuo
nila Maria Clara kasama ang ibang kadalagahan, magulang, babaeng utusan at
ang mga kalalakihang nanliligaw sa kanila. Inimbitahan din ni Ibarra si Padre
Salvi at ang Alperes.
Sa pangingisda ng mga kababaihan at kalalakihan ay may nangyaring hindi
maganda ngunit ito ay natapos din dahil sa kabayanihang ginawa ng piloto ng
bangka. Nagkaroon ng mga palaro sa kagubatan at hindi inaasahan ni Ibarra ang
sagot ng Gulong ng Kapalaran sa itatayo niyang paaralan. Nagulat din ang lahat
sa pagdating ng isang baliw at ng mga guwardiya sibil sa paghahanap sa Piloto
dahil daw sa pambubugbog sa kura.
Nagtungo si Crisostomo Ibarra sa bahay ni Pilosopo Tasyo upang isangguni ang
paaralang kanyang ipapatayo. Inabutan ng binata ang matanda na sumusulat sa
paraang jeroglifico. Ayon sa pilosopo siya ay sumusulat para sa susunod na
salinlahi, upang ang mga ito ay may mabasa at magwikang hindi lahat noong
panahon na iyon ay natutulog na tulad niya na mulat sa malagim na kalagayan ng
lipunan. Nagbigay ng dalawang payo ang pilosopo ito ay ang “Humingi ka ng
payo sa mga kura, alperes at matataas na tao sa lipunan, Bagamat hindi maganda
ang ibibigay nilang payo, pero dapat mong isipin na ang paghingi ng payo ay
hindi nangangahukugan ng pagsunod.” Ang ikalawa ay “Huwag kang hihingi ng
payo sa akin kailanman sapagkat ituturing ka nilang kaaway at aakalain na isang
baliw”. Ikinumpara rin ng Pilosopo si Ibarra sa isang kawayan kaya nananatiling
nakatayo sa kanyang kinatatayuan ay dahil sa marunong itong yumukod kapag
may malakas na hangin na paparating. Ganon din sa isang rosas na nakatanim sa
isang paso. Ang halaman daw na ito ay kinailangan niyang lagyan ng patpat
upang may sasandalan ng saganon ay manatiling matikas sa pagkakatao.

Kabanata 22- 25
Magkakaroon ng isang piknik na inihanda ni Crisostomo Ibarra. Ito ay binubuo
nila Maria Clara kasama ang ibang kadalagahan, magulang, babaeng utusan at ang
mga kalalakihang nanliligaw sa kanila. Inimbitahan din ni Ibarra si Padre Salvi at
ang Alperes.
Sa pangingisda ng mga kababaihan at kalalakihan ay may nangyaring hindi
maganda ngunit ito ay natapos din dahil sa kabayanihang ginawa ng piloto ng
 bangka. Nagkaroon ng mga palaro sa kagubatan at hindi inaasahan ni Ibarra ang
sagot ng Gulong ng Kapalaran sa itatayo niyang paaralan. Nagulat din ang lahat sa
pagdating ng isang baliw at ng mga guwardiya sibil sa paghahanap sa Piloto dahil
daw sa pambubugbog sa kura.
Nagtungo si Crisostomo Ibarra sa bahay ni Pilosopo Tasyo upang isangguni ang
paaralang kanyang ipapatayo. Inabutan ng binata ang matanda na sumusulat sa
paraang jeroglifico. Ayon sa pilosopo siya ay sumusulat para sa susunod na
salinlahi, upang ang mga ito ay may mabasa at magwikang hindi lahat noong
panahon na iyon ay natutulog na tulad niya na mulat sa malagim na kalagayan ng
lipunan. Nagbigay ng dalawang payo ang pilosopo ito ay ang “Humingi ka ng payo
sa mga kura, alperes at matataas na tao sa lipunan, Bagamat hindi maganda ang
ibibigay nilang payo, pero dapat mong isipin na ang paghingi ng payo ay hindi
nangangahukugan ng pagsunod.” Ang ikalawa ay “Huwag kang hihingi ng payo sa
akin kailanman sapagkat ituturing ka nilang kaaway at aakalain na isang baliw”.
Ikinumpara rin ng Pilosopo si Ibarra sa isang kawayan kaya nananatiling nakatayo
sa kanyang kinatatayuan ay dahil sa marunong itong yumukod kapag may malakas
na hangin na paparating. Ganon din sa isang rosas na nakatanim sa isang paso. Ang
halaman daw na ito ay kinailangan niyang lagyan ng patpat upang may sasandalan
ng saganon ay manatiling matikas sa pagkakatao.

Kabanata 26-30
Bisperas pa lamang ng Pista ng San Diego ay naghanda na ang lahat.
Marami ng dekorasyon, musika at may mga nagpapaputok na rin. Sa kabila
ng paghahandang ito at sa di kalayuan sa bahay ni Ibarra ay inihahanda
 naman ang kanyang paaralan. Pinuri ng lahat ang pinapatayong paaralan
ni Ibarra at nagsabi ang kura na siya ay gawing padrino dito at maglalagay
ng unang bato, dahil dito naisip ni Ibarra na tila hindi totoo ang mga nasabi
ni Pilosopo Tasyo tungkol sa kura. Ngunit para kay Tasyo ay alalahanin ni
Ibarra ang sinabi ni Balagtas na kung ang isasalubong sa iyong pagdating
ay masayang mukha at may pakitang giliw lalong pakaingatan kaaway na
lihim.
Sa pagtatakipsilim ay makikita ang malaking handaan kila Kapitan Tiyago.
Sinamahan naman ni Crisostomo Ibarra ang mga kadalaghan sa
pamamasyal sa liwasan. Nakita nila ang isang ketongin at nahabag si Maria
Clara kaya ibinigay niya ang laket na galling sa kanyang ama. Bukod sa
ketongin ay nakita muli nila si Sisa na hinuhuli dahil ito raw ay nangggulo.
Naging magarbo ang pagdiriwang ng Pista ng San Diego. Mula sa mga
prusisyon at kanilang kasuotan. Sinabi ni Pilosopo Tasyo na ito raw ay pag-
aaksaya lamang dahil maraming naghihirap. Di-mahulugang karayom ang
simbahan. Matagal na hinintay ang Alkalde upang maumpisahan na ang
misa at ang magsasalita sa araw na iyon ay si Padre Damaso na animo’y
may binabalak na gawin.

Kabanata 26-30
Bisperas pa lamang ng Pista ng San Diego ay naghanda na ang lahat.
Marami ng dekorasyon, musika at may mga nagpapaputok na rin. Sa
kabila ng paghahandang ito at sa di kalayuan sa bahay ni Ibarra ay
 inihahanda naman ang kanyang paaralan. Pinuri ng lahat ang
pinapatayong paaralan ni Ibarra at nagsabi ang kura na siya ay gawing
padrino dito at maglalagay ng unang bato, dahil dito naisip ni Ibarra na
tila hindi totoo ang mga nasabi ni Pilosopo Tasyo tungkol sa kura.
Ngunit para kay Tasyo ay alalahanin ni Ibarra ang sinabi ni Balagtas na
kung ang isasalubong sa iyong pagdating ay masayang mukha at may
pakitang giliw lalong pakaingatan kaaway na lihim.
Sa pagtatakipsilim ay makikita ang malaking handaan kila Kapitan
Tiyago. Sinamahan naman ni Crisostomo Ibarra ang mga kadalaghan sa
pamamasyal sa liwasan. Nakita nila ang isang ketongin at nahabag si
Maria Clara kaya ibinigay niya ang laket na galling sa kanyang ama.
Bukod sa ketongin ay nakita muli nila si Sisa na hinuhuli dahil ito raw
ay nangggulo.
Naging magarbo ang pagdiriwang ng Pista ng San Diego. Mula sa mga
prusisyon at kanilang kasuotan. Sinabi ni Pilosopo Tasyo na ito raw ay
pag-aaksaya lamang dahil maraming naghihirap. Di-mahulugang
karayom ang simbahan. Matagal na hinintay ang Alkalde upang
maumpisahan na ang misa at ang magsasalita sa araw na iyon ay si
Padre Damaso na animo’y may binabalak na gawin.
KABANATA 31-39
Ipinagdiriwang ang kapistahan ng San Diego kung saan si Padre Damaso ang naatasang magmisa. Sa
kanyang sermon ay hinaluan niya nang pagpapasaring sa naging buhay ni Don Rafael Ibarra. Kaya
 hindi ito natiis ni Ibarra at siya ay umalis sa kanyang kinauupuan. Lumapit sa kanya si Elias at
nagbigay ng babala, “Wag kang lalapit sa bato na ihuhugos, wag kang lulusong sa hukay at wag kang
lalayo sa kura”
Pagkatapos ng misa, nagsitungo ang mga kilalang tauhan sa pinapatayong paaralan ni Ibarra upang
saksihan ang Paghuhugos sa unang bato. Sinunod ni Ibarra ang mga bilin ni Elias, hindi na sana siya
baba sa hukay ngunit napilitan siya dahil na rin sa hiling ng alkalde. Nang siya ay bababa na sa
hukay tila isang aksidente, napatid ang tali at bumagsak ang bato na kung saan naunang bumasgsak
ang isang nagngangalang Taong Madilaw na siyang kinasawi nito.
Umuwi si Ibarra sa kanila dahil narumhan ang kanyang kasuotan. Sinadya siya roon ni Elias at
nagsabi kailangang mag-ingat ni Ibarra dahil sa kanyang mga lihim na kaaway. Ayon kay Elias,
kailangang mag-ingat si Ibarra alang-alang sa Inang–bayan.
Sa Pananghalian, sa bahay nila Kapitan Tiyago, muling nagpahayag nang hindi magagandang
pananalita si Padre Damaso ukol kay Don Rafael kung kaya’t hindi na nakatiis si Crisostomo at
naambaan niya ng patalim ang kura.
Naging paksa ang pangyayari, may kumampi kay P. Damaso at may pumanig din kay Ibarra.
Kumalat din ang balita na hindi na matutuloy ang pagpapatayo ng paaralan. Labis na naapektuhan si
Maria Clara sa pangyayari dahil sa kinausap siya ni Kapitan Tiyago na ninanais ni P. Damaso na
hindi na matuloy ang pag-iisang dibdib nila Ibarra at Maria Clara dahil pinaratanan ng
Ekskomunyon si Ibarra.
Naging panauhin nila Kapitan Tiyago ang Kapitan Heneral. Nagkausap ang Heneral at si Ibarra na
kung saan hinangaan ng Kastila ang binata. Nagpahayag din ang Kamahalan kay Kapitan Tiyago na
handa siyang maging padrino sa ikakasal, Kaya tila nalagay sa nag-uumpugang bato si Kapitan
Tiyago sa pagitan ng Heneral at ng kura.
Ginanap ang isa sa tampok tuwing pista ang Prusisyon kung ang lahat ay masasaya, Nandoong
nagmumukmok si Donya Consolacion ang asawa ng Alperes dahil tulad ng dati pinagbawalan siyang
lumabas ng bahay ng kanyang asawa. Dahil sa nakakulong lang sa bahay ang Donya pinagbuntunan
niya ng galit si Sisa, Nandoon pinapasayaw at pinaaawit niya ang baliw. Sabay hampas ng latigo
kapag may hindi siya nagugustuhan. Ilang saglit pa ay dumating ang Alperes at ipinag-utos na
bihisan, pakainin at patulugin si Sisa dahil sa kinabukasan ay ipagsasama ni Ibarra sa Maynila ang
pobreng ginang upang ipagamot

KABANATA 31-39
Ipinagdiriwang ang kapistahan ng San Diego kung saan si Padre Damaso ang naatasang magmisa. Sa
kanyang sermon ay hinaluan niya nang pagpapasaring sa naging buhay ni Don Rafael Ibarra. Kaya
hindi ito natiis ni Ibarra at siya ay umalis sa kanyang kinauupuan. Lumapit sa kanya si Elias at
nagbigay ng babala, “Wag kang lalapit sa bato na ihuhugos, wag kang lulusong sa hukay at wag kang
lalayo sa kura”
Pagkatapos ng misa, nagsitungo ang mga kilalang tauhan sa pinapatayong paaralan ni Ibarra upang
saksihan ang Paghuhugos sa unang bato. Sinunod ni Ibarra ang mga bilin ni Elias, hindi na sana siya
baba sa hukay ngunit napilitan siya dahil na rin sa hiling ng alkalde. Nang siya ay bababa na sa
hukay tila isang aksidente, napatid ang tali at bumagsak ang bato na kung saan naunang bumasgsak
ang isang nagngangalang Taong Madilaw na siyang kinasawi nito.
Umuwi si Ibarra sa kanila dahil narumhan ang kanyang kasuotan. Sinadya siya roon ni Elias at
nagsabi kailangang mag-ingat ni Ibarra dahil sa kanyang mga lihim na kaaway. Ayon kay Elias,
kailangang mag-ingat si Ibarra alang-alang sa Inang–bayan.
Sa Pananghalian, sa bahay nila Kapitan Tiyago, muling nagpahayag nang hindi magagandang
pananalita si Padre Damaso ukol kay Don Rafael kung kaya’t hindi na nakatiis si Crisostomo at
naambaan niya ng patalim ang kura.
Naging paksa ang pangyayari, may kumampi kay P. Damaso at may pumanig din kay Ibarra.
Kumalat din ang balita na hindi na matutuloy ang pagpapatayo ng paaralan. Labis na naapektuhan si
Maria Clara sa pangyayari dahil sa kinausap siya ni Kapitan Tiyago na ninanais ni P. Damaso na
hindi na matuloy ang pag-iisang dibdib nila Ibarra at Maria Clara dahil pinaratanan ng Ekskomunyon
si Ibarra.
Naging panauhin nila Kapitan Tiyago ang Kapitan Heneral. Nagkausap ang Heneral at si Ibarra na
kung saan hinangaan ng Kastila ang binata. Nagpahayag din ang Kamahalan kay Kapitan Tiyago na
handa siyang maging padrino sa ikakasal, Kaya tila nalagay sa nag-uumpugang bato si Kapitan
Tiyago sa pagitan ng Heneral at ng kura.
Ginanap ang isa sa tampok tuwing pista ang Prusisyon kung ang lahat ay masasaya, Nandoong
nagmumukmok si Donya Consolacion ang asawa ng Alperes dahil tulad ng dati pinagbawalan siyang
lumabas ng bahay ng kanyang asawa. Dahil sa nakakulong lang sa bahay ang Donya pinagbuntunan
niya ng galit si Sisa, Nandoon pinapasayaw at pinaaawit niya ang baliw. Sabay hampas ng latigo
kapag may hindi siya nagugustuhan. Ilang saglit pa ay dumating ang Alperes at ipinag-utos na
 bihisan, pakainin at patulugin si Sisa dahil sa kinabukasan ay ipagsasama ni Ibarra sa Maynila ang
pobreng ginang upang ipagamot

Kabanata 40-48
Kinagabihan may palabas sa plasa. Nandoon ang mga kilalang tauhan at kahit Ekskomulgado si Ibarra,
siya ay kabilang din sa mga panauhin. Lumapit si Padre Salvi upang utusan si Don Felipo na paalisin si
Ibarra at kung hindi siya susundin. Siya ang aalis. Sumagot ang Don na “wala po akong magagawa kung
iyan po ang inyong ibig, ngunit di ko po maaaring paalisin si Ibarra dahil di naman siya nanggugulo at
malaki ang ambag nito.” Hindi na sinabi ni Don Felipo ang huling dahilan sa kura kaya kahit ayaw umalis
ng kura siya ay napilitang umalis. Nagkaroon ng kaguluhan sa plasa. Hindi mapakali si Padre Salvi kaya’t
kahit siya ay nasa kumbento na ay sinadya niya ang bahay nila Maria Clara upang tingnan ang dalaga.
Nang mamataan niya ito. Napanatag na ang kura at dali-dali na rin siyang umuwi ng bahay. Nagtungo si
Elias kay Ibarra upang magsabing siya ay tutungo sa Batangas at ibinalita niyang maysakit si Maria Clara.
Bukod kay Elias naging panauhin din ni Ibarra si Lucas nanghihingi ito ng limos dahil sa pagkakasawi ng
kanyang kapatid sa araw ng paghuhugos dahil sa nagmamadali si Ibarra sinabi na lamang niya na
bumalik na lang sa ibang araw ang panauhin. Dumating sa bahay nila Kapitan Tiyago ang mag-asawang
De Espadaña upang gamutin ang maysakit na dalaga. Mapagtatanto natin na huwad ang pagiging
manggagamot ni Don Tiburcio De Espadaña dahil sa sinamantala lamang ito ni Donya Victorina upang
kahit paano ay kumita ng salapi. Isang indyo ang Donya at naging kastila dahil sa pagpapakasal kay Don
Tiburcio na matagal na niyang pinangarap ang mabago ang kanyang nasyonalidad. Maysakit si Maria
Clara gaya nang ibinalita ni Elias kay Ibarra. Madalas na bumibisita si Padre Salvi sa dalaga at ayon sa
kura ang pangungumpisal at ang pagkakaroon nang malinis na kaluluwa ang isa sa dahilan upang
gumaling ang sinumang maysakit. Nakipagtipan si Elias kay Kapitan Pablo ang pinuno ng pinag-uusig.
Hinihikayat nila ang isa’t isa. Sinabi ni Elias na sumama na si Kapitan Pablo sa kanya sa kapatagan,
samantala hinihikayat din ni Kapitan Pablo si Elias na manatili sa kabundukan. Naikuwento ni Elias na
may kaibigan siyang malapit sa Kapitan Heneral sinabi nitong ipaparating niya ang mga hinaing ng mga
pinag-uusig kay Ibarra, sumagot ang matanda na hindi raw siya maniniwala na sila ay pakikinggan ni
Ibarra. Napagkasunduan nila na kapag dininig ni Ibarra ang hinaing ng pinaguusig si Kapitan Pablo ay
sasama kay Elias sa kapatagan upang mamuhay ng normal ngunit kapag hindi, si Elias ay aanib sa mga
pinag-uusig. Isa sa pasaring na ipinaabot ng nobela ay may sabungan, ngunit walang paaralan sa San
Diego. Nagsadya dito si Lucas upang mangalap ng mga tauhan para sa pag-aalsang gagawin na ayon sa
kanya ay si Ibarra ang may pakana. Nakumbinsi ni Lucas na umanib si Pedro na may utang na loob kay
Ibarra dahil pinagamot ng binata si Sisa sa Maynila. Nakausap din ni Lucas ang magkapatid na Bruno at
Tarsilo na aanib rin dahil sa kabayarang ibibigay at upang makaganti sa mga sibil.
Nagkaroon ng alitan sina Donya Victorina at Donya Consolacion ng minsang mamasyal ang mag-asawang
de Espadaña sa San Diego. Kahit hindi magkasundo ang alperes at si Donya Consolacion, ipinagtanggol
din ng alperes ang kanyang asawa. Kaya ganoon na lang ang galit ni Donya Victorina, pakiramdam niya ay
napahiya siya ng lubusan dahil dito minarapat niyang hamunin ng duwelo ni Linares ang alperes.
Kabanata 40-48
Kinagabihan may palabas sa plasa. Nandoon ang mga kilalang tauhan at kahit Ekskomulgado si Ibarra,
siya ay kabilang din sa mga panauhin. Lumapit si Padre Salvi upang utusan si Don Felipo na paalisin si
Ibarra at kung hindi siya susundin. Siya ang aalis. Sumagot ang Don na “wala po akong magagawa kung
iyan po ang inyong ibig, ngunit di ko po maaaring paalisin si Ibarra dahil di naman siya nanggugulo at
malaki ang ambag nito.” Hindi na sinabi ni Don Felipo ang huling dahilan sa kura kaya kahit ayaw umalis
ng kura siya ay napilitang umalis. Nagkaroon ng kaguluhan sa plasa. Hindi mapakali si Padre Salvi kaya’t
kahit siya ay nasa kumbento na ay sinadya niya ang bahay nila Maria Clara upang tingnan ang dalaga.
Nang mamataan niya ito. Napanatag na ang kura at dali-dali na rin siyang umuwi ng bahay. Nagtungo si
Elias kay Ibarra upang magsabing siya ay tutungo sa Batangas at ibinalita niyang maysakit si Maria Clara.
Bukod kay Elias naging panauhin din ni Ibarra si Lucas nanghihingi ito ng limos dahil sa pagkakasawi ng
kanyang kapatid sa araw ng paghuhugos dahil sa nagmamadali si Ibarra sinabi na lamang niya na bumalik
na lang sa ibang araw ang panauhin. Dumating sa bahay nila Kapitan Tiyago ang mag-asawang De
Espadaña upang gamutin ang maysakit na dalaga. Mapagtatanto natin na huwad ang pagiging
manggagamot ni Don Tiburcio De Espadaña dahil sa sinamantala lamang ito ni Donya Victorina upang
kahit paano ay kumita ng salapi. Isang indyo ang Donya at naging kastila dahil sa pagpapakasal kay Don
Tiburcio na matagal na niyang pinangarap ang mabago ang kanyang nasyonalidad. Maysakit si Maria
Clara gaya nang ibinalita ni Elias kay Ibarra. Madalas na bumibisita si Padre Salvi sa dalaga at ayon sa
kura ang pangungumpisal at ang pagkakaroon nang malinis na kaluluwa ang isa sa dahilan upang
gumaling ang sinumang maysakit. Nakipagtipan si Elias kay Kapitan Pablo ang pinuno ng pinag-uusig.
Hinihikayat nila ang isa’t isa. Sinabi ni Elias na sumama na si Kapitan Pablo sa kanya sa kapatagan,
samantala hinihikayat din ni Kapitan Pablo si Elias na manatili sa kabundukan. Naikuwento ni Elias na
may kaibigan siyang malapit sa Kapitan Heneral sinabi nitong ipaparating niya ang mga hinaing ng mga
pinag-uusig kay Ibarra, sumagot ang matanda na hindi raw siya maniniwala na sila ay pakikinggan ni
Ibarra. Napagkasunduan nila na kapag dininig ni Ibarra ang hinaing ng pinaguusig si Kapitan Pablo ay
sasama kay Elias sa kapatagan upang mamuhay ng normal ngunit kapag hindi, si Elias ay aanib sa mga
pinag-uusig. Isa sa pasaring na ipinaabot ng nobela ay may sabungan, ngunit walang paaralan sa San
Diego. Nagsadya dito si Lucas upang mangalap ng mga tauhan para sa pag-aalsang gagawin na ayon sa
 kanya ay si Ibarra ang may pakana. Nakumbinsi ni Lucas na umanib si Pedro na may utang na loob kay
Ibarra dahil pinagamot ng binata si Sisa sa Maynila. Nakausap din ni Lucas ang magkapatid na Bruno at
Tarsilo na aanib rin dahil sa kabayarang ibibigay at upang makaganti sa mga sibil.
Nagkaroon ng alitan sina Donya Victorina at Donya Consolacion ng minsang mamasyal ang mag-
asawang de Espadaña sa San Diego. Kahit hindi magkasundo ang alperes at si Donya Consolacion,
ipinagtanggol din ng alperes ang kanyang asawa. Kaya ganoon na lang ang galit ni Donya Victorina,
pakiramdam niya ay napahiya siya ng lubusan dahil dito minarapat niyang hamunin ng duwelo ni Linares
ang alperes.

Kabanata 49-50
Tulad nang pangako ni Elias kay Kapitan Pablo siya ay nakipagtipan
kay Ibarra upang iparating ang hinaing ng mga pinag-uusig. Lulan ng
isang bangka ang magkaibigan ay nag-usap sa gitna ng lawa. Hindi
naging magkaisa ang kanilang kurukuro at kaisipan hingil sa mga
pinag-uusig. Kung kaya’t upang mahikayat ni Elias si Ibarra sa
kaniyang paniniwala minabuti niyang isalaysay ang kaawa-awang
sinapit ng kanyang kaanak, sa kabila nang pagkakabatid ni Ibarra sa
dinanas ng nuno ni Elias. si Ibarra ay nagpaabot ng kalungkutan sa
kausap ngunit hindi pa rin siya nakumbinsi ni Elias. Dahil dito
malungkot na nagpaalam si Elias kay Ibarra.

Kabanata 49-50
Tulad nang pangako ni Elias kay Kapitan Pablo siya ay nakipagtipan kay
Ibarra upang iparating ang hinaing ng mga pinag-uusig. Lulan ng isang
bangka ang magkaibigan ay nag-usap sa gitna ng lawa. Hindi naging
magkaisa ang kanilang kurukuro at kaisipan hingil sa mga pinag-uusig. Kung
 kaya’t upang mahikayat ni Elias si Ibarra sa kaniyang paniniwala minabuti
niyang isalaysay ang kaawa-awang sinapit ng kanyang kaanak, sa kabila nang
pagkakabatid ni Ibarra sa dinanas ng nuno ni Elias. si Ibarra ay nagpaabot ng
kalungkutan sa kausap ngunit hindi pa rin siya nakumbinsi ni Elias. Dahil
dito malungkot na nagpaalam si Elias kay Ibarra.

Kabanata 51-53
Mahigpit ang utos ni Donya Victorina na hamunin ni Linares ng duwelo ang Alperes kung hindi
ay isisiwalat nito ang tunay na pagkatao ng binata. PInagsisihan niya ang kanyang pakikiisa sa
Donya sa kanyang pagyayabang at pagsisinungaling sa harap nila Padre Damaso, Kapitan
Tiyago at Maria Clara. Tulad nang napagkasunduan tinipan ni Lucas ang magkapatid na Bruno
at Tarsilo sa libingan. Nagmamadali siyang nagbigay ng tagubilin para sa paglusob sa kuwarel
kinabukasan sa ganap na ika-8 ng gabi ang hudyat na putok ng baril at ang pagsigaw ng “Viva
Crisostomo Ibarra”. Mabilisan siyang nagpaalam upang maitaboy ang kausap dahil pakiramdam
niya na may sumusunod sa kanyang anino. Ilang saglit lumabas ang anino at nagsabing gusto
nitong makipaglaro ng mga baraha sa mga patay. Upang mapagpasyahan kung sino ang dapat
manatili sa kanilang dalawa sa nasabing lugar. Sila ay naglaro ng baraha at kung sino ang
mananalo siya ang may karapatang maiwan sa nasabing lugar. Natalo ni Lucas ang anino, kung
kaya’t ang anino ang siyang umalis at nanatili si Lucas sa libingan. Kinaumagahan, kumalat ang
balita tungkol sa mga ilaw na nakita sa libingan ng nakaraang gabi.

Kabanata 51-53
Mahigpit ang utos ni Donya Victorina na hamunin ni Linares ng duwelo ang Alperes
kung hindi ay isisiwalat nito ang tunay na pagkatao ng binata. PInagsisihan niya ang
kanyang pakikiisa sa Donya sa kanyang pagyayabang at pagsisinungaling sa harap nila
Padre Damaso, Kapitan Tiyago at Maria Clara. Tulad nang napagkasunduan tinipan ni
Lucas ang magkapatid na Bruno at Tarsilo sa libingan. Nagmamadali siyang nagbigay ng
tagubilin para sa paglusob sa kuwarel kinabukasan sa ganap na ika-8 ng gabi ang hudyat
na putok ng baril at ang pagsigaw ng “Viva Crisostomo Ibarra”. Mabilisan siyang
nagpaalam upang maitaboy ang kausap dahil pakiramdam niya na may sumusunod sa
kanyang anino. Ilang saglit lumabas ang anino at nagsabing gusto nitong makipaglaro ng
mga baraha sa mga patay. Upang mapagpasyahan kung sino ang dapat manatili sa
kanilang dalawa sa nasabing lugar. Sila ay naglaro ng baraha at kung sino ang mananalo
siya ang may karapatang maiwan sa nasabing lugar. Natalo ni Lucas ang anino, kung
kaya’t ang anino ang siyang umalis at nanatili si Lucas sa libingan. Kinaumagahan,
kumalat ang balita tungkol sa mga ilaw na nakita sa libingan ng nakaraang gabi.

Kabanta 54-56
Nagpunta sa bahay ng Alperes si Padre Salvi upang isiwalat ang isang lihim
na ayon sa kura ay mula sa isang babaaeng nangumpisal sa kanya.
Pinaghahanda ng kura ang alperes dahil may nagplano raw na lusubin ang
kuwartel at ang kumbento upang patayin ang lahat ng mga kastila.
Samantala humahangos na dumating si Elias sa bahay ni Ibarra. Ibinalita
nang dumating na magkakaroon ng pag-aalsa mamayang gabi at siya ang
ituturo na pinuno. Sinabi rin niyang mas makabubuti na siya ay umalis.
Kaya’t nang makumbinsi ni Elias si Ibarra sila ay nagtulungang magligpit.
Sa kanilang pag-aayos may nakitang isang papeles na kung saan
nakapirma ang nagngangalang PEDRO EIBARRAMENDIA. Tinanong ni
Elias kay Ibarra kung sino ang taong ito. Sinabi ni Ibarra na ito ay kanyang
nuno. Sa pagkakataong iyon nabatid ni Elias na ang tao palang ninanais
niyang paghigantihan na nagdulot nang kasawian ng kanyang angkan ay si
Ibarra. Kumuha niya ng patalim upang itarak niya ito kay Ibarra ngunit
 hindi niya ito itinuloy bagkus siya ay gulong-gulo ang isip na umalis sa
bahay ni Ibarra.
Kinagabihan, minarapat ni Padre Salvi na siya ay nasa bahay nila Maria
Clara pagsumapit ang ikawalo ng gabi. Ang mga tauhan sa tahanan ay
naghahapunan. Ilang saglit pa ay dumating si Ibarra na ikinagulat lalo ng
kura. Mayamaya pa ay malalakas na tunog ng punglo ang kanilang narinig.
Dali-daling umalis si Ibarra na hindi na nagpaalam kaninoman. Sumunod
naman ang malakas na katok ng alperes ang narinig ng lahat . “Padre, kura!
Magsilabas na kayo at tapos na ang pag-aalsa.”

Kabanta 54-56
Nagpunta sa bahay ng Alperes si Padre Salvi upang isiwalat ang isang lihim
na ayon sa kura ay mula sa isang babaaeng nangumpisal sa kanya.
Pinaghahanda ng kura ang alperes dahil may nagplano raw na lusubin ang
kuwartel at ang kumbento upang patayin ang lahat ng mga kastila. Samantala
humahangos na dumating si Elias sa bahay ni Ibarra. Ibinalita nang dumating
na magkakaroon ng pag-aalsa mamayang gabi at siya ang ituturo na pinuno.
Sinabi rin niyang mas makabubuti na siya ay umalis. Kaya’t nang
makumbinsi ni Elias si Ibarra sila ay nagtulungang magligpit. Sa kanilang
pag-aayos may nakitang isang papeles na kung saan nakapirma ang
nagngangalang PEDRO EIBARRAMENDIA. Tinanong ni Elias kay Ibarra
kung sino ang taong ito. Sinabi ni Ibarra na ito ay kanyang nuno. Sa
 pagkakataong iyon nabatid ni Elias na ang tao palang ninanais niyang
paghigantihan na nagdulot nang kasawian ng kanyang angkan ay si Ibarra.
Kumuha niya ng patalim upang itarak niya ito kay Ibarra ngunit hindi niya ito
itinuloy bagkus siya ay gulong-gulo ang isip na umalis sa bahay ni Ibarra.
Kinagabihan, minarapat ni Padre Salvi na siya ay nasa bahay nila Maria Clara
pagsumapit ang ikawalo ng gabi. Ang mga tauhan sa tahanan ay
naghahapunan. Ilang saglit pa ay dumating si Ibarra na ikinagulat lalo ng
kura. Mayamaya pa ay malalakas na tunog ng punglo ang kanilang narinig.
Dali-daling umalis si Ibarra na hindi na nagpaalam kaninoman. Sumunod
naman ang malakas na katok ng alperes ang narinig ng lahat . “Padre, kura!
Magsilabas na kayo at tapos na ang pag-aalsa.”

KABANATA 57 –58 KATAPUSAN

Naging mahigpit ang mga sibil sa pakikitungo nila sa San Diego. Hindi nila
pinalalampasan kanila ring pinaghihigpitan pati na ang mga bata. Dumating ang
kura at nang tanungin ito ng Alperes hinggil kay Ibarra, lalo niya itong iginiit sa
nagawang kasalanan. Hindi lingid sa kaalaman ng lahat na nagawa lamang ito ni
Ibarra bilang paghihiganti sa ginawa sa kaniyang ama. Samantala, walang
makuhang impormasyon ang mga guwardiya sibil kay Tarsilo kaya siya ay
pinarusahan na paglublob sa balon na tinatawag na timbain. Paulit-ulit nila itong
ginawa hanggang sa mamatay ito. Ang mga pamilya ng mga nabilanggo ay lubos
na nagdadalamhati sa sinapit ng kanilang kaanak. Nang palabasin ang mga
bilanggo kasama si Ibarra, tanging galit ang ipinakita ng tao sa kaniya. Napansin
nilang sa lahat ng bilanggo’y si Ibarra lamang ang walang gapos. Kung kaya’t sila
ay nagwika na kung sino pa ang may sala ay siya pa ang walang gapos.
 KABANATA 57 –58 KATAPUSAN
Naging mahigpit ang mga sibil sa pakikitungo nila sa San Diego. Hindi nila
pinalalampasan kanila ring pinaghihigpitan pati na ang mga bata. Dumating ang kura at
nang tanungin ito ng Alperes hinggil kay Ibarra, lalo niya itong iginiit sa nagawang
kasalanan. Hindi lingid sa kaalaman ng lahat na nagawa lamang ito ni Ibarra bilang
paghihiganti sa ginawa sa kaniyang ama. Samantala, walang makuhang impormasyon
ang mga guwardiya sibil kay Tarsilo kaya siya ay pinarusahan na paglublob sa balon na
tinatawag na timbain. Paulit-ulit nila itong ginawa hanggang sa mamatay ito. Ang mga
pamilya ng mga nabilanggo ay lubos na nagdadalamhati sa sinapit ng kanilang kaanak.
Nang palabasin ang mga bilanggo kasama si Ibarra, tanging galit ang ipinakita ng tao sa
kaniya. Napansin nilang sa lahat ng bilanggo’y si Ibarra lamang ang walang gapos. Kung
kaya’t sila ay nagwika na kung sino pa ang may sala ay siya pa ang walang gapos.

Kabanata 59
Kumalat na ang balita sa Maynila tungkol sa naganap na kaguluhan. Naging usapan naman sa
ibang kumbento na pilibustero ang mga mag-aaral sa Ateneo. Hindi naman mapakali si Kapitan
Tinong mula sa Tondo na minsang tumulong kay Ibarra. Dahil dito, nagalit ang asawa niyang si
Tinchang dahil dapat ay nasa Kapitan-Heneral ang kaniyang katapatan at hindi sa mga
pilibustero. Dumating si Don Primitivo at pinayuhan si Kapitan Tinong na sunugin ang lahat ng
kasulatan na mayroon siya kay Ibarra at bigyan ng munting regalo ang Kapitan Heneral. Usap-
usapan din sa Intramuros ang nangyaring pag-aaklas. Marami ang nagsasabing taksil si Ibarra
dahil sa nangyari. Sinabi pang ang paaralan ay para lamang sa mga plano nito.
Kabanata 59
Kumalat na ang balita sa Maynila tungkol sa naganap na
kaguluhan. Naging usapan naman sa ibang kumbento na
 pilibustero ang mga mag-aaral sa Ateneo. Hindi naman
mapakali si Kapitan Tinong mula sa Tondo na minsang
tumulong kay Ibarra. Dahil dito, nagalit ang asawa niyang si
Tinchang dahil dapat ay nasa Kapitan-Heneral ang kaniyang
katapatan at hindi sa mga pilibustero. Dumating si Don
Primitivo at pinayuhan si Kapitan Tinong na sunugin ang lahat
ng kasulatan na mayroon siya kay Ibarra at bigyan ng munting
regalo ang Kapitan Heneral. Usap-usapan din sa Intramuros ang
nangyaring pag-aaklas. Marami ang nagsasabing taksil si Ibarra
dahil sa nangyari. Sinabi pang ang paaralan ay para lamang sa
mga plano nito.

KABANATA 60 – 62
Dumating ang mga De Espadaña sa bahay ni Kapitan Tiago at napag-usapan ang kasal ni Maria
Clara at Linares. Pumayag naman si Kapitan Tiago dahil si Linares ay tagapayo ng Kapitan
Heneral. Kinabukasan, napuno ng bisita ang bahay ni Tiago kung kaya’t si Maria Clara ay
nagpunta ng azotea. Nakita niya ang isang bangkang ang lulan ay si Ibarra at si Elias. Nag-usap
si Ibarra at Maria Clara at agad din namang bumalik sa bangka at umalis. Inalok ni Ibarra si
Elias na sumama sa ibang bansa at magturingan silang magkapatid ngunit hindi pumayag si
Elias. Sa kanilang paglalakbay, tinugis sila ng mga guardiya sibil kaya sinabi ni Elias kay Ibarra
na magtago sa mga damong nasa bangka. Tumalon si Elias sa ilog at pinagbabaril ito ng mga
sibil sa pag-aakalang si Ibarra ito. Lumitaw ang dugo sa lawa kung kaya’t umalis na ang mga
guardiya at sinabing patay na ito. Agad na kumalat ang balita sa San Diego at nabatid ni Maria
 Clara. Sinabi niyang ngayong patay na si Ibarra, dalawa na lamang ang kaniyang pagpipilian.
Ang mamatay o ang pumasok sa kumbento bilang mongha. Awang-awa si Padre Damaso sa
sinapit ni Maria Clara at sinabing mayroon ngang Diyos na nagpaparusa. Hiniling niyang siya
na lamang ang pahirapan imbis na si Maria Clara.
KABANATA 60 – 62
Dumating ang mga De Espadaña sa bahay ni Kapitan Tiago at napag-usapan ang kasal ni Maria
Clara at Linares. Pumayag naman si Kapitan Tiago dahil si Linares ay tagapayo ng Kapitan
Heneral. Kinabukasan, napuno ng bisita ang bahay ni Tiago kung kaya’t si Maria Clara ay
nagpunta ng azotea. Nakita niya ang isang bangkang ang lulan ay si Ibarra at si Elias. Nag-usap
si Ibarra at Maria Clara at agad din namang bumalik sa bangka at umalis. Inalok ni Ibarra si Elias
na sumama sa ibang bansa at magturingan silang magkapatid ngunit hindi pumayag si Elias. Sa
kanilang paglalakbay, tinugis sila ng mga guardiya sibil kaya sinabi ni Elias kay Ibarra na
magtago sa mga damong nasa bangka. Tumalon si Elias sa ilog at pinagbabaril ito ng mga sibil
sa pag-aakalang si Ibarra ito. Lumitaw ang dugo sa lawa kung kaya’t umalis na ang mga
guardiya at sinabing patay na ito. Agad na kumalat ang balita sa San Diego at nabatid ni Maria
Clara. Sinabi niyang ngayong patay na si Ibarra, dalawa na lamang ang kaniyang pagpipilian.
Ang mamatay o ang pumasok sa kumbento bilang mongha. Awang-awa si Padre Damaso sa
sinapit ni Maria Clara at sinabing mayroon ngang Diyos na nagpaparusa. Hiniling niyang siya na
lamang ang pahirapan imbis na si Maria Clara.

KABANATA 63
Noche Buena ng araw na iyon kaya nagdesisyon si Basilio na umuwi sa kanila upang
makasama ssa kapaskuhan ang kanyang ina, Bagamat ikaika pa ay sapikitan siyang
nagpaalam sa pamilyang nag-aruga sa kanya. Nalungkot ang kanyang pinagpaalaman
ngunit naintindihan nila na marapat lang na magkita ang mag-ina sa araw 29 ng
Kapaskuhan. Umuwi si Basilio at dinatnan niya ang kasnilang bahay na
magulongmagulo. Sa nayon nalaman niya ang nangyari sa kanyang ina. Hinanap niya
ito at natagpuan naman niya agad. Ngunit hindi nakilala ng ina ang kanyang anak,
Nagtatakbo si Sisa at hinabol ito ni Basilio. May isang babae ang pinukol ng bato si
Basilio dahil sa inakala nito na hinaharot lamang ang baliw. Dahil dito may tila sugat sa
noo ang bata. Nakarating sa libingan ng mga Ibarra si Sisa at ipiniid ang pinto.
Sumampa sa bakod si Basilio upang makapasok sa libingan. Dahil masakit pa ang
kanyang paa. Hindi naging maganda ang bagsak niya sandalian siyang nawalan ng
malay, Nakita ni Sisa ang batang nakahundusay. Nilapitan niya ito, kinalong at niyakap
ng kanyang mga bisig, marahil nagbalik sa kanyang alaala ang dugo sa noo ng bata.
Tinawag niya ito sa kanyang pangalan. Mayamaya pa’y nawalan din ng malay si Sisa.
Makaraan ang ilang sandali nagkamalay si Basilio nakita na lang niya ang kanyang ina
na nakahandusay, Niyakap sa kanyang bisig ngunit pakiwari niya na hindi na
humihinga ang kanyang ina. Nasa ganong siyang sitwasyon ng dumating ang sugatang si
Elias. Tinanong ng binata kung ano ang balak niyang gawin sinabi nitong wala siyang
salaping pampalibing, Nagbigay ng ilang tagunilin si Elias tulad ng sunugin na
magkasama ang kanilang bangkay. Nagsabi siyang may taong parating kapag hindi raw
ito dumating humakbang siya ng 20 hakbangmay kayamanan siyang makikita doon
gamitin niya iyon upang makapag-aral. Si Elias ay pumanaw na nakatingin sa silangan,
Sinabi niyang mamatay siya na hindi makikita ang bukang liwayway sa lupa niyang
minamahal.

KABANATA 63
Noche Buena ng araw na iyon kaya nagdesisyon si Basilio na umuwi sa kanila
upang makasama ssa kapaskuhan ang kanyang ina, Bagamat ikaika pa ay sapikitan
siyang nagpaalam sa pamilyang nag-aruga sa kanya. Nalungkot ang kanyang
pinagpaalaman ngunit naintindihan nila na marapat lang na magkita ang mag-ina
sa araw 29 ng Kapaskuhan. Umuwi si Basilio at dinatnan niya ang kasnilang bahay
na magulongmagulo. Sa nayon nalaman niya ang nangyari sa kanyang ina.
 Hinanap niya ito at natagpuan naman niya agad. Ngunit hindi nakilala ng ina ang
kanyang anak, Nagtatakbo si Sisa at hinabol ito ni Basilio. May isang babae ang
pinukol ng bato si Basilio dahil sa inakala nito na hinaharot lamang ang baliw.
Dahil dito may tila sugat sa noo ang bata. Nakarating sa libingan ng mga Ibarra si
Sisa at ipiniid ang pinto. Sumampa sa bakod si Basilio upang makapasok sa
libingan. Dahil masakit pa ang kanyang paa. Hindi naging maganda ang bagsak
niya sandalian siyang nawalan ng malay, Nakita ni Sisa ang batang nakahundusay.
Nilapitan niya ito, kinalong at niyakap ng kanyang mga bisig, marahil nagbalik sa
kanyang alaala ang dugo sa noo ng bata. Tinawag niya ito sa kanyang pangalan.
Mayamaya pa’y nawalan din ng malay si Sisa. Makaraan ang ilang sandali
nagkamalay si Basilio nakita na lang niya ang kanyang ina na nakahandusay,
Niyakap sa kanyang bisig ngunit pakiwari niya na hindi na humihinga ang kanyang
ina. Nasa ganong siyang sitwasyon ng dumating ang sugatang si Elias. Tinanong
ng binata kung ano ang balak niyang gawin sinabi nitong wala siyang salaping
pampalibing, Nagbigay ng ilang tagunilin si Elias tulad ng sunugin na magkasama
ang kanilang bangkay. Nagsabi siyang may taong parating kapag hindi raw ito
dumating humakbang siya ng 20 hakbangmay kayamanan siyang makikita doon
gamitin niya iyon upang makapag-aral. Si Elias ay pumanaw na nakatingin sa
silangan, Sinabi niyang mamatay siya na hindi makikita ang bukang liwayway sa
lupa niyang minamahal.

KATAPUSAN
Si Padre Damaso ay tumira na sa Maynila mula nang pumasok sa kumbento si Maria Clara.
Pinadala siya sa isang malayong lalawigan kung saan namatay siya sa bangungot o sama ng
 loob. Pati si Kapitan Tiyago ay naghirap ang kalooban sa pagpasok ni Maria Clara bilang
mongha. Napabayaan niya ang kaniyang negosyo at ang pangangatawan. Wala siyang ginawa
kung hindi magsabong at mag-opyo. Nakalimutan na siya ng mga tao. Si Donya Victorina ay
nagdagdag ng kulot sa ulo. Ang kaniyang asawang si Don Tiburcio ay wala ng ngipin wala nang
ginagawa. Siya na lang ang nangungutsero.

KATAPUSAN
Si Padre Damaso ay tumira na sa Maynila mula
nang pumasok sa kumbento si Maria Clara. Pinadala
siya sa isang malayong lalawigan kung saan
namatay siya sa bangungot o sama ng loob. Pati si
Kapitan Tiyago ay naghirap ang kalooban sa
pagpasok ni Maria Clara bilang mongha.
Napabayaan niya ang kaniyang negosyo at ang
pangangatawan. Wala siyang ginawa kung hindi
magsabong at mag-opyo. Nakalimutan na siya ng
mga tao. Si Donya Victorina ay nagdagdag ng kulot
sa ulo. Ang kaniyang asawang si Don Tiburcio ay
wala ng ngipin wala nang ginagawa. Siya na lang
ang nangungutsero.
Lupang hinirang
Bayang Magiliw
perlas ng Silanganan
Alab ng puso
Sa dibdib mo’y buhay
Lupang hinirang
Duyan ka ng magiting
Sa manlulupig
Di ka pasisiil.
Sa dagat at bundok
Sa simoy at sa langit mong bughaw
May dilag ang tula
At awit sa paglayang minamahal
Ang kislap ng watawat mo’y
Tagumpay na nagniningning
Ang bituin at araw niya
Kailan pa ma’y di magdidilim
Lupa ng araw
ng luwalhati’t pagsinta
Buhay ay langit sa piling mo.
 Aming ligaya
Na pag may mang-aapi
Ang mamatay nang dahil sa iyo.’