TEDeTeasa ret © by WFR am ant a Retoryka je) antystrotg RETORYKA Ksiega pierwsza 1. Nowa koncepeja «sarki retoryezne)=: Jej pracdmiot, metody i zwiqzek = diatekaykq ialektyki', Obie preecie? dotyez4 tego rodzaju spraw, ktdre do pewnego stopnia znane sa wszystkim ludziom i nie stanowia przedmiotu Zane} okrestone) nauki®. Wszyscy wige w jakims stopniu poslugujemy sig jedng i druga sztuka, gdy2 kazdy czlowiek w pewne) miierze ma do czynienia z podwataniem lub udewadnianiem jakiegos sqdu, 2 oskarteniem lub obrana, Wielu c7yni to na wyczucie, inni natomiast dzigki nahyte) w dogwiadeveniu dyspozycji. Skaro istnieje jedna i druga moéliwosé, to oceywiscie problem ten mote siaé sig przdmiotem metodyeznego razwaderia. Mona bowiem zhadaé preyeryng, dlaczego jedni oswgajq ten sam cel dzigki doswiadezeniu, a inni samorzumnie. A takie badante, 7godzimy sig aa to wszyscy. jest ju. zadaniem sztuki Dotychezasowi autorzy traktatow o szluce retoryczne) zajmowali sig jednak tylko miewielka je} czeseig, Do sztuki naleza bowiem jedynie spousoby praekony- wania', a wszystko inne jest tylko dodukiem. Autorzy ci nie méwig zai w ogle © entymemach *, ktore sa substancja retoryeznego przekonywania, ale zajmuja sig " Aniysicofa — w triady canie zbudowanych piesniach cheitalaycl xwrotka parzysta, odpowiadajaca doktadnie budows poprasdrajace) ja solic. W picfniach chairs sirofa i antysirofa moga pod wagleem Inesci pazosianaé w opozycji, Tu nalomias! prez uzycie tego terminu Aryrioicles chce pudkreslic pokrewieistwa i analogig miewzy dialckiyka i reioryky. Cyasownika dvnoypigeey wzywin w se) lagice dla wznaczenia pojec. kisi maja ig samg wartok | maga bys wAyte ramrenni, * Nie jest to, jak sig zdaje, podkreslenic nitnicy migday .soiuka" Dioaizgos 1 (Stars2y) po siraymaniu straty preybocene) optosil sig w 406 x pane. auiokratyemyen strategiem | tyranemy Syrakuce par: Dior Syeyhjski, BIL 13, 91 -95), Praystrut oghesil sig tyranem Aten w S61 1, pune. | sprawowal te ready ad do Smierct w roku S27, mnacanie prayexyniaia: sie do toxkwitn gospodarki i kaltury Alea ° Teagenes spraworfad wladee Kyrina ® Megarne mnitj wievel W lalach 640-620; dal sie pornac jako obrofica biedniejsce) wartwy obywateli. Ty sam tjke jedynowtadeéw wymicnia Arysioteles Ww Polit, 1305 a 33. 28 POW oryginale: rigteig dmoseettxed, W ten sponib, jake wynika x caloéei datychcxasowyeh razwazat, okresla tie Arystotcles entyimemy i preyhtady ¢paradygmaty); por, wyzej 1356 35 mn, “ Rotnica, o kidre) wspomina tu amor i kidra kiko wyjasnia, wytycea uidad problematyki pierwysh dwu ksiag Retard, a wiate sig 2 fakiem isinienia dew postawawyeh divide, 2 kieych iworgy sie enymemy § sylogizmy. Jedno sunowi ,topika ogiina” (Kowal rés01 — wspdine punky odnicsicaiat, dewgic — .topika seezcysitowa" (lus, cf — .oadrchmc, gatunkowe punkty odnicsic huclowane fa kuirwie informacit wlagcrwyeh dla posaezegdtaych maak stcaegélowychy. Ox road, 4 lsiggi Ido sozdz 17 Kigai TT roapateyuame 54 odrgbae punkty edniesienia”. natowniast an ogéinyeh toposiw™ posweeca autor raza. 17-26 ksiggt I * Russel dastraegs Inky w tekicie po slowie Axpocttic, Gdybysmy natbenisst opaicili to shew, ise xa nickisrymi wydamcamd (Cope, Spengel, Roemer. sems toga zaania bylby jainicjszy i sciilej ‘nwigzany lagictnie 2 komiekstem. Jako podmiot do AccwGdwour nalstaloby prryjae — qc, kiiroy nie dostraegaja", a jabo dopelnienie; .2tiniee migdzy rodtrajami eniyimemiw”. Naledaloby wowexas praetlumaczy’ oo wanie tak, jak propomuje Grimaldi (Commentary ed fec,, ¢ 73) .Dhalege nie dostreegaja oni (cj rétnicy i tm bordzic) treyenaa sig metody wlacime] konkreine) dyacyplinic, eyrm andre] oddalala sig od retorykci | dualekry 58 1358 aan HN hy WH PU DO Resort — Kaigga ? retoryki i dialektyki, Stwierdzenie to stanie sig bardziej zrozumiste, kiedy je szerzej oméwimy. Sadzg, #e sylogiamy dialektyeane i retoryezne dotyeza tego rodzaju reczy, ktdre nazywamy ,topasami” , Sa to mianowicie wspélne punkty odniesienia (aed i communes} dla zagadnie®\ praworzadnosci, fizyki, polityki i dla wielu innych, nie Mmajacych mic wspélnego ze soba, dziedzin. Takim toposem jest np. ,,jesli wigce] toi mniej”", poniewaé na jego podstawie mozna ubworzy¢ logiezny sylogizm lub: retoryezny entymem zarswno dla zagednief praworzdnosei, jak fizyki lub jakicjkolwick innej dziedziny, mimo #e zachowuje ona wlasciwa sobic réznice gatuakowa, baymi (punktami odniesienia)” sa natomiast kie stwierdzenia, kere 2 precstanck wlaiciwych wylgcznie dla poszczegdlnyeh gatunkow | rodzajéw. Istnie}q np. przestanki wiasciwe dla zagadnien fizyki, % ktérych nie da sig utworzyc sylogizmu lub entymenta na temat zagadnies etyczaych, Istnieja, tee preestanki wlasciwe dla etyki, na podstawie ktdrych nie mona wnioskowac na temat zagadnieh z fizyki, Podobnie zresztg rzeez ta preedstawia sig we wezystkich innych dyscyplinach. Toposy nie uczyniy wige 2 nikogo- specjalisty w jednym radzaju [nauki], poniewa? nie dotyez4 Zadnego okreslonego przedmiot rzeczywistogci Im epic] natomiast dobiera kto% przestanki [wlaSciwe dla poszezegdInych nauk], tym bardzie] — nie zdajac sobie sprawy — wehodzi ww dziedzing wiedzy inne] niz dialektyka i rewryka. A jesli nawet preytrafi mu sig sformulownd jakyé ogélng zasadg, 10 nauka ta nic stanic sig z tego powodu ani dialektyka, ani retoryk, lecz pozostanie diedzing, do ktérej naledy odkryta Ww ten sposéb zasada Wickszosd entymeméw wywodsi sig rzeceywiicie 2 przeslanek gatunkowych, dotyezqeyeh stwierdzen szezegdlowych i 2 odrebaych, a tylko niewielka liczha ze wspdlnych ((oposéw), Podobnie wigc jak w Topikuch™, réwnied tutaj nalezy ruardéni¢ preestanki gatunkowe (el6n) 1 toposy, % ktdrych tworzymy entymemy. Gatunkowymi nazywam prieslunki wiasciwe dla paszezegdlnego rodzaju reezy- ‘wistoge), (oposami zag preestanki wspélne dla wszystkich je) radzajGw. Najpierw rozpatrzymy wige gatunkowe. Wezesnie] jednak preyjrzyjmy si¢ rodzajom wymowy, by na te} podstawie — po ich wyliezeniu i scharakteryzowanin — okresli¢ oddzicinie zasady logicane (1 atoryeta, tj. toposy) i przestanki [gatakowe). Zlanie ta rusina riwnied preethumaceye: Sylogizmunni diulekiyeenyeni | reioeyezm lege rodzaju sylogizmy, ktiee mamy ma mySli, gy méwimy 0 twposach™ Szersee ar problema gob. Grimaldi, Sides, 5. 129 nn 2) Par. nize). 1397 b 12. 27. Jest to: tew. topos -stopnia” © "Ki, tj twpasy wiascine wylgcenic dla posrcregélne] dyseypliny. Arystoicles narywa je exgivie| ei8n, exyli .gutumkami”, por, 1358 4 27, 30, 33 Y Dnssadaienie wo man rezemieé:,paniewaa nie dotyera 2adnega prasdmiots [okresloeed navi! “ Tukiega romdanicnia w Tupikach Arystoteles w sposi wyradny nic preeprowatzs. Mustracje tego ragadnienia mote stanowid mrywek Top. 105 b 12-18, 46 hy WH PN ON Retoryha — Kviggi ¥ 3. Trey rodzaje wymowy, Ich agelna charakterystyka Istnieja trzy rodzaje méw, poniewaz tle jest whagnie rodzajéw stuchaczy ** Na katda mowe skladaja sie bowiem ty elementy: méwea, prredmiot mowy iadresat, Ten ostatni Wiagnie, kidrego nazywam stuchaczem, wyznacea cel mowy. Stuchacz moze byé wytgeznic alba krytyeznym Swiadkiem (Sempéc) albo tym, Kiiry rozstrzyga; jesli rozstreygajacym — ta o wydarzeniach minionych badd © sprawach preyselogei. Tym, kiéry rozsirzyga w sprawach praysctosei, jest mp. czlonek 2gromadzenia [eklezjastal, rozstreygajacym w sprawach dokonanych jest sedzia Bikaen}g), © umicicmesclach méwey rozstrzyga natomlast krytyezny Swindek"", Musza by¢ calem réwnice wzy rodzaje wymowy: rodzaj doradczy (polityceny — qupfovicurmedv), sqdowy (Gixcevixdv) i popisowy (emda tusdw). Wymowa doradcza ma zachecié nas do czegoS lub od czegos powstrzymac, bo jedng 2 tych dwu rzecay cayniq zawsze zaniwno doradcy w sprawach prywatnych, jak i preemawiajgcy na zgromadzeniach w sprawach publicznych. Preedmivtem wymowy sadowe) jest za$ albo oskarzenie, albo obrona. W sporze dwu stron musi sig bowiem gajag jedna lub drugy pozyeje. Wymows popisowa zajmuje sig natomiast czyjas pochwala tub nagang. Kazdemu rodzajowi wymowy odpowiada wlasciwy mu aspekt czasu; wymowie doradcze) — czas pezyszly, poniewaz zachecajac tub 2niechgcajye zawsze doradza sig to, co ma sig zdarzyé w preyszlosci. Wymowa sqdowa jest zai zwiqzana % czasem przesziym, poniewad oskarzenie i obrona zawsze dotyeza faktéw dokonanyeh: Z wymowa popisowa 2wiazany jest matominst preewadnie czas teradnicjszy, edyé wszyscy zuewycza) chwalg lub ganiq to, co aktwalnic istnieje, nickiedy jednak korzystajg 2 preypomnienia preeszlogci i z preypuszezeti na temat praysatosci, Kaedy 2 todzajéw wymowy ma réwnie# odmienny cel i — skoro sq uzy je} rodzaje — sq ted trzy rédne cele. Wymowa doradeza ma na uwadze pozytek lub szkode, Doradea przedstawia bowiem rzecz zalecana jake lepsza, te cas, kiGra odradza, jako gors7y, Podporzadkowuje temu réwnie inne sprawy, mp. propazycja jest zgodna z prawem czy niezgodna, szlachetna czy nieszlachetna. ‘Wymowa sqdowa ma natomiast na uwadze sprawiedliwosé i niesprawiedliwosd, i wszystko inne podporzadkowuje tym zagadnieniom, Ci z kolei, ktérzy chwala lub ganig kagos, maja na wzgledzie selachetnasé lub niegodziwosd i temu podporzad- kownja wszystkie inne sprawy” " Podstawe wauelkich podtiahiw wyanacra U Anystotelesa zaiwyctaj cel, Nie inactel jest rownice whrew pozoiom. i w tym praypadku. Méwea Iworey bowiem dla shechacza”. Dokonamy pox uirzymal sie praca cala starazyinaée, a jego twérea jest prawdopodobnie wianic Arystoteles © Wide” jest rimmnied nadzajem sedziego, skoro rozstrayga 0 ,umiejginosciach imiwcy” " Dokonana prac: Arystotclesa klasyfikacia wymowy, uwzledninjaca riiwnic® odpowiedni: dla kagdego rodeaju czas gramatyeeny oraz bezpodredni cel, prey jednoczesnym podziale kuzdego rodzaj , inde zy o unkwersalnodci jego tentl tetorycme), Ktdea moze datyerye 35 1358 byIsms 199 a isa. ty WN PN Rewnrsta — Krigga 7 ‘Onym, ze kaddy 2 rodzajéw ma na wegledzie cel, o ktérym méwitem, Swiadcey fakt, ze méwey niemal nigdy nie sprzeciwiajq sig sprawom, stanowigcym cel innych rodzajow wymowy, Oskarzony nie zaprzecza mp. ce dany fakt zaistniat lub: ze byl szkodliwy, nie Zgodzi sig natomiiast nigdy, 2¢ dopuseit sig perestepstwa, bo — gdyby sig do niego prayznat — proces stulby sig zbytecany. Podobnie nie dbaja @ inne sprawy doradcy, ale nic zgodeq sig nigdy 2 tym, ze doradzajq recczy szkodliwe, a odradzaja pogyteczne, Nie myéla natomiast weale o tym, Ze nie godzi sig Ujarzmiag micsrkaricdw sasiednicgo puistwa, kioray nicgym im nie 2awinil. Tak samo rdwnicé ci, ktérzy chwala lub ganig kogos, nic patrza w ogéle, czy jego postepowanie prrynosilo pozytek ezy szkode, Czesto nawet chwala go za ta, 4 ni¢ dbal o wlasng korzys¢, gdy day! do dokonunia jakiegos szlachemego czymu. Slawig wigc np. Achillesa za to, Z podjal walke 2e wegledu na amier’ swego przyjaciela Patroklosa, chociat wiedzial, Ze sam zginie i Ze nie podejmujae tej walki mégiby zy“. Tego rodzaju Smieré byla dla niego recza pi potytkiem byloby nutomiast ¢ycie Z tego, co powiedziclismy, jasno wynika, de awlaszeza w tym przypadku™ méwea musi umieé korzystaé z preestanek, Kiérymi w retoryce sa: dowody (Toxpripa, prawdopodobierstwa (sixdrm) i znaki (orpicia)", Jesh kazdy sylogizm opiera sig¢ na przestankach, to entymem jest sylogizmem, utworzonym na podstawie wymienionych wlasnie preestanck. Skoro rreczy niemoéliwe nie magly wydareye sie w przesdlogci ani nie moga sac w preyszlosei. lecz tylko rzecey modliwe. i shore to, co nieraeczywiste, nie moglo isinied w preesclosci i mie mode istnied W prayszlosci, wynika stad, 2e #ardwno mowea sadowy, doradca [polityezny], jak méwea popisowy muszg mieé de swojej dyspozyeji przeslanki tego, czy cos jest modliwe, czy nitmozliwe, ezy sig adareylo, czy nic zdurzyto, cey sig adarzy. cay nie zdarzy, % kolei, skoro wazyscy méwcy, kiedy chwala lub gania, zachecaja lub zniechecaja do czegos, oskartaja ub bronia, we wszystkich tych przypadkach werclkich wypowiedch jako frodka miciteyladckiey komunikacii. Pomytsra. klasyfikacja preedstawia hastepujacy.scbiemat: roles) ‘zawnek ‘cea, gra, eel Bexpmirednt | cel o I dorakcay a) zacheta praysaly pozytck sl 1) odradzanie > skoda 1 sadowy a) eskarienie praesaly sprawiedliwoke stuchacs b) obrama e iesprawiedlimaié = TH papisowy | 2) pochwala serndnieiszy sulpchetnst sh W) nagana . niegodziwoss * Por, Homer, Jada XVIIE 44-126; Platon, Obrona Sokratcsa 28 C: Uezta 1795, © Sformubrwanic nicaupeinic jasne. Zaimek toUvay mote caréwmo dnasic sig do trcech rodzajéw wymowy", jak i do omawianych prac chwilg ich cekim, 4, pozytku, sprawiedliwesci i salachesasci. “Por wytei 13574 22-1397b 25, prcstanki te stanowia material dla treech retoryeznyeh seodkw prackooywania, 1), urgumentsir logieznysh, efyeanyeh | erzaciowysh, 561 by WI FN Retoryea — Keigga t usiluja nie tylko nagwiellié wymienione aspekty, leez riwnied wskazad, czy pozytek lub sekoda, selachetnosé lub niegadziwose, sprawiedliwose Lub nieprawose sq wielkie, male, ezy méwi sig o nich jako o wartoSciach bezweglednych, ezy Waajemnie poréwnywalnych, t jasny stad wniasek, #¢ méwey ci nmsza wiedziec, co wielkic i micme, co wigksze i mnicjsze, ogélne i szczegdtowe, a Wige jaki na preyklad czyn jest wickezym lub mnicjszym dobrem, wickszym lub mniciszym przestepstwem, przcjawem mniejszej lub wickszej stusznosei, T podobnie o innych sprawach *! ‘Wryjasniligmy sobie zatem Zr z ktérych méwey powinni czerpaé swe przestanki, Z kolei musimy okresli¢ blize} prestanki wlaseiwe dla kardego rodzaju wymowy, a mianowicie te, 2 ktérych Korzysta wymowa doradcza, popisowa i sqdowa Jej prredmiot Najpierw musimy roewadyé, jakiego rodzaju dobro lub gla jest preedmiotem rady udaielone| peer doradee“®, skore nie maina udzielad rady we wszystkich sprawach, lecz tylko w tym, co moze sig zdarzyé lub nic mote. Nic udzicla sig howiem rady w sprawach, ktére sq lub stana sig wieuniknione, badd sa lub stang_ sig niemodliwe. Przedmiotem rady mic sq jednak réwnie2 wszystkie reeczy motliwe, bo i wétdd nich znajduja sie pewne dobra naturalne i pewne preypadkowe, KtGre moga byé lub ktérych moze nie byé io ktorych mie ma potrzeby radzic. Jasne, te nalezy udzielat porady w sprawach dyskusyjaych, a wigc w takich, kidre vstatecenie zaleza od mas i kiGrym sami jesteamy w stanie nadad bieg® Zastanawiamy sig prrecie? poly, poki nie stwierdzimy, e7y sq one dla nas motliwe, tez niemodliwe do spelnienia, Co si¢ jedmak tyczy dokladncgo wyliczenia w szcxegotach oraz doktadne) Klasyfikacji spraw, KiGre $4 zacwyeea) precdmiotem publicenych rozwadan, 2 zwlaszeza jedli chodzi o ich najbliésze prawdy definicje, to zadania tego nie nalezy sig w tej chwili podejmoawac, poniewar nie wehodzi ono w zakres sztuki retorycane), lec jest preedmictem sztuki wymagajace) wigksze) madrosci i wigksze) © Daje oy Arysoosies kavka analizg rece clememiw, kidee awa za absolusmic komocane dlls wwaaysthich traoch rodzxjow wymowy. Sq fo: Ustalenia, c7y raecx jest morliws cxy memwurhiwa [Ket 13804 11 a), cay jest ftom dokomasyen xy pexysalyin, wclkin cry malyin, Sq to. gakby Tunctamentsine satazenia, bez kuieyeh wie bylohy muiliwe asignigcie joksegokolwiek 2 coli whsivimych wseysthio irzem redzsjam wymawy, Elememty te w Ksigdze H (E391 b- 1392 a) nav tenmincra sour (.wapélne”), Dinega wiela wezomyeh ulogamia je blgdsie 2 .apSlaymi wposm Tj, .polityconego miwog”, prasdstawiviela wymowy doudsrs, © Proedmioger mowy daradcze) moga byé wigs sprawy wymagaace razstrzygnigcia. Arystoteles mwecno ukecniyje fakt, ze wymowa winna mice deeydujacy wplyw na azcroko rorumiany decyrig sedriow (por, ks, (1, tordr, 1%) 57 1359 bISBN ATHAG.OT- L4H by WN POR BH 160 Reiorykr — Krieg? doskonalosei w adkrywaniu prawdy“, Obecnie poza tym wigcza sig do nie} coraz wigce} spraw, ktére do nie) nic naleéa. Prawdy jest natomiast to, na co juz wereinie) zwrécilem uwage, ze retoryka tyezy w sobie i dziedzing wiedzy analityczne), 1 ezeS¢ polityki dotyczaca zagadnied etyeznych: z drugie] strony jest podobna bad? do dialektyki, badé do wywoddw sofistyeznych®. Im bardzic) jednak usitowalby ktos uccyni¢ dialcktykg lub rctorykg nic umicjetnoscia praktycz- na, jak one sq W rzeczywistosci, lecz nauka, tym bardzie] niseceylby ich whaiciwa nature, nawel sobie tego nie uswiadamiajac, Gdyby je w ten sposth preeksztalcal, tworzytby z nich bowiem nauke dotyezqcq okreslonych przedmintéw, nic zag wiedze dotyezaca wylacznie form argumentowania, Teraz wige rezpatremy wszystkie tw sprawy, ktdrych wyrdenienie bedzie w dla nas przydatne, ich doktadniejsze zhadanie pozostawiajgc nauce o puristwic [polityce]. Do najwazniejszych spraw, a ktdrych wszyscy radag i ktdre sq przedmictem publicznych przeméwien docadesw, nalezy 7 grubsza biorge pigé: dachody, wojna i pok6j, obrona kraju, eksport i import oraz prawodawstwo"". Ten, kto chee udzielié rad na temat dochodéw, powinien wiedziee, jakiego rodzaju i jak wielkie sa prychody patistwa, aby moc odja¢ tam, gdzie ich a duzo, i dodag, gdzie 2a malo. Winien te? znag wszystkie wydatki parstwa, by zlikwidowae zhytecane i zmnicjszy¢. gdy 54 2a wiclkic, Bogatsi stajemy sig bowiem nic tylko przez preysparzanie nowych débr, ale rownied przez. ograniczenie wydatkéw. Aby udzielié na ten temat prawidlowe] tady, nie wystarcey jednak mieé rozeznanie w tych sprawach tylko na podstawie deswiadczenia wlasnego kraju, lecz trzeba jeseve poznac, jak one wygladaja u innych natoddw. Zeby radzié w sprawach pokoju i wojny, treba anaé sile militama pafstwa, zaréwno tg, jaky ono juz posinda, juk i tg, ktérq mogloby jeszcze wystawié, charakter aktualnych sil wojskowyeh i tych, ktsre moga je wesprzec, a poza tym, jakie wojny prowadzite to patsewo iz jakim skutkiem. Ten stan rzeczy nalezy zna¢ nie tylko we wlasnym pafistwie, ale iw paristwach osciennych, a preynajmnie] w tych, 2 kiérymi wojna wydaje sie prawdopodobna, aby z silniciszymi zachowac pokdj i byé gotowymi do ‘wojny ze slabszymi od siebie, Nalezy poza tym wiedziec, czy sily paristwa sq rowne, nierdwne silom parisiw sysiednich, Bo i ten fakt moze zadecydowad zwyciestwic lub klgsce, Z te} same) rucji nalezy przestudiowad nic tylko wojny prowadzone przez. wlasne paristwo, lecz réwnie?. przez innych, oraz wyniki tych wojen. bo 2 natury rzeczy podobne preyezyny rodza padobne skutki. Co sig 2 kolei tyczy bezpicczerstwa kraju. ahy doradzaé w te} sprawie nic moina nie wiedzieé, jak jest on strzezony, lez treeba znaé zaréwno ilosé i rodzaj Za taka daiedaing maedzy Arystoicles uwaza pramdapodobie palityke (por. Ret 1357b 17) Proediniotem Reioryéi mwze bye bowiem mie iylko te, co ,rrscaywriicee slusane”. ale iu, co epoornie skuszne” (por, 1396.4 20+ 1356 b 4, a zwlusacra 1356 15-21) “ Podabag liste speum, ma kiéeych musi anaé sig: praysely polityk, whinda w usta Sokratesa Keenofam (Wspumnienia o Sokruesie WW 6, 4-13, w; Keenofom, Pixma sobnaryeeme, praed L. Joachimowicz, BKE, Warszawa 1967) 58