WŁADYSŁAW KOPALIŃSKI

SŁOWNIK SYMBOLI
Wiedza Powszechna Warszawa

1
Redaktorzy
BOŻENA CHICIŃSKA. BARBARA GERS .1ANUARA SIKORSKA
Okładka, obwoluta, karla tytułowa BARBARA BAJSAROWICZ
Redaktor techniczny BOGUMIŁ MARCZAK
Korektorzy
EWA GARBOWSKA ALICJA MORYS
© Copyright by Wydawnictwo ..Wiedza Powszechna" Warszawa 1990
Wydawnictwo ..Wiedza Powszechna" — Warszawa 1991 r. Wydanie II. Nakład 49800+200
egz.(oprawa twarda). 49800+200 egz. (oprawa broszurowa). Objętość 52.6 ark. wyd.. 32 ark.
druk. Łódzka Drukarnia Dziełowa. 90-215 Łódź. ul. Rewolucji 1905 r. nr 45. Zam.
113/1100/91.
ISBN 83-214-0746-3 dla nakładu oprawionego ISBN 83-214-0872-9 dla nakładu
zbroszurowanego

2
SPIS TREŚCI
Wstęp ................. 7
skróty .................. 10
Tekst słownika (A—Z) ............. 13—509
Indeks .................. 510-512

3
WSTĘP
..Żyjemy w świecie symboli, a świat symboli żyje w nas."
Jean Cheyalier
Termin symbol pochodzi od st.gr. symbolon, oznaczającego pierwotnie niewielki, rozłamany
na pół przedmiot z metalu, kości, wypalonej gliny, drewna, jak np. pierścień czy tabliczka.
Połówki te stanowiły znak rozpoznawczy dla dwóch osób, które łączył jakiś interes, wiązała
umowa, kojarzyło pokrewieństwo, jednoczyły obowiązki przymierza, przyjaźni, gościnności
czy pomocy. Gdy przybywał z odległych stron ktoś nieznajomy, syn, przyjaciel, wspólnik czy
rządca drugiej osoby, przywożąc z sobą połówkę pierścienia czy tabliczki, wystarczyło
przypasować do siebie (gr. symballein) krawędzie obu części, aby mieć pewność, że
przybysz jest godny zaufania.
Wyrazu ,,symbol" używano w różnych znaczeniach. I dziś nie przestał być terminem
wieloznacznym. Całkiem z grubsza, praktycznie, symbole dzieli się zazwyczaj na:
1) znaki konwencjonalne (jak flagi, herby, litery, cyfry, znaki fabryczne, drogowe,
matematyczne itd.) oraz
2) przedmioty, pojęcia, wyobrażenia, przeżycia związane jakimś wewnętrznym stosunkiem
(współbrzmiące, kojarzące się, mające ,,wspólny rytm") z innym przedmiotem, pojęciem itd.
Tylko ten drugi rodzaj symbolu jest tu przedmiotem naszego zainteresowania.
Na obszarach tych samych lub pokrewnych tradycji kulturowych czy religijnych pewne
rzeczy, wyrazy i znaki przywoływały w umysłach, uczuciach i wyobraźni naszych przodków
inne rzeczy, wyrazy i znaki. W zjawisku tym istotne jest nie to, jakie są rzeczywiste związki
między tymi rzeczami i pojęciami, ale to, w co wierzono i jak kojarzono.
Związki te mogą być do dziś żywe i oczywiste w naszej kulturze:
lew symbolizuje królewskość i odwagę; lis — chytrość; dom — schronienie, bezpieczeństwo;
chleb i sól — gościnność. Ale mogą też być dla nas trudne do zrozumienia, a nawet zgoła
niepojęte, gdyż gromadzone przed wiekami przez dawne, często nie istniejące już kultury.

4
Również definiowanie tego zjawiska było zawsze kłopotliwe, utrudniał je bowiem nieodłączny
od symbolu element tajemniczości. Także rozszerzanie się czy zawężanie zakresu związków
symbolicznych nie da się przewidzieć. Wydają się one „naturalne" dopiero po fakcie. „Anali-
zować symbol rozumowo to obłuskiwać cebulę, aby odnaleźć cebulę" (Pierre Emmanuel).
Już w swym pierwotnym greckim znaczeniu symbolon zawierał tak charakterystyczną dla
siebie do dziś dwoistość, zasadę dzielenia i łączenia, rozstawania się i spotykania,
zapominania i ponownego rozpoznawania. Te cechy znacznie się jeszcze wzbogaciły:
wszystko, co symboliczne ma skłonność do wielowartościowości, do stałości i zmienności,
do wyrażania dobra i zła, życia i śmierci, rozkwitu i więdnięcia, wznoszenia się i opadania,
jest zarazem ezoteryczne i egzoteryczne, zasłania i odsłania. Właściwością symbolu jest
niedookreśloność, mglistość; jest często płynny, migotliwy, pełen sprzeczności, nieraz
dostępny tylko wtajemniczonym.
Historia, teoria i filozofia kultury, estetyka, językoznawstwo, plastyka, medycyna,
psychologia, prahistoria, etnografia, socjologia, religioznawstwo interesują się żywo
działaniem, wpływami i wykładnią symboli. Czynią to także we własnym, dobrze
zrozumianym interesie, polityka, propaganda, marketing i reklama. Symbole stały się również
przedmiotem zainteresowania osób nie trudniących się zawodowo żadną z tych dziedzin.
Spowodowało to pojawienie się w ciągu ostatnich lat licznych dzieł popularnych z tego
zakresu — w Europie i Ameryce.
* * *
Słownik niniejszy nie zamierza być przewodnikiem po labiryncie naukowych i
pseudonaukowych, zwalczających się teorii symboli. Służyć ma tylko jako praktyczna pomoc
dla niespecjalisty szukającego rozeznania w głównych kierunkach symboliki jakiegoś
przedmiotu czy pojęcia. Nie wprowadza też ścisłych podziałów między (nieostrymi zresztą)
pojęciami symbolu, metafory i alegorii, które to rozróżnienia niezbyt by obeszły użytkownika,
choć mogą być istotne dla specjalisty.
Symbole nie pozwoliły się dotychczas w sposób przekonywający usystematyzować i
sklasyfikować, nie dały się uporządkować ani chronologicznie, ani pod względem ważności.
Stąd konieczność zastosowania innych, znacznie elastyczniejszych, bardziej literackich
metod prezentacji niż te, jakich normalnie używają leksykony i encyklopedie.
Spośród wielu możliwych układów Słownika wybrano taki, jaki wydawał się najwłaściwszy dla
pierwszej tego rodzaju próby w literaturze

5
polskiej: zakres dość szczupły (około trzystu haseł), ale wybór dający pierwszeństwo hasłom
przynoszącym bogaty plon odniesień. Aby uniknąć symboliki wielopiętrowej i tautologii
pominięto większość haseł, które same już funkcjonują głównie jako symbole. Ograniczono
też znacznie materiały spoza kręgu kultury bliskowschodniej, śródziemnomorskiej i
europejskiej. Szeroko potraktowano natomiast symbolikę przejętą z tradycji folkloru, z baśni i
mitu przez literaturę.
Władysław Kopaliński

6
SKRÓTY
a. albo hiszp. hiszpański
amer. amerykański hol. holcniicrski
ang. angielski i in. i iniK
Ap. Apostoł, ind. indyjski
Apostolskie indiań. indiański
Apok. Apokalipsa
(Objawienie
św.Jana)
arab. arabski
aram. aramejski
archit. architektura
b. bardzo
babil. babiloński
bryt. brytyjski
celt. celtycki
chin. chiński
chrześc(ij).
chrześcijański
cyt. cytowane(y)
cz. część
czes. czeski
dawn. dawniej,
dawny
Deut.

Deuteronomium •
dł. długość
dosł. dosłownie
dpn. dopełniacz
egip. egipski
europ, europejski
Ew. Ewangelia
Ex. Exodus
fenie, fenicki
fiz. fizyczny
flam. flamandzki
fr. francuski
Gen. Genesis
germ. germański
gł. głównie,
główny
gr. grecki
hebr. hebrajski
hist. historyczny
7
indoeurop. p.n.e. przed naszą erą
indoeuropejski
irań. irański
irl. irlandzki
iron. ironicznie
isl. islandzki
jap. japoński
jw. jak wyżej
kat. katolicki
Kor. (List do)
Koryntian
kość. kościelny,
kościół
Ks. Księga (Biblii)
Lev. Leviticus
lit. literacki
litew. litewski
l.mn. liczba mnoga
l.pój. liczba
pojedyncza
lud. ludowy
łac. łaciński, łacina
Luk. Łukasz
M. Morze
Mat. Mateusz
mat. matematyczny
med. medycyna
m.in. między innymi
mit. mitologia
Mł. Młodszy
muz. muzyczny
muzułm. muzułmański
n. nowo-, nowy
n.e. naszej ery
nm. niemiecki
norw. norweski
np. na przykład
Num. Numeri
O. Ocean
ok. około
pers. perski
pierw. pierwotnie
piast, plastyka
płd. południowy
płn. północny
8
pocz. początek szer. szeroki
poet. poetycki śrdw. średniowieczny, średniowiecze
poi. polski św, święty
polit. polityczny tj. to jest
pop. popularnie, H. tłumaczenie
popularny tur. turecki
por. porównaj tzn. to znaczy
port. portugalski ur. urodzony
pot. potocznie w. wiek, wiersz
późn. późno-, późny wewn. wewnętrzny
prawdop. węg. węgierski
wg według
prawdopodobnie wł. włoski
przen. w przenośni właśc. właściwie
przest. przestarzały woj. wojenny
przysł. przysłowie wsch. wschodni
publ. publiczny zach. zachodni
relig. religijny zał. założony
roś. rosyjski zazw. zazwyczaj
rozdz. rozdział zdrobn. zdrobniały
rz. rzymski zewn. zewnętrzny
rz.-kat. zm. zmarły
zob. zobacz
rzymskokatolicki zwt. zwłaszcza
sanskr. żart. żartobliwy, żartobliwie
sanskryt żyd. żydowski
skand, skandynawski
skr. skrót
Słowian,
słowiański
społ. społeczny
st. (St.) staro-,
stary. (Starszy)
staroż. starożytny
ALOES (Ks. Przypowieści 7,17). „Wszystkie twoje szaty (królu)
Aloes symbolizuje gorycz, pachną mirrą, aloesem i strączyńcem" (Psalm 44 9).
troskę, nieszczęście, Oblubienica to: „nard i szafran, trzcina i cynamon, z (...)
zmartwienie, rozczarowanie mirrą i aloesem, ze wszystkimi wybornymi balsamami"
w przyjaźni; pogardę; (Pieśń nad pieśniami 4,14).
przesąd; ciężkie Aloes — płodność. „Jakże piękne są (...) twoje siedziby,
doświadczenie; pokutę, Izraelu! (...) Jak aloesy, które zasadził Pan (...) Potomstwo
umartwienie, jego wzbierze w wody wielkie" (Num. 24,5—7).
wstrzemięźliwość;
perfumę, zapach; miłość,
płodność; balsamowanie;
dom pielgrzyma.
Aloe, alona — sok z liści
aloesu, b. gorzki, silnie
przeczyszczający,
odstraszający owady,
zawierający aloiny i żywice
alonowe; przejrzysty
barwnik stosowany w
malarstwie miniaturowym.
,,Aloes" biblijny to prawdop.
nie Aloe z rodziny
liliowatych, o grubych
mięsistych liściach z
kolczastymi brzegami i
barwnych kwiatach, ale
wysokie wsch.indyjskie
drzewo Aguitaria agillocha
przypominające tuję;
w Biblii nie występuje sam,
ale wraz z innymi sokami,
żywicami, balsamami,
głównie z mirrą.
Aloes — gorycz. „Plus aloes
quam mellis habet" łac. 'ma
(ona) więcej aloesu (w
sobie) niż miodu' (Satyry
6,181 Juwenala), więcej
goryczy niż słodyczy
charakteru.
Aloes — zapach, perfuma.
Mówi kobieta lekkich
obyczajów: „Pokropiłam
pościel swą mirrą i
aloesem, i cynamonem"
Aloes — balsamowanie. żeńską, macicę, tajne miejsce; serce; puchar.
Aloesem i mirrą utartymi na Arka Przymierza (hebr. aron ha-Berit), arka Mojżesza,
proszek wypełniano całun i skrzynia Boga izraelskiego, skrzynia możności, skrzynia
obwiązywano z wierzchu. Pańska, skrzynia Przymierza Bożego, skrzynia świadectwa,
„Przybył też i Nikodem (...) skrzynia święta — ozdobna, złocona skrzynia drewniana
niosąc mieszaninę mirry i czczona przez Żydów jako przybytek Boga, najważniejszy z
aloesu około stu funtów. przedmio-
Wzięli więc ciało Jezusa i
obwiązywali je z
wonnościami w
prześcieradła" (Ew. wg Jana
19,39—40). „Tak Egipcjanin
w liście z aloesu obwija
zwiędłe umarłego serce, na
liściu pisze
zmartwychwstania słowa;
chociaż w tym liściu serce
nie ożyje, lecz od zepsucia
wiecznie się zachowa, w
proch nie rozsypie" (Lamhro
4,126—131 Słowackiego).
„Niech przyjaciele moi w
nocy się zgromadzą i bied-
ne serce moje spalą w
aloesie" (Testament mój 17
—18 Słowackiego).
Gałązka aloesu — dom
hadżiego. Muzułmanin,
który odbył przepisową piel-
grzymkę do Mekki,
zawiesza nad drzwiami
swego domu gałązkę
aloesu.
ARKA
Arka symbolizuje ochronę,
mieszkanie, schron(ienie),
twierdzę, azyl, przetrwanie;
Synagogę, Kościół, Matkę
Boską, zbawienie, „święte
świętych"; pielgrzymkę,
wygnanie, cierpienie; burzę,
potop; nadzieję, odrodze-
nie; przymierze, świętą
świadomość; duszę, myśl,
umysł; nasienie; zasadę
tów kultu, które Jahwe oszczędzając tylko Noego z rodziną (razem osiem osób) i
nakazał sporządzić {Ex. 25 po parze zwierząt. Jest to także Arka Przymierza, symbol
—28), będący „wizerunkiem potopu zakończonego pierwszym biblijnym przymierzem —
rzeczy niebieskich" (List do Boga z Noem, jego rodziną i potomstwem (Gen. 9,9);
Żydów 9.23), dany emblemat istoty życia zawartej w nasieniu umieszczonym w
Izraelitom jako symbol macicy, żeński symbol schronienia dla zalążka życia;
przymierza z Bogiem oraz schronienie, azyl, sanktuarium; wiąże się ściśle z barkami a.
znak pomocnej i koszami, w których słoneczne niemowlęta, puszczane na
przywódczej obecności wodę, aby umarły z głodu, ratowane były przez bogów lub
Pana. Nie był to jednak, w obcych ludzi (np. indyjski Manu uratowany przez Rybę-
przeciwieństwie do Wisznu, król Sargon I, Mojżesz, Per-seusz i Danae,
egipskich przedmiotów kultu, Romulus i Remus, Neleus i Pelias, półmityczny poeta
które lud Izraela obserwował walijski Taliesin z VI,w.). Przymierze z Bogiem wyobrażane
przez trzysta lat niewoli, jako jajo świata — łuk łodzi-arki na dolnym oceanie i łuk
wizerunek bóstwa, ale tylko tęczy na górnym niebie.
„podnóżek" tronu Pańskiego Arka przymierza między dawnymi a nowymi laty — wieść
(Psalm 98 5). Na arce gminna, pieśń gminna, pieśń ludowa (Konrad Wattenrod,
klęczały, twarzami do siebie, Pieśń Wajdeloty 177—186 Mickiewicza).
dwa złote posągi modlących Arka ludu — Polska. „O, święta ziemio polska! Arko ludu!"
się cherubinów z (Lilia Weneda 3,6.525 Słowackiego).
rozpostartymi skrzydłami;
zawierała tablice praw, laskę
Aarona i złote naczynie z
manną. Żydzi w okresie
koczowniczym wędrowali z
arką i zabierali ją na pola
bitewne, aż na koniec
znalazła schronienie w
pierwszej świątyni
jerozolimskiej.
Święta arka (hebr. aron ha-
kodesz) — arka Prawa, w
synagogach i bóżnicach żyd.
ozdobna szafa wykonana na
wzór Arki Przymierza,
zawierająca święte zwoje
Tory służące do publicznego
kultu.
Arka Noego — korab
zbudowany przez Noego na
rozkaz Boga, który
postanowił spuścić potop na
ziemię, „aby wytracić
wszelkie ciało, w którym jest
duch żywota" (Gen. 6,17),
„Arka, w której mieszczą się stronami świata:
zdobycze kilkunastu, jeżeli wschód — czerwień, zachód — czerń, północ — biel,
nie kilkudziesięciu wieków południe — żółcień. Również symbolika metali i drogich
cywilizacji" — Paryż (Lalka kamieni wiąże się z ich barwą. Barwy symbolizować mogą
2,1 Bolesława Prusa). nadzieję, otuchę, optymizm, entuzjazm, objawienie; bladość
Arka w powodzi — ,,chałupa i rumieniec; upór i poddanie się; prawdę i fałsz; honor,
rozświecona. grająca godność, emblemat, godło; bezstronność, zmienność, nie-
muzyka w noc ciemną, (...) pewność.
jako arka, na kształt czarów Barwy proste, których rozróżnia się tradycyjnie siedem, a
łodzi" (Wesele 1,18, 529— niekiedy sześć lub pięć, symbolizują prostotę, uczucia
532 S. Wyspiańskiego), podstawowe, wrażliwość dziecka. Przeciętny człowiek
słowa Racheli. współczesny operuje schematem kolorów opartym na
Arka polskiego słowa — barwach tęczy (zob.), jednak dla malarzy i chemików barwy
Słownik Lindego (Słowa proste to:
cienkie i grube T. Boya- żółta, czerwona i niebieska, a dla fizyków:
Zeleń-skiego). czerwona, zielona i fioletowobłękitna. Zob. też: Biały, Błękit,
W wolnomularstwie: arka i Brązowy, Czarny, Czerwień, Fiolet, Niebieski, Szary, Tęcza,
kotwica — uzasadniona Zieleń, Złoto, Żółcień.
nadzieja; przykładny żywot. Mieszanina barw, różnobarwność, oznaczać może wyższy
BARWA (Kolor, Maść) stopień kultury, kom
Różne barwy miały i mają w
rozmaitych kulturach
odmienne, niekiedy
przeciwne znaczenia
symboliczne, poczynając od
barw fresków na ścianach
jaskiń paleolitycznych, od
kolorowych pigmentów
wcieranych w skórę ciała
przez prymitywne plemiona
aż do barw heraldycznych i
ubiorów sakralnych oraz do
kolorów znaków drogowych.
Np. kolor biały może
oznaczać radość i wesołość
lub śmierć i smutek.
Czerwień może być barwą
kapłańską, liturgiczną,
reprezentującą życie i
śmierć. W chrześcijaństwie
symbolika barw wiąże się z
Rokiem Kościelnym, w
buddyzmie z obrazem
świata, u przed-
kolumbijskich Majów ze
plikację, złożoność albo karmązynu i skór farbowanych na czerwono i fioletowo (Ex.
pstrą błazeńskość, 36,8;
cyrkowość, jarmąrczność, 36,19; 39,1—5). Według Józefa Flawiusza barwy te
widowisko comme-dia reprezentowały: biały bisior — ziemię (na której uprawiano
delfarte, Pierrota itd. len), purpura — morze (z gruczołów morskich mięczaków--
Symbolika barw w staroż. brzuchonogów otrzymywano słynną purpurę tyryjską), błękit
sztuce egipskiej: — powietrze, karma-zyn — ogień. Barwy dwunastu plemion
czarna — nieśmiertelność izraelskich: Aszer, Zebulon — purpura, Beniamin, Dań,
duszy i przetrwanie ciała; Efraim — zieleń. Gad — biel, Issachar, Naftali — błękit. Juda
zielona — zdrowie, — szkarłat, Manas-se — barwa cielista, Reuben —
młodość, roślinność; błękit czerwień, Symeon — żółcień.
— powietrze; żółta — złoto, W staroż. Grecji i Rzymie trzy barwy miały szczególnie
ciało bogów; biała — ważne znaczenie sakralne — biała, czarna i czerwona (wraz
pomyślność, wesele; z purpurą, szkarłatem, a nawet fioletem). Biały był kolorem
czerwona — gwałtowność, świątecznym, radosnym, związanym z dobrą wróżbą, z
zło, zły omen. ofiarami (białej barwy) składanymi bogom olimpijskim; był to
W staroż. Babilonii siedem kolor odzieży na radosne okazje; maść koni używanych w
barw stało się, prawdop. po czasie wielkich świąt i obchodów albo zaprzęganych do
raz pierwszy, emblematami rydwanu rzymskiego triumfatora. Czarna barwa, przeciwnie,
siedmiu „planet" (ciał wiązała się z bogami chtonicznymi i żałobą, ze zmarłymi
niebieskich oznaczonych (strój erynii), choć np. w Argos barwą żałoby była biel.
imionami bogów; ciała te Czerwień kojarzy
poruszają się na tle gwiazd
stałych): Szamasz (Słońce)
— złota (żółta), Sin
(Księżyc) — srebrna (biała),
Nebo (Merkury) — błękitna
(zielona), Isztar (Wenus) —
żółta (turkusowa, modra),
Nergal (Mars) — czerwona,
Marduk (Jowisz) —
pomarańczowa (purpurową,
modra), Ninip (Saturn) —
czarna. Każde piętro
świątyń babilońskich
(zikkuratów) reprezentowało
inną „planetę" i kryte było
odpowiednim dla niej
kolorem.
Zgodnie z poleceniami
Jahwe na opony i
przykrycia świętego
przybytku i szaty kapłańskie
używano złota, białego
bisioru, błękitu, purpury,
ła się z krwią, śmiercią, altaris mysterio 1,65 (l 198) Lotaria hrabiego Segni,
światem pozagrobowym, późniejszego Innocentego III; kanon ten, który zresztą ulegał
ale też, jako że krew jest przemianom, oparty na śrdw. symbolice mistycznej, wiązał
źródłem życia, ze zdrowiem wrażenia wywołane przez barwy z treścią i nastrojem świąt i
(rumieńcem na twarzy), z Roku Kościelnego. Są to kolory: biały, czerwony, zielony i
płodnością, z opieką, czarny, a później doszedł jeszcze fiolet; biały reprezentował
kanikułą. W teatrze gr. czystość, czerwony — krew i płomienie, czarny — żałobę,
purpurą przetykana złotem post, pokutę, mszę za zmarłych, fioletu używano jako
oznaczała króla, czerwień złagodzenia czerni, zieleń — kolor kompromisowy. Póź-
— bohatera, czerń lub brąz niejsze średniowiecze używało też innych barw: niebieskiej
— ubóstwo; w teatrze (w pewne święta Najświętszej Marii Panny) i różowej (jako
rzymskim matowa, złagodzenia fioletu); w 1868 zezwolono na złote ornaty
„przełamana" czerwień — zamiast białych, czerwonych i zielonych. W XX w. porzucono
ubóstwo, szkarłat — symbolikę śrdw. i dopuszczono do większej swobody.
wojsko, żółcień — Barwy w sztuce europejskiej (A — barwy czyste, pomyślne,
prostytucję, barwy pstre — B — nieczyste, niepomyślne): czarna — A nieugięte
rajfurów i stręczycielki, biała postanowienie, B śmierć, rozpacz, zło, noc, grzech; niebie-
— starość lub młodość. ska — A stałość, bóstwo, niebo, prawda, sprawiedliwość, B
Wczesne chrześcijaństwo zniechęcenie, zwątpienie;
dodało do tego systemu zielona — A życie, powodzenie, roślinność, płodność,
symboli nowe wykładnie: nieśmiertelność, nadzieja, B za-
biel — czystość,
dziewiczość, anielskość;
purpura — męczeństwo
(krew i ogień); karmazyn —
miłość; błękit — sklepienie
niebieskie. Maści koni
czterech jeźdźców
Apokalipsy (Apok. 6,1—8),
biała, czerwona, wrona i
płowa, reprezentują
nieszczęścia wojny: Zabór,
Mord, Głód i Śmierć.
Późniejsze chrześcijaństwo
łączyło również kolor biały z
Ojcem, błękit z Synem, a
czerwień z Duchem Sw.;
zieleń wyrażała nadzieję,
biel — wiarę i czystość,
czerń — skruchę i pokutę,
czerwień — miłość i
miłosierdzie.
Kanon barw Kościoła
katolickiego zarysował
dopiero traktat De sacra
zdrość, zawiść; relaksującym. Nazwy są aluzją do kolorów wody (zimne) i
pomarańczowa (a. złota) — ognia (ciepłe),
A małżeństwo, gościnność, Kolor — barwa; barwnik, farba; (w. l.mn.) rumieńce; dawn.
życzliwość, ogień, Duch wstążka, szarfa damy serca noszona przez rycerza; mundur
Sw., wiedza doczesna, B formacji wojskowej; znak każdego z czterech zespołów kart
diabeł, zło, niechęć; w talii: karo, kier, pik, trefl, dawn. dzwonek, czerwień, wino,
purpurowa — A żołądź. Tycja-nowski kolor włosów — złotorudy, ulubiony
królewskość, lojalność, przez weneckiego malarza Tiziano Ve-cellio (1488—1576),
miłość prawdy, kolor włosów kobiet na obrazach Tycjana.
męczeństwo, B żałoba, żal; Synestezja: odczucie towarzyszące; subiektywne odczucie
czerwona — A patriotyzm, wrażenia (np. barwy) pochodzącego od innego zmysłu (np.
odwaga, krew, miłość, B słuchu) niż ten, który otrzymał bodziec zewnętrzny. „A czerń,
wojna, pasja; srebrna (bia- E biel. I czerwień, U zieleń, O błękity" (fr. A noir, E blanc, I
ła) — A dzień, czystość, rouge, U vert, O bleu. początek wiersza Yoyelles
niewinność, doskonałość, B 'Samogłoski' Arthura Rimbauda, tłum. A. Wa-żyka).
noc, księżyc, białość, duch, „Powinowactwo barwy i uczucia, światła i duszy (...).
obłuda; żółta (złota) — A Krzepiąca zieleni, siostro nadziei! Zuchwała czerwieni,
słońce, bóstwo, najwyższe drażniąca żądze, gniew i bunt wspaniały! Żółci, bliźnia-czko
wartości, wiedza; brązowa zawiści i chwały! I ty, błękicie, namiocie spokoju, wyrazie
— B zima, pokuta, marzeń i snu (...). O barwy smutku i barwy wesela! Nie
bezpłodność, wyrzeczenie jestże każda
się; szary — B zima,
śmierć, pokuta, rezygnacja,
bezpłodność, rozpacz.
Zimne i ciepłe barwy w
plastyce. Zimne, o
najmniejszej długości fal:
fioletowa, indy-go, błękitna,
niebieska, przez
rozszerzenie — czarna, to
barwy bierne, pomagają w
koncentracji, powściągają
pasje, uspokajają, zwalniają
tętno, działają nasennie i
znieczulająco. Ciepłe, o
największej długości fal:
czerwona, pomarańczowa,
żółta, przez rozszerzenie —
biała, to barwy aktywne,
podniecające, poprawiające
samopoczucie, przy-
śpieszają tętno. Bywają
jednak także ciepłe błękity i
chłodne czerwienie. Zieleń
jest kolorem przejściowym,
barwa zadumana, rozumna aspekcie wyraża ona intuicję i transcendencję (dlatego
tajną myślą, w brzaskach święte rumaki starożytnych kultów były zwykle białe); w
rana i zorzach zmierzchu, w tradycyjnej kosmologii chińskiej czerń i biel to
koronie łodygi świeżej i współdziałające ze sobą przeciwieństwa jin i jang: zasada
zwiędłej?" (Hymn do barw żeńska, negatywna, i męska, pozytywna. Ubiór o tych
136—152 L. Staffa). dwóch barwach, para zwierząt oparta o siebie grzbietami lub
„Niebiańskich lśnień zwrócona do siebie wzajem albo dwaj rycerze, tancerze,
roztwory, bursztyny i fosfory, dwa rumaki, czarny i biały, wyrażają przeciwstawienie
nie-dofiolety ciepłe w dwóch sił: nocnej, ujemnej, regre-sywnej z dzienną,
przeźroczym szkleniu wklęć dodatnią, rozwojową. U średniowiecznych muzułmanów
i alkohole sine, przez które wschodnich kolorem żałoby był czarny, u zachodnich
widać śmierć, i płomień w (Maurów w Hiszpanii) — biały. „W czynieniu sprawiedliwości
ciemnym płynie, i promień potrzeba, iżby białe białym zwano, a czarne czarnym" (Dzie-
w czarcim winie, i ciężka je w Koronie Polskiej Łukasza Górnickie-go). Przysłowia:
blaska rtęć" (W Barwistanie Białe przy czarnym znaczniejsze. Ani czarno, ani biało —
17—25 Juliana Tuwima). ani tak, ani owak. Czarne (czarno) na białym — na piśmie,
Czarny i biały kolor, tj. brak dowód oczywisty. Widzieć, co czarne, a co białe —
barw i suma wszystkich odróżniać fałsz od prawdy, zło od dobra. „Oni robią z
barw, symbol czarnego białe" (tac. „Nigrum in candida vertunt"; Satyry 3,
przeciwieństwa, dualizmu 30 Juvenala). Biali i Czarni (wł. Bian-chi, Neri) dwie frakcje
bytu, złego i dobrego stronnictwa gwelfów
charakteru, Ziemi i Słońca,
czarnego kruka i białej
gołębicy Noego (Gen. 8, 7
—8), związany z liczbą
dwa, z Bliźniętami, z walką
między czarnym i białym
rycerzem, z kolejnym
następstwem zjawisk w
przyrodzie, z początkiem
(podziemnym stadium kieł-
kowania w ciemnościach,
zimowym zejściem Kory do
Hadesu) i końcem
(dojrzewaniem w blasku
dnia), z czasem i
ponadczasowo-ścią
(wiecznością). Czarność
jest emblematem Nocy
(wiążącej się z
niebieskością morza), a biel
— Słońca, zwłaszcza
wschodzącego (wiążącego
się z barwą żółtą); w po-
zytywnym, duchowym
utworzone we Florencji po podległości, stały się oficjalnymi barwami państwowymi
wygnaniu gibe-linów w XIII Polski. „»Miej czyste myśli!" biały kolor znaczy, »Nieś krew
w. za wolność!" — czerwony tłumaczy" (Jeszcze pieśń 3—4
Biały i czerwony, Antoniego Góreckiego). Czerwoni i Biali — obozy polityczne
zestawienie o charakterze działające w Królestwie Polskim w 1861—63, przygotowują-
żeńskim: w starożytności ce powstanie styczniowe: demokraci, zwolennicy
boginią Górnego Egiptu bezpośredniej akcji zbrojnej, i stronnictwo zachowawcze.
była biała Nechebet o Czerwony, biały i zielony wyobrażają miłość, życie i śmierć,
głowie sępa, wyrazicielka- np. kwiaty mające te trzy barwy; w chrześcijaństwie:
Wielkiej Matki, skrzydlata miłosierdzie, wiara i nadzieja; w mistycznej procesji Czyśćca
strażniczka faraonów, a (29, 121—8) w Boskiej Komedii Dantego: „wiodły skoczne
boginią Dolnego Egiptu — tany trzy Młód-ki: jednej barwa purpurowa (...); drugiej
czerwona Pani Nieba, tancerki cielesna osnowa jakby szmaragdu urobiona
kobra, Udjat (Edjo, Buto), wzorem; trzeciej tak biała jak śnieżna ponowa" (tł. E.
Królowa Bogów. W alchemii Porębowicza).
zderzenie przeciwieństw, Czarny, biały i czerwony — wstępująca sekwencja barw. W
koniunkcja Słońca i religiach ludów prymitywnych biel oznacza często światłość,
Księżyca, biała i czerwona pokój i życie (także sok rośliany i spermę), czerń —
róża, przedstawiające niebezpieczeństwo i nieszczęście, a czerwień — krew i
związek wody i ognia; zob. witalność; zasadą tej symboliki jest zespolenie w dostępnym
Róża (czerwona i biała). zmy
Orzeł dwugłowy, jako
symbol człowieka o dwóch
głowach, przedstawiany był
zwykle w kolorach białym i
czerwonym, co miało być
sublimacją przeciwieństwa
bieli i czerni; mistycznym
wyobrażeniem bieli i
czerwieni były: biała lilia i
czerwona róża. „Miły mój
jest biały i rumiany" mówi
Oblubienica w Pieśni po-
chwalnej (Pieśń nad
pieśniami 5, 10). Barwy
narodowe polskie
nawiązują do barw (tynk-
tur) godła (biały orzeł na
czerwonym polu) wg zasad
heraldyki. W czasie
powstania listopadowego, 7
II 1831, Sejm uchwalił usta-
wę o barwach narodowych
biało-czerwo-nych, które w
1919, po odzyskaniu nie-
słom kształcie doświadczeń (zasłonięcie mniejszej gwiazdy podwójnej przez większą),
materialnego świata skrucha, samotność pustelni, skryte odrodzenie,
przyrody z zewnętrznym zmartwienie; rtęć (kolor biały) — oświecenie, niewinność,
moralnym i szczerość, wznoszenie się, objawienie, łaska, zadowolenie;
wyobrażeniowym siarka (czerwień) — krew, cierpienie, rany, namiętność,
doświadczeniem człowieka. miłość, sublimacją, uniesienie prowadzące do otrzymania
Mityczne ptaki w kamienia filozoficznego (złoto — chwała). Skala przeciwna
legendach: czerwone (schodząca): żółtość (zaprzeczenie złota), błękit (nieba),
reprezentują natchnienie, zieleń (przyrody), czarność (upadek).
białe — miłość seksualną, W symbolice wolnomularskiej barwa biała oznacza mądrość,
czarne — sprawy łaskę, zwycięstwo; czarna — królestwo; niebieska —
nadprzyrodzone. Czarny nieboskłon, świątynię, koronę, piękno, fundament; czerwona
(niewidzialny) Księżyc — chwałę, inteligencję i surowość.
znaczył wróżbę śmierci, Barwy heraldyczne — tynktury używane w herbach,
biały (na nowiu) — przeniesione (w okresie ich powstawania w XII w.) z
narodziny i wzrastanie, chorągwi. Były 4 tynktury podstawowe: czerwona, błękitna,
czerwony (pełnia) — miłość zielona i czarna; dodatkowo żółta i biała, reprezentujące
i walkę. złoto i srebro. Od XVII w. oznaczano barwy również przez
„Czerwone i czarne" (fr. Le szrafowanie (zakreślanie pola równoległymi albo krzy-
Rouge- et !e Noir, tytuł żującymi się liniami).
powieści Stendhala), tj.
wojsko i kler. Nazwa
hazardowej gry w karty (fr.
rouge et noir), inaczej ,,30 i
40" (fr. trenie et guarante).
Niebiescy i Zieloni dwa
rywalizujące ze sobą gangi
uliczne w Bizancjum,
których burdy i skandale
doszły do szczytu w VI w.
n.e.;
nazwy od barw woźniców
rydwanów wyścigowych.
Niebiescy i Szarzy —
nazwa żołnierzy Unii i
Konfederacji (od barw
mundurów) podczas wojny
secesyjnej Stanów
Zjednoczonych (1861—65).
W alchemii trzy główne fazy
Wielkiego Dzieła
symbolizującego rozwój
duchowy to: materia prima
(kolor czarny) — stan
fermentacji, gnicia, okultacji
Barwy narodowe — barwy chodzić będziesz i po-depczesz lwa i smoka" (Psalm 91 13).
flagi państwowej. Zwierzęta te wyobrażają niebezpieczeństwa czyhające na
Barwy — dawn. mundur, człowieka wierzącego. Bazyliszek występuje w podaniach
umundurowanie, uniform. hellenistycznych i rzymskich w postaci małego węża (może
Przy barwie — w egipskiej kobry) zwanego po gr. basiliskos, zdrobn. od
mundurach, w strojach basileus 'król', który zabijał wzrokiem lub oddechem ludzi i
dworskich. Barwa — liberia, zwierzęta, oprócz łasicy, wydzielającej skuteczny przeciw
ubiór dla służby. niemu jad. Według Pliniusza (Historia naturalna 8)
Farba Iow. i pot. — krew, bazyliszek to wąż z Cyrenaj-ki, którego syk zmusza inne
posoka, jucha. Puścić farbę węże do ucieczki. Oddech jego pali trawę, niszczy krzewy,
— wygadać się, zdradzić się rozsadza kamienie. Gdy jeździec ugodzi go włócznią, jad
z sekretem. bazyliszka pobiegnie po włóczni i zabije jeźdźca wraz z
Malować coś ciemnymi, koniem. Bazyliszek ginie od oddechu łasicy i od piania
czarnymi, mocnymi farbami koguta, a posuwa się naprzód z uniesionym do połowy
— przedstawiać ujemne, ciałem (prawdopodobnie mowa tu o kobrze królewskiej,
przykre, niepomyślne strony zwanej też okularnikiem lub wężem Kleopatry, i o jej
człowieka, rzeczy, sprawy.
BAZYLISZEK
Bazyliszek symbolizuje zło,
grzech, diabła, Antychrysta,
karę bożą, groźbę;
człowieka złego,
zawistnego, podstępnego,
„złe oko", złośliwe
spojrzenie, strażnika
skarbu; władzę królewską
uśmiercającą każdego, kto
nie oddaje jej czci; cztery
pory roku; kobietę rozwiązłą
niszczącą mężczyzn (fr.
femme fatale), ladacznicę.
Zwierzę legendarne,
wymienione w Biblii
kilkakrotnie, ale w wielu
przekładach występujące
jako jadowity wąż lub żmija.
,,Z korzenia wężowego
wyjdzie bazyliszek, a
płodem jego będzie smok
latający" (Iza-jasz 14,29).
„Bo oto ja puszczę na was
węże bazyliszki, na które
nie ma zaklęcia, i'pokąsają
was, mówi Pan" (Jeremiasz
8,17). „Po żmiji i bazyliszku
pogromcy — ichneumonie, w padół ciemny, a tam nalazi bazyliszka, król zabił gada za
czyli manguście). Nazwa pomocą lustrzanej tarczy. W alegoriach sztuk wyzwolonych
bazyliszka pochodzić ma bazyliszek był emblematem Dialektyki.
według Pliniusza od białej Od początku XVII w. bazyliszek zaczął już występować jako
plamki na łebku. potworek wykluty z gnoju albo z koguciego jaja wysiedzia-
Według poglądów nego przez węża, a kształty jego łączyły tułów koguta lub
średniowiecznych nazwa indyka z głową węża lub ropuchy i ogonem żmii. Ginie jak
pochodzić ma od złotej dawniej, od zapachu łasicy lub piania koguta.
korony, jaką bazyliszek Bazyliszek wyobrażeniem kobiety-wampa. „Człowiek ujść
zwykł nosić jako władca może stryczka i kulki, niejeden przeżył leków pigułki, lecz
smoków i wężów. Zabić go ginie każdy, kto się tknie kobiety; ten bazyliszek zabija,
można było za pomocą niestety" (Opera żebracza 2, 8, aria 26 Johna Gaya).
lustra, gdyż podobnie jak W legendach polskich bazyliszki wykluły się w XVI w. w
Meduza, sam się wtedy piwnicach kilku domów:
zabijał wzrokiem; inny, ry- w Warszawie na Starym Mieście, w Wilnie i w krakowskich
zykowny sposób to Krzysztoforach, wszystkie zabite przez śmiałków za pomocą
zawieszenie szklanej kuli zwierciadła.
nad łbem potworka — wtedy Wzrok, spojrzenie bazyliszka, oczy jak u bazyliszka —
ginie od własnego oddechu; zabójcze, przenikliwe, złowieszcze. „i-sa to zadrżał Asesor,
inny — dzwonienie szkla- puścił z rąk kieliszek, utopił w Tadeuszu wzrok
nym dzwonkiem. W
średniowiecznym chrze-
ścijaństwie był symbolem
zła, diabła. Szatana,
Antychrysta, przy czym
łasica reprezentowała
Chrystusa, a szklana kula
— Madonnę. Na
wizerunkach owych czasów
Chrystus depce bazyliszka
(podobnie jak na innych —
smoka, żmiję lub lwa)
przedstawianego często z
grzebieniem o trzech szpi-
cach albo potrójnym
ogonem (inwersja Trójcy
Świętej); bazyliszek
pożerający sam siebie od
ogona (por. Smok, Wąż)
reprezentował cykliczne
nawroty pór roku. W
średniowiecznej Historii
Aleksandra Wielkiego (tł.
polskie 1510), w rozdziale
pt. Jako Aleksander wszedł
jak bazyliszek" (Pan berła; królowie dynastii karolińskiej wprowadzili berło długie,
Tadeusz l, 724—5 noszone wraz z krótkim, wzorowanym na rzymskim. Od X
Mickiewicza). w. były więc dwa rodzaje berła w użyciu przy konsekracji
Krew bazyliszka zwana też monarchów europ. W XX w. używa się tylko jednego berła,
krwią Saturna miała z wyjątkiem Anglii, gdzie nadal stosuje się dwa berła: jedno
przynosić szczęście i była zwieńczone krzyżem, drugie gołębiem (krzyż — potęga
amuletem przeciw czarom; władzy doczesnej, gołąb — sprawiedliwość). Berło jest dziś
recepty na nią nie także oznaką władzy rektorów uniwersytetów.
dochowały się w farmakopei. Berło — przedłużenie ręki, oznaka władzy i potęgi, atrybut
W alchemii: ogień bóstw narodzin, wzrostu, śmierci i zmartwychwstania,
dokonujący transmu-tacji Hermesa przynoszącego dary, wprowadzającego trzy
metali. Charyty. symbole urodzaju, atrybut cesarzy, królów,
W heraldyce: groźba. kapłanów, sędziów, wieszczów.
Nazwę bazyliszka nadano Berło — siły rozrodcze świata roślinnego, płodność, oś
nadrzewnej jaszczurce z świata, fa)lus; atrybut Ozy-rysa, Zeusa (Jowisza), Kybele i
rodziny legwanów, zwanej Mitry.
też kapturnikiem. Berło magiczne bogiń egip. — radość.
BERŁO (Sceptr) Berło zwieńczone głową boga Seta —
Berto symbolizuje potęgę
stwórczą. Mesjasza,
konsekrację; przysięgę;
panowanie, władzę, wysoki
urząd, królewskość; chwałę,
honor, autorytet, ambicję;
dowództwo wojskowe;
zwycięstwo; decyzję,
postanowienie;
karanie, nagradzanie;
tyranię, despotyzm;
światło; oś świata, życie,
roślinność, urodzaj, fallusa,
płodność; magię; namowę;
bogactwo; prawo, prawość,
sprawiedliwość, cnotę;
czystość, oczyszczenie;
radość, spełnienie życzeń;
por. Fallus, Laska, Maczuga,
Młot (Thora), Piorun.
Berło (łac. ferula) — bogato
zdobiona laska, noszona w
czasie niektórych ceremonii
przez władców jako godło
ich władzy i panowania.
Grecy, Rzymianie i Ger-
manowie używali krótkiego
płodność; nieubłagany nieprzyjaciół twoich!" (Psalm 109 2). „Jego (monarchy) berło
gniew, niszczący wrogów ukazuje moc doczesnej potęgi, jest atrybutem grozy i ma-
Egiptu; berło faraonów. jestatu, które niosą strach i lęk przed królami" (Kupiec
Berło z trzema wenecki 4, l Szekspira). Przysłowie: Miłość i berło nie chcą
poprzeczkami — atrybut kompanii (towarzystwa).
egip. boga Ptaha; potęga; Berło — władanie światem, atrybut Wielkiej Matki Bogów
życie. Gai.
Berło zwieńczone dudkiem Berło Boga — prawość, sprawiedliwość. „Berłem prawości
(w Egipcie) — cnotliwa jest berło królestwa Twojego" (Psalm 44 7).
miłość. Berło — atrybut Melpomeny, Sprawiedliwości, Hartu ducha.
Berło — Mesjasz. „(Jakub Dobrego i Złego Rządu, Filozofii, Europy jako jednej z czte-
do synów:) Nie będzie rech części świata.
odjęte berło od Judy, ani Berło zwieńczone kukułką — atrybut Hery (Junony),
laska spomiędzy nóg jego, zdradzanej żony.
póki nie przyjdzie ten, czyje Berło — potęga czystości dziewiczej, atrybut Hestii.
jest berło i któremu narody Berło — prawo, sprawiedliwość, przysięga. Przysięgano na
będą posłuszne" (Gen. berło, zob. Fallus (organ rozrodczy); atrybut Temidy, bogini
49.10). „(Proroctwo Balaa- sprawiedliwości.
ma:) Wzejdzie gwiazda z Berło zwieńczone orłem — atrybut Zeusa (np. na posągu
Jakuba, powstanie berło z dłuta Fidiasza w Olim-
Izraela i pobije książęta
Moabu" (Num. 24,18).
Berło — łaska królewska.
„Wszyscy słudzy króla i
wszystkie krainy, które są
pod jego mocą, wiedzą, iż
jeśli by kto, czy to
mężczyzna, czy niewiasta,
nie będąc wezwany, wszedł
do wewnętrznego przedsion-
ka królewskiego, ma być
niezwłocznie zabity, chyba
żeby król wyciągnął ku
niemu swe złote berło na
znak łaski, i tak mógłby
żywym zostać" (Ks. Estery
4, 11).
Berło — moc, panowanie,
władza króla. „(Pan rzekł:)
Dam ci narody w dziedzi-
ctwo (...). Będziesz nimi
rządził laską żelazną (tj.
berłem)" (Psalm 2 8—9).
„Berło mocy twojej ześle
Pan z Syjonu: panuj wśród
pii); władza konsula mieszka, monet, reprezentuje potęgę i bogactwa świata
rzymskiego; triumf tego, które śmierć zabiera.
zwycięskiego wodza. Berło — dowództwo wojskowe, oznaka władcy, podobnie
Berło i pierścień — władza i jak buńczuki, buławy itp.
sprawiedliwość. Rozszczepione berło herolda a. sędziego — pokój, zgoda;
Berło trzcinowe — zgodność przeciwieństw.
szyderstwo z rzekomego Berło zwieńczone błyszczącym okiem — atrybut
króla. Żołnierze namiestnika Umiarkowania i Skromności.
„uplótłszy koronę cierniową, Berło — zwycięstwo. „Berło albo grób!" (Henryk VI ci. 1,4
włożyli na głowę jego, a Szekspira).
berło trzcinowe dali w Berło — bezpłodność, jałowość. „(Czarownice) wsadziły mi
prawicę jego. A klękając w rękę jałowe berło, mające plonować komuś obcemu, nie
przed nim, naigrawali się z moim potomkom" (Makbet 3,1 Szekspira, tł. J.
niego, mówiąc: Bądź Paszkowskiego).
pozdrowiony, królu ży- Berło — tyrania. „Eripuit coelo fulmen, mox sceptra tyrannis"
dowski!" (Ew. wg Mat. łac. 'wydarł niebu piorun, a berta tyranom' (napis na popier-
27,29). siu Benjamina Franklina w Paryżu, adaptowany z
Berła nauczycielskie — Astronomica 1,104 Maniliusa przez A. R. J. Turgota).
rózgi, pręty. „I niech Żelazne berło — despotyzm. „Czyż myślisz. niszcząc
odpoczną owe berła wolność, gardząc ustawami, podbić kraj i żelazne berło
pedagogów, posępne pręty" wznieść nad
łac. „faeruleque tristes,
scep-tra pedagogorum,
cessent" (Epigramy
10,62,10 Marcjalisa).
Berło w lewej ręce —
mądrość serca jako
siedliska rozsądku.
Berło zwieńczone otwartą
dłonią — prawo karania i
nagradzania.
Berło zwieńczone kwiatem
lilii (fr. fleur de lis) —
światło, oczyszczenie;
władza króla Francji; atrybut
archaniołów Gabriela i
Michała.
Berło i korona (u stóp
Ludwika z Tuluzy, 1274—
97, króla Neapolu) —
zrzeczenie się tronu (na
korzyść brata, Roberta).
Berło na martwych naturach
— Vanitas (łac. 'Próżność'),
obok korony, klejnotów,
nami?" (Barbara komunikacyjne, religijne. Przypisywano im potężne
Radziwiłłówna 3,8 Alojzego własności magiczne i dlatego uważano je za święte; ich
Felińskiego). produkcja związana była ze szczególnymi rytuałami.
Ołowiane berło — Noc Bęben — kult, ukryte siły, rytmy, drgania, wibracje Kosmosu,
(Myśli nocne 1,18 Edwarda niebios. Ziemi, morza, przywoływanie mocy niebiańskich dla
Younga; 1745). rozstrzygnięcia spraw społecznych, wojny i pokoju;
Ołowiane berto — Czas. ogłaszanie chwały bóstwa. „Niech chwalą imię Jego
Przysłowie: Czas swym chórem, na bębnie i na cytrze niech Mu grają!" (Psalm 149
berłem z ołowiu zarówno 3). ,,Maria prorokini, siostra Aaronowa, wzięła bęben w rękę
dotyka kmiotka z władcą i wyszły wszystkie niewiasty za nią z bębnami i w pląsach"
potężnym, z mężem nik- (Ex. 15,20—21), po przejściu przez Morze Czerwone.
czemnika. Bęben — wesołość. „Ustało wesele bębnów, ustało
Berło — talizman wykrzykiwanie radujących się" (Izajasz 24,8).
przynoszący powtórną Tamburyn (bębenek ręczny) — radość, lekkość; ruchy i
młodość, zapewniający muzyka gwiazd, którą cieszą się boginie i bogowie;
władzę. towarzysz tańca bachantek i orgii dionizyjskich. Kybele, fry-
Strzaskać swoje berło — gijska bogini wiosny. Wielka Macierz bo
dawn. zrezygnować z
władzy, tronu.
W heraldyce:
sprawiedliwość.
BĘBEN
Bęben symbolizuje ,,drzewo
świata", „pierwiastek"
ziemię, świat; kult, ołtarz
ofiarny, rozpędzanie złych
duchów; porozumienie,
komunikację; podniecenie,
ekstazę, radość, wesołość;
próżność; kobietę; serce;
marsz; błyskawicę, grzmot;
kult państwa;
ostrzeżenie, sygnał do
walki, wojnę, broń
psychologiczną; egzekucję,
pogrzeb; licytację.
Bębnów używano w wielu
stronach świata już w epoce
neolitu (na Morawach wy-
kopano bęben z ok. 6000 r.
p.n.e.), w Egipcie ok. 4000
p.n.e., w Sumerii i Mezo-
potamii ok. 3000 p.n.e.;
spełniały one ważne funkcje
pozamuzyczne: społeczne,
gów i ludzi, lubuje się w- Biblii bębnią zazwyczaj dziewczęta i kobie-ly. „Gdy wracał
dźwiękach grzechotek i Jefte do (...) domu swego. wybiegła naprzeciw jego jedyna
tamburynów. córka z bębnami i z tańcem" (Ks. Sędziów 11,34). ,,Na
Bębnienie w kotły — przedzie szli książęta wraz ze śpiewakami i w pośrodku
grzmot; pradźwię-ki; młodziutkich bębni-czek" (Psalm 67 26).
zapowiedź urodzajnego Bęben — sygnał do walki, bitwy, wojny. W Indiach związany
deszczu; rytm z Indrą, w Rzymie 7. Marsem, bogami wojny i plonów. Przy-
Wszechświata — w tej roli słowie: Gdzie bębny mówią, prawo milczy (naśladowanie z
kocioł jest atrybutem Cicerona: inter arma sileni leges tac. 'prawa milczą w
hinduistycznego boga Siwy szczęku oręża'. tj. w czasie wojny). „Dziś, wielki Marsie, w
a. buddyjskiej dharmy twe szeregi wchodzę (...), pokocham bębny, odepchnę
(prawdy idealnej przeka- kochanie" (Wszystko do-hre, co kończy się dobrze 3,3
zanej przez Buddę) jako Szekspira, tł. L. Uiricha). „Wywiadywałem się o ciepłych
..bęben nieśmiertelności". tchórzach, którym tak się chce słuchać bębna jak ryków
Bęben w kształcie diabła" (Henryk IV cz. l 4,2 Szekspira, tł. L. Uiricha). „My
klepsydry (litery X) — lanczym, biją w bębny ogromni sąsiedzi. Tam Mars, u nas
odwrócenie normalnego Wenera" (Reduty 2)3—14 Adama Naruszewicza). Ballada
układu; stosunek między lud.: „W
światem górnym a światem
dolnym.
Bęben w kształcie beczki —
grzmot i błyskawica.
Bęben okrągły — świat.
Drewniany bęben
afrykański — komunikacja,
porozumiewanie się,
rozpowszechniony system
porozumiewania się na od-
ległość za pomocą
..alfabetu" bębnowego,
telegraf bez drutu, „mowa
bębnów"; nosiciel Słowa,
Logosu, rytmu duszy,
tradycji, magii, dźwięczne
echo egzystencji ludzkiej;
,,drzewo świata", ołtarz
ofiarny, pośrednik między
niebem a Ziemią; mistyka;
,,serce";
,,pierwiastek" ziemia.
Bęben na staroż. Bliskim
Wschodzie — instrument
kobiecy, chtoniczny,
związany 7 symboliką
jaskini, pieczary, macicy. W
kotły, w bębny zabębniono, bęben — dawn. na licytację, pójść pod młotek.
na wojenkę zatrąbiono". Bębnić — rozgłaszać, rozgadywać; powtarzać aż do
Bębny — broń znudzenia, suszyć głowę. Rozbębniać — rozgadywać
psychologiczna budząca przedwcześnie (swoje zamiary). Przysłowie: Na zające (pta-
zapał we własnych ki, wróble) z bębnem chodzić.
szeregach, porażająca •Podbijać komuś bębenka — schlebiać mu; świecić bakę,
ducha bojowego podlizywać się.
nieprzyjaciela. „O, żegnaj- Bęben w święto. Przysłowie arab.: Niech mu się dostanie to,
cie (...) krzepiące ducha co bębnowi w święto — tj. wielkie lanie, bicie.
bębny!" (Olello 3,3 Stłumione bębny, werble — wojskowy orszak pogrzebowy.
Szekspira, tł. Zofii „Wczoraj na jego znak czekały surmy i trąby, dziś mu
Siwickiej). ,,Uderzcie w pozostały tylko stłumione bębny" (Don Juan 5,36 By-rona).
bębny, zagrajcie nam w rogi Dziurawy bęben — niemota. „Będę niemy jak
dla naszych serc, dla przedziurawiony bęben" (Klub Pick-wicka rozdz. 25
naszych nóg! Za Bug, za Dickensa, tł. Włodzimierza Górskiego).
Bug!" (Marsz za Bug 4—6 Bęben — kult państwa, władzy; lojalność. „Taraban w bęben
Seweryna Goszczyń- z skór lojalnych bije. co w wszystkich mowach znaczy -Nie-
skiego). chaj żyje!« (Imagina 16. 47—8 Marii Ko-nopnickiej).
Bęben — bicie skazańców
pałkami, stracenie,
egzekucja; często wraz z
piszczałką a. trąbką; służyły
do zagłuszania okrzyków
skazańca. ,,I stanie się, że
każde uderzenie karania
rózgą (...) nastąpi przy wtó-
rze bębnów i cytr" (Izajasz
30,32). „Począł wołać co
siły w piersiach (...) "Niech
żyje Polska niepodległa!"
(...) Bębny nie mogły
zagłuszyć lego krzyku.
Dopiero szybko rzucona
pętlica" (Róża, Prolog
Stefana Żeromskiego).
Bęben — próżność,
pyszałkowatość, sa-
mochwalstwo. Przysłowia:
Bęben dlatego tylko tak
groźny, że próżny. Głośny
(wielki, sławny, straszny)
bęben za górami (a kiedy
do nas przyjdzie alić jak
pudełko).
Bęben — licytacja. Iść na
Historia bębna i trąby — światła, (powrotu) dnia, świtu, dziennego nieba. Księżyca,
dzieło historyczne czasu; majestatu, szlachectwa; bezkrwawej rewolucji,
przesadnie uwypuklające rozejmu, pokoju, odpoczynku; zob. też Barwa; Czarny.
rolę wojen i bitw w dziejach Ulubiony przez bogów kolor ofiar zwierzęcych u Rzymian.
(Krótka historia narodu Starożytni kapłani (również druidzi) nosili przeważnie białe
angielskiego. Przedmowa J. szaty liturgiczne. Białe konie ofiarowywano Słońcu, białe
G. Greena). byki wybierali na ofiarę druidzi, białe słonie były święte w
Kościelny bęben — Syjamie. Na Wschodzie kolor biały jest synonimem star-
ambona, kazalnica. szeństwa, wyższości. Oznacza nieobecność barw lub sumę
„Ambona, bęben kościelny, barw. Na Wschodzie, w krajach słowiańskich i na dworze
bity pięścią, a nie pałką" francuskim bywał kolorem żałoby i śmierci, całunu, duchów
(Hudibras 1,1,11 Samuela zmarłych, widm. Białość łączy się z absolutem, z początkiem
Butlera). i końcem, stąd często stosowana przy ceremoniach naro-
Pałeczka, pałka do bicia w dzin, wtajemniczenia, ślubu i śmierci.
bęben — symbol falliczny; Biel — czystość ducha lub duszy, radość istnienia. „Na
wraz z okrągłym bębnem — każdy czas niech będą białe szaty twoje" mówi biblijny
dwupłciowość. Eklezjastes (9, 8), wzywając do używania radości życia. W
BIAŁY (Białość, Biel) chwili Przemienienia Pańskiego „szaty Jezusa stały się białe
Kolor biały jest symbolem jak śnieg"
doskonałości, duchowości,
życia (wiecznego),
uświęcenia, świętości,
chwały, zbawienia,
objawienia, odkupienia,
odrodzenia, łaski,
wieczności, bogiń
dziewiczych, odświętności,
uniesienia; oświecenia,
rozumu, świadomości, nie-
świadomości, prawdy,
wiedzy, ponadczaso-wości,
mądrości doskonałej,
intuicji, siły ducha;
niewinności, dziewictwa,
czystości, uczciwości;
umiarkowania; małżeństwa;
przyjaźni; szczerości,
bezinteresowności,
współczucia; radości,
wesołości, szczęścia,
nadziei; prostoty;
konwencjonalności; strachu,
tchórzostwa; śmierci,
żałoby; chłodu;
energii; świata widzialnego,
{Ew. wg Mat. 17,2 itd.). górach leży, białe jak piana, która na falach się śnieży; białe
„Anioł Pański zstąpił z nieba jak nieb obłoki, które powiew przędzie, białe jak nieskalane,
(...), odzienie jego było białe przegibne łabędzie; białe jak lilie polne, kielichy czystości,
jak śnieg" (Ew. wg Mat. 28,2 białe jako dziewicza szata niewinności; białe jak mąka, z
—3). „Jasnym i czystym której chleb człowiek wypieka, białe jak ciepłe krople
bisiorem są sprawiedliwe żywiącego mleka. Biała jest bladość męki i jest biel weselna,
uczynki świętych" (Apok. i biała jest ostatnia koszula śmiertelna" (Pochwala
19,8). „Ponad śnieg pasterstwa 75—84 L. Staffa). „Słynny (...) z płomiennej
bielszym się stanę" (tac. miłości dla białej Aminy, Sidi-Numan (...) przeobraził
super nivem dealbabor). niewierną w białego rumaka!" (Sidi-Numan l—8 B. Le-
Psalm 50 9, i tytuł sztuki S. śmiana).
Że-romskiego: po skropieniu Ludzie lubiący kolor biały są rzekomo nudni, naiwni, z
hyzopem (tj. prawdop. kompleksami donżuański-mi, kobiety — wdzięczące się do
lebiodką) i oczyszczeniu z mężczyzn.
grzechów. Biała Dama — w folklorze wielu krajów europejskich widmo
Biały strój i welon — albo czarodziejka, zwłaszcza w legendach o zjawach w
niewinność i dziewictwo, jak zamkach i pałacach, np. w Polsce: w Gra-bowie, Potulicach,
strój rzymskich westalek, Kopaszewie, Rydzynie, Wilanowie, Jabłonnie itd.
strój przy pierwszej komunii, Biała magia — wywoływanie zjawisk nadnaturalnych bez
konfirmacji itp. Biel (tac. pomocy złych duchów.
candidus 'biały') jest barwą
kandydata, który ma
zmienić swój stan, np. no-
wicjuszki przyjmującej
sukienkę zakonną;
kolor wtajemniczenia,
ceremoniału przejścia;
noszony przez narzeczone,
przez kapłanów bóstw
niebiańskich, przez czaro-
dziejki i upiory;
chrześcijański kolor chrztu,
Wniebowstąpienia, Bożego
Narodzenia, Wielkanocy.
„Ale bielsza mej panny płeć
twarzy i szyje niż marmur,
mleko, łabędź, perła, śnieg,
lilije" (O swej pannie 7—8
Jana Andrzeja Morsztyna).
,,Biała jako śnieg Twa szata,
a z białego-ć łona lilija Twą
czystością rośnie ubielona"
(Salve Regina ~1—9 Jana
Kasprowicza). ,,Białe są
owce jako śnieg, co w
Biała flaga — znak sądową, karę, chłostę; dyscyplinę, karność, posłuszeństwo,
poddania się lub chęci przymus; wtajemniczenie, wyrocznię; egzor-cyzm; pokutę,
wysłania parlamentariusza. umartwianie się, torturę, męczeństwo, mękę Chrystusa,
Biała róża, biały kruk,'orzeł ukrzyżowanie; oczyszczenie; wyższość, panowanie, tyranię,
biały — zob. Róża, Kruk, władzę rycerską; wojnę, klęskę, katastrofę; łowy; urodzaj,
Orzeł. płodność, energię twórczą.
Biały kamyk zob. Kamień. Bicz — energia twórcza. Według Wed biczowano pramorze
Biali — hist., polit. mleczne, aby zmienić je w masło, pierwszy pokarm istot ży-
konserwatyści, reakcjoniści, jących, z którego zrodziły się zarodki życia oraz apsary
kontrrewolucjoniści; w (niebiańskie tancerki i kurtyzany), podobnie jak Afrodyta z
Polsce w okresie 1861—63 piany morskiej.
stronnictwo zachowawcze, Bicz — błyskawica, piorun, burza, wiatr. Atrybut egip. boga
przeciwnicy Czerwonych. wiatru Mina, wyobrażał też błyskawicę i burzę, a także wła-
U muzułmanów — barwa dzę faraona.
blasku, światła, dobrej Siec biczem — ciemiężyć, uciskać; ba-tożyć kańczugiem —
wróżby (co ją łączy z ciemiężyć, uciskać w dwójnasób. „Ojciec mój nałożył na was
mlekiem, jajami, lnem,
mąką, srebrem), ozdrowie-
nia; barwa dynastii
Omajjadów, kalifów
panujących w latach 661—
750.
Metal — srebro. „Dokoluśka
talar biały" (Na Kujawach 7
M. Konopnickiej).
Przysłowie: Oszczędzaj
białe srebro na czarne
godziny.
Kamień — perła, jadeit,
opal, kamień księżycowy.
„Planeta" — Księżyc
(Diana).
„Element" — powietrze.
W alchemii: rtęć.
W heraldyce: barwa srebrna
oznaczająca czystość,
prawdę, niewinność, wiarę,
pokój, szczerość; pole
czyste, nieszrafowane.
BICZ
Bicz symbolizuje
błyskawicę, piorun, burzę,
wiatr; zarazę; obmowę,
oszczerstwo, drwinę,
dokuczanie; władzę
ciężkie jarzmo, a ja jeszcze symbol płodności;
dołożę do waszego jarzma; gr. Nemezis (rz. Fortuna) miała bicz u pasa dla
ojciec mój chłostał was bi- zapładniającego biczowania rytualnego. W wielu kulturach
czami, a ja chłostać was biczowanie gleby miało zapewnić urodzaj. Chłostano też
będę kańczugami" (3. Ks. figury bogów płodności i urodzaju, aby wzmóc ich potencję.
Król. 12,11). W starożytności i u ludów prymitywnych kultowe biczowanie
Bicz języka — obmowa, należało do rytuałów wtajemniczenia, oczyszczenia i
oszczerstwo, zniesławienie. płodności. W czasie rzymskich luper-kaliów nadzy,
„Od bicza języka zakryty bę- wysmarowani oliwą młodzieńcy z patrycjuszowskich rodów
dziesz" (Hiob 5,21); zob. biegali po ulicach i batożyli przechodzące kobiety (rytuał
Język (niebezpieczny oręż). płodności). „Pamiętaj biegnąc dotknąć się Kalpurnii. Starzy
Bicz — klęska, katastrofa. bowiem zapewniają ludzie, że na niepłodnych niewiastach
„Gdy przybędzie bicz przestaje ciążyć przekleństwo, gdy się ich kto dotknie świętą
gwałtowny, będziecie gonitwę odbywając" (Juliusz Cezar 1,2 Szekspira, tł. J.
podeptani przez niego" Paszkowskiego). Atrybut Dioskurów, Wielkiej Matki, Zeusa w
(Izajasz 28,18). Dodonie, Nemezis, Hekate, erynii. Bicze zwisały z rydwanu
Bicz — kara boska. „I Pan wodza odbywającego triumf.
Zastępów będzie wywijał Bicz — dług. W staroż. Rzymie batożo-no niewypłacalnych
nad nim Assurem-biczem dłużników.
jak wówczas, gdy pobił
Madianitów" (Izajasz 10,26).
„Bo kogo Pan miłuje, tego
karze, smaga zaś biczem
każdego syna, którego
przyjmuje" (List do Żydów
12,6).
Bicz — wyrocznia. W
sanktuarium Zeusa w
Dodonie bicz, trzymany
przez posążek
wyobrażający dziecko,
uderzał pod wpływem
podmuchów wiatru w święty
kocioł; wydawany przy tym
dźwięk uważany był za
wyrocznię boga, którą
interpretował kapłan.
Bicz Homera, gr.
Homeromastiks — filolog gr.
Zoil, zjadliwy, małostkowy
krytyk Homera, Platona,
Izokratesa i in.
Bicz — urodzaj, płodność;
oczyszczenie,
wtajemniczenie. Egipski
 wychowanie dzieci i młodzieży.
Bicz — zaraza, katastrofa, Bić/chrześcijan —Nural-Din(1118—74), muzutm. władca
wojna; pokuta, tortura. Aleppa i Mosulu.
Atrybut rz. bogini wojny, Bicz książąt — pisarz wł. Piętro Aretino (1492—1556).
Bellony. Emblemat Bicz — emblemat myślistwa. Bicz — talizman przeciw
biczowników-flagelan-tów, chorobom fizycznym i psychicznym.
członków śrdw. bractw relig., Bicz — władza sądowa; prawo karania. Kańczug —
którzy, odbywając wędrówki nauczyciel. ,,Gruby Sarmata nie wysyłał po rozum do
pokutnicze, biczowali się obcego świata swych dzieci, ale (...) bez wielkich kosztów
publicznie (XII—XIV w.). miewał kańczug pedagogiem" (Do bizwa 9—12 Adama
Bicz w tradycji chrzęść. — Naruszewicza).
pokuta, umartwianie się, Bicz z piasku kręcić — wykonywać pracę bezowocną,
dyscyplina, samobiczowa-nie usiłować zrobić coś z niczego. zajmować się głupstwami.
się, męka Chrystusa, Bat — drwina. „Smagają batem drwiny. kąsają zelżywym
ukrzyżowanie. W pierwotnym słowem" (Powieść o Udafym Walgierzu S. Żeromskiego).
chrześcijaństwie karano chło- Bat — dyscyplina, karność, posłuszeństwo. Przysłowia:
stą nieposłuszny kler. Od IV Biada, gdzie nie ma bata. Batem głodu nie wygonisz.
w. samobi-czowanie się — Bicz — przymus, sposób przymuszenia.
pokuta. Narzędzie egzor-
cystów do wypędzania
diabłów. Atrybut św.
Biblianny, Filomeny, Julii,
Gerwazego. Quattro coronati
(Carpophorus, Seve-rianus,
Severus i Victorius). W
plastyce wyobrażano św.
Wawrzyńca i Andrzeja Ap.
batożonych przez oprawców,
św. Hieronima biczowanego
przez aniołów, św.
Ambrożego — przez arian
(trójwęźla-stym biczem).
Bicz boży, łac. flagellum Dei
— chrzęść. określenie
pogańskich władców i
wodzów, którzy zadawali
chrzęść, krajom dotkliwe
klęski i powodowali śmierć i
zniszczenie;
tak byli nazywani: Attyla, król
Hunów, niekiedy Genzeryk,
król Wandalów, i środk.-
azjatycki władca Timur
(Tamerlan).
Bicz w śrdw. Europie —
Ma bicz (bat) na niego. Pod tabu, gdyż mogą sprowadzić narodzenie się bliźniąt.
biczem coś robić. Bliźnięta jako powszechny motyw folklorystyczny są
Bicz kręcić na kogoś (na symbolem dualizmu w identyczności, wewn. przeciwieństw
siebie) — organizować w psychice człowieka, duszy indywidualnej (atman) i duszy
sposób uciemiężenia, wszechświata (brahman). Jako istoty symetryczne wyrażają
pognębienia, zniszczenia wtrącanie się sił nadprzyrodzonych (zwykle pochodzą od
kogoś (siebie). boskiego ojca i matki śmiertelniczki), dualizm wewn.
Dostać (obrywać) baty — być wszystkiego, co żyje, dualizm skłonności, dyspozycji psych.
bitym. Sypać baty — 'i fiz. (np. związanych z dniem i z nocą), przerażającą dwu-
wymierzać chłostę, bić. znaczność mitu, przybierając na przemian, w sposób
BLIŹNIĘTA nieobliczalny, formy groźne a. opiekuńcze, zawsze jednak
Bliźnięta symbolizują pełne napięcia, odzwierciedlające rozdarcia i sprzeczności
równowagę, harmonię, natury ludzkiej.
dualizm, sprzeczność wewn., Bliźnięta w wielu mitologiach to bóstwa:
dwuznaczność; niebo i jedno skierowane ku niebu, drugie ku ziemi, jedno z głową
ziemię; światło i ciemności; byka, drugie skorpiona, wzajemni przyjaciele a. wrogowie.
wschód i zachód Słońca; Może to być para bóstw działających harmonijnie, jako
dzień i noc; gwiazdę zaranną bóstwa światła przyjazne człowiekowi, uczą
i wieczorną; lato i zimę; góry i
doliny; życie i śmierć; duszę i
ciało; rozkosz i ból; szczęście
i nieszczęście; dobro i zło;
oracza (a. łowcę) i pasterza;
zob. Dwa.
Bliźnięta — szczęście;
nieszczęście. U niektórych
ludów prymitywnych
narodziny bliźniąt uważa się
za wydarzenie szczęśliwe,
przypisuje się im dar
proroczy a. inne siły
nadnaturalne. „Szczęście
urodziło się bliźniakiem."
{Don Juan 2, 172, 1376
Byrona). U innych ludów
bliźnięta uważa się za owoc
małżeńskiej zdrady matki a.
demonicznych cech ojca;
wtedy zazw. jedno z bliźniąt
(rzadziej oboje) zostaje
pogrzebane żywcem a. po-
rzucone, a matkę poddaje się
rytuałowi oczyszczenia.
Często również podwójne,
zrośnięte owoce stanowią
ce go sztuki rolnictwa, wieczorną, jadące przed Słońcem po niebie na złotym
zaprzęgu z wołów, rydwanie.
wznoszenia miast; lub jako Ahura Mazda (Ormuzd) i Aryman — para przeciwstawnych,
bóstwa przeciwstawne walczących ze sobą bogów mazdaizmu, dualistycznej religii
sobie, jak bóg światła i staroirań-skiej; pierwszy był bogiem dobra i światła, drugi —
dobra, bóg zła i ciemności, zła i ciemności. Bliźnięta-wrogowie religii manichejskich,
bóg deszczu i bóg suszy, głoszących kosmiczny konflikt dobra i zła, mają prawdop.
Słońca i Księżyca, zimy i wiele wspólnego z wyrazistym przeciwieństwem cech pór
lata. Słońca urodzaju i roku a. nawet dnia i nocy w miejscowym klimacie.
Słońca pustyni itp. Bliźnięta- Bliźnięta Mitry: Kautes i Kaupates, jedno z pochodnią
bohaterowie to zwykle zapaloną skierowaną w górę, drugie ze zgaszoną,
obrońcy ludzi, ratownicy na skierowaną w dół, oznaczały zapewne życie i śmierć,
morzach, lekarze wschód i zachód Słońca.
nieuleczalnych cierpień itp. Kain i Abel — bracia z biblijnej księgi Ge-nezis(4,\—16),
Np. bliźniacy wedyjscy synowie Adama i Ewy, pierwszy oracz, drugi pasterz owiec.
odmładzali starca i dawali Jakub i Ezaw — bliźnięta z Genezis (25, 19—34); pierwszy
go za męża młodej hodowca owiec, drugi — myśliwy i oracz.
dziewczynie! Kastor i Polluks (gr. Polydeukes) w mit. gr. i rz. — bracia
Izyda i Ozyrys — bliźnięta i bliźniacy, synowie Zeusa (a. Tyndareosa) i Ledy, zwani
małżonkowie, stanowiący Dioskurami (tj. 'synami Zeusa') a. Tyndarydami; wg jednej
wraz z synem Horusem wersji — obaj śmiertelni, wg innej —
naczelną trójcę bogów
egipskich.
Mitra i Waruna — w mit. ind.
para bogów, których wzywa
się łącznie. Pierwszy
przedstawia prawną stronę
ich władzy, związek między
człowiekiem a człowiekiem;
drugi — jej aspekt magiczny
i spekulatywny, związek
między bóstwem i
człowiekiem.
Rama i Lakszman — bracia
przyrodni w mit. ind.,
bohaterowie Ramujemy,
pierwszy to najpowszechniej
czczone bóstwo hin-
duistyczne, wcielenie
rycerskości i cnoty, awatar
boga Wisznu.
Aświnowie — bliźnięta,
bóstwa wedyjskich Indii,
prawdop. przedstawiające
gwiazdę zaranną i
Kastor był śmiertelnym Kalais i Zetos — synowie boga wiatru płn., Boreasza (zwani
synem Tyndareosa, a stąd Boreadami) i Orytii, skrzydlaci uczestnicy wyprawy
Polluks nieśmiertelnym Argonautów (Metamorfozy 6, 628 Owidiusza).
synem Zeusa. Pierwszy był Liber i Libera — bliźnięta i (a.) małżonkowie, para dawnych
słynnym ujeżdżaczem koni, bóstw italskich; Liber został dość późno utożsamiony z
drugi — pięściarzem, obaj Dionizo-sem. Para opiekowała się rozrodem i rozrostem
zaś bohaterskimi wojow- zwierząt i ludzi.
nikami i opiekunami Romulus i Remus — bliźnięta z legendy rz., synowie boga
żeglarzy (zwt. jako gwiazdy Marsa i córki Numitora, króla Alby Longi, porzuceni przez
w konstelacji Bliźniąt uzurpatora, wykarmieni mlekiem przez wilczycę.
wskazujące kierunek Bellowezus i Segowezus — ('wojowniczy i zwycięski') —
żeglugi), przyjaciółmi legendarni bracia galijscy, siostrzeńcy celtyckiego króla
ludzkości; Ambigatusa (Tytus Liwiusz 5, 34).
obrońcami gościnności, a w Cuchulain i Conall Cernach — bohaterowie cyklu
Sparcie — opiekunami uisterskiego, irl. wojownicy czasów pogańskich.
państwa i gimnastyki. Bliźnięta (Gemini), gwiazdozbiór nieba płn. — ostatnie słowo
Apollo i Artemida — wiosny (21 V — 21 VI), powietrze (jeden z czterech
bliźnięta, dzieci Zeusa i Leto „pierwiastków"), wpływ planety Merkury, kontakty między
(Latony), bóg Słońca i bogini dwojgiem ludzi, porozumienie się. komunikacja, spotkania
Księżyca, bóg urodzaju i we własnym środowisku, przeciwieństwa, niekiedy
bogini płodności, oboje seksualne (znak
strzelający niechybnie z
łuku, dawcy nagłej śmierci.
Herakles i Ifikles — bracia
przyrodni i bliźnięta,
synowie Alkmeny;
pierwszego miała z Zeusem,
który przybrał postać jej
męża, a drugiego z mężem,
Amfitrionem.
Amfion i Zetos — bliźnięta,
synowie Zeusa i Antiopy,
królewny tebańskiej, zwani
tebań-skimi Dioskurami.
Pierwszy był poetą i mu-
zykiem grającym na lirze,
drugi atletą i myśliwym;
przedstawiciele przeciwnych
postaw życiowych:
kontemplacyjnej i
praktycznej (por. ,,drogę
Marii" i ,,drogę Marty", sióstr
Łazarza w Betanii, Ew. wg
Łuk. 10, 38—42;
Ew. wg Jana 11,1; 12, 2—3).
zodiaku wyobrażany przez życa, Świtu; atrybut Kopciuszka (zaprzężone do powozu
parę dzieci-bliź-niąt, a wróżki). Dwa łby końskie połączone szyjami (w śrdw.) —
niekiedy przez parę Księżyc na nowiu.
kochanków, jak w zodiaku Bliźnięta sarnie — piersi kobiece. „Dwie piersi twoje jak
koptyjskim); sprzeczności dwoje bliźniątek u sarny, które się pasą między liliami"
wewn. i zewn., wykluczające (Pieśń nad pieśniami 4,5).
się a. uzupełniające, Bliźniacze kolumny zob. Kolumna (dwie). Bliźniacze wieże
stwarzające twórcze zob. Wieża; Kolumna (dwie).
napięcia. Przedstawiać miały, Bliźnięta — dobro i zło. „To ze skórki jednego ugryzionego
wg różnych źródeł, Kastora i jabłka wyskoczyła na świat świadomość dobra i zła jak
Polluksa a. Amfiona i Zetosa, nierozłączna para bliźniąt" (Aeropagitica Johna Miliona).
Tezeuszą i Heraklesa, Woły bliźniaki — szczęście, obrona przed gradobiciem i
Apollina i Heraklesa, zarazą. Według dawnych wierzeń oborywanie wsi a,
Triptolemosa i Jazjona; majątku ziemskiego zaprzęgiem wołów-bliźniaków chroniło
u Babilończyków — Nirgala, przed gradem i morem. Jeszcze lepszy skutek zapowiadało
boga upałów letnich. użycie w tym celu oraczy-bliźnia-ków. Przysłowie: Kto pole
Bliźnięta cherubowie — w bliźniaki oborze, nie dasz mu gradu, Boże.
niebiańska para światła i
ciemności; małżeństwo.
Dwa (splecione) koła —
niebiańskie bliźnięta, boskość
w podwójnym aspekcie, naj-
wyższa miłość i wiedza;
symbol Dioskurów, Aświnów;
kochankowie, małżeństwo; w
tradycji chrzęść. — pokuta;
Chrystus i mistyczna
narzeczona.
Bliźniacze szczyty gór —
sutki Matki Ziemi, źródło
pokarmu; wschód i zachód
Słońca;
oznaczone przez gnostyków
literą M.
Bliźnięta w kształcie
zwierzęcym, np; biały i czarny
koń a. dziki i oswojony lew —
dzień i noc.
Bliźniacze lwy egipskie —
dzień i noc, życie i śmierć.
Ozyrysa nazywano bogiem
podwójnego lwa.
Bliźniacze rumaki zob. Koń
(Dwa). Zaprzężone do
rydwanu bogów Słońca, Księ-
BLUSZCZ którym kochała się Kybele, bogini urodzaju i ziemi,
Bluszcz symbolizuje życie, wyrażający mit wiecznego powrotu, śmierci i odrodzenia
wegetację; pogrzeb; (podobnie jak mit Kory-Perse-fony i Demeter); atrybut Talii,
zmartwychwstanie; gr. muzy komedii; u Rzymian — Saturna (w saturna-liach) i
nieśmiertelność; bogini Cissia ('bluszcz').
Dionizosa (Bachusa); Bluszcz (gr. kissós) był atrybutem bogiń i bogów, których
ambicję, wytrwałość, ołtarze sąsiadowały z ołtarzami Dionizosa: Apollo Kisseus i
nieustępliwość; Atena Kissaia. Mitycznym uosobieniem bluszczu był też
pasożytnictwo; niewdzięcz- młodzieńczy Kissós z orszaku Dionizosa, słynny skoczek,
ność; przymus, skrępowanie; który zabił się w czasie jednego ze skoków i został prze-
bezradność, ukrycie; mieniony w bluszcz. Bluszcz trzymano z dala od ołtarzy
przyjaźń; niepamięć; Hery, która go nienawidziła. Gdy Antioch przeprowadzał
zapomnienie; smutek; miłość hellenizację Izraela, „przymuszono Żydów do chodzenia w
małżeńską, wierność; żeń- wieńcach bluszczowych na cześć Bachusa" (2 Ks.
skość, subtelność, Machabejska 6,7).
delikatność; chwiejność, Bluszcz — afrodyzjak, wzmacniacz trunku. W staroż. Grecji
niesamodzielność, potrzebę żuty w czasie orgii dio-nizyjskich; w śrdw. mieszany z
opieki, szukanie oparcia w napojami alkoholowymi dla dodania im mocy; do dziś w
kimś; tęsknotę, poezję Trinity College w Oxfordzie warzy się piwo bluszczowe;
liryczną, romantyczność, krzewu a. wieńca bluszczowego używa się w Brytanii
piękną młodość. zamiast szyldu
Bluszcz wyraża
nieśmiertelność, trwałość
zmysłowego pożądania, siły
rozrostu w Naturze jako
roślina wiecznie zielona o
niezwykłej mocy
wegetatywnej i potężnej sile
przyczepności.
Wieniec bluszczowy — u
Egipcjan atrybut Ozyrysa, u
Greków — Dionizosa
(wieńczył głowę boga i oplatał
tyrs), towarzyszących mu
sylenów, satyrów i menad;
Dionizos używał bluszczu —
tak jak winorośli — do
rozbudzenia szału
bachicznego kobiet opie-
rających się jego kultowi;
starą winorośl i poświęconą
Dionizosowi topolę białą
często oplata bluszcz; atrybut
Attisa, bóstwa wegetacji
pochodzenia frygijskiego, w
gospody, winiarni, składu Bluszcz — nieśmiertelność; kwiat pogrzebowy, jako
win, co oznacza, że odbywa emblemat nieśmiertelności często wieńczył trupią czaszkę
się tam wyszynk a. sprzedaż w malarskich martwych naturach.
win; Bluszcz — ambicja, pilność, pracowitość (w pięciu się w
stąd przysłowie ang.: Dobre górę); mimo to kwiat najmniej chętnie odwiedzany przez
wino nie potrzebuje krzaka. pszczoły (a prawo-ślaz lekarski — najchętniej).
Uważano, że bluszcz ma Bluszcz — trwała, przyczepna, wierna pamięć, również o
własność rozdzielania wody zmarłych, co wyrażają ornamenty bluszczowe na
od wina, zmieszanych w nagrobkach.
naczyniu. Bluszcz w chrześcijaństwie — przywiązanie, dozgonne
Bluszcz — miłość, uczucie, śmierć; w śrdw. — życie, radość życia; wieczność,
przywiązanie, przyjaźń, błogość Raju.
płodność; u Greków młodej Bluszcz jest emblematem żeńskości, wyrażającym potrzebę
parze dawano gałązkę opieki, oparcia, „wiecznie kobiecego" przytulania się,
bluszczu symbolizującą przywierania, skłaniania głowy na pierś, zawisania u szyi. W
wierność w miłości a. staroż. Grecji używano bluszczu przeciw chorobom
potomstwo. „Śpij, ja cię w kobiecym. Przysłowia: Bluszcz wiązu się czepia; Wije się
moje ramiona obejmę (...). jak bluszcz wokół drzewa. Just like the ivy I'l! cling to you
Tak bluszcz dziewiczy ang. 'przylgnę do ciebie jak bluszcz' — tytuł pieśni A. J.
szorstkie konary więzu Millsa. „Bluszcz" — jedno z najstarszych pism kobiecych,
opierścienia" (Sen nocy tygodnik ukazujący się w latach 1865—1939 w Warszawie.
letniej 4, l Szekspira, tł. S. Bluszczowość — szukanie w kimś oparcia, chwiejność,
Koźmiana). niesamodzielność. bezradność.
Bluszcz — zły omen;
zabójczy pasożyt, zabija to,
co żywe; niewdzięcznik
duszący w śmiertelnym
uścisku roślinę, która mu
dała oparcie. „(Antonio) był
bluszczem, który skrył mój
pień książęcy, jego
zieloność wyssał" (Burza 1,2
Szekspira, tł. L. UIricha).
Bluszcz oplata to, co
martwe. „Tam, gdzie życie
już zgasło w popiele,
bluszcz pnie się. — Dziwne,
dziwne to ziele! (...) Tuczy
się stary bluszcz jadłem ruin
(...), gdyż najdumniejszy
twór ludzki w końcu dla
bluszczu jest tylko strawą"
(Klub Pickwicka rozdz. 6
Dickensa, tl. Wilama
Horzycy).
Gałązka bluszczu — sprawiedliwości, okrucieństwa; rozpaczy; zniszczenia;
tęsknota. Bluszcz — godło niestałości (jak zmienne niebo lub morze); zob. też Barwa.
poezji lirycznej, tak jak Błękitne niebo uważano w starożytności za twardą,
wawrzyn — bohaterskiej, a kryształową czaszę, stąd błękit wyobraża trwałość,
mirt — buko-licznej. wierność, niebiańskość, boskość. „Słowem Pańskim
Bluszcz — piękna młodość, niebiosa są utwierdzone" (Psalm 32 6). „I ujrzeli Boga
zob. Mirt. W heraldyce: Izraelowego: pod nogami jego jakby twór z płyt szafirowych,
mocna, niezłomna przyjaźń; błękitny jak samo niebo" (Ex. 24,10). „Bóg jako wielki widz
dozgonna miłość. siedzi w błękicie" (Beniowski 7,179 Słowackiego). U
W astrologii: wiąże się z starożytnych Egipcjan — kolor prawdy, nieśmiertelności
Saturnem. Wjęzyku kwiatów: (mumie malowano na niebiesko), boskości niebiańskiej
Umieram tam,gdzie się (wizerunki bogów nieba malowano barwą błękitną). Atrybut
uczepię. Gałązka bluszczu: bogów nieba — Ammona, Ozyrysa, Zeusa, Ateny, Odyna;
Chcę się podobać. wiąże się również z bóstwami księżycowymi, jak Hathor,
BŁĘKIT (Niebieski, Izyda, Demeter; jak Artemida i inne dziewicze boginie.
Szafirowy, Modry, Lazurowy, Niebieskofioletowa (hiacyntowa) szata kapłanów i królów
Siny, Granatowy) Izraela wyrażała związek z wolą Najwyższego. Błękit barwą
Błękit jest symbolem nieba, Mojżesza, dwu kamiennych tablic dziesięciorga przy-
niebiańskości, siedziby
bogów, (nieziemskiego)
spokoju, uduchowienia;
wiary, pobożności, harmonii
duszy; czarów;
nieskończoności, ogromu;
trwałości, wieczności;
stałości; czasu i przestrzeni;
fal morskich, wilgoci;
powietrza;
Księżyca; światła wiedzy,
prawdy, filozofii (dawne togi
filozofów); rozwagi;
złudzenia;
podświadomości (w
przeciwieństwie do czer-
wieni — świadomości);
kontemplacji; szczęścia,
miłości, czułości;
niewinności; wierności;
tęsknoty; szczerości;
odwagi; młodości; pogody
ducha; chwały; nadziei;
sprawiedliwości; wolności;
zachowawczości,
arystokracji;
chłodu, zimna; bezlitosnej
kazań, Urim i Thummim lesie, po łąk zielonych łanie, przejrzyste, zwiewne idzie
(wielokrotnie wspomniane w błękitne zadumanie" [W lesie 17—20 Kazimierza Tetmajera).
Biblii tajemnicze przedmioty Lazur — wieczność boska i nieśmiertelność ludzka; stąd jest
noszone przez barwą żałobną, używaną w wielu krajach na pokrycie
arcykapłanów; Ex. 28,30; trumien młodo zmarłych osób.
Lev. 8,8 itd.); barwa Niebieska pończocha — przen. tron. pedantka, literatka;
symbolizująca Trójcę Sw. nazwa nadawana w XVIII w. we Francji (fr. bas bieu) klubom
Błękitna odzież — pań zajmujących się nauką i literaturą z udziałem
kontemplacja, pobożność, nielicznych panów, którzy zaznaczali swą wzgardę dla
szczerość (szata anioła), konwenansu noszeniem niebieskich wełnianych pończoch
wierność i wiara. zamiast czarnych jedwabnych.
Białoniebieska szata Sinobrody — okrutny zabójca sześciu żon z bajki Charlesa
Madonny, reprezentująca Perraulta.
dziewiczość i niepokalanie, Ludzie lubiący błękit mają jakoby być konserwatystami,
zastępuje od XV w. w introwertykami, trzeźwi, uparci i umiejący dorabiać się
plastyce szatę majątku.
ciemnopurpurową. W heraldyce: lazur oznacza czystość, pokorę. lojalność,
bizantyjski atrybut godności wierność, dobrą sławę, rzetelność; linie poziome. Metal —
królewskiej. cyna.
Błękit uważa się na Kamień — szafir, turkus, topaz. lazuryt, diament, turmalin.
Wschodzie za barwę Planeta — Jowisz, Wenus. W muzyce: nuta G naturalna.
chroniącą przed „złym
okiem" (w starożytności rolę
tę grała zwykle czerwień).
Arabowie wieszają naszyjniki
/ błękitnych paciorków
dzieciom i osłom, aby
uchronić je od ,,złego oka".
W Europie do niedawna nie-
mowlęta płci męskiej
odziewano w kolory błękitne
(a dziewczynki w różowe),
mające je bronić przed
nieżyczliwą wróżką lub są-
siadką.
Błękit jako barwa pogodnego
nieba, oddali, wody, uchodzi
za kolor chłodny, niema-
terialny, nierealny,
fantastyczny, wiążący się z
zimnem i okrucieństwem
stali, a także z marzeniem
sennym (w dzień: nocnemu
odpowiada ciemny granat),
z. zadumą. ,.Po niebie i po
Błękitna krew zob. Krew. Bocian — psychopomp (odprowadzający dusze zmarłych),
Błękitny kwiat zob. Kwiat. gdyż żywi się m. in. stworzeniami żyjącymi w glebie, a więc
Błękitny ptak zob. Ptak. należącymi do świata podziemnego, do dziedziny zmarłych.
BOCIAN Bocian —spryt. W bajce Ezopa Lis i Bocian lis zaprasza
Bocian symbolizuje bociana na obiad, ale podaje mu jedzenie na płaskim
wędrówkę; wiosnę: zwia- talerzu; z kolei bocian zaprasza lisa i, wet za wet, częstuje
stuna szczęścia, dobrą go z butelki o długiej szyjce.
wróżbę; płodność, Bocian — dobra wróżba. W staroż. Tesalii za zabicie
urodzajność; macierzyństwo; bociana groziła taka sama kara jak za zabicie człowieka.
wierność małżeńską; Gniazdo bocianie na słomianym dachu a. na rusztowaniu,
cudzołóstwo; wdzięczność, na kole od wozu, według opinii ludu przynosi szczęście
posłuszeństwo. uczucia domowi. U niego bocian się gnieździ — sprzyja mu
synowskie, szczęście do- szczęście.
mowe; narodziny dziecka; Bocian — płodność, urodzajność. Okres gniazdowania —
obronę przed pożarem; lato, deszcze; ulubione miejsce — bagna, błota, stawy;
spokój; uprzejmość; łaskę; ulubione pożywienie — owady. „Pora dla winnic sadzenia
czystość. „czyściświata"; najlepsza, gdy z wiosny rumieńcem biały przybywa ptak, ów
mądrość, czujność, spryt; postrach gadów ośli-
długowieczność;
zmartwychwstanie; zapał
religijny; pychę, wyniosłość,
moralizowanie;
por. Żuraw.
Bocian — wędrówka. W
starożytności obserwowano
przeloty bocianów nie wie-
dząc, skąd przybywają nad
Bliski Wschód i basen
śródziemnomorski, a często
— dokąd zmierzają. ,,Nawet
bocian w przestworzach zna
swój czas" (Jeremiasz 8,7).
,,Dzisiaj na wielkim morzu
obłąkany (...) widziałem lotne
w powietrzu bociany długim
szeregiem" {Hymn. [Smutno
mi. Boże...] 19—22
Słowackiego). ,,Siadł,
zaklekotał, zwiesił dziób
duży i zamknął poważnie
oko. Snadź syn litewski
marzy głęboko o swej
zamorskiej podróży"
(Gawęda o bocianie I, 6—9
Ludwika Kondratowicza).
złych" (Georgiki 1, 320 i wyrzucają jaja i pisklęta z gniazda, gdy zbliża się okres
nast. Wergiliusza, tł. Z. głodu (w rzeczywistości wyrzucają osobniki chore, nienor-
Abramowiczówna). Według malne a. opadnięte przez pasożyty).
bajki uświadamiającej dzieci Dokoła Wojtek — bocian, zwany pospolicie Wojtkiem, krąży
o ich przyjściu na świat, ustawicznie nad swoim gniazdem; przen. o czymś, co się
bocian przylatuje z nieustannie powtarza, w koło Macieju.
niemowlęciem nad dom i Bocian — posłuszeństwo. Według wierzeń ludu bocianięta
wrzuca je przez komin do nie opuszczają gniazda bez pozwolenia matki. „Jak się po-
mieszkania. Długi dziób — derwać chce bocianek młody z gniazda i nie śmie, i sam
fallus, komin — vulva. (Do sobą trwoży" (Boska Komedia, Czyściec 25, 10 Dantego, tł.
czasów 2. wojny świat, E. Po-rębowicza).
wołano w Polsce na pociągi Bocian — miłość synowska (tac. pietas). Według poglądów
wiozące z miasta mężów antycznych i według śrdw. bestiariuszy bociany karmią
pod koniec tygodnia do żon swych starych, zniedołężniałych rodziców i dbają o czystość
na „letnie mieszkanie" — ich gniazd. Prawo rzymskie zobowiązujące dzieci do
„Kominiarze!"). Według utrzymywania starych rodziców nazywało się dlatego pra-
folklorystycznej legendy wem bocianim, łac. lex ciconaria. W plastyce Odrodzenia i
bociany wrzucają dobrym baroku bocian występuje jako emblemat uczuć synowskich.
ludziom przez kominy Bocian — wyniosłość, zarozumiałość, pycha. Ptak zadziera
klejnoty i złote monety. Inni głowę, po czym dostoj
zaś twierdzili, że od samego
spojrzenia bociana można
zajść w ciążę.
Bocian — przeciwieństwo
węża i żaby, ptak
antydiabelski, nieprzyjaciel
zła, symbol Chrystusa; por.
wyżej cytat z Georgik Wergi-
liusza.
Bocian — spokój i szczęście
domowe, wierność
małżeńska, wdzięczność,
czystość (tj. oczyszczanie
gniazda z robactwa i od-
chodów). Ptak poświęcony
przez Rzymian Junonie,
opiekunce małżeństwa i
macierzyństwa. Według
legend ludowych bociany
gromadnie karzą
wiarołomne samice, przed
odlotem egzaminują
komisyjnie z umiejętności
lotu młode,
niedoświadczone ptaki,
nie muska sobie pióra. W (kościelnych). Mistyczny znak X a. krzyż św. Andrzeja
mit. gr. Anty-gona córka utworzony z otwartego dzioba i skrzyżowanych nóg.
króla Troi, Laomedona, Bocian — długowieczność. Lud przypisuje mu b. długi
chwaliła się, że jest żywot, a na Dalekim Wschodzie nawet nieśmiertelność.
piękniejsza od Hery a. że Bocian — zmartwychwstanie, bo przylatuje wiosną, kiedy
ma od niej piękniejsze cała natura budzi się do nowego życia.
włosy; za karę bogini Bocian — wiosna. „Bo już bocian przyleciał (...) i rozpiął
zmieniła ją w bociana, skrzydła białe, wczesny sztandar wiosny" (Pan Tadeusz 11,
pożeracza wężów, a. jej 23—4 Mickiewicza).
włosy w węże (Metamorfozy Bocian — ochrona przed pożarami, wg wierzeń ludu.
6, 93—5 Owidiusza). ,,Poważny bocianie, polskich słomianych strzech święty
Bocian — czujność. Sypia Florianie" (Ptactwo w czas wojny 68—9 Leopolda Staffa);
stojąc na jednej nodze, więc św. Florian zob. Ogień.
jakby gotów w każdej chwili ,,Bociany, wiejskiej strzechy gospodarze" (Pieśń o ziemi.
do zerwania się do lotu Wstęp. Na jesieni 49—50 Wincentego Pola).
(naprawdę jest to postawa BRAMA
wypoczynkowa: dzięki spe- Symbolika bramy zgodna jest w większości wypadków z
cjalnej budowie stawu symboliką drzwi (zob. Drzwi): przejście z jednego stanu w
piętowego mięśnie nogi nie drugi;
pracują wtedy i nie męczą
się).
Bocian — mądrość,
kontemplacja. Stanie
nieruchomo sprawia
wrażenie medytacji,
filozofowania. „Stoi z dala
zamyślony bocian. (...) duma
o robaczku, o wężu... i o
człowieku" (A Dorio de
Phrygium 39— 42 Norwida).
W alegorii ,,Wielka Mądrość"
przedstawiono w plastyce
dwa bociany fruwające
naprzeciw siebie wewnątrz
koła utworzonego z węża.
Bocian — „czyściświat",
czyszczący świat (z
owadów, gadów);
kaznodzieja, morali-zator.
Albom ja bocian, żebym
świat czyścił?
Bocian w tradycji chrzęść. —
egzaltacja religijna.
Budowniczy gniazd na
szczytach wież
żeńskość, genitalia kobiece; bram w ich murach: stu-bramne Teby egipskie (wg Homera)
narodziny; odrodzenie; odróżniamy od siedmiobramnych Teb greckich, stolicy
potęga, fortyfikacja; Beocji (w dramacie Ajschy-losa Siedmiu przeciw Tebom
sprawiedliwość; chwała; każdy z siedmiu bohaterów atakował jedną bramę).
wojna; cierpienie; stan mię- Brama — miejsce obronne, szczególnie ufortyfikowane (jako
dzy życiem a śmiercią, punkt najsłabszego oporu w murze miejskim). Miasto
dobrem a ztem. uważano za zdobyte, gdy bramy miejskie wpadły w ręce
Brama miejska, w nocy wroga, stąd były także symbolem siły, potęgi: ,,Niech
zamknięta, w dzień w posiędzie potomstwo twoje bramy nieprzyjaciół swoich",
czasach antycznych pełna mówi Laban na pożegnanie do siostry swojej, Rebeki (Gen.
życia, była lokalnym rynkiem, 24, 60). Okrzyk przerażonych Rzymian po zwycięstwie
agorą, forum, miejscem Kartagińczyków pod Kannami w 216 p.n.e.: Hannibal ad
spotkań (przyciągających portas! (łac. 'Hannibal u bram!') stał się przysłowiowym
także pijaków, nierobów, wyrazem niebezpieczeństwa zagrażającego krajowi.
włóczęgów i złodziei), han- Synonimem takiej groźby stała się trojańska Brama Skajska
dlu, publicznych (gr. skala 'lewa, niepomyślna; zachodnia'), którą
obwieszczeń, często po- uszkodzono, aby wprowadzić drewnianego konia Greków;
siedzeń sądów: „Poważany przez bramę tę wpuścili wojska Achajów rycerze, którzy
jest mąż (dzielnej niewiasty) wyszli z wnętrza konia trojańskiego.
w bramach, gdy zasiada w
radzie starszych kraju" (Ks.
Przypowieści 31, 25). Bramy
Jerozolimy reprezentują jako
pars pro toto (tac. 'część
zamiast całości') całe miasto:
,,Bramy Syjonu miłuje Pan
nad wszystkie siedziby
Jakuba" (Psalm 86 2). Było
ich dwanaście: brama Doliny,
Gnojowa, Źródła, Stara,
Końska, Wschodnia,
Sądowa, Wodna, Efraima,
Rybna, Trzody i Straży.
Według Apokalipsy mury
niebieskiego, nowego
Jeruzalem będą miały rów-
nież dwanaście bram, każda
z jednej perły, a zawsze
otwarte (bo nie będzie już
nocy), ,,a na bramach —
dwunastu aniołów i imiona
dwunastu pokoleń
izraelskich" (21,12). Również
niektóre inne miasta
charakteryzowano liczbą
Bramy triumfalne (łuki widomego, materialnego nieboskłonu, także bram do świata
triumfalne), na których podziemnego, ukrytych zazwyczaj w głębokich pieczarach,
zwykle wyobrażano w reliefie rozpadlinach itp. Ezechiasz, król judzki, pisze: „Ja rzekłem:
sceny sukcesów wojennych, w połowie dni moich pójdę do bram otchłani; szukałem
stawiano dla uczczenia ostatka dni moich" (Izajasz 38, 9—10). Do słów tych
zwycięstwa. Najbardziej nawiązują słynne wersety Boskiej Komedii Dantego: „W
znane to: łuk Tytusa, połowie drogi ludzkiego żywota (...) w głębi ciemnego znala-
Konstantyna i Septymiusza złem się lasu (Piekło l, l—3) oraz: „»Ty, który wchodzisz,
Sewera w Rzymie, Arc de żegnaj się z nadzieją", na odrzwiach bramy ten napis się
1'Etoile w Paryżu. czyta" (3, 9—10, tł. E. Porębowicza). Wrota Piekieł (fr. La
Powszechny jest też ludowy Parte de 1'Enfer) niedokończona rzeźba (1880—1917,
obyczaj witania ważnych i Muzeum Rodina w Filadelfii) Augusta Rodina. Babilońsko--
miłych gości bramami z ga- asyryjska bogini Isztar zstępuje do świata podziemi i
łęzi, zieleni, kwiatów i przechodzi przez siedem bram;
wstążek. zob. Zasłona.
Brama — chwała Zamknięta brama — utrapienie, strach, zakaz,
odnowionego Syjonu. niegościnność, obrona, wojna; żydowski symbol końca
,,Nazwiesz swe mury modlitwy; w symbolice chrześcijańskiej: dziewictwo, Maria
zbawieniem, a swoje bramy (por. tac. hortus conclusus 'zamknięty
chwałą" (Izajasz 50, 18).
Brama do niebios: Betel,
gdzie biblijny Jakub zobaczył
we śnie drabinę i aniołów. „O
jak straszne jest to miejsce!
Nie jest to nic innego, tylko
dom boży i brama niebieska"
(Gen. 28, 17). Alegoria bi-
blijna: „Wchodźcie przez
ciasną bramę, bo szeroka
wiedzie na zatracenie, a
ciasna — do życia" (Ew. wg
Mat. 7, 13—14).
Przez bramę sprawiedliwości
dochodzi się do Boga
sprawiedliwego: „Otwórzcie
mi bramy sprawiedliwości!
Wszedłszy w nie będę Pana
wysławiał" (Psalm 117 19).
Brama jest dla Żydów także
emblematem wygnania
Adama i Ewy z raju, atry-
butem proroka Ezechiela.
Ludy Bliskiego Wschodu
wyobrażały sobie istnienie,
prócz bram do niebios, do
ogród'). Niepokalane Żelazna Brama albo Żelazne Wrota — przełom Dunaju
Poczęcie, co opiera się na między Karpatami a Bałkanem) i przełęcze górskie (np. Bra-
słowach Boga skierowanych ma Morawska między Górami Oderskimi a Beskidem
do Ezechiela (44,2): „Ta Śląskim).
brama (wschodnia) za- BRĄZ
mknięta będzie, i mąż nie Brąz (barwa brązowa) jest symbolem ziemi, gleby, gliny;
wejdzie przez nią, bo Pan, jałowości (brunatna, rdzawa barwa jałowej pustyni w
Bóg izraelski, wszedł przez przeciwieństwie do urodzajnego czarnoziemu); jesieni.
nią, i będzie zamknięta dla uwiędłego liścia; smutku, melancholii, rezygnacji;
księcia". skromności; bierności, zachowawczości; troski; stanu
Brama otwarta — zakonnego, pokory, skruchy; ubóstwa; prostoty; spokoju,
gościnność. ,,Brama na spokojnego tła; zaufania; praktyczności; ekskrementów.
wciąż otwarta przechodniom Brąz — jesień. „Przyćmiony mosiądz i brąz października:
ogłasza, że gościnna i bezduszne złoto pożółkłych jesionów (...), brzozowych liści
wszystkich w gościnę zapra- bursztyn opłakany (...) ronią wśród liści milczącego spadu
sza" (Pan Tadeusz l, 39—40, (...) muzykę brązu, mo
Mickiewicza). Przejezdna
brama to serce kobieciarza:
Kasztelanowa mówi do
Amelii o Mazepie: ,,Serce
jego otwarte jak przejezdna
brama: jedna wjeżdża, a
druga wyjeżdża za wrota"
(Mazepa 1,3, 89, 90
Słowackiego).
Bramy do snów. W Odysei
Homera Pe-nelopa mówi do
Odyssa: „Dwie są bramy
zwiewnych snów: jedna z
rogu, druga z kości
słoniowej; te, które
przechodzą przez kość
słoniową niosą czcze słowa,
drugie wróżą prawdę" (19,
562, wg tł. J. Pa-
randowskiego).
Brama z kolumnami po obu
stronach 7ob. Kolumna.
Brama Słońca — strefa
międzyzwrotni-kowa.
Bramami nazywa się
niektóre cieśniny wodne (np.
Brama Łez, arab. Bab el-
Man-deb, między Afryką i
Półwyspom Arabskim:
siądzu i miedzi" (Elegia przysięgę, dając porękę, zapewnienie (u nas żartobliwe:
konające] jesieni 21—29 L. Klnę się na brodę Mahometa!). Broda jest słabym punktem
Staffa). w walce wręcz: Aleksander Wielki kazał się wojsku golić, aby
Brąz, jako barwa brunatnych brody żołnierza nie pochwyciła dłoń nieprzyjaciela. Broda
koszul hitlerowskich bojówek bywa oznaką żałoby; podeszłego wieku, doświadczenia,
partyjnych Sturm-Abtei- konserwatyzmu; radykalizmu, rewolucji (zob. Włosy:
lungen (SA), łączy się z Barbudos), mody młodzieżowej. Naczelni bogowie wielu
hitlerowskim faszyzmem kultów wyobrażani są z brodami: Indra, Zeus, Po-sejdon;
(barwa ekskrementów, judeo-chrześcijański Jahwe-Bóg Ojciec od ok. 1300 n.e.,
wybrana, być może, w Chrystus od V w. Zgodnie z ortodoksją chrzęść, broda na-
związku z kompleksem anal- leży do „wyobrażenia Boga", dlatego ruscy starowiercy się
nym). nie strzygą, a klerowi Kościoła Wschodniego nie wolno
Brąz w różnych odcieniach i obcinać włosów na głowie i brody.
o różnych nazwach jako Broda — mądrość. W staroż. Grecji i Rzymie była atrybutem
maści koni i barwy ubiorów godności filozofów i retorów. Persjusz, satyryk rzymski z I w.
(w starożytności i n.e. nazwał Sokratesa magister bar-batus. „Zapuścić sobie
średniowieczu barwa brodę mędrca" łac.
żałoby). „Konik cisawy
niewielkiego wzrostu, szabla
okuta po prostu" (Piosenka
litewska o koniu Kiejstuta 5
—6 Mickiewicza). „Książę,
tyś się wczoraj palił do
mojego kasztanka i
gniadosza chwalił" (Pan
Tadeusz 6, 204—5,
Mickiewicza). „Hrabia
siedział na dzielnym koniu, w
czarnym stroju; na sukni
orzechowy płaszcz wło-
skiego kroju" (Pan Tadeusz
7, 517—518 Mickiewicza).
„Anglik, oryginał, (...)
wiecznie w spodniach
nankinowych i w
tabaczkowym fraku ubrany"
(List do matki z 23 VIII 1833
Słowackiego).
BRODA
Broda w wielu kulturach jest
symbolem męskiej siły,
odwagi, mądrości, godności,
powagi, rangi, honoru (por.
Włosy). Mężczyzna może się
na nią zaklinać składając
sapientem pascere barbam Cienka i gruba broda. Wg Talmudu babilońskiego
(Satyry 2,3,35 Horacego). (Sanhedrin, fol. lOOb) mąż o cienkiej brodzie jest chytry, a o
„Gdyby broda była gwarancją grubej —
mądrości, kozioł byłby wart głupi.
Platona" (epigram Lukiana z Broda — dzikość, barbarzyństwo, zacofanie. „Gdy pióro z
Samosat). Również przy- piórem pójdzie w rozumne zawody, zniknie dzikość, opadną
słowia nie szczędzą drwiny: zabobonne brody" (Do Kajetana Węgierskiego 25—6 Józefa
Broda nie czyni filozofa. Wybickiego). Piotr I rzekł: „Rosyję zeuropejczyć mogę,
Broda mądrości nie doda. obetnę suknie i ogolę brody" (Dziady cz. III, Ustęp, Przegląd
Włosy brody — promienie wojska 197—8 Mickiewicza). O zbójcach: ,,Brody ich długie,
słoneczne. W Asyrii, Izraelu, kręcone wąsiska, wzrok dziki" (Powrót taty 37 Mickiewicza).
Egipcie władcy i kapłani Kolory bród: złoty — promienie Słońca; niebieski — zło
zdobili, zaplatali, kunsztownie (Sinobrody); rudy — zdrada (w średniowieczu
fryzowali swe potężne brody, przedstawiano Kaina i Judasza z czerwoną brodą i czu-
farbowali je na żółto lub pryną); siwy — promienie Księżyca, powaga,
pomarańczowo henną (barwą doświadczenie, godność, starość. Przysłowia: Kto ma białą
słoneczną), przetykali złotą brodę, ten nie chodzi po wodę, tj. starego trzeba szanować
nicią lub przywdziewali brody
sztuczne umocowane na
wstążce związanej na czubku
głowy (moda istniejąca od ok.
3000 do ok. 1580 p.n.e.).
Kobiety (i gotowąsych
młodzieniaszków) na tronie,
wyróżniających się męskimi
zaletami, odwagą i
mądrością, wyobrażano w
plastyce z brodami. Praojciec
Adam, prorocy wielu wiar,
królowie, arystokraci i
dygnitarze tradycyjnie
przedstawiani byli
z brodą.
Brodaty — przydomek
niektórych władców, np.:
cesarz bizantyjski Konstantyn
IV Pogonatus (668—685; od
gr. ptgm 'broda'), książę
polski Henryk I (1232—38),
Fryderyk I Barbarossa
('rudobrody'), król duński
Sven I Gabelbart
('widłobrody', ok. 986—1014).
Broda — starość. Dowcip z
brodą — stary jak świat.
i oszczędzać. Arabskie: Gdy skubią ci brodę" (Satyry 1,3 133 Horacego).
broda siwa, rozmowa milsza Pluć sobie w brodę — robić sobie gorzkie wyrzuty, żałować
bywa. Obyczaj barwienia utraconej okazji. Zadrzeć brodę — umrzeć.
bród wyśmiewany we Śnie BROŃ (Oręż)
nocy letniej Szekspira. Broń symbolizuje władzę, pokój, sprawiedliwość; stracenie
Spodek: „Ale w jakiejże bro- skazańca; potęgę, butę, groźbę, zemstę; konflikt, wojnę,
dzie będzie mi wystąpić wroga; zdecydowanie; atak; obronę; rzeź, wściekłość,
najstosowniej? (...) brutalność; przebiegłość; braterstwo; strach;
Przywdzieję brodę albo śmierć; łupy wojenne; zniszczenie, nieszczęście. Zob. Łuk i
słomianego koloru, albo strzały,. Maczuga, Miecz, Młot, Nóż, Tarcza, Topór, Trójząb,
brudnopomarańczową, albo Włócznia.
ja-skrawopurpurową, albo Broń niechybna bogów i bohaterów, zazw. wykuta przez
doskonale żółtą jak złoto" boskich kowali — zjawiska przyrody: błyskawica — strzała,
(1,2, tł. S. Koźmiana). chmura — tarcza, grzmot — podwójny topór, burza — wóz
Obcinanie bród — wojenny, żar słoneczny — pęk strzał itd.
pohańbienie, kara, pokuta, Broń bohaterów i bogów przeciw smokom i innym potworom
żałoba; niewola. — uwznioślenie
Dowiedziawszy się o
zburzeniu Jerozolimy
przyszło „osiemdziesięciu
mężów ogoliwszy brody i po-
darłszy szaty, i brudni", aby
na gruzach świątyni złożyć
ofiary (Jeremiasz 41,5). Gdy
Hanon ogolił połowę brody
sługom Dawida, „mężowie
owi byli zelżeni sromotnie
bardzo, i rozkazał im Dawid:
Mieszkajcie w Jerychu aż
odrośnie broda wasza, a
wtedy się wróćcie" (2. Ks.
Król. 10,5). Broda brudna i
zaniedbana była oznaką
obłędu (l. Ks. Król. 21,13).
Osmalić komuś brodę —
uczynić afront, ubliżyć, dać
się we znaki, zrobić psikusa.
,,Osmaliłem brodę króla
hiszpańskiego" — powiedział
Sir Francis Drakę po
zniszczeniu okrętów hiszp. w
śmiałym napadzie na port
Kadyks (1587).
Pociągnąć kogoś za brodę —
znieważyć. „Złośliwi chłopcy
i uduchowienie przeciw sprawiedliwości narzędziem ucisku; oręż przeciw wrogowi
niskim instynktom, narzędziem katowskim przeciw rodakom.
nagannym popędom; Broń — narzędzie magiczne; zwł. broń wykuta ze
odpowiednik i prze- szlachetnych metali odznaczać się miała mocą magiczną,
ciwstawienie potwora np. pancerz Aga-memnona (Iliada ii, 23 Homera), tarcza
symbolizującego moce Achillesa ozdobiona cudownymi płaskorzeźbami przez
zagrażające bohaterowi od Hefajstosa (Iliada 18, 479). Wymiana broni między
wewnątrz (pokusy, podniety przeciwnikami była oznaką zawartej przyjaźni: „Teraz
do grzechu, irracjonalne zamieńmy swe zbroje, aby i inni poznali, że uważamy się
pożądania), jak np. hełm- wzajem za druhów dziedzicznych po ojcach" (Iliada 6, 229—
niewidka, skrzydlate sandały, 230, tt. Kazimiery Jeżewskiej) — Glaukos i Diomedes.
czarodziejski sierp i tarcza z „Broń i męża opiewam" łac. „Arma virumque cano" 'orężne
lustrzanej miedzi Perseusza, czyny męża' — bohatera, tj. Eneasza (Eneida 1,1 Wergiliu-
trójząb Po-sejdona, młot sza, tł. T. Karyłowskiego). „Canto 1'armi pietose e'l Capitano"
Thora, maczuga Heraklesa. wł. 'Wojnę pobożną śpiewam i Hetmana' (Gofred, abo
laska Mojżesza, miecz Jeruzalem wyzwolona 1,1 Tassa, tł. Piotra Kochanowskiego).
Zygfryda, włócznia św. „Mężnego króla wiekopomne dzieła... wspomni Klio chętna"
Jerzego, olifant Rolanda itd. (Dzieło Boskie, albo Pieśni Wiednia wybawionego... 1.1
Broń związana z pozycją a. Wespazjana Kochowskiego).
charakterem bóstwa a.
bohatera: bogowie nieba —
piorun; bogowie Słońca —
łuk i strzały;
bogowie morza — sieć,
trójząb; bogowie kowale —
młot; krolow.e — berło,
laska, bicz; książęta —
miecz, lanca, sztylet; wo-
jownicy — lanca, m-ecz, i'uk
i strzały; myśliwi — nóż.
sztylet, włócznia; złoczyńcy
— nóż; zbójcy — maczuga.
Broń związana z czterem.;
,,pierwiastkami": miecz —
ogień; proca, arkan, lasso,
bolą — powietrze; trójząb —
woda; włócznia — ziemia.
Walka włóczni z mieczem —
ziemi z ogniem; trójzęba z
procą — trąba powietrzna
itd.
Broń — obrona; napad, atak.
Broń — antypotwór, który z
kolei sam staje się po-
tworem; narzędzie
Broń — przeciwieństwo naciągniętego łuku z obłoków wypuszczone będą" (Ks.
prawa. „Sileni leges inter Mądrości 5, '8—22). Również Szatan jest uzbrojony (Ew. wg
arma" łac. 'w szczęku broni Łuk. 11, 21—22).
milkną prawa' (Pro Mi/one Broń w symbolice chrzęść.: tarcza — wiara, krzyż; m-ecz —
4,10 Cicero-na). słowo boże; łuk — modlitwa; hełm — radzie a zbawienia; pas
Broń — przeciwieństwo — prawda i miłosierdzie; obliwe — zapał apostolski,
sztuki. Przysłowie łac.: Inter wytrwałość, pokora; kirys, pancerz — sprawiedliwość,
arma sileni Musae 'w czyś.ość. „Weź-mijcie na się zbroję bożą (...), przepaszcie
szczęku broni milkną muzy"; biodra wasze prawdą i oblókłszy pancerz sprawiedliwości,
w czasie wojny twórczość (...) biorąc tarczę wiary (...) weźmijcie przyłbicę zbawienia i
artystyczna schodzi na miecz ducha" (List św. Pawia do Eflzjan 6, 11—17).
dalszy plan ,,Najpewniejsze bronie są narzędziami nieszczęścia" (Księga
Broń — pokój. Przysłowie o Tao i cnocie jego 1,31 Lao Tzu).
łac.: Armis pacis fulcra 'broń Broń jego jest wrogiem swego właściciela — przysłowie
podporą pokoju', tj. siła tureckie.
zbrojna gwarancją pokoju. „Broń tchórza — trucizna" (Sicelides 5.3 Phineasa
Szczęk oręża — wojna. „Czy Fletchera).
mylę się? Czy to szczęk ..Wielka broń dalekosiężna — atrament, we wszystkich
oręża? Nie mylę się, to bitwach ludzi uczonych" (Bitwa ksiąg, Przedmowa Jonathana
dźwięczy b-oń. Mars Swifta).
nadchodź' i nadchodząc daje
znak rozpoczęcia wojny"
(Fasti 5, 549 Owidiusza).
Broń odwrócona ku dołowi,
zwrócona ku ziemi —
śmierć, żałoba.
3ror. w symbolice judeo-
chrześc.: „Po-rwj Pan e broń
': tarczę, i powstań mi na
pomoc! Dobądź lancy i
włóczni, i zagródź drogę
prześladowcom moim"
(Psalm 34 2—3).
,,Przybierze zbroję
zapalczywość Jego i uzbroi
stworzenie dla pomsty ra
wrogach. Oblecze jako
pancerz sprawiedliwość, a
za przyłbicę weźmie sąd
niezawodny, weźmie
prawość jako tarczę
niezwyciężoną i zaostrzy
srog gniew na oszczep (...).
Polecą prosto strzały
błyskawic, i jak z dobrze
Broń — ostateczny argument dawn. palna. Zawieszenie broni — zaprzestanie walki na
królów, łac. ultima ratio jakiś czas.
regum. Napis na działach z W marzeniu sennym: niebezpieczeństwo;
brązu umieszczany z rozkazu spisek; (strzała, włócznia, miecz, pistolet, karabin itd.) fallus.
Ludwika XIV i Fryderyka II BRZOZA
Pruskiego. Brzoza symbolizuje oś świata; życie: śmierć;
Broń niewolników — początek, wiosnę; miłość, zachętę miłosną;
podstęp. ,.Tyś niewolnik. fallusa; małżeństwo, wesele, rodzinę; sentymentalny wdzięk,
jedyna broń niewolników — łagodność; dziewczęcość. niewinność, czystość, białość:
podstępy" {Konrad władzę;
Watlenrod, Powieść wajde- opiekę; karę, chłostę: płacz, smutek: egzor-cyzm;
toty 343 Mickiewicza). oczyszczenie: czystość, łaźnię.
Broń świętych — chytrość. Brzoza — początek, rozpoczęcie, kołyska, Nowy Rok.
przebiegłość. ,,Prawda, sama Rózgami brzozowymi wyganiano duchy Starego Roku nad
dla siebie, nic była nigdy kolebką Nowego, nowo narodzonego. Leśna brzoza
cnotą dla papistowskiego najwcześniej (jeśli nie liczyć krzewu bzu czarnego) pokrywa
kleru. Ojciec New-man mówi się liśćmi. Do 153 r. p.n.e. Nowy Rok rozpoczynał się u Rzy-
nam, że byłoby to zbyteczne; mian l marca, stąd gałązki brzozowe na
że tylko chytrość jest bronią
daną przez Niebo świętym,
aby się nią mogli bronić
przed brutalną męską siłą
zepsutego świata, który się
żeni i wychodzi za mąż"
(Recenzja z J. A. Froude'a
Historii Anglii od upadku
Wolseya do klęski
hiszpańskiej Armady
Charlesa Kingsleya, 1864).
Broń — dowcip. ,,Wrogiem
jego było szaleństwo, a
bronią — dowcip" (inskrypcja
na tablicy ku czci W. S.
Gilberta na Victoria
Embankment w Londynie,
tekst Anthony Hope'a, 1915).
Broń — Sztuka. „Kunst isl
Waffen" nm. 'Sztuka jest
bronią' — dewiza twórczości
pisarskiej (Friedrich Wolf,
1928).
Broń — wola skierowana ku
jakiemuś celowi (C. G. Jung).
Broń biała — sieczna a.
kłująca. Broń ognista —
uroczystościach dostaniesz baty. Brzoza to gorzkie drzewo mądrości —
wprowadzania nowych kon- rózga uczy rozumu. Rózga brzozowa żeber nie
sulów. W płn. Europie łamie.
drewnem brzozowym często Brzoza — opieka nad narodzinami, małżeństwem i zgonem,
rozpalano „nowy ogień" na symbol życia ludzkiego. Z gałęzi brzoz.y Rzymianie
początku roku. sporządzali pochodnie weselne, których ogień przynosić
Brzoza — władza. Rzymskie miał szczęście nowożeńcom. Atrybut skand, bogini
fasces, pęki brzozowych rózg małżeństwa i rodziny, Friggi (germ. Frei).
liktorskich związanych Brzoza w folklorze — zachęta miłosna:
rzemieniami, były symbolem gdy dziewczyna dawała chłopcu witkę brzozową, ośmielała
władzy najwyższych go do zalotów.
urzędników rz. Z plecionek z Biała brzoza o łuszczącej się poprzecznie białej korze —
łyka brzozowego dawne drzewo święte reprezentujące oś świata. W Azji
sporządzano więzy, pęta i Środkowej, u Słowian, zwł. Rosjan — dziewczęcość. wiosna,
tarcze. niewinność, czystość, oczyszczenie. Zespół śpiewu i tańca
Brzoza — oczyszczenie, „Bieriozka" (roś. 'brzózka') składał się z samych dziewcząt.
egzorcyzm. Rózgom Nimfy brzozowe wyobrażano jako smukłe dziewczęta o
brzozowym przypisywano falujących włosach. ,,Brzoza, biała kochanka" (Pan Tadeusz
własności wypędzania 3. 561 Mickiewicza). W kraju młodości,
duchów, a także ducha nie-
posłuszeństwa, samowoli,
uporu; bito nimi obłąkanych,
aby wypędzić z nich demony,
gdyż Kościół śrdw. wraz. ze
św. Grzegorzem Wielkim, św.
Anzelmem, Abelar-dem,
Tomaszem z Akwinu i
Wincentym z Beauvais
utrzymywał (wbrew naukom
Hipokratesa, Arteusza,
Soranusa i Galc-na), że
obłęd to nie choroba, ale
opętanie przez diabła.
Brzoza — kara. Rózgami
brzozowymi bito niewolników,
przestępców, poddanych
chłopów i, aż. do XX w.,
uczniów i dzieci. Przysłowia:
Różdżką Duch Święty
dziatecz-ki bić radzi, różdżka
bynajmniej zdrowiu nie
zawadzi. Daj jej różu, ale
brzozowego — zbij ją,
wychłostaj rózgą. Poznasz
się z panią Brzozowską —
wieś, „gdzie brzozy jasnych BRZUCH (Żołądek)
są kochanką źródeł" Brzuch symbolizuje obżarstwo, żarłoczność, smakoszostwo;
(Beniowski l, 188 głód, pożądliwość, zwierzęcość; gruby materializm: regres,
Słowackiego). „Dziewicze niedojrzałość duchową, głupotę, złą radę; lenistwo; morze;
brzozy, srebrne korą (...). czas: życie, egzystencję;
Cisza opieszcza smukłość matkę; ciało (w przeciwieństwie do ducha), cielesność,
drzew" (Dziewicze brzozy l— zmysłowość, motor ruchu ciała, miłość, grzech;
6 Leopolda Staffa). wewnętrznego człowieka; źródło myśli, umysłu, uczoność,
Brzoza płacząca — smutek. laboratorium alchemiczne, rozum; współczucie, cnotę;
,,Płaczące brzozy, smutne prawdę; sztukę; rodzinę; bogactwo; wierzyciela;
drzewa (...), które liść po to mieszczaństwo, konserwatyzm: okrucieństwo, dominację;
snadź odziewa, aby płakały kastrację; biedę; pokorę; por. Jaskinia.
z każdą wiosną" (Polska Żołądek — uczoność; prawda. W starożytności na Bliskim
ziemia w obrazkach cz. I, 19 Wschodzie żołądek uważano za siedzibę wiedzy, prawdy i
Teofila Lenartowicza). mądrości.
,,Brzoza — naj-bojaźliwsze i Goły, trusty, wielki brzuch nagiego mężczyzny (w plastyce
najwytworniejsze z drzew" buddyjskiej, zwłaszcza
(Marzenie w czasie babiego
lata Jamesa Russella
Lowella).
Miotły z gałązek brzozowych
— ulubione wierzchowce
czarownic: złe duchy
czepiają się gałązek i
chowają pod listkami.
Brzoza — amulet, obrona
przed demonami, złymi
duchami, czarami. Kołyski
robiono najchętniej z drewna
brzozowego dla odwrócenia
uroków i ,,złego oka", a tak-
że działań złych wróżek.
Szczęście przynosić miała
gałąź brzozowa w domu, ga-
łązeczka przy nakryciu
głowy a. odzieniu. Belka a.
deska brzozowa oparta o
dach obory lub stajni
wzmacniała zdrowie i roz-
radzała bydło i konie.
Brzoza — ..oczyszczenie
krwi". Biczowanie się
witkami brzozowymi w łaźni
tureckiej, fińskiej, rosyjskiej
przyśpiesza krążenie krwi.
jap., wyobrażającej np. Brzuch — głód, bieda, pożądliwość, zwierzęcość,
bogów szczęścia) — nienasycenie. Przysłowia: Brzuch słowami się nie nakarmi.
przyjaźń, spokój, Brzuch głodny uszu nie ma, tac. venter non habel aures.
pomyślność, dobrobyt. Brzuch, żołądek — bóg. ,,Żołądek to największy bóg ze
Brzuch — zniżanie się, wszystkich" (Cyklop 334 Eurypidesa). „Ich bogiem brzuch, a
upokorzenie, pokora. (Bóg chwała w ich sromocie, którzy ziemskie rzeczy miłują" (List
do węża:) „Na brzuchu do Filipian, 3,19). Przysłowia: Brzuch za boga. Pasibrzuch
będziesz się czołgał i proch wierzy w brzuch.
będziesz jadł" (Gen. 3, 14), Brzuch — bestia. Przysłowie gr.: Najgorszą bestią jest
Brzuch wydęty wiatrem — brzuch.
głupota. „Czy mędrzec ,,Dobrze uregulowany żołądek — wielka część wolności",
odpowie pustym gadaniem i tac. magna pars liber-tatis est bene moratus venter (Listy
napełni swój brzuch moralne do Lucyliusza 123,3, cytowane w Próbach 3,13
wschodnim wiatrem?" (Hiob Montaigne'a).
15,2). tj. srogim, suchym Burczy mi w brzuchu — czuję głód. „Więc chleb i krzta soli
wiatrem pustynnym. żołądek, kiedy burczy, też ci zadowoli", tac. cum sale panem
„Jego brzuch — kość latrantem stomachum bene leniet (Satyry 2,2,17—18
słoniowa pokryta szafirami" Horacego, tł. Jana Sękow-skiego).
(Pieśń nad pieśniami 5, 14).
Miedziany brzuch —
Aleksander Wielki z
prorockiej wykładni
Danielowej posągu ze snu
Nabuchodonozora (Daniel
2,32).
Brzuch — głód; przyczyna
wszelkiego zła. „Nie masz
nic bardziej psiego nad
obmierzły brzuch, który każe
o sobie pamiętać, choćbyś
nie wiem jak był zgnębiony,
choćbyś miał ból w sercu"
(Odyseja 7, 216 Homera).
,,Przez ten brzuch przeklęty
ludzie mają złe troski, to on
każe się tułać, mozolić i
cierpieć" (jw. 15, 344). „Ale
nie oszukasz głodnego
brzucha, tej zmory, która tyle
zła ludziom wyrządza:
to dla niego wyruszają na
niespokojne morza spoiste
okręty, by w obce ziemie
nieść zbrodnię" (jw. 17, 228,
tł. Jana Parandow-skiego).
Mieć strawny żołądek — być
nieczułym na przymówki,
kpiny, obelgi. „Aby to wy-
trzymać trzeba by odwagi
Katona lub żołądka
Cicerona" (Kształcenie
mówcy 6,3,112 Kwintyliana).
Żołądek — łagodny
wierzyciel. ..Żołądek (...) nie
jest natrętnym wierzycielem i
zadowala się małym, póki
dajesz mu tylko to, co mu
potrzebne, a nie tyle, na ile
cię stać" (Listy 2. 9,11 Seneki
Ml.).
„Brzuch — mistrz sztuki i
szafarz geniuszu", łąc.
magister artis ingenique lar-
gitor venter (Satyry. Prolog
10 Persjusza). Przysłowie:
Brzuch uczy wszystkich
kunsztów. Przysłowie ang.:
Brzuch uczy wszelakiej
sztuki.
Rzeki z żywota — Duch.
(Jezus mówi:) „Jeśli kto
pragnie, niech do mnie przyj-
dzie a pije. Kto wierzy we
mnie, jak mówi Pismo, z
żywota jego rzeki wody żywej
popłyną. A mówił o Duchu"
(Ew. wg Jana 7, 37—9),
powołując się na Izajasza: „\
będziecie czerpać z radością
/c zdrojów zbawienia" (12,3).
Służyć brzuchowi — żyć
dostatnio, bogato, dobrze.
..Tacy bowiem nie służą
Panu naszemu, Chrystusowi,
ale brzuchowi swemu" (List
do Rzymian 16. 18).
Żołądek — wewnętrzny
człowiek. ..Umocnieni w
wewnętrznym człowieku"
(List do Efezjan 3. 16).
Leniwy brzuch — leniuch. „Kreteńczy-cy zawsze kłamcy, złe
bestie, brzuchy leniwe" (List do Tytusa 1,12. przypisujący to
powiedzenie Epimenidesowi; inni uważali, że powiedziała
tak Medea. żona Ja-zona). „Nie powinien przehulać leniwy
brzuch tego, czego się dorobią pracowite dłonie" (Niemcy.
Baśń zimowa l 10, 3—4 Heinricha Heinego).
Pełen brzuch — lenistwo. Plenus venter non studet libenter
łac. 'pełny brzuch niechętnie studiuje; najedzonemu nauka
nie idzie do głowy'.
Brzuch, żołądek — ciało śmiertelne, podlegające rozkładowi,
materialne, jako przeciwieństwo ducha, mózgu, ust, mowy.
„(Anioł mówi:) Weź książkę (prorocką) i zjedz ją, i spowoduje
zgorzknienie twego żołądka, lecz w ustach twoich będzie
słodka jak miód. (...) Musisz znowu prorokować narodom"
(Apok. 10, 9—11).
Pusty żołądek — cnota. ..Pusty żołądek to jedyny
sposób zachowania cnoty" (Listy 22, 11 św. Hieronima).
Brzuch — przez okultystów wiązany z gwiazdozbiorem
Panny (Virgo).
Brzuch, wnętrzności — laboratorium alchemiczne, gdzie
odbywa się transmuta-
cja metali.
Brzuch — kastracja. W Starym i Nowym Świecie
rozpowszechnione były mity o zębatych pochwach (łąc.
vagina denta-ta), rzekomo odzwierciedlające męskie obawy
kastracyjne, łączące się z wyobrażeniem brzucha jako
siedliska przerażającej żarłoczności, stugłowej hydry
głodowej.
Brzuch — matczyne ciepło, matczyna opieka; potrzeba
ochrony i czułości; dominacja (matki, która żywi i pieści po-
tomka, ale chce powstrzymać rozwój jego osobowości na
poziomie dziecka); straszliwe pochłanianie, pożeranie.
Brzuch — obżarstwo. ,,Słaby to rycerz, co tego paducha nie
może zwalczyć, śmierdzącego brzucha. Dla pana brzucha,
pana tak hojnego, siła nam ginie, co jest przystojnego"
(Apoftegmata. Trzeźwy a pijani-ca 45—8 Mikołaja Reja).
Paduch — łotr, nicpoń.
Wątpia, wnętrzności — motor ciała. „To wątpia nogi wodzą,
a nie nogi wątpia" (Don Kiszot 2,34 Cervantesa, tł. A. L. i Z.
Czerny; wg Talmudu, Genesis Rabbah 70,8) — Sanczo
Pansa.
Brzuch — zadowolone z siebie mieszczaństwo; rodzina;
bogactwo. ,,Sędzia z okrągłym brzuchem, na kapłonach
spasły (...) zdań mądrych pełny i nowych przykładów" (Jak
wam się podoba 2,7 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Łono — czas. „Jest jeszcze
w łonie czasu wiele
wydarzeń, które się mają
narodzić" (Otello 1,2
Szekspira) — Jago.
Brzuch — zegar. Przysłowie:
Brzuch (głodny)
najpewniejsza zegar.
Żołądek — wisielec;
niedbalec. „Wszyt-koć
pracują na cię. wisielaku
żołądku, ręce, a tyś sam
niedbały" (Pieśń sześciu pa-
nien... 82—3 Zbigniewa
Morsztyna).
Żołądek — źródło myśli.
„Myśl zależy całkowicie od
żołądka, ale mimo to ci, co
mają najlepsze żołądki, nie
są najlepszymi myślicielami"
(Myśli C.I.C. abbe de Saint--
Pierre'a).
Żołądek — grób, grobowiec.
„Ma piękny grób we
wdzięcznym żołądku
Epikura-
-znawcy — i dla takiego posiłkiem).
grobu powinien był chętnie Przez żołądek do serca — (wzbudzać uczucie) za pomocą
umrzeć" (Dysertacja na dobrej kuchni, dobrego stołu.
temat pieczonego prosięcia Pusty żołądek — ciężkie brzemię (przysłowie irl.).
Charlesą Lamba). Strusi żołądek — zdrowy, silny, wszystko trawiący.
Brzuch — sprężyna życia. Żołądkować się — złościć się, irytować się.
„Sprężyno życia, Brzuch: jeśli wąski — miłość, smutek;
wielowładny brzuchu, co szeroki — buńczuczność; gruby — zmysłowość; wklęsły —
ziemię całą utrzymujesz w zręczność, spryt, smy-kałka do interesów; włochaty —
ruchu" (Oda do brzucha l—2 poszukiwanie przygód.
Kantorberego W marzeniu sennym: postawa regresyw-na, chęć powrotu
Tymowskiego). do macicy, do łona matki, niedojrzałość duchowa,
Żołądek — gruby przeszkody w rozwoju uczuciowym.
materializm. „Mój żołądek BYK (Bydło domowe)
nie ma wiele zrozumienia Byk jest symbolem Słońca, ognia; Księżyca; Ziemi; świata
dla nieśmiertelności" podziemnego; deszczu, grzmotów; sił opiekuńczych, ofiary;
(Obrazy z podróży Heinricha śmierci, milczenia; czystości: cierpliwości; po
Heinego).
,,Zdrowy żołądek to na
pewno konserwatysta.
Niewielu radykałów cieszy
się dobrym trawieniem"
(Notę Books. Mind and
Matter. Indigestion Samuela
Butlera).
Brzuch Paryża, fr. le yentre
de Paris — nazwa dzielnicy
dawnych Hal paryskich, tytuł
powieści (1873) Emila Zoli.
Brzuch — zły doradca
(przysłowie).
Do góry brzuchem leżeć —
próżnować, bąki zbijać.
Dziurę w brzuchu wiercić —
domagać się czegoś
uporczywie, nalegać,
zanudzać.
Ma coś w żołądku — coś go
dręczy, coś mu dolega.
Oszukać żołądek —
chwilowo, byle czym
zaspokoić głód.
Przysłowie szkockie:
Popędliwe żołądki skracają
modlitwy (zmawiano przed
koju; zboża, obfitości, świętego bydła, Minosa z Pasi-fae, bykiem Posejdona i
bogactwa; męskości: Minotaurem, He-raklesa, poskromiciela byka kreteńskiego,
człowieka 30-letniego; Odyseusza z bydłem Heliosa (Odyseja 12);
żywego bohatera (w lo zmieniona została dla niepoznaki przez Zeusa w białą
przeciwieństwie do węża, jałowicę. Wół zwierzę ofiarne, wraz z osłem przedstawiany
wyrażającego bohatera był przy żłobie w scenach Narodzenia, w czasie przesilenia
zmarłego, chtonicznego); zimowego.
sił żywotnych, chuci, Stada bydła w mit. gr. — obłoki, stada Słońca, dające
płodności; siły, potęgi, ludziom ożywcze mleko — deszcz.
energii, odwagi w boju, furii, Wół — jedna z czterech twarzy biblijnego cheruba (Ezechiel
dzikości. l, 10). emblemat ewangelisty Łukasza, gdyż ewangelia jego
Byk jest męskim symbolem zaczyna się od złożenia ofiary przez kapłana Zachariasza;
Słońca; rogi byka (wołu, również dawny emblemat św. Leonarda, Sylwestra*
krowy) to łuk strzelający pro- Medarda i Julii.
mieniami słonecznymi. Byk męskim i żeńskim symbolem Księżyca. Pasterze
Egipski byk Mer-wer sumeryjscy z Ur czcili boga Księżyca. Nama-Sm.
związany był z bogiem wyobrażając go sobie jako młodego, jurnego byka z błysz-
Słońca Ra (Re) w czącymi oczami, biegającego po nocnych pastwiskach
Heliopolis. Na rzeźbach i nieboskłonu. Rogi byka to sierp młodego Księżyca (w
freskach przedstawiano go z krajach południowych zwrócony rogami do góry);
tarczą słoneczną między ro-
gami. Hathor, czczoną w
całym Egipcie boginię nieba,
uosobienie Wielkiej Macie-
rzy, wyobrażano w postaci
krowy, a później kobiety z
głową (lub tylko uszami czy
rogami) krowy i tarczą
słoneczną na głowie; zob.
Złoto (Złoty cielec). W
swojej pierwotnej,
sumeryjskiej postaci
babiloński bóg Marduk
(etymologicznie Amar-utu-k
'młody byk Słońca') był
chtonicznym aspektem boga
Słońca. Fenickiego Baala
czczono pod postacią byka
(por. Ex. 32, 4, Psalm 105
19), podobnie perskiego
Mitrę. Liczne są związki z
bydłem greckich bogów i
bohaterów słonecznych, np.:
Zeusa z Europą, Heliosa,
Apolla i Geryona ze stadami
byk księżycowy związany z byk albo wół) Zeusowi Chthoniosowi, a także skand, bogu
morzem (przypływy i płodności i pokoju Freyrowi, dawcy deszczu i urodzaju.
odpływy), Posejdonem, z Pozostałościami dawnych rytuałów płodności są zapewne
boginiami (wpływ na wszystkie „zabawy" polegające na szczuciu, drażnieniu i
menstruacje kobiet): Herą, zabijaniu byków, począwszy od walki byków, sportu
Ateną, Demeter, Afrodytą, Celtiberów (staroż. mieszkańców Półwyspu Pirenejskiego,
Uranią. napływowych Celtów zmieszanych z miejscową ludnością
Byk — ziemia i świat iberyjską) z czasów sprzed wojen punickich (dziś sport
podziemny. Olbrzymi byk widowiskowy Hiszpanów i in.), skomplikowanych skoków
babiloński ze skrzydłami i przez byka i akrobacji znanych z fresków kultury egejskiej na
brodatą głową ludzką, Krecie, aż do szczucia psami uwiązanego byka (ang. bull-
przewodnik dusz zmarłych, bait-ing) a. pogoni mieszczan z maczugami za bykiem (ang.
wyobrażany na bull-running), sportów popularnych w Europie przez stulecia
płaskorzeźbach i posągach, (w Brytanii wzbronionych ustawą parlamentu od 1835). Zob.
które umieszczano u wejścia Nagość (Obnażenie się przed bogiem).
do pałaców, aby ich strzegł Stada bydła w starożytności — bogactwo (z lać. pecus 'bydło
przed innymi potworami. , trzoda' pochodzi pecunia 'majątek; pieniądze; monety;
Czarne byki składano w bogactwo'), duma posiadających je bogów.
ofierze podziemnym bogom
płodności i zboża.
Byk — burza i wicher.
Sumeryjski bóg Iszkur,
uosabiający potęgę zjawisk
atmosferycznych i
opiekujący się pasterstwem,
zwany był ,,zwierzem
niebiańskim, wielkim
bykiem".
Byk — siła i płodność.
Sumerowie używali często w
stosunku do bogów określeń:
.jurny byk", ,,groźny byk",
,,dziki byk". Wódz
niebiańskich bogów Sumeru,
Enhl, przemienia się w
nieokiełznanego byka, rzuca
się na dziką krowę — rzekę
Tygrys — i napełnia ją
słodką, życiodajną wodą.
Bóg Nilu Hapi (gr. forma:
Apis) czczony był w Memfis
pod postacią byka już. za
czasów l dynastii egip. (XXIX
— XXVII w. p.n.e.). Byk był
składany w ofierze (zwł. biały
Byk (Taurus) — napisane, wydrukowane.
gwiazdozbiór równikowy w Wół — milczenie. Wół przemówił (łac. boś locutus est) —
Polsce widziany jesienią i rzymska legenda głosi, że wół raz uratował miasto,
zimą, znak zodiaku, żeński, powiedziawszy ludzkim głosem, że nieprzyjaciel się zbliża;
zimny, suchy, niepomyślny, por. Osioł (Oślica Balaama). Koledzy studenci fakultetu
rządzony przez planetę Alberta Wielkiego u dominikanów w Kolonii nazywali To-
Wenus, symbol potęgi pracy, masza z Akwinu ,,niemym wołem" z powodu jego
zmysłowości, potrzeby roz- małomówności.
koszy; kolor Byk — groźna dzikość. ,,Obiegły mnie byki Baszanu.
czerwonopomarańczowy, Rozwarły na mnie swe paszcze jak lew, co szarpie i ryczy",
„pierwiastek" ziemia. (Psalm 21 13—14), stąd przysłowie: Ryczeć jak byk z
Wyobrażany Jako łeb byka, Baszanu. „Słuchajcie tego słowa wy, krowy baszańskie
a w uproszczeniu trójkąt z (występne niewiasty sama-ryjskie), które uciskacie
rogami a. owal z sierpem nędzarzy" (Amos 4,1). Przysłowie tac. (z ok. r. 1000 n.e.):
Księżyca. Bóg daje rozhukanym bykom krótkie rogi, tzn. ludzie
Dojna krowa — źródło porywczy, impulsywni, popędli-wi, dają się szybko okiełznać.
dużego i stałego dochodu. Czarny wół (czarna krowa) — bieda, niebezpieczeństwo,
Zabicie tucznego cielca — starość i śmierć. Przysłowia: Domyślisz się, gdy czarny wół
radość z przybycia na
pożądanego gościa,
przyjęcie go wszystkim, co
się ma najlepszego; z biblij-
nej przypowieści o synu
marnotrawnym i ojcu
cieszącym się z jego
powrotu (Ew. wg Łuk. 15,
23).
Święta krowa — indyjskie
bydło domowe, którego wg
przepisów hinduizmu nie
wolno zabijać ani spożywać
(ale wolno używać do orki i
korzystać z jego nawozu)
przen. osoba, której nie
wolno krytykować.
Wół — pracowitość;
pracowity, cierpliwy jak wół;
haruje, pracuje, orze, tyra
jak wół.
Wół — coś ogromnego,
ciężkiego, oczywistego,
dobrze widocznego. Słówko
wyleci wróblem, a wróci
wołem. Coś stoi jak byk (wół)
— jest wyraźnie, czytelnie
nogę ci nastąpi. Czarna Krowa w marzeniu sennym: (tłusta) obfitość; (chuda) głód
krowa go przydeptała —jest (Gen. 41, 25—32).
chory albo konający. W W heraldyce: odwaga, wspaniałomyślność, potęga, służba:
śrdw. przedstawiano śmierć łeb byka: rozumna siła.
jadącą na czarnej krowie. Bóstwa związane z bykiem: Agni. Apis, Dionizos, Dyaus
Czarny byk (wół) (Ojciec Niebo w mit. we-dyjskiej), Herakles. Indra, Zeus,
poświęcany był Plutonowi (a Kali. Mar-duk. Atena. Minotaur, Merwer (Nemur. Mnevis),
biały — Jowiszowi). Mitra, Nebo, Posejdon, Ra, Sin (mczopotamski bóg
Byk — błąd. Strzelić, palnąć Księżyca, sumeryjski Nanna), Siwa, Tantal, Telamon, Thor i
byka: v-slangu amer.-ang. to inni. Bóstwa związane z krową: Atena. Bri-ghid (stara bogini
shoot the buli dosl. 'strzelić celtycka schrystianizowa-na jako irlandzka św. Brygida),
byka; gadać głupstwa'. Hathor, Hera, Izyda. Neftys (siostra Izydy, żona Seta), Nut
Bydlę, bydlak (l.mn. bydło) (egip. Niebo), Toth i in.
— o człowieku godnym CEDR
pogardy, chamie lub o bez- Cedr symbolizuje potęgę, siłę, wytrzymałość, wytrwałość,
myślnym. głupim, pijaku. stałość; ozdrowienie, odporność, niezniszczalność:
,.Bydło bezro-zumne, wzniosłość, godność, dumę, królewskość, imperium, maje-
zrodzone na schwytanie i stat. szlachectwo; piękno, aromat; urodę
zagładę" (2. Lisi św. Piotra
2, 12).
Byk uwiązany do dzikiego
figowca — ujarzmienie
chuci; człowiek wyleczony z
ro/-pusty (figowiec oznacza
tu małżeństwo!).
Wół — krótka pamięć,
tępota. Przysłowia:
Zapomniał wół jak cielęciem
buł. Żal krowy po cielęciu
krótko trwa. ..Wnet poszedł
za nią, jak wół gdy go na
rzeź wiodą" (Ks.
Przypowieści 7, 22).
Cielę — pokora, sprytna
uległość: Pokorne cielę dwie
matki ssie.
Cielę — niedojrzałość,
niewinność; tchórzostwo;
typowe zwierzę ofiarne;
(niekiedy, zamiast wołu)
atrybut ewangelisty Łu-
kasza.
Cielę — gapiostwo,
bezmyślność: Patrzy jak
cielę na malowane wrota.
męską, płodność; zopotamii cedr był poświęcony sumeryj-skiemu Ea. bogu
sprawiedliwość, łaskę: do- rzemiosł i mądrości, asy-robabilońskiemu Enki, łączony jako
brobyt; "zob. Hizop. król drzew z lwem, królem zwierząt, i orłem, królem ptaków.
Cedr libański, długowieczny, ..Tak cedr pod ostrzem siekiery upada, ten, co osłaniał
zimozielo-ny. iglasty potężny książęcego orła. w którego cieniu dumny lew spoczywał.
olbrzym 25—40 m wys., z drzewo Jowisza swym szczytem przechodził" (Henryk VI,
charakterystyczną piętrową, cz. 3 5,2 Szekspira. tł. L. UIricha).
płaską koroną o lekkim, Cedr — człowiek sprawiedliwy. ,,Sprawiedliwy (...) rozmnoży
wonnym, trwałym, odpornym się jak cedr na Libanie" (Psalm 91 13).
na wilgoć i szkodniki Cedr — trwałość, niezniszczalność. Jahwe przykazuje
drewnie, tworzył lasy na Mojżeszowi używać drewna cedru (obok karmazynu i
wielkich przestrzeniach pod- hizopu) do oczyszczania trędowatych (Lev. 14*4) i do przy-
górskich i górskich Azji gotowania wody oczyszczającej (Num. 19,6);
Mniejszej i Syrii (góry odporność drewna cedru ma przenosić się. dzięki magii
Libanu); na Bliskim sympatycznej, na ciało trędowatych.
Wschodzie i w Egipcie Cedr — potęga, siła. stałość, odporność. ..Krzaki z nas
używany od III tysiąclecia tylko, mój Marku, nie cedry ani olbrzymy z kościami cyklo-
p.n.e. do budowy świątyń, pów" (Tytus Andronikus 4,3 Szekspira, tł. L. UIricha). ..Jest
pałaców, mebli i rzeźb kul- człowiek stały by
towych tak szeroko, że już w
starożytności znacznie
uszczuplono jego
drzewostany (dziś zostały
tylko szczątki). Stąd radość
cedrów i jodeł z upadku
króla Babilonu:
..Odkąd ty ległeś, nikt nie
przychodzi, aby nas ścinać"
(Izajasz 14, 8).
Cedr na Bliskim Wschodzie
— emblemat królewskości.
godności, wzniosłości,
wytrzymałości, aromatu;
najpotężniejsze drzewa
Biblii: olbrzymie „cedry
boże" (Psalm 79 11),
„chwała Libanu" (Izajasz
35.2; 60.13). główny budulec
domu Dawidowego i
świątyni Salomona (2 Ks.
Kronik 2, 3—4). „Dom lasu
Libanu" — sala kolumnowa
pałacu Salomona
przypominająca las cedrowy
(3. Ks. Król. 7,2). W Me-
cedrowe drzewo, nie chrześcijańskiej — atrybut Chrystusa, a śrdw. liekiedy też
nakrzywi się w prawo ni w Marii Panny, co opierano na słowach Mądrości:
lewo" (Zwierciadło 2,221 „Wyniesiona jestem w górę, jak drzewo cedrowe na Libanie"
Mikołaja Reja). „Stoi (Eklezjastyk 24, 17).
niewzruszony cedr na Cedr — olbrzym, wieszcz. „Cedr nie ogrody, lecz pustynie
twardej ziemi, choć nań Eol rodzą: próżnia — kołyską olbrzyma; wielcy-poeci... dopiero
szturmuje wiatry potężnemi" przychodzą, kiedy ich nie ma!" (Tyriej III, 107—110
(Wiersze 1,25 Adama Na- Norwida).
ruszewicza). Szyszka cedru — amulet chroniący zdrowie. Z szyszek
Cedr — uroda męska. wytłaczano olej, którego, wraz ze słomą cedrową, używano
,,Postać jego jako Liban, do balsamowania zwłok i jako środka przeciw bólowi zębów.
wyborny jak cedry" (Pieśń Egipcjanie stosowali do balsamowania również wióry
nad pieśniami 4,15) — o cedrowe.
Oblubieńcu. Arcykapłan Liść cedru (w języku kwiatów): Myśl o mnie. Żyję tylko dla
Szymon „był jak szczep ciebie.
cedru na górze Libanu" CENTAUR
(Eklezjastyk 50. 13). Centaury symbolizują chmury, obłoki, rumaki niebieskie;
Cedr — piękno i płodność. gwałtowność lawin i strumieni górskich; żywotność; śmierć;
Poświęcany bóstwom „dzikie
płodności : wojny, jak Isztar,
bogom wegetacji, jak Ozyrys.
„Jak piękne przybytki twoje,
Jakubie, i namioty twoje,
Izraelu! (...) jak cedry przy
wodach! Popłynie woda z
wiadra jego, a potomstwo
jego wzbierze w wody
wielkie" (Num. 24, 5-7).
Cedr — łycha. Wyniosły cecr
libański górujący nad
wszystkimi innymi cedram',
jodłami i jaworami, został
przez Boga oddany na
pastwę okrutnym drwalom,
którzy go ścięli i rozrąbali
(Ezechiel 31); alegoria cedru
dotyczy Asyrii, niedawno
jeszcze potężnej, ale już
upadłej; to samo czekać ma
Egipt. Sąd boży nad pychą:
cedr jednym z przykładów
wszystkiego, co pyszne i
harde, i co będzie poniżone
(Izajasz 2, 11—19).
Cedr w tradycji
zwierzęta" (Homer), dzikie bezeceństwo; pokuta, męki piekielne. W m't. gr. Iksjon zabił
życie, dziką namiętność, teścia, gdy ten upomniał się o wiano należne córce; zalecał
zwierzęcą chuć, brutalną siłę, się do Hery, małżonki Zeusa; ten zaś złudził Iksjona obło-
okrucieństwo, kiem Nefele, który przybrał kształt bogini; ze związku tego
barbarzyństwo; (dziką) mą- zrodzimy się centaury. Gdy Iksjon chwalił się swym
drość, chytrość; tyranię, sukcesem u Hery, Zeus strącił go do Tartaru. gdzie
przemoc, jeźdźca na koniu; wpleciono pyszałka w wiecznie obracające się koło ogniste.
ciało i ducha; zwierzę w czło- Centaur Chiron (gr. Chairon) — p'a-wość, mądrość,
wieku, sprzeczności duszy uczoność; zielarstwo; muzyka; łucznictwo. Jeden z dwóch
ludzkiej, konflikt między centaurów (drugim był Folos) c.eszących się dobrą opinią,
instynktem i rozumem, nauczyciel Asklepiosa. wychowawca Ach-llesa i Jazona,
niższe instynkty nie dające przyjaciel Peleu-sa (któremu pomógł zdobyć nimfę morską
się do końca poskromić. Tetydę) i Heraklesa. który go niechcący zranił zatrutą strzałą.
Centaury, gr. kentauroi, w Chiron. nie mogąc wytrzymać bólu (a. znudzony długim ży-
mit. gr. plemię dzikich istot, ciem), zrzekł się nieśmiertelność- na rzecz Prometeusza.
koni z głową i torsem Umieszczony na niebie jako gwiazdozbiór Strzelca.
człowieka (były też i Centaur Folos (gr. Phó/os) — gościnność, prawość.
centaurzyce) zamiast Prawdop. inna wersja mitu
końskiego łba z szyją,
zamieszkałych w lasach i
górach Tesaiii, Elidy i Arkadii,
symbol dwóch natur
człowieka, połączenia
sprzecznych sił; mit przejęty
ze Wschodu, powstały
prawdop. z opowieści c
egzotycznych ludach
używających koń; pod
wierzch, co dla nienawykłych
oczu musiało być obyczajem
nad wyraz osobliwym i
cudacznym.
Centaury — gwałtowność
potoków • lawin górskich.
„(Tesalczycy) przed pierw-
szym szykiem idą, gdzie
włóczni las błyska, jak
centaury, synowie chmury,
gdy z urwiska stromego
schodzą, Otrys śnieżną i
Homolę rzucając w szybkim
pędzie" (Eneida 7, 673—6
Wergiiiusza, tł. T. Kary-
łowskiego).
Iksjon — mord, buta,
o Chironie. Zginął od piekła centaury strzegą potępieńców, którzy używali
zatrucia się grotem strzały przemocy wobec bliźnich: „Tysiąc ich łuki nad fosą napina i
Heraklesa, gdy wyciągał ją z godzi w duszę, co się z krwi wychynie" (Boska Komedia,
rany innego centaura. Piekło 12, 73—4 Dantego. Ił. E. Porębowicza).
Centaur Eurytion — dzikość, Centaury — nieposkromiona żądza. „Od góry są to kobiety,
pijaństwo; lecz w dół od pasa — chutliwe centaury" (Król Lear 4.6
w mit. gr. centaur, który na Szekspira, tł. J. Paszkowskiego). W mit. gr. Eros. bóg
uczcie weselnej Pejritoosa i miłości, używa centaurów jako wierzchowców.
Hippodamei dał sygnał Moralny centaur — małżeństwo, mężczyzna i kobieta.
innym centaurom do ,,Mieszkaniec Wschodu (...) czemuż nie wiąże, jak giaury,
porwania i zgwałcenia panny dwojga dusz w stadła — w moralne centaury?" (Don Juan
młodej i innych obecnych 5.158 Byrona. tł. E. Porębowicza).
dam, co dało początek Centaur — dzika mądrość. „Jest serca kraj (...) gdzie
walce spokojnych zazwyczaj Centaur dzikiej naucza mądrości" (Jest serca kraj... l—2
Lapitów z centaurami, tj. Tadeusza Micińskiego).
Cen-tauromachii, Centaur — jeździec z. koniem. „Sobieski to niemal centaur,
symbolizującej zwycięstwo tak bardzo wyobrażamy go sobie zrośniętego z koniem, żoł-
cywilizacji nad nierz, rycerz, kawalerzysta" (Marysienka Sobieska T. Boya-
barbarzyństwem (centaurów Żeleńskiego).
pobito i zmuszono do
opuszczenia Tesaiii).
Centaur — siła kosmiczna;
instynkt, podświadomość;
istota, którą całkowicie
owładnęły niskie instynkty,
przeciwieństwo rycerza,
Ateny (Minerwy); brutalność,
barbarzyństwo,
niegościnność, bezprawie;
Nes-sos — centaur zabity
zatrutą strzałą przez
Heraklesa, gdy w jego
obecności, oddzielony od
niego tylko strumieniem,
usiłował zgwałcić nowo
poślubioną żonę bohatera,
Dejanirę.
Centaury ciągnące wóz
Dionizosa — dio-nizyjskie
pijaństwo i rozpusta.
Centaur w chrzęść. —
niemoralność, cudzołóstwo;
herezja, diabeł.
Centaury — przemoc,
tyrania. W siódmym kręgu
Centaur — gwiazdozbiór codzienna, zwykła, pospolita. „Przed-niejsze potrzeby życia
nieba płd., w Polsce ludzkiego: woda, chleb, odzienie i dom" (Eklezjastyk 29,28).
niewidzialny, zawierający „Chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj" (Ew. wg
najbliższą Słońca gwiazdę Mat. 6,12). Panem et cir-censes łac. 'chleba i igrzysk' — w
Proxima Centaur! i trzecią tym, już dawniej znanym haśle, streszcza Juwe-nal (10,81)
pod względem jasności żądania ludu rz. (czasów cesarskich). który przecież niegdyś
gwiazdę na niebie — alfę współrządził państwem. ..Dla chleba, panie, dla chleba!"
Centaura. Zob. też Łuk i (Dla chleba 9 Michała Bałuckiego).
strzały (Strzelec). Pożywać chleb w pocie oblicza swego — zaspokajać swe
W heraldyce: bohaterstwo potrzeby kosztem wielkiego trudu, ciężkiej pracy; wg Gen.
na polu walki, (3.19).
CHLEB Chleb boleści — w Biblii — pożywienie zdobyte znojną
Chleb symbolizuje ciało pracą (Psalm 126 2).
bóstwa; ofiarę składaną „Laska chleba" podpiera siły człowieka. „(Mówi Pan:)
bóstwu; płodność; światło, Wypuszczę na nich złe strzały głodu (...) a połamię u was
mądrość; laskę chleba" (Ezechiel 5.16).
pracę; umiarkowanie; Sytość chleba — jedna z nieprawości Sodomy. „Taka była
gościnność; samotność; nieprawość Sodomy (...): pycha, sytość chleba, dostatek i
utrzymanie, byt, zarobek, próżnowanie jej i córek jej, a ręki nędzarzowi i ubogiemu nie
pieniądze, to, co niezbędne podawały" (Ezechiel 16,49).
do życia; pożywienie ubo-
gich, niewolników,
pustelników, więźniów;
zob. Zboże.
Chleb podstawowym
pożywieniem człowieka od
czasów przedhistorycznych,
produkowany przez niego w
młodszej epoce kamiennej,
prawdop. od ok. 12000 lat, w
postaci placków z mąki i
śruty pieczonych na
rozgrzanych płytach
kamiennych w popiele;
zapewne Egipcjanie pierwsi
nauczyli się świadomie
podnosić gąbczastość i
pulch-ność chleba przez
wzbudzanie fermentacji.
Chleb powszedni —
codzienne, zwykłe,
niezbędne pożywienie,
podstawa utrzymania
człowieka, „zjadacza
chleba"; przen. rzecz
Chleb ofiarny, pokładny, sakrament ciała (i krwi) Chrystusa obecnego w postaci
chleb oblicza, chleb życia: chleba (i wina). Jezus: „Jam jest chleb życia" (Ew. wg Jana
typowa ofiara składana 6,35).
bóstwu w wielu religiach Rozmnożenie chleba w Biblii — Ew. wg Mat. 14,13: 15.32.
staroz. Bliskiego Wschodu i Chleb żywota i zrozumienia — w Biblii — mądrość,
w Egipcie. U Żydów chleb ..(Mądrość) jak czcigodna matka (...) nakarmi go chlebem
niekwa-szony, przaśny. w żywota i zrozumienia" (Eklezjastyk 15.2—3).
Święto Przaśników (Ex. Chleb utrapienia, płaczu — w Biblii — zgryzota, troska,
12,15). „(I rzekł Pan:) zmartwienie. ..Wsadźcie tego męża do ciemnicy, a żywcie
Upieczesz 12 białych go chlebem utrapienia i wodą ucisku" (3. Ks. Król. 22.27).
chlebów i położysz przed ..Dokądże (...) będziesz, nas karmić chlebem płaczu?"
Panem na stole (Psalm 79 6).
szczerozłotym (...) aby był Chleb kryjemy, pokątny. pokątnie jedzony — w Biblii —
chleb na pamiątkę obiaty przyjemność zakazana. ..Pani Głupota rzekła do głupiego:
Pańskiej" (Lev. 24, 5—7). "Wody kradzione słodsze są. a chleb kry-jomy
Pierwszy bochenek nowego smaczniejszy"" (Ks. Przypowieści 9.H).
zbioru ofiarowywano Chleb bezeceństwa, bezbożności — w Biblii — pokarm,
Demeter; na pogrzebach — przen. sposób życia, zachowania się niegodziwców. ..Jedzą
bogom Śmierci, duszy chleb bezbożności i wino nieprawości piją" (Ks.
zmarłego, w Egipcie — bogu Przypowieści 4.17).
Słońca.
Chleb niebieski, chleb
Nieba, chleb aniołów,
mocarzów — manna, którą
Izrael-czycy jedli na pustyni
przez czterdzieści lat.
..Żądali (...) i chlebem
niebieskim nasycił ich (Pan)"
{Psalm 104 40).
Spożywanie chleba-ciała
bóstwa, np. bóstwa zboża,
urodzaju; mityczny pokarm
zapewniający uczestnictwo
w potędze bóstwa; w okresie
dorocznej śmierci bóstw
wegetacji, jak babilońsko-
asyryjskiego Tam-muza a.
frygijskiego Attisa. nie wolno
było mleć zboża, aby nie
szarpać ciała boga.
Chleb Pański, (ze) stołu
Pańskiego, chleb aniołów,
niebieski, mistyczny, łamanie
chleba — w Kościele rz.-kat.
eucharystia, komunia,
Chleb lenistwa — w Biblii — starożytności na Wschodzie jedzono chleb z solą przy
pożywienie nic ślubowaniu a. przysiędze. Słowiański emblemat go-
zapracowane. „(Dzielna ścinności: witać chlebem i solą.
kobieta) czuwa nad biegiem Chleb atrybutem Abdiasza (rządcy domu Achabowego),
spraw domowych i nie jada który ukrył stu proroków w jaskiniach przed gniewem
chleba lenistwa" (Ks. Jezabel i żywił ich chlebem i wodą (3. Ks. Król. 18.4).
Przypowieści 31,27). Bochenek chleba bywa atrybutem św. Dominika: trzy małe
Chleb kłamstwa — w Biblii bochenki — św. Marii Egipcjanki; z wężem wysuwającym się
— kłamstwo. fałsz. ,,Słodki z bochenka — św. Benedykta; przynoszony przez psa —
jest człowiekowi chleb atrybut św. 'Rocha; przynoszony przez dziecko — atrybut
kłamstwa, a potem napełnią św. Feliksa kapucyna. Bochenek chleba przynosiły ptaki
się piaskiem usta jego" (Ks. świętym — Antoniemu, Benedyktowi, Pawłowi pustelnikowi,
Przypowieści 20,17). św. Ka-syldzie. Bóg zmienił bochenki chleba w róże, aby
Chleb i wino — w Biblii — ukryć przed mężem św. Elżbiety z Turyngii jej kłamstwo, gdy
błogosławieństwo, wbrew jego zakazowi niosła w zawiniątku chleb ubogim.
gościnność, „Melchizedech, Gorzki chleb wygnania (jeść w strapieniu) (Ryszard II 3,1
król Salemu, wyniósłszy Szekspira, tł. St. Koź-miana).
chleb i wino, bo był
kapłanem Boga, błogosławił
Abramowi" (Gen. 14,18—
19); ofiara dla duszy zmarłe-
go, stypa, chleb żałobny;
zob. wyżej Chleb Pański.
Chleb — w Biblii —
pieniądze, inwestycje.
„Rzucaj chleb swój na wody
płynące, bo po długim czasie
znajdziesz go" (Eklezjastes
11,1); rzucaj ziarna ryżu na
wody wezbranego Nilu, a
ziarno wzejdzie we
właściwym czasie; wkładaj
kapitał w długofalowe.
ryzykowne przedsięwzięcia,
a zyskasz. na tym; wspieraj
ubogich, a ofiara zwróci ci
się stokrotnie.
Łamanie chleba — staroz.
rytuał pogrzebowy: ofiara
składana bogom podziem-
nym w imieniu zmarłego;
łamanie się chlebem z kimś
— symbol zażyłości, przy-
jaźni, gościnności.
Chleb i sól — w
Swi,ęty chleb. Chleba, jako pachnie? — Gdzie? A, to ten chleb! to czarny chleb... fen
podstawowego daru bóstwa, raffolle... już dawno nie jadłam" (Panna Maliczew-ska 1,5
w krajach rolniczych nie wy- Gabrieli Zapolskiej).
rzuca się, a upuszczony Lekki chleb — łatwy sposób zarobkowania (naiwnie: o
podnosi się z ziemi i całuje. prostytucji); życie na czyjś koszt.
Przysłowie: Kto chleb ciska, Biały chleb — kobieta. Białym chlebem się bawić —
to go po śmierci będzie uprawiać flirty z kobietami. nawiązywać romanse, wdawać
zbierał. ,,Kruszynę chleba się w miłostki, amory, być kobieciarzem.
podnoszą z ziemi przez Zjadacz chleba — człowiek przeciętny, przyziemny, bez
uszanowanie dla darów ideałów, bez wyższych aspiracji. „Nie samym chlebem
Nieba" (Moja piosenka (II) człowiek żyje, ale słowem z ust Pana" (Deut. 8,3). „Ta siła
Do kraju tego... l—3 fatalna, co mi żywemu na nic ... tylko czoło zdobi; lecz po
Norwida). Spleśniały chleb śmierci was będzie gniotła niewidzialna, aż was, zjadacze
przykładano na rany, co chleba, w aniołów przerobi" (Testament mój 37—40
działało gojąco; bochenek Słowackiego).
przed przekrojeniem całuje Chleb — kłopot. Dać sobie (a. komuś) chleba — narobić
się lub kreśli na nim znak sobie (a. komuś) ambarasu, biedy, kłopotu.
krzyża dla odstraszenia
demonów.
Chleb żałobny, żałosny —
uczta pogrzebowa, stypa,
konsolacja.
Chleb zimowy, hiberna — w
dawnej Polsce żywność dla
wojska na leżach zimowych.
Chleb dobrze zasłużonych,
lać. panis bene merentium
— majątki ziemskie,
starostwa itd. nadawane w
dawnej Rzplitej za zasługi
publiczne.
Chleb rycerski, żołnierski,
dworski itp. — dawn. zawód
rycerza, żołnierza, dworza-
nina itd. Ma chleb w ręku —
zdobył zawód. fach.
Chleb łaskawy, gotowy —
dawn. utrzymanie z czyjejś
łaski, bez pracy, życie na
czyjś koszt.
Chleb i woda — pożywienie
więźnia (przy zaostrzonym
rygorze).
Chleb biedoty, ubogich —
żytni razowiec. „Co tu tak
Chleb — wielki mówca Deut. 33, 26).
(przysłowie). Obłok — miejsce epifanii i apoteozy. Mówi Pan do Mojżesza:
Kromka chleba — emblemat ..W obłoku ukazywać się będę nad wyrocznicą" (Lev. 16.2).
rzeczy o znikomej wartości. Mówi Salomon: „Pan rzekł, że miał mieszkać we mgle" (3.
Płynny chleb — piwo (Kar! Ks. Król. S, 12). „Czynisz obłoki wozem Twoim" (Psalm 103
Julius We-ber, 1767—1832). 3), stąd emblemat Opatrzności, łaskawości, mądrości,
Piekarnictwo i piwowar-stwo świętości, obrony przed palącymi promieniami Słońca.
łączyły się z sobą ściśle we ..Dzień obłoku" (Ezechiel 30. 3). ..dzień obłoku i chmury"
wczesnych cywilizacjach, (34. 12) — dzień Pański, dzień sądu.
tyle, że surowcem do Obłok — fundament stolicy mądrości. „Ja (mądrość)
produkcji piwa był raczej mieszkałam na wysokości, a stolica moja na słupie obłoku"
jęczmień, a chleba — (Eklezja-styk 24, 7).
pszenica. Burzliwa chmura — Bóg pragnie przerazić i zmusić do
W marzeniu sennym: posłuszeństwa niesforny lud. „A oto poczęły być słyszane
(razowy, czerstwy) gromy i łyskać się błyskawice, i obłok bardzo gęsty okrywać
zmęczenie, kłopoty: (biały, górę (...). I zląkł się lud" (Ex. 19, 16). Sceptyczne przysłowie:
świeży) powodzenie, Z wielkiej chmury mały deszcz.
pieniądze.
CHMURA (Obłok)
Chmura symbolizuje
Opatrzność, epifanię,
świętość; tajemnicę; niebo;
deszcz; prawdę;
piękno; mądrość: niewiedzę,
nieświadomość, ułudę;
przemijanie; łagodność,
łaskawość;
posępność, zmartwienie;
niełaskę, gniew;
zdradę; groźbę; wojnę,
armię; marsz; postój; stado,
tłumy.
.,Obłok ciemny i oświetlający
noc", postawiony przez
anioła, ciemny od strony
Egipcjan, jasny od strony
Izraelitów, tarcza obronna
przed pościgiem wojsk egip-
skich (Ex. 14, 19—20).
Obłok (słup obłoku)
przewodnikiem w marszu i
na postoju (Ex. 40,34—6).
Obłok — chwała Pańska.
„Wielmożno-ścią jego obłoki
przebiegają" (Ex. 40, 32—3,
Chmura deszczowa — poprzedzającego istnienie Ziemi.
piękno, mądrość, Chmury — symbole ekstrawaganckich i niespoistych
owocowanie. „Bóg więzi wody spekulacji filozoficznych, jedyne bóstwa Sokratesa w
w obłokach swoich, aby komedii Arysto-fanesa Chmury (423 p.n.e.).
razem nie spadły na dół" Chmurokukułkowo, gr. nephelokokkygia, powietrzne
{Hiob 26, 8). państwo ptaków w komedii Ary-stofanesa Ptaki (414 p.n.e.),
„Obłok i wiatr bez deszczu — symbol nierealistycznych marzeń politycznych, satyra na
mąż wychwalający się darem, katastrofalną wyprawę wojenną Aten na Sycylię.
którego nie dał" (Ks. Pod chmurą, w chmurze — niewidzialny dla postronnych.
Przypowieści 25, 14). Atena otacza obłokiem Odyseusza, aby mógł
Obłok — łaska królewska. niepostrzeżony wejść do miasta i do pałacu Alkinoosa
„Łaska króla jest jak obłok z (Odyseja 7, 39 Homera); w Kartaginie Wenus otacza
deszczem wiosennym" (Ks. Eneasza ciemną chmurą, by nikt z tyryjczyków nie mógł go
Przypowieści 16, 15). dostrzec i zaszkodzić mu (Eneida l. 411 Wergiliu-
Chmura, obłok — sza).
przemijanie. „Jak niszczeje Podobłoczne góry — przyryte chmurami, typowe siedziby
obłok i przemija, tak ten, który bogów, jak np. w górach Idy w Troadzie — Gargaron, gdzie
zstąpi do otchłani, nie Zeus i Hera spoczywali w miłosnym uści
wyjdzie" (Hiob 7,9). „I cóż, że
przemija? Od tego chwila, by
minęła (...) jak chmur
znikome arcydzieła" (Chwila 1
—4 Leopolda Staffa).
Chmury — ,,górne wody"
Posejdona związane z
płodnością i urodzajem, przy-
noszące zbawczy deszcz.
Chmury — wojna. „Okrutna
chmura wojny" (Ody istmijskie
7, 27 Pindara).
Chmura — tłum, mnóstwo. „I
my, mając wokół siebie tak
wielką chmurę świadków (...)
biegnijmy" (List do Żydów 12,
l).
Chmury, podobnie jak mgła,
są emblematem rzeczy
nieokreślonych, stapiania się
powietrza i wody,
zaciemnionych, zamazanych
kształtów i zarysów,
zmiennych zjawisk i pozorów
osłaniających niezmienność
prawd wyższych,
wspomnieniem Chaosu
sku, osłonięci złotą chmurą nieba pycha jego, a głowa jego dotykać będzie obłoków, jak
(Iliada 15,153 Homera). gnój na końcu zginie" (Hiob 20, 6—7).
Obłoki w mitach — bydło Całować chmury — być wyniosłym, wielkim. potężnym.
niebieskie, stada owiec, runo, „Cloud-kissing //łon" ang. 'Ilion całujący chmury" (Lukrecja
aspekt bóstwa, okręty, 1370 Szekspira).
rumaki, dywan latający, wóz Wynosić pod obłoki — wychwalać, piać peany na czyjąś
duchów, stada koni, mułów, cześć, sławić.
wielbłądów. ,,Chmurki (...) Chmura — zdrada, zdrajca. ..Mówię więc, żeś podłym
jako trzody owiec na murawie zdrajcą. By nim być, zbyt jesteś wysoko zrodzeń, by żyć —
śpiące, ówdzie (...) jak stada zbyt nikczemny, gdyż im piękniejsze, szklistsze niebios łono,
cyranek" (Pan Tadeusz tym brzydsze chmury" (Ryszard [I 1,1 Szekspira, tł. S.
12,846—8 Mickiewicza). „Ale Koźmiana).
chmurki oddalone, by jagnięta Chmura — płaszcz ukrywający Słońce. „Jako promień
pogubione" (Oo J. B. słońca się przebija przez najciemniejsze chmury, tak
Zaleskiego 4—5 Norwida). szlachetność przez, najciemniejszą przebija się szatę"
Obłoki — złudne zjawiska, (Ugłaskanie sekulnicy 4, 3 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
omamy, sceny, obrazy W obłokach, łac. m nubibus — mgliście, niepewnie,
ruchome. Zob. Centaur problematycznie.
(Iksjon). ..Czyś nie widział
nigdy chmury na niebie, która
mogła być centaurem lub
lampartem, lub wilkiem, lub
bykiem?" (Chmury 346
Arystofanesa). „Te białe
chmurki, jak odmienne! Zrazu
jak stada dzikich gęsi lub
łabędzi (...), ściskają się,
grubieją, rosną, nowe dziwy!
Dostają krzywych karków,
rozpuszczają grzywy,
wysuwają nóg rzędy i po
niebios sklepie przelatują jak
tabun rumaków po stepie"
(Pan Tadeusz 3,643—9
Mickiewicza).
Chmury — niebo. ..Nie masz
litości w chmurach, które
widzą całą głębokość mojego
cierpienia" (Romeo i Julia 3,5
Szekspira, tł. .1.
Paszkowskiego) — Julia do
Matki.
Głową dotykać obłoków —
unosić się pychą, wbijać się w
pychę. „Choć wstąpi aż do
Chmura — córka ziemi i 7—8 Romana Zmorskiego),
wody; ,,/ am the daughter of Bujać w obłokach, galopować po obłokach — oddawać się
earth and water" ang. 'je- marzeniom.
stem córką ziemi i wody' Strącić z obłoków, spaść z. obłoków — ze sfery marzeń i
(Chmura 6 P. B. Shelleya). rojeń.
Obłoki — żeglarze Biały obłok — powodzenie.
powietrzni. ..Eilende W marzeniu sennym: sprzeczka.
WotkenI Segler der Lufie!" CHRZĄSZCZ
nm. 'Pędzące chmury! Chrząszcz symbolizuje Słońce, ogień; noc. mrok; śmierć;
żeglarze powietrzni!' zmartwychwstanie, nieśmiertelność; płodność;
(Maria Stuart 3, l Fr. dwupłciowość; konflikt wewnętrzny, związek
Schillera). przeciwstawnych sił:
Obłoki — prawda. rycerza; wierność; małość, skromność.
..Kłamstwem jest człowiek Chrząszcze to najliczniejszy rząd owadów zawierający ok.
(...) — prawdą są obłoki 40% znanych gatunków, m.in. ryjkowce. korniki,
czyste" (Kłamstwem jest chrabąszcze. świetliki, biedronki, żuki; wśród setek tysięcy
człowiek... l—4 Władysława gatunków chrząszczy znajdują się największe i najokazalsze
Orkana). owady, niektóre z nich o błyszczących, metalicznych, barw-
Obłok w spodniach — nych pokrywach, efektownych wzorach i osobliwych
człowiek nad wyraz kształtach. Większość ma dwie pary skrzydeł: przednie,
dyskretny, taktowny, potulny. zrogowaciałe pokry
..Chcesz— bez zarzutu
cichy będę. jeśli tr/cba! Nie
mężczyzna, ale obłok w
spodniach!" (Obłok w
spodniach; Prolog
Włodzimierza Maja-
kowskiego, tł. Juliana
Tuwima).
Chmury gromadzące się nad
kimś, nad czymś — groźba,
niebezpieczeństwo.
Chmury — kłopoty,
zmartwienia. Przysłowie
ang.: Rzadko mija dzień bez
chmury.
Chmurny — zachmurzony;
groźny, budzący niepokój;
górny, wzniosły.
Chmura na czole — wyraz'
gniewu, zasępienia, smutku,
przygnębienia. „A smutku
chmura w krąg, na kształt
wieńca, na czole wije się
zbladłym" (Chmura na czole
wy ochronne, osłaniają zmartwychwstania, nieśmiertelności. Słońca; amulet ten miał
błoniaste skrzydła tylne dobrze usposobić serce (tj. sumienie), aby na sądzie
(używane do lotu) i odwłok. zmarłych, przy wadze, nie świadczyło przeciw nie-
Skarabeusz, poświętnik w boszczykowi.
staroż. Egipcie — Skarabeusz u staroż. Żydów — ciemność. cień. mrok. gdyż
nieśmiertelność, toczy swą kulę na zachód, w krainę ciemności.
zmartwychwstanie, bo nie Skarabeusz w tradycji chrześcijańskiej — śmierć i
tonie w powodzi nilowej, bo zmartwychwstanie: kula nawozu to świat, doczesność,
karmi się tym, co zepsucie, z którego powstaje chrząszcz-człowiek do nowego
przemijające, co znajduje się życia. Sw. Ambroży nazywa Chrystusa Dobrym
w rozkładzie, przyczynia się Skarabeuszem.
więc do odrodzenia świata Chrząszcz, w folklorze: zabity sprowadza niepożądane
pod względem fizycznym i ulewy; przelatujący przez pokój wróży niespodziewane
moralnym. Poświętnik nowiny; chrobotanie kołatka wróży śmierć w domu; po-
czczony (Scarabaeus stawienie na nóżki przewróconego chrząszcza ma pomagać
sacer). święty żuk żywiący człowiekowi na ból zębów; dusza osoby zmarłej przybiera na
się nawozem, formuje z krótko kształt chrząszcza, pszczoły a. motyla: chrząszcze są
niego kulę (spiżarnię dla wrogami orłów, które na nie polują, a one, mszcząc się,
osobników dorosłych i larw, wyrzucają orle jaja z gniazd a. wysysają orlątkom krew.
bo samice składają w nią Przysłowie: Biedny chrabąszcz orłowi dokuczy (wg bajki
jaja) i toczy ją tyłem ze Ezopa Krówka i orzeł).
wschodu na zachód w
miejsce, gdzie chce ją zako-
pać; kula stała się symbolem
Słońca, a żuk — wschodu
Słońca, samoodrodzającego
się Słońca (gdyż uważano,
że żuk rodzi się bez udziału
samicy, sam z siebie, jak
Słońce co dzień), cyklu
słonecznego, rodzenia się,
dnia i nocy, zasady
wiecznego powrotu.
Poświęcony był bogu
wschodzącego Słońca,
Chcpri, i Ptahowi.
Wyobrażany na amuletach i
pieczęciach z kamienia a.
fajansu, opatrzonych pod
spodem inskrypcjami, lub
przedstawiany z rozpostar-
tymi skrzydłami na sercu
mumii (jak w grobowcu
Tutanchamona) jako
emblemat
Biedronka — wschód Słońca; CIEŃ
ogień. W folklorze: przynosi Cień symbolizuje (pół)mrok. ciemność, ponurość; ukrycie,
szczęście, gdy siada na ustronie, schronienie, azyl;
człowieku, ale nieszczęście, marę senną, widmo, upiora; duszę, ducha;
gdy się ją próbuje zatrzymać nieproszonego towarzysza, szpiegowanie;
a. zabija: wolno ją co naj- powietrznego, negatywnego sobowtóra, drugie Ja. jin,
wyżej namawiać do odlotu, portret, prymitywną stronę osobowości; instynkt: fałsz:
np. słowami: nierealność (świata). ulotność, iluzoryczność, fantazję: wido-
„Biedroneczko. leć do nieba, wisko, marzenie; znikomość wiedzy ludzkiej. niewiedzę;
przynieś mi kawałek chleba!" nasze życie, dobra życiowe: zwiastuna, prognostyk: śmierć;
Chrząszcz — małość; obrońcę: oskarżyciela: opiekę; nadzieję; miłość.
człowiek mizerny, drobny, Cień — opieka, nadzieja, schronienie. ..Synowie człowieczy
chudy. ..Biedny chrabąszczyk w cieniu skrzydeł Twoich nadzieję mieć będą" (Psalm 35 8).
nogą rozdeptany cielesną ..(Pan) w cieniu swej ręki mnie ukrył" (Izajasz 49. 2). ..Okryty
mękę odczuwa tak samo jak cieniem królewskiej wielkości" (Henryk IV cz. 2 4.2 Szekspi-
konający olbrzym" (Miarka za ra. tł. L. UIricha).
miarkę 3. l Szekspira, tł. L.
UIricha).
Chrząszcz — noc. „Na
rozkaz bladej Hekate nocny
chrząszcz wybrzęczy chrap-
liwy nokturn" {Makbet 3.2
Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
Chrząszcz — żałobna
Psyche. ..Nie daj
chrząszczowi (...) stać się
twą żałobną Psyche" (Oda do
melancholii Johna Keatsa).
Chrabąszcz — opancerzony
wojownik. ..Mój ty rycerzu
wąsaty w pancerzu!" (Do
chrabąszcza l—3 Kazimierza
Brodzińskie-
go).
Chrząszcza komuś przez nos
puszczać — dokuczać
komuś żartami.
Chrząszcz w heraldyce:
doczesne zgryzoty;
skromność.
Skarabeusz, w astrologii
rządzi znakiem zodiaku Rak.
Chrząszcz w marzeniu
sennym: osoba śpiącego.
Cień na pustyni — ochrona udają, cień tylko próżny chwytają.
przed żarem słońca; Cień (u staroż. Greków i Rzymian) — postać, jaką
sprawiedliwa władza. W kraju przybierają zmarli w Hade-sie a. na Polach Elizejskich
rządzonym sprawiedliwie zwanych dlatego Krainą Cieni. Królestwem Cieni.
każdy z urzędników władcy Chwila bez. cienia — samo południc, pora dnia, kiedy
będzie Jak cień skały staroż. Grecy składali ofiary zmarłym.
wysokiej na ziemi pustynnej" Cień — przeciwieństwo (istoty) rzeczy, ciała, łac. umbra pro
(Izajasz 32, 2). corpore. W bajce Ezo-pa Pies i jego cień pies, który nosił w
Cień — ponurość, ciemność; pysku kość, ujrzawszy jej odbicie w strumieniu, chciał je
śmierć. ..Pójdę i nie wrócę pochwycić; wtedy prawdziwa kość wypadła mu z zębów i
się, do ziemi ciemnej i okrytej utonęła. Stracił więc rzecz dla jej cienia (odbicia).
mgłą śmierci, ziemi nędzy i Spór o cień osła (łac. de asini umbra), o cień od gruszy — o
ciemności, kędy cień śmierci głupstwa, o niegodne uwagi sprawy. W bajce Ezopa Osioł i
jest" (Hiob 10. 21—2). Cień jego cień, podróżny na pustyni kryje się przed żarem słońca
śmierci, łac. umbra mortis w cieniu osła. co daje powód do sporu z poganiaczem, który
(Psalm 22 4; 43, 20 itd.). twierdzi, że wynajął tylko osła, a nie jego cień. W czasie tej
Cień wydłużony — zachód kłótni osioł ucieka,
życia, zbliżająca się śmierć.
„Dni moje są jak cień
wydłużony, a ja uschtem jak
siano" (Psalm 101 12).
Cień na ziemi — mijająca
chwila; dni nasze. „Dni nasze
jak cień na ziemi" (/. Ks.
Kronik 29, 15). „Dni moje
jako cień mijają" (Kazania na
niedziele... 23 Piotra Skargi).
Cień w tradycyjnej kosmologii
chin. — jeden z. aspektów
jin, żeńskiej, negatywnej
zasady (inne jej aspekty to:
pasywność, głębiny, zimno,
wilgoć), przeciwieństwoyan^.
Chińskie cienie — rodzaj
przedstawienia
kukiełkowego, w którym
widzowie dostrzegają tylko
cienie poruszających się la-
lek na przejrzystym ekranie.
Cień jako bezkrwisty i
pozornie tylko ożywiony
kształt — nierealność
doczesnego świata (np. w
buddyzmie). Przysłowie:
Ci, co w targ ze światem się
a obaj spierający się muszą limere umbram suam (Cicero) — lękać się bez powodu. być
dokończyć podróży na nadmiernie trwożliwym. Przed wprowadzeniem światła
własnych nogach. gazowego i elektrycznego cień odgrywał znacznie większą
Przysłowie: Procesować się rolę niż obecnie: przy świetle łuczywa, świecy lub lampki
o cień od gruszy. oliwnej powstawały na ścianach izby olbrzymie, ruchliwe
Cień cienia — odrobina, cienie, które frapowały i zapładniały wyobraźnię.
źdźbło, najmniejszy ślad; Cień samego siebie, cień dawnej wielkości, wielkiego
nicość, marność (Agamem- imienia — resztki, marne pozostałości. Stal magni nominis
non 839 Ajschylosa); umbra tac. '(oto) stoi (już tylko jako) cień wielkiego imienia'
ambicja. „Gildenstern: (Pharsalia 1.135 Lukana). o pobitym Pompejuszu.
"Istota bowiem ambicji nie Cień w folklorze — siedlisko istoty życia i siły człowieka,
jest niczym innym, tylko któremu można magicznie szkodzić naruszając (np. przez
snów cieniem"". Hamlei: "Sa- przydeptanie) jego cień a. szkodzić lub pomóc rzucając swój
me już sny nie są czym cień na człowieka. ..Na ulicę wynosili chorych i kładli na
innym, tylko cieniem*. noszach i łożach, aby przynajmniej cień przechodzącego
Rosenkrantz: "Zapewne, Piotra mógł paść na którego z nich, hy byli uzdrowieni"
ambicja zaś w moich oczach (Dzieje Ap. 5, 15).
jest tak powietrznej i zni- Cień w tradycji chrzęść. — symbol Ducha Sw.
komej natury, że można ją
nazwać cieniem cienia""
(Hamlet 2,2 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
Sen cienia, zob. Człowiek.
Cienie — ludzie.
,,Wszyscyśmy tylko wid-
mami, bezcielesnymi
cieniami" (Ajaks 125
Sofoklesa). ..Człowiek jest
cieniem tylko, a jego życie —
snem" (Liście palmy 1,88 .1.
G. Herdera). ,,Jestem
cieniem — i ty też. Ja liczę
się z Czasem — a ty?" (na-
pis na starym zegarze
słonecznym).
Cienie w jaskini Platona, zob.
Jaskinia (świat).
Cień — oskarżycielem,
obrońcą. Na Sądzie boskim
cień. który nie opuszczał
człowieka przez całe życie,
występować ma jako
świadek oskarżenia a.
obrony.
Bać się swego cienia, łac.
Iść krok w krok za kimś jak Żuławskiego).
cień — towarzyszyć komuś Cień — dusza i siły żywotne. W wielu legendach ludzie,
nieodstępnie, podążać, którzy sprzedali duszę diabłu, tracą swój cień. W opowieści
postępować w trop za kimś, Adal-berta von Chamisso (1813) Pctcr Schicmihl sprzedaje
łac. velut umbra seyui swój cień, który może polem odkupić tylko przez oddanie
(Adagia 3.7 Erazma z dusz\ diabłu.
Rotterdamu). Cień — dusza zmarłego, duch. widmo. upiór. Makbet do
Być czyimś cieniem — być ducha Bańka: „Prec/. okropny cieniu! Zwodnicza maro.
czyimś nieodstępnym precz'" (Makbet 3,4 Szekspira, tl. J. Paszkowskiego).
towarzyszem; ulegać komuś, ,,Czemu, Cieniu, odjeżdżasz, ręce złamawszy na pancerz."
podporządkowywać się. (Bema pamięci żałobny rapsod I l Norwida). ..Cień się
zdawać się na czyjąś wolę. chwieje. poróżniony z mogiłą" (Za grobem 26 B. I.e-śmiana).
Cień w gł. księdze Kabały Cień — prymitywna, instynktowna strona osobowości, do
(Zohar) — dusza której człowiek niechętnie się przyznaje a. o której nic chce
opuszczająca ciało tuż przed wiedzieć, „drugie ja", niekiedy biorące górę, gorsza, mniej
śmiercią człowieka, aby chwalebna, niedojrzała. infantylna strona osobowości. ..Spić
obwieścić ją w świecie du- się! Pleść duby! Zżymać się! Kląć' .Umączyć!
chów.
Cień — niewiedza. ..Nie jest
jasnością, co nie jest
strumieniem niezmąconego
blasku; jest ciemnością i
grzechem ciała albo jego
cieniem" (Roska Komedia.
Raj 19. 64 i nast. Dantego).
Cień mężczyzny — kobieta;
syn. „Syn kobiety jest
cieniem mężczyzny" (Henryk
IV cz. 2 3,2. Szekspira).
Cień — obraz osoby
powstały w wyobraźni.
,,Widzący tylko duch przez
wyobraźni czary twój cień
postawił mi przed niewidome
oczy" (Sonet 27 9—K)
Szekspira, wg tl. Adama
Pługa).
Cień — mara senna. „I jakże
— mówię — wzrok mam
zaspokoić widzeniem twojej
postaci na jawie, jeśli w noc
głuchą twój cień we śnie stoi
tak piękny oczom, że aż obcy
prawie!" (Sonet 439—12
Szekspira, tł. Juliusza
Szermować gębą z cień ucieka (...) gdy ją ścigasz, gdy uciekasz., goni" (Wesołe
własnym cieniem!" (Otel-lo kumoszki z Wmdsoru 2,2 Szekspira, tł. L. UIricha).
2,3 Szekspira, tl. J. Król cieni — Oberon. ..Wierz, królu cieniów, wier/ mi, żem
Paszkowskiego). się zmylił" (Sen nocy letniej 3,2, Szekspira, tł. S. Koźmia-
Cień — ustronie. „Idźmy na).
poszukać ustronnego Cień Nieba — Ziemia. ..Cóż jeśli Ziemia jest tylko cieniem
cienia" (Makbet 4,3. Nieba?" (Raj utracony 5, 574 Miliona).
Szekspira, tł. J. Cień — zapowiedź, zwiastun. ..Nadchodzące wydarzenia
Paszkowskiego). rzucają naprzód swe cienie", ang. And coming events cast
Cienie — widowisko, their shadows before (Lochiel's Warning Thoma-sa
przedstawienie, teatr. Campbella, 1812).
,,Najlepsze z tego rodzaju Zbuntowany Cień uczonego w bajce Andersena Cień
przedstawień ;o tylko cienie, opuszcza swego pana. dochodzi do majątku i zaszczytów,
a najgorsze nie są gorsze, sprowadza uczonego do roli swego cienia, a na koniec każe
jeśli wyobraźnia je go zabić, aby nie wyszło na jaw, kto kim jest naprawdę.
uszlachetni" (Sen nocy Cień śmierci — życie. „Noc, cień światła. i Życie, cień
letniej 5,1 Szekspira). śmierci" (Atalanta w Ka-lidonie, Chorus A. Ch. Swinburne'a).
Cień — portret (jo.<o
przeciwieństwo realnej
osoby). „Cień twój od
dawna w mojej już był
mocy, twój bowiem portret w
mej galerii wisi: los cienia
teraz podzieli istota. W
kajdany ujmę nogi twe i
ręce" (Henryk VI cz. l 2,3
Szekspira, tł. L. Ulri-cha).
Wędrujący cień — życic.
„Życie jest tylko wędrującym
cieniem" (Makbet 5,5).
„Cieniem są wszelkie dobra
życia, cieniem jego radości,
cieniem słowa, życzenia,
czyny; tylko myśli są
prawdziwe" (Sen życia
Franza Grillparzera).
Walka z cieniem — walka z
pozorowanym (jak w
treningu pięściarskim) a.
wyimaginowanym
przeciwnikiem. ,,Gotów do
szermierk. z własnym
cieniem" (Kupiec wenecki
1,2 Szekspira).
Cień — miłość. ..Miłość jak
„Żyjący w cieniu", nm. Die wysilać a. pod-
im Schatten leben — CIERŃ (Kolec, Oset, Oścień, Żądło)
górnicy. (Tytuł tragedii Cierń symbolizuje życie, trud, trudność;
górniczej Emila Rosenowa, surowość, ascetyzm, wstrzemięźliwość:
1871—1904). skromność, pokorę, drogę do zbawienia:
Chodzić, wyglądać jak cień cnotę, dziewictwo; szczerość; wyrzeczenie;
— być bladym, korzyść osobistą, materializm; odrzucenie;
wycieńczonym. przeszkody; przewinienie, przestępstwo, zło, chwast,
Cienie pod oczami — sińce, niegodziwców, grzechy, niepokój;
ciemne plamy. skruchę; karę za grzechy; smutek, utrapienie, utratę,
Cień rzucać na kogoś, na przykrość; sen, zimę; ból, cierpienie, mękę. śmierć,
czyjś charakter, na coś — potępienie wieczne;
rzucać podejrzenie, najazd wroga; schronienie zbiega; zob. Róża.
szkodzić dobremu imieniu, Kolec symbolizuje oś Wszechświata, promień koła zodiaku,
uwłaczać komuś, czemuś. promień koła życia;
Cień — ulotność, niebezpieczeństwo, groźbę, obronę; fallusa;
nietrwałość, nierealność, tworzenie; umartwianie się; trudny charakter, zgryźliwy
zmienność. dowcip, jadowitą satyrę; zob. Jeż, Róg, Skorpion.
Cień z kogoś pozostał — Ciernie i osty — przeciwieństwo błogosławionych fig i
ktoś zmarniał, wychudł, winogron; ziemski mozół, męka; kara za grzech
zmizerniał. pierworodny. „Cier
Łapać (chwytać) cień —
czynić rzecz bezużyteczną,
daremną.
Nie ma w tym cienia
prawdy, nie ma w tym cienia
złości — ani trochę, ani
odrobiny.
Przeskoczyć przez swój
cień. nm. uber seinen
Schatten springen —
dokonać rzeczy
niemożliwej.
Światła i cienie — jasne i
ciemne, dobre i złe strony
czegoś.
Trzymać się w cieniu — na
uboczu, nie na widoku.
Usuwać się w cień.
schodzić w cień — na
dalszy plan.
Walczyć /, własnym cieniem
— zwalczać urojonego
wroga: borykać się z przy-
widzeniami; nadaremnie się
nie i osty rodzić ci będzie pszenicy niech mi się rodzi oset, a miast jęczmienia ciernie"
ziemia i żywić się będziesz (Hiob 31,40).
zielem polnym" (Gen. 3,18). Cierń — mądrość, przypowieść, złota myśl. ,,Cierń w ręku
„Po owocach ich poznacie pijanego to tak. jak przypowieść w ustach głupców" (Ks.
je. Czyż zbierają winogrona Przypowieści 25,9); pijany rani się cierniem. ' a mądre
z cierni albo z ostu figi?" słowa głupcowi tylko szkodzą.
(Ew. wg Mat. 7, 16; Ew. wg Ciernie — paliwo, opał; trzask płonącego chrustu — śmiech
Łuk. 6, 44). Przysłowie: głupca (Eklezjastes 7,7).
Bardzo lubi tańczyć, kto tań- Ciernie — zniszczenie kraju przez najazd wroga. „(Po
czy wśród cierni. najeździe asyryjskim) każde miejsce, na którym było tysiąc
Krzew ciernisty — winnych szczepów (...) obróci się w ciernie i tamie" (Izajasz
schronienie Wielkiej Bogini, 7,23). ,,I wzejdą w domach jego ciernie i pokrzywy, i oset po
Matki Bogów, egip. bogini murach jego; i będzie legowiskiem smoków i pastwiskiem
polowania i miasta Sais, strusiów" (jw. 34, 13).
Neith; atrybut asyryjskiego Cierń — bariera, przeszkoda. ,,Zagrodzę drogę twoją
boga Aszura; u Żydów — cierniem i zagrodzę ją murem" (Ozeasz 2,6).
ciernisty krzak gorejący, w Ciernie, osty — źli, niegodziwi ludzie. ,,Prawego nie ma
którym ukryty Jahwe między ludźmi, wszyscy na krew czyhają, mąż brata swego
przemówił po raz pierwszy na śmierć łowi. (...) Kto najlepszy między nimi
do Mojżesza (Ex. 3, 2),
krzak, który gorzał, ale nie
zgorzał, symbol
uzdrawiającej siły ognia du-
chowego, w sztuce chrzęść,
symbol nienaruszonej
dziewiczości Najświętszej
Marii Panny.
Cierń w oku, w nodze, w
boku — rzecz zbędna,
dokuczliwa, bolesna, złe
warunki, gość-pasożyt,
umartwienie (ciała). ..Jeśli
nie wytracicie mieszkańców
tego kraju, będą wam jak
ciernie w oczach i kolce w
bokach waszych" (Num.
33,55).
Ciernie — przestępcy. „A
wszyscy przestępcy będą
wyrwani jako ciernie, których
nie biorą rękami" (2. Ks.
Król. 23,6).
Cierń — przeciwieństwo
zboża, pożytku;
chwast polny. „Zamiast
jest jak oset, a kto prawy jak szatanowi za narzędzie. „Bym się więc z nadzwyczajności
ciernie z pto-tu" (Micheasz objawień zbytnio nic wynosił, wbity został cierń w ciało
7,2—4). moje. jakby posłaniec szatana, by mnie policzkował" (2. Lisi
Krzak cierniowy — do Kor. 12. 7).
skromność, pokora. Gałązka cierniowa opleciona wokół czaszki ludzkiej (w
przeciwieństwo dumnej dawn. ikonografii chrzęść.) — potępienie wieczne.
jodły, którą drwal zrąbie Kolec — sen, zima. W mitach i bajkach ukłucie
(Bajka 140 Ezopa). czarodziejskim kolcem powoduje długi sen — zimowy,
Ciernie — trudy, cierpienia, wieloletni, np. u Śpiącej Królewny a. u pięknej walkirii Bryn-
wyrzeczenia. Per aspera ad hildy, którą Odyn uśpił ukłuciem ciernia:
astra tac. 'przez ciernie do królewnę budzi piękny książę, a Brynhil-dę — Sigurd.
gwiazd'; przez trudy, Kolce liści agawy — umartwianie się, ofiara. Kapłani
cierpienia do sukcesu. niektórych plemion indiańskich rozdzierali sobie skórę
Korona cierniowa zob. kolcami liści agawy, aby krew płynącą z ran ofiarować
Korona. bogom.
Trzy kolce — gwoździe Kwiat i kolce róży — teza i antyteza. egzystencja i esencja,
Ukrzyżowania. ekstaza i strach, przyjemność i ból. Zob. Róża (kolce).
Cierń — droga do Cierń — dziewictwo. „Lecz ziemsko szczęśniej róży. co
zbawienia. ,,(Abraham, który zerwana, niż tej. co
miał złożyć w ofierze Izaaka,
swego pierworodnego) ujrzał
za sobą barana, który uwiązł
za rogi w cierniu" (Gen.
22,13). W ikonografii
chrzęść, baranka bożego
wyobrażano sobie często
między cierniami i
winogronami.
Cierń — materializm,
dławienie duchowych dążeń.
„Inne (ziarna) padły między
ciernie, a ciernie wyrosły i
zadusiły je" (Ew. wg Mat.,
Przypowieść o siewcy 13,7).
Oścień (widełki do kłucia ryb
przy połowie; dawn. bodziec
do pędzenia bydła) —
nieubłagana, nieunikniona
konieczność. „Trudno jest
tobie przeciw ościeniowi
wierzgać" (Dzieje Ap. 9, 5)
— bić głową o ścianę.
Bodziec ciała, cierń wbity —
przykra, przewlekła choroba;
pokusa cielesna służąca
więdnąc na cierniu W marzenieniu sennym: (cierń, kolec:
dziewiczym wzrasta i żyje. i wyciągnięty 'i ciała) powodzenie: (kłujący) wyrzut, przykrość.
mrze w samotności" (Sen CYPRYS
nocy letniej 1,1 Szekspira, tł. Cyprys symbolizuje smutek, wieczną troskę. śmierć, żałobę,
S. Koźmiana). rozpacz; odporność na zepsucie, trwałość; nieśmiertelność,
Cierń — wyrzuty sumienia, życie pośmiertne, odrodzenie, zmartwychwstanie;
skrucha, żal. „Pozostaw ją świętość; życie; fallusa, płodność; wierność;
niebu i owym cierniom, które nudę: pozory.
w głębi łona występnych Trwałość, lekkość i aromat drewna cyprysowego dają się
siedzą: zrobią one swoje" porównać z tymiż cechami cedru, a często je przewyższają;
(Hamlet l, 5 Szekspira, tł. J. dlatego używano go do rzeźby kultowej, do budowy statków,
Paszkowskiego) — Duch do drzwi i ołtarzy świątyń. sarkofagów, instrumentów
Hamleta o jego matce. muzycznych, na drzewca włóczni. Tradycja twierdzi, że arka
Cierniowy, ciernisty — Noego była z drewna cyprysu.
bolesny, trudny, ciężki, Cyprys — świętość: drzewo święte w wielu krajach.
mozolny, pełen cierpienia, Cyprys — trwałość i wierność. Bóg mówi do Izraela:
przykrości. Ciernista droga ,,Jestem jak cyprys zielony, dzię
— trudna, przykra.
,,Ciernista droga przez trud i
wstręt wiodąca do jasnej
siedziby Sławy" (Adonais P.
B. Shelleya).
Ciernie — życie. „O unieś
mnie jak fale, jak obłok, jak
liść; spadam na ciernie
życia; Krwawię!" (Oda do
Wiatru Zachodniego 53 P. B.
Shelleya).
Ciernie — schronienie
zbiega, uciekiniera. W
ciernie, bracia! (uciekajcie! w
nogi! kryć się').
Róża między dwoma
cierniami — piękna kobieta
między dwoma
mężczyznami.
Gałąź krzewu ciernistego —
zło, utrapienie. surowość,
przykrość.
Żądło, kolec —
niebezpieczeństwo, groźba.
kąśliwy dowcip, zgryźliwa,
jadowita. cięta satyra.
Pozbawić żądła — unieszko-
dliwić.
ki mnie wyrośnie twój owoc" pustkowiem Cerery chram. zaś obok cyprysu, wśród szarugi
(Ozeasz 14, 8). ,,Wszakże i wydarzeń pieczą ojców chronień przez czas długi" (Enei-da
cyprysy mają swe kaprysy" 1, 714—15 Wergiliusza, tł. T. Karyłow-skiego).
(Z wysokich parnasów, Cyprys — drzewo życia, nieśmiertelności. u wielu ludów, z
pieśń, u Kol-berga nr 533). przyczyny swej długowieczności (tac. cypressus
Cyprys w święta Sukkot zob. semperviviens 'nieśmiertelny').
Mirt. Cyprys w mit. Cyprys — smutek, żałoba, gdyż drzewo zrąbane nie
mezopotamskich, gr. i rz. odrasta. W Rzymie sadzone przed drzwiami na znak żałoby
łączy symbolikę płodności z w domu, poświęcone Disowi. bogu świata podziemnego.
symboliką śmierci; jest Powszechnie sadzone na cmentarzach. ,.A z drzew, co je
atrybutem Isztar, dziś sadzisz w swym ogródku, żadne do grobu ciebie nie po-
babilońsko--asyryjskiej wiodą. chyba cyprysy jedne, drzewa smutku" (Pieśni 2. 14,
bogini płodności przyrody, 22—4 Horacego, tł. J. Bir-kenmajera). „A ty, cyprysie
obchodzącej żałobę po posępny, przyjacielu okrzepłych zwłoków nieodstępny! Twa
dorocznej śmierci jej gałąź, miła czułym sercom i smutkowi" (Ogrody 106 F.
ukochanego Tammuza; Karpińskiego). „Smutek mój wyrósł jak cyprys żałosny" (Cy-
Afrodyty po ta-kiejże śmierci prys l L. Staffa).
Adonisa; Kyparissosa, pięk-
nego młodzieńca z Keos
(ukochanego przez Apollina
a. Zefira, a. Silvanusa), który
przez omyłkę zabił swego
ulubionego jelenia i z
rozpaczy zmienił się w
cyprys (gr. kypdrissos);
bóstw śmierci: Hadesa i Plu-
tona; Silvanusa, italskiego
boga lasów (łac. silva 'las') i
pól; Parek i Furii; Heraklesa i
Artemidy; Hermesa, który
odprowadzał zmarłych do
Hadesu; Zeusa: cyprysy
rosły w świętym gaju Rei i
przy kreteńskiej jaskini, w
której bóg się urodził;
również świątynię Zeusa w
Nemei otoczono gajem
cyprysowym.
Cyprys — trwałość,
niezniszczalność. Jako
drzewo wiecznie zielone, o
drewnie nie ulegającym
zepsuciu, poświęcony był
bóstwom przyrody, jak np.
Demeter (Ceres). ..Otoczeń
Cyprys — rozstanie, Cyprys we wsch. i płd. Azji — radość, wdzięk; w Chinach —
pożegnanie. ,,Poznaj gałąź zdrowie.
cyprysową, to pamiątki Trumna cyprysowa — zmartwychwstanie. Skrzynia
rozstania (...). Jej ręką cyprysowa — ochrona przed zepsuciem.
ułamana gałąź cyprysowa Cyprys Syjonu — emblemat Matki Boskiej.
zawsze mi przypomina CYRKIEL
ostatnie »bądź zdrowa'.." Cyrkiel symbolizuje mądrość boską, potęgę tworzenia;
(Dziady cz. IV 213—14, 219 Wszechświat, ducha i materię, życie i kształt; początek, koło,
—20 Mickiewicza). cyklicz-ność; nauki ścisłe, pomiar, geometrię, astronomię.
Cyprys z nagietkiem — architekturę, budownictwo; rozum, wiedzę, pomysłowość,
smutek i rozpacz (zwł. z kalkulację, planowanie. perspektywę, przezorność,
powodu nieszczęśliwej porządek;
miłości). kierowanie, przewodzenie, właściwe prowadzenie się, umiar,
Cyprys — siedziba duszy. powściągliwość; sprawiedliwość, prawdę.
„W czarnych cyprysach Cyrkiel w tradycji judeo-chrześc. — mądrość boska; Bóg,
dusze zamknięte" (Żmija 6, który ..stworzył niebo i ziemię", ,,przedzielił światło od
Walka 6, Słowackiego). ciemności" i „wody, które były pod sklepieniem
Cyprys — aromat. Palono
zwłoki zmarłych na stosach
drewna cyprysowego, aby
jego woń łagodziła przykry
odór palącego się ciała.
Cyprys — piękne pozory.
,,Drzewo cyprysowe rodzi
piękne liście, ale nie daje
owoców" (Euphues Johna
Lyły; 1579 r.).
Cyprys — sztywna etykieta,
nuda. „Czy zachwalany
cyprys, długi, cienki, chudy!
Co zdaje się być drzewem
nie smutku, lecz nudy?
Mówią, że bardzo smutnie
wygląda na grobie: jest to jak
lokaj Niemiec we dworskiej
żałobie, nie śmiejący rąk
podnieść ani głowy skrzywić,
aby się w etykiecie niczym
nie sprzeciwić" (Pan Tadeusz
3, 588—593 Mickiewicza).
Cyprys jest emblematem
fallusa z powodu
wydłużonego, stożkowatego
kształtu; podobnie jak
obelisk.
od tych, które Dyty nad umiar-(kowanie), prawda; dynamizm konstrukcyjny.
sklepieniem (uen. 1,1—8). W Cyrkiel — pomiar, poczucie miary, przezorność,
plastyce wyobrażano Boga z prawdomówność. Atrybut Saturna: cyrkiel, podobnie jak
cyrklem w ręku, mierzącego Saturn, mierzy czas, jest kulawy, smutny i milczący, za-
Ziemię. „On, co przyłożył topiony w rozmyślanich, poszukujący tego, co nie znane,
cyrkiel swój w granice świata kamienia filozoficznego, Ary-stotelesowskiej kwintesencji itd.
(...) i na jego scenie Cyrkiel — architektura, żeglarstwo. Symboliczna postać
rozmieścił wszystkie jawy i wyobrażona z cyrklem w ręce przedstawiała zwykle
tajnice" (Boska Komedia, Raj Architekta lub Żeglarza, w epokach Odrodzenia i baroku
19, 40—42 Dantego, tł. E. ponadto Malarza (posługującego się w swej sztuce
Porębowicza). geometrią i perspektywą), a w epoce Oświecenia również
Cyrkiel — atrybut wielu Wolnomularza (zob. niżej Cyrkiel w wolnomularstwie).
abstrakcyjnych uosobień, np. Cyrkiel — nauki ścisłe, ścisłość matematyczna. „Cyrkla,
Uranii (muzy astronomii, wagi i miary do martwych użyj brył; mierz siły na zamiary, nie
wyobrażanej w koronie z zamiar podług sił" (Pieśń Filaretów 41—4 Mickiewicza).
gwiazd, z globusem w ręce); Cyrkiel i węgielnica w tradycji europ. — Niebo i Ziemia,
Geometrii; Sprawiedliwości męska i żeńska połówka ezoterycznego Obojnaka,
(z wagą i mieczem); odpowiadające
Dojrzałości (jednego z
„wieków" człowieka);
Melancholii (jednego z
czterech „humorów")
przedstawianej z czaszką
ludzką, księgami i przybo-
rami geometrycznymi;
Przezorności (z wężem i
zwierciadłem).
Dwa ostrza cyrkla — życie i
kształt;
duch i materia.
Cyrkiel — początek
wszystkich rzeczy, przez
podobieństwo do
początkowej litery alfabetu
— A.
Cyrkiel — koło kreślone
przez ten przyrząd, z całą
właściwą sobie symboliką
(zob. Koło); cykliczność
zjawisk we Wszechświecie;
Kosmos.
Cyrkiel, narzędzie inteligencji
układającej twórcze plany i
projekty — potęga tworzenia;
mądrość, sprawiedliwość,
Słońcu i Księżycowi; czas i skrytość; mądrość, smutek, ból; pamięć, brak pamięci;
przestrzeń; zręczny chytrość. spryt; wybredzanie; przymilanie się; tchórzostwo;
rzemieślnik; Bóg Stwórca. W lenistwo, próżniactwo.
symbolice hermetycznej Czapla — poranek, narodziny, dobry omen. Ptak, stojąc w
połączenie koła (Niebios) z wodzie a. na brzegu wody, pierwszy pozdrawia Jutrzenkę;
kwadratem (Ziemia) = stąd w staroż. Egipcie symbol świtu, narodzin i (wraz z
doskonałość. bocianem i ibisem) pomyślnej wróżby.
Cyrkiel w wolnomularstwie Czapla bąk — lenistwo, nieróbstwo. Staroż. Grecy sądzili,
— umiar, ograniczenie że przez cały dzień ukrywające się w trzcinach bąki są nie-
pożądań; jedno z trzech wolnikami przemienionymi w ptaki i uważali je za symbol
Wielkich Świateł; pozostałe gnuśności i lenistwa.
to: Biblia jako prze- Czapla — przepowiednia pogody, zwł. deszczu i burzy
wodniczka wiary i węgielnica (można jakoby odczytać tę prognozę ze sposobu
(kątownik, ekierka) rządząca zachowania się ptaka); dlatego poważana przez staroż. że-
działaniem. Rozwarty pod glarzy śródziemnomorskich i przyporządkowana Afrodycie
kątem 90° (jak węgielnica) jako opiekunce żeglugi morskiej.
— równowaga sił Czapla — odrodzenie. Gdy Eneasz zniszczył stolicę
duchowych i fizycznych. Rutulów, Ardeę, z jej popiołów powstały ptaki zwane po łac.
Węgielnica na cyrklu — ardeae
opanowanie ducha przez
materię. Węgielnica i cyrkiel
ułożone na krzyż —
równowaga ducha i materii.
Cyrkiel na węgielnicy —
opanowanie materii przez
ducha.
Cyrkiel — kalkulacja,
zamiary, planowanie,
perspektywa. „Teraz, kiedy
widzę, że mi może długo na
tej ziemi bazgrać wypadnie,
to muszę szerszym cyrklem
roz-mierzyć, aby kiedyś
innej i nie piersiowej doznać
konsumpcji..." {List do matki
z 7X1 1S34 Słowackiego).
CZAPLA
Czapla symbolizuje poranek;
zapowiedź burzy; płodność,
narodziny, opiekę nad dzie-
ćmi; długowieczność; dobry
omen; odrodzenie;
dwoistość; czujność;
ciekawość;
ostrożność; milczenie,
'rodzaj czapli' (Metamorfozy Czapla — przymilanie się, prośba o zmiłowanie. Przysłowie:
14, 567—580 Owidiusza). Umizga się (wdzięczy się) jak czapla w kobieli. Kobiel —
Czapla — ból, smutek. Wg sta-ropol. 'kobiałka, koszyk wiklinowy'.
Pliniusza St. (Historia Czapla — dwoistość; rozdwojenie osobowości; ptak
naturalna 10,79) ptaki te ziemnowodny.
cierpią zarówno przy Czapla — długowieczność; uważano ją, jak większość
parzeniu się, jak i przy skła- ptaków brodzących, za długo żyjącą.
daniu jaj. Czapla — opiekun potomstwa, czuły rodzic, przynoszący (w
Głos czapli — pomyślna bajędach rodzicielskich) ludzkie niemowlęta do domu, po-
wróżba. „Zjawiła się czapla, dobnie jak bocian.
zesłana z prawej ich strony Czapla — spryt, chytrość. Ptak umie łowić ryby w mętnej
przez Pallas Atenę. Nie wodzie.
mogli tej czapli dojrzeć, bo Czapla — skrytość. Ptak chodzi powoli, wysuwając nogi
noc była ciemna, ale jej daleko naprzód, tak jakby się skradał.
krzyk usłyszeli. Znak ten Czapla — mądrość, czujność, ciekawość. Długi dziób
ucieszył Odyssa" (Iliada 10, czapli, który wszędzie wtyka, uczynił ją emblematem
275—8 Homera, tl. ciekawości, poszukiwania ukrytych mądrości. ,,Siadał przy
Kazimiery Je-żewskiej). ruczaju, nieruchomy, schyliwszy głowę nad potokiem, jak
Zwłaszcza biała czapla była czapla wszystkie ryby chcą
uważana za pomyślny
prognostyk.
Czapla — pamięć i
milczenie. W mit. skand.
Frigga, matka bogów, bogini
małżeństwa i rodziny,
ozdobiona była na głowie
czaplimi piórami na znak, że
wszystko pamięta i wszystko
przemilcza. W plastyce
czaplę przedstawiano nieraz
z kamykiem w dziobie na
znak milczenia.
Czapla w chrzęść, śrdw. —
Chrystus. Podobnie jak inne
ptaki brodzące tępi węże,
które były symbolem
grzechu i Szatana. Czaplę,
która wg Pliniusza St. miała
ronić łzy z bólu, uważano za
atrybut Chrystusa na Górze
Oliwnej.
Czapla siwa (popielata) —
pokuta; z powodu popielatej
barwy upierzenia. Por. Po-
piół (w chrzęść.).
ca pozrzeć okiem" (Pan rozpaczy. Czarnej Śmierci (dżumy), żałoby; zjawy, czarów.
Tadeusz 1, 136—8 Północy, deszczu; grzechu. błędu, zemsty; adwentu, pokuty,
Mickiewicza). Wielkiego Postu, Wielkiego Piątku; nieznanego; niższości;
Czapla — ostrożność. stałości, absolutu, nicości, niezmienności; mądrości;
Przysłowie: Ostrożny jak niewiedzy: wieczności, tajemnicy; macicy, miłości: snu. mil-
czapla. czenia, bierności całkowitej; zob. leż Barwa; Biały; Nić
Czapla — wybredzanie. (czarna).
Przysłowie: Nie chciała Czarność jako przcciwbarwa każdej innej barwy łączy się z
czapla płotek, a teraz je ,,ciemnościami, które były nad głębokością" (Gen. 1,2), ł. po-
żaby. jęciem substancji uniwersalnej, prachaoseni, nocą, północą.
Czapla — człowiek o długich ..Bóg ciemność nazwał Nocą" (Gen. 1,5). Grecy zwali noc
i chudych nogach. euphróne 'poet. czas odpoczynku i radości'. Rzymianie
Rzygać jak czapla — powiadali: i'n nocie consiiium — noc przynosi radę.
gwałtownie, obficie. Czapla Czarność nocy kończącej się świtaniem daje nadzieję
wypluwa z gardła rybki dla odrodzenia, poranku, wyjścia z jaskini wtajemniczenia na
piskląt w gnieździe z światło dzienne.
przedziwną celnością, nawet Czarność — urodzajny czarnoziem. z którego wychodzi
przelatując o kilkanaście ziarno i z którego, według
metrów nad gniazdem.
W heraldyce: ostrożność w
niebezpieczeństwie;
właściciel rybnych wód.
W marzeniu sennym: (po
lewej stronie)
niepowodzenie, błąd w
obliczeniach; (po prawej)
powodzenie.
CZARNY
Czarna barwa jest symbolem
zła, niemo-rainości,
przesądów, strachu,
ponurości, uporu,
zmartwienia, nienawiści,
niebezpieczeństwa, ohydy,
oszustwu, tragedii, ka-
tastrofy, zniszczenia,
smutku; żyznego czar-
noziemu (w przeciwieństwie
do brunatnej, rdzawej
pustyni), ziemi, bóstw ziemi i
podziemia, nocy,
(czarnoskórych) erynii, ciem-
ności. śmierci, Zachodu (tj.
śmierci), królestwa zmarłych,
potępienia. Pieklą, diabła.
Ewangelii, zmartwychwstać znak odmowy ręki panny; czarne zamiary — złe, czarna
mają zmarli pochowani w dusza — podła, czarny humor — makabryczny, fr. bele noire
grobach. Bogom 'dosl. czarne zwierzę' — osoba nie cierpiana przez kogoś,
chtonicznym, podziemnym, czarne myśli — ponure itd.
składano ofiary z czarnych Czarność — śmierć, „l wywiódł ich z ciemności i z cienia
zwierząt, również bogom śmierci" (Psalm 106 14). ..Nieprzyjaciel (...) wtrąca mnie w
głębin morskich (czarne byki ciemności, jak tych, którzy dawno umarli" (Psalm 142 3).
— Posejdonowi). Czarność — żałoba. Scmicki zwyczaj czasów antycznych,
Czarny ubiór — strój diabła, zaczernianie twarzy przez krewnych zmarłego na znak
czarnoksiężnika (a później, rozpaczy, biorący się pierwotnie z chęci ukrycia swej
dla tradycji, magika. tożsamości przed zawistną duszą nieboszczyka.
prestidigitatora). Czarna W paramentyce chrześcijańskiej czarny kolor strojów, jako
magia wywołuje zjawiska emblemat skruchy i pokuty, ustąpił w końcu ,XII w. fioletowi.
nadnaturalne przy pomocy W średniowiecznym chrześcijaństwie czar-ność. symbol
złych duchów (w pokory i skromności, pogardy dla doczesnego świata,
przeciwieństwie do białej). utrzymała się m.in. w ubiorach niektórych zakonów. u księży
Szatan jest Księciem i kleryków.
Ciemności. Czarne msze
odprawiane dawniej przez
satanistów, były to msze
świętokradcze, szydercze.
Kot o czarnej sierści był
towarzyszem czarownicy
(dziś, dla tradycji, stwarza
nastrój w pokoju wróżki). W
Izraelu czarny strój wyrażał
pokutę i żałobę: oskarżeni
musieli stawać przed sądem
w czarnym odzieniu, podob-
nie jak błagalnicy i dłużnicy;
barwy te) nie używano w
kulcie. W starożytnym Egip-
cie cz.arność była barwą
Zachodu, żółci, wątroby.
Ozyrysa, Totha.
Czarność łączy się
powszechnie ze zjawiskami i
cechami ujemnymi: czarna
choroba — melancholia,
czarna bandera — piracka,
czarna giełda — nielegalny
rynek, czarna owca — osoba
hańbiąca rodzinę lub
społeczność, czarną
polewkę dawano dawniej na
Czarność — (niekiedy) Czarne koszule nosili faszyści Mussoli-niego (1919—1945).
miłość. „Czarna jestem, ale W sztuce — wiąże się z żałobą, pokutą, złem, fałszem,
piękna, córki jerozolimskie, błędem, nicością.
jak namioty Kedaru, jak Okres życia człowieka — ostatni.
skóry Salomona" (mówi Kamień — diament, granat, agat. kwarc, turmalin.
Oblubienica w Pieśni nad Planeta — Saturn.
pieśniami 1,4); reprezentuje Metal — ołów.
również kobiecość in- W alchemii: materia prima', fermentacja, gnicie.
stynktowną i macierzyńską. W heraldyce: rozwaga, mądrość, męstwo, stałość; potężna,
Liczne Boginie Matki, liczne skryta siła; pokora, służ-bistość; sława, uroda; smutek,
boginie-dziewice występują, zmartwienie: niebezpieczeństwo, pokuta; kratka z linii
jako przedmiot kultu, w poziomych i pionowych.
kolorze czarnym: CZASZKA
Artemiciit efeska, indyjska Czaszka symbolizuje sklepienie niebieskie, czaszę; śmierć,
Kali, Izyda, liczne przypomnienie o śmierci, śmiertelność, krótkotrwałość życia;
europejskie Czarne marność, melancholię; pobożność, pokutę: Adama, Golgotę;
Madonny, będące nieraz nieśmiertelność, niezniszczal-ność; wróżbę,
celem pielgrzymek (np. niebezpieczeństwo.
Matka Boska
Częstochowska). Atrybutem
Wielkiej Matki był czarny
kamień z najstarszym na-
pisem rzymskim po łacinie (z
ok. 500 p.n.e.), znaleziony w
1899 na Forum Romanum w
Rzymie; Czarny Kamień w
Kaabie (największa świętość
muzułmańska; już w III w.
uważany przez Arabów za
święty), który miał przynieść
do Mekki archanioł Gabriel.
Barwa Wielkiego Piątku.
Czarny (albo purpurowy)
żagiel — śmierć, np. w micie
o Tezeuszu i Egeuszu, w
poemacie o Tristanie i
Izoldzie.
Czarny wiatr — kara
piekielna dla rozpustników w
Boskiej Komedii Dantego
(Piekło 5,40 i nast.).
Czarny pudel — diabeł:
aspekt Mefisto-fele.sa w
Fauście (Pracownia Fausta)
Goethego.
Kult czaszek, zazwyczaj dhar-mapala 'obrońcy wiary', złożonych z wina
czaszek przodków, u symbolizującego krew i ciasteczek w kształcie oczu, uszu i
różnych ludów języków. Wg ind. Rigwedy sklepienie niebieskie utworzono z
przedhistorycznych, czaszki jakiejś praistoty.
rozpoczął się prawdop. już Świątynia z czaszek. Gigant libijski, An-teusz, syn
we wczesnym paleolicie; Posejdona i Gai (Ziemi), był nie do pokonania dopóki
również u prymitywnych ple- dotykał stopami ziemi. Zajmował się zabijaniem podróżnych,
mion współczesnych. gdyż ślubował wznieść ojcu świątynię (a. przynajmniej jej
Przechowywanie sklepienie) z ludzkich czaszek. Zabity przez Heraklesa, któ-
oczyszczonych i ry go udusił, dźwignąwszy uprzednio w górę.
wygładzonych czaszek nie- Czaszka w chrześcijaństwie — atrybut św. Franciszka z
mal z pewnością wiąże się z Asyżu, św. Nazariusza, św. eremitów: Marii Magdaleny jako
oddawaniem czci zmarłym pokutnicy, Hieronima i Romualda, założyciela klasztoru
przodkom. Przechowywano kamedułów.
również czaszki zwierząt Czaszka u stóp krzyża (w plastyce) — czaszka praojca
łownych; czaszki te miały Adama; emblemat Golgoty (aram. gulgota 'miejsce czaszek;
zapewne jakieś znaczenie w biblijne miejsce Trupiej Głowy' z hebr. gulgolet 'czaszka'),
magicznych obrzędach wzgórze pod Jerozolimą, na którym wg Biblii ukrzyżowano
myśliwskich. Chrystusa (Ew. wg Mat. 27, 33; Ew. wg Luk. 23,33).
Czaszka — Czaszka — wróżba. Czaszek używano do wróżb i
niezniszczalność, przepowiedni, co mogło mieć
nieśmiertelność, najtrwalszy
ślad człowieka pozostały po
jego śmierci jak skorupa po
śmierci małża. Dlatego
prawdop. służyła utrwaleniu
pamięci o zmarłych i
odgrywała rolę w
ceremoniach pobudzających
płodność.
Czaszka — czasza. Z
czaszek pokonanych
nieprzyjaciół chętnie pijano,
aby przejąć w ten sposób
zalety wroga, jego odwagę,
rozum i sławę.
Kapała, sanskr. 'czaszka'
(tybet. thod pa) naczynie
zrobione z. czaszki ludzkiej,
częsty atrybut srogich bóstw
indyjskiego hinduizmu i
tybetańskiego buddyzmu. W
Tybecie naczynie stawia się
na ołtarzach i używa się do
ofiar rytualnych groźnemu
związek z legendami o nagrobnych.
gadających czaszkach i Czaszka — śmierć. W plastyce temat Et in Arcadia ego
głowach, jak w legendach wyrażał od XVII w., że 'nawet w Arkadii mnie (tj. Śmierć)
arturiań-skich, w Żegludze znajdziecie', najwcześniej w obrazie Guercina (Galeria
Brana, w mitach orfickich; Corsini w Rzymie), na którym dwaj pasterze znajdują
puste naczynie życia i myśli niespodziewanie trupią czaszkę na zwalonej kamiennej
jako mieszkanie duszy. Zob. tablicy z napisem „El in Arcadia ego". W późniejszych
Głowa (mówiąca, odcięta), ujęciach lego tematu, zwł. od czasu dwu wersji Nicolasa
siedziba duszy. Poussina, czaszka schodzi na dalszy plan lub znika.
Czaszka Mimira w mit. Czaszka i skrzyżowane pod nią piszczele — śmierć;
skand. — sklepienie piractwo: tajne stowarzyszenia; śmiertelne
niebieskie wsparte na niebezpieczeństwo (zwł. na urządzL-mach pod wysokim
czterech karłach, wyraz napięciem); trucizna (znak na pojemnikach). Na czarnych
symbolicznego połączenia banderach pirackich (ang. Jolly Roger 'wesoły Roger')
ludzkiego mikrokosmosu z oznaczały, że kto się broni, temu się nie daje pardonu. Znak
wszechświatowym hitlerowskich oddziałów Trupich Główek (SS-
makrokosmosem. Totenkopfyerbande).
Czaszka w śrdw. i później — Czaszka — marność, próżność (łac. va-nilas), często na
typowe memento mori, obrazach typu Yanitas, na martwych naturach. Starzec
przypomnienie o krótko- wpatrujący się w czaszkę symbolizował w plasty
trwalości życia ludzkiego na
ziemi, emblemat prawdop.
nieznany starożytności, nie-
kiedy występujący wraz z
ropuchą i wężem. Jezuici
propagowali medytacje na
temat śmierci jako ćwiczenie
J Jiowe wspierane
wpatrywaniem się w liupią
czaszkę. W rzymskim
kościele kapucynów (S.
Maria delia Concezione)
cztery podziemne kaplice
udekorowano szkieletami,
czaszkami i kośćmi przeszło
czterech tysięcy kapucynów.
W. plastyce, zwl. od końca
XVI w.. przedstawiano
modlących się świętych ze
wzrokiem utkwionym w
czaszkę, niekiedy trzymaną
w ręku. Od 2. pół. XVI w.
czaszka, czasami
uskrzydlona, występuje na
(płaskorzeźbach
ce Starość, czwarty wiek gniewu, wigoru, męskości, krzepkości, radości, podniecenia,
człowieka. W lit.: nieposkromionej chuci, namiętności; serca, uczucia, miłości,
Hamlet z czaszką błazna szczęścia; rumieńca; zdrowia: choroby: róży: złota: łowów;
Jorika w ręku: ziemi;
„Biedny Joriku!" (Hamlet 5,1 ruchu; światła; ciepła: błyskawicy; pożerającej potęgi;
Szekspira). oświecenia duchowego, intuicji. wieszczby, losu,
Czaszka — krótkotrwałość natchnienia, świadomości; działania, twórczości:
życia. W plastyce: śpiące przywództwa;
dziecko wsparte na czaszce. grzechu, ogni piekielnych, oczyszczenia. uwznioślenia:
Czaszka — pobożność. Na oddania, poświęcenia, cierpienia. ofiary; współczucia,
portretach ręka modela miłosierdzia;
spoczywająca na czaszce męczeństwa, męki Chrystusa, zmartwychwstania, miłości
oznaczała jego pobożność. Boga. Ducha Sw.; anarchii. bezprawia, dzikości; egoizmu;
Czaszka w wieńcu udawania;
wawrzynowym (w plastyce) nienawiści; ryzykanctwa; niebezpieczeństwa;
— cnota i sława osoby zbrodni (niezmywalne ślady przelanej krwi), walki, bitwy,
portretowanej. rzezi, pomsty; powstania, buntu, rewolucji, socjalizmu,
Czaszka końska a. bydlęca komunizmu; wolności; patriotyzmu; internacjonalizmu.
uwieńczona kwiatami — Czerwień była dla umysłowości niezbyt wyrafinowanych
przypomnienie o nieuniknio- barwą najważniejszą; związana jest z zasadą życia, z krwią,
nej śmierci (tac. memento ogniem, płodnością, potęgą, królewskością, dostoj-
mori).
Czaszka i książka —
emblemat anatomii a.
medycyny,
Pusta czaszka — leniwy,
bezczynny łeb, leniwiec, leń.
,,Pusta czaszka to warsztat
diabła" (Poloniiis: Jdleness
Edwarda Fitz-geralda,
1852). Przysłowie arab.:
Leniuch z diabłem się
zabawia.
Spokojna czaszka! —
Spokojna (twoja) głowa! Nie
masz się czym przejmować.
wszystko się załatwi.
W alchemii: naczynie
transmutacji.
CZERWIEŃ (Purpura,
Szkarłat, Karmazyn;
Krasny, Rumiany)
Czerwień jest symbolem
ciała ludzkiego;
energii, zapału: odwagi;
nością, ofiarą (w czerwień natomiast (męska, słoneczna), związana ze złotem
starożytności była jedną z i bielą, to czerwień potęgi miłości, siły życiowej, zapału,
trzech barw rytualnych wraz piękna cielesnego, cnót wojennych, zdrowia, młodości,
z czernią i bielą), wojną i bogactwa, ognia, ognia namiętności miłosnej jako barwa
śmiercią (często jako pur- krwi: „Dusza bowiem każdego ciała we krwi jest" (Lev. 17,
pura i fiolet). 14), kolor wschodzącego i zachodzącego słońca. Homero-
Barwę czerwoną, użytą do wej „różanopalcej Jutrzenki". W czerwieni ukazuje się w
malowania ciała lub legendach duch ognia, a co najmniej w czerwonym nakryciu
farbowania stroju itp., głowy, Płomienista czerwień jest barwą francuskiego
uważano niegdyś za znak królewskiego proporca wojennego, gorącej miłości,
krążenia soków żywotnych; podbojów miłosnych. Barwa rzymskich i bizantyjskich
miała pozbawiać dowódców, patrycjuszy, cesarzy, władzy najwyższej, książąt,
nieprzyjaciela krwi albo książąt Kościoła (kardynałów), książąt Piekła (Mefistofeles).
przez wyciąganie na Czerwień prezentowana jest obficie w czasie obchodów
wierzch własnej „zepsutej wiosennych, podczas świąt ludowych. Przysłowie polskie:
krwi" leczyć choroby ciała. Co czerwone, to ładne, a co słodkie, to dobre. „Krasa" to
Ludy prymitywne używały 'barwa czerwona; piękno, uroda' (stąd kraska, okrasa,
czerwonej farby głównie ze krasomówca, kraszanka). Rosyjskie krasnyj to 'czerwony',
względu na obfitość ale krasna/a diewica to 'piękna dziewczyna, hoża dziewoja',
czerwonych barwników
naturalnych. W
średniowieczu czerwoną
odzież uważano za
skuteczną ochronę przeciw
ospie i odrze.
Dwie czerwienie: pierwsza
męska, dzienna,
odśrodkowa, wirująca,
rzucająca, jak słońce, na
cały świat potęgę swego
blasku; druga żeńska,
nocna, dośrodkowa,
wciągająca do wnętrza
(arab. at-tannur 'retorta,
piec alchemików, w którym
odbywa się ekstrakcja'),
skryta, głębinowa, związana
z sercem, duszą, popędem
płciowym, wiedzą dla
wtajemniczonych, czerwień
krwi byków ofiarnych
wylewana na głowy no-
wicjuszy kultu Kybele i
Mitry, czerwień
pogrzebowa. Pierwsza
Barwa męskich, twychwstania (ludzkości). Na cześć Marsa barwiono na
słonecznych bóstw i bo- czerwono twarze wodzów rzymskich odbywających triumf i
haterów. Biblijny Adam — okrywano ich togą purpurową (łac. toga picia). Czarwona
imię to znaczy 'człowiek; flaga była u Rzymian sygnałem rozpoczęcia bitwy. ,,Goniec:
ziemia czerwona; mężczy- Baczność, wodzowie, nieprzyjaciel się zbliża (...), wywiesił
zna z ziemi (utworzony)'. już krwawy sygnał bitwy" (Juliusz Cezar 5, l Szekspira).
Brat-bliźniak Jakuba, Ezaw, Farbowane na czerwono jajka wielkanocne (kraszanki) —
przyszedł na świat zwyczaj przedchrześcijański oznaczający odrodzenie wiosny
czerwony i włochaty; i życia.
sprzedał bratu Czerwień jest barwą magii, upiorów, duszków, karzełków,
pierworództwo za miskę skrzatów w folklorze europejskim. „Upiór nadlatywał, strzały
soczewicy (Gen. 25, 25— sobie z ran wyrywał i mgły krwią czerwienił się jasną (...),
30). Księga Mądrości (15,7 kurz podnosił purpurowy" (Odpowiedź na Psalmy
—17), opisując nierozum przyszłości 114—118 Słowackiego). Duszki, karzełki
bałwochwalstwa, głupotę i nazywają się krasnalami, krasnoludkami, bo ubierają się
bezbożność kultu posągów, krasno, czerwono, i noszą czerwone spiczaste czapki.
przedstawia rzeźbiarza Czerwień jako wyzwanie, prowokacja, agresja: czerwona
czyniącego drewnianą płachta na byka, która ma go prowokować do walki (barwa
figurę, pokrywającego ją płachty. a ściślej mówiąc mulety matadora, nie
czerwoną farbą, a potem
modlącego się do niej.
Prorok Naum przedstawia
Asyryj-czyków, którzy
zdobędą i zniszczą Nini-wę,
jako wojowników w
szkarłacie, z ognistymi
tarczami i lejcami wozów
wojennych (2,3), co
symbolizuje przelew krwi,
płomienną odwagę i
narażanie życia, ma też
wrogowi napędzić strachu.
W Biblii czerwień oznacza
często grzech, pokutę,
krwawą ofiarę.
Czerwień wiąże się z
grecko-rzymskimi bogami
słonecznymi, jak Ares,
Dionizos, Hefajstos. Pyrra
(gr. 'czerwona jak ogień')
była żoną Deukaliona,
greckiego Noego, po
potopie stała się matką
wszystkich kobiet: czerwień
jest tu emblematem zmar-
gra roli, bo bydło, jak czerwony, bo na nim robotnicza krew!" (Czerwony sztandar
większość ssaków, nie 1—11 Bolesława Czerwieńskiego). „Czerwone koszule" (wł.
rozróżnia kolorów). camicie rosse) w 2. połowie XIX w. we Włoszech —
Czerwień — ochrona. stronnicy Garibaldiego, ochotnicy „wyprawy tysiąca" na
Czerwieni przypisywano Sycylię.
moc chronienia przed Czerwony kolor międzynarodową oznaką szpitali,
demonami i innymi ambulansów, statków szpitalnych itp. w postaci:
niebezpieczeństwami. Czerwonego Krzyża, Półksiężyca, Lwa lub Słońca, zgodnie
Egipcjanie smarowali co rok z konwencją genewską z 1864 r.
zabudowania czerwoną Purpura — sprawiedliwość, władza królewska. W sztuce —
kreską, aby je ochronić od królewskość. Metal — rtęć. Kamień — ametyst. Planeta —
pożaru, a zwierzęta Merkury. W starożytności b. kosztowny barwnik, stąd
domowe — aby im symbol świętości, boskości, życia (zwłaszcza przez
zapewnić płodność; por. podobieństwo do barwy krwi). Purpurat — człowiek noszący
Krew (znakiem przymierza). purpurowe szaty, czerwony kapelusz kardynalski.
Czerwony powrózek Przywdziać purpurę — zostać królem lub kardynałem.
wywieszony z okna był Karmazyn — królewskość, magnateria;
znakiem ochrony dla miłość, grzech, wargi. „Jak wstęga karma-zynowa wargi
nierządnicy Rahaby przy twoje" mówi Oblubieniec w Pieśni nad pieśniami (4,3).
szturmie Izraelczyków na Szkarłat — interwencja Boga: „Przez po:e przeleciała
Jerycho (Ks. Jozuego 2, 18; szkarłatna błyskawica i pad
6, 25). Rzymska panna
młoda przywdziewała
ogniście czerwony
(żółtoczerwony, żółty) welon
(tac. flam-meum), który miał
jej zapewnić miłość mał-
żeńską i potomstwo.
Również zwłoki zmarłych
przystrajano czerwienią, aby
im ułatwić drogę do świata
cieniów.
Czerwony kolor (zob.
Barwa: Biały i czerwony) —
godło lewicowości
politycznej, rewolucji, barwa
sztandarów socjalizmu i ko-
munizmu. postępu
społecznego, „Wprzód
czerwono pisałeś, teraz
jakoś pobielałeś" (Ten...
tego... 6—7 Rodocia — M.
Bier-nackiego). „Nasz
sztandar płynie ponad trony
(...) A kolor jego jest
łem zemdlony" (Boska władzy: „Wtenczas zagrzmi bohater, pnie się do szkarłatu
Komedia, Piekło 3,134—6 przez wielkie cnoty i przez większe zbrodnie" (Dziady cz. IV
Dantego); grzech: „Choćby 5\3—514, Mickiewicza).
grzechy wasze byty jak Czerwień — znak święta w kalendarzu.
szkarłat, jak śnieg wybieleją, Czerwona nić zob. Nić.
i choćby były czerwone jak Czerwony kur — pożar zob. Kogut.
karma-zyn, będą białe jak Figura geometryczna — trójkąt.
wełna" (Izajasz l, 18); Amulet zdrowia. Dawniej zawieszano czerwony sznurek na
ogień, zapał; światowość, szyi dzieci przeciw szkarlatynie. Barwa magii, noszona wg
bogactwo, strój, wierzeń ludowych przez wróżki.
prawodawstwo, W muzyce nuta C naturalna.
pierwszeństwo: Tamar przy Ludzie lubiący czerwień są impulsywni, optymistyczni, mają
porodzie bliźniąt uwiązała też jakoby być ludźmi bez ogłady, flirciarzami.
nić szkarłatną na rączce W heraldyce: wspaniałomyślność (jeśli czerwień krwista —
Żary, ale pierwszy wyszedł hart ducha); kreski pionowe. Główny kolor heraldyczny, wią-
na świat Fares, protoplasta żący się z rubinem — zwycięska moc, triumf, władza;
Króla Dawida (Gen. 38, 27 odwaga. Szkarłat — umiarkowanie.
—30); znak cnoty i zasługi; Czerwień w sztuce: świt; miłość; burza;
oczyszczenia; krwi; wojna; diabeł; królewskość.
wzajemnej miłości; nie- Metal — żelazo (bo rdzewieje); złoto (w Polsce — czerwony
rządu, cudzołóstwa: złoty, tj. złoty ze złota, w odróżnieniu od złotego ze srebra).
nierządnica Babilonu Kamień — rubin, koral, krwawnik.
siedziała na bestii
szkarłatnej (Apok. 17, 3).
Szkarłatna kobieta to
obelżywa nazwa używana
przez zwalczające się
religie. Szkarłatną literę A
(ang. Adultery
'cudzołóstwo') nosiła Hester
Prynne, zmuszona do tego
przez purytańskich
bostończyków jako matka
nieślubnego dziecka, w
powieści Szkarłatna litera
(1850) Nathaniela
Hawthorne'a. „Żołnierze
namiestnika, wziąwszy
Jezusa do pretorium (...)
włożyli nań płaszcz szkar-
łatny" (Ew. wg Mat. 27, 28),
mający przypomnieć
purpurę cezarów, dla kpiny
z „króla żydowskiego".
Symbol pierwszeństwa,
Planeta — Mars nej mierze swoje terapie na takich właśnie banalnych
(czerwona). analogiach.
W alchemii: barwa kamienia Człowiek — Mikrokosmosem, syntezą. niebem i ziemią w
filozoficznego noszącego zmniejszeniu, zmniejszonym modelem Wszechświata
znak światła słonecznego; (Makroko-smosu).
kamień ten alchemicy zwali Człowiek stworzony na zasadzie liczby pięć: złożony z pięciu
czerwoną nalewką. bo miał równych części w wysokości, ma pięć kończyn (wraz z gło-
zmieniać pospolite metale w wą!), pięć zmysłów, po pięć palców u rąk i nóg; może być (z
złoto. rozstawionymi rękami i nogami) wpisany w koło i pentagram,
CZŁOWIEK (zob. który dlatego jest także symbolem Mikro-kosmosu.
Mężczyzna;-Kobieta) Człowiek stworzony na zasadzie liczby dziewięć (wg
Człowiek — wcielenie Kabały), potrójna trójka: ciało, dusza i duch, a każde z nich
najlepszych cech ludzkich, w trzech postaciach — czynnej, biernej i neutralnej.
jednostka etyczna, Człowiek — obrazem Boga. „Uczyńmy człowieka na obraz i
szlachetna, wartościowa. podobieństwo nasze" — mówi Jahwe (Gen. l—26). Człowiek
„Ecce homo!" tac. 'oto człowiekowi bogiem — przysl. gr.
człowiek!' (Ew. wg Jana ,,Człowiek szlachetny jest jak woda" {Księga Tao 1,8 Lao-
19,5) — Piłat o Jezusie. ,,To Tse, VI w. p.n.e.). Woda jest niezbędna dla wszystkich.
był człowiek!" (Juliusz
Cezar 5,5 Szekspira) —
Antoniusz przy zwłokach
Brutusa pod Filippi.
Zachowuj się, postępuj jak
człowiek, bądź człowiekiem.
Wykierować na człowieka.
Prawdziwy człowiek.
Organy, części ciała i
substancje organizmu
ludzkiego przez wiele
stuleci przy-
porządkowywano
„pierwiastkom" (pierwotnym
żywiołom) Natury, np.: krew
— wodzie, płuca —
powietrzu, kości (jako ru-
sztowanie ciała) — ziemi,
głowę (jako siedzibę duszy)
— ogniowi; albo: nerwy —
ogniowi, przewód
pokarmowy — ziemi:
albo: głowę — niebu,
oddech — powietrzu,
brzuch — morzu, nogi —
ziemi. Co gorsza, praktyka
lekarska opierała w znacz-
Człowiek miarą „Człowiek?... jest to kapłan bezwiedny i niedojrzały" (Sfinks
wszechrzeczy, gr. II, 5—6 Norwida).
dnthropos metron ponton, ,,Człowiek to dantejska strofa, mająca w sobie początek
maksyma Protagorasa (ok. spowicia dalszych strof (Mifość-Grzęch 66. 3—5 Jana
450 p.n.e.). Kasprowicza).
„Jesteśmy nie ziemską, ale Człowiek — dziwowiskiem. ,,Staliśmy się dziwowiskiem
niebiańską rośliną" (Timajos światu i aniołom", tac. spec-taculum facti sumus mundo et
90A Platona). ungelis (l. List do Koryntian 4. 9).
,,Człowiek jest istotą Człowiek — „duszyczka owinięta w ciało" (Fragment 26
państwową", gr. zóon Epikteta. cyt. w Rozmyślaniach 4,41 Marka Aureliusza).
polilikón (Polityka 1,1. 9 ..Jakąż chimerą jest człowiek! (Myśli 434 Pascala).
Arystotelesa). tj. stworzoną ,,Każdy człek głową, każda głowa ma swe zdanie" (Co
do życia w państwie. głowa, to rozum l Wacława Potockiego).
„Jak doskonałym tworem „Człowiek to Narcyz prawdziwy, chętnie się we wszystkim
jesi człowiek! (...) Ozdobą i przegląda" (Pokrewieństwa z wyboru 1,4 Goethego).
zaszczytem świata! Arcyty- Człowiek — ślepcem. „Ludzie są przez całe życie ślepi"
pem wszechjestestw!" (Faust cz. II 5. Północ Goethego) — Troska do Fausta.
(Hamlet 2,2 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
„(Człowiek jest) chwałą,
pośmiewiskiem i zagadką
świata!" (Esej o człowieku
2, 18 Alexandra Pope'a).
,,Człowiek jest wielkim
cudem w chaotycznej
ciemności niezbadanej
Natury" (Rozwój ludzkości ].
H. Pestalozziego).
..Człowiek to właściwe
stadium ludzkości"
(Pokrewieństwa z wyboru 1.
1 Goethego).
„Człowiek jest słońcem, a
jego zmysły to planety"
(Fragmenty Novalisa).
..Człowiek jest upadłym
bogiem pamiętającym
niebo" (Pierwsze medytacje
poetyckie 2,70 A. M. L. P.
Lamartine'a).
„Człowiek jest ziarno (...) —
a słońce jest w każdym
człowieku" (Bośmy, o bra-
cia, przed wiekami 21,2
Słowackiego).
,,Człowiek! — Wahadło „Człowiek to tylko trzcina (...), ale trzcina myśląca", fr. un
między uśmiechem a łzą" roseau pensant (Myśli 6, 347 Pascala).
(Childe Harold 4,109 „Człowiek — igrzysko boże, powiadają" (Epitalamium
Byrona). Janowi Mierzeńskiemu 191 Zbigniewa Morsztyna).
..Człowiek — inteligencja „Człowiek to — z pewnością — kij do miotły!" (Rozmyślanie
obsługiwana przez organy" nad kijem do miotły Jonathana Swifta).
(Dzieła i dni R. W. Emer- ,,Ludzie to unoszące się na wodzie, trącające się wzajem
sona). garnki" (Rozmowy z Goethem 16 VII 1824 Eckermanna).
,,Człowiek — zgnilizna, syn ,,Człowiek jest roślina bagnista, życie — moczar cuchnący"
człowieczy — robak" (Hiob (Kniaź Patiomkin I Tadeusza Micińskiego).
25, 6). ,,Człowiek jest raną życia, śmierć — zgo-joną blizną"
Człowiek — glina; zob. (Ziemia dziewicza 61 L. Staffa).
Waza (Naczynie gliniane). Człowiek krwi — pasjonat, gwałtownik, raptus, impetyk,
„Ludzie — to marne liście, „Wynidź, mężu krwi i mężu Beliala" (2. Ks. Król. 16, 7).
co na drzewie rośnie" (Iliada
6, 146 Homera, tł. J. Czub-
ka).
..Człowiek jest snem cienia"
(Ody py-tyjskie 8, 95
Pindara, cyt. w Moraliach
104B Plutarcha).
„Człowiek to wiatr"
(Fragment 78 Eupo-lisa. ok.
425 p.n.e.).
„Człowiek jest całkowicie
igraszką przypadku"
(Herodot 1,32, tł. S.
Hammera) — Solon do
Krezusa.
„My, ludzie żyjący, to tylko
widziadła i bezcielesne
cienie" (Ajaks 126
Sofoklesa).
„Człowiek to bańka na
wodzie, jak mówi stare
przysłowie, a zwłaszcza już
człowiek stary" (O rolnictwie
1,1 M. T. Warron'a, 116—27
p.n.e.).
„Jakimiż karłami są ludzie!",
łac. ho-munculi ouanti sunt
(Jeńcy, Prolog 51 Plau-ta).
,,Człowiek — okręt od burzy
niesiony" (Impreza l Daniela
Naborowskiego).
Człowiek człowiekowi punktu widzenia, jest najgroźniejszym drapieżnikiem,
wilkiem, łac. homo homini jedynym, który systematycznie pożera własny gatunek"
lupus (parafraza z Asinaria (Pamiętniki i studia Williama Jamesa).
495 Plau-ta). Człowiek Grzechu — Antychryst (2 List do Tesaloniczan
Człowiek Platona — 2,3); dla dawnych pury-tanów — papież, dla ang.
zwierzę bezpióre. monarchistów — Cromwell.
dwunogie, łac. animal Stary Człowiek — duch twórczy, duch minionego roku.
implume, bipes; Platon Starowieczny — Bóg Ojciec w białej szacie na ognistym
(Polityk 266E) dzieli klasę tronie (Daniel 7,9).
dwunogich na pierzaste i Stary człowiek z gór — błędne tłumaczenie przez
pozbawione pierza. krzyżowców przydomka syryjskiego wielkiego mistrza sekty
„Człowiek jest albo asasynów Raszida ad-Din as-Sinan z XIII w., zwanego
zwierzęciem, albo bór giem" Szajch al-dżabal, arab. 'wódz górski'.
(Polityka 1,1, 1253a Stary człowiek z morza — Starzec Morski; zob. Morze.
Arystotelesa). Złoty człowiek zob. Człowiek (Żądza złota): wg Platona —
„Człowiek jest zwierzęciem strażnik; El Dorado (hiszp. 'Pozłacany') — legendarny
rozumnym" — łac. rationale władca krainy (zwanej też Eldorado) w Ameryce Płd. w XVI
animal esl homo (Ad Lucii- w., posypywany co dzień złotym pyłem.
lum 12,8 Seneki). „Nie ma Żelazny człowiek zob. Żelazo.
na świecie tak
zdradzieckiego zwierza,
jakim jest człowiek" (Próby
1, 12 Montaigne'a, tł. T.
Boya-Że-leńskiego).
„Czymże jest człowiek (...)?
Bydlęciem, szczerym
bydlęciem" (Hamlet 4, 4
Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego). „Człowiek
(...) jest nikczemne zwierzę"
(Tanuffe 5,6 Moliera, tł. T.
Boya-Żeleńskiego). „Czło-
wiek jest zwierzęciem
wytwarzającym narzędzia"
(Beniamin Franklin, cyt. w
Życiu Johnsona Jamesa
Boswella). Człowiek —
„dusza ukryta w zwierzęciu"
(Znak czterech 10 Conan
Doyle'a). ,,Człowiek wie, że
jest małpą Boga, a zwierzę
nie. Jedyna różnica" (W
Maelstromie IV Stanisława
Przybyszewskiego).
„Człowiek, z biologicznego
Srebrny człowiek — wg zaradny, obrotny, zdolny.
Platona: żołnierz. Człowiek z krwi i kości — prawdziwy, autentyczny, z
Biały człowiek — niebo. zaletami i wadami.
Słońce, ojciec bogów. W wolnomularstwic: człowiek kulturalny, wykształcony,
Szary człowiek — powściągliwy — wygładzony kamień ciosowy; człowiek zły,
przeciętny człowiek, brutalny. nieuk — chropowaty kamień ciosowy.
człowiek z ulicy. / cóż dalej, W alchemii: mężczyzna — siarka, kobieta — rtęć.
szary człowieku?, nm. CZTERDZIEŚCI
Kleiner Mann, was nun? — Czterdzieści jest liczbą często wymienianą w Biblii i dlatego
tytuł polskiego przekładu dawniej uważano ją za magiczną, za symbol czasu pokuty,
powieści Hansa Pallady za okres potrzebny do oczyszczenia, odrodzenia się do
(1932). nowego życia, okres kary, modlitwy, symbol życia
Człowiek jednej książki zob. doczesnego, wypełnienia czasów, okres oczekiwania,
Książka. przygotowania. Liczba charakteryzująca w Biblii interwencję
Człowiek trzech drewien — Boga. oznaczająca zakończenie cyklu, po którym następuje
dawn. szu-bienicznik, gruntowna zmiana.
wisielec. Deszcz potopu biblijnego padał przez czterdzieści dni (Gen.
Człowiek trzech liter, tac. 7, 12). a po upływie następnych czterdziestu Noe otworzył
homo trium iiterarum, iluminator arki (8. 6). Mojżesz spędził
złodziej (łac. fur).
Człowiek na Księżycu zob.
Księżyc.
Człowiek-góra, Quinbus
Flestrin — tak nazywali
Lilipuci Guliwera (Podróże
Guliwera 2 Jonathana
Swifta).
Wielki człowiek do małych
interesów — udaje, że
zajmuje się poważnymi
sprawami, ale naprawdę nie
ma o nich pojęcia. Tytuł
komedii Aleksandra Fredry.
Człowiek przeznaczenia —
Napoleon I (we własnym
mniemaniu). Tytuł komedii
(1896) G. B. Shawa o
generale Bonaparte.
Człowiek grudnia —
Napoleon III, który został
prezydentem Francji 11 XII
1848, dokonał zamachu
stanu 2X11 1851 i został
cesarzem 2X11 1852.
Człowiek z głową —
czterdzieści dni i nocy na ceremonie oczyszczenia rodziny (zwolnienia od zobowiązań
górze Synaj bez jedzenia i względem nieboszczyka); niekiedy następuje wówczas drugi
picia, aby otrzymać tablice pogrzeb, przeniesienie na właściwe miejsce spoczynku i po-
praw (Ex. 24, 18). Gdy żegnanie ze zmarłym. Czterdzieści dni trwało balsamowanie
szpiedzy po czterdziestu Jakuba i żałoba po nim (Gen. 50,2—4).
dniach pobytu na ziemi Czterdzieści dni trwało oczyszczenie kobiety po urodzeniu
Chanaan przedstawili syna. a dwa razy dłużej po urodzeniu córki.
trudności zdobycia kraju W karze chłosty nie wolno było wg prawa Mojżeszowego
(Num. 13), a synowie przekroczyć czterdziestu uderzeń (dla pewności nie
Izraela podnieśli bunt, przekraczano trzydziestu dziewięciu), a trzynastu, gdy dy-
Jahwe rzeki: ..Synowie wasi scyplina miała trzy rzemienie (Deut. 25,3;
będą tułaczami na pustyni 2. List do Kor. 11,24).
przez czterdzieści lat (...) Chrystus po zmartwychwstaniu ukazywał się apostołom
według liczby czterdziestu przez czterdzieści dni (Dzieje Ap. 1,3). Przywilej azylu w
dni, kiedyście oglądali sanktuariach trwał czterdzieści dni; tyleż czasu trwała
Ziemię Obiecaną" (Num. kwarantanna (wł. yuarantena '40 dni'). Wdowie wolno było
14,33—4). Gdy znów czynili pozostawać'w domu męża przez czterdzieści dni po jego
zło. Pan wydał ich w ręce śmierci. Czterdzieści dni trwa Wielki Post od środy
Filistynów na czterdzieści popielcowej do Wielkanocy, na pamiątkę
lat (A'.(. Sędziów 13.1). czterdziestodniowego postu Jezusa na pustyni (Ew. wg Mat.
Przez czterdzieści lat 4,2). Jezus nauczał
królowali Dawid (2. Ks. Król.
5,4), Salomon (3. Ks. Król.
11.42) i -loas (2. Ks. Kronik
24,1). Goliat wyzywał
wojska izraelskie przez
czterdzieści dni (/. Ks. Król.
17,16). Gdy Eliasz ucieka
na pustynię, anioł daje mu
posiłek, który mu wystarcza
na czterdzieści dni
wędrówki (J. Ks. Kroi. 19,8).
Niniwa, przerażona
proroctwami Jonasza,
czyniła pokutę przez
czterdzieści dni (Janusz 3.5
—9).
U wielu ludów zmarły
uważany jest za
definitywnie martwego i
pozbawionego duszy w
czterdzieści dni po śmierci;
wówczas więc dopiero
ustają zakazy związane z.
żałobą i rozpoczynają się
przez czterdzieści miesięcy, rozbójników — opowieść z Baśni z 1001 nocy; brama do
a zmartwychwstał po pieczary ze skarbami otwiera się magicznym zaklęciem:
czterdziestu godzinach ,,Sezamie, otwórz się!", prawdop. symbol bogactw ziarna
pobytu w grobie. Budda i ukrytego zimą pod ziemią, uwolnionego zaklęciem wiosny.
Mahomet rozpoczynają Czterdziestu nieśmiertelnych — Akademia Francuska, która
działalność w czterdziestym ma od 1634 czterdziestu akademików.
roku życia. „Żołnierze, pamiętajcie, że z wierzchołka tych piramid
Liczba 40 w Koranie, czterdzieści wieków na was patrzy!" generał Bonaparte w
podobnie jak w Biblii, jako rozkazie dziennym do fr. Armii Egiptu, 21 VII 1798, w
długość okresu pokuty, przeddzień bitwy pod piramidami.
cierpienia. przygotowań i W alchemii — po czterdziestu dniach oczyszczenia pojawić
wytrwania, gra analogiczną się powinien (ale się nie pojawia) eliksir życia a. kamień filo-
rolę w islamie, gdy wiąże zoficzny.
się np. z czterdziestu „Obrońca! Wskrzesiciel narodu, — z matki obcej; krew jego
dniami medytacji, przygoto- dawne bohatery, a imię jego będzie czterdzieści i cztery"
wań, postu lub nowicjatu w (Dziady cz. III, Widzenie ks. Piotra 5,21—24, Mickiewicza);
bractwach mistycznych. poeta, pisząc ten ustęp, miał zapewne na myśli sam siebie
Czterdzieści lat jest wiekiem albo Konrada; liczba zastępuje tu nazwisko tajemniczej
dojrzałym, stanowiącym postaci wskrzesiciela narodu.
apogeum lat ludzkich. W
tym wieku Izaak pojął za
żonę Rebekę, a Ezaw —
Judytę i Basemat. „Po
czterdziestce człowiek jest
albo głupcem, albo
własnym lekarzem" —
powiedzenie przypisane
przez Plutarcha cesarzowi
rz. Tyberiuszowi (O za-
chowaniu zdrowia).
„Człowiek jest głupi aż do
czterdziestego roku życia;
gdy wtedy zaczyna
pojmować swoją głupotę,
jest już za późno"
(Apoftegmaty Lutra). ,,Kwiat
życia kobiet to lat
czterdzieści, czytaj Balzaka.
czytaj Bernarda" (Pierwsza
zmarszczka 253—4
Wacława
Szymanowskiego).
Czterdziestu męczenników
— dzień 10 marca.
Ali Baba i czterdziestu
CZTERY kobiety, fallusa i vaginy; ciężkiej pracy; swastyki; kwadrygi.
Liczba cztery jest symbolem Czwórka związana jest z krzyżem (4 ramiona), kwadratem i
Wszechświata sześcianem; symbolizuje Ziemię (świat) w przeciwieństwie
materialnego, czterech do trójki, liczby Nieba (Stwórcy), starożytne universum
kolumn wspierających świat rozciągające się w cztery strony świata, których gr. inicjały
(Niebo a. Ziemię), czterech (anatoił, dysis, drktos, mesembria gr, 'wsch., zach., płn. płd.')
stron świata, czterech pór tworzą imię ADAM, co wiąże czwórkę z kondycją ludzką.
roku, czterech kwadr Cztery — liczba świętych stworzeń: lew między zwierzętami,
Księżyca, czterech orzeł wśród ptaków, wół pośród bydła i człowiek wśród
głównych wiatrów; wszystkich istot żywych; są one kwintesencją stworzenia w
tetragramu JHWH (hebr. mitologiach Bliskiego Wschodu i w chrześcijaństwie. Cztery
imienia Boga); czterech rzeki wypływające z Edenu, zestawione ze zmysłami: Eufrat
wieków dziejów: złotego, — usta; Tygrys — nos, Gihon — ucho, Pizon — oko (Gen.
srebrnego, brązowego i 2,10—15). Czterej wielcy prorocy biblijni — Izajasz, Je-
żelaznego (Metamorfozy remiasz, Ezechiel, Daniel. Prorocka wizja Ezechiela pełna
Owidiusza; 4. ektoga jest symbolicznych czwórek (1,1—17); cztery cherubiny o
Wergiliu-sza); zniszczenia czterech obliczach (człowieka, lwa, wołu i orła), czterech
świata (przez głód, potop, skrzydłach i czterech rękach,
zarazę i dzikie zwierzęta);
czterech rzek Hadesu;
czterech rumaków Apollina;
rzeczywistości, konkretu,
rzeczy solidnej, dotykalnej,
porządku przestrzennego,
równowagi,
uporządkowanej struktury,
solidnego fundamentu,
racjonalnej organizacji, uni-
wersalności, kompletności,
stałości, pełni;
treści, rzeczywistych
osiągnięć, logiki, rozumu,
woli i mądrości,
sprawiedliwości,
sprawiedliwego prawa bez
łaski; współczucia i
tolerancji, zrozumienia;
człowieka powstałego z
prochu ziemi, czterech
okresów życia ludzkiego
(dzieciństwo, młodość, wiek
dojrzały, starość), czterech
,,humorów" (sangwiniczny,
choleryczny, flegma-tyczny i
melancholijny); mężczyzny i
prawdop. na wzór Cztery postacie przed tronem Boga (4,6—9), „pełne oczu z
płaskorzeźb strzegących przodu i z tyłu" podobne były (jak u Ezechiela) do: lwa,
bram świątyń i pałaców cielca, człowieka i orła w locie; reprezentowały one cały
babilońskich i asyryjskich świat ożywiony i czterech ewangelistów: Marek — lew.
(babil. karibu — cherubin); Mateusz — człowiek, Łukasz — wół i Jan — orzeł (razem
obok cherubinów cztery tetramorf). Cztery anioły zniszczenia na czterech krańcach
koła wozu, mające cztery Ziemi (7,1).
twarze i poruszające się na • Cztery grzechy wołające o pomstę do nieba (w
cztery strony. chrześcijaństwie): umyślne zabójstwo, grzech sodomski
Czwórka była świętą liczbą „przeciw czystości", krzywdzenie ubogich, wdów i sierot, za-
Zeusa, pana nieba, trzymanie zapłaty za pracę.
Hermesa, pana wiatrów; Lokapala w mit. buddyjskiej i hindui-stycznej — strażnicy
pitagorej-czyków (tetraktys, czterech stron świata jadący na słoniach: Indra rządzący
cztery pierwsze liczby wschodem, Jama — południem, Waruna — zachodem i
pierwsze tworzą 10 = 1+ Kubera — północą. Cztery szlachetne prawdy buddyjskie:
2+3+4); często jednak była życie jest cierpieniem; pragnienie i chęć życia jako przy-
liczbą niepomyślną jako czyny wędrówki dusz są przyczyną cierpień; pokonanie
zdwojenie niefortunnej pragnień jest kresem cierpień; jest też końcem cyklu
dwójki. reinkarnacji.
Cztery elementy, Przysłowie perskie: Czterech rzeczy każdy ma więcej niż mu
podstawowe pierwiastki, się zdaje: grzechów, długów, lat i wrogów.
żywioły, wg Arystotelesa:
ogień (suchy i ciepły), woda
(mokra i zimna), powietrze
(ciepłe i wilgotne) i ziemia
(zimna i sucha). Cztery
podstawowe aspekty
świadomości:
myślenie, czucie, doznania
zmysłów, intuicja. Podwójne
widzenie (2+2).
Czterej Ojcowie Kościoła
wsch. i czterej Kościoła tac.
Czterej jeźdźcy Apokalipsy
(6) przynoszą cztery plagi
wojny: Zabór, Mord, Głód i
Śmierć; barwy ich koni od-
powiadają czterem stronom
świata i porom dnia, co
dowodzić ma
powszechności zdarzeń w
czasie i przestrzeni: biały to
wschód i świt, czerwony —
południe, płowy — zachód i
zmierzch, kary — północ.
„Cztery rzeczy są, z których kabalistów:
człowiek się wydaje: ludzkie, zwierzęce, roślinne i mineralne.
kompanija, zabawy, mowa, U gnostyków liczba święta przedstawiająca Istotę
obyczaje" (Czwartek 9—10 najwyższą, jej dobroć, potęgę, jedyność i mądrość.
Daniela Naborow-skiego). W astrologii: gwiazdozbiór i znak zodiaku — Rak, planeta
Cztery wolności: od głodu i Saturn, nadzorca, nauczyciel; ukróca aspiracje, przywołuje
biedy, wolność wyznania i do rzeczywistości. Cztery wieki utożsamione z czterema
mowy (prezydent USA F. D. porami roku: l) Złoty wiek trzech mojr, ognia, wilgoci, dobra,
Roosevelt w 1941). wiosny, Chaosu, praczasu; bramą wieku jest znak Barana,
Na cztery wiatry wygonić — jajo atrybutem życia ludzkiego. 2) Srebrny wiek trzech harpii,
wygnać gwałtownie, powietrza, gorąca, dobra, lata, konfliktu, jednorożca
bezwzględnie. (wiedzy); bramą jest znak Raka. 3) Brązowy wiek trzech
Cztery części ciała furii, ziemi, suchości, zła, jesieni, zabójstwa, chimery
ludzkiego: głowa, pierś, (strach); bramą jest znak Wagi. 4) Żelazny wiek trzech
jelita, kończyny; cztery gracji, wody, zimna zimy, dobra, zmartwychwstania,
kończyny. Bellerofonta zabijającego chimerę; bramą jest znak Kozio-
Kuty na cztery nogi — rożca.
przebiegły, zmyślny, ma Kolor — zielony (uspokajający).
głowę do interesów. Liczba duszków białej magii: gnomy, salamandry, sylfy i
Cztery deski — trumna; ondyny.
cztery ściany — pokój, izba.
W cztery oczy — sam na
sam. Na cztery spusty
zamknąć (się) — szczelnie,
starannie. Cztery litery —
dupa (dawniej kiep), przen.
niedołęga, gamoń. Spadać
na cztery łapy — wychodzić
bezpiecznie z każdej
trudnej sytuacji.
Czwórka jako symbol
charakteru odnosi się do
dobroczynności, chłodu
uczuć, powolności,
zapobiegliwości, chęci
posiadania, zdrowego
rozsądku.
Cztery cnoty kardynalne i
ich symbole: męstwo —
miecz i tarcza; sprawiedli-
wość — ołowianka i trójkąt;
roztropność — wąż;
wstrzemięźliwość —
ognisko.
Cztery królestwa przyrody u
Czterolistna koniczyna ma Jazona i jego towarzyszy przed grożącymi im
przynosić szczęście. niebezpieczeństwami.
Czwórka trefl — karta Dąb — świątynia. Złote runo, cel wyprawy Argonautów w
uważana za nieszczęśliwą: Kolchidzie, na Kaukazie, wisiało na dębie, strzeżone przez
w dawnych taliach zwana smoka.
Diabelskim Łożem. Dąb u wielu ludów indoeuropejskich — święte drzewo burzy
DĄB i grzmotu, siły, długowieczności i nieśmiertelności, drzewo
Dąb symbolizuje ogień, oś chmur i nieba, nie dające się wichrom wyrwać z ziemi,
świata, punkt zwrotny; drzwi ściągające na siebie pioruny Gromowładnego, drzewo
do nieba, świętość, wy- poświęcone bogom burzy i niebios, ognia i płodności, jak
rocznię, wiarę; człowieka; biblijny Jahwe, Zeus (Jowisz), Wielka Macierz Bogów
wytrzymałość, trwałość, (wsch.-gr.-rz. Kybele), Rhea, Artemida; słonecznemu
długowieczność, bohaterowi Hera-klesowi, fenickiemu bogu podziemi Mel-
nieśmiertelność; kartowi, germańskiemu Donarowi-Thorowi, słowiańskiemu
zasadę męską, płodność, Perkunowi, irlandzkiemu Dagdzie, skandynawskiemu
siłę fizyczną i moralną, Balderowi; święte drzewo erynii (płodność i świat pod-
cnotę, odwagę, gościnność; ziemny), przedmiot kultu staroż. druidów.
królew-skość. majestat, Dąb jest w najwyższym stopniu aspektem drzewa, osi
potęgę, wyniosłość, wznio- świata, narzędziem komu
słość. triumf, chwałę, honor,
niepodległość;
nagrodę.
Dąb — wyrocznia. W
szeleście jego liści
wieszczkowie i kapłani
dosłuchiwali się głosu
bóstwa. W Dodonie w
Epirze, najstarszej wyroczni
gr., kapłani odczytywali
wolę Zeusa z szumu liści
świętego dębu, siedziby
boga, a także z lotu gołębi i
szmeru cudownego źródła.
„Odys sam pono udał się do
Dodony, by z boskich liści
wysokiego dębu posłyszeć
wolę Zeusa, jak ma wrócić
do żyznej Itaki: czy po
kryjomu, czy jawnie"
(Odyseja 14,327; 19,296
Homera, tt. J.
Parandowskiego).
Dąb — wróżbita i doradca.
W tradycji gr. dębowy maszt
okrętu „Argo" ostrzegał
nikacji między niebem i wydarzeniem. Deborę, mamkę Rebeki, pochowano poniżej
ziemią, uważanym za Betelu pod dębem i nazwano go dębem płaczu (Gen. 35,8).
najstarsze z drzew. „Dąb, Króla Saula pochowano wraz z synami pod dębem w Jabes
co wierzchołkiem w Galaad (/. Ks. Kronik 10,12).
niebiosach się górnych Dąb — drzewo święte. Dopiero w księgach prorockich
kołysze, długi zaś korzeń w występuje dąb jako symbol potęgi i religii ludów pogańskich
głębie Tartaru samego wy- otaczających Izrael, przejęty także przez Żydów jako własny
syła" (Georgiki 2,291—2 symbol łączności z Bogiem. Pod dębem przy świątyni w
Wergiliusza, tł. Z. Sychem Jozue postawił wielki kamień na pamiątkę
Abramowiczówny), stał się odrzucenia obcych bogów przez jego lud i powrotu do „Boga
symbolem świadectwa, świętego. Boga zazdrosnego" (Jozue 24,19—26).
występował jako „Bałwochwalcy będą pobici (...) pod wszelkim dębem ga-
upoważniony przez bóstwa łęzistym, gdzie palili kadzidła wonne wszystkim bałwanom
świadek najważniejszych swoim" (Ezechiel 6,13). Anioł, który się ukazał Gedeonowi,
wydarzeń wymagających siadł pod dębem, który był w Ofra (Ks. Sędziów 6,11). W
współudziału mocy folklorze ścięcie dębu to zły omen; dąb jęczy i krzyczy
niebieskich, jak koronacja padając.
albo sądy, składanie ofiar a. Dąb — mieszkaniem nimf: driad i ha-madriad. Erisychton,
zawieranie transakcji syn Triopasa w Te-salii, kazał ściąć olbrzymi święty dąb w
handlowych, wytyczanie gaju Cerery, w którym mieszkała ulubiona przez boginię
granic a. głośne czytanie nimfa; Ceres ukarała świę-
Ewangelii. Wszystkie te
czynności, i wiele innych,
wykonywano najchętniej w
cieniu dębu.
Skandynawowie odbywali
zgromadzenia wolnych
mężczyzn (thing, ting} pod
dębami, w których mieszkać
miały dusze przodków,
udzielające zebranym swe-
go doświadczenia i dobrych
rad. Było to także ulubione
miejsce spotkań czarodzie-
jów i wróżek.
Dąb (jak i inne wysokie,
długowieczne, samotne
drzewa będące punktem
orientacyjnym krajobrazu)
to miejsce grzebania zwłok
pasterskich ludów
koczowniczych (jak u
Beduinów jeszcze w XX w.);
w Biblii — nieraz jako żywy
pomnik związany z jakimś
tokradcę wieczystym zob. Drzewo (Filemon i Baukis). Kobiety trackie, mor-
głodem (Metamorfozy 8,728 derczynie Orfeusza. Bachus zmienił w dęby (Metamorfozy
—885 Owidiusza). 11,3 i nast. Owidiusza). Ene-asz. zabiwszy Mezenta,
Dąb — drzewo królewskie, zawiesza jego miecz, pancerz, tarczę, hełm i włócznię, jako
król drzew i lasów. trofea (pcnopiia) na wbitym w ziemię pniu olbrzymiego dębu
„Królewskie drzewa! Wy o ściętych gałęziach (Enei-da 11.5 i nast. Wergiliusza).
pomniki żywe uoiegłych Maczuga dębowa — broń bohaterów słonecznych. ;ak
czasów, dęby miłościwe" Herakles i Tezeusz, emblemat promieni Słońca, gromów i
(Królewskie dęby l—2 błyskawic. symbol dzikości, okrucieństwa.
Wincentego Pola). Król dębowy, święty król, u schyłku swojej kadencji
Dąb — silą, moc. stałość, wykastrowany i zabity, zazw. jesienią, aby na wiosnę jego
potęga. Lać. robur 'dąb; następca mógł zapewnić odrodzenie się wegetacji i dobre
twardość, moc, krzepkość; plony; magia sympatyczna pomagająca naturze przebyć
elita, najlepsza część'; kolejne, niezbędne etapy zimowej śmierci i wiosennego
znaczenie przenośne z zmartwychwstania.
uwagi na twardość, Złota gałąź dębu z rosnącą na niej jemiołą — atrybut Sybilli
ciężkość, trwałość i Kumańskiej. Gałąź taka. poświęcona Prozerpinie. pozwala
odporność .ia wodę drewna Eneaszowi wstąpić we wrota Awernu (pod
uważanego w staroż. ; śrdw
za nie podlegające gniciu
ani butwieniu. Lać. druides,
druidae, nazwa kapłana
celi.. z galijskiego druides,
pokrewna st.irl. drui (l. mn.
druid) 'czarownik' i daur
'dąb', walij. derwen 'dąb' i
ang. tree 'drzewo'.
Dąb się powalił, a trzcina
została, przysłowie wg bajki
O trzcinie z dębem Ezopa;
dąb opiera się wiatrowi,
trzcina mu się kłania.
Dąb ojcem człowieka.
Arkadyjczyków nazywano
Potomkami Dębu (gr.
engenoi dryós). ...laki twój
ród, skąd jesteś, bo chyba
nie wyrosłeś z dębu, jak w
starej bajce" (Odyseja
19,163 Homera, tł. J.
Parandowskie-go) — tymi
słowy zwraca się Penelopa
do Odyssa, którego nie
poznała.
Dąb alegorią człowieka,
ziemnego świata zmarłych) i kijem. Dębowymi słowy łajać leniwemu potrzeba (Knapius).
powrócić potem bezkarnie Żołądź emblematem życia, siły, zdrowia i rześkości,
między żyjących (Eneida 6 męskości (przez podobieństwo do żołędzia fallusa),
Wergiliusza). poświęcony germ. bogu płodności i ognia Thorowi.
Kłoda dębowa, święty kloc, Zastępuje trefle (fr. trefle 'koniczyna, trefl') w nm. talii kart.
opał świętego ognia Pożywienie ludzi w dawnych czasach, w Grecji uważane za
westalek i ognisk domowych przysmak prymitywnych Arkadyjczyków, mające się do
i państwowych staroż. kłosów pszenicy jak woda do wina. Ulubione pożywienie
Rzymu. Popiołu z niego świń: ,,Nawet najpotężniejszy dąb był kiedyś żołędziem,
używano do użyźniania pól. który lada świnia mogła pożreć" (Brief an Frauen-stadl A.
Kłoda zapalana dawniej, z Schopenhauera). Noszony przy sobie jako amulet przeciw
wesołym ceremoniałem, w starzeniu się i pijaństwu.
kominku na Boże Popiół ze spalonej dębiny zob. Popiół (w chrzęść.).
Narodzenie. Dąb Baublis w powiecie rosieńskim na Żmudzi. „Czy żyje
Liście dębowe. W staroż. wielki Baublis, w którego ogromie wiekami wydrążonym,
Rzymie wieniec z liści jakby w dobrym domie, dwunastu ludzi mogło wieczerzać za
dębowych (łac. corona stołem?" (Pan Tadeusz 4,27—9 Mickiewicza).
civicd) dawano żołnierzom,
którzy w czasie bitwy
uratowali życie
współobywatelowi (civis),
emblemat wolności, siły,
potęgi, odwagi. Stąd nm.
Eichenlaub, w XVIII w. w
Niemczech symbol
bohaterstwa, a od pocz. XIX
w. odznaczenie wojenne.
Trzcina, lilia i liść dębowy,
zob. Lilia.
Dąb trumną. Wcześni
chrześcijanie często
grzebali zmarłych w trumnie
z wydrążonego pnia
dębowego.
Dębowa wić uczy robić (a
brzozowa rozum dawa) —
śrdw. przysłowie o „toczo-
nych maczugach"
dębowych, których ude-
rzeniami naganiano do
pilniejszej pracy na roli i w
rzemiośle (i o rózgach
brzozowych, którymi cięto
żaków w szkole). Zagrać
komuś dębową wić — obić
Dąb gaduła zob. Drzewo człowieka; opisywane w dziełach Ezopa, Herodota, Ary-
(natchnieniem poetów). stotelesa, Pliniusza i innych. Podgięty spiczasty pysk z
Stawać dęba — (o koniu) wyrazem jakby uśmiechu był powodem nadania delfinowi
wspiąć się na tylne nogi, (o przy-domka Simon, od tac. simare 'podginać (o nosie)'.
włosach) najeżyć się (zazw. Najczęściej wyobrażany w plastyce antycznej wśród fauny
z przerażenia), (o morskiej, niekiedy jako jej król, stał się w tematyce morskiej
człowieku) zbuntować si$, ulubionym elementem dekoracyjnym i emblematem morza.
stawić opór, stanąć Jako najszybsze, zdaniem starożytnych, zwierzę mórz, stał
sztorcem, stawić się się symbolem szybkości;
okoniem; stanąć na rękach; w tym charakterze wyobrażano go na szczycie „met" (łac.
(o przedmiotach) przyjąć metae) wyścigów rydwanów, stożkowatych słupów na obu
pozycję pionową. końcach muru (łac. spina) dzielącego wzdłuż na dwie części
W heraldyce: siła, potęga, cały tor wyścigowy. Wokół „met" konie zawracały w pełnym
piękno; zob. wyżej Liście biegu (konie i delfiny łączyła z sobą służba u Po-sejdona,
dębowe. władcy mórz, którego zaprzęg wspólnie ciągnęły), pod tymi
Dąb (niekiedy żołądź) — „metami" z wizerunkami delfinów ubogie kobiety z ludu
impresa (godło) papieża dawały sobie wróżyć z dłoni i z czaszki, gdyż delfin był
Sykstusa IV oraz Juliusza II zwierzęciem wróżebnym
(Giuliana delia Rovere),
patrona Leonarda da Vinci,
który malując freski w stan-
ząch watykańskich,
umieszczał na nich to
godło.
W astrologii wiąże się z
planetą Jowisz.
DELFIN
Delfin jest symbolem
morza, gwałtowności
morza; miłości,
przyjemności, łagodności,
szczodrości; wolności;
zmartwychwstania,
zbawienia; pilności,
szybkości; przepowiadania
pogody.
Delfiny, małe, opływowe,
morskie wieloryby
uzębione, zwykle ze
szczękami w kształcie
butelki albo lekko zadartego
dzioba, znane były już w
głębokiej starożytności z
wdzięku, inteligencji, ochoty
do igraszek i przyjaźni do
Delfin owinięty wokół delfiny ratują życie ludzkie, ale... topią małpę udającą
kotwicy wyobraża szybkość człowieka.
powstrzymywaną, czyli W heraldyce: waleczność. Przyczyniły się do tego jego
przezorność. Przyjaźń groźne szczęki o ostrych zębach i niebezpieczna płetwa
delfina z człowiekiem nie grzbietowa. Występuje w herbach miast portowych i herbach
jest bezinteresowna. żeglarzy (również na tarczy Ody-seuszą), głosząc wolność
Rybacy od dawna widzieli handlu albo władzę nad szlakami morskimi. Był zwierzęciem
jej powód w żarłoczności herbowym, a od 1150 przydomkiem książąt Dolnej
delfina (znane są spółki Burgundii, nazywanej odtąd Delfinatem (fr. Dauphine); po
połowowe ludzi z delfinami) śmierci ostatniego, bezpotomnego księcia, kraina przeszła
i traktują tę przyjaźń jako na własność króla; od 1349 do 1830 pierworodny syn króla
rodzaj zależności. I dziś nosił dlatego tytuł Delfina. Właśnie na użytek następcy tronu
przysłowie kaszubskie (tac. in usum Delphini) wydano w 1674 okrojoną,
twierdzi: Ciejby delfin nie uprzyzwoiconą serię klasyków łacińskich.
był obodny (tj. żarłoczny), to Zachowanie się zwierzęcia, zmienne w zależności od
byłby swobodny. pogody, dało mu u antycznych żeglarzy renomę wieszczka
Połączenie takich cech jak przepowiadającego burzę i deszcz, a z czasem wszelkie
szybkość ruchu, inne niebezpieczeństwa i wydarzenia. Dante w Boskiej
przewidywanie pogody, Komedii (Piekło tł. E. Porębowicza) pisze: ,,Delfiny (...)
mądrość i ostrożność grzbiet wygięty z podmorskiej fali jawią maryna-
uczyniły z delfina emblemat
nawigacji, często
przedstawiany, podobnie
jak Posejdon, z trójzębem
albo z kotwicą. W
wyobrażeniach czterech
żywiołów reprezentował
wodę. Był uważany za
opiekuna żeglugi morskiej,
przewoźnika i ratownika
bogów i ludzi. Delfin zawiózł
zrodzoną z piany morskiej
Afrodytę na ląd, został więc
symbolem miłości i
płodności (zob. Kolumna).
Młody Dionizos, jako
opiekun żeglugi, zmienił w
delfiny rozbójników tyr-
reńskich, którzy chcieli go
porwać; przeobrażeni w
delfiny żałują swych postęp-
ków i niosą pomoc
rozbitkom. Stąd delfin
znaczy także odkupienie
win. Również u Ezopa
rzom na znak, aby się jako narzędzie kary hańbiącej budził jeszcze niechęć nowo
chronili z okręty"; Mickiewicz nawróconych). Wyobrażenie delfina z kotwicą i łodzią
w Dziadach cz. III 1,1, mówi symbolizowało ducha Kościoła chrześcijańskiego.
o delfinie jako o „wieszczu Według pitagorejskiej teorii wędrówki dusz, dusza ludzka
nawałnicy". Obserwacjom przechodzi po śmierci w ciało delfina, nim odrodzi się w
pogody służył także równi- wyższych rejonach bytu. Legendy ludowe mó-•wią tak raczej
kowy gwiazdozbiór Delfina. o duszach marynarzy, którzy utonęli.
Prócz umiejętności W mitologii greckiej delfin odwoził na grzbiecie dusze
wieszczenia przypisywano zmarłych na Wyspy Błogosławionych. W tym aspekcie służył
delfinowi także inną cechę sztuce wczesnochrześcijańskiej jako atrybut Chrystusa-
Apolli-na — muzykalność. Zbawiciela i Stwórcy (łac. Delphi-nus Salvator).
Apollo jako bóg muzyki Kochanowski w Proporcu (174—175) pisze o Bałtyku: „Tam
otrzymał przydomek okręty, a przy nich delfinowie gęści po wierzchu wody grają
Delphinios i sam nieraz połyskując złotem". Delfin towarzyszył żaglowcom na morzu,
występował w postaci tego figlując i koziołkując na falach kilwateru (smugi za statkiem);
zwierzęcia, podobnie dlatego w symbolice chrześcijańskiej był towarzyszem albo
zresztą jak Afrodyta. Gdy nosicielem okrętu rozumianego jako Kościół albo jako łódź
korsarze wyrzucili boskiego du
śpiewaka Ario-na z okrętu
do morza, po odśpiewaniu
przez niego pożegnalnej
arii, zwabiony tym śpiewem
delfin zawiózł artystę
bezpiecznie do Koryntu.
Skutki tej muzykalnej przy-
gody były dalekosiężne.
Delfin, przenosząc Ariona z
tego świata gwałtu i
przemocy w świat chwały i
zbawienia (podobnie jak
„wielka ryba" proroka
Jonasza, którą często
wyobrażano jako wielkiego
delfina), widziany był przez
wczesne chrześcijaństwo
jako siła sprawcza
prefiguracji śmierci i
zmartwychwstania
Chrystusa, a z czasem jako
Jego wyobrażenie. W
starochrześcijańskiej sztuce
nagrobnej delfin z trójzębem
i kotwicą symbolizował
śmierć Chrystusa (krzyża
nie przedstawiano, gdyż
szy osoby zmarłej, gniewem bóstwa. W religii rzymskiej deszczowa postać naj-
wiedzionej przez Zbawiciela wyższego boga — Juppiter Pluyius. Resfa leżała na szacie
ku wieczności. żałobnej na skale tak długo, póki nie spadł deszcz (2 Ks.
Delfin wiązał się wreszcie ze Król. 21,10). Również płacz, w charakterze magii sym-
światłem. Od IV wieku do patycznej, miał wywoływać deszcz. Po długiej suszy i
wczesnego średniowiecza pokonaniu proroków Baala, prorok Eliasz wkłada głowę
sporządzano często lampy między kolana i sprowadza deszcz (3. Ks. Król. 18,41—6).
oliwne w kształcie delfina; Święci specjalizujący się w sprowadzaniu opadów w
kształt ten był zresztą tylko okresach suszy to m.in.: św. Gerwazy, św. Godolewa, św.
estetycznym rozwinięciem Swithun, biskup Winchesteru, św. Medard.
najpraktyczniej-szej formy Magia przeciwdeszczowa. Staroż. Rzymianie utrzymywali,
takiej lampy: starożytne że gdy deszcz długo nie pada, winni są chrześcijanie i ich
lampy chińskie i egipskie magia (por. Państwo Boże 2,3 św. Augustyna).
miały obły kształt sosjerki z Obfitość a. brak opadów skutkiem łaski boskiej. „Łaska rosi
wydłużonym dziobem, w tutaj obficiej, a tam mniej obficie" (Boska Komedia, Raj 89—
którym osadzało się knot. 90 Dantego, tł. E. Porębowicza).
DESZCZ „Deszcz nie pada, gdy niebo jest zamknięte" (2 Ks. Kronik
Deszcz symbolizuje 6,26), jako kara za grzechy ludzi.
błogosławieństwo, opiekę
boską, wpływ nieba na
ziemię, wpływ duchowy
bóstwa na ludzi, łaskę,
miłosierdzie; życie, wodę,
płodność, spermę; znisz-
czenie, chorobę, smutek;
prawdę, mądrość,
oczyszczenie.
Magia deszczowa. W
różnych kulturach
niezliczone ceremonie
sprowadzające deszcz:
tańce, śpiew, okrzyki, kucie
młotem (dla wywołania
piorunów i burzy).
Czarownik--mag deszczowy
to w prymitywnych kulturach
potężna postać, której
magiczne moce mają
wielkie znaczenie dla
plemienia; jeżeli kilkakrotnie
sprawi zawód, los jego
może być nie do
pozazdroszczenia. Inaczej
w kulturach wyższych, gdzie
suszę można wytłumaczyć
Deszcz — oczyszczenie; wierzchu, a obłoki niech zleją deszczem sprawiedliwego"
gdyż wodę uważano za (Izajasz 45,8). Allach chętnie spuszcza deszcz na
,,substancję uniwersalną", błogosławionych i świętych; gdy przykrywa się grób
za stan skupienia pośredni świętego dachem, Allach zlewa deszczem całą cierpiącą od
między gazowym a stałym, suszy okolicę. „(Bóg) który jest w niebiosach (...) spuszcza
jak również dlatego, że deszcz na sprawiedliwych i niesprawiedliwych" (Ew. wg Mat.
woda deszczowa spada z 5,45).
nieba jako rodzaj „wpływu Deszcz do grobu. Przysłowie nm.: Szczęściarzowi deszcz
duchowego" nieba na do grobu pada. Wiąże się to z wyobrażeniami o
ziemię. spragnionych duszach, których pragnienie można zaspokoić
Deszcz — czyste Górne wylewając wodę; deszcz padający do grobu a. na grób ma
Wody. jakoby moc oczyszczania zmarłych z grzechów. Dlatego
Deszcz — odkupiciel. Arabowie życzą zmarłym ulewy (darowania win) — na grób.
Mesjasz. „(Mesjasz) zstąpi W wielu miejscowościach nm. małe sarkofagi dla dzieci
jak deszcz na runo i jak kro- zmarłych bez chrztu umieszczano pod kościelną rynną.
ple na ziemię kapiące" ,,Słońce świeci, deszczyk pada, czarownica się podkrada"
(Psalm 71 6). (Deszcz majowy l—2 Marii Konopnickiej). Przysłowie fr.: Gdy
Deszcz — miłosierdzie. pada deszcz i świeci słońce, diabeł bije swą żonę.
„(Miłosierdzie) jak deszcz
majowy spada z nieba, dwa-
kroć błogosławiąc dawcę i
obdarowanego" (Kupiec
wenecki 4,1 Szekspira).
Deszcz użyźnia ziemię, a
także, przez rozszerzenie,
zapładnia zwierzęta, kobiety,
umysły, ducha ludzkiego.
„Deszcz zstępuje z nieba
(,..), napaja ziemię i zwilża
ją, i czyni, że rodzi, i daje
nasienie siejącemu i chleb
jedzącemu" (Izajasz 55, 10).
Deszcz jako sperma boga w
micie o Danae zapłodnionej
przez Zeusa pojawia się w
postaci złotego deszczu,
który przez szparę w dachu
przenika do Danae
uwięzionej w spiżowej
wieży. „Deszcz jest
małżonkiem ziemi" (Talmud
babiloński: Taanith, fol. 6b).
Deszcz na sprawiedliwych (i
niesprawiedliwych).
,,Spuśćcie rosę, niebiosa, z
Z deszczu pod rynnę nm. 'okres burzy i naporu' — okres wrzenia, wyzwolonych
(dostać się) — chcąc' namiętności, gwałtownego rozwoju.
uniknąć zła, popaść w Burza — rewolucja. Buriewiestnik roś. 'zwiastun burzy', tj.
jeszcze gorszą biedę. zbliżającej się rewolucji.
Incidis in Scyllom cupiens Burza — swoboda. „Burzo — symbolu dni swobody,
vitare Charybdim łac. przetocz się nad niewol-ną falą" (Fale, kto wstrzymał pęd
'wpadasz na Scyllę chcąc wasz... 11—12 Aleksandra Puszkina, tł. Leopolda Lewina).
ominąć Charybdę' (por. Burza — wojna, okropności wojny (por. Pomyłki S.
Odyseja 12,85—110 Żeromskiego).
Homera). Burza w szklance wody — wiele hałasu o nic (Montesquieu
Spaść z deszczem — zjawić nazwał tak zamieszki w Republice San Marino).
się nagle i niespodziewanie. W alchemii: skupienie, zgęszczenie, skroplenie a.
Deszcz padający z ziemi do wybielanie (pokrewieństwo symboliki wody i światła).
nieba — emblemat rzeczy Emblematy deszczu — łzy. klejnoty.
niezwykłej, zjawiska nie- W marzeniu sennym: tyrania, despotyzm;
bywałego (por. Pieśń o (kapuśniaczek) trudności, zmartwienia; (ulewa) wypadek;
wrogu klasowym Bertolta obfitość.
Brechta).
Potop — ekspiacja za
grzech i bezbożność,
pomsta bóstwa, koniec
cyklu dziejów; zob. Arka
(Noego). W mitach wielu
ludów, jak w
starobabilońskim Poemacie
o Gilgameszu z III
tysiąclecia p.n.e., jak w mit.
gr. spuszczony na ludzkość
przez Zeusa potop, z
którego uratowali się tylko
Deukalion i Pyrra.
Smrodliwa, gęsta, ciągła
ulewa jest karą dla dusz
pokutujących za obżarstwo
(Boska Komedia, Piekło 7,7
—36 Dantego). „Niebo (...)
spuści gorący deszcz
zemsty na winnych" (Ry-
szard II 1,2 Szekspira).
Sturm und Drang nm. 'burza
i napór' — preromantyczny
nurt w literaturze nm. (1767
—85), przeciwstawiający się
racjonalnemu klasycyzmowi.
Sturm und Drangperiode
DOLINA (Nizina, Równina) dolina będzie podniesiona, a każda góra i pagórek będzie
Dolina symbolizuje poniżony" (Izajasz 40,4); zob. Góra (Okrutny Babilon).
zstąpienie, pogłębienie, Dolina widzenia — Jeruzalem (Izajasz 22,1).
głębię, ciemność; Mieszkanka doliny twardej i polnej; miesz-.kanka doliny,
medytację; upokorzenie, skała równiny — Syjon, Jerozolima, otoczone zewsząd
poniżenie, niski stan, utratę, górami (Je-remiasz 21,13).
cierpienie, łzy, płacz, śmierć. Dolina zamieszania, dolina Achor — zwycięstwo; nadzieja;
Sąd Boży; życie, szczęście, — miejsce, gdzie Jozue z. Izraelczykami wytracił Achana i
dobro(byt), obfitość; łono potomstwo jego (Jozue 7,24—6). „Dam jej (Matce —
kobiety, żyzność, bogacenie Izraelowi) dolinę Achor jako furtę nadziei" {Ozeasz 2,15).
się, postęp materialny; Dolina Hordy Goga, dolina Abarim, dolina podróżnych — na
rozwój duchowy, skupienie wschód od Morza (Martwego), miejsce wsławione grobami
ducha, otwarcie na wpływy wojsk Goga (Ezechiel 39,11—16).
niebios; zamieszanie; Dolina Sukkot, Dolina Namiotów — dolina na zachód i
neutralność; por. Góra, wschód od Jordanu (Psalm 59 8).
Pustynia. Dolina łez, padół płaczu — ten świat, ziemia jako miejsce
Dolina w przeciwieństwie do cierpień człowieka. W
góry — zstąpienie; głębia;
sytuacja utraty wzniosłości,
wywyższenia, dostojności,
wielkości duchowej;
pogłębienie przeżyć i
wiedzy; łono kobiety jako
przeciwieństwo ityfallicz-nej
stromizny gór.
Dolina — dobro,
przeciwieństwo zła, dzikości
gór. Przysłowie: Nie ma góry
bez. doliny.
Dolina — szczęście. W płn.-
zach. Indiach, w Kotlinie
Kaszmirskiej słynna z
piękności Dolina Szczęścia
a. Szczęśliwa Dolina, zwana
tak prawdop. dlatego, że
budzi uczucie oddzielenia od
reszty świata.
Dolina — skupienie ducha;
wpływy, zejście i epifania
bogów zamieszkujących
góry (na obraz zlewania się
górskich strumieni do
nizinnych rzek), droga
duchowa, (u taoi-stów,
sufistów) przejście. „Każda
Wulgacie vallis lacrymarum w obawie przed karą niebios; postęp materialny, płodność,
'dolina łez' w pobliżu obfitość, bogactwo (wynikające z żyzności gruntu i z pracy
Jerozolimy (Psalm 83 1). na roli) w przeciwieństwie do ubóstwa i jałowości gór, do
Dolina mordu — Tofet, pustyni (miejsca oczyszczenia) i do morza (wprawdzie
dolina syna Enno-ma, w źródła życia, ale żywiołu obcego dla człowieka); miejsce
dolinie Gehinnon, gdzie płodnych przemian, gdzie wpływają wzajem na siebie siły
palono dzieci w ofierze sprzeczne (Ziemia, deszcz, gorąco Słońca) dając syntezę
Molochowi (Jeremiasz 7.30 — urodzaj i harmonijną, bogatą osobowość człowieka.
—32). „Czemu się przechwalasz dolinami? Spłynęła dolina twoja,
Dolina Gehinnon, Gehenna córko pieszczona" (Jeremiasz 49,4). „Biada koronie pychy,
'dolina (synów) Hinnona' — koronie Efraima (...), którzy rządzili doliną bardzo tłustą
piekło; cierpienia piekielne; zataczając się od wina!" (Izajasz 28,1).
męczarnie psych. i fiz. Dolina Wiecznej Wiosny — wspaniała, niegdyś żyzna,
Dolina na płd. od Jerozolimy, pszeniczna, sycylijska dolina Enny, gdzie znajdowało się
gdzie oddawano się kultowi główne sanktuarium Demeter i gdzie, wg mitu, jej córka
Molocha. „Obacz drogi twoje Kora miała zbierać kwiaty, gdy porwał ją Pluton.
w dolinie, wiedz, coś czyniła, Dolina — mistyczne siedlisko pasterza i kapłana (łac.
wielbłądzico prędka" munus pastorale 'urząd pa
(Jeremiasz 2,23).
Dolina — śmierć, cień
śmierci, ciężka choroba.
„Choćbym chodził w dolinie
cienia śmierci, zła się nie
ulęknę, boś Ty jest ze mną"
(Psalm 22 4).
Skandynawska Dolina
Krzewów Ciernistych —
śmierć. Puszcza pełna
mroku, pustyń, przepaści, w
której zabłąkał się grzesznik
(Wędrówka pielgrzyma
Johna Bunyana).
Dolina Rozstrzygnięcia,
dolina Posiecze-nia. Dolina
Sądu — dolina Jozafata,
miejsce, w którym ma się
odbyć Sąd Ostateczny (Joel
3,2—6), utożsamiane trady-
cyjnie z doliną Cedronu na
płn.wsch. od Jerozolimy; od
imienia króla Jozafata (hebr.
•[Jahwe] osądził'), zob. 2.
Ks. Kronik 20.20.
Dolina — dobrobyt, którym
jednak nie wolno się pysznić
sterski', nakaz rządzenia Qui reste dans la vallee ne passera jamais la montagne 'kto
wiernymi dany apostołom i zostaje w dolinie, nigdy nie przekroczy góry'. „Pójdźcie do
ich następcom). nas, wy, którzy w dolinach cierpicie (mówią góry) — wy
Dolina Poniżenia, ang. valley wszyscy nędzni, słabi, cisi" (W Tatrach. Pójdźcie do nas... 1
of Humilia-tion (Wędrówka —2 Kazimierza Tetma-jera).
pielgrzyma Johna Bunyana), DOM
w której Chrześcijanin Dom symbolizuje bezpieczeństwo, trwałość, schronienie,
pokonuje w śmiertelnej twierdzę, mieszkanie, własny kąt; gospodarstwo domowe,
walce potwornego demona domowników, rodzinę, gniazdo rodzinne; ród, dynastię;
Apol-lyona. ojczyznę; Wszechświat; ciało ludzkie; skarbnicę mądrości;
Dolina w islamie — pole gościnność.
rozwoju duchowego, Dom emblematem rodu, dynastii. Dom Izraela (Ex. 16,31),
medytacji relig., dom Jakuba (Gen. 46,27), dom Józefa (Jozue 17,17), dom
przeciwieństwo pustyni; zob. Judy (2. Ks. Król. 2,4). ,,Książę! jasnego domu szczepie
Pustynia (samotność znamienity" (Gość w Heilsbergu l Stanisława
bezpłodna bez Boga). Trembeckiego).
Dolina lat — wiek człowieka Dom ojca — ród, pochodzenie. ,,Zapomnij narodu twego i
starszego. „Już zeszedłem domu ojca twego" (Psalm 44 11).
nieco w dolinę lat" (Oleiło
3,3,265 Szekspira).
Dolina — życie. „Po
chłodnej, pustelniczej dolinie
życia odbywają swą cichą
wędrówkę" (Elegia napisana
w wiejskim kościele 19
Thomasa Graya).
,,Dolina Płodzenia Dusz",
ang. The yale of Soulmaking
— świat (List 123. To'
George and Georgiana
Keats Johna Keatsa).
Dolina — skromność, niski
stan, poniżenie, bieda,
cierpienie. „Ty pójdziesz
górą (bis), a ja doliną, ty
zakwitniesz różą (bis), a ja
kaliną", jedna z
najpopularniejszych poi. lud.
pieśni miłosnych: ukochana
będzie ,,panią w jasnym
dworze", a on „księdzem w
ciemnym klasztorze". „Dolina
często spłakana" (Sobótka
499 Seweryna Gosz-
czyńskiego). Przysłowie fr.:
Dom jako miejsce siedmiu filarach (Ks. Przypowieści 9,1), zob. Kolumna.
zorganizowane, upo- Dom występuje często jako emblemat ciała ludzkiego
rządkowane, ogrodzone, jest (siedliska duszy), zwł. kobiecego. Jego otwory wyobrażać
symbolem porządku, ładu mają otwory ciała, dach i strych — głowę, świadomość i
kosmicznego, pępka świata, rozum, kuchnia — przemiany psychiczne lub alchemiczne,
Wszechświata: dach — piwnice — popędy, instynkty, podświadomość. „Nasz dom
niebiosa, ściany — Ziemia, ziemski" — powłoka cielesna (2 List do Kor. 5,1).
okna — bóstwa. W tradycji Dom wieczności — grób (Eklezjastes 12,5;
mistyków dom uważano za Psalm 48 12), również u Rzymian: łac. domus aeterna(lis).
żeński aspekt Wszechświata Groby budowano jak domy — ostatnie siedziby człowieka:
(podobnie jak mur, skrzynię, grobowce, piramidy, sarkofagi, mauzolea, ka-takumby,
ogród) lub za skarbnicę dolmeny, mastaby; w gorącym klimacie Egiptu domy
mądrości. wznoszono w staroż. zwykle z lekkich i nietrwałych materia-
Dom światem. „Każdy stary łów, nazywano je „schroniskiem", „przytułkiem", „zajazdem",
przestań na tem: świat był za to grobowce budowano solidnie i mówiono o nich „domy
domem, dziś dom światem" wieczności" (Bibliotheke 1,51 Diodora Sycylijczyka).
(Do starych Kazimierza Dom z gliny — grób; przemijanie, nie-trwałość (życia).
Brodzińskiego).
Dom — niebiańska siedziba
błogosławionych. Jezus
pociesza uczniów: „W domu
Ojca mego jest mieszkań
wiele" (Ew. wg Jana 14,2).
Dom boży — świątynia (2.
Ks. Kronik 5,14), rozszerz,
każde miejsce uświęcone
obecnością bóstwa. Biblijny
Jakub w Luzie, w drodze z
Bersabee do Haranu, usnął
wsparłszy głowę na
kamieniu; We śnie ujrzał
drabinę sięgającą nieba,
aniołów i Boga, który doń
przemówił; po przebudzeniu
się Jakub mówi: „Jest to
dom boży i brama niebieska"
i nazwał to miejsce Betel,
hebr. Bethel, 'dom Boga'
(Gen. 28,17).
Dom modlitwy — świątynia
(Izajasz 56,7).
Dom duchowy — zrzeszenie
wiernych, ecciesia (l. List sw.
Piotra 2,5).
Dom Mądrości wsparty na
Dom żałoby i dom wesela. Domek z kart — piramidka ustawio-a z kart do gry — rzecz
„Serce mądrych jest w domu nietrwała.
żałoby, lecz serce głupich — Głosić z dachów domów — rozgłaszać jak najszerzej,
w domu wesela" (Eklezjastes rozpowszechniać jakąś nowinę. Domy w staroż. Izraelu
7,4). „Nie wchodź do domu miały płaskie dachy, na których o zmierzchu zbierano • się
żałoby ani nie bierz udziału na rozmowy, zabawy, skąd rozgłaszano wiadomości
w narzekaniu (...), gdyż sąsiadom, gdzie nocą sypiano. „Co w komorach na ucho
mojemu ludowi odjąłem (...) szeptaliście. będzie rozgłaszane z dachów" (Ew. wg Łuk.
— mówi Pan — łaskę i 12,3).
zmiłowanie!" (Jeremiasz ..Gospodarz domu" — Belzebub, 'władca much', bóg
16,5). filistyńskiego Akkaronu odpędzający muchy, komary i
Dom niewoli — Egipt. wszelkie choroby; diabeł (Ew. wg Mai. 10,25; 4. Ks. Król.
„Wywiódł nas Pan z ziemi 1.2).
egipskiej, z domu niewoli" Domownicy wiary — wyznawcy (List do Gniotów 6,10).
{Ex. 13,14); „A cóż to jest Bóstwa domowe w staroż. Rzymie — lary, penaty.
dom niewoli? (...) — Kiedy Głowa domu, pan domu — mąż, ojciec, gospodarz.
palce z butów wyłażą i łokcie Pani domu — gospodyni.
z koszuli, kiedy się jeść Dom — korzyść, sprawa. Pro domo sua
bardzo chce, a nie ma za co
kupić obarzanka" (Krewni 2
Józefa Korzeniowskiego).
Dom Chleba, Bethlehem,
Betlejem, hebr. Bayl Lahm,
na płd. od Jerozolimy — wg
tradycji miejsce urodzenia
króla Dawida i Jezusa; por.
Chleb.
Dom Łaski i Miłosierdzia,
Betsaida (Be-tesda) w
Jerozolimie przy Owczej
Bramie — sadzawka
przywracająca zdrowie temu,
kto w nią wstąpił
bezpośrednio po tym, jak
anioł Pański poruszył wody
sadzawki (Ew. wg Jana 5,2
—4).
Dom z cedrów libańskich —
dom trwały, niezniszczalny;
świątynia Salomona w
Jerozolimie (3. Ks. Król. 5).
Dom zbudowany na piasku
— bez fundamentów —
rzecz nietrwała (Ew. wg Mat.
7,26).
tac. dosl. 'dla własnego Fredry).
domu', dla własnej korzyści, Dom Anglika jest jego twierdzą. „Najuboższy człowiek w
we własnej sprawie (tytuł swej chałupie stawia czoło całej potędze Korony. Może to
mowy Cicerona De domo być waląca się lepianka, do której przecieka deszcz i
sua 'o swoim domu', 57 r. wdziera się wiatr; ale król Anglii wejść nie może!" (z
p.n.e.). przemówienia Willia-ma Pitta, lorda Chatham. na temat
Dom publiczny — dom ustawy akcyzowej, w Izbie Lordów w 1766).
nierządu; przest. zamtuz, W astrologii: przy stawianiu horoskopów niebo wyobraża się
lupanar; wulg. burdel. zwykle jako koło podzielone na dwanaście części zwanych
Dom otwarty — w którym się Domami; każdemu z tych Domów przypisano pewne
przyjmuje wielu gości, dziedziny życia ludzkiego, takie jak np. małżeństwo,
urządza przyjęcia, zabawy; przyjaźń, dzieci, wrogowie, śmierć, bogactwo czy pozycja
tytuł komedii (1883) Michała społeczna. Planety przechodzące przez poszczególne
Ba-łuckiego. Domy mają wpływać na te dziedziny dodatnio a. ujemnie.
Dom dziecka, starców, DRABINA
akademicki, wczasowy, Drabina symbolizuje wysokość, dążenia, ambicje, aspiracje;
kultury, ludowy, poprawczy, sny; akt płciowy; po
towarowy, zdrojowy itd. —
instytucja społ., państwowa,
handl. itd.; budynek, w któ-
rym się ona mieści.
Dom symbolem ojczyzny,
Polski. „Budujmy miłej
ojczyźnie dom. wolności dom
i siły" (Budujmy miłej... 1—2
Marii Ko-nopnickiej). „A cała
Polska — jego dom!"
(Manifest ludu 8 Or-Ota). „O
polski kraju święty! warowny
domie nasz!" (Hymn Polski 1
—2 Władysława Bełzy).
Szklane domy — wizje nowej
cywilizacji i cudownego życia
w Polsce, jakie roztacza
Seweryn Baryka przed
synem Cezarym (Czarusiem)
w drodze do ojczyzny, w po-
wieści Przedwiośnie (1925)
S. Żeromskie-go. Przysłowie
ang.: Kto mieszka w szkla-
nych domach, niech nie
ciska kamieniami.
,,Świat suknia — a dom
koszula" (Ożenić się nie
mogę 1,2 Aleksandra
myślność, bogactwo, ambicji służy za drabinę" (Juliusz Cezar 2,1 Szekspira, tł. J.
wiedzę; harfę; cnoty, sfery Pasz-kowskiego) — słowa Brutusa; udawana skromność
niebiańskie, ścieżkę do pomaga piąć się w górę ludziom pożądającym wyższej
Raju, drogę do pozycji i prestiżu społecznego.
doskonałości; świętość; Drabina emblematem odwagi wojennej, gdyż służyła do
zdjęcie z Krzyża; pokorę; wdrapywania się na mury oblężonych miast.
niebezpieczeństwo, drogę Drabina — szczeble do zdobycia wiedzy, stopniowe
do otchłani i poniżenia, pokonywanie trudności studiów.
świat podziemny. Drabina — amulet chroniący przed złymi mocami,
Drabina Jakubowa. znajdowany także w grobowcach egip., w piramidach
Patriarcha biblijny Jakub (również w postaci schodków).
„ujrzał we śnie drabinę Drabina — zejście do świata podziemnego.
stojącą na ziemi, a wierzch Drabina wyobraża stosunki między niebem a ziemią,
jej sięgający nieba, i aniołów wznoszenie się duchowe;
bożych wstępujących i wiąże się z symboliką tęczy (zob.). Liczba szczebli
zstępujących po niej, i Pana odpowiada zwykle którejś ze świętych liczb (np. siedem,
wspierającego się na niej" dziesięć), a poszczególne szczeble bywają różnych kolorów
(Gen. 28,12—13). Drabina (np. w buddyzmie) a. są zrobione z różnych metali (jak w
ma wyobrażać wszech- misteriach Mitry), często też odpowiadają stopniom
obecność opatrzności wtajemni
boskiej i zapewnienie, że
droga między Ziemią a
niebem jest zawsze otwarta.
Aniołowie wstępującyozna-
czać mają modlitwy i
pragnienia ludzi, a
zstępujący łaskę Pana. Było
to zapewne senne
wyobrażenie schodkowych
świątyń babilońskich
(zikkuratów), których schody
wiodły wprost z ziemi do
„górnej świątyni". Zob.
Kamień (pierwszym
ołtarzem).
Drabina — świat, gdzie jedni
pną się w górę, a inni
zsuwają się w dół. Na gro-
bowcach rz. wyobrażano
drabinę jako emblemat
zmienności losu człowieka.
Drabina społeczna —
gradacja, hierarchia społ.
Drabina — pokora i ambicja.
,,Często pokora młodej
czenia. W Boskiej Komedii (schodzenie) wątpliwe osiągnięcie, pechowa sprawa;
(Raj 21,25—30) Dantego z (wchodzenie) cierpliwość; powodzenie.
wnętrza planety Saturn (tj. DRZEWO
siódmego nieba) biegnie ku Drzewo jest symbolem wzrostu, drabiny do nieba, osi
górze świetlista, mistyczna świata, kolumny niebiańskiej, życia kosmicznego;
Drabina, po której wstępują stworzenia; boskiej gwarancji odnowy, prawa lub ducha
duchy kontemplacyjne, boskiego, jedności organicznej; sprawiedliwości;
będące symbolem wielkości, królewskości; piękna, poezji; wiedzy; kary,
wznoszenia się po kolejnych szubienicy, krzyża; schronienia, azylu; odkupienia; miłości,
stopniach do Boga. ofiary; wróżby;
Atrybut świętych: Aleksego z stałości; nadziei; szlachetności; pokoju; bogactwa; energii,
Edessy, Romualda, radości; mądrości; czci;
założyciela zakonu człowieka; życia psychicznego; zdrowia; fal-lusa, płodności,
kamedułów, Perpetui, genealogii rodu, długowieczności, odrodzenia, odmłodzenia;
apostoła Andrzeja, Klary, życia i śmierci, zwycięstwa życia nad śmiercią,
założycielki zakonu zmartwychwstania, nieśmiertelności; wśród roślin
klarysek. odpowiednik lwa między zwierzętami; siedziba elfów,
Drabina cnót, po której, jak duchów, chochlików, krasnoludków.
to wyobraża plastyka śrdw., Jako najpotężniejsza roślina symbolizuje w wielu kultach
ludzie cnotliwi, zagrożeni istoty boskie albo miej-
zewsząd przez demony (a.
przez smoka, jak
męczennica, św. Perpetua)
wstępują w górę, szczebel
po szczeblu.
Drabina Boga, łac. Scala
Dei, nazwa wielu klasztorów
cystersów i kartuzów jako
miejsc, w których zakonnicy
wznoszą się stopniowo do
nieba.
Przesąd, że niebezpiecznie
jest przechodzić pod
drabiną wynika albo z
wyobrażeń o drabinie jako
drodze do doskonałości a.
nieba, której nie należy
unikać czy wymijać, albo z
mądrości ludowej (drabina
może się zsunąć z muru i
spaść przechodniowi na
głowę).
W marzeniu sennym:
(upadek z drabiny)
niepowodzenie;
sce przebywania bogów i Drzewo odwrócone korzeniami do góry to w tradycji
dlatego bywa przedmiotem indyjskiej Kosmos, żywotna siła Słońca i światła duchowego
czci, zwłaszcza jako wysysanego przez drzewo korzeniami z nieba i
połączenie podziemnych sił rozsypywanego deszczem liści po ziemi, w islamie —
chtonicznych (przez drzewo szczęścia, w żydowskiej księdze Zohar — drzewo
korzenie) i niebiańskich sfer życia skąpane w świetle słońca. Według Upaniszad
kosmicznych (korona) z gałęziami tego drzewa są: powietrze, ogień, woda i ziemia.
życiem na ziemi (pień); Święta figa Aswatha (Ficus religiosd) określa całość
rozumiane często jako Wszechświata, a przy tym sytuację człowieka na świecie.
wyobrażenie osi świata, na Pliniusz (Historia naturalna 12,2) uważa, że drzewa były
której się on wspiera, jak np. pierwszymi świątyniami człowieka. Święte drzewa były
w mitologii skandynawskiej czczone jako bogowie, jako mieszkania dobrych i złych
drzewo Wszechświata duchów, również w postaci świętych gajów, czczonych
Igdrasil (Yggdrasilt, zresztą do dziś w różnych stronach świata. Granatowieć był
Mimameidr}, wiecznie długo szanowany przez Izraelitów i Persów jako drzewo
zielony olbrzymi jesion wiadomości dobrego i złego; nazwa druidów pochodzi od
podtrzymujący dębów, które czcili wraz z jemiołą, ostrokrzewem zaś zdobili
Wszechświat. Drzewa ołtarze. Aśoka, czyli drzewo radosne albo saraka indyjska,
Wszechświata mają często pod którą narodził się Budda, i drzewo bo, figowiec
w gałęziach mityczne
zwierzęta, dusze zmarłych
lub nie narodzonych, niekie-
dy w postaci ptaków, lub
gwiazdy. Księżyc i Stonce; w
Indiach i Chinach 12 ptaków
słonecznych zamieszkuje
koronę Drzewa Świata.
Drzewo Świata, Drzewo
Kosmiczne — płodność, siła
życiowa, cykl roczny; miej-
sce sądu bogów
dostarczające pokarmu bo-
gom i wybrańcom spośród
ludzi; przedstawiane często
z ptakami na gałęziach,
atakującymi smoka albo
węża wijącego się wśród
korzeni. Jego owoce albo
liście (gwiazdy) oznaczają
los, zawierają przeszłość i
przyszłość. Z niego
powstały drzewa
Wiadomości i Życia.
Symbole: kolumna, krzyż,
tors człowieka.
indyjski, pod którym Budda 31,13); pod gra-natowcem lub tamaryszkiem, na skraju
doznał oświecenia i pod Gabaa, Sauł przygotowywał się do bitwy (7. Ks. Król. 14,2;
którym urodził się Wisznu, 22,6).
są przedmiotem kultu. Z czasem kultu drzew zaniechano, a nawet został on
Brahma miał, według potępiony jako obyczaj bałwochwalców; zabroniono także
wierzeń hinduizmu, zmienić sadzenia gajów w pobliżu ołtarzy, gdyż przypominało to kult
się w banian, czyli figowiec Baala, Bałwochwalca Achaz, król judzki, składał ofiary „pod
bengalski, który także uwa- każdym drzewem gałęzistym" (4. Ks. Król. 16,4). Pod
żany jest za drzewo święte. drzewami uprawiano „rozwiązły kult" bogów kananejskich:
Jesion był czczony przez „Wy, którzy czynicie nierząd między drzewami
Skandynawów (Igdrasil), terpentynowymi, pod każdym zielonym drzewem" — woła
lipa i dąb przez Germanów, Izajasz (57,5).
bambus w Japonii, modrzew Grecy uważali drzewa w świętych gajach za siedzibę albo
i brzoza przez plemiona własność bóstw, driad (nimf leśnych), hamadriad (nimf
syberyjskie, wierzba w drzewa), Artemidy. Dęby łączono zazwyczaj z Zeusem,
Chinach. cedry i orzechy z Artemidą i Ozy-rysem, oliwki z Ateną,
W Biblii pozostały liczne wawrzyn z Apolli-nem, platany często z Dionizosem, topole z
ślady dawnego kultu drzew. Heraklesem, sosny z Attisem, Korą-Per-sefoną i
Abraham zasadził tamary- Penteuszem.
szek albo gaj tamaryszkowy Drzewo — niekiedy ofiara, zbawienie albo kara, np. jako
w Bersabee i wzywał tam szubienica, na której
imienia Pana (Gen. 21,33);
Jakub zakopał figury
wszystkich obcych bogów
pod dębem koło Sychem
(Gen. 35,4);
tamże postawił Jozue wielki
kamień na pamiątkę
nadanych ludowi praw
(Jozue 24,26);
pod tymże dębem obwołano
Abimelecha królem (Ks.
Sędziów 9,6); prorokini
Debora odbywała sądy pod
,,palmą Debory" (Ks. Sę-
dziów 4,5).
W miejscu poświęconym, u
stóp drzewa, grzebano
zmarłych: Deborę, mamkę
Rebeki, pochowano pod
,,dębem płaczu" (Gen.
35,8); kości Saula i synów
jego pogrzebano pod
tamaryszkiem (lub dębem)
w gaju Jabes (l. Ks. Król.
wieszano boga płodności po Według niektórych teologów chrześcijańskich drzewo życia
wykastrowaniu; na wiosnę w raju było przeciwstawieniem drzewa wiadomości, które
bóg zostawał przywrócony łączy się z drzewem Krzyża Świętego jako symbolem
do życia dzięki pojawieniu zbawienia. Drzewo życia wyobrażano sobie często z
się świeżych liści. W sztuce życiodajnym źródłem i z owocami strzeżonymi przez
śrdw. krzyż przedstawiano potwora, smoka, węża. lwa. jednorożca, jelenia itp., niekiedy
często jako żywe drzewo z ptakiem na szczycie, gołębiem (Duch Sw.), u
wypuszczające gałązki i Skandynawów — z orłem. Drzewa i ich gałęzie miały
liście. chronić życie ludzkie przed złymi mocami, groźnymi
Drzewo — idea wiecznego zwłaszcza w najciemniejszych dniach roku, przekazując
odradzania się: gdy zrzuca ludziom swoją moc kwitnienia i owocowania. Zimozielone
liście — umiera (częścio- drzewa. wieńce i girlandy służyły starożytnym Egipcjanom i
wo), aby przeżyć jako Żydom jako symbole wiecznego życia. Jako pozostałość po
całość, a gdy je zatrzymuje pogańskim kulcie Drzew Życia przetrwał u schrystiani-
— wyobraża wiecznego zowanych Skandynawów obyczaj ozdabiania domu i stodoły
ducha i nieśmiertelność. na Nowy Rok zimo-zielonymi gałęziami dla odstraszenia
„Drzewo może mieć na- złych duchów oraz obyczaj stawiania przed domem drzewka
dzieję: choć jest ścięte, dla ptaków na czas świąt Bożego Narodzenia albo, jak to się
znowu się odradza, a jego przy
pędy rosną dalej" (Hiob
14,7).
Drzewo — żywotność;
czerpie ze wszystkich
czterech „elementów":
korzenie w ziemi i wodzie,
korona w promieniach
słońca i w powietrzu;
drzewa wrastają z czasem
coraz głębiej w ziemię i
wyrastają coraz wyżej ku
niebu.
Drzewo Życia i Drzewo
Prawdy rosły u wschodniej
bramy babilońskiego nieba,
a w epopei Gilgamesza —
w Ogrodzie Słońca. W
środku biblijnego raju rosły:
drzewo wiadomości
dobrego i złego oraz drzewo
życia, którego owoce
udzielały nieśmiertelności —
Bóg nie wskazał go Ada-
mowi. Wąż oszukał Adama,
nakłaniając go do spożycia
owocu drzewa wiadomości.
jęło najpierw w Niemczech, zwykle pierwszego dnia maja. W Polsce gaik, maj, maik,
stawiania wówczas u progu nowe łatko, turzyce, ludowy obchód witania wiosny, kiedy
lub wewnątrz domu — dziewczęta obnosiły po wsiach drzewko przystrojone we
choinki. wstążki, kwiaty, świecidełka i dzwonki, czasem z
Drzewo Życia — życie przywiązaną do wierzchołka laleczką — ..królową wiosny"
duchowe. „(W Nowym albo zieloną gałąź — dawny zwyczaj słowiański związany z
Jeruzalem) na środku ulicy obchodem topienia Marzanny.
jego i na obu brzegach rzeki Drzewo wiadomości — śmierć, utrata łaski boskiej,
drzewo życia, rodzące 12 zabroniona albo nadmierna wiedza, zawiedzione nadzieje,
razy, wydające co miesiąc wina, grzech. W tradycji żydowskiej zwykle jabłoń albo figa,
swój owoc, a liście drzewa w Edenie, z zabronionym owocem. którego zjedzenie
służą do uzdrowienia na- zniszczyło pierwotną niewinność Adama i Ewy.
rodów" (Apok. 22,2). Mityczne drzewo wiedzy dostarczało jej temu, kto
,,(Mądrość) jest drzewem skosztował owocu lub napił się ze źródła wytryskującego
życia dla tych, którzy się jej spod drzewa;
uchwycili" (Ks. Przypowieści u Żydów — winorośl lub oliwka, u Greków — figa, u
3,18). „Życzenie spełnione chrześcijan — jabłko, u Celtów — leszczyna. Jednym z
jest drzewem życia" (Ks. dowodów mądrości Salomona była jego znajomość drzew,
Przypowieści 13,12); znajdująca wyraz w jego pieśniach i przypowieściach:
„Łagodny język jest drze- „Mówił on w nich o drzewach, począwszy od cedru, który
wem życia" (Ks. rośnie
Przypowieści 15,4).
Drzewo — płodność; sam
Jahwe porównuje się pod
względem siły i płodności do
drzewa: „Jestem jak cyprys
zielony, dzięki mnie
wyrośnie twój owoc"
(Ozeasz 14,8). Płodność
jako miara wartości drzewa:
„Z owocu poznaje się dr^-
wo" (Ew. wg Mat. 12,33). W
wielu okolicach Indii
narzeczona przed wyjściem
za mąż „poślubia" drzewo
owocowe, aby jej udzieliło
swej płodności. Zabiegiem
magicznym mającym
pobudzić żywotne siły
natury był ludowy obyczaj
tańców wokół drzewa ma-
jowego, drzewa wiosny
(najczęściej brzozy)
obwieszonego wstęgami,
kiełbaskami i ciastkami,
w Libanie, aż do hizopu, liśćmi wzięły się za ręce jak do tańca stojące panny i
który wyrasta z muru" (3. młodzieńce wkoło pary kochanków. Stoi pośród grona (...)
Ks. Król. 4,33). brzoza biała, kochanka, z małżonkiem swym, grabem"
Drzewo — człowiek. „(Mąż (3,556—561; por. też 580—594). „Drzewa żyją wraz z
pobożny) będzie jako człowiekiem (...) Wzruszenia nasze są w ich kształcie,
drzewo zasadzone nad stru- zmianach i szumie" (Dzieje grzechu 2 S. Żeromskiego).
mieniem, wydające swój Drzewa bywają symbolem męskim lub żeńskim: pień ma z
owoc we właściwym czasie, reguły znaczenie fal-liczne, natomiast rozłożyste, cieniste,
którego liść nie więdnie" owocowe drzewo było często rozumiane jako kobiece albo
(Psalm l 3). „Sprawiedliwy matczyne.
jako palma rozkwitnie, Drzewo — długowieczność. Sekwoje kalifornijskie liczące 4
rozrośnie się jak cedr —5 tysięcy lat, eukaliptusy australijskie, baobaby
Libanu" (Psalm 91 13). afrykańskie, w Polsce stare dęby, jak tysiącletni „Bar-tek"
Filemon i Baukis z mit. gr., koło Zagnańska w Kieleckiem. „Jaki jest wiek drzewa, taki
którzy gościnnie przyjęli będzie wiek mego ludu, i co zapracowały ich ręce, to będą
Zeusa i Hermesa, zmienieni spożywać moi wybrani" (Izajasz 65,22).
zostali po śmierci w dąb i „Drzewa wolności" sadzono w wielu krajach (USA, Francja,
lipę splecione konarami Włochy i in.) w XVIII— XX w., w okresach walk o
(Metamorfozy 8,620—724 niepodległość lub wyzwolenie społeczne, i obwieszano
Owidiusza). W mitologii flagami i innymi emblematami. „Leci liście
skandynawskiej bogowie
Odyn, Hoenir i Lodur
wędrowali brzegiem morza i
zobaczyli dwa drzewa. Z
jednego zrobili mężczyznę,
Askra ('jesion'), z drugiego
kobietę, Emblę (prawdo-
podobnie 'wiąz'); Odyn
tchnął w nich ducha, Hoenir
dał im rozum, Lodur — ciało
i zmysły. Odyna co rok
przebijano mieczem i
wieszano na gałęzi
Igdrasilu, gdzie wisiał przez
9 dni, ofiarowany sobie sa-
memu; po czym go
zdejmowano. W Boskiej
Komedii (Piekło 13)
Dantego wędrowcy na-
potykają dusze samobójców
zmienione w drzewa,
których liście i kora służą za
pożywienie harpiom. W
Panu Tadeuszu Mickiewicz
pisze: „Drzewa i krzewy
z drzewa, co wyrosło wolne" imionami protoplastów, np. drzewo Jessego przedstawiające
(Śpiew z mogiły l—2, rodowód Chrystusa: ze spoczywającego na ziemi Jessego,
Wincentego Pola). syna Booza i Ruth, ojca króla Dawida, wyrasta pień drzewa
Drzewo — pyszny władca, z wizerunkami królów żydowskich na gałęziach i obrazem
tyran (Daniel 4,17—19; Matki Boskiej z Dzieciątkiem na szczycie:
Ezechiel 31, 8—11). „Nasta- „I wyrośnie różdżka z pnia Jessego, a pęd z korzeni jego
nie dzień sądu nad wyda owoc" (Izajasz 11,1).
wszystkim, co pyszne, Drzewo — siedziba dusz zmarłych ludzi w wielu mitach i
wysokie i wyniosłe, aby było baśniach. W bajce Grimmów Kopciuszek zasadza gałązkę
poniżone. Nad wszystkimi leszczyny na grobie matki, gałązka rozrasta się w drzewo,
wysokimi i sterczącymi ce- które spełnia życzenia Kopciuszka; w bajce Krzak jałowca
drami Libanu i dębami matka pochowana pod jałowcem przywraca — za jego
Baszanu" (Izajasz 2,12— pośrednictwem — do życia zabitego przez macochę synka.
13). Drzewo owinięte zwojami węża — (w Biblii) pokusa; śmierć.
Drzewo — sprawiedliwość. Drzewo w pojęciach wielu ludów miało związek z ogniem:
Bogowie, władcy, feudałowie przez pilne pocieranie dwóch kawałków drzewa
odbywali sądy pod potęż- otrzymywano ogień, uważano więc, że czynność ta wyzwala
nymi drzewami. utajony w drzewie element ognia.
Drzewo — natchnienie
poetów. „Wszak lipa
Czarnolaska, na głos Jana
czuła, tyle rymów natchnęła!
wszak ów dąb gaduła
kozackiemu wieszczowi tyle
cudów śpiewa! (Pan
Tadeusz 4,39—41 A.
Mickiewicza; mowa o Janie
Kochanowskim i Sewerynie
Goszczyńskim). „Jakiś
związek być musi między
poetami a (...) starymi pol-
skimi drzewami"
(Pamiętniki... B. Winnic-
kiego, Senatorska zgoda,
Tradycja szlachecka, 598—
599 W. Pola). „Sztuka jest
jako drzewo słodkim okryte
owocem, pod którym stoją
tłumy" (Sztuka jest jako
drzewo... l—2 Kazimierza
Tetmajera).
Drzewo genealogiczne:
rodowód przedstawiony w
kształcie rozgałęzionego
drzewa z wizerunkami lub
Krzywe drzewo — człowiek vulvę; gościnność; duszę ludzką; Chrystusa, Marię; są
chory, wiecznie przeciwieństwem ściany, muru, bariery, podziału;
niezadowolony albo por. Brama, Klucz.
wszędzie zawadzający. Staroitalskim bogiem drzwi od domu (łac. ianua), przejścia
W marzeniu sennym: (aleja (łac. ianus), wyjścia i wejścia, a w przenośni początku i
drzew) długotrwałe końca, zmian, epok, śmierci i zmartwychwstania był Ianus
szczęście; (wdrapywać się przedstawiany na posągach z dwiema głowami patrzącymi
na drzewo) wielkość, w przeciwne strony, z kluczami i laską odźwiernego. „Po-
bogactwo; (spadać z dwójne Drzwi lanusa", prastara budowla na Forum
drzewa) zbliża się Romanum w Rzymie, zachowana w całości jeszcze w VI w.
nieszczęście; (owocujące) n.e., była otwarta w czasie wojny, a zamknięta w czasie po-
zamożność; (kwitnące) koju. Od chwili ich postawienia aż do panowania Augusta
niespodziana radość; (ude- drzwi miały jakoby być zamknięte tylko dwa razy (w tym w
rzone przez piorun) roku 235 P.n.e.), a za jego panowania — trzykrotnie.
nieszczęście. Schlebiając cesarzowi Wergiliusz pisze w Eneidzie (1,294):
W alchemii: ze znakami „Żelazne łańcuchy spętają srogie Wrota Wojny" (proroctwo
planet (metali) — Jowisza o Rzymie).
pramateria; drzewo Diany Drzwi — wyjście, wyjście na świat, vul-va, poród, narodziny.
albo drzewo filozofów — Panna młoda prze
amalgamat krystalicznego
srebra. Drzewo z
księżycami — mniejsze
dzieło, ze słońcami —
większe.
W heraldyce:
sprawiedliwość; posiadłości
ziemskie, zwłaszcza lasy.
DRZWI
Drzwi są symbolem
przejścia między jednym
światem albo stanem a
drugim, między światłem i
ciemnością, między znanym
i nieznanym, codziennością
i krainą tajemnic, światem
świeckim i sakralnym, biedą
i bogactwem, a zarazem
stanowią zaproszenie lub
wyzwanie do przejścia przez
ich próg; wyobrażają
początek, koniec, śmierć,
zmianę, ochronę przed
niebezpieczeństwem
zewnętrznym, obronę
tajemnicy przed intruzami;
kraczając próg domu demonami. Drzwi świątyni jerozolimskiej smarowano w
mężowskiego nacierała tymże celu krwią ofiar pokutnych ze zwierząt, a drzwi
odrzwia tłuszczem, co miało domów żydowskich w Egipcie po to, aby je ominęli aniołowie
zapewnić szczęście zniszczenia wysłani przez Jahwe w celu wymordowania
seksualne i ułatwić wyjście pierworodnych synów Egipcjan. Dusz-ki, skrzaty, chochliki,
dziecka na świat. Hiob krasnoludki, szkodliwe w kuchni przy biciu masła z mleka,
(3,10) przeklina matkę rośnięciu ciasta, pieczeniu chleba, powodujące przypalenie
ponieważ „nie zawarła drzwi lub wykipienie, nie wejdą (według wierzeń ludowych) przez
swego żywota" i urodziła go. drzwi kuchenne, jeśli zawiesi się na nich mocno pachnące
Drzwi — wejście ze świata, wianuszki cebuli, czosnku, papryki, majeranku itp. Drzwi do
vulva. Przysłowie o domu to punctum minoris resistentiae łac. 'miejsce najmniej
dziewczynie lekkich odporne', w razie ataku z zewnątrz, miejsce, któremu trzeba
obyczajów: zapewnić ochronę bóstw: na Bliskim Wschodzie za-
Drzwiczki z byliczki, słomką kopywano pod progiem domu trupka dziecka złożonego
się podpierają. Złe drzwi, bogom w ofierze. Rzymianie otaczali próg domu szczególną
które lada klucz odmyka. W czcią (np. ceremonie u progu drzwi w uroczystościach
Metamorfozach (12,39) ślubnych).
Owidiusza fama (rozgłos, Drzwi w chrześcijaństwie — dusza ludzka, zbawienie, Maria
plotka) to „dom z otworami jako orędowniczka pośrednicząca między wyznawcą a
(wejściami) bez odrzwi, Bogiem;
wychodzącymi na wszystkie
strony, na ziemię, morze i
niebo, skąd wszystko widać
i słychać".
Drzwi — schronienie,
zapora przeciw przenikaniu
czy wdzieraniu się do
wnętrza domu wrogich
wpływów, czarów i potęg
nadnaturalnych. Mezuza
(hebr. dosł. 'odrzwia'),
zwitek pergaminu z
wypisanymi wersetami z
Biblii (Deut. 6,4—9,13—21),
zamknięty w rurce (tak, aby
słowo Szad-daj,
'Wszechmocny', było
widoczne) i przytwierdzony
w domach religijnych Żydów
na prawym (od osoby
wchodzącej) odrzwiu drzwi
wejściowych, ma
przypominać o wierze w
Boga, ale też stanowi
amulet chroniący dom przed
Chrystus. „Ja jestem Biblii (Apok. 3,8): „Oto zostawiłem przed tobą drzwi otwarte,
drzwiami; jeśli kto przeze których nikt nie może zamknąć". Ale „polityka otwartych
mnie wejdzie, zbawiony drzwi" dla mocarstw zachodnich w Chinach, ogłoszona
będzie" (Ew. wg Jana 10,9), przez amerykańskiego sekretarza stanu Johna Haya
oraz męczeństwo, przez 211900, wzbraniała Chinom wprowadzania ceł lub innych
które trzeba przejść, aby ograniczeń przywozowych.
wnijść do Królestwa „Drzwi muszą być albo otwarte, albo zamknięte" z komedii
Niebieskiego. Zrzęda (Le Gron-deur, 1891) de Brueysa i de Palaprata —
Drzwi — miejsce mądrości. uwaga służącego, łajanego przez pana zarówno za
„Kto do mądrości rano zamykanie drzwi, jak i za pozostawianie ich otwartymi
wstanie (...), znajdzie ją sie- (również tytuł komedii Musseta z 1845). Drzwi symbolizują
dzącą u drzwi swoich" (Ks. też pośmiertne losy jednostki: otwarte — dostęp do
Mądrości 6,15). „Mądrość w szczęśliwości wiecznej, zamknięte — brak dostępu. „Przy
samych drzwiach odzywa drzwiach zamkniętych" znaczy tajnie, niejawnie.
się. mówiąc: O ludzie, do „Drzwiami Raju" nazwał Michał Anioł słynne wschodnie
was wołam!" (Ks. Przy- drzwi brązowe do bap-tysterium św. Jana Chrzciciela na
powieści 8,1—4). placu Katedralnym we Florencji, z reliefami (1425—52)
Drzwi — miejsce grzechu i Lorenza Ghibertiego.
natręctwa. „U drzwi czyha
grzech" (Gen. 4,7). „Przyszli
synowie Beliala, a
obstąpiwszy dom, poczęli
łomotać we drzwi" (Ks.
Sędziów 19,22).
..(Sodomici) napierali na
Lota i podeszli. aby
wyłamać drzwi. Ale
aniołowie drzwi zamknęli"
(Gen. 19,9—11). U drzwi
domu warują żebracy i
śpiewający serenady
zalotnicy. Chodzić od drzwi
do drzwi — żebrać albo
uprawiać sprzedaż
domokrążną.
Otwarte drzwi — gotowość
do dalszych układów,
rozmów. Przy drzwiach
otwartych znaczy jawnie,
publicznie. Wyważać
otwarte drzwi — dowodzić
rzeczy już dowiedzionych,
przekonywać przekonanych.
Polityka „otwartych drzwi".
Samo określenie wzięto z
DWA dwa punkty, dwie proste, kąt.
Liczba dwa, pierwsza liczba Liczba dwa wyrażała wg pitagorejczy-ków, jako pierwsza
parzysta, po-dzielna, a „prawdziwa" liczba (gdyż pierwsza oznaczała mnogość,
przeto niedoskonała, inność), zasadę przeciwieństw (zob. Liczba); w naturze
symbolizuje początek, istnieją dwa czynniki, gdyż forma istnieje tylko razem z
pierwsze jądro materii, two- czymś, co jest formowane, a ograniczenie z tym, co jest
rzenie, przejście w czasie, ograniczane. Koncepcja dualizmu lub biegunowości
ruch rozpoczynający rozwój, znajdowała u nich również wyraz w idei duszy i ciała; u
prapodział; bezruch prze- gnostyków — syzygia (para eonów a. emanacji, męska i
ciwstawnych sił, zasadę żeńska); dualizm Boga i Szatana, zasad dobra i zła; zob.
czynną i bierną, dodatnią i Bliźnięta.
ujemną, antytezę, światło i Niezliczone pary znajdujemy w Biblii, w pismach i źródłach
cień. czerń i biel, lato i zimę, chrzęść., jak np. Kain i Abel, Mojżesz i Aaron (prorok i
dzień i noc. Księżyc i Słońce kapłan), Stary i Nowy Testament, dusza i ciało, Chrystus i
w opozycji, oczy nieba, nie- Kościół, Maria i Marta (życie kontemplacyjne i czynne; Ew.
bo i Ziemię, wodę i ląd; wg Łuk. 10,38—42), królestwa Izraela i Judy; w plastyce
Twórcę i stworzenie, Naturę podwójne lwy, dwugłowe smoki, orły, węże, podwójna natura
przeciwstawną Twórcy, ży- syren, centaurów itd.
cie i śmierć, ducha i Liczba dwa była zwykle liczbą szpiegów, wysłanników,
materię, więź między policjantów, świadków, zwierząt ofiarnych a.
śmiertelnością i oczyszczalnych, mieczy. „l przyszli dwaj aniołowie do Sodo-
nieśmiertelnością, nie- my" (Gen. 19,1). W Księdze Kapłańskiej
zmiennością i zmiennością,
sympatię i antypatię,
Ormuzda i Arymana, jin i
jang'. równość, równowagę,
rozdwojenie, rozdzielenie.
dwuznaczność; echo;
przyciąganie, dwu-
płciowość wszelkiej rzeczy,
puuyg seksualny,
porozumienie, ugodę,
(nie)zgodę, prze-ciwleglość,
odbicie, spór, konflikt,
wojnę;
ziarno twórczego rozwoju a.
katastrofalnego regresu;
zasadę żeńską. Wielką
Macierz;
podwójne organy ciała
(oczy, uszy, ręce itd.);
intelekt; rozpad osobowości,
walkę z samym sobą,
chwiejność; ukryte groźby;
namysły;
mamy dwa wróble, dwa 4,9). „Nos duo lurba sumus" łac. 'my oboje tworzymy tłum'
baranki, dwa kozły, w (Metamorfozy 1,355 Owidiusza). Deukalion i Pyrra po
Księdze Liczb dwa woły, potopie. ,,Nawet Herakles dwóm nic poradzi" (Fedon 89c
dwa cielce, dwa chleby Platona).
pierwocin. ,,Posłał tedy Dwa liczbą złowieszczą, zawierającą pojęcie cienia,
Jozue (do Jerycha) dwu emblemat ujawniającego się antagonizmu, rywalizacji,
mężów szpiegów wzajemnej nienawiści, przeciwstawności sprzecznej i nie do
potajemnie" (Jozue 2,1). pogodzenia lub płodnej i uzupełniającej się. W Rzymie
Dwaj starcy, fałszywi staroż. liczba poświęcona Plutonowi, bogu świata
świadkowie przeciw podziemnego, niepomyślna (święto 2. dnia 2. miesiąca).
cnotliwej Zuzannie (Daniel „Dwa na słońcach swych przeciwnych — Bogi" (Beniowski
13). „Na koniec zaś przyszli 5,572 Słowackiego). ,,Dwoistość istnienia, co świat cały
dwaj fałszywi świadkowie" targa (...): pęd ducha lecącego w świat lepszy. daleki, i
(Ew. wg Mat. 26,60). „Oni ciężar ziemi, skrzydła co łamie w tym pędzie" (Faun śpiący
rzekli: Panie, oto tu dwa 30,34—5 M. Ko-nopnickiej). „Z tym największy jest ambaras,
miecze. On zaś im rzekł: żeby dwoje chciało naraz" (Stefania 69—70 T. Boya-
Dosyć jest." (Ew. wg Łuk. Żeleńskiego).
22,28). Zob. Miecz (Krzy- W heraldyce: dwa lwy. dwa orlv. dwie Pogonie, dwie strzały
żacy pod Grunwaldem). itp. wzmacniają lub, przeciwnie, osłabiają wymowę
„(Jezus) wezwał dwunastu symboliczną godła, ukazując jej wewnętrzne podziały.
apostołów i począł ich po
dwóch rozsyłać" (Ew. wg
Marka 6,7). Rosenkrantz i
Guildenstern szpiegujący
Hamleta na zlecenie króla
Klaudiusza; Woltymand i
Korneliusz, dwaj posłowie
wysłani przez niego do
Norwegii. Wg legendy
przekazanej przez Galia
Anonima, dwaj aniołowie
odwiedzili Piasta, aby
dokonać postrzyżyn jego
syna Siemowita.
Dwa to mało. „Prosim
gorczycy dwa ziarna"
(Dziady cz. II 106
Mickiewicza). „Ach,
gdybyście mi podali choćby
dwa pszenicy ziarka!" (jw.
234—5).
Dwa to dużo. ,,Lepiej dwom
być społem niż jednemu, bo
mają pożytek ze swego
towarzystwa" (Eklezjastes
W okultyzmie: Duada (Para, prawdopodobnie dlatego, że jest podzielna przez l, 2, 3. 4, 6
związek dwóch). i 12; odgrywa ważną rolę w sumeryj-skim systemie
Kolor — pomarańczowy. numeracji dziesiątkowo-szóst-kowym z III tysiąclecia p.n.c.
W astrologii: gwiazdozbiór i (o układzie jednostek: l, 10,60, 600, 3600. 36 000, 216
znak zodiaku Byk, „planeta" 000...) i u Babilończyków, którzy w II tysiącleciu p.n.e.
Księżyc (rogi sierpa): podzielili koło na 360 stopni. stopień na 60 minut, minutę na
charakter dyplomatyzujący, 60 sekund, dzień na 24 godziny, a godzinę na minuty i
uprzejmy, pokojowy, giętki, sekundy. Natomiast liczbę miesięcy w roku ustalano
skryty, nieśmiały, umownie, aby uzgodnić rok księżycowy z rokiem
podstępny. zwrotnikowym. czego dalszą konsekwencją był podział zo-
Obosieczny miecz zob. diaku na 12 znaków, których nazwy odpowiadają nazwom
Miecz. konstelacji położonych w ich obrębie ok. 2000 lat temu.
Para oczu — boska Epos Dwunastu Tablic, historia Gilgame-sza. jeden z
dwoistość, rodzice,. najważniejszych utworów w jeż. akkadyjskim z III tysiąclecia
inteligencja i miłość, północ p.n.e.. znaleziony w 1853 w gruzach biblioteki króla
i południe, ósemka; w Assurbanipala (668—627 p.n.e.) w Niniwie.
Egipcie staroż. Horus W wielu panteonach jest dwunastu głównych bogów (np. w
(światło) i Set (ciemność); greckim, rzymskim). Romulus wg tradycji wprowadzić miał
(od wewnątrz:) harmonia, dwu-
jedność, wizja.
Dwie twarze na jednej
głowie — oszustwo, skryte
zło; atrybut Janusa, rz.
boga bram, miast i
początku.
Dwie ryby zob. Ryba.
Dwie kolumny zob.
Kolumna.
Dwa węże zob. Wąż.
DWANAŚCIE
Dwanaście symbolizuje
porządek kosmiczny;
Słońce; Księżyc; czas;
świętość, zbawienie;
harmonię, miłość, łaskę,
łagodność, umiarkowanie,
niewinność, skromność,
dziewictwo; potęgę, pokój,
piękno; osąd, spra-
wiedliwość; doskonałość;
radość; cierpliwość;
cierpienie.
Dwanaście jest liczbą
szczęśliwą i świętą,
symbolem spełnienia,
nastu liktorów na wzór pokoleń Izraela (7,4—8). Było dwanaście bochenków chleba
Etrurii, gdzie dwanaście pokład-nego [Lev. 24,5—7), dwunastu mniejszych proroków,
miast dawało po jednym dwunastu apostołów, dwanaście źródeł Elimu {Num. 33,9)
liktorze, Herakles musiał itd. Ogółem w Apokalipsie dwunastka powtarza się 22 razy.
wykonać dwanaście prac Niewiasta ma krwotok przez dwanaście lat (Ew. wg Marka
dla króla Myken, 5,25), córka Jaira miała 12 lat (5,42). Z wnętrza, z serca
Eurysteusza, aby oczyścić człowieka wychodzi wszystko, co złe, w liczbie dwunastu:
się ze zbrodni. cudzołóstwo, porubstwo, zabójstwo, kradzież, łakomstwo,
Prawo dwunastu tablic — złość, zdrada, bezwstyd, złe spojrzenie, bluźnierstwo,
pierwszy kodeks prawa pycha, głupota (Ew. wg Marka 7,21—2).
rzymskiego opracowany w Było dwunastu rycerzy Okrągłego Stołu króla Artura i
451— 449 p.n.e., wyryty na dwunastu paladynów Karola Wielkiego.
dwunastu tablicach Dwanaście anatematyzmów 'rozstrzygnięć', potępiających
wystawionych na Forum naukę patriarchy Konstantynopola Nestoriusza o dwóch
Romanum w Rzymie. osobach w Chrystusie; postanowienia te, ułożone przez
Sześć podwójnych częśai Cyryla z Aleksandrii, przyjął sobór efeski w 431 r.
ciała stanowi (wg tradycji) o Dwunastu starych mistrzów śrdw. sztuk wyzwolonych i teorii
możliwościach człowieka: muzyki, legendarnych założycieli bractwa meistersingerów
oczy, uszy, nozdrza, wargi, (XIV—
ręce i nogi.
Dwunastka jest liczbą
podziałów czaso-
przestrzennych, iloczynem
czterech stron świata przez
trzy wymiary (!). Rok księ-
życowy pozostawiał
dwanaście dni między
Bożym Narodzeniem a
świętem Trzech Króli: każdy
z tych dni miał być wróżbą
na odpowiedni miesiąc
Nowego Roku.
W symbolice biblijnej —
doskonałość i kompletność.
Ismael i Jakub mają po
dwunastu synów; było
dwanaście pokoleń
izraelskich, dwanaście bram
niebieskiej Jeruzalem;
Apokalipsa ukazuje
niewiastę z koroną z
dwunastu gwiazd na głowie
(12,1) i po 12 000
pieczętowanych wybranych
z każdego z dwunastu
XVI w.), muzyków i poetów, Dwunastka — najwyższa liczba oczek w grze w kości
gł. ze środowiska (dwiema kostkami).
rzemieślniczego i Horoskop buddyjski: zwierzęta na dwunastu płatkach kwiatu
kupieckiego. lotosu: mysz, byk, tygrys, zając, smok, wąż, koń, owca, mał-
„A zbójców było dwunastu" pa, ptak, pies, świnia.
(Powrót taty 40 Według mistyków dwunastka rządzi gardłem.
Mickiewicza). „Dwanaście Według kabalistów cechami dwunastki są: uduchowienie,
król Popiel miał córek" słodycz obyczaju albo pociąg płciowy.
(Król-Duch 3,3,98 Sło- W alchemii: liczba podstawowa jako iloczyn liczby czterech
wackiego). Dwunastu ,,pierwiastków" — ognia, wody, powietrza i ziemi — oraz
poemat (1918) Aleksandra liczby trzech zasad: soli, siarki i rtęci.
Błoka: dwunastu DYM
czerwonogwardzi-stów Dym symbolizuje oś świata; gniew (bóstwa);
patroluje zaśnieżone ulice osłonę bóstwa; ofiarę; bezcielesną duszę;
Piotrogro-du. ,,Dwunastu marność, krótkotrwałość życia; okadzenie, zasłonę,
braci, wierząc w sny, zba- ciemność, pomrokę; zniszczenie, ogień, wojnę, karę,
dało mur od marzeń strony" zjadliwość, chorobę, zmęczenie umysłu; głupstwo;
(Dziewczyna l Bolesława przeszkodę, domowe utrapienie; chałupę; próżność, po-
Leśmiana). chlebstwo, pychę, zawiść; obiecanki; ulot
Dwunasta — południe a.
północ (na zegarze).
Tuzin — dwanaście. Tuziny,
tuzinami, na tuziny — w
wielkiej liczbie, dużo, licz-
nie. Tuzinkowy — taki,
jakich jest wielu, pospolity,
przeciętny, mierny.
Wielki tuzin — 12X12= 144.
Piekarski tuzin — trzynaście
bochenków, bułek; piekarze
średniowieczni dodawali
trzynastą sztukę pieczywa
do każdego tuzina, aby nie
pomówiono ich o niedowa-
gę, co grozić mogło
pręgierzem a. torturami.
Dodekafonia — muzyczna
technika dwu-
nastodźwiękowa,
dwunastotonowa, metoda
porządkowania materiału
dźwiękowego oparta na
skali 12-dźwiękowej
równomiernie
temperowanej.
ność, efemeryczność, się o nic. W dym się obrócić — wniwecz; rozwiać się,
przemijanie; nostalgię, przepaść. „Niszczeją jako dym dni moje" (Psalm 101 4). „Dy-
wspomnienia, marzenia; mem są ziemskie stworzenia" {Das Sieges-fest F. Schillera).
poezję; por. Kadzidło. Dym — zawiść, zazdrość. „Dym idzie za najładniejszą"
Dym w wielu mitach unosi (Fragment 4 Arystofane-sa). Gdy plotkarze obsiada dymiący
dusze zmarłych do nieba; piec, dym spływa ku najpiękniejszej; zazdrość jest
wskazuje drogę do nieodstępnym towarzyszem urody.
zbawienia przez ogień. Sprzedawać dym — zwodzić kogoś obiecankami bez
Dym — osłona bóstwa. „A zamiaru ich spełnienia, czynić obietnice bez pokrycia.
wszystka góra Synaj dymiła „Yendere vams fumos" łac. 'sprzedawać próżny dym' (Epi-
się przeto, iż Pan był zstąpił gramy 4,5,7 Marcjalisa).
na nią w ogniu, i Dym — przeciwieństwo mułu (szlamu, iłu), bo muł łączy
występował z niej dym jak z „pierwiastki" ziemię i wodę, a dym — ogień i powietrze.
pieca" (Ex. 19,18). Dym — zmącenie umysłu. Gdy gwiazda „otworzyła studnię
Dym — gniew boży, kara przepaści, wzniósł "ę dym ze studni jak z pieca wielkiego
boża, zło, wojna; (•••). I z dymu studni wyszły szarańcze (...). I dozwolono im,
przeciwieństwo prawdy. aby męczyły ludzi przez pięć miesięcy, a męka ich jak po
„Nieprzyjaciele Pana skorpionie, gdy ukąsi" (Apok. 9,1—5).
zniszczeją jako dym"
(Psalm 36 20),
Dym — domowe utrapienie.
„Trzy rzeczy wyganiają
człowieka z domu: dym (tj.
dymiący piec), woda (tj.
cieknący dach) i zła żona"
(przypisywane królowi Salo-
monowi).
Dym ziemi ojczystej —
nostalgia, tęsknota za
krajem rodzinnym. „On
(Odys) płacze a ona
(Kalipso) (...) czaruje, iżby
zapomniał Itaki. Lecz on
śmierci raczej wygląda i
chciałby zobaczyć bodaj
dym wznoszący się z jego
ziemi" (Odyseja 1,58 i nast.
Homera, tł. J.
Parandowskiego).
Dym — marność,
krótkotrwałość życia;
głupstwo, nic. Dym to
szczery — marność.
Spierać się o dym, łac. de
fumo disceptare, tj. spierać
Słup dymu — oś świata otoczę, niech o młodości pomarzę półsenny" (Beniowski
łącząca ziemię z niebem, 4,473—4 Słowackiego).
ducha z materią. Dym kalu- Dym ojczystej wioski — mały światek zabity deskami. „Myśl
metu, indiańskiej fajki moja cicha, jak moja chata, nad dym ojczystej wioski nie
pokoju, łączy ludzi z naturą i wzlata" (Mafy swatek l—4 Teofila Lenar-towicza).
z niebem. Dym — poezja, poetyczność. „Mieć równo Muzę i Prawdę na
Dym w tradycji pieczy, ni jej przy-kopcić poetyckim dymem, ani się o to nie
chrześcijańskiej — próż- poróżnić z Rzymem" (Eklezjastes, Przedmowa 6—8 S. H.
ność, pycha; sposób na Lubomirskiego). „Poezjami palić trzeba, drzewo bowiem
wypędzanie diabła, podrożało, a te dużo dają dymu, ale za to ciepła mało"
demonów: wykurzanie (Karnawałowy lament poety 7—10 Adama Asnyka). „To
dymem. ciekawe, że co my rozumiemy przez prozę, przetapia się na
Dym — miłość. ,,Miłość, dźwięk, rymy i że potem z tego idą dymy po całej literaturze"
przyjacielu, to dym, co z (Wesele 24, 707—11 S. Wyspiańskiego).
parą westchnień się unosi" Dym kolejowy — daleka podróż (jako lek na zawód miłosny).
(Romeo i Julia 1,1 „Jeżeli chcesz coś sobie zrobić, to kup sobie bilet okrężny i
Szekspira, tł. J. Paszkow- jedź w świat daleki. Nic tak nie łagodzi rany psychicznej jak
skiego). zapach kolejowego dymu" (O człowieku, który się uczył
Dymna chata, kurna chata kłamać Tadeusza Rittnera).
— z ogniskiem a. piecem,
ale bez komina; dym wy-
latuje przez okno, drzwi a.
otwór w dachu.
Dymowe, podymne —
dawn. podatek od każdego
dymu, tj. od chaty, domu
mieszkalnego; podatek
podymny.
Dym — dom wiejski,
zagroda wiejska, chałupa,
gospodarstwo chłopskie.
„Dawał mu folwark pięciu
dymów w dożywocie" {Pan
Tadeusz 6,531
Mickiewicza).
Dym — pochlebstwo.
Przysłowie: Kto w
pochlebnym kocha się
dymie, ten w mgle grubej
osiędzie. „Marny pochwał
dymie!" (Pożegnanie, Do
D.D. 10 Mickiewicza).
Kłęby dymu —
wspomnienia, marzenia.
„Kłębami dymu niechaj się
Dymna zasłona — dym początku, Nowego Roku, poranka, wiosny; związku z na-
wytwarzany sztucznie dla turą; płodności; czystości, nieskażonego stosunku do życia,
osłony obiektów niewinności; niewiedzy, głupoty; spontaniczności,
wojskowych (a. ruchów irracjonalizmu; zapomnienia i wybaczenia; pełni możliwości,
wojsk) przed przyszłości, obietnicy; skarbu; niewdzięczności; zmartwień.
nieprzyjacielem; słowa a. Dziecko — niewinność, stan przedgrzesz-ny, rajski (sprzed
czyny mające przesłonić pokosztowania zakazanego owocu). „Jeśli (...) nie staniecie
prawdziwe intencje, się jako dziatki, nie wejdziecie do królestwa niebieskiego
zamiary, posunięcia. (Ew. wg Mat. 18,3). „Kto nie przyjmie królestwa bożego jak
Nie ma dymu bez ognia — dziecko, nie wejdzie do niego" (Ew. wg Łuk. 18,17). W
nie ma skutku bez ikonografii chrześcijańskiej, zwł. barokowej, dzieci
przyczyny. Przysłowie: wyobrażano często jako aniołki (wł. putti) albo, wg innej
Pospołu te rzeczy chodzą: tradycji, jako karzełki, krasnale, niekiedy w spiczastych
dym za płomieniem, grzech kapturkach-niewidkach (gr. kabiroi, kabei-roi, chtoniczne
za lubieżnym spojrzeniem bóstwa pochodzenia frygij-skiego; miały słynne misteria w
(dotknieniem). Samotra-ce).
Jak w dym — bez wahania, Dziecko — głupota, niewiedza, naiwność i poczciwość.
bez namysłu (bo po chwili „Biada tobie, ziemio, któ
może to już być ogień).
Ani dymu, ani popiołu — ani
znaku, ani śladu.
Pójść (ulecieć) z dymem —
spalić się, spłonąć; zostać
roztrwonionym, zmarnowa-
nym, zmarnotrawionym.
,,Wszystko z nikczemnym
dymem na wiatr leci"
(Fajerwerk z ludzi 32
Adama Naruszewicza).
Puścić z dymem — spalić;
zniszczyć;
zmarnotrawić, roztrwonić.
Dym — zawada,
przeszkoda. Być komuś
dymem w oczach —
wadzić, bruździć, wchodzić
w paradę.
W marzeniu sennym:
niepowodzenie w in-
teresach; (ciemny) troski;
(szary) utrapienie; (słup
dymu) dobry omen; (biały)
drobne kłopoty.
DZIECKO
Dziecko jest symbolem
rej król jest dziecięciem" dwanaście lat znaleźli go w świątyni siedzącego wśród
(Eklezjastes 10, 16). „Gdy nauczycieli (...) A zdumiewali się wszyscy jego rozumem i
bytem dzieckiem, myślałem odpowiedziami" (Ew. wg Łuk. 2,42—47).
jak dziecko, rozumowałem Dziecko-bohater, dziecko-bóstwo w mitach i folklorze,
jak dziecko; ale gdy na urodzone w sposób nienormalny (np. Atena z głowy Zeusa,
męża wyrosłem, Dio-nizos urodzony dwukrotnie: wycięty z zabitej Semele i z
zaniechałem tych dzie- uda Zeusa; bogowie narodzeni z dziewicy, jak walijski Lieu
cinad" (l. List do Kor. 13,11); Liaw Gyffes zrodzony przez dziewiczą boginię Aranrhod,
łac. parafraza z tego zob. Dziewica: Narodziny). Dzieci zagrożone w
zdania: „Sunt pueri pueri, niemowlęctwie, niekiedy bronione przez zwierzęta lub
pueri puerilia traciant" stwory bajeczne: np. Herakles atakowany w kolebce przez
'Dzieci są dziećmi i węże; Zeus jako niemowlę karmiony przez kozę, Romulus i
postępują dziecinnie'. Remus pod opieką wilczycy, Hefajstos kulawy i słaby zrzu-
„Bracia, nie bądźcie dziećmi cony jako dziecko z Olimpu do morza.
w rozumieniu, ale bądźcie Dziecko obrazem przyszłości, ojcem człowieka (ang. „The
dziećmi w złości" (jw. Child is the father of the Mań" z My Heart Leaps Vp 7 Willia-
14,20). „Dopóki dziedzic ma Wordswortha). „Gdy lampa gaśnie (...), kiedy się małe
jest dziecięciem, niczym się dziecko z kołyski uśmiecha, ma sen całego życia" (Godzina
nie różni od niewolnika, myśli 41—43 Słowackiego). „Człowiek jest jak
choć jest panem wszyst-
kiego" (List do Galatów 4,1).
Przysłowie łac.: Ne puero
gladium 'nie dawaj dziecku
miecza'.
Dziecko — irracjonalny
stosunek do spraw życia.
„Cudowny umysł dziecka,
co we wszystkim widzi
straszność i tajemnicę, i
otchłań" (Homo sapiens, W
Malstro-mie 4 Stanisława
Przybyszewskiego).
Mistyczne dziecię poucza
mędrców, wyzwala świat,
sprawuje rządy. ,,Dziecię
narodziło się nam (...) i
spocznie władza na jego
ramieniu i nazwą go:
Cudowny Doradca, Bóg
Mocny, Ojciec Odwieczny,
Książę Pokoju. Potężna
będzie władza i pokój bez
końca na tronie Dawida i w
jego królestwie" (Izajasz 9,5
—6). „Gdy Jezus miał
owa rzeka dzieciństwa" cho-cimska 9,591—2 Wacława Potockiego).
(Dzieje grzechu l Ofiary z dzieci. Przysłowie: Pierwsze dziecko Bogu,
Żeromskiego). „Każdy ma pierwsze cielę księdzu, ij. pierworodny syn na księdza lub
swoje miejsce ulubione w zakonnika, daleki pogłos ofiar z dzieci składanych bóstwom
dzieciństwie. To jest w czasach przedhistorycznych, w starożytności na Bliskim
ojczyzna duszy" Wschodzie i w basenie śródziemnomorskim, w Indiach i Chi-
(Przedwiośnie 1 Nawfoć nach (aż do czasów nowożytnych), w przed-kolumbijskim
Żeromskiego). „Niech blade Meksyku i Peru, u Celtów. Jahwe rozkazuje Mojżeszowi:
uczuć dziecko o przyszłości „Pierworodnego z synów twoich oddasz mnie" (Ex. 22,29).
marzy (...), niechaj Syn pierworodny był ofiarą szczególnie miłą bóstwu, czego
przeczuciem szuka subtelnie zacierane ślady znajdujemy w mitach i legendach
zakrytego świata" (Godzina (ofiara pierworodnego Izaaka nakazana Abrahamowi przez
myśli 32—34 Słowackiego). Boga; dziesiąta plaga spuszczona na Egipcjan: śmierć
,,Dzieckiem w kolebce kto pierworodnych — ofiara wzięta gwałtem od niewiernych). W
łeb urwał Hydrze, ten młody innych mitach ofiary z dzieci usprawiedliwiane są przez
zdusi Centaury" (Oda do późniejsze przekazy przepowiednią wyroczni (a więc idącą
młodości 44—45 Mickie- od zainteresowanego bóstwa), że dziecko, gdy dorośnie,
wicza). Dziecko zabije ojca, aby przejąć władzę. Dziecku-bohaterowi na ogół
przeciwstawiane człowie- udaje się ujść zagładzie, gdy król nakazuje słudze porzucić
kowi staremu, je na pastwę dzikich zwierząt w le
oznaczającemu przeszłość,
który ulega niekiedy jednak
na nowo zdziecinnieniu.
Dziecko — Nowy Rok.
Dziecko w mężczyźnie
(pochłoniętym zabawkami
synka) — powiedzenie
oparte na cytacie z pracy F.
Nietzschego Tako rzecze
Zaralustra: „W prawdziwym
mężczyźnie jest dziecko
ukryte".
Dziecko — skarb. „To są
moje skarby!" — rzekła
Kornelia, matka Grakchów,
ukazując swe dzieci
odwiedzającej ją damie,
która pyszniła się swymi
klejnotami. Dziecko
bogactwem biedaka,
koroną człowieka. „Niech
kto każe na skarby, na
sługi, na mury; każ ty na
swe dzieci: to skarby, to
ludzie, to baszty!" (Wojna
sie lub w górach (Edyp, przemiana duchowa; (piękne) zadowolenie;
Parys, Miletos, Neleus i (chore) kłopoty sercowe; (karane) niesprawiedliwość;
Pelias), a pasterz je ratuje; (brzydkie) przekora.
albo noworodki porzucane W alchemii: dziecko, zwłaszcza w koronie i stroju
są w koszyku lub skrzyni na królewskim, symbolizuje kamień filozoficzny, mistyczne
wodzie (Perseusz, Romulus utożsamienie wieczności i bóstwa wewnętrznego.
i Remus, Vainamóinen z Wylewać dziecko z kąpielą, tj. wylewać z balijki wodę
fińskiej Kalewali, mao-ryjski wyrzucając zarazem kąpiące się dziecko, przen. odrzucić
bohater Massi). Inni władcy złe wraz z dobrym, zbyt pochopnie potępiać w czambuł,
zagrożeni przez nieznane ryczałtem, hurtem; zaświadczone już u Lutra (l 541): „Mań
dziecko każą zabić soi das kindt nicht mit dem Bad ausgiessen" (nm. 'nie nale-
wszystkie noworodki ży...').
urodzone w określonym Dzieci Wdowy. „Do mnie, dzieci Wdowy! (Popioły 3,
czasie, np. żydowskie: Sandomierz Żeromskiego) hasło wolnomularskie, którym
matka porzuca Mojżesza w książę Gin-tułt wzywa Rafała Olbromskiego do pomocy w
koszyku na Nilu, rodzice obronie kościoła św. Jakuba przed działami generała
uciekają z Jezusem do Sokolnickiego. Wdowa ma prawdopodobnie oznaczać Izydę
Egiptu. lub matkę Hirama, fenickiego króla Tyru (969—936 p.n.e.,
Dziecko powodem który pomagał królowi
zmartwień i trosk.
Przysłowie: Małe dzieci —
mały kłopot, duże dzieci —
duży kłopot. Małe dzieci nie
dają spać, duże nie dają
żyć. Małe dzieci piszczą —
duże niszczą. Małe dzieci
— ból głowy, duże dzieci —
ból serca. Enfant terrible fr.
dosi. 'okropne dziecko',
wprawiające w kłopot
rodziców przez zdradzanie
domowych tajemnic.
Dziecko symbolizujące
niewdzięczność, częste w
folklorze europejskim.
Przysłowia:
Dziatki podrosły, chatkę
rozniosły. Kto pieści dzieci
za młodu, ten w starości bę-
dzie na nie płakał. Lepiej
dzieciom dać niż od dzieci
brać. Miłość dziecka —
woda w koszyku (hiszp.).
W marzeniu sennym:
ważna i korzystna
Salomonowi przy budowie duszy, mózgu, serca, nerek, woreczka żółciowego, śledzio-
świątyni jerozolimskiej), ny, wątroby, fallusa, macicy.
wdowę z plemienia Naftali W Babilonii dziesięć dni uroczystości wiosennych.
(3. Ks. Król. 7,14). Dziesięć pokoleń północnych Izraela, które ok. 929 p.n.e.
DZIESIĘĆ oderwały się od Judy pod wodzą Jeroboama I, wytępione a.
Dziesięć jest symbolem uprowadzone w 721 p.n.e. przez króla asyryjskiego Sargona
nieskończoności; do- II.
skonałości; początku; Dziesiątka w Biblii oznacza często liczbę zamkniętej całości,
boskości; proroctwa, np. dziesięcioro przykazań, dziesięć plag egipskich; jeśli by
przyszłości; fortuny; woli, się w Sodomie znalazło dziesięciu sprawiedliwych, Pan nie
siły, energii; panowania, zatraciłby miasta (Gen. 18,32).
bogactwa, przywództwa; Dziesięciu patriarchów biblijnych przed Potopem: Adam,
oryginalności, pionierstwa; Set, Enos; Kajnan, Ma-laleel, Jared; Henoch, Matuzalem,
pewności siebie; wznie- Lamech;
sienia i upadku; męskości, Noe(/. Ks. Kronik 1,1—4).
honoru męskiego; ,,A dziesięć rogów, które widziałeś, to dziesięciu królów"
połączenia obu płci; dłoni, (Apok. 17,12). Dziesięć panien — pięć mądrych i pięć
stóp. głupich (Ew. wg Mat. 25,1,13). Przypowieść o dziesięciu
Dziesięć — święta liczba i minach i dziesięciu sługach (Ew. wg Łuk. 19, 11—27).
symbol całkowitości, Oczyszczenie dziesięciu trędowatych (Ew. wg Łuk. 17,11—
dualizmu życia i śmierci, 19). Bestia o 10 rogach w widzeniu Daniela (7,7) i w
prawdop. dlatego, że jest
sumą palców obu rąk, obu
nóg i sumą czterech
pierwszych liczb (1+2+3+4,
pitagorejski tetraktys), a w
systemie dziesiętnym
nawrót do jedności na
wyższym szczeblu,
rozpoczynający nową serię.
Dla pitagorejczyków liczba
najświętsza, liczba
tworzenia uniwersalnego,
na którą przysięgali, w
której doszukiwali się źródła
i korzenia przedwiecznej
Natury, przedstawiana jako
10 kropek ustawionych w
kształt trójkąta,
wyobrażającego początek i
koniec; narodzenie, rozwój i
śmierć;
cuda świata;
nieograniczoną ekspansję.
W ciele ludzkim emblemat
Apokalipsie (12,3; 13,1; Jom Kippur (10 tiszri) oraz dni między tymi świętami.
17,4). Dziesięć dni ucisku w Kanon dziesięciu mówców attyckich:
ciemnicy (dokąd wrzuci Antyfon, Andokides, Lizjasz, Izajos, Ajschi-nes, Hyperreides,
smyrneń-czyków diabeł) w Izokrates, Likurg z Aten, Demostenes i Deinarchos.
Apokalipsie (2,10). Dziesięć cnót buddyjskich: miłosierdzie, roztropność,
Cyfra 10 — (niekiedy) energia, równowaga ducha, dobre sprawowanie,
małżeństwo a. obojnactwo: inteligencja, stanowczość, siła, koncentracja w medytacji,
męska, falliczna jedynka używanie właściwych środków.
świata widzialnego i żeńskie Rada dziesięciu — tajny trybunał dawnej republiki
zero nieskończoności. weneckiej, o nieograniczonych kompetencjach, zał. w 1310,
Dziesięć sefirot hebr. 'liczba' później rozszerzony do 17 osób, zlikwidowany w 1797.
(l.pój. se-fira) w Dziesięcina — dawny podatek na rzecz Kościoła (rzadziej
kabalistycznych państwa a. szlachty) wynoszący dziesiątą część zbiorów.
rozważaniach ezo- „Dziesięcin twoich (...) oddać nie omieszkasz" mówi Pan
terycznego mistycyzmu (Ex. 22,29). „Co on nam w kazanie powie: iż gdy wydam
żyd., 10 emanacji a. sił, dziesięcinę, bych był nagorszy, nie zginę" (Krótka roz-
przez które miał się Stwórca prawa... 52—4 Mikołaja Reja).
objawić z En Sof Dziesiąta muza — kinematografia; od czasów antycznych
(Nieskończoności, Niezna- przydomek utalentowanych pań, np. poetki gr. Safony.
nego Boga), przez które stał
się poznawalny. Sefirot
niekiedy wyobrażano sobie
jako gałęzie drzewa
kosmicznego, niekiedy zaś
jako części ciała
ontologicznego człowieka
Adama (Kadmona),
mikrokosmo-su. Sefirot,
zwane też koronami,
atrybutami, zasadami i
krokami, są to: Keter'elion
'najwyższa korona', Gewura
'potęga', Tifferet 'piękno',
Bina 'inteligencja', Hesed
'miłość', Hochma 'mądrość',
Netzah 'wieczność', Hod
'majestat', Jesod
'podwalina' i Malchut
'królewskość'. Malchut
symbolizować miał lud
Izraela.
Dziesięć dni pokuty u
Żydów: początek roku
religijnego; trzy święte dni:
Rosz Haszana (l i 2 tiszri) i
Dziesięć — to niewiele. sprawiedliwość; męczeństwo;
Dziesięć dni, które obietnicę, przyrzeczenie; początek, jutrzenkę, wiosnę; pole
wstrząsnęły światem — (orne); krajobraz.
Wielka Rewolucja Dziewica-matka — ideał, boska mądrość, czystość,
Październikowa, tytuł dobrobyt, szczęśliwy początek, miłość; żeńska zasada w
reportażu Johna Reeda przyrodzie. Jutrzenka, której dziewictwo odnawia się
(1887—1920), pisarza każdego ranka; bogini Księżyca, która staje się dziewicą na
amer., współ-założyciela każdym nowiu; bogini Słońca i Ziemi, której dziewictwo
Partii Komunistycznej USA. powraca na wiosnę. Bogini niepokalanie poczęta a.
Dziesięcioma palcami coś samozro-dzona, egipska Izyda, babilońska Isztar, Atena,
zdobyć — bez kapitału, która wyskoczyła z głowy Zeusa;
własną pracą, ich zwykłe określenia to królowa niebios, królowa świata,
samodzielnie, zaczynając matka bogów, niebiańska dziewica; bywają przedmiotem
od zera. czci jako opiekunki dziewic, matek, małżeństwa, porodu,
Dziesięć to wiele. „Oto już sprawczynie płodności. Ich częste atrybuty to sierp
10 razy znieważacie mnie" Księżyca, otwarta dłoń, przedmioty owalne i wklęsłe, jak
(Hiob 19,3). Za dziesięciu miski, kubki, łodzie, statki. Poświęcane im zwierzęta to
pracować (jeść) — dużo. zwykle krowa (Indie, Egipt), maciora (Grecja), wilczyca
Dziesięć razy (lepiej, więcej, (Rzym).
gorzej itd.) — o wiele.
,,»Dziesięć mil niczego", jak
mówią Niemcy (...), jakieś
pierwociny krajobrazu z ca-
łym ubóstwem pomysłów i
linii", o krajobrazie polskim
(Bez dogmatu 1 H. Sien-
kiewicza).
Liczba dziesięć przez
mistyków zwana Ręką
Boga, o naturze słonecznej,
nieskończonej, duchowej.
W astrologii: gwiazdozbiór i
znak zodiaku Koziorożec,
wpływa na inteligencję,
życie, potęgę, tworzy
charakter refleksyjny.
DZIEWICA (Panna)
Dziewica symbolizuje
niewinność, czystość,
panieństwo; łagodność,
wdzięk; strach, sa-
molubstwo, nie
urzeczywistnione
możliwości;
ideał, mądrość,
Narodziny z dziewicy atrybuty:
(partenogeneza). Bogowie, salamandra, jednorożec, ciasny pas; niewinność — słoń,
bóstwa, bohaterowie pantera; czystość — biała lilia, baranek, gołębica, gwiazda.
narodzeni z dziewicy Panny mądre i panny głupie — przypowieść ewangeliczna: z
występują w wielu orszaku dziesięciu dziewcząt, które towarzyszyć miały mło-
rozpowszechnionych dej parze do domu, pięć zapomniało wziąć oliwy do swoich
mitach. Są to przeważnie lamp, a gdy poszły ją kupić, spóźniły się na wesele i zastały
bohaterowie słoneczni i drzwi zamknięte. Wołały więc: „Panie! Panie! otwórz nam.
bóstwa płodności i uro- On zaś, odpowiadając, rzekł:
dzaju. Zob. Dziecko Zaprawdę, powiadam wam, nie znam was" (Ew. wg Mat. 25,
(Bohater, bóstwo). l—12). Dziewczęta oznaczać mogą rok złożony z dziesięciu
Panna (Virgd) — miesięcy, pięciu letnich i pięciu zimowych;
gwiazdozbiór równikowy, w pan młody (Słońce) nie chce wpuścić ciemnych, zimowych
Polsce widzialny wiosną i miesięcy. Przypowieść może też oznaczać paruzję: Chrystus
latem, znak zodiaku; jest narzeczonym, a panny — zbiorowo — symboliczną
emblemat — dziewczyna z narzeczoną, przedstawiającą ogół wiernych, dla których
dzbanem a. z liściem wejście do Królestwa Niebieskiego jest już to otwarte, już to
palmy; niebiański aspekt zamknięte.
bogini płodności, dziewicy- „Dziewictwo czeka specjalna nagroda na tamtym świecie"
matki, np. Demeter- (O świętym dziewictwie św. Augustyna). Przysłowie łac.:
Persefony, Erigony, córki Connu-
łka-riosa i wielu innych.
,,Pierwiastek" — ziemia,
„planeta" — Merkury,
symbol — tarcza Dawida.
Liczba — sześć; ogień i wo-
da, hermafrodytyzm,
narodziny boga a. półboga,
żniwa, praca, zręczność
rąk, dro-biazgowość. Panna
jest patronką krytyków i
rzemieślników (zwł.
zegarmistrzów szwaj-
carskich).
Dziewica — Sprawiedliwość
(łac. lusti-tia), która
porzuciła Ziemię zrażona
zbrodniami ludzi, Astrea.
„lam redit et virgo, redeunt
Satwnia regna" tac. 'Już
Dziewica powraca, powraca
królestwo Saturna' (Bukoliki,
ekloga 4,6 Wergiliusza, tł.
Z. Abra-mowiczówny),
Dziewictwo Matki Boskiej —
bium mundum. sed Portera) — o dziewicy.
virginilas paradisum ,,Utrata dziewictwa jest bogactwem narodowym, bo nie
complet 'małżeństwo urodzi się dziewica bez straconego uprzednio dziewictwa"
zapełnia świat, ale dzie- (Wszystko dobre, co kończy się dobrze 1,1 Szekspira. tł. L.
wictwo — Raj'. UIricha).
Próba dziewictwa niewiast Dziewica — strach. „Mniej dzielny niż dziewica w nocy"
(ale także i mężczyzn) (Troilus i Kresyda .1,1 Szekspira).
polegać miała, wg legend, Maiden speech ang. 'pierwsze (dosf. dziewicze)
na zamykaniu z jadowitymi przemówienie' członka Izby Gmin a. Izby Lordów.
wężami, wrzucaniu do Dziewiczy wieczór — przyjęcie urządzone dla koleżanek
jaskini smoków, lwów, na przez pannę młodą w przeddzień ślubu, gdy zwłaszcza
przywiązywaniu do drzewa dawniej na wsi. splatały jej wianek i stroiły rózgę weselną.
w lesie, gdzie przebywają Morowa dziewica — dawn. legendarne uosobienie moru.
jednorożce lub słonie. zarazy. „Kiedy zaraza Litwę ma uderzyć (...) nieraz na
Przebycie tych prób zdrowo pustych smętarzach i błoniach staje widomie morowa
dowodzić miało, że dziewi- dziewica" (Konrad Wallenrod 4,151.154—5 Mickiewicza).
ctwo jest nienaruszone. Panna i dziewica — to nie to samo (przysłowie).
Jedenaście tysięcy dziewic
— męczeństwo
zwielokrotnione, urastające
do bajecznych rozmiarów;
towarzyszki dziewicy i
męczennicy, legendarnej
św. Urszuli, która miała
wraz z nimi ponieść śmierć
za wiarę.
Dziewicze miasto — nigdy
jeszcze nie zdobyte przez
nieprzyjaciela. Edynburg,
od legendy, która głosi, że
król Piktów wysłał tam
swoje córki, aby
bezpiecznie przetrwały
wojnę domową.
Dziewica Orleańska, fr. La
Pucetle 'dziewica' —
Joanna d'Arc, (ok. 1412—
1431), fr. święta i bohaterka
narodowa.
Dziewiczy wianek —
dziewictwo (symbo-li/owałje
dawn. wianek ruciany).
,,Piękna wieża bez
dzwonów" (Dwie złośnice z
Abinglonu 3 Henry'ego
Dziewiczy las — puszcza przeczucia, odrodzenia, duchowości, podróży; reprezen-
pierwotna, nietknięta ręką towała niezmienną prawdę, gdyż pomnożona odtwarza się
lud/ką. stale: 9X2=18, 1+8=9;
,,Żelazna dziewica" zob. 9X3 = 27, 2+7 = 9 itd. Abraham miał 99 lat, gdy ukazał mu
Żelazo. W marzeniu się Bóg (Gen. 17,1).
sennym: szczęście. Dziewięć liczbą rytualną w mit. gr.: miara czasu ciąży (9
DZIEWIĘĆ miesięcy), stąd misteria eleuzyńskie na cześć Demeter
Dziewiątka symbolizuje trwały 9 dni;
całkowitość; prawdę; okres spełnienia trudnego dzieła, poszukiwań uwieńczonych
czarnoksięstwo; morze; powodzeniem itd.. np. Demeter przez 9 dni przebiega świat
Księżyc; męskość; w poszukiwaniu porwanej córki Kory; Leto odbywa bolesny
macierzyństwo; sztukę; poród Apollina i Artemidy na Ortygii przez 9 dni i nocy; arka
doskonałość — jako Deuka-liona pływała w czasie Potopu przez 9 dni, aż osiadła
potrójna trójka, symbol na szczycie Parnasu; Hydra miała 9 głów; 60
sumy trzech światów: dziewięcioletnich nimf-okea-nid, córek Okeanosa, poszło na
nieba, ziemi i piekła. służbę do Artemidy-Diany.
Liczba zwana przez Dziewięć muz staroż. Grecji (ich liczba i- nazwy są dziełem
mistyków metafizyczną, Hezjoda), córek Zeusa i Mnemosyne (bogini pamięci),
szczęśliwa liczba rządząca poczętych w dziewięć nocy miłosnych, boginek poezji,
sztukami pięknymi, literatury, muzyki, a później też astronomii, filozofii i
równoważąca elementy wszelkich intelektualnych i arty
duchowe i materialne,
synteza wszystkich barw,
obiecująca osiągnięcie celu
istnienia.
Cytra 9, jako ostatnia z
szeregu, reprezentuje
koniec i początek, ideę
rodzenia się na nowo,
przeobrażenia i rozwoju, a
zarazem śmierci, końca
cyklu.
Hebrajskie amen,
wyrażające w religijnych
tekstach potwierdzenie,
zgodę, używane w
modlitwach przez Żydów
prawdop. od IV w. p.n.e.,
przejęte przez chrześcijan
w II w. (później przez
islam); wyraz ten po gr. ma
wartość liczbową 99 (a — l,
m — 40, e — 8, n — 50).
Dla staroż. Żydów
dziewiątka była liczbą
stycznych aspiracji. Wg „Większa radość w niebie z jednego grzesznika, który się
Teogonii Hezjoda 9 dni i opamięta, niż z dziewięćdziesięciu dziewięciu
nocy drogi oddziela niebo sprawiedliwych" (Ew. wg Łuk. 15,7).
od ziemi: tyle czasu spadało Dziewięć grzechów cudzych (w chrześcijaństwie): radzić do
brązowe kowadło z nieba grzechu, kazać grzeszyć, zezwalać na grzech, pobudzać do
na ziemię i tyleż czasu grzechu, pochwalać grzech, milczeć na grzech, nie karać
spadać by musiało z ziemi grzechu, pomagać w grzechu, uniewinniać grzech cudzy.
do Tartaru. Karą bogów Nowenna (od łac. novem 'dziewięć') — nabożeństwo
olimpijskich za trwające dziewięć dni przed uroczystością a. świętem
wiarołomstwo była banicja z Kościoła kat.
Olimpu na dziewięć lat. Piekło chrześcijańskie ma dziewięć bram (Raj utracony
Sabinowie i Etruskowie 2,645 Miltona): trzy spiżowe, trzy żelazne, trzy kamienne.
mieli po dziewięciu gł. Hierarchia piekielna liczy dziewięć stopni na wzór dziewięciu
bogów. Styks opływał chórów anielskich. W Boskiej Komedii Dantego piekło ma
Hades dziewięcioma dziewięć kręgów. Jest też dziewięć koncentrycznych nieb
zakrętami. siedmiu „planet", gwiazd stałych i pri-mum mobile, a poza
Platon zmarł w wieku 81 lat, nimi świetliste Empi-reum. Dziewięć jest liczbą Beatrycze,
osiągnąwszy, wg przybyłych ona zaś — symbolem miłości.
do Aten magów, nąjdosko- Dziewięć dziewic — kapłanek wyroczni galijskiej.
nals/y wiek: 9x9; złożyli
więc zmarłemu ofiarę (List
58 par. 31 Seneki).
W okresie rzymskich
Lemuriów (9,11,13 maja),
świąt poświęconych
duchom zmarłych, ojciec
rodziny wychodził nocą
boso z domu i, nie
odwracając głowy, rzucał za
siebie ziarna grochu a.
bobu, mówiąc 9 razy:
„Przez ten groch (bób)
wykupuję siebie i swoich"
(od obecności i zawiści
błąkających się widm
zmarłych).
„Nonumaue premalur in
annum" łac. 'zatrzymaj
(swój utwór) aż do
dziewiątego roku (w biurku)'
(Sztuka poetycka 388 Ho-
racego).
Dziewięć chórów anielskich
— zob. Trzy (hierarchie
anielskie).
Według muzułmanów (Metamorfozy 14,58 Owidiusza, tł. B. Kicińskiego).
dziewięć, jako liczba W folklorze kot ma dziesięć żywotów;
otworów ciała ludzkiego, ale kot o dziewięciu ogonach to dyscyplina o dziewięciu
jest symbolem kontaktu rzemieniach.
człowieka ze światem ze- IX Symfonia. Napisanie dziewiątej symfonii ma jakoby grozić
wnętrznym. Różaniec kompozytorowi śmiercią; przykłady: Beethoven, Schubert,
islamski ma 99 pereł, a Dvorak, Bruckner (który wprawdzie skomponował 11
Allach — 99 nazw. symfonii, ale pierwszej nie numerował, drugiej dał numer
Dziewiątka, czyli zero, a „dziewiątej" nie mógł dokończyć).
Bohaterowie świata (wg Dziewięć punktów prawnych — dziewięć pomyślnych
przedmowy Caxtona do okoliczności, z których można skorzystać w sprawie sądowej
Morte Darthur): z braku autentycznej racji: l) dużo pieniędzy, 2) dużo
trzej poganie, trzej żydzi, cierpliwości, 3) dobra sprawa, 4) dobry prokurator, 5) dobry
trzej chrześcijanie: Hektor, adwokat, 6) dobry świadek, 7) dobrzy przysięgli, 8) dobry
Aleksander Wielki i Juliusz sędzia, 9) łut szczęścia.
Cezar; Jozue, Dawid i Juda Dzierżawa wieczysta — na 99 lat.
Machabeusz; Dziewiąta fala (morska) — wg tradycji największa i
król Artur, Karol Wielki i najsilniejsza.
Godfryd-z Bouil-lon. Dziewiąta woda po kisielu — daleki krewny a. krewna.
Według mitu skand, strażnik Stara dziewiątka — starucha; podstarzała jejmość.
bogów u wrót Asgardu,
Heimdall, który widział na
odległość stu mil, słyszał jak
rośnie trawa i wełna,
potrzebował mniej snu niż
mysi-królik, był zrodzony
przez dziewięć matek.
W Chinach
dziewięciopiętrowa pagoda
jest emblematem nieba.
Trzy po trzy mówić — byle
co, bez sensu; od
niezrozumiałych formuł
magicznych powtarzanych
po trzykroć: „Trzykroć tak i
trzykroć wspak, trzykroć
jeszcze do dziewięciu: pst!
— już po zaklęciu!" (Cza-
rownice w Makbecie 1,3
Szekspira, tł. J. Pasz-
kowskiego). „(Circe)
czarodziejskimi usty
trzykroć dziewięć razy
szepcząc, niezrozumiałe
wymawia wyrazy"
W astrologii: gwiazdozbiór i pustoszycie! winnic, symbolem wrogów Izraela. Prośba o
znak zodiaku Strzelec; odnowienie winnicy bożej: „Zrył ją dzik z lasu, a odyniec
planeta Neptun, tajemne spasł ją" (Psalm 79 14).
siły ukryte w człowieku; Dzik — indoeurop. symbol autorytetu duchowego: samotnik
równowaga między duchem w puszczy, a przeto rodzaj bramina, pustelnika, druida; żywi
i materią. się żołędziami świętego drzewa dębu i truflami, o których
W charakterologii: prawość, sądzono, że rodzą się od uderzenia pioruna; przeciwieństwo
dobrotliwość, solidność, niedźwiedzia jako wcielenia doczesności.
skłonności artystyczne. Dzik — Słońce, ogień. Ostra, najeżona, stercząca szczecina
Dziewiątka trefl — karta wyobraża płomienie a. promienie słoneczne. Bogowie
pechowa, zwłaszcza w Słońca pojawiają się w postaci dzika, np. Apollo. W
Szkocji. hierarchii zwierząt dzik znajduje się między lwem i smokiem.
DZIK Dzik atrybutem Aresa, Artemidy, Her-mesa, Posejdona;
Dzik symbolizuje Słońce, jedno z wcieleń hinduskiego boga Wisznu.
ogień; zimę; noc; Dzik — Księżyc, zwierzę księżycowe. Księżycowa Artemida
Księżyc; Arktykę; zesłała potwornego dzika na Etolię, krainę króla Kalidonu,
październik; polowanie; Ojneusa, który nie złożył bogini należnych ofiar; ów
zmysłowość, rozwiązłość, kalidoński dzik wyobrażać mógł
fallusa, płodność, rośniecie;
uwiąd; zniszczenie,
zabójstwo, sa-
mozniszczenie, śmierć; siłę
pierwotną, potęgę, odwagę;
porywczość, gniew, gwał-
towność, nieumiarkowanie,
brutalność, wulgarność;
żarłoczność; grzech; diabła;
autorytet duchowy,
czystość, uczciwość, wol-
ność.
Nazwy dzika: w l. roku życia
— warchlak, pasiak; w 2.
roku — przelatek; w 3. —
wycinek; od 4. roku —
(samiec) odyniec, (samica)
locha, samura.
Kły dolne — szable, górne
— fajki.
Dzik — babilońsko-
akkadyjski posłaniec
bogów; jego mięso było w
pewne dni objęte zakazem
spożycia; stąd, być może,
żydowskie tabu w stosunku
do wieprzowiny. Dzik,
głód, suszę, zimno itd. Dziki lasów".
były zwierzętami ofiarnymi Dzik — czystość, uczciwość. Przysięgano nad cielskiem
Artemidy (Diany). ofiarnego dzika. „"Jeśli przysięgam kłamliwie, niech nie
Dzik w staroż. — siła poskąpią mi bogi wszelkich dopustów zsyłanych za grzech
pierwotna. Wypadłszy ze fałszywego świadectwa!" rzekł Aga-memnon i gardziel
swego barłogu w kniei dzik odyńca okrutnie ciął spiżem" (Iliada 19,266—8 Homera, tł.
rwie naprzód i orze ziemię Ignacego Wieniewskiego).
jak dziób okrętu morze; Dzik w chrześcijaństwie — grzech, nieumiarkowanie,
najdawniejsze dzioby żarłoczność, gniew; diabeł.
okrętowe zdobiono Dzik — rozrost. Ryjący ziemię dzik wiosenny, niszczący
wyobrażeniam łba a. ryja chwasty.
dzika. Dzik — więdnięcie. Niszczący plony dzik jesienny.
Dzik — siła, odwaga. Dzik — październik (sezon polowania na dziki); jesień;
Osaczony dzik groźniejszy śmierć.
od niedźwiedzia. Dzik — płodność; mit. skand. Freyr jako bóg płodności i
Przysłowie: obfitości, związany był z dzikiem i koniem, pradawnymi
Gdy idziesz na symbolami płodności. Karły zrobiły mu złotego dzika
niedźwiedzia — gotuj łoże, nazwanego Gullinbursti ('złotoszcze-ciniasty'), który świecił
gdy na dzika — gotuj mary w ciemnościach (zob. wyżej Dzik — Słońce) i mógł prze-
(niedźwiedź może cię ścignąć najbystrzejszego rumaka. Zwierzę falliczne (jakoby
poranić, dzik — zabić). W z uwagi na kształt).
mitach dzik jako nasłana Dzik — zima, śmierć. Niszczyciel plonów i zabójca
przez bogów siła bohaterów słonecznych. Zimowe zwierzę ofiarne dla bogów
pustosząca kraj, przyczyna płodno
śmierci (bądź też
eufemiczne określenie
zgonu) Ozyrysa, Adonisa,
Zeusa kreteńskiego,
Ankajosa, Karmanora z
Lidii, bohatera irl.
Diarmuida. Locha o
szablach w kształcie
półksiężyców, zabijająca
bohatera słonecznego, re-
prezentować może boginię
świata podziemnego
starszą od Persefony.
Według dawnych wierzeń
myśliwskich spożycie mięsa
dzika może udzielać jego
siły i nieustra-szoności.
Polegli w boju bohaterowie
skand. raczyli się na
ucztach w Walhalli mięsem
dzika Andhrimnira, „rycerza
ści. Zimowy znak zodiaku: wolność; potęga; brutalność.
Ryby. W okresie przesilenia W marzeniu sennym: potężni wrogowie.
zimowego Skandynawowie DZWON
składali Freyrowi ofiarę z Dzwon symbolizuje dźwięk, muzykę, harmonię; alarm,
łba dzika; stąd ang. obyczaj trwogę; czas; głos Boga, wezwanie, ostrzeżenie, kazanie;
podawania łba dzika z jabł- modlitwę;
kiem w pysku, chrzest; odstraszanie, egzorcyzm; żałobę, pogrzeb, klątwę,
przyozdobionego rozmary- posłuszeństwo; wolność;
nem i liśćmi bobkowymi na radość; raj; zdrowie; dwupłciowość; dziewictwo; morze,
stół w czasie Bożego wodę; pustkę wewnętrzną;
Narodzenia. Nad łbem koniec.
dzika składano przysięgę Dzwony kute, nitowane, są starsze od odlewanych, które
wierności i hołd księciu a. pojawiły się w epoce brązu. W Chinach były w
królowi. powszechnym użyciu już w II tysiącleciu p.n.e. Staroż.
Dzik — atrybut uosobienia cywilizacje Japonii, Indii i Środkowego Wschodu używały
Rozpusty (łac. Luxuria, dzwonów najróżniejszych rodzajów. Od VII w. p.n.e. Grecy i
Libido, Yoluplas). „Dzik nie- Etruskowie używali małych dzwonków, które przejęli od
miecki, żołędzia syty, tylko irańskich ludów jeździeckich, którym dzwonki z brązu o
'Och!' zakrzyknął i wskoczył sercach z żelaza służyły jako talizmany obronne, zwy
zaraz, nie znalazł oporu"
(Cymbelin 2,5 Szekspira, tł.
L. UIricha). W plastyce
przedstawiany jako
przeciwnik dziewicy
Czystości jadącej na
jednorożcu.
Dzik — Arktyka.
Hyperboreje; bór, knieja.
Czarny dzik — zgnilizna;
zima; noc; egip. bóg Set.
Biały dzik — godło
Ryszarda III, ostatniego
króla dynastii York. Znak
obecnego cyklu (kalpa) w
kosmologii indyjskiej.
Łeb dzika — gościnność;
używany jako znak oberży;
w śrdw. należał się władcy
(królowi, seniorowi).
Kły dzika (szable) —
nieśmiertelność;
śmierć; półksiężyc.
W heraldyce: rycerz
walczący do upadłego;
rycerz w pełnej zbroi;
kle zawieszane na ogłowiu Szafu-zie (płn. Szwajcaria), wzięty przez Friedri-cha
końskim, ale także Schillera jako motto Pieśni o dzwonie (1800).
spotykane często w Dzwon — głośne i natarczywe kazanie, wezwanie do
grobach. modłów.
Dzwon — zasada męska i Dzwon — odstraszanie demonów, złych duchów, czarów,
żeńska, dwupłciowość, uroków, zarazy; emblemat św. Antoniego Wielkiego, który
płodność; męskość od dzwonieniem wyganiał diabły ukrywające się w ruinach
strony zewn., żeńskość od świątyń pogańskich.
wewn. (podobnie jak róg). Dzwonki — amulety, umieszczane na pojazdach,
Rączka i serce dzwonu to zwierzętach, budynkach, miały odpędzać demony,
symbole męskie. unieważniać klątwy, likwidować skutki czarów. Magią
Dzwonkami zdobiono obronną dzwonków posługiwało się chrześcijaństwo we
wyobrażenia fallusa w wczesnym śrdw., zwłaszcza w związku z chorobą i śmiercią.
czasie falloforiów, w Dzwonek magiczny służył do wywoływania dusz zmarłych;
ceremonialnych procesjach odlewano go ze stopu ołowiu, cyny, żelaza, złota, miedzi i
urodzaju i płodności. rtęci; umieszczano na nim nazwy siedmiu duchów
Dzwonek — dziewictwo. U planetarnych. JHWH (tetragram) i imię Jezus.
staroż. Żydów atrybut Dzwon — chrzest. Dzwony chrzcielne wspomniano już w
dziewictwa noszony przez kapitularzach Karola Wielkiego w 789 r.
panny.
Dzwon w chrześcijaństwie
— raj, głos Boga;
zaznaczanie określonych
punktów rytuału, wezwanie
do modlitwy, wybijanie
godzin, wzywanie do
posłuszeństwa przy-
kazaniom boskim,
ostrzeżenie, radość, żałoba,
obwieszczanie świąt,
ważnych wydarzeń, jak
urodziny następcy tronu,
zawarcie pokoju. Dzwony
do wież kościelnych
wprowadzić miał św. Paulin
z Noli (Włochy) od 409;
rozpowszechniły się od ok.
800, od XIII w. zaczęły
otrzymywać imiona, napisy i
ornamenty. „Vivos voco,
mortuos plango, fulgura
frango" łac. 'żywych zwo-
łuję, zmarłych opłakuję,
gromy kruszę' — napis na
wielkim dzwonie katedry w
Dzwon — meteorologia. Dzwon — żałoba, pogrzeb, śmierć. Głos dzwonów
Dzwony miały sprowadzać pogrzebowych miał odpędzać złe duchy od dusz
deszcz, rozpędzać chmury wychodzących z ciała, a w Kościele kat. do dziś ma
burzowe, odganiać pioruny, wskazywać drogę duszom zmarłych. „Nie dowiaduj się
huragany, gasić pożary nigdy komu bije dzwon, (bo zawsze) tobie bije" (Modlitwy w
powstałe od pioruna. nagłych potrzebach 17 Johna Donnę; 1624). ,,A grają im
Poświęconym dzwonkiem dzwony żałobne" (Kazimierz Wielki 83,700—1 S.
loretańskim dzwoniono w Wyspiańskiego).
czasie burzy, aby skierować Dzwon — czas. Dawniej dzwoniono w czasie pogrzebu
pioruny w inne strony. tylekroć, ile lat żył nieboszczyk. Dzwon okrętowy wyznacza
Dzwon — rozmowa z początek nowej wachty i koniec starej.
bóstwem w sposób Dzwon — koniec. „Tak to na świecie wszystko los zwykł
bezpośredni, w cesarskich kończyć dzwonem" (Pan Tadeusz 3,663 Mickiewicza).
Chinach i w Rosji. Dlatego Przysłowie:
starano się tam odlewać Wszystko z dźwiękiem dzwonowym przemija.
dzwony najdonośniejsze, a Dzwonić na kazanie — zachęcać do zrobienia czegoś,
więc największe (np. nawoływać do czegoś. Przysłowie: I jam dzwonił na to
największy na świecie Car kazanie.
Kołokoł na Kremlu). Dzwon — woda, morze. Wg legend odzywają się niekiedy
Dzwon — sklepienie dzwony kościołów zatopionych miast.
niebieskie (które dzwon
naśladuje swoim kształtem).
Dzwonek — egzorcyzm.
Egzorcyści dzwonili
dzwonkami trzymanymi w
ręku a. przymocowanymi do
ubioru. Na brzegach szaty
arcykapłana Aarona wisiały
na przemian dzwonki i
jabłuszka granatu —
odstraszanie demonów i
płodność (Ex. 28,34). Na
kapie Lanfranka,
arcybiskupa Canterbury w
XI w., wisiało 51 dzwonków.
Dzwon, księga i świeca —
anatema, wielka klątwa
kość. wprowadzona w VIII
w.:
po przeczytaniu wyroku
ksiądz dzwoni w dzwon,
zamyka księgę i gasi
świecę, co wyłącza
ukaranego ze społeczności
kościelnej.
Dzwon kościelny — obłuda. dzwon" (Hymn 5 Słowackiego).
Przysłowie: Dzwon — naród. „I cały naród stał się wielkim dzwonem,
Dzwon do kościoła ludzi gdzie jedno serce uderza" (Dzwon pogrzebowy 3—4
zwoływa, a sam w kościele Jadwigi Łusz-czewskiej).
nigdy nie bywa. Dzwon — zdrowie. Serce jak dzwon — serce zdrowe, bijące
Kościół, gdzie w szklane mocno, regularnie.
dzwony dzwonią — Dzwon — znaczenie mistyczne, właściwe przedmiotom
karczma. zawieszonym między niebem i ziemią.
Dzwon w folklorze dzwoni Dzwon — siła twórcza (dźwięków).
sam z siebie, gdy pojawi się Dzwon — muzyka. Atrybut uosobienia jednej z siedmiu
święty a. gdy popełniono sztuk wyzwolonych. Muzyki, uderzającej młotkiem w szereg
zbrodnię; niekiedy dzwonów; podobnie przedstawiano w psałterzach śrdw.
uruchamiany przez rusałki. króla Dawida.
Dźwięk dzwonu zapewnia Dzwon — śmiech Muzyki. „Bo dzwony są śmiechem
pogodne żniwa i łatwy Muzyki" (Jej małżeństwo Tho-masa Hooda).
poród. Dzwony — harmonia. „Oto oglądam ten szlachetny umysł
Dzwon — dźwięk, jak zespół dzwonków rozstrojony, głośny, ja, która piłam
prawibracja bytu; miód muzycznych zaklęć" (Hamlet 3,1 Szekspira, tł. J. S.
u muzułmanów Sity) — Ofelia o Hamlecie.
egzystencjalne odbicie po-
tęgi Allacha. Głos dzwonu
wznosi dusze śmiertelnych
ponad granice doczesności.
Dzwonek — ostrzeżenie,
sygnał alarmowy, wezwanie
ratunku, pomocy, do boju.
Gdy wiara była w
niebezpieczeństwie, dzwon
kościoła św. Graala sam
dzwonił, a wtedy pojawiał
się rycerz. „Kto zawiesi kotu
dzwonek?" (Kot i myszy,
bajka poety fr. Eustachego
Dechamps, ok. 1346—
1406), aby ostrzegał myszy
przed zbliżaniem się kota.
Dzwon — wolność. Dzwon
Wolności, ang. Liberty Beli,
w filadelfijskiej Indepen-
dence Hali, który, wg
tradycji, miał dzwonić. gdy
Kongres Kontynentalny
uchwalił Deklarację
Niepodległości St. Zjedn. (4
VII 1776). „Wolności bije
Wielki dzwon — ważna świętych i anioła stróża.
sprawa, wielkie wydarzenie. W marzeniu sennym: dobra nowina; (na trwogę)
W przysłowiach: Bić w wielki sprawdzenie się złych przeczuć.
dzwon — alarmować, bić na FALLUS
trwogę w jakiejś sprawie Fallus (gr. phdltos, łac. phallus) symbolizuje oś świata,
społecznej. Od wielkiego światło, promień światła;
dzwonu — od wielkiego płodne siły Natury, utrwalenie życia, energię twórczą,
święta, na wielkie unieśmiertelnienie rasy; kult falliczny, męskość, popęd
uroczystości, rzadko. seksualny; zapłodnienie, płodzenie, płodność, urodzaj,
Dzwon — posłuszeństwo. potomstwo; wdzieranie się, przenikanie; komedię; własne
Przysłowie ang.: Ja; lupanar.
On jest jak dzwon, zadzwoni Fallus — atrybut różnych bóstw Słońca, płodności, urodzaju,
każdemu, kto pociągnie za mądrości i sprawiedliwości, jak Ozyrysa, Demeter, Hermesa,
sznur. „Dzwonisz wtedy — Dionizosa, Priapa, Fascinusa (rzymskiego riemona
rzekł dzwonnik — kiedy ja fallicznego, którego kultem opiekowały się westalki;
pozwolę" (Dzwon 3—4 Jana maskotki z jego wizerunkiem zawieszano niemowlętom na
Lemańskiego). szyi).
Dzwon — pustka Symbole falliczne: jest ich bez liku; są to zazwyczaj
wewnętrzna. „Wiesz przedmioty długie i służące do przebijania a. uderzania,
dlaczego dzwon głośny! Bo proste i ster
wewnątrz jest próżny"
(Mądry i głupi 6 Ignacego
Krasickiego).
Głośne dzwony za górami
— z daleka wszystko
sprawia większe wrażenie,
wydaje się groźniejsze.
Dzwon okrętowy — dusza
okrętu wg tradycji
żeglarskich; opowiadano, że
dzwoni sam przez się, gdy
statkowi grozi niebez-
pieczeństwo.
Ruszyć dzwonka — drażnić,
dokuczać;
robić intrygi.
Ostatni dzwonek —
najwyższy czas, ostatni
moment (w XIX w. na
stacjach kolejowych
dzwoniono trzykrotnie przed
odejściem pociągu).
Szklany dzwonek zob.
Bazyliszek.
W heraldyce: wezwanie
czące, albo wyzwolić energie twórcze przez przełamywanie
ognistosłoneczne, jak np. obowiązujących ograniczeń i zakazów, i powrót na czas
strzała, laska, tyrs, krótki do stanu pierwotnego Chaosu (jak w różnych
kaduceusz, miecz, pług, uroczystościach orgiastycznych). Wyobrażenia fallusów
maczuga, berło, kamień, noszone na procesjach dio-nizyjskich i w czasie misteriów
kolumna, róg, wieża; palec eleuzyń-skich były nie tyle same przedmiotem kultu, ile
wskazujący; czerwień, reprezentowana przez nie potęga popędu seksualnego.
błyskawica, nieboskłon, Fallus — organ rozrodczy, reprezentant nie narodzonego
środek koła; krzyż, drzewo; jeszcze potomstwa, na które Izraelczycy przysięgali, kładąc
silne a. płodne zwierzęta, swoją a. cudzą dłoń na udo, w pobliże pachwiny. Abraham
jak byk, koń, baran, kozioł, rzekł do sługi: „Połóż rękę pod biodro moje, abym cię
zając, ryba, wąż; kwiaty i zaprzysiągł" (Gen. 24,3). Możliwe, że ta forma przysięgi na-
owoce, jak np. brzoskwinia, wiązywała również do przymierza z Bogiem, którego
figa, granat, jabłko, winne znakiem było obrzezanie (Gen. 17,9—14).
grono, bluszcz, man- Fallus — oś świata; światło słoneczne;
dragora, szyszki roślin zapładniająca moc promienia słonecznego czczona jako
iglastych itd. źródło popędu seksualnego i męskiej energii życiowej;
Fallus w hinduizmie — utrwalenie, unieśmiertelnienie życia.
Linga (sanskr. 'znak; symbol Ityfallus — fallus w stanie erekcji; ukazywany na greckich
wyróżniający'), symbol boga herbach, na wizerun-
Siwy, główny przedmiot
kultu w świątyniach
siwaickich i na ołtarzach
domowych. Joni — symbol
genitaliów żeńskich i bogini
Siakti, małżonki Siwy,
często tworzy podstawę
słupa linga: połączenie tych
symboli przypomina
wiernym, że zasada męska i
żeńska są wieczyście
nierozłączne i stanowią
treść bytu.
Kulty falliczne — szeroko
rozpowszechnione
ceremonie i praktyki religijne
połączone z odbywaniem
stosunków seksualnych a. z
ukazywaniem symboli lub
wizerunków męskich i
żeńskich organów płcio-
wych. Obrzędy te mają
zapewnić urodzaje i
płodność ludzi i zwierząt
(hodowlanych i łownych) i
kach bóstw płodności (np. Feniks jest symbolem kultu Słońca; symbolem ognia;
Priapa), popędu płciowego, powietrza; burzy; zmartwychwstania, długowieczności,
urodzaju. wiecznej młodości, nieśmiertelności; epok; eonów; poświę-
Fallus — wdzieranie się, cenia się; dziewictwa, czystości; umiarkowania;
przenikanie, aby wzbogacić, sprawiedliwości; nadziei; wytrwałości; męskości;
uaktywnić, uzdrowić to, co samowystarczalności; życia z chwili na chwilę; zmiany; snu;
przeniknięte. Uzdrawiający, czerwonego kamienia; jest przeciwieństwem orła. Uważany
falliczny kaduceusz był za ptaka tylko płci męskiej a. obojnaka.
Hermesa (laska posła i Feniks miał być ptakiem wielkości orła, o błyszczącym,
herolda uśmierzająca spory złocistoszkarłatnym upierzeniu i melodyjnym głosie, ptakiem
i przynosząca ważne istniejącym tylko w jednym egzemplarzu, długowiecznym,
wieści), przenika także do żyjącym co najmniej pięćset lat, a według niektórych 1461
sfery chtonicznej, do świata lat lub znacznie dłużej. Czując zbliżającą się śmierć,
podziemnego, dokąd budował na wysokiej palmie gniazdo z aromatycznych
Hermes prowadzi dusze gałęzi, korzeni i kadzidła, zapalał je i dawał się strawić
zmarłych. płomieniom. Z tego stosu rodził się cudownym sposobem
Fallus — komedia, farsa, nowy feniks, który składał prochy ojca na ołtarzu boga
groteska. Wg Arystotelesa Słońca Ra (Re) w egipskim Heliopolis ('mieście Słońca'). Ten
falloforie (procesje z ptak ba
wizerunkami fallusa) wraz z
towarzyszącymi im
śpiewami dały początek
komedii. Greccy aktorzy
komediowi i farsowi nosili
kostiumy karykaturalnie
uwydatniające barki,
brzuchy, pośladki, a przede
wszystkim olbrzymie
ityfallusy.
Maskotki i amulety falliczne
noszono w celu
przeciwdziałania chorobom,
troskom i zawiści ludzkiej.
Fallus — lupatiar. Na ulicach
Pompei wizerunek fallusa
nad drzwiami oznaczał
wejście do lupanaru (domu
publicznego).
W marzeniu sennym:
symbol osoby śniącej
mogący świadczyć o
przytłumieniu lub
niedowartościowaniu jej
sfery seksualnej.
FENIKS
jeczny, związany z kultem nieśmiertelnego Rzymu, odnawiania się i wiecznotrwałości
Słońca, przejęty został cesarstwa. Stał się też alegorią zmartwychwstania i życia po
przez kapłanów Heliopolis z śmierci, przejętą przez wczesne chrześcijaństwo.
mitów indyjskich a. Feniks atrybutem Ozyrysa, Oriona, a także Dionizosa
arabskich. Adaptacja mitu uratowanego jako płód przez ojca, Zeusa, z łona Semele,
do środowiska egipskiego która spłonęła od piorunów objawionego na jej żądanie, w
związała feniksa z boskim majestacie, kochanka. Wielu autorów klasycznych
dwupienną palmą feniks (gr. dawało opisy feniksa, m.in. Herodot (2,73), Pliniusz St.
phoiniks pochodzi od nazwy (10,2,3), Tacyt {Roczniki 6,28), Owidiusz, Plutarch.
Fenicji i oznacza, prócz Laktancjusz (III—IV w.), „chrześcijański Cicero", napisał
ptaka feniksa, sprowadzane dziwaczny poemat De me Phoenice 'O ptaku Feniksie',
przez Greków z Fenicji: mieszaninę składników pogańskich i chrześcijańskich;
'palmę', 'czerwony barwnik' i według niego ten cudowny ptak wiedzie rajski żywot w
'instrument strunowy'). szczęśliwym kraju na Dalekim Wschodzie. Wizerunek fe-
Kalendarzem egipskim niksa wybijano na monetach rz. z napisem Aeternitas lub
rządziło Słońce; ptak AION, a za Konstan-tyna Wielkiego: Felix reparatio
słoneczny był więc temporum 'Pomyślne odnowienie się czasów'. Ojcowie
emblematem codziennego Kościoła uczynili go symbolem Chrystusa jako wyobrażenie
obiegu Słońca po niebie, ofiary życia, wiążące się z ukrzyżowaniem i
dorocznego wylewu Nilu, zmartwychwstaniem, uosobienie czystości, dziewictwa
płomiennych wschodów i (zwłaszcza
zachodów Słońca, skrzy-
dlatej tarczy słonecznej,
epok, eonów, roku
platońskiego,
nieśmiertelności; uważano
feniksa za herolda
jubileuszów, przewodnika
dusz udających się na
tamten świat.
W sztuce egipskiej
przedstawiano feniksa jako
czaplę (bennu) wyobrażaną
na monumentach jako
atrybut wschodzącego Słoń-
ca i życia po śmierci; miewał
też postać innych ptaków,
jak złotego sokoła z głową
czapli, pawia czy bażanta.
Feniks — nieśmiertelność.
Symbolika ta
rozprzestrzeniła się szeroko
w późnej starożytności;
przedstawiano go jako
atrybut Wiecznego Miasta,
Matki Boskiej), natury omnis mundi" łac. 'jedyny feniks całego świata'.
boskiej Chrystusa (pelikan Feniks — wielka osobliwość. Przysł.:
miał wyrażać Jego naturę Rzadki jest ptak feniks na świecie. „Teraz feniksem prawie
ludzką), triumfu życia nad zgodne stadło: zysk małżeństwa kojarzy, żartem jest
śmiercią, niezłomnej woli przysięga" (Świat zepsuty 46—7 Ignacego Krasickiego).
przeżycia; później był ,,Jeśli jej dusza ciału dorównuje. to feniks nowy!" (Cymbelin
atrybutem pokutników 1,7 Szekspira, wg tł. L. UIricha).
oczyszczających się z Feniks i lurkawka — 67-wersowy poemat (1601) Szekspira,
grzechów w płomieniach b. niejasny, zarówno ze względu na styl, jak i na aluzje do
czyśćcowych. W sztuce sta- osób i sytuacji trudnych dziś do odgadnięcia. oparty na
rochrześcijańskiej pojawia legendzie o miłości i śmierci feniksa i turkawki.
się z promienistym nimbem Dożyć wieku feniksa — (przysł. gr.) dożyć sędziwej starości.
wokół głowy. Śmiertelność feniksa. „Popiół człowiek, choćby rozciągnął
W mitologii muzułmańskiej jak Feniks kto wiek:
feniksa utożsamiano z bo i z słonecznych ten ptak promieni z popiołu wstaje, w
dużym, tajemniczym popiół się mieni" (Na skle-
ptakiem 'anka' (pers. nicę malowany 15—18 Kaspra Miaskowskie-
smorgh), prawdop. czaplą. go).
W mitach chińskich feniks Feniks — chwała. „Chwała, jak feniks wśród ognia, roztacza
(feng-huang) jest ptakiem aromaty, płonie i umie-ra" (English Birds and Scotch
pojawiającym się b. rzadko, Reyiewers G. G. Byrona).
aby zapowiedzieć doniosłe
wydarzenia a. ogłosić
wielkość rządzącego
monarchy, np. legendarnego
Żółtego Cesarza Huang-Ti,
który władał Chinami w
XXVII w. p.n.e.
Jak feniks z popiołów
odradza się — po pozornym
całkowitym zniszczeniu, po
bankructwie, po ruinie
dźwiga się na nowo.
„Francja powstaje z
popiołów jak nowo
odmłodzony Feniks"
(Dziewica orleańska 3,3 F.
Schillera).
Feniks — przen. człowiek o
niezwykłych,
nadzwyczajnych zaletach.
Wyobrażenie feniksa
wybijano na medalach
królowej ang. Elżbiety I z
mottem: „Solą phoenix
Feniks — zmartwychwstanie nieba. Stąd emblemat farmaceutów i aptekarzy.
ludu polskiego. „Z popiołów Feniks — gwiazdozbiór nieba południowego, w Polsce
Feniks nowy powstał lud — niewidzialny.
błogosław. Panie!" (Hymn Strona świata — południe.
[Boga-rodzico. Dziewico!] 39 Pora roku — lato.
—40 Słowackiego). Kolor — czerwony.
Feniks — wolność. „Bo nie z Żywioł (,,pierwiastek") — ogień.
marmurów, lecz z krwi, z Planeta — Merkury; może wiązało się to z obserwacjami
kości Feniks powstaje, ptak przejścia Merkurego przez tarczę Słońca.
wolności" (Toast dnia 15 VIII Metal — rtęć (merkuriusz).
1871 31—2 Aurelego FIGA (drzewo figowe i owoc)
Urbańskiego). Figa jest symbolem płodności, obfitości, żeń-skości, płci,
Phoenix Park — park chuci, pocałunku; wiosny, odmłodzenia; oczyszczenia;
publiczny w Dublinie luksusu; długowieczności, nieśmiertelności; śmierci; wyba-
(Irlandia), symbolizujący raj wienia, nieba; inteligencji; prawdy, poznania, wiedzy
ziemski, ogród Edenu, w religijnej.
powieści Finnegans Wake Według dawnych tradycji — pierwszy owoc używany jako
(1939) Jamesa Joyce'a. pożywienie przez człowieka. Jedno z pierwszych
Nazwa z gaelic-kiego Fionn- hodowanych drzew owocowych. Sprowadzona przez staroż.
uisge 'czysta woda', od Greków z Karii (w płd.-zach. czę-
zdroju żelazistej wody,
uważanego niegdyś za
leczniczy.
Feniks — sprowadzona
przez Greków z Fenicji
dwupienną palma
daktylowa. Wg starożytnej
legendy, gdy palma ta
uschnie a. się spali,
powraca w cudowny sposób
do życia i młodości. Na
takiej palmie feniks miał
zakładać swe gniazdo.
„Uwierzę teraz (...), że jest w
Arabii drzewo — tron
Feniksa, że tej godziny
Feniks tam króluje" (Burza
3,3 Szekspira, tł. L. UIricha).
W ikonografii alchemików
feniks przedstawiał kamień
filozoficzny, który powstaje z
całkowitego spalenia i
dokonanej transmutacji
surowca Wielkiego Dzieła w
tajnym ogniu zesłanym z
ści Azji Mniejszej) figa 12,235 Homera) ratuje się przed połknięciem przez
karyjska (łac. ficus caricd) straszliwą Charybdę chwyciwszy się pnia figi, pod którą ona
znana była ze smacznych siedzi.
owoców na całym Odpoczynek w cieniu figi — życie spokojne i bezpieczne (/.
Wschodzie. W Grecji była Ks. Król. 4,25; Mi-cheasz 4,4).
głównie pożywieniem Figa — płodność i obfitość, gdyż owocuje cztery razy do
niewolników, ale też uży- roku. W staroż. Grecji poświęcona była bogu płodności Dio-
wano jej w celach kultowych, nizosowi, który otrzymał w związku z tym przydomek
do ofiar bogom; dlatego Sykites. W pędach figowców występuje sok mleczny,
ograniczano eksport fig, a związany w tradycjach indo-śródziemnomorskich z obrzęda-
przemyt karano. Donosicieli, mi płodności jako nosiciel uniwersalnych sił natury. Fallus
naprzód w tej dziedzinie, a obnoszony w procesjach świąt falloforiów zrobiony był z
później w ogóle oszczerców drzewa figowego. Przepowiedziano Rzymowi dobrobyt, bo
i plotkarzy, nazywano cień figi (łac. ficus ruminalis) przesłonił Jamę, w której
sykolantami od gr. sykon wilczyca karmiła Romulusa i Remusa. Malując urodę Ziemi
'figa (owoc)'. Nazwą sykon Obiecanej Biblia (Numeri 8,7-—8) mówi: „Pan wprowadza
określano zresztą także figi cię do ziemi pięknej (...), ziemi pszenicy, jęczmienia, winnej
kozie (kapryfigi) i sykomory latorośli, drzewa figowego, granatowca i oliwki".
(ośle figi, karwie, figi mor-
wowe).
Figa — wiosna, uzdrowienie
i odmłodzenie. W Ewangelii
wg Mateusza (24,32) mówi
się o figowcu: „Gdy gałąź
jego już mięknie, poznajecie,
że blisko jest lato" (lato
symbolizuje tu powrót Syna
Człowieczego i koniec
świata). W staroż. Grecji
puszczanie pędów przez
figowce oznaczało początek
sezonu żeglarskiego.
Potrawa z mięsa i fig miała
usuwać zmarszczki
starzejącym się paniom.
Izraelici leczyli wrzody i rany
przykładając do nich wiązki
fig lub ugniecione figi, b
czym wspomina Biblia (4.
Ks. Król. 20,7; bajasz
38.21).
Figa — wybawienie.
Uczepiony masztu, ciskany
przez fale, rozbitek
Odyseusz (Ody-' seja
Figa i winorośl, często do genitaliów kobiecych, dlatego jedzenie fig symbolizowało
występując w parze, ekstazę erotyczną. Hetery greckie często przybierały imię
reprezentują dwie płcie: figa Syko. Hodowla fig, podobnie jak fasoli, miała być
męską, a oplatające się początkowo wyłącznie domeną kobiet. W Egipcie sykomora
wokół niej wino — żeńską. jako Drzewo Życia poświęcona była bogini nieba, kobiet i
W słynnej przypowieści o miłości, Hathor, i symbolizowała odrodzenie i płodność.
fidze w Ewangelii wg Owoc figi wyobrażał także pierś kobiecą; Artemida
Łukasza (13,6) właściciel zmieniona w drzewo figowe stawała się Drzewem o wielu
winnicy kazał wyrwać piersiach; jej słynny, prastary, niegrecki posąg w
rosnący w niej figowiec, bez- Artemizjonie efeskim przedstawiał ją z licznymi piersiami.
płodny od trzech lat. ale Rzymianki składały ofiary Junonie Kaprotyńskiej ('figowej') w
ogrodnik poprosił o dzień Non Dzikiej Figi (łac. nonae caprotinae), 7 lipca; pod
pozostawienie drzewa na tą figą służące niewolnice prowadziły ze sobą pozorowane
jeszcze jeden rok próby. W bójki, obrzucając się kamieniami i wyzwiskami.
Ewangelii wg Mateusza Prawdopodobnie była to pozostałość dawnego obrządku
(21,18—21) Jezus przeklina płodności.
nieurodzajny figowiec. W Wielkie znaczenie figi, na równi z winoroślą i oliwką,
wyobrażeniach uwidacznia bajka Joatama w biblijnej Księdze Sędziów (9,7
chrześcijańskich uschnięta, —15), w której drzewa, pragnąc mieć nad sobą króla,
nie dająca owoców figa jest zwracały się kolejno do oliwki, figi i szczepu winnego, ale
emblematem Zła, żadne z nich nie przyjęło
reprezentuje Kościół od-
szczepieńczy albo
Synagogę.
Szczególnie bliskie są
związki figi z płcią. Adam i
Ewa, gdy poznali, że są
nadzy, uszyli sobie zasłony z
liści figowych (Gen. 3,7);
stąd liść figowy stał się
symbolem grzechu, nie tylko
pierworodnego. Trzy-
klapowy liść figi uznany
został, dzięki swemu
kształtowi, za idealne
przykrycie genitaliów
posągów płci męskiej;
dlatego stał się emblematem
tej płci. Podobną rolę w
sztuce grecko-rzymskiej
spełniał również liść
winorośli.
W świeżym owocu figi,
otwartym do spożycia,
upatrywano podobieństwo
tej godności. Figa plony, aby go ukarać, ale także, aby oddalić od niego
odpowiedziała: „Czyż mogę s/kodliwe wpływy.
opuścić słodkość moją i Figa — śmierć: Dionizos zasadził figę u zejścia do Hadesu.
owoce prze-wdzięczne, aby W języku kwiatów figa znaczy: nie zdradzę sekretu.
panować nad drzewami?" W marzeniu sennym: prawdziwa miłość.
Dla jej słodyczy Ojcowie Pojedynczy owoc figi — rzecz tania, mało warta,' godna
Kościoła uważali owoc figi lekceważenia. W komedii Arystofanesa Pokój (421 r. p.n.e.)
za symbol Ducha Sw. Był to mówi się: „Nie dałbym figi za tę parę" (w. 1223) ..Będzie z
także święty owoc tego figa" znaczy 'nic me będzie'; „figę dostać" znaczy 'nic
muzułmanów, na który klął nie dostać'.
się Mahomet. ..Pokazywać figę" — 'szyderczo, wyzywająco odmówić
Figa — wiedza religijna, czegoś, szorstko, grubiań-sko zadrwić z kogoś'. Przez figę
nieśmiertelność. W staroż. rozumie się tu demonstracyjnie wystawioną, zaciśniętą pięść
Egipcie odgrywała pewną z kciukiem wystającym spomiędzy wskazującego i
rolę w obrzędach środkowego palca; pierwotnie symbol spółkowania, w
wtajemniczenia; jej dzisiejszym znaczeniu wyrażenie używane już w cesar-''kim
azjatycka odmiana, potężny Rzymie. Pokazywano figę we Włoszech XIII w. (wł. far la
figowiec bengalski (ba-nian) fica), wielekroć o geście tym wspominają Dante, Rabelais,
o olbrzymich korzeniach La Fontaine; jest to zwrot przysłowiowy
kolumnowych to ulubione
drzewo Buddy (drzewo Bo),
według legendy drzewo
mądrości, pod którym
Gautama doznał oświecenia
i stał się Buddą; potomek
tego figowca jest celem
pielgrzymek; rośnie we wsi
na południe od świętego
miasta Gaja w stanie Bihar
w płn.-wsch. Indiach. Dla
hinduistów jest drzewem
poświęconym Wisznu i
Śiwie.
Figa — oczyszczenie. W
staroż. Azji Mniejszej, gdy
składano ofiary z ludzi dla
odwrócenia suszy albo
powodzi, obwieszano ich
uprzednio figami, a potem
bito po częściach rodnych
gałązkami figowca, które
miały siłę oczyszczającą.
Podobnie bito nimi posążki
boga Pana, gdy zawodziło
polowanie albo nie dopisały
w Hiszpanii (dar figas), Trembecki w Sądzie Apolli-na (100) pisze: „Wolno figę na
Portugalii (dar huma figa), króla pokazać w kieszeni".
Francji (faire la figue), Ho- Również wizerunek „figi" służy jako amulet ochronny,
landii (de vijg geven), w zwłaszcza kobiet zamężlycli, przeciw oczarowaniu; ale także
Niemczech (die Feige umieszcza się go na łyżkach, tabakierkach, flakonikach z
weisen), w Anglii (give the perfumami, krzesłach, nawet lufach działowych i płozach
fig) często już u Szekspira, sań.
u ludów słowiańskich (rów- FIOLET
nież u nas), w północnej Fiolet jest symbolem stałości, autorytetu, godności,
Afryce, w Azji Mniejszej itd. wyniosłości; umiarkowania, skruchy, skromności (nazwa od
Znany rysunek piórkiem łac. viola 'fiołek', emblematu skromności), pokory, żałoby;
(1494) Diirera w wiedeńskiej barwa żeńska.
Albertinie ukazuje wiernie Fiolet w chrześcijaństwie — męczeństwo. posłuszeństwo,
ten gest; istnieją też liczne poddanie się, miłość, prawda, cierpienie. Fiolet szat
inne wyobrażenia liturgicznych wiąże się ze skruchą, pokutą, postem, jest
plastyczne z późnego symbolem adwentu. Wielkiego Postu. Środy Popielcowej,
średnio-. wiecza, zwłaszcza Wielkiego Tygodnia. Strój biskupa jako pasterza wiernych.
w scenie szydzenia z Je- W średniowiecznych wizerunkach barwa płaszcza Chrystusa
zusa cierniem w przedstawieniach pasyjnych. „Kościelna sława — fiolety"
koronowanego. W Boskiej (Zawisza Czarny 5,560
Komedii (Piekło 25,1—3)
Dantego figa oznacza
bluźnierstwo: „(Vanni Fucci)
pięści obie w dwie figi złożył
i w butnej zajuszc krzyknął:
„Hej, Boże, weź to, daję
tobie!" (tł. E. Porębowicza).
Figę pokazać potajemnie, w
kieszeni albo pod
fartuchem, to gest obronny
przeciw złemu spojrzeniu
albo złośliwym demonom,
znany już od późnej
starożytności. także w
babilońskim Talmudzie i w
pismach kabalistycznych,
jeszcze dziś częsty we Wło-
szech, Hiszpanii, Jugosławii,
Anglii, Szkocji i in. Figę
pokazuje się także, podob-
nie jak zwykłą zaciśniętą
pięść, jako skryty znak
przeciwstawienia się osobie
możnej, której nie można się
sprzeciwić jawnie. Stanisław
Słowackiego). „Wkrótce narzeczonej.
zmienisz w fiolet czarną Fiołek zob. Lilia (kuszenie, brama Piekieł); fiołki były
rewerendę, porzucisz dla znienawidzone przez Per-sefonę.
biskupstwa ubogą Fiołek — Ateny. Arystofanes w komediach Acharniacy (637)
prebendę" (Do księdza i Rycerze (1323 i 1328) oraz Pindar w jednym z dytyrambów
Tomasza Węgierskiego 45 nazywają Ateny iostephanos '(miastem) wieńczonym
—46 Kajetana fiołkami'; może to gra słów:
Węgierskiego). gr. ton 'fiołek' i łon, legendarny eponicz-ny protoplasta
„Planeta" — Księżyc. Jonów i król Aten; wg innej etymologii lud. nazwa ion
W muzyce — nuta B. pochodzić ma od lo, która, przemieniona przez Herę w
FIOŁEK jałowicę, miała się żywić fiołkami.
Fiolek symbolizuje Fiołek — uczta, biesiada. Grecy wkładali na głowy wieńce z
niewinność, cnotę, pokorę, fiołków, gdy zasiadali do biesiady i przystrajali nimi tyrsy
skromność; prawdę, (laski Dionizosa); sądzono, że fiołki chronią od upicia się, od
tajemnicę; stałość w migreny i kociokwiku.
uczuciach, wierność, miłość, Fiołek w chrześcijaństwie — w śrdw. symbol wyznawcy,
szczęście; wdowy, ascety, skromnej cnoty i pokory. Matki Boskiej oraz
namiętność; szczerość; Chrystusa (z uwagi na fioletową barwę, kolor Męki
zadumę; cierpienie; Pańskiej). Atrybut św. Finy z San Gimigna-no, z której łoża,
przebudzenie się wiosny; gdy zmarła w 1253 w wieku lat piętnastu, miały wyrosnąć
aromat; piękno; białe fiołki.
przemijanie, krótkotrwałość,
żałobę.
Fiołek w mit. gr. powstać
miał z oddechu lo albo z
krwi wykastrowanego Atti-sa
(dlatego wieszano girlandy z
fiołków na ,,drzewach
Attisa") a. Ajaksa Wielkiego;
fiołek był świętym kwiatem
gr. jako zwiastun wiosny.
Fiołek atrybutem Ateny,
muz, nimf Plejad (córek
Atlasa), nimfy Eurydyki
(żony Orfeusza);
poświęcony boginiom
miłości, np. Afrodycie łon; w
Indiach — emblemat
lingamu (męskich narządów
płciowych).
Fiołek — subtelne uczucie;
w wielu krajach europ,
delikatny wyraz miłości
dziecka do matki,
narzeczonego do
Fiołek — nietrwałość, dziewcyna za insego wyńdzie".
przemijanie. „Fiołek Fiołek — zwiastun wiosny, wiosna. Przysłowie: Miły jak
młodocianej wiosny, fiołek na wiosnę. „Jakież dziś fiołki zdobią zielone łono
wczesny, lecz wątły, luby, nowej wiosny?" (Ryszard H 5,2 Szekspira, tł. St. Koźmiana).
lecz nietrwały, woń, tylko Fiołek — piękno. „Wy, śliczne dzieci Ziemi i Słońca" (The
kilka chwil upajająca, nic Shepherd to the Flowers Sir Waltera Raieigha), o fiołkach.
więcej" (Hamlet 1,3 ,,Omszałym kamieniem na poły ukryty od oka, fiołek piękny
Szekspira, tł. J. jak gwiazda samotnie świecąca z wysoka". (She Dwelt
Paszkowskiego). Among the Untrodden Ways Williama Wordswortha). „Ze
Fiołek — kwiat żałobny, wszystkich ziemi najcudniejszy płodów, ty oczko wiosny, ty
nagrobny. „Spuśćcie ją (tj. zorzo ogrodu, modry fiołku" (Zabawy przyjemne i
Ofelię) do grobu, niechaj z pożyteczne 3/1, 1779 r). „Wolę polskie gówno w polu niż
tych pięknych, nieskalanych fiołki w Neapolu" („Patriota" Kazimierza Tetmajera) — iron. o
szczątków fiołki wykwitną!" szowiniście.
(Hamlet 5,1 Szekspira, tł. Fiołek — zaduma. „Zadumo fiołków pobożna!" (Hymn do
jw.). „Fiołek na grobie barw 97 L. Staffa).
tyrana" (Aylmer's Fieid W języku kwiatów: (fiołek biały) szczerość, skromność,
Tennysona), tj. Nerona, niewinność; (szkarłatny) — myślę o tobie; (żółty) —
gdzie nieznana ręka kładła prostacze szczęście;
co noc fiołki. cnota; (niebieski) — miłość, wierność.
Fiołek — aromat. W tradycji
gr. piękne piersi kobiece to
iokolpos 'piersi fiołkami
(pachnące)'. „Napawać
wonią pachnący fiołek (...)
śmiesznym jest zbytkiem i
czczym marnotrawstwem"
(Król Jan 4,2 Szekspira, tł.
St. Koźmian). „Gdyby fiołki i
konwalie zamiast pachnąć
grać umiały, byłaby to
muzyka Szopena" —
(Nonsens 3—5 Leopolda
Staffa).
Fiołek — skromność.
Przysłowie: Skromny jak
fiołek. „Fiołki skromne, lecz
czystsze, lecz słodsze nad
wzrok Junony i oddech
Cytery" (Zimowa powieść
4,3 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Piosenka lud.: „Hejże ino,
fiołecku leśny, cemu żeś się
nie rozwinął wcześniej! Inoś
cekoł, jaze rosa zyńdzie, jaz
Kapral Fiołek, fr. caporal azjatyckiej ojczyzny zarówno ptaka, jak i jego nazwę: gr.
Yiolette — Napoleon I w chen, lać. anser, nm. Gans (ze st. germ. gonta), poi. gęś,
czasie pobytu na wyspie czes. hus, lit. iansis są tym samym słowem w różnych
Elbie (1814—15); obiecywał przebraniach. Gans-ganta to jedno z najstarszych
on tam przyjaciołom, że zaświadczonych słów w niemczyźnie (Historia naturalna
zjawi się we Francji wraz z 10,53 Pliniusza St.).
fiołkami. Jego zwolennicy w Gęś — wtajemniczenie: symbolika przypisywana gęsi już
kraju wznosili toasty ze przez człowieka przedhistorycznego. Echem tego
słowami: „Za kaprala wyobrażenia jest być może popularna gra w gęsi (fr. jeu de
Fiołka!" 1'oie), przedstawiająca drogę w labiryncie odbywaną wg
Fioł(ek) — mania, hyś, bzik, rzutu kości.
dziwactwo. Fiołek i kółko Gęś — ptak Chaosu. Złożyła Złote Jajo (Słońce),
(na czole) — ktoś niespełna wygęgawszy je wprzód u pra-gąsiora Chaosu.
rozumu. Mieć fioła (a. fiołki Gęś w staroż. Egipcie — pośrednik między niebem a ziemią,
w głowie). ptak słoneczny: dzikie gęsi pojawiały się w okresie zimowe-
W astrologii: znak i go zrównania dnia z nocą, słonecznego nowonarodzenia.
gwiazdozbiór Barana. Gęś — dusza króla. Przy każdym wstąpieniu faraona na tron
Fiołek w godłach stanów wypuszczano czte-0' dzikie gęsi na cztery strony świata.
USA: Illinois, New Jersey,
Wisconsin, Rhode Island.
GĘŚ
Gęś symbolizuje Słońce;
wiatr; śnieg; zimę;
życie, odrodzenie;
wyobraźnię; duszę, duszę
władcy; czystość duchową,
wtajemniczenie; oddech;
mowę, wymowę, perswazję;
gadatliwość; pismo;
czujność, przezorność;
ostrzeżenie, wróżbę; miłość;
tworzenie; macierzyństwo,
płodność; płeć żeńską;
miłość żoniną, małżeństwo,
dobrą gospodynię;
wierność, poświęcenie się;
zboże, dożynki;
zarozumiałość, głupotę,
ograniczoność, tępotę,
bezmyślność; tchórzostwo;
nierząd; zazdrość, zawiść.
Grecy, Rzymianie,
Germanie i Słowianie
zabrali z sobą do Europy ze
swojej indoeuropejskiej
Gęś atrybutem wielu bogów: wojska czyhają za progiem" (Eneida 8, 655—6 Wergiliusza,
Gęba, boga Ziemi tł. T. Karyłowskiego).
podpierającego świat, Gęsi kapitolińskie — wróżby, proroctwa. Trzymano je na
Totha, Ozy-rysa, Izydy; Kapitelu jako ptaki prorocze, wróżebne, poświęcone Junonie
hinduistycznego Brahmy; gr. Moneta; wróżono z ich apetytu a. z jego braku.
Apollina, Dionizosa, Hery Gęsi — zima. Większość europ, dzikich gęsi migruje na
(ptak tchu-du-cha), Aresa przezimowanie na wybrzeża M. Śródziemnego, Czarnego i
jako boga gwałtownej Kaspijskiego. Dla Greków i Rzymian ich przylot był
miłości i płodności, zwiastunem zimy.
staroitalskiej bogini Ops, Gęś Filemona i Baucis — opieka bogów. Para staruszków,
rzymskiej Junony. która gościnnie przyjęła Jowisza i Merkurego, chciała
Gęś w hinduizmie — zarżnąć gęś, aby ich ugościć, ale ona uciekła do gości. „Ten
czystość duchowa ptak nie zginie, nasza strzeże go opieka. Myśmy bogowie"
zapewniająca wolność. (Metamorfozy 8,658 Owidiusza, tł. B. Kicińskiego).
Gęś atrybutem Afrodyty Gęganie — mowa gęsi; gadatliwość. „Odzywam się niczym
cypryjskiej i emblematem ta gęś wśród śpiewnych łabędzi" (Bukoliki ekloga 9,36
miłości (gęsinę uważano za Wergiliusza, tł. Z. Abramowiczówny). „A niechaj narodowie
afrodyzjak), wierzchowcem wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają"
Erosa, ulubionym ptakiem (Zwierzyniec IV, 90,11—12 Mikołaja Reja), tj. ma-
Priapa, małoazjatyckiego
boga płodności, ukochanym
ptakiem mężatek. Atrybutem
Hermesa jako boga wy-
mowy i jego towarzyszki
Peitho, uosobienia
perswazji. Sokrates
przysięgał na gęś.
Gęś i złote jaja, zob. Jajo.
Gęś w mit. gr. —
psychopomp odpro-
wadzający dusze na tamten
świat.
Gęsi kapitolińskie — święte
rzymskie ptaki Marsa (ojca
Romulusa i Remusa),
których gęganie ostrzegło
(wg tradycji) obrońców
Kapitelu przed szturmem
Gal-łów, którzy w 390 p.n.e.
zdobyli Rzym pod wodzą
Brennusa. Na wróżebnej
tarczy Eneasza, darze
Wenery, „tuż srebrna gęś w
krużgankach wyzłoconych
lata głosząc, że Gallów
ją nie gęsi język, ale swój. macierzyńskiej, czuwania nad ogniskiem domowym,
Przysłowia: „błogosławiony drób", pokrewny pod tymi względami
Dwie gęsie, trzy niewieście, pawiom i gołębiom. Gęś, której podbiera się wysiadywane
jużci jarmark w mieście. jaja (od trzech do dwunastu) natychmiast zaczyna składać
Rozmawiać jak gęś z prosię- nowe. Małżeństwa gęsi z gąsiorem są wierne i dożywotne.
ciem (nie rozumiejąc się Gęsie jajo — Słońce; bogactwo.
nawzajem). Gęś — nierządnica. „Bąk i małpa, i lis stary, że trzej, byli nie
Gęś u Celtów (podobnie jak do pary. Kiedy czwarta, gęś, przybyła, wszystkich razem
łabędź) — poseł ze świata poparzyła" {Stracone zachody miłości 3,1 Szekspira, tł. L.
duchów, dlatego tabu spo- Uiricha). W dawnej Anglii nazwą „gęsi winchesterskie"
żywcze. Cezar pisze (Wojna określano osoby chore wenerycznie (por. Król Lear 2,2,89—
gallicka 5,12), że Brytom nie 90 Szekspira) a. prostytutki.
wolno było jeść gęsi i że Gęś — wróżka. Contes de ma merę l'oie, fr. dosf. 'bajki
hodowali je „dla rozrywki i mojej mamy Gęsi', „Bajki babci Gąski", bajki wróżek, tytuł
przyjemności" (tac. zbioru dziesięciu bajek Charlesa PerraUlta, wyd. 1697.
yoluptatis causa); Cezar nie Gęś — ptak złotego zboża i zbiorów, w wielu krajach
rozumiał znaczenia gęsi (a spożywany na uczcie dożynkowej.
także zająca i kury) dla Gęś sycząca, ksykająca — poszum wiatru, wiatr, oddech,
Brytów jako wysłanniczki z dusza, duch.
tamtego świata.
Gęś, gęsie pióro —
pisarstwo, pismo, literatura,
korespondencja.
Gęś w chrześcijaństwie —
ptak ofiarny, jadło
świąteczne na św. Marcina
(11X1),. kiedy najtłuściejsze
i kiedy odlatują na południe,
oraz na Boże Narodzenie
(kult Słońca; por. wyżej Gęś
w staroż. Egipcie). Wg
legendy św. Marcin z Tours
zjadł całą gęś na kolację i
umarł od tego.
Gęś (a. płomień
wydobywający się z jej
dzioba) w tradycji gnostyków
— Duch Święty,
przezorność, czujność;
życie, odrodzenie.
Gęś w śrdw. —
wierzchowiec czarownic.
Gęś — emblemat dobrej
gospodyni, wierności
małżeńskiej, miłości żoninej i
Głupia gęś — naiwność, W heraldyce: czujność; poświęcenie się.
niewiedza, niewinność, zwł. W astrologii: znak zodiaku Wodnik, przynoszący deszcz.
u młodej dziewczyny; w rze- W marzeniu sennym: nieszczere pochwały.
czywistości gęś jest to (obok GŁOWA
kruków i dużych papug) Głowa symbolizuje światło. Słońce, niebo (w odniesieniu do
najinteligentniejszy ptak, o reszty ciała); porządek, Wszechświat, mikrokosmos;
doskonałej pamięci. bóstwo, przedmiot czci, doskonałość; zasadę czynną, jed-
Prowincjonalna gąska — ność, królewskość, wodza, władzę, autorytet, przywództwo
prowincjuszka, parafianka. duchowe; męskość, płód-' ność, siłę, odwagę, opanowanie,
Gęś — zazdrość, zawiść. honor; dzie-. wictwo; życie duchowe, ducha objawionego,
Przysłowie: Gęś zazdrości, proroctwo; umysł, oświecenie, wiedzę, mądrość, rozum,
gdy orzeł buja. indywidualność.
Gęsia skórka, uwypuklenia Odcięta głowa w wielu legendach zachowuje zdolność
skóry wokół torebek myślenia, radzenia, prorokowania, jak głowa
włosowych z powodu skandynawskiego boga Mimira, której radził się Odyn.
chłodu, strachu itd. — Odcięta głowa bohatera, zakopana u bram a. pod
strach. Dostał gęsiej skórki
— przestraszył się.
Rządzić się jak szara gęś,
szarogęsić się — rządzić się
nonszalancko, bezcere-
monialnie.
Gęsiego (chodzić) — jeden
za drugim, szeregiem, wg
gęsiego zwyczaju chodzenia
i pływania jednej gęsi za
drugą, tropami osobnika
poprzedzającego (co jest
wygodne w szuwarach,
gęstych zaroślach i tra-
wach).
Gęsi chód (krok) — krok
defiladowy, z zadzieraniem
nogi w górę.
Gęś — śnieg. Starucha
skubie gęś — śnieg pada
(ang.).
Niech cię gęś kopnie! —
żart. okrzyk podziwu,
uznania.
Jak z gęsi woda (spływa) —
szybko, bez śladu.
Podać szarą gęś — dawn.
odmówić panny starającemu
się, dać kosza.
murami miasta strzeże go popłynęła z wodami Hebru do morza i na wybrzeże wyspy
przed zdobyciem przez Lesbos {Metamorfozy 11,1—66 Owidiusza), stając się
nieprzyjaciela, nawet jeśli to symbolem zapładnia-jącego wiatru. Atena .wyskoczyła z
jest głowa nieprzyjaciela. głowy Zeusa (głowa w roli macicy).
Głowa Holofernesa odcięta Miedziana głowa umiejąca mówić, temat legend ze
przez Judytę (Ks. Judyty Wschodu i romansów śrdw.; w romansie st.fr. Walentyn i
14,7) i wywieszona na Orson głowa na zamku wielkoluda Ferragusa mówi o prze-
murach Betulii, zmusiła woj- szłości, teraźniejszości i przyszłości. Gadająca głowa
sko asyryjskie do ucieczki. miedziana Rogera Bacona w legendzie ang.
Niekiedy sprawiał to Gliniana głowa, która mówiła i poruszała się, własność
rzeźbiony wizerunek głowy Alberta Wielkiego (XIII w.).
bohatera. Odcięte głowy w plastyce: głowa Holofernesa trzymana
Głowa wroga — jego siła i przez Judytę; wielka głowa Goliata u stóp młodego Dawida;
odwaga. M.in. Gallowie i głowa gorgony Meduzy o wężowych włosach, trzymana
Irlandczycy odcinali głowy przez Perseusza; w ręku kata głowa syna Maniiusza
zabitych w walce rycerzy i Torkwata, którego ojciec kazał ściąć za wyjście wbrew
przechowywali je, aby rozkazowi na harc z nieprzyjacielem; królowa Masa-getów
zyskać ich cnoty wojenne. Tomyris trzyma głowę Cyrusa Wielkiego (króla perskiego,
Mówiąca głowa — mądrość który napadł jej
niebiańska, prorocza,
Słońce, płodność, burza,
wiatr, dusza nieśmiertelna.
Zachowane głowy pytano o
radę w ważnych sprawach,
co zapewne było
pozostałością kultu
przodków. Staroż. Celtowie
czcili głowę ludzką i uważali
ją za siedzibę duszy zdolną
do samodzielnego życia po
śmierci, mającą zdolność
prorokowania,
symbolizującą płodność.
Gdy staroż. Rzymianie
wykopali w fundamentach
świątyni Jowisza na Kapi-
telu wielką czaszkę ludzką,
wróżbici wyłożyli to jako
znak przyszłej wielkości
Rzymu, który stanie się
głową świata (łac. caput
mundi).
Głowa — płodność. Głowa
Orfeusza rozszarpanego
przez kobiety trackie
kraj i poległ), aby ją pozłoty — której brak rozumu.
zanurzyć w bukłaku z krwią Siwa głowa — przedmiot czci i szacunku. Przysłowie: Czcij
ludzką, której Cyrus był nie- siwą głowę.
syty; głowa Pompejusza „Głowa — starzec i dostojnik, a ogon — fałszywy prorok"
ofiarowana (wg Plu-tarcha (Jzajasz 9,15).
32,80; 34,48) Juliuszowi Głowa — obraz świata (wg Timajosa Platona), Wszechświat;
Cezarowi w Egipcie (Cezar mikrokosmos.
odwraca się od niej ze „Głową każdego męża jest Chrystus, głową każdej niewiasty
zgrozą); odcięta przez mąż, a głową Chrystusa Bóg" (List do Kor. 11,3). Bóg Chry-
Hermesa głowa Argu-sa, na stusa „ustanowił głową nad całym kościołem" (List do
której bóg opiera stopę. Efezjan 1,22).
Głowa Chrystusa na Głowa — indywidualność, rozum. Przysłowie: Co głowa to
chuście Weroniki. Głowa rozum (to zdanie, rada, sąd, sens, wiara, obyczaj), tac. quot
Jana Chrzciciela na capita tot sensus (parafr. z Satyr 2,1,27 Horacego). „Każdy
półmisku; głowa św. Pawła z człek głową, każda głowa ma swe zdanie" (Co głowa to
zawiązanymi oczami, na rozum l Wacława Potockiego).
półmisku. Głowa nm. Głowa w śrdw. sztuce dekoracyjnej — życie duchowe,
hrabiego, którego umysł.
cesarzowa oskarżyła Głowa — męskość. Wg męskich opinii intelekt jest
fałszywie przed mężem, specjalnością męską, a rozród (symbol — macica) żeńską.
Ottonem II (980—1002), Głowa — przytomność, opanowanie. Przysłowie: Głowę
gdyż odtrącił jej zaloty; po tracić.
ścięciu męża żona hrabiego Koronowana głowa — król, cesarz.
dowiodła jego niewinności,
trzymając bez szkody dla
siebie rozżarzone żelazo w
dłoni; dlatego Otto kazał
spalić swą małżonkę na
stosie.
Odcięta głowa atrybutem
św. Albana (pierwszego
męczennika brytyjskiego, III
w.), św. Dionizego (St.
Denis, męczennika pary-
skiego, który wg ledendy
chodził po egzekucji na
Montmartre sześć mil ze
swą ściętą głową w ręku),
Felicyty, Egidiusza, Lucjana,
Nikazjusza, Walerii i in.
świętych.
Głowa — złoto. „Głowa
Oblubieńca to złoto
najlepsze" (Pieśń nad
pieśniami 5,11). Głowa do
Głowa państwa — seks. Hekate, Cerber, Trzygłów (Tri-glav, bóstwo
monarcha, prezydent, zachodniosłowiańskie czczone do XII w. w Szczecinie i w
zwierzchnik, naczelnik, Brennie). Trzygłowy wilk-lew-pies. Trzygłowe boginie:
dyktator. matka-żona-siostra; dziewica-kobieta--starucha; Księżyc na
Głowa Kościoła — papież. nowiu — w pełni — w ostatniej kwadrze. Trzy męskie głowy:
Głowa świata, łac. caput młoda, dojrzała i stara — przyszłość, teraźniejszość i
mundi — Rzym. przeszłość.
Biała głowa, białogłowa — Chować głowę w piasek — nie chcieć sobie zdawać sprawy
dawn. kobieta. z niebezpieczeństwa, z powagi sytuacji.
Mocna (słaba) głowa — Dać głowę, dawać sobie głowę uciąć — ręczyć (zaręczać)
odporność (brak odporności) za coś.
na alkohol. Dać (położyć, stracić) głowę — zginąć.
Otwarta, tęga głowa — Domagać się czyjejś głowy — czyjejś śmierci.
inteligencja, po-jętność, Głową bić o ścianę, tłuc głową o mur — rozpaczać w
orientacja, bystrość. poczuciu bezradności; chcieć przeprowadzić swój zamiar
Ośla, barania, kapuściana, mimo niesłychanych przeciwności. Przysłowie: Głową muru
zakuta, ciasna głowa — nie przebijesz.
tępota, głupota, brak inte- Głowa do góry! — nie trać animuszu, otuchy, nie poddawaj
ligencji, horyzontów. się trosce.
Głowa o dwóch twarzach —
przeszłość i przyszłość,
początek i koniec. Staroital-
skiego Janusa, boga biegu
Słońca, wejścia i wyjścia,
początku i końca,
wyobrażano z głową o
jednej twarzy zwróconej w
przód, a drugiej w tył, co
było wcieleniem dwoistości
przyrody, integracji dwóch
zasad stworzenia.
Głowa o trzech (a. dwóch)
twarzach — rozwaga,
roztropność, ostrożność.
Głowa o czterech twarzach
obróconych w cztery strony
świata — wszechwiedza.
Wyobrażano z taką głową
bóstwo słowiańskie
Swiętowita (Swiatowita,
Swantewita).
Trzy głowy — niebo, ziemia i
piekło;
trzy popędy życia:
oddychanie, jadło i napitek,
Kłaść głowę pod miecz (a. Stawać na głowie — robić wszystko co możliwe, aby coś
topór) — (dobrowolnie) osiągnąć.
narażać się na Stawiać coś na głowie — czynić coś na opak, wbrew
niebezpieczeństwo, na przyjętemu porządkowi.
śmierć. Suszyć, łamać sobie głowę — kłopotać się czymś, myśleć o
Kłaść zdrową głowę pod czymś intensywnie. Suszyć komuś głowę — nudzić, do-
Ewangelię — niepotrzebnie kuczać, natrętnie powtarzać.
wystawiać się na kłopoty, Tracić głowę — tracić orientację, nie wiedzieć co czynić;
przykrości, ryzyko. (dla kogoś, na czyjś widok) — ulec czyjemuś urokowi.
Kręcić głową — Ukręcić czemuś głowę — zatuszować jakąś sprawę,
kombinować, usilnie szukać zapobiec czemuś (np. skandalowi).
sposobu, rady. Unieść głowę — ujść cało, ujść z życiem, uratować się.
Mieć pstro, zielono w głowie Urwanie głowy — zamieszanie, rwetes, zamęt, kłopot.
— być pustym, płochym, Wychylić, wytknąć głowę — wyjść z domu, z miasta itp.
nieoględnym, lekkomyślnym, Zachodzić w głowę — zastanawiać się nie mogąc
niestatecznym, zrozumieć.
nierozważnym. Zgarniać (gromadzić) węgle ogniste (rozżarzone) na czyjąś
Mieć w głowie — być głowę (na czyjejś gło
pijanym.
Nadstawiać głowę —
narażać się na nie-
bezpieczeństwo, ryzykować
życie.
Pali się komuś w głowie —
ma mnóstwo projektów,
pomysłów, zamiarów, którym
oddaje się z zapałem.
Podrwić, pokpić głową —
postąpić niemądrze, głupio.
Postępować (robić coś) z
głową — przytomnie,
rozważnie; (bez głowy)
nierozważnie, chaotycznie.
Posypać głowę popiołem
zob. Popiół.
Przewraca się komuś w
głowie (Przewracać komuś
w głowie) — ktoś zhardział,
rozbałamucił się,
zdemoralizował, znarowił
(Demoralizować,
rozpuszczać kogoś, roz-
bałamucać).
Ręczyć głową — być czegoś
całkowicie pewnym.
wie) — zawstydzać go pobożności, ofiary, pokory: miłości, rozkoszy i uciech
dobrym uczynkiem. ..Jeśli miłosnych; prawdy, mądrości, wróżby, stałości. dumy;
łaknie nieprzyjaciel twój, pokoju; poczty (już w staroż. Egipcie używano gołębi do
nakarm go, jeśli pragnie, daj przesyłania wiadomości); prostoty, łagodności, nieśmiałości.
mu wody, bo wtedy węgle szczerości; zazdrości, tchórzostwa, głupoty; żałoby,
ogniste zgromadzisz na melancholii.
głowę jego, a Pan ci Gołąb był ulubioną ofiarą Jahwe. Mówi Bóg: „Ofiarę z
odpłaci" (Ks. Przypowieści synogarlic albo gołębią! naniesie kapłan do ołtarza i skręci
25,21—22). jej głowę przy szyi, a przerwawszy miejsce rany ila wyciec
Złożyć, skłonić, schronić krwi na skraj ołtarza (...) a gołębia spali na ołtarzu (...)
głowę — znaleźć przytułek, Całopalenie to jest i ofiara woni najwdzięczniejszej Panu"
schronienie, azyl. (Lev. l. 14—17). W Starym Testamencie głównie niezamożni
Zmyć komuś głowę — składają ofiary z go-Iffbi zamiast z jagniąt: gołąb był zresztą
skarcić, zwymyślać, jedynym ptakiem nadającym się na ofiarę •1-ihwe.
skrzyczeć. Gołąb — pokój. W Biblii (Gen. 8.11) powrót na arkę drugiej z
W heraldyce: honor: władza; rzędu gołębicy leży gołębia?), z gałązką oliwną w dziobku.
odznaczenie za ważne objawia Noemu, że wody Potopu opadają, że nastaje pokój
zasługi; (głowa Maura) kru- między Bogiem a rodziną Noego. Również w staroż. Grecji
cjaty; Kompania Wsch.-
Indyjska.
W astrologii: znak zodiaku
Baran.
W alchemii; naczynie
przeobrażeń.
W marzeniu sennym:
(wielka głowa) potęga;
(odcięta) wyzwolenie,
wolność; (martwa)
zasadzka; żałoba; (żywa)
dobry znak;
(ogolona) zły znak;
(opuchła) duma; bogactwo.
Głowa orła — Słońce,
płomień kosmiczny, ogień
duchowy Wszechświata. •
GOŁĄB
Gołąb jest symbolem
niebiańskiej czystości i
niewinności, poselstwa
nowin niebiańskich,
Zwiastowania; duszy, duszy
zmarłego, zmar-
twychwstania, odrodzenia,
uskrzydlonych dążeń,
natchnienia boskiego,
gołąb z różdżką oliwną był Oblubienicy z Pieśni nad pieśniami'. „Otoś tyś jest piękna,
atrybutem pokoju (a także oczy twoje jak gołębicy" (1,14). „Piękne są jagody lica twego
harmonii i liczby osiem — jako synogarlicy" (1,9). „Gołębico moja (...), oblicze twoje
symbolem harmonii). „Musi piękne" (2.14) itd.
czas nadejść, gdy świat (...) Gołąb — miłość. Gładkopióre gołębie o toczonych
wyprze się sępów ubroczo- kształtach, „całujące się" dzióbkami, były w starożytności
nych w ścierwie, w gołębiu atrybutem arcy-kobiecych bogiń miłości i płodności, jak
poszuka brata" fenickiej Isztar, płn. syryjskiej Atargatis, Wielkiej Macierzy
(Przekleństwo 17—24 Bogów Kybele (i Rei). Hery, Demeter (ale także Adonisa.
Wiktora Gomu-lickiego). Zeusa, Dionizosa, Ateny), a przede wszystkim Afrodyty; jej
Słynny jest rysunek Pabla sanktuarium w Pafos na Cyprze było tak słynne ze swych
Picassa ,,Gołąb pokoju". gołębi, że określano je jako „ptaki pafijskie". Godłem miłości
Gołębie — pop. nazwa była zwłaszcza para białych gołębi. „Przodem gołębie białe,
zwolenników ugody i które w biegu płoszy, leciały jak przed wozem bogini
kompromisu w polityce rozkoszy", tj. Afrodyty (Pan Tadeusz 5, 93—94 Mickiewicza).
międzynarodowej; zob. Król Aniusz opowiada Eneaszowi (Metamorfozy 632—674
Sokół (Jastrzębie). Owidiusza), jak jego córki, prześladowane przez zwycięskich
W starożytności na Greków, uchodząc przed
Wschodzie gołębie były pod
opieką społeczną, zabicie
gołębia traktowano jako
czyn nieetyczny. Podobne
poglądy żywe są w wielu
miastach Europy i Ameryki,
zwłaszcza w Wenecji i w
krajach słowiańskich.
Sympatię budzi wierność
pary gołębi, współczucie lub
irytację — gruchanie
samczyków brzmiące jak
bolesne jęki duszącego się
człowieka, jak skarga (łac.
gemitus columbae). ,,Wo-
łałem o pomoc (...) stękałem
jak gołąb (...), cierpię mękę"
(Izajasz 39, 13—14). „Słu-
żebnice jego (pojmane w
niewolę) prowadzono.
wzdychające jak gołębice"
(Nahum 2,7). „Synogarlica
jęczy, a gołąbek grucha"
(Żona modna 130 Ignacego
Krasickiego).
Uroda gołębia wiąże się z
urodą kobiety, np.
pościgiem, zmieniły się w prostota, głupota. „Bądźcie roztropni jak węże, a prości jak
gołębice dzięki interwencji gołębice" (Ew. wg Mat. 10,16). „I stał się Efraim jak gołębica
Bachusa (Dionizosa), boga zwiedziona nie mająca serca", tj. rozumu (Ozeasz 7,11).
płodności. Gwiazdozbiór Sądzono, że gołąb nie ma żółci;
Plejad wyobrażano sobie Hamlet w monologu: ,,Muszę mieć chyba wnętrzności
jako stado dzikich gołębi, w gołębia i brak zupełny żółci, nadającej gorycz poczucia
które przeistoczyły się (po krzywdy" (Hamlet 2,2 Szekspira).
samobójczej śmierci) nimfy Gołąb — dusza. Na starożytnych wizerunkach nagrobnych
Plejady, córki Atlasa. gołąb albo para gołębi pije z naczynia wyobrażającego źró-
Gołąb był prawdopodobnie dło pamięci (o zmarłym).
pierwszym ptakiem W sztuce chrześcijańskiej, podobnie jak skrzydlaty dysk
udomowionym przez sztuki pogańskiej, gołąb symbolizuje wieczność,
człowieka. U Homera nieśmiertelność, ducha, Słońce, a prócz tego: miłość, pokój,
występuje tylko dziki gołąb zwiastowanie, chrzest (Jezusa i św. Pawła). W pismach
skalny (gr. peleids, dosl. Ojców Kościoła gołąb występuje jako atrybut Chrystusa,
'ciemnoszary'), później Marii, Ducha Świętego (który w Ewangelii wg Mat. 3,16
sprowadzono oswojone ze spłynąć miał w postaci gołębicy w chwili chrztu Jezusa),
Wschodu i nazwano od Kościoła, dusz ludzkich (w sztuce wizygockiej i romańskiej).
imienia Isztar peristera; W scenach Zwiastowania przedstawiany wraz. z lilią. „Duchu
wkrótce stały się ulubionym Święty, gołębico, zleć!" (tytuł wiersza J. Słowackiego). Dwa
przysmakiem (przysłowie: gołębie do
Pieczone gołąbki nie
przyjdą same do gąbki,
pochodzi ze
średniowiecznych opo-
wieści o bajecznej Krainie
pasibrzuchów — Kukanii), a
prócz tego ptakiem
kultowym. Według mitu
gołąb, który przyleciał z
egipskich Teb, siadł na
dębie w Dodonie i ludzkim
głosem polecił założenie
wyroczni; kapłan odgadywał
wolę Zeusa z poszumu liści
świętego dębu i z gruchania
świętych gołębi. Hodowla
białych gołębi rozpoczęła
się w Grecji po klęsce floty
fenicko-per-skiej pod Atos
(w 492 p.n.e.), kiedy Per-
sowie wypuścili święte
gołębie z klatek.
Gołąb — łagodność,
dobroć; niewinność,
tykające się dzióbkami Wiek człowieka — emblemat dziewczyny dwudziestoletniej.
oznaczają zgodę; W marzeniu sennym: szczęśliwe wydarzenie.
7 gołębi to 7 darów Ducha GÓRA
Sw.; 12 gołębi to 12 Góra symbolizuje stałość, niewzruszoność, nieruchomość;
apostołów. W opowieściach światło; pępek świata; siedzibę bogów, olbrzymów, karłów,
o św. Polikarpie, św. Eulalii, wróżek;
św. Scholastyce i in. dusza drogę do nieba, raju, czyśćca, piekła; zmartwychwstanie,
męczennika wychodzi z ust objawienie; miejsce kultu, pielgrzymek; mistykę, samotność,
w postaci gołębia. mądrość, wzniosłe myśli; miejsce medytacji; pokój, swobodę;
Gołąb atrybutem wielu życie ludzkie; aspirację; osiągnięcia. arcydzieła; kobietę,
świętych: z pierścieniem — ciążę, (bez)płodność;
św. Agnieszki, na ramieniu miejsce porzucania dzieci; młodość; czystość.
siedzący — Dawida, na Potężna, niewzruszona masywność góry czyni z niej
głowie — św. Enur-cha, wyobrażenie stałości, bezruchu, niezłomności; stąd przykład
przy uchu piszącego — rzeczy pozornie niemożliwej: „wiara góry przenosi", częsty w
dający natchnienie św. Ewangeliach (Ew. wg Mat. 17,20; 21,21; Ew. wg Marka
Grzegorzowi Wielkiemu, Ja- 11.23; /. List do Korymian 13,2), stąd samotność góry
nowi Złotoustemu, Teresie z
Avila, Tomaszowi z Akwinu.
Biały gołąb — talizman
zdrowia, antidotum przeciw
zarazie, ale także symbol
smutku. ,,Pomiędzy nami
lata biały gołąb smutku i
nosi ciągłe wieści"
(Roztaczanie 1—3
Słowackiego). ,,Dziwnie jest
smutne wspomnienie tej
wiosny, jak gołąb biały na
czarnym cyprysie" (Cyprys
5—6 L. Staf-fa).
Czarny gołąb —
wdowieństwo.
Gołębica — kobieta polska:
,,Z potopu liść nadziei
niesiesz, gołębico!" (Do
kobiety 10 Kornela
Ujejskiego).
W heraldyce: pokój
(zazwyczaj biały gołąb z
różdżką oliwną); stałość w
miłości;
wieczny żywot; prostota.
W alchemii: gołąb w ołowiu
— duch w materii.
(przysłowie: góra z górą się hebrajski El-Szaddaj 'Bóg Góry, Bóg Wysokości'. U Greków
nie zejdzie); siedziby bogów, miejsce grzebania bohaterów jako wejście
stąd absurdalne imiona do innego świata; miejsce narodzin albo porzucenia bogów
bohaterów o nadludzkiej płodności i herosów; miejsce wiecznej miłości, ekstaz i orgii
sile: saraceńskiego dionizyjskich.
pyszałka z legend Góra — płodność lub bezpłodność jako przeciwieństwo
karolińskich — Rodomonte żyznej doliny (przysłowie:
('Wali-góra, Toczygóra'), z Góra porodziła mysz); albo światłość jako przeciwieństwo
czego rodomontada doliny ciemności i śmierci.
'bufonada, samochwalstwo'; Góra — Drzewo Kosmiczne, Drzewo życia, z korzeniami
nasz Waligóra to siłacz z zanurzonymi w niebie, z listowiem oplatającym ziemię, drze-
bajki ludowej O braciach wo odwrócone koroną w dół.
zdradzieckich, pochodzącej Góra atrybutem pokoju: „Niech przyjmą góry pokój dla ludu,
zapewne ze Wschodu (jego a pagórki sprawiedliwość!" (Psalm 71 3). Samotność na
ukraińskim odpowiednikiem górze daje schronienie od świata codzienności, od mizernej
był Wernyhora). Dla egzystencji.
Sumerów góra była po- Góra — swoboda. Górale są niemal zawsze ludźmi wolnymi.
zostałością „Będziesz wolny jak górski wiatr" — mówi Prospero do
niezróżnicowanej Ariuela w Burzy (1,2) Szekspira. „W góry! w góry! miły
pramaterii. Jajem Świata. bracie! Tam swoboda czeka na cię!" (Pieśń o ziemi 708—9
W wielu legendach góry są Wincentego Pola). „Helweci są wolnymi, bo darem
siedzibą królestwa zmarłych
albo miejscem, gdzie w ja-
skiniach bohaterowie,
królowie, całe wojska
czekają na sygnał, aby się
zbudzić z odwiecznego snu
i zbawić zagrożony świat
lub ojczyznę, jak np. król
Artur, Karol Wielki, Fryderyk
I Barbarossa, Fryderyk II
Hohenstaufen, Bolesław
Śmiały, Stienka Ra-zin,
śpiący rycerze w Tatrach.
Według Biblii na dalekiej
północy była góra narad, na
którą król babiloński chciał
wstąpić, aby zasiąść tam na
tronie (Izajasz 14,13;
Psalm 47 3).
Góra Niebieska
(przeciwieństwo jaskini
Piekieł) to sklepienie
niebios, na którym wspiera
się tron Pana Stworzenia:
natury cnót ich strzeże zwyrodniały, przeżarty grzechem, sataniczny. W Boskiej Ko-
ubóstwo, granic bronią medii Dantego góra czyśćcowa wznosi się pośrodku wyspy.
góry" (List do Jędrzeja U gnostyków górę przedstawia litera A;
syna... 71—72 Kajetana szczyt góry wyraża osiągnięcie, zimno, abstrakcję, ołtarz
Koźmiana). Słońca i ognia.
Góra pokryta śniegiem — W bajkach góry są niedostępną barierą dzielącą nas od
szlachetność, myśl krainy czarów: Za siódmą, za dziesiątą, za setną górą, za
abstrakcyjna, trzeźwe górami, za lasami — w bajecznym kraju. W bajce Kruk (nr
rozumowanie. Szczyt góry 93) braci Grimm złoty zamek Stromberg stoi na szklanej
to scena wiecznej młodości, górze; tylko zaczarowany koń może się wdrapać na nią z
radosnego wypoczynku, wyzwolicielem królewny na grzbiecie. W bajce Kryształowa
miejsce kultu, spotkania kula (nr 197) zamek Złotego Słońca znajduje się na
człowieka z Bogiem, wód niedostępnej górze, na którą dostać się można tylko w
uzdrawiających. zaczarowanym kapeluszu. W bajce O siedmiu krukach (nr
Góra — wielkie dzieło, 25) zaczarowani bracia zamknięci są w Szklanej Górze.
arcydzieło: „Szekspirze! U wszystkich ludów znających góry były one, jako bliskie
duchu! zbudowałeś górę nieba, przestrzennym symbolem transcendencji, sferą
większą od góry, którą Bóg sakralną, siedzibą bogów. Liczne mitologie znają święte
postawił. Boś ty ślepemu o góry, miejsca kultu bogów nieba, bałwanów pogańskich.
przepaści prawił, z Szatana, np. u Sło-
nieskończonością zbliżyłeś
twór ziemi" (Kordian 2,76—
78 Słowackiego).
Góra ambiwalentną miarą
człowieka. Jego wielkie
budowle stają się małe, gdy
spoglądamy na nie z
wierzchołka góry. Jego
samego jednak zmusza
wewnętrzny popęd do
mierzenia się z
niedostępnością najwyż-
szych, stromych szczytów w
najbardziej nieprzyjaznych
warunkach (np. samotnie
albo bez aparatu
tlenowego, lub nowymi,
trudniejszymi drogami) i
pokonywania ich. W epoce
przedromantycznej,
zwłaszcza w okresie
klasycyzmu (XVII—XVIII
w.), góry uważane były za
anomalię natury, za kraj-
obraz antyestetyczny,
wian Babie, Łyse lub Jasne oddzielona jest od niej przepaścią nieprzebytą; jest to góra
Góry (dawne miejsca kultu szmaragdowa, której blask zabarwia sklepienie niebieskie
Swiatowita, później diabła, (jednak nie na zielono!) i stanowi granicę między światem
cel wypraw czarownic), widzialnym i niewidzialnym, symbolizując głębszą prawdę o
punkty zetknięcia się nieba z człowieku, jego prawdziwą naturę. Jako siedziba
ziemią, komunikacji Wszech- bajecznego ptaka Simorgha, doradcy królów i bohaterów,
świata z obszarem zwana jest górą mądrości i zadowolenia. Często wspominają
zamieszkanym przez ludzi. o niej Baśnie z 1001 nocy. Monsal-wat, Mont sauvage
Nakazując usunięcie 'dzika, niedostępna góra', według Parsifala Wolframa von
tubylców z Ka-naanu Pan Eschenbach tajemnicza, mistyczna góra, na której ukryty
mówi do Mojżesza: jest św. Graal w postaci drogocennego kamienia,
,,Zniszczycie wszystkie ich poszukiwanego wytrwale przez rycerzy Okrągłego Stołu z
posągi ulane z metalu, legendy arturiań-skiej; jej emblematami były: gwiazda, krzyż,
spustoszycie wszystkie ich korona, trójkąt, fleur de lis, półksiężyc, schody, cyfra trzy,
święte gaje na wzgórzach" litera Z {Zioń 'Syjon') albo R (Regeneratio 'Odrodzenie'),
(Lev. 33,52). Mojżesz powia- Okrutny, bałwochwalczy Babilon, dzięki wysokim murom i
da do swego ludu: ,,Zburzcie basztom, robił na izraelskich prowincjuszach wrażenie góry:
wszystkie ' miejsca, na „Mówi Pan: Oto ja do ciebie, góro zarażająca, wyciągnę rękę
których narody, którymi za- i zwalę cię ze skał i uczy
władniecie, chwaliły bogi
swoje, na górach wysokich i
pagórkach" (Deut.\2,'2).
Indyjska złota góra Meru
(Sumeru) o trzech szczytach,
złotym, srebrnym i żelaznym,
siedziba Brahmy, Wisznu i
Siwy, znajduje się w środku
świata, dokładnie pod
Gwiazdą Polarną; tam
odbywają się spotkania
bogów z ludźmi. Również
irańska góra Haraberezaiti
wznosi się ku niebu ze
środka świata. Na górze
umieszczona jest też
Walhalla mitologii
skandynawskiej, miejsce
pobytu poległych
wojowników. Heimdall,
strażnik bogów, zamieszkuje
górę Himingbjorg, u wejścia
do Asgardu, siedziby bogów.
Według kosmologii islamu
góra Kaf otacza ziemię
mającą kształt dysku i
nię cię górą spalenia" położonym pod szczytem sklepienia niebieskiego.
(Jeremiasz 51—25). Dlatego Izraelski Bóg pustyni i Ziemi Obiecanej, Jahwe, był może
judaizm, a za nim pierwotny pierwotnie bogiem góry Synaj (Horeb), na której znajdują się
chry-stianizm, oczekuje u liczne ślady dawnych dróg pielgrzymkowych; na jej szczycie
kresu drogi cierpienia Bóg zawarł przymierze ze swym ludem w osobie jego przy-
zniknięcia gór. Izajasz wódcy, Mojżesza: „Mojżesz, wszedłszy w po-środek mgły,
zapowiada, że gdy lud wróci wstąpił na górę i był tam dni czterdzieści" (Ex. 24,18).
z wygnania, „każda dolina Abraham zbudował ołtarz na górze (później identyfikowanej
będzie podniesiona, a każda z Morią) wskazanej mu przez Pana, aby na jego rozkaz
góra i pagórek — poniżone" uczynić ofiarę całopalną ze swego syna, Izaaka (Gen. 22).
(40,4). Również koniec Mojżesz na górze Nebo, na szczycie Fasga, ogląda Ziemię
świata rozpocznie się od Obiecaną, na którą mu nie wolno wstąpić, i umiera (Deut.
zapadnięcia się gór (Apok. 34,1—5). Na górze Horeb Bóg objawia się prorokowi
16,20). „Porównaj, Boże, Eliaszowi i wydaje mu polecenia (3. Ks. Król. 19,11—18). Na
góry z dołami, niech będzie górze Karmel, symbolu wierności i owocowania, Eliasz
równiusień-ko" — z lud. wyzywa na sąd boży proroków Baala (3 Ks. Król. 18,20—
pieśni miłosnej. 40). Góra Garizim (Ebal), powtarzająca echem
Nazwy świątyń, świętych błogosławień
wież i miast świadczą o tym
częstokroć, że symbolizują
one góry. Babilon nazwano
„domem świetlistej góry",
„domem, na którym wspiera
się niebo i ziemia", „więzią
między niebem i ziemią".
Babilońskie zikkuraty,
górujące nad miastem
potężne (do wysokości ok.
50 m) schodkowe wieże ze
świątynią na szczycie,
symbolizowały prawdo-
podobnie górę kosmiczną,
gigantyczny ołtarz, drogę do
nieba w podobnym sensie,
jak wywodząca się zapewne
z pamięci o zikkuracie w Ur
legenda biblijna o wieży
Babel (Gen. 11) i jak drabina
Jakubo-wa sięgająca nieba
(Gen. 28,12). Wyraz su-
meryjski oznaczający
zikkurat to U-Nir 'góra'.
Kaaba w Mekce jest, według
tradycji muzułmańskiej,
najwyższym punktem świata
stwa i przekleństwa głasza Jezus kazanie (Ew. wg Mat. 5), na górze zjawił się
wypowiedziane na niej, uczniom po zmartwychwstaniu, na górze Oliwnej nastąpiło
święta góra Samarytan w wniebowstąpienie (Ew. wg Łuk. 24,50; Apok. 1,12). Tabor,
Samarii, w paśmie Efraim, samotna góra w Galilei na płd. zach. od jeziora Genezaret,
jest miejscem dorocznych według dawnej tradycji uważana była za miejsce Przemie-
spotkań Samarytan w nienia, lokalizowane później na górze Her-mon (Ew. wg Mat.
okresie Paschy. Góra świą- 17, 1—18).
tyni jerozolimskiej, zwana w Spośród wielu innych świętych gór lub świątyń-gór wymienić
2 Ks. Kronik (3.1) górą trzeba takie, jak: ateński Akropol; Ararat, pamiątka Potopu;
Moria, gdzie Pan ukazał się Athos na Półwyspie Chalcydyckim; Biała Góra Celtów;
Dawidowi, jest świętą skałą Borobudur, buddyjska świą-tynia-góra w środkowej części
czczoną przez żydów, jako Jawy, 40 m wysokości; Damarwand, irańska góra z której
miejsce ofiary Abrahama, i zstąpiwszy Azhi Dahaka zniszczy świat, gdy rozerwie
przez muzułmanów, jako krępujące go łańcuchy; łańcuch górski Elburs w Iranie;
miejsce wniebowzięcia wulkan Etna, pracownia strąconych tytanów; Mt. Everest
Mahometa; na niej znajduje (Czomolungma) w Himalajach, święta góra buddyjska,
się jedyny relikt świątyni mieszkanie bogów; Fudżijama, na którą wejście wymaga
Salomona, ,,ściana płaczu", uprzedniego oczyszczenia rytualnego; Idą, święta góra Gre-
oraz zbudowany w końcu ków, gdzie ukrywano Zeusa przed jego ojcem, Kronosem;
VII wieku meczet Omara Kaukaz, gdzie według mitu greckiego, Prometeusz był
(Kubbet es-Sachra). przykuty
Jerozolimska góra Syjon
jest miejscem, gdzie
mieszka Bóg Izraela, Jahwe
(Izajasz 8,18; Psalm 73 2),
gdzie jest on królem
(Izajasz 24,23), gdzie
osadził swego króla,
Dawida (Psalm 2 6), jest
więc osią akcji Jahwe w
dziejach biblijnych. Nazwy
Syjon używa Stary
Testament wymiennie z na-
zwą Jerozolimy, a w
chrześcijańskich hymnach i
w literaturze Syjon oznacza
często Jeruzalem niebieską
albo ziemskie miasto
braterstwa i wiary
chrześcijańskiej. Kusiciel
zaprowadził Jezusa na
bardzo wysoką górę, aby
ukazać Mu wszystkie
królestwa świata (Ew. wg
Mat. 4,8); na górze wy-
do skały; Kitajron, góry forum) dla Lyonu, Notre Damę de la Gardę dla Marsylii,
między Megarą, Attyką a Wawel dla Krakowa, Jasna Góra dla Częstochowy, ratusz
Beocją, poświęcone dla Zamościa. Rzecz ciekawa, że nie potrafią spełniać takiej
Zeusowi, Apollinowi i mistyczno-opiekuńczej funkcji najwyższe budowle świata
muzom miejsce kultu Dio- współczesnego — amerykańskie „drapacze chmur".
nizosa; Nissa w Etiopii, GRANAT(OWIEC)
gdzie narodził się Ozyrys; Granatowieć symbolizuje potęgę, zwycięstwo,
Nysa w Indiach, gdzie doskonałość; nieśmiertelność, zmartwychwstanie; świat
urodził się Dionizos; Olimp, podziemny. Kościół, dary boże; zasadę żeńską, dziewictwo,
siedziba bogów mitologii czystość, miłość, nadzieję, płodność, krew; życie; śmierć;
greckiej; Othrys, w Tesalii, mądrość, zgodę, związek; wierność, jedność; Słońce; zob.
gdzie Kronos gotował się do też Jabłko.
walki z Zeusem, gdzie Granat — ulubiony owoc w klimacie suchym i gorącym,
osiadła arka Deukaliona; jeden z najsoczystszych, odporny na szkodniki. Gdy
Parnas, pasmo górskie, Izraelczycy, wędrując przez 40 lat po pustyni, wspominali
jedna z siedzib Apollina i porzucony Egipt, tęsknili szczególnie mocno za
muz, oraz Dionizosa i orzeźwiającym smakiem granatów, tak różnym od smaku
bachantek, symbol poezji; manny. Król Salomon miał sad granatowy. „Wyrosłaś jak gaj
Potala w Lhassie, z drzew granatowych z wybornymi
zamkiem Potala, dawna
rezydencja Dalaj Lamy,
zwana też Czerwoną Górą
lub Dmar-Po Ri; teocalli,
azteckie świątynie-góry w
kształcie piramidy, a
wreszcie piramidy egipskie,
kamienne góry usypane
przez ludzi, oraz świątynie-
góry Khmerów, a nawet
Mont-Saint-Michel we
Francji.
Podobną rolę jak świątynie-
góry i gro-bowce-góry w
stosunku do znajdujących
się u ich stóp osiedli i miast
odgrywać mogą,
przynajmniej w pewnym
stopniu, również budowle
nie nawiązujące pod wzglę-
dem architektury do gór, jak
wieże zamków, kościołów,
ratusza, jak dziewięcio-
piętrowe pagody buddyjskie
w Chinach, jak Montmartre
dla Paryża, Foumere (stare
owocami" (Pieśń nad eleuzyńskich. Z miąższu granatu produkowano czerwoną
pieśniami 4,13). Mahomet farbę.
powiadał: „Jedz granaty, bo Czerwona barwa miąższu granatu czyniła go kwiatem krwi,
oczyszczają one duszę od życia i śmierci, świata zmarłych; sprzeczność ta tłumaczy
zazdrości i nienawiści". Sok się chtonicznym charakterem granatowca:
z granatów mieszano z ziarno pod ziemią, po okresie pozornej śmierci ożywa,
winem albo robiono z niego kiełkuje i wychodzi na powierzchnię. Gliniane wyobrażenia
wino. W pojęciach lud. granatów znajdowane w staroż. grobach rz. miały być
granat przynosi szczęście i zapewne magicznym środkiem zapewniającym zmarłemu
zdrowie. życie pośmiertne. Gdy Hades porwał z powierzchni ziemi
Granatowieć — mądrość; Korę, córkę Demeter, Zeus kazał bogu podziemi zwrócić ją
niekiedy uważany za owoc matce. Uradowana tym wyrokiem Kora lekkomyślnie zjadła
rajskiego Drzewa Wiado- podane przez Hadesa ziarnko granatu. Związało to ją z
mości. Hadesem na zawsze (zob. niżej — symbol małżeństwa);
Granaty i dzwonki. Pan do odtąd wracała na ziemię wiosną, a późną jesienią schodziła
Mojżesza: do krainy zmarłych, gdzie panowała u boku męża jako
„Na dolnym brzegu szaty straszliwa królowa Persefona-Prozer-pina (Metamorfozy
arcykapłana uczynisz 5,537 i nast. Owidiusza). Stąd chrzęść, symbol śmierci, pod-
wokoło jakby jabłuszka ziemnej płodności, wzrostu i zmartwych
granatu z błękitu i ze
szkarłatu, i z karmazynu (...)
przeplatane dokoła złotymi
dzwonkami" (Ex. 28,35).
Granaty były tu prawdop.
emblematami płodności i
wierności, dzwonki —
egzorcyzmów, a granaty i
dzwonki — błyskawic i
grzmotów.
Granat — wierność; w
staroż. Izraelu — wierność
zasadom Pięcioksięgu.
Granatowieć wiąże się z
wojną: król Sauł przed bitwą
z Filistynami przebywał z
sześciuset wojownikami
pod granatowcem (l Ks.
Król. 14,2).
Granatowieć atrybutem
Baala, Hery i Per-sefony,
miał wyrosnąć z krwi
Dionizosa, podobnie jak
anemony z krwi Adonisa, a
fiołki — Attisa. Owoc
nietykalny na misteriach
wstania, w plastyce często Romea. Oblubienica pożąda najściślejszego połączenia się
wyobrażany w ręce z Oblubieńcem: „Wprowadziłabym cię do domu matki mojej,
Dzieciątka Jezus. uraczyłabym cię (...) moszczem z jabłek granatowych
Granat — Słońce (u moich" (Pieśń nad pieśniami 8,2). „Rankiem pójdziemy (...)
Fenicjan), życie, potęga, zobaczyć (...), czy granaty są w pełnym kwieciu: tam ci
odrodzenie; jego nazwa — okażę swą miłość" (Pieśń nad pieśniami 7,13).
rimmon — jest też imieniem Granat — płodność; podobnie jak inne owoce z licznymi
boga Słońca. ziarnami (pestkami), jak np. pomarańcza, cytryna, pomidor,
Granat żeńskim dynia;
wyobrażeniem erotycznym. atrybut Afrodyty. Rzymskie panny młode nosiły dlatego
Owoc granatu, wieńce z gałązek granatowca. W Grecji współczesnej
pozostawiony na gałęzi aż obrzuca się nowożeńców wysuszonymi jabłkami granatu,
przejrzeje, pęka i przez które pękają i wysypują ziarna oznaczające liczne
pionową szparę ukazuje potomstwo. W Indiach sok z granatów uważano za środek
swoje ogniste wnętrze. przeciw bezpłodności.
„Skronie twoje spoza Granat — jedność w wielości. Obfitość pestek w
zasłony są jak pęknięte uporządkowanym układzie, w zamkniętej całości owocu —
jabłko granatu" (Pieśń nad związek wielu pod władzą jednego pana (monarchy a. Ko-
pieśniami 4,3). Dziś jeszcze ścioła), obraz jedności Wszechświata; granaty wyobrażane
w Grecji młodzi przesyłają w dawnych martwych naturach były aluzją do tych pojęć.
sobie nawzajem owoc
granatu jako znak gorącej
miłości.
Granat — zasada żeńska,
płodność; atrybut Wielkiej
Macierzy.
Czerwone kwiaty, czerwony
miąższ i mnogość ziaren
czynią z granatu emblemat
miłości, małżeństwa i
wielodzietności; Kora, gdy
zjadła ziarno granatu
podane przez Hadesa, tj.
kiedy poczęła, musiała
zostać małżonką władcy
piekieł, co rok niedostępną
dla niego przez 9 miesięcy.
Granatowieć — miłość.
Rozłączone korzenie
granatowca splątują się z
sobą na nowo. „Słowik co
noc śpiewa owdzie na
gałązce granatu" (Romeo i
Julia 3,5 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego), Julia do
Granat — zwycięstwo, porusza się świat, symbolem bóstwa, boskiego oka,
atrybut Nike (Yictorii). Mesjasza, anioła, wzniosłej istoty, władcy przeznaczenia;
Granat w chrzęść. — dary boskiego ognia, światła, światła niebiańskiego walczącego z
boże. Kościół. liczni wierni mocami ciemności, wiedzy o przeszłości, teraźniejszości i
(ziarna), doskonałość, przyszłości, wróżbity, mądrości, (duchowego) przewodnika;
czystość; atrybut Marii nieskończoności, nieosiągalnego ideału, wiecznej
Panny (ziarna — liczne szczęśliwości, szczęścia, sukcesu, nadziei;
cnoty Marii). Granat z losu, doli, przeznaczenia; zasługi, stałości, czystości,
krzyżem u góry — atrybut czujności, wolności; duszy, ożywionych duchów, duszy
św. Jana Bożego (hiszp. bohatera; nieśmiertelności; natchnienia poetyckiego;
Juan de Dios) 1495—1550, człowieka, oka, straży; kwiatu.
założyciela zakonu Gwiazda — przeznaczenie: „czytać w gwiazdach" to wróżyć
bonifratrów. Twarda, z gwiazd; .jest zapisane w gwiazdach"; ,,urodzić się pod złą
niejadalna skorupa i słodki, albo dobrą gwiazdą"; „spod ciemnej gwiazdy" — najgorszy,
pachnący miąższ mają być podłego gatunku. W astrologii gwiazdy nad horyzontem w
wykładnią ciała i duszy chwili narodzin człowieka kształtują jego los. Stary
idealnego chrześcijanina a. Testament nie uznaje wróżenia z gwiazd;
kapłana (św. Ambrożego). mimo to Pieśń Debory (Sędziowie 5,20), prawdopodobnie
Granatowieć — pełnia najstarsza część Biblii, pisana około 1125 p.n.e., mówi:
życia; drzewo życia w śrdw. ,,Gwiazdy
symbolice plastycznej.
Granat — dostatek, ale nie
bogactwo:
jego kwiaty są piękne, ale
nie pachną.
Granat — osoba urodziwa,
ale niemiła;
gdyż owoc ten wygląda
'ładnie tylko z pewnej
odległości. Przysłowie tac.:
omne mało punico inest
granum putre 'w każdym
jabłku granatu znajdzie się
jedno zgniłe ziarno', w
każdej społeczności
znajdzie się zakała,
wyrzutek.
Granat — impresa (godło)
cesarza Maksymiliana I
(1459—1519) i Izabelli
Portugalskiej, żony Karola V
hiszpańskiego.
GWIAZDA
Gwiazda jest obrazem idei
boskiej, według której
w biegu swoim walczyły się synów bożych, jak Budda, jak wedycki bóg ognia Agni,
przeciw Sisarze". „Para złożony przez swą Matkę-Dziewicę Maję i ziemskiego ojca-
kochanków zrodzona pod cieślę, Twastri, między mistyczną krowę i osiołka-nosiciela
nieszczęśliwą gwiazdą świętej rośliny somy. Byłby to również dowód mesjanizmu
odbiera sobie życie" (Szek- Jezusa, gdyż proroctwo Balaama (Num. 24,17) określało
spir, Romeo i Julia, Prolog). Mesjasza jako „gwiazdę z Jakuba". Symbolizuje ona pokutę,
„W twojej piersi są gwiazdy narodzenie, czystość, przewodnictwo.
twojego losu" mówi Illo do Gwiazda przewodnia — idea przyświecająca człowiekowi.
Wallensteina w dramacie „Jeśli pójdziesz za swą gwiazdą, niechybnie dopłyniesz do
Piccolomini 2,6, Schillera. wspaniałego portu" (Boska Komedia, Piekło 15,55,
(Więzień do Nocy): „Kto z Dantego). „Patrzył w gwiazdę — czekał od niej hasła"
tych gwiazd tajnie przyszłej (Marzyciel 111, K. Ujejskiego).
drogi twej wyczyta!" (Dziady Gwiazda zaranna — męski aspekt Wielkiej Bogini i
cz. III, Prolog 60, Mi- babilońskiej Isztar, wojny;
ckiewicza). (Kent powiada): światło zwyciężające ciemności, zwiastun Słońca,
„Gwiazdy nad nami rządzą narodzenia Mesjasza albo boga--Słońca; gr. Heosphóros
naszą duszą" (Król Lear 4,3 'przynoszący świat', PhosphorSs 'przynoszący światło',
Szekspira, tł. Zofii Siwickiej). Polideukes (Polluks), nieśmiertelny bliźniak idący w światło,
Gwiazda — przewodnik; dziś Wenus, rzymski Lucifer; Chrystus — zmartwychwstanie
zwłaszcza gwiazda i wniebowstąpie-
betlejemska z Ewangelii wg
Mateusza (2,9), którą
mędrcy (magowie, królowie)
„ujrzeli na Wschodzie,
wskazywała im drogę, a
doszedłszy do miejsca,
gdzie było dziecię,
zatrzymała się". Nie
utożsamili jej dotychczas
astronomowie z żadnym
autentycznym zjawiskiem
niebieskim owego czasu,
takim jak gwiazda nowa,
supernowa, kometa bądź
wielokrotne złączenie
planet, choć potrójne
złączenie Marsa, Jowisza i
Saturna zdarzyło się na
początku 6 r. p.n.e., a
Jowisza i Wenery 17
czerwca 2 r. p.n.e. Zapewne
szło tu o tradycyjne zjawisko
symboliczne, występujące w
licznych legendach,
poprzedzające narodzenie
nie: „Ja, Jezus (...) jestem które gwiazdy sprawują nade mną" (Montaigne, II, 15, tł. T.
gwiazda jasna i zaranna" Boy-Żeleński).
(Apok. 22,16); Maria Gwiazda świecąca w ciemnościach — duch, siły duchowe w
sprowadzająca Chrystusa walce z siłami ciemności, światła w nocy nieświadomości.
na świat; zwiastun nowego Regularne ruchy gwiazd — harmonijne współdziałanie potęg
dnia, ustawicznego Natury albo boskich;
odnawiania się, wiecznego według żydowskich wyobrażeń każdą gwiazdą kieruje
powrotu. Znak dla pasterzy, oddzielny anioł.
aby wypuścić owce z Gwiazdy — bogowie barbarzyńców. Bóg biblijny ostrzega
owczarni. przed bałwochwalstwem:
Gwiazda wieczorna — „abyś, podniósłszy oczy ku niebu i ujrzawszy słońce, księżyc
żeński aspekt Wielkiej i gwiazdy, cały zastęp niebieski, nie dał się zwieść, nie
Bogini i babilońskiej Isztar, składał im pokłonu i nie służył temu, co stworzył Pan na
zapowiedź ciemności; gr. posługę wszystkim narodom" (Deul. 4,19); zob. Słońce.
Hesperos (męski), dziś We- Jednak wspaniały obraz gwiaździstego nieba na Wschodzie
nus, rz. Yesper (męski); i Południu, niewyobrażalny dla mieszkańców stref
Kastor, śmiertelny bliźniak umiarkowanych, rzucał na kolana nawet wyznawców
idący w mrok; Maria, która jedynego Boga: „Gdy spoglądam na niebiosa, dzieło rąk
pojawia się w ostatniej Twoich, pytam czymże jest człowiek, iż nań pamiętasz?"
epoce dziejów; smutek. (Psalm 8 4—5). Upadek Izraela pod ciosami Asyrii za
„Wieczorna gwiazdo, jasnej panowania Ozeasza przypisuje 4 Ks. Król. (17)
nocy najpiękniejsza bałwochwalstwu, m.in. oddawaniu czci gwiazdom (por.
ozdobo, cnej Wenery
świeco najśliczniejsza!"
{Sielanka 6, Mopsus, 51—
2, Sz. Szymonowica). „O
najsmutniejsza gwiazdo, o
gwiazdo wieczorna!"
(Pierzcha lotnych obłoków
gromada... 2 Aleksandra
Puszkina, tł. Adama
Ważyka).
Gwiazdy — ożywione,
radosne duchy. Mówi Pan:
„Gdy gwiazdy poranne
chórem radośnie śpiewały,
synowie boży wydali okrzyk
radosny" (Hiob 38,7);
„Gwiazdy radowały się (...) i
świeciły z radością temu,
kto je stworzył" (Baruch 3,
34—5).
Gwiazda — straż
czuwająca: „Nie ma innych
czatów ani straży, jeno te,
21,3—5; 23,4—5). szczęście, o słabej — biedę, o spadającej — powodzenie.
„Pięknością nieba jasność Gwiazda — atrybut natchnienia, wolności, wysokiego,
gwiazd" powiada ambitnego celu, rewolucji, jako taka widnieje na flagach
Eklezjastyk 43, 10. wielu państw: Stanów Zjednoczonych, Związku
Kult gwiazd utożsamianych Radzieckiego, Beninu, Burundi , Chile, Chin, Kuby, Ghany,
z bogami (np. planety) Gwinei-Bissau, Hondurasu, Iraku, Izraela (Gwiazda Dawida),
przejęło, tylko symbolicznie, Jemenu, Jordanii, Jugosławii, Płn. Korei, Liberii, Maroka,
chrześcijaństwo: NMP Panamy, Senegalu, Somalii, Surinamu, Togo, Wietnamu i in.
Niepokalanego Poczęcia w „Natchnienie? Gwiazda na czole!" (Astronomia, 264,
koronie z gwiazd, podobnie Deotymy). „Jak swobody gwiazdka świeci!" (Polonez, 8,
jak Muza astronomii. Rajnolda Sucho-dolskiego). Sic itur ad astra, tac. 'tak kroczy
Urania. się ku gwiazdom' (Eneida 9, 64, Wer-giliusza), ku szczytnym
Gwiazdy uważano w ideałom; łac. przysłowie: per aspera ad astra 'przez ciernie
starożytności za istoty do gwiazd', przez trudy, cierpienia, do sukcesu. Gwiazdę
rozumne, troszczące się o wybijano na monetach Szymona Bar-Kochby (hebr. 'syn
świat, stąd gwiazda jest gwiazdy'), wodza ostatniego powstania żydowskiego przeciw
synonimem mądrości. ,,Po- Rzymianom (132—135 n.e.).
wstaje mędrzec i gwiazda Gwiazda — pieśń: „Pieśni ma, tyś jest gwiazdą za granicą
Platona w długie wieki świata!" (Dziady cz. III 1,2, Improwizacja 15 Mickiewicza).
wieków świeci" (Dziady cz.
IV 510—11 Mickiewicza).
Gwiazda — człowiek.
Według wierzeń ludowych
każdy człowiek ma swoją
gwiazdę na niebie, która
pojawia się przy jego
urodzeniu i gaśnie po
śmierci, co znajduje odbicie
w wyrażeniach: Jego
gwiazda zbladła, moja
gwiazda jeszcze nie
wzeszła, on jest gwiazdą
pierwszej wielkości. Gwia-
zdą nazywamy człowieka
sławnego, błyszczącego w
swojej dziedzinie,
zwłaszcza aktora lub
aktorkę filmową. „Sułtanko
moja! gwiazdo haremu!
Peri!" (Lazara l—2 K.
Ujejskiego).
Gwiazda wiąże się z
tajemnicami nocy, snu i
marzeń sennych. Sen o
jasnej gwieździe przynosi
Gwiazdy — oczy między węgielnicą służącą do mierzenia ziemi a kompasem
ukochanej. Romeo: do mierzenia nieba (lub cyrklem) jest symbolem wta-
„Dwie gwiazdy w pilnej jemniczenia. Pentagram odpowiada liczbie niewymiernej,
kędyś wysłane potrzebie liczbie złotej definiującej idealny kanon ciała ludzkiego,
proszą oczu Juliji, by którego środkiem jest pępek. Symbol zdrowia, wiedzy,
raczyły w niebie świecić, Bożego Narodzenia, Epifanii, emblemat Tomasza z Akwinu.
nim gwiazdy wrócą" Gwiazda sześcioramienna — związek ducha z materią (dwa
(Romeo i Julia 2, 2 trójkąty złączone), zasada czynna i bierna, rozwój i proces
Szekspira, tł. A. Mi- wsteczny, hermafrodyta, połączenie przeciwieństw. Gwiazda
ckiewicza). Dawida, godło judaizmu, herb Izraela; opieka boska.
Gwiazda o czterech Stwórca i ma-krokosmos, duchowość (jako przeciwieństwo
promieniach — asyro-- gwiazdy Salomona). W alchemii nazywana gwiazdą
babiloński bóg Słońca Salomona, zawiera siedem części, czyli siedem metali (złoto
Szamasz; prawzór krzyża w środku), oraz cztery elementy (powietrze, ziemia, ogień,
maltańskiego. woda) i dlatego jest emblematem kosmicznej jedności;
Gwiazda pięcioramienna — destylacja, połączenie ognia z wodą, dawniej również „woda
w staroż. Egipcie Horus ognista", wódka.
jako najwyższy bóg; u Gwiazda morza, zazwyczaj sześcioramienna — emblemat
pitago-rejczyków połączenie wszystkich bogiń-macie-rzy i bogiń morza: Izyda, Hymen,
liczb 3 i 3 oraz 3 i 2 — Hera.
doskonałość. Wszechświat,
człowiek; w heraldyce:
trzeci syn, cnota, wiedza,
łaska boska. Gwiazda
Salomona, którą wyciskał
na pieczęci zamykającej w
butelce duchy, geniusze,
dżinny. Pentagon
(pięciokąt), w Biblii — klucz
do Królestwa Niebieskiego;
amulet zdrowia, broniący
przed złymi duchami;
natchnienie, doskonałość,
symbol mikrokosmosu czło-
wieczego; pentagram
pitagorejski, wzór dla
ognistej gwiazdy
masońskiej, ośrodka mi-
stycznego, symbolu
człowieka odrodzonego,
świecącego wśród
ciemności świata profanów,
zasady boskiej w sercu
wtajemniczonego. Gwiazda
pięcioramienna wyobrażona
Hestia, Afrodyta, Amfitryta, Dwanaście gwiazd — posłańcy bóstwa;
Ino, Tety-da itd. Żeglarze Zodiak; apostołowie; pokolenia Izraela.
tatuowali gwiazdę na rę- Niezliczona mnogość gwiazd: ..Bóg ustalił liczbę gwiazd i
kach na cześć Afrodyty nadał im wszystkim imiona" (Psalm 146 7); rzekł Pan do
zrodzonej z morza, Abrahama, wyprowadziwszy go z domu (Gen. 15,5): „Zlicz
opiekunki portów i gwiazdy, jeśli potrafisz; tak niezliczone będzie potomstwo
wybrzeży, zapewniającej twoje".
szczęśliwą żeglugę Gwiazdę spadającą uważano niekiedy w Sparcie za znak,
(Apfirod/te Limne-sia, że król zgrzeszył i powinien abdykować; Rzymianie uważali
Euploia, GaleneSa) oraz ją za danego przez Jowisza zwiastuna burzy, zapowiedź
Jowisza, sprawcy pogody narodzin dziecka lub innych wydarzeń. W chrześcijaństwie
(luppiter Serenalor, Plwius, znak. że dusza opuściła Czyściec, ostrzeżenie przed
Ful-minator, Tonitrualis, najazdem, śmiercią; symbol szybkości. W folklorze
Lucelius). Matka Boska: muzułmańskim kamienie rzucane przez aniołów, aby
hymn Ave Maris Stella odpędzić dżinny od nieba. „Ta łza znad planety spada — i w
('Witaj gwiazdo morza'), groby przecieka; a ludzie mówią, i mówią uczenie, że to nie
odmawiany w czasie łzy są, ale że kamienie" (W Weronie 8—11 Norwida). „Gwia-
nieszporów w święta NMP, zdy-opętańce, co same swych szukają dróg" (Bądź jak
ułożony prawdopodobnie w meteor... 3—4 S. Wyspiańskiego).
IX wieku. Gwiazdy — punkty odniesienia kalendarza babilońskiego,
Gwiazda siedmioramienna, zwane przez astrolo-
związana z Kybele —
postęp cykliczny;
zręczność, wszelkie
siódemki: duchów Boga,
darów Ducha Sw., planet,
metali itd.; lira kosmiczna,
muzyka sfer, harmonia
świata, siedmio-barwna
tęcza, siedem sfer
planetarnych.
Gwiazda ośmioramienna —
atrybut planety i bogini
Wenus, królowej niebios,
wschodzącego słońca,
odrodzenia, koła Fortuny.
Gwiazda
dziewięcioramienna — 9
owoców Ducha Sw.
Siedem gwiazd — aniołowie
siedmiu kościołów chrzęść.:
Efez. Laodicea, Pergamon,
Filadelfia, Sardis, Smyrna,
Thyatira; również siedem
złotych świeczników.
gów „królewskimi", uważane kontemplację; proroctwo; radość; czułość, miłość,
za strażniczki czterech stron łagodność; czystość; nadzieję; godność, dumę; pamięć;
świata: Wschodu — Alde- napięcie; muzykę, taniec, poezję; wiatr; ślepotę, niemotę;
baran (emblemat — oko); smutek, tęsknotę, nostalgię; życie; śmierć; duszę, wędrówkę
Zachodu — Anta-res (sztylet duszy; rycerstwo, zwycięstwo; pijatykę, ucztę; nierząd.
lub bułat), zgubna gwiazda Harfa była pop. instrumentem w staroż. krajach
zwana w Mezopotamii śródziemnomorskich i bliskowschodnich, choć rzadkim w
niszczycielem karawan, Grecji i Rzymie,. gdzie większą rolę odgrywały lira i kitara.
albo dobroczynna Spika Zachowały się wyobrażenia harf w sztuce egip. i
(Kłos); mezopotamskiej z ok. r. 4000— 3000 p.n.e.
Północy — Regulus (serce Harfa w tradycji judeo-chrześcijańskiej — chwała Boga,
lub korona) albo Rigel; instrument proroków, atrybut króla Dawida. „Wysławiajcie
Południa — Fomalhaut Pana na cytrze, grajcie mu na harfie o dziesięciu strunach!"
(sfinks lub snop). W (Psalm 32 2; Psalm J 50 3). „Spotkasz gromadę proroków
Czyśćcu Dantego — cztery (...), a przed nimi harfę, bęben, piszczałkę i lutnię, a oni
główne cnoty: odwaga, będą prorokować" (7 Ks. Król. 10,5). „Mam w harfie ducha,
sprawiedliwość, rozwaga, co zgaduje przyszłość" (Lilia Weneda 1,3,187 Słowackiego).
umiarkowanie. Harfa — smutek, tęsknota, nostalgia. „Nad rzekami Babilonu
Gwiazda polarna — pępek siedzieliśmy i pła
świata, środek, wokół
którego Wszechświat się
obraca. Gwiazda-Księżyc:
„Owa wilgotna gwiazda
rządząca państwami
Neptuna" tj. pły-wami
morskimi (Hamlet 1,1,
Szekspira). Gwiazda z
sierpem księżyca oznacza
ma-hometanizm; godło
Turcji, Algierii, Malezji,
Mauretanii, Pakistanu,
Tunezji; w sztuce
średniowiecznej emblemat
Matki Boskiej.
W starożytnym Egipcie
gwiazdy były wioślarzami
okrętu boga słońca Ra (Re).
HARFA
Harfa symbolizuje świat
nadnaturalny;
Empireum; chwałę boską,
królestwo niebieskie,
niebiańską błogość;
modlitwę świętych; drabinę
do nieba; harmonię;
kali, gdyśmy wspominali na łabędziem i białym rumakiem jako przewodnikami dusz oraz
Syjon. Na wierzbach tamtej z mistyczną drabiną łączącą harmonijnie ziemię z niebem;
krainy zawiesiliśmy harfy po tej drabinie dusza bohatera może się dostać na tamten
nasze" (Psalm 136 2), aby świat. Dlatego herosom Eddy wkładano do grobu a. kładzio-
nie śpiewać i nie grać pieśni no na stos całopalny harfę.
syjońskich na obcej ziemi. Harfa — tęsknota za miłością a. śmiercią. Bohater legendy
Harfa — lek na melancholię. celtyckiej Tristan, urodzony pod złą gwiazdą, był harfiarzem,
„A gdy zły duch od Boga szermierzem i zdobywcą dziewiczych serc.
opadał Saula, Dawid brał Harfa — muzyka, poezja, taniec. Niekiedy atrybut
harfę i grał na niej i Terpsychory, muzy radości z tańca. „Jubal był protoplastą
przychodziła na Saula ulga" wszystkich grających na harfie i flecie" (Gen. 4,21). „Harfy
(/ Ks. Król. 16,23). używam lub bicza i to jest moja poetyczna droga"
Pójść z Dawidem na harfie (Beniowski 3,342—3 Słowackiego). ,,Żebyś był harfą... rzec
grać — umrzeć. chciałem poetą" (Pięć zarysów. Próby 56 Norwida).
Harfa — akompaniament „Wieszcze (...) mają prawo do kątów dla siebie i dla swoich
pijatyk i uczt. „Biada wam, harf (Oda do poezji 64—80 Kornela Ujejskiego).
którzy wstajecie rano, aby Harfa — związek ze ślepotą. Niewidomi harfiarze, aojdowie,
się oddawać opilstwu i pić minstrele. Na dworze Alkinoosa, króla Feaków, boski aojda
aż do wieczora (...). Harfa i De-modok, któremu muza odebrała wzrok da
cytra, i bęben, i piszczałka
na biesiadach waszych"
(Izajasz 5,11—12).
Harfa — nierząd. Pieśń
nierządnicy: „Weź harfę i
obchodź miasto,
zapomniana nierządnico!"
(Izajasz 23,16).
Harfy — modlitwy świętych.
„Upadły przed Barankiem
cztery postacie i dwudziestu
czterech starców, a każdy z
nich miał harfę i złotą
czaszę pełną wonności;
są to modlitwy świętych"
(Apok. 5,8).
Harfa w Europie na płn. od
Alp pojawiła się w IX w.,
była ceniona w kołach
dworskich i
arystokratycznych; nabrała
szczególnego znaczenia w
kulturze celtyckiej. Godło
Irlandii, niekiedy także Walii.
Harfa — wędrówka duszy.
W mit. skand. związana z
jąc w zamian dar śpiewu i rozgrany burzą glos harfy eolskiej" (Twórcy sceny polskiej
gry na formin-dze (Odyseja 85—6 Jana Kasprowicza).
8 Homera). Stąd początek Harfa — napięcie między instynktami materialnymi
legendy o ślepocie Homera. (reprezentowanymi przez drewnianą ramę i struny) i
W śrdw. magiczna więź dążeniami duchowymi (wyobrażanymi przez wibrację strun);
między natchnieniem harmonię między nimi wprowadzać ma równowaga między
poetyckim i wieszczem; cechami osobowymi i umiejętnością panowania nad sobą.
jedyny zawód dostępny Napięte struny harfy — napięcia psychiczne i cierpienia:
wówczas niewidomym — ludzie ukrzyżowani na strunach harfy i na strunowej szyjce
zawód minstrela, har-fiarza, lutni na obrazie Ogród rozkoszy ziemskich Hieronima Bo-
śpiewaka. scha (Madryt, Prado).
Harfa — związek z niemotą. Harfa — radość. „Harfa, jego (minstrela, barda) ostatnia
„To los mój (...) nieme mieć pozostała radość" (Pieśń ostatniego minstrela. Wstęp 5
harfy i słuchaczów Walter Scotta).
głuchych" (Grób Harfa — nadzieja. ,,0, weź, serafie młody, harfę swą i zagraj
Agamemnona 9,51—2 Sło- mi radośnie" (Do nadziei l—2 Thomasa Hooda).
wackiego). Harfa — życie. „Miłość chwyciła harfę życia i z mocą
Harfa — atrybut bogów uderzyła w struny" (Locksley Hali 31 Alfreda Tennysona).
deszczu i urodzaju. Gdy gra
harfiarz, prorok Elizeusz, w
czasie suszy, sprawia, że
wyschnięta rzeka napełnia
się wodami (4. Ks. Król.
3,14—21). Celtowie grali na
harfie muzykę tradycyjną w
trzech formach: uśmiechu,
płaczu i snu.
Harfa w plastyce — atrybut
bóstw wiatru; instrument
częsty w orkiestrach aniel-
skich, gdzie wyraża
niebiańską radość i har-
monię.
Harfa — wiatr; mit. gr. bóg
wiatru Eol (A/olos}. Harfa
eolska — dawny (X—XIX
w.) instrument muz. o
strunach różnej grubości
strojonych na ten sam ton,
wydających pod wpływem
ruchu powietrza, prócz
dźwięku zasadniczego, tony
harmoniczne różnej
wysokości, subtelnie
współbrzmiące. „Płynie
Harfa — rycerski śpiew. ,,0! Kask)
cud! — Harfy nasze grają Hełm symbolizuje konflikt, walkę, wojnę;
rycerski śpiew" (Lilia rycerstwo, gladiatorstwo, waleczność, męstwo, siłę, potęgę;
Weneda, Prolog 109—110 grozę; hart ducha; umocnienie; obronę, odpór, odporność na
Słowackiego). ciosy;
Harfa — zwycięzca. „I skona ostrożność; niewidzialność; zbawienie;
ojciec mój — ale harfa wzniosłość; chmurę; szybkość lotu; oszołomienie;
zwycięży narody!" (Lilia wyobraźnię poetycką; wiarę; nadzieję; mądrość; skrytość
Weneda 2,1,29—30 myśli; zob. też Głowa.
Słowackiego). Szyszak: śrdw. hełm stożkowy, ostro zakończony; (szyszak
Jęk harfy — zapowiedź husarski) hełm używany przez husarię polską.
śmierci. „Kto słyszał harfy Przyłbica: (XIV—XVII w.) żelazny hełm z ruchomą zasłoną
jęk. we trzy dni skona" (Lilia opuszczaną na twarz.
Weneda 3,4,237 Kask: (od XVIII w.) hełm dragonów a. kirasjerów z
Słowackiego). grzebieniem i zazw. z końskim ogonem i kitą; współczesny
Tysiącstrunna harfa — hełm strażacki, górniczy, sportowy, tropikalny itd.
duma. „Duma jest to harfa, Hełm — atrybut Aresa (Marsa). Ateny (Minerwy), często z
która ma tysiąc strun" (Hor- pióropuszem, Hadesa (Plutona, Orkusa), Hefajstosa,
sztyński 4,2,389 Aleksandra Wielkiego; uosobienia Wiary i Hartu ducha.
Słowackiego). Hełm uskrzydlony — lot, szybkość lotu, wyobraźnia
Jesienna harfa — żurawie. poetycka, atrybut Hermesa
„Żurawie! wy, co w
powietrze różane co rano
długą wzlatujecie szarfą (...),
wyście jesienną moją były
harfą!" (Podróż do Ziemi
Świętej 26,157—160
Słowackiego).
Harfa — dusza. „Dusze
nasze są jak harfy" (Listy II
188 Henryka Sienkiewicza).
Harfa — czułość.
Przysłowie: Czuły jak harfa.
Harfa — pamięć. ,,Harfa,
naciągnięta ręką Boga, ta
harfa, co wszystko pamięta"
(Plac Zamkowy 18—20 Or-
Ota).
W heraldyce: kontemplacja,
medytacja;
dostojeństwo, godność;
czystość.
W marzeniu sennym:
szczęście; rozkosz.
HEŁM (Szyszak, Przyłbica,
(Merkurego) jako posła Hełm — głowa, myśl, wyobraźnia, ambicja rycerska. Barwa
bogów i jego ka-duceusza; hełmu zwykle obrazuje typowy dla nosiciela rodzaj myśli i
atrybut Perseusza. wyobrażeń. Hełm chroni myśli, a zarazem je ukrywa.
Hełm — niewidzialność; Przyłbica z podniesioną a. opuszczoną zasłoną — mądrość;
chmura; ucieczka przed wzniosłość a. skry-tość myśli.
duchową walką Hełm zwieńczony głową wilka — odwaga w miejsce
wewnętrzną; pod- przebiegłości.
świadomość; śmierć. Hełm Hełm zwieńczony krzyżem a. lilią (tr.fleur de lis) —
czyniący nosiciela zbawienie.
niewidzialnym, np. hełm Zdjąć hełm — stchórzyć; upokorzyć się. „Dziś nie umieram
Hadesa jako boga, który w podle ni tchórzliwie:
świecie podziemnym ukrywa nie zdjąłem hełmu przed żadnym z rodaków" (Antoniusz i
zmarłych przed żywymi, Kleopatra 4,15, tł. Romana Brandstaettera).
symbol ukrytej zimą pod Szyszak — wojna, wojaczka, wojenne rzemiosło. „Pod
ziemią płodności wegetacji. dachem wiszą cztery ogromne szyszaki, ozdoby czół
„Palląs Atena hełm marsowych" (Pan Tadeusz 471—2 Mickiewicza).
Hadesowy przywdziała, Uchylić przyłbicy — zdradzić swoje plany, zamiary, myśli,
żeby jej Ares nie dojrzał" tajemnice.
(Iliada 5,844—5 Homera, tł. Z otwartą przyłbicą — jawnie, szczerze, otwaicie, z ręką na
Kazimiery Jeżewskiej). sercu.
Również Perseusz pożyczył
hełm od Hadesa (do walki z
gorgoną Meduzą). W
bajkach czapki-niewidki
służyły czarodziejom i kra-
snoludkom.
Hełm — potęga; groza.
„(Agamemnon) hełm włożył
z przyłbicą dwoistą o czte-
rech grzebieniach zdobnych
grzywami końskimi. Na jego
szczycie straszliwe chwiały
się kity" (Iliada 11,41—2
Homera, tł. jw.).
Hełm — nadzieja;
zbawienie. „Hełm zbawienia
na głowie jego" (Izajasz
59,17). ,,Weźcie przyłbicę
zbawienia" {List do Efe-zjan
6,17). ..Bądźmy trzeźwi,
przyodziani pancerzem
wiary i miłości, i przyłbicą
nadziei zbawienia" (/. List do
Tesaloniczan 5,8).
Emblemat św. Jerzego.
Pod hełmem być — mieć w płeć co rok.
czubie, mieć pełno w głowie, Hiena — podstęp. Zwierzę potrafi przynęcać psy, aby je
być odurzonym alkoholem. potem pożreć (Historia naturalna 8, 44 Pliniusza St.).
być oszołomionym (może Hiena — naturalny wróg pantery (Pliniusz St. 28,27).
związek z dawn. szłom Hiena — wróżba. Kamyk zwany po tac. hyaenia,
'hełm'?); hełmem nazywano znajdowany w oku hieny, umieszczony pod językiem
także pokrywkę alembiku, człowieka obdarza go duchem proroczym (Pliniusz St. 37,
przyrządu do destylacji 60). W Śniegach Kilimandżaro Ernesta Heming-waya
gorzałki. ukazana jako zapowiedź rychłej śmierci.
W heraldyce: mądrość, Hiena — usłużność, płaszczenie się. Wg dawnej legendy
wzniosłość myśli; hiena, w zamian za ochłapy ścierwa, prowadzi lwa a. lwicę
skuteczna obrona; do zwierzyny łownej.
(przyłbica z opuszczoną Hiena (w plastyce śrdw.) — skąpstwo, zysk. Łeb hieny na
zasłoną) ukryte myśli; siedmiogłowym smoku apokaliptycznym reprezentuje
niewidzialność. (wśród siedmiu grzechów głównych) skąpstwo. Hienę
HIENA wyobrażano jako wierzchowca Kupca.
Hiena symbolizuje nocne Hiena — magia. Zwierzę odgrywało znaczną rolę w
grasanctwo; koszmarny rozpowszechnionych, głównie na Wschodzie, praktykach i
śmiech, upiorność, opowieściach
niesamowitość;
zło, brutalność,
bezwzględność, okrucień-
stwo, drapieżność,
krwiożerczość, żarłoczność;
chciwość, skąpstwo,
wyzysk; tchórzostwo,
płaszczenie się, usłużność;
skry-tość, podstęp,
oszustwo, dwulicowość,
zmienność; zepsucie; siłę;
magię, wróżbę, mądrość,
wiedzę; przyjaźń.
Hiena — siła, wiedza,
mądrość. Imponujące
wrażenie wywołuje
wspaniały węch i siła
potężnych szczęk
mogących zgryźć
najtwardsze kości.
Egipcjanie XII dynastii (1991
—1792 p.n.e.) udomowili
hieny (a także lwy i koty).
Hiena — dwulicowość,
zmienność, oszustwo. Wg
egip. legendy hiena zmienia
magicznych i ludzkiego śmiech; wielobarwność tęczówek, która jakoby
czarodziejskich, zwł. jako ma hipnotyzować jej ofiary. Zwierzę od dawna pomawiane o
wysłannik magów i odkopywanie i pożeranie zwłok ludzkich. „Jęki straszne jak
czarowników. hyjeny wycie" {Szanfary 6, 131 Słowackiego).
Hieny — kobiety-menady (w Hiena — przen. człowiek bezwzględny, okrutny,
okresie terroru wyzyskiwacz. „Małe i wielkie hieny okradały Indian z tego,
rewolucyjnego). ,,Kobiety co im się należało od państwa" (Mały Bizon 17 Arka-dego
stają się hienami i stroją z Fiedlera).
przerażeniem żarty: drżąc HIPOPOTAM
jeszcze, lamparcimi kłami Hipopotam symbolizuje ziemnowodność;
rozszarpują serce wroga" brutalną siłę; energię; gruboskórność, żarłoczność,
(Pieśń o dzwonie 366—9 niezgrabność; płodność; uciemiężenie, ucisk; gwałt,
Friedri-cha Schillera). morderstwo; głupotę, nieczułość, brak rozwoju duchowego;
Hiena — wierna, męska hipokryzję; arogancję; niesprawiedliwość; materializm;
przyjaźń (arabskiego bezbożność; krwiopuszczanie.
wojownika). ,,Znajdę ja Hipopotam — ziemnowodność; groźny i niebezpieczny w
druhów, których przyjaźń wodzie, łagodny i ustępliwy na lądzie, choć potrafiłby
więcej warta; znajdę płowe- dogonić uciekającego człowieka.
go wilka i pstrego lamparta,
hienę, zdobycz kroki
pędzącą chromymi. To moi
przyjaciele" (Szanfary 9—
12 Mickiewicza).
Hiena — chciwość,
krwiożerczość, żarłoczność,
tchórzostwo, żerowanie na
trupach. Zwierzę żywi się
padliną, mięsem zepsutym.
(W rzeczywistości, w braku
padliny poluje na małe
zwierzęta, dusi owce, kozy
itp.; hiena plamista, gdy
głodna, potrafi napadać
śpiących ludzi i porywać
dzieci). „O Polsko! póki ty
duszę anielską będziesz
więziła w czerepie
rubasznym, (...) poty mieć
będziesz hyjenę na sobie i
grób — oczy otworzone w
grobie" (Grób Agamemnona
16,91—6 Słowackiego).
Hiena — niesamowitość,
koszmarność. Okropny,
ponury, podobny do
Hipopotamica — płodność, (Inteligencja zwierząt 4 Plutarcha). Zob. Bocian (miłość
woda, zasada Matki. synowska).
Egipską predynastyczną Hipopotam — totem wielu plemion afrykańskich, bohater
bogi-nię-matkę Taueret, folkloru afr., zwł. jako olbrzymi niezdara i fajtłapa,
akuszerkę bogów, opie- wyprowadzany w pole i przechytrzany przez małe zwie-
kunkę młodych matek i rzęta.
ciężarnych kobiet, żonę Hipopotam (w wyobrażeniach śrdw.) — bezbożność.
wesołego karła Besa, Hipopotam — lekarz. W XVI w. sądzono, że hipopotam
zwaną też Thoeris i Apet, nilowy nauczył ludzkość krwiopuszczania (podówczas
wyobrażano jako uniwersalnego zabiegu leczniczego) przez nacięcie żyły.
hipopotamicę, zwykle ocierając się o kolczaste zarośla wybrzeży Nilu; później
wyprostowaną, na tylnych zasklepiał rany tarzając się w błocie.
łapach, brzemienną. Hipopotam — hipokryzja i gruby materializm Kościoła
Hipopotam w staroż. anglikańskiego (The Hippopotamus T. S. Eliota).
Egipcie — niszczenie HIZOP
upraw, nieczułość, Hizop symbolizuje czystość, oczyszczenie, odzyskaną
gruboskórność; wróg niewinność; ofiarę; skruchę, pokorę; świętość; chrzest;
człowieka: przejaw sił obyczajność, przyzwoitość; małość.
negatywnych, siła i energia,
żarłoczność; (obok
krokodyla i „zwierza
tyfońskiego") emblemat
boga burzy, nocy i zła,
Seta-niszczyciela. Aż do
epoki Ptolemeuszy
występował w delcie Nilu,
zabijany dla grubej skóry i
wielkich zębów, równie
cennych jak kość słoniowa.
Wielka Niedźwiedzica
(Wielki Wóz) u Egipcjan —
Hipopotam.
Hipopotam u staroż. Żydów
— arcy-bestia Behemot,
brutalna siła, największe i
najpotężniejsze dzieło
Boga, który sam tylko może
go poskromić. „Moc w bio-
drach jego. a siła w pępku
brzucha jego" (//loA40,ll).
Hipopotam — arogancja,
niesprawiedliwość, gwałt,
mord popełniany nieraz na
ojcu, aby żyć z matką,
przeciwieństwo bociana
Hizop — aromatyczna dębu. W rytuałach oczyszczenia hizop i drewno cedrowe
roślina rytualna używana występują często razem (np. Lev. 14,6 i 49—52); możliwe,
jako kropidło do że hizop wraz z cedrem miały mistyczny związek z
spryskiwania krwią z dorocznym przesuwaniem się Słońca po ekliptyce.
ofiarnych zwierząt a. wodą Hizop w chrześcijaństwie — chrzest;
oczyszczającą, którą skrucha; w plastyce — atrybut Madonny.
niekiedy mieszano z krwią i W astrologii: wilgoć, przeciwieństwo suchego tymianku i
hizopem w ceremoniach macierzanki, ,,Nasze jestestwo jest ogrodem, a nasza wola
oczyszczenia i ofiary. ogrodnikiem: jeżeli chcemy (...) rozplenić hizop, a wyrwać
Biblijny „hizop" oznacza macierzankę (...), odpowiednie środki leżą w woli naszej"
zapewne jakiś gatunek (Otello 1,3 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
kaparu a. cząbru, gdyż JABŁKO
prawdziwy Hyssopus Jabłko jest symbolem wieczności; całości;
officinalis (hizop lekarski) Ziemi; gwiazdy; życia, zdrowia, odmłodzenia, wiecznej
nie rośnie w Palestynie. młodości, nieśmiertelności;
„Pokropisz mnie hizopem, a dziecka, wiosny, początku; jesieni, końca, śmierci;
będę oczyszczony, wieszczby, mądrości, wiedzy, wtajemniczenia; obecności
obmyjesz mnie, a ponad boskiej; odkupienia;
śnieg bielszy się stanę" grzechu; władzy królewskiej; miłości, pokusy, uciech
(Psalm 50 9); seksualnych, radości doczesnych, płodności;
pokrop mnie hizopem — niebezpieczeństwa, niezgo
oczyść mnie z grzechów. „A
snopek hizopu umoczcie we
krwi, która jest na progu i
pokropcie nią na-prożnik i
podwoje" (Ex. 12,22).
Hizop — pokora.
Niepozorny krzew rosnący
na kamienistym gruncie, na
murze, na ścianie, skromny,
ale skuteczny, mający wg
starożytnych oczyszczać
płuca i serce; przyprawa dla
delikatnych żołądków;
posiłek ascetów.
Hizop — związek z cedrem.
„Król Salomon rozprawiał o
drzewach, od cedru, który
jest w Libanie, aż do
hizopu, który wyrasta ze
ściany" (3 Ks. Król. 4,33);
skromny hizop jest
przeciwieństwem wy-
niosłego olbrzyma — cedru,
podobnie jak jemioła —
dy, oszukaństwa; jedności; jest emblematem wiedzy i wtajemniczenia: przekrajane po
grawitacji; zob. linii równikowej ukazuje torebki nasienne z pestkami,
Granat(owiec), ułożone w kształt pentagramu (gwiazdy pięcioramiennej),
Greckie melon i łacińskie znaku wiedzy i inicjacji. W tradycji celtyckiej jabłko było
malum oznaczają nie tylko owocem magii, objawienia i wiedzy, służyło też jako
'jabłko', ale wszelki większy samoodradzające się, czarodziejskie pożywienie. Dla Gallów
owoc, co można było jabłoń była drzewiem świętym, na równi z dębem.
jeszcze uściślić przez Przyjąwszy rolę zakazanego i skosztowanego przez
dodanie nazwy własnej, np. pierwszych rodziców owocu jabłko stało się wyobrażeniem
malum citreum — cytryna, grzechu. Jabłko Adama, wydatna grdyka, zwłaszcza u
malum gra-natum (lub mężczyzn, to według legendy kawałek zakazanego owocu,
punicum) — granat, malum który uwiązł Adamowi (i jego potomstwu) w gardle (łac.
persicum — brzoskwinia, pomum Adami). Jedno z przysłów ulubionych przez
malum aure-um — mnichów średniowiecznych: Mała mali mato mala contulit
pomarańcza, malum omnia mundo łac. 'jabłko sprowadziło wszystko zło świata'.
cydonium — pigwa. W Symbolem grzechu i fałszu są jabłka Sodomy albo Morza
Biblii, z wyjątkiem kilku Martwego, o pięknym wyglądzie, ale z popiołem zamiast
miejsc, w których nie miąższu, opisane przez Józefa Flawiusza (historyka żyd., 37
wiadomo, o jakich jabłkach —103 n.e.), jednak w rze
mowa, wspomina się tylko o
jabłkach granatu. Natomiast
w historii kuszenia Ewy
przez węża (Gen. 3,1—6)
nie ma w ogóle mowy o
jabłku, lecz tylko o „owocu
drzewa, które jest w środku
raju". (Również islam
pozostawia kwestię nie
rozstrzygniętą, choć
interpretatorzy Koranu
sądzą niekiedy, że mogła to
być figa, winne grono czy
nawet kłos pszenicy).
Jabłko w roli owocu
zakazanego występuje
stosunkowo późno;
wtedy staje się symbolem
wiadomości złego i
dobrego, całokształtu
wyobrażeń o tym, co dobre i
złe, czyli systemu ocen i
norm moralnych, dzięki
któremu, zdaniem Jahwe (w
relacji węża), ludzie staną
się jako bogowie. Jabłko
czywistości nie istniejące. Jabłko — wieczna młodość lub późna starość. W mit. skand,
„Piękne jabłko, ale zgniłe w magiczne złote jabłka Iduny, uosobienia pory roku między
jądrze. O, jakże piękną marcem a wrześniem; spożywanie ich zapewniało bogom
fałsz przybiera postać!" wieczną młodość. Według tradycji średniowiecznej
(Kupiec wenecki 1,3 Aleksander Wielki, poszukując w Indiach wody życia,
Szekspira, tt. L. Uiricha). W zwiedził sad jabłoni, których owoce przedłużały życie
symbolice chrzęść, jabłko w kapłanów aż do czterystu lat.
ręku Chrystusa jest atry- Jabłoń Życia. „Mnie wstyd (...), że Jabłoń Życia przegryzły
butem odkupienia grzechu nam lisy i krety" (Xiadz Faust 15 Tadeusza Micińskiego).
pierworodnego, podobnie w Jabłko z Samarkandy. Książę Ahmad, bohater Opowieści o
ręku Marii jako nowej Ewy. księciu Ahmadzie i wróżce Pari Banu (z Baśni z 1001 nocy)
Kosz jabłek jest atrybutem nabył jabłko z Samarkandy, którego zapach leczył wszystkie
św. Doroty. choroby.
Jabłko (dzięki swemu Jabłoń w biblijnej Pieśni nad pieśniami (2,1—5) — miłość i
kształtowi, obok kuli, w współżycie seksualne (8,5). Jabłko jako grecki emblemat mi-
starożytności) — wieczność łości płciowej (zwłaszcza czerwone) i płodności, a także
bez początku i bez końca, wyobrażenie piersi kobiecych, wiąże się z Afrodytą i
w symbolice chrzęść. — Artemidą. Melos, kapłan Afrodyty, przybrany ojciec Adonisa,
emblemat Ziemi i miał wg legendy, na wieść o zgonie chłopca, powiesić się z
(zaspokajania) pragnień rozpaczy na
ziemskich (doczesnych), a
jego kolor, zapach i słodycz
— pokusy tego świata.
Jabłko królewskie zob. niżej
(w heraldyce).
Jabłko — nieśmiertelność.
Wielu królów i bohaterów
przeszłości legenda
umieszcza w Krainie
Jabłek, gdzie oczekują
(śpiąc snem nieprzespanym
albo zabawiając się 7
pięknymi paniami) czasu aż
ojczyzna w
niebezpieczeństwie będzie
potrzebować ich
interwencji, np. król Artur z
legendy arturiańskiej na
wyspie Avalon (celt. 'wyspa
jabłek'). Istnieje pogląd, że
złote jabłka Hesperyd i
Atalanty oznaczały nie tylko
zachód i śmierć, ale także
zmartwychwstanie (nie
licząc wartości materialnej).
jabłoni, po czym zmieniony wiośnie, o młodości, o kochaniu... — Słyszysz, Haniu?"
został w owoc nazwany (Słyszysz, Haniu? Lucjana Rydla).
jego imieniem (gr. melon Jabłko — jesień, koniec roku, koniec życia. Spożycie jabłka
'jabłko; uczyniło Adama i Ewę śmiertelnikami. Zakończenie
owoc; poet. piersi, policzki'). rzymskiego posiłku, który ciągnął się od jajka (zakąski) do
W czasie uroczystości w jabłek (deseru), łac. ab ovo usque ad mala (Satyry 1,3,6
Delos, w świątyni Artemidy, Horacego). Złote jabłka Hesperyd w mit. gr. znajdowały się w
młody Akontios zakochuje sadzie położonym na dalekim Zachodzie, u końca dnia, w
się w pięknej Kidyppe i Hesperii z gr. hesperos 'wieczór; zachód'. W bajce braci
ciska jej do stóp jabłko z Grimm zawistna macocha daje Śnieżce zatrute jabłko
napisem: „Przysięgam na sprowadzające sen śmierci, z którego budzi ją do życia
Artemidę, że poślubię przystojny królewicz.
Akontiosa", który ona Jabłko — niezgoda. W mit. gr. bogini niezgody i kłótni, Eris,
odczytuje, wiążąc się w ten zaproszona na wesele Peleusa i Tetydy, rzuciła między
sposób mimowolnie przy- obecne tam boginie, Herę, Afrodytę i Atenę, jabłko z
sięgą; doprowadza to do napisem: „Dla najpiękniejszej", co doprowadziło do sporu
ślubu. „Pyskiem własił się i między boginiami, sądu Parysa, porwania Heleny i do wojny
włudził w piersi wonne jak trojańskiej. Stąd właśnie jabłko jest atrybutem Afrodyty i jej
dwa jabła" (Jadwiga 15—16 służek — trzech Gracji.
Bolesława Leśmiana).
Niemieckie wyrażenie Apfel
(nicht) essen mogen 'móc
jeść jabłka (nie móc jeść
jabłek)' znaczy 'nie być
(być) impotentem'.
Jabłko — dziecko, a jabłoń
— rodzic. Przysłowie:
Niedaleko pada jabłko od
jabłoni. Jaka jabłoń, takie
jabłko.
Jabłko — grawitacja. Gdy
Newton ujrzał w ogrodzie
jabłko spadające z drzewa,
przyszło mu na myśl, że ta
sama siła grawitacji, która
sięga czubka drzewa, może
docierać do Księżyca i
dalej, że grawitacja
utrzymuje Księżyc w
orbicie.
Kwiat jabłoni — wiosna,
początek roku, początek
miłości; kwiat panny młodej.
„Na kwitnącej, na jabłoni
słowik dzwoni (...) o tej
Jabłko — wyobraża sferę kosmiczną lub kulę ziemską; władza nad
niebezpieczeństwo. Wilhelm światem, w starożytności z figurką Nike (bogini zwycięstwa),
Tell z rozkazu w chrześcijaństwie — z krzyżykiem.
habsburskiego wójta Kwaśne jabłko — rzecz niesmaczna, przykra. Amator
Gessie-ra musi zestrzelić z kwaśnych jabłek — człowiek o osobliwych, cudacznych
łuku jabłko z głowy gustach; mało wybredny. Zbić na kwaśne jabłko — wy-tłuc,
własnego syna. wychłostać, wygrzmocić.
Złote jabłko — czujność; Jabłko końskie (nawóz) — rzecz bezwartościowa udająca
wielki, rzadki skarb, cenną. Łacińskie: Nos porno natamus 'my, jabłka, płyniemy'
doskonały, zyskowny (Gro-bianus, 1549 r., Friedricha Dedekinda); tak wołają
interes. Złote jabłka „jabłka" końskiego nawozu płynąc rzeką razem z jabłkami,
Hesperyd ofiarowała które deszcz po-strącał z drzew.
niegdyś Zie-mia-Gaja Herze JAJO
w podarunku ślubnym; Jajo symbolizuje chaos, zarodek Wszechświata,
niesłychaną ich wartość Wszechświat, świat; Słońce (elipsa z kropką); Ziemię (elipsa
obrazuje to, że na straży z krzyżykiem);
sadu postawiono siłę życiową, płodność; zmartwychwstanie, odrodzenie,
stugłowego smoka (symbol nieśmiertelność; trójcę (żółtko, białko, skorupka), słońce w
czujności i skąpstwa); że eterze pod sklepieniem nieba; zbawienie; powrót wiosny,
He-rakles udał się pieszo na Wielkanoc; jajo łączy w sobie symbolikę
koniec świata, aby zdobyć
trzy złote jabłka; że
niechętna małżeństwu
śmigła Atalanta przegrała
wyścig z Milanionem (lub
Hippomenesem) i oddała
mu rękę, gdyż nie mogła się
powstrzymać od
podniesienia z ziemi złotych
jabłek, rzucanych
podstępnie przez zalotnika.
Złote jabłko wyobraża też
trafnie użyte słowo: „Słowo
wypowiedziane we
właściwym czasie jest jak
złote jabłko na srebrnych
czaszach" (Ks. Przypowieści
25,11).
W alchemii: siarka.
W heraldyce: miłość;
odmłodzenie; pełnia życia;
(jabłko królewskie)
królestwo na ziemi, dawniej
zwane światem (fr. globe, tj.
globem ziemskim),
bezpieczeństwa, wiązało się z mityczną genealogią świata. W micie greckim
odpoczynku, domu, gniaz- Leda, córka króla Testiosa z Eto-lii, żona Tyndareosa, króla
da, muszli, z wyobrażeniem Sparty, uwiedziona przez Zeusa w postaci łabędzia, złożyła
więzienia, z którego pisklę jajo, z którego zrodziła się Helena trojańska (i Dioskurowie).
się wyzwala tłukąc dziobem Horacy w Sztuce poetyckiej (147) sławi Homera, że nie
w skorupkę; zawiera więc rozpoczął Iliady „od jaja" Ledy (lub Nemezis), z którego
sprzeczność wewnętrzną. wykluła się Helena, ale przystąpił od razu do sedna sprawy
Jajo — początek. Narodziny (tac. in medias res), do gniewu Achilla, zwrotnego punktu
świata z jaja to wierzenie, wojny trojańskiej. Łacińskie: ab ovo usque ad ma/a dosł. 'od
które znajdujemy w całym jajka aż do jabłek; od zakąski aż do deseru;
Starym Świecie, od Galii do od początku do końca'. Omne vivum ex ovo tac. 'wszystko,
Japonii, od Kartaginy do co żyje, pochodzi z jaja', zdanie przypisywane Williamowi
Indonezji. Jajo Świata Harveyo-wi (1578—1657), fizjologowi ang.
pojawia się zazwyczaj po Jajo — zmartwychwstanie. W grobowcach beockich
Chaosie, z Chaosu, z nie- znajdowano posążki Dioni-zosa z jajkiem w dłoni, obietnicą
bytu, jako pierwsza zasada reinkarnacji, powrotu do życia. Jako znak zmartwychwstania
organizacji i zróżnicowania i odrodzenia, powrotu, powtarzania się życia, jajko
się składników (ziemia i wyobraża zwycięstwo wiosny i Słońca w walce z zimą i no
niebo, wody górne i dolne
itd.).
Jajo Świata w mitach
śródziemnomorskich to
zazwyczaj nieboskłon
złożony z siedmiu sfer.
Według pelasgijskiego mitu
stworzenia świata
Eurynome, bogini wszech-
rzeczy, powstała z Chaosu,
oddzieliła morze od nieba
tańcząc samotnie na falach;
wielki wąż Ofion, powstały z
wiatru północnego, zapłodnił
ją; wówczas Eurynome
przybrała postać gołębicy i
złożyła Jajo Świata; Ofion
owinął się wokół niego
siedmiokroć, po czym pękło
na połowy, z których
wysypało się wszystko, co
istnieje: Słońce, Księżyc,
gwiazdy, planety. Ziemia,
zwierzęta, rośliny i ludzie.
Jajo jako emblemat
początku już w czasach
antycznych niekoniecznie
cą w okresie wiosennego nazwy w czasie żeglugi, podobnie jak kilku innych wyrazów
przesilenia; jajka składano będących marynarskim tabu (pies, kot. szczur itd.); po
do przedhistorycznych zjedzeniu jajka należy rozgnieść dokładnie skorupkę, aby
grobów (łamliwa, ale nie posłużyła czarownicy do powietrznych podróży albo do
niezniszczalna skorupka czarnej magii (zwyczaj ten przeniknął do reguł savoir-
symbolizowała może vivre'u).
nieśmiertelność dusz?), do Kukułcze Jajo — podrzutek, wyrodek.
grobowców staroegipskich, Jajo — rzecz małej wartości. Nosić się jak kura z jajkiem —
do katakumb rzymskich; robić wielki szum dokoła mało ważnej sprawy. Nie mieć ko-
były nieodzownym daniem goś za jaje — mieć kogoś za nic. Nie stać za jaje — być
na stypach żałobnych; wraz mało (lub zgoła nic nie) wartym. „Na sztych wystawia fortunę
z ciasteczkami składali je i życie za marną skorupkę jaja" (Hamlet 4,4 Szekspira), tzn.
Gallowie i Germanowie w idzie na wojnę o lichy szmat nieurodzajnej ziemi polskiej.
ofierze bogom w czasie „Przyjacielu, czy wziąłbyś jajka za dukaty?" — Pyta Laontes
uroczystości wiosennych. Mamiliusza w Opowieści zimowej (1,2) Szekspira. W
Przejęte przez powieści Podróże Guiiwera (1726) Swifta państwa Liliputu i
chrześcijaństwo jako emble- Bblfusku prowadzą z sobą nie kończące się wojny o to, czy
mat zmartwychwstania jajka otwierać należy z cieńszego, czy z grubszego końca
Chrystusa (który wstał z (drwina z wojen religijnych Europy, zwłaszcza Anglii z
grobu jak pisklę z jajka), z Francją).
zachowaniem pogańskich,
wiosennych, kwietnych
ozdób symbolicznych (u nas
pisanki i kraszanki). W
tradycji żydowskiej pieczone
jajko (hebr. betzah)
podawane jest do stołu na
paschalną ucztę sederową,
jako symbol ofiar
składanych w wiosenne
święta w świątyni
jerozolimskiej.
Jajko — przeciwieństwo
skorpiona; potrawa jadalna.
,,Gdzież jest taki ojciec po-
śród was, który, gdy syn (...)
będzie go prosił o jajo, poda
mu skorpiona?" (Ew. wg
Łuk. 11,11—12).
Jajo w folklorze —
przedmiot złowróżbny: nie
należy przynosić jajek do
(lub wynosić z) domu po
zachodzie słońca; trzeba
unikać wypowiadania jego
Zgniłe jajo — sprzeciw, zadania.
potępienie, pogarda. Dwa jajka — podobieństwo. „Non tam ovo ovum simile" łac.
Nieudolnych aktorów i 'podobni do siebie jak dwa jajka' (Quaest. acad. 4,18 Cice-
mówców o poglądach nie do rona).
przyjęcia obrzucano dawniej Jajo filozoficzne alchemików, w którym odbywać się miała
zgniłymi jajami. przemiana metali, zwano również kamieniem ormiańskim
Jajo — rzecz cenna. (lub miedzianym), mózgowym, eterycznym, egipskim,
Przysłowie fr.: Mettre tous obrazem świata, miejscem i przedmiotem wszelkich
ses oeufs dans m meme przemian, symbol materia prima, naczynie materii i myśli.
panier 'włożyć wszystkie Wypełnione szafranem jajo — odtrutka średniowieczna i lek
jaja do jednego koszyka', tj. przeciw zarazie. Żółtko — symbolem złota, białko — srebra.
ryzykować od razu Złote jajo — wielka korzyść, wielki zysk;
wszystkim. „Jak zracho- bajka Ezopa o chłopie, który miał gęś znoszącą mu co dzień
wane jaja, kiedy idą w kosze złote jajo; sądząc, że musi ona mieć w sobie całą masę zło-
ostrożnie i pomału" (Pióro ta, zabił ją i rozciął, aby się przekonać, że miała w środku to
10—11 Norwida). Obcho- tylko, co niują wszystkie gęsi (Ks. 5 13). U La Fontaine'a jest
dzić się z kimś jak z jajkiem, to kura. Zabić kurę, która niesie złote jaja, znaczy pozbyć się
tj. ostrożnie, delikatnie. Jajo przez krótkowzroczną chciwość źródła wielkich docho-
mędrsze od kury. Jajko kurę
uczy (przysłowie wyrażające
podziw albo ironię).
Jajko wiąże się z
problemami filozoficznymi:
czy jajko jest starsze od
kury, czy kura od jajka?
Jeżeli jajko, to kto je zniósł?
Jeżeli kura, to skąd się
wykluła? Inny problem: czy
można jajko postawić
sztorcem na gładkim blacie?
Stara hiszpańska opo-
wiastka ludowa o głupim
Jasiu, który rozwiązał to
zadanie (lekko nadtłukując
skorupkę), na co nie mogli
wpaść uczeni w piśmie,
przerobiona w 1550 r. przez
architekta wł. Vasariego na
anegdotę o Bru-nelleschim i
kopule katedry florenckiej, a
w 1565 przez Benzoniego o
Kolumbie;
stąd „jajko Kolumba" —
zaskakująco prosty pomysł
rozwiązania trudnego
dów. Przysłowie (ok. 1580): samodyscyp-lina obejmująca ciało i duszę. Polskie jarzmo,
Umarła już Rokosz, która nm. Joch, ang. yoke, fr. joug, tac. iugum pokrewne
złota jajca niosła. sanskryckiemu juga od junakli 'on ujarzmia, łączy', z czego
Symbolika jaja wyraża się pochodzi też joga 'związek, ujarzmienie, opanowanie,
także pośrednio w takich dyscyplina'.
przedmiotach jak kulka na- Jarzmo — praca na roli, urodzaj, płodność; przez związek z
wozu formowana przez wołem. „Eliasz znalazł Elizeusza, syna Safata, orzącego
skarabeusza-po-świętnika dwunastu jarzmami wołów" 1.3 Ks. Król. 19,19).
(zob. Chrząszcz); jak Jarzmo — nieprawość, grzech. ..Mocno ściągnięte jest
półkolista czasza (zwana jarzmo moich grzechów, Jego ręką związane" (Treny
anda 'jajo'), przykrywająca Jeremiasza 1.14).
buddyjskie relikwiarze w Jarzmo — cierpienie. „Dobrze jest mężowi, gdy nosi jarzmo
Indiach, zwane stupa, od młodości swojej" (Treny Jeremiasza 3,27), tj. gdy nawykł
będące do znoszenia cierpień.
zmonumentalizowaną formą Jarzmo — posłuszeństwo. „Będziesz służył bratu twemu; ale
kurhanu grobowego; pępek przyjdzie czas, kiedy zrzucisz i rozwiążesz jarzmo jego z
świata (gr. omphaios), szyi twojej" (Gen. 27,40). W tym sensie przedstawione w
serce, jaskinia, muszla itd. plastyce (np. opat umieszcza jarzmo na ramionach
W marzeniu sennym: klęczącego mnicha). Impresa niektórych członków rodu
(stłuczone) niepowodzenie, Medy-
kłótnia; (czerwone) obfitość,
dobrobyt; (jajecznica)
niezgoda; (całe) dobra
wiadomość.
JARZMO
Jarzmo symbolizuje
przeznaczenie; niezwy-
ciężoną cnotę; prawo;
nieprawość; (samo)dy-
scyplinę; władzę doczesną;
tyranię, despotyzm; potęgę,
siłę; ciężar, brzemię, pęta;
hańbę, wstyd, grzech; złą
wróżbę; zależność,
trudności, ucisk, cierpienie;
ofiarę;
posłuszeństwo, przymus,
pańszczyznę, niewolę,
presję; cierpliwość; mozół,
harówkę;
związek, więź, spójnię,
podobieństwo, (rów-
no)wagę; małżeństwo,
płodność; orkę, urodzaj.
Jarzmo w religiach Indii —
ceuszów, np. papieża sytuacja przymusowa, upokarzająca, hańbiąca. W 321 r.
Leona X (Gioyanni p.n.e., w czasie 2. wojny samnickiej, legiony rz. schwytano w
de'Medici) z mottem suave, pułapkę i rozbrojono w Wąwozie Kaudyńskim (w pobliżu
łac. 'miłe, słodkie', wg miasta Caudium). Wojsko, dla większego pohańbienia,
cytatu: „Albowiem jarzmo musiało przejść gęsiego pod „jarzmem" (tac. iugum
moje słodkie jest" (Ew. wg ignominiosum) z trzech powiązanych spis (Liwiusz 9,2—6).
Mat. 11,30). Bydle podjarzemne — zwierzę pociągowe; przen.
Jarzmo — tyrania, władza wierzchowiec. „Nieme bydlę podjarzemne, przemówiwszy
doczesna, przeznaczenie. głosem ludzkim, powstrzymało głupotę proroka" (2. List
„Ponieważ nie służyłeś Piotra Ap. 2,16), mowa o proroku Balaa-mie (Num. 22,21—
Panu (...), będziesz służył 35).
nieprzyjacielowi swemu, Jarzmo — ofiara; przez związek z wołem, typowym
który (...) włoży jarzmo zwierzęciem ofiarnym; Chrystus; umiłowanie Chrystusa (wg
żelazne na szyję twoją, aż św. Augustyna).
cię zetrze" (Deut. 28,48). Jarzmo — związek, równowaga, waga; więzy, więź, spójnia;
Jarzmo — niewola. „Wyrwij podobieństwo. Przysłowie:
szyję zjarzma obrzydłego i Nie godzą się w jarzmie woły, gdy jeden rosły, a drugi na
wołaj "Jestem wolny!"" (Sa- poły. „Bystro zbadaj kim jest przedmiot twej miłości i
tyry 2,7,91 Horacego). wyciągnij szyję z jarzma, co by cię gniotło" (Lekarstwa na
„Wszyscy, co są pod miłość 89 Owidiusza). „Nie
jarzmem jako niewolnicy,
niech uważają panów
swych za godnych wszelkiej
czci" (/. List do Tymoteusza
6,1).
Zaprząc się w jarzmo —
wziąć na siebie brzemię,
dyscyplinę ciężkiej pracy,
trudnych obowiązków.
Przysłowia: Wciągnie się do
pracy jak wół w jarzmo.
Robi jak w jarzmie.
W jednym jarzmie chodzić
(ciągnąć), dźwigać to samo
jarzmo — dzielić z kimś ten
sam ciężki los.
Strząsnąć, zrzucić, złamać
jarzmo — bunt przeciw
władzy; uwolnienie się od
ucisku, od zależności;
emancypacja. ,,Staną się
zdolni rozerwać jarzmo i
umierać wolni!" (Giaur 124
Mickiewicza).
Jarzmo kaudyńskie —
chodźcie w jednym jarzmie matki, macicy, vulvy, miłości płciowej, płodności, narodzin,
z niewiernymi. Bo co ma miejsca narodzin bogów i bohaterów: nieśmiertelności.
wspólnego sprawiedliwość Jaskinia — świat. Grota, przez którą Dcmeter schodziła do
z nieprawością?" (2. List do Hadesu w poszukiwaniu swej córki. Kory. nazywana była
Koryntian 6,14). Jarzmo światem. Jaskinia — świat stworzony przez Mitrę. W
małżeńskie — pęta, okowy misteriach eleuzyńskich wtajemniczenie odbywało się w
niedobranego związku pieczarach, a nowicjusz musiał w ciemnościach wydobywać
małżeńskiego: „O! mój się z więzów na światło dzienne. Tradycje jaskini-świata
Kasjuszu, tyś wprzągnięty w przejmują pitagorejczy-cy, Empedokles, Platon. Jaskinia
jedno jarzmo z jagnięciem" Platona wyraża znikomość wiedzy ludzkiej, mizerię
(Juliusz Cezar 4,3 Szekspi- perspektyw poznania świata. Platon pisze w Republice (7,
ra, tł. J. Paszkowskiego), tj. 514): ,,Wyobraź sobie ludzi żyjących w... jaskini... od dzie-
nie potrafisz się gniewać. ciństwa przykutych do miejsca... nie mogących obejrzeć się
Jarzmo — zła wróżba. „Z za siebie (a siedzących tyłem do wejścia) ... daleko za nimi
tego ciała znużonego płonie ogień, na którego tle poruszają się postacie...
światem otrząsnę jarzmo więźniowie widzą tylko ich cienie na ścianie przed sobą".
niepomyślnych gwiazd" Jaskinia —tajemna świątynia magii przedhistorycznych
(Romeo i Julia 5,3 myśliwych, malujących barw
Szekspira, wg tł. J.
Paszkowskiego).
Jarzmo — wstyd, hańba,
niesława. „Nie zawsze
jarzma srom uciskał
Chrobrych dom, był lepszy
wiek!" (Cześć polskiej ziemi,
cześć! 8—10 Feliksa
Frankowskiego).
JASKINIA (Pieczara, Grota)
Jaskinia jest wyobrażeniem
siedziby wiatru i deszczu;
symbolem świątyni; grobu,
(zejścia do) świata
podziemnego; zmartwych-
wstania; śmierci
(ciemność);
bezpieczeństwa, kryjówki,
pierwotnej siedziby dzikiego
człowieka, schronienia
(ludzi, potworów, lwów,
wróżek itd.); serca; umysłu;
podświadomości, (mroku)
nieświadomości;
(doczesnego) świata;
złudzeń świata tego,
tajemnicy;
ne freski na ścianach gdzie ukrywał się Dawid, uciekając przed królem Saulem, a
głębokich, pozbawionych wraz z nim „wszyscy utrapieni, zadłużeni i gorzkiego słowa"
światła pieczar, (/ Ks. Król. 21,22). Pięciu królów amorejskich schroniło się w
przedstawiające zwierzęta jaskini miasta Maceda, ale Jozue wytropił ich i pozabijał
łowne i sceny myśliwskie, (Jozue 10). Izraelczycy w trudnych sytuacjach kryli się w
np. w Lescaux (Francja) i jaskiniach przed Madianitami i Filistynami. Gdy królowa
Altamirze (Hiszpania) z izraelska Jezabel mordowała kapłanów i proroków Pańskich,
okresu paleolitycznego, Abdiasz ukrył stu proroków w dwóch jaskiniach i żywił ich
między 15000 a 10 000 chlebem i wodą (3 Ks. Król. 18,4). ,,Najciemniejsze kąty
p.n.e. ziemi pełne są jaskiń bezprawia" (Psalm 73 20). „Pogańskie
Jaskinia (jako pierwsze bałwany wejdą w jaskinie skalne ze strachu przed Panem,
mieszkanie dzikiego gdy powstanie. aby wstrząsnąć ziemią" (Izajasz 2.19).
człowieka) — matka, vulva, Jaskinia — schronienie wróżek, wieszczek, elfów, gnomów,
macica; zwłaszcza pieczara karłów, strażników skarbów itp., także Sybilli w Kurne:
z fallicznym wężem lub „wielka grota, gdzie wróżka budząca przerażenie ukrywa się
smokiem i ze zdrojem wody, w głębokiej ciemności" (Eneida 6,11 Wergiliusza). Bohater
jak w jaskini smoka Marsa, beocki Trofo-nios miał wyrocznię w miejscu, gdzie zginął
którego zabił Kadmos pochłonięty przez ziemię, w jaskini w Lebadei (Liwadia w
(Metamorfozy 3,29 Beocji). Gdy kto, szukając wróżby, zsunął się w głąb tej
Owidiusza), albo w skle-
pieniu z głazów w łuk
układanych, gdzie w
strumieniu kąpała się Diana
i gdzie ujrzał ją nagą wnuk
Kadmosa, Akteon
(Metamorfozy 3,143). „I
przenosząc się myślą do
kołyski świata zwiedzam
(...) sklepione jaskinie,
pierwsze dachy śmiertel-
nych, pierwsze bóstw
świątynie" (Ziemiań-stwo
polskie 3,606 Kajetana
Koźmiana).
Jaskinia — schronienie.
Boga płodności, wina,
ekstazy i orgii, Dionizosa,
wnuka Kadmosa, syna
Zeusa i Semele. chroniły
przed gniewem zazdrosnej
Hery nimfy w jaskini w
mitycznej leśnej dolinie
Nysy (stąd imię Dionysos).
Jaskinia Odollam, symbol
'schronienia malkontentów',
podziemnej jaskini, spędzał modlitwy?" (Jeremiasz 7,11; Ew. wg Marka 11,17 itd.). „Ci,
tam półtora dnia oglądając których świat nie był godny, tułali się po pustkowiach, po
tak potworne wizje, że jeśli górach i grotach i w jaskiniach ziemi" (List do Żydów 11,38).
był niewierzącym — ginął, „Właśnie świat zową łotrowska jaskinia" (Zwierciadfo 2,261
jeśli wierzącym, wydostawał M. Reja). „W jaskini ukrytej zamieszkał rozbójnik Madej"
się na wierzch, ale nie umiał (Klechdy 1,^6 Wl. Wóycickiego).
się już uśmiechać. O Jaskinia — zahamowanie, zamknięcie, tajemnica,
człowieku ponurym podświadomość, ukrycie; umysł lub serce ludzkie; świat
mówiono: zasięgał rady podziemny, w którym spotykają się bóstwa, herosi, demony,
wyroczni Trofoniosa. Król duchy zmarłych itd.
Artur, oczekując wezwania, Jaskinia — samotność, marzenia. „Wracani do samotności,
aby powrócił i zbawił do książek, do marzeń, jak podróżny, śród dzikiej wyspy za-
Brytanię, spoczywa i rzucony (...) co noc w swą jaskinię powraca w rozpaczy"
zabawia się z miłymi (Dziady ci. IV, Widmo 17—22 Mickiewicza). „Witajże, ma
damami w jaskini w jaskinio — na wieki zamknięci, nauczmy się więźniami stać
Avalonie; por. Jabłko (nie- się z własnej chęci" (jp. 25—26).
śmiertelność). „Pod skałą Grota Snu (z Metamorfoz 11, 592 Owidiusza), z kwiatami
sklepistą w grocie swej maku u wejścia i rze
uświęconej Nimfa twoja"
(Ogrody 92 F.
Karpińskiego).
Jaskinia — siedlisko
potworów, smoków. W
jaskini góry Wawel ukrywać
się miał smok, zabity w
końcu przez szewca, „kra-
kowiaczka" Skubę. Legenda
wysnuta zapewne z nazwy
Smoczej Jamy, w której
może znaleziono kiedyś
kości kopalnych zwierząt.
Jaskinia — mieszkanie
lwów. „Lew napełnił łupem
jaskinie swoje" {Nahum
2,12). „Zasadza się w
skrytym miejscu jak lew w
jaskini swojej" {Psalm 98 9).
Chory lew (bajka Ezopa nr
246), zob. Lew. Wejść do
jaskini lwów — wyzywać
niebezpieczeństwo.
Jaskinia — schronienie
zbójców i sprawiedliwych. „A
więc jaskinią zbójców stał
się w oczach waszych dom
ką zapomnienia, Letą, na wszechwiedzący, wojowniczy bóg Mitra zrodził się z
dnie, i hebanowym łożem pieczary skalnej. Rzymscy mitraici składali mu ofiary w
Snu, który wysyła na rozkaz jaskini pojmowanej jako obraz świata. Sanktuaria Mitry
Junony swego syna, mieściły się w pieczarach podziemnych, zawsze zaopa-
Morfeusza, do Aicjo-ny, aby trzonych w studnię, mieszczących nie więcej niż sto osób.
jej we śnie objawił los jej Wchodziło się tam przez system podziemnych przejść
męża, Ceiksa. używanych w ceremoniałach wtajemniczenia, symbolizu-
Jaskinia — miejsce jących zapewne kobiece genitalia. W sztuce Kościoła
sprawcze wody i pogody. wschodniego Boże Narodzenie ma miejsce niemal zawsze
Tworzy się na skutek w jaskini, która w Palestynie służyła najczęściej jako stajnia;
działalności wód w skałach, również grób Chrystusa wyobrażany jest zazwyczaj w
gromadzi opady deszczowe. pieczarze.
W mit. gr. król Eol w głębi Jaskinia — grób. Biblijny Abraham po śmierci Sary kupuje
skalnej pieczary więził jaskinię dwoistą w ziemi chananejskiej; pochował tam żonę,
wiatry i wypuszczał je ko- a po śmierci sam tam spoczął (Gen. 23 i 25). W kultach
lejno i ostrożnie, aby nie słonecznych jaskinie dwoiste służyły ceremoniom poczęcia i
zaszkodziły urodzajom zmartwychwstania. W Itace, przy zatoce Forkisa znajdowała
(Eneida 1,51 Wergiliusza). się „pieczara nadobna i mroczna, świątynia Nimf, które
Jaskinia wiąże się z zowią Najadami (...) A dwoje jest drzwi: od północy dla ludzi,
miłością płciową, płodnością
i urodzajem. Gdy Lot z cór-
kami mieszkał w jaskini, a
nie było żadnego
mężczyzny w okolicy, który
by im mógł dać potomków,
obie kolejno spały z nie-
świadomym tego,
pogrążonym we śnie ojcem,
którego uprzednio spijały
winem. Obie poczęły i
urodziły, jedna Moaba,
druga Ammo-na,
protoplastów Moabitów i
Ammoni-tów. Zgodnie z
planami Junony i Wene-ry,
królowa Dydo i Eneasz,
zaskoczeni przez burzę,
ukryli się w pieczarze i zo-
stali kochankami (Eneida
4,165 Wergiliusza),
podobnie jak Jazon i Medea
czy Peleus i Tetyda.
Jaskinia — miejsce
narodzin bogów i herosów.
W mitologii irańskiej
od południa dla bogów" boleść, udręka.
(Odyseja 13,105 Homera, tł. JASKÓŁKA
J. Parandowskiego). Jaskółka jest symbolem światła słonecznego, wczesnego
Egipcjanie wyobrażali sobie ranka, wiosny, odrodzenia (Natury); zmartwychwstania,
świat podziemny jako Chrystusa;
pieczarę, do której schodzi modlitwy; lata; radości; równości; dobrobytu, zadowolenia z
się (jak Słońce) przez losu w biedzie, pogody ducha, dobrej wróżby, nadziei; bu-
zachodnią bramę, a downiczego, pracowitości, pilności; miłości rodzicielskiej,
wychodzi przez wschodnią. płodności, szczęścia domowego; wolności, wędrówki;
Grób Łazarza była to „jaski- rozwiązłości;
nia i kamień był na niej interesownego przyjaciela; smutku; plotki.
położony" (Ew. wg Jana 11, Jaskółka — zwiastun wiosny. „Patrzcie, przyjaciele, jaskółka!
38). „Bom oto wstąpił w Herold wiosny!" (Rycerze 419 Arystofanesa). Ulubiony temat
grób Agamemnona i siedzę malowideł na wazach gr.
cichy w kopule podziemnej Pierwsza jaskółka — zapowiedź czegoś, prognostyk,
(...) Druidyczna to z głazów zwiastun.
wielkich grota" (Grób Jedna jaskółka nie czyni wiosny — przysłowie wg bajki
Agamemnona 3—4,9 Sło- Ezopa nr 304 Młody utra-cjusz i jaskółka. Rozrzutnik
wackiego). „Rozumiem, że roztrwonił wszystko, co miał, prócz płaszcza, a ujrzawszy
tamtejsze zwiedziłeś pierwszą jaskółkę sprzedał również płaszcz, myśląc, że go
pieczary, kędy leżą ogrzeje wiosenne słońce; ale wracają chłody, jaskółka ginie,
chwalebni z uczynków i a marnotrawca przeklina ją, bo go oszu
wiary", tj. w Ławrze
Peczerskiej w Kijowie (List
do Naruszewicza 41—42 S.
Trembeckiego).
Jaskinia — zejście do
Hadesu. Pojęcie to wyrosło
zapewne z kultu zmarłych
pochowanych w grobach
jaskiniowych albo z dymu,
pary i płomieni
wydobywających się z
podziemnych szczelin, z
gorących źródeł, aktywności
wulkanicznej itp. Wielka
Macierz Bogów Kybele
schodzi wiosną do pieczary,
aby wyprowadzić swego
syna i kochanka Attisa ze
świata podziemnego.
Podobnie Demeter, zob.
wyżej Jaskinia obrazem
świata.
W marzeniu sennym:
kała; przen. nie należy zbyt mężowi, Tereusowi, z zemsty za to, że zgwałcił jej siostrę,
pochopnie wyciągać Filomelę, i wyrwał jej język, aby nie mogła nikomu o tym
ogólnych wniosków z powiedzieć. Zagniewani bogowie zmienili Filomelę w
jednostkowego wydarzenia. jaskółkę, Prokne w słowika (w mit. rz. odwrotnie), a Tereusa
Jaskółka u staroż. Żydów — w dudka lub jastrzębia. „W godzinie kiedy, bolesnej pamięci
atrybut domu rodzinnego, pełna, jaskółka kwileniem powietrze zasmuci" (Boska
dziedzictwa ojcowskiego. Komedia, Czyściec 9,13—14, tł. E. Porębowicza). „Jaskółka
Jaskółcze gniazdo uważa przed świtaniem zwykle żale kwili" (Sielanka 8, Śpiewacy
się za dobrą wróżbę dla 139 Bartłomieja Zi-morowicza). „A na drutach jaskółki czer-
domu; opinia ta sprawia, że nieją jak nuty, wedle których wiatr śpiewa swych westchnień
jaskółka czuje się pod pacierze" (Droga 13—14 L. Staffa).
okapem (oknów-ka), w Jaskółka związana z Izydą, Afrodytą, Ateną. Bogini egipska
stajni, oborze, na strychu Izyda zmieniała się nocami w jaskółkę i latała wi-kół gro-
(dymów-ka) bezpieczna; ale bowca Ozyrysa, wznosząc żałosne, płaczliwe świergoty aż
w Chinach przysmakiem do wschodu słońca. Na początku rzezi zalotników w domu
jest potrawa z gniazd Ody-seusza Atena „wzleciała na sczerniałe od dymu sosręby
salangan z rodziny megaronu i usiadła podob-
jerzykowatych. W
starożytnym .Rzymie
jaskółka była świętym
ptakiem domowych
Penatów. Zranienie jej, a
tym bardziej zabicie, mogło
przynieść domowi nie-
szczęście. Pogląd żywy w
Europie do dziś. „Jaskółki
sobie gniazdo ulepiły wśród
samych żagli statku
Kleopatry; dać tłumaczenia
nie chcą lub nie mogą nasi
wróżbia-rze, lecz ponuro
patrzą" (Antoniusz i Kleo-
patra 4,10 Szekspira). „Jeśli
jaskółce uchro-ny nie dacie,
odejdzie od was — smętny
— bóg domowy, wiatr wam
zawyje grobowymi usty tę
smętną klątwę: otóż dom
wasz pusty!" (Król-Duch
4,1,13—16 Słowackiego).
Według mitu gr. córka
Pandiona, legendarnego
króla Aten, Prokne, zabiła
swego syna, Itysa, i podała
jego mięso do zjedzenia
na jaskółce" (Odyseja 22, zdejm z mego serca jaskółczy niepokój, daj życiu duszę i
240 Homera, tł. J. cel duszy wyprorokuj!" (Kordian 1,1, 38—9 Słowackiego).
Parandowskiego). Jaskółka — pracowitość; niezmordowana w polowaniu na
Jaskółka — prognostyk owady dla nienasyconych piskląt, pilna i zręczna w lepie--
deszczu lub burzy, gdy nisko niu gniazd.
lata. Przysłowie: Kiedy się Jaskółka w chrześcijaństwie — błagalna modlitwa o
jaskółka zniża, deszcz się do zaspokojenie głodu swego i swoich dzieci.
nas zbliża. Jaskółka Jaskółka — zmartwychwstanie. Pojawia się po mrocznej
zapowiada burzę, kiedy ze zimie wraz z wiosennym słońcem i otwiera oczy pisklętom
świergotem lata wokół słupa jak Bóg w Dzień Sądu. Glistnik jaskółcze ziele, bylina z
(wg Georgik l, 376 rodziny makowatych, o żółtych kwiatach; w średniowieczu
Wergiliusza). sądzono, że gęstym, żółtopomarańczowym sokiem tej
Śpiew jaskółki — piskotanie, rośliny jaskółki smarują oczy swych piskląt, aby mogły
ćwierkanie. Na wyspie widzieć. Odchody jaskółki miały, wg Biblii, przeciwne
Rodos w starożytności w własności; „Gdy (stary Tobiasz) zasnął, z gniazda jaskół
okresie pojawiania się
pierwszych jaskółek, w
rytuale wiosennym mającym
zapewnić dobre plony,
chłopcy obchodzili domy
świergocąc jak jaskółki, aby
otrzymać datki. Do dziś w
Grecji l. marca obchodzi się
święto powrotu jaskółek, a
dzieci chodzą od domu do
domu z jaskółką wystruganą
z drzewa, śpiewając ,,pieśni
jaskółcze" i oczekując
podarków. „Jak młode
jaskółcze będę szczebiotał"
(Jzajasz 38,14).
Jaskółki — piszczące,
chichoczące dziewczęta.
Jaskółka u Persów — plotka.
Jej piskotanie rozdziela
przyjaciół. Jej doroczne mi-
gracje czynią z niej w Iranie
emblemat wygnania i rozłąki.
Jaskółka — ptak nadziei.
„Słuszna nadzieja wzlata na
skrzydłach jaskółczych,
czyniąc z królów bogów, a z
prostaczków — królów"
(Ryszard III 5, 2 Szekspira).
Jaskółka — niepokój. „Boże!
czego spadł gorący gnój na a gdy tylko los chłodem powionie, już ich nie ma" (Ad
oczy jego, i stał się ślepym" Herennium 4, 48 Cice-rona). „Hirundines sub eodem teclo
(Tobiasz 2, 10—14). ne habeas." tac. 'Nie bierz jaskółki pod swój dach' (Adagia
Jaskółka — asceza. 1,1,2 Erazma z Rotterdamu).
Sądzono powszechnie w Jaskółka — płodność. W Chinach dzień powrotu jaskółek, tj.
Europie, jeszcze w XIX w., dzień równonocy wiosennej, ok. 21 marca, święcono
że spędza zimę, nie jedząc i rytuałami płodności. Wg licznych legend spożycie jajek
nie pijąc, w jako-wychś jaskółczych mogło spowodować ciążę dziewicy; w ten
norach lub na dnie jezior i sposób miał przyjść na świat m.in. protoplasta rodu
stawów sczepiwszy się Czangów, do którego należał ojciec klasycznej chińskiej
nóżkami z innymi ja- kultury intelektualnej, Konfucjusz (551—479 p.n.e.), będący
skółkami. „Jaskółki zatem w pewnym sensie potomkiem jaskółki.
szczebiocąc wybiegły spod Jaskółka trzymająca się w pobliżu człowieka (dla
wody, całe ich unosi się muzułmanów) — zżyta kompania mężczyzn. Nazywana jest
stadko" (Wiecznie to samo 3 rajskim ptakiem. Jest też emblematem rezygnacji, poddania
—4 T. Lenartowicza). się woli bożej (islam od asiama 'poddać się').
Loty koliste jaskółki Jaskółka znaczy także: najwyższy balkon widowni teatru a.
unoszonej przez wiatry sali koncertowej lub opery; rodzaj żakietu o długich, skośnie
(symbole chuci, ściętych połach wg mody z 2. połowy XIX w.;
namiętności) — roz-pasanie,
swawola.
„Jaskółka —
koncesjonowany włóczęga
Natury" (Królowa Maria 5,1
Alfreda Tenny-sona).
Jaskółka — zuchwałość.
„Lotem nie-ścigłym zuchwała
jaskółka czarny obłok
przeszywa jak strzała" (Pan
Tadeusz 10, 41—2
Mickiewicza).
Jaskółka — swoboda.
„Wolne, wędrowne po
świecie, czego, jaskółki, tu
chcecie?", tj. w zniewolonej
zaborami Polsce (Do
jaskółek 1—2 K.
Brodzińskiego).
Jaskółka — niewierny,
interesowny przyjaciel.
„Jaskółki są z nami latem,
ale od mroźnej zimy
uciekają. Tak fałszywi przy-
jaciele są z nami w
pogodnych okresach życia,
włosy sczesane od obu nie jest najszybszy ani specjalnie wytrwały w locie, choć
stron do tyłu; w sporcie — błyskawiczny w ataku, zwł. w skomplikowanym terenie,
rodzaj skoku do wody i- wśród gałęzi, w krzakach, opłotkach itp.);
rodzaj figury łyżwiarskiej a. jest emblematem krwi, boskości.
gimnastycznej. Jastrząb w staroż. Egipcie — długowieczność, zasada
W marzeniu sennym: męska, dusza, potęga; atrybut Słońca (Ra, Re). Horusa,
szczęście rodzinne; Ptaha, Sfinksa, wiatru wsch., czterech wiatrów. Jastrząb na
(martwa) zawód miłosny; lwie — potęga Słońca; na mumii — dusza ludzka. Zabicie
(przylatująca do domu) jastrzębia (ibisa, sokoła) karano śmiercią (Dzieje 2, 65 Hero-
dobra wieść z daleka; dota). Na kanopach (urnach grobowych do przechowywania
(zabicie) niewdzięczność; wnętrzności balsamowanego) wyobrażano jastrzębia jako
(opuszczająca dom) strażnika wątroby i woreczka żółciowego.
zgryzota. Jastrząb — mądrość Boga. „Czy Twą mądrością obrasta
W heraldyce: poseł dobrej pierzem jastrząb, rozszerzając skrzydła swe na południe?"
nowiny; człowiek zaradny; (Hiob 39, 26).
odwaga; obrona potomstwa; Jastrząb w mit. gr. — atrybut Hery;
zależność; szczęście. poseł Apollina.
JASTRZĄB Jastrząb — zemsta, zawiść; mit. gr. gdy Chiona, córka
Jastrząb symbolizuje Dedaliona, zginęła z ręki obrażonej na nią. Diany, oszalały
Słońce; ogień; wiatr. burzę, ojciec
chmury; szybkość; dzikość,
okrucieństwo, srogość,
drapieżność; chciwość;
wojowniczość; zawiść,
podstęp, zemstę; zwy-
cięstwo; krew; zniszczenie,
śmierć; boskość, Ducha Sw.,
nieśmiertelność;
długowieczność;
pokorę; duszę; wzniosłość,
majestat, wspaniałość,
potęgę; zasadę męską;
szlachectwo;
prawo polowania. Zob.
Sokół; Kukułka.
Jastrząb w mitach — ptak
Słońca, wiatru, chmur, burzy.
Złoty jastrząb — bóstwo
słoneczne. Jastrząb w
wyobrażeniach lud. — nie
pija wody tylko krew, jest
długowieczny, szybszy w
locie od wszystkich ptaków,
lata wyłącznie w linii prostej
(w rzeczywistości pija wodę,
wdrapał się na Parnas i wśród łąki ptaka lub zająca, runie nań z góry jako gwiazda
skoczył w przepaść; spadająca" (Pan Tadeusz 1,17—20 Mickiewicza).
zmieniony w krogulca a. Jastrzębi nos — garbaty, zakrzywiony, orli. krogulczy.
jastrzębia, „nie przyjazny Jastrzębie oczy, spojrzenie — bystre, przenikliwe,
nikomu, wściekłość swą wy- spostrzegawcze.
wiera na innych ptakach, Jastrzębie — pop. nazwa zwolenników wojowniczej polityki
aby i one cierpiały jak on" zagranicznej; por. Gołąb (emblemat pokoju).
(Metamorfozy 11, 338 JASZCZURKA
Owidiusza). Jaszczurka jest symbolem Logosu (Słowa), natchnienia
Jastrząb w śrdw. — dusza boskiego, mądrości; pobożności; wróżby; nieśmiertelności,
grzesznika, jego złe a. dobre zmartwychwstania, odrodzenia; dążenia do światła;
myśli; zwycięstwo nad wiosny; upału; płodności; zdrowia; życzliwości, opieki,
chucią, zwł. jastrząb bezpieczeństwa; logiki; sztuki wojennej; lenistwa,
rozrywający zająca, który niedbałości. Zob. Kameleon.
wyobrażał zmysłowość, W staroż. Egipcie emblemat upału i płodności. Mimo
pokusy ciała, płodność. podobieństwa do krokodyla (i smoka) jaszczurka budzi
Jastrząb w plastyce śrdw. — sympatię przez swoją miłość do Słońca, do przebywania
śmierć; zawiść.
Jastrząb wzbijający się w
górę, w sam blask słoneczny
— śrdw. emblemat Ducha
Św., duszy dążącej do
nieba; szlachectwa, prawa
do terenów łowieckich. Przy-
słowie nm.: Wysoko lecące
jastrzębie to ptaki książęce.
Między jastrzębiem a
myszołowem, ang. between
hawk and buzzard —
między snem a czuwaniem,
w zakłopotaniu, niezdecydo-
wanie, niepewnie; o
niewyraźnej pozycji społ.;
ni pies, ni wydra.
Jastrząb — śmierć,
zniszczenie, dzikość,
drapieżność, podstęp,
chciwość; przeciwieństwo
słabego słowika. Ptak
pojawia się niespodzianie,
napada ofiarę znienacka, z
niesłychanym impetem i
gwałtownością, zabija ją w
ciągu kilkunastu sekund.
„Jastrząb (...) ujrzawszy
bez ruchu w największym posąg Apollina Sauroktonosa ('Jaszczurko-bójcy') dłuta
żarze słonecznym. Do Praksytelesa (zaginiony, kopia rzymska w Muz.
jaszczurki odnosi się Watykańskim, Rzym) symbolizuje, wg niektórych, pragnienie
większa część symboliki jaszczurki, aby zginąć z ręki promiennego boga i wejść w
węża (zob. Wąż) i smoka blask zaświatów. Jej związek ze światłem tłumaczy częste
(zob. Smok). Istnieją występowanie jej wizerunków na lampach.
jaszczurki bez kończyn, Jaszczurka atrybutem nieśmiertelności i zmartwychwstania.
wężokształtne; na Wyobrażana na grobowcach i urnach popielniczych, często
wizerunkach śred- wraz z uśpionym Erosem, przy jego pięcie. Umiejętność
niowiecznych, np. na odtwarzania utraconego (bo dość łamliwego) ogona,
drzewie wiadomości złego i budząca zrozumiały podziw, doroczne zrzucanie skóry, sen
dobrego, często zimowy wielu gatunków jaszczurek i wiosenne przebudzenie
przedstawiano węża z (lub odwrotnie, jak np. u jaszczurki zielonej, skrywającej się
łapkami. „Za jedną zmorą latem), wszystko to wiązało zwierzę z ideą
wąż sześcio-nożny bieży" zmartwychwstania.
(Boska Komedia, Pieklą 25, Jaszczurka zwierzęciem wróżebnym. Staroż. Grecy
49—50 Dantego, tł. E. chętnie wróżyli sobie z ruchów jaszczurki biegającej po
Porębowicza). ścianie.
„Jaszczurczy wzrok" (j^zyk, Jaszczurka w tradycji chrzęść, na starość traci wzrok i
serce), to samo, co odzyskuje go patrząc przez szczelinę w murze w blask
„bazyliszkowy" (zob. wschodzącego Słońca (emblemat światła nauk
Bazyliszek) — zabójczy.
„Zabije go język
Jaszczurczy" (Hiob 20, 16).
„Jaszczurkę można ująć
ręką, a jednak mieszka w
pałacach królewskich" (Ks.
Przypowieści 30,28), tj. choć
brak jej skrzydeł, wdrapuje
się na szczyty w
poszukiwaniu światła
słonecznego, reprezentuje
duszę poszukującą światła
prawdy lub wiary, a gdy je
znajdzie, trwa w
kontemplacyjnym za-
chwyceniu.
Jaszczurka w staroż. Grecji
atrybutem Ateny (niekiedy
wyobrażana na jej piersi),
ciągnie rydwan Hermesa,
poświęcona syryjskiemu
Heraklesowi, Heliosowi,
Apolli-nowi Foibosowi
('Promienistemu'). Słynny
Ewangelii). W związku z tym syntezy; zmiany; zasady aktywnej, z której rozbicia powstaje
mniemaniem jaszczurka mnogość; jedności duchowej, indywidualności, oryginal-
stała się amuletem przeciw ności; osamotnienia; ukrytej inteligencji;
chorobom oczu i „złemu energii; śmiałości; niepodzielnej Jedności.
oku", rzucającemu uroki; Jedność uważano za matkę, korzeń i źródło wszystkich
często wyobrażana jako pozostałych liczb; dodana do (a. odjęta od) każdej z nich
motyw dekoracyjny na zmienia ją z nieparzystej w parzystą i odwrotnie.
ceramice, talizmanach itd. W starożytności na Bliskim Wschodzie jedynka była liczbą
Jaszczurka emblematem najdoskonalszą, bo przechodząc od zera do jedności ludzie
Logosu (Słowa) i boskiej sądzili, że przechodzą od niebytu do egzystencji. Wszystkie
mądrości, gdyż sądzono, że pozostałe liczby uważano za wielokrotność jedności
poczyna przez ucho, a rodzi przedstawiającej Stwórcę, Prasiłę sprawczą Wszechświata.
pyszczkiem. Boga Ra (Re) Egipcjanie nazywali „Jeden"; Ba-bilończycy
Jaszczurka godłem (wł. utożsamiali boga niebios, Anu, z boską „Jednością"; biblijny
tmpresa) Federi-co Gonzagi prorok Zachariasz, mówiąc: „W owym dniu Bóg będzie
(1500—40), pierwszego Jeden i imię jego będzie Jeden" (14, 9), przekonuje nas, że
księcia Mantui, mecenasa Izraelczycy, podobnie jak ich sąsiedzi, mieli swe święte
sztuki; dewiza godła: liczby i że widzieli w jedynce symbol Stwórcy.
Quod huic deest me torquet
tac. 'dręczy mnie to, czego
jej brak' (Palazzo Ducale,
Mantua), jest aluzją do
nieodwzajemnionej miłości
księcia. Godło stanu Alaba-
ma, USA.
Jaszczurka (Lacena) —
gwiazdozbiór nieba
pomocnego, w Polsce
widzialny przez cały rok.
W marzeniu sennym:
nieufność.
JEDEN
Jedność jest symbolem
absolutu, całkowitości,
Wszechświata,
nieskończoności, centrum
bytu i kosmosu, twórczej
prasiły. Siły Najwyższej,
(najwyższego) bóstwa,
mistycznego ośrodka ducha,
ośrodka promieniowania;
światła, objawienia,
niezróżnicowa-nych
prapoczątków, Prasiły,
istnienia, stworzenia;
U pitagorejczyków była Mickiewicza), „Unus pro mullis" tac. 'jeden za wielu' (Eneida
emblematem rozumu; przez 5, 814—15 Wergiliusza). „Jednego (mam syna), ale (za to)
mistyków zwana lwa!" mówi lwica w Bajce 240 Ezopa.
„pionierem", łączona z Jednooki — wszechwiedza boska, aspekt
Pierwszą Praprzyczyną. wszystkowidzącego Słońca, zob. Oko.
Cyfra jeden (l) symbolizuje Kolor — czerwony, pobudzający do działania.
menhir, człowieka W astrologii: Słońce, gwiazdozbiór i znak zodiaku Baran
wyprostowanego, stojącego (nowe życie); egotyzm (aspekt niszczący), indywidualizm
w pozycji wyróżniającej ludzi (aspekt konstruktywny).
spośród innych stworzeń, Według kabalistów: esencja. Korona, Wieczysty Głos.
męskość, ityfallusa, W marzeniu sennym: rajski byt poprzedzający dualizm dobra
pałeczkę, buławę. człowieka i zła.
czynnego i twórczego. JEDENAŚCIE
Jeden jako nic (przysłowie), Jedenaście jest symbolem nadmiaru, wybryku,
tac. unus vir. nultus vir 'jeden przekroczenia prawa, nieumiarkowa-"'a, przesady;
to tyle, co nikt'. Przysłowia: przekroczenia dozwolonych granic; opozycji, buntu,
Jeden niewiele może; jeden dysonansu, nieudanego przedsięwzięcia; buntu aniołów; mę-
nie zrobi drogości ani czeństwa; konfliktu, gwałtu; niebezpieczeń-^wa; zmiany;
taniości. Jeden wszystkich odnowy a. przerwania roz
nie wspomoże, a wszyscy
jednego potrafią. Nęć
Hercutes centra plures łac. 'i
Her-kules nie poradzi
przeciw wielu', siła złego na
jednego. Jednym niewiele
przybędzie albo ubędzie.
Jeden to dużo, wiele.
Przysłowia: Nie ma dwóch
bez jednego. Bywa, że jeden
stoi za stu, a sto nie stoją za
jednego. Z jednego drugi i
trzeci powstaje, jedność
obudwóm bytność taką daje.
Z wielu uczynić jedno, łac.
ex plwibus unum facere
(Wyznania 4, 8 św.
Augustyna); stąd dewiza
USA z 1777: „E pluribus
unum" 'z wielu Jedno'. „Ex
uno omnia specta" tac.
'wedle jednego osądź
wszystkich' (Adagia l, 2, nr
78 Erazma z Rotterdamu).
,,Jedność większa od
dwóch" (Pieśń filaretów 48
woju; walk wewnętrznych; rączki małe, lecz do prania doskonałe" (Pranie l—4 Marii
choroby; nieporządku, błędu; Konopnickiej).
grzechu. Jedenaste przykazanie (żart.): Nie daj się przyłapać! albo
Jedenastu apostołów Nie daj się zbić z tropu (z pantałyku)!
pozostało z Jezusem, gdy W marzeniu sennym — strata pieniężna, kłopoty.
Judasz (ofiara sakralna JEDNOROŻEC
złożona w zastępstwie Jednorożec jest symbolem czystego rozumu, mądrości,
Jezusa) odszedł. Jezus uka- inteligencji; wspaniałości, monarchii absolutnej, siły;
zuje się jedenastu uczniom agresywności, dzikości, nieustraszoności, odwagi, męskiej
w Galilei (Ew. wg Mat. 28, 16 aktywności, szybkości; szlachetności, cnoty, uwznioślonej
—20). płciowości; pokoju, samotności, życia zakonnego; śmierci;
Godzina jedenasta w czystości, dziewictwa; kobiecej bierności, łagodności.
Ewangelii wg Mateusza (20, Legenda o jednorożcu jest zapewne pochodzenia
6) znaczy 'spóźniona pora, indyjskiego. Przedstawiano go różnie w różnych czasach i
ostatnia chwila, za pięć krajach jako jednorogiego byka, konia, osła, kozła, antylopę
dwunasta' (godz. ) l w Biblii oryks, ale źródłem legendy był zapewne opis nosorożca
oznacza naszą 17); nazwa indyjskiego przekazany przez szereg pośredników. Identyfi-
staropolskiej metody kowano jednorożca także z elandem, beisą
sytuowania budynków
mieszkalnych tak, aby okna
frontowe były oświetlone
pełnym słońcem, gdy
dobiega ono południa.
11 000 dziewic towarzyszyć
miało świętej Urszuli.
Jedenaście w symbolizmie
chrzęść. — (niekiedy)
grzech (np. wg św,
Augustyna), gdyż
przekracza 10, liczbę
Dziesięciorga Przykazań. W
afrykańskich tradycjach
ezoterycznych szczególnie
święta liczba tajemnicy
płodności: kobieta ma
jedenaście, a mężczyzna
tylko dziewięć otworów.
W formie l—l emblemat
równowagi, jedności,
objawienia, zgody.
Jedenaście —
nieumiarkowanie, przesada.
„Pucu! pucu! chlastu!
chlastu! Nie mam rączek
jedenastu, tylko mam dwie
i kudu. Wieść o nim Podróżnicy zwiedzający w XV w. Bliski Wschód opowiadają
rozprzestrzeniła się na o jednorożcu z góry Synaj, zwierzęciu o końskim ciele,
Wschodzie i Zachodzie nogach słonia i ogonie świni, zawziętym wrogu słonia,
bardzo szeroko. smoka oraz lwa jako zwierzęcia słonecznego (wtedy
Najwcześniejsze jego jednorożec byłby zwierzęciem księżycowym, choć róg jego
wyobrażenia znajdujemy na bywa emblematem promienia słonecznego). Dawni autorzy
płaskorzeźbach asyryjskich. umiejscawiali go rozmaicie: w Etiopii, Indiach, Chinach i
Opisywało go wielu pisarzy Tybecie. W opisach wszyscy podnoszą jego nadnaturalną
starożytnych, jak Arystoteles, szybkość, dzikość i okrucieństwo oraz przyjaźń z ptakami,
Plutarch, Pliniusz St., Elian zwłaszcza z turkawkami, których głosem się napawa.
(Aelianus Ciaudius z II w.), W mazdaizmie jednorożec jest przedstawicielem ,,czystego
ale najwcześniej Ktezjasz z świata zwierząt", a róg jego wyobraża potęgę, która pokona
Knidos (V—IV w. p.n.e.). Ary-mana, boga zła i kłamstwa. W Biblii wyraz hebrajski
którego zaginione dzieła re'em przekładano w wielu wersjach jako 'jednorożec' lub
znamy tylko z wyciągu 'nosorożec';
Focjusza z IX w. Według jego zdaniem nowszych tłumaczy oznacza 'żubra'; w każdym
opisu jest to zwierzę w razie reprezentuje potężną, nieposkromioną siłę. Według
rodzaju dzikiego osła Pliniusza St. (Historia naturalna 8, 31) jest on symbolem
indyjskiego — wielkości czterech pór roku: jeleni łeb to zimowe przesilenie dnia z
konia, białej maści, nocą, sło
czerwonogłowe, błękitnookie,
z kozią brodą, z jednym na
łokieć długim rogiem na
środku czoła, który jest biały
u nasady, czarny w środku i
czerwony na spiczastym
końcu. Zwierzę to biegnie b.
szybko i dlatego trudno je
upolować, ale na widok
czystej dziewicy, a
przynajmniej bardzo ładnej
dziewczyny, staje i składa
głowę na jej łonie. Wtedy
można go schwytać i zabić.
Oppian z Apamei, poeta gr. z
III w., w poemacie
Kynegetika ('Łowiectwo') daje
mu trzy rogi, Strabon —
korpus konia.
Według wierzeń
średniowiecznych było to
jedyne zwierzę, jakie odważa
się zaatakować słonia:
jednym machnięciem ostrego
kopyta rozcina mu brzuch!
niowe nogi — przesilenie stowania. W sztuce XV i XVI w. scenę myśliwską
wiosenne, lwi ogon — lato, wzbogacono: łowca Gabriel, dmąc w róg, prowadzi cztery
róg — jesień. ogary o nazwach czterech cech boskich: Misericordia, Veri-
Jako stworzenie biblijne tas, lustitia, Pax tac. 'Miłosierdzie, Prawda, Sprawiedliwość,
jednorożec stał się w Pokój'. Polowanie na jednorożca było ulubionym tematem
chrześcijaństwie alegorią średniowiecznych i renesansowych tkanin dekoracyjnych,
Chrystusa, który np. słynne serie francuskie lub flamandzkie z późnego XV i
przemieszkiwał w łonie Marii, wczesnego XVI w. w rodzaju mille-fleurs (charakteryzujące
a potem wzniósł róg wiary dla się motywem licznych kwiatów w tle) czy głośna Dama z
ludzkości. Ogólniej jednorożcem, cykl sześciu gobelinów wykonanych w końcu
jednorożec stał się w XV w. w Turyngii (Paryż, Musee Ciuny):
średniowieczu emblematem na każdym gobelinie widnieje biały jednorożec, symbol
siły, czystości, dziewictwa, dziewictwa. W tym znaczeniu wyraża on też miłość
życia zakonnego, postu; wyrzekającą się spełnienia fizycznego, przenoszącą poezję
zbawienia, krzyża, cnót, wyrzeczenia nad poezję posiadania;
śmierci ścigającej człowieka wyobraża urzekający wpływ wywierany przez niewinność i
(jak np. w romansie cnotę na najbardziej choćby zdeprawowane dusze.
religijnym z VIII w. o mnichu-- Dwa jednorożce stojące naprzeciw siebie, jakby się
ascecie Barlaamie i księciu gotowały do walki, to temat
indyjskim Jo-zafacie),
atrybutem legendarnych
dziewic i męczennic, św.
Justyny z Antiochii i św.
Justyny z Padwy oraz Marii
Panny, a róg jego wyobrażał
miecz lub słowo Boga i prze-
nikanie elementu boskiego
do duszy ludzkiej.
Średniowiecze rozbudowało
znacznie alegorię łowiecką:
scena polowania na jedno-
rożca, ulubiony temat sztuki
ówczesnej, przedstawia
zwykle Madonnę z jednoroż-
cem (symbolem jedności
Chrystusa z Bogiem Ojcem)
na kolanach i Łowcę (symbol
Ducha Świętego wyrażony
przez archanioła Gabriela).
Schwytanie zwierzęcia ozna-
cza przeto zapłodnienie
Najświętszej Marii Panny i
Inkarnację. W podobny
sposób przedstawiano
jednorożca w scenach Zwia-
częsty w dawnej plastyce. czołowym lub psychicznym, rozumianym jako uwznioślenie
Wyobraża on gwałtowną popędu płciowego (gdyż wychodzi z mózgu, siedziby
sprzeczność między dwoma ,,duszy"), emblematem związku platonicznego lub zapłod-
symbolami bajecznego nienia duchowego. Był też wyobrażeniem miecza, promienia
zwierzęcia: fallicznym i słonecznego, rozumu i słowa Bożego. Stanowić miał lek
dziewiczym, spełnienia uniwersalny i odtrutkę. Królowie kupowali odłamki rogu na
fizycznego i duchowego. wagę złota (np. Karol IX Wa-lezjusz i książę du Berry) i
Jednorożec i jeleń w lesie — kazali maczać je w napojach, aby się upewnić, że nie są
umysł i dusza w ciele zatrute. Woda, w której zanurzono róg, miała też chronić od
ludzkim. padaczki i bólów brzucha. Sproszkowany róg jednorożca
Jednorożec z papugą na miał leczyć rany, a brany doustnie — wzmacniać serce. W
grzbiecie to milcząca związku z tym bywa godłem aptek jako znak czystości ich
sprawiedliwość i gadatliwy mikstur.
adwokat. O jednorożcach jako wierzchowcach mniemano, że
W starożytnych Chinach ujeżdżają je tylko ludzie dzicy, nadzy i kosmaci.
jednorożec był godłem Jednorożec (Monoceros) — gwiazdozbiór równikowy, w
królewskim wyobrażającym Polsce widzialny zimą.
cnoty monarsze i W heraldyce wyobrażany w skoku, róg może trzymać
sprawiedliwość władcy; poziomo, w pozycji obronnej; na tarczach herbowych ma
oznaczał też dobrą wróżbę i, brodaty łeb kozła, szerokie nogi, grzywę i ogon
podobnie jak smok, miał być
sprawcą deszczu użyźnia-
jącego glebę, a
przeciwnikiem wysuszają-
cego Słońca.
Róg jednorożca. Lewy
siekacz narwala (gatunku z
podrzędu waleni
uzębionych) rozwinięty w
cios długości 2—3 m, ze-
wnątrz śrubowate
żłobkowany, wewnątrz
pusty, znajdowany na
wybrzeżach atlantyckich i
sprzedawany na
targowiskach płn.-
afrykańskich tak jak kość
słoniowa, uważany byt za
róg jednorożca, a zarazem
za niewątpliwy, namacalny
dowód istnienia tego
zwierzęcia jeszcze w
połowie XVIII w. Symbolika
tego rogu jest wieloznaczna;
nazywano go fallusem
byka. Godło (impresa) rodu płciową, pociąg seksualny, płodność; próżność; elegancję,
Este, protektorów artystów, wdzięk;
we Włoszech XVI i XVII w. miłość, radość; łagodność; długowieczność;
Siła rycerska. Białego bogactwo.
jednorożca z herbu Szkocji Egipcjanie uważali jelenia za łatwowiernego zarozumialca,
dodał król szkocki Jakub VI który uciekając przed myśliwym w lesie zaklinowuje poroże
(brytyjski Jakub I) do herbu w gałęziach drzew i daje się zabić.
Zjednoczonego Królestwa Jeleń — zwierzę Buddy (który objawia się również w postaci
jako figurę podtrzymującą jelenia) i jego nauk udzielanych często w gajach
go z lewej strony, zamieszkałych przez płową zwierzynę; atrybut wieczności i
zastępującą walijskiego jesieni. Złoty jeleń, obok gazeli — synonim ascezy i
czerwonego smoka (drugim mądrości, Bodhisattwa łagodzący namiętności, pociecha
zwierzęciem pozostał lew). zrozpaczonych.
Nieprzyjaźń między Uroda jelenia, sarny, daniela, a zwłaszcza piękno oczu
jednorożcem a lwem jelonków i sarniątek,^ łączy je z pojęciem miłości. ,,Wesel
(opiewana również w ang. się z żoną młodości twojej: łania to najmilsza i jelonek
piosenkach dziecięcych) najwdzięczniejszy (...), miłością jej upajaj się bezustannie"
symbolizowała stosunki (Ks. Przypowieści 5, 18—19). „Poprzysięgam wam, córki
anglo-szkockie przez długie jerozolimskie, przez sarny i przez jelenie polne, abyście nie
lata. budziły (...) miłej mojej, dokąd sama nie zechce" (Pieśń nad
W alchemii: hermafrodyta — pieśniami 2,7 i 3,5). Grecki bożek miłości (Eros,
obojnak (tac. monstrum
hermaphroditum) wyrażają-
cy sprzeczność wewnętrzną
symboliki jednorożca (por.
wyżej Dwa jednorożce); czy-
stość absolutna; czynnik
żeński niezbędny przy
działaniach alchemicznych;
blask rtęci.
JELEŃ (Daniel, Sarna)
Jeleń symbolizuje Słońce,
gwiazdę zaranną; pokój;
wzniosłość; samotność;
czystość;
los, przemijanie;
odrodzenie, zmartwych-
wstanie, nieśmiertelność,
duszę, aspiracje ducha;
pobożność, religijność,
Chrystusa, katechumena;
jesień, myślistwo;
prześladowanie, strach;
szybkość, ruchliwość; za-
sadę męską, potencję
Amor, Kupidyn) jeździł święte stada zwierzyny płowej; oswojone jelenie ciągnęły
wozem zaprzężonym w wóz kapłanek Artemidy Laphria w Patrai na Peloponezie.
jelenie. Herakles ścigał złotorogą łanię kerentyjską o spiżowych
Jeleń — emblemat nogach aż do północnego kraju Scytów (co może oznaczać
izraelskiego plemienia poszukiwanie mądrości). Już plastyka mykeńska
Naftali: „Naftali — jeleń to wyobrażała rogate łanie, których kult ma zapewne wspólne
wypuszczony" (Gen. 49, euroazjatyckie pochodzenie z kultem samicy renifera
21). mającym wielkie znaczenie u ludów Północy, a także
Jeleń — ofiara związek z hiperborejski-mi bliźniętami — Artemidą (Dianą) i
prześladowania, cel pogoni. Apol-linem. Quintus Sertorius (ok. 122—72p.n.e.), wybitny
„Odjęta jest córce Syjońskiej wódz rzymski, namiestnik Hiszpanii, proskrybowany zbiegł
cała jej chwała, jej książęta do Mauretanii, ale później, zaproszony przez Luzy-tanów,
są jak jelenie, które nie powrócił i zyskał szacunek krajowców, którzy byli pewni, że
znalazły paszy i uchodzą oswojony jelonek, towarzyszący mu wszędzie, przekazuje
bez siły przed tym, który je mu instrukcje od Diany. Uważano, że jeleń, związany z
goni" (Treny Jeremia-sza Apollinem, a więc z muzyką, chętnie słucha fletu. Adepci
1,6). Jeleń rączy, biegnący starożytnych misteriów greckich składali posągom Demeter
olbrzymimi susami, symbol lub Kory skóry jelenie, aby tym pewniej móc wejść w kontakt
trwożliwego serca, łączył się ze świa
w wyobraźni Greków z ideą
nieuchronności losu, przed
którym nie ma ucieczki, a
więc także z frygijską
boginią Reą Ky-bele, zwaną
Adrasteą, której Adrastos,
syn Meropsa i władca
Adrastei, zbudował świą-
tynię w pobliżu Kyzikos,
boginią utożsamioną później
z boginią losu i pomsty,
Nemezis — Nieuniknioną.
Jeleń i— szybkość. Gdy
Aloadzi (Otos i Efialtes)
podnieśli bunt przeciw
bogom olimpijskim,
Artemida umknęła
olbrzymom zmieniwszy się
w łanię. Jeleń był towa-
rzyszem i zwierzęciem
pociągowym bogini. Łowcę
Akteona, który ujrzał ją nagą
w kąpieli, przeobraziła w
jelenia; rozszarpały go
własne psy. Składano jej
ofiary z jeleni; hodowano
tem pozagrobowym. wiązał się z kultem Słońca: na Nowy Rok, kiedy dnia
Barbarzyńcy staroż. nosili przybywa (na jeleni skok), gdy ,,słońce rozweseliło się jak
maskotki z wyobrażeniem olbrzym na biegnięcie w drogę" (Psalm 18 6), tańczono
jelenia dla ochrony przed naśladując skoki płowej zwierzyny. Siadem tych kultów jest
zranieniem w walce. także bożonarodzeniowe pieczywo w kształcie jelenia.
Jeleń — próżność, żądza Jelonek (młody jeleń) — gwiazda zaranna a. wschodzące
sławy, apetyt na Słońce.
pochlebstwa; te cechy Daniel o sierści brązowej lub czarnej w białe cętki jest
osłabiają jego czujność (w atrybutem gwiaździstego nieba; liczne wyobrażenia zwierząt
Bajce 61 Ezopa) i pozwalają słonecznych, lwów a. gryfów, pożerających daniela,
go upolować. oznaczają zwycięstwo światła nad ciemnością, dnia nad
Jeleń — długowieczność. nocą i ciemnymi mocami.
Pauzaniasz (8.50) dowodzi, Jeleń w tradycji chrzęść. — czystość życia, pobożność,
że jeleń żyje dłużej od religijność, sumienie, chrzest, św. Graal. Biały jeleń z
słonia. Według tradycji krzyżem między rogami wyobraża Chrystusa, który
chińskiej jeleń jest jedynym ukazywał się w tej postaci św. Eustachemu i św. Hubertowi.
zwierzęciem, które potrafi Nawiązuje to do mniemania zanotowanego przez Pliniusza
znaleźć grzyba St. (Historia naturalna 8,50), że jeleń wywabia oddechem
nieśmiertelności; gdy węże z jam, po czym zadeptuje je na śmierć (w
kończy tysiąc lat jeleń staje chrześcijaństwie,
się niebieski, gdy ma 1500
jest biały, gdy 2000 —
czarny.
W wielu mitologiach jeleń
jest zwierzęciem
słonecznym, pośrednikiem
między niebem a ziemią,
związanym ze światłem i fir-
mamentem, obrońcą i
przewodnikiem dusz
ludzkich, atrybutem boga
Słońca (rz. Soi invictus),
odwiecznym wrogiem węża,
stworzenia nocnego i
podziemnego. Cernunnosa,
'rogaty', archaiczne,
potężne, pogańskie bóstwo
celtyckie, identyfikowano z
Apollinem i Merkurym; bóg
ten nosił poroże jelenia i
wyobrażany był często w
towarzystwie jelenia i
świętego węża o baranich
rogach. Również w krajach
Północy jeleń (łoś, ren)
w<(;- reprezentuje udziela jeleniowi swych umiejętności odradzania się, zob.
Szatana). Jeleń jest (wy- Wąż); chrześcijanin w walce ze złem, z diabłem.
miennie z jednorożcem) Jeleń jako zajadły obrońca a. zdobywca haremu w czasie
atrybutem wielu świętych — rykowiska jest wcieleniem męskiej chuci. Walki między
Idziego, Huberta, Aidana samcami były dla starożytnych obrazem zmagania się
(apostoła Northumbrii), światła z ciemnością, złych i dobrych duchów.
Eustachego i Feliksa Jeleń — łagodność. W wyobrażeniach ludu jeleń umierający
Walezjusza. płacze, a te łzy są cennym lekiem. „Niech płacze z bólu ran-
Sw. Hubert, biskup Tongres, ny łoś" (Hamlet 2,2 Szekspira). „Jeleń samotny, przez
Maestrichtu i Leodium z strzelca ciężko raniony (...) śmierci czekał (...); łzy wielkie,
pocz. VIII w., miał, jako mło- okrągłe (•••) smutnie ściekały" (Jak wam się podoba 2,1
dy myśliwy, spotkać Szekspira, tł. L. Uiricha).
wspaniałego jelenia ze Jeleń jako samotnik często symbolizuje melancholię.
świetlistym krzyżem między Jeleń — jesień, sezon łowiecki.
rogami; na ten widok Łania — kobiecość, uroda żeńska, dziewczęcość trwająca w
nawrócony Hubert wyrzekł duszy i ciele dojrza-tej kobiety-matki. U Greków poświęcona
się na zawsze łowów. Mimo Herze jako bogini małżeństwa. Łania wy-karmiła swym
to został w przeszło tysiąc mlekiem Telefosa, syna He-
lat później patronem myśli-
wych!
Sw. Idzi, popularny święty
średniowieczny, patron
żebraków i kalek, miał w po-
bliżu miejsca, gdzie dziś stoi
benedyktyński klasztor św.
Idziego (St. Gilles pod Aries
we Francji), obronić jelenia
lub łanię, zasłaniając
zwierzę przed strzelającym
z łuku królem i przyjmując
strzałę w swoją rękę.
W sztuce chrzęść, jeleń
występuje w związku z
wodą życia jako symbol
duszy spragnionej źródła
prawdy (a. chrztu). „Jak
tęskni jeleń do źródeł wód,
tak tęskni dusza moja do
ciebie. Boże" (Psalm 41 2).
Liczne wizerunki jeleni
znajdują się w baptysteriach
(Lateran, Pesaro, Neapol,
Valence itd.).
Jeleń z wężem —
długowieczność (gdy wąż
raklesa, którego matka co roku odrasta coraz okazalsze i grubsze; powiększając
ukryła w górach; liczbę odnóg i wagę, wyobraża rosnącą potencję płciową
mleko łani ssał także syn samca, władcę haremu łań. Rogi sarny były słynnym
św. Genowefy z Brabantu i, afrodyzjakiem. Nie ciężą jeleniowi rogi, ani skrzydła ptakowi
wg jednej z legend, ger- (przysłowie hetmana Stanisława Koniecpolskiego). „Je-
mański Zygfryd. W bajkach leniom nowe rogi wyrastają; nam gdy raz młodość minie, już
w postaci łani ukrywa się na wiek wiekom ginie" (Pieśń 14 17—19 J.
nieraz zaczarowana Kochanowskiego).
księżniczka. W symbolice Biały jeleń — dusza (zob. wyżej Biały jeleń z krzyżem);
chrzęść, wyobraża Kościół, pułapka na myśliwego, długa bezskuteczna pogoń: wg
pobożność, niewinność, podania o białym jeleniu, który uciekając zwabia łowcę coraz
czystość, nieśmiałość, głębiej w ostępy leśne, aż ten się całkiem zabłąka, po czym
duszę chrześcijańską; jest zwierzę nagle znika.
atrybutem św. Genowefy z Skrzydlaty jeleń godłem (impresa) Karola V (1368—1422),
Brabantu i św. Idziego. króla Francji.
„Ona, obraz czystej Jeleń z koroną wokół szyi stał się emblematem fr. dynastii od
pobożności, jak biała łania" czasów Karola VII (1403—61) w związku z legendą, według
(Lukrecja 543—4 której jeleń miał uklęknąć przed królem wjeżdżającym wraz z
Szekspira). Tchórzostwo: Joanną d'Arc do Rouen.
„Jesteś durną i tchórzliwą Jeleń głupcem, wariatem. Robić z kogoś jelenia — robić
łanią, i łżesz" (Henryk IV cz. głupca, wykpiwać.
I 2,3 Szekspira). Plebejskie
urodzenie: „Lania pragnąca
ze lwem się skojarzyć ginie
z miłości." (Wszystko dobre,
co się dobrze kończy 1,1
Szekspira, tł. L. Uiricha).
Lania emblematem
jutrzenki, nieśmiertelności,
dzikości, wierności,
dorodności, zdrowia,
postawy:
dziewczyna jak łania.
Rogi jelenia (zob. Róg:
męski symbol seksualny) —
promienie Słońca, ogień.
Drzewo Życia (przez
podobieństwo wieńca do
gałęzi; zob. Drzewo).
Coroczne gubienie i
odrastanie rogów —
cykliczne okresy rodzenia
się i umierania, płodności,
wzrostu, odrodzenia
duchowego. Poroże, które
^ heraldyce: rozważny wojownik; przewidujący mąż stanu; harmonia; muzykalność.
W alchemii: rtęć filozoficzna, merkuriusz (związany z Hermesem-Merkurym).
Biała łania leśna — dusza, wraz z pustynnym jednorożcem — duchem, żyją razem w lesie —
ciele człowieka.
JEMIOŁA
J-
Jemioła symbolizuje Słońce; Księżyc; Bliźnięta; nieśmiertelność; dar niebios; zły a. dobry
omen; pułapkę; pasożytnictwo, trudności; zgubną przyjaźń; wybaczenie, zgodę, pojednanie,
skruchę; życie, jądra, płodność;
skarb złota; śmierć.
Jemioła — półpasożyt drzew, krzewin-ka dwupienna, dwuliścienna. Mityczne i magiczne
znaczenie jemioły było obce starożytnym Grekom i Rzymianom. Wergiliusz tylko porównuje
złotą gałąź Eneasza z jemiołą; „Jak zimą w lasach świeżą zielenią połyska jemioła na obcym
drzewie rosnąca, tak z cienistego dębu gałąź złoty blask rozsiewa" (Eneida 5,205 i nast., tł.
Wandy Markowskiej). Celtyccy druidzi czcili ją jako dar niebios; co rok w uroczystym
obchodzie kapłan ścinał z trzydziestoletniego dębu krzew jemioły złotym sierpem, po czym
składał ofiarę z dwóch byków i wznosił modły.
Podwójne liście i jagody jemioły — gwiazdozbiór Bliźniąt {Gemini} i jądra {testes}.
Jemioła — nieśmiertelność, gdyż rośnie bez korzeni i pozostaje wiecznie zielona, również
wtedy, kiedy zamieszkałe przez nią drzewo traci liście.
Jemioła — genitalia dębu (sok jagód —sperma dębu); płodność. Doroczne ścinanie jemioły
przez druidów złotym sierpem (złoto — Słońce; sierp — Księżyc) — kastrowanie dębu przez
pozbawienie go jąder (jagód jemioły) symbolizowało trzebienie ojca przez syna (por. kastrację
Uranosa przez Kronosa kamiennym sierpem), co miało zapewnić mu płodność, a ziemi uro-
dzaj.
Jemioła — wybaczenie, skrucha, zgoda, pojednanie; płodność. Krzew, pod którym w okresie
świąt Bożego Narodzenia każdy 'może każdą bezkarnie całować, zrywając przy każdym
pocałunku jagodę aż do ich wyczerpania, co pierwotnie miało zapewne związek z płodnością.
Jemioła — życie. W folklorze wielu krajów zawierała żywą duszę, stąd była symbolem życia,
odrodzenia i odnowienia życia rodzinnego, pogodzenia przeciwieństw, panaceum na wszystkie
choroby, talizmanem ochronnym przeciw złym duchom, czarownikom, czarnej magii, piorunom, zwł.
przeciw bezpłodności, oraz afrodyzjakiem.
Jemioła — pułapka. W bajce Ezopa tylko jaskółka spośród wszystkich ptaków poznała się na
niebezpiecznym działaniu lepu zrobionego z soku jagód jemioły; por. Nić {O ptakach i jaskółce).
Jemioła — śmierć. Skandynawski bóg Słońca letniego i światła, Baldur, był zagrożony śmiercią;
jego matka, Frigga, związała wszystkie rzeczy ślubem, że go nie skaleczą, zapomniała jednak o
jemiole. Bal-dura zabito gałęzią jemioły, która odtąd rządzi zamiast niego firmamentem od jesieni
do wiosny, podtrzymując słoneczną, słabą w tym okresie płodność.
•
Jemioła — skarb złota. Żółta barwa zwiędłej jemioły miała, przez magię sympatyczną, obdarzać
roślinę mocą znajdowania zakopanych skarbów.
Jemioła — dar nieba. Wg staroż. poglądu jemioła zaszczepia się na dębie od uderzenia pioruna,
uświęcając zarazem drzewo.
Jemioła — zły omen, groza. ,,Kąt, jak widzicie, samotny i dziki, gdzie drzewa nagie są i karłowate,
mchem i zjadliwą trawione jemiołą" (Tytus Andronikus 2,3 Szekspira, tł, L. Uiricha).
W języku kwiatów: Pokonam wszystkie trudności! Jesteś pasożytem'
W marzeniu sennym: dobry znak.
JESION
Jesion symbolizuje oś świata; Słońce, ogień;
boskość, nieśmiertelność; majestat, wspaniałość, potęgę; szlachetność; siłę, odporność;
sprawiedliwość; dobrą wróżbę; życie, płodność; człowieka, rozum, wiedzę;
roztargnienie, ślepotę; ostrożność; przystosowanie się, giętkość; skromność; niszczyciela.
Jesion u staroż. Greków — odporność i siła; wg mit. gr. wyrósł z krwi wykastrowanego Uranosa; z
jesionu zrodziła si< trzecia, spiżowa, straszna i potężna rasa ludzi, a także groźne hamadriady
Melie;
poświęcony był Posejdonowi'(wiosła) i Are-sowi (włócznie).
Jesion uważano w starożytności za lek przeciw ukąszeniu żmii i przepuklinie, za magiczną
osłonę przed „złym okiem"; jesionowe amulety chroniły od burzy morskiej i utonięcia, dlatego
sporządzano wiosła z drewna jesionowego. Jesionową włócznię dał centaur Chiron
Peleusowi, który oddał ją synowi swemu, Achillesowi. Sądzono, że węże boją się jesionu i
wolą przepełznąć przez ogień niż przez korzenie tego drzewa.
Jesion mannowy, rosnący w Azji zach. i w płd. Europie, wydziela tzw. mannę, sok krzepnący
w postaci żółtawych grudek. Niektórzy mniemają, że z tego właśnie gatunku drzew (a. z
tamaryszku) pochodziła manna, o której mówi Biblia (Ex. 16,4—35); jest to jednak tylko śro-
dek przeczyszczający.
Jesion — Słońce, ogień. Dobrze palące się drzewo, które, podobnie jak dąb, ma jakoby
własność ściągania piorunów i dlatego wiąże się z bogami piorunów, Słońca i ognia. Dawne
porzekadło ang.: Ash \vhen green is fire for a queen 'jesion, gdy zielony, da ogień dla
królowej'.
Wiecznie zielony jesion, w mit. skand. legendarny Igdrasil (Yggdrasill) — Oś Świata, „wielkie
drzewo świata" obejmujące konarami niebo a korzeniami ziemię i podziemny świat umarłych
— symbol czasu, świadomości, wiedzy, życia, losu, przestrzeni, rumak i szubienica Odyna.
Jesion w mit. germ. — drzewo b'oga Thora, pod którym sprawowano sądy. Jesion i wiąz —
kolebki mężczyzny i kobiety: Askr wyskoczył z jesionu, a Elma / wiązu; emblemat
nieśmiertelności.
Jesion — niszczyciel i wróg (innych roślin); jego gęste, płytkie i szeroko rozprzestrzeniające
się korzenie wysuszają glebę i czynią ją jałową, dlatego jesion nazywano jałowym, twardym.
„Górski łańcuch skalisty bezpłodne rodzi jesiony" (Georgi-ki 2,111 Wergiliusza, tł. Z.
Abramowi-czówny).
Jesion — czary. Miotły czarownic miały kije jesionowe.
Jesion- w folklorze łotewskim — ślepiec, c?towiek roztargniony: jesion nie spostrzega wiosny
i dlatego najpóźniej okrywa się liśćmi; gubi wszystkie liście, choć to jesz
cze nie jesień. „Zazielenił się cały świat, tylko jesiony stały nagie, czarnymi pąkami zdradzając
utajoną żądzę rozrostu" (Od cepra do wariata 63, Rafała Malczewskiego).
W heraldyce: potęga; rozum, wiedza; odporność.
W języku kwiatów: Ze mną jesteś bezpieczna.
JEŻ
Jeż symbolizuje Słońce, ogień; czary; bogactwo; dotyk; sprzeciw, obronę, walkę ze złem; złego,
złodzieja, łotra; pychę, gniew, żarłoczność, skąpstwo; słabość, małość, powolność; skromność;
zachowawczość.
Jeż (na Bliskim Wschodzie, w Azji Srodk.) — Słońce, ogień. Jeż zwija się w kulę najeżoną kolcami
jak Słońce promieniami; pieczenie skóry od dotknięcia kolców jeża przypomina oparzenie od ognia.
Jeż (w Azji Srodk.) — bohater cywilizacyjny, doradca człowieka, wynalazca rolnictwa związany z
początkami życia osiadłego koczowników turko-mongolskich.
Jeż (w Chinach i Japonii) — bogactwo.
Jeż — walka ze złem; przyjaciel ludzi jako pogromca jadowitych wężów.
Jeż — dotyk, jeden z pięciu zmysłów;
komplikacje dotykowe wynikłe z posiadania kolców: wg Pliniusza St. (10,83) jeże kopulują stojąc na
tylnych nóżkach.
Jeż — skromność, powściągliwość, konserwatyzm. Multa novit vulpes, verum echinus unum
magnum łac. 'lis zna wiele sztuk, a jeż jedną, ale wielką*.
Jeż — rzecz nie warta zachodu. / modo, yenare Uporem: nunc mm tenes łac. 'spróbuj upolować
zająca; dotąd złapałeś tylko jeża' (Jeńcy 184 Plauta).
Jeż — powolność, flegmatyczność, ociężałość, nieruchawość. Przysłowie: Spieszy się jak jeż z
drożdżami (od anegdoty lud. o jeżu posłanym po drożdże, który wrócił po siedmiu latach, a na progu
wywrócił się i wylał drożdże).
Jeż — złodziej, rozbójnik. Okrada winnice z gron.
Jeż — diabeł; skąpstwo, gniew, żarłoczność. Wg śrdw. bestiariuszy jeż zbiera spadłe winogrona,
jabłka, figi, nabijając je na swoje kolce, a potem zjada je w ukryciu lub karmi nimi młode. Przysłowia:
Sapie jak jeż z jabłkami. Ma jeża (węża) w kieszeni — skąpstwo nie pozwala mu
sięgnąć do niej. Wg wierzeń połączone z dokuczaniem. Przysłowie: Jeż kurczy się, a
lud. jeże wysysają mleko kole.
krów odpoczywających w W heraldyce: przezorny gospodarz. Koronowany jeż —
polu. godło króla fr. Ludwika XII.
Jeż — łotr, złoczyńca, W marzeniu sennym: walka, kłopoty, trudności.
okrutnik. „Anna: JĘZYK
"Czyś nie ty króla tego Język symbolizuje zręczność, przebiegłość;
zabił?" Glouce-ster: niestałość; zuchwałość, wyzwanie; fallusa;
"Prawda." Anna: »Więc się pogardę, bluźnierstwo, zło, oszczerstwo, kłamstwo, plotkę,
przyznajesz, jeżu? O, daj drwinę, obmowę; odmowę; smak, rozeznanie; ster;
Boże, abyś za grzeszny ten wyrażenie myśli, siłę przekonywania, perswazję, wymowę;
czyn w piekle gorzał!"" wiadomości; gadatliwość, zrzędność;
(Ryszard III 1.2 Szekspira, niebezpieczeństwo, płomień, miecz, strzałę, truciznę;
wg tł. L. Uiricha). męczeństwo; sprawiedliwość; miłosierdzie. Por. Pocałunek;
Jeż — zwierzę Usta.
czarowników, magów, de- „Język człowieka — sterem jego okrętu" (Pouczenia
monów. Rusałka śpiewa: Amenhemhata, Egipt 2. tysiąclecie p.n.e.).
,,Precz z dwudzielnym Wysunięty język, pokazywanie języka. Na Bliskim Wschodzie
żądłem węże! Niech jeż, co w staroż. — wyzwanie, pogarda, impertynencja, obraza,
się w kolcach leże, niech zuchwałość. Na Dalekim Wschodzie — szacunek, respekt.
padalec i niech żmija łoże W Indiach — atrybut bo
królowej omija" (Sen nocy
letniej 2,3 Szekspira, tł. S.
Koźmiana) — kołysanka dla
Tytanii. Duchy Prospera
„czasami jak jeże leżą na
drodze i podnoszą kolei
właśnie, gdzie gołą stąpać
muszę nogą" (Burza 2, 2
Szekspira, tł. L. Uiricha),
skarga Kalibana.
Jeż — pycha. Przysłowie:
Odyma się jak jeż.
Postawić się jeżem —
hardo, zuchwale.
Jeż — energiczny sprzeciw.
Przysłowia:
Stawiać się jeżem
(okoniem, sztorcem). Jeż
pokole też. To nie sztuka
zabić kruka albo sowę trafić
w głowę, ale sztuka całkiem
świeża gołą pupą siąść na
jeża.
Jeż — ubolewanie
gini śmierci Kali 18), tzn. przez fałszywe oskarżenie. „Nic szkodliwszego nad
oznaczający rozkosz za- język człowieczy, kiedy się uda na wszeteczne rzeczy"
bijania. W Europie — (Zwierciadle a. Kształt... 2 Reja).
wyzwanie, drwina, drwiąca Język zdradliwy — oszczerca. „Panie, wyzwól duszę moją
odmowa, dlatego (...) od języka zdradliwego!" (Psalm 119 2).
wyobrażany na dawnych Język — niebezpieczny oręż. „Uderzenie bicza zostawia
mostach i bramach miast pręgę, a uderzenie języka kruszy kości. Wielu zginęło od
(zakaz wstępu), np. miecza, ale więcej od języka swego" (Ekiezjastyk 28,31—2).
Lallekónig w Bazylei; wy- ,.Język najszkodliwsza sztuka u człowieka" (Sielanka 3,
obrażenie fallusa jako Silenus 91 Szymona Szymonowica). Zob. Bicz (języka).
prowokacja seksualna. „Język nieroztropnego —jego upadkiem" (Ekiezjastyk 5,15).
Język (ozór zwierzęcia „Język łagodny — drzewem żywota" (Ks. Przypowieści 15,4).
ofiarnego) — w wielu ,,Język łagodny kości łamie" (jw. 25, 15).
kultach typowa ofiara Języki w drzewach — wróżby szeptane przez liście. W
składana bogom wymowy. Dodonie kapłani odczytywali wolę Zeusa z szumu (szeptu)
Język przylepiony do liści (języków) dębu. „Tu życie wolne (...), w strumieniu —
podniebienia — wielkie księgi, w drzewach ma języki" (Jak wam się podoba 2,1
pragnienie; milczenie. Szekspira, tł. L. Uiricha).
„Język niemowlęcia
przysechł z pragnienia do
podniebienia" (Treny
Jeremiasza 4,4); „I sprawię,
że twój język przylgnie do
podniebienia i zaniemówisz"
(Ezechiel 3,26).
Język — kłamstwo,
bluźnierstwo, obmowa,
oszczerstwo; język
jaszczurczy, smoczy, psi.
Przysłowia: Język rani
bardziej niż żelazo. Często
język ucina głowę. Nie ma
język kości, sam nie wie, co
chłości. Zły język gorszy od
ognia. W tradycji żyd.
oszczerstwo (zły język) było
poważnym przestępstwem,
wymagającym zespołu 23
sędziów na rozprawie. „Kto
mówi nierozważnie, rani jak
miecz, lecz język mędrców
daje zdrowie" (Ks.
Przypowieści 12, 17).
„Pójdźmy i ubijmy go
językiem!" (Jeremiasz 18,
Język najlepszym i męczeństwo;
najgorszym organem. wymowa kaznodziei. Atrybut męczenników, którym wyrwano
Przysłowie: Nic lepszego język, gdy nie chcieli się wyprzeć wiary. Atrybut św.
nad język, nic nadeń Antoniego Padewskiego, złotoustego mówcy (język świętego
gorszego, bo słodycz i wystawiony jest w szklanym słoju nad jego grobowcem w
trucizna równo płyną z bazylice padewskiej).
niego. Król posłał Biasowi z Język — nieposkromione zło. ,,Języka nikt z ludzi nie może
Prie-ny (jednemu z siedmiu poskromić: zło niespokojne, pełne jadu śmiertelnego" (List
mędrców gr„ VI w. p.n.e.) Jakuba Ap. 3,8).
zwierzę ofiarne z Język rozwidlony — ind. emblemat ognia ofiarnego; atrybut
poleceniem odesłania mu boga Agni; w plastyce śrdw. — perfidia, kłamstwo (w
najlepszej, a także związku "/ podwójnym językiem węża-Szatana).
najgorszej części Język w księgach Kabały (XI—XIII w.) — korona, głos Boga,
zwierzęcia; Bias spełnił oba sprawiedliwość i miłosierdzie.
zlecenia wysyłając królowi Język — kłamstwo, zmienność, niestałość, broń kobiety. „I
jeden ozór (Ana-charsis, cokolwiek ludziom szkodzi. wszystko z języka pochodzi"
Scyta, w Moraliach 146F (Opisanie krótkie żywota Ezopowego... 1381—82 Biernata z
Plutarcha). Lublina). Kobieta na starość ..cudzą sławę nabożnym
Język — wymowa, siła językiem umiata" (Chudy literat 96 Adama Naruszewicza).
przekonywania w miłości, ..Język kłamie głosowi, a głos myślom kłamie" (Dziady cz. III
polityce, na wojnie. 1,2 Improwizacja 5 Mickiewicza).
„Wojować językiem"
(Chmury 419 Arystofanesa).
,,Językiem się zabijają,
mocne miasta przewracają;
walki i bitwy 7. języka, on
czyni y. pana nędznika"
(Opisanie krótkie żywota
Ezopowego... 1377—80
Biernata z Lublina). „Nic
wart mężczyzny miana, kto
mając język nie umie nim
zdobyć kobiety" (Dwaj
panowie z Werony 3, l
Szekspira).
Język — płomień, z uwagi
na kształt i wielką
ruchliwość; na jego siłę
twórczą, niszczącą a.
oczyszczającą jako narządu
mowy. „Język jest jak ogień
(...); rozpalony przez piekło
zapala koło życia naszego"
(l.ist Jakuba Ap. 3,6).
Język w chrześcijaństwie —
Długi język — plotkarski Język świerzbi, łechce, swędzi, pali, piecze kogoś — ktoś
sposób mówienia; pragnąłby zdradzić tajemnicę a. wypalić komuś brutalnie
zdradzanie cudzych a. prawdę w oczy.
własnych sekretów. Ciągnąć kogoś za język — wypytywać, prowokować do
Język do najęcia — pogard, zwierzeń, do zdradzenia sekretu.
jurysta. kauzyperda, Dostać się na język(i) — narazić się na plotki, obmowę.
pokątny doradca; adwokat. (Po)łamać sobie język — mieć kłopoty z wymawianiem
Język — języczek u wagi; trudnych wyrazów.
jako narząd mowy ocenia, Mieć coś na końcu języka — nie móc sobie przypomnieć
osądza, rozważa. słowa (słów), które, jak się zdaje, jest (są) tuż tuż na
Język — smak; rozeznanie, podorędziu.
rozróżnianie dobra od zła. Rozwiązał mu się język — zaczął mówić;
Jako emblemat zmysłu nagle stał się wymowny.
smaku wyobrażany był Szermierka, gra, bitwa na języki — polemika, spór. kłótnia,
oddzielnie. utarczka słowna.
Język — wiadomości: Trzepać, mleć, chlapać, pytlować, obracać językiem
przest. jeniec schwytany dla (jęzorem), rozpuścić, strzępić. zdzierać język, popuścić
powzięcia wiadomości o cugle językowi — paplać, trajlować, bajtlować, gadać jak na-
nieprzyjacielu. Zasięgnąć, jęty, pleść.jazgotać.
wziąć, dostać, chwycić
języka.
Język wycięty — dawna
kara za kradzież; wycięty
ozór potwora, smoka, służył
bohaterom zamiast Jego
głowy jako dowód
pokonania poczwary (np.
bohaterom UIsteru).
Wywieszony jęzor, język —
zmęczenie. Lecieć z
wywieszonym jęzorem —
pędzić mimo zmęczenia.
Język mi kołkiem stanął,
skołczał, sko-łowaciał,
zapomniałem języka w
gębie — zaniemówiłem z
wrażenia, nie mogłem słowa
wydobyć.
Język mi się w trąbkę zwinął
— zawstydzony, nie wiem,
co mam rzec.
Język sobie na kimś
ostrzyć, wziąć kogoś na
języki — obmawiać.
oczerniać.
Trzymać język za zębami (na uwięzi. na smyczy, na uździe, na wodzy), powściągać język —
milczeć.
Ugryźć (ukąsić) się w język — zamilknąć w samą porę.
Języczny (st.pol.) — gaduła, papla. Przysłowia: Człowiek języczny nie będzie po-szczęścion.
Języcznego się strzeż.
JIN i JANG
Jin i jang — dwie przeciwstawne sobie zasady tradycyjnej kosmologii chińskiej, którym
przyporządkowane są wszystkie rzeczy, istoty i okresy. Obie zasady wyobrażają podział,
jakiemu ulec miała jedność prapoczątku świata; nie są względem siebie antagonistyczne, a
ich wzajemne wpływy nasilają się lub słabną w różnych okresach i różnych sytuacjach.
Zasada jin — żeńska, negatywna, zawarta m.in. w pasywności, uległości, słabości, ziemi,
wilgoci, zimnie, strumieniach, dolinach, głębinach, ciemnościach, Księżycu, w linii
przerywanej; związana ze stroną północną, liczbami parzystymi, barwą żółtą.
Zasada jang — męska, pozytywna, zawarta m.in. w aktywności, energii, niebie, suchości,
cieple, ogniu. Słońcu, świetle, wyżynach, życiu, w linii nieprzerwanej; przyczyna zjawisk
przyrody i źródło porządku w naturze; związana ze stroną południową, liczbami nieparzystymi,
barwą czerwoną.
Tai-ki — zasada komplementarności Wszechświata tradycyjnej kosmologii chińskiej,
połączenie zasady żeńskiej, jin, z męską, jang, wyobrażana jako koło, którego połówki —
ciemna (ji") ' jasna (Jang) — graniczą ze sobą linią w kształcie litery S, przy czym długość linii
podziału jest równa długości połowy obwodu koła. (W środku obu powstałych w ten sposób
pól umieszcza się zazw. maleńkie kółko, którego połówki zabarwione są kolorem przeciwnego
pola na znak wzajemnej zależności obu zasad). Falista linia podziału nadawać ma obu
połówkom dynamikę, której by brakło, gdyby dzieliła je średnica; wg niektórych jest to
dynamika obrotowa symbolizująca wir kosmiczny wzbudzający nieustanny ruch i przemianę
przy zachowaniu ciągłości.
JODŁA
Jodła symbolizuje wzniosłość, dumę, pychę, królewską urodę, potęgę; długowieczność, stałość;
śmiałość; trwałość; cierpliwość; wyrocznię; pobożność; odrodzenie; cnotę, czystość; młodość:
seks; obojnactwo; trwałe uczucie, wierność; życie, powagę życia; żal, smutek; ofiarę; nadzieję;
dobrobyt; nieśmiertelność; czas; ogień. Słońce; Północ;
żeglugę; pismo; niebezpieczny dar. Por. Sosna, Pinia,
Jodła — odrodzenie, życie; jak u innych sosnowatych igły kilkuletnie, zimozielone;
przeciwieństwo śmiertelnego (i nieśmiertelnego) cisu, wiecznie zielonego.
Jodła — ogień. Słońce; drzewo ma kształt płomienia.
Jodła — związek ?.e świątynią jerozolimską. ..(Salomon) podłogę domu (Pana) wyłożył tarcicami
jodłowymi" (3 Ks. Kro/. 6,16).
Jodła — przeciwieństwo głogu. „Góry i pagórki śpiewać będą waszą chwalę, a wszystkie drzewa
polne klaskać będą. Zamiast głogu wyrośnie jodła" {Izajasz 55.12—13).
Jodła — żegluga. „Tyrze, ty sobie pomyślałeś: »Jestem nieskończenie pięknym okrętem (.-.)«,
Budowniczowie (...) twoje burty zbudowali z jodeł (a. z cyprysów) Saniru" (Ezechiel 27, 3—5);
Sanir — Her-mon, dziś Dżebel esz-Szejch, masyw górski na granicy Syrii z Libanem. Drzewo
poświęcone u Greków Posejdonowi, bo z jodły wyrabiano wiosła.
Jodła — młodzieńcza siła, cierpliwość. „Jestem jak jodła zielona (a- cyprys), dzięki mnie wyrośnie
twój owoc" {Ozeasz 14, 9).
Jodła — poświęcona boginiom menstruacji i porodu, a także sierpa pierwszej fazy Księżyca, np.
Artemidzie (Dianie), dziewiczej opiekunce rodzących; nimfie Caenis, córce Elata z Magnezji.
Jodła — niebezpieczny dar; ofiara bogom. Konia trojańskiego zbudować mieli Grecy z jodły;
Trojanie, na swoją zgubę, postanowili postawić go wewnątrz murów Troi, na ofiarę dla bogów.
Jodła — seks, obojnactwo. Drzewo żeńskie o kształcie fallicznym i fallicznych szyszkach,
zastępowało palmę jako symbol seksualny w klimacie umiarkowanym. W micie gr. bóg Pan
usiłował zgwałcić dzie
wiczą Elate (gr. 'jodła') a. Pitys; uniknęła tego zmieniwszy się w jodłę, z której gałązki Pan
uczynił sobie wieniec. Zob. też pinia. „Krowę" kreteńskiej królowej Pa-zyfae, małżonki
Minosa, Dedal zbudował z drewna jodłowego.
Jodła związana z Dionizosem, którego tyrs był zrobiony z jodły a. z pinii, i z łac. bogiem
Sitvanusem, opiekunem drzew i pól.
Jodła — pycha, duma, hardość- W Bajce 140 Ezopa jodła pyszni się swą wspaniałą postawą
przed krzewem głogu; ale jodłę ścięto, a głóg pozostawiono. „Harda jodła w szturmie pryska",
łac. saepius yentis agitatur ingens pinus" {Pieśni 2,10,9 Horacego, tł. Stanisława
Trembeckiego).
Jodła — wyrocznia. W świecie antycznym wróżono m.in. z poszumu igieł i gałęzi jodłowych.
Jodła — pismo. Rzymianie używali tabliczek jodłowych do pisania {Sztuka kochania 3, 469
Owidiusza).
Jodła w tradycji judeo-chrześc. — cnota; cierpliwość.
Jodła ciemna latem — powaga życia. Jodła świeżo zielona zimą — młodość;
potęga. Jodła — nadzieja; w przeciwieństwie do
sokory (czarnej topoli nadwiślańskiej).
Jodła — trwała miłość. „O jodło, szlachetny szczepie, latem i zimą zielony, jesteś jak moja
miłość, co jednak się zieleni." {Dramatische Dichtung: Schildeis Ludwiga Uhlanda).
Jodła — wierność. „O Tannenbaum. o Tannenbaum. wie treu sind deine BlatterF, nm. 'o jodło,
jodło, jak wierne są twe liście!' {Der Tannenbaum J. A. Zarnacka, adaptacja z 1819 r. z
piosenki lud. o beznadziejnej miłości).
Jodły, sosny — Północ. „Więc zwiastun-ki Północy, wy jodły i sosny, drzewa mo-Jej ojczyzny,
witam was radosny!" {Wiersz pisany na Alpach... 29—30 Kazimierza Bro-dzińskiego).
Jodła — żal, smutek. ,,Szumią jodły na gór szczycie, szumią sobie w dal, i młodemu smutne
życie, gdy ma w sercu żal." Walka 2,2,1 Włodzimierza Wolskiego).
Jodła — stałość, trwałość, moc. „Wysokie jodły mówią: Nie jesteśmy ani smutne, ani wesołe,
jesteśmy mocne." {Stufen: Na-^ Christiana Morgensterna).
W heraldyce: odmłodzenie; stałość; nadzieja; wierność.
W marzeniu sennym: stałość; (w lesie) — długowieczność, zdrowie.
JUTRZENKA (Brzask, Jutrznia, Świt[anie], Zorza [poranna])
Jutrzenka symbolizuje zapowiedź dnia, przezwyciężanie ciemności, jasność, przebudzenie,
zaranie, odpędzanie duchów, zmartwychwstanie, wiosnę, młodość, (nowy) początek, radość;
wzniosłość; swobodę, wolność; nadzieję, przyrzeczenie; pełnię możliwości; wiarę; poezję; rozum,
cnotę; pożądanie; śmierć; litość, żal.
Jutrzenka — pełnia możliwości, przyrzeczeń, nadziei, rozpoczynająca co dzień na nowo świat wraz
ze wszystkim, co przynosi, z sukcesami, bogatymi zbiorami, zwycięstwem nad mrokiem i złem, ze
świetlaną przyszłością, a przynajmniej jej obietnicą.
Jutrzenka w wielu mitach — bogini świtu ścigana i zmuszona do uległości przez słonecznego boga,
jest jego siostrą, matką i żoną; jego objęcia a. widok przynoszą jej zagładę. Słońce, niewierne
jutrzence, biegnie w dalszą drogę po niebie, aby dopiero na zachodzie znów znaleźć się przy niej.
Jej spojrzenie a. dotknięcie jest śmiertelne, podobnie jak słoneczne: jako świt wypija rosę; pod innym
imieniem, jako zorza wieczorna, zabija Słońce, spychając je w podziemną otchłań za horyzontem, a
potem, już jako starucha, opłakuje gwiazdę dnia, przebaczając mu jego całodzienne
przygody.
Eos-Aurora, bogini jutrzenki, siostra Heliosa i Selene, zwana przez Homera „róża-nopalcą"
{rhododaktylos} a. „złociście przy-odzianą" {kropopeplos), „na złotym tronie" {chrysóthronos), „na
pięknym tronie" {euthronos), nie będąca przedmiotem określonego kultu, ale za to głośna z roman-
sów, np. z Titonosem, Orionem, Kefalo-sem; wyobrażana w locie przed wozem słonecznym, z
kwiatami i pochodnią w ręku, a. uskrzydlona sama powozi kwadrygą a. jeździ na Pegazie. „Eos
podnosi białe powieki" {Elektro 102 Eurypidesa). „Auro-ra znowu rozbłysła nad ziemią, budząc
biednych śmiertelników na trud i cierpienia" {Eneida 11, 182 Wergiliusza, tł. Wandy Markowskiej).
„Gończe złotego słońca, ró-
żowa jutrzenko!" (Pacierz staruszka l Adama Naruszewicza).
Łzy Eos — rosa poranna; rankiem Eos opłakuje swego syna Memnona zabitego przez
Achillesa.
Jutrzenka, zorza (poranna) — skrzydlate zjawisko. „Gdybym wziął skrzydła od rannej zorzy i
zamieszkał na krańcu morza" {Psalm 138 9).
Jutrzenka nadaje krajobrazowi kształty i piękny wygląd. „Czy (...) powołałeś świt, a zorzy
wskazałeś jej miejsce? (...) Zmienia się ziemia jak glina pod pieczęcią i staje wszystko jakby
w przybraniu" (Hiob 38,12—14).
„Aurora — przyjaciółką muz", łac. Auro-ra Musis amica (Co/loauia: De natione studii Erazma z
Rotterdamu). „Prozą można malować wieczór i światło księżyca, ale trzeba poety, by opiewać
jutrzenkę" (Diana of the- Crossways rozdz. 16 George^ Me-reditha).
Jutrzenka w tradycji chrzęść. — często Matka Boska, która przyniosła ludzkości Słońce-
Chrystusa. Niepokalane Poczęcie symbolizował w śrdw. promień, który przebija szybę nie
naruszając jej (łac. transit sed non frangit}.
Jutrzenka — dziewczyna z mitów o małżeństwie pięknej panny z potworem, który dzięki jej
uczuciu odzyskuje swą prawdziwą postać przystojnego młodzieńca: poczwara ciemności
przemienia się we wschodzące Słońce, monstrum mroźnej zimy staje się kwitnącą wiosną.
Jutrzenka — rozum; jej pojawienie się przynosi światło, emblemat rozumu.
Jutrzenka — pożądanie; śmierć. Świtanie to pora, kiedy przebudzeni kochankowie w nowym
porywie pożądania zwierają się w objęciach i kiedy konających przygarnia litościwa śmierć.
„Morgenrot, leuchtest mir zum fruhen 7W?" nm. 'Jutrzenko, czy świecisz nad moją
przedwczesną śmiercią?" (Reiters Morgengesang l—2 Wilhelma Hauf-fa).
Jutrzenka, zorza (poranna) — swoboda, wolność. „Witaj, jutrzenko swobody, zbawienia za
tobą słońce!" (Oda do młodości 74—5 Mickiewicza). „Wolności błyszczy zorza" (Hymn 4
Słowackiego).
Jutrzenka, zorza (poranna) — przebudzenie w odnalezionym świecie. „L'auror^ grelottante en
robe rosę et verte" fr. 'Drżą
ca z zimna jutrzenka w różowozielonej szacie' (Le crepuscule du malin 25 Charlesa Baudelaire^),
„Po rąbku ziemi zorza się przesuwa i sennych marzeń ocknięcie dotyka" (Leśne jezioro 122—3
Wincentego Pola).
Jutrznia — radość. „Kiedyż poranek radosny zaświta i błysną jutrzni różowej promienie? Ach czas
już światu poweseleć od niej!" (Stare wrota V, 27—9 Władysława Syrokomli).
Jutrznia — wzniosłość. „Daj nam jutrznię jasnowłosą (...) Niech nas w górę skrzydła niosą... Ojcze
nasz!" (Modlitwa 5—8 Kornela Ujejskiego).
Jutrznia — wiara. „Jutro błyśnie jutrznia wiary!" (Kordian 3, 4, 108 Słowackiego).
Jutrznia, świt —początek, zaranie. ,,Strojna w barwę różową, tęczową, młoda jutrznio postępu,
świtaj nam nad głową!" (Urodzony Jan Dęboróg, Epilogos 2. wyd., 59—60 Władysława Syrokomli).
„Dla was poczyna się świt życia" (Quo vadis t. 3 Sienkiewicza).
/
Świt — nadzieja. ,,Wszystkich oświecę duszy promieniem i świtem urodzonych nadziei" (Kordian,
Prolog 44—5 Słowackiego).
Świt — cnota. „Pomiędzy świtem a nocy zniknięciem płomienne blaski różowe z mrokami walczą,
jak Cnota z świata tego Księciem" (Quidam IV, 1—3 Norwida).
Świt — litość, współczucie, żal. „Na-dnia progu świt, we łzach cały. długo wyprasza się Bogu, by mu
patrzeć nie kazał na stary ból świata" (Ranek w Wenecji 12—14 Marii Konopnickiej),
Świt — biały żagiel. „I tam, od Indii błyska srebrzysty żagiel świtu" (Last Poems 21 A. E. Housmana).
Zorza (poranna) — zbratanie ludzkości. „To zorza wszystkich ludów zbratania!" (Warszawianka 8
Wacława Swięcickiego).
Jutrzenka — dawn. Gwiazda zaranna, planeta Wenus nad horyzontem przed wschodem Słońca.
/
Switkiem koło południa — o ludziach niepunktualnych; o nygusach, nierobach, śpiochach.
KACZKA
Kaczka symbolizuje nieśmiertelność; miłość małżeńską; szczęście; beztroskę, powierz". chowność
(płytkość); gadulstwo; ciekawość, plotkę, pochlebstwo, oszustwo.
Kaczka w staroż. Egipcie — typowe zwierzę ofiarne, związane z Izydą i wschodem Słońca.
Kaczka u staroż. Żydów — nieśmiertelność.
Kaczka w Chinach — miłość małżeńska, szczęście. Kaczka mandaryńska — święty ptak,
symbol wiernej miłości i popędu życiowego.
Kaczka u staroż. Greków — ptak Pene-lopy jako wcielenie Matki Natury, która niszczy nocą,
co tworzy w dzień, i pracuje nadaremnie przez całą wieczność.
Kaczka w baśniach słowiańskich — ptak, który składa złote jajo (Słońce).
Kaczka — ciekawość głęboko skrytych tajemnic: płynąc po wodach Praoceanu kaczka
nurkuje, aby pochwycić mądrość wód wieczności.
Kaczka — beztroska, powierzchowność, płytkość, niedojrzałość. Płynąc po sadzawce kaczka
interesuje się (poza okresem godowym) tylko jedzeniem i muskaniem piórek.
Kaczka kwaczka, kaczka krzykaczka — gadatliwość, paplanie, trajkotanie, pochlebstwo.
Charakterystyczne kwakanie: „Kwa, kwa, kwa" wydaje tylko samica, nigdy kaczor.
Przysłowie; Pochlebca nigdy inaczej, tylko tak, tak, mościwy panie.
Kaczka — oszustwo. Kaczki podstępem zagarniają gniazda innych kaczek.
Chód kaczkowaty — kiwający się, kołyszący, niezgrabny jak chód kaczki,
Kaczy żołądek — dobre trawienie.
Kaczka (potrawa) — afrodyzjak; czerwone mięso.
Niech go kaczki zdepczą (zadziobią)! — żart. okrzyk zdumienia, rodzaj udanego oburzenia
czyimś postępkiem,
Pleść jak o zaklętej kaczce — gadać bzdury, banialuki. Prawdop. przysłowie łączy się z jakąś
bajką o dziewczynie (królewnie) zaklętej w (złotą) kaczkę.
Walić, bić jak w kaczy kuper — z bliskiej odległości, na pewniaka (strzelać).
Brzydkie kaczątko — łabędzie pisklę wyklute w kaczej rodzinie, którym wszyscy pomiatają
jako wielkim, niezdarnym kaczątkiem (bajka Andersena).
Kaczka (dziennikarska) — plotka, wiadomość zmyślona; z fr. canard 'kaczka;
fałszywa informacja".
Puszczać kaczki — rzucać płaskimi kamykami w powierzchnię wody, aby się kilkakrotnie od niej
odbijały; zbijać bąki, nic nie robić.
W heraldyce: człowiek zaradny, pomysłowy, pełen forteli.
W marzeniu sennym: list anonimowy.
KADZIDŁO
Kadzidło symbolizuje kult ognia, świętą moc, czary; hołd, pobożność, adorację, ofiarę błagalną,
modlitwę; libację; ochronę;
spowiedź, pokutę, oczyszczenie; pochlebstwo; natchnienie, medytację; nadzieję, proroctwo,
wróżbę; szlachetność, dobroć, urok;
afrodyzjak; perfumę. Por. Dym.
Kadzidło — mieszanina aromatycznych żywic (a także kory, drewna, owoców, kwiatów itd.) spalana
w obrzędach ludów pierwotnych w obronie przed złymi duchami lub jako forma oddawania czci
dobrym mocom a. pobudzania aktywności leniwych bóstw urodzaju. Palenie kadzidła rozpo-
wszechniło się w wielkich religiach świata; ma wiele znaczeń symbolicznych takich jak
oczyszczenie, modlitwę, ofiarę wznoszącą się dymem i aromatem do nieba. Kadzenie (incenizacja,
turyfikacja) odbywa się na ogół przez sypanie kadzidła na rozżarzone węgle w kadzielnicy
(trybularzu). W staroż. Egipcie służyło codziennej liturgii przed posągami boga Słońca Amona-Ra i
w rytuałach pogrzebowych (dusze zmarłych wzlatywać miały w płomieniach do nieba), odpędzało
przykre wonie, odstraszało demony; w Babilonii używano go do modłów i do wyroczni; w Izraelu
przypisywano mu cudowne właściwości, a od V w. p.n.e. budowano specjalne ołtarze kadzenia
(zob.
niżej).
Kadzidło u staroż. Żydów — modlitwa, pokuta, autorytet, łaska, potęga. Jego palenie było
obowiązkiem kapłanów, spełnianym rano i wieczór w świątyni; nie wolno było czynić tego w innych
celach (Ex. 30,9).
Ołtarz kadzenia w świątyni jerozolimskiej był w miejscu świętym, blisko wejścia do „świętego
świętych", między świecznikiem siedmioramiennym i stołem chlebów po-
kładnych.
Dym kadzidlany osłaniać miał oczy kapłana od porażenia obecnością Boga. Mówi
Bóg do Mojżesza: „(Aaron) symbolizować miało wznoszenie się modłów i zasługi
przywiedzie cielca i modląc świętych;
się za siebie i za swój dom jeszcze wcześniej zaczęto stosować kadzidło do okadzania
zabije go. A wziąwszy mar ze zwłokami. „Anioł przyszedł i stanął przed ołtarzem
kadzielnicę, którą napełni mając kadzielnicę złotą, i dano mu wiele kadzidła, aby dodał
węglem żarzącym się z do modlitwy wszystkich świętych na ołtarz złoty" (Apok. 8,3).
ołtarza i nabrawszy ręką Dziś spalane w kadzielnicach w czasie obrzędów
przyprawionego kadzidła liturgicznych w Kość. rz.kat., wschodnim i anglikańskim.
wonnego na ofiarę Przysłowie st.gr.: Pomoże jak umarłemu kadzidło. Boi się jak
kadzielną, wnijdzie za za- diabeł kadzidła (a. święconej wody).
słonę świątyni i nałoży na Kadzidło — oczyszczenie. Powszechne użycie dymu
ogień wonności, aby mgła kadzidlanego do rytuałów oczyszczenia opiera się na
ich i para okryła wieko nad właściwej ogniowi sile przeobrażania i na dodatkowych
świadectwem, i aby nie właściwościach oczyszczających miłych zapachów. „Ilekroć
umarł" (Lev. 16,11—13). Babilończyk ma stosunek ze swoją żoną, pali kadzidło i
Kadzidło — modlitwa. siada przy nim, po drugiej zaś stronie czyni to samo żona. A
„Niech wznosi się ku Tobie z nastaniem brzasku oboje się kąpią" (Dzieje l, 198
modlitwa moja jak kadzidło" Herodota, tł. S. Hammera). Por. Feniks (przed śmiercią).
(Psalm 140 2).
Kadzidło — wyraz czci. „Na
wszystkich miejscach spala
się kadzidła i składa ofiary
na cześć mojego imienia, bo
imię moje jest wielkie wśród
narodów — mówi Pan
Zastępów" (Malachiasz l,
11).
Kadzidło u Greków palono
od VIII w. p.n.e. jako ofiarę i
ochronę przed demonami;
praktyki te przejęli też orficy;
Rzymianie używali kadzidła
do okadzania zwierząt
ofiarnych, zapalali je
bóstwom domowym,
stosowali w kulcie cesarzy.
Kadzidło w chrześcijaństwie
— dobroć duchowa,
ochrona przed diabłem;
poparcie modlitwy świętych;
poświęcone Matce Boskiej.
W IV w. wczesny Kościół
zaczął używać kadzidła w
ceremoniale euchary-
stycznym, w którym
Kadzidło — wezwanie dusz cnoty; schlebianie, wynoszenie pod niebiosa czyichś zasług.
zmarłych. „Wy, pośrednie Kadzidło — pomiar czasu. W medytacjach buddyjskich
duchy (...), żyłyście nie nam, zapala się laseczki kadzidła w celu mierzenia czasu.
nie światu (...) was tym Kadzidło w wolnomularstwie: wdzięczne i nabożne serce.
światłem i kadzidłem KAMELEON
zapraszamy, zaklinamy" Kameleon symbolizuje przystosowanie się, zmienność,
(Dziady cz. II 352—369 niestałość, fałsz; życie z powietrza: powiększanie się;
Mickiewicza). spostrzegawczość;
Kadzidło — perfuma, bojaźliwość; miłość; czary.
afrodyzjak. „Olejek i Kameleon — umiejętność przystosowania się do otoczenia;
kadzidło cieszą serce" (Ks. zmienność, niestałość, zmienność poglądów; fałsz;
Przypowieści 27, 9). chorągiewka na dachu. Dawniej sądzono, że kameleon
,,Wonność szat twoich jak przybiera różne kolory zależnie od barw otoczenia, aby być
wonność kadzidła" (Pieśń jak najmniej widocznym; w rzeczywistości zmiany ubar-
nad pieśniami 4,11). wienia zależą od zmian światła, temperatury, od emocji itd.
Kadzidło — pochlebstwo, „Gdybyśmy chcieli śledzić jego losy, musielibyśmy często
przesadne pochwały. Woń nazwać tego samego człowieka raz szczęśliwym, drugi raz
kadzideł — atmosfera usłuż- nieszczęśliwym, czyniąc szczęśliwego człowieka
nego schlebiania, "kameleonem, niestałym, słaniającym się«" (Etyka nikoma-
fałszywego wychwalania.
,,Kadzenie jest mi
obrzydliwością" (Izajasz
1,13). ..Kadzidło jest daniną
bogów, ale dla
śmiertelników trucizną"
(Palinodie l, motto,
Goethego). Dworskie
kadzidło, tac. thus aulicum. „
Wspaniałe obietnice dwo-
raków, jak dym z kadzideł,
cieszą powonienie przez
chwilę, ale wkrótce się roz-
wiewają" (Przysłowia 1,69
Roberta Blan-da). „Nie będę
ci tu ja kadził przypodo-
bania się celem" (Do
Lubieńskiego 21—2 T. K.
Węgierskiego). „I cóż się nie
przebaczy dla kadzidła
trochę!" (Kłos i Pszczoła 26
J. U. Niemcewicza).
Przysłowie: Czyj chleb jesz,
temu kadź.
Dym kadzidlany —
pobożność, moralność,
chejska l, 10 Arystotelesa). się ostrożnie, rozglądając się ustawicznie; stąd, być może,
Przysłowie: Mieni się jak jego iron. nazwa, oznaczająca po łac. 'lwa na ziemi; małego
kameleon. ,,Zwierz, co (...) lwa'.
naśladuje barwę dotkniętych Kameleon — miłość. „Miłość jest kameleonem, a przeto
przedmiotów" (Metamorfozy może żyć powietrzem" (Dwaj panowie z Werony 2,1
15, 412 Owidiusza). „Jak ka- Szekspira, tł. S. Koźmiana).
meleon, co łatwo przyjmuje Kameleon w folklorze — składnik potęgujący własności
zbliżonych rzeczy kolorów napojów miłosnych, usypiających, obezwładniających,
odmiany" (Zabawa na ustro- czyniących ludzi niewidzialnymi itp.
niu... 9—10 Franciszka W heraldyce: papież Paweł III wybrał sobie znak herbowy
Karpińskiego). przedstawiający kameleona dźwigającego na grzbiecie delfi-
Kameleon — życie z na, z dewizą: „Dojrzały".
powietrza. Sądzono, że Kameleon (Chamaeleon) — gwiazdozbiór nieba płd., w
kameleon karmi się Polsce niewidoczny.
powietrzem; KAMIENIE DROGOCENNE (Klejnoty)
w istocie karmi się gł. Klejnoty są obrazem bogactwa kształtów i barw,
owadami, a mylny pogląd różnorodności, chaotyczności, również w nazewnictwie;
wziął się stąd, że samczyk wiele nazw drogich kamieni w Biblii pojawia się tylko raz, tak
odstrasza rywala przez że ich rozpoznanie jest często niemożliwe; klejnoty
nadymanie gardła, roz- występowały jako amulety, środki lecznicze, związane były z
szerzanie ciała i po
podnoszenie specjalnych
klapek na łebku. Atrybut
Powietrza jako jednego z
,,pierwiastków" (zob.
Powietrze). ,,Zwierz, co
karmi się wiatrem" (Meta-
morfozy 15,412 Owidiusza).
„Żyję jak kameleon
powietrzem nadzianym
obietnicami" (Hamlet 3, 2
Szekspira, tł. J. Paszkow-
skiego). „Kameleon karmi
się światłem i powietrzem,
poeta — miłością i sławą"
(Ań Exhortation P. B.
Shelleya).
Kameleon —
spostrzegawczość. Jego wy-
łupiaste oczy poruszają się
rozbieżnie, niezależnie jedno
od drugiego.
Kameleon — bojaźliwość; bo
nadęty powietrzem, a nie
wypełniony odwagą, porusza
rą roku i dnia, położeniem Azji;
gwiazd i planet, z chwałą i atrybut strojnej miłości ziemskiej i próżności.
potęgą bóstwa (np. z za- Podział drogich kamieni na szlachetne i półszlachetne jest
łożeniem Nowego chwiejny, zależny od miejsca i czasu, od stopnia ich
Jeruzalem, ze starotesta- rzadkości, twardości, trwałości, a przede wszystkim od ich
mentowymi wizjami), ze piękności; od takich cech jak opalizowanie,;' mienienie się
wschodem słońca (stąd barwami tęczy, silne załamywanie światła, połysk, „ogień",
określane są często jako kolor. Najważniejsze klejnoty jubilerskie to:
orientalne, mimo że beryle (jasnozielony szmaragd, niebieskozie-lona
pochodzić mogą skądinąd); akwamaryna, różowy morganit, żółty heliodor), chryzoberyle
były skarbami strzeżonymi (aleksandryt), korundy (czerwony rubin, niebieski szafir,
przez chtoniczne potwory bezbarwny leukoszafir), diamenty, oliwiny (zielony chryzolit),
(np. smoki); wiążą się ze kwarce (fioletowy ametyst), mleczny opal, winnożółty topaz,
światłem (o niektórych, jak tur-malin, niebieskozielony turkus, cyrkony (hiacynt). Za
rubin, granat, sądzono, że klejnoty uważa się także perły i kilka innych substancji
świecą w ciemności), z pochodzenia organicznego. Klejnotów używano już w cza-
odsłanianiem ukrytych sach przedhistorycznych (o czym świadczą wykopaliska
prawd, z wieszczeniem, z grobów) jako ozdób i amuletów, oraz, ze względu na ich
mrokami Hadesu, drogocenność, jako waluty. Skarbce krajów, zwłaszcza na
sprowadzaniem deszczu Wschodzie, zawierały, obok złota i srebra, głównie klejnoty.
(podobieństwo do kropli
deszczu lub rosy), zwane
„ziemskimi gwiazdami" jako
odbicie niebiańskiego
światła na Ziemi. Symbo-
lizują zasadę męską albo
żeńską, przemianę
niejasności w przejrzystość,
w sensie duchowym
przemianę ciemności w
światło, niedoskonałości w
doskonałość; wyobrażają
czystość, trwałość,
nieśmiertelność, płodność;
Om czyli Boskie Oko,
wszechwładzę, mądrość,
wyższą prawdę i wiedzę,
prawdę duchową;
przemijanie dóbr
doczesnych, przeciwieństwo
trwałych, wieczystych cnót;
truciznę; bogactwo, bezcen-
ność, rzadkość; dumę,
pychę; ozdobę, ostentację;
stanowią atrybut uosobionej
Jahwe nakazuje Mojżeszowi bohaterki mityczne jak Hezjone czy Andromeda, oddane na
(Ex. 28) ozdabiać efod na pastwę potworom, przykute nago do skały, w tej trudnej
szatach kapłańskich dwoma sytuacji nie rozstawały się, mimo wszystko, ze swymi
onyksami na klejnotami.
naramiennikach i dwunasto- Drogie kamienie — odkupienie win. Pas z czerwonych
ma kamieniami na krwawników, noszony jako amulet w starożytnym Egipcie —
napierśniku, reprezentu- krew Izy-dy zmywająca grzechy nosiciela.
jącymi 12 plemion Izraela Klejnoty — trwałość, odporność, nieśmiertelność. Klejnot
(każdy z odpowiednim umieszczony w ustach zmarłego chronić miał ciało przed
napisem: rubin, topaz, rozkładem i zapewniać nieśmiertelność duszy (ka). a przy
szmaragd, karbunkuł, szafir, tym stanowił opłatę za podróż na tamten świat; w Egipcie
beryl, opal, agat, ametyst, były to zwykle szmaragdy i turkusy, klejnoty Horusa i Izy-dy.
chryzolit, onyks i jaspis). Kamienie — przyjaźń i miłość. Wymieniane między
Nowe Jeruzalem zstępujące przyjaciółmi, narzeczonymi i kochankami na znak trwałości
z nieba miało wg Apokalipsy uczuć (sługa Abrahama ofiarowuje złoto i klejnoty Rebece
(21, 18—21) mur z jaspisu, przy studni; Gen. 24,22), między mężami na znak trwałości
bramy z pereł, a kamienie układów, przy traktatach pokojowych jako danina lub haracz.
węgielne ozdobione dwu- Liczne dzieła dawnych myślicieli łączyły kamienie
nastoma drogimi drogocenne z gwiazdozbiorami zo
kamieniami; były to: jaspis,
szafir, chalcedon,
szmaragd, sardonik,
krwawnik, chryzolit, beryl,
topaz, chryzo-praz, hiacynt i
ametyst, oznaczające osią-
gnięcie doskonałości
duchowej w nowym
Wszechświecie.
Słynne klejnoty należały
często do bogiń miłości i
płodności, jak np. drogie
kamienie w pasie Afrodyty
(gr. kestos, łac. cestus)
wykutym przez jej
małżonka. Hefajstosa; jak
bezcenny Brisingamen (je-
den ze ,,skarbów bogów")
skandynawskiej bogini
miłości Frei, nabijany
wspaniałymi klejnotami,
prawdopodobnie naszyjnik,
ofiarowany jej przez karłów
w zamian za jedną noc
miłosną spędzoną z każdym
z nich. Niektóre boginie lub
diaku, czyniąc je wspólnie węży; stąd, według pojęć ludowych w Indiach, Grecji i
składnikami filozoficznego, krajach arabskich, diamenty mają być trujące. Folklor wielu
kulturowego i magicznego kultur przypisuje klejnotom pochodzenie zwierzęce, od
obrazu Wszechświata. smoków, gryfów, węży, jaskółek, jaszczurek, hien, orłów,
Starożytni mogli jednak żab, kozic, ślimaków, rysiów itd., albo diabelskie (jako źródło
klasyfikować kamienie tylko pokusy).
według cech zewnętrznych, Klejnot — czystość płciowa i wierność. W balladach i
takich jak barwa, kształt, baśniach (Baśnie z 1001 nocy} klejnot blednie, czernieje lub
rozmiary, twardość; ich kruszy się, gdy kochanek, który go ofiarował przed
skład chemiczny pozostawał odjazdem w dalekie kraje, dopuszcza się zdrady z inną.
tajemnicą, co prowadziło do W astrologii szmaragd i krwawnik odpowiadają cynie i
wielu nieporozumień w planecie Jowisz, ametyst i perła — miedzi i Wenerze, turkus
zakresie identyfikacji i i czarne kamienie — ołowiowi i Saturnowi, kryształ górski —
nazewnictwa. Byty one srebru i Księżycowi, diament i szafir — złotu i Słońcu, szma-
cenione nie tyle dla swej ragd i jaspis — żelazu i Marsowi.
urody, rzadkości i ceny, ile Jako amulety — zielone i niebieskie kamienie uważane są
dla przypisywanych im za zimne, a więc dobre przeciw gorączkom i stanom zapal-
właściwości medycznych i nym; czerwone i żółte kamienie uważa się za gorące; jako
magicznych. Biblia czyni z ochrona przed czarami, złym wpływem, „złym okiem" mają
klejnotów nie tylko symbol
bezcennych wartości, ale
także boskiej mądrości jako
najcenniejszego daru Boga,
daru, który wypełnia
blaskiem duszę
sprawiedliwego.
Klejnoty — prawdy
duchowe. Skarby pilnowane
przez smoki wyrażały
trudności w drodze do
zdobycia wyższego
wtajemniczenia w sekrety
bytu. Klejnoty ukryte w
jaskiniach odnoszą się do
wiedzy intuicyjnej,
przechowanej w
podświadomości, która
wiąże się z podziemnymi
lub przyziemnymi istotami
chtonicznymi dążącymi
skrytą ścieżką. Tak np. w
folklorze występuje często
,,klejnot wężowy"; może to
oznaczać, że klejnoty
spadają z głów albo zębów
zwykle wyryty odpowiedni o koralach, rubinach i krwawnikach oznacza radość i
znak lub słowo. dobrobyt, o turkusach — sukcesy i długowieczność, o
Symbolizm drogich kamieni: topazach i agatach — bogactwo.
agat —zdrowie, bogactwo, U muzułmanów klejnoty służą niezliczonym praktykom
długowieczność; aleksandryt magicznym, używane są przeciw czarom i chorobom,
— dozgonna miłość; ametyst ułatwiają /-dobycie lub pozbycie się rzeczy; przeciw ..złemu
— głęboka i czysta miłość; oku" działać mają: bursztyn, krwawnik. koral i macica
beryl — szczęście, wieczna perłowa.
młodość; chalcedon — Według mitologii gr. klejnoty żony Amfia-raosa, Eryfile
wesołość; chryzolit — radość (naszyjnik Harmonii), przynosiły nieszczęście albo śmierć
serca; diament — zachowa- posiadaczowi: symbolizowały płodność (urodzaj), której
nie pokoju (zdaniem św. towarzyszy śmierć w okresie żniw.
Hildegardy trzymany w Istnieją rzeczy cenniejsze niż klejnoty. Achilles przebrany za
ustach strzeże przed dziewczynę chwyta '13 miecz, podczas gdy córki
kłamstwem i ułatwia Likomedesa' gromadzą się przy skrzynce z klejnotami. Gdy
obserwowanie postów); Kornelię (II w. p.n.e.), córkę Scypio-na Afrykańskiego St.,
granat — potęga, żonę Semproniusza Grakcha, ,,matkę Grakchów", odwiedzi-
zwycięstwo; hiacynt — ła pewna matrona rzymska, aby pokazać jej swoją niezwykle
skromność, bystrość; jaspis kosztowną biżuterię, Kornelia przyprowadziła swych obu
— odwaga, mądrość; kamień małych synków, Tyberiusza i Gajusza, i powiedziała: ,.A oto
księżycowy (adular) — moje klejnoty". ,,Cnota
szczęście; kocie oko —
obrona przed niebezpieczeń-
stwem; krwawnik — odwaga,
mądrość, zapobieganie
nieszczęściu; onyks —
szczęście małżeńskie; opal
— niewinność, zła wróżba;
perła — niewinność,
czystość, lek na bóle głowy;
rubin — zdrowie, odtrutka,
zgoda, godność, boska
potęga; sardonik —
szczęście małżeńskie; szafir
— łagodność, pobożność,
stałość, prawda, cnota,
odtrutka przeciw ukąszeniu
węża i skorpiona; szmaragd
— nieśmiertelność,
powściąganie chuci, dobra
pamięć; topaz — odtrutka,
wspomnienia;
turkus — powodzenie,
radość życia.
Według źródeł irańskich sen
jest klejnot nieoszacowany, jałowości; ciężaru; fundamentu; siły, twardości,
bo ta ozdobi ubogie i pany" niezmienności, spoi-stości; broni; trudności, trudu;
(Zwierciadło 2,217 Mikołaja długowieczności, wigoru życiowego, płodności, bez-
Reja). ,,Czas jest drogi płodności; fallicznym; milczenia, mowy, pamięci, mądrości,
klenot" (jw. 1,63). Przysłowie: zgody z samym sobą, wewnętrznej harmonii, (amulet)
Rola klejnot drogi: kto jej pil- szczęścia i zdrowia; złości; bólu. Roztrzaskany głaz oznacza
nuje, nie będzie ubogi. rozkład psychiczny, kalectwo, śmierć i zniszczenie. Zob. też:
Przysłowie z XVIII w.: Kamienie (drogocenne).
Klejnot rozumu w cichym Kamień był pierwotną, ale uświęconą przez swoją dawność
siedzi sklepie, młyn wietrzny, bronią, a także narzędziem (tłuki, ostrza, noże. zgrzebła). Na
chociaż nie ma co mleć, ołtarzach ofiarnych i do obrzezania używano noży
trzepie". krzemiennych, kiedy już w innych celach posługiwano się
Znaczenie drogich kamieni nożami z brązu lub żelaza. Dawid wybrał sobie pięć
dla ozdoby stroju zmniejsza jaśniusieńkich kamieni z potoku i włożył w torbę pasterską
się z upływem czasu, przed walką z olbrzymem Goliatem, uzbrojonym w miecz,
zwłaszcza w drodze z ich oszczep i puklerz, rzucił kamień z procy i zabił Filistyna
ojczyzny, Indii, do Europy i bronią pierwotną i świętą (/ Ks. Król. 17, 40—50).
Ameryki. W Indiach nosi się Kamień — głosiciel prawa. Kamienne tablice przykazań
jeszcze stroje obsypane pisane palcem bożym
klejnotami. Włoszki nosiły
dawniej na sześciu, siedmiu,
ośmiu palcach pierścienie z
drogimi kamieniami; dziś
stroją się klejnotami na
specjalne okazje damskie
głowy koronowane,
milionerki i gwiazdy filmowe;
inne panie lubują się w
tanich świecidełkach, które
niczego wartościowego nie
udają ani nie symbolizują.
KAMIEŃ
Kamień jest symbolem
praprzyczyny, istnienia, kości
Matki-Ziemi; Słońca, ognia,
grzmotu; potęgi
(opiekuńczego bóstwa),
bóstwa, Boga, ołtarza;
Chrystusa, Kościoła, św.
Piotra, próby, męczeństwa,
śmierci;
duszy (która opuściła ciało);
grobu; obrony duszy
zmarłego; świadka; kary;
martwoty, nieczułości,
otrzymał Mojżesz od Boga dziełem ludzkim, pozbawiającym dzieło boskie świętości.
na górze Synaj (Ex. 31, 18). Mówi Jahwe do Mojżesza: ,, Jeśli zbudujesz mi ołtarz ka-
Mojżesz przykazuje ludowi mienny, nie buduj go z ciosanego kamienia, bo gdy obrobisz
postawić wielkie kamienie go dłutem, będzie splugawiony (Ex. 20, 25). Pierwszy uwa-
na górze Hebal i wyryć na żano za obupłciowy, drugi, zależnie od kształtu: męski, jeśli
nich przepisy prawa {Deut. stożkowaty, żeński, jeśli miał formę prostopadłościanu.
27,2—4). Kamień węgielny, narożny, na którym wspiera się węgieł
Kamień — pierwszy ołtarz. budynku (por. Izajasz 28,16); dziś — pierwsza cegła pod
Gdy Jakub nocował w nową budowę; przen. fundament, podstawa. Do boskiego
pewnym miejscu w drodze z kamienia węgielnego przyrównany jest przez swoje imię św.
Ber-sabee do Haranu, Piotr (łac. Petrus od petra 'kamień, skała', aram. Kefa
podłożył sobie kamień pod 'kamień'), którego Jezus nazywa opoką; na niej zbuduje
głowę i zasnął; we śnie Kościół swój (Ew. wg Mat. 16, 18).
ujrzał drabinę łączącą niebo Megalityczne budowle kamienne wznoszone bez zaprawy
z'ziemią i aniołów zstę- ok. 3000—750 p.n.e.: piramidy egipskie (monumentalne
pujących i wstępujących, grobowce), aleje menhirów w okolicy Carnac w Bretanii
oraz Boga, który (Francja) oraz wielkie kromlechy w Stonehenge i Avebury
pobłogosławił Jakuba i jego (Anglia) itd., których przeznaczenie jest dotąd niejasne. Le
potomstwo. Zob. Drabina
(Jakubowa). Po obudzeniu
się Jakub uczynił z tego
kamienia ołtarz, polał go
oliwą, i nazwał go Betel, tj.
'dom boży- {Gen. 28,11—
28). Według legendy
irlandzkiej kamień ten
przeniesiony został do
zamku Scone (koło Perth) w
Szkocji;
tam używano go jako
kamienia koronacyjnego
królów szkockich; Edward I,
król Anglii od 1272 do 1307,
zabrał go do opactwa
westminsterskiego, gdzie
pozostaje do dziś,
ustawiony pod tronem koro-
nacyjnym.
Kamień nieobrobiony i
obrobiony (ciosany, cios).
Pierwszy był symbolem wol-
ności, drugi — niewoli i
ciemności, pierwszy
uważano za pochodzący z
nieba, drugi był tylko
genda twierdzi, że kamienie wiosnę lub w czasie suszy składano im ofiary. Dotykały ich
Stonehenge przeniósł bezpłodne kobiety pragnące dziecka.
celtycki czarodziej Merlin Syzyf w Tartarze wtacza nieustannie pod górę głaz olbrzymi,
magiczną sztuką z Irlandii narzędzie kary za mord, skąpstwo i marnotrawstwo, za
do Anglii; uważano, że jest rabowanie podróżnych i zdradę tajemnic boskich. Niektórzy
to świątynia północnego dostrzegają w tym symbol toczenia się słońca po
Apolli-na, miejsce kultu nieboskłonie w ciągu dnia i roku lub symbol kondycji ludzkiej
Słońca, konia lub osła widzianej jako bezmyślny, nieustanny, daremny mozół. W
(kształt podkowy), kolosalny Boskiej Komedii (Piekło 7,22— 48) Dantego potępieni
kalendarz rolniczy, pomnik chciwcy i rozrzut-nicy toczą przeciw sobie wielkie głazy, a
poległych w walce z Hen- wielu z nich to kardynałowie i papieże.
gistem, wodzem Jutów, grób Dorzucanie przez przechodniów kamieni do przydrożnych
Boadicei (starożytnej lub nagrobnych kopczyków jest działaniem symbolicznym
królowej brytyjskiej zmarłej znanym w Starym i Nowym Świecie jako składkowa ofiara
w 60 r. n.e.), świątynia bóstwu, świętemu, zmarłemu albo dla odpędzenia widm
druidyjska, symbol płod- (dusz osób zmarłych), złych duchów lub dżinnów. Grecki
ności itd. Hermes był prastarym bóstwem czczonym pierwotnie
Wiele ludów czciło zapewne jako kopczyk kamieni przy drodze (prymitywny
meteoryty kamienne drogowskaz, do którego każdy przechodzień dorzucał
(aerolity), zwłaszcza kamyk), potem jako główny, sterczący kamień, utrwa
graniaste. Posąg Artemidy
Efeskiej (Diany z Efezu) z
biustem o kilkunastu
piersiach miał według
legendy spaść z nieba (i był
zapewne meteorytem
obudowanym hebanem),
podobnie jak najstarszy
wizerunek Ateny w Atenach,
posągi Artemidy w
Taurydzie i Kybele w
Pessinus w Galacji, święte
tarcze Rzymian, czarny
kamień (arab. ai-hadżar al
aswad) wmurowany we
wschodni narożnik świątyni
Kaaba w Mekce, ołtarz
Matki Boskiej w Loreto. W
Rzymie przysięgano na
Jowisza trzymając kamień w
ręku; mniemano, że
krzywoprzysiężcę uderzy
piorun. Meteoryty miały
sprowadzać deszcz i za-
pewniać płodność. Na
lacz kopca, wreszcie jako zmarłego przed demonami; niekiedy sądzono też, ze w ta-
herma, czworo-boczny słup kim kamieniu przebywa dusza zmarłego.
kamienny zwieńczony głową Kamień obrazy w Biblii to przede wszystkim Bóg, przyczyna
boga lub bohatera, z upadku źle myślących. Dla królestw izraelskich
zaczątkiem ramion i odwracających się od Boga będzie On ,,kamieniem obrazy i
dokładnie odrobionym skałą potknięcia się", na której powalą się i runą (Izajasz
ityfallusem. 8,14—15). W znaczeniu dzisiejszym — przyczyna obrazy,
Kamień — pamięć. Jakub i niezadowolenia, oburzenia.
Laban układają z kamieni Kamień na kamieniu (nie zostanie) — obraz przedstawiający
kopiec na znak przymierza. kompletne zniszczenie, ruinę (Ew. wg Mai. 24,2).
Jakub nazwał go po Kamień — strapienie, zgryzota, troska. sarkazm. Kamień
hebrajsku Galed 'stos spadł z piersi, z serca. duszy, głowy. Lepiej kamień sobie u
świadectwa', a Laban po szyi uwiązać (Ew. wg Mat. 18,6) i skoczyć do wody. Kamień
aramejsku Jegar Sahaduta do czyjegoś ogródka — złośliwy przycinek rzucony
'kopiec świadka' (Gen. 31,46 mimochodem.
—53). Dwanaście kamieni Kamień przeciwieństwem powszedniej strawy: „Albo który z
symbolizujących dwanaście was człowiek, którego jeśliby syn jego prosił o chleb, poda
plemion Izraela wzniesiono mu kamień?" (Ew. wg Mat. 7,9). Stąd kamień nazywany jest
na rozkaz Jahwe, a później bochenkiem św. Szczepana (ukamienowanego).
Jozuego, na pamiątkę
przejścia Jordanu (Jozue 4.1
—9); podobne znaczenie
miało dwanaście kamieni, z
których prorok Eliasz zbu-
dował ołtarz (3. Ks. Król.
18,31—32). O kamieniach
pamiątkowych mowa jest w
wielu innych miejscach
Biblii. Niezliczone głazy
pamiątkowe o kształtach
naturalnych, opatrywane
odpowiednim napisem,
stawia się na wszystkich
kontynentach (zwłaszcza w
parkach). „My domowe
pamiątki kamieniami
znaczym" (Urodzony Jan
Dęboróg 80 L.
Kondratowicza). Kamienie
nagrobkowe upamiętniają
miejsce, gdzie zmarłego po-
chowano; stawiano je
również po to, aby zmarły
nie próbował wrócić między
żyjących, aby bronić duszy
Kamień — narzędzie kary i Dionizjosa Starszego (ok. 430— 367 p.n.e.). znanego z
męczeństwa. Kamienowanie mściwości i podejrzliwości; słynne było „ucho Dionizjosa",
(tj. tracenie przez obrzu- urządzenie do podsłuchiwania rozmów więźniów
canie kamieniami) pracujących w kamieniołomach.
przestępców w starożytności Kamień — trudność, twardość, nieruchomość. Przysłowiowy
i średniowieczu: Bóg zwrot: Idzie jak z kamienia, tj. ciężko, opornie. ,,Serce jego
ustanawia kamienowanie (Lewiatana) jest twarde jak kamień" (Hiob 41,15). Szkockie
jako karę za przysłowie: Dwakroć rad, kto na kamieniu siadł (raz, bo
bałwochwalstwo (Deut. 17,2 wypocznie, dwa, bo wstanie z twardego siedziska). Siedzieć
—5), za dotknięcie się kamieniem — tj. bez ruchu. Przysłowie: Kamień na miejscu
granic góry Synaj (Ex. obrasta. „(Zając) pod opoką siedział martwy jak opoka" (Pan
19,30), za czary lub wróżby Tadeusz 2.96 Mickiewicza).
(Ex. 20,27), za bluźnierstwo Dawne są związki kamieni z mową ludzką. Prorok Habakuk
(Lev. 24,14), za cudzołóstwo głosi, że kamień ze ściany, pochodzący z grabieży, użyty
(Ew. wg Jana 8, 4—5), za przez występny naród do wzniesienia pałacu w Ni-niwie,
nieposłuszeństwo ojcu wołać będzie i świadczyć przeciw ciemięzcy (2,11). Jak
(Deut. 21, 18—21), za podaje św. Łukasz (19, 40) Jezus mówi, że gdyby witające
kradzież przedmiotów Go w Jerozolimie tłumy milczały, to „kamienie wołać będą".
zaklętych (Jozue 7), nawet Intronizacyjny słup kamienny królów Tary, Liafail, w Tara (w
ukamienowanie wołu za hrabstwie Meath w Irlandii, według niektórych identyczny z
zabicie rogiem człowieka kamieniem Scone),
(Ex. 21,28). Kamienowano
także męczenników
chrześcijańskich. Jezus
woła: ,,Jeruzalem.
Jeruzalem, które zabijasz
proroków i kamienujesz
tych, którzy do ciebie są
posłani!" (Ew. wg Mat. 23,
37;
Ew. wg Luk. 13,34).
Ukamienowano św.
Szczepana (Dzieje Ap. 7, 54
—60), kamienowano św.
Pawła (2 List do Kor. 11, 25)
i wielu innych.
Kamieniołomy były
miejscem ciężkich robót dla
skazanych (zwrot: Kamienie
tłuc — wykonywać
najcięższą pracę). Na pracę
w kamieniołomach skazany
byt m.in. poeta grecki
Filoksenos za krytykę
wierszy tyrana Syrkuz
wrzeszczał, gdy dotknął go Mniejsza) do Rzymu i umieszczony na Palatynie wraz z.
prawowity monarcha Erinu boginią. Por. wyżej Kaaba.
(Irlandii). Niebieski kamień — amulet zdrowia mający związek z
Kamień symbolem kolorem nieba, z niebem, prawem, przysięgą; tablice
fallicznym (zob. wyżej Mojżeszowe miały być koloru szafirowego.
Kamień-herma); zwłaszcza Kamień — stróż ukrytego skarbu, schronienie skorpiona
kamienie stojące, słupy: albo węża. Gdy Polikra-tes zapytał wyrocznię delficką o
zarówno bretoński menhir najlepszy sposób znalezienia skarbu zakopanego przez
jak indyjska linga miały Mardoniusza na polu bitwy pod Plateja-mi, wyrocznia
leczyć kobiety bezpłodne, odrzekła „Panią kinesai petron" gr. 'Obróć każdy kamień' (z
które się ocierały o nie. tragedii Dzieci Heraklesa 1002 Eurypidesa). Przysłowie
Biały kamień — zwycięstwo, łacińskie: Pod każdym kamieniem śpi skorpion.
szczęście (Rzymianie dzień Kamień izraelski, opoka Izraela — Józef. syn Jakuba i
szczęśliwy zaznaczali bia- Racheli (Gen. 49, 24).
łym kamykiem), cnota, Żywe kamienie — Jezus i Jego wyznawcy (/. List sw. Piotra
zmartwychwstanie, 2. 4—8: zob. też Kamień węgielny. Kamień obrazy); wzięte
uniewinnienie; w balotażu przez Wacława Berenta jako tytuł jego powieści (1918) o
— przyjęcie kandydata. średniowieczu europejskim. Kląć w żywy kamień, znaczy
Według Apokalipsy (2, 17) 'dosadnie, z pasją'.
ci, co się oparli kultowi
Baala. otrzymują ..biały
kamyk, a na kamyku
napisane imię nowe,
którego nikt nie zna. prócz
obdarowanego". ,,0 diem
laelum noiandumque mihi
candidissimo calculo!" łac.
'O szczęśliwy dniu, który
zaznaczyć trzeba
najbielszym kamieniem!'
(Listy 6,11 Pliniusza).
Czarny kamień — pech.
nieszczęście, grzech, wina,
klęska (Rzymianie dzień fe-
ralny zaznaczali czarnym
kamykiem), potępienie; w
balotażu — odrzucenie kan-
dydata. Ale święty czarny
kamień był ważnym
elementem kultu wielkiej
Bogini-Matki Kybele,
czczony przez. Frygów,
przeniesiony na początku III
w. p.n.e. uroczyście z
Pessinus we Frygii (Azja
Kamień ożywiony. często: gdzie popadnie (nawet w najmniej odpowiednich
Kamienny gość — pomnik z warunkach).
grobowca Komandora, Ludzie jak kamienie, kamienie jak ludzie. ,,(Niech) na śmierć
zabitego przez Don Juana, idą po kolei jak kamienie przez Boga rzucone na szaniec"
pojawia się na przyjęciu, (Testament mój 27—8, Słowackiego). „Jak Słowianin (...)
zaproszony przez, duma w szerokim polu, czekając na siebie (..,), tak jest i
mordercę. Zob. też kamień także sterczący na miedzy (...)." (Słowianin. Do
Pocałunek (Pigmalion — Teofila Lenartowicza, Norwida).
Galatea). Kamień zamiast boga — symbol podstępu. oszukaństwa: w
Ludzie zmieniani w mitologii gr. Rea dała Kronosowi do połknięcia kamień owi-
kamienie. Przykłady w nięty w pieluchy zamiast małego Zeusa.
Metamorfozach Owidiusza: Kamień filozoficzny — nieznana materia poszukiwana przez
w ks. 6 — Niobe, w ks. 10 alchemików ze względu na jej rzekome właściwości
— Letea, zbyt dumna ze przeistaczania nieszlachetnych metali w złoto, wydzielania
swej urody, Olen oraz eliksiru życia, doskonalenia duszy ludzkiej, odrodzenia
Propetydy za obrazę Wenus duchowego, leczenia chorób i przedłużania życia. Pierwot-
i frymarczenie swym ciałem. na, bezkształtna materia prima miała tu ponieść śmierć
Wzrok gorgony Meduzy rozpadając się na składniki pierwsze i. dzięki kamieniowi
zamieniał ludzi w kamienie. filozoficznemu, zmartwychwstać na wyższym, szla-
Otton powiada w Królu chetniejszym poziomie. Poszukiwany kamień przedstawiać
Duchu (3,2,15) miał połączenie prze
Słowackiego: ,,Niech
posągami staną się
pięknymi królewny (...);
niechaj nie umrą — ale
skamienieją"; również
przen.'. skamienieć z
przerażenia. „Gdy żywi
przeszli w kamienie, głazy
niech wieszczą narodom"
(Na posąg Dania 145—6 T.
Le-nartowicza).
Ludzie zrodzeni z kamieni.
W mitologii greckiej
Deukalion i Pyrra, jedyni
ludzie ocaleni przez Zeusa z
potopu, szli na polecenie
wyroczni, rzucając za siebie
kamienie, z których
powstawali ludzie nowej
rasy. z kamieni Deukaliona
mężczyźni, z. kamieni Pyrry
kobiety. Przysłowie: Na
kamieniu się rodzić, tj.
rodzić się obficie;
ciwieństw, pierwiastka koguta, pomocny w trawieniu, zastępujący w pewnej mierze
męskiego z żeńskim zęby, według pojęć ludowych silny talizman, dodający
(dlatego często wyobrażany odwagi, ułatwiający wzbogacanie się.
jako hermafrodyta), Orle kamienie — złożone z wielu warstw, puste wewnątrz, z
kwadratu z kołem itd. małym kamykiem w środku, grzechoczące przy poruszeniu,
Przemiana miała się znajdowane rzekomo w orlich gniazdach, mające jakoby
dokonywać przez własności lecznicze.
ogrzewanie metali KĄPIEL (Łaźnia)
nieszlachetnych w Kąpiel symbolizuje oczyszczenie, odnowienie, odrodzenie;
gruszkowatej retorcie (wazie zapłodnienie, użyźnienie;
Hermesa, jaju filozoficznym): powrót; wtajemniczenie; zaklęcie deszczowe.
czarny kolor zawartości Kąpiel (zanurzenie w wodzie) — powrót do wcześniejszego
oznaczał śmierć starego etapu ewolucji, do źródła życia, do pierwotnego, wodnego
metalu, biały — zmianę w środowiska, do wody jako pramaterii; rodzaj dobrowolnego
srebro, czerwony — w złoto. pochówku; podświadoma chęć powrotu do łona matki;
Kamień — miara odległości i odprężenie się, poczucie bezpieczeństwa, chwila za-
wagi. Kamień milowy, pomnienia, brak odpowiedzialności; zanurzenie się, aby
stajowy — słupek milowy wynurzyć się zdrowszym, odrodzonym, odnowionym,
przy drodze, wyznaczający przywróconym do poprzedniego, właściwego stanu. Boginie
odległość od lub do miasta. gr., np. Afrodyta i Hera, odzyskiwały
(Gałgan, łotr, łajdak,
rozbójnik) na wielki (gruby,
węgierski) kamień, tj. 'wielki
gałgan itd.'; zwrot
przestarzały, wywodzący się
z dawnej miary wagi (ok. 60
funtów — ok. 26 kg).
Epoka kamienia — okres
kultury, w którym
wytwarzano narzędzia z
kamienia, drewna, kości i
rogu, a nie znano użytku z
metali: starsza (paleolit),
środkowa (mezolit) i
młodsza (neolit) epoka
kamienia.
Kamień probierczy (np.
kamień lidyjski, lidyt) służy
do rozpoznania jakości szla-
chetnych kruszców,
zwłaszcza złota.
Kamień piekielny — lapis,
azotan srebra.
Kamień koguci —
znajdowany w żołądku
dziewictwo w kąpieli. Za rytualna młodej pary, kąpiele bezpłodnych kobiet w wodzie
podglądanie kąpieli bogiń ze źródeł znanych jako „święte" a. „lecznicze", praktykowane
groziły straszne kary: Pallas co najmniej od trzech tysięcy lat od Chin i Indii do Egiptu i
Atena odebrała za to Półwyspu Pirenejskiego.
Tejrezjaszowi wzrok (ale Kąpiele heraklejskie (gr. Herakleia loutra, łac. Herculana
udzieliła mu w zamian daru balnea) — gorące kąpiele źródlane. Wg legendy Atena
rozumienia mowy ptaków, tj. stworzyła gorące- źródła w Termopilach dla znużonego
wieszczenia), Artemida Heraklesa (Chmury 1051 Arystofanesa).
zmieniła myśliwca Akteona Kąpiele — kąpielisko, uzdrowisko, zakłady kąpielowe,
w jelenia, a wtedy miejscowość kuracyjna z kąpielami leczniczymi. Neue Bader
rozszarpały go jego własne heilen gul nm. 'nowe kąpieliska dobrze leczą' (tzn. dopóki są
psy. Często kąpano także modne). Miłość czysta u kąpieli morskich — tytuł komedii
posągi bogiń, m.in. Kybele i Norwida.
Afrodyty. „Samemu zrobię sobie kąpiel" (Pokój 1103 Arystofanesa) —
Kąpiel — uniwersalny rytuał sam sobie dam radę;
uświęcający najważniejsze samodzielność, niezależność.
chwile a. okresy życia, zwł. Kąpiel w wielu kulturach — zabieg magii wywoławczej,
narodziny, pokwitanie i mający sprowadzić deszcz.
śmierć. Zanurzenie w Kąpiel rytualna — zmywająca wszelkie grzechy,
wodzie oddziela dwa kolejne oczyszczająca i uświęcająca ciało i duszę, stosowana w
okresy życia jak luka, wielu religiach Wscho-
przerwa w czasie, umo-
żliwiająca wtajemniczenie,
oznaczająca śmierć
poprzedniego i narodzenie
nowego człowieka. W
mitologiczno-poetyckiej
przenośni kąpiel oznaczała
śmierć zachodzącego
słońca w morzu, a także
śmierć króla słonecznego
(np. śmierć w kąpieli
Agamem-nona i Minosa). W
średniowieczu kąpiel po-
przedzała pasowanie na
rycerza i koronację króla.
Krwawa kąpiel, krwawa
łaźnia — rzeź, masakra,
mordownia, jatki. ,,I patrz,
ten bóg będzie się mył i
kąpał w twojej krwi"
(Papirus: Księga zmarłych
134,9; ok. 2000 p.n.e.).
Kąpiel — siła zapładniająca i
użyźniająca, stąd kąpiel
du (kąpiele w Gangesie, (Iliada 10, 566—570 Homera, tł. Ignacego Wie-niewskiego).
Eufracie, Nilu; W cesarskim Rzymie termy (kąpieliska publiczne) rozpętały
kąpiele we krwi byczej w istne ,,orgie czystości", stały się ważnym ośrodkiem życia
kulcie Mitry); towarzyskiego (rozmowy, spacery, gry w piłkę, odczyty itd.) i
u Żydów dla osób nabrały takiego znaczenia społ., jakiego nie osiągnęły
„nieczystych", a od I w. n.e. nigdzie i nigdy ani przedtem, ani potem.
dla nowo nawróconych; w Wanna w łazience — pudło rezonansowe dla mężczyzn nie
sektach żyd. stalą się obdarzonych przez naturę pięknym głosem. „Ma zwyczaj
częścią obrzędu wta- śpiewać w kąpieli" (Charaktery 4,14 Teofrasta;
jemniczenia (pod wpływem 319 p.n.e.). „Może nawet mnie nie brać na ręce, gdyby na to
misteriów gr.). Stąd chrzest on nie miał sił, byle rano zaśpiewał w łazience, lubił rosół i
chrzęść., którego pierwo- tkli' wy on był" (Odrobina mężczyzny Jeremie-go Przybory i
wzorem byt chrzest Jezusa Jerzego Wasowskiego).
przez św. Jana Chrzciciela Kąpiel ciepła (w chrzęść.) — zmysłowość, zniewieściałość,
(Ew. wg Mat. 3, 13—17; Ew. luksus; nieczystość;
wg. Marka l, 4—13). Stąd zamach na cnotę i niewinność (List 45 5 św. Hieronima).
też obowiązujące do dziś Ojcowie Kościoła i sobory powszechne potępiały nie tylko
wielkie szorowanie i mycie towarzyskie ciepłe kąpiele, ulubione (za przykładem
przed głównymi świętami rzymskim) przez chrześcijan pierwszych wieków, ale i
(jak Wielkanoc, Boże indywidualne ciepłe
Narodzenie). „Ojcowie nasi
wszyscy byli pod obłokiem i
wszyscy przeszli morze, i
wszyscy byli ochrzczeni w
Mojżeszu, w obłoku i w
morzu" (/. List do Kor. 10,1
—2). Kandydata zanurzano
w wodzie całkowicie a.
częściowo, albo polewano
lub, rzadziej, skraplano mu
głowę wodą.
Kąpiel dla czystości,
przyjemności i zdrowia, w
rzece, w morzu, w wannie
— pop. w starożytnej Grecji.
„(Diomedes i Odys) weszli
do morza i zmywać zaczęli
pot, co pokrywał obficie ich
uda, golenie i szyje. Skoro
zaś morska toń oczyściła z
potu ich ciała i skoro
rzeźwość poczuli w swych
sercach miłych, naówczas w
wanny pięknie gładzone
wstąpili, by zażyć kąpieli"
kąpiele jako niemoralne i Łaźnia,' parzenie się w łaźni — gorąco;
pobudzające seksualnie. ściskanie, obłapianie się; spółkowanie. ,,Gdzie nas dwoje
Sw. Augustyn zezwalał na siędzie; tam pewna łaźnia, mówię, łaźnia będzie" (O Kachnie
ciepłą kąpiel raz w miesiącu. 3—4 Jana Kochanowskiego).
Kąpiel zimna (w chrzęść.) — Sprawić komuś łaźnię — dać baty, wały, cięgi, obić, sprawić
umartwienie, zwł. w wodzie lanie; dać nauczkę, ukarać. O.d smagania się w łaźni
lodowato zimnej, przy- brzozowymi witkami dla pobudzenia krwiobiegu;
taczane również w żywotach dawniej czynili to gościom specjalni winnicy, chłostacy.
świętych jako szczególna 'Przysłowie: Słuchajże, błaź-nie, sprawię ci łaźnię.
zasługa. Niektóre zakony Order Łaźni — wysokie odznaczenie brytyjskie ustanowione
wsch. i zach. wykluczały jako order wojsk, przez króla Jerzego I w 1725; nazwa od
jednak nie tylko kąpiele, kąpieli, której trzeba 'było zażyć przed przyjęciem w poczet
nawet zimne, ale odmawiały odznaczonych.
w ogóle używania wody do Łaźnia — świat. Przysłowie: Na świecie jak w łaźni: im kto
mycia. Klemens z Alek- wyżej siedzi, tym bardziej się poci (słowa te miał rzec Hiero-
sandrii dopuszczał tylko nim Radziejowski królowi Janowi Kazimierzowi). „Pnie się na
kąpiel leczniczą. świecie, jak w ni-. skiej łaźni, na coraz wyższe i wyższe
Gorąco (a. w gorącej stopnie" (Czyn 9—10 Mickiewicza).
wodzie) kąpany — Pusta łaźnia. Przysłowie chin.: Szukaj
porywczy, zapalczywy,
impulsywny, popęd-liwy,
krewki, gorączka, impetyk,
narwany, gwałtownik, prędki.
Wg dawnego poglądu
medycznego nie należy
człowieka o temperamencie
cholerycznym a. sangwi-
nicznym karmić ostrymi
potrawami ani kąpać w
gorącej wodzie, „bobyś (jak
powiada Mikołaj Rej w
Zwierciadle) jeszcze barziej
podpalił onego gorącego
przyrodzenia jego".
Kąpiel znużonej pracy —
sen (Makbet 2,2 Szekspira,
tł. J. Paszkowskiego).
Nie wylewaj dziecka razem
z kąpielą (z kąpiołką) — nie
niszcz rzeczy błahej
kosztem ważnej. Dawna
śpiewanka przy kąpieli
niemowlęcia: Psom
kąpiołką, psom, a dzieciątko
nom!.
pustej łaźni i pełnej Klucz symbolem władzy, władcy, gospodarza,
jadłodajni (a znajdziesz zarządzającego, rządcy. Bóg o Elia-chimie: ,,I położę klucz
czystą wodę do kąpieli i domu Dawidowego na ramieniu jego,' i gdy on otworzy, to
smaczną kuchnię). nikt nie zamknie, a gdy on zamknie, to nikt nie otworzy"
Kąpać się w czymś — (Izajasz 22,22). O Bogu: „Gdy On zamknie, nikt nie może
używać czegoś dużo, otworzyć" (Hiob 12 14).
nadmiernie. ,,Zastawia Klucz w chrześcijaństwie — emblemat mocy odpuszczania
ucztę, kąpie się w winie" grzechów, wiary. Kościoła, władzy papieża jako następcy
(Konrad Wallewod, Uczta, św. Piotra. Jezus do Szymona Piotra: „A ja tobie powiadam,
Powieść wajdeloty. Ballada że ty jesteś opoka (łac. Petrus Piotr; petra- 'skała'), a na tej
Alpuhara 664 Mickiewicza). opoce zbuduję Kościół mój (...). I tobie dam klucze kró-
W alchemii; miejsce lestwa niebieskiego" (Ew. wg Mat. 16,18—19).
mistycznych połączeń; Klucz — władza nad bramami do nieba i piekła, „l widziałem
rozpuszczanie i anioła zstępującego z nieba, mającego klucz do piekła"
oczyszczanie złota i srebra. (Apok. 20, l). Mówi Syn Człowieczy: „Mam klucze śmierci i
KLUCZ piekła" (Apok. l, 18). Klucz z gołębiem wyobraża otwarcie
Klucz symbolizuje powagę, bram niebiańskich.
władzę, dozór; Dwa klucze do bramy czyśćcowej — władza, którą mieć
opiekę; wierność; życie; winien kapłan przy udzie
fallusa; porządek;
wyzwolenie, uwolnienie;
rozróżnianie, oddzielanie;
otwarcie i zamknięcie,
wiązanie i rozwiązywanie;
rozgrzeszanie; udostępnia-
nie; opanowanie; zadanie i
sposób jego wykonania;
wtajemniczenie, tajemnicę,
wiedzę;
rozwagę, dyskrecję,
ostrożność; zob. Brama,
Drzwi.
W głębokiej starożytności
klucz był dużym,
prymitywnym narzędziem —
zakrzywionym drążkiem,
którym przez maty otwór w
drzwiach można było po ich
wewnętrznej stronie wsunąć
(a. wysunąć) zasuwę do (a.
ze) skobla lub specjalnego
otworu. Noszono go przeto
nie w ręku, ale na ramieniu
a. zawieszając na rzemieniu
przez ramię.
laniu rozgrzeszenia (klucz Hekate (strażniczki Hadesu i przewodniczki dusz, złodziejki
złoty) oraz mądrość i wiedza potencji męskiej), Janusa (rz. boga drzwi, bram, przejść,
teologiczna (klucz, srebrny); początku' i końca, przedstawianego z kluczem i laską
por. Boska komedia. odźwiernego), Persefony (mającej klucze do skarbów
Czyściec 9, 117—123; Hadesu) itd.
Raj 5,55—7 Dantego. Klucz — atrybut wielu świętych, jak św. Piotra (dopiero od
Trzy klucze srebrne, złote a. VII w.; zazw. z pękiem kluczy), Bennona (biskupa Miśni.
diamentowe wyznaczają patrona Monachium). Petronilli i Hipolita (rzymskich
kolejne etapy oczyszczenia, męczenników); zwykle z pękiem kluczy; Marty z Betanii,
wtajemniczenia, są która „zabiegała około rozmaitej posługi" (Ew. wg Łuk.
emblematem trudnego 10,40). Genowefy (patronki Paryża) i in.
przedsięwzięcia, zagadki do Skrzyżowane klucze Piętrowe do Nieba i Ziemi, złoty i
rozwiązania, tajemnicy do srebrny, z tiarą papieską — godło Watykanu przejęte od
przeniknięcia, są błyskawicą atrybutów boga rz. Janusa, reprezentują władzę duchową i
intuicji i natchnienia; w funkcje królewskie, dostęp do raju niebieskiego i raju
legendzie i folklorze łączą ziemskiego oraz Wielkich i Małych Misteriów.
się z wyobrażeniem tajnych Klucze do wiary. „Cień skryty płaszczem od stóp do głów,
sal zawierających skarby a. dzierżący klucze do wszystkich wiar" (In memoriam 23
sekrety, jak np. klucze do Alfreda Tenny-sona).
tajemniczej izby
Sinobrodego; niekiedy
otwierają drzwi do trzech
kolejnych izb, coraz
bliższych tajemnicy.
Złote klucze — emblemat
wiedzy filozoficznej,
oczyszczenia, władzy,
potęgi, nad-świadomości.
Złoty klucz — pieniądze.
,,Złoty klucz otwiera
wszystkie zamki" (Oberon
11,42 Christophera Martina
Wielanda. 1780).
Srebrny klucz — trafność
sądu, orientacja, .działanie
nieświadomości; wiedza, po-
tęga.
Diamentowy klucz —
możność działania, siła,
energia.
Klucz — atrybut wielu bóstw,
jak Ky-bele, bogini
Wierności, Plutona (który
wpuszczał do bram piekieł,
ale z nich nie wypuszczał),
Klucz do wieczności. użytku.
„Przecież niektórzy dążą Klucze złożyć, oddać — przekazać gospodarstwo,
właściwymi kroki do tego, by sprawowaną władzę, funkcję, ustąpić; u staroż. Rzymian —
położyć sprawiedliwe dłonie forma rozwodu. „Przyjdzie mi klucze położyć, samej precz
na złotym kluczu, co otwiera jechać, domu rodziców swych miłych wiecznie zaniechać"
pałac Wieczności" (Comus (Tren 6 18—19 Jana .Kochanowskiego).
12 Johna Miliona). Oddanie kluczy miasta, twierdzy, fortecy nieprzyjacielowi —
Klucz do Raju (arab. poddanie jej.
szahddah 'świadectwo, Wręczenie kluczy miasta dostojnemu gościowi — symbol
oświadczenie') — powitania pełnego szacunku.
muzułmańskie wyznanie Nie wszystkie klucze świata wiszą mu na pasku —
wiary: ..Nie ma Boga prócz wzgardliwie o człowieku, który nam odmawia pomocy.
Boga, a Mahomet jest Jego Klucz od sypialni wyraża zgodę kobiety na męskie
prorokiem", które każdy propozycje erotyczne. ,,A jak będę zakochana, przyszłe
wyznawca wypowiedzieć panu list i klucz" (Wesele l, 36, 1224—5 S. Wyspiańskiego)
musi przynajmniej raz w — Rachel do Poety.
życiu na głos, z całego Dostać klucz od ulicy — zostać wyproszonym, usuniętym,
serca, z pełną wyrzuconym z własnego domu.
świadomością.
Klucze do Raju — opium.
„Ty masz klucze do Raju, o
sprawiedliwe, subtelne i
potężne opium!" (The
Pleasmes of Opium cz. 2
Thomasa de Quincey, 1785
—1859).
Klucz żywota. „Wyroczny
klucz żywota w narodów
ręku leży; sam lud otwiera
wrota, sam lud zamyka
dźwierzy" (Wyroczny klucz
żywota... l—4 Marii Konop-
nickiej).
Klucz — miejsce panujące
nad jakimś terenem, np.
Góteborg, klucz do Bałtyku.
Pod kluczem — pod
dozorem, w zamknięciu, pod
strażą, pod pieczą (mieć,
chować, trzymać); w
areszcie (być, siedzieć,
znaleźć się).
Pod klucz oddać (budowę,
dom, zakład przemysłowy)
— w stanie gotowym do
Klucz emblematem Szekspira, tt. L. Uiricha). „Nic piękniejszego od klucza, póki
rozwiązania zagadki, szyfru, się nie wie, co otwiera" (Aglavaine et Selysette Maurice'a
zadania, wyjaśnienia Maeterlincka).
czegoś, przezwyciężenia Klucz — fallus, żywotność, zdrowie. „Miecz, Hippolito, był
trudności, pokonywania mym dziewosłębem, którym, trzykrotnie zdobyłem twą
przeszkód, usuwania miłość, ale poślubię ciebie innym kluczem, z pompą, z
przeciwności, umożliwienia triumfem i huczną zabawą" (Sen nocy letniej 1,1 Szekspira,
postępu, otwierania a. wg tł. S. Koźmia-na). Również w bajkach i folklorze często
zamykania przejścia, symbol falliczny.
sprawowania straży, Klucz amuletem. W tradycji ludu żyd. klucze od bóżnicy,
nadzoru, urzędu szafarza. położone pod poduszką umierającego dziecka, uśmierzają
„Klucz" do „powieści z jego cierpienie. Tradycja rabiniczna wymienia trzy
kluczem" (fr. roman a cle) to symboliczne klucze: klucz od macicy, przynoszący
sposób nadawania i rozwiązanie położnicy, klucz do zmartwychwstania, klucz
odczytywania zaszyfrowanej ściągający deszcz z chmury. W Maroku — amulet przeciw
wiadomości, kogo naprawdę impotencji. W tradycji europ. — chroni przed złą przygodą,
przedstawiają fikcyjne po- wzmacnia pamięć; wg tradycji nm. klucz ukryty w kołysce
stacie powieści. broni przed kradzieżą dziecka prz.>--z czarownice; w
Klucz wiedzy, poznania, krajach śródziemnomorskich skutkować ma przeciw „złemu
zrozumienia. „Biada wam, oku".
prawnicy! bo chwyciliście
klucz poznania; sami nie
weszliście, a tym, którzy
chcieli wejść,
przeszkodziliście" (Ew. wg
Łuk. 11,52); por. Pies
(ogrodnika). (Umieć)
znaleźć klucz do jakiejś
sprawy, do sedna
zagadnienia, do czyjegoś
serca. „Toż kres wszelkiego
tutaj dociekania? klucz do
tajemnic? i ludzki urn
wszystek?" (Odkrycia 14—
15 Bohdana Zaleskiego).
Klucz znakiem tajemnicy,
wierności, dyskrecji i
milczenia, łączący się z
obrazem zamkniętej skrzyni
zawierającej tajemnicę.
„Strzeż przyjaciela pod
żywota kluczem, niech świat
milczenie twe skarży, nie
słowa" (Wszystko dobre, co
się dobrze kończy 1,1
Klucz na zwłokach — dawny zasady negatywnej, pasywnej; symbolizuje Chaos, nieład;
obyczaj w wielu krajach: niezgodę; Księżyc; podświadomość; różnorodność;
wdowa składa klucze na czystość; płodność. Ziemię, Matkę--Ziemię, matkę,
ciele zmarłego męża, jeżeli macierzyństwo, miłość, opiekę; piękno; moralność, cnotę;
nie może spłacić jego pokusę, cudzołóstwo, rozpustę, intrygi, chytrość, kłamstwo;
długów (fr. jeter les des sur stałość; królestwo, naród, państwo. miasto, okręt;
la fosse); na Wyspach bałwochwalstwo; Kościół, wyrocznię; ekstazę; niepewność;
Jońskich nieboszczyka niebezpieczeństwo: okrucieństwo; krańcowość; wielo-
zaopatruje się w klucz do mówność.
tamtego świata, klucz Kobietę symbolizują przedmioty wklęsłe, wydrążone, wgięte,
wiecznego życia. puste, jak np. arka, jaskinia, muszla, waza, puchar, brama,
Klucz — sonet. „Nie gardź rama, podkowa, jęczmień, pszenica, krzyż tau z uchwytem
sonetem (...), tym kluczem (ankh. łac. crux ansata);
Szekspir otworzy! swe okrągłe, owalne, jak np.: perła, jajko, tarcza, egida, moneta,
serce" (Scorn nol the miska, półmisek, punkt w kole, gr. litera thtta; horyzontalne,
Sonnet... 1—3 Williama jak np.: woda, morze, ziemia; kąt, trójkąt, zakątek: delta
Wordswortha). (litera gr., ujście rzeki, trójkąt
Dziurka od klucza — vulva;
w hinduizmie — joni (łac.
pudendum) i atrybut bogini
Sakti, małżonki Siwy. W
folklorze wielu krajów —
droga, którą dostają się do
domu diabły, demony,
czarownice, koszmary
senne; można im zagrodzić
wejście zatykając dziurkę
kluczem a. gałgan-kiem.
,,Ciekawość — złodziej
używający intelektu jako
wytrycha" (Definicja
Herberta Spencera, 1820—
1903).
W alchemii: krzepnięcie i
rozpuszczanie.
W marzeniu sennym:
spóźnić się na spotkanie.
W wolnomularstwie:
milczenie i roztropność.
W heraldyce: kuratela;
władza; godło szambelanów,
podczaszych; gwałt;
wierność, służbistość.
KOBIETA
Kobieta jest wcieleniem
włosów łonowych), cieniste zrodzona po mężczyźnie, namawia go do spróbowania
ustronie, kąt prosty zakazanego owocu. aby osiągnąć swój nieświadomy cel: z
podzielony dwusieczną, dala od statycznego, znieruchomiałego raju zostać w
piramida; rozkoszy i bólu nosicielką nowego życia.
przedmioty otwarte, jak np.: Ewa i Maria — zestawienie szczególnie płodne w plastyce
otwarta dłoń, dziura, studnia, romańskiej; gra słów:
liść mirtu (poświęcony Afro- Eva i A ve wyraża przeciwieństwo zachodzące między
dycie; weselny wianek upadkiem Ewy i odkupieniem przez Marię jako matkę
mirtowy); szczeliny, jak np. Zbawiciela.
szczelina w skale, kciuk Kobieta rodząca wyobraża wszelki początek.
między palcami Boginie dziewice, dziewice-matki, opiekunki kobiet,
wskazującym i środkowym, małżeństwa i miłości, jak:
pochwa miecza, tarcza Afrodyta (Wenus), Artemida (Diana), Astar-te (Isztar),
strzelnicza, labirynt, rów, celtycka Danu (Anu, Dana, Matka-Ziemia, bogini zasady
bruzda, wargi; przedmioty żeńskiej), De-meter (Ceres), Gaja (Gea), Hera (luno).
falisto-płyn-nie wygięte, jak Hathor, Hestia (Westa), Izyda, Lakszmi (bogini piękności i
np.: sinusoida. kot, rogi szczęścia, małżonka Wisz-nu). Libera (rz. bóstwo urodzaju),
krowie, sierp Księżyca, Perse-fona (Kora, Ariadna), Rea-Kybele (Ops), kartagińska
pagórek, ryba; istoty płodne, Tanit; przedstawiana w płn. Azji jako niedźwiedzica, w
jak: krowa, gołąb, zając, Chinach — tygry-
wróbel; plenne, jak owoc
granatu; wewnętrzna strona
przedmiotów i sytuacji.
Kobieta symbolizuje Ziemię-
Matkę, płodną, zapładnianą i
użyźnianą przez męskie
Niebo a. Słońce, odbierająca
od nich niezbędne. do życia
światło i wodę deszczową;
zależną od nich, pokorną,
dumną, spokojną i
doznającą groźnych
wstrząsów, dobrotliwą i
niszczącą życie, które sama
tworzy, dziewicę-wieloródkę,
czystą i nieczystą,
mistrzynię czarów i magii.
Kobieta-Matka, Wielka
Macierz, kraj macierzysty,
Matka-Natura spokrewniona
z bezkształtnym Chaosem,
bełkotliwymi falami morza, z
podświadomością; biblijna
pramatka Ewa, amoralna,
pierwotna, irracjonalna,
sica, w Egipcie — krowa, w Kobiety szlochające, płaczki łkające w głos. wywołujące
Grecji — maciora, w Rzymie imię zmarłego, aby jego dusza usłyszała, że jej odejście
— wilczyca. budzi żal a. żeby przywołać ją z zaświatów — symbol
Kobieta — okrutna bogini; pokuty, osierocenia, żałoby, jesiennego obumierania
Artemida zabijająca roślinności.
Niobidów strzałami z łuku, Kobieta — wyrocznią, wieszczką i kapłanką (Pytia w
Hera prześladująca Delfach, sybille, westal-• ki rzymskie). ,,U Germanów jest
nałożnice Zeusa i ich potom- zwyczaj, iż ich matki rodzin przez rzucanie losów i wróżby
stwo, Atena potrząsająca orzekały, czy będzie korzystnie stoczyć bitwę, czy nie"
dzidą; groźna władczyni (Wojna gallicka 1,50 Juliusza Cezara, tł. E. Konika). Wróż-
Hekate; czarownica. Baba biarki. kabalarki, chiromantki przepowiadające z ręki. z kart,
Jaga. Przysłowie: Gdzie z kuli kryształowej. Przysłowie: Na dwoje babka wróżyła.
diabeł nie może, tam babę Kobieta o siedmiu głowach i dziesięciu rogach to w
pośle. Apokalipsie (17, l—4) wszetecz-nica babilońska
Naga dziewczyna a. kobieta wyobrażająca pogański Rzym cezarów, a w Boskiej
we wczesnych Komedii (Piekło 19. 106—177) Dantego — Rzym papieży,
społeczeństwach rolniczych, którzy popadli w grzech symonii i cierpią a. będą cierpieć w
wprawiana w szał taneczny piekle.
chóralnymi śpiewami, grą na Kobieta — wyobrażenie kobiecości, żeńska część natury
instrumentach, okrzykami, ludzkiej, subtelna, skrom
pędzona przez obsiane pola
i ogrody (a. przez zboże na
pniu), aby podniecić do
czynu leniwych, ospałych po
zimie bogów i bożków
płodności.
Kobieta w stanie ekstazy,
ogarnięta szaleństwem,
furią, uczestniczka orgii,
bacha-nalii, wprawiona w
stan dionizyjskiego upojenia,
aby wzmocnić siły żywota,
bujność i płodność Natury,
menada, bachantka; pro-
stytutki religijne dawnych
religii bliskowschodnich,
których działalność miała za-
pewnić urodzaj.
Kobiety zabijające mężczyzn
i chłopców, jak Amazonki,
które dusiły swych nowo
narodzonych synów, jak
Danaidy i kobiety z wyspy
Lemnos zabijające swych
mężów.
na, cicha Małgorzata, przypatrywali się jej" (Daniel 13, 15—16). „(Dawid) prze-
niemiecki ideał „wiecznej chadzał się po dachu domu królewskiego;
kobiecości", która pociąga i ujrzał niewiastę (Betsabeę) kąpiącą się naprzeciwko na
nas wzwyż (Fausta. II, 12110 dachu swym, a była wielkiej urody" (2 Ks. Król. 11,2).
—11 Goethego). Myśliwiec Akteon, wszedłszy przypadkiem do groty,
Kobieta jako ideał, anima, zobaczył nagą Dianę z nimfami w kąpieli (Metamorfozy
apoteoza piękna, cnoty, 3,138—253 Owidiusza). Ody-seusz, który po dwudziestu
moralności kobiecej; nimfa dniach walki z morzem dopłynął do Scherii i zasnął na
Ege-ria, żona Numy brzegu, obudzony okrzykami dziewcząt bawiących się nago
Pompiliusza; Beatrycze w piłkę (wraz z królewną Feaków, Nauzykaą) wynurza się z
Dantego; Laura Petrarki, zarośli (Odyseja 6 Homera). Satyrowie podpatrują kąpiące
kobieta ze snów się nimfy — pop. temat plastyki baroku. Król Lidii,
erotycznych, przelotnie Kandaules, pragnąc pochwalić się pięknem ciała swej żony,
widziana, kobieta nieznana, ukrywa kopijnika Gygesa w sąsiedztwie pokoju, w którym
wymarzona, przedmiot królowa się rozbiera (Herodot 1,8—12). Krawiec Tom pod-
tęsknoty, uczucia, gląda przez szparę-Jadącą nago na koniu przez miasto
pożądania, miłości; Helena Coventry Lady Godivę. Car-denio, proboszcz i cyrulik
trojańska, najpiękniejsza obserwują rzekomego chłopca myjącego nogi w strumieniu,
kobieta świata przyrzeczona a w rzeczywistości nieszczęsną a piękną Dorotę (Don
Parysowi przez Afrodytę. Kiszot l, 4, 28—30 Cer-
Malarz gr. Zeuksis, V/IV w.
p.n.e., malując imagina-
cyjny portret Heleny dla
świątyni Hery w Krotonie a.
Agrigencie, obejrzał najpięk-
niejsze dziewczęta z okolicy,
obnażone, i przeniósł na
obraz z każdej to, co było
bez skazy (Historia
naturalna 35,36 Pliniusza
St.).
Piękna kobieta — wcielenie
arystokracji;
sztuki; czaru, kuszenia,
wdzięku, podstępu;
wiedzy; szlachetności.
Kobieta jako przedmiot
pożądania podglądającego
ją mężczyzny, alegoria Czy-
stości zagrożonej przez
Żądzę. ,,(Zuzanna) chciała
się wykąpać w sadzie, bo
gorąco było; a nie było tam
nikogo, prócz dwu starców,
którzy się ukryli i
yantesa). Striptease, striptiz gadulstwa i wścibstwa. Yerbosae et curiosae łac. 'gadatliwe i
— numer programu variete, ciekawskie' (l. List do Tymoteusza 5,13), mówiące, czego
kabaretu a. in. lokalu roz- nie trzeba; św. Paweł o młodych wdowach.
rywkowego, w którym Kobieta źródłem knowań, konszachtów, intryg. „Kobieta
aktorka rozbiera się przędzie nawet rozmawiając" (Talmud babiloński, Megil/ah,
stopniowo przed fol. 14b).
publicznością — podglą- Kobieta ukrytą przyczyną niejasnych spraw. Cherchez la
danie femme! h. 'szukajcie kobiety!', jeśli nie widać jawnej
zinstytucjonalizowane. przyczyny jakiejś sprawy.
Kobieta obca, nieznajoma, Kobieta synonimem przebiegłości, gniewu, złości.
cudza żona, istota „Największą złością jest złość niewieścia; (...) wszelka
niebezpieczna. ,,Wargi przebiegłość jest znośna, tylko nie przebiegłość kobiety.(...)
obcej kobiety ociekają Lepiej mieszkać z lwem i ze smokiem niż ze złą niewiastą"
miodem, usta jej są gładsze (Eklezjastyk 25, 17—23). ,JSewahre euch vor
niż oliwa, lecz koniec jej Weibertucken" nm. 'strzeżcie się chytrości kobiet' (opera
gorzki jak piołun i ostry jak Zaczarowany flet Mozarta, libretto: E. Schikaneder).
miecz obosieczny. Nogi jej Kobieta — wahanie się, niepewność, brak decyzji. „Elle
zstępują do śmierci, a kroki flotte, elle hesite; en un mot, elle est femme" fr. 'waha się,
jej dochodzą do otchłani" jest w rozterce, krótko mówiąc — jest kobietą" (Athalie 3,3,
(Ks. Przypowieści 5, 2—5). 876 Racine'a).
Kobieta uwodzicielka,
kusicielka, femme fatale,
niszcząca mężczyzn, którzy
jej pożądają. Syreny — w
mit. gr. półkobiety półptaki,
zwabiały czarodziejskim
śpiewem przepływających
żeglarzy na rafy, a tonących
wyciągały z morza i
wysysały z nich krew
(Odyseja 12, 154 Homera);
podobnie czynić miała
rusałka Renu Lorelei (Lurlei)
na opiewanych przez
poetów (Heinrich Heine)
Skałach Lorelei pod St.
Goar, na prawym brzegu
Renu. Wamp (skrót od
wampir) — typ kobiet (pierw.
w filmach amer. sprzed 2.
wojny świat.) opętujących
mężczyzn swą demoniczną
urodą, aby ich doprowadzić
do zguby.
Kobieta wcieleniem
Kobieta — krańcowość, marny! ty wietrzna istoto" (Dziady cz. IV 960 Mickiewicza).
skrajność. ,,Umiarkowanie Kobieta istotą skazaną na cierpienia. Pali natae łac.
to słowo dla kobiet po- 'zrodzone, aby cierpieć' (Epistulae morales 95 Seneki Mł.).
zbawione sensu" Kobieta — zadziwiającym owocem. „Powiedz mi, jaki owoc
(Kartagińczyk 230 Plau-ta). jest wyborny, gdy zielony, słodki, gdy na wpół dojrzały, a
„Kobiety są krańcowe: albo gorzki, gdy dojrzały?" (Dhammapada, Wieniec pytań i
lepsze, albo gorsze od odpowiedzi, sanskr., I w. n.e.).
mężczyzn" (Charaktery 3 La „Kobiety to srebrne szalki, na które kładziemy złote jabłka"
Bruyere'a). (Rozmowy z Goethem 22 X 1828 Eckermanna).
Kobieta — zmienność, Dusza kobiety jest z rtęci, serce — z wosku; przysłowie
niestałość, niewierność. chin.
„Yarium et mutabile semper Kobieta w bieli — zjawa będąca zapowiedzią a.
femi-na" łac. 'niestałą i przeczuciem śmierci.
zmienną jest zawsze Stara kobieta skubiąca gęś — padający śnieg.
kobieta' (Eneida 4, 569 W marzeniu sennym: zdrada, kłamstwo. kłótnie; (ciężarna)
Wergiliusza). „La donna e dobra nowina.
mobile quat piuma al vento" KOGUT
wł. 'kobieta zmienna jest jak Kogut jest symbolem Słońca, światła, świtu; czujności;
piórko na wietrze' (Rigoletto Sędziego Świata, Chrystusa;
Verdiego; libretto: F. M. zmartwychwstania; czasu; św. Piotra, zdra-
Piave). Cos) fan tutle wł.
'tak czynią wszystkie
(kobiety)', tytuł opery
komicznej Mozarta;
tzn. są niewierne,
zdradzają.
Kobieta — pragnienie sławy.
„Lecz serce kobiet łaknie
sławy: (...) uszom dam
schlebia miód słów
Anakreonów" (Rozmowa
księgarza z poety
Aleksandra Puszkina, tł. S.
R. Dobrowolskiego).
.Kobieta jako istota
niezrozumiana, zapoznana,
fr. femme incomprise.
Kobieta — słabość,
kruchość. „(Przemienna)
jakoby miękki wiatr", lać.
quasi mollis aer (Marchołt
Jana z Koszyczek).
„Słabości, na imię ci
kobieta" (Hamlet 1,2
Szekspira). „Kobieto! puchu
dy, pokuty; Szatana; smarowano kamień węgielny domu), które ulatywały przed
zwycięstwa, sławy, honoru, jego pianiem (zwłaszcza jako świętego ptaka kultu Mitry),
wyzwania; mądrości, ale, wg Historii naturalnej Pliniusza, nawet lwy. Mimo że
inteligencji; kogut jest związany z ogniem, pianie jego ma, w wie-
zasługi; waleczności; rzeniach ludu. uśmierzać pożary (czerwonego kura). Lampy
pracowitości, energii, w kształcie koguta symbolizowały Chrystusa; wizerunki
pośpiechu; zdrowia; wróżby, koguta na grobowcach — zmartwychwstanie.
prognozy pogody; W mitologii gr. Alektryon (gr. 'kogut'), •towarzysz Arcsa w
egotyzmu; cudzołóstwa, pijatykach i potajemnych romansach; gdy Ares spał z.
chuci, płodności, męskości; Afrodytą (żoną Hefajstosa), Alektryon alarmował
pewności siebie; kazirodz- kochanków, że już świta, że wschodzi wszyst-kowidzący
twa; zazdrości; jest Helios. Ale pewnej nocy zaspał i słońce zaskoczyło tę parę.
talizmanem przeciw ,,złemu Za karę Ares zmienił Alektryona w koguta, razem z jego
oku"; zob. Kamień (koguci). hełmem, ostrogami i pióropuszem.
Kogut na Bliskim Wschodzie Daniel Naborowski w wierszu Kur na krzemach... pisze:
i w Grecji — Słońce i ogień. „Kur z nami wespół oko podnosi do nieba, słońce w
Dzięki ognistoczerwonemu ciemnym obłoku upatrzy jak trzeba, jego promień wscho-
grzebieniowi, lśniącym dzący wita swym śpiewaniem, dzieli czas południowy, dzieli
piórom i pianiu o świcie. świt z zmierzkaniem. Straż nocną odprawuje, o północy
Poświęcony był bogom czuje, jutrzenkę poprzedzając, bliski dzień zwiastuje. Jego
słonecznym, takim jak głosu rzemieślnik i oracz słu
Helios-Apollo (bo
obwieszczał wschód
słońca). Atena, Asklepios
(bo ..kto rano wstaje, temu
Bóg daje..." zdrowie), Mitra,
Ormuzd, ale także bóstwom
księżycowym (gdyż reaguje
na światło obu ciał
niebieskich), takim jak
Selene, Persefona i
Hermes, przewodnik dusz
zmarłych, a zarazem
opiekun ludzi wcześnie
wstających:
kupców, pasterzy, żeglarzy.
Uważano w czasach, gdy
nocy nie rozjaśniano
sztucznym oświetleniem, że
pianie koguta odstrasza nie
tylko czarownice i wróżki,
mgły i niezdrowe powietrze
nocne (zwłaszcza jeżeli
kogut był czerwony), złe
duchy i demony (krwią jego
chają, na głos jego podróżni szacunkiem, bo wzywa do salatu (modlitwy). Według legen-
w drogę wyjeżdżają. Wielkie dy muzułmańskiej Mahomet spotkał w pierwszym niebie
pożytki z kura, przyznać to koguta tak olbrzymiego, że sięgał grzebieniem drugiego
kurowi — stąd kur był na nieba. Pianie jego o świcie zrywało ze snu wszelkie stwo-
baczeniu Pitagoresowi" (75 rzenie prócz człowieka. Zob. Żółw (zwierzę demoniczne).
—84). Kur był też Kogut — życie i odrodzenie (poranne odrodzenie Słońca),
emblematem kapłana odwrotność i wróg bazyliszka. Jako ptak życia w kultach
głoszącego ewangelię. starożytnych ofiarowywany bogom zamiast ofiar ludzkich,
Kogut — czujność. Według później jako ofiara dostępna nawet ubogim.
wierzeń ludowych był to Kogut — męskość, urodzaj, płodność (z racji bujnego życia
pierwszy ptak. który za- płciowego). Obnoszony w wielu krajach według starej tra-
powiedział narodziny dycji na wiosnę, później na Wielkanoc albo w Niedzielę
Jezusa, i dlatego pieje przez Palmową, przez młodzież śpiewającą okolicznościowe
całą noc Bożego pieśni, składającą życzenia pomyślności, dobrego urodzaju.
Narodzenia; on też (wraz z w zamian za datki. Z czasem koguta żywego zastępowano
kogutami'na wieżach sztucznym z pieczywa, ze słomy, z pakuł, ustrojonego w
kościelnych) pierwszy pióra. Dziś kogut reprezentuje męską dumę, pychę, męski
zapowiedzieć ma szowinizm. Jąder koguta uży
zmartwychwstanie ciał i
nadejście dnia Sądu Osta-
tecznego. Kurki na wieżach
zakładano od IX w.: w
Brescii i Rzymie we
Włoszech, w Winchester w
Anglii itd. Żelazny kurek,
wraz z. takąż chorągiewką,
obracając się wskazuje
kierunek wiatru, a więc
przepowiada pogodę, a przy
tym pierwszy, bo z wysoka,
dostrzega promienie
brzasku, stąd też oznacza
przewidywanie (oświecenia
duchowego, nadejścia.
Słońca-Chrystu-sa), które
jest połączeniem czujności z
inteligencją. Na kościołach
ewangelicko-augs-burskich
bywa zastępowany przez
łabędzia. Wacław Potocki
pisze: „Czemu kurka sta-
wiają na kościelnej bani?
Żeby ludzi do modlitw budził
conajraniej". W islamie ko-
gut cieszy się wielkim
wano w starożytnym reprezentuje wówczas pierwiastek demoniczny. W sztuce
Rzymie jako afrodyzjaku. starochrześcijańskiej przedstawiany obok św. Piotra jako
Kogut w śrdw. — jego znak rozpoznawczy.
cudzołóstwo i zabronione Kogut — zdrada i pokuta (zwłaszcza machający skrzydłami).
pożądanie seksualne, m.in. „I wspomniał Piotr na słowa Jezusowe: "Pierwej niż. kur za-
z powodu kazirodztwa pieje trzykroć się mnie zaprzesz". A wyszedłszy na dwór,
popełnianego nagminnie gorzko płakał" (Ew. wg Mat. 26,75). Jezus mówi tu o trzeciej
przez koguty z córkami, straży nocnej: Żydzi dzielili noc na cztery straże:
matkami i siostrami, czego początkowa, północna, pianie koguta i straż poranna. Dzięki
się kogut, według Ezopa. temu stał się kogut w chrześcijaństwie symbolem czujności,
nie wstydzi, bo one lepiej a także umartwiania się. wstydu. oraz atrybutem św. Piotra.
niosą. Kogut — zdrowie. W starożytnej Grecji zwykła ofiara
Kogut i kura ptakami składana Priapowi i Askle-piosowi, bogu medycyny i
wróżebnymi. Wieszczkowie leczenia. Ofiarować koguta Asklepiosowi znaczyło podzię-
legionów rzymskich wróżyli kować bogu za powrót do zdrowia. Ostatnie słowa
dowódcom w czasie Sokratesa (Fedon 118 Platona) po wypiciu cykuty (szaleju,
kampanii wojennych z blekotu?), skierowane do przyjaciela: „Kritonie, jesteśmy
piania kogutów i z apetytu winni koguta Asklepiosowi! Oddaj go, a nie zapomnij!"
świętych kur. Były to ptaki Wyraża się w tym rola kogu
chtoniczne i dlatego
wróżebne.
Kogut — walka i
waleczność. Nie wspomina
o nim ani Homer, ani Siary
Testament; w Grecji
wprowadzono go szerzej od
czasu wojen perskich,
początkowo tylko do walk
kogutów, ulubionego
hazardu i widowiska
Persów; za
najwaleczniejsze uchodziły
koguty z Tanagry i Rodosu.
W Brytanii instytucja walki
kogutów była pod opieką
królów; zakazano
uprawiania jej dopiero w
1849 r. W sztuce antycznej
kogut jako emblemat walki
często obok Pallas Ateny
występującej w pełnej zbroi
i w peplosie; i bogini, i ptak
w równie dumnej postawie.
Niekiedy widać go w walce
z żółwiem, który
ta jako przewodnika dusz Galii, stąd po łacinie' ^allus to 'kogut' i 'Gali'.
zmarłych. Dlatego był też W heraldyce: czujność, zapał religijny, odwaga, gotowość do
emblematem Attisa, boga walki. Jako znak masoński reprezentuje czujność i światło
słonecznego zmarłego i wtajemniczenia.
zmartwychwstałego. Ostrogi W alchemii: emblemat rtęci.
koguta służyły jako środek W marzeniach sennych: symbol czasu (wraz z. wężrm);
przeciw skurczom i (piejący) szybki sukces;
drętwieniu nóg, podobnie (spokojny) kłótnia. W czasie sabatów czarownic koguty
jak skórka węgorza lub miały dawać znak pianiem, że czas uciekać.
zajęcza łapka. Kogut i wąż Grzebień koguci — świt, błyskawica;
to emblematy medycyny i człowiek próżny; czapka błazeńska.
farmaceutyki. Chantecler: postać koguta z wielu wersji Powieści o Lisie (fr.
Biały kogut poświęcony był Roman de Renart. ok. 1175—ok. 1205) i z dramatu (1910)
Zeusowi, dlatego Pitagoras, Edmonda Rostanda, gdzie się kogutowi wydaje. że to jego
według legendy, nie po- piękna pieśń zmusza co rano słońce do pojawienia się na
zwalał ptaka zabijać ani niebie.
jeść. Oznacza: KOLUMNA (Filar, Słup)
świt, szczęście, człowieka Kolumna jest symbolem osi świata, połączenia Ziemi z
świątobliwego. Był niebem; trwałości (budowli), siły udźwigu, stałości, zaufania,
przyjacielem Allacha i 'jego zdecydowania; państwa; Stwórcy; osoby; męskości (fallusa):
proroka; u staroż. Żydów — prawdy, w heraldyce — odwagi.
jego pianie zdradza
obecność anioła.
Czerwony kogut — świt,
błyskawica, duch ognia
(czerwony kur — pożar),
amulet przeciwogniowy.
Według mit. skand. zapowie
ragnarek (zmierzch i
upadek bogów. koniec
świata); wyobraża
katolicyzm jako
przeciwieństwo
protestanckiego lisa.
Czarny kogut — ptak nocy,
śmierci, nieszczęścia,
zdrady.
Kogut galijski — godło
narodowe Francji od
czasów Rewolucji
Francuskiej; jego po-
chodzenie jest niepewne;
GaIIowie nie używali go
jako godła; koguty do walk
Rzymianie sprowadzali z
Jako kolumna z bazą i libańskich, symbolizujących nieśmiertelność i odporność na
głowicą bliska zepsucie (l. Ks. Król. 1,1—6).
wyobrażeniom drzewa Po obu stronach wejścia do świątyni jerozolimskiej stały
kosmicznego, drzewa symboliczne słupy odlane z brązu, zwane Jachin i Booz;
świata, drzewa życia. Baza obwieszczały obecność Boga i wieczyste przymierze nieba
odpowiada tu korzeniom, z Ziemią, Jachin — stałość, a Booz — siłę (/. Ks. Król. 7, 15
trzon — to pień, a głowica to —22). Świątynia Salomona odgrywa podstawową rolę w
korona drzewa. Większość symbolice wolnomularskiej. Loża ma-sońska zawiera zwykle
kolumn architektury wyobrażenie Świątyni z drzwiami między parą kolumn: jed-
staroegipskiej stanowi na oznaczona literą B (Booz), druga literą J (Jachin).
transpozycję wsporników Pierwsza czarna albo biała, symbolizująca Księżyc,
roślinnych — pni albo kobiecość, bierność, powietrzność, druga czerwona,
wiązek łodyg — jakie reprezentująca Słońce, męskość, aktywność, ognistość.
wystarczały niegdyś Dwie kolumny jako para występują w wielu kulturach,
budownictwu drewnianemu. reprezentując np. piękno i siłę, sprawiedliwość i łaskę,
Głowice zaś były to miłość i wiedzę. Gnostycy parę taką wyobrażali literą H,
stylizowane kwiaty i liście oznaczającą bramę do wieczności. Najpotężniejszą z takich
tych roślin, zazwyczaj palmy par według wyobrażeń antycznych były Słupy Heraklesa,
albo cibory papirusowej, znaczące kres zamieszkanego świata, bramę za-
wraz z charakterystycznym chodzącego Słońca. Skały Ceuty i Gibraltaru, które Herakles
układem i unerwieniem liści miał sam postawić
i kwiatostanów. Również w
głowicach kolumn
korynckich, kompozytowych
(liście akantu) i gotyckich
przeważały elementy
roślinne.
Według Biblii Ziemia jest
dyskiem wspierającym się
na słupach. W /. Ks.
Królewskiej (2,8) czytamy:
„Do Pana należą słupy Zie-
mi, on na nich położył ląd
stały". Gdy Bóg potrząsa
nimi, następuje trzęsienie
Ziemi, a kiedy się wywrócą,
będzie to koniec świata.
Również strop niebieski
opiera się na kolumnach:
„Kolumny niebieskie chwieją
się i drżą przed groźbą
Boga" (Hiob 26,11).
Filary pałacu Salomona w
wielkiej sali kolumnowej
zrobione były z cedrów
w czasie swej wędrówki po zapraszająca gości na biesiadę; liczba 7 jest więc może
Libii (tak Grecy nazywali wyrazem bogactwa domu (zwykły dom zadowalać się
północną Afrykę), po zabiciu musiał dwoma lub czterema filarami) albo symbolizuje
licznych potworów, miały świętą liczbę siedem (zob.).
utrudnić straszydłom Strzaskana kolumna — zniszczenie, zemsta, śmierć. W
Oceanu dostanie się do wód Biblii (Ks. Sędziów 16,25—31) oślepiony Samson,
Morza Śródziemnego. Był to sprowadzony dla pośmiewiska z więzienia do pałacu Filisty-
puklerz ochronny i nów w czasie ich zabawy, objął oba środkowe słupy, na
„przedmurze obrotowe", których gmach się opierał, naparł z całej siły i pałac runął na
oznaczał bowiem też książęta i na 3000 mężczyzn i kobiet.
granicę, której człowiek nie Kolumna — potęga bóstwa. Na Olimpie Zeus zasiada na
powinien przekraczać. kolumnie wyrażającej jego władzę i cały porządek olimpijski.
Kolumny po obu stronach Według Apokalipsy, w Liście do zboru w Filadelfii (3,. 12),
wszelkiego wejścia — Chrystus obiecuje zwycięzcy w bitwach duchowych, że
przejście z jednego świata będzie filarem w świątyni Pańskiej. Grecy, a zwłaszcza
do drugiego. Marzeniem i Rzymianie umieszczali posągi Zeusa (Jowisza) na słupach,
ambicją Wieku Odkryć było aby wskazać, że przebywa on w niebie, wysoko; podobnie
gwałcić takie granice, dążyć hermy, posągi Janusa i Priapa, a później ubóstwionych
ku nowym światom, poza cesarzy rzymskich.
zasięg starożytnej sieci dróg
rzymskich. Na godle
heraldycznym cesarza
Karola V widniały dwa słupy,
a dewiza brzmiała; „Plus
ultra", a więc „śmiało
naprzód!", w
przeciwieństwie do antycz-
nego „Nęć plus ultra", „ani
kroku dalej!" i biblijnego
„Dalej nie postąpisz!" — jak
woła Pan do fal przypływu
morza w Księdze Hioba (3&,
11).
Trzy kolumny występujące
razem — trójca, triada:
dobroć (lub piękno),
mądrość i siła. Cztery
kolumny — strony świata,
podpory Nieba albo Ziemi.
W biblijnej Księdze
Przypowieści (9, l) dom
Mądrości wsparty jest na
siedmiu filarach. Mądrość
przedstawiona jest tam jako
bogata ma-trona
W wielu kulturach świata taka zda się odludna i taka wysoka!" (Uspokojenie l—4).
wznosi się kolumny wolno Zwycięstwa morskie upamiętniali Rzymianie kolumnami
stojące, nie przeznaczone rostral-nymi (columna rostrata), które zdobiono rzeźbami
do podpierania żadnego dziobów zdobytych okrętów nieprzyjacielskich. Ośrodkiem
stropu, mające sens obrzędów kultowych dawnych Germanów, a zwłaszcza
wyłącznie symboliczny. Sasów, była święta kolumna Irminsul, w kształcie pnia
Wyobrażają one triumf nad drzewa, poświęcona zapewne bogu Nieba, Irminowi,
nieprzyjaciółmi, symbolizująca oś świata wspierającą nieboskłon. O licznych
upamiętniają zwycięskie słupach pamiątkowych i symbolicznych wspomina również
wyprawy, ofiary składane Biblia (np. 2. Ks. Król. 18,18: Izajasz 19,19; Machabeusz
bóstwom po wielkich 13,29;14,26).
wydarzeniach (kolumny Słup — promień słoneczny; człowiek (głowica = głowa).
wotywne), wyrażają Wyraża albo postawę wy-prostną, pewność siebie,
wdzięczność niebu, pańskość, dumę człowieka, albo przeciwnie, postawę zgiętą,
prezentują wiecznotrwałość korną, traktowaną nieraz dosłownie w postaciach kariatyd i
skutków znakomitych aliantów (zob.), niewolników dźwigających ciężary. Służyły
czynów, głoszą ubóstwienie też jako kamień ofiarny: na ich szczycie, zwróconym ku
wielkich ludzi. niebu, kładło się zwierzę ofiarne; słupy takie symbolizowały
Najsłynniejsze z nich to ko- oś sakralną społeczności usiłującej dobrze usposobić
lumna Aśioki, cesarza Indii, bóstwo.
w Sarnath, z III wieku p.n.e.,
o głowicy z czterema lwami;
kolumna Trajana w Rzymie,
z fryzem reliefowym
wyobrażającym sceny z wy-
praw cesarza przeciw
Dakom; wzorowana na niej
kolumna Marka Aureliusza;
Kolumna Londyńska,
wzniesiona dla upamięt-
nienia wielkiego pożaru
miasta w 1666;
tamże kolumna Nelsona na
Trafalgar Square;
kolumna Wielkiej Armii z
1810 na placu Vendóme w
Paryżu, a wreszcie symbol
Warszawy, kolumna
Zygmunta III Wazy na placu
Zamkowym, o której pisał
Słowacki: „Jest u nas
kolumna w Warszawie, na
której usiadają podróżne
żurawie, spotkawszy jej
liściane czoło wśród obloką;
Najprostszą, narzucającą jako emblemat żupników symbolizował bogactwo i dobrobyt.
się, była symbolika falliczna KOŁO (Krąg, Okrąg, Dysk, Krążek; tac. circulus, orbis,
(zob. Fallus). Atrybutami discus)
bogini płodności, Demeter, Koło jest symbolem Boga, bóstwa, wieczystego prawa,
bywały słup i delfin, praformy; świata zjawisk; Kosmosu; nieskończoności,
reprezentujące płodność i wieczności, absolutu, doskonałości, doskonałego kształtu,
morze. Słynnym symbolem równowagi, wewnętrznej jedności i harmonii materii,
fallicznym sztuki współ- jedności, czasu (jako linia bez końca, przedstawiana
czesnej jest niekiedy jako wąż gryzący swój ogon), regularności,
dwudziestometrowy monolit ciągłości, idealnego, wiecznego ruchu, ruchu obrotowego,
granitowy Gustava precyzji, kompletności, egzystencji cyklicznych; Nieba (w
Yigelanda zawierający 121 przeciwieństwie do Ziemi); Słońca; żywiołu wody; kręgu
wspinających się postaci istnienia, duszy, pierwiastka duchowego (w przeciwieństwie
ludzkich, we Frogner Parku do materialnego); własnego Ja, powrotu do siebie samego;
w Oslo. zasady żeńskiej^ ochrony przed demonami; monety.
Słup — ascetyzm, Koło w Biblii — wszechmoc boska. „Sta-rowieczny (tj. Bóg)
pustelnictwo i udręka; jak usiadł: szata jego biała jak śnieg, włosy na głowie jak wełna
słupy stylitów (słupników), czysta, jego tron jak płomienie, a jego koła jak ogień" (Daniel
ascetów zakonnych z V 7,9). Sw. Augu-
wieku, którzy, wzorując się
na Szymonie Słupniku,
przebywali przez dziesiątki
lat na szczytach kolumn
zrujnowanych świątyń
antycznych.
Słupy ognia i dymu —
obecność Boga (Ex. 13,21).
Prowadziły one lud izraelski
przez pustynię, a później
wskazywały kierunek
marszów i miejsca postojów.
Według proroctwa Joela
(3,3) zapowiedzą one zbli-
żanie się straszliwego Dnia
Sądu. Czyżby wizja grzyba
bomby wodorowej?
U ludu polskiego słup jest
zazwyczaj synonimem
głupoty lub tępoty: gadać
jak do słupa, głupi jak słup
drogowy, stoi jak słup lub
jak słup soli (aluzja do żony
Lota, por. Gen. 19,26), choć
jeszcze przed paru-set laty
w Polsce słup (bałwan) soli
styn opisuje naturę Boga jako geometryczne) do żołnierza rzymskiego, który zbliżał się,
koło, którego środek jest aby go zabić (w czasie zdobywania Syrakuz w 212 p.n.e.);
wszędzie, a obwód nigdzie. typowa „anegdota profesorska" (nm. Professorenwilz) o
Koło zwierzyńcowe — „roztargnionym", a w istocie zatopionym - w problemach
zodiak. Trzy splecione koła swych badań uczonym.
— Trójca Święta. mądrość, Koło Giotta, Wg anegdoty papież Benedykt XI miał zażądać
miłość. od słynnego malarza wł. Giotta di Bondone (1266—1337)
Koło wpisane w kwadrat — dowodu jego kunsztu. Giotto posłał mu w odpowiedzi
kabalistycz-ny emblemat idealne koło namalowane jednym, swobodnym
iskry boskiego ognia ukrytej pociągnięciem pędzla; stąd przysłowie: Okrągły jak O
w materii: koło jest Giotta.
dynamicznie rozwijającym się Kwadratura koła zob. Kwadratura koła). Błędne koło (łac.
centrum, a kwadrat przed- circulus vitiosus) — błąd logiczny; definiowanie jakiegoś
stawia aspekt statyczny. Koło wyrażenia za pomocą tegoż wyrażenia; przen. sytuacja bez
symbolizuje Niebo, kwadrat wyjścia.
— Ziemię. Zaklęty, zaczarowany krąg. koło — zamknięcie chroniące
Koła koncentryczne — przed zewnętrznym bez-kształtem chaosu, dające
obojnactwo; oko Cyklopa; w magiczne bezpieczeństwo każdemu, kto znajdzie się w jego
buddyzmie Zeń — najwyższy okręgu, koło wyrysowane wokół czarodzie
stopień oświecenia,
harmonia wszystkich sił
duchowych; różne hierarchie
albo stopnie stworzenia.
,,Wygląd kół i robota jakby
koło było pośrodku koła"
(Ezechiel 1,16). „l klatka na
ptaki, rzekł Sam, koła we-
wnątrz kół, więzienie
wewnątrz więzienia" (Klub
Pickwicka r. 40, Dickensa);
klatka na ptaki wisiała w
jednej z cel więzienia przy
Fleet Street.
Koło — doskonałość; idealny
ruch. Aż do czasów (1609)
Keplera uważano za pewnik,
że orbity planet są kołowe,
bo wg Arystotelesa ruch
panujący na niebie musi być
kołowy jako najbardziej
regularny i jednolity.
„Nie psuj moich kół", łac. Noli
turbare circulos meos, wg
legendy słowa Archime-desa
(kreślącego na piasku figury
ja, kapłana, grobu, świątyni, współśrodkowym; symbolizowała prawdop. człowiecze Ja
miasta; w obręb takiego koła przeniesione na płaszczyznę kosmiczną.
nie mogą 'się przedostać nie- Bhava-cakra (z sanskr. 'koło stawania się'), zwane też
przyjaciele, demony; inną Kołem Życia — w buddyzmie emblemat wiecznego cyklu
formą ochronnego kręgu są wcieleń (transmigracji dusz), wyobrażane w plastyce w
pierścienie, obrączki, bran- pazurach potwora przedstawiającego nietrwałość.
solety, naszyjniki, pasy, KOŁO (u wozu; łac. rota)
korony; przen. granica nie do Koło u wozu symbolem wieczności, ruchu, zmiany, stawania
przebycia. się, kręgu istnienia, przemijania, współdziałania; Kosmosu (i
Zaczarowane, zaklęte koło z jego cykli), osi Wszechświata, oka niebiańskiego, Słońca
bajek ludowych, z którego nie (zwłaszcza z promienistymi ramionami), ruchu Słońca na
można się wydostać bez niebie. Księżyca. liczby dziesięć; Boga i wieczności (na
znajomości właściwego starochrześc. grobowcach); przeznaczenia, losu; życia;
zaklęcia. zasady męskiej i żeńskiej;
Zaczarowane koło — vulva. prawa, bezstronności, prawdy; szczęścia;
,,Mógłby się rozgniewać, postępu; zwycięstwa; monotonii; zmartwienia; tortury.
gdyby za sprawą mojego za- Od najdawniejszych czasów koło jest symbolem Słońca
klęcia w zaczarowane koło (jako sprawcy urodzaju) i bo
jego pani inny duch wkroczył
i stał tam dopóty, dopóki by
go nie zmogła" (Romeo i
Julia 2, l Szekspira, tł. .1.
Paszkowskiego).
Koło opasane, z krzyżem
patriarchalnym na górze —
Ziemia.
Koło uskrzydlone — bóstwo,
duch boski.
Złoty krąg — korona. „Tak
więc oddałem w twe ręce
koronę, krąg mojej chwały"
(Król Jan 5,1 Szekspira).
„(Kleopatra) błaga cię,
(Cezarze), o krąg
Ptolemeuszy dla swych
dzieci", tj. o koronę
(Antoniusz i Kleopatra 3,12
Szekspira).
Rozeta, zwana po tac. w
średniowieczu rota 'koło',
duży, kolisty otwór w
szczycie albo nad portalem
kościoła, wypełniony bogatą
dekoracją maswerkową lub
witrażową w układzie
gów słonecznych, śmiertelnie dyskiem itd.
zwłaszcza niebiańskich Bóstwo wyobrażone jako nieruchoma oś obracająca
woźniców kierujących wieńcem koła za pośrednictwem promienistych ramion
wozem słonecznym, jak np. (szprych). ,,Europa, co tu i ówdzie o foremki woła, będzie
sumeryjski Utu (Babbar), jak koło kruszwickiego chłopa, a ramię Boże — jak oś tego
asyryjski Aszszur: koła!" (W albumie hr.**" 9—12 Cypriana Norwida).
babilońsko-asyryjski Koło — atrybut bogini Losu, Tyche (rzymskiej Fortuny),
Szamasz, którego znakiem później Nemesis. Koło Fortuny to antyczny emblemat
pisarskim była tarcza Słońca niestałości, zmienności losu ludzkiego (każdy punkt na
wschodzącego spośród dwu obręczy obracającego się koła znajduje się raz na górze,
gór, a atrybutem raz na dole), a w średniowieczu — niezmienności losu
uskrzydlona czteroramienna ludzkiego, mający dowieść przez wracanie do pozycji
gwiazda wpisana w koło; jak początkowej, że przeznaczeniem człowieka jest
perski Ormuzd, grecki pozostawać w przeznaczonym mu stanie, a grzechem —
Helios, patron cyrków i szukać awansów;
woźniców rydwanów temat wyobrażany często w plastyce gotyckiej. „Koło
wyścigowych, jak rzymski dokonało pełnego obrotu" (Król Lir 5,3 Szekspira),
gromowładny Jowisz (łac. przestępstwo zostało sprawiedliwie ukarane, dokonała się
luppiter Fulgur), jak Her- słuszna pomsta. „Od koła uczyć się uczuć niestrudzonego
mes. W czasie letniego powrotu w niepowrotnych obrotach szprych" (Kolo l—2
przesilenia dnia z nocą Mieczysława Jastruna). Obroty koła wyobrażały za
staczano ze wzgórz kota
ogniste na obchodach
ludowych mających pierwot-
ny pogański sens podobny
do znaczenia ogni
świętojańskich —
wspomagania Słońca (które
odtąd, aż do końca roku,
opadać będzie coraz niżej),
odsuwania zimy i śmierci
wegetacji; była to więc
symboliczna synteza sił
kosmicznych i przemijania
czasu.
Dysk miotaczy — dysk
słoneczny; jego upadek
oznaczać może śmierć
bohatera, np. Hiacynt zabity
dyskiem rzuconym przez
Apollina, dmuchniętym
przez zazdrosnego Zefira;
Akrizjos, dziadek
Perseusza. ugodzony przez
niego przypadkowo i
równo zmienność i ustaloną Nie nasmarowane koło skrzypi (łac. rota plaustri male uncta
kolejność pór roku, stridet}, tj. pracownik źle opłacany szemrze; również i o
zmienność i następstwo przekupstwie, łapówce: Kto smaruje, ten jedzie.
pokoleń, krótkość życia Koło, kołowrót — średniowieczne narzędzie tortur, w które
ludzkiego, jak i niestałość wplatano delikwenta. Koło Iksjona w mit. gr. — obracające
ograniczonych, płytkich się koło ogniste w Hadesie. w którym cierpiał wieczne męki
umysłów: ,,Serce głupiego Iksjon za targnięcie się na cześć bogini Hery. „Ja, przykuty
jest jako koło u wozu, a do ognistego koła, które łzami (...) polewam" (Król Lir 4,7
myślenie jego jak Szekspira). ..Patrzę na ojczyznę biedną jak syn na ojca
obracająca się oś" wplecionego w koło" (Dziady cz. III 2 Improwizacja 262—3
(Eklezjastyk 33,5). „Koło Mickiewicza). „Cierpi człowiek, bo służy sam sobie za kata:
losu wiecznie bieży, sam sobie robi Koło i sam się w nie wplata" (Skądmęka?
niewstrzy-many bieg i ciąg. Mickiewicza). Czym innym było łamanie kołem w
Coraz nowy, krasy, świeży, średniowieczu: skazańca układano na ziemi, na polanach
żywy wchodzi w świetlny drewna i gru-chotano mu kości, uderzając z góry kołem od
krąg" (Skałka 3,184—7 S. wozu.
Wyspiańskiego). Koło modlitewne, młyn modlitewny, gęsto i drobno zapisany
Koło wozu łączy czynnik mantrą (mistyczną for-
ruchu z czynnikiem czasu,
obrót koła mierzy przebytą
drogę w ciągu określonego
czasu. Babiloń-czycy
podzielili koło na 360 stopni
lub na 6 wycinków po 60
stopni; jego nazwa, szar,
oznaczała Kosmos. Koło
łączące czynnik ruchu na
obwodzie i nieruchomości w
centrum; podział obwodu na
równe części wyobraża
poszczególne fazy mijające-
go czasu wyrażonego przez
obrót koła — z jednej fazy
wstępujące, z drugiej —
zstępujące. Ezechiel opisuje
'koła wozu cheru-bów. które
są pełne oczu, i stoją, i po-
ruszają się zarazem (1,16—
18;IO,9—13).
W marzeniu sennym —
szczęśliwa odmiana.
Piąte koło u wozu — ktoś
zbędny, niepotrzebny.
Być kółkiem w maszynie —
odgrywać podrzędną rolę.
mulą buddyzmu śmierci Cezara widać było kometę na niebie. „Kometa
lamaistycznego), obracany czasem wojny, czasem wróży kłótnie!" (Pan Tadeusz 8,194
przez buddystów Mickiewicza).
tybetańskich jako szybko- Kometa w plastyce chrzęść. — gwiazda betlejemska
ściowy producent modlitw. wyobrażana często w kształcie komety, zapewne dlatego,
KOMETA aby się odróżniała od innych gwiazd.
Kometa — zły znak w wielu Kometa — diabeł. Szatan, Lucyfer. ,,Naprzeciw Szatana stał
kulturach staroż. i śrdw., u nieulękniony i jak kometa płonął, co rozjaśnia wielki
Inków i Azteków, w Afryce. gwiazdozbiór Wężownika w niebie arktycznym, z włosów
„In caelo nunquam straszliwych strząsając pomór i wojnę" (Raj utracony 2,861
speclatam impune cometam" —5 Johna Mil-tona, tł. Macieja Słomczyńskiego). „Kometa
tac. 'kometa widziana na nie- (...) krwawym okiem z ukosa na rydwan spoziera jakby
bie zawsze oznacza chciał zająć puste miejsce Lucypera" (Pan Tadeusz 8, 109,
katastrofę' (Klaudian). „Był to 111—12 Mickiewicza).
kometa pierwszej wielkości i Kometa — osobliwość, dziwo, fenomen natury, rzadkość.
mocy (...). Z niewymownym „Rzadko widziany, każdym moim ruchem budziłem ludzki
przeczuciem cały lud litewski podziw jak kometa" (Henryk IV cz. I 3,2 Szekspira, tł. L.
poglądał każdej nocy na ten Uiricha).
cud niebieski, biorąc złą
wróżbę z niego" (Pan
Tadeusz 8, 109, 117—19
Mickiewicza). Przysłowie:
Przyjdzie kometa, machnie
ogonem i wszystko diabli
wezmą.
Kometa — rozumiana przez
tysiąclecia jako zapowiedź
katastrof i klęsk, trzęsień
ziemi, potopów, zarazy,
głodu, wojny, upadku
monarchów, wreszcie
powszechnych ciemności i
końca świata. Na Kobiercu z
Bayeux (królowej Matyldy)
wyobrażono kometę
wieszczącą upadek i śmierć
króla ang. Henryka II w
czasie podboju Anglii przez
Normanów. „Gdy nędzarz
kona, nie świecą komety;
niebo płomieni się przed
śmiercią książąt" (Juliusz
Cezar 2, 2 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego); wg
Plutarcha przez tydzień po
Kometa — krótkotrwała, za kominem Ch. Dickensa i wiersz Świerszczyk Marii
nazbyt krótka, przemijająca, Konopnickiej.
choć błyszcząca kariera. Konik polny — dopełniająca się para:
„Błyszczy przed nami, światło—ciemność, gdyż owad kolejno milczy w nocy i cyka
niknąc jak kometa, łącząc z w świetle promieni słonecznych; atrybut Apollina jako boga
swym światłem blask poezji i Słońca, symbol poetów, których Muza nawiedza
nieskończoności" (Epilog do tylko co pewien czas.
„Dzwonu" Schillera 103—4 Konik polny — starość. W mit. gr. bogini Eos (Jutrzenka)
Goethego), Goethe o wybłagała u Zeusa nieśmiertelność dla swego kochanka,
Friedrichu Schillerze w pięknego Trojańczyka Titonosa, ale przez nieuwagę
dziesięciolecie jego zgonu. zapomniała prosić też o wieczną młodość, dlatego na
Komety — starcy. „Starców i starość zgrzybiał i skurczył się tak bardzo, że zostało z
komety darzy się respektem niego niewiele prócz skrzeczącego głosu. Litując się nad
z powodu tych samych cech: nim Eos zmieniła go w konika polnego (a. w świerszcza, a.
ich aspiracji do w cykadę).
przepowiadania przyszłych Konik polny w symbolice chrzęść. — nawrócenie.
wypadków oraz ich długich Konik polny — beztroska, lekkomyślność. „Konik polny całe
bród" (Myśli na różne tematy lato prześpiewał — i za to, gdy wiał zimny wiatr na dworze,
Jonathana Swifta). nie znalazł w pustej komorze ani
KONIK POLNY
Konik polny symbolizuje
nieśmiałość, strach;
skromność, pokorę;
mądrość, szlachetność;
lekkomyślność, gadulstwo;
starość.
Konik polny u staroż. Żydów
— mądrość;
u Greków — szlachetność.
Konik polny —
szczebiotliwość, gadulstwo,
bezsensowne, niezrozumiałe
trajkota-nie, mówienie od
rzeczy. Ale staroż. grekom
podobało się strzykanie,
ćwierkanie, granie, cykanie
koników, trzymali je dlatego
w domach, w klateczkach z
gałązek;
konik był poświęcony
Apollinowi jako bogu muzyki.
Podobnie w XIX w. słuchano
z przyjemnością ćwierkania
świerszcza za kominem; por.
opowieść wigilijną Świerszcz
muszki okruszeczka, ni wierzchowce. W średniowieczu koń bywa atrybutem miłości,
robaczka kawałeczka" cnoty, pobożności, natchnionej wiary, ale ujeżdżany przez
(Konik polny i mrówka l—6 wiedźmy, czarownice i diabły symbolizuje fallusa i często
Jeana de La Fontaine, tł. S. ustępuje miejsca miotle, kosturowi lub pogrzebaczowi. Jako
Komara). emblemat powietrza i wichru jest pośrednikiem między
W folklorze: obrona przeciw niebem i ziemią (podobnie jak orzeł i jeleń). Mistyczny,
„złemu oku". olbrzymi, ośmionogi ogier skandynawskiego Ody-na,
W marzeniu sennym: strata. Sleipnir, unosił go jak wiatr w powietrzu, ponad lądem i
KOŃ morzem, na krańce świata. Straszliwe dziewice walkirie,
Koń jest symbolem czasu; służki Odyna, pędziły konno nad chmurami, osłonięte tarczą
promieni słonecznych i i hełmem, na plac boju, aby wybierać poległych bohaterów
księżycowych, dnia, nocy; godnych miejsca w Walhalli.
powietrza, wiatru, ognia, Koń jest szczególnie cenną ofiarą składaną bogom Słońca,
błyskawicy; fal, źródła; sił wód, bogom podziemnym, w kulcie zmarłych, od głębokiej
żywotnych, płodności, starożytności. Zabijanie konia, aby służył po śmierci swemu
matki, miłości, zmysłowości, panu, było charakterystyczne dla ludów Azji (groby
chuci; arystokracji, ry- scytyjskie), spotykane też w starożytności śródziemno-
cerstwa, wolności; morskiej (grobowce faraonów; „cztery przepyszne rumaki"
próżności; wierności; wojny, Achillesa na stosie Patro-
triumfu, bohaterstwa,
zwycięstwa; śmierci,
poddania się losowi;
zdrowia, siły, energii
fizycznej i umysłowej,
wytrzymałości, szybkości,
ruchu, śmiałości,
pracowitości; wiedzy,
jasnosłyszenia, intelektu,
instynktu, intuicji,
wrażliwości, rozsądku;
szczodrości, wdzięczności,
zrozumienia, dążeń duszy
ludzkiej; szczęścia,
nieszczęścia; panicznej
strach-liwości; egoizmu,
złości, uporu, głupoty.
Koń jako wierzchowiec
bogów symbolizuje zjawiska
niebieskie (promienie
Słońca i Księżyca, chmury,
błyskawice, wiatry), wodne
(fale morskie, nurty rzeki).
Sądzono, że uczestnicy
misteriów dionizyjskich
służyli bogom jako
kla w Iliadzie 23 Homera), u Germanowie.
dawnych Słowian. Koń, zwłaszcza biały, wiąże się ze Słońcem, z jasnością
Dawną tradycję stanowią dnia, z ogniem, powietrzem, niebiosami, wodą, bohaterami
bogowie i de mony słonecznymi jako najszlachetniejsze z udomowionych
przybierający kształty stworzeń, w ścisłych kontaktach z człowiekiem, w jego
końskie, jak Helios, podróżach, pracy i walce prezentujący cierpliwość, opano-
Demeter, Posejdon, Hades, wanie (mimo skłonności do panicznych przestrachów i
ora? bogowie, którzy ponoszeń), ślepe posłuszeństwo za dnia, gdy widzi za niego
wprowadzili sztukę kiełzna- człowiek, a niezawodny instynkt kierunku w nocy, gdy
nia, poskramiania i jeździec lub woźnica może błądzić. Słoneczny wóz Persów,
oswajania koni, jak Zeus, Greków (Heliosa, Fae-tona, Apollina Feba), Skandynawów,
Helios, Posejdon, Atena, i biegł po nieboskłonie zaprzężony w ogniste rumaki.
tacyż bohaterowie, jak Rodyjczycy, mieszkańcy wyspy Rodos, noszącej imię
Erechteusz-Erichtonios. ukochanej nimfy Heliosa (jednak por. Róża [miłość]), czynili
Lao-medon, Herakles, doroczną ofiarę z czterokonnej kwadrygi, wpędzając ją w
Bellerofon. Koń był atry- morze i topiąc; Słońcu, nie-znużenie obiegającemu niebo
butem Dionizosa, Plutona, starożytni ofiarowywali najszybsze zwierzę oswojone. Eliasz
Boreasza, Diosku-rów, muz, wstąpił do nieba na wozie zaprzężonym w konie ogniste (4
Odyna. Koń był poświęcony Ks. Król. 2,11). Królo-
Are-sowi-Marsowi: nagłe i
niespodziane pojawienie się
konia uważano za
prognostyk wojny.
Talenty wróżbiarskie koni
podziwiały ludy
indoeuropejskie już w Azji.
Według legendy Dariusz I
był jednym z siedmiu ksią-
żąt perskich, którzy się
umówili, że ten z nich
zostanie królem, którego
koń pierwszy zarży; królem
został Dariusz, bo kazał
koniuszemu przyprowadzić
swemu ogierowi klacz.
Cudowny koń Achillesa,
Ksantos, przepowiada
swemu panu ludzkim
głosem rychłą śmierć (Iliada
19, Homera). Rzymska
hippomancja (wróżenie z
zachowania się koni)
sądziła o nadchodzących
wypadkach z parskania i
rżenia koni; podobnie czynili
wie judzcy stawiali posągi podobieństwo kształtu kopyta i sierpa Księżyca?) i jego
koni na cześć boga Słońca; wpływem na ruchy wód morza koń odgrywał pewną rolę w
zburzył je Jozjasz (23,11). ceremoniałach wywoływania deszczu, w wiosennych
Koń, zwłaszcza czarny, rytuałach sprowadzających urodzaj (np. jazda wierzchem
wiąże się z ciemnościami konno nagiej dziewczyny albo przykrytej siecią, lub długimi
nocy, z podziemnym włosami; ślady takich obrzędów prawdop. w legendzie o
światem chto-nicznym, z Lady Godivie w Coventry w Anglii). Królowa Hadesu,
roślinnością, Matką-Ziemią, Persefona, miała białe rumaki. Posejdon w postaci ogiera
z ogniem wulkanów, z pokrywającego matkę Persefony, Demeter, w postaci klaczy,
wnętrznościami Ziemi, wyobraża przypływ morza wdzierający się na brzeg lądu.
głębiną morza, z nurtem Posejdon, ojciec grzywiastych fal-rumaków, ustanowić miał
rzek, z wodą ożywczą, wyścigi konne.
porywającą, wciągającą, Koń, zwłaszcza maści karej lub trupio, widmowo-białej, jest
duszącą, z pływami morza, z w swej roli chtonicz-nej b. rozpowszechnionym symbolem
Księżycem i jego światłem, śmierci: koń śmierci, koń zapowiadający zgon (również we
ze snem, marzeniami śnie). Piekielne, śmiertelne erynie i harpie bywały matkami
sennymi, seksem, wróżbami, koni (np. koni Kastora, Polluksa i Achillesa). „A oto koń
magią, czarami, złymi uro- blady, a siedzącemu na nim na imię śmierć, i piekło szło za
kami. Białe rumaki nim" (Apok. 6,8). Folklor europejski pełen jest koni-koszma-
Posejdona to pieniące się
tale morskie; konik morski
(pławiko-nik) łączy głowę
konika z rybim ogonem.
Pegaz (gr. pegasos 'rumak
źródlany' od płge 'źródło'),
koń skrzydlaty mitu gr. Pod
uderzeniem jego kopyta
miało wytrysnąć z ziemi na
stoku Helikonu źródło Hippo-
krene ('końskie źródło'),
przez długi czas, wraz z
Pegazem, literacki symbol
natchnienia poetyckiego,
oraz źródło Peirene pod
Koryntcm. Koń bywa
psychopompem, prze-
wodnikiem dusz zmarłych na
miejsce im przeznaczone,
dlatego ofiarowywany zmar-
łym lub chowany z nimi
razem. W maz-daizmie bóg
zła i ciemności Aryman
przedstawiany był nierzadko
w postaci konia. W związku
z Księżycem (może
rów galopujących po nocy bohaterstwa na freskach, płaskorzeźbach i wazach, od
samotnie lub stadami, archaicznych wyobrażeń koni zaprzężonych do wozów
groźnych dla podróżników, bojowych aż do późniejszych wierzchowców, od stworów
często z jeźdźcami demonicznych do zwierzęcia rycerskiego mającego imię i
przeklętymi, pokutującymi, wieszczego ducha. ,,Najpiękniejszą zdobyczą człowieka jest
zmuszonymi do nie oswojenie tego dumnego i ognistego zwierzęcia, który dzieli
kończącej się pogoni za z nim trudy wojny i chwałę walki" (Dzieje ssaków fr. zoologa
umykającą zwierzyną. W G. L. de Buffona). Koń, wynosząc woźnicę i jeźdźca nad
Biblii i w średniowieczu koń innych ludzi, staje się oznaką bogactwa, szlachectwa i wła-
występuje jako wyobrażenie dzy, a także triumfów duchowych. Rycerz to nm. Ritter, czyli
klęski, zarazy, zagłady. „Od Reiter 'jeździec'; kawaler od wł. caballo z łac. caballus 'koń'.
Dań słychać parskanie Pegaz, wierzchowiec Bellerofonta, skrzydlaty koń chtoniczny
rumaków najeźdźcy, cała zrodzony z Ziemi zapłodnionej przez krew gorgony Meduzy,
ziemia drży od głośnego staje się niebiańskim służką Zeusa, nosicielem piorunów,
rżenia jego ogierów; ciągną reprezentantem siły ujarzmionej przez rozum, radości,
by pożreć kraj i to, co w nim zwycięstwa. „Jest to pewne zło (...), rodzaj pomyłki (...):
jest" (Jeremiasz 8,16). widziałem sługi jadące konno, i książęta idące pieszo jak
W sztuce chrześcijańskiej sługi" (Eklezjastes 10, 5—7). ,,Przysłowie: Żebrak zajeździ
koń przedstawiał odwagę i konia na śmierć" (Henryk VI cz. 3 1,4, Szekspira).
hojność. Jest atrybutem apo-
stoła Jakuba Starszego, św.
Marcina, Maurycego,
Jerzego, Wiktora, św.
Aidana, apostoła
Northumbrii, św. Columby,
apostoła Szkocji,
wyobrażanych na koniu.
Wizerunki koni w
katakumbach, jeśli nie wy-
obrażały zawodu zmarłego,
przedstawiały zapewne
szybkość przemijania życia
doczesnego lub były
odbiciem pojęć religii
rzymskiej — koń jako
psychopomp. W plastyce
Odrodzenia symbol
pożądania seksualnego. Od
średniowiecza podkowa w
folklorze uważana jest za
przedmiot przynoszący
szczęście.
Koń jest jednym z
najważniejszych (obok
węża) atrybutów
Koń — poczucie pomnik kondotiera Gattamelaty dłuta Donatella na placu
bezpieczeństwa dla jeźdźca. przed bazyliką św. Antoniego w Padwie, pierwszy nowożytny
„A cóż u milion set diabłów (1447) posąg konny z brązu. ,,Powiedział wielki jenerał
daje bezpieczeństwo Żomini (Henri de Jomini), że koń, nie człowiek, dobrą jazdę
człowiekowi, jeśli nie koń, czyni" (Dziady cz. III, Przegląd wojska 79—80 Mickiewicza).
szabla i pistolet?" Koń bojowy symbolem nieustraszonej odwagi. „Kopie ziemię
(Koltokacja Józefa kopytem, wyskakuje śmiało, pędzi przeciw zbrojnym. Gardzi
Korzeniow-skiego). strachem i nie ustępuje mieczowi. (...) Dysząc i rżąc żre
Przysłowie wł.: Dobry koń to ziemię, a nie uważa, że grzmi głos trąby. Gdy usłyszy trąbę,
dobra broń. mówi: Ach! Z daleka czuje wojnę, wołanie dowódców i
Jazda konna — radość, okrzyki wojska" (Hiob 39, 19—25). „Koń drze ziemię, nie
pociecha, satysfakcja. chce dostać, pójdziesz koniu, pójdziesz w dal!" (Pieśń
Przysłowia: Jakby go na sto wojskowa 3—4, Józefa Przerwy Tet-majera).
koni wsadził. Każdy ma Koń z rzędem — wierzchowiec z ozdobną uprzężą — rzecz
swego konika (ulubionego, bardzo kosztowna. Dać konia z rzędem temu, kto... — ofia-
na którym jeździ), tj. swoje rować wysoką nagrodę temu, kto...
upodobania, pasję, hobby. Jeździec i jego wierzchowiec: jeździec — element
„Gdy na koń się-dziesz, intelektualny, duchowy, energia umysłowa, rozum, miłość
zaraz ci desperacja od uwznioślona; koń
trzęsienia coraz niżej zlatuje,
aż ją w końcu i zgoła
wytrzęsiesz" (Ogniem i
mieczem 3, 4, H. Sien-
kiewicza).
Koń, rumak bojowy. Być na
rumaku — w pogotowiu
bojowym. ,,I kraj był cały na
rumaku, w polu" (Beniowski
l, 6, Słowackiego). Bóg
„postawił ich jako (wojen-
nego) konia sławy swej w
bitwie" (Zachariasz 10,3).
Rumak symbolem wojny tak
jak osioł — pokoju. Rumak
atrybutem zwycięstwa, stąd
pomniki konne zwycięskich
dowódców: posąg Marka
Aureliusza na rzymskim
Kapitelu, jedyny konny
pomnik pogańskiego wodza
oszczędzony przez chrze-
ścijaństwo przez
nieporozumienie, gdyż wzię-
ty był za posąg Konstantyna
Wielkiego;
— element zwierzęcy, Latający koń jako wierzchowiec bogów i bohaterów (np.
nieświadomy, intuicyjny, Pegaz) — rozum, nauka, pojętność; literacki atrybut
cielesny, chuć, popęd, natchnienia poetyckiego. Hebanowy koń latający z Baśni z
instynkt, energia fizyczna, 1001 nocy.
koszmar senny. ,,Egipcjanie Koń — aspiracje duszy ludzkiej. Możemy wyobrazić sobie
to ludzie, a nie Bóg; konie duszę jako uskrzydlony wóz kierowany przez skrzydlatego
ich to ciało, a nie duch" woźnicę i ciągniony przez dwa konie różnej natury — jeden,
(Jzajasz 31, 3). Analogiczny biały i szlachetny, dąży ku Niebu, drugi, czarny i masywny,
podział, czy też raczej ciągnie wóz ku Ziemi, a woźnicą targają nieustannie te
połączenie, można by sprzeczne tendencje — idealistyczna i materialistyczna (z
przypisać bajecznym dialogu Fajdros Platona).
centaurom greckim. Koń wiąże się z mądrością reprezentowaną przez pewność
Koń — wierność. Koń kroku i kierunku w ciemnościach, na manowcach. Pan „prze-
płaczący nad grobem pana. prowadził ich przez głębię jak koń w puszczy, aby się nie
„Boskie zaś Achillesa, potknęli" (Izajasz 63, 13). ,Żwawy, wierny konik kozaka
stanąwszy na stronie, rozumi" (Maria 3,42 A. Malczewskiego). Przysłowie (iron.):
rzewnie po Patroklosie za- Niech się koń frasuje, bo ma wielki łeb. „Houyhnhnms"
płakały konie" (Iliada 17,426 (wym. humimz) — rasa koni rozumnych, sprawiedliwych,
—7 Homera, wg tł. F. rozsądnych, nienawidzących kłamstwa, uży-
Dmochowskiego). Za kon-
duktem młodego Pallasa,
syna Ewandra. sojusznika
Eneasza szedł Eton, bojowy
rumak Pallasa, smutny i
płaczący" (Eneida 11,89
Wergiliusza). Źotnierz-tułacz
„na koniec pada u nóg
konika wiernego, a konik
nogą grzebie mogiłę dla
niego" (Pan Tadeusz 12,724
—5 Mickiewicza). „Rży koń
za trumną, grzmiąc kopytem
dumnie, roz-dyma chrapy i
rwie się ku trumnie!" (Po-
grzeb ks. Józefa
Poniatowskiego 5—6 Or-
-Ota).
Koń — szybkość, wiatr,
światło, ogień, piana
morska, rwące potoki. „Jego
rumaki szybsze niż orły"
(Jeremiasz 4.13). Przy-
słowie: I w sto koni nie
dogoni.
Koń — siła. Silny jak koń.
wająca do prostych prac Wyjeżdża jak z łysą kobyłą na targ. Na niego jak na łysą
Jahusów, ludzi chodzących kobyłę (łysego konia) — wsiadać, napadać; napastować go,
na czworakach, złych, gnębić; poniewierać nim. Jak kobyła łyso się urodzi, to łyso i
głupich, brudnych, zdechnie.
nieuczciwych, rozpustnych Koń Sejański — przen. coś, co przynosi pecha. Wg tradycji
(Po-dróże Guliwera Gnaeus Seius miał konia argiwskiego, gniadosza niezwykłej
Jonathana Swifta). urody, który przynosił nieszczęście swoim kolejnym
Koń — pracowitość. Nm. Ein właścicielom, m.in. Kasjuszowi i Markowi Antoniuszowi,
braves Pferd stirbt m den który kazał go zabić, nim popełnił samobójstwo.
Sielen 'dosf. dzielny koń Zły koń — niewłaściwy człowiek. Postawiliśmy na złego
umiera w uprzęży; przen. konia, tj, na konia, który przegrał bieg na wyścigach; przen.
dzielny człowiek umiera na liczyliśmy na człowieka, który nie spełnił naszych nadziei.
służbie, w pracy' (kanclerz Koń Pana Jezusa — osioł; przen. głupiec. Aluzja do wjazdu
Bismarck w sejmie pruskim 4 Jezusa do Jerozolimy; zob. Osioł (wierzchowcem proroków).
II 1881), przed emeryturą. Biały koń słoneczny — intelekt, rozum, niewinność bez
Koń — upór. Przysłowie: skazy, czystość, piękno doskonałe, św. Jerzy, majestat
Każdy zaprowadzi konia do Chrystusa. ,,A oto biały koń. a Ten, który na nim
wodopoju, ale i dwudziestu
nie zmusi go do picia.
Koń — głupota. Koń płoszy
się i ponosi z najbłahszego
powodu. „Nie bądźcież jak
koń i muł, nie mający
rozumu!" (Psalm 31 9).
,,Konie głupie, ale wóz po-
spiesza" (Konie i furman 6
Ignacego Krasickiego).
Przysłowia: Gdyby koń o
swej sile wiedział, to by na
nim nikt nie siedział. Koń by
się uśmiał.
Koń — niedoskonałość,
omylność.,,Omylny jest koń
ku wybawieniu, nie wybawi
go nawet jego wielka siła"
(Psalm 32 17). ,,Biada tym,
którzy (...) polegają na ko-
niach i ufność pokładają w
wozach wojennych" (Izajasz
31, l). Przysłowie łac.:
Koń ma cztery nogi, a
potknie się (a cóż dopiero
człek!).
Łysa kobyła — koń mało
wart, potulny. Przysłowie:
siedział, nazywa się Wierny i ziemi" (Apok. 6,4).
Prawdziwy" (Apok. 19,11). Koń — atrybut anioła. Według Proroctwa Zachariasza l, 8:
Atrybut świtu, wiedzy nie- „Widziałem w nocy jak mąż (tj. anioł) wsiadający na konia
biańskiej, zastępów ryżego stał między mirtami (...), a za nim konie ryże,
niebieskich walczących ze pstrokate i białe"; por. Czterej jeźdźcy Apokalipsy (6,2—8).
złem i ciemnością, ,,I szły za nim (za Chrystusem) wojska niebiańskie na bia-
zapowiedź śmierci (rumaki łych koniach" (Apok. 19,14).
Persefony). Mesjasz, Koń — zdrowie. Zdrów jak koń. Koń — gwałtowne
Chrystus i Mahomet na pożądanie seksualne, zapał, szczodrość, płodność,
białych koniach w czasie młodość, sita twórcza. Boginię płodności i urodzaju, arka-
powtórnego przyjścia, w dniu dyjską Demeter, przedstawiano często z głową końską (zob.
Sądu Ostatecznego; wyżej Koń i ciemności nocy: Posejdon i Demeter). Końskie
podobnie Wisznu. W torsy lub kończyny człekokoni, takich jak centaury, satyry,
starożytności gr.-rz. syleny, wyobrażają nieopanowaną chuć. „Kto w małżeństwie
najcenniejsza ofiara (...) swej chuci tak zadośćuczyni jak koń i muł, które rozumu
składana bogom, zwierzę nie mają, nad tymi czart ma moc" (Tobiasz 6,17). ,,Ogiery to
wyroczni i przepowiedni, wytuczo-ne, jurne; każdy rży do żony bliźniego swego"
atrybut Dio-skurów, Jowisza; (Jeremiasz 5,8). Według Pliniusza (Historia naturalna 8,67)
atrybut Odyna. Cudowne, wiatr północny (koń Boreasz) może zapładniać klacze; w
śnieżnobiałe rumaki króla mit.
Tracji, Re-zosa,
sprzymierzeńca Troi, gdyby
choć raz skosztowały
trojańskiej paszy lub
napiły'się wody ze
Skamandra pod Troją, miasto
byłoby nie do zdobycia;
dlatego Diomedes zabił
Rezosa, a Odys uprowadził
rumaki. Przysłowie: Kto nie
miał konia białego (siwego),
ten nie miał dobrego.
Czarno-biały koń — życie i
śmierć. Przysłowie: Biały z
czarną skórą ponad wszyst-
kie konie górą.
Czarny koń — klęska głodu i
drożyzny. ,,I oto koń kary, a
siedzący na nim miał szalę w
ręku" (Apok. 6,5—6).
Czerwony koń, barwy
ognistej — klęska wojny. „I
wyszedł koń ryży, a
siedzącemu na nim dano
moc zakłócania pokoju na
skand, konie Freyfaksy, gi, niebezpieczny podarunek, kompromitacja przysłowia:
poświęcone bogu Freyrowi, Darowanemu koniowi nie zaglądaj w zęby.
symbolizują płodność (zob. Konie kraść — przen. przedsiębrać coś trudnego,
Dzik). niebezpiecznego. Z nim można konie kraść — przen. z nim
Koń o trzech nogach (w można odważyć się na sprawy ryzykowne, jest przedsiębior-
śrdw.) — wierzchowiec czy, ma poczucie humoru, to dobry kumpel, lojalny
diabłów; zaraza. przyjaciel.
Dwa konie — gwiazda Końska kuracja — przeprowadzana b. silnymi środkami,
zaranna i wieczorna jako energicznymi sposobami, aluzja do sposobów, jakich w
towarzysze Słońca. leczeniu koni używali kowale-koniarze-konowałowie (wa-
Łeb koński (czaszka łaszący konie).
końska) miał przynosić W heraldyce: gotowość do czynu w czasie wojny lub pokoju;
szczęście i bronić od koniuszy królewski;
demonów; zwłaszcza symbol Europy jako jednej z czterech części świata; (biały
przybity do okapu dachu, do koń) godło staroż. Sasów;
ściany domu, stodoły, emblemat Kentu; (galopujący biały koń) godło dynastii
przynosił obejściu opiekę. hanowerskiej (stąd wiele oberży brytyjskich o nazwie White
Czaszka końska Horse 'Pod białym koniem').
zawieszona nad grobem lub W marzeniu sennym: wyobrażenie osoby śniącej; (czarny)
przy świątyni udzielała przyjemność po zmartwieniu; (barwny) niewielki dochód;
miejscu nadnaturalnych (padający) zła nowina; (szary albo srokaty) niepokój;
mocy. Łeb konia godłem (biały) bogactwo, powodzenie.
Kartaginy: W plastyce częste tematy: rumaki Słońca (Heliosa),
„Tutaj to Fenicjanie zagnani kierowane przez Faetona, spa
wichrem i falą, kopiąc
ziemię, znaleźli głowę
ognistego konia, znak (...)
wieszczący ludowi zwycię-
stwa w boju i żywot
szczęśliwy" (Eneida 1,444
Wergiliusza, tł. W.
Markowskiej).
Koń trojański, drewniany
koń: „Było bowiem
przeznaczone zginąć
miastu, gdy ukryje u siebie
wielkiego, drewnianego
konia, w którym siedzieli
najlepsi z Argiwów, gotowi
nieść Trojanom śmierć i
kres" (Odyseja 8,492
Homera, tł. J.
Parandowskiego);
przen. zdobycz
przynosząca zgubę; złowro-
dają ku ziemi; klacze króla pomniki konne, od Marka Aureliusza na rzymskim Kapitelu
trackiego, Dio-medesa, aż do ks. Józefa Poniatowskiego Thorvald-sena w
pożerające cudzoziemców, Warszawie.
atakowane przez Heraklesa KORONA
z maczugą; Perseusz albo Korona symbolizuje bóstwo, wyświęcenie, uroczystość;
Bellerofon na Pegazie; Słońce, promienie słoneczne, światło, ogień; oświecenie;
Cloelia, zakładniczka piękno; życie;
Persenny, uciekająca nago śmierć; nieśmiertelność; historię; godność, chwałę; ambicję,
na koniu przez Tybr honor, reputację; zwycięstwo, nagrodę, dumę, wyższość,
(Liwiusz 2,13; Plutarch pomyślność; monarchię, imperium, królewskość, prymat,
6,19); jeździec na białym zaszczyty, splendor, bogactwo, przepych, wystawność;
koniu i dwaj aniołowie zwierzchnictwo, władzę, potęgę; ucisk, uciemiężenie,
wypędzają Heliodora ze tyranię; pychę, próżność; odpowiedzialność, głowę, rozsą-
świątyni (2 Ks. dek, mądrość, intuicję; doskonałość; fałszywą wiedzę. Zob.
Machabejska 3); żołnierz Berło, Koło, Wieniec;
rzymski, Marek Kurcjusz, por. Rogi.
wskakuje z koniem w głę- Korona wiąże się z drzewem, z różnymi gatunkami drzew, z
boki dół na rzymskim gałązkami i liśćmi. Pochodzenie korony od wieńca
Forum, składając się bogom roślinnego jest widoczne w ornamentacji i w etymologii: tac.
w ofierze; św. Paweł corona 'wieniec z kwiatów a. kruszcu: diadem królewski', gr.
spadający z konia w drodze stephanos 'wieniec; korona'.
do Damaszku (Dzieje Ap.
9,1—9); czterej jeźdźcy
Apokalipsy z łukiem i
strzałami, mieczem, szalami
i trójzębem (Apok. 6,2—8);
żołnierz rz., św. Hipolit,
rozdarty przez konie stające
dęba;
święci na koniach: św. Jerzy
(zabijający smoka), św.
Eustachy, św. Hubert, św.
Marcin;
św. Eligiusz podkuwający
konia; Don Ki-szot, „rycerz
smętnego oblicza" na Rosy-
nancie, wychudłej,
olbrzymiej szkapie; słynne
portrety konne, jak Filip IV
(cA. 1634—5) Velazqueza
czy Karol I (1638) Van
Dycka. Słynne rzeźby, jak:
cztery rumaki z brązu nad
portalem bazyliki św. Marka
w Wenecji, czy niezliczone
Korona — koło, głupców głupota" (Ks. Przypowieści 14,24).
doskonałość, nieśmier- Korona — pycha. „Biada koronie pychy, pijanym Efraima"
telność; zob. Koło (Zloty (Izajasz 28,1).
krąg). „Koroną starców są synowie synów" (Ks. Przypowieści
Podwójna korona faraonów, 17,6).
pschent — biała mitra Korona — dobra sława, reputacja. „(Bóg) złupił mię ze sławy
Górnego Egiptu wprawiona mojej, zdjął koronę z głowy mojej" (Hiob 19,9).
w czerwoną koronę Dolnego Korona — uczciwa, dobra żona. „Dobra żona jest koroną
Egiptu (Delty). swego męża" (Ks. Przypowieści 12,4).
Korona — władza Korona z wieżyczkami — atrybut Wielkiej Matki Kybele-Ops-
monarchy, panowanie, Rei jako bogini wojny i obrończyni miast; Artemidy efeskiej
imperium, potęga, godność, (Diany z Efezu); Atargatis (Dea Syria, Derketo); ziemi jako
sława, bogactwo; pycha, jednego z czterech ,,pierwiastków" (zob.).
próżność, wygórowane Korona — ogień. Słońce, światło; chwała, piękno, honor;
ambicje, tyrania. „Oglądajcie oświecenie duchowe;
(...) króla Salomona w atrybut bogów (Zeusa, Apollina) i planet. Korona słoneczna
koronie, którą go — astr. najwyższe warstwy atmosfery Słońca.
ukoronowała matka jego w Korona Wschodu — Antiochia, zał. w 300 r. p.n.e. stolica
dzień zrękowin jego" (Pieśń Seleucydów, później jedno z głównych miast
nad pieśniami 3,11), może hellenistycznych
ślad dawnego matriarchatu?
„Hura!... zerwijmy z carów
korony, gdy ludy dotąd
chodzą w cierniowej"
(Warszawianka 25—6
Wacława Swię-cickiego).
Korona chwały, wieniec
wesela — Bóg. „W ów dzień
będzie Pan zastępów ko-
roną chwały i wieńcem
wesela ostatkowi ludu
swego" (Izajasz 28,5).
Korona chwaty i królestwa
— Jeruzalem. „I będziesz
koroną chwały w ręce
Pańskiej i koroną królestwa
w ręce Boga twego" (Izajasz
62,3).
Korona — mądrość.
„Osiągnij mądrość (...),
uchwyć się jej, a (...) koroną
ozdobną nakryje cię" (Ks.
Przypowieści 4,7—9).
„Koroną mędrców jest
roztropność, lecz wieńcem
i jedna z największych i wdowy.
metropolii cesarstwa Trzy korony (zdobiące tiarę papieską od 1305 do 1965) —
rzymskiego. godność papieska;
Korona cierniowa, wieniec władza duchowa, świecka i czyśćcowa; Kościół walczący
cierniowy — męka, ból, (tac. ecciesia mililans), ciefr piący (purgans — dusze w
cierpienie, męczeństwo; czyśćcu), triunir-fujący (triumphans — święci w niebie); Ko-
małżeństwo nieba z ściół święty, powszechny, apostolski; 'kapłan, nauczyciel,
dziewiczą Ziemią, obrączka król; król, kapłan i wódzi'"
małżeństwa Słowa — Syna Korona — głowa (zob. Głowa: Koronowana głowa, Głowa
Człowieczego — i Ziemi. państwa), mądrość, wzniosłość myśli, intuicja. *
Wieniec z cierni, łac. corona Korona — wyższość, prymat; wyświęcenie, uroczystość.
spinea (parodia rz. wieńca z Korona wznosi się nad głową i nad całym człowiekiem,
róż) włożony na głowę symbolizując supremację, hegemonię. Stąd ukoronowanie
Jezusa (Ew. wg Mat. 27, 29 — szczytowe osiągnięcie, najwyższy rezultat jakiejś pracy,
i in.), atrybut św. Józefa z działalności, twórczości; bliskie niektórym aspektom sym-
Arymatei; Marii Magdaleny; boliki rogów (zob.) i koła (zob.).
św. Katarzyny ze Sieny; Korona — odpowiedzialność, władza. „Och, tiazefa ty,
króla fr. Ludwika IX; szopka Monomacha!" roś., 'o, jakżeś ciężki, kołpaku
Ignacego Lojoli; Sybilli Monomachów!' (tj. korono carów, władzo; Boris Godwiow,
delfickiej. Przysłowie: Komnaty carskie Aleksandra Puszkina), monolog cara
Niedobra żona — cierniowa Borysa. Monomach(os) gr. 'walczący w pojedynkę' —
korona. przydomek wielkie
Korona męczeńska — hołd,
cześć za śmierć
męczeńską, za mękę.
Żelazna korona —
niezłomność, nieugię-tość;
tyrania.
Żelazna korona Lombardii
— złota, z wtopionym
paskiem żelaza (jakoby
gwoździa z Krzyża Sw.),
korona staroż. królów lon-
gobardzkich, użyta już w
591 r.
Dwie korony w śrdw. —
wolność.
Potrójna korona —
mistyczna władza nad
trzema światami:
duchowym, psychicznym i
fizycznym; twórcza,
kształtująca, materialna.
Atrybut św. Elżbiety z
Turyngii jako dziewicy, żony
go księcia kijowskiego Koźmiana). „Będzie jej towarzyszyć dziewiczy wieniec
Włodzimierza (1053— grobowy" (Hamlet 5, l Szekspira). W czasie pogrzebu
1125). dziewicy zawieszano w kościołach białe girlandy papierowe
Korona św. Stefana — przypominające biały tren stroju ślubnego.
władza król. na Węgrzech; Korona ze świec — świat wróżek. „Ubierzmy ich w biel i
wszystkie ziemie zieleń jak chochlików, wróżki, czarodziejki, z koronami z
pozostające pod władzą woskowych świeczek na główkach, z grzechotkami w
królów węg. od X w. do rączkach" (Wesołe kumoszki z Windso-ru 4,4 Szekspira).
1526; złota korona w Korona — papier(nictwo). Rozpowszechniony znak wodny
Muzemu Narodowym w na papierze od średniowiecza.
Budapeszcie. Korona — honor, godność. Przysłowie:
Korona św. Wacława — Korona ci z głowy nie spadnie, tj. to nie łączy się z utratą
Czechy, Morawy, Śląsk i twojej godności, z ujmą na twym honorze.
Łużyce; pojęcie i sama Koronny — wielki; bezgraniczny (złodziej, pijak; głupiec itd.).
korona powstały za Korona Płd. (Corona Australis) — gwiazdozbiór nieba płd., w
panowania Karola IV, w Polsce niewidoczny.
1347 r.; Korona Płn. (Corona Borealis) — gwiazdozbiór nieba płn., w
złota korona w dawnym Polsce widoczny wiosną, latem i jesienią.
czeskim skarbcu król. w
Pradze.
Korona Królestwa Polskiego
— (od pół. XIV w.) ziemie
podległe władzy króla pol-
skiego; ziemie historycznie i
etnicznie polskie.
Korona — rdzenna Polska,
bez Litwy.
Korona — życie,
nieśmiertelność. „Bądź
wierny aż do śmierci, a dam
ci koronę żywota" (Apok.
2,10). „Włóż mi tę koronę.
Dusza ma wzdycha do
nieśmiertelności" (Antoniusz
i Kleopatra 5, 2 Szekspira,
tł. L. Uiricha).
R.urona — śmierć; w kulcie
zmarłych korona grobowa,
diadem, wieniec grobowy
(lać. corona funebris,
sepulchralis). „W kręgu
korony, która otacza skroń
króla znikomą, śmierć ma
swój dworzec" (Ryszard II
3,2 Szekspira, tł. S.
W heraldyce: władza przedstawia wiedzę, która przekroczyła próg nieznanego,
seniora; zwycięstwo; posiadła tajemnicę bytu pośmiertnego. Grecy wyobrażali
odwaga. W Polsce, wg jeszcze śmierć jako młodzieńczego Thanatosa, brata snu,
systemu nm., korona 9- Hypnosa; obu przedstawiano często razem, jako śpiących
pałkowa oznaczała efebów z odwróconymi w dół, zgaszonymi pochodniami.
hrabiego, 7-pał-kowa Kościotrup z klepsydrą i sierpem (w późnym antyku i w
barona, 5-pałkowa śrdw.) — Czas, Śmierć. Klepsydra — szybkie przemijanie
zwykłego szlachcica. czasu;
W alchemii: transmutacja Sierp — zob. Sierp i kosa.
metali; korona Kościotrup — ofiara bóstwu. Szkielety zwierząt ofiarnych
Hermafrodyty (zob. zawieszano na gałęziach drzew w świętych gajach.
Obojnak). Kościotrup na uczcie — przypomnienie śmierci dla
W marzeniu sennym: (złota powściągnięcia zbyt hucznej zabawy a. dla wzbudzenia tym
korona) zaszczyty; większej ochoty do niej" (W Egipcie) przy biesiadach
próżność. bogaczy (...) jakiś człowiek obnosi w trumnie drewnianą
KOŚCIOTRUP (Szkielet) figurę umrzyka (...) długą na łokieć lub dwa (...) i tak mówi:
Kościotrup symbolizuje «Na tego patrząc pij i raduj się, bo taki będziesz po śmierci""
śmierć, brak życia i uczuć, (Dzieje 2,78 Herodo-ta, tł. S. Hammera). Podobnie mówi do
wycieńczenie; ofiarę swych gości Trymalchion w Uczcie Trymal-
bóstwu; źródło życia;
demona; próżność; siedzibę
duszy. zmartwychwstanie
ciał.
Kościotrup — źródło życia,
siedziba duszy. Wg
mniemań wielu plemion
prymitywnych zniszczenie
szkieletu niszczy także
duszę zmarłego. Kości
upolowanych zwierząt
grzebano, układając je we
właściwym porządku,
szkielety złowionych ryb
wrzucano na powrót do
wody, aby obrosły ciałem i
nadawały się znów do
złowienia i zjedzenia.
Kościotrup — śmierć, ale
nie śmierć statyczna,
ostateczna, lecz żywiołowa,
zwiastun nowej formy życia.
Kościotrup wyobrażany w
zadumie, z głową wspartą
na ręku, z szyderczym a.
ironicznym uśmiechem,
chiona (Satiricon 34) Mickiewicza),
Petroniusza. „Carpe diem" Szkielet w szafie, szkielet rodzinny — wstydliwa,
tac. 'dosl. chwytaj dzień', kompromitująca sprawa, afera rodzinna, ukrywana przed
nie marnuj mijających światem. „Na to mamy cztery ściany i sufit, aby brudy swoje
bezpowrotnie chwil (Pieśni prać w domu i aby nikt o nich nie wiedział" {Moralność pani
1,11,8 Horacego). Dulskiej 1,9 Gabrieli Zapolskiej).
Statuetki wyobrażające W alchemii: czarność, materia prima; fermentacja, gnicie.
kościotrupa — Hermes W marzeniu sennym: niespodziewane, rychłe, przełomowe
(Merkury) psychopomp. wydarzenie w życiu śniącego.
Statuetki takie KOT
przedstawiały boga Kot jest symbolem Księżyca; Słońca;
odprowadzającego dusze wieszczby; grzechu; czarów, diabła; nieszczęścia; ciemności
zmarłych na tamten świat i i śmierci (czarny kot);
służyły działaniom nadużywania dóbr doczesnych; drapieżności, okrucieństwa;
magicznym, mającym wpły- chytrości i zdrady; egoizmu; pochlebstwa; perwersji;
wać na los duszy umarłego. niewierności;
Taniec szkieletów zob. złodziejstwa; dumy, niezależności, swobody; wrażliwości,
Taniec (śmierci). nerwowości; melancholii;
Kościotrup — powściągliwości; upodobania w wygodzie i luksusie,
zmartwychwstanie ciała. Na lenistwa, domatorstwa; czysto
Sądzie Ostatecznym,
przedstawianym w plastyce,
często kościotrupy wstają z
grobów, z wszelkich
szczelin ziemi, niekiedy
nawet z wody; nieraz
stopniowo przyoblekają się
w ciało. ,,Kości spróchniałe!
powstańcie z mogiły,
przywdziejcie ducha i ciała,
i siły!" {Hymn do Boga 197
—8 J. P. Woronicza).
Kościotrup — próżność,
marność. W tym znaczeniu
często wyobrażany w śrdw.
jako odbicie przeglądającej
się w lustrze strojnej kobiety
a. jako bogato przyodziany
szkielet odbijający się w
zwierciadle w postaci
pięknej kobiety.
Szkielet — brak życia i
uczuć. „Bez serc, bez
ducha, to szkieletów ludy"
{Oda do młodości l
ści, staranności, wdzięku, jako zwierzę domowe i łowca myszy, występuje on jako
delikatności, igraszek; wcielenie świętoszkowatości, szelmostwa, oszustwa,
długowieczności; chuci, dwulicowości, okrucieństwa i cynizmu. Podobnie w folklorze,
płodności, macierzyństwa. który uważa go za najchytrzejsze (prócz lisa) zwierzę, W XX
Zob. Mysz(eis). wieku kot wrócił do łask, zwłaszcza w krajach anglosaskich.
Dzieje kota w starożytnym W opowiadaniu Kot, który chodził własnymi drogami (1902)
Egipcie sięgają 4500 lat lub pisarz ang. Rudyard Kipling przedstawia pierwszego kota,
jeszcze dawniejszych cza- który sprytnie wkradłszy się w łaski kobiety, zdobył dostęp
sów; za panowania V i VI do ciepłego mleka nie tracąc dumnej niezależności.
dynastii (2500— 2200 Kot jako spryciarz, a nawet mędrzec występuje m.in. w
p.n.e.) stał się zwierzęciem bajce Ch. Perraulta Kot w butach (1697) i w powieści E. T. A.
świętym, nie ma jednak Hpff-manna Kota Mruczysława poglądy na życie (nm.
dowodów na udomowienie Lebensansichten des Kater Murr), 1821.
go przed 1500 r. p.n.e. Jako Kot uchodzi też za zakutą głowę, wcfele-nie braku pamięci.
atrybut bogini Bast (Bastet) Koci łeb — tępa głowa nie umiejąca nic spamiętać. Kocie łby
związany był z płodnością, — bruk z kamienia polnego.
szczęściem, radością i Kot — odporność fizyczna; długowieczność (choć żyje 10 do
ciepłem słonecznym; 20 lat). Zawsze spada na cztery łapy, jest podejrzliwy,
boginię wyobrażano jako ostroż
kotkę lub kobietę z głową
kotki. W okresie XXII
dynastii (ok. 935—730
p.n.e.), gdy miasto Bubastis
zostało stolicą Egiptu, bo-
ginię czczono jako jedno z
głównych bóstw
narodowych. Kot stał się
obrońcą domu, matki i
dziecka przed demonami,
zabicie go karano śmiercią;
po zgonie kota cały dom
przywdziewał żałobę
(golono sobie brwi), a
zwłoki balsamowano i
grzebano na olbrzymich
nekropolach kocich.
Niezależność i rezerwa kota
(widoczna zwłaszcza przez
kontrast z uległością i przy-
wiązaniem psa) uczyniła z
niego w średniowiecznej
Europie synonim fałszu i
obłudy. W bajkach La
Fontaine'a z XVIII w., kiedy
kot rozpowszechnił się już
ny. Indyjski zbiór z kart, ręki, kuli kryształowej itd.), które były projekcją złej
Pańczatantra (ok. 300 matki, podobnie jak dobre wróżki — dobrej matki. Kota
p.n.e.) powiada: „Natura posądzano o wysysanie życia z oddechu śpiących
dała kotu dziewięć żywotów niemowląt. Skutek był taki, że traktowano go okrutniej niż
zamiast jednego". jakiekolwiek inne zwierzę. Jednym z barbarzyńskich
Kot związany jest z sposobów wypędzania diabła z kota było zaciskanie mu na
Księżycem jako zwierzę ogonie rozszczepionego drewna (stąd przysłowie: Brać koty
lunatyczne, polujące nocą, w leszczoty) lub przywiązywanie mu do ogona pęcherza z
widzące w nocy, garścią suchego grochu wewnątrz, co zresztą do dziś jest
poruszające się dla niektórych ludzi świetną zabawą. Stąd powiedzenie: Lata
bezszelestnie jak sowy i jak kot z pęcherzem. Koty torturowano i palono żywcem,
nietoperze; oczy jego zwłaszcza na święty Jan, jeszcze w XVI wieku w Paryżu, na
błyszczą w (niecałkowitych) placu du Chatelet.
ciemnościach, a źrenice Czarny kot — ciemność, zagrożenie i śmierć; biały przynosić
zmieniają kształt podobnie ma szczęście (w Anglii na odwrót). Czarny przepowiada
jak fazy Księżyca. Kot był pogodę na morzu, dlatego lubią go na statku marynarze
atrybutem bogiń (choć wypowiadanie słowa „kot" jest tam tabu!). Koszmarny
księżycowych: Izy-dy i czarny kot jest bohaterem opowiadania Edga-ra Allana
Artemidy (Diany), która Poego. W tradycji muzułmańskiej czarny kot ma własności
zmieniła się w kotkę magiczne, siedem żywotów, bywa godnym szacunku,
uciekając przed stugłowym
olbrzymem Tyfeuszem
(Tyfonem), co opisuje Owi-
diusz w Metamorfozach
(5,330), księżycowej bogini-
czarownicy Hekate i
skandynawskiej bogini
płodności, czarów i wróżb
Frei, która jeździła wozem
zaprzężonym w koty i nosiła
rękawice z kocich skórek.
„Gdy kot przejdzie drogę" to
zły omen {Kobiety na
zgromadzeniu ludowym 792
Ary-stofanesa). „Gdy kot
przejdzie mu drogę, on
cofnie się z drogi"
{Charaktery 16,2 Teofrasta).
W średniowieczu
czarownicy chętnie
zmieniali się w koty. Kot był
siedliskiem diabła i
uczestnikiem sabatów, to-
warzyszem czarownic (do
dziś dnia — pań wróżących
ale złośliwym dżinnem; nie znosi nienaturalnych zapachów.
krwią jego można pisać Ulubione igraszki kota z kłębkiem nici, frędzlami, kulką,
zaklęcia rzucające urok. sznurkiem, przedstawiają go jako stworzenie lubujące się w
We Francji kota uważano beztroskiej zabawie, mimo że jest ona treningiem do
za ducha zboża: ostatnie charakterystycznej dla niego, wyrafinowanie okrutnej
zżęte pokosy zbiorów nazy- zabawy ze schwytaną myszą.
wano kocim ogonem. Kupować kota w worku — kupować lekkomyślnie, bez
Gnostycy twierdzili, że kot sprawdzenia; w dzisiejszym użyciu na kontynencie
jest tym w stosunku do psa, europejskim (w Anglii mówi się o kupowaniu prosięcia w
czym charakter kobiety w worku) służy jako usprawiedliwienie stosunków
stosunku do charakteru przedmałżeńskich (aby nie kupować kota w worku), o czym
mężczyzny. Kobiece cechy pisał już dwukrotnie pod koniec XVI wieku Montaigne w
kota: łagodność, skłonność swych Próbach.
do podstępów, zmysłowość Śmiać się jak kot z Cheshire (ang. grin like a Cheshire cat)
(nawet futerko kocie — dawne ang. porównanie spopularyzowane przez
pobudza seksualnie); o Lewisa Carrola w Alicji w krainie czarów (1865).
dziewczynie mówi się kotka, W heraldyce: odwaga, wolność, indywidualizm; czujność;
kociak. Kot nieraz sym- wytrwałość; chytrość;
bolizuje vulvę (a mysz — strategia.
penisa; tym tłumaczą strach
kobiety przed małą i nie-
groźną myszką).
Przejmujące wrzaski
marcowych kotów („kocia
muzyka", zob. Muzyka) i
niesamowity ceremoniał ich
umizgów uczyniły z kota
wyobrażenie chuci i
rozpasania seksualnego, a
także płodności.
Kotka — czułe i pogodne
macierzyństwo.
Kot — lenistwo,
wygodnictwo, sybary-tyzm;
zwinięty wygodnie w kłębek,
odsypia w ciągu dnia przez
długie godziny swoje nocne
przygody, z satysfakcją wy-
grzewa się na słońcu lub
przy piecu.
Kot jest obrazem elegancji i
wdzięku niemal w każdej
przybranej przezeń pozycji.
Kot — czystość; spędza
mnóstwo czasu na toalecie;
W marzeniach sennych: Neptunem od pieluch mieszkają!" (Na comisja szczecińską
perfidia, zdrada; (zły) 3—6 Kaspra Mia-skowskiego).
kłótnie; (gdy zabija) Dwie kotwice. „Mądrze jest rzucić dwie kotwice z szybkiego
uniknięcie okrętu w czasie burzliwej nocy" (Ody olimpijskie. Oda 6, 100
niebezpieczeństwa; Pindara, ok. 472 p.n.e.).
(miauczący) obmowa; „Świętą kotwicą" (dnkyra hiera) nazywali Grecy kotwicę
(mruczący) nieszczerość; używaną na statku tylko w wypadkach szczególnego
(drapiący) oszustwo; niebezpieczeństwa.
(spacerujący) podróż wodą. Kotwica w objęciach delfina wyraża maksymę cesarza rz.
KOTWICA Oktawiana Augusta:
Kotwica symbolizuje festina lente łac. 'spiesz się powoli', popularną także w
nadzieję, pewność, bez- epoce Odrodzenia; znak firmowy na książkach drukarza
pieczeństwo; nieugiętość; weneckiego Aldusa Manutiusa (1449—1515), który
cierpliwość, spokój, stałość, wprowadził kursywę i kieszeniowce (w formacie tzw.
poparcie, wierność; ósemki). Znak wybijany na monetach wielu miast portowych,
męskość; w Aleksandrii, Antiochii, monetach rz. za panowania Tytusa,
hamulec, spowolnienie; na grobach żeglarzy i rybaków.
morze, żeglugę, flotę, Kotwica — połączenie zasady męskiej (maszt, fallus, trzon) i
zwycięstwo w bitwie żeńskiej (półksiężyc, łódź, arka, nawa, vulva); wraz z opla
morskiej.
W starożytności kotwicami
były wielkie kamienie, kosze
kamieni, worki z piaskiem,
kłody nabite metalem;
przytrzymywały one statek
samym ciężarem a. tarciem
o dno;
o nich prawdop. mówią
Dzieje Ap. (27, 29):
„Bojąc się, abyśmy nie
wpadli na skały, spuściliśmy
z rufy cztery kotwice". Po
wprowadzeniu kotwic
żelaznych, ulepszano je
przez wyposażenie w łapy,
pazury i poprzeczki.
Wygięte ramiona zaczęto
stosować dopiero od 1813 r.
Kotwica emblematem
morza, żeglugi, bóstw
morskich, np. Posejdona
(Neptuna). „Bezpieczni
Polak w polu (...) a maszt,
żagiel, kotew krzywą niech
ci mają, co nad słonym
tającym ją wężem żaglowcom jedyną nadzieję powstrzymania biegu statku nie-
(urodzajność, życie) — sionego wiatrem a. prądem na skały lub mieliznę. „Gdy los
płodność, obojnactwo, życie twoje wzburzy, krzep się nadziei kotwicą" (Poezje
Słońce. liryczne Seweryna Goszczyńskiego).
Kotwica w chrześcijaństwie Kotwica — konflikt między ciałem stałym a ciekłym, ziemią a
— trwanie w wierze, wodą. ,
oczekiwanie zbawienia, Kotwica do XV w. — kotka (do dziś w białej flocie nazywana
ufność w czasach pot. kotem), potem kotew i kotwica; kot i kotwica mają
prześladowań, chwytne pazury.
zakotwiczenie łodzi życia w W wolnomularstwie: nadzieja, raj, pokój,
porcie wieczności. W heraldyce: pomoc w niebezpieczeństwie.
Wyobrażenie kotwicy (obok ;
innych symboli, jak dobry KOZA (Kozioł, Cap)
pasterz, ryba, gołąb, palma Koza i kozioł są symbolami ofiary; błyskawicy i pioruna; rui,
itd.) zastępowało we płodności; grzechu; towarzyskości; zręczności, ruchliwości;
wczesnym chrześcijaństwie wolności; czarów; głupoty; skąpstwa; biedy;
wyobrażenie krzyża, zimy.
odstręczające nowo- Cap jest symbolem potencji męskiej, chuci, siły witalnej,
chrzczeńców, zob. Krzyż uporu, prokreacyjnej potęgi Słońca; ognia; Szatana,
(chrześcijaństwo). potępienia;
Kotwica jest atrybutem św. smrodu.
Mikołaja, biskupa Miry, i św.
Klemensa I, papieża (88—
97); wyobrażana niekiedy z
gwiazdą, z półksiężycem a.
do góry piętą.
W Grecji, w czasie święta
przebudzenia wiosny, wg
obyczaju lud., kapłan topi w
morzu krucyfiks wraz z
„kotwicą zbawienia" (dnkyra
sótenas).
Kotwica symbolem nadziei
figurującym w katakumbach
i na gemmach sygnetów
wczesnych chrześcijan
(często ze słowem gr. elpis
'nadzieja' a. łac. pax 'pokój').
„My, którzyśmy się uciekli
do trzymania podanej nam
nadziei, którą mamy jak
kotwicę duszy, bezpieczną i
mocną" (List do Żydów 6,
18—19). Po zwinięciu żagli
rzucenie kotwicy dawało
Cap, zwierzę słoneczne, obarczony grzechami całego zgromadzenia, wypuszczony
jest, zwłaszcza w Indiach, będzie na pustynię; pierwszego zaś zabije się na ofiarę
symbolem ognia Bogu, a krew jego oczyści świątynię od nieczystości synów
tworzącego świat, Izraela, od ich przestępstw i grzechów (Lev. 16). Kozioł
rodzącego nowe, święte ofiarny w przenośni to człowiek obciążony cudzymi
życie; poświęcone Agni, grzechami, oskarżony za nie i' potępiony.
indoaryjskiemu bogu ognia, ' W starożytności na Bliskim Wschodzie pasterze pasali
ognia ofiarnego i ogniska zazwyczaj owce i kozy razem, a wieczorem rozdzielali stada,
domowego, bogini śmierci aby zapędzić je do osobnych zagród. Stało się to symbolem
Kali i bogu Warunie. oddzielenia w Dniu Sądu zła od dobra, zbawionych od
Koza, może dlatego, że jej potępionych. Wcieleniem tych ostatnich byt właśnie de-
nazwa sanskr. oznacza też moniczny, śmierdzący cap. „I zgromadzą się przed Synem
'nie narodzoną', jest w Człowieczym wszystkie narody, i odłączy jednych od
Indiach symbolem prakriti drugich, jak pasterz odłącza owce od kozłów. I postawi owce
(pramaterii), Pramatki, o (tj. błogosławionych) po prawicy swojej, a kozły po lewicy"
trzech barwach: czerwonej, (Ew. wg Mat. 25, 31). Przysłowie: Z kozła stał się owcą (tzn.
białej i czarnej. z hultaja przyzwoitym człowiekiem).
Kozioł poświęcony był Kozioł zwierzęciem ofiarnym Dionizosa. Śpiewy i tańce
babilońskiemu bogu religijne towarzyszące ofiarom z kozłów ku czci boga wina i
Mardukowi, sumeryjskiemu płod
Ninurcie,
mezopotamskiemu
Tammuzowi, babilońsko--
asyryjskiej bogini miłości i
płodności natury Isztar.
Hierodulom (dosf. gr. 'świę-
tym niewolnicom'), tj.
prostytutkom należącym do
świątyń Isztar i wielu
świątyń Afrodyty (np. w
Koryncie, na sycylijskiej
górze Eryks, dziś S.
Giuliano). płacono w
naturze koźlątkiem. Koza
kończąca się rybim ogonem
lub laska z głową kozy była
emblematem
starobabilońskiego boga
Ea, a jego świętym
zwierzęciem — koziorożec.
Kozioł ofiarny. Aaron „dwa
kozły postawi przed Panem
(...), jeden dla Pana, drugi
dla Azazela (prawdop, złego
ducha pustyni)". Ten drugi,
nych sil natury (przy czym nimfa Amaltea), która go karmiła, gdy byt niemowlęciem, a
niekiedy sam bóg stawał się także Asklepiosa; zob. Róg.
kozłem, jak to uczynił, gdy Koza skiryjska (z wyspy Skiros na M. Egejskim) — mleczna,
Tyfon zaatakował bogów lecz krnąbrna; przen. człowiek pracowity, zdolny, ale
olimpijskich) stały się choleryk, impetyk, kłótnik.
prawdop. zaczątkiem sztuki U Rzymian koza uchodziła za związaną z piorunem, dlatego
teatralnej; gr. tragoidia chronili się przed nim nosząc ciKcium (grubą, szorstką
'tragedia' znaczy dosŁ tkaninę z koziej wełny); z tegoż powodu taberna-culum w
'pieśń kozła' od tragos świątyni jerozolimskiej pokryte było materią z koziej wełny
'kozioł' i Bidę 'pieśń, oda'. W (Jahwe objawił się Mojżeszowi wśród grzmotów i błyskawic).
czasie orgii dionizyjskich Według Pliniusza (Historia naturalna 28, 41) żelazo hartuje
bachant-ki rozdzierały żywe się najlepiej we krwi kozia.
koźlęta i przyodzie-wały się Koza była poświęcona skandynawskiemu bogu piorunów
w skóry koźle (symbol Thorowi i św. Anskarowi, apostołowi i patronowi
chuci). Skandynawii. Koza Heidrin żywi się liśćmi jesionu Igdrasil;
Kozioł poświęcony był wydojony z niej miód pitny służy jako napój wojownikom
Afrodycie jako zwierzę Odyna w Walhalli.
płodne i ogniste, stąd stał Koza — głupota. Tak długo ziemię kopytkiem drapała, aż
się wyobrażeniem rozpusty nóż na własne gardło koza wykopała (ze śrdw. bajki fr.). Cap
i lubieżności. ,,Wtedy kozioł się zamyślił, pewnie głupstwo zrobi. Głupi
rozpustny i owieczka
złożone będą burzom w
ofierze" (Epody 10, 23—24
Horacego). Rzeźba
Skopasa przedstawiała
Afrodytę jadącą wierzchem
na koźle; cap był również
wierzchowcem Dionizosa i
Pana.-Podobnie jak w
Pieśni nad pieśniami lis
niszczy winnicę
symbolizującą Oblubienicę,
tak u Owidiusza (Fasti l,
353) cap pustoszy winnicę
wyobrażającą kobietę.
Koza była też zwierzęciem
Hery i Her-mesa.
Koza w mit. gr. —
błyskawica. Podwójna
gwiazda Koza (Capeila),
najjaśniejsza w konstelacji
Woźnicy, zapowiada burze i
deszcze; jest to
przeniesiona przez Zeusa
między gwiazdy koza (lub
jak cap. Znać się na czymś postaci kozła. Djali, wierna kózka, przyjaciółka i
tyle co koza na pieprzu. współtanecznica tajemniczej Cyganki Esmeraldy z powieści
Dotyczy to wszakże tylko Katedra Marii Panny w Paryżu Victora Hugo.
kozy nizinnej: górska koza Koza — bieda. Przysłowie: Koza to krowa biedaka.
lub kozica jest wcieleniem Koza — zima, grudzień, minojski bożek schyłku roku,
dalekowzroczności, przeciwieństwo barana, bożka początku roku.
przewidywania i popisowej Kozioł — upór. Przysłowie: Uparty jak kozioł.
zręczności skoku. Kozioł — żarłoczność. Przysłowie: Zrobić kozła ogrodnikiem,
Cap — smród. Śmierdzieć tj. postąpić głupio.
jak cap (w nm. poemacie Koza — dobry słuch, u staroż. Egipcjan i Żydów.
Młodszy Titurel Albrechta z Koziorożec (Capricornus), gwiazdozbiór • nieba płn., w
ok. 1272). Polsce widzialny latem, znak zodiaku. Kozioł Morski,
Parszywa koza — pochodzenia babilońskiego, z głową kozła i ogonem ryby
zarozumiałość. Przysłowie (utożsamiany niekiedy z Amalteą, zob. wyżej, a. z bogiem
arab.: Parszywa koza pije Panem) — prostota, trzeźwość, skromność, cierpliwość,
tylko u źródła strumienia. upór, ostrożność, pilność, poczucie obowiązku, umiejętność
Złota koza w folklorze europ. spełniania zamysłów. Podlega planecie Saturn. Impresa
— strażniczka skarbów w Cosima de'Medici
podziemiach ruin zam-
kowych.
Cap w śrdw. — diabeł o
koźlich rogach i kopytach
(przejęty z antycznych wize-
runków satyrów, sylenów.
Fauna, Pana itd.),
gospodarz sabatów
czarownic, z którymi ucztuje,
bawi się i uprawia rozpustę
jako ucieleśnienie chuci,
zwierzę odrażające,
cuchnące, pełne
nieprawości, potępione. Ale
już w Biblii (Lev. 17, 7)
demony i diabły pustynne
nazwano „kosmatymi
kozłami". Średniowieczne
wyobrażenie Chuci (Volup-
tas) i Rozpusty (Luxuria) w
postaci nagiej kobiety
jadącej na koźle. Przysłowia:
Koza, diabeł — to jedno. Ma
kozła w oczach — wg pojęć
ludu w źrenicach czarownic
odbijał się nie człowiek
patrzący, ale diabeł w
(1519—70), wielkiego Jowisz przygniótł górą Ossą zbuntowanych gigantów,
księcia Toskanii, upa- „ziemia, jeszcze dymiącą krwią ich ini-mieniona (...) krew po
miętnienie zwycięstwa wierzchu ciekącą w ludzi przemieniła" (Metamorfozy 1,158-
odniesionego pod tym 1-160 Owidiusza, tł. B. Kicińskiego). '
znakiem. Krew jest tabu i święta jako siedlisko życia i duszy (dlatego
W heraldyce: rycerz pełna krwi wątroba uważana była za emblemat życia). U lu-
zwyciężający środkami dów Mezopotamii krew była elementem boskim w człowieku
polityki i dyplomacji bardziej ulepionym z ziemi i krwi bogów; stąd krew była pokarmem
niż orężem. wzbronionym. Bóg mówi do Kaina: „Krew brata twego woła
W marzeniu sennym: do mnie z ziemi" (Gen. A, 10). Bóg do Noego: „Lecz nie
(czarna koza) niestałość w będziecie jedli mięsa zwierzęcia z duszą jego, to jest z krwią
miłości; (biała) zmartwienie. jego" (Gen. 9,4). „Dusza ciała we krwi jest" (Lev. 17,11).
Wiek człowieka — „Każdy, kto by jadł krew, zginie z ludu swego" (Lev. 7,27). W
młodzieniec dwudziestoletni. mit. skand, wody Ziemi powstały z krwi Ymira.
Czterorożna koza — atrybut ,i
proroka Daniela.
Jednorożna koza — atrybut
Aleksandra Wielkiego.
Kozia sierść — rzecz mało
warta. O kozią sierść (łac. de
lana caprina) się spierać —
o głupstwa, bagatele. Jak z
kozia, tj. ni mleka, ni wełny.
KREW
Krew jest symbolem
oczyszczenia, ofiary;
proroctwa, wtajemniczenia;
przymierza, braterstwa;
poświęcenia, męczeństwa,
odkupienia; słabości; tabu,
czarów, magii, obrony przed
demonami; natury, Słońca,
ognia, życia, duszy,
temperamentu, namiętności,
pociągu płciowego;
płodności, potomstwa;
zdrowia; usposobienia,
charakteru, przyzwyczajenia;
winy; pochodzenia, rasy,
rodu, pokrewieństwa; króla,
lwa, złota, wojny,
morderstwa, pożywienia
zmarłych; zob. Rosa
(Krwawa); Wino.
Krew — matka ludzi. Gdy
Krew — życie i zdrowie. Za niej, a następnie smarować krwią uszy, palce i szaty
cenę krwi — za cenę życia, kapłana (Ex. 29,12—21). Grecy leli krew do grobów, aby
zdrowia. Przypieczętować duchom zmarłych dodać na tamtym świecie siły życiowej:
krwią — poświęcić, narazić krew jest ich ulubionym napojem. Odyseusz w kraju
życie, zdrowie, Krew z Kimeryjskim rozmawia ze zmarłymi, którzy zbiegają się do
mlekiem — białorumiana krwi zarżniętych owiec (Odyseja 11 Homera). W kultach
cera. Kybele i Mitry chrzczono mystów krwią ofiarnego byka, aby
Mieć coś we krwi — mieć w dodać im sił żywotnych i oczyścić ich.
naturze, w usposobieniu. Puszczanie, ściąganie krwi — pokuta, ekspiacja; braterstwo;
Weszło w krew — weszło w z uszu i języka — pokuta za słuchanie i mówienie złych
przyzwyczajenie, nawyk, słów;
stało się drugą naturą. wyraz miłości do bóstwa albo człowieka;
Krew — pokrewieństwo. w ceremoniach pogrzebowych — przymierze między
Krew w kimś zagrała żałobnikami a zmarłym; namiastka ofiary ludzkiej lub
(odezwała się), krew rodu. zwierzęcej; zabieg medyczny stosowany powszechnie w
Krew z krwi i kość z kości najrozmaitszych schorzeniach przez lekarzy aż do 2. pół.
moich — z mego rodu. To XIX w.
moja krew! „Krew jego Ssanie krwi z ranki drugiej osoby było formą zawarcia
dawne bohatery" (Dziady braterstwa. W mit. goidel-skiej (gaelskiej) Cuchulainn nie
cz. III 5 Widzenie 23 mógł po
Mickiewicza). Krew nie
woda — krewny bliższy niż
inny bliźni, więzy rodzinne
są silne; temperament,
popęd seksualny daje o
sobie znać. Głos krwi —
instynkt, popęd naturalny,
poczucie więzi rodowej, ro-
dzinnej. Węzły krwi —
związki pokrewieństwa,
pochodzenia. Ale: Nie idzie
się za krwią, lecz za
sercem. Krew gaśnie, gdzie
interes żyje, tj. związki krwi
słabną, gdy idzie o interes.
Krew — ofiara,
wtajemniczenie; przelana
krew jest doskonałym
symbolem ofiary
najcenniejszej dla bogów.
Wyświęcając kapłanów
izraelskich Bóg każe
smarować krwią barana rogi
ołtarza, wylewać krew na
podstawę ołtarza i dokoła
ślubić Deyorgilli, bo wysysał — zmysłowa, kreaturalna natura człowieka, w
krew z jej rany, a więc stał przeciwieństwie do boskiego życia duszy, do duchów
się jej krewnym. bożych i samego Boga. Ci, co przyjęli Zbawiciela, „stali się
Krew — przymierze. Gdy dziećmi bożymi nie z krwi, ani z woli ciała (...), ale z Boga"
Mojżesz pokropił lud krwią, (Ew. wg Jana l, 12—13).
powiedział: „To jest krew Chrześcijański symbol życia i zbawienia przez przelanie krwi
przymierza, które Pan Chrystusa, wyobrażający sakrament chrztu i Eucharystii
ustanowił z wami" (Ex. (Ew. wg Jana 19, 34).
24,8). Pan rozkazuje Krew pić — być krwiopijcą, pijawką, wyzyskiwaczem.
dzieciom Izraela w Egipcie Niezmywalna plama, znamię krwi — nie-odkupiona
nasmarować podwoje i zbrodnia. Lady Makbet mówi:
naproż-niki domów krwią „Co to za ręce? (...) Mógłże by cały ocean te krwawe ślady
paschalnego baranka bez spłukać z mojej ręki? Nie, nigdy! (Makbet 2,2 Szekspira, tł.
zmazy (lub koziołka); w noc J. Pasz-kowskiego). W obecności mordercy rany zabitego
noworoczną Pan przejdzie zaczynają na nowo krwawić. Lady Anna: „Patrzcie, panowie,
przez ziemię egipską i za- umarłego rany z swych ust zastygłych znów krew świętą
bije wszystkich sączą! (do Gloucestera:) To obecność twoja krew wyciąga z
pierworodnych, omijając żył zimnych" (Ryszard III l, 2 Szekspira, tt. L. Uiricha).
wszakże domy naznaczone Ręce pełne krwi — ręce człowieka, który popełnił mord.
krwią" (Ex. 12, l—14). W „Ręce wasze pełne są krwi!" (bajasz 1,15; por. 59,3).
wielu kulturach
rozpowszechniony był
zwyczaj zawierania
braterstwa krwi przez
zmieszanie krwi ze
skaleczonych palców. In
sanguine foedus łac. 'przy-
mierze przypieczętowane
krwią'.
Krew — płodność. Na
Bliskim Wschodzie
smarowano krwią
pierworodnego jagnięcia
drzwi albo słupy namiotowe
dla odpędzenia demonów i
zapewnienia płodności,
zwłaszcza przy
przeprowadzce plemienia
na inne (letnie, zimowe)
pastwiska albo przy
rytualnych uroczystościach
wiosennych.
Krew i ciało w Nowym
Testamencie (Ew. wg Mat.
16,17; l. List do Kor. 15,50)
Krew niewinna, Aelnam .insiluit (Sztuka poetycka 465 Horacego).
sprawiedliwa — krew Wzajemne oddziaływanie symboliki krwi i koloru
niewinnych ludzi. „Krwi czerwonego: namiętność, pasja, rewolucyjność czerwieni
niewinnej wylał Manasses przepaja symbolikę krwi, a dramatyczna żywotność i kipiąca
bardzo wiele" (2 Ks. Kroi. gwałtowność krwi udzieliła się czerwonej barwie. Krew wiąże
21,16). „Przyjdzie na was się przez swój kolor i temperaturę z ogniem i ze Słońcem
wszystka krew spra- oraz z ich życiodajnym działaniem. Czerwień w
wiedliwa, która rozlana jest chrześcijaństwie — symbol męczeństwa.
na ziemi, od krwi Abla Krew — królewskość; książęta lub księżniczki krwi — z
sprawiedliwego aż do krwi królewskiego rodu po mieczu (ze strony ojca).
Za-cnariasza" (Ew. wg Mat. Złoty kolor krwi mający wyrażać czerwień: „Tu leżał Duncan;
23,35). jego srebrzysta skóra w koronkach złotej krwi" (Makbet 2,3
Krew czyjaś spadnie na Szekspira, tł. J. S. Sito).
kogoś, na czyjąś głowę — Błękitny kolor krwi, błękitna krew — pochodzenie
śmierć,^ męka, obciążająca arystokratyczne, arystokracja, szlachta rodowa; (hiszp.
kogoś winą, obarczająca sangre azul) pierw. o hiszpańskiej arystokracji bez
czyjeś sumienie. „Krew domieszek krwi maurytańskiej i żydowskiej; takich
moja na obywateli „nieskalanych" arystokratów było w Hiszpanii niewielu;
chaldejskiej ziemi!" (Je- mówiono o nich, że ich krew ma zabarwienie błękitne
remiasz 51,35). prześwieca
(Gorąca) krew —
namiętność, pasja, za-
palczywość, wybuchowość.
,,Błogosławieni ci, których
krew i rozsądek są we wła-
ściwych proporcjach, oni nie
będą piszczałką w palcach
losu" (Hamlet 3,2
Szekspira).
Człowiek krwi, mąż krwi —
człowiek splamiony krwią,
który kogoś zabił, natura
porywcza, gwałtowna,
nieobliczalna: nazywano tak
króla Dawida (2. Ks. Król.
16,7—8) i króla ang. Karola
I.
Zimna krew — opanowanie,
spokój, przytomność
umysłu, spokojne
reagowanie na
niespodziane, dramatyczne
zdarzenia. „Z zimną krwią
skoczył w czeluść płonącej
Etny", łac. ardentem frigidus
jące przez podskórne garncarzowa, przy ujściu jaru Hinnon w dolinie Cedronu w
naczynia na głowie, szyi i Palestynie, zakupiona (wg legendy za 30 srebrników
rękach. odrzuconych przez Judasza) na cmentarz dla pielgrzymów;
Krew ukryta (w ciele) — używana jako miejsce grzebania chrześcijan w okresie
życie, krew wylana na wypraw krzyżowych i później aż do XVII w.
zewnątrz — śmierć; dlatego KROKODYL
w wielu kulturach kobieta Krokodyl symbolizuje światło i cień, czas, noc. Księżyc;
miesiączkująca jest tabu, w rzeki, moczary; potęgę, wtajemniczenie; moce zła, piekło,
innych zaś — także diabła, Le-wiatana; śmierć; obłudę, fałsz; nieczułosc,
mężczyzna, który wylał złośliwość; złość, prześladowanie, wściekłość;
czyjąś krew; mogą wrócić chciwość, żarłoczność; żądzę, płodność; bezradność;
na łono społeczności bezruch; niemotę; egzotykę; rozum;
dopiero po dokonaniu sędziego; wróżbitę; uzdrowiciela.
ceremonii oczyszczenia. Krokodyl w mitach — dźwigacz i podpora Ziemi, bóstwo
Kto zajmował się księżycowe i nocne, żarłoczny jak Noc pochłaniająca
przelewaniem krwi ludzkiej zachodzące Słońce, pan prawód i Chaosu, łączący w sobie
lub topieniem metali symbolikę śmierci i zmartwychwstania, nocy i poranka,
(rozgrzewanych do wcielenie transcendentnych sił. żywotnych, zob. Rak.
czerwoności) zawodowo — i
kat lub kowal — bywał
przez całe życie nieczysty,
niedotykalny.
Krew i ziemia (nm. Biut und
Boden) — więź narodu z
rasą i glebą; z hitlerowskiej
ustawy nm. o dziedzicznych
folwarkach (1933).
Krew — sakramentem.
„(Polsko,) i krew się twoja
sakramentem stanie ludom
ginącym z niewoli i głodu!"
(Proroctwo kapłana
polskiego 28—9 W. Pola).
W marzeniu sennym: rana,
choroba;
złoto. „Krew oznacza we
śnie złoto czyste"
(Opowieści kanterberyjskie.
Opowieść Damy z Bath 619
G. Chaucera, tł. H.
Pręczkow-skiej).
Czysta krew — czystej krwi
(zwierzę hodowlane), bez
domieszek obcej rasy.
Rola krwi, rola
Krokodyl nilowy w staroż. do roli fallicznego emblematu płodności na równi z
Egipcie, związany z wodą. bajecznym feniksem, gdyż odradza się z błota jak feniks z
Słońcem i wegetacją, popiołów; symbol Egiptu, podobnie jak ichneumon
bóstwo zarazem słoneczne i (mangusta, „szczur faraonów"). „Wasz wąż egipski wylęga
chtoniczne, mogące też być się z waszego mułu za sprawą waszego słońca, tak samo
wcieleniem boga Ziemi i jak wasz krokodyl" (Antoniusz i Kleopatra 2,7 Szekspira, tł.
obrazem duszy L. Uiricha).
odprowadzanej na tamten Krokodyl, lilia i cibora papirusowa — emblematy egip. krainy
świat. Czczony jako symbol zmarłych.
rozumu boskiego, gdyż, jak Krokodyl — tyrania władzy; prześladowanie małych i
on, nie ma języka i, jak on, słabych stworzeń zamieszkujących rzeki. Jego wrogami
widzi z zamkniętymi oczami miały b'yć man-gusty i delfiny.
(mowa tu oczywiście nie o Liczba — 60, babilońska liczba astrologiczna: krokodyl
zamkniętych powiekach, ale składa 60 jaj, które potrzebują 60 dni, aby się otworzyć;
o półprzejrzystej błonie życie krokodyla trwa najwyżej 60 lat. (Prawda jest
ochronnej, jaką krokodyl oczywiście inna; np. samica składa od 20 do stu jaj; zwierzę
może przesłaniać gałki dożywa niekiedy przeszło stu lat).
oczne). Jego oczy w sztuce Krokodyl u staroż. Żydów — zwierzę nieczyste, wcielenie
egip. są emblematem Zła, Lewiatana. „Czy wyciągniesz Lewiatana wędą, a
wschodu i światła, szczęki powrozem skrępujesz pysk jego?" (Hiob 40,20).
— tortur, a ogon — zachodu
i ciemności. Atrybut bogów
zboża i płodności, boga
świata podziemnego. Buto, i
boga Setha
(identyfikowanego z czasem
z gr. demonem Tyfonem,
wcieleniem płodności,
gniewu, złości i złośliwości).
Sanktuarium boga
krokodylowego, Sebeka,
opiekuna królów,
pogrzebów, asystującego
przy ważeniu dusz, pożercy
dusz grzesznych,
znajdowało się w prowincji
Fajum, w bagiennej kotlinie
tektonicznej mrowiącej się
od krokodyli, której stolica
otrzymała nazwę Croco-
diiopolis.
Krokodyl — egip. symbol
bezradności (z powodu
nieruchawości i braku
języka), podniesiony jednak
Krokodyl u dawnych Arabów całego człowieka. Jeden z potworów świata podświado-
— sędzia, wróżbita. mości.
Krokodyl w chrześcijaństwie Krokodyl — uzdrowienie. W folklorze różne części ciała
— demon; zwierzęcia uchodzą za lek na wiele chorób.
mądrość, ostrożność, Krokodylowe łajno — odmłodzenie. Smarowały nim twarze i
przewidywanie. Przewiduje szyje stare kobiety, aby odzyskać gładką skórę.
powodzie nilowe (jak rak i Krokodyl — niebezpieczeństwo; złośliwość, zniszczenie;
żółw). Atrybut św. Teodora zasadzka. Podstępny sposób łowów na ptaki i ssaki: ukryty
(legionisty rz„ dawnego pod powierzchnią wody a. w błocie zwierz nagłym ciosem
patrona Wenecji, ogona a. pochwyceniem za nogę i szybkim obrotem dokoła
męczennika) przedstawiany osi przewraca ofiarę i topi.
wymiennie ze smokiem, i Krokodyl — władca sekretów życia i śmierci, symbol
św. Pa-chomiusza, 290— wtajemniczenia, wiedzy okultystycznej, światła i cienia;
346, twórcy cenobityzmu potwór-pożerca, najbliższy krewniak bajecznych smoków (a
chrzęść, (wspólnego życia w rzeczywistości ostatnie żyjące ogniwo łańcucha
zakonnego); wg legendy ewolucyjnego łączącego nas z olbrzymimi gadami
święty miał przepłynąć Nil kopalnymi, a zarazem najbliższy krewniak ptaków!).
na grzbiecie krokodyla. Krokodyl — egzotyczne, nieosiągalni*, zabójcze, szkaradne
Krokodyl w śrdw. — żądza, dziwo. Przysłowie: „Jeśli
żarłoczność. W plastyce
krokodyl ze związanym
pyskiem był atrybutem
Postu; występował też jako
wierzchowiec — uosobienie
Lubieżności. Ząb krokodyla
— afrodyzjak, amulet.
Łzy krokodylowe — obłuda,
fałszywe współczucie;
przysłowiowy zwrot gr.-łac. o
ludziach współczujących
bliźniemu w biedzie, której
sami byli przyczyną; oparty
na mniemaniu, że krokodyl
płacze przed pożarciem
ofiary. W okresie wypraw
krzyżowych spotkano się na
Wschodzie z poglądem, że
krokodyl płacze, aby
wzbudzić litość, a
zbliżającego się
dobroczyńcę chwyta i
pożera.
Krokodyl — piekło. Wg
pojęć lud. może on
pochłonąć, jak piekło,
nie chcesz mojej zguby, gdyż, podob nie jak sroka, chwyta drobne przedmiot)
krokodyla daj mi luby" odcinające się w jakiś sposób od otoczenia (a więc niekiedy
(Zemsta 2,8 Aleksandra także błyszczące kosztowności), a gdy są jadalne, chowa je
Fredry). W astrologii: znak po kątach i szparach, gdyż z powodu braku wola nie może
Koziorożca. się od razu najeść na zapas. Dlatego też w średniowieczu
KRUK symbolizował grzech nieumiarkowania w jedzeniu i piciu.
Kruk jest symbolem Niekiedy kruki uważane są (niesłusznie!) za wyrodnych
niepokoju; choroby; rodziców, gdyż jakoby zaniedbują swe pisklęta. Biblijna
zepsucia; grzechu, herezji; Księga Hioba zapytuje: „Kto przygotowuje krukowi pokarm,
wojny, śmierci, gdy jego pisklęta wołają do Boga i tułają się bez
okrucieństwa; złości; pożywienia?" (38, 41). Jeszcze dziś mówi się w języku
drapieżności; chciwości, niemieckim o wyrodnym ojcu Rabemaler, a o nieczułej
plądrowania, łupów; matce — Rabenmutter.
rozkładu trupiego; złych Przypisuje się też krukom skłonność do samotnictwa, choć
przeczuć, złej wróżby; ptaki te trzymają się parami przez całe życie i przez okrągły
fałszywości; rok. Stąd kruk stał się wyobrażeniem dobrowolnego
bezczelności; diabła, duszy odosobnienia, w chrześcijaństwie — herezji,
złej osoby; samotności; odszczepieństwa, niewierzących, ateistów, pogan. Żydów,
długowieczności; myśli, oddzielonych od Arki
pamięci:
wszechwiedzy, proroctwa;
nadziei; opatrzności:
światła, świtu. Słońca;
symbolizował boga piekieł,
sumeryjskiego Nergala o
dwóch twarzach i
wedyjskiego boga wiatru,
burzy i wojny, Indrę.
U wielu ludów Wschodu i
Zachodu kruki uważane są
za ptaki złowróżbne,
żałobne, wieszczące
nieszczęścia, choroby,
zarazy, wojnę i śmierć
prawdopodobnie ze wzglę-
du na ich czarne oczy,
błyszczące czarne pióra i
skrzeczący głos, a także
dlatego, że żywią się
padliną, że ciągną
gromadnie za wojskiem
oczekując krwawego łupu.
Bi blia traktuje kruka jako
stworzenie nie czyste.
Kruka nazywają złodziejem,
(tj. Kościoła), grzeszników, a „Ochrypł kruk nawet, który kracząc obwieszcza fatalne
nawet Szatana, a prócz przybycie Dun-kana do mych bram" (1,5). U Mickiewicza
tego rozwiązłości, (Dziady cz. III 1,506) pojawiający się Konradowi kruk
nieczystości i nieczułości. olbrzymi, który ,,skrzydła ma czarne jak burzliwa chmura, a
Kruk wiązał się w szerokie i długie na kształt tęczy łuku. I niebo całe zakrywa",
średniowieczu z hańbiącą, jest zapewne wcieleniem Złego Ducha, Szatana
ale bardzo często czyhającego na duszę Konrada. A zatem symbol zemsty,
zadawaną śmiercią na zarazy, złej wieści i diabła.
szubienicy. Paść kruki Nie brak jednak i jasnych, pozytywnych wykładni w kruczej
znaczyło wisieć na symbolice, a także wykładni dwuznacznych. Kruk idący za
szubienicy. Zwrot z piosenki ora-czem czyści rolę z pędraków, kruk idący za siewcą
Idzie żołnierz borem, lasem: pożera ziarno siewne, więc pomaga (?) i szkodzi.
„Rozdzióbią nas kruki i Prócz krakania kruk wydaje niskie dźwięki: „kork, kruk.
wrony" znaczy jednak klong", które starożytni Rzymianie rozumieli jako „cras,
,,polegniemy na polu bitwy", cras", co znaczy 'jutro'; dlatego, jak twierdzi Swe-toniusz,
gdzie kruki i wrony obiorą kruk był ptakiem nadziei. Ale według św. Augustyna
nas dziobami z ciała aż do (Kazanie 83 IX 14 i 225 IV 4) to „cras" symbolizuje grzech i
kości, rozpoczynając tę grzesznika, który ciągle odkłada na jutro nawrócenie albo
ucztę ze specjalnym skruchę.
apetytem od wydziobania
oczu. Natomiast, jak twier-
dzi przysłowie, „kruk
krukowi oka nie wykolę", co
znaczy, że swój swego nie
ukrzywdzi.
Literackie wyobrażenia
kruka nie odbiegają na ogół
od tych wzorów. W islandz-
kiej Opowieści o Njalu
(Njalssaga, XIII w.) kruki
towarzyszą mścicielom; u
Szekspira Hamlet (3,2)
powiada na przedstawieniu
danym przez aktorów: „Już
kruk krakaniem do zemsty
daje hasło"; Otello (4,1)
targany zazdrością mówi:
„Ta myśl krąży w mej duszy
jak kruk nad domem
dotkniętym zarazą". Na
wieść o przybyciu posłańca
tak zdyszanego, że brak mu
tchu, aby obwieścić, że król
przybędzie lada chwila.
Lady Makbet powiada:
Według opowieści najinteligentniejszym z ptaków; stał się więc symbolem
żydowskiej Hagady prorok wiedzy, wszechwiedzy, ptakiem wróżebnym, proroczym,
Eliasz miał dwa kruki; jeden ptakiem świtu (krakaniem obwieszcza dzień), światła i
przynosił deszcz, drugi Słońca. Poświęcony był wszystkim bohaterom i bogom
suszę, jeden reprezentował Słońca, światła i wiedzy, jak Helios, Asklepios, Apollo,
życie, drugi śmierć. W Kronos, Saturn, Eliasz, Noe, Odyn, walijski bóg Bran i in.
Ewangelii wg Łukasza Bystrość, spostrzegawczość, pojętność i oswajalność kruka
(12,24), kruki wyobrażają uczyniły z niego posła bogów. Poetom, mędrcom i
wiarę w Opatrzność boską: czarownikom podszeptywał natchnione pomysły. Według
„Przypatrzcie się krukom, iż Strabona kruk, jako ptak Apollina, oznaczał miejsce, gdzie
nie sieją, ani zna, nie mają znajduje się pępek świata, omfalos, w Delfach, w ośrodku
spiżarni ani spichlerza, a kultu Apollina i jego wyroczni.
Bóg je karmi" (w Ew. wg Także w starożytnej Persji kruki poświęcone były bogu
Mateusza mowa jest w tym światła i Słońca; w związku z tym odgrywały rolę w kulcie
kontekście ogólnie o Mitry. Kto osiągnął pierwszy, najniższy stopień wta-
ptakach niebieskich). Kruk jemniczenia w mitraizmie otrzymywał nazwę Kruk. W
bywa też symbolem mitologii skandynawskiej dwa kruki, reprezentujące Myśl
Opatrzności: z rozkazu (Huginn) i Pamięć (Muninn), siedziały na ramionach Odyna,
Boga kruki karmią proroka władcy bogów i świata, boga poezji i mądrości, i przynosiły
Eliasza chlebem i mięsem mu wieści z Ziemi. Oba symbolizowały zasadę tworzenia, w
(3. Ks. Król. 17,4—6). Cud przeci
przynoszenia chleba przez
kruki powtarza się w ży-
wocie św. Pawła Eremity w
pustyni tebań-skiej, u św.
Meinrada w środkowej
Szwajcarii, w miejscu, gdzie
później powstało słynne
opactwo w Einsiedein, u św.
Benedykta na pustyni, św.
Antoniego i wielu innych.
Kruk jest więc żywicielem
głodnych.
Kruk oznacza też
długowieczność, gdyż
zdaniem niektórych, żyje on
trzy razy dłużej niż
człowiek. Hezjod uważał
nawet, że kruk żyje 118
razy dłużej od człowieka.
(W rzeczywistości
stwierdzono, że pewien
oswojony kruk żył 69 lat).
W starożytności uważano,
że kruk jest
wieństwie do dwóch wilków obrazem pogan gubiących swe dusze z dala od Kościoła
Odyna, wyobrażających (arki) albo wizerunkiem grzesznika oddanego rozkoszom
zasadę niszczenia. świata, bezwstydnika. Uważano, że kruk dotychczas biały
Kruk był ptakiem proroczym jak śnieg, wtedy właśnie sczerniał, symbolizując odtąd
także w mitach celtyckich. nieroz-proszone jeszcze ciemności Potopu, w prze-
Miasto Lyon w środkowej ciwieństwie do białej gołębicy, zwiastującej pokój boży.
Francji to celtycko-rzymskie Również w micie greckim kruki były pierwotnie białe. Kiedy
Lugdunum. Człon Ług- był kruk-donosiciel przyniósł Apollinowi wiadomość, że jego ko-
już przez starożytnych wy- chanka Koronis zdradziła go ze śmiertelnikiem Ischysem,
jaśniany rozmaicie: pseudo- zabił ją, a potem, żałując swego czynu, sprawił, że pióra
Plutarch tłumaczy tę nazwę kruka przybrały żałobną barwę. Biały kruk do dziś oznacza w
jako 'Górę kruków', a więc głównych językach europejskich rzadkość, wyjątek,
w sensie bliskim naszego indywidualizm, a przede wszystkim rzadką książkę. Już u
Krakowa 'grodu Kraka, czyli Juwenala (Satyry 7,202) corvus albus oznacza człowieka
Kruka'; inni jednak zajmującego wśród współczesnych stanowisko wyjątkowe,
odczytują to Ług- jako imię mającego zdanie sprzeczne z opinią ogółu, U Burkar-da
bóstwa, posła bogów, Waldisa (ok. 1490—1557) czytamy: „ein weisser rappen md.
celtyckiego Hermesa- schwartzen schwan, wer mag den je gesehen han" ('któż
Merkurego. kiedy widział białego kruka i czarnego łabędzia?').
Rolę bystrego posła-
zwiadowcy przeznacza
krukowi także Księga
Rodzaju (8,7):
Noe, aby się przekonać,
czy potop się kończy,
wypuszczał kruka z arki, a
kruk wzlatywał, znikał i
powracał dopóki wody nie
opadły i gdzieniegdzie
ukazywać się zaczął ląd.
Wtedy już nie wrócił, bo
miał dość ścierwa i trupów
do jedzenia. Dopiero wy-
słana później gołębica
powróciła z gałązką oliwną
w dziobku, a Noe poznał,
że „ustały wody na ziemi".
(W micie babilońskim
Utnapisztim wysyła kolejno
gołębia, jaskółkę i kruka,
który nie wraca, dając tym
znak, że potop się
skończył). Kruk biblijny,
niepowracający do arki, był
dla wielu ojców Kościoła
W rzeczywistości białych człowieka z roz-krzyżowanymi ramionami; element boskości
kruków nie ma, ich barwa w ptaku i człowieku; amulet; ogień. Słońce;
jest zawsze czarna, drabinę a. most do nieba; niebo; dziesięć (lat); kalectwo,
zarówno na śniegach podparcie; narzędzie męki i strachu, cierpienie, udrękę,
Północy, jak i na pustyniach karę, śmierć;
afrykańskich, natomiast mękę i śmierć Chrystusa, ukrzyżowanie, ofiarę, Jezusa
czarne łabędzie nie są dziś Chrystusa, chrześcijaństwo;
specjalną rzadkością. wieczną pamięć; niepiśmienność, podpis;
Bajka o kruku i lisie, którego plus.
pochlebstwa sprawiły, że Krzyż — mistyczny a. święty symbol rodem z odległej
kruk chcąc się popisać starożytności — Słońce, gwiazdozbiór Waga (Libra), cztery
pięknym głosem otworzył strony świata, oś ziemska, zenit—nadir, wschód— zachód,
dziób i upuścił trzymany w przód—tył, pomoc—południe, lewy—prawy;
nim kawałek sera zjedzony przeciwieństwo ouroborosa (smoka gryzącego własny
natychmiast przez lisa, ogon), reprezentującego przedwieczny Chaos, dynamizm
zdradza niewielką zna- poprzedzający utworzenie uporządkowanego Kosmosu.
jomość kruczych Krzyż — talizman używany w magii sympatycznej do
możliwości, bo kruk z ła- wzbudzenia urodzajności gleby a. noszony dla odpędzania
twością, nie tylko na gałęzi, demonów (dzięki swemu podobieństwu do miecza) i in. po
ale także w locie, przekłada
swą zdobycz z dzioba do
pazurów i na odwrót, nigdy
jej nie upuszczając.
Kruk uchodzi też za
emblemat autorów listów
anonimowych.
W heraldyce: człowiek
zawdzięczający wszystko
samemu sobie; odwaga (w
związku z jego obecnością
na polu bitwy).
KRZYŻ
Krzyż symbolizuje oś
świata, cztery strony świata,
cztery wieki świata, cztery
dziedziny ducha; połączenie
przeciwieństw, życie i
nieśmiertelność, ducha i
materię; wieczność; siłę
stwórczą; męskiego
stwórcę; fal-lusa; źródło
użyźniających opadów;
wieczne szczęście; potęgę;
miłość seksualną; ptaka z
rozpostartymi skrzydłami;
tęg nadnaturalnych (np. w miłość, wieczne szczęście; krzyż tau umieszczano na piersi
chrześcijaństwie diabła), „nowo narodzonych", tj. wtajemniczanych w misteria
oraz odczyniania uroków i eleuzyń-skie i dionizyjskie; kandydatom do grona
zaklęć. wtajemniczonych w kulcie Mitry tatuowano krzyż tau na
Krzyż u Asyryjczyków (i czole.
Celtów) — siła stwórcza; Krzyż tau z uchwytem pośrodku na górze (łac. crux ansata
wieczność; Słońce. od ansa 'rękojeść;
Krzyż wpisany w koło, u ucho'), ANKH 'klucz życia', atrybut bogów staroż. Egiptu —
ludów azjatyckich i Słońce, życie przyszłe, życie i śmierć, klucz do boskiej wie-
Germanów — Słońce, dzy i przeznaczenia, nieśmiertelność. Niebo i Ziemia,
okrągły rok; zasada połączenie przeciwieństw, kobieta i mężczyzna, człowiek,
twórcza; zdrowie i życie; w siła i mądrość.
tradycji chrzęść. — światło i Krzyż w kształcie litery X (łac. crux de-cussata kształtu
zbawienie świata. rzymskiej cyfry X 'dziesięć') znajdowany na staroż.
Swastyka, gammadion monetach i ste-lach — połączenie Górnego i Dolnego Świa-
(cztery gr. litery G ta, doskonałość; liczba dziesięć; klepsydra do mierzenia
połączone podstawami), czasu; zwany też krzyżem św. Andrzeja.
krzyż gr. o czterech Krzyż grecki (łac. crux guadrata) o czterech równych
promieniach załamanych w promieniach, znajdowany na staroż. monetach, medalach,
połowie w tym samym pomnikach, ceramice asyryjskiej, fenickiej, egipskiej, per-
obrotowym kierunku — pra- skiej, etruskiej — wieczność, potęga twórcza; ogień (dwa
dawny na obu półkulach drewna do rozniecania
symbol dobrobytu i
szczęścia (sanskr. swastika
'wiodący do dobrobytu', od
su 'dobrze' i asti 'on jest'),
ognia. Słońca; w
Skandynawii — młot boga
Thora.
Krzyż w kształcie litery T
(gr. tau), tac. crux
commissa 'złączony', crux
patibulata (od patibulum
'szubienica'), prastary
symbol mistyczny,
oznaczający zapewne
fallusa, Słońce, potęgę
promieni słonecznych, śro-
dek świata; u Izraelczyków
prawdop. atrybut
oczekiwanego Mesjasza i
eschatologiczny talizman
ochronny; zwany też
krzyżem św. Antoniego. W
staroż. Grecji — potęga,
ognia przez pocieranie); z czyjegoś powodu troski, kłopoty, udrękę. Przysłowie:
spótkowanie, płodność; Każdy swój krzyż dźwiga. „A kto nie dźwiga krzyża swego i
życie przyszłe, atrybut nie idzie za mną, nie może być uczniem moim" (Ew. wg
bóstw wodnych. Łukasza 14, 27; por. Ew. wg Mat. 10,38).
Krzyż — nieśmiertelność, Krzyż — chrześcijaństwo, ukrzyżowanie Chrystusa, Jego
wieczna pamięć; śmierć, męka i śmierć, wiara chrzęść., Jezus Chrystus jako syn
kara, ofiara. Stawiano krzy- boży;
że na rozstajnych drogach i boska mądrość; Wielkanoc; miłość, zbawienie, ofiara,
na placach, aby upamiętnić odkupienie ludzkości, służba;
bitwy i inne znaczące wy- zwycięstwo; Słowo; brzemię, niepowodzenie, męczeństwo,
darzenia. W wielu okolicach tragedia. Wcześni chrześcijanie, przed V wiekiem n.e., nie
kondukt pogrzebowy wyobrażali realistycznie Jezusa na krzyżu, gdyż odpychała
nocował pod takim ich sro-motnośc tej okrutnej kary i powszechne obrzydzenie
krzyżem-sym-bolem i pogarda w stosunku do ukrzyżowanych. „Sam wyraz krzyż
wiecznej pamięci o zmarłym powinien być daleko (nomen ipsum crucis absit) nie tylko od
a. gdy wyobrażał drzewo ciała obywatela rzymskiego, ale także od jego myśli, oczu i
szubieniczne bóstwa uro- uszu. Bo nie tylko stosowanie tej kary śmierci (.,.), ale nawet
dzaju (świętego króla napomknienie o niej niegodne jest obywatela rzymskiego i
powieszonego po kastracji, człowieka wolnego". (W obronie C. Rabiriusa 5,16
który powinien Cicerona). Gdy cesarz Konstantyn Wielki tę karę zniósł,
zmartwychwstać, gdy musiało jeszcze minąć trzy a. cztery pokolenia, aby
zazielenia się na wiosnę stopniowo zapomniano o jej charakterze. Krzyż Męki
liście drzewa). Rytuał ten Pańskiej był, wg le
doprowadził do używania
krzyża jako okrutnego i
wymyślnego narzędzia po-
wolnej męczarni i haniebnej
śmierci dla kryminalistów i
buntowników podłego uro-
dzenia (barbarzyńców,
niewolników) u Scytów,
Asyryjczyków, Persów,
Kartagińczy-ków, a po l.
wojnie punickiej u Rzymian
w stosunku do obcych (nie-
Rzymian) i niewolników, aż
do IV w. n.e. włącznie.
Crux łac. 'krzyż, szubienica;
męczarnia, tortura;
nieszczęście, zmartwienie,
bieda', stąd krzyż —
cierpienie, udręka,
zmartwienie. Mieć z kimś
krzyż pański, znosić od
kogoś krzyż pański — mieć
gendy, sporządzony z atrybutem sybilli kimeryjskiej, frygijskiej i helles-ponckiej.
czterech rodzajów drewna: Krzyż w przedchrześc. Skandynawii — znak graniczny
cedrowego, cyprysowego, posiadłości; znak pamięci na grobach władców i bohaterów.
oliwkowego i palmowego, Krzyż ognisty — st.skand. i szkoc. wezwanie na naradę
co wyobrażać miało cztery wojenną. Namiastka ofiary z ludzi składanej dawniej bogom
części świata. Krzyż a. znak urodzaju. W XIX i XX w. w USA symbol Ku Klux Klanu
krzyża odgrywa znaczną (dwóch tajnych organizacji terrorystycznych) — hasło do po-
rolę przy chrzcie, kon- gromu Murzynów, cudzoziemców itd.; bezprawie,
firmacji itd. Krzyż zastąpił szowinizm, rasizm.
metalową figurkę koguta na Krzyż — kalectwo; podparcie. Od podobieństwa do kształtu
wieżach kościelnych, w kuli dla chromego, kulawego.
którą często trafiały pioruny; Krzyż w śrdw. — odwrócenie rajskiego Drzewa Życia, oś
krzyż uważano za świata; most a. drabina do Boga, połączenie Ziemi z
skuteczniejszy niebem, złączenie przeciwieństw, zasady duchowej z
piorunochron. zasadą świata zjawisk. Stąd w alegoriach śrdw. krzyż bywał
Krzyż łaciński (łac. crux przedstawiany w kształcie litery Y lub jako rosnące drzewo z
immissa 'spuszczony') o korą, sękami, a nawet gałęziami.
wydłużonej dolnej części Krzyż na kuli — cesarstwo, królestwo, władza; jabłko —
słupa — ukrzyżowanie jedno z insygniów królewskich, emblemat Słońca, Ziemi;
Chrystusa. zasada męska i żeńska.
Krzyż atrybutem świętych,
męczenników, proroków
itd., np.: ze zwojem —
proroka Jeremiasza;
trzcinowy — Jana
Chrzciciela;
z piłą — apostoła Szymona;
krzyż X — apostoła
Andrzeja; długa laska
zakończona krzyżem —
apostoła Filipa; z narzę-
dziami Męki — Bernarda;
ukwiecony krzyż —
Antoniego Padewskiego; z
kielichem — Bo-nawentury;
z lilią — Katarzyny ze
Sieny;
z monstrancją — Klary; z
palmą męczeństwa —
Małgorzaty z Antiochii;
krzyż na granatowcu —
Jana Bożego; krzyż łaciński
— Wawrzyńca; łaciński
odwrócony — apostoła
Piotra. Niekiedy krzyż bywał
Krzyż — amulet; plus; tekstu.
podpis; niepiśmien-ność. Leżeć krzyżem — twarzą do ziemi, z roz-krzyżowanymi
Władcy i arystokraci nie ramionami.
umiejący się podpisać Skrzyżować szpady (z kimś) — walczyć z nim na białą broń;
stawiali na znak szczęścia przen. wdać się w spór, zatarg; dysputę, polemikę.
krzyżyk na dokumentach; Krzyżowa sztuka — dawny polski sposób walki na szable
jako amulet szczęścia (jakoby od krzyżujących się cięć).
zaczął również oznaczać Krzyżowy ogień — ostrzał z wielu stron;
plus (dodać). krzyżowy ogień pytań — na przesłuchaniu — zasypywanie
Krzyżowcy — rycerze przesłuchiwanego gradem pytań, aby mu utrudnić mijanie
europejscy biorący udział w się z prawdą.
krucjatach, wojennych Krzyż(e) — dolna część kręgosłupa. Przysłowie:
wyprawach krzyżowych, Niedźwiedź, acz głaśnie, to w krzyżach trzaśnie.
przedsiębranych między XI Krzyżyk — 10 lat. Rozpocząć szósty krzyżyk — skończyć 50
a XIV w. w celu odebrania lat. Nazwa od rzymskiej dziesiątki: X. Przysłowie: Nie popi-
Ziemi Sw. z rąk niewiernych suj się przed nikim z przybywającym krzyżykiem, tj. nie
(Saracenów). Nazwa od chwal się swym wiekiem.
krzyży rozdawanych na Krzyż — odznaczenie, order, odznaka, zawierające motyw
synodzie w Cler-mont, na krzyża.
którym papież Urban II Krzyżyk na czymś postawić (a. położyć) — zrezygnować z
ogłosił w r. 1095 pierwszą czegoś, nie brać więcej w rachubę, uznać za stracone.
krucjatę.
Krzyż, kotwica i serce —
wiara, nadzieja i
miłosierdzie.
Krzyżacy — nm. zakon
rycerski pod wezwaniem
NMP, osiadły w XIII w. na
ziemiach polskich, noszący
na białych płaszczach
czarne krzyże.
Krzyż z podkową — zasada
męska i żeńska; talizman
szczęścia.
Krzyż (dwie laski
skrzyżowane pod kątem
prostym) — impresa Piera
de Medici (1471— 1503) z
mottem: In midi teneras
exwit me-dullas łac. 'w
młodości (miłość) pali aż do
szpiku kości'.
Krzyż komentatora (łac.
crux interpretum) — trudne
do wyjaśnienia miejsce
Dać komuś krzyżyk na oprawionych), który od IV w. zaczął skutecznie wypierać
drogę — pożegnać go z zwoje. Dziś jeszcze tylko Żydzi w synagogach przechowują
ochotą, rozstać się z nim z Pięcioksiag (Torę) zapisany na zwojach nawiniętych na dwa
ulgą; odprawić z niczym a. z wałki, zwany w tym kształcie rodałami.
wymówką. Symbolika książki pokrewna jest symbolice tkania, gdyż
Krzyż (Południa) (Crux) — pióro i oko, podobnie jak nić wątku na osnowie krosna,
gwiazdozbiór nieba płd., w biegnie z lewa na prawo i z prawa na lewo.
Polsce niewidoczny. Książka — całość i różnorodność Wszechświata jako
W marzeniu sennym: jedność złożona z wielu składników (kart, stronic, zdań,
szczęście; traf; triumf. słów, liter).
KSIĄŻKA Księga Zmarłych — nazwa dana na pocz. XIX w. zbiorom
Książka jest symbolem formuł magicznych i zaklęć do użytku duszy zmarłego na
całości Wszechświata; tamtym świecie, umieszczanych w grobach egipskich przy
dociekania prawdy, zmarłych w okresie od ok. 1570 do ok. 1085 p.n.e.
uczoności, nauk, Księga, Księga ksiąg — Biblia; przysięgać na Księgę — na
nauczyciela, wiedzy, Biblię. „(Jestem) człowiekiem jednej książki", łac. homo
siedmiu sztuk wyzwolonych, unius libri (św. Tomasz z Akwinu, rozumiejąc przez to, że
wiedzy transcendentnej, czytuje tylko Biblię; ok. 1260);
wiedzy tajemnej, mądrości, stąd przysłowie tac.: Cave ab homine unius libri 'strzeż się
roztropności; magii, historii, człowieka jednej książki', człowieka ciasnych poglądów,
sztuki; prawa. Biblii, dogmatyka.
Ewangelii, kronik,
dziesięciorga przykazań,
zbioru praw;
rady; godności,
sprawiedliwości; potęgi;
czystości, cnót;
przeznaczenia, losu;
melancholii, ucieczki od
rzeczywistości; wolnego
czasu spędzonego w
spokoju.
Książka, łac. liber,
oznaczała zarówno zwój
(voiumen) papirusowy a.
pergaminowy nawinięty na
jeden drążek a, na dwa,
zapisany zazw.
jednostronnie, najpopular-
niejsza forma rękopisu do III
w. n.e., jak i kodeks (codex)
złożony z dwustronnie za-
pisanych kart, związanych z
sobą a. zeszytych z
jednego boku (i
Księga zakonu (4. Ks. Król. 11) anioł daje Janowi otwartą książeczkę (przeciwieństwo
22,8) — Pięcioksiag Księgi zamkniętej na 7 pieczęci) do zjedzenia, aby nadal
Mojżesza albo tylko prorokował. Sic erat in fatis łac. 'tak napisano w księdze
Deuterono-mium; przeznaczenia' (Fasti l, 481 Owidiusza). ,,I Boga głos
egzemplarz jej miał się przywołał mnie: Prorocze! wstań! i źrzyj! i twórz! Niech wola
zachować gdzieś w świątyni ma się w tobie zbudzi! I na obszarach ziem i mórz przepalaj
jerozolimskiej w okresie słowem serca ludzi" (Prorok 26—30 Puszkina, tł. J.
prześladowań religijnych za Tuwima).
Manassesa. Pożerać, połykać, pochłaniać książki — dziś: czytać je
Księga Losów — wg szybko, chciwie.
wyobrażeń niektórych religii Księga latająca — w widzeniu proroka Zachariasza (5,1—4)
Wschodu księga, w której unoszący się w powietrzu rozwinięty zwój papirusowy, na
zapisane są przyszłe losy którym zapisano imiona złodziei i krzywo-przysięzców.
każdego człowieka; Księga pamięci — „dla tych, którzy się boją Pana i czczą
oparte na wzorach jego imię" (Malachiasz 3,16).
państwowych spisów ustaw Księga Życia — zawierająca listę imion wszystkich ludzi a.
i rejestrów personalnych, tylko wybranych, szczególnie miłych Bogu (Ex. 32,32—3).
np. mieszkańców miasta. „Niech (wrogowie moi) będą wymazani z księgi żyjących i
„Kto się ostoi w Jeruzalem, niech ze sprawiedliwymi nie będą wpisani" (Psalm 68 29).
świętym go nazwą, „Weselcie się, że imiona wasze zapisane są w niebiosach"
każdego, który jest (Ew. wg Łuk. 10, 20). „I otworzono
zapisany na życie w
Jeruzalem. "(Izajasz 4,3).
„W twojej księdze wszyscy
są zapisani i policzeni
jeszcze nim żyć zaczęli, i
wszystkie ich dni przyszłe"
(Psalm 138 16).
Księga Proroctwa (a.
Przeznaczenia) dawana
przez Boga a. anioła
prorokowi, w której Bóg
ujawnia mu swoje zamiary;
na znak, że wziął sobie
słowo boże do serca prorok
musi tę księgę zjeść.
„"Otwórz usta, a jedz to, co
ci daję". A gdy spojrzałem,
oto ręka była do mnie
wyciągnięta, w niej zwój
księgi (...) zapisany z obu
stron. Były zaś na nim
napisane skargi, jęki i
biadania" (Eze-chiel 2,8—
10). W Apokalipsie (10,8—
księgę życia. I osądzono nauczyciele" (Noce attyckie. Przedmowa Aulusa Gelliusa,
zmarłych z tego, co było ur. ok. 130 n.e.).
napisane w owych Książka atrybutem wielu świętych, ojców Kościoła,
księgach, "według ich proroków, m..in. św. Alberta Wielkiego, Ambrożego
uczynków" (...). I kogo nie Aureliusza, Andrzeja, Anny, Antoniego Padewskiego,
znaleziono zapisanego w Barnaby, Benedykta z Nursji, Bernarda z Clairvaux,
księdze życia, ten wrzucony Brunona z Kwerfurtu, Brygidy, Dominika Guzmana, Edgara,
został do jeziora ognistego" Edwarda, Filipa Neri, Franciszka z Asyżu, Genowefy,
(Apok. 20,12,15). Księga Grzegorza Wielkiego, Hieronima ze Strydonu, Mateusza,
mieści się w środku Raju, medytującej Marii Magdaleny pokutnicy, Otylii, Pawła
gdzie się utożsamia z apostoła, Piotra ap., Stefana I, Urszuli, Tomasza z Akwinu,
Drzewem Życia; liście i Wawrzyńca, a także NMP (zwł. w scenach Zwiastowania;
litery to wyroki boże i losy niekiedy z Dzieciątkiem). W katakumbach chrzęść, staroż.
ludzkie. Rzymu — emblemat apostołów.
Księga zamknięta na Książka z literami gr. alfa i omega — atrybut Boga Ojca i
siedem pieczęci — w Chrystusa.
Apokalipsie (5, l—3) zwój Książka przykryta krzyżem — symbol wiary.
pergaminowy z dekretami Książka przebita mieczem — atrybut św. Bonifacego,
Boga zawierający wszystkie „apostoła Niemiec".
tajne plany Boga aż do Księga z pieczęciami, na kolanach Chrystusa —
wypełnienia się czasów; „I Apokalipsa.
nikt nie mógł ani w niebie,
ani na ziemi, ani pod ziemią
otworzyć księgi, ani do niej
zajrzeć" przen. księga
ezoterycznej wiedzy
tajemnej; rzecz
niezrozumiała, zagadkowa;
ktoś trudny do poznania,
rozgryzienia, skryty. „Wiedz,
przyjacielu, że minione
czasy to dla nas księga o
siedmiu pieczęciach" (Faust
l, 575—6 Goethego).
Książka atrybutem gr. muzy
poezji epickiej, Kaliope i
muzy historii, Klio (Hero-
dot, Tukidydes).
Wielka księga — wielkie
zło, gr. mega biblion, mega
kokon (Aitia 3, 72, 359 Kalli-
macha, ok. 310—ok. 240
p.n.e.).
Książka — nauczycielem.
,,Książki to niemi
Książka z fleur de lis Pawła VI. „Książka, która na świecie przede wszystkim
(stylizowanymi liliami powinna być zakazana, to Indeks książek zakazanych"
heraldycznymi) — atrybut (Pisma 2,69 G Ch. Lichten-berga, 1742—1799).
św. Zeno-biusza. Książka — talizman chroniący od złych duchów.
Płonące (palone) książki W niektórych wersjach legendy o poszukiwaniu św. Graala
(heretyckie) — atrybutem księga wyobraża kielich, utracone Słowo, najwyższą
św. Dominika Guzmana. Mądrość, która stała się niedostępna dla większości ludzi.
Kultura mozaistyczna, Książka stręczycielem, rajfurem jako atrybut Paola i
biblijna, charakteryzowała Franczeski da Rimini, kochanków czytających wspólnie
się głęboką odrazą do opowieść o Lan-celocie i Guinevere; zob. Boska Komedię,
wszelkich form niszczenia Piekło 5 (przy końcu) Dantego.
książek. Zwoje z tekstami Ars moriendi, tac. 'sztuka umierania' — zbiory śrdw.
niepotrzebnymi a. traktatów moralnych, pierw. do użytku kapłanów wezwanych
nieaktualnymi składano w do umierającego, rozpowszechnianych potem w XIV i XV w.
naczyniach glinianych do wśród czytelników świeckich w kształcie ilustrowanych
jaskiń. W latach 1947—64 książek drzeworytowych przedstawiających walkę aniołów i
znaleziono w jedenastu demonów o duszę ludzką.
jaskiniach w pobliżu ruin „Książka jest pomnikiem znikłych umysłów" (Gondibert 2,5
Qumranu nad Morzem Williama Davenan-ta). „Alonzo Aragoński mawiał, że jesi
Martwym ok. sześciuset
rękopisów hebr. i aram.
zawierających przeszło sto
utworów powstałych od II
wieku p.n.e. do 68 r. n.e.,
stanowiących bezcenny
materiał do badań tekstów
biblijnych i studiów nad
początkami
chrześcijaństwa.
Księga książek zakazanych
— oficjalny, publikowany
przez Kościół katolicki spis
dzieł, których wiernym nie
wolno było czytać bez
zezwolenia, zawierający
Index librorum prohibitorum
(tac. jw.) i Index
expurgatorium (łac. 'dzieł
dozwolonych dopiero po
okrojeniu ich przez cenzurę
kość.'). Pierwszy Indeks
wydał papież Paweł IV w
1559, ostatni — Pius XII w
1940. Indeks został
zniesiony w 1966 przez
wielkim nekromantą, bo człowiek Ludwiga Feuerbacha).
radzi się zmarłych, mając Książka (nieczytana) — trup. „Co po trupie w złotej trumnie
na myśli książki" na półkach dmącym się dumnie? Z grzbietem strojnym, z
(Apoftegmaty nr 105 szatą świetną, gdy mu i kart nie rozetną!" (Książka 3—6 J. I.
Francisa Bacona). „Książki Kraszewskiego).
są grobami myśli" (Wiatr Książka (zaczytana) — rycerz. „Książka niechaj idzie w
nad kominem 8, H. W. świat! (...) A gdy na szmaty podarta zostanie ostatnia karta
Long-fellowa). (...) oddaj jej pokłon głęboki — tu leżą rycerza zwłoki"
Księga symbolem wiedzy (Książka 9, 11—12, 15—16 J. I. Kraszewskiego).
tajemnej. Pros-pero (w Książka — pociecha. „Pociecho moja ty, książeczko,
Burzy 5,1 Szekspira) pociecho smutna" (Pociecho moja... l—2 S. Wyspiańskiego).
wyrzeka się siły czarów, Książka — broń. „Głodni, za książkę chwytajcie — to oręż"
łamie różdżkę (Matka, scena 6c Bertolta Brechta, sztuka wg powieści M.
czarnoksięską, a potem Gor-kiego).
księgę magiczną ciska w „Zbiór starych książek (...) to żywy organizm zrozumiale
morze. przemawiający" (Promień 6 S. Żeromskiego). „I z każdej
Księga Świata, łac. Liber księgi wstaje duch zaklęty sprzed lat" (Stare księgi 5—6
Mundi — wyimaginowana Jerzego Żuławskiego).
księga zawierająca komplet Mól książkowy — ktoś, kto trawi czas nad książkami, tonie w
praw Natury; księgą tą miał książkach, czerpie wiedzę o życiu tylko z nich.
się posługiwać Bóg przy
stworzeniu świata.
Złota księga — w której
zapisuje się wydarzenia
ważne, znaczące, a.
nazwiska osób
zasłużonych, wybitnych, a.
uwagi dostojnych gości w
muzeach, bibliotekach (np.
Bibliotece Jagiellońskiej)
itp.
Czarna księga — rejestr
grzechów, przewinień,
przestępstw, występków.
Diabelska księga — karty
do gry.
Książka — lustro. „Książka
jest zwierciadłem; gdy
zajrzy do niej małpa, nie
wyjrzy z niej żaden apostoł"
(Pisma F 111, G. Ch.
Lichtenberga).
Książka — okulary. „Książki
są okularami, przez które
oglądamy świat" (Pisarz i
Mówi jak z książki — Słońca; jego bierność (otrzymuje światło od Słońca) łączy
płynnie, potoczyście; się z liczbą 2 i z zasadą żeńską; związany jest z wodą (tak
mądrze. jak Słońce z ogniem). Uważany był za szafarza deszczu,
W plastyce księga dlatego m.in. wiązano Księżyc z wodą, kąpielą (np. mit o
zamknięta często wy- Artemidzie i Akteonie), wcześnie dostrzeżono jego związek z
obrażała nie pływami morskimi;
urzeczywistnione służył jako miara czasu i przepowiednia pogody; uchodził za
możliwości; w sztuce opiekuna zakochanych, sprawcę lekkiego porodu
starochrześc. zwój jest (zwłaszcza w okresie pełni), siedzibę zmarłych. Zob. Mleko,
symbolem praw boskich i Słońce (zaćmienia). Zając.
dogmatyki; w sztuce Księżyc jako miesięczna i tygodniowa miara czasu miał w
chrzęść, zamknięta księga bliskowschodniej mitologii i folklorze większe znaczenie niż
— dziewictwo NMP. Słońce, wyznaczające pory dnia i roku. Stale i w jednakowy
W alchemii: kamień sposób zmieniając swą postać Księżyc stanowi nie tylko
filozoficzny: księga obiektywną miarę czasu, ale też wiąże się z różnymi
zamknięta — przed rytmami życia ludzkiego (regularność kobiet) i natury (pływy
transmutacją; otwarta — w mórz), a zatem sam sprawia wrażenie żyjącego, z wyjątkiem
trakcie przemian. okresu „śmierci", tj. nieobecności na niebie przez trzy dni w
KSIĘŻYC miesiącu . Te trzy dni uważano za niebezpieczne: w tym
Księżyc jest symbolem czasie Księżyc
tajemnych, zakrytych stron
Natury; zasady męskiej i
żeńskiej; miłości;
bezczynności; płodnej
pasywności; okresowego
stwarzania i odtwarzania,
macicy; macierzyństwa,
opieki, szlachetności;
stałości i niestałości,
zmienności,
niezdecydowania; intuicji,
duszy, obłędu, szaleństwa,
buntu; zła; śmierci; płynów;
pamięci i dziedziczenia
cech; wyobraźni, na-
tchnienia poetyckiego,
wrażliwości, nieświa-
domości, magii; Kościoła,
Synagogi, Matki Boskiej,
nieba. Uchodził za
pośrednika między
niezmiennym Kosmosem a
zmiennym życiem
ziemskim, za pramaterię
kształtowaną przez blask
pożerany jest przez widziano w nich postać ludzką:
wrogiego potwora, który go człowieka opisanego w Biblii (Num. 15, 32—3), który w
następnie wyrzyguje, albo puszczy zbierał drwa w dzień sobotni, za co Bóg kazał go
zabijany jest przez jakieś ukamienować („zabito go kamieniami i umarł jak Pan Bóg
niebiańskie istoty, a potem przykazał"), starą babę z koszem na plecach lub tkającą,
ożywiany, lub też, wyzuty z albo zajętą przędzeniem; w czasach antycznych
sił, karmiony jest mocą rozpoznawano tam Endymiona, w średniowieczu — Judasza
żywotną przez małżonka- lub Kaina z wiązką cierni, w Polsce pana Twardowskiego. Ze
Słoń-ce; w okresie tym zwierząt widywanych na Księżycu najpopularniejszy był
ludzie, w mi:irę możności, królik. Pierwszych autentycznych ludzi na Księżycu można
nie zabierali się do nin\'\ch było zobaczyć tylko na ekranie telewizora.
przedsięwzięć. Biblia mówi: W tradycji żydowskiej Księżyc, ciągle odmieniający się w
„Uczyniłeś księżyc, aby wędrówce po nieboskłonie, uważano za emblemat ludu
pory oznaczał" (Psalm 103 izraelskiego, żydowskiego koczownika na pustyni, Adama i
19); potomstwo Dawida Kaina jako pierwszych wędrowców (Gen. 3,24; 4,14),
„będzie trwać na wieki, a Abrama opuszczającego ojczysty Haran na rozkaz nowego
stolica jego jak (...) księżyc Boga (Gen. 12,1), Żyda Wiecznego Tułacza, diaspory
utwierdzony na wieczność, (rozproszenia wśród innych narodów).
a świadek na niebie wierny" Księżyc ściśle wiąże się z nocą: „Księżyc okiem nocy" (7
(Psalm 88 38). przeciw Tebom 390
Fazy Księżyca tłumaczono
często jako przybytek i
utrata wagi albo jako ciążę i
poród; widzi się w nich
niekiedy dzieciństwo, wiek
dojrzały i śmierć, a potem
zmartwychwstanie starego
lub narodziny nowego
Księżyca. Niektórzy próbują
uczestniczyć w tych
odmianach na zasadzie
magii naśladowczej; w
okolicach Salzburga w
Austrii dziewczęta o zbyt
małych piersiach
wystawiają je na światło
pełni Księżyca;
inni znów usiłują zmniejszyć
guzy i opuchli-ny obnażając
je w blasku ostatniej
kwadry.
Plamy na Księżycu
uważane były nieraz za
blizny po walce z
potworami, ale najczęściej
Ajschylosa); z życia do śmierci i od śmierci do życia, bramą niebios i bramą
macierzyńską opieką nad piekła, Artemidą i Hekate, dlatego zapewne wiele
nocnym snem dziecka, związanych z nim bóstw było zarazem bóstwami pogrzebo-
podświadomością i wymi i chtonicznymi. Uważano, że Księżyc oddziałuje na
dwuwykładnością, gdyż jest płyny ciała, krew żylną, menstruacyjną, „humory" ciała;
zarazem opiekuńczy i ciecze przyrody; wzrost listowia, morskich małżów i raków;
groźny; bladość jego blasku obłęd, zwłaszcza kobiet, szał ekstatyczny menad i
ukazuje tylko mgliste zarysy bachantek; wyobraźnię, natchnienie poetyckie.
rzeczy, dlatego łączy się z Księżyc jest opiekunem snu, marzeń sennych, tęsknot,
wyobraźnią i fantazją. Jego uczuć, myśli: „Miesiąc, snów najwierniejszy druh, marzenia
fazy są prawzorem Paganini" (***Niebo jest słodkie..., 7—8, Leopolda Staffa).
wszelkiego dualizmu. „Tęsknota, córka Księżyca — blada Księżycówna!"
Księżyc — oddalenie od (Nieznana podróż Sind-bada-Żeglarza 4,14—15 Bolesława
spraw ziemskich i ludzkich. Leśmia-na). „Miesiączku, nie gaśnij! Rosa połyskuje, świecą
Czyś z księżyca spadł (że myśli jaśniej, żywiej serce czuje" (Piosenka Stefana
nie wiesz, co się dzieje)? Witwickiego).
„Strzec księżyc od wilków" W marzeniu sennym: (pełnia) zwłoka;
(fr. Garder la lunę des (l. kwadra) fałsz w domu; (we mgle) choroba; (blady)
loups, Rabelais I, 11; V, 22), zmartwienie.
tj. sprawiać sobie zbędne Księżyc był powszechnie przedmiotem kultu, ale, inaczej niż
kłopoty, zadawać sobie Słońcu i niebu, nie przy
wiele zbytecznego trudu.
„Czy wzniosła Diana trosz-
czy się, gdy psy na nią
szczekają?" (przysłowie
tac.). Musi się wspiąć na
palce, kto chce dosięgnąć
Księżyca.
Księżyc — martwota,
wilgoć, zimno, ślepota.
,,Miesiąc krągły, samotny,
patrzy, jak rybie oko,
martwy, zimny, wilgotny"
(Zaczarowane koło l
Lucjana Rydla); ,,Świeci
nam ślepy miesiąc, gdy
słońce zachodzi" (Mądrość i
rozkosz Daniela
Naborowskie-go).
Księżyc wiąże się z wodą,
deszczem, płodnością
kobiet, zwierząt, urodzajem,
losem dusz po śmierci,
obrzędami wtajemniczenia;
jest miejscem przejścia od
pisywano mu odwieczny" (Dziwna pieśń 7. Aleksandra Michaux).
szczególniejszej potęgi. W Półksiężyc, sierp Księżyca — sen; grzech;
strefie międzyzwrotnikowej godło islamu, Algierii, Komorów, Malezji, Malediwów,
Księżyc jest najczęściej płci Mauretanii, Pakistanu, Singapuru, Tunezji, Turcji; atrybut
żeńskiej, podobnie jak w mi- dziewicy-bo-gini Diany (Luny), symbol dziewiczości bogini
tologii grecko-rzymskiej Izydy (z dzieciątkiem Horusem) umieszczony pod jej
(Artemida-Diana--Hekate- stopami; przejęty przez sztukę chrześcijańską w
Febe, łowczyni, królowa wizerunkach Marii (z Jezusem na kolanach).
zwierząt, utożsamiana z Księżyc w chrzęść. — atrybut Kościoła odbijającego światło
Książycem-Seleną-Luną, Chrystusowe; Synagogi jako przeciwieństwa Kościoła;
gdy jej brata-bliźniaka boskości Jezusa na krzyżu.
Apollina zidentyfikowano ze Księżyc wiąże się z magią (zioła lecznicze zbierane przy
Słońcem-Heliosem). jego blasku działają najskuteczniej), z duchami, czarami
Nieliczni męscy bogowie (promienie Księżyca są pożywieniem dla czarodziejek,
Księżyca to egipski Ah, udzielając im zarazem nieśmiertelności), z czystością
później Chonsu, babiloński płciową, z rozpustną miłością, ze śmiercią; zapowiadać ma
Sin-Nanna, semicki bóg katastrofy, zwłaszcza gdy czerwony i gdy towarzyszy mu
Szahar. Również dla deszcz meteorytów i zaćmienie Słońca: „Słońce obróci się w
ostatków niektórych ciemność,
dawnych ludów łowieckich
jest on istotą męską, np. dla
Buszmenów afrykańskich,
krajowców australijskich,
Pigmejów zair-skich,
Andamanów, Indian Chaco.
W wielu mitach jest siostrą,
żoną albo kochanką Słońca.
Księżyc pojmowany był
niekiedy, zwłaszcza przez
starożytnych Egipcjan i
Greków, jako siedziba dusz
zmarłych zacnych ludzi, a
przez gnostyków jako statek
wiozący dusze.
Księżyc — bożek miłości:
„Jest chwila, kiedy ze
srebrzystą tęczą wychodzi
blady pierścionek Dyjanny
(...); o takiej chwili, ach, dwa
serca płaczą, jeśli coś mają
przebaczyć — przebaczą"
(W Szwajcarii 16,320—l,
325—6 Słowackiego).
„Księżyc — Ro-meów,
zbójców i pijanych bożek
a księżyc w krew zanim ożywczo na roślinność, stąd dawny obyczaj siania w
przyjdzie dzień Pański, pierwszej, a zbierania plonów w ostatniej kwadrze, aby nie
wielki i straszny" (Joel 2,31; zakłócać rytmu natury. Ceniono wpływ Księżyca na
por. Apok. 6,12). tworzenie się rosy, mleka w piersiach matek, rośniecie pereł
Limbus Księżyca to w muszlach, powstawanie kamieni drogocennych, przesileń
legendarna kraina w chorobach, dni pomyślne i feralne itd.
księżycowa, gdzie Nazwy Księżyca: gr. Selenie, tac. Luna, nie spokrewnione z
przechowane jest wszystko, sobą, znaczą obie 'błyszcząca' i są rodź. żeńskiego (Słońce
co zmarnowano na Ziemi: zaś:
stracony czas, roztrwonione HŹUos, Soi — rodź. męskiego), tak samo w głównych
bogactwa, niedotrzymane językach romańskich: po niemiecku der Mond — rodź.
przyrzeczenia, męski, die Sonne — rodź. żeński (wyjątkowo na niemieckim
niewysłuchane modlitwy, obszarze językowym istnieje wyobrażenie Księżyca jako
daremne łzy, bezowocne starego mężczyzny); po polsku: ten Księżyc (to Słońce), po
próby, nie spełnione rosyjsku eta Luna (eto Sofnce).
marzenia, płonne nadzieje, Księżyc w alchemii: materia prima, zmienność, ulatnianie
próżne chęci itp. się, zasada żeńska; srebro.
Księżyc wiąże się ze Księżyc w astrologii: zasada żeńska, kobieta, niestałość,
zwierzętami, które pojawiają podatność na wpływy (odbicie światła słonecznego); woda
się i znikają, jak ślimaki i oczyszczenia; psychika, marzenie senne, życie dziecięce,
żółwie, jak niedźwiedzie archaiczne, wegetatywne, artystyczne,
chowające się zimą w ga-
wrach (barłogach), jak
stworzenia nocne;
z przedmiotami
odbijającymi światło (jak
zwierciadło) albo
zmieniającymi postać (jak
wachlarz czy parawan), są
to przedmioty służące
głównie kobietom.
Księżyc w związku z
sumieniem: „W gajach,
gdzie księżyc przez drzewa
oliwne przegląda blado jak
słońce sumienia" (Be-
niowski 4, 505—6
Słowackiego).
Księżyc, mimo ograniczonej
roli w religiach antycznych,
ma wielkie znaczenie w
dziedzinie przesądów.
Według wierzeń ludowych
zmiana fazy sprowadza
deszcze wpływające
życie prymitywu wróżbę, szczęście, wiosnę, deszcz, bogactwo; lubieżność;
istniejącego w nas, ujaw- małżeństwo, miłość; zazdrość, zdradę małżeńską,
niającego się w wyobraźni, przyprawianie rogów (mężowi).
marzeniach, snach, Kukułka wg ind. tradycji wedyckiej — dusza ludzka, przed
przywidzeniach, majakach, wcieleniem a. po nim:
chimerach. Księżyc rządzi ciało to obce gniazdo, gdzie znajduje mieszkanie jajo-dusza.
pamięcią, duszą, pod- Kukułka — podstęp, oszustwo. Ptak ukrywa się przed
świadomością, ,,humorem" człowiekiem siedząc wysoko w koronach drzew. Na górze
zimna i wilgoci, imaginacją, Thornaks (dziś zwanej Górą Kukułczą) w Argolidzie Zeus
beztroską, grzechem, leni- ubiegał się bezskutecznie o rękę swej sio-stry-bliźniaczki
stwem, radością, Hery; gdy przybrał postać przemoczonej kukułki Hera
czystością, apatią, niepo- zlitowała się nad nią i czule ogrzewała na piersi; wtedy nagle
kojem; znakiem Raka, Zeus wrócił do swojej właściwej postaci i posiadł Herę, co
poniedziałkiem (Lunae skłoniło ją do zgody na małżeństwo.
dies), srebrem, opalem, Kukułka — szczęście; ptak szczęścia w folklorze wielu
perłą, białym kolorem, krajów.
podróżami; wodorostami, Kukułka — zwiastun wiosny (choć nie w Polsce, gdzie
ogórkiem, melonem, dynią, przylatuje dopiero w końcu kwietnia), przeciwieństwo sowy,
poziomkami, piwonią, rze- ptaka zimy.
żuchą wodną, grążelem, Kukanie (w staroż. Grecji) — zapowiedź deszczu.
pierwiosnkiem, fiołkiem,
tymiankiem, makiem,
szczawiem. Budziciel i
pasterz gwiazd; puchar
zawierający ambrozję lub
miód pity przez bogów;
oko bóstwa. Babiloński bóg
Księżyca, Sin-Nanna,
rządził biegiem życia
ludzkiego i opiekował się
handlem; kartagińskiej bo-
gini Księżyca i nieba, Tanit,
utożsamianej z Asztarte,
składano ofiary z dzieci.
KUKUŁKA
Kukułka (zazulka,
gżegżółka) symbolizuje
egoizm, pasożytnictwo,
podstęp, oszustwo,
przywłaszczenie, uzurpację;
tchórzostwo, lenistwo,
głupotę; demoniczność,
obłęd; duszę ludzką;
jednostajność, smutek,
samotność; wędrujący głos,
Kukułka — wróżba, wróżba Szekspira, tł. L. Uiricha).
małżeństwa, dobry omen Kukułka — zazdrość, uczucie, do którego jej postępowanie
małżeński dla dziewcząt; powinno być, wg miar ludzkich, podnietą.
małżeństwo, miłość. Atrybut Kukułcze jajo — kłopotliwy prezent; owoc zdrady
Hery, opiekunki małżeńskiej, którym mąż się opiekuje. Podrzucił mi kukułcze
małżeństwa, związany z jajo — podarunek, który narobił mi biedy, ambarasu. Rzecz
zapachem kwiatu podrzucona, podsunięta, insynuacja, uczynek fałszywie
pomarańczy, kwiatu panny komuś przypisany.
młodej. Wyobrażenie Kukułczy — podrzucony; kradziony; niewłaściwy.
kukułki zdobiło berło Kukułka w śrdw. — lubieżność; demo-niczność; diabelstwo.
posągu Hery w Herajonie w Kukułkami nazywano prostytutki; uważano, że diabły
Argos. W folklorze kukanie przybierają postać kukułki; jej nazwa służyła, i służy do dziś
wróży, ile lat życia w jeż. nm., jako eufemizm nazwy diabła: Holdich der
pozostaje do ślubu a. do Kuckuck! nm. 'Niech cię diabli wezmą!'
śmierci. W którym kierunku Nocna gżegżółka — kobieta lekkich obyczajów; żonine
się patrzy, gdy zakuka raz, argumenty łóżkowe. Przysłowie: Nocna gżegżółka zawsze
w tym będzie się od dziś za dzienną przekuka.
rok, a gdy się patrzy w Kukułka — tchórzostwo. „Co do mnie, ucieknę od niej jak
ziemię, to wróży śmierć. W kukułka" (Fragm. 29 Anakreonta).
starożytności — przewodnik
dusz do Hadesu.
Kukułka — egoizm,
zrzucanie na innych
odpowiedzialności za
wychowanie dziecka,
przywłaszczanie,
wkraczanie w czyjeś prawa,
pasożytnictwo. Kukułki
uprawiają pa-sożytnictwo
lęgowe, tj. podrzucają jaja
do gniazd drobnych ptaków
owadożernych;
pisklę kukułki wyrzuca z
gniazda jaja a. pisklęta
gospodarzy.
Kukułka — zdrada
małżeńska, zdradzony mąż,
rogacz (fr. cocu od coucou
'kukułka'). „Wtedy kukułka z
każdego drzewa śmieje się
z mężów, kiedy im śpiewa:
Kuku! Kuku bladą trwogę
miota przed małżonków
wszystkich wrota" (Stracone
zachody miłości 5,2, koniec,
Kukułka — lenistwo. Nie śpiewać na tę samą nutę, powtarzać się. „Już mam dosyć —
chce się jej samej budować kuku! Kukuleńko — kuku! To ptaszysko — kuku! W uszach
gniazda i wychowywać pi- wierci — kuku! Krzyczże sobie — kuku! Aż do śmierci —
sklęta. kuku!" {Terkotka 19—24 Kornela Ujejskiego).
Kukułka — krogulec. Wg Kukułka — zamożność. Według popularnych wierzeń, kto
wierzeń lud. kukułka nie ma monetę przy sobie, gdy kukułka pierwszy raz tej wiosny
odlatuje na zimę do zakuka, ten będzie bogaty. Przysłowie:
ciepłych krajów, ale Kukułka go przy pieniądzach okukała (tzn. jest bogaty). „Po
przeobraża się w krogulca raz pierwszy kukułeczka zakukała w borku, a ja, biedny
(do którego jest zresztą nieboraczek, nie mam grosza w worku" {Kukułka l—2
podobna). Podobieństwo do Stanisława Jachowicza).
drapieżnika może ułatwiać KWADRAT
chwilowe wystraszenie Kwadrat symbolizuje absolut, boski rozum, doskonałość
gospodarza z gniazda. (boską), objawienie, niebiańską Jeruzalem; świat materii,
Kukułka — wędrujący głos. cztery „pierwiastki", Wszechświat stworzony (Niebo i Zie-
„Był jak czerwcowa zazula: mię), Ziemię (w przeciwieństwie do Nieba), ziemską
słyszy się ją, lecz się jej nie rzeczywistość, przestrzeń (w przeciwieństwie do koła i
dostrzega" {Henryk IV cz. I spirali, związanych z czasem), cztery strony świata, podział
3,2 Szekspira). „Kukułko!
Mam cię nazwać ptakiem,
czy tylko wędrującym
głosem?" {To the Cuckoo: O
Blithe New-comerl Willia-ma
Wordswortha).
Kukułka — smutek,
samotność. „Smutek mam
w sercu gdy słyszę cię,
kukułko, a samotność moja
się pogłębia" {Haiku Matsuo
Basio, 1644—1694,
największego jap. poety
haiku).
Kukułka — gadulstwo,
głupota, egoizm;
elegijność. „Durna gadułka
zaś, kukułka, ptak
samolubny, ciągle w kółko
kuku i kuku tylko wie. (...)
Boże, zbaw nas od elegij-
nych pokukiwań!" {Słowik i
kukułka 4—10 Aleksandra
Puszkina, tł. Juliana
Tuwima).
Kukułka — jednostajność.
Być kukułką — zawsze
na cztery części, miarę, wodę (Afrodytę), ziemię (Demeter) i ogień (Hestię) — Izyda i
cyfrę 4; jednolitość, Ozyrys (106) Plutarcha. W chrześcijaństwie — symbol
jednoznaczność, porządek, Kosmosu i czterech „żywiołów"; nieuniknionej śmierci.
ograniczenie, organizację i Tradycja indyjska i chińska widzi w kwadracie element
konstrukcję (w zorgani- żeński — płodność Ziemi — w przeciwieństwie do męskich
zowanej społeczności); cech trójkąta i koła.
solidność, zatrzymanie się, W dawnej plastyce chrzęść, czworokątny nimb otaczał głowy
chwilę, która trwa, żyjących jeszcze współczesnych władców, papieży,
zakotwiczenie, fundatorów świątyni, dla odróżnienia od aniołów i świętych
nieruchomość, stagnację; znajdujących się w niebie, którym dawano nimby okrągłe.
ciało, żeńskość, cztery Kwadrat postawiony na jednym ze swych kątów odmienia
okresy życia ludzkiego; symbolikę stateczności i spokoju, nabiera dynamiki i ruchu;
racjonalny umysł, podobnie jak koło, reprezentował w plastyce romańskiej
materializm, ustaloną Słońce.
wiedzę, prawdę; U muzułmanów tradycja nadaje sercom zwykłych ludzi
osiągnięcie; człowieka kształt kwadratu, bo podlegają oni czworakim wpływom:
skłóconego z samym sobą; boskim, anielskim, ludzkim i szatańskim; serca proroków zaś
sprawiedliwość (wg św. mają mieć kształt trójkąta, gdyż nie podlegają wpływom
Augustyna), równość, Szatana.
bezstronność, prostotę; mą- Kwadrat logiczny — figura w kształcie kwadratu
drość, prawość, wytrwałość symbolizująca wszelkie możliwe sądy kategoryczne z punktu
(wg św. Grzegorza z widzenia tzw.
Nyssy); honor,
zadowolenie.
Kwadrat, jeden z
podstawowych symboli
geometrycznych (wraz z
trójkątem, kołem, środkiem
koła i krzyżem) jest
typowym kształtem planu
wielu miejsc świętych,
miast, obozów wojskowych,
trwałych domów
mieszkalnych, atrybutem
życia osiadłego, cywilizacji
rolniczej (w przeciwieństwie
do pasterskiej
koczowników, których
namioty i jurty, wigwamy i
iglu są okrągłe).
Według pitagorejczyków
kwadrat reprezentuje
trwałość wyobrażoną przez
Matkę Bogów Reę, a cztery
kąty — powietrze (Herę),
jakości i ilości oraz ich różnych ludzi. Z liter tych utworzyć można np. dwa razy
wzajemne stosunki wyraz pater-noster, po czym zostaje jeszcze reszta —
logiczne. podwójne a i o, a więc jakby alfa i omega, tj. początek i
Kwadrat magiczny, znany koniec. Kwadraty magiczne były prawdop. przede wszystkim
od starożytności, złożony z emblematem całkowitości, całości, pełni, skoń-czoności,
dziewięciu albo więcej pól, harmonii.
wypełniony liczbami Kwadratura koła (a. wykołowanie kwadratu) —
(dającymi tę samą sumę, nierozwiązywalne zadanie utworzenia przy pomocy cyrkla i
gdy dodane w kierunku linijki kwadratu o tejże powierzchni co dane koło (a.
pionowym, poziomym i po odwrotnie), problem, nad którym gło-
przekątnych) lub literami
tworzącymi tajemnicze
wyrazy, uważany był za
potężny talizman chroniący
od złych wpływów i chorób.
Najprostszym magicznym
kwadratem liczbowym jest
kwadrat dziewięciopolowy
złożony z wszystkich dzie-
więciu cyfr (z wyjątkiem
zera), których suma we
wszystkich kierunkach
wynosi piętnaście.
492 357 8 l 6
Najsłynniejszy kwadrat
literowy komentowany na
setki sposobów, ale
właściwie nie wyjaśniony,
wspomniany był już w Hi-
storii naturalnej (28, 20)
Pliniusza St.:
S A T O RA R E P
O T E N E T OPERA R
O T A S
Utworzone z tych liter
wyrazy czytać można w
czterech kierunkach;
znaczyć one mogą po tac.
jak gdyby: 'siewca przy
swym wozie kieruje
pracami' albo 'siewca Arepo
z trudem wstrzymuje koła',
albo jeszcze inaczej.
Kwadrat ten znaczył
zapewne różne rzeczy dla
wili się od średniowiecza miłosne, miłość (kobiety); małżeństwo, wesele, harmonię,
niezliczeni alchemicy i rozkosze ziemskie; narodziny, tworzenie, odrodzenie;
amatorzy — bez skutku; łagodność, dobroć, subtelność, szlachetność; piękno,
kwadratura ta symbolizować wesołość; szczęście;
miała syntezę przeciwieństw duszę; poezję; sprawiedliwość, dobroczynność, miłosierdzie;
(koła i kwadratu), Niebo i bezpieczeństwo; porozumienie; gratulacje, uroczystość,
Ziemię, doskonałość, hołd; błogosławieństwo; gościnność; zwycięstwo, uwień-
ducha, wieczność i rozum, czenie dzieła; wybór; powonienie; przemijanie, oszustwo,
materię, ciało itd.; przen. zło, Szatana, śmierć; por. Aloes, Bluszcz, Fiołek,
rzecz nieosiągalna, zadanie Granat(owiec), Jabłko, Lilia, Lotos, Mak, Mandragora,
niewykonalne. Migdał, Mirt, Ogród, Oliwka, Orzech, Pinia, Róża.
Osioł kwadratowy — osioł, Kwiat — przemijanie. „Uschła trawa i opadł kwiat, bo duch
dureń podniesiony do Pański wionął nań" (Izajasz 40,6). „Ah! na tym świecie
kwadratu, do drugiej potęgi, Śmierć wszystko zmiecie, robak się lęgnie i w bujnym
przemnożony przez samego kwiecie" (Maria 2, 733—4 Antoniego Malczewskiego). Kwiat
siebie, ktoś bardzo głupi. w alegorycznych martwych naturach, zwł. z kroplami rosy na
W wolnomularstwie: liściach i płatkach — przemijanie życia ludzkiego.
Wschód, cnota; sześcian Kwiat — kobieta, uroda kobieca, miłość kobiety, vulva,
kamienny — dokonanie, zasada pasywna, bier
doskonałość.
W heraldyce: stałość,
sprawiedliwość, prawda,
wierność.
Sześcian, w stopniu jeszcze
wyższym niż kwadrat, jest
emblematem stabilności,
ma-terialności, zatrzymania
w czasie; podstawy,
fundamentu, trwałości;
Nowego Jeruzalem: „Miasto
leży w czworoboku (...), a
długość, wysokość i
szerokość jego są równe"
(Apok. 21,16).
KWIAT
Kwiat symbolizuje centrum
mistyczne, tajemnicę;
logikę; symetrię; gwiazdę
(na Ziemi); wagę; nadzieję;
niewinność, cnotę, czystość,
dziewictwo; wdzięk, wiosnę;
słodycz;
vulvę; dojrzewanie;
bierność, słabość; na-
miętność, pokusę, posłanie
ne poddanie się; panna, mleko; miłość płciowa; bohaterstwo, odwaga; śmierć; atrybut
dziewica, dziewictwo Wielkiej Bogini, Hery, Artemidy, Flory, Aurory, De-meter,
(przest. panieński kwiatek); Persefony (świat podziemny, świat korzeni roślin);
deflo-racja dost. skandynawskiej Frei; Matki Boskiej.
odkwiecenie; pozbawienie Kwiat biało-czerwony — atrybut Wielkiej Macierzy.
dziewictwa od łac. flos dpn. Kwiaty trujące, czarodziejskie — atrybut Hekate, gr. bogini
floris 'kwiat'); czarów i widm.
również jako przeciwieństwo Kwiat Adonisa, w mit. gr. ukochanego Afrodyty zabitego w
owocu-męż-czyzny. czasie polowania przez odyńca — róża a. anemon, a. mak
,,(Oblubienica:) Jam kwiat polny, a. miłek szkarłatny wyrosły z przelanej krwi Adonisa.
polny i lilia padolna" (Pieśń Kwiat — wybór, najlepsza, najwartościowsza część np.
nad pieśniami 2,1). Kielich rycerstwa, młodzieży. Kwiat młodzieży, łac. flos iwenum
kwiatu pojmowany jako (Liwiusz 8, 8); kwiat poetów, łac. flos poetarum (Casina,
zbiornik aktywności nieba: Prolog 18 Plama). W kwiecie wieku, lat, życia, młodości — w
deszczu i rosy (por. Rosa). pełni, w rozkwicie. „Posażne i nadobne panny w wieku
Kwiat — błogosławieństwo. kwiecie" (Pan Tadeusz 5, 419 Mickiewicza).
Wg tradycji ind., gdy Budda Kwiat — uwieńczenie, ukoronowanie (dzieła).
przemawiał, kwiaty spadały
z nieba.
Kwiaty szczęścia (w
Japonii) — wiśnia, złocień,
klon, narcyz, piwonia, mak,
wista-ria, kosaciec.
Kwiaty w staroż. Grecji i
Rzymie — uroczystość,
ozdoba, wesołość, radość
życia. Grecy i Rzymianie
nosili na głowach wieńce z
kwiatów w czasie świąt,
uroczystości, uczt, sypali
kwiaty swoim zmarłym w
czasie pogrzebu i na grób
prawdop. jako emblemat
przezwyciężania smutnych
myśli. Ozdoba świątyń,
ołtarzy, posągów bogów i
herosów, kapłanów,
zwierząt ofiarnych, ofiara
bogom (zwykle jako wieńce
i girlandy).
Czerwony kwiat — miłość,
namiętność;
krew, życie; szczęście.
Biały kwiat — niewinność,
dziewictwo, czystość;
Kwiat — wiosna (na Alfonsa d'Ava!osa, markiza de! Vasto (1533, Paryż) Tycjana.
rzymskich i pom-pejańskich Kwiat w sztuce Odrodzenia — często atrybut uosobienia
freskach przedstawiana jako Logiki (jako jednej ze sztuk wyzwolonych), wyobrażanej z
kobieta trzymająca kwiaty), kwiatami, z kwitnącą gałęzią lub z wagą.
odrodzenie, zapłodnienie, Kwiat — powonienie, jeden z pięciu zmysłów wyobrażany
zmartwychwstanie. „Dwie są często jako bukiet kwiatów.
tylko na ziemi sprawy Kwiat — poezja. „Nieśmiertelne kwiaty poezji" (Podboje
nieśmiertelne (...); wiekuisty Tamerlana l, 1947 Chri-stophera Marlowe'a). ,,0 ziemio
powrót kwiatów na wiosnę i nasza (...)! W tobie zakwitał kwiat poezji złoty" (W. 18.
odtworzenie ich powrotu na rocznicę zgonu Adama Mickiewicza 5,137—8 Bolesława
ziemię w wierszach poetów" Czerwińskiego).
(Przedwiośnie I Szklane Kwiaty — mogiła. „Obedrę ziemię z jej szat, by kwiatami
domy Stefana twoją zieloną osypać mogiłę (...); jak dywan będą leżeć na
Żeromskiego). twym grobie" (Perykles 4, l Szekspira, wg tł. L. Ulri-cha),
Kwiat paproci — szczęście i „Rośnij, kwiecie, wysoko, jak pan leży głęboko" (Lilije 7—8
bogactwo, które przynosić Mickiewicza).
ma zakwitający w noc świę- Kwiat — cnota, dobroć, czystość (w przeciwieństwie do
tojańską legendarny kwiat. kolców, cierni).
Kwiat w chrześcijaństwie — Kwiat — niewinność. ,,Wyglądaj jak kwiat niewinny, ale
dobroczynność, niechaj pod kwiatem tym wąż
miłosierdzie; poszukiwanie
św. Graala;
wzniosłość; Chrystus. „I
wyjdzie różdżka z korzenia
Jessego i kwiat z korzenia
jego wyrośnie" (Izajasz 11,
l), tj. Mesjasz wyjdzie z rodu
Dawida, syna Jessego.
Kwiat — dusza osoby
zmarłej, podobnie jak motyl.
Kwiat — dusza, centrum
mistyczne, oprawa wnętrza
zawierającego tajniki życia i
płodności rośliny.
Kwiat — miłość i harmonia,
charakterystyczna dla
pierwotnego stanu natury,
ślad pobytu Adama i Ewy w
raju.
Kwiat — nadzieja, nadzieja
przemiany kwiatu w owoc,
stąd, od ok. XVI w. uoso-
bienie Nadziei
przedstawiano z koszem
kwiatów, jak np. w Portrecie
się ukrywa" (Makbet 1,5 jest kwiat" (Kłamstwem jest człowiek... 5 Władysława
Szekspira, tł. J. Pa- Orkana).
szkowskiego). Mówić kwiatami, językiem kwiatów (nm. durch die Blume
Błękitny kwiat — tajemnica, sagen) — nie zwykłą mową, ale w sposób zawoalowany,
sen, symbol romantyzmu aluzyjnie, ogródkiem. Tradycja „mowy kwiatów" w ich
nm., tęsknoty za nieskoń- nazwach — np. „męska stałość", niezapominajka.
czenie odległym ideałem (od Symboliczny kwiat na znak odprawy starającego się o
symbolicznego kwiatu w pannę: w Polsce wieniec grochowy. Łac. flosculus 'kwiatek;
powieści Heinrich von Ofter- ozdobny sposób wysławiania się'. „Pozwól mówić kwiatom!",
dingen, 1802, Novalisa, ang. Say it with flowers, dosf. 'Powiedz to kwiatami', slogan
właśc. F. L. von Towarzystwa Kwiaciarzy Amer. od 1917. „Posyłam kwiaty —
Hardenberga). niech powiedzą one to, czego usta nie mówią stęsknione!"
Kwiat — kuszenie; ułuda, (Posyłam kwiaty... l—2 A. Asnyka).
oszustwo. „Z tegoż kwiatka Kwiaty — porozumienie, gratulacje, życzenia, posłanie
miód pszczółka i pająk jad miłosne. Rozpowszechniony zwyczaj przynoszenia a.
zbiera" (Do „ Monitora" posyłania kwiatów. „Pierwsze kwiatki nieść dla matki miło
Bohomolca 8, T. K. rankiem w maju" (Przygrywka 13—14 M. Konopnickiej).
Węgierskiego). „Kwiat wisiał
na górze, lecz owinięty
pierścionkiem z
jaszczurek... Kwiat ją
przeraża — wabią pączki
duże" (Król-Duch 3,3,101—
3 Słowackiego).
Kwiat — bezpieczeństwo. „Z
tej pokrzywy
niebezpieczeństw
uszczkniemy kwiat —
bezpieczeństwo" (Henryk IV
cz. I 2,3 Szekspira).
Kwiat — nowość. „Zapał
tworzy cudy, nowości
potrząsa kwiatem" (Oda do
młodości 5—6 Mickiewicza).
Kwiat — zło. Kwiaty zła, fr.
Les fleurs du mai, zbiór
wierszy (1857) Charlesa
Baude-laire'a.
Kwiat sercowy —
szlachetność. „Uszanujcież
ten kwiat sercowy, tę
szlachetność. co chce być
zbytkiem" (Zawody 5—6
Norwida).
Kwiat — prawda. „Prawdą
Kwiaty na scenie — wg Labirynt symbolizuje zamęt, zamieszanie, plątaninę,
przesądów aktorskich, jeśli gmatwaninę, sytuację skomplikowaną a. bez wyjścia; tortury
prawdziwe, przynoszą duchowe;
pecha, chyba, że wręczane błędne koło, trudny i zawiły problem, so-fizmaty, wieczny
przez publiczność po powrót; wtajemniczenie, umysł, mądrość; marzenia,
spektaklu. podświadomość;
Zrywać, poprawiać kwiaty — spółkowanie, vulvę; grzech, ból; podziemną krainę zmarłych,
niewinne uśmiechy; piekło; niezbadane wyroki boskie; nieskończoność,
stosunek seksualny, np. gwiaździste niebo, świat; życie, świat roślinny; por. Jaskinia,
„poprawiać katleje" (W Nić (Ariadny), Sieć, Spirala, Węzeł.
poszukiwaniu straconego Labirynty koliste a. eliptyczne na przedhist. wyobrażeniach
czasu, W stronę Swanna, plastycznych miały prawdopodobnie być obrazami ruchu ciał
Miłość Swanna Marcelego niebieskich na firmamencie, labiryntami kosmicznymi.
Prousta). Labirynt — świat podziemny zmarłych, świat miast-
Wieniec z kwiatów — hołd; nekropoli; zmartwychwstanie;
zwycięstwo; piekło; państwo ciemności.
pogrzeb. Labirynt — świat roślinny, zawiłość gałęzi i korzeni; ciemne
Naręcza, pęki kwiatów — tunele gęstwin leśnych.
radość; przyjemność.
Bukiet kwiatów — jedność w
wielości.
Kwiatek u kożucha — coś
nieodpowiedniego, nie
pasującego.
Kwiatek — coś przykrego;
przykład złego
funkcjonowania jakiejś
instytucji społecznej.
W alchemii i astrologii:
gwiazda spadająca —
„niebiański kwiat". Żółty, po-
marańczowy kwiat —
Słońce; czerwony — życie,
krew, namiętność; niebieski
— nieosiągalny cel, św.
Graal, doskonałość; złoty —
mistyczny.
W marzeniu sennym:
radość, miłość;
(zwiędły) płonne nadzieje;
(ogrodowy) życie wiejskie;
(otrzymany) przyjaźń; (czer-
wony) powrót do zdrowia;
(biały) śmierć w rodzinie.
LABIRYNT
Labirynt kreteński, Było co najmniej 25 takich labiryntów kościelnych, z których
legendarny, zbudowany większość się zachowała, np. najstarszy z nich w bazylice w
przez Dedala na polecenie Orleansville w Algierii, zbud. w 324 (labirynt kwadratowy z
króla Mino-sa, gdzie zagadką literową, której rozwiązanie: SANTA ECLESIA,
umieszczono Minotaura, przez jedno C, wskazywać ma zbłąkanym drogę do Boga
człowieka z głową byka, przez Kościół), Santa Maria na Zatybrzu w Rzymie, San
syna byka i królowej Yitale w Rawennie, katedra w Chartres, San Michele w
Pazyfae. Tezeusz (Słońce w Pawii. Niektóre labirynty kościelne były znakiem bractw
nocnej, podziemnej drodze budowniczych świątyń średniowiecznych.
z zachodu na wschód) Labirynty w kształcie krzyża (zwane we Włoszech ,,węzłami
wszedł do Labiryntu, zabił Salomona"), stosowane w dekoracjach romańskich,
Minotaura i wyszedł, germańskich i celtyckich — nieodgadnione zamiary bór skie.
kierując się nicią daną mu Labirynt — impresa (godło) książęcego rodu Gonzagów
przez królewnę Ariadnę mantuańskich, niekiedy ż wyobrażeniem góry w środku i
(świt a. Księżyc). Nazwę wody dokoła (Palazzo Te Gonzagów zbudowano w Mantui
Labirynt przeniesiono na na wyspie otoczonej pierw. moczarami). Dewiza: Forsę che
inne, wielkie i skom- si, forsę che no wł. 'Może tak, może nie'.
plikowane budowle, jak np.
na opisaną przez Herodota i
Strabona świątynię grobową
faraona Amenemhata III (II
tysiąclecie p.n.e.) w oazie
Fajum, na budowlę
Polikratesa na wyspie
Samos (VI w. p.n.e.), na
grobowiec króla etruskiego
Por-senny pod Ciusium
(dziś Chiusi w Toskanii) itd.
Labirynt w chrzęść,
kościołach śrdw., zwł.
gotyckich, element
dekoracyjny o skompli-
kowanym wzorze, np. na
posadzkach kościelnych —
droga Jezusa z Jerozolimy
do Kalwarii; życie ludzkie z
jego manowcami, próbami
cierpliwości i trudnościami;
pułapka bez wyjścia dla
diabła. Wędrówka na
kolanach po krętych
ścieżkach takiego labiryntu
miała być namiastką
pielgrzymki do Ziemi Świętej
dla tzw. pelerins sur place.
Labirynt (znalezienie drogi trudności.
do centrum i drogi powrotnej Labirynt — wściekłość. „Zabłąkałeś się w labiryncie
do wyjścia) — zwycięstwo wściekłości" (Troilus i Kre-syda 2,3 Szekspira, tl. L. Uiricha).
ducha nad materią, wiedzy Ludny labirynt murów — Wenecja. (Lines written amongst
nad ślepym popędem, the Euganean Hitis 95—6 P. B. Shelleya).
wieczności nad przemija- Labirynt — grzech. „Śród labiryntu grzechów on wędrował,
niem, inteligencji nad nie znał pokuty, na-broiwszy siła" {Wędrówki Czajld Harolda
instynktem; wejście w głąb l, 5 Byrona, tł. Jana Kasprowicza).
świata idei, wyjście na Labirynt — świat. „Kto trzyma koniec wątłej nici z kłębka, ten
wolność. przedostanie się przez labirynt świata" (Festgedichte: Die
Labirynt, do którego środka Erzeugnisse der Stotternheimer Saline Goethego).
(fontanny, źródła) nie można Labirynt — sofizmaty. „Dowcip mój (...) labiryntem
trafić — podświadomość; sofizmatów (...) się przeciska" (Don Carlos, 1,1 F. Schillera,
daremne poszukiwanie tł. A. Mickiewicza).
źródła życia, próby Labirynt — marzenia. „Lecz boleść była nicią Aryjadny, po
osiągnięcia wtajemniczenia, której wyszedł z labiryntu marzeń" (Lambro 14,720—1 Sło-
świętości, nieśmiertelności, wackiego).
prawdy; nieświadome me- Labirynt — życie. „W labiryncie życia ścieżki niezliczone"
chanizmy motywacyjne {Trzy po trzy. Pamiętniki Kraków 1949, s. 181 Aleksandra
działające na osobowość Fredry).
skrytymi i krętymi drogami;
myśli, wizje, udręki duchowe
schizofrenika.
Labirynt — próba
nowicjusza w rytuałach
wtajemniczenia;
odnajdowanie ukrytego
centrum duchowego;
wyjście z ciemności na
światło dnia.
Labirynt, z którego nie
można się wydostać
(architektura; błędniki w
ogrodach Odrodzenia i
uaroku) — utrata ducha w
procesie tworzenia; upadek
ducha w zawiłym świecie
zjawisk.
Centrum labiryntu — często:
zbawienie w postaci
niebiańskiego Jeruzalem, do
którego wierni dostać się
mają z zewnątrz dzięki życiu
w świętości, na drodze peł-
nej pokus, ofiar, wahań i
Labirynt — mądrość. bliskowschodnią zachowująca pierwotny kształt zamkniętej
„Mądrość ludzka jest jak muszli z wybitym otworem na knot, druga, wywodząca się z
labirynt ciemny" (Lesław. Egiptu, w formie sosjerki z rączką do trzymania i z
Noc pierwsza l Romana wydłużonym dziobkiem mieszczącym knot. Lampy oliwne
Zmorskiego). były ciemne i kopcące, niewiele lepsze od świec (zob.).
Labirynt jako połączenie Przełom nastąpił dopiero ok. r. 1830: lampa ze „szkiełkiem"
spirali i plecionki — („kominkiem") świeciła już sześć razy jaśniej. Prawdziwymi
wyobrażenie lampami były jeszcze lampy naftowe, acetylenowe
nieskończoności i („karbidówki") i bateryjne; „lampy" gazowe i elektryczne są
wiecznego powrotu. właściwie tylko końcówkami instalacji miejskich.
W marzeniu sennym: Lampy zapalano w miejscach świętych wielu religii Starego
odkrycie tajemnicy; Świata; były emblematami dusz osób zmarłych, chroniły
LAMPA przed demonami ciemności, ujarzmiały potęgi zła, ułatwiały
Lampa (zapalona) orientację dusz zbłąkanych, udających się do królestwa
symbolizuje światło. Słońce, zmarłych. Starożytni Żydzi palili w domach swoich przez
ogień, oświecenie; ochronę, całą noc lampki jako gwarancję spokoju, zdrowia, dobrobytu
azyl; życie, czujność; domowników i trwałości domu; zwyczaj ten utrzymał się do
obecność bóstwa; ducha, dzisiaj w niektórych krajach Bliskiego i Śród. Wschodu.
duszę; prawdę; szacunek;
rozum, mądrość,
inteligencję, przewodnika;
wieczność; nadzieję; miłość;
piękno; miłosierdzie, ofiar-
ność, poświęcenie się;
pobożność, aktywność
religijną, wizję, czystość,
dziewictwo. Por. Świeca,
Pochodnia, Ogień, Latarnia.
Lampa zgaszona
symbolizuje śmierć, roz-
pacz, przekleństwo,
Lamp z wydrążonych
kamieni wypełnionych
mchem a, inną substancją
absorbującą nasyconą
tłuszczem zwierzęcym i za-
paloną używał człowiek
prawdop. już około stu
tysięcy lat temu (lampami
takimi posługują się dziś
Eskimosi). W basenie śród-
ziemnomorskim najczęstsze
były w czasach antycznych
dwa typy lamp oliwnych:
jedna na modłę
Lampka chanukowa — III w. p.n.e. do późnej starożytności w prywatnym kulcie
ośmioramienna menora ludowych bóstw, a w Rzymie niekiedy w kulcie cesarzy.
(świecznik ośmiopalnikowy z Utrzymywanie stale zapalonego płomyka lampy miało
lich-tarzykami a. rowkami na wielkie znaczenie praktyczne aż do czasu wynalezienia
oliwę), paląca się w ciągu zapałki (1831).
ośmiu dni żyd. święta Naga dziewczyna z zapaloną lampą stojąca nad uśpionym
Chanukka, zwanego też bogiem — Psyche, która wbrew zakazowi chce wreszcie
Świętem Świeczek, zobaczyć swego boskiego kochanka. Erosa; bóg budzi się,
obchodzonym na cześć oparzony kroplą gorącej oliwy, i opuszcza Psyche na
zwycięstwa Machabeuszów zawsze.
nad armią syryjską w 166 Lampa Diogenesa — zob. Latarnia. Zapalenie i zgaszenie
p.n.e. i oczyszczenia lampy (jako emblematu światła, wewnętrznego światła
świątyni jerozolimskiej z duszy, osobowości człowieka) — narodziny (a. życie) i
profanujących ją posągów śmierć. W antycznej Grecji osoba zapalająca a. wnosząca
bóstw. lampę mówiła: Fos agathbn! 'dobrego światła'; odpowiadano
Lampa — Słowo. „Słowo na to: Chaire fos! 'witaj, światło', a w Rzymie — chwilą
twoje jest lampą nogom milczenia w ogólnej rozmowie; światło było tu synonimem
moim i światłością dla ście- radości. W Biblii zgaszenie lampy symbolizuje przekleństwo,
żek moich" (Psalm 118 105). opustoszenie. „Światłość zaćmi
Lampa — parskanie a.
ziajanie krokodyla. „Z ust
jego wychodzą lampy jak po-
chodnie ognia zapalone"
(Hiob 41,10).
Lampa jest emblematem
sumero-akkadyj-skiego boga
światła i ognia, Nusku, gr.
bogini ogniska domowego,
Hestii (rz. Westy);
jest poświęcona Afrodycie,
Atenie, Herme-sowi,
Hefajstosowi (i ozdabiana
ich wizerunkami).
Lampa Feba — Słońce;
grecki słoneczny, wszystko
widzący, wszechwiedzący,
wieszczy bóg Febus
(Pholbos) — Apollo a.
Helios.
W kulcie gr. lampa ma
podobne znaczenie jak
pochodnia, od V w. p.n.e.
często występuje jako ofiara
wotywna. Pod wpływem
religii Wschodu używana od
się w przybytku bezbożnego napełniona oliwą — emblemat czujności i gotowości.
i lampa zgaśnie nad nim" Dziesięć panien z lampami — parabola o pannach mądrych
(Hiob 18,5). i głupich (Ew. wg Mat. 25,1—13).
Lampy sepulkralne, Gliniana lampka oliwna — człowiek (ulepiony z gliny);
grobowcowe, w staroż. zawarta w niej oliwa — siła żywotna, a płomyk — dusza a.
Rzymie rodzina zmarłego życie. „Bóg, który rzekł; Niech światłość z ciemności
otaczała opieką przez długie zaświeci!, sam oświecił serca nasze (...). Mamy zaś ten
lata, wg tradycji — przez stu- skarb w naczyniach glinianych" (2. List do Kor. 4,6—7).
lecia, wg legendy — zawsze. Siedem lamp gorejących przed tronem Boga (Apok. 4,5) „to
„Jedna tylko iskra jest w siedem duchów bożych"; prawdop. odpowiednik siedmiu
człowieku (...). Czasem tę „planet".
iskrę oko niebianki zapali, Paląca się lampa (oliwna) atrybutem św. Łucji (tac. Lucia od
wtenczas trawi się w sobie, lux dpn. lucis 'światło'), syrakuzańskiej męczenniczki z III w.,
świeci sama sobie jako wzywanej w chorobach oczu.
lampa w rzymskim grobie" Opat namaszczający wargi chłopca oliwą z lampy sprzed
(Dziady cz. IV 517—19 ołtarza — św. Nilus, wg legendy, uleczył w ten sposób
Mickiewicza). epileptyka.
(Dzieło) cuchnie lampą Lampa Aladyna — źródło bogactwa i szczęścia;
(oliwną), tac. lucernom olet zaczarowana lampa słynnego bo
— nocną pracą; ma cechy
mozolnego wysiłku, brak mu
polotu i natchnienia.
Lampa — atrybut uosobionej
Nocy, Czujności i perskiej
Sybilli.
Użyczenie płomienia lampy
— wskazanie drogi. „Kto
uprzejmie wskazuje drogę
zbłąkanemu, jest jak ten, co
czyjąś lampę zapalił od
płomienia swojej, dającego
nie mniej światła własnej
lampie, gdy płonie także w
cudzej" (Enniusz cytowany
przez Cicerona w O
powinnościach 1,16).
Światło lampy (oliwnej) —
ciemne, zdradliwe, kłamliwe.
„Fallaci nimium ne crede
lucernae" łac. 'nie zawierzaj
zbytnio zwodniczemu światłu
lampy' (osądzając urodę
kobiety); Sztuka kochania
(1,245) Owidiusza.
Lampa przezornie
hatera Baśni z 1001 nocy; (Atuszta w nocy 2—4 Mickiewicza).
gdy potarto ją palcem, Lampa nieba — Księżyc. Lampy nieba — gwiazdy.
zjawiał się Duch Lampy, Lampa — pamięć. „Iskry młodego zapału tlą w głębi piersi,
który spełniał wszystkie nie raz ogień wzniecą (...). Pamięć naówczas.jak lampa z
życzenia; por. Pierścień. kryształu (...) jeszcze świeżością barwy znęci oczy" (Konrad
Sprzedała lampę i kupiła Wallenrod IV, Pieśń wajde-loty 223—4,226,230
zasłonę — przysłowie arab.; Mickiewicza).
chciała ukryć to, co się dzie- Lampa — nadzieja. „W końcu coś widać — nadzieję.
je w jej sypialni. Smutna to lampa" (Poema Piasta Dantyszka 1697—8
Lampa, pochodnia — Słowackiego).
poświęcenie się, ofiarność; ,,Lampą jest narodu — duch ofiarowany" (Zawisza Czarny
spala się, aby dać światło Red. I, 13 Słowackiego).
innym. „Niebo chce, Lampa — rozum. „Z dala od tłumu cieszyć się lampką
abyśmy byli jak pochodnie, swojego rozumu" (Na dnie kielicha 41—2 Andrzeja
których blask nie im służy" Niemojewskiego).
(Miarka za miarkę 1,1 Lampa — nieczułość, brak reakcji. Gadać do lampy — na
Szekspira, tł. W. próżno.
Chwalewika). Lampka (wina, miodu) — kieliszek.
Lampa — piękno, miłość. Dać komuś w lampę — rub. w gębę, w mordę.
„Freut euch des Lebens, Siedem lamp architektury, ang. The Seven Lamps of
weil noch das Lampchen Architeclure, głośny traktat (1849) Johna Ruskina; lampy te
gluht" nm. 'Cieszcie się to prawa, jakim artysta winien się podporządkować: Poświę
życiem, bo jeszcze lampka
się żarzy' z refrenu
szwajcarskiej „pieśni
biesiadnej" Cieszcie się
życiem (1793), muzyka
Hansa Georga Nageli do
słów Johanna Martina
Usteri.
Żywe lampy — robaczki
świętojańskie (The Mower
to the Glow-worms ang.
'Kosiarz do świetlików', l,
Andrew Marvella, XVII w.).
Lampa — Słońce.
„Niebieskie oko, klejnocie
jedyny, lampo gorąca
wyniosłej krainy"
(Dziewosfab XI, Lubomir l
Szymona Zi-morowica). „Na
barki Czatyrdahu spada
lampa światów, rozbija się,
rozlewa strumienie
szkarłatów i gaśnie"
cenie się (Pięknu), Prawda, czarodziejek, krasnoludków itd. Idź na bory, na lasy! —
Siła, Piękno, Życie (energia dawna formuła wypędzania diabłów, demonów, uroków.
witalna). Pamięć Las — pierwszy dom człowieka, podobnie jak jaskinia (zob.).
(monumen-talizm) i Las — kryjówka i schronienie banitów, ludzi wyjętych spod
Posłuszeństwo (wierność prawa (np. Robin Hood w Lesie Sherwoodzkim, Eustachy
stylowi, szkole narodowej). Mnich w Lesie Boulonnais), pustelników (jak św. Hubert i św.
Lampa atrybutem Florence Tybald z Provins w Lesie Ardeńskim), kochanków (indyjski
Nightingale, Angielki, 1820 Rama i Sita w puszczy, Tristan i Izolda w Lesie Moreńskim),
—1910, inicjatorki błędnych rycerzy (Parsifal w Gaste foret), powstańców,
nowoczesnego partyzantów. „Nawet bogowie mieszkali w lasach (...), lasy
pielęgniarstwa i opieki nad podobają się nam nade wszystko" (Bukoliki, ekloga 2, 60
rannymi żołnierzami. Wergiliusza).
„Lampy gasną w całej Las — ucieczka od ludzi. „Tymon w las się chowa; w
Europie; nie zobaczymy ich najdzikszych zwierzach, do których ucieka, więcej litości
zapalonych na nowo za na- znajdzie niż u człeka" (Tymon Ateńczyk 4, l Szekspira, tł. L.
szego życia" (Dwadzieścia Uiricha). „Precz, precz, od miast i ludzi, do dzikich borów i
pięć lat 2,20 Edwarda wydm, do ci-
Greya, polityka bryt.; zapis
na 3 VIII 1914, gdy Niemcy
wypowiedziały wojnę
Francji).
LAS
Las symbolizuje Ziemię,
Wielką Macierz, płodność,
zasadę żeńską;
nieświadomość;
ciemność; ukrycie,
schronienie, ucieczkę od
ludzi, pustelnię, skupienie
duchowe, medytację,
duszę; nauczyciela;
niewinność; królestwo;
świętość, świątynię;
marzenie senne, czary,
siedzibę istot
nadprzyrodzonych, ta-
jemnicę; rozbój, zbójectwo;
błąd, błądzenie;
polowanie.
Las — ukrycie, miejsce
schronienia duszy (Białej
Łani) i ducha (Jednorożca),
istot nadprzyrodzonych,
duchów, demonów, dzikich
ludzi, wilkołaków, wróżek,
chych puszcz, gdzie dusza (wł. selva oscwa) — mrok grzechu, w którym człowiek ' gubi
może nie tłumić swej muzyki" prostą drogę (wł. diritta via) cnoty. „W życia wędrówce, na
(Las sosnowy. Zaproszenie połowie czasu, straciwszy z oczu szlak niemylnej drogi, w
P. B. Shelleya). głębi ciemnego znalazłem się lasu" (Boska Komedia, Piekło
Las — schronienie. „Nie sąż 1,1—3 Dantego, tł. E. Po-rębowicza).
te lasy bezpieczniejsze niż Las — miejsce czarów, zaczarowane. „Wejdź do tych
zawistny dwór?" (Jak wam zaczarowanych lasów, ty, który się odważysz" (The Woods
się podoba 2, l Szekspira). of Wester-main l—2 George'a Mereditha).
Las — medytacja. Las samobójców. Dante i Wergiliusz wchodzą do lasu; ten
„Przebywać milcząc wśród las to dusze samobójców zmienione w drzewa, których liście
zdrowotnych lasów i i kora służą za pożywienie harpiom (Boska Komedia, Piekło
medytować o sprawach 13 Dantego).
godnych mądrego i dobrego Las — Ziemia, emblemat Ziemi jako przeciwieństwa Słońca
człeka" (Listy 1.4.4 i Róży Mistycznej; ciemność lasu, przesłoniętego koronami
Horacego). drzew i liśćmi, przeciwieństwem światła słonecznego.
Las, puszcza (podobnie jak Las — zasada żeńska, podświadomość mężczyzny; Wielka
pustynia) — skupienie Macierz. Niebezpieczeństwa i zasadzki ciemnego lasu jako
duchowe, wejście w siebie. wcie
Miejsce pobytu pustelników,
anachoretów, eremitów,
ascetów (wczesnych
chrześcijan, hin-duistów,
buddystów).
Święty gaj — miejsce kultów;
sanktuarium, azyl,
schronienie ściganych przez
prawo. „(Semnonowie)
gromadzą się w lesie uświę-
conym wróżbami ich
przodków i odwieczną grozą
religii" (Germania 39 Tacyta,
tł. S. Hammera).
Las — świątynia. „Las-
kościół organem zaszumiał
przez liść" (Sielanka 5
Andrzeja Niemojewskiego).
Las jako tajemnica, ostęp,
matecznik, miejsce
zasłonięte, występuje w
wielu religiach, legendach,
bajkach, w poezji i pieśni, np.
Las Dodony u Greków;
miejsce czarów Merlina: Las
Broceliande.
Las — ciemność. Ciemny las
lenie budzących niepokój Las — nauczyciel, mądrość. „Znajdziesz coś więcej w lesie
cech podświadomości. niż w książkach. Drzewa i kamienie nauczą cię tego, czego
Zalesione pagórki nie dowiesz się od profesorów" (List [106] Do Henrye-go
reprezentować mogą Mwdocha św. Bernarda z Clairvaux). „Jest wieczna mądrość
wzgórek łonowy kobiety. (...) w przeróżnych głosach i pogwarach ziemi. Alić
„Wzgórek pochyło wyniosły, największa ta mi się wydała, która poszumią borami
ocieniony, bo drzewa gęściej naszemi" (Pan Balcer w Brazylii 8,625—8 Marii
na nim rosły" (Pan Tadeusz Konopnickiej).
3,298—9 Mickiewicza), Las — dusza. „Jest dusza w lasach" (Nutting Williama
Świątynia dumania. Wordswortha). . Las — lira wiatru. „Uczyń mnie lirą
Las — płodność; miejsce swą,;
dawnych ceremonii taką właśnie jak las!" (Oda do wiatru zachodniego 57 P. B.
płodności. Shelleya).
Las — miejsce spotkań Za lasami, za borami; za górami, za la-;
miłosnych, nie tylko w epoce, sami — bardzo daleko, w krainie baśni.
kiedy nie znano jeszcze do- Las — marzenie senne, sen Czasu. „To jest mój
mów, sypialni i łożnic (jak najpiękniejszy sen... Tam, w pustce, ciemnych jezior głąb,
twierdzi Owidiusz w Sztuce ciemnosmreczyński szumi las, skał głuchych nad wodami
kochania 2,623), ale i do dziś zrąb, uśpiony, wiekuisty Czas" (Ciemnosmreczyński las. To
w suche i ciepłe dni lata. jest mój najpiękniejszy sen... l—5 Kazimierza Tetmajera).
Las — błąd, błądzenie.
Przysłowie: Błędno jak w
lesie. Błąka się jak w lesie.
Iść, chodzić borem lasem —
nieznanymi drogami długo i
daleko. Idzie żołnierz borem
lasem — stara pieśń
wojskowa.
Las — królestwo dzikich
zwierząt. „W bór zachodzą
odwieczny, kryjówkę
dzikiego zwierza" (Eneida
6,179 Wergiliusza, tł. W.
Markowskiej). ,, Pełne
zwierza bory" (Powrót taty 7
Mickiewicza). Przysłowie:
Natura ciągnie wilka do lasu.
Nie wywołuj wilka z lasu.
Las — siedziba zbójców,
rozbójników. Kapitan
laskowiczowskiego
regimentu — rozbójnik.
Lepiej do łasa niż do tarasa
— lepiej skryć się w lesie niż
pójść do więzienia.
LASKA (Kij) tak iż pił lud i bydło" (Num. 20,11).
Laska symbolizuje światło. Dwie laski proroka-pasterza: Piękność — przymierze
Słońce, oś Wszechświata; zawarte przez Boga ze wszystkimi ludami; Powrózek —
potęgę, władzę, godność, jedność narodowa i społeczna Izraela (Zachariasz 11,7—
dostojeństwo, przewodzenie 15).
(w radzie, w sejmie); rozkaz, Laska chleba — podstawa pożywienia, jadło, chleb
wolę, siłę woli; nauczyciela, powszedni. „Oto ja złamię laskę chleba w Jeruzalem i będą
wychowanie, karę, bicie, jeść chleb pod wagą i w trwodze" (Ezechiel 4,16);
cięgi, nadzorcę, włodarza; łamać laskę chleba — sprowadzać głód.
pasterza, owczarstwo, Laska życia — chleb.
biskupa; Laska żelazna — berło; twarda ręka, surowe, srogie rządy.
wiarę; zmartwychwstanie; „Będziesz nimi rządził laską żelazną, a jak naczynie
wyrocznię, wróżbę; garncarskie pokruszysz ich" (Psalm 28).
pielgrzymkę, wędrówkę, Laska Asklepiosa — zmartwychwstanie, gdyż leczenie
żebractwo; chromanie, groźnej choroby traktowano jako przywoływanie pacjenta z
kulawiznę; podporę, tamtego świata, pacjenta, który był już jedną nogą w grobie.
ślepotę, starość; Kaduceusz (gr. kerykelon, tac. caduceus), symboliczna biała
czarodziejstwo, magię, cud, laska staroż. heroldów i posłów, oznaka ich nietykalności,
różdżkarstwo; emblemat pokoju i handlu, przynoszący szczęście, czyniący
medycynę, poszukiwanie cuda; laska Hermesa jako posła bogów, boga handlu, boga
wiedzy; opiekę, obronę, uśmierzającego
pomoc, pociechę,
wyzwolenie; fallu-sa; miarę;
pokój; czystość. Por. Berło,
Maczuga.
Laska-wąż — wola boska,
drzewo życia, mowa,
twórcze słowo, atrybut
Mojżesza. ,,Rzekł Pan do
Mojżesza: Co trzymasz w
ręce? Odpowiedział: Laskę.
I rzekł Pan:
Rzuć ją na ziemię. Rzucił i
obróciła się w węża. l rzekł
Pan: Ujmij ogon węża. Ujął,
i wąż obrócił się w laskę"
(Ex. 4,2—4). Egipcjanie
przedstawiali boga Słońca z
laską-wężem. Por. niżej
Kaduceusz.
Laska Mojżesza —
różdżkarstwo. ,,I podniósł
Mojżesz rękę i uderzył
dwakroć laską w skałę, i
wyszły wody bardzo obfite,
spory, przewodnika dusz do Achilles ślubuje, że pierwej jego drewniane berło zakwitnie
świata podziemnego, niż on powróci na pole bitwy pod Troję (Iliada 1,240 Ho-
sprowadzająca a. mera). We śnie Klitajmestry zmarły Aga-memnon „przy
odpędzająca sen, znak ognisku zatknął to berło, które sam piastował niegdyś, zaś
wiosny i płodności, kij Egist dziś dzierży; z berła bujna latorośl strzeliła" (Elektro
opleciony parą wężów, 419—422 Sofoklesa, wg tł. K. Morawskiego). Kandydaci do
zwieńczony parą skrzydełek ręki Marii Panny, wg legendy maryjnej, składają w świątyni
i (u Rzymian) podróżnym jerozolimskiej rózgi, a rózga Józefa zakwita. Papież
kapeluszem boga (gr. proszony przez Tannhausera o abso-lucję odparł, że prędzej
petasos). Laska — potęga, berło papieskie zakwitnie niż Bóg przebaczy rycerzowi jego
węże — mądrość, igraszki z Wenerą; jednak po trzech dniach berło zakwita
skrzydełka — szybkość, (Pieśń Tannhausera', 1515 r.). Pałka rozbójnika (z bajki
kapelusz — wzniosłość międzynarodowej i polskiej), podlana jego łzami skruchy,
myśli; cztery „pierwiastki": zakwita jak jabłonka. Przysłowie: Kiedy za-kstą kije (tj.
laska — ziemia, skrzydełka nigdy).
— powietrze, węże — ogień Kij podpierający półkole — połączenie ognia z wodą, zasady
i woda. męskiej z żeńską, ducha i materii.
Laska — poseł, wysłannik. Kij pastuszy, laska pasterska — w Egipcie — władza, wiara,
W sztuce bizantyjskiej atrybut Ozyrysa, Anu-bisa; wraz z biczem — dualistyczny
aniołowie występują z długą emblemat faraonów.
laską, oznaką ich funkcji
wysłanników niebios (anioł,
gr. dngelos 'poseł,
wysłannik, tłumacz,
zwiastun').
Tyrs — laska Dionizosa,
symbol płodności;
zob. Bluszcz, Pinia.
Zakwitająca laska — wola
boska, wybór, przywództwo,
płodność, witalność,
odrodzenie,
zmartwychwstanie, skrucha,
przebaczenie, atrybut
arcykapłana Aarona (Ex,
17,8), Jessego (drzewo
genealogiczne króla Dawida
i Jezusa; Izajasz 11,1), św.
Józefa Oblubieńca. „Weź od
wszystkich książąt pokoleń
po lasce, lasek dwanaście, i
każdego imię napiszesz na
lasce jego. (...) Którego z
nich obiorę, zakwitnie laska
jego" (Num. 17,1—9).
Laska Dobrego Pasterza. 10 Homera), dobrych wróżek z bajki, które swą laseczką
„Laska twoja i kij twój, te zmieniają dynię w karetę, a złą królową w ropuchę. Dziś
mnie pocieszyły" (Psalm emblemat błaznów, magików, kuglarzy, prestidigitatorów. „W
22,4); czyim ręku Prospera tajemnicza laska, ten władcą jest — na
w tradycji chrzęść, laska SCENIE" (Wyzwolenie 3,619—620 Wyspiańskiego).
Chrystusa — pomoc boska, Kij miotły — rumak czarownic, na którym udawać się miały
zwoływanie dusz osób na sabaty.
zmarłych. Złamany kij, złamana laska — kres czarów, koniec praktyk
Zakrzywiony długi kij czarnoksięskich. Kij — konik dziecięcy. Laska ze złotą gałką
pastuszy — laska pasterska; — różdżka czarodziejska, mistyczna; jej gałka (zawierająca
stąd symbol pasterza niekiedy czarodziejskie zioła, maści, pachni-dła) obdarzała
wiernych — biskupa: właściciela magiczną mocą. Pozostałością tych wyobrażeń
pastorał. w folklorze amer. była laska ze złotą gałką, nieodłączna
Laska — atrybut św. dawniej towarzyszka lekarzy w USA i emblemat umiejętności
Wojciecha, św. Brygidy, św. medycznych; gałka często zawierała mocne substancje
Krzysztofa, św. Ceaddy zapachowe a. odkażające, mające chronić lekarza przed
(duchownego ang. z VII w.). przykrymi fetorami i infekcją.
Feruła — rygor, dyscyplina,
karność, regulamin; pręt,
liniał, rózga, laska, używane
(zwł. dawniej) do karania
dzieci w szkole, gł. do bicia
po wierzchu dłoni; łac. ferula
'koper olbrzymi; pręt, bat'.
Kij — bicie, cięgi. Przysłowie:
Mądremu słowo, głupiemu
kij. Nie przystępuj bez kija —
o człowieku pysznym,
hardym, wyniosłym. Nie
kijem (go), to pałką (bić) —
wszystko jedno. Kij
atrybutem Gramatyki, jednej
z siedmiu dawnych sztuk
wyzwolonych, która kijem
nakłania uczniów do nauki.
Kij samobij — w bajkach —
czarodziejski kij, który sam
bije na rozkaz właściciela.
Laska (kij) — broń, broń
magiczna, najstarszy, obok
kamienia, oręż człowieka.
Laska czarnoksięska —
bajeczna, mająca moc
czynienia cudów, atrybut
czarodziejski Kirke (Odyseja
Laska bywała w różnych nych, prymasowskich, trybunalskich; weselnych.
okresach atrybutem Pałeczka dyrygenta, batuta, jest odmianą dawnej, długiej
sędziego, proszącego, laski, którą do pocz. XIX w. dyrygent wybijał takt, stukając
ślubującego, nią o podłogę.
przysięgającego; posła, Laska symbolem ognia, płodności, odrodzenia. W mit. gr.
herolda władcy; nadzorcy, Hermes wynalazł ogień ziemski, chtoniczny, telluryczny (w
włodarza. Sędzia, skazując przeciwieństwie do ognia niebiańskiego, skradzionego
na śmierć, łamał swą laskę bogom na użytek ludzi przez Prome-teusza, użyźniającego
nad głową skazańca i rzucał ognia iskry, błyskawicy i pioruna), dobywając go przez
mu ją pod nogi. pocieranie o siebie dwu drewien, miękkiego i twardego.
Laska — nauczyciel, Laska z mieszkiem — kochanek; fallus i moszna.
wychowawca, mistrz Laska kochanka — nadzieja, którą się podpiera w drodze do
kierujący wtajemniczeniem; swojej miłej. „Nadzieja jest laską kochanka" (Dwaj panowie z
kij wskazuje drogę adeptowi, Werony 3,1 Szekspira).
uczniowi, który posuwa się Taniec z laskami, mieczami, siekierami — spółkowanie z
naprzód wspierając się na ziemią dla pobudzenia jej płodności. Zbiorowy taniec
radach i wskazówkach mężczyzn znany w wielu krajach w różnych odmianach:
mistrza-nauczyciela jak na z ciupagami — górali polskich i słowackich, z mieczami i
lasce. W Grecji wykładowcy, szablami — górali kaukaskich, z kijami opierzonymi —
którzy wyjaśniali tekst Iliady, Indian amer. itd.
nosili czerwone laski (kolor
heroiczny), a którzy
tłumaczyli tekst Odysei —
żółte (kolor podróżnika-
żeglarza).
Laska marszałkowska —
władza, urząd, godność
marszałka sejmu; w
niektórych armiach atrybut
marszałka, feldmarszałka.
Krótka laska o dużej gałce —
w dawnej Polsce buzdygan,
buława hetmańska, regi-
mentarska; w niektórych
armiach laska, buława
oficerów sztabu (z nm. Stab
'laska;
sztab; sztaba').
Laska o dużej gałce — godło
majordoma, odźwiernego,
szwajcara, woźnego
sądowego.
Laska o małej gałce — godło
marszałków sejmowych,
koronnych, wielkich, nadwor-
Laski starców w zbójca, rozbójnik.
ceremoniale urodzaju. Laska opolna w Polsce piastowskiej służyła do zwoływania
Uderzają laskami o ziemię, kmieci na wiece i do sądu przez uderzanie nią w drzwi chaty.
aby nakłonić bogów Kij — las. Przysłowie: Łatwiej o chlebie przyjść do kija, jak o
chtonicznych a. zmarłych kiju do chleba, tj. lepiej mieć orną ziemię bez lasu niż las
przodków do pobudzenia bez gruntów.
wegetacji. Kij w błoto (rzucić) — użyć wyzwiska, przekleństwa, ubliżyć,
Laska — podpora cielesnej obsypać obelgami, zmieszać z błotem.
a. duchowej słabości. LATARNIA (Kaganiec)
,,Pozwól nam być twą laską Latarnia symbolizuje sygnał; poszukiwanie zguby; wiedzę w
w drodze do śmierci" (Maria odróżnieniu od mądrości, poszukiwanie prawdy, prawdę
Stuart 5,1 Fr. Schil-lera). nietrwałą w odróżnieniu od wiecznej i wiecznie poszu-
Laska (kij) — starość, kiwanej; światło indywidualne w odróżnieniu od
kulawizna, chromanie, kosmicznego, światło duchowe, nieśmiertelność duszy;
ślepota; laską a. kijem mijającą chwilę w odróżnieniu od wieczności; egzystencję
wspiera się stary, kulawy i jako przeciwieństwo esencji; zob. też. Lampa, Świeca,
niewidomy. Przysłowie: Światło.
Laska starca puka w Latarnie znane były w czasach antycznych; znajdowano je w
ziemię, aby go wpuściła. wykopaliskach Her-kulanum, Pompei i in. miejscowości.
Biała laska — emblemat
niewidomego, dawniej
żebraka, wygnańca, jeńca,
skazanego buntownika,
posła strony chcącej się
poddać (na wojnie).
Torba i kij — emblemat
żebraka, nędzarza. Pij, pij,
na starość torba i kij. Puścić
z kijem żebraczym.
Kij pielgrzymi, podróżny,
wędrowny, żebraczy —
wędrówka, bezdomność,
brak majątku. ,,Pójdź, mój
kiju, druhu stary,
przemierzymy glob dokoła"
(Kiedy ktamią l—2 Andrzeja
Niemojewskiego).
Kij — dwie możliwości.
Przysłowie: Kij ma dwa
końce. I tego, co grozi, obić
może.
Pręt — dawna miara
długości; pierw. laska,
tyczka; zob. Trzcina (pręt).
Kij, pałka, maczuga —
Latarnia Diogenesa — Latarnia na rufie (oświetlająca tylko kil-water, ślad statku na
poszukiwanie prawdziwego wodzie) — światło, jakiego użycza nam doświadczenie,
człowieka. Kiedy Diogenes nauki, jakimi obdarza nas historia (wg Wspomnień 18X11
z Synopy (ok. 412—323 1831 S. T. Coleridge'a).
p.n.e.), gr. filozof ze szkoły Latarnie — talenty. „Talenta są to w ręku szalonych latarnie;
cyników, przechadzał się w ze światłem idą prosto topić się do rzeki" (Kordian 1,2,359—
biały dzień z zapaloną 360 Słowackiego).
latarnią, pytano go, co Kaganiec — gwiazda. „Błyszczą w haremie niebios wieczne
właściwie robi; ,,Szukam gwiazd kagańce" (Bakczy-saraj w nocy 5 Mickiewicza).
człowieka". „Najlepszy to Kaganiec — oświata. „Niech żywi (...) przed narodem niosą
człowiek, jakiego w Rzplitej oświaty kaganiec" (Testament mój 25—6 Słowackiego).
możesz znaleźć, z latarnią Kaganiec światła Północy — Polska. „Strudzon strażą
przez trzy roki i sześć Europy wreszcie Polak zasnął; upadł — kaganiec światła
niedziel chodząc" (Ogniem i północy zagasnął" (List do A. Chodkiewicza 77—8
mieczem 4,6 H. Kazimierza Brodzińskiego).
Sienkiewicza) — Zagłoba o Latarnia (lampion papierowy) w Chinach i Japonii jest
Podbipięcie. emblematem święta, uroczystości, zabawy. Święto
Latarnia Kleantesa (330— lampionów —.święto ludowe w Chinach obchodzone w
231 p.n.e.), ucznia Zenona, czasie pierwszej w roku pełni Księżyca, wywodzące się wg
gr. filozofa stoika, emblemat tradycji stąd, że córka potężne-
ścisłości naukowej,
Miasto Latarni. Lukian z
Samosat (ur. ok. 120 r.
n.e.), satyryk gr., w parodii
romansu podróżniczego
Historia prawdziwa opisuje
miasto położone między
Plejadami i Hya-dami,
poniżej zodiaku,
zamieszkane przez
Latarnie; skazani na śmierć
zostają tam zdmuchnięci.
Latarnia w sztuce chrzęść,
atrybutem św. Guduli i św.
Hugona.
Kraj Latarników —
pedantycznych uczonych,
doktorów i grafomanów,
wyszydzonych jako
„latarnie" (z aluzjami do
kleru obradującego na
soborze trydenckim 1545—
63) w powieści Gargantua i
Pantagruel 5,33
Rabelais'go.
go mandaryna wpadła zarazem podziw i strach, będącym źródłem kontrastujących
pewnej nocy do sadzawki; z sobą metafor: dobra i zła, boskości i zwierzęcości, miłości i
ojciec i sąsiedzi pobiegli jej krwiożer-czości, łagodności i drapieżności. Piękno i potęga
szukać z latarniami i na lwa, a także trwoga, jaką budził, czyniły z niego dla prostego
koniec znaleźli — w dobrym ludu zjawisko nadprzyrodzone, czarodziejskie.
zdrowiu. W japońskich Lew — płodność. Ziemia, świat podziemny (jako
świątyniach i ogrodach — przeciwieństwo orła); atrybut bogiń Ziemi, jak Hekate, Ops
atrybut światła (również itd., bogiń płodności, jak frygijskiej Kybele (utożsamianej
duchowego), oświecenia, przez Greków z Reą), przedstawianej z lwami u stóp, i
jasności umysłu. greckiej Artemidy, boga płodnych sił natury Dionizosa, bogiń
LEW miłości, jak asyryjsko-babilońskiej Isztar i greckiej Afrodyty.
Lew symbolizuje Boga, W Egipcie doroczny wylew Nilu następował w czasie, gdy
boską moc, władzę; Słońce wchodziło w znak Lwa. Lwy zdobią baseny z wodą i
siłę ducha, ducha życia; fontanny jako symbol zapładniającego deszczu i jako
majestat, dumę, pychę; obrońcy wody przed zanieczyszczeniem, zatruciem lub
zwycięstwo; zdrowie; nie odprowadzeniem jej przez nieprzyjaciół. W podstawach
kontrolowaną siłę instynktu, umywalni pierwszej świątyni jerozolimskiej były rzeźby lwów,
męskość, płodność; byków i cherubów (3. Ks. Król. 7,29). Na Dziedzińcu Lwów
siłę, triumf, odwagę; w zespole Alhambry w Grenadzie (Hiszpania) znajduje się
działanie, ruchliwość; 12 mar
czujność; światło
słoneczne. Słońce, gorącz-
kę, ogień, potęgę światła i
słowa, lato, upał, złoto
(„podziemne słońce", „lwa
metali", od złocisto-płowej
sierści); wodę;
Boga zemsty, srogość,
zapalczywość; wściekłość,
dzikość, żarłoczność;
Szatana, grzech;
skrytość; smutek; ambicję;
umysł, rozum;
szlachetność, czystość,
sprawiedliwość,
wdzięczność, współczucie,
szczodrość.
Lew zamieszkiwał niegdyś
szerokie obszary m.in. w
południowej Europie, na
Bliskim Wschodzie,
zwłaszcza w Palestynie i w
Azji Mniejszej. Stąd częste
wzmianki o nim w Biblii,
jako o zwierzęciu budzącym
murowych lwów wokół wznoszonych ku upamiętnieniu wygranych kampanii.
fontanny; często spotyka Wyobraża siłę narodu: „Oto lud! Jak lwica powstaje, jak lew
się rzeźby lwów się podnosi! Nie spocznie aż pożre zdobycz i krwi pobitych
wyrzucających strumienie się napije" (Num. 23, 24), Lwem jest Juda, za czasów króla
wody z pysków. Na wazach Dawida najsilniejsze pokolenie żydowskie:
greckich łeb lwa oznacza „Szczenię lwie. Juda" (Gen. 49,9). „I będą ostatki Jakuba
często fontannę, nawet bez wpośród narodów wielu jak lew między zwierzętami i jak
strumienia wody. W sądach szczenię lwie między trzodami owiec" (Micheasz 5,7).
starożytnej Grecji klepsydry „Zwyciężył lew z pokolenia Judy, korzeń Dawidowy" (Apok.
z brązu służące do 5,5); lwem Judy jest także Dawid, a później, jako jego
ograniczania czasu potomek, Chrystus. Tytuł ten przybierali różni władcy,
przemówień nazywano również dawni władcy Etiopii, „zwycięskie Lwy Plemienia
krenophylaks 'strażnik Judy". Lew Północy to przydomek króla szwedzkiego
źródła', gdyż nadawano im Gustawa Adolfa (a także nadany sobie samochwalcze przy-
postać lwa. domek Papkina z Zemsty 2,7; 3,4 A. Fredry). Izajasz
Lew — przemożna, nazywa Jerozolimę lwem Boga (Ari-el) jako niezdobytą
nieodparta siła. Gdy biblijny twierdzę; wyraz ten znaczyć może także „ognisko Boga";
Daniel (6) wychodzi ogień ołtarza świątyni ,,pożera" zwierzęta ofiarne. Mówi
nienaruszony z lwiej jamy, Księga Przypowieści (28,1): „Występny ucieka, choć nikt go
wydarzenie to uważane jest nie goni, lecz sprawiedliwy jest nieustraszony jak młody
za cud i dowód interwencji lew". Gdy
Jahwe. „Siady odstraszają"
(łac. vestigia terrent) — to
według Horacego (Listy
1,1,74) zaczerpnięta z 246.
bajki Ezopa odpowiedź lisa
(na pytanie chorego lwa,
czemu się lis nie przybliża)
na widok śladów
prowadzących do jaskini
lwa i braku śladów
powrotnych.
Lew jest królem zwierząt,
po nim dopiero dzik i smok.
Królewski lew jakoby nie
jada padliny (w bajce
Mickiewicza Przyjaciele 25,
król zwierząt Północy,
„niedźwiedź Litwin, miąs
nieświeżych nie je"). Jako
symbol odwagi
umieszczany u stóp
zmarłego na rzeźbach
nagrobnych; jako atrybut
zwycięstwa — na posągach
powiadamy, że lew zbudził przerażone powietrze truchlało". „Lwy płowe, ogromne,
się w kimś, mamy na myśli grzywy jak wicher miały, oczy jak pioruny, każdy krok był jak
odwagę. postrach jawiącej się łuny" (Lwy l—3 Kazimierza Tetmajera).
Lew — duma i pycha. W W mitycznych polowaniach bohaterów na lwy, w
bajce Ezopa Lwica i Lis, lis opowieściach o walkach ze lwami zwierzęta te symbolizują
szydzi z lwicy, że wydaje na dzikość zagrażającą cywilizowanemu światu, a zarazem
świat tylko jedno szczenię stają się atrybutami swoich wrogów lub poskro-micieli, takich
na raz, podczas gdy lisicy jak Samson, Daniel, Hera-kles, św. Hieronim. Lew oznacza
lęgnie się miot cały; a lwica także niebezpieczeństwo, od którego ucieczką jest Pan: „Po
na to: „Słusznie, rodzę lwie i żmii chodzić będziesz i po-depczesz lwa i smoka"
jedno, ale za to lwa!" (Psalm 90 13), u Jana Kochanowskiego zaś słynne: „Na lwa
(Mniemaniu, że lwica rodzi srogiego bez obrazy wsiędziesz".
tylko jedno szczenię, Siła, odwaga i czujność lwa czyni z niego godło straży.
zaprzeczał już Arystoteles; Wyobrażenia jego umieszczano na bramach, stopniach
utrzymywało się jednak tronu, wejściach do świątyń, na grobowcach i pomnikach
jeszcze w średniowieczu.) bohaterów, na drzwiach jako kołatki, na pierścieniach i
W bajce Ezopa Lew, Osioł, amuletach. Nogom stołów, foteli, łożnic, tronów nadawano
Lis i Wilk lew dzieli łup na postać lwich iap. W Biblii w 3. Ks. Królewskiej (10,18— 20)
cztery równe części, ale opisany został wielki tron króla Salomona:
zabiera jc wszystkie jako „Obok poręczy stały dwa lwy, a dwanaście
„lwią część"; w bajce
Fedrusa (1,5) oznacza ona
tylko „większą część", którą
lew bierze, „bo nazywa się
lwem". Jest to tzw. lwia
spółka (tac. socielas
leunina).
Lew — dzikość, srogość,
okrucieństwo. Wołanie z
Psalmu 21 22: ,,Panie,
wybaw mnie z paszczęki
lwa!" Pan kładzie kres
łupiestwu lwa
wyobrażającego Niniwę,
przemożnego wroga Izraela
(Nahum 2,12—14).
Dziewczęta, które nie
chciały się przyłączyć do
orgiastycznego orszaku
Dionizosa, bóg pozbawiał
zmysłów ukazując się im w
postaci lwa, byka i pantery.
W Boskiej Komedii, Piekło
1,45—48, Dantego: „Lew...
taki wściekły z głodu, że
lwów przy stopniach z obu siedzące parami, obrócone do siebie plecami, patrzące na
stron tronu". Byli to wschód i zachód;
strażnicy tronu i czuwały nad prawidłowym przebiegiem doby i codziennego
sprawiedliwości, a także odnawiania siły Ra na wschodzie, po podróży nocnej przez
godła dwunastu pokoleń podziemny Nil. Były to emblematy związku czasowego;
Izraela. Lwy pilnowały Sef (wczoraj) i Tuau (dziś). W kulcie Mitry lew był symbolem
również tronów królów niszczącego, wszech-pożerającego Czasu.
Francji i tronów biskupów Lwia skóra była atrybutem i osłoną słonecznych bohaterów,
średniowiecznych. takich jak Herakles (lew nemejski — później gwiazdozbiór
Lew — Słońce, jego potęga, zodiaku), Tezeusz, Samson itd., stała się więc synonimem
siła zapładnia-jąca, żar, waleczności. Gdy zarzucano wodzowi i politykowi
wszystkowidzenie (gdyż spartańskiemu Lizan-drowi, że zbyt często ucieka się na
lew, jak uważano, sypia z wojnie do podstępów, odpowiedział: „Gdzie lwia skóra jest
otwartymi oczami); włosy za krótka, trzeba ją uzupełniać skórą lisa".
grzywy — promienie Biblia przedstawia Boga jako lwa ryczącego nad zdobyczą,
słoneczne. Lew był nie lękającego się krzyków nadbiegających pasterzy, lwa,
atrybutem Mitry i Westy, a który sam obroni Jeruzalem (Izajasz 31,4), albo jako lwa
więc i (świętego) ognia. Na polującego na człowieka (Hiob 10,16). Przerażający,
Lwiej Bramie w Mykenach obezwładniający ryk lwa szczególnie kojarzy się autorom
(XIII w. p.n.e.) słoneczne biblijnym z potęgą Jahwe, np. Ozeasz (11,10)
lwice na cokole wspinają się
na słoneczną kolumnę.
Liczne są wyobrażenia
Słońca w postaci lwiego
pyska widzianego z przodu.
Zwycięstwo światła nad
ciemnością, dnia nad nocą,
symbolizują wizerunki lwa
lub gryfa atakującego
wyobrażenia nocy: łanie i
sarny o cętkowanej skórze
oznaczającej gwiaździste
niebo, lochy (maciory dzika
reprezentujące noc śmierci)
albo święte węże,
emblemat świata
podziemnego. Słoneczny
lew rozszarpujący byka o
rogach w kształcie księżyca
na nowiu jest bardzo często
spotykanym elementem
dekoracyjnym w starożytnej
Azji i Afryce. Jako zwierzęta
słoneczne w starożytnym
Egipcie przedstawiane były
lub Amos (3,8): „Gdy lew Androkles i lew, 1913). Rozbitek Elpis (wg Historii naturalnej
zaryczy, któż by się nie bał? 8,21 Pliniusza Starszego) na pustyni wydobywa kość
Gdy Pan każe, któż by nie utkwioną w gardle olbrzymiego lwa, który przez
prorokował?" wdzięczność chroni go od śmierci głodowej. Pewnego razu,
Lew w śrdw. — gdy św. Hieronim wykładał, na salę wszedł lew i podniósł
zmartwychwstanie (Chrys- przednią łapę. Uczniowie uciekli w popłochu, ale Hieronim,
tusa), w związku z widząc, że łapa jest skaleczona, wyciągnął z niej cierń.
ówczesnym poglądem, że Odtąd lew nie opuszczał świętego.
lwy rodzą się martwe, a Lew — czystość; używano go, obok słonia, do próby
budzi je do życia po trzech dziewictwa, gdyż magiczna potęga dziewiczości bronić
dniach oddech lub ryk ojca. miała panny przed dzikimi zwierzętami (również przed
Wyobrażenia ryczącego lwa bajecznymi, jak jednorożec).
nieraz symbolizowały Lew jest dawnym emblematem św. Marka ewangelisty,
zmartwychwstanie ciał w patrona Wenecji. Jego słynne wizerunki: pierwszy to
Dzień Sądu. skrzydlaty lew wspie-. rający się łapą na Ewangelii na
Podobnie jak wiele innych obrazie Carpaccia w Pałacu Dożów, a drugi to rzeźba przed
zwierząt, lew wyobraża Pałacem, na placyku (Piazzetta), na szarej kolumnie
zarazem Chrystusa i przywiezionej z Bliskiego Wschodu w XII w., lewantyński
Szatana (jako synów Jahwe) bazyliszek
albo Antychrysta, przy czym
jako wyobrażenie Chrystusa
występuje dopiero od
czasów, kiedy zatarła się
pamięć o ludziach rzucanych
na pastwę lwom w cyrkach
rzymskich. W l. Liście (5,8)
św. Piotr pisze: ,,Przeciwnik
wasz, diabeł, krąży wokoło
jako lew ryczący, szukając,
kogo by pożarł". Już
babilońskie i sumeryjskie de-
mony Chaosu, Ugallu i
Uridimmu, występowały pod
postacią lwów.
Wdzięczność lwa jest
przysłowiowa. An-droklos (o
którym pisze Aulus Geliusz),
niewolnik rzymski z czasów
Tyberiusza, rzucony na
arenę cyrku na pożarcie
dzikim zwierzętom, otoczony
zosta) opieką przez lwa,
któremu kiedyś na pustyni
opatrzył chorą łapę (por. też
komedię G. B Shawa
z IV wieku n.e. o agatowych nad użyźnianiem pól przez życiodajną rzekę.
oczach, przeobrażony w lwa. Lew cheronejski — pomnik wzniesiony na grobie
Lew we wczesnym chrzęść. Tebańczyków poległych w bitwie pod Cheroneą w 388 r.
— zamyślenie, samotność, p.n.e., odkryty w 1818 r. i ponownie ustawiony na ich
pustelnik; stąd stał się zbiorowej mogile.
emblematem świętych: Lew — popularny znak handlowy amerykańskiej wytwórni
Adriana, Eufemii, Ignacego, filmowej Metro-Goldwyn-
Hieronima. Joela, Tekli i in. -Mayer, ruchomy, a od 1928 także, porykujący.
Lew- Lew salonowy to światowiec błyszczący w salonach,
-grabarz grzebał ascetów i uwodziciel.
świętych egipskich, gdy LEWIATAN
zmarli, np. św. Antoniego z Lewiatan, mitologiczny potwór (zob. Potwory) morski,
Tebaidy, Marię Egipcjankę, symbol zła zwalczanego przez bogów; bywa też
Pawła Pustelnika. wyobrażeniem świata lub sił utrzymujących świat przy życiu,
Lew jest godłem serca i krwi: albo ożywiających go; bywa także symbolem pór roku albo
inna (niż ari} nazwa wegetacji, wtedy powraca dorocznie, aby być na nowo
hebrajska lwa — ibiia to zabitym.
także serce, worek krwi, Z Ras Szamra (na wybrzeżu północno-syryjskim), czyli
dusza. Lwie serce to starożytnego Ugaritu, pochodzi kananejski poemat
męstwo, nieustraszoność. opiewający klęskę
Lwi pazur to talent widoczny
nawet w drobnych
fragmentach dzieła. Lwa z
pazura poznać (tac. ex
ungue lennem} — mówi
przysłowie.
Lew o czterech skrzydłach
— wiatr południowy. Lew
przedstawiany na amuletach
miał chronić od chorób. W
alchemii reprezentował
siarkę, a jego elementem był
ogień. Reprezentował też
człowieka czter-
dziestoletniego.
Lew na niebie jako
gwiazdozbiór i znak zodiaku
— światło, blask, potęga,
upał;
arystokracja, królewskość;
ambicja, duma, radość
życia; wywyższenie. W
Egipcie wznosił się w upalne
tygodnie wylewów Nilu,
uważano więc, że czuwa
zadaną Lewiatanowi przez Lewiatan jest żeńskim władcą mórz, a Behemot potworem
Baala (pierwotnie mit ten męskim, władającym lądami; pewnego dnia oboje zewrą się
odnosił się do corocznego w rozstrzygającej walce. Inne źródła twierdzą, że Lewiatan
ujarzmiania wylewu rzeki jest wyobrażeniem ostatecznego zniszczenia wrogów
Tygrys). Z innego źródła Izraela.
pochodzi aluzja do Lewiatan — pierwotny Chaos. W opowieściach ludu żyd.
zwycięstwa Baala nad spał na dnie oceanu, a obudzić go mogło w każdej chwili
Lotanem, „prastarym, skuteczne zaklęcie, co spowodowałoby kres obecnego
wijącym się wężem", istotą porządku świata. Hiob, przeklinając noc, w której się
identyczną z Lewiatanem. narodził, woła (3,8):
Ten sam motyw przyjęli ,,Bodajby ją przeklęli zaklinacze czasu, którzy potrafią
Żydzi: biblijny Jahwe zabija zbudzić Lewiatana!", a w rozdziałach 40 i 41 wylicza jego
wielogłowego Lewiatana — przerażające cechy. Bóg stworzył go, aby ukazać swą nie-
„Ty, Boże (...) zmiażdżyłeś słychaną potęgę.
głowy potworów na Lewiatan, w śrdw. — zło, Chaos, Antychryst, Szatan;
wodach, tyś rozbił głowę przedstawiany był jako krokodyl: jego szeroko rozdziawiona
Lewiatana, oddałeś go na paszcza oznaczała często bramę piekła. W jednym z
żer zwierzętom pustyni" ,,ogrodów rozkoszy" (tac. hortus deli-ciarum) przedstawiono
[Psalm 73 12—14) — i Boga Ojca łowiącego Lewiatana na łodygę drzewa Jessego
uczyni to samo u kresu (drzewa genealogicznego Jezusa) z Chrystusem na końcu
czasów, aby zgnieść zło i jako przynętą.
na wieczność utwierdzić
dobro: „W owym dniu
ukarze Pan swoim
twardym, wielkim i mocnym
mieczem Lewiatana, węża
zwinnego i skręconego, i
zabije smoka morskiego"
(Izajasz 27.1; inni tłumaczą
węża jako krokodyla lub
wieloryba). W mitologii żyd.
jest on władcą oceanu.
Według jednej z licznych
legend Bóg w piątym dniu
stworzenia uczynił, wraz z
innymi rybami i ptakami,
dwa Lewiatany, męskiego i
żeńskiego, ale aby uniknąć
zniszczenia Ziemi, samicę
zabito od razu, a mięso jej
zasolono, by nim nakarmić
sprawiedliwych po przyjściu
Mesjasza. Według
apokryficznej /. Księgi
Henocha (60,7—9)
Lewiatan — gwiazdozbiór transatlantyk pasażerski.
Smoka (zob.). „Ów W powieści Moby Dick, czyli Biały Wieloryb (1851) Hermana
zodyjakowy Smok (...) jest Melville'a, kapitan Ahab goni aż do swojej śmierci białego
nie wężem, lecz rybą, wieloryba; ta zażarta pogoń jest symbolem dramatycznego
Lewiatan się zowie. Przed starcia między wielką i szlachetną jednostką a wcieleniem
czasy mieszkał w morzach, zła, Lewiatanem. Autor cytuje m.in. słowa: „Lewiatan,
ale po potopie zdechł z najogromniejsze z żyjących stworzeń, rozciągnięte na głębi
niedostatku wody" (Pan jak półwysep, śpi lub pływa, i zdaje się być ruchomym
Tadeusz 8,89—94, lądem, a skrzelami wchłania i paszczą wyrzuca ocean wody"
Mickiewicza). (Raj utracony 7,412—416, Johna Miltona).
Lewiatan — jedno z imion Lewiatan w powieści Juliena Greena (1929) — niszcząca,
diabła: „Ks. Piotr: Ktoś ty? demoniczna siła konwenansu i bezmyślnej codzienności.
Duch: Lukrecy, Lewiatan, LICZBY
Voltaire, alter Fritz, Legio Przed wprowadzeniem pozycyjnego systemu numeracji
sum" (Dziady cz. III 3, 104 wykonywanie działań arytmetycznych było tak trudne, że
—5, Mickiewicza). człowiek biegły w rachunkach wydawał się obdarzony nad-
W traktacie Thomasa naturalną potęgą. To mogło być jedną z przyczyn, dla
Hobbsa Lewiatan (1651) których w większości kultur i religii liczby są nosicielami
symbolizuje on suwerena symboliki
obdarzonego władzą
(działającą za pomocą
strachu i kary) na podstawie
umowy społecznej, aby
państwo mogło osiągnąć
niezbędny do życia pokój i
ład, a ludzie nie byli dla
siebie nawzajem wilkami.
Lewiatan — wielki okręt:
„Oto morze (...):
okręty płyną po nim;
Lewiatan, którego
stworzyłeś, aby w nim igrał"
(Psalm 103 25—26).
Nazwę tę otrzymał jeden z
największych i
najszybszych statków
oceanicznych świata:
spuszczony na wodę w
1911 w Hamburgu pod
nazwą „Yaterland", w 1914
internowany w Hoboken,
New Jersey, USA, potem
przemianowany na
„Lewiatana" i w latach 1919
—1934 używany jako
o wielkim bogactwie tylko znajomość prawdziwego imienia daje pewną władzę
znaczeń, nieraz b. skom- nad człowiekiem, ale także znajomość dotyczących go liczb:
plikowanych i dziś już nie jego wieku, liczby jego żon, dzieci, bydła, owiec itd. Dlatego
zawsze zrozumiałych, a bezpieczniej jest ukrywać je przed obcymi. Daniel mówi do
niektóre z liczb uważano za króla Baltazara: „Mane, Tekel, Fares: Mane — policzył Bóg
święte lub magiczne. królestwo twoje i kres mu położył; Tekel — zważony jesteś i
Słynne były w starożytności znaleziono cię za lekkim;
„liczby babilońskie" i oparte Fares — rozdzielone jest królestwo twoje i dano je Medom i
na nich obliczenia Persom" (Daniel 5,25—8). Stąd: .jego dni są policzone"
astrologiczne i horoskopy znaczy: jest bliski śmierci.
wróżbitów. Poeta rzymski Niepowstrzymana jest jednak, od najdawniejszych czasów,
Horacy napomina trzeźwo: ciekawość tajemnych cech liczb i miar tworzących cudowną
,,Nec Babylonios lemptaris harmonię stworzenia. „Ale ty. Panie, wszystko pod miarą i
numeros" łac. 'nie ufaj liczbą, i wagą urządziłeś" (Ks. Mądrości 11,21). Numerologia
liczbom babilońskim' (Pieśni używała (i do dziś używa!) liczb dla określenia charakterów
1,2—3). Gdzie indziej pisze ludzkich i dla przepowiadania przyszłości. Legenda twierdzi,
jednak: „Nos numerus że Pitagoras w VI w. p.n.e., w czasie pobytu w Babilonii,
sumus et fruges consumere sformułował swoją ideę, że liczba jest zasadą i
nati" łac. 'Jesteśmy przewodnikiem życia, że jej świat zawdzięcza swój kształt i
(czczymi) liczbami, ład. W rzeczywistości zapewne dopiero uczeni pitagorejscy
zdolnymi tylko do pod koniec V w. p.n.e, uważać zaczęli pier
spożywania naszej porcji
owoców ziemi' (Listy
1,2,27).
W symbolice liczby
wyrażają nie tylko ilości,
lecz także idee i siły; każda
ma własną osobowość, a
wszystkie są dziećmi
jedności. Pierwsza
dziesiątka zawiera symbole
podstawowe, dalsze liczby
są tylko ich kombinacją, im
dalej, tym głębiej uwikłaną
w materię świata.
Wyobrażenie, że jedynka
tworzy dwójkę, a dwójka
trójkę itd. opiera się na
założeniu, że każda wartość
dąży do przekroczenia
swych granic, do
znalezienia partnera i
starcia się ze swym
przeciwieństwem. W
tradycji wielu ludów nie
wiastki liczb za pierwiastki kroć tak i trzykroć wspak, trzykroć jeszcze do dziewięciu:
bytu, a niebiosa za pst! — już po zaklęciu". (1,3; tł. J. Paszkowskiego).
harmonię i liczbę, Symbolika liczb greckiej szkoły pitagorej-skiej (VI—V w.
twierdząc, że „wszystko jest p.n.e.): jedynka oznaczała punkt, dwójka — linię, trzy —
liczbą" lub że ,,liczba jest figurę geometryczną płaską, cztery — ciało geometryczne,
istotą wszechrzeczy". pięć — własności ciał fizycznych, zwł. barwę, sześć — życie,
Liczby parzyste i siedem — ducha, osiem — miłość, dziewięć — roztropność,
nieparzyste reprezentowały sprawiedliwość, dziesięć — doskonałość wszechświata.
dla nich przeciwieństwo Zob. Muzyka (Harmonia sfer).
nieograniczo-ności i Liczbowe wartości liter gr. były podstawą skomplikowanego
ograniczoności, na którego systemu wróżb: każdy wyraz, każde imię gr. dawało się
napięciach opiera się istota również odczytać jako suma liczb. Tak też prawdop. należy
bytu. Przeciwieństwa takie rozumieć, wg wartości liczbowych liter aramejskich, werset
znajdowali w całej naturze, biblijny: ,,I żeby nikt nie mógł kupować ani sprzedawać, tylko
zestawili nawet spis ten, co ma cechę albo imię bestii, albo liczbę jej imienia. Tu
dziesięciu najważniejszych: jest mądrość". (Apok. 13,17). Powtarzanie się cyfr w liczbie
parzyste i nieparzyste, wzmagało jej moc magiczną w Biblii: „Kto ma rozum, niech
granica i bezkres, jedność i zrachuje liczbę bestii, bo jest to liczba człowieka, 666"
mnogość, kierunek w prawo (Apok. 13,18), albo Mickiewiczowskie: „A imię jego czter
i w lewo, pierwiastek męski i
żeński, spokój i ruch, linia
prosta i krzywa, światło i
ciemność, dobro i zło,
kwadrat i figura podłużna.
Liczby parzyste widzieli jako
bierne, podatne, żeńskie,
nieograniczone, jako morze
pramaterii; nieparzyste zaś
jako aktywne, męskie,
ograniczone, dobre,
reprezentujące porządek,
harmonię, „kosmos".
„Bogowie lubią liczby
nieparzyste" — pisze
Wergiliusz (Eklogu 8 75)
mając zapewne na myśli
przede wszystkim Hekate,
patronkę czarów,
występującą z potrójnym
obliczem. Jeszcze w
średniowieczu czarownice
operowały liczbami
nieparzystymi, zwłaszcza
trójką i dziewiątką, jak w
Makbecie Szekspira: „Trzy-
dzieści i cztery" (Dziady cz. wyniosłe czoło liczby' (Legendę des siecles, Le Satyrę).
III 5, Widzenie 50).-U „Utrzymywano, że światem rządzą liczby;
kabalistów liczbą człowieka ja zaś wiem, że liczby nas uczą, czy świat jest dobrze, czy
była suma liczb źle rządzony" (Rozmowy z Goethem, 3111830 J. P.
odpowiadających głoskom Eckermanna). „Potęga liczb budzi tym większy respekt, że
jego imienia; usiłowano się jej zupełnie nie rozumie" (Hasło „Liczba" w Słowniku
więc za pomocą różnych filozoficznym Woltera, 1764). „Liczbo, treści bez form, duchu
sztuczek arytmetycznych bez twarzy i ócz, córo praw wiekuistych, co w wiekuistej swej
przypasować to proroctwo chwale dały ci światów rząd — i nieskończonych bram
do różnych postaci, np. klucz!" (Cyfra i słowo II, 2—4 Antoniego Langego).
Nerona, Mahometa, Lutra, Określone stosunki liczbowe znajdowały zastosowanie w
Napoleona itd. architekturze, rzeźbie, malarstwie, muzyce i literaturze
Muzułmanie, kierując się klasycznej i renesansowej, np. złote cięcie (złoty podział,
prawdziwymi lub podział harmoniczny, łac. sectio aurea), podział odcinka na
domniemanymi dwie części (z grubsza w stosunku 3:5), z których mniejsza
wypowiedziami Mahometa, jest w takim stosunku do większej, jak większa do całego
przypisują specjalne cechy odcinka.
każdej liczbie, Złota liczba — w chronologii — porządkowa liczba roku
usprawiedliwiając w ten słonecznego lub kalendarzowego w dziewiętnastoletnim
sposób wiele cyklu lat, po którym fazy Księżyca następują w tych
przedislamskich zwyczajów.
Litera alif (a, wartość
liczbowa — l), pierwsza
litera alfabetu jest
symbolem wyjątkowości i
jedyności Allacha; litera b (=
2), jako pierwsza litera
Koranu, przedstawia dla
wielu mistyków siłę twórczą,
która stworzyła świat; litera
h jest symbolem huwa,
'Jego', formułą absolutnej
transcendencji Boga; litera
m (= 40) to zasłona
ludzkości oddzielająca
Boga od Mahometa, litera
natury ludzkiej, oddzielonej
czterdziestoma stopniami
od Allacha.
Związek liczby z
człowiekiem wyraża ustęp
wiersza Victora Hugo:
,JL'homme, le chiffre etu,
tete auguste du nombre" fr.
'Człowiek, szyfr wybrany,
samych datach, używana Hebr. szoszanna, szuszan (stąd imię Zuzanna), które w Biblii
do ustalenia daty tłumaczy się zwykle jako 'lilia', może jednak oznaczać wiele
Wielkanocy. innych roślin, jak np. amarylek, kosaciec, jaśmin, narcyz,
Wiek (liczba lat) człowieka. mieczyk, różę, nenufar, lotos, anemon, hiacynt, konwalię;
Przysłowie hiszp.: „Kto nie może związek z nazwą dawnej stolicy Persji, Suzy, Susan
jest ładny w dwudziestym (wyrażającej kult bogini lilii, Isztar?):
roku życia, ani silny w „Za dni Aswerusa, który panował od Indyj do Etiopii nad 127
trzydziestym, ani bogaty w prowincjami (...) Susan miastem królestwa jego pierwszym
czterdziestym, ani mądry w było" (Ks. Estery 1,1—2).
pięćdziesiątym, nigdy nie Lilia — światło. W opisie złotego świecznika w Przybytku
będzie ładnym, silnym, (Ex. 25,31—4).
bogatym ani mądrym". „W Lilia u Żydów — plemię Judy; archanioł Gabriel. „Izrael
dwudziestym roku rządzi zakwitnie jak lilia" (Ozeasz 14,6).
wola, w trzydziestym — Lilia biała wg mit. gr. powstała z mleka Hery; Afrodyta, bogini
rozum, a w czterdziestym miłości, miała odczuwać do tego kwiatu odrazę jako do sym-
— rozsądek" (Poor bolu (m.in.) czystości dziewiczej. Lilie białe wplecione były w
Richard's Almanac VI, płaszcz Zeusa olimpijskiego i we włosy muz. Rzymianie
1741, Benjamina poświęcili lilię białą Junonie i uważali ten kwiat za emblemat
Franklina). „Każdy człowiek nadziei; Chrześcijaństwo przejęło wykładnię niewinności: lilia
po czterdziestce jest biała jest tu symbolem czystości, dziewictwa, nadziei,
łajdakiem" (Człowiek i
nadczfowiek, Maksymy dla
rewolucjonistów G. B.
Shawa).
LILIA
Lilia symbolizuje chwałę,
królewskość, wy-borność,
majestat; odrodzenie,
dobroczynność, nadzieję,
niewinność, dziewictwo,
wsty-dliwość; niebiańską
szczęśliwość, boskie gody,
łaskę boską, kuszenie,
przebaczenie win, skruchę,
duszę bezgrzeszną,
Zwiastowanie,
zmartwychwstanie.
Opatrzność; wiosnę,
piękno, wdzięk, (wieczną)
miłość, piękno kobiece,
fallusa, pożądanie,
płodność; białość, siwiznę,
światło. Księżyc, noc; kłam-
stwo, pretensjonalność,
efekciarstwo.
Marii Panny (w oznacza łaskę. Lilie w pieśni balladowej Stalą się nam
wyobrażeniach Zwiastowa- nowina, na której oparł Mickiewicz balladę Lilie: „Pani zabija
nia archanioł Gabriel trzyma pana (...) grób liliją zasiewa, zasiewając tak śpiewa: Rośnij
zwykle lilię w ręku, a druga kwiecie wysoko, jak pan leży głęboko" (2—9).
lilia stoi w wazonie). Lilia Lilia — nieśmiertelność, odrodzenie; wielkanocny kwiat
biała atrybutem Jana zmartwychwstania (jako roślina wieloletnia).
Chrzciciela, Chrystusa, Lilia — grzech, skrucha. Wg tradycji lilia miała wyrosnąć z
Józefa Oblubieńca, łez Ewy opłakującej wygnanie z Raju. „Jak lilia, niegdyś
Dominika Guzmana, wszystkich łąk królowa, pochylę czoło i uschnę" {Henryk VIII
Franciszka z Asyżu, Alberta 3,1 Szekspira, tł. L. Uiricha). Przysłowie: Gnijące lilie cuchną
Wielkiego, Antoniego bardziej niż chwasty (por. Sonet 94 14 Szekspira).
Padewskiego, Tomasza z Trzcina, lilia i liść dębowy w tradycji chrzęść. — symbol
Akwinu, Franciszka słabości ludzkiej (trzcina) przezwyciężonej przez
Ksawerego, Filipa Neri; św. zmartwychwstanie (lilia) i przeobrażonej w siłę (dąb).
Eufemii, Scholastyki, Klary, Lilia — kwiat chwały. ,,Chłopcze nieodżałowany (...), ty
Izabelli, Otylii, Katarzyny ze będziesz Marcellem! Nieście mu lilii pełne naręcza!" {Eneida
Sieny; Sybilli erytrejskiej. 6, 884 Wergiliusza, tł. W. Markowskiej). .
Lilia — kwiat weselny, Lilia — królewskość. Od starożytności oznaka godności
reprezentujący dziewictwo królów i książąt ozdabiająca ich korony, berła, herby, pierw.
panny młodej. prawdop.
Lilia — Opatrzność, łaska,
opieka boska nad
wybranymi. ,,Przypatrzcie
się liliom polnym jak rosną:
nie pracują, ani nie przędą.
A powiadam wam, że nawet
król Salomon w całej
chwale nie był tak przy-
odziany jak jedna z nich"
{Ew. wg Mat. 6, 28—9; Ew.
wg Łuk. 12,27). Przysłowie:
Dziadek z babą żyje jak w
polu lilije, do stodół nie
znosi, jednak je i pije
(mowa o dziadach
proszalnych, kościelnych).
Lilia — łaska boska,
przebaczenie win, dusza
oczyszczona z grzechu
(dlatego częsta jako kwiat
nagrobny; podobną rolę
odgrywa ruta). Na
wyobrażeniach Chrystusa
jako sędziego świata lilia
wychodząca Mu z ust
jako emblemat płodności a. kwiat polny i lilia dolin". Oblubieniec: „Jak lilia między
opieki Matki Boskiej lub cierniami, tak przyjaciółka moja między dziewczętami"
Trójcy Sw. (por. potrójne (Pieśń nad pieśniami 2,1—2). „Brzuch twój jak bróg pszenicy
stylizowane lilie fr.). otoczony liliami" (7,2). Troilus o Kresydzie: „Prowadź mnie
W heraldyce: czystość, co prędzej na owo pole, gdzie będę się mógł tarzać na łożu
niewinność; królewskość; z lilii przeznaczonym dla tego, kto sobie zasłużył" {Troilus i
kwiat o sześciu płatkach — Kresy-da 3,2 Szekspira).
sześć promieni koła a. Lilia — płodność, seks, faHus. Skojarzona z fallusem przez
Słońca, kwiat chwały i charakterystyczny kształt słupka (dlatego jest atrybutem
płodności. Lilie francuskie, Wenery i satyrów); z seksem przez erotyczny, lewan-tyński,
les flews de lis, godło indyjski zapach: miodu z pieprzem;
królów fr. od XIII w., godło wg Baudelaire'a jej aromat „opiewa porywy duszy i
Burbonów, wielu rodów i zmysłów".
miast (np. Florencji, Lilie), Lilia — kwiat nocy. Księżyca, miłości namiętnej,
krajów (np. Górnego marzycielskiej, uwznioślonej, pla-tonicznej.
Egiptu). Lilia — kuszenie, brama Piekieł. „W tym gaju szczęśliwa
Leluja — stylizowana lilia, Prozerpina, gdy lilie i fiołki zrywa (...), widzi ją bóg
motyw dekoracyjny w podziemny, pragnie i wykrada" {Metamorfozy 5,392
podhalańskiej twórczości Owidiusza, tł. B. Kicińskiego).
ludowej. Lilia biała — siwizna. „Białe lilie najładniej wyglądają wśród
Lilia — piękno, wybór, róż" {Oda do Pani
wyborność, ozdob-ność. W
świątyni Salomona
,,głowice na wierzchu
kolumn w nawie były
wykonane w kształcie lilii",
podobnie ozdobiony zbior-
nik wody — ,,morze
miedziane" {3. Ks. Król. 7).
Przysłowia: Śnieg bielić
albo liliją zdobić. Złoto
pozłacać, a lilije malować,
równie śmieszna; jak i
nieużyteczna. ,,Piękno żyje,
choć lilie umierają" {Złota
podróż do Samarkandy,
Prolog 2 Jamesa Eiroya
Flec-kera).
Lilia — niebiańska
szczęśliwość zmysłowa.
Loże małżeńskie Zeusa i
Hery wysłane było liliami.
Kwiat poświęcony Herze.
Lilia — pożądanie, miłość,
piękno. Oblubienica: ,,Jam
z .darem miłości od starca. upośledzenie ducha; umiarkowanie; kontemplację; obła-
Oda 51 7 Ana-kreonta); skawienie.
starość a miłość. Liry puszkowe (z drewnianym, skrzynkowym korpusem
Lilia^wraz z różą) — rezonansowym) rozpowszechnione były na staroż. Bliskim
wiosna. Wschodzie. Płaskorzeźby sumeryjskie z III tysiąclecia p.n.e.
Lilia w kabalistyce — ukazują'olbrzymie liry (niektóre do pónora metra wysokości)
zmartwychwstanie. stojące na ziemi, zwykle ozdobione po jednej stronie
Złamana lilia z wyobrażeniem byka. BaBilończycy, Egipcjanie (od ok. 2000
opuszczonym kwiatem — p.n.e.) i Izraelczycy mieli także małe liry, na których grano
smutek, beznadzieja, trzymając je na płask na kolanach. .
urażona niewinność. „Nie Lira — połączenie ziemi z niebem, ołtarz ofiarny, z którego
jam był w*inien — lecz liliją wznosi się ku Bogu dym i zapach płonącej ofiary. Koźle rogi
winna" (W Szwajcarii liry przypominają rogi na narożnikach ołtarza całopaleń {Ex.
12,258 Słowackiego). 38,2); przez'rogi liry dźwięki jej unoszą się w niebo.
Lilia — kłamstwo r jego Lira w tradycji judeo-chrześc. — atrybut króla Dawida,
skutek — rozczarowanie. symbol przypisywanych mu niegdyś psalmów. W śrdw.
Często brano za małą, iluminowanych wydaniach Psalmów przedstawiano Dawida,
pactiną-cą lilię bieluń zwi. na inicjałach, z wszelkimi typami instrumentów
dziędzierzawę, chwast w strunowych szarpanych w ręku.
wielu odmianach ozdobny,
ale cuchnący i silnie trujący.
Lilia — efekciarstwo,
pretensjonalność. Lilia
wyrasta ponad inne rośliny
ogrodowe swym wielkim,
widocznym z daleka kwia-
tem. „Lilije — kwiatów
stróże" {Piosenka
wygnańca 4 Ryszarda
Berwińskiego).
Lilia — zbędność; zob.
Paw.
LIRA
Lira (grecka, klasyczna)
symbolizuje koncert, pieśń,
muzykę; wiatr; harmonię
kosmiczną; przyjaźń, miłość
małżeńską; ołtarz
całopalenia; natchnienie
wieszcze, poetyczne,
muzyczne, wróżbę, lirykę,
poezję, taniec;
piękno, artyzm, sztukę,
kunszt; narzędzie;
realizm, intelekt, mądrość;
Lira — muzyka, taniec; lasów, zmiana biegu rzek. Amfion grą na lirze tak czarował
instrument bogów, herosów, kamienie, że układały się same w tebański mur siedmio-
muz: Hermesa, Apollina, bramny (7 strun liry). ,,Orfeusz z Rodope lirą swą poruszał
Orfeusza, Amfiona, Linosa, skały i serca" {Sztuka kochania 3,321 Owidiusza). „Nie
Ariona, Chirona; Uranii, dbam, aby zimne skały przy mym graniu tańcowały, niech
muzy astronomii; mię wilcy nie słuchają, lasy za mną nie biegają" {Pieśni 2,2.1
Terpsychory, muzy radości —4 Jana Kochanowskiego). Gdy Arion, poeta liryczny,
z tańca; Erafo, muzy poezji wracał statkiem z' Italii do Koryntu, załoga wrzuciła go do
miłosnej i muzyki. Lirę wg morza, aBy zawładnąć jego dobytkiem, ale pewien delfin,,
mitu sporządził Hermes ze oczarowany jego śpiewem i grą na lirze, przewiózł go na
skorupy żółwia i rogów swym. grzbiecie do Koryntu, zdrowego i całego.
koźlich, i ofiarował ją Gra na lirze —wykształcenie. „Nigdy nie nauczył się gry na
Apollinowi. Atrybut lirze" {'Osy 959 i 989 Ary-stofanesa), wyrażenie
mądrości, umiarkowania, przysłowiowe, znaczące: 'ma braki w wykształceniu'.
umiaru, cnoty opartej na Lira — osłabienie ducha, umysłu. „Ener-vant animos
poczuciu miary (gr. citharae, lotosaue, lyraegue" tac. 'cytra, flet i lira wycieńczają
sophrosyne) podobnie jak umysł' {Wskazania przeciw miłości 753 Owidiusza).
muzyka. Lira bez strun — łuk.
Lirę siedmiostrunną Lira — piękno, artyzm, sztuka, kunszt. Asinus ad tyram, zob.
wprowadzić miał Terpander Osioł (wcieleniem gruboskórności). „Jak osioł, głuchy na
ok. 675 p.n.e. Napięte
struny łączyły jarzmo z
rezonatorem (na podobnej
zasadzie budowane byty
niektóre inne gr.
instrumenty strunowe, jak
forminga, kitara, barbiton;
por. Harfa). Lirę
dwunastostrunną
wprowadził Timoteos z
Miletu (zm. 357 p.n.e.);
niektórzy nieco pochopnie
porównują tę innowację z
odkryciem techniki 12-
tonowej przez Arnolda
Schónberga. Siedem strun
liry — 7 „planet"; 12 strun
— 12 znaków zodiaku.
Lira — harmonijne
połączenie sił kosmicznych;
miłość małżeńska; przyjaźń.
Lira — poskromienie
dzikości, budzenie miłości,
obłaskawianie dzikich
zwierząt, po-Juszanie skał,
dźwięk liry" (O pocieszeniu, mający wysokie boczki i krótką szyjkę, l—2 struny
jakie daje filozofia 1,4 melodyczne i 2—4 burdo-nowe pocierane kółkiem
Boecjusza), tj. na piękno, obracanym korbką, pop. od X do XIX w., później instrument
sztukę. grajków lud. (lirników) i (zazw. ślepych) żebraków;
Lira gr. — realizm, zachowany w białoruskich orkiestrach lud. .
zwycięstwo intelektu Lira (korbowa) — ślepota. Przysłowie:
CWilliam Blake). Dziad ślepy za lirą chodzi.
Lira — narzędzie. „Myśliłem Lira (korbowa) — gołębica. „Zorian (...) ani klątw nie rzucał
ja — że lira i że styl (...), — ani wydobywał głosu wielkiego z maleńkiej lireczki —
choć cel mają w sobie, są głaskał ją tylko (...) niby zleknioną białą gołębicę" (Król-Duch
— narzędzia!" (Cacka l—4 1,3,129—136 Słowackiego).
Norwida). Lira słowiańska — czujny żuraw. „Oj! czujny to żuraw ta
Lira — „w pieśni (...) jako słowiańska lira, z carami, z biesami nie zawiąże mira" (Do
żywemu orłu pióro" (Liryka i braci ludu słowiańskiego 35—6 Teofila Le-nartowicza).
druk 5—7 Norwida). Lira (korbowa) — historia; żywoty; dramaty Szekspira. „Och!
Liry — „są one dla prawd... dzieje człowieka i narodów dzieje na-dwóch tonach grają jak
czym w oknach sztory, na dramat Szekspira; jest jakaś szalona o dwu strunach lira,
których wstrzymują się gdy jedna wciąż płacze, a dru
promienie" (Cacka 21—2
Norwida).
Lira — poezja. „Złota lira
Miliona" (Ode on a Sermon
against Giory Marka Aken-
side'a). „(Kasprowicz)
uderza (...) we wszystkie
naraz struny swej liry" (Z
przeszłości i l
teraźniejszości 404
Walerego Gostom-skiego).
Liryczny — uczuciowy,
rzewny, nastrojowy.
Liryka — poezja wyrażająca
osobiste uczucia, przeżycia
i refleksje; z gr. lyrikós
'lirowy; liryczny' od lyra 'lira'.
Lutnia (Lyra) —
gwiazdozbiór nieba płn., w
Polsce widzialny latem i
jesienią.
W heraldyce: medytacja;
poezja.
W marzeniu sennym:
nadzieja.
Lira korbowa — instrument
podobny do gitary, ale
ga się śmieje" (Podróż
przerwana 516—19 Kornela
Ujejskiego).
Lira (korbowa) —
instrument czarodziejski;
czary. „Liro ty moja
śpiewna! z czarodziejskiego
drewna snadź ciebie
wyrobiono!" (Lirnik
wioskowy 1,12 Ludwika
Kon-dratowicza).
Lirnik mazowiecki —
autoprzydomek poety
Teofila Lenartowicza,
później upowszechniony.
LIS
Lis jest symbolem
oszustwa, złodziejstwa,
fałszu, obłudy, pochlebstwa;
krwiożerczości;
tchórzostwa;
niewdzięczności, egoizmu;
mściwości; złośliwości;
żarłoczności; diabła,
obłudnego kaznodziei;
podstępu, forteli,
cz. 3 4,7, Szekspira).
Przysłowie wł.: Więcej
wskórasz lisim ogonem niż
lwim pazurem. Lisie
wykręty.
Lis — obłuda. W bajce
Ezopa Lis i winogrona lis,
widząc, że nie dosięgnie
wysoko rosnących gron,
woła: „Kwaśne winogrona!"
Farbowany lis — człowiek
fałszywy, hipokryta,
faryzeusz, oszust.
Lis — pochlebca. W bajce
Ezopa Kruk i lis, lis
wychwala głos siedzącego
na gałęzi kruka, który
trzyma w dziobie kawał
sera;
przebiegłości, przechytrzonej chytrości, sprytu;
samochwalstwa; pociągu płciowego, płodności;
samotnictwa, ostrożności, skrytości, cierpliwości.
\V tekstach bliskowschodnich (wraz z Biblią) i egipskich lis
może często oznaczać naprawdę nie lisa właściwego, ale
szakala lub fenka pustynnego. Według pisarzy starożytnych
(i w bajkach) list jest przyjacielem węża, a wrogiem orła,
kruka i czapli, służką lwa i oszustem wyzyskującym łatwo-
wierność naiwnych gęsi i niedoświadczonych koźląt. Jako
przewodnik dusz zmarłych lis prowadzi je przez wykopane
przez siebie podziemne korytarze (ale też i żywego Orfeusza
do piekła na poszukiwanie Eury-dyki).
Lis — chytrość, zręczność. Ulubiony temat folklorystyczny,
niekiedy jako przeciwieństwo odwagi (lwa). Lisem podszyty
— sprytny, chytry, przebiegły. „Lis zna wiele sztuczek, jeż
jedną, ale wielką" (Satyry fragm. 83 Archilocha, ok. 700
p.n.e.). Guido da Montefeltro mówi w Boskiej Komedii
(Piekło 75—7) Dantego: „Nie lwie, lecz lisie chowałem
skłonności, wszelkich podstępów, wszelkiej ścieżki krzywej
świadom" (tł. E. Porębowicza). „Gdzie lwia skóra za krótka,
trzeba ją uzupełnić skórą lisa" — uwaga wodza
spartańskiego, Lizandra, gdy mu zarzucono, że ucieka się
do podstępów wojennych. Lis pozbywa się pcheł, jak po-
wiadają, przez zanurzanie się stopniowo, począwszy od
ogona, w wodzie. „Gdzie tylko lis swój nos potrafi wsunąć,
tam przepchnie także resztę ciała" (Henryk VI
kruk zaczyna śpiewać, ser wylatuje mu z dzioba, lis porywa
ser i zmyka. Przysłowie: Chwaliła liszka kruka, że z pióry
białymi. Przysłowie nm.: Lis kłania się płotowi, myśląc o
ogrodzie.
Lis — zadowolony z siebie samochwał. Przysłowia: Każda
liszka swój ogon chwali. Lis rad, kiedy go klną. W bajce 5,5
Ezopa, gdy lis ogon utracił, namawiał inne lisy, aby obcięły
sobie ogony.
Lis — skrytość. Przysłowie: Siedzi (dyszy) jak lis w jamie.
Lis — ostrożność. Lisi krok — chód ostrożny, skradający się.
Lis zwiadowcą. Trakowie nie wchodzili na zamarzniętą
rzekę, póki jej lis nie przekroczył (Historia naturalna 8,42
Pliniusza St.;
O przemyślności zwierząt 13 Plutarcha).
Czarodziejski lis teumesseński, nasłany przez Dionizosa na
zgubę Tebańczyków, był nie do doścignięcia. Amfitrion
spróbował go upolować przy pomocy cudownego psa
Prokrydy (żony Kefalosa), który potrafił doścignąć każde
stworzenie. W czasie pościgu Zeus, aby wybrnąć z sytuacji
nic do rozwiązania nawet
przez ojca bogów, zmienił
oba zwierzęta w kamień.
Lis — zwierzę słoneczne. W
czasie rzymskich cerealiów
(12 I V), plebejskiego święta
powrotu Prozerpiny na
ziemię, pędzono gromady
lisów (świętych zwierząt
Cerery) z przywiązanymi do
ogonów zapalonymi
pochodniami, dla ochrony
zasiewów. Podobnie
postąpił biblijny Samson,
aby zniszczyć plony
Filistynów (Sędziowie 15,4
—5), co w Biblii było
prawdop. wspomnieniem
niezrozumiałego już rytuału
zapewnienia urodzaju.
Obecnie „Lis Samsona" to
dystynkcja honorowa w
wojsku izraelskim.
Lis — popęd płciowy;
płonąca barwa sierści lisiej i
puszystego ogona — pożą-
danie. „Schwytajcie dla nas
liszki małe, które niszczą
winnicę, bo winnica nasza
zakwitła!" mówi Oblubienica w Pieśni nad pieśniami 2,15;
winnica reprezentuje Oblubienicę.
Lis w tradycji rabinicznej — pogardy godny, tchórzliwy,
chytry, krwiożerczy oprawca. Jezus nazywa Heroda lisem
(Ew. wg Luk. 13,32). Psalmista mówi o wrogach swoich, że
zstąpią do otchłani i staną się pastwą lisów, tj. umrą i
zostaną pożarci przez padlinożerne szakale (62,11). W
Modlitwie Jeremiasza Proroka czytamy: „Góra Syjon
zginęła; lisy chodziły po niej" (Treny Jeremiasza 5,18), tj.
szakale żerowały.
Lis — obłudny, fałszywy kaznodzieja, prorok. „Jak lisy byli
prorocy twoi, Izraelu" (Ezechie! 13,4); jak lisy, które
grzebaniem jeszcze bardziej rozwalają ruiny, tak fałszywi
prorocy kłamliwymi przepowiedniami rozwalali ruiny
królestwa po deportacji w 597 r. p.n.e. W plastyce
średniowiecznej, na płaskorzeźbach katedr, lis w przebraniu
mniszym czyta z mszału i prawi kazania gęsiom, aby je za
chwilę pożreć.
Lis — zatwardziałość w grzechu. Przysłowie tac.: Liszki
tylko sierść odmieniają, nie obyczaje.
Lis w śrdw. — szatan, diabeł, heretyk, chytry grzesznik. Lis
łowi podstępem ptaszki, jak diabeł duszyczki. Sw. Jan czynił
z lisa synonim złego ducha. W plastyce: Nieumiar-kowanie
jeździ na lisie trzymającym gęś w zębach.
Lis — wielki bohater śrdw. Powieści o Lisie (fr. Roman de
Renart), przedstawiającej m.in. konflikt sprytu i zręczności z
nieokrzesaną siłą.
Lis czarnoksiężników to demon, chochlik przybierający
postać dziewczyny, pięknej uwodzicielki, zmyślny pomocnik
wróżek. W folklorze chińskim i japońskim jest to demon
umiejący się zmieniać w inne zwierzęta, również w kobietę,
a w starszym wieku zostać niebiańskim lisem o dziewięciu
ogonach. Stuletni lis zmienia się w maga, a tysiącletni
wznosi się wprost do nieba. W Japonii — bóstwo ryżu.
Lis — skąpy gospodarz. Z bajki Ezopa Lis i Żuraw: Lis
zaprasza Żurawia na obiad i daje mu jeść na płaskim
talerzu; za to, gdy Żuraw zaprosił Lisa, częstował go z na-
czynia o wąskiej szyjce. Scena często wyobrażana w
plastyce (freski, wczesne drzeworyty).

Lis (Yulpecula) —
gwiazdozbiór nieba płn., w
Polsce widzialny latem i
jesienią.
W heraldyce: chytrość,
przebiegłość stratega;
umiejętność wywinięcia się
z opałów, wydostania się z
tarapatów; fortel obronny.
Wiek ludzki — człowiek
pięćdziesięcioletni.
W marzeniu sennym: (zabić
lisa) powodzenie.
LIŚĆ
Liść symbolizuje świat
roślinny, życie, kwitnienie;
śmierć, więdnięcie;
ochronę, cień;
nagość, utratę niewinności,
wstyd; miłość;
ozdobę; lek; słowo, wróżbę,
wyrocznię; nadzieję; pismo;
sprawiedliwość; zdrowy roz-
sądek; pokolenia ludzi; szlachectwo.
Liść — pismo. Przed wynalezieniem materiałów pisemnych
pisano również na korze i liściach, stąd folio (format biblio-
graficzny arkusza raz złożonego) od tac. folium 'liść; karta'.
Polski wyraz list oznaczał dawn. 'list papierowy' i 'liść, organ
roślinny'.
Liść — wstyd; osłona genitaliów; prymitywny strój; zwł. liść
figowy, zob. Figa (płeć).
Liście — pokolenia ludzi, ich przemijanie. ,,Wszelkie ciało
zwiotczeje jak (...) liście na drzewie zielonym. Jedne rosną,
a drugie opadają" {Eklezjastyk 14,18). ,,Wszyscy więdniemy
jak liście" [Jzajasz 64,6). ,,Prawda rzeczywista, że naród do
lista ludzki jest podobny, bo jako list spadnie, tak i człowiek
padnie, chociażże nadobny" (Roksolanki, Marcela Szymona
Zimorowica).
Zielony liść — szlachectwo; zdrowy rozsądek,
sprawiedliwość. ,,Sprawiedliwi rozwijają się jak liść zielony"
{Ks. Przypowieści 11,28).
Liść, który nie opada — sprawiedliwość;
szczęście człowieka sprawiedliwego. „I będzie jak drzewo
(...), które da owoc czasu swego, a liść jego nie opadnie"
(Psalm l 3).
Opadły liść — człowiek grzeszny, odstępca. „Opadliśmy
wszyscy jak liście, a nieprawości nasze jak wiatr nas
uniosły" (Izajasz 64,4).
Poszum spadających liści — najcichszy szept przyrody. Bóg
karze nieposłusznych wzbudzając w nich trwogę: ,,Włożę
zwątpienie do ich serc (...) i płoszyć ich będzie nawet
szelest liścia zdmuchniętego z drzewa"
(Lev. 26,35). Przysłowie: Na modernizmie (secesji).
liścia spadnie-nieJako Liście — wróżba, wyrocznia. Wola Zeusa wyrażona
mówią, bojaźliwy. „Szelest szumem liści, zob. Dąb (wyrocznia). Przysłowie: Z liścia
nieżywy i suchy" {Elegia owoc uznają (tj. przewidują, rokują).
konającej jesieni 31 Liście — słowa. „Słowa są jak liście; niektóre więdną co rok"
Leopolda Staffa). (Sztuka poetycka 76 Horacego).
Bezlistne drzewo — zima, Liście — miłość.. „Vivunl in Yenerem frondes" tac. 'liście żyją
bezpłodność, jałowość. dla miłości' (De nuptiis Honoru et • Mariae 65 Klaudiana, IV
„Będziecie jak dąb, którego —V w.n.e.).
liście opadły, i jak ogród bez Trójlistek, np. koniczyny — Trójca Sw.
wody" (Izajasz 1,30). Czworolistek — krzyż, cztery ewangelie;
Liście bez owoców — cztery cnoty podstawowe: odwaga (tac. fortitudo).
przekleństwo. Jezus poczuł sprawiedliwość (iustitia), przezorność (prudentia) i
głód, a znalazłszy drzewo umiarkowanie (tempe-rarrtia).
figowe okryte liśćmi, ale bez Liść w medycynie ludowej — lek przykładany na bolące
owoców, przeklął je (Ew. wg miejsce, talizman przeciw złym mocom; zwł. liść klonu,
Mat. 21,18). miłorzębu i koniczyny białej.
Liście — lek. „Drzewo Liść — ,,kolor" w nm. kartach do gry;
owocowe (...), owoc jego na w naśladujących je polskich — winny, we fr. — piki.
pokarm, a liście jego na le-
karstwo" (Ezechiel 47,12).
„Drzewo życia (...) liście
drzewa na zdrowie
narodów" (Apok. 22,2).
Liść (na Dalekim
Wschodzie) — szczęście,
dobrobyt; gałąź pokryta
liśćmi — praca zespołowa
we wspólnym celu. Liść
jako jeden z ośmiu
„powszechnych
emblematów" symboliki
chińskiej — szczęście. Pęk
liści — ludzie. W Japonii
wierzchnia strona liścia —
męska, spodnia — żeńska.
Liść — rozpowszechniony
w ornamentyce emblemat
świata roślinnego, np. gr.
stylizowane liście akantu na
głowicach kolumn i
architrawach, palmety i
bluszcz (zwł. na ceramice),
również w rzeźbie i
miniaturze srdw., w
Liść żółty, brązowy, uwiędły, Bolesława Leśmiana).
martwy— zmartwienie, Liście spadające — sny, duchy. „A liście lecą jak sny i jak
ruina; prostactwo, duchy" (Elegia konającej jesieni 32 Leopolda Staffa).
nieokrzesanie, nierozsądek; W marzeniu sennym: (liść zwiędły) choroba.
starość, śmierć. ,,Wiosna LOTOS
życia mojego (...) prędko Lotos symbolizuje Słońce, światło, ogień;
żółtym, zwarzo-nym pokryła zapomnienie, senność, pokój, odpoczynek, błogostan,
się liściem" (Makbet 5,3 podniosłość, nirwanę, milczenie, stałość, zgodę; dobrobyt,
Szekspira, tł. J. ostentację; (stworzenie; tajemnicę; Koło Życia, życie; samo-
Paszkowskiego). rództwo; ewolucję; związek przeciwieństw, konflikt;
Trzęsący się liść — strach. obupłciowość; fallusa, vulvę, pożądanie, płodność;
„Czy drżę cała? Ha, na małżeństwo, życie płciowe;
uczciwość, jak liść czystość, serce, dozgonną miłość; Zwiastowanie, narodziny;
osiczyny" (Henryk IV c z. 2 nieśmiertelność; śmierć;
2,4 Szekspira, tł. L. Uiricha). zmartwychwstanie; mistyczny ośrodek, wtajemniczenie;
Liść w pąku — narodziny, przeszłość, teraźniejszość, przyszłość.
młodość. Lotos orzechodajny i lotosy egipskie — stworzenie świata,
Liść — ozdoba. Zdobią pojawienie się życia (w wielu krajach Wschodu, zwł. w
drzewo, na którym rosną. Indiach
Liść — ochrona, cień.
Chronią owoce, ludzi i
zwierzęta przed palącym
słońcem. ,,Gościu, siądź
pod mym liściem, a
odpoczni sobie! Nie dojdzie
cię tu słońce, przyrzekam ja
tobie" (Na lipę l—2 Jana
Kochanowskiego).
Szkielet liścia — piękno w
śmierci.
Liść — nadzieja.
,,Niespożyty, wiecznie
świeży — liść nadziei" (W
zielone 7—8 Marii
Konopnickiej).
Czarne liście — zaduma.
„W okiście pan Pietrzycki
stroił się i w czarne liście
zadumy" (Satyra literacka
11—12 S. Wyspiańskiego).
Liście — mnogość, bezlik,
tłum. Przysłowie: jak liści na
drzewie. „Same liście i
twarze!... Liściaste i ludno!"
(Z lat dziecięcych 7
i w Egipcie). Często podnoszące go i otwierające wraz ze wschodem Słońca) —
wyobrażany w formie światło.
stylizowanej, Kwiat lotosu — Koło Życia, nieustanny cykl narodzin, życia i
skonwencjonalizowanej, w śmierci, koło kosmiczne.
rzeźbie, architekturze (np. Lotos w mit. ind. wyrastający z pępka Wisznu —
kolumny lotosowe w Wszechświat wydobywający się z centralnego Słońca,
Egipcie, bazy asyryjskich nieruchomej siły' sprawczej; atrybut Lakszmi; Brahma wy-
świętych drzew, kapitele obrażany na liściu lotosu, Budda —na kwiecie. Symbolika
stel fenickich) i w lotosu na Wschodzie odpowiada częściowo symbolice róży,
malarstwie. Lotos i cibora lilii i man-dorli na Zachodzie; także amulet przynoszący
papirusowa to niemal szczęście.
jedyne rośliny Kwiat lotosu (pięciopłatkowy) — narodziny, wtajemniczenie,
przedstawiane w sztuce małżeństwo, odpoczynek po pracy, zgon; (ośmiopłatkowy)
egipskiej przez 2000 lat, aż — harmonia kosmiczna (8 stron świata); (ty-siącpłatkowy) —
do czasów ptolemejskich. ogół objawień duchowych.
Lotos jako kwiat podążający Om mani padme hum sanskr. 'Om, klejnot, jest w kwiecie
za Słońcem — wzniosłe, lotosu, amen', mantra oznaczająca nirwanę utajoną w
szczytne dążenia, przeżycia realnym świecie, magiczno-religijna formuła mistyczna la-
duchowe; w wielu religiach maistycznego buddyzmu, używana jako bezustanna
kwiat, z którego zrodził się modlitwa a. zaklęcie.
bóg Słońca, arka, w której Kwiat lotosu — obojnactwo, połączenie przeciwnych płci,
przepływa on w nocy związek przeciwieństw,
podziemną rzeką z zachodu
na wschód.
Kwiat lotosu zwrócony ku
Słońcu, otwarty —
medytacja, dążenie do
osiągnięcia stanu spokoju i
prawdy absolutnej, nirwany.
Lotos w Egipcie — praistota
związana z ruchem Słońca
po niebie i z życiodajnymi
wylewami Nilu, symbol
nieprzemijającego życia,
poświęcony Ozyrysowi,
kolebka Ho-rusa, tron Izydy
i Neftydy, emblemat Nilu i
Górnego Egiptu, związany
też z kultem zmarłych:
bukiety kwiatów lotosu
Egipcjanie wkładali do
grobów.
Lotos (gatunki zamykające
kwiat na noc i wsuwające
go w głąb wody, a
sprzeczność wewnętrzna; małżeńskie, niewola wierności małżeńskiej, w tym
pokój. Kwiat w pączku — charakterze znienawidzony przez Afrodytę. Lotos (wraz z
lingam, fallus, pożądanie; krokusem i hiacyntem) wyścielał łoże miłosne Hery i Zeusa
kwiat otwarty — joni, vulva, na górze Idą, gdy bogini za pomocą pasa Afrodyty obudziła
genitalia żeńskie, liczne, pożądanie ojca bogów, oddała mu się, a potem uśpiła, aby
szczęśliwe potomstwo; móc bezkarnie, choć wbrew jego woli, przechylić szalę walki
kwiat otwierający się, na korzyść Greków (Iliada 14,166—354 Homera).
unoszący się — stosunek Lotofagowie wg Odysei (9,80; 23,311) Homera lud libijski
płciowy. żywiący się lotosami, które powodowały senną błogość i
Lotos — samorództwo; w całkowite zapomnienie o obowiązkach, ojczyźnie i
staroż. krajach przyjaciołach; przen. ludzie oddający się nieróbstwu i
śródziemnomorskich bezpłodnym marzeniom.
uważany często za roślinę Lotos w sztuce chrzęść. — atrybut Marii Panny, później
samorodną, jak — rzekomo zastąpiony przez lilię.
— palma. Lotos i biały łabędź — wschodni emblemat Zwiastowania,
Lotos różowy (Nelumbo podobnie jak na Zachodzie lilia i gołębica.
nuciferd) — godło Indii. Lotos w śrdw. — mistyczny ośrodek;
Lotos w Grecji — płd.- serce; czystość, dziewictwo, celibat; nasiona i korzenie
europejski gatunek Ziziphus lotosu uważano za lekarstwo uśmierzające popęd
lotus; z owoców jego można seksualny, zalecane wówczas mnichom i mniszkom.
otrzymywać chleb i
sfermentowane napoje;
w staroż. owoce te były
pożywieniem ubogich, a
wino z nich robione miało
przynosić zapomnienie i
błogostan; kwiat po-
grzebowy, podobnie jak u
Rzymian i wczesnych
chrześcijan. „Rosą lśniące,
lotosorodne brzegi
Acherontu" (Safona). W mit.
gr. nimfa Driopa, która miała
z Apollinem syna Amfisa,
chcąc zabawić niemowlę
kwiatem, nieszczęśliwym
trafem zerwała kwiat z
drzewa lotosowego, w które
przemieniła się nimfa Lotis,
gdy dognał ją Priap. Kwiat
zadrżał i spłynął krwią, a
Driopa także zmieniła się w
lotos (Metamorfozy 9,273—
393 Owidiusza).
Kwiat lotosu — więzy
Lotos — czystość, duch W astrologii: wschodzące Słońce.
wyniesiony ponad brud W języku kwiatów: nasze uczucia ochłodły.
otoczenia, dusza LUSTRO (Zwierciadło)
wzniesiona ponad Lustro symbolizuje świat, niebo. Słońce, ogień, płomień;
doczesność, triumf ducha życie, przeznaczenie, proroctwo, wróżbę; kobiecość,
nad materią, wyłanianie się próżność, zalotność, miłość, kurtyzanę; przyjaźń, dumę,
światła z ciemności. Kwiaty ostrożność, kruchość; przekaźnik informacji, ego, wzrok,
i liście nietknięte przez błoto widzenie, objawienie, wizję, ideał, wyobrażenie, wyobraźnię;
a. wodę, z których odbicie, dwoistość, echo, refleksję, introspekcję, re-
wyrastają. Symbol trospekcję; myśl, samowiedzę, kontemplację, świadomość,
powstania świata z wody, samokontrolę, samorealizację;
łączący się z wylewami wiedzę, prawdę; satyrę.
życiodajnego Nilu. Lustra sporządzano już w III tysiącleciu p.n.e. z
„Waszych dusz lotosy polerowanego brązu, srebra a. miedzi, ale jakość ich obrazu
rozkwitłe z naszych serc musiała znacznie ustępować współczesnym lustrom z tafli
mierzwy" (Odpowiedź... na szklanej. ,,Teraz widzimy jak w zwierciadle, niejasno, ale
list otwarty „ niewiasty wówczas jak twarzą w twarz" (l. Lisi do Kor. 13,12). Do I w.
polskiej" Adolfa n.e. produkowano tylko lustra ręczne, później większe,
Nowaczyńskiego). odbijające całą postać, a szklane od końca XII w. Tanie
Lotos — przeszłość, szklane lusterka przywożone, wraz ze szklanymi paciorkami,
teraźniejszość i przyszłość; nie znającym jeszcze cywilizacji Murzynom" afrykańskim,
gdyż jednocześnie
występują pąki i kwiaty, i
owoce na dnie kwiatu,
tworzące z nim owocostan.
Lotos — tajemnica. „Kwiaty
były: narcyz wspomnieniem,
jak lotus tajemnicą" (Poeta i
świat Józefa Ignacego
Kraszewskiego).
Lotos w Chinach
emblematem ciągłości,
potomstwa, małżeństwa;
oświecenia; szczęścia
małżeńskiego, piękna
kobiecego.
Krzew lotosu — ostentacja,
parada.
Drzewo lotosowe —
dozgonna miłość;
w staroż. Grecji — młodość,
energia. Wg tradycji
muzułmańskiej lotos rośnie
w siódmym niebie po
prawicy Allacha.
budziły taki podziw, że jego pomocą rozpoznawać złodziei i oszustów, przywoływać
uzyskiwano za nie kość duchy i stawiać im pytania. Przysłowia: Zwierciadło, co
słoniową i inne cenne wszystko zgadło. Gdy lustro się stłucze — siedem lat nie-
przedmioty. szczęść.
Zwierciadło — miłość, W bajkach i legendach lustro ukazywało odległe wydarzenia,
atrybut Afrodyty (Wenus) twarze osób, przebywających daleko a. umierających.
jako bogini piękności i Magiczne zwierciadło Kambiskana pozwalało odróżniać
miłości, atrybut syren i przyjaciół od wrogów, wiernych od niewiernych kochanków
rusałek (wraz z (Opowieść giermka w Opowieściach kanterberyjskich G.
grzebieniem, którym czeszą Chauce-ra), podobnie działało zwierciadło Merlina (Królowa
włosy). Spoczywająca wieszczek 3,2 Edmunda Spensera);
Wenus malarstwa lustro Zajna al-Asnama, z Baśni z 1001 nocy, ofiarowane mu
weneckiego przełomu XV i przez króla dżinnów, pokrywało plamami odbicie
XVI w. przegląda się w dziewczyny, która utraciła dziewictwo. W bajce Królewna
lustrze trzymanym przez Śnieżka, spopularyzowanej przez braci Grimm, macocha
Kupida. W słynnym ustępie dowiaduje się od magicznego zwierciadła, gdzie przebywa
Jeruzalem wyzwolonej królewna. Wg polskiej legendy mistrz Twardowski za
(16,17—23) Tassa, rycerze pomocą magicznego lustra wywołał na prośbę Zygmunta
obserwują z ukrycia jak Augusta ducha Barbary Radziwiłłówny. Zwierciadło Lao
kochankowie, Armida i odbijało umysł i myśli człowieka (Obywatel świata Oliyera
Rinaldo, całują się w cieniu Goidsmitha). Lustro w bajce Andersena Królowa Śniegu
drzew, nad jeziorem: „ miało tę własność,
,,Trefny rynsztunek —
wierciadło gładzone — na
sznurze nosił u pasa (...).
On śmiejące się, ona
zapalone oczy ma; ta się
we śkle przeglądała, ten
sobie, gdy wzrok w gładki
kryształ kładła, czynił z jej
oczu wesołych wierciadła"
(tł. Piotra Kochanowskiego).
„Lecz ja, do skocznych nie
stworzony tańców, ni do
zabawy z miłosnym
zwierciadłem" (Ryszard Ul
1,1 Szekspira, wg tł. L.
Uiricha).
Lustro — wróżba,
sprawdzian wierności,
jasnowidzenie zdarzeń
minionych, obecnych i
przyszłych (w tej roli
zastąpiła je z czasem kula
kryształowa). Próbowano za
że wszystko dobre i ładne Powierzchnia lustra nie tylko odbija obrazy świata, ale też
rozpływało się w jego wchłania je, zatrzymuje i w szczególnych warunkach
odbiciu, a wszystko ukazuje na nowo. „Wielu boleje nad tym, Brutusie, że nie
bezwartościowe i masz takich zwierciadeł, które by ci mogły stawić przed oczy
odstręczające stawało się w twą ukrytą wartość" (Juliusz Cezar 1,2 Szekspira, tł. J<
nim wyraźne i jeszcze Pasz-kowskiego).
brzydsze". Przesąd Zasłanianie luster w mieszkaniu na czas od zgonu
aktorski: spojrzenie przez domownika do powrotu rodziny z pogrzebu to tradycja
ramię komuś w lustro wywodząca się może z obawy, aby nieboszczyk nie
przynosi pecha. wypatrzył sobie przez lustro spośród obecnych towarzysza
Lustro — atrybut podróży na tamten świat, albo z poglądu, że zwierciadło to
Najświętszej Marii Panny; drzwi, przez które dusza przedostać się może do (lub z)
nieskazitelność, dziewictwo, innego świata.
specu-lum sine macula, tac. Lustro — magiczny symbol nieświadomych wspomnień,
'zwierciadło bez zmazy'. narzędzie samooglądu, samopoznania, refleksji nad sobą i
Lustro z odbiciem obrazu nad widzialnym Kosmosem, który z kolei przypatruje się
Marii — atrybut św. swemu odbiciu w świadomości ludzkiej; emblemat jasności,
Geminianusa, prawdy. Sokrates radził młodzieży przypatrywać się sobie w
wpółlegendarnego biskupa i lustrze aby, jeśli są piękni, stali się godni tej urody, a jeśli jest
patrona Modeny, przyjaciela inaczej, starali się wyrównać te niedostatki innymi
św. Ambrożego. Bóg osiągnięciami (Żywoty... słynnych filozofów 2,33 Dioge-
odzwierciedla się w postaci
Chrystusa. W Boskiej
Komedii (Raj 15,62)
Dantego dusze zbawione
czytają przyszłość i myśli
ludzi w Bogu jak w
zwierciadle:
„Wielcy i mali tych nieb są
jeno odbiciem zwierciadła,
gdzie ledwie błyśnie ich
myśl, już się pali" (tł. E.
Porębowicza).
Lustro — dwoistość,
rozdwojenie, ambi-
walencja, odbicie, echo,
bliźnięta; teza i antyteza;
zob. Książka (lustrem).
Lustro — w folklorze wielu
krajów — odbija często
duszę człowieka, jego
troski, wspomnienia,
uczucia, wywołuje obrazy
ludzi, którzy stawali przed
nim w przeszłości.
nesa Laertiosa). „Kto jest słem" (Podróż do Ziemi Świętej... 5,29,171—4
słuchaczem słowa, a nie Słowackiego).
wykonawcą, ten podobny Lustro — duma, pycha, zadowolenie z siebie, próżność,
jest do człowieka chuć, narzędzie Szatana.
przypatrującego się obliczu Lustro — zniewieściałość, bierność, pasywność, lubieżność,
swemu w zwierciadle; bo uwodzicielstwo, kobieca kokieteria, zalotność, wtórność;
przyjrzał się sobie i odszedł, zmienność odbitych obrazów łączy je z fazami Księżyca, a
i zaraz zapomniał, jakim był" zatem znów z kobiecością. Gdy nadejdzie dzień sądu nad
(List Jakuba Ap. 1,23—4). przepychem niewiast, Pan odejmie im, wśród innych ozdób i
Zwierciadło — mądrość. kosztowności, także zwierciadła (Izajasz 3,16—23). „Piękno
,,Mądrość (...) jest rodzi arogancję. To piękne oblicze Korynny sprawia, że jest
zwierciadłem bez zmazy dla mnie szorstka. Zaiste, pycha rośnie od odbicia w lustrze"
boskiego majestatu" (Ks. (Amores 2,17,9 Owidiusza). „Nie ma pięknej kobiety, co by
Mądrości 7,24—6). Serce się nie mizdrzyła przed zwierciadłem" (Król Lear 3,2
mędrca zob. Serce Szekspira, tł. J. Paszkowskiego). „Lustra są to cieplarnie, w
(mądrość). których hoduje się próżność" („Fliegende Blatter" nr 2350).
Lustro atrybutem nagiej Lustro — wzrok, jeden z pięciu zmysłów.
Prawdy, z której Ojciec Lusterko — życie, sprawdzian życia; trzymane przed ustami
Czas zdejmuje zasłonę. pacjenta, aby sprawdzić, czy jeszcze oddycha, czy żyje.
(Prawda zawsze z czasem
wyjdzie na jaw; lustro nie
kłamie.)
Zwierciadło — życie
kontemplatywne, którego
uosobieniem jest biblijna
Rachela. „Siostrzyczka
Rachel stroi się a stroi i u
zwierciadła siedzi w każdą
porę. Ona się wdziękiem
pięknych oczu poi" (Boska
Komedia, Czyściec 27,104
—6 Dantego, tł. E. Porę-
bowicza).
Lustro — ostrożność,
rozwaga, samo-wiedza,
atrybut Roztropności
przedstawianej także z
wężem. Przysłowie nm.: Nie
tkwi w lustrze, co się w
lustrze mieści.
Zwierciadło — szósty zmysł.
,,Zwierciadło i sława (...)
dopomagają nam szkłem i
umysłem patrzeć na
siebie... i są szóstym zmy-
Lustro — kruchość, tarcza chroniąca przed demonami, prawdop. tradycja z
łamliwość. Glasses and mitów i legend — zwierciadła odpierającego zabójczy wzrok
lasses arę bruckle ware, meduzy Gorgony a. bazyliszka (zob.); kto oszalał pod
szkoc. ang. 'lustra i wpływem wzroku demona, ozdrowieje, gdy zajrzy do lustra.
dziewczęta to towar kruchy'. Lustro, zwierciadło — powierzchnia stawu, jeziora, morza,
Lustro — wyobraźnia, tafla wodna, zwierciadło Narcyza; w mit. gr. myśliwy Narcyz
świadomość, jako odbicie zakochał się w swoim odbiciu w wodzie i umarł z tęsknoty.
rzeczywistego świata. Zwierciadło — odbicie. Coś jest zwierciadłem czegoś —
Lustro — przyjaciel. Nie ma świadczy o czymś, jest odbiciem czegoś. Sztuka jest
lepszego lustra jak stary zwierciadłem natury, życia. „Powieść to zwierciadło, które
przyjaciel, przysłowie hiszp. się przechadza po gościńcu" (Czerwone i czarne 13;49
Lustro powie ci to, czego nie Stendhala). „Przeznaczeniem teatru, jak dawniej tak i teraz,
powie ci żaden przyjaciel, było i jest służyć niejako za zwierciadło naturze" (Hamlet 3,2
przysł. ang. ,,Jedno lustro Szekspira, tł. J. Paszkowskiego). „Kronika jest zwierciadłem,
jest lepsze niż cała galeria kto w nie wejrzeć raczy, tak każdego, jak godzien być
portretów przodków" (W. znanym, obaczy" (Lisf VI do A. Na-ruszewicza 3—4
Menzel). Ignacego Krasickiego).
Zwierciadło — wzór do ,,Zwierciadło" w tytułach dawnych dzieł o tendencji moralnej
naśladowania, ideał, a. pedagogicznej przed
budujący przykład cnót,
doskonałość. „(Hamlet, ów)
wzór uksztalcenia, zwier-
ciadło poloru, cel
zwracającej się uwagi
świata" (Hamlet 3,1
Szekspira, tł. J. Pasz-
kowskiego). „Idąc śladami
wszech królów zwierciadła
każdy ma Anglik skrzydła
jak Merkury" (Henryk V, 2,
Chór. Szekspira, tł. L.
Uiricha), o królu Henryku V.
Lustro — dziecko. „Tyżeś
jest lustrem matki; w lustrze
tym przyzywa matka swój
własny kwiecień, młodość
zagubioną" (Sonet 3
Szekspira, tł. Jerzego S.
Sity).
Lustro ośmiokątne — częsty
kształt zwierciadła
ręcznego, reprezentujący 8
kierunków oświetlenia z
ośmiu stron świata.
Lusterko — amulet osobisty,
stawiało je jako odbicie rycerskość, wykwint w obejściu, przygoda miłosna.
ludzkiego zachowania się, ŁABĘDŹ
np. Wielkie Zwierciadło (łac. Łabędź jest symbolem piękna, doskonałości;
Speculum majus) mądrości, rozeznanii doskonałego; czystości;
Wincentego z Beauvais z godności, szlachetności; samotności, wierności, wdzięku;
XIII w., jeden z gł. muzyki, poezji; zimnej pychy; obupłciowości; zasady
dokumentów kultury śrdw.; żeńskiej; płodności; zazdrości; śmierci, zmartwychwstania,
Wielkie zwierciadło (nie)śmiertelności, wieczności; obłoku, mgły, wiatru, śniegu,
przykładów lata; związany jest z proroctwem, wieszczbą, czasem,
(kaznodziejskich), łac. przemijaniem, słońcem; zob. Gęś.
Speculum exemplo-rum, Poświęcony był wielu bogom i świętym, jak: Afrodycie
wyd. w Deventer w 1481; (Wenerze), Apollinowi, Zeusowi (Jowiszowi); Ledzie,
Zwierciadło, albo kształt, w Orfeuszowi, Erato, Klio; Brahmie, Sarasvati; św. Cuthbertowi
którym każdy stan snadnie (apostołowi Northumbrii).
się może swym sprawom Łabędź — dwupłciowość; potęga uderzeń skrzydłami —
jako we zwiercie-die męska; postawa i spokój — żeńskie; szyja z główką —
przypatrzyć (1568) Mikołaja kształtu fallicz-nego; ciało krągłe, obłe, kobiece: związek
Reja. łabędzia z Afrodytą (którą wyobrażano wzlatującą na
Zwierciadło saskie — opis łabędziu w powietrze) datuje się z czasów przedgreckich i z
zwyczajowego prawa gr. okresu
saskiego z pocz. XIII w.
Lustro — świat. ,,Świat jest
zwierciadłem, z którego
każdemu wyziera jego
własna twarz" (William M.
Thackeray).
Zwierciadlany świat
znajdujący się po drugiej
stronie lustra, gdzie
wszystko dzieje się na opak
(Po drugiej stronie lustra
Lewisa Carrolla, 1871).
Krzywe zwierciadło —
zniekształcenie,
deformacja, parodia,
karykaturalne przed-
stawienie czegoś.
Lustro — satyra. „Satyra to
rodzaj lustra, w którym
patrzący rozpoznaje na ogół
wszystkie twarze prócz
swojej" (Bitwa książek.
Przedmowa, Jonathana
Swifta, 1697).
W marzeniu sennym:
archaicznego. Jako jej krzyczy melodyjnie i melancholijnie przez cały dzień, nie
atrybut symbolizuje tylko przed śmiercią, ale jest mniejszy i znacznie mniej
całkowite zaspokojenie urodziwy od łabędzia niemego. Dopiero chór łabędzi
pożądania, satysfakcję krzykliwych daje efekt pieśni. Dzięki tej właśnie legendarnej
seksualną, a pieśń łabędzia „łabędziej pieśni" łabędź związany był z muzyką już w
wyobraża tu pożądanie mitach ludności przedgreckiej. Wizerunek harfiarza z epoki
prowadzące przez swój brązu, znaleziony na Cykladach (na Morzu Egejskim),
szczyt do swego przedstawia głowę łabędzia wyrzeźbioną na ramie
unicestwienia, do „małej instrumentu. Na tym związku z muzyką oparta jest wieź
śmierci" seksualnej, łabędzia z bogiem muzyki i wieszczby, Apollinem, który co
kulminacyjnej chwili rok wyruszał do krainy Hyperborejów na dalekiej Północy na
orgazmu. Wóz Afrodyty wozie zaprzężonym w łabędzie i na nim też wracał na
ciągnięty przez łabędzie, Olimp. (Na północnym niebie sąsiadują z sobą
wiezie piękno i miłość. Zeus gwiazdozbiory Łabędź i Lutnia, instrument Apollina.) Łabędź
w postaci łabędzia zapłodnił wg Ezopa śpiewa tylko przed śmiercią, co nadaje jego
Ledę (lub Nemezis), a ze pieśni charakter tragiczny, melancholijny i liryczny
złożonych przez nią jaj (symbolizuje wieczność, pośmiertne szczęście,
wykluli się Dioskuro-wie, męczeństwo). Łabędź staje się przeto ptakiem Apollina jako
Helena trojańska i boga poezji i przewodnika Muz: stąd łabędziami nazywano
Klitajmestra (niektórzy poetów — łabędź Avonu to Szekspir, który urodził się w
utrzymują, że Ledę na tę Stratford-on--Avon, łabędź mantuański to Wergiliusz, a
okoliczność zmieniono w łabędź dirkeński (tj. tebański, beocki)
gęś). Także w micie skan-
dynawskim łabędź
związany jest z boginią
płodności i wolnej miłości,
Freją, zrodzoną, jak
Afrodyta, z białej piany
morskiej. Trzy norny,
boginie losu, istnienia i
konieczności, a również elfy
i trolle, przybierały chętnie
postać łabędzia, podobnie
jak Wal-kirie
odprowadzające do Walhalli
dusze bohaterów poległych
na polu bitwy.
Pieśń łabędzia. Łabędź
niemy ma skromne
możliwości głosowe: w
ciągu całego roku syczy,
pochrapuje, a w okresie
godowym odtrąbuje fanfarę
jak żuraw, ale ciszej. Na-
tomiast łabędź krzykliwy
to Pindar itd. Grecy uważali, podgląda ją przy toalecie) — wtedy ona przywdziewa pióra i
że Apollo udzielił łabędziowi odtruwa: symbol chciwości ludzkiej lub ciekawości, albo
także zdolności wieszczenia wysokich aspiracji człowieka; por. Baśnie z 1001 nocy (Bajka
(dlatego zapowiada on o Hassanie, złotniku z Basry); temat Melu-zyny, kobiety-
również własną śmierć i tuż węża. Labędzie-dziewice występują też jako wiatr, nosiciel
przed nią wydaje wieści. W mit. skand, poślubiają trzech braci (wśród nich
przepiękne tony skargi). Volunda, cudownego kowala), a po siedmiu latach porzucają
Ajschylos w Agamemnonie ich. „A potok, dziwną jakąś tajemnicą, nazwań Łabędzim —
1445 mówi ustami w myślach był dziewicą" (Król--Duch 5,3,95—6
Klitajmestry o wieszczce Słowackiego).
Kasandrze: „Ona, niby Coroczne wędrówki łabędzi na lęgowiska dalekiej, nieznanej
łabędź biały, ostatnie Północy tłumaczono czasem jako przenoszenie zmarłych do
wyśpiewała przedśmiertne północnej Krainy Błogosławionych. Kyknos, król Ligurów w
lamenty i legła" (tł. S. płn. Italii, krewniak Faetona (zabitego przy próbie kierowania
Srebrny). W legendach wozem słonecznym swego ojca, Heliosa), z żalu po nim
germańskich dziewice przemienił się w łabędzia (Metamorfozy 2,367 Owidiusza).
zmieniają się w łabędzie Mit zna jeszcze kilku innych Kyknosów, synów bogów, przez
umiejące prorokować, jak ojców tuż przed śmiercią zmienianych w łabędzie. Według
np. w Pieśni o Nibelun-gach mitu trackiego np. bóg wojny, Ares, zmienił w łabędzia
i w poemacie Gudrun. swego syna
Przedśmiertna pieśń
łabędzia to w przenośni
często ostatni występ,
"ostatnie dzieło lub słowa
człowieka,' a niekiedy
ostatnie słowa Chrystusa na
krzyżu.
W Indiach, Persji, Arabii,
Skandynawii i krajach
słowiańskich góruje żeński
aspekt łabędzia jako
wyobrażenia dziewiczości i
piękna, niekiedy w postaci
bajecznej, zaświatowej
dziewicy-łabędzia (w
świecie gr.-rz. przeważał
aspekt męski); łabędzica
zrzuca swe magiczne
upierzenie (mgłę) i kąpie się
jako piękna naga dziewica
(słoneczny dzień);
młodzieniec, rolnik, kradnie
jej pióra, żeni się z nią, ale
po pewnym czasie zadaje
jej zakazane pytanie (albo
Kyknosa, śmiertelnie folkloru skandynawskiego, Janek-wę-drowniczek, który
ranionego przez He-raklesa rozwiązał trzy pytania królewny-czarownicy, w noc poślubną
(gr. kyknos 'łabędź'). zanurzył ją trzykrotnie w wannie. Za pierwszym zanurzeniem
Pogłosem starej bajki o zmieniła się w czarnego łabędzia, za drugim — w białego z
siedmiu braciach czarnym naszyjnikiem, a dopiero za trzecim w normalną,
prześladowanych przez złą kochającą go księżniczkę: Czarny łabędź reprezentował
babkę i zmienionych w rzadkość, osobliwość, unikat, podobnie jak biały kruk.
łabędzie jest zapewne UJuwenala (Satyry 6,165) rara avis łac. 'rzadki ptak', czarny
średniowieczna legenda o łabędź (uczciwa i cnotliwa żona).
tajemniczym Rycerzu Biały łabędź — doskonałość, emblemat wdzięku, czystości,
Łabędzia, Lohengrinie, światła na wodzie, hymnu śmierci.
który przybywa w łodzi Łabędź — nieśmiertelność; np. pośmiertna sława poety:
ciągniętej przez łabędzia, „Mego imienia Kloto nie podetnie kosą, bo je w niebie
aby pomóc szlachetnej krzykliwi łabęcie uniosą" (Sielanki 1,93—4 Bartłomieja
damie znajdującej się w nie- Zimorowica).
bezpieczeństwie, poślubia Łabędź — rozróżnianie między sprawami istotnymi i
ją, ale zabrania jej pytać o nieistotnymi; wg mniemań ludowych potrafi mleko
jego pochodzenie, a gdy rozcieńczone wodą oddzielić od wody.
ona, nie mogąc poskromić W alchemii podporządkowany Merkuremu i Jego
ciekawości, pyta go o to, ziemskiemu odpowiednikowi, rtęci, jako pramateria (materia
opuszcza ją na zawsze. prima} fi
„Ach! ona była jak białe
łabędzie, była jeziora błękit-
nego panią; płynęła lecąc
— łódź leciała za nią" (W
Szwajcarii 4,75—7
Słowackiego);
poeta chce, jak Apollo,
lecieć z łabędziami na
północ, do ojczyzny: „Skąd
pierwsze gwiazdy na niebie
zaświecą, tam pójdę (...).
Spojrzę w lecące na niebie
łabędzie i tam polecę, gdzie
one polecą" (W Szwajcarii
21,425—8 Słowackiego).
Czerwony łabędź —
Słońce.
Czarny łabędź —
odwrotność białego,
podobnie jak czarne Słońce
(zob. Słońce) w stosunku
do Słońca dziennego. W
bajce Andersena Towarzysz
podróży, zaczerpniętej z
lozoficzna oraz emblemat składników. Przysłowie: Łańcuch nie jest silniejszy niż jego
ducha i łączności ognia i najsłabsze ogniwo.
wody (woda i ogień w rtęci, Łańcuch — mocne więzy społeczne a. psychiczne,
„dwu-płciowość" u łabędzi), integracja, scalanie (podobnie jak symbolika nici, powrósła,
jak również przez swą liny, sznura, powrozu, cumy, arkanu, przewiąsła).
ruchliwość i lotność (choć Łańcuch — więź komunikacji, porozumienia, koordynacji,
jest to najcięższy z związku, a zatem także i małżeństwa, miasta, państwa,
latających ptaków). narodu, kolektywu, wspólnego działania, konieczności
W marzeniu sennym: przystosowania się do życia społ., zespolenia się i
(czarny) troski, kłopoty; zharmonizowania ze zbiorowością. „Hej! ramię do ramienia!
(pływający) wielkie spól-nymi łańcuchy opaszmy ziemskie kolisko!" (Oda do
powodzenie; młodości 52—3 Mickiewicza).
(biały) szczęście, Łańcuch — małżeństwo; na płaszczyźnie kosmicznej
powodzenie. małżeństwo Nieba i Ziemi, symbolika podobna do symboliki
W heraldyce: uczony; strzały wypuszczonej (kamienia ciśniętego z procy) w niebo.
miłośnik harmonii (zgody). Łańcuch — Wszechświat, wielki łańcuch istnień od bogów
ŁAŃCUCH do ludzi, zwierząt, roślin i minerałów.
Łańcuch symbolizuje Łańcuch — potęga Zeusa. „Łańcuch zwieście złocisty z
Wszechświat, drabinę z niebiosów ku ziemi
Ziemi do Nieba, małżeństwo
(Nieba i Ziemi);
sprawiedliwość; potęgę,
siłę; obowiązek;
bezpieczeństwo;
przeznaczenie; towarzyszy
broni, klucz żurawi; szereg,
pasmo, ciąg, połączenie,
związek (przeciwieństw),
komunikację, porozumienie,
scalenie; trwałość; podbój,
niewolę, zbrodnię,
uwięzienie, męczeństwo,
kajdany, okowy, więzy, pęta;
beznadzieję, nieszczęście,
przymus, zależność,
upokorzenie, niesławę, zło;
chuć.
Łańcuch — nieprzerwany,
ciągły szereg, pasmo, ciąg
(piechoty, skazańców; gór,
wzgórz, wysp; atomów;
przyczyn i skutków,
wydarzeń itd.).
Łańcuch — potęga, która
nie jest sumą sił swoich
i wówczas chwyćcie na cyprysowych poświęconych Hebe (Iuventas), bogini
dolnym go końcu pospołu młodzieńczej urody, świtu nowego dnia, nowego życia. Przy-
boginie z bogami: nie słowie: Z łańcucha się urwać. Przysłowie ang.: Ludzie
uradzicie mnie ściągnąć z pobrzękują swymi kajdanami, aby pokazać, że są wolni.
niebiosów na ziemię, mnie, „Kraj na łańcuchu, pieśń na łańcuchu" (Wezwanie 14 Teofila
Dzeusa (...), lecz gdyby Lenartowicza).
mnie zebrała ochota za Łańcuch w chrześcijaństwie — męczeństwo; atrybut
łańcuch ten ciągnąć, królowej Radegundy (zm. 587), pierwszej świętej
wydźwignąłbym ja was Merowingów; św. Jerzego;
razem z ziemią i razem z św. Leonarda, patrona więźniów (wyobrażanego z
morzami" (Iliada 8,19—24 rozerwanymi kajdanami), św. Balbi-ny. W plastyce Szatan w
Homera, tł. Ignacego Wie- Dniu Sądu Ostatecznego występował (często w postaci
niewskiego); tac. aurea małpy) związany łańcuchami.
catena Homer! 'Homerowy Łańcuch Lugusa (irl. Luga), jednego z najważniejszych
złoty łańcuch'. bogów celt., zrodzonego z dziewicy Aranrhod, którego imię
Łańcuch — drabina z Ziemi jest składnikiem nazw wielu miast europ., jak Lyon
do Nieba. W mit. gr. (Lugdunum), Laon, Lejda, Carlisle (Lugu-valium) — Droga
przymocowany do tronu Mleczna.
Zeusa, aby bóg mógł nim Łańcuch Ogmiosa — wymowa. Ogmiosa, jednego z celt.
wciągnąć śmiertelników na bogów Galii, boga wymowy, wyobrażano w tym charakterze
Olimp; emblemat bogini jako ciągną-
przeznaczenia, Ananke.
Bogowie i bohaterowie
spętani łańcuchami. W wielu
mitach, np. Prometeusz na
skałach Kaukazu, przykuta
do skały królewna etiopska
Andromeda, skandynawski
szatan Loki; Fenrir, zob.
Wilk.
Łańcuch u neoplatoników
był symbolem świata jako
kolejnej emanacji coraz
nowych bytów, a każda
postać bytu pochodziła od
innej, doskonalszej; ludzie
to marionetki bóstwa
pociągane łańcuchem
rozumu (gr. nous)
połączonego nim z duszą
(łac. animus--anima).
Łańcuch — związanie,
przymus, niewola.
Wyzwoleńcy gr. i rz. wieszali
swe łańcuchy na gałęziach
cego gromadę ludzi, których C. Norwida). „Powstań Polsko, krusz kajdany, dziś twój
uszy połączone były triumf albo skon" (Warszawianka 1—8 Karola Sienkiewicza z
łańcuchem z jego językiem. Casimira Delavigne). „Proletariusze nie mają nic do
Łańcuch Volunda (Welanda, stracenia prócz swych kajdanów" (Manifest komunistyczny,
Wielanda), cudownego ostatnie słowa, 1848 r., Marksa i Engelsa).
kowala z mit. skand., którym Złoty łańcuch — bogactwo, trwałość, doskonałość; nagroda
potrafił pętać wiatry. za zasługi (w Babilonii, Egipcie, Izraelu); za dzielność. Król
Łańcuch sprawiedliwości, Baltazar do mędrców babilońskich: „Kto to pismo przeczyta i
sądu, bezpieczeństwa, wyjaśni, w szkarłat odziany będzie i złoty łańcuch otrzyma
władcy — w legendach celt. na szyję" (Daniel 5,7). „Słuchaj, synu, ojca i matki, aby była
łańcuch zawieszany w sali przydana ozdoba głowie twojej i łańcuch szyi twojej" (Ks.
audiencjonalnej królów i Przypowieści 1,8). Przysłowie: Złote łańcuchy są silniejsze
książąt, potrząsany przez od żelaznych. Wg tradycji król fr. Ludwik XI, ofiarowując
żądających posłuchania. Raoulowi de Lannoi złoty łańcuch za brawurowe czyny
Łańcuch — towarzysze wojenne, powiedział: „Na Boga, przyjacielu, jesteś tak
broni. Gallowie w dowód zaciekły w walce, że należy cię zakuć w złoty łańcuch, aby
braterstwa broni wiązali się oszczędzić twe cenne życie na następną potrzebę!"
niekiedy po dwóch
łańcuchem i tak szli do boju;
Kajdany w sztuce
Odrodzenia i baroku —
atrybut Zła a. Żądzy, wraz
(a. wymiennie) z piszczałką
Satyra, tamburynem,
maską, kartami, rózgą.
Postać związana a. skuta —
człowiek w niewoli swych
niższych instynktów i
namiętności.
Kajdany miłości, kochania,
życia, uprzedzeń,
przesądów itd. „Długoż nas
mieć w kajdanach będą
uprzedzenia, że można i
kraj przędąc dla dobrego
mienia?" (Do Kajetana
Węgierskiego 75—6 Józefa
Wy-bickiego).
Kajdany niewidzialne —
niewola, zależność. „Ze
wszelkich kajdan, czy te są
po-wrozowe, złote czy
stalne, przesiąkłymi
najbardziej krwią i łzą —
niewidzialne!..." (Zagadka
Łańcuch — modlitwa. niecnotę, zawiść, chciwość, kłamstwo, grzech w słowie;
Wyobrażano chrześcijanina smród.
połączonego z Bogiem zło- Łasica — krwiożerczość; udomowiony pogromca myszy,
tym łańcuchem modlitwy. szczurów i żmij, od antyku aż do epoki nowożytnej, gdy
Łańcuchy praw ludzkich, zastąpił ją udomowiony kot, a żmije przestały grasować w
myśli, niewoli, grzechów, najbliższym otoczeniu człowieka. Przysłowie: Szanuj, bracie,
snów, przyjaźni itd. ,,Jedno- łasicę w chacie.
myślnej przyjaźni wiążcie Łasica w tradycji starogr. Wielka Macierz Bogów Kybele-Rea
się łańcuchem" (Gość w przybierała chętnie postać łasicy; czyniły to też tesalskie
Heilsbergu 58 S. czarownice. Jako stworzenie demoniczne łasica
Trembeckiego). Chains of sprowadzała choroby, mogła też człowiekowi odebrać głos.
Slavery, ang. 'Łańcuchy nie- Greckie galen katepe-pbkei 'on połknął łasicę' znaczyło też:
wolnictwa' tytuł słynnego 'stracił głos'.
traktatu polit. (1774) Jean- Łasica — kłamstwo, grzech w mowie;
Paula Marata. poczęcie przez ucho, poród przez pyszczek (u łasicy wg
Łańcuch — klucz żurawi. mniemania starożytnych). Gdy Alkmena miała urodzić
„Żurawie, co tam nad Heraklesa, owoc zdrady małżeńskiej Zeusa, rozgniewana
Koryntu górą Hera chciała jej utrudnić poród, ale sprytna służąca Alkmeny,
rozciągnęłyście łańcuch ku Galanthis, oszukała boginię,
północy, weźcie na skrzydła
moje pieśń ponurą" (Grób
Agamemnona 26,151— 3
Słowackiego).
Dziewica w okowach —
gwiazdozbiór Andromedy.
W heraldyce: zwycięstwo,
potęga; (na szyję, z koroną)
służba monarsze; (pęta
końskie w kształcie litery D)
zdobywca;
upokorzenie, niesława; (na
zwierzęciu) ciężka służba.
W marzeniu sennym:
cierpienie, troska.
ŁASICA
Łasica symbolizuje odwagę,
zuchwałość, hardość;
zdecydowanie, upór,
zawziętość;
krwiożerczość;
niszczycielstwo; czujność,
niepokój; chimeryczność;
wróżbę; wysmukłość;
seks; skąpstwo,
małostkowość, kłótliwość,
krzycząc, że dziecko już lubieżność;
przyszło na świat. Za karę jej ciało ma kształt falliczny. W Karyntii (w płd. Austrii) mówi
Hera zmieniła Galanthis w się o kobiecie brzemiennej: Łasica ją ugryzła. W XVI w.
łasicę (po gr. gale), bo, jak łapka łasicy służyła jako amulet miłosny.
łasica, „zgrzeszyła" ustami Łasica — zagrożenie rodów królewskich, Łasica chętnie
(tj. kłamstwem) wysysa ptasie jaja, nawet wielkich drapieżników (orłów,
(Metamorfozy 9, 273—323 jastrzębi). „Gdy orzeł Anglia za łupem się uniósł, szkocka
Owidiusza). łasica do gniazda się skrada, królewskie jaja wysysa
Łasica — przykry zapach. U bezpiecznie" (Henryk V 1,2 Szekspira, tł. L. Uiricha). „Mogę
większości łasicowatych z pio- • senki wysysać melancholię jak łasica wysysa jaja"
występują gruczoły (Jak wam się podoba 2,5 Szekspira, tł. L. Uiricha).
przyodby-towe wydzielające Łasica — chimeryczność; kłótliwość. „Tfu! mój
niemiłą woń. Wg Pliniusza postrzeleńcze. Łasica mniej ma od ciebie kaprysów"
St. (Historia naturalna 8) (Henryk IV cz. I 2,3 Szekspira, tł. L. Uiricha). „A jak łasica
zapach ten zabija bądź zawsze swarliwa" (Cymbelin 3,4 Szekspira, tł. L.
bazyliszka. Flaubert w Uiricha).
Kuszeniu sw. Antoniego Łasica — czujność. Przysłowie szkoc.:
wspomina o drzewach Schwytaj śpiącą łasicę! (tj. uczyń rzecz
więdnących od woni łasicy.
Łasica u staroż. Greków —
wróżba. Zwierzę wróżebne
przez jej chtoniczne związki
z Demeter.
Łasica w tradycji chrzęść. —
niecnota;
chciwość, skąpstwo;
pomocnica czarownic (jak
później czarny kot). Biała
łasica — demon, zły duch.
Łasica —. odwaga. W śrdw.
uważano na ogół, że tylko
szaleńcza odwaga pozwalać
może łasicy na atakowanie
bazyliszka, wcielenia diabła i
grzechu; stąd łasica stała się
emblematem Chrystusa.
Łasica — wysmukłość.
„Młódka prześliczna z
postaci i lica, ciałko tak
smukłe miała jak łasica"
(Opowieści kanterberyj-skie.
Opowieść Młynarza 125—6
G. Chauce-ra, tł. Heleny
Pręczkowskiej).
Łasica — miłość seksualna,
niemożliwą do zrobienia). Łódź Charona — śmierć. W mit. gr. Charon przewoził dusze
Sądzono, że łasice nigdy nie zmarłych do Hadesu przez Styks i Acheron, rzeki śmierci i
sypiają. zapomnienia, burą a. rudą łodzią, łac. caeruleam puppim
W marzeniu sennym: (Eneida 6,410 Wergiliusza).
niebezpieczeństwo; Łódź — wieczność, nieśmiertelność bogów, bogiń (głowa* a.
(zabić łasicę) wielki zysk. popiersie bogini na dziobte łodzi), zapewniająca
ŁÓDŹ zmartwychwstanie człowieka. Wiele prymitywnych plemion
Łódź symbolizuje Ziemię, umieszczało" zmarłych w łodzi, którą puszczano na morze
Słońce, Księżyc; na los wiatrów i fal.
wieczność, nieśmiertelność; Łódź — Ziemia unosząca się na praocea-nie,-
przewoźnika dusz; duszę; wstrząsana'falami trzęsień ziemi.
przeznaczenie, los; myśl; Łódź — Słońce, Księżyc, sierp księżyca, żeglującego
tron, państwo; kołyskę, nieboskłonie. „Falo błękitna, kołysz łódkę Greka, niech mu
gniazdo, przystań, macicę, po morzu ściele księżyc złoty ścieżki obłędne" (Lam-bro
vulvę, płodność; przygodę, 1,1,1—3 Słowackiego).
ryzyko", niebezpieczeństwo; Łódź — płodność. Jako przedmiot podłużny i wydrążony —
nieszczęście; trudność. kobiecy organ płciowy (łódeczka); macica matki a. bogini--
Łódź — środkiem transportu matki; kołyska, kolebka; ciało ludzkie. Wyobrażenia
bogów i bohaterów, egip. egipskiej Izydy z małym Horu-sem, z łodzią na głowie. Na
boga Ra (Re) w dzień w uroczystościach saturnaliów rz„ mających zapewnić urodzaj
Barce Milionów Lat ze
wschodu na zachód po nie-
bie, w nocy na łodzi
Mesektet po podziemnym
Nilu z zachodu na wschód;
św. Ata-nazego (ok. 293—
373) w górę Nilu na rozkaz
Juliana Apostaty; Juliana
Szpitalnika z romansu śrdw.,
patrona przewoźników i
karczmarzy, który przewoził
przez rzekę wędrowców;
Rinalda z Jerozolimy wyzwo-
lonej Tassa, gdy rozstaje się
z Armidą.
Łódź — psychopomp,
przewoźnik dusz. Zmarłych
bohaterów przewożono
łodzią na Wyspy
Błogosławionych, np. króla
Artura do Avalonu. „Być
sternikiem w duchami
napełnionej łodzi"
(Testament mój 35 Sło-
wackiego).
i płodność bydła, palce bywa, kto w łodzi pływa" (Flis 11—12 Wespazjana
przewożono króla satur- Kocho-wskiego). Przysłowie chin.: Gdy podróżujesz łodzią,
naliów przez pola i miasta w bądź gotów do nurkowania.
łodzi zwanej „wozem Łódź — dusza. „Moja dusza to zaczarowana łódź, która, jak
morskim", łac. carrus śpiący łabędź, płynie" (Prometeusz rozpętany 2,5,48 P. B.
navalis, przy dźwiękach Shelleya).
pobudzającej muzyki. Łódka — myśl. „Myśl jak łódka wirami kręcona" (Bajdary 13
Łódź — atrybut Janusa, rz. Mickiewicza).
boga wejścia i wyjścia, gdyż Łódka — tron. „Łódka tron, lud jest woda i nosi ją snadno"
może płynąć równie dobrze (Cesarz chiński i syn jego 15 Ignacego Krasickiego).
w przód i w tył. Łódź — państwo. „Łódź państwa bez rządu wiosła nie
Łódź — los, przeznaczenie. płynie, lecz się kołysze" (Pieśń 81—4 K. Tymowskiego).
W jednej łodzi z kimś pływać Łódź i wioślarz — koń i jeździec. „Jak łódź wesoła (...) tak
— dzielić z nim dobry i zły Arab, kiedy rumaka z opoki na obszar pustyni strąca" (Farys
los, tac. in eadem navi. l—6 Mickiewicza).
„Razem wiosłować" (Ptaki Łódka bez steru — człowiek bez charakteru (przysłowie).
851 Arystofanesa). „Różnym W marzeniu sennym: (wchodząca do portu) owocna praca;
losem rzuceni na świata (płynąca) szczęśliwa podróż; (nieruchoma) dobra nowina,
powodzie, spotykamy się z radość;
sobą jak dwie różne łodzie!" (przewrócona) kłopoty.
(W imionniku K. R.
Mickiewicza). „Środkiem
wiedź losu łódkę po życia
odmęcie" (List do F. B. 58 A.
Fredry).
Łódź — sprzętem rybackim
braci Szymona i Andrzeja,
którzy stają się „rybakami
ludzi" (Ew. wg Marka 1,16—
18).
Łódź Piętrowa — Kościół
kat.
Łódź — białoskrzydła
morska pławaczka
(Odprawa postów greckich
424 Jana Kochanowskiego).
Łódź — życie. „Dni moje (...)
minęły jak łodzie wiozące
jabłka" (Hiob 9,25—6).
„Łódź (...) życia biegnie bez
wioseł, fala za falą popycha
ją naprzód" (Szkice 1,20
Sienkiewicza).
Łódź — niebezpieczeństwo.
„Tylko od śmierci na trzy
ŁUK I STRZAŁY czasów, patrona zaraźliwie chorych, który miał zginąć
Łuk jest symbolem wojny, ugodzony mnóstwem strzał. Męczeństwo to dało natchnie-
podboju; potęgi, prężności; nie Sienkiewiczowi, którego bohater, Lon-ginus Podbipięta,
napięcia siły żywotnej; poległ przeszyty strzałami łuczników tatarskich (w powieści
płodności, zasady żeńskiej; Ogniem i mieczem).
strzała jest symbolem szyb- Grecko-rzymski bóg miłości Eros-Kupi-dyn-Amor,
kości; wyroku boskiego; przedstawiany jako nagi chłopczyk z łukiem, kołczanem i
deszczu, wiatru, pioruna; strzałami, godzi nimi w serca ludzi, budząc w nich uczucie
zarazy, nagłej śmierci, błyskawiczne, miłość od pierwszego wejrzenia. W
głodu, męczeństwa, bólu, Metamorfozach (1,465) Owidiusza Kupido „z kołczana
katastrofy, wojny; promienia swego dwie wybiera strzały: ta niszczy, tamta wznieca
słonecznego albo miłosne zapały. Ta, co wznieca, jest ostra i od złota błyszczy,
księżycowego, błyskawicy, tępa zaś i z ołowiu ta, co miłość niszczy" (tł. B. Kicińskiego).
światła (wiedzy); miłości; Wywodząc kunsztowne analogie barokowej liryki miłosnej,
płodności; pisze Jan Andrzej Morsztyn w wierszu Do trupa: „Leżysz
polowania; fallicznym, zabity i jam też zabity, Ty — strzałą śmierci, ja strzałą
zmysłów. miłości".
Łuk i strzały Apollina („Pana Łuk — polowanie. Broń bogini łowów i Księżyca, Artemidy-
srebrnego łuku") — siła Diany, a zarazem wyobrażenie sierpu księżycowego-
promieni Słońca, ich moc miesięcznego symbolem zasady żeńskiej, płodności, ży
zapładniająca i
oczyszczająca; łuk i strzały
boskiej łowczyni Artemidy —
działanie promieni Księżyca;
obu bóstw — narzędzie
kary. Strzały Indian
amerykańskich malowane
były w czerwone zygzaki
wyobrażające błyskawice.
Promienie słoneczne jawią
się często jako strzały.
„Pierwsze promyki sło-
neczne wpadły przez szyby
jako strzały brylantowe"
(Pan Tadeusz 10,898
Mickiewicza).
Łuk w chrzęść. —
męczeństwo, np. św.
Krystyny, Rzymianki czasów
Dioklecjana, którą, wg
legendy, przeszywano
strzałami (a. prócz tego
torturowano nożami i obcę-
gami), czy św. Sebastiana,
żołnierza rzymskiego tychże
wotności. Jest to jedno z rozpraszają ciemności i zło, łukiem tęczy oddalają burze.
wielu dobroczynnych bóstw, Czyni tak Apollo i perski bóg słońca Mitra strzelający z łuku
które nieraz karzą do chmur, które wtedy spuszczają ożywczy deszcz, egipski
bezlitośnie i hurtem: bóg Anubis z głową szakala, a także jeździec Apokalipsy na
Artemida i jej brat, Apollo, białym koniu, jeździec, który otrzymał koronę i łuk, aby
pozabijali strzałami zapewnić zwycięski pochód ewangelii. Jak powiada Horacy
dwanaścioro dzieci Niobe, (Pieśń 2,10): „Nie zawsze Apollo napina łuk" (Neaue semper
broniąc honoru swej matki, arcum tendit Apollo), co stało się przysłowiem, oznacza-
Leto. Zabijają też niechcący, jącym, że bóstwo to nie zawsze przynosi ludziom śmierć.
jak Herakles (zatrutą Bywa jednak, że i człowiek strzela w kierunku nieba.
strzałą) swego szlachetnego Skierowana tam strzała jest zapewne symbolem
przyjaciela, centaura uwznioślenia pierwotnych popędów, jak u Strzelca
Chirona. (Łucznika) w zodiaku, zob. niżej. Podobnie jak drabina (np.
Kara taka jest szczególnie Jakubowa) łuk oznacza komunikację, wymianę między
okrutna, gdy spada nagle i Niebem i Ziemią, i to w obu kierunkach: z góry na dół jako
niespodziewanie: Dante w boski piorun, promień słoneczny i deszcz, z dołu do góry
Boskiej Komedii (Raj 17,25) jako wzlatująca strzała przekraczająca granicę siły ciążenia,
zwraca się do ducha swego wyzwolona na chwilę z praw ziemskich, zapowiedź
protoplasty, Cacciaguidy: wyzwolenia duchowego.
„Oto chcę wiedzieć od
samego rana, jaka się dola
stanie mym udziałem, bo
mniej dokucza strzała
przewidziana" (tł. E. Porę-
bowicza). Symbolika strzały
jako ciosu zadanego przez
boga-łucznika żywa jest
także w stosunku do Boga
biblijnego aż do naszych
czasów. „Panie! Nie karz
mnie w gniewie swoim...! Bo
strzały" Twoje przeszyły
mnie" (Psalm 37 1—3).
„Strzały Wszechmogącego
tkwią we mnie" (Hiob 6,4).
„Ale Ty, Boże! który z
wysokości strzały swe
rzucasz na kraju obrońcę,
błagamy Ciebie" (Pogrzeb
kapitana Meyznera 49—50
Słowackiego).
Strzałami swymi bogowie
jednak również — jako
promieniami Słońca —
budzą Ziemię do życia,
Prorok Elizeusz tuż przed spojrzeniem" i zapobiegają chorobom. Strzały wyciągnięte z
śmiercią poleca królowi ran służyły natomiast jako amulety miłosne i środek przeciw
izraelskiemu Joasowi, aby bólom porodowym.
ten strzelił z łuku przez okno Jako najstarsze narzędzie łowów i boju wymyślone przez
w kierunku wschodnim, człowieka i własnoręcznie przez niego sporządzone, łuk jest
gdzie leży Syria, a potem, we wszystkich kulturach bronią królewską, wodzów-ską,
kilkakrotnie, w ziemię. Te rycerską, zarówno indyjskich kszatriów (kasta rycerzy), jak i
magiczne strzały mają na- japońskich samurajów. Jest też symbolem cnoty, bo tylko
zajutrz zapewnić królowi łucznik o czystym sercu trafia w sam środek tarczy
zwycięstwo nad celowniczej, zwalczając swymi strzałami siły niecz-yste i
Syryjczykami (4. Ks. Król. mroczne, przywraca porządek Kosmosu strzelając w cztery
13). Innego rodzaju strony świata, w niebo i w ziemię. Łuk bóstwa, tuk króla, łuk
tajemniczą aluzję magiczną przywódcy duchowego łamie strzałami ręce i łuki
zawiera opis wędrówki niepokojących go, niegodnych łuczników, jak powiada
Hagar na puszczy z patriarcha Jakub, błogosławiąc swych dwunastu synów
synkiem Ismaelem (Gen. (Gen. 49,23).
21): Hagar, nie chcąc pa- Niechybna (zawsze!) strzała bohatera — przeznaczenie,
trzeć, jak jej dziecko umiera wola boża. W zawodach łuczniczych w megaronie Odysa na
z pragnienia, porzuca je pod Itace (Odyseja 21) tylko Odys potrafi napiąć łuk i przestrzelić
drzewem, ale potem siada, ucha dwunastu toporów, gdyż broń królewską napiąć może
oddaliwszy się tylko o tylko król. Potem, w scenie śmierci zalotników
strzelenie z łuku. O kilka
wersetów dalej znajdujemy
informację, że Ismael
dorósłszy stał się łucznikiem
i pojął za żonę Egipcjankę.
Najlepsi łucznicy
starożytnego świata
pochodzili z Egiptu, Krety i
Bliskiego Wschodu.
Psalm 90 — Kto się w
opiekę poda Panu swemu
— przedstawia jako
szczególnie groźne: „strach
nocny i strzałę lecącą we
dnie", co może należy
rozumieć jako groźbę skrytą
i groźbę jawną, albo też po
prostu stwierdzenie
niewątpliwego faktu, że w
dzień strzela się celniej. Z
łuku strzelają także wróżki i
elfy; uważano, że
znalezione groty ich strzał
chronią przed „złym
(ks. 22), łuk jest narzędziem widzialny latem, znak zodiaku, suchy, gorący, męski,
zemsty. Podobnie w pieśni pomyślny, kolor niebieski, „pierwiastek" ogień, emblemat
Mojżesza (Deut. 32,23) polowania i śmierci, symbol ruchu, instynktu koczowniczego,
zapowiedź zemsty bożej żywej reakcji, niezależności; rządzony przez planetę Jowisz,
brzmi: „Strzały moje do której (po jej odkryciu)" dodano planetę Neptun. Jego
wystrzelam na nich". wyobrażenie to centaur Chiron a. człowiek strzelający z łuku,
Strzał używano do wróżb. a w uproszczer niu — strzała (z łukiem). Babilończycy
„Bo stanął król babiloński na wyobrażali ten gwiazdozbiór w plastyce jako jeźdźca
rozstaju, na początku dwu strzelającego z łuku już w XI w. p.n.e.
dróg, wróżby szukając, MACZUGA (Pałka, Buława)
mieszając strzały, pytał się Maczuga symbolizuje promień Słońca; piorun; brutalność,
bałwanów" (Ezechiel 21,22), siłę, potęgę, władzę, majestat; męstwo, nieustraszoność;
które miasto naprzód czas, pra-wiedzę, moc poznania; dwuznaczność; tworzenie,
zaatakować, Rabbat czy dokonanie; głupotę; zdradę; karę;
Jeruzalem. męczeństwo; por. Laska.
Strzała — żywotność, Maczuga (w staroż. Egipcie) — świat tworzenia i dokonania;
płodność. „Czym strzały w pokrewna symbolice wiosła, laski, berła i pałki.
ręku wojownika, tym synowie
zrodzeni za młodu" (Psalm
126 4), a zatem synowie już
w pełni sił, zdolni do walki,
nim ojciec się zestarzał.
Strzała — szybkość (szybki
jak strzała), stanowcza
decyzja, synteza, intuicja;
rewolucja (trzy strzały
mierzące w tym samym
kierunku z ukosa były
godłem austriackiej partii
socjaldemokratycznej w
okresie międzywojennym).
Strzała utkwiona pośrodku
tarczy zwisającej z gałęzi
drzewa, z dewizą gr.:
bdll'houtos 'tak strzelaj'
(Iliada 8,282, Homera) —
impresa (dewiza
heraldyczna) wielkiego me-
cenasa sztuk, kardynała
Alessandro Farnese
(1520—89).
W heraldyce: pomsta;
gotowość bojowa. Strzelec
(Sagittarius) — gwiazdozbiór
nieba płd., w Polsce
Maczuga w hinduizmie, w ludzi, a cienkim przywracała im życie. Podobna
jednej z czterech rąk Wisznu dwubiegunowość w lasce (zob.) Mojżesza otwierającej i
(w pozostałych trzech: zamykającej przejście przez Morze Czerwone, otwierającej
dysk, lotos i muszla) — źródła a. zmieniającej się w węża; piorun (zob.) Zeusa,
prawiedza, moc poznania zapładniający burzą i deszczem a. zabijający; włócznia
utożsamiana z Kali, potęgą (zob.) Achillesa. W ręku rozbójnika — miażdżące
czasu, który niszczy wynaturzenie, w ręku bohatera —"wynaturzenie
wszystko, co mu się sprze- zmiażdżone.
ciwia. Maczuga — granica, równowaga', arbitraż. W mit.. celt.
Maczuga (w tradycji Dagda, który jest także "bogiem przyjaźni i kontraktów,
irańskiej) — piorun, karząca używa maczugi jako emblematu układów granicznych i
broń bogów. wszelkiej ugody.
Maczuga w mit. gr. — Maczuga w chrzęść. — zdrada; męczeństwo; atrybut św.
promień słoneczny; Apolinarego, apologety;
miażdżący cios; całkowite Fabiana papieża; Jakuba Młodszego, apostoła (pałka
zniszczenie, atrybut Chwały, folusznika, którą roztrzaskano mu głowę wg Złotej legendy
bogów, np. Hermesa, Jacopa da Yoragine); Judy Tadeusza, apostoła (a. ha-
bohaterów słonecznych, np. labarda, a. lanca, zależnie od relacji o'jego męczeńskiej
Heraklesa, Te-zeusza, śmierci); Szymona Kananejczy-ka (Zeloty), apostoła.
Zetosa (bliźniaczego brata Maczuga, pałka — broń chłopska, przeciwieństwo
Amfio-na), wyobrażający rycerskiego miecza; typowe na
unicestwienie hybris (gr.
'pychy') człowieka,
reprezentowanej przez
potwory.
Pałka, buława — broń
rozbójnika, zbójcy. W mit. gr.
Peryfetes, syn Hefajstosa,
zabijał podróżnych maczugą;
zabił go Te-zeusz i zabrał
maczugę. „Noże za pasem,
miecz u boku błyska, w ręku
ogromna buława.
(...)•'Pierwszy bym pałkę
strzaskał na twej głowie"
(Powrót taty 43—4,63
Mickiewicza).
Maczuga — dwuznaczność,
dwubiegu-nowość,
dwuwykładność. Olbrzymia
maczuga celtyckiego
'dobrego boga' Dagdy,. jed-
nego z przywódców
mitologicznych Irlandczyków,
grubym koncern zabijała
rzędzie kary, przeciwieństwo chłopów pałką, poił gorzałką" (Nagrobek obywatelowi l—2
oczyszczającego miecza. Władysława Syrokomli);
Maczuga w śrdw. — broń (kauczukowa) policyjna, milicyjna.
biskupów biorących udział w Pałka — sposób przekonywania łotra. Przysłowie: Z łotrem
bitwie, którym nie wolno było argument: patka albo nic.
przelewać krwi (np. mieczem Pałka — głowa; np. łysa pałka. . Szalona pałka — (głowa),
czy włócznią). zuchwalec, ryzykant, gwałtownik, szaleniec, postrzeleniec,
Maczuga (w plastyce śrdw. i człowiek nieobliczalny.
renesansowej) — atrybut Zakuta pała — (głowa), zakuty łeb, tępy uczeń; człowiek
Odwagi a., w rękach pół- nieinteligentny, ograniczony umysłowo.
nagiego głupca. Głupoty. Zalać pałkę — (głowę, łeb), upić się, urżnąć się.
Maczuga — broń Dzikiego Pałka —jedynka, najniższy stopień szkolny. Przysłowie:
Człowieka (tac. homo Minimus pałka, niewart chleba kawałka — tj. zły uczeń,
sihestris 'leśny'), tępak, leń.
legendarnego, włochatego MAK
dzikusa z iluminowanych Mak symbolizuje noc; zapomnienie; niewiedzę; sen,
rękopisów z końca XIII w., fr. marzenie senne, Jetarg; obojętność; ciszę; głowę; chytrość;
rzeźb w kości słoniowej z lenistwo;
XIV i arrasów XIV—XV w. narkotyk, odurzenie, upojenie, szaleństwo,
Buława, buzdygan —
władza, potęga,
królewskość, broń bogów i
świętych w walce z
niewiernymi i heretykami.
Ozdobny symbol dowódcy
wojskowego, hetmana,
marszałka, chana,
pochodzący prawdop. od
pałki--maczugi. „Do
najokazalszych i najkosztow-
niejszych przyborów
reprezentacyjno-kostiu-
mowych należały buławy i
buzdygany, które z
rzeczywistej, ongi wojennej,
broni obuchowej (fr. masse
de guerre. nm. Streitkol-ben)
stały się już tylko odznakami
wojskowej hierarchii" (Życie
polskie w dawnych wiekach
3,2 Władysława
Łozińskiego).
Pałka — narzędzie kary;
(drewniana) ziemianina w
czasach pańszczyzny; „Bił
oczarowanie, czary; (przewodnika po marzeniach sennych). Morfeusza przed-
zmartwychwstanie; czystość, stawiano często z wieńcem z kwiatów maku na głowie. Maki
brak zapachu, kosmetyk; rosły na brzegach rzeki Zapomnienia (LetS) (Metamorfozy
plotkę; 11,605 Owidiusza). Gdy Hades porwał Korę, jej matka,
niezgodę; nieszczęście; Demeter, bogini płodności, urodzaju i zboża, zagroziła, że
przelotną przyjemność;' ziemia stanie się odtąd jałowa i bezpłodna; wtedy Hypnos
pociechę; wzmocnienie; flirt, dał jej maku sennego na oczy, a gdy zasnęła, wegetacja
miłość; obudziła się do życia. „(Jesień) uśpiona zapachem maków"
krew; lato; płodność, (Do Jesieni Johna Keatsa). „Nie będziemy spać, choć maki
urodzaj, mnóstwo; rosną na polach Flandrii" (Na polach Flandrii Johna McCrae,
drobiazg. 1915 r.). Śpi jak makiem posypany. Sypać mak na oczy,
Spośród ponad stu zasnuć makiem oczy itp. — uśpić kogoś.
gatunków maku (Papaver) Mak — narkotyk, odurzenie, upojenie. Afrodyzjak wypity
wymienić tu należy mak przez Wenerę na jej ślubie z Wulkanem (Fasti 4,151 i nast.
polny, pospolity chwast Owidiusza).
zbożowy, i mak lekarski Mak — pociecha, jaką daje dobry sen i zapomnienie.
(siewny) pochodzący z płd.- ,,Jestem kobietą szczęśliwą bo mam bardzo złą pamięć"
zach. Azji, z którego nasion (Bette Davis, słynna amer. aktorka film., ur. 1908).
otrzymuje się olej, a ze Mak — kosmetyk, środek upiększający (O kosmetyce twarzy
słomy i omłóconych torebek kobiecej 99 i nast. Owidiusza).
— opium, z niego zaś
morfinę, heroinę, kodeinę,
papawerynę, tebainę i inne
alkaloidy.
Mak — sen, letarg,
odurzenie, obojętność,
nieświadomość; chytrość.
Starożytni znali dobrze
nasenne, odurzające działa-
nie soku makowego i
niebezpieczeństwa z nim
związane. Atrybut Morfeusza
(zsyłającego marzenia
senne o ludzkich kształtach),
Ikelosa (a. Fobetora) i
Fantasosa (zsyłających sny
o zwierzętach i przedmio-
tach), Hypnosa (Somnusa,
boga snu), Ta-natosa (jego
bliźniego brata, boga
śmierci), Nocy (Nyks),
Onejrosa (boga widzenia
sennego), Hermesa
Hypnodotesa ('dawcy snu') i
Hermesa Oneiropomposa
Mak — płodność, urodzaj. Mak z winem i miodem dawano zawodnikom w czasie
Już kreteń-sko-mykeńskie treningu przed Igrzyskami Olimpijskimi. Mak w
wizerunki bogiń z kwiatami chrześcijaństwie — płodność;
maku świadczą o symbolice niewiedza; obojętność; szaleństwo. Makówka — sen,
płodności tej bogatej w Hypnos (Somnus);
nasiona rośliny w świecie w chrzęść. — sen niebiański; makówki przedstawiane na
przed-greckim i ławkach kościelnych mogą oznaczać zmartwychwstanie.
wczesnogreckim. Atrybut Mak — przelotna przyjemność. „Lecz przyjemności są jak
Hery i Kybele jako zrywane maki: chwytasz kwiat, a płatki spadają" {Tam
opiekunek żon i matek; 0'Shanier 59—60 Roberta Burnsa).
dziewiczej Artemidy jako Mak — cisza. Cisza jak makiem zasiał (prawdop. dlatego, że
dawnego bóstwa płodności i sianie maku wymaga pogody bezwietrznej).
opiekunki rodzących, a Mak — mnóstwo, mnogość, bezlik, mrowie, zatrzęsienie
przede wszystkim kwiat (mowa o nasionach). Jak maku — bardzo wiele. Dobrać się
Demeter. Zmieniła ona w w korcu maku.
kwiat maku młodego Makówka — głowa. „Hej! Gerwazy! daj gwintówkę! Niechaj
Mekona (gr. mtkon 'mak'), strącę tę makówkę!" (Zemsta 1,7 Aleksandra Fredry).
który chciał pocieszyć Mak — brak zapachu. „Polny mak się płoni, jużci go wstyd
boginię rozpaczającą po ima, że błyszczy
stracie zaginionej córki.
Kory. Makówki ofiarowywano
Demeter na misteriach
eleuzyńskich jako symbol
ziemi, snu i zapomnienia (po
śmierci i przed odro-
dzeniem).
Mak — miłość, rozkosz.
Kanachos, twórca posągu
Afrodyty w Sykionie, ukazał
boginię trzymającą w jednej
ręce mak, a w drugiej jabłko
(Pauzaniasz 2,10,5). Do
związków z Afrodytą odnosi
się też wróżba miłosna (gr.
tflephilon) z liści maku.
Mak — czystość,
dziewictwo, bo jego
działanie nasenne odwodzi
od miłosnych igraszek, więc
jako antyafrodyzjak jest sym-
bolem dziewictwa, a przeto i
dziewicy Artemidy (jednak
por. wyżej: Mak —
płodność).
Mak — wzmocnienie mięśni.
purpurą, lecz zapachu nie rozrywka, przyjemność.
ma" (Krakowiak 21—2 MAŁPA
Edmunda Wasilewskiego). Małpa symbolizuje inteligencję, mądrość, chytrość,
Mak — lato. „Lato przylgnęło pojętność; głupotę, roztargnienie, ofiarę oszustwa;
wargą do nagiej piersi Ziemi melancholię, łagodność;
i zostawiło pąsowy ślad — obłęd, opętanie; działanie nieświadome (groźne a.
kwiat maku" (Mak l—2 pożyteczne), nieukształtowanego człowieka, zwierzęcą
Francisa Thompsona). naturę ukrytą w człowieku; niskie instynkty, występek,
Mak — plon mało wart, podstęp, próżność, chciwość, deprawację, hipokryzję,
nieistotny dla gospodarstwa. pochlebstwo, złość, złośliwość, wścibskość;
Przysłowie: Nie urodzi mak, drobną kradzież; ciemności, diabła, kacer-stwo, pogaństwo,
przebędziem i tak. grzech, bałwochwalstwo;
Mak — rzecz bardzo mała brzydotę, nieczystość, lubieżność, rozpustę, bezwstyd;
(mowa o nasionach). Pisać gnuśność, lenistwo ducha; ruchliwość, zręczność;
makiem, maczkiem — dro- naśladownictwo, błazeństwo, komedię i taniec; plastykę.
bno, gęsto, b. małymi W staroż. Egipcie pawian płaszczowy czczony był jako
literkami. Rozbić w drobny zwierzę święte, wcielenie (wraz z ibisem) boga Thotha,
mak. księżycowe
Czerwone maki — krew.
„Czerwone maki na Monte
Cassino zamiast rosy piły
polską krew" (Czerwone
maki refren l—2 Feliksa
Konarskiego).
Czerwony mak — pociecha.
Purpurowy mak — wybryk,
wyskok, eksces; fantazja,
zmartwychwstanie.
Pstry mak — flirt, zaloty.
Biały mak — sen,
zapomnienie.
Mak — zmartwienie. W
folklorze niektórych krajów
mak w domu — zgryzota.
Sianie maku — podsycanie
konfliktów. Przysł.: Nie
trzeba siać maku.
Liście maku — plotka,
obmowa. Trzask kruszonych
w dłoni liści maku — zdrada
tajemnic miłosnych.
W heraldyce: złoty mak
kalifornijski — godło
Kalifornii.
W marzeniu sennym:
go bóstwa nauki, wynalazcy większemu pohańbieniu wraz z małpą, i utopić. Małpy
pisma, twórcy języków, uważano jednak również za uciesznych błaznów, trefnisiów,
tłumacza i doradcy bogów, figlarzy; sprowadzane z Afryki i Azji, oswojone, trzymano w
przewodnika dusz ludzkich; domu dla zabawy. Mitologicznym obrazem tych cech były
w plastyce kultowej pawiana dwa przekorne gnomy Kerkopsy z wyspy Pithe-kusa
wyobrażano jako wielkie (Ischia), Olos i Eurybatos (a. Sillos i Triballos), które napadły
białe zwierzę siedzące w śpiącego He-raklesa i zaczęły go drażnić; bohater złapał je,
kucki (postawa ta oznaczała schował do worka i poszedł, aby je sprzedać na targu.
równowagę między światłem Jednak ich żarty i figle tak go rozśmieszyły, że puścił je
i ciemnością, prawdą i wolno;
błędem), ityfalliczne, często później Zeus zmienił je w małpy.
z tarczą księżycową na Małpa — atrybut komedii i tańca, według Ezopa najlepszy
głowie, symbolizujące tancerz wśród zwierząt.
odrodzenie, przejście od W chrześcijańskiej literaturze i sztuce małpa jest przeważnie
stanu zwierzęcego do emblematem grzechu, występku, upadku duchowego,
ludzkiego, od śmierci do chytrości, chciwości, chuci, złości, gnuśności, ślepoty
życia wiecznego, świadka duchowej. Szatana, na co składa się brzydota połączona z
przy ważeniu dusz ludzkich wielce kłopotliwym podobieństwem do człowieka. Małpa ze
po śmierci; jako wcielenie zwierciadłem w ręku oznacza zwykle upadek moralności,
Thotha był patronem deprawację, próżność i rozpustę. Małpa skrępowana
uczonych i pisarzy, skrybów łańcuchem przed
Ptaha i Anubisa, artystą,
magiem, kochającym
uroczystości świąteczne,
kwiaty i ogrody. Związany
także z tarczą słoneczną:
jego poszczekiwanie (modły)
przed świtem sprawia, że
Słońce co rano wschodzi.
Jednak samiec ma
usposobienie choleryczne,
jest agresywny, chutliwy,
kłótliwy.
Wg Biblii (3. Ks. Król. 10.22)
król Salomon sprowadzał
małpy z Tarsis (zob. Paw).
W Grecji i Rzymie nie
przypisywano małpom cech
boskich, przeciwnie, były
one wcieleniem brzydoty,
złośliwości, niskich
instynktów. Według lex
Pompeia de parri-cidiis,
ojcobójców należało
zamykać w worku, ku
stawia pokonanego diabła, nm. i fr. małpa w orszaku Trzech Króli odgrywała rolę
poskromione złe instynkty, skruszonego grzesznika.
spętanego niewolnika. We Małpa wiąże się ze staropanieństwem. W tradycji śrdw.
wczesnym średniowieczu kobieta, która nie zaślubiła ani mężczyzny, ani Chrystusa,
małpa reprezentuje po- będzje na tamtym świecie poślubiona małpie. Przysłowie
gaństwo i herezję; nieraz ang.: Małpy prowadzą stare panny po śmierci do piekła (za
występuje wyobrażenie karę, że za życia nie miały dzieci; często cytowane w dra-
małpy złośliwie maturgii elżbietańskiej).
przedrzeźniającej świętego. W hinduizmie małpa jest emblematem chmury deszczowej
W okresie gotyckim na a. wiatru.
obrazach Marii z Hanuman — w mit. indyjskiej boska małpa, centralna postać
Dzieciątkiem małpa z wielkiego eposu indyjskiego, Ramajany, dokonująca licznych
jabłkiem w pysku oznacza czynów bohaterskich. Czczona w postaci stojącej prosto, jak
grzech pierworodny, upadek człowiek, małpy o czerwonej twarzy, w wielu poświęconych
człowieka. W sztuce sobie świątyniach, jako wzór pobożności i kultu Ramy.
Odrodzenia małpa Imieniem jej nazwano jedną z najpospolitszych,
przedstawia jeden z pięciu długoogoniastych małp indyjskich — hanuman langur,
zmysłów — smak. Od uważaną na ogół za świętą.
okresu średniowiecza małpa Na Dalekim Wschodzie często małpa jest synonimem
'była symbolem malarstwa i mądrości. Słynne trzy małpy w „Świętej Stajni" w Nikko
rzeźby jako sztuk imitują- (Honsiu, Japonia), symbolizują mądrość zapewniającą
cych naturę (tac. ars simia spokojne życie: jedna zasłania sobie
naturae); zwłaszcza
malarstwo flamandzkie XVII
w. chętnie podejmowało
temat małpy malującej
portret (zwykle kobiecy),
rzeźbiącej, grającej na
'instrumencie muz. albo w
karty, pijącej, tańczącej,
jeżdżącej na łyżwach —
wszystko jako parodia
człowieka, jego próżności,
szaleństw, nałogów,
arogancji i głupoty.
Potworne rzygacze
(gargulce, plwacze) i
chimery architektury
gotyckiej (np. na katedrze
Notre Damę w Paryżu),
przedstawiające
fantastyczne zwierzęta,
często o małpich rysach,
symbolizują zapewne diabła.
W średniowiecznej sztuce
oczy, druga uszy, a trzecia „Człowiek, dumny potęgą na chwilę mu daną, a swojej
usta; wskazują one, aby w szklanej niepomny kruchości, jak małpa w gniewie, przed
stosunkach z ludźmi jak naj- wysokim niebem, tak dziwne stroi wybryki i susy, że
mniej widzieć, słyszeć i aniołowie płaczą" (Miarka za miarkę 2,2 Szekspira, wg tł. L.
mówić. Trójca ta zwie się Uiricha).
Kosin-sama lub Kosin-zuka Małpa — brzydota. „Najpiękniejsza z małp jest brzydka w
— gwiazda przewodnia. porównaniu z człowiekiem" (Heraklit cyt. przez Platona w
Suń Wu-kung, Święta Małpa, Hip-piaszu Większym 289A). Robić małpie miny — brzydkie
obdarzona fantastycznymi miny, wykrzywiać twarz. „Małpa, najwstrętniejsze zwierzę,
umiejętnościami i na wpół jakże podobne do nas!" (Enniusz cyt. w O naturze bogów
boską potęgą, główna 1,35 Cicerona).
bohaterka fantastycz-no- Małpa — źle pojęta miłość rodzicielska. U Ezopa, gdy małpie
satyryczno-przygodowej urodziły się bliźnięta, jedno z miłości zadusiła na śmierć, a
powieści chińskiej Hsi-Ju Ci drugie zaniedbane było tak kompletnie, że wyrosło zdrowe.
("Podróż na Zachód') pisarza Małpia miłość — głupia.
Wu Czeng-Ena (ok. 1510— Przysłowie fr., nm., ang. itd.: Im wyżej się małpa pnie, tym
80), opartej na bardziej odsłania tyłek — o człowieku, który im bardziej
autentycznym dzienniku awansuje, tym się bardziej kompromituje.
wyprawy po święte księgi do Małpa — leniwy próżniak. „Niech się zbiegają z wszystkich
Indii mnicha buddyjskiego świata krańców próż
Suan-Canga (VII w.).
Małpa — naśladowcą. Ludzi
głupio, bezmyślnie
naśladujących nazywali
Rzymianie małpą (łac.
simius). Małpować —
naśladować, imitować,
przedrzeźniać, udawać
kogoś (jak małpa). „Spłyń na
nią, małpo śmierci, śnie
twardy!" (Cymbelin 2,2
Szekspira). „Małpa wielki
samochwał, co człeka udaje"
(Małpy l Ignacego
Krasickiego). „Polskie
ubranie piękniejsze jest niż
obcej mody małpowanie"
(Pan Tadeusz 1,455—6
Mickiewicza). „Cóż, że
siedzisz nad książką, mał-
peczko kochana? gdy nie
rozumiesz, jaka tam rzecz
napisana" (Małpeczka
Antoniego Góreckiego).
Małpa — złość, złośliwość.
niactwa małpy do angielskiej małpy jest, wg tradycji, pantera a. lampart.
ziemi!" (Henryk IV, cz. 2 4,4 U mistyków małpa oznaczała melancholię i smutek w czasie
Szekspira, tł. L. Uiricha), tj. ostatniej kwadry Księżyca, a wesołość i radość w czasie
źli doradcy królewscy. pierwszej.
Małpa — spodlony obraz Małpa reprezentuje „temperament" („humor") sangwiniczny
człowieka, zwłaszcza jego człowieka.
niższych popędów i namięt- W marzeniu sennym — wzburzenie uczuć, bezwstyd, kpina,
ności. irytacja wynikająca z podobieństwa małpy do śpiącego, jego
Człowiek małpą Boga. karykatury włochatej, chutliwej, zachłannej, próżnej,
„Człowiek wie, że jest małpą aroganckiej.
Boga, a zwierzę nie. Jedyna MANDRAGORA
różnica" (W Maelstromie 4 Mandragora symbolizuje obłęd, szał, majaczenie, senność,
S. Przybyszew-skiego). narkozę; proroctwo, magię, czary; diabla; głupotę; odporność
Małpa — lubieżnik. na ciosy;
Przysłowie ang.: Kobieta jest osobliwość, rzadkość, próżność, zaprzeczenie duszy; miłość,
świętą w kościele, aniołem szczęście, zasadę męską, żądzę, seks, pępowinę, poczęcie,
na ulicy, diabłem w kuchni i płodność.
małpą w łóżku. Mandragora lekarska, w staroż. i śrdw., roślina
„Niepodobna, panie, abyś to czarodziejska, wzmagająca potencję, przynosząca szczęście
(jsk Kasjo Desdemonę tryka) i bogactwo, uśmie
ujrzał, choćby byli krewcy jak
małpy albo wilki w czasie
wesela" (Otello 3,3
Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego) — mówi
Jago do Otella.
Małpa atrybutem kobiety
lekko się prowadzącej. „Ta
małpa wyjechała, wyjechała,
uciekła z sędzią spod
piątego" (Dziewczęta z
Nowolipek l Poli
Gojawiczyńskiej).
Małpa — błazen. Robić z
siebie małpę — zachowywać
się błazeńsko.
Małpa — głupiec. „Że tylko
palce popiekła, nader
szczęśliwa. — Tak to zwykle
małpom bywa" (Pan
Jowialski 2,10 Aleksandra
Fredry).
Małpa — zręczność. Robić
coś z małpią zręcznością.
,,Naturalnym wrogiem"
rzająca bóle, środek królowa Francji, a także wiele innych księżniczek w tym
nasenny, wymiotny, państwie" (Mandragora 2,2 Makiawela, tł. M.
przeczyszczający, narkotyk Wyszogrodz,ka--SIąska).
(stosowany w starożytności Mandragora — atrybut bóstw podziemnych, chtonicznych,
przy operacjach) obdarzony jak Zeus Mandragoras i Hekate, w której czarodziejskim
potężną siłą magiczną, ogrodzie rosła. Wg tradycji ludowej płacze i wrzeszczy, kiedy
atrybut diabła, demonów i się ją wyrywa z ziemi, a kto nie zalepi sobie uprzednio uszu
czarnoksiężników oraz osób woskiem i usłyszy ten wrzask — umiera lub popada w obłęd.
uprawiających magię, źródło Póki tkwi w ziemi jest we władzy demonów, groźna, ale po
największej liczby wyrwaniu — pożyteczna. Dlatego wyrywano ją (nocą, przy
przesądów i praktyk księżycu) za pośrednictwem czarnego psa, przywiązanego
czarodziejskich. W Grecji do rośliny sznurkiem. W śrdw. sądzono, że mandragora
zwana Kirkaia, tj. roślina wyrasta pod szubienicami z uronionej spermy wisielców.
czarodziejki Kirke, bo ,,Wrzeszczy jak mandragora wyrywana z ziemi, a krzyk ten
wierzono, że zamieniała w obłęd śmiertelników wprawia" (Romeo i Julia 4,3
ludzi w zwierzęta pojąc ich Szekspira).
naparem mandragory Mandragora — środek nasenny, narkotyczny, zwany przez
(Odyseja 10 Homera mówi Greków Apollinaris apollińska' od stanów transu Pytii delfic-
tylko o „zgubnych ziołach" kiej, wyroczni Apollina. „Daj mi kubek mandragory (...) abym
zmieszanych z serem, mogła zasnąć i prze
mąką, miodem i winem).
Mandragora — miłość,
płodność, seks. W Egipcie
— symbol miłości i
afrodyzjak, w Grecji atrybut
Afrodyty Mandragoritis.
,,Przyjdź, miły mój (...), rano
wstawajmy do winnic (...)
tam tobie dam piersi moje;
mandragory wydały woń"
(Pieśń nadpiesnia-ffi(7,ll—
13).
Mandragora — lek przeciw
bezpłodności. Dzięki
skosztowaniu mandragory
otrzymanej od Rubena, Lia,
która już przestała rodzić, w
czasie nocy spędzonej z
Jakubem poczęła Issachara
(Gen. 30,14—18). „Nie ma
środka pewniejszego, aby
kobieta zaszła płodem, jak
napój sporządzony z
mandragory. (...) Gdyby nie
ów napój, byłaby niepłodna
spać wieki" (Antoniusz i Norwida), tj. bachantki.
Kleopatra 1,5 Szekspira, tł. Rzekome mandragory. Mandragorą nazywano w różnych
L. Uiricha). Er hat AIraun czasach różne rośliny, takie jak np. melon, trufle, róża, lilia,
gegessen nm. 'najadł się malina, jaśmin, przebiśnieg, jeżyna, pewne odmiany orchidei
mandragory', o zaspanym (od gr. órchis 'anat. jądro', od kształtu bulw) o podniecającym
leniwcze; por. łac. bibere seksualnie zapachu; w Polsce, gdzie mandragora nie rośnie,
mandragorom 'pić (sok) zadowalano się pokrzy-kiem lub przestępem.
mandragory; spać'. Mandragora w folklorze — czarny diabełek z
AIrauna — korzeń rozpuszczonymi włosami.
mandragory lekarskiej Mandragora — zasada męska (choć bywają airauny męskie i
kształtu ludzkiego (gr. kobiece).
anthrSpómorphos); W języku kwiatów: „Ranie, aby uleczyć";
zwykle poprawiany kozikiem rzadkość, rzecz niezwykła.
tak, aby kształt nagiego W alchemii: roślina przynosząca szczęście.
człowieczka od pasa w dół MĘŻCZYZNA
bardziej jeszcze upodobnić Mężczyzna jest wcieleniem zasady pozytywnej, czynnej w
do postaci ludzkiej — amulet przyrodzie, symbolizuje rozum, mądrość, wiedzę, twórczość,
przynoszący szczęście, wynalazczość, płodność, ludzkość, siłę. Słońce,
zdrowie, leczący wiele Mikrokosmos, porządek, majestat, tajemnicę.
chorób, jak ból oczu,
bezpłod-' ność, bezsenność,
budzący wzajemność w nie-
czułym przedmiocie miłości.
„Trunek fu-kierowski —
lepszy lek i balsam niżeli (...)
nawet mandragory korzeń"
(Moja Warszawa 24 Artura
Oppmana).
Jabłko miłosne — jagoda
mandragory lekarskiej, żółta,
woniejąca, wg jednych przy-
kro, wg innych seksownie,
uważana za środek przeciw
bezpłodności, pobudzający
żądze miłosne, próżność (w
małych dozach), głupotę (w
dużych).
Mandragora ogłupiająca, zw.
przez Greków morion,
przyprawiająca o dur i po-
mieszanie duchowe. ,,(...)
pierw się najadłszy
Mandragor, błądziły w
Limbach szalone kobiety"
(Tyrtej, Prolog III 76—7
Mężczyznę symbolizują człowiek w wielu kosmogoniach, jak hinduistycznej, irańskiej,
przedmioty czerwone i biblijnej.
ogniste: zob. Czerwień, (Prawdziwy) mężczyzna — człowiek śmiały, rezolutny,
Ogień, Piorun; przedmioty zdecydowany, stanowczy, małomówny, nie drobiazgowy,
proste, długie, sterczące, opiekuńczy. Umierający król Dawid do syna, Salomona:
przeszywające, spiczaste, „Bądź mocny i okaż się mężem" (3. Ks. Król. 2,2).
twarde: szczyt, skala, Spiżowy mąż — mit. gr. metalowy, ale żywy olbrzym Talos,
krzemień, piramida, wieża, strażnik Krety na służbie Minosa, który zabijał wszystkich
słup, obelisk, kolumna, lądujących na wyspie, rozgrzewając się naprzód do
kamień milowy, herma, czerwoności, a potem chwytając przybysza w spiżowe
omphalos, walec, pręt, objęcia.
maczuga, miecz, włócznia, Mąż stanu — wybitny polityk, dyplomata, dowódca.
drzewce, ostrze, strzała, Mąż opatrznościowy — człowiek, który położył szczególne
pług, łopata, laska (Aarona), zasługi w jakiejś dziedzinie życia społ., podniósł ją, ochronił
tyrs, sosna (i szyszka przed zagrożeniami.
sosny), figowiec (i liść Mąż zaufania — osoba spełniająca odpowiedzialne funkcje
figowy), dąb, palma, drzewo społ. z upoważnienia grupy osób, załogi, kolegów itp.
Jessego, krzyż T (lau, łac. Mężczyzna — ogień, kobieta — pakuły, przychodzi diabeł i
crux commissd), krzyż tau z dmucha; przysłowie europ, w wielu wariantach.
uchwytem {ankh, łac. crux
ansata), pastorał, bluszcz,
mandragora; kciuk, palec
wskazujący, fallus (sanskr.
lingam gr. phallos, łac.
penis);
zwierzęta płodne a. potężne:
byk, koń, tryk, kozioł, zając,
dziki gąsior; bogowie-
stwórcy, bogowie płodności,
olbrzymy, bohaterowie
mitów, jak np.: praojciec
Adam, Amon-Ra (Re), Ares
(Mars), Baal, Cii Chulainn,
Dio-nizos (Bachus), Faun,
Herakles, Jahwe, Kriszna,
Kronos (Saturn), Odyn,
Ozyrys, Pan, Posejdon
(Neptun), Priap,
Ouetzalcóatl, Sigurd
(Zygfryd), Słońce,
Tezcatlipoca, Te-zeusz,
Uranos (Niebo), Zeus
(Jowisz), satyrowie,
centaurowie.
Mężczyzna — pierwszy
Mężczyzna i kobieta. Jedna rzeź, ruinę; potępienie. Zob. Ucho (i miecz).
z „czterech spraw Miecz — atrybut alegorycznych postaci:
niepojętych" w biblijnych Sprawiedliwości, Stałości, Odwagi, Gniewu, Wenecji,
Przypowieściach (30,19) to Retoryki, Melpomeny; w średniowieczu — Rozpaczy
„obcowanie mężczyzny z (kobieta przebija się mieczem).
kobietą". Miecz — emblemat władcy, króla, wodza, specjalnie wykuty
Mężczyzna w przebraniu albo przeznaczony dla wybranego przez bóstwo albo inne
kobiecym a. zmieniony siły nadprzyrodzone. Prawowitym, legalnym władcą zostaje
czasowo w kobietę. Mityczni ten, kto zdoła wyrwać miecz królewski ze skały lub drzewa
bohaterowie słoneczni: albo otrzyma go od istoty zamieszkałej w głębinach wód, jak
Herakles u królowej Lidii, np. Ekskalibur (Caliburn), miecz króla Artura w cyklu
Omfale; Achilles wśród córek arturiańskim, magiczną siłą utkwiony w skale; Artur jedyny
króla Skyros, Likomedesa; spośród rycerzy mógł wyciągnąć go ze skały. W Morte
Tejrezjasz zmieniony na kilka Darthur Malory'ego miecz jest podarunkiem dla Artura od
lat w kobietę. Damy Jeziora. W ostatniej bitwie Artur, śmiertelnie ranny,
U okultystów mężczyzna rozkazuje zwrócić Ekskalibur jezioru, z którego wynurza się
reprezentuje świadomość, ręka, chwyta miecz za
kobieta — podświadomość.
Mężczyzna (często
skrzydlaty) jest atrybutem
ewengelisty Mateusza.
Mężczyzna skrzydlaty
emblematem ludzkiej natury
Chrystusa, wcieleniem
intuicji, poznania prawdy.
MIECZ
Miecz symbolizuje oś
kosmiczną, promień Słońca,
błyskawicę, ogień; ducha,
boskość; broń Boga; słowo;
los; sprawiedliwość;
wolność; oczyszczenie;
przysięgę;
(wszech)władzę,
królewskość; bohatera (sło-
necznego); siłę; obronę;
spór, walkę, rycerskość,
wojnę, zalety wojenne,
zdecydowanie, odwagę;
fallusa, męskość, płodność;
krzyż, krucjatę; stracenie
(skazańca), męczeństwo,
ból, śmierć (gwałtowną),
karę, zemstę, obrazę, strach,
okrucieństwo, zniszczenie,
rękojeść i znika w wodzie. wojny, Aresa. Kształt falliczny miecza wiąże go z siłą
Sir Gałahad z tegoż cyklu zapładniającą, dlatego oznacza on męską linię rodu, po ojcu
wyrywa miecz z dna rzeki, potomstwo męskie, mężczyzn, w przeciwieństwie do kądzieli
co nie udało się przedtem (kobiecego atrybutu ciągłości życia) oznaczającej linię
nikomu, i staje się godny żeńską, po matce.
„niebezpiecznego miejsca" Miecz — emblemat bohatera słonecznego; podobnie jak
przy Okrągłym Stole. maczuga, wyobraża moc promieni słońca przeciwstawioną
Tezeuszowi wolno powrócić sieci gwiezdnego nieba, jest bronią używaną, podobnie jak
do Aten, gdy będzie dość włócznia, przeciw potworom pustoszącym kraj, smokom,
silny, aby odwalić głaz, pod hydrom, lwom, bykom, dzikom, przeciw widmom osób
którym jego ojciec, król Aten, zmarłych.
Egeusz, złożył swój miecz. Miecz — narzędzie gniewu bożego, kary bożej, błyskawicy i
Curtana, tępy miecz św. pioruna. Mówi Bóg:
Edwarda Wyznawcy (ok. ,,Wdowie i sierocie szkodzić nie będziecie (...). Jeśli je
1002—66) z dynastii pokrzywdzicie (...), pobiję was mieczem" (Ex. 22,22—24). „A
Wessex, symbol łaski i jeśli nie usłuchacie mnie (...), rozproszę was między narody i
miłosierdzia, noszony jest do dobędę miecza za wami" (Lev. 26,27—33). W Pieśni
dziś przed królami Anglii w Mojżesza mówi Bóg:
czasie koronacji. Szczer- „Gdy wyostrzę miecz mój by błyskawicę i sąd podejmie ręka
biec, miecz królów polskich, moja (...) miecz mój naje się mięsa" (Deut. 32,41—42).
to jedyne zachowane z
piastowskich insygniów
koronacyjnych. W poemacie
Konrad Wallenrod (1,1—8)
Mickiewicza, komtury
krzyżackie radzą „w czyje
ręce wielki miecz oddadzą".
Na kolumnie Zygmunta III
Wazy w ręku króla
„Zygmuntowy w górze
miecz" (Fortepian Szopena
88 Norwida). Mieczem Boga
nazwano dowódcę
arabskiego, Chalid ibn al-
Waleda (zm. 642), za jego
czyny w bitwie pod Mulą.
Miecz Rzymu — to
przydomek Marcellusa (zm.
208 p.n.e.), dowódcy rzym-
skiego, zdobywcy i
barbarzyńskiego nisz-
czyciela Syrakuz.
Miecz — siła, męskość,
płodność i śmierć, którą
przynosi; atrybut boga
Miecz ognisty — atrybut konia) skarbów rycerza, obdarzanych nieraz, ze względu na
sprawiedliwości, kary. Boga, swe indywidualne cechy i zalety, imieniem, a przy tym i siłą
archanioła, promienia magiczną, od której zależało zdrowie i życie właściciela.
słonecznego; żarliwości, Odgrywał też rolę kształt, zob. niżej. „Przysiążcie na ten
ognia wiary. Zob. Ogień (i miecz, na ten miecz, mówię" (Hamlet 1,5 Szekspira).
miecz). Miecz — kara, stracenie (skazańca), męczeństwo: miecz
Święty miecz — użyty w katowski, miecz Sprawiedliwości; atrybut Chrystusa
obronie sprawy bożej. Juda spokrewniony z krzyżem ze względu na kształt: trzon i klinga
Machabeusz dla przedzielone w poprzek jelcem. Atrybut wielu świętych,
podniesienia swych wojsk takich jak: św. Paweł, Jakub Większy, Jerzy, Adrian,
na duchu opowiada im swój Agnieszka, Alban, Apolinary Apologeta, Bonifacy, Eufemia,
sen, w którym ukazał mu się Gerwazy i Protazy, Justyna, Łucja, Marcin z Tours,
prorok Jere-miasz i wręczył Pankracy, Piotr Męczennik, Tomasz Beckett i in. Symeon
mu złoty miecz, mówiąc: przepowiada Marii, że jej własną duszę przeniknie miecz
„Weź miecz święty, dar od (Ew. wg Łuk. 2,35) oznaczający duchową mękę z powodu
Boga, którym porazisz śmierci Syna. Prawo miecza — łac. ius gladii — prawo
wrogów" (2. Ks. Machab. wydawania i wykonywania wyroków śmierci przysługujące
15,16). dawniej miastom rządzonym na prawie magdeburskim lub
Miecz — .Słowo: „Miększe cheł-
słowa jego od oliwy, lecz są
to dobyte miecze" (Psalm 54
22). „Synowie judzcy (...) —
język ich to miecz ostry"
(Psalm 56 5).
Miecz ducha — słowo boże.
„Weźmijcie (...) miecz ducha
(którym jest słowo boże)"
(List do Efezjan 6,17) — z
powodu tych słów św. Pawła
określających Biblię, miecz
stał się jego atrybutem; ten
zaś jest zapewne źródłem
legendy o ścięciu św. Pawła
za panowania Nerona. „Usta
moje jako miecz" (Izajasz
49,2). „Słowo boże
ostrzejsze niż wszelki miecz
obosieczny" (List do Żydów
4,12).
Miecz wiąże się z przysięgą,
którą rycerstwo Europy
zwyczajowo składało na
miecz jako na oznakę stanu
rycerskiego i jeden z
najcenniejszych (obok
mińskim. Przysłowie: niebezpieczeństwo, krucjata. „Nie przyszedłem zsyłać
Jeszcze kat miecza nie pokoju ale miecz" mówi Jezus w Ewangelii wg Mateusza
przytępił, tj. jest jeszcze (10,34). Szczególnym symbolem walki są dwa miecze
sprawiedliwość w kraju skrzyżowane ukośnie. Skrzyżować miecze — zmierzyć się z
(pogłos stracenia Samuela kimś, rozpocząć walkę, współzawodnictwo. Według
Zbo-rowskiego). Iść pod Długosza przed rozpoczęciem bitwy pod Grunwaldem
miecz, kłaść głowę, szyję Krzyżacy mieli wysłać Jagiełłę heroldów z dwoma nagimi
pod miecz — zostać mieczami jako wyzwanie do boju.
straconym. Miecz obosieczny, mający ostrza z obu stron brzeszczota —
Miecz — wojna. Chwycić za ostrość, dwuznaczność (dwuwykładność), czystość,
miecz — wystąpić zbrojnie. rycerskość, sprawiedliwość, grzech. „Nie słuchaj chy-trości
„Kto mieczem wojuje, ten od niewieściej, kapiącym bowiem plastrem miodu wargi
miecza ginie" (Ew. wg Mat. nierządnicy (...) lecz koniec jej gorzki jak piołun i ostry jak
26,52). ,,I przekują miecze miecz obosieczny" (Ks. Przypowieści 5,4). Obosieczny
na lemiesze" (Iiajasz 2,4 i in.) miecz delficki — aluzja do zagadkowości i niezrozumiałości
— wyobrażenia wojny' wielu proroctw Pytii. Symbol czystości seksualnej: król
zmienią w wyobrażenia pracy Marek zaskakuje Tristana i Izoldę pogrążonych niewinnie we
pokojowej. „Nasze prawo w śnie, przedzielonych nagim, obosiecznym mieczem. Vi
naszych mieczach" Apokalipsie (1,16) z ust Syna Człowieczego ,,wychodził
powiedzieć miał w 390 p.n.e. miecz
król Gallów, Brennus, do
posła rzymskiego. „Biada
zwyciężonym!" — łac. vae
victis! — wykrzyknąć miał
tenże Brennus dorzucając
swój miecz na szalę z
odważnikami, gdy przy
ważeniu złota (kontrybucji
wojennej) Rzymianie
uskarżali się na
przewyższający umówioną
wagę ciężar odważników.
Stąd: „Rzucić swój miecz na
szalę" — narzucić rozstrzyg-
nięcie siłą zbrojną.
Miecz zwycięstwa — w mit.
skand, dar Frei dla Gymera,
jej narzeczonego; jednak
Freja zgubiła ten miecz, co
było jedną z przyczyn
ragnarka, zmierzchu bogów,
gdy słońce zgubiło promienie
a bogowie ulegli potęgom
ciemności.
Miecz — walka, gniew, gwałt,
z obu stron ostry", (o panowaniu nad Azją) nietrwałe w skutkach.
oznaczający skuteczność Miecz — nienawiść, fanatyzm. ,,Serca nie mając, lecz coś,
słowa i sądu, ogień co jakby miecz dobyć się sili (...) — coś, co jest wielką niena-
oczyszczający i prawdę wiścią" (Fulminant 11,102—3 Norwida). „Za cóż dla wiary
oświetlającą jak błyskawica. miecz kto w ręku nosi?" {Przeciwko fanatyzmowi 2,1
„Wszelki grzech jest jak Franciszka Karpińskiego). „Krąg zatoczony mieczem
miecz obosieczny, rany od mściwej nienawiści" (Światy 7 Leopolda Staffa).
niego są nieuleczalne" Miecz — zemsta. ,,Piramidy, czy wy macie takie trumny,
(Eklezjastyk 21,3). Również sarkofagi, aby miecz położyć nagi, naszą zemstę w tym
o rzeczy, która może mieć bułacie po-grześć" (Rozmowa z piramidami l—5 Sło-
dwojaki skutek, dodatni i wackiego). „Poty nie będzie twój miecz zemsty strasznym"
ujemny. (Grób Agamemnona 19 Słowackiego).
Miecz — groźba wisząca nad Miecze — wady Polaków. „Miecze te, powiada (ksiądz
człowiekiem: Marek), bólu, bolące w Panu Jezusie, to są (...) wady na
miecz Damoklesa, faworyta i ojczystym polu" (Ksiądz Marek 1,94—7 Słowackiego); te
pochlebcy na dworze tyrana miecze-wady to: francuszczyzna, szulerka, kieszeń stratna,
Syrakuz, Dionizjosa I (405— kobiece rządy, przedajne sądy, zawiść prywatna i zgniłe
367 p.n.e.); gdy Damokles sumienie.
nazwał go najszczęśliwszym Taniec z mieczami wykonywany w różnych epokach na
z śmiertelników, władca usa- różnych krańcach świata
dził dworaka przy swym
stole, każąc jednak zawiesić
nad jego głową na nitce a. na
końskim włosie nagi miecz;
stąd „miecz Damoklesa" to
symbol gróźb zatruwających
władcom każdą chwilę
panowania. „Komu zawżdy
nad szyją wisi miecz goły, nie
uczynią mu smaku
przyprawne stoły" (Pieśń 16
13—14 Jana
Kochanowskiego).
Miecz — proste rozwiązanie
zawiłego problemu,
oddzielenie złego od
dobrego, sprawiedliwość,
rozstrzygnięcie, osiągnięcie
celu; np. rozcięcie mieczem
węzła gordyjskiego (którego
nikt nie umiał rozwiązać)
przez Aleksandra Wielkiego.
Jest to jednak sposób
zawodny, rozstrzygnięcie
pozorne, spełnienie wróżby
(korybanci, kureci, derwisze, — krzyżowiec.
kaukascy górale itd.) jest W heraldyce miecz oznacza obronę, sprawiedliwość,
rodzajem artystycznej wykonanie wyroku; (szeroki miecz) wolny człowiek.
zaprawy wojennej, mogącej W marzeniu sennym: powodzenie, zwycięstwo.
zapewnić sukces w rze- Amulet broniący dziewictwa, zmieniający barwę lub
czywistej walce, a poza tym ociekający krwią, gdy właściciel jest w niebezpieczeństwie
ma być popisem męskości lub dla zdemaskowania zabójcy.
działającym podniecająco MIGDAŁ(OWIEC)
na przypatrujące się kobiety Migdałowiec symbolizuje nowe życie, wiosnę, wiosenne
przy okazji ślubów, przebudzenie; czujność; pośpiech; dziewictwo; piękno;
pogrzebów, uczt; jako magia wspaniałość, specjał; nadzieję; płodność; ukrytą duchowość;
zmuszająca przyrodę do wyrocznię; drabinę Jakubową; obronę; cierpliwość; śmierć;
właściwego następstwa niedbałość; niedyskrecję; głupotę.
zdarzeń, broni przed złymi Migdałowiec był poświęcony biblijnemu Jahwe,
duchami, zapewnia płod- babilońskiemu bogu pisarzy Nabu, egipskiemu sekretarzowi
ność, zastępując dawne bogów Thotowi, Hermesowi.
ofiary z ludzi i zwierząt.
Prosty kształt miecza
europejskiego — męskość,
odwaga, słoneczność;
zakrzywiony miecz
wschodni — żeńskość,
zręczność, księżycowość.
Miecz nagi, obnażony, goły
— otwarta myśl, chęć walki.
„Postawmy myśli serdeczne
nad nami i pieśń... z otwartą
myślą jak miecz goły" (Król-
Duch, Odmiana 165/8, V, 19
—20 Słowackiego). W
starożytności miecz
zwrócony ostrzem w przód
oznaczał wojnę, w tył —
pokój. Miecz w pochwie
atrybutem umiarkowania,
roztropności, rozwagi,
zamiarów pokojowych.
Ślepy miecz — o osobie
będącej bezwolnym
narzędziem w czyichś
rękach. „O rękę karaj, nie
ślepy miecz!" (Chorał 32
Kornela Ujejskiego).
Miecz i tarcza — odwaga,
wojna; w symbolice chrzęść.
Migdałowiec u staroż. cuje już w marcu; stąd stał się emblematem lekkomyślności,
Żydów — nowe życie. nieopatrznego pośpiechu, nieoględności. W mit. gr. Filis,
Migdałowiec — drabina królewna tracka, miała poślubić syna Tezeusza, Demo-fona,
Jakubową. Jakub zmienił króla Aten, który poznał ją i pokochał po powrocie z wojny
nazwę miejsca zwanego trojańskiej;
Luz 'migdał', gdzie śniła mu przed ślubem powrócił do ojczyzny, aby uporządkować swe
się drabina z aniołami, na sprawy, a gdy jego nieobecność się przedłużała, Filis,
Betel 'dom Boga'. myśląc, że ją porzucił, powiesiła się i zmieniła w drzewo
Migdały — przysmakiem, migdałowe. Gdy Demofon się zjawił wkrótce potem i objął
specjałem, należącym, zwł. drzewo w czułym uścisku, okryło się kwieciem.
w Kanaanie do „najlepszych Migdałowiec i morwa — przeciwieństwo pośpiechu i
płodów ziemi", które Izrael powolności, gdyż pierwszy zakwita wcześnie, druga późno.
każe synom zawieźć ich Migdałowiec śrdw. emblematem Matki Boskiej. „Puściła
dobroczyńcy (Józefowi) do odrośle laska Aaronowa (...), a one, po rozwinięciu się liści,
Egiptu (Gen. 43,11). obróciły się w migdały" (Num. 17,8). Ten przykład nie
Kwitnący migdałowiec — zapłodnionego owocowania, wraz z łac. grą słów: virgo
nadzieja. 'dziewica' i virga 'różdżka, laska', uczynił migdałowiec atry-
Kwiaty migdałowe — butem czystości Dziewicy.
starość i śmierć; Migdałowiec — frygijskie Drzewo Życia.
z początku różowawe,
później białe i spadające jak
śnieg, są emblematem
siwizny, wróżby śmierci i
Sądu Ostatecznego; por.
Eklezjastes 12,5.
Migdałowiec — czujność
(wobec pierwszych oznak
wiosennego odrodzenia
przyrody); hebr. gra słów
oznaczających 'gałązka
migdałowa' i 'czuwam'. Pyta
Pan:
„Co widzisz, Jeremiaszu?
Odpowiedziałem:
Widzę gałązkę drzewa
migdałowego. Na to Pan:
Dobrze widziałeś, bo
czuwam nad słowem moim,
aby je wypełnić" (Jeremiasz
1,11—12).
Migdałowiec heroldem
wiosny, gdyż kwitnie w
styczniu (dlatego, jako
częstą ofiara przymrozków,
wyobraża kruchość), a owo-
Migdałowiec — płodność. nieśmiertelności. Jeść migdały — odkrywać tajemnicę.
Wg mitu fry-gijskiego Migdał słodki (sativa) — to, co ważne, istotne, duchowe,
bogowie wykastrowali ukryte za pozorami zewnętrznymi jak za twardą okrywą
obojnaka Agdistisa; z jego migdała, także Chrystus, bo Jego natura ludzka ukrywa
obciętych genitaliów wyrósł boską.
migdałowiec; owoce jego Migdał — słodycz, coś pięknego, wspaniałego. „Cny
zapłodniły nimfę rzeczną młodziku, migdaliku" (Młodym uwaga 7—8 Józefa T».iki).
Nanę, która urodziła Attisa. Migdał gorzki [amura) wyobraża gorycz, rozgoryczenie;
Olej wyciskany z migdałów przeciwieństwo wiśni. ,,Zakwitają na nowo w jesieni wilgotnej
miał u Greków znaczenie bardzo gorzkie migdały — bardzo słodkie wiśnie" {Hiacynty
falliczne, uchodził za 11—12 Antoniego Słonimskiego).
spermę Zeusa. Migdały Migdał — cierpliwość, cecha niezbędna przy wyłuskiwaniu
rozrzucano na rzymskich nasion z okrywy.
weselach. Natura dała im Niebieskie migdały — coś nierealnego, ułudnego. Myśleć,
podwójną osłonę, marzyć o niebieskich migdałach — o rzeczach nierealnych,
wewnętrzną miękką i błahych; być roztargnionym, nieuważnym, roztrzepanym.
zewnętrzną twardą; Mandorla, wł. 'migdał', w plastyce V— XVI w. rama w
podobnie embrion kształcie migdału, owalu, elipsy, rombu, otaczająca całą
chroniony jest w łonie matki. postać Chrystusa w chwili Wniebowstąpienia a. Prze-
Migdały były więc mienienia, później też postać Matki Boskiej
emblematem ciąży,
płodności, wielodzietności,
rozrzucanie ich — magią
sympatyczną, życzeniem
licznego potomstwa. We
Włoszech do dziś rozdaje
się migdały smażone w
cukrze na uroczystościach
weselnych i na chrzcinach.
Por. Historia naturalna
(15,22) Pliniusza St. (Rzy-
mianie wszelkie jadalne
nasiona w twardych
skorupkach nazywali
potocznie nux 'orzech', choć
mieli oczywiście także
nazwy dla poszczególnych
gatunków nasion, np. amyg-
dala 'migdał').
Migdał — element ukryty,
zamknięty, nienaruszalny;
hebr. luz 'migdał; miasto
podziemne; niezniszczalne
jądro bytu zawierające
potencjał odrodzenia', jądro
w chwili Wniebowzięcia a. (1,140).
Marii Magdaleny (także Miód — obfitość, dobrobyt, bogactwo kraju, pożywienie dane
wziętej do nieba), od Boga. ,,Zwątpiłem, aby go (...) wywieść z ziemi owej do
symbolizowała pierw. obłok- ziemi dobrej i przestronnej, która opływa mlekiem i miodem,
nosiciela, później zaś na miejsce Chananej-czyka" {Ex. 3,8); określenie bogactw
aureolę, światło emanujące Ziemi Obiecanej charakterystyczne dla mentalności
z istoty świętej a. boskiej. pasterskiej.
Wyobrażenie pokrewne „Miód z opoki" {Psalm 80 17): gdyby Izrael chodził drogą
„wrzecionu" Wielkiej Boga, nasycił by ich miodem z opoki, tzn., że nawet
Macierzy, wg niektórych kamienista gleba przynosiłaby obfite plony.
reprezentuje vulvę, co Miód u staroż. Greków — eliksir życia, nektar bogów,
zapowiada zrodzenie się na używany do libacji na równi z Wodą, oliwą i mlekiem. Istnieje
nowo do życia na tamtym domniemanie, że nektar i ambrozja były pierwotnie, w epoce
świecie. skromniejszych gustów, miodem pitnym i kaszą jaglaną.
MIÓD Miód — atrybut Dionizosa, którego, jako młodzieńca, w
Miód symbolizuje związek jaskini leśnej doliny Nysa (stąd Diónysos), karmiły miodem
ze Słońcem (przez swój nimfy; Hekaty, której składano w ofierze miód, psy i czarne
złocisty kolor), łączność z jagnięta; miodopłynnego Hermesa, boga mądrej i zręcznej
bóstwem, boską miłość, wymowy (gr. Hermes iógios, łac. Mercurius facun-
jadło niebiańskie, pełne
szczęście, nirwanę,
najwyższe dobro ziemskie i
niebieskie, życie i śmierć;
obfitość; wiedzę,
doświadczenie, mądrość,
wtajemniczenie, natchnienie
poetyckie; bystry wzrok,
wieszczbę; bogactwo
duchowe; panaceum;
krasomówstwo,
przekonywanie; po-
chlebstwo, fałsz, czułe
słówka; słodycz, łagodność,
czystość, dziewictwo;
honor;
drzemkę, ospałość, sen
zimowy; zob. Pszczoła.
Miodu, jako symbolu
wiecznej szczęśliwości,
używano do balsamowania
zwłok. Babilończycy,
grzebiąc zmarłych,
smarowali ich miodem
{Dzieje 1,198 Herodota), a
Persowie — woskiem
dus); Artemidy, której duszy!" (Ks. Przypowieści 24,13—14).
składano na rozdrożach Miód wiąże się z wyrocznią, wieszczeniem, prorokowaniem.
miodowe pierniki; takież Bóg daje Ezechielowi księgę proroctwa do zjedzenia na
pierniki składali Ateńczycy znak przyjęcia posłannictwa: ,,I zjadłem ją, a była w ustach
Wielkiemu Wężowi, aby nie moich jak miód słodka" {Ezechiel
opuszczał swej pieczary. 3.3). Pokarmem Jana Chrzciciela na pustyni „była szarańcza
Miód — wtajemniczenie, i miód leśny" {Ew. wg Mat.
objawienie, nowe życie, 3.4). Glaukos, syn Minosa i Pazyfae, biegnąc, jako chłopiec,
odrodzenie, wiedza za myszką, wpadł do beczki miodu i utopił się; przywrócił go
mistyczna, dobra duchowe, do życia i nauczył wieszczenia jasnowidz z Argos, Połyidos
kultura religijna, (ale przed powrotem do Argos kazał Glaukosowi splunąć
doskonalenie się duchowe; sobie w usta, co sprawiło, że chłopiec zapomniał sztuki
u Egipcjan i Żydów — wta- prorokowania).
jemniczenie i mądra Miód — piękna i mądra mowa, krasomówstwo. Słodsza od
dysputa. Tajemniczy proces miodu była mowa Nestora, najstarszego bohatera gr. pod
produkcji miodu czynił go Troją {Iliada 1.249 Homera). „Plastrem miodu są słowa
substancją pełną ozdobne, słodkością duszy i zdrowiem dla kości" {Ks.
mistycznych i niezbadanych Przypowieści 16,24), stąd o znakomitym mówcy: miodo-
znaczeń, wykładnią zmiany płynny (por. wyżej Hermes). „Ja, która piłam miód (jego)
osobowości w ceremoniale muzycznych zaklęć"
wtajemniczenia (np.
wyznawcy Mitry w takim
obrzędzie dawali mystom
miód do skosztowania i do
umycia rąk jako znak
nowego życia). Emanuel
„masło i miód jeść będzie,
aby mógł odrzucać złe i
obierać dobre" {Izajasz
7,15).
Miód niebiańskim darem
rosy (Wer-giliusz);
uważano, że pszczoły
zbierają miód także z rosy
niebieskiej.
Miód — mądrość (także wg
tradycji orfickiej), bogactwo
ducha, pokarm duchowy
mędrców i świętych. Wg
tradycji Pitagoras miał żywić
się wyłącznie miodem.
„Jedz miód, synu mój, bo
dobry jest (...) dla twojego
podniebienia; tym też jest
wiedza i mądrość dla twojej
{Hamlet 3,1 Szekspira, tł. przez poetkę gr. Safonę (VII—VI w. p.n.e.) już jako
Jerzego S. Sity), Ofelia o przysłowie. „Miód miłości tylko muchy truje, jeśli zaprawny
Hamlecie. jadem" {Zawisza Czarny 5,636— 7 Słowackiego). „Z tegoż
Miód — pochlebstwo, fałsz. kwiatka miód pszczółka i pająk jad zbiera" {Do ,,Monitora"
„Kapiącym plastrem miodu Bohomolca 8 Anonima z 1767 r.).
są wargi nierządnicy" {Ks. Miód w tradycji muzułmańskiej — panaceum: przywraca
Przypowieści 5,3). Miodem zdrowie chorym, wzrok niewidomym, życie zmarłym.
smarować, mazać — Miód — drzemka. „Znowu zasnął. Spij, mój chłopcze: Ciesz
schlebiać, dogadzać się miodową rosą wypoczynku" {Juliusz Cezar 2,1
komuś. Przysłowie wł., fr.: Szekspira, tł. J. Paszkowskiego), Brutus do Lucjusza.
Kto nie ma złota w mieszku, W marzeniu sennym: powodzenie w interesach.
winien mieć miód w ustach. Miód pitny. „Z mego wonnego kwiatu pracowite pszczoły
Miodowe słówka — biorą miód, który potem szlachci pańskie stoły" {Na lipę
nieszczere pochwały, [Gościu, siądź...] 7—8 Kochanowskiego). „Miód dobrym
pochlebstwo. myślom żywości udziela" {Monacho-machia 3,7 Ignacego
Miód — słodycz; Krasickiego).
przeciwieństwo goryczy, Miód Natchnienia w mit. skand. — kto się go napił, zyskiwał
żółci, octu; wraz z mlekiem mądrość i natchnienie poetyckie.
— rozkosz seksualna.
„Plastrem miodu kapiącym
wargi twoje, oblubienico,
miód i mleko pod językiem
twoim" {Pieśń nad pieśniami
4,11). Więcej much zwabisz
kroplą miodu niż beczką
octu — przysłowie europ,
przypisywane św.
Franciszkowi Salezemu,
ulubiona maksyma króla fr.
Henryka IV.
Miód — smakołyk, delicje,
specjał, rarytas; „cnota"
dziewczęcia. Dobrać się do
miodu — użyć sobie,
dorwać się do czegoś
dobrego; pokonać opór
dziewczyny. Przysłowie: Nie
dbaj, choć pszczoła kąsa,
byłeś miodu dostał.
„Nie chcę miodu ani
pszczół" {Fragment 196
Safony), tj. jeśli nie można
mieć miodu bez groźby
użądlenia, słodyczy bez
bólu, nie chcę obu; użyte
MIRRA między moimi piersiami" (Pieśń nad pieśniami 1,12);
Mirra symbolizuje cierpienie, zob. Aloes (zapach). Mądrość mówi: „Jak mirra wyborna
zmartwienie, gorycz; wydalam woń miłą" (Ekle-zjastyk 24,20).
prześladowanie; Mirra w mit. gr. Mirra (gr. Myrrha) a. Smyrna, córka króla
namiętność; czystość Kinyrasa, nie dopełniła Afrodycie ofiary, za co bogini wzbu-
płciową; zobojętnienie dziła w niej nienaturalne żądze: Mirra, nie poznana, dzieliła
miłosne; dobro; łoże ze swym ojcem. Gdy Kinyras dowiedział się o tym,
mądrość; ofiarę, chciał ją zabić, ale bogowie, litując się nad nią, zmienili ją w
oczyszczenie; oszołomienie; drzewo balsamowe nazwane jej imieniem; z drzewa tego
wytworność, bogactwo. narodził się Adonis, a wonna żywica cieknąca z tego drzewa
Mirra — gorzka, pachnąca to łzy Mirry.
gumożywica z kory a. pni Mirra — aromat. W Rzymie, przy spalaniu zwłok osoby
różnych gatunków drzew zmarłej, spośród olejków zapachowych, którymi skraplano
balsamowych Arabii i Afryki. stos, mirra zajmowała pierwsze miejsce.
Mirra u staroż. Żydów — Mirra — wytworność, bogactwo. „Olej z mirry na soczewicy",
składnik świętych olejów i gr. to epi te phake myron (Do Attyka 1,19 Cicerona, cytat ze
balsamów, np. olejów, Strattisa).
którymi namaszczano Mirra — narkotyk oszołamiający. W drodze na Golgotę
arcykapłana Aarona, jego Jezusowi „dawano pić
synów i wszystkie
przedmioty przybytku (Ex.
30,22—33); zob. Aloes
(balsamowanie).
Mirra — ofiara. „Mirrę
będziemy sypać w
trybularze, do ognia
dokładać drew, niech
Abrahama spełni się ofiara!
(Hymny 30 Jana
Kasprowicza).
Mirra — oczyszczenie.
Przed rozpoczęciem
konkursu na nową królową
perską kandydatki ,,przez
sześć miesięcy namasz-
czały się olejkiem z mirry, a
przez drugie sześć używały
barwiczek i perfum" (Ks.
Estery 2,12).
Mirra — perfuma, afrodyzjak
noszony przez niewiasty
izraelskie między piersiami
przez całą dobę. Mówi
Oblubienica: „Mój miły jest
mi wiązką mirry położoną
wino z mirrą, ale nie przyjął" przebywania na pustyni po wyjściu z Egiptu.
(Ew. wg Marka 15,23). Mirt — wieczne przymierze z Bogiem i łaska boża. „Zamiast
Mirra w chrześcijaństwie — pokrzywy wyrośnie mirt. I będzie to dla Pana chlubą, zna-
dobro, mądrość, cierpienie; kiem wiecznym, który nie zniszczeje" (Iza-jasz 55,13).
w plastyce — atrybut Mirt — radosna nowina. Anioł Pański przynosi radosną
Madonny; dar jednego z wieść „siedząc na rudym koniu wśród mirtów w dolinie", że
trzech magów, Baltazara, Jerozolima i świątynia Salomona będą odbudowane
dla Dzieciątka Jezus, (Zachariasz 1,8—14).
prefigu-racja Jego męki. Mirt — indywidualność, osobowość. „Mirt pozostaje mirtem,
Mirra — lek na miłość, napój nawet gdy rośnie wśród ostów" (Talmud babiloński.
przeciw miłości, ugaszający Sanhedryn fol. 44a).
płomienne uczucia. Mirt od głębokiej starożytności ściśle wiązał się z boginiami
MIRT miłości, małżeństwa, dziewictwa i prostytucji, śmierci i zmar-
Mirt symbolizuje młodość, twychwstania, był atrybutem Inanny, Isztar, Astarty, Afrodyty
dziewictwo; miłość osoby i Wenery. Świątynię Afrodyty (prawdop. bogini pochodzenia
nieobecnej, miłość asyro--babilońskiego) budowano wśród gajów mirtowych;
dozgonną, wierność mirt odgrywał znaczną rolę
małżeńską; płodność;
szczęście, radość, śpiew,
przyjemność, uprzejmość;
naturę; życie; śmierć, świat
pozagrobowy;
odrodzenie,
zmartwychwstanie;
oczyszczenie; nawrócenie;
wróżbę, dobrą nowinę;
indywidualność; męstwo;
bezkrwawe zwycięstwo;
pokój, przymierze,
sprawiedliwość, zgodę;
dobrobyt.
Mirt — u staroż. Żydów
pokój, dobrobyt, szczęście,
radość, płodność; gałązkami
mirtu przystrajano wieniec
panny młodej. aby zapewnić
jej szczęście małżeńskie i
liczne potomstwo. Mirt
znakiem radości dzięki
urodzie i zapachowi
kwiatów, i wiecznej zieleni
liści. Z gałęzi mirtów i
cyprysów wznoszono
szałasy w święta Sukkot
(Kuczek) na pamiątkę
w uroczystościach Grecy opuszczający ojczyznę, aby założyć nową kolonię,
poświęconych bogini. Rolą zabierali z sobą gałęzie mirtu, aby Afrodyta, opiekunka
mitu było wyjaśnienie tego żeglarzy, czuwała nad bezpieczeństwem podróży i
związku. Ozdobiona mirtem zapewniła płodność kolonistom. Mirt oznaczał tu także
Afrodyta okazała się koniec jednego cyklu, jednej fazy życia (jej śmierć) i
piękniejsza od Hery i Ateny rozpoczęcie następnej (odrodzenie, zmartwychwstanie).
(dlatego boginie te nie „Dwie były poświęcone krzewiny u Greków. Kto kochał, od
cierpiały mirtu, podobnie jak swej lubej ukochany wzajem, błogie włosy mirtowym
rzymska Bona Dea) i przyozdabiał majem" (Dziady cz. IV 217—18 Mickiewicza);
otrzymała jabłko Eris od druga ..krzewina" to cyprys. Na biesiadach ateńskich krążyły
pasterza Parysa. Afrodyta gałązki mirtu oznaczające wyzwanie do wzięcia udziału w
miała ukryć swą nagość w zabawie towarzyskiej: kto wziął gałązkę, musiał coś
nadmorskim gąszczu zaśpiewać.
mirtowym zaraz po Mirt ozdobą wtajemniczonych a. uczestników festynu.
zrodzeniu się z piany Wieńce mirtowe nosili uczestnicy misteriów eleuzyńskich,
morskiej (gr. aphrós 'piana'). orfickich, syryjskich, święta Panatenajów.
W lidyjskim Temnos Pelops Mirt — oczyszczenie. W starożytności przypisywano mu
poświęcił jej obraz z drewna własności oczyszczające i używano przy uroczystych
mirtu, aby pomogła mu oczyszczeniach i lustracjach (ofiarach oczyszczalnych), a.
zdobyć Hippodamię jako symbolu małżeństwa, ozdoby mystów i osób zmarłych.
(Pauzaniasz 5,13,4). W Atenach istniał spe
Otwierając uroczystości ku
czci swego ojca, Anchizesa,
Eneasz mówi nad jego
grobem: „"Uciszcie się i
wieńczcie gałązkami czoła!"
Tak rzekł, mirtem matczy-
nym skroń zdobi dokoła"
(Eneida 5,72—3
Wergiliusza, tł. T.
Karyłowskiego); Eneasz był
synem Afrodyty. Mirt był
również atrybutem trzech
gracji, służek bogini, i jej
morskich współrodaczek —
nimf morskich, okeanid,
nereid, zwłaszcza Tetydy,
matki Achillesa. Wieniec
panny młodej z mirtów i róż
miał jej udzielać urody i siły
życiodajnej Afrodyty;
dopiero chrześcijaństwo
nadało wieńcowi mirtowemu
symbolikę dziewictwa panny
młodej.
cjalny targ mirtowy. Mirt małżeńskiej, młodości, piękna, zwycięstwa, unii między
atrybutem rz. Venus Rzymianami i Sabinami, bo wg Pliniusza St. (Historia
Ciuacina (od cluere naturalna 15,29) napitek z mirtu ułagodził gniew Sabinów,
'czyścić'), używany w którzy po kilkuletnim namyśle wyruszyli, aby szukać pomsty
rytuałach oczyszczenia. na Rzymianach za porwanie swych córek.
Mirt — sprawiedliwość, Symbolika mirtu przyjęta została przez chrześcijaństwo:
błaganie o łaskę. W Atenach emblemat nawrócenia, czystości Marii Panny i jej wpływu na
wieńce z mirtu nosili sędzio- niskie popędy natury ludzkiej.
wie i błagalnicy. Kwiat mirtu to, wg legendy muzułm., jedna z trzech rzeczy,
Mirt — zwycięstwo. które praojciec Adam zabrał ze sobą z raju; pozostałe dwie
Zwycięzcy na igrzyskach to kłos pszenicy i daktyle.
ateńskich nosili wieńce z Mirt uchodził, jak większość giętkich krzewów uginających
mirtu. Był to symbol się pod burzowym wichrem, ale nie łamiących się, za roślinę
zwycięstwa bezkrwawego omijaną przez pioruny i chroniącą przed nimi. „Miłosierny
(w odróżnieniu od lauru). Boże, Ty częściej swoim siarczystym piorunem kruszysz
Mirt jako drzewo wiecznie pień dębu twardy i sękaty niż gibkie mirtu gałązki" (Miarka
zielone — trwała miłość, za miarkę 2,2 Szekspira, tł. L. Uiricha).
odrodzenie, Mirt (wraz z bluszczem) — piękna młodość. „Dni naszej
zmartwychwstanie. Czczony młodości to dni naszej
jako drzewo pamięci o
zmarłych. Używany na
groby i przy uroczystościach
żałobnych, wiązał się też ze
światem podziemnym, z
Hadesem, Persefoną-Pro-
zerpiną, ze śmiercionośnym
orężem. „Z mirtu mocne są
drzewca do włóczni"
(Georgiki 2,447 Wergilusza,
tł. Z. Abramowiczówny). Mirt
symbolizował poezję
sielankową (tak jak wawrzyn
— bohaterską, a bluszcz —
liryczną).
Liście i gałązki mirtu splatali
Rzymianie w wieńce dla
biesiadników, dla gości we-
selnych i zwycięzców w
sportach. Wieniec mirtowy
nosili wodzowie rz. w czasie
,,owacji"; jako oznaka
„triumfu" mirt ustępował
wawrzynowi; był
emblematem życia,
szczęścia, zgody, miłości
chwaty; i mirt, i bluszcz „Jeruzalem złota, błogosławiona mlekiem i miodem" (Hymn
słodkich dwudziestu dwóch Johna Masona Neale'a, 1818—66). Zob. Miód.
lat warte są wszystkich „Nie będziesz warzył koźlęcia w mleku matki jego" (Ex.
waszych laurów" (Stonce 23,18; 34,26) zakaz związany prawdop. z lokalnym,
pisane w drodze z Florencji pogańskim obrzędem ofiarnym; później rozszerzony przez
do Pizy 1—4 Byrona) Żydów, przybrał kształt formalnego rozdziału potraw, naczyń
MLEKO i sztućców „mięsnych" i „mlecznych". Plemiona i narody
Mleko symbolizuje eliksir osiadłe, rolnicze a. zajmujące się rybołówstwem w wielu
życia, boski pokarm, wypadkach brzydziły się mlekiem zwierzęcym i nie pijały go,
pokarm ducha; Słowo; jak np. Chińczycy, Japończycy, wyspiarze Polinezji i
uzdrowienie, odrodzenie; Melanezji, czy mieszkańcy obu Ameryk przed Kolumbem.
oczyszczenie; Mleko w wyobrażeniach staroż. Bliskiego Wschodu miało
nieśmiertelność; związek z Księżycem, prawdop. ze względu na mleczne
błogosławieństwo; zabarwienie poświaty księżycowej.
wtajemniczenie, prawdę, Grecy i Rzymianie cenili najbardziej mleko kozie, potem
mądrość; dobroć, owcze (krów mlecznych raczej nie hodowali); używano
szacunek; pianę morską (z mleka do libacji na równi z wodą, oliwą i miodem, a także w
której zrodziła się Afrodyta); ceremoniałach kultu jako ofiary składa
miłość;
spermę, płodność, obfitość,
dobrobyt.
Mleko jest typowym
pasterskim emblematem
obfitości i dobrobytu jako
podstawa pożywienia, m.in.
licznych plemion pa-
sterskich Azji Środkowej,
Lapończyków, Todów z
prowincji Madras w Indiach,
Khoisanów z płd. i płd.-
zach. Afryki. Staroż. Żydom
określenie ,,kraina mlekiem
i miodem płynąca" (Ex. 3,8)
wskazuje na obfitość
pastwisk i kwiatów. Mleko z
miodem grało znaczną rolę
w wielu misteriach an-
tycznych, np. w kulcie Mitry
i Attisa; był to także symbol
liturgiczny wczesnego Koś-
cioła, przekazywany przy
chrzcie jako zapowiedź
zbawienia. Mleko i miód jest
skarbnicą
błogosławieństwa:
nej bogom i zmarłym. Na prawdy, a zła matka karmi piersią węże. Kamień filozoficzny
powtórnym pogrzebie nazywano również Mlekiem Dziewicy, napojem
Polidora niewiasty iliackie nieśmiertelności. W plastyce chrzęść. często wyobrażano
leją do mogiły ciepłe Matkę Boską karmiącą piersią Dzieciątko (tac. Maria
jeszcze mleko i krew lactans).
poświęconą (Eneida 3,64 i Mleko — napój płodności i uzdrawiania (np. w Indiach),
nast. Wergiliusza). W nieśmiertelności (np. u Celtów), oczyszczenia, ochrony
Egipcie powstał nawet przed demonami (np. u staroż. Germanów), ezoterycznym
specjalny bóg ofiar symbolem wtajemniczenia (u muzułmanów).
mlecznych, laty, Mleko w piersi kobiety — obfitość; z obu piersi — miłość i
wyobrażany z dzbanem wiedza a. płodność i mądrość. Mleko matki — cechy
mleka na głowie. W wielu wrodzone: wyssać coś z mlekiem matki — mieć coś jako
krajach Europy cechę odziedziczoną a. wpojoną od wczesnego dzieciństwa.
pozostawiano niedawno Mleczne rodzeństwo — osoby karmione, jako niemowlęta,
jeszcze mleko w spodku dla piersią przez tę samą kobietę.
domowego duszka Mleko — dobroć. „Mleko dobroci ludzkiej" (Makbet 1,5
opiekuńczego. Szekspira).
Mleko i nektar — Złoty Wiek Mleko — zgoda. „Gdybym miał władzę, słodkie mleko zgody
ludzkości. „Flumina iam w piekło bym wylał" (Makbet 4,3 Szekspira, tł. J.
lactis, iam flumina neclaris Paszkowskie-go), Malcolm do Macduffa.
ibant" łac. 'To strugi mleka,
to strugi płynęły nektaru'
(Metamorfozy 1,111 Owidiu-
sza).
Mleko — pokarm ducha
(dla potrzebujących
pierwszych zasad nauki).
„Każdy bowiem, który się
karmi mlekiem, nie pojmuje
jeszcze nauki, bo jest
dziecięciem" (List do Żydów
5,13).
Mleko duchowe —
prawdziwe Słowo nowej
wiary. „Jak nowo narodzone
niemowlęta zapragnijcie nie
sfałszowanego mleka
duchowego" (7. List św.
Piotra 2,1—2).
Mleko — prawda. Mleko u
staroż. Żydów było
emblematem czystej,
prostej, zbawiennej prawdy.
W wyobrażeniach śrdw.
dobra matka udziela mleka
Mleko — białość, szacunek. używana od VI w. p.n.e. na określenie Drogi Mlecznej, Por.
„Miecz spadający na Pierś (Mleko).
mleczną głowę czcigodnego „Słodkie mleko w przeciwnościach (życia) — filozofia"
Pria-ma" (Hamlet 2,2 (Romeo i Julia 3,3 Szekspira).
Szekspira). Szalone mleko tygrysicy — pokarm miłości. „Teraz wiem, co
Mleczne morze — wg jest miłość (...);
kosmogonii ind. tygrys niemiłosierna nad błędnym człowiekiem na Kaukazie
wyobrażenie świata przed szalonym karmiła ją mlekiem" (Dziewosłab 6, Hipolit 9—12
stworzeniem; zmieniono je, Szymona Zimorowica).
wg Wed, w pierwszy Płakać nad rozlanym mlekiem — czynność bezużyteczna,
pokarm ludzkości, masło, daremna.
za pomocą wirowania lub Mleko pod nosem (na brodzie, na wąsach) — gołowąsy
bicia batami. smarkacz, młokos.
Mleczne Jezioro w niebie, Krew z mlekiem zob. Krew (atrybutem życia i zdrowia).
ocienione Drzewem Życia, Ptasie mleko — jedyna rzecz, której brak temu, kto ma
czczone w wielu religiach wszystko czego zapragnie, kto żyje w dobrobycie.
jako źródło życia Mleko starych ludzi (łac. lać senum) — wino; przysłowie z
ziemskiego. XVI w.
Droga Mleczna — pas Mleko od wściekłej krowy — pop. żart. mocny napój
mglistego światła na alkoholowy.
nocnym niebie, W marzeniach sennych: (picie mleka) spokojne szczęście;
pochodzącego od kilkuset (wywrócenie skopka z mlekiem) pokrzyżowanie zamiarów.
miliardów gwiazd naszej
Galaktyki;
u Egipcjan — mleko krowiej
bogini Hathor;
wg mit. gr. rozpryśnięte po
niebie mleko Rei, Wenery
albo Hery, wyssane przez
Heraklesa i rozlane, gdy był
niemowlęciem. Droga, po
której dusze wędrują do
nieba. „Na niebie w czas
pogodny widać pas szeroki,
który się od białości
Mleczną Drogą zowie; tędy
do Gromowladcy zwykli iść
bogowie" (Metamorfozy
1,176 i nast. Owidiusza, tł.
B. Kicińskiego); w mit.
skand. droga Odyna; w
tradycji chrzęść, droga św.
Jakuba. Stąd nazwa
Galaktyki: gr. galaksfas
kyklos 'koło mleczne',
MŁOT Młot — oręż bogów nieba, deszczu, płodności, ognia,
Młot symbolizuje życie; zniszczenia, wiosny, burzy, grzmotów, błyskawic i piorunów;
myśl; pracę, twórczość, twórca i niszczyciel, narzędzie życia i śmierci.
rzemiosło, metalurgię, Młot — tajniki metalurgii, działalność kształtująca demiurga;
kowalstwo, rzeźbę, narzędzie, którym w wielu mitach boscy kowale wykuwali
naśladowanie natury; firmament niebieski oraz broń dla bogów (Hefajstos-Wulkan,
płodność, fallu-sa; serce; Vólund, Ilmarinen itd.).
boskość; los; Słowo; Młot w mit. gr. — atrybut Hefajstosa, boga ognia i sztuki
męczeństwo, Pasję, kowalskiej, kowala podziemnej płodności; w Rzymie atrybut
ukrzyżowanie, narzędzie Wulkana.
śmierci, śmierć; Młot w mit. skand. — piorun, płodność, fallus. Młot boga
nieśmiertelność, moce piorunów Thora — Mjóllnir, którym jako piorunem bronił
niebiańskie; bram Asgardu przed napastnikami.
burzę wiosenną, Dwugłowy młot — błyskawica i grzmot, życie i płodność (por.
błyskawicę, piorun, grzmot; Topór: Podwójny);
gwałtowność, zło, brutalną młot Thora. Zastępczy symbol, mogący także reprezentować
siłę, przemoc, oręż. Por. topór, krzyż, miecz.
Berło. Młot (dawna broń) — potęga, siła, brutalna przemoc; zło.
Młot całego świata — Młot i dłuto — narzędzia rzeźbiarza — naśladownictwo
Babilon. „Jakże złamany natury.
jest i skruszony młot Młot — nieśmiertelność. Staroż. Brytowie kładli zmarłym
wszystkiej ziemi! Jakże się młot do grobu dla zapewnienia im żywota pozagrobowego.
obrócił w pustynię Babilon Germa-
między narodami!"
(Jeremiasz 50,23).
Młot — oręż wojenny, Izrael.
„Jesteś moim młotem, moim
orężem wojennym;
tobą miażdżę narody i tobą
niszczę królestwa" (jw.
51,20).
Młot — Słowo. „Czyż słowa
moje nie są jak ogień, mówi
Pan, i jak młot kruszący
skałę?" (jw. 23,29); por.
Ogień.
Młot — człowiek, który
fałszywie zeznaje przeciw
bliźniemu swemu. Por.
Księgę Przypowieści
(25,18).
Młot — przeznaczenie, los,
atrybut bogini Ananke,
uosobienia konieczności,
fatum.
nowie nosili młoty w knowaniach czarownic, wyd. 1489 w Kolonii przez H.
pochodach pogrzebowych Kramera i J. Spren-gera (wyd. poi. 1614).
(może dla obrony spokoju Młot — serce, tętno, krew. Serce, tętno, krew wali miotem —
zmarłych przed bije mocno, gwałtownie. „Zemsta w mym sercu, śmierć w
demonami?). mojej jest dłoni, a krew w mej głowie kuje zemsty oręż"
Młot w chrzęść. — (Tytus Andronikus 2,3 Szekspira, tł. L. Uiricha). „W górę,
męczeństwo, ukrzyżowanie, serce — młocie wierny" (Ad astra... Elizy Orzeszkowej).
męka Chrystusa. Atrybut św. Młot w wolnomularstwie — uparcie działająca energia,
Heleny, matki Konstantyna twórczy intelekt dający impuls rozmyślaniom poszukiwaczy
Wielkiego (która wg legendy prawdy, za pośrednictwem dłuta reprezentującego tu
miała odnaleźć drzewo rozsądek i rozeznanie.
Krzyża Sw.) oraz św. Sierp i młot, zob. Sierp.
Eligiusza, patrona kowali, Młot — myśl, kowadło — mózg.
złotników i ślusarzy. Młot i kowadło — obojnactwo; płodność;
Młot — przydomek twórczość, twórczość poetycka. „Człek każdy na tym
majordoma frankij-skiego świecie jest kowadłem albo młotem" (Kowal 7—8 Stanisława
Karola (Charles Martel, 688 Starzyń-skiego). „Z jednej stali i pióro, i młot wy-kowano"
—741), którego imieniem (Dwa głosy 81 Wiktora Gomu-lickiego).
nazwano dynastię Karo-
lingów.
Młot na heretyków —
przydomek św. Augustyna,
Piotra d'Ailly (1350—1425),
który skazał Husa, a także
Johannesa Fabe-ra,
biskupa Wiednia od 1531.
Młot na arian — przydomek
św. Hilarego, biskupa
Poitiers.
Młot na kacerzów —
przydomek Stanisława
Karnkowskiego,
arcybiskupa gnieźnień-
skiego.
Młot na mnichów —
przydomek Thoma-sa
Cromwella, lorda protektora
Wielkiej Brytanii.
Młot na Szkotów —
przydomek Edwarda I
Plantageneta, króla Anglii.
Młot na czarownice (łac.
Malleus male-ficiarum)
podstawowe źródło
informacji o diabelskich
Być młotem albo kowadłem prastworzenia, niezgłębionej mądrości i prawdy, początku
— bijącym, a. bitym, życia, życia i śmierci, dynamicznych sił życiowych, źródła
uciskającym a. uciskanym, życia i odrodzenia, energii życiowej. Wielkiej Matki;
panem a. sługą. „Musisz zmysłowości, płodności; bezpłodności; zbiorowej
wznosić się lub spadać, podświadomości; namiętności ludzkich, nieokiełznanej
zapanować i zwyciężyć albo wolności; wznoszenia się do Boga, wrogości Boga;
służyć i przegrywać, oczyszczenia, nieczystości;
cierpieć albo triumfować, wspomnienia i zapomnienia, samotności, sumienia;
być kowadłem albo młotem" niepewności, niezdecydowania, wątpienia; działania, buntu,
(2. Pieśń Kofty Goethego). przygody, odkryć, powrotu do ojczyzny, wytchnienia;
Między młotem a kowadłem zob. Woda; Rzeka.
— w trudnej sytuacji, z Ocean (Okeanós) w mit. gr. jest rzeką otaczającą okrągłą,
której oba wyjścia są płaską, zamieszkaną Ziemię, rzeką oddzielającą Ziemię od
niebezpieczne. Nieba i będącą pośrednią formą materii między gazową
Myślą i młotem (tac. mente atmosferą nieba, a lądem stałym, rzeką, w której Słońce co
et malleo) dewiza geologów wieczór tonie i z której co rano się wynurza, symbolem
i archeologów.
Pójść pod młotek — zostać
wystawionym na licytację.
Trzecie stuknięcie młotkiem
przez licytującego oznacza,
że przedmiot sprzedano.
W heraldyce: przemoc,
gwałtowność; niezłomna
wola; strategia; praca (por.
Sierp i młot), często w
godłach kopalni kruszców.
W marzeniu sennym:
nieudolność, nieostrożność.
MORZE
Morze jest symbolem
nieskończoności, czasu,
wieczności; pramaterii.
Chaosu, (stworzenia świata;
potęgi; otchłani, topieli, głę-
biny, wszechpochłaniającej
bezdni; dzikości;
zniszczenia; wiecznego
dawcy i zaborcy;
niezmienności, zmienności;
stanu między możliwością a
rzeczywistością, dwuwartoś-
ciowości; tajemnicy;
nieprzebranego bogactwa,
skarbnicy, obfitości;
śmierci, sił kosmicznych w apokaliptycznej wizji nowego nieba i nowej ziemi (Apok.
bezustannym ruchu. Za 21,1) nie ma już miejsca na buntownicze morze. Jahwe roz-
oceanem, na Zachodzie, dziela Morze Czerwone, aby przepuścić suchą nogą
leżała kraina Kimerów, Izraelitów (Ex. 14,21—2). Jezus „obudziwszy się, zgromił
gdzie panowały „kime- wicher i rzekł do morza: Umilknij! Ucisz się! I ustał wicher, i
ryjskie ciemności" (Odyseja nastała wielka cisza" (Ew. wg Marka 4,39). Neptun uśmierza
11,19, Homera); szalejące fale słowami: „Quos ego!", łac. 'ja was (nauczę)!
była to mglista i chmurna (dam) ja wam!' (Eneida 1,135, Wergiliusza).
kraina snów i nocy, i zejście Morze — siły dynamiczne, stany przejściowe, ustawiczny
do świata podziemnego. ruch, zmienność kształtów, suma wszechmożliwości, życie i
Wg Teogonii Hezjoda śmitrć. Przysłowie: Morze niesie chleb i śmierć, plon i zgon.
Okeanós był synem „Nic nie ma gorszego nad morze, by złamać człowieka,
Uranosa (Nieba) i Gai choćby i najsilniejszego" (Odyseja 8,138 Homera, tł. J.
(Ziemi), małżonkiem tytanki Parandowskiego).
Tetydy, ojcem 3000 duchów Morze — płodność i bezpłodność. Grecy i Rzymianie
strumieni i 4000 okeanid składali morzu w ofierze byki i ogiery jako symbole
(nimf oceanicznych). Po płodności. Przysłowie:
odkryciu oddziaływania Co pochłonie morze, to się już nie mnoży. „Brzemię pustyni
Księżyca na pływy morskie morskiej", łac. Onus deseni maris (Izajasz 21,1).
ujrzano w oceanie Morze — kobieta, matka, życiodajna i groźna zarazem,
pośrednika między rodząca Słońce i prze
gwiazdami a Ziemią.
W Biblii morze, jako
pozostałość pramaterii (łac.
materia prima), burzliwego,
bezkształtnego,
buntowniczego Chaosu,
ujarzmiane jest przez
Jahwe: „Kto zamknął morze
drzwiami, gdy pieniąc się
wyszło z łona? (...), gdy
wyznaczyłem mu moją
granicę i założyłem zawory i
bramy, mówiąc:
Dotąd dojdziesz, lecz nie
dalej! I tu zatrzymają się
wzdęte fale!" (Hiob 38, 8—
11). Również w innych
kosmologiach Wschodu
bogowie starają się
ujarzmiać morze, groźne
nawet dla nich. Babilońska
Tiamat (Morze) jest matką
bogów, ale z czasem
poddaje się ich władzy. W
chowująca w swym wnętrzu podświadomości, jako siedlisko głęboko ukrytych monstrów i
potwory. Wracać do morza bogactw, cel tęsknot podróżników, odkrywców, rybaków
— wracać do łona matki, tj. morskich, wielorybników, poławiaczy pereł i korali,
umrzeć. Wielkie Matki, bursztynu, zatopionych okrętów napełnionych złotem. Non
Wielkie Boginie, które, jak vidit mira qui non vidit maria łac. 'Kto na morzach nie bywał,
egipska Izyda, jak asyro- ten dziwów nie widział'; por. podróże Sindbada Żeglarza z
babiloń-ska Isztar, są Baśni z 1001 nocy, w poszukiwaniu wielkich zysków, dziwów
„Paniami Wód", „Gwiazdami i przygód.
Morza", „Królowymi Mórz", Morze — zmienność i niezmienność. Starcy Morscy wg
jak Afrodyta Anadyomene mitologii greckiej: Pro-teusz, Forkis, Glaukos i Nereusz, mieli
('zrodzona z morza'), wszyscy dar wieszczenia i przeobrażania się w różne
uosabiają płodne siły postacie. Menelaos, gdy wiatry morskie zagnały go do
natury, gdyż wszystko co Egiptu, schwytał Proteusza i poprosił o wróżbę. Ten zmieniał
żyjące bierze się z wilgoci, się kolejno we lwa, węża, panterę, odyńca, drzewo i wodę,
a wszystkie stworzenia po czym wrócił do swej właściwej postaci i spełnił życzenie
pochodzą z morza (co bohatera (Odyseja 4 Homera). „Wszystkie rzeki płyną do
potwierdziła nauka morza, a morze nie wylewa" (Eklezjastes 1,7). „Twa fala
współczesna). Afrodyta, pianą skrzydlata szumieć będzie niezmiennie, o morze
bogini miłości, jest zmienne wieczyście" (Pochwalone bądź, boskie morze A—6
opiekunką wysp i wybrzeży, L. Staffa). W średniowieczu morze było symbolem świata
żeglugi i żeglarzy, pływów zmien-
morza zależnych od
Księżyca podobnie jak
menstruacje kobiet, fal
symbolizujących bezwolne
unoszenie się przez
wzbierającą rozkosz
orgazmu. W symbolice
chrześcijańskiej Matka
Boska jako Gwiazda Morza
(tac. Stella Maris), z
podwójnym obliczem
Wielkiej Matki, która daje i
bierze, udziela i karci, uno-
sząca się nad burzami i
nawałnicami świata,
promieniejąca pociechą i
ukojeniem dla wiernych.
Morze wiąże się też z
japońską boginią literatury,
muzyki, bogactwa, kobie-
cości i szczęścia — Benten.
Morze — tajemnica,
przygoda, prawda
zatopiona w
nego i niestałego, pełnego bodaj tam nikt dobry nie bywał" {Przemowa krótka...
pokus; niebezpieczeństwa Szwedowie, Duńczycy 200 Mikołaja Reja). „Chwal morze, a
związane z podróżą morską sam pływaj po świadomej rzece znajomej" (Flis 699—700 S.
czyniły z przebycia morza F. Klonowica). „Szaleje morze i szuka ofiary" {Wilhelm Tell
bohaterstwo i zasługę; 5,147 F. Schillera).
krucjatę drogą morską Morze — potęga. „Kto włada na morzu, będzie prędzej czy
uważano też za dającą później władał mocarstwem" (Temistokles cytowany przez
większą zasługę. Cice-rona w Listach do Attyka 10,8). „Trójząb Neptuna jest
Starcem Morskim zwany berłem świata" (Le Commerce 60 A. M. Lemierre'a).
jest także straszny Zaślubiny z morzem:
dziadunio z piątej podróży doroczna ceremonia zaślubin Wenecji, jako Narzeczonej
Sindbada Żeglarza (z Baśni Morza, z Adriatykiem (wł. sposalizio del Mar) symbolizowała
z 1001 nocy), chcący go na potęgę morską Wenecji. Od XI—XII w. do 1797 doża
śmierć zajeździć. wenecki na barce „Bucentaur" wypływał w morze w dniu
Podróż morska — przygoda Wniebowstąpienia Pańskiego i wrzucał pierścień do wody.
seksualna. Sztorm, w Wolność mórz — morze pełne (otwarte) nie podlega
którym nikt nie utonął — suwerenności żadnego państwa;
uratowane dziewictwo; panuje na nim w szczególności: wolność żeglugi,
sztorm, w którym są ofiary w rybołówstwa, przelotu i zakładania kabli podmorskich.
ludziach — grzech, zło,
kara. Wzburzone morze w
tradycji chrześcijańskiej —
świat doczesny.
Morze — nieczystość;
oczyszczenie. Sło-ność i
gorycz wody morskiej
uważano w średniowieczu
za oznakę jej nieczystości
(łac. marę ab amaro),. gdyż
jest trucizną dla wyższych,
ziemskich form życia.
,,Morze obmywa wszelkie
ludzkie zmazy" — mówi
Ifigenia w kraju Taurów
(Epejsodion IV) Eurypidesa
(tł. J. Lanowskiego).
Morze — żywioł obcy i
nieprzyjazny. Suave mari
magna łac. 'Miło przy burzli-
wym morzu (i wichrze
wzbijającym fale)
przyglądać się z brzegu
trudom żeglarzy' — O
naturze wszechrzeczy 2,1
Lukrecjusza. „A na morzu
Głębia morza. „Morze jest odwrotu z Persji dziesięciu tysięcy najemników greckich:
równie głębokie w czasie „Skoro straż przednia weszła na szczyt góry Techos, powstał
ciszy i w czasie sztormu" wielki krzyk... Rychło usłyszeli żołnierzy wołających: Morze!
(Kazania: Mundus Marę morze! (gr. thdlatla! thalatla!)". Widok Morza Czarnego
Johna Donnę). zapowiadał rychły powrót do Grecji (Anabaza 4,7
Huk morza. „Głośno ryczące Ksenofonta).
morze", gr. połyphloisboio Śmiech morza. „Śmiechy morskich fal nieprzeliczone!"
thalasses (Iliada 9,182 (Prometeusz w okowach 89 Ajschylosa, tl. S. Srebrnego).
Homera). „Uśmiecha się morze, zaprasza do kąpieli" (Wilhelm Tell,
Barwy morza. Morze jest Pieśń rybaka 1,1 Fr. Schillera).
niebieskie, zielone, Prądy podmorskie — siły duchowe.
lazurowe, sine, stalowe, Kozioł Morski — Koziorożec, zob. Koza.
szare, szafirowe, ciemne, Potwór Morski — gwiazdozbiór nieba płd. zwany
ciemnoczerwone jak wino Wielorybem (Cetus); przen. demon głodu towarzyszący
(gr. epi omops ponton u powodziom.
Homera). Wąż Morski — gwiazdozbiór zwany Wężem Wodnym
Morze — życie ludzkie. (Hydra).
„Morze — to życie ludzkie; Jeż Morski — jeżówka, rybojeż; jego pancerz, składany na
fala — to złudzenia; grobach, był atrybutem słonecznym z uwagi na kolorowe
niezmordowany rybak — to kolce — promienie.
dusza człowieka, zdobycz W marzeniu sennym — (spokojne) szczęście, powodzenie;
— szczęście, a siatka — to (burzliwe) niepowodzenie, gniew.
nasze marzenia" (Rybak 12
—14 G. Daniłowskiego).
Morze — wspomnienie i
zapomnienie. „O, nie ma
prawdy w tym (...), co ludzie
mówią "morze
zapomnienia". Bo mi ta
mroczna a cicha głębina
wszystko wspomina... I cała
przeszłość idzie mi tu w
gości z nieskończoności"
(O, nie ma prawdy... l—6
Marii Konopnickiej).
Morze wróżebne. „Kto w
swej piersi prawdom
nieznanym nie przeczy (...)
temu morze się zwierza,
wieści, z duszy wróży"
(Wieści z morza 7,10 L.
Staffa).
Morze — zapowiedź
powrotu do ojczyzny (dla
narodu żeglarzy). W czasie
W plastyce morze nego, Boga i człowieka, sposób przekroczenia
wyobrażano przez sierp nieprzebytych przeszkód; sprawiedliwość, wierność, stałość;
Księżyca, konia, konika życie; trudność, wybór, próbę, niebezpieczeństwo, pragnie-
morskiego (pławi-konika), nie zmiany, zmianę; pośrednictwo; Drogę Mleczną; zob.
węża, linię wężową, faliste Tęcza.
M, delfina. Tematy — m.in.: Most — połączenie poznawalnego z niepoznawalnym,
narodziny Afrodyty z piany przeobrażenie, przejście zjed-nego stanu do drugiego (w
morskiej; Posejdon na wielu kulturach), od stanu niewiedzy do stanu
rydwanie ciągniętym przez wtajemniczenia (przejście niebezpieczne, najeżone trudnoś-
konie i orszak boga mórz — ciami), przejście z kondycji ludzkiej do stanu
nereidy i trytony; Leukotea nadczłowieczego, od spraw przyziemnych do wzniosłych, od
(Ino), boginka morska, świata zmysłów do świata nadzmysłowego.
rzuca namiotkę Most — próba, wybór w dziedzinie rytuału, religii,
(chusteczkę) tonącemu w moralności, przejście między dwoma stanami
morzu Odyseuszowi, ratując wewnętrznymi, między sprzecznymi pragnieniami, wyjście z
mu życie; Leander sytuacji konfliktowej.
przepływa Hellespont, aby Most — niebezpieczeństwo (np. spadnięcia w dół, zawalenia
spotkać się z ukochaną się mostu). Misericordia Domini inter pontem et fontem łac.
Hero; Leander tonie, Hero 'Łaska boska między mostem a strumieniem' (św. Augustyn).
odbiera sobie życie skacząc
do morza; wojska faraona
pochłonięte przez Morze
Czerwone; ludzkość i Noe w
czasie Potopu; św.
Franciszek a Paulo ucisza
sztorm w Zatoce
Messyńskiej rzucając swój
płaszcz na fale; św.
Augustyn na plaży morskiej
i dziecko (Chrystus) z
muszelką, siedzące na
piasku.
Morze odlane z brązu —
wielkie naczynie wsparte na
12 brązowych bykach,
stojące w pierwszej,
salomonowej świątyni
jerozolimskiej (2 Ks. Kronik
4,5; 3. Ks. Król. 7,26).
MOST
Most symbolizuje łączenie
tego, co rozłączone w
czasie i przestrzeni,
połączenie dwóch światów,
widzialnego i niewidzial-
Most — życie. Przysłowie Przysłowie zanotowane w XV—XVI w.: Polski most,
wschodnie: niemiecki post, włoskie nabożeństwo — wszystko to
Życie to most, przejdź przez błazeństwo; ilustruje żałosny stan mostów drewnianych
niego, ale nie buduj na nim. (innych nie było) w ówczesnej Rzplitej.
(Jednak inżynierowie śrdw. Ośli most, łac. pons asinorum, ezelbryk (z nm. Eselbrucke)
uważali, że obudowanie — 5. teza l. księgi Elementów Euklidesa, pierwsze
mostu domami po obu trudniejsze twierdzenie, na którym potykali się zwykle
stronach wzmacnia jego niedouczeni; „klucz", książeczka zawierająca rozwiązania
konstrukcję). zadań a. tłumaczenia obcojęzycznych lektur szkolnych.
Most, przejście przez most Diabelski most — nazwa wielu mostów, które lud uważał za
— kłopot, trudność. niemożliwe do zbudowania bez pomocy diabła. Pierwszy
Przysłowie: Nie przechodź przechodzień miał stać się ofiarą diabła, rodzajem okupu,
przez most, nim do niego pozwalającego odtąd wszystkim przechodzić przez most
nie dojdziesz — nie martw bezpiecznie.
się na zapas, Most Westchnień, wł. Ponte dei Sospiri, przez który
przedwcześnie. skazańcy przechodzili z sali sądowej weneckiego Pałacu
Tęczowy most, zob. Tęcza. Dożów do okropnego więzienia Piombi.
Srebrny most. „Otwierajcie Most Szniwat 'Dzielący' — w tradycji perskiej przejście do
zawżdy nieprzyjaciołom raju dla dusz osób zmarłych: szerokie dla sprawiedliwych,
waszym wszystkie bramy i wąskie i ostre jak nóż dla grzeszników.
drogi, i raczej zbudujcie im Most Sirat, Bifrost, zob. Tęcza.
most ze srebra, aby ich
precz wyprawić" (Gargantua
i Pan-tagruel 1,43
Rabelais'go, tł. T. Boya-
Żeleń-skiego) — wg
słynnego powiedzenia
Arysty-desa do
Temistoklesa po bitwie pod
Sa-laminą. Przysłowie:
Uciekającemu nieprzy-
jacielowi buduj mosty ze
srebra (a. złota).
Złoty most — w mit. skand.
Gjallarbrii, przez rzekę Gjall
'Huczącą', która opływa
świat podziemny. Złoty
most, po którym, wg
legendy nm., duch Karola
Wielkiego w okresach
dobrobytu przekracza Ren
pod Bingen (w Nadrenii-
Palatynacie), aby po-
błogosławić zboża i winnice.
Polski most — błazeństwo.
Pontyfik, zob. Tęcza. odcinać sobie drogi powrotu, tac. pons a tergo abruptus est.
Pontyfik, tac. pon-tifex Prosto z mostu — bez ogródek, wręcz, po prostu.
'budowniczy mostów' W heraldyce: cierpliwość, stałość, odporność na powodzie;
oznaczał kapłana, członka wierność; ostrożność;
kolegium pontyfików, sprawiedliwość.
później także był tytułem W marzeniu sennym: (zerwany) trudności, kłopoty;
cesarzy rz. (pontifex (przekroczony) powodzenie.
maximus}, a następnie MOTYL
papieży. Nazwa ta oznaczać Motyl symbolizuje dążenie do światła; życie;
ma nie tylko 'budowniczego śmierć; nieśmiertelność, zmartwychwstanie, duszę. Psyche;
mostów' między niebem a intuicję; miłość; lubieżność;
ludzkością, ale też określa szczęście, przyjemność; wesołość, swawolę, swobodę;
samego pontyfika, władcę, kolorowe piękno, strojność, wy-tworność, próżność,
jako most między dworaka; lekkość, bła-hość, beztroskę, bezmyślność,
poddanymi a bogami. W lekkomyślność, nieroztropność; niestałość; przemijanie,
zbiorze opowieści walijskich marność.
Mabinogion (XI— XIII w.), w Motyl w buddyzmie — atrybut Siakia-muniego ('mędrca
opowieści Branwen, córka Siakiasów'), tj. Buddy.
Llyra (bóstwa morza w mit. Skrzydła motyla — przemijanie czasu, godzin, chwil; miłość.
bryt.), wojska walijskie Hory, w mit. gr.
atakujące Irlandię
zatrzymuje zaczarowana
rzeka Shannon, której nie
można przepłynąć i przez
którą nie ma mostu. Król
Bran kładzie się więc w
poprzek rzeki, od brzegu do
brzegu, a wojsko przechodzi
przez niego jak przez most.
Król Artur, bajeczny władca
Celtów, zwany był mostem
między Niebem a Ziemią.
Wyrażenie przysłowiowe:
Mostem się kładzie, ściele.
Most z pokory. ,,Gromada
szara gospodarzy (...) tak
porobiła gdzieś w niebie
otwory i takie do nich mosty
ma — z pokory" (Beniowski
10,452—6 Słowackiego).
Most — czułość. „I te nasze
tęczowe mosty czułości nad
pustką rozpiętych" (Wesele
2,7 S. Wyspiańskiego).
Spalić mosty za sobą —
uosobienia pór roku, później nazywany był w różnych okresach: sfinks, Styks, satanas,
godzin (gr. hora 'pora roku; ariel, morta, meduza, charon, leta. Motyl z arsenału czarnej
pogoda; godzina; bieg magii, na równi z wampirem, nietoperzem, czarnym kotem,
czasu; młodość'), puszczykiem itd.
wyobrażano niekiedy z mo- Motyl w tradycji chrzęść. — Wielkanoc, zmartwychwstanie
tylimi skrzydłami; podobnie Chrystusa; zmartwychwstała dusza ludzka (w plastyce: w
Zefir, wiosenny wiatr ręku Dzieciątka Jezus a. w martwych naturach).
zachodni, oraz boga miłości. Motyl — przemijanie; próżność, marność. „Człowiek to
Erosa. motyl: skrzydła aksamitne letniemu tylko pokazuje słońcu"
Grecki wyraz psyche (Troilus i Kresyda 3,3 Szekspira, tł. L. Uiricha). „Dni nasze
oznacza 'duszę; jak dni motylka, życiem wschód, śmiercią południe"
motyla'; motyl reprezentuje (Pierwiosnek 13—14 Mickiewicza).
tu duszę w przeciwieństwie Motyl — dworak. „Zwykły motyl dworski, trzepocący się w
do robaka, wyobrażającego królewskiej świcie" (Sardanapalus 5,1 Byrona).
ciało (soma). W plastyce Motyl — wytworność, elegancja. Ozdob-ność ornamentów
przedstawiano często na skrzydłach motyla zwraca uwagę prześladowców, ale też
Psyche jako motyla a. małą, odstrasza (np. pozorowane wielkie oczy niepylaka,
uskrzydloną dziewczynkę nastroszą pawika, osadnika).
przypominającą motyla, nie- Motyl — mężczyzna niestały w uczuciach, płochy, wietrznik,
kiedy z Erosem, który zmiennik. Niestały jak motylek. Przefruwa z kwiatka na
poddaje ją próbie ognia kwiatek. „Różnie skrzydełka kołysał, już jemu i łąk
(zapalonej żagwi), czyli
oczyszczających i
odradzających płomieni
miłości.
Poczwarka motyla —
śmierć. W mit. gr. Tanatos,
geniusz śmierci, brat
Hypnosa--Snu. Czasami
wyobrażano motyle na gro-
bowcach. Przeobrażenie
poczwarki motyla w postać
dorosłą (imago) — wyjście
duszy z ciała w chwili
śmierci. Przeobrażenie
zupełne motyla: jajo,
gąsienica, poczwarka,
imago — życie, śmierć i
zmartwychwstanie.
Motyl nocny trupia główka
(łac. Acherontia atropos, od
Acheron 'rzeka w Hadesie' i
gr. 'nieodwracalny') wg
wyobrażeń antycznych
wyfruwa z Piekieł; dlatego
nie stało; wszystkie kwiatki umiarkowanie, przewidywanie; społeczeństwo, ducha spo-
powysysał. Motylu, jeszcze łecznego; karłowatość; filigranowego mordercę;
ci mało?" (O motylu l—4 F. wojowniczość.
D. Kniaźnina). Mrówka (podobnie jak pszczoła) — współżycie społeczne,
Motyl — lekkomyślność, pilność, przezorność, gospodarność;. zwłaszcza z uwagi na
nieroztropność. Motyl organizację życia w mrowisku i na gromadzenie zapasów na
nocny, przyciągany przez zimę. ,,Mądra (mrówka) zbiera zapasy" (Prace i dnie 778
blask ognia, opala sobie Hezjoda). „(Maluczkie, a mędrsze od mędrców) mrówki, lud
skrzydła i ginie. Mistyczna, słaby, który przygotowuje we żniwa żywność sobie (na
ofiarna, bezinteresowna zimę)" (Ks. Przypowieści 30,24—5). „Idź do mrówki, o
miłość duszy do światła. leniwcze, a przypatruj się drogom jej i ucz się mądrości! Ona
Motyl — beztroska, nie mając wodza ani nauczyciela, ani przełożonego, gotuje
swoboda postępowania. w lecie pokarm dla siebie i gromadzi we żniwa, co by jadła"
Przeciwnie niż pszczoła (Ks. Przypowieści 6,6—8). Jednak dla Hindusów ta
dążąca prosto do celu, zapobiegliwość mrówki jest symbolem marności i znikomości
motyl lata bezładnymi zako- wszelkich poczynań życia doczesnego.
sami, a mimo to także trafia Jako symbol bogactwa i pilności przedstawiano mrówkę na
do celu (a przy tym stanowi monetach rzymskich
w locie cel trudny do
pochwycenia przez ptaki).
Motyl — błahość, coś
lekkiego, nieważnego,
bezwartościowego.
Przysłowia:
Motyle gonić (łapać) —
zbijać bąki, marnować czas
na głupstwa. Godności
zabieganie — motylów
łapanie. Lekki jak motyl. „Za
motylem nie goń
automobilem" (Feliks
Chwalibóg).
W marzeniu sennym:
niestałość; wyswobodzenie
się; odnowa.
MRÓWKA
Mrówka symbolizuje
pilność, trud; oszczędność,
skąpstwo, egoizm;
zapobiegliwość,
przedsiębiorczość,
gospodarność, bogactwo;
ostrożność, przebiegłość,
mądrość, inteligencję,
wiedzę; porządek,
wraz z Cererą, boginią legendy gr. mieszkańcy Ftiotis w Tesalii lub Eginy (wyspy w
urodzaju, której była zatoce Sarońskiej), których nazwę (od gr. myrmeks dpn.
poświęcona; w tym myrmekos 'mrówka') tłumaczono w sposób dwojaki: gdy
charakterze uważano ją za wszyscy mieszkańcy Eginy zmarli od zarazy, król wyspy,
owada wróżebnego. Ajakos, syn Zeusa i Eginy, córki boga rzecznego Azopa,
Mrówcza praca — skrzętna, uprosił u ojca ponowne zaludnienie kraju przez zmianę mró-
drobiazgowa, wytrwała, wek w ludzi (Metamorfozy 7,520 Owidiusza); inna wersja
żmudna, usilna. twierdzi, że protoplasta Myrmidonów był synem Zeusa i
Mrówka w Talmudzie — Euryme-duzy, córki tesalskiego króla Myrmidona,
symbol uczciwości. uwiedzionej przez Zeusa, który przybrał w tym celu postać
Mrówka — egoizm i mrówki. Jako wierni i ofiarni, choć po trosze barbarzyńscy,
sknerstwo. W bajce towarzysze Achillesa na wojnie trojańskiej, Myrmidonowie
Lafontaine'a Konik polny i stali się synonimem podwładnych spełniających rozkazy
mrówka konik polny, owad ślepo i bezwzględnie.
Apollina, boga muzyki i Mrówki-olbrzymki wielkości wilków egipskich żyły, według
śpiewu, prześpiewał całe Pliniusza St., w Indiach, gdzie zajmowały się zimą
lato i jesienią prosi mrówkę wydobywaniem z pieczar złota, które Hindusi latem porywają
o pożyczenie ziarna, ale i uciekają z nim na szybkich wielbłądach. Jednak wielkie
„mrówka nigdy nie mrówki doganiają
pożycza". Przysłowie:
Mrówka pożyczać nie rada.
Mrówka — pycha
poprzedzająca upadek (gr.
hybris). Przysłowie
arabskie: Gdy Bóg chce
uśmiercić mrówkę,
wyposaża ją w skrzydła. „To
mrowisko nasze całe —
jakże nędzne, jakże małe! A
te mrówki, tak wspaniałe,
pełne żądzy, wiedzy, pychy,
jakże twór to śmieszny,
lichy" (Dożywocie 2,5
Aleksandra Fredry).
Mrowisko — roztropność,
dobra organizacja; obraz
mrowia, mnogości, bezliku,
miriadów, chmary, masy
ludzi (w sensie ujemnym).
Tyle, co mrówek — bardzo
wiele. „Roją się niezliczone
piechoty mrowiska" (Pan
Tadeusz 11,42
Mickiewicza).
Myrmidonowie, wg staroż.
złodziei z łatwością i MUCHA
rozszarpują ich na strzępy. Mucha symbolizuje zarazę, plagę, chorobę;
Mrówka — uprzejmość. irytację, arogancję; małostkowość; donosi-cielstwo; podstęp;
Według Plutarcha (O kłopot, dokuczliwość;
przemyślności zwierzył 11) skąpstwo, chciwość; żarłoczność, krwiopijcę; zmysłowość,
nie obciążona mrówka chuć, bezwstyd, rozpustę;
zawsze ustępuje drogi słabość, życie w zmniejszeniu, małość; nieczystość, brud;
obładowanej. śmierć, rozkład, gnicie;
Mrówka — przeciwnik mały, diabła, Belzebuba, demona; bogów; Stary Rok; prognozę
którego jednak nie należy pogody; odwagę; duszę.
lekceważyć. Przysłowie Muchy — bogowie. W starobabilońskim (z ok. 2000 p.n.e.)
starogr.: Nawet mrówka ma Poemacie o Gilgameszu bogowie zlatują się gromadnie, jak
śledzionę (tj. może wpaść w muchy, do ofiar i libacji.
złość, w szał). Mrówka Mucha w tradycji staroż. Izraela i w śrdw. — nieczystość.
karłowatym niszczycielem, Muchy nie pojawiały się w świątyni jerozolimskiej.
mordercą, wojownikiem. Muchy — plaga. Na Bliskim Wschodzie i w Egipcie
Gdyby mrówki były powtarzały się plagi much, przed którymi uciekali
wielkości jamników, żaden mieszkańcy, wyludniając całe okolice. Do plagi much przy-
ssak (wraz z człowiekiem równywali Izraelczycy zaborcze armie egipskie. „I stanie się
uzbrojonym w broń jądrową) w owym dniu, że Pan
nie uchowałby się na
ziemskim globie.
Mrówka — dreszcz strachu.
Aż mrówki mnie przeszły,
mrowie mnie przeszło.
Związek mrówek z
czarownicami, cza-
rownikami, tłumaczył się
niepojętym tajemniczym
sposobem porozumiewania
się tych owadów.
Mrówka — sprawiedliwość
(w Chinach).
Mrówka u muzułmanów jest
jednym z dziesięciu zwierząt
znajdujących się w niebie
(zob. Zwierzę), gdyż uczyła
Sulejmana (króla Salomona)
pokory i skromności.
W heraldyce: zręczność,
przebiegłość; inteligencja,
pomysłowość.
W marzeniu sennym:
zdrowie; ważne
przedsięwzięcie.
gwizdnie na muchę, która Akkaro-nie, mieście filistyńskim, miał odpędzać plagę much i
jest na krańcach strumieni komarów, a ponadto leczyć wszystkie choroby. „(Anioł do
egipskich" (Izajasz 7,18). Eliasza) Czyż nie ma Boga w Izraelu, że się idziecie radzić
Czwarta plaga spuszczona Beelzebuba, boga Akkaronu?" (4. Ks. Król. 1,3). Imieniem
przez Jahwe na Egipt (Ex. tym nazwano w Izraelu diabła, „księcia czartowskiego" (Ew.
8,20—32). W wielu krajach wg Mat. 12,24). Możliwe, że Żydzi umyślnie zmienili
śródziemnomorskich pogańskiego Baal Zabula 'władcę Domu' na 'władcę much',
składano ofiary bogom aby go ośmieszyć. U chrześcijan Belzebub — diabeł
mogącym poskromić tę sprowadzający zarazy i nieszczęścia; grzech, który można
plagę: Kanaanici i Filistyni odpokutować. Imię używane w zaklęciach czarnej magii.
Belzebubowi, Syryjczycy Nieustanny atak zła zrodzonego w zgniliźnie i rozkładzie,
samym muchom, Grecy bzykającego, brzęczącego, buczącego nieznośnie,
dorocznie ofiarowywali byka wirującego, tnącego do krwi i pijącego krew ludzi i zwierząt.
Zeusowi Apomyiosowi w Przysłowie: Muchy są to pszczoły diabła (echo lud. legendy
jego świątyni w Akcjum, o Jezusie i pszczole).
Rzymianie — Herkulesowi Mucha w drogim olejku — łyżka dziegciu w beczce miodu,
Zwycięzcy. Trafnie dosyć garść piołunu na zepsucie beczki napoju. ,,Muchy
zaobserwowano udział zdychające psują woń drogiego olejku" (Eklezjastes 10,1).
much w rozprzestrzenianiu Mucha w bursztynie — nieśmiertelność, niezniszczalność.
zarazy. Jako obrońcy od „Widomie skryta w prze
much służyli także: Apollo i
demony Myiag-ros i
Myiodes. Związek much ze
światem podziemnym
wyrażał się m.in. w demonie
gnicia, Eurynomosie,
'szerokowładnym',
karmiącym się trupami,
objawiającym się jako
wielka mucha o barwie
ciemnogranatowej,
metalicznej.
Mucha — udręka śpiącego.
Wg późnego mitu gr.
śpiewaczka, kochanka
Endymiona, została przez
zazdrosną boginię
księżycową Selene
zmieniona w muchę, aby nie
mogła jej przeszkadzać w
nocnych schadzkach ze
śpiącym ukochanym.
Król much — Belzebub,
Beelzebub, Baal Zebub
'władca much', czczony w
czystym bursztynie zda się, przybierał skandynawski szatan Loki, aby dręczyć swoje
że w własnym iniedzie ofiary, a także aby skraść naszyjnik Frei, pięknej bogini
pszczoła płynie (...). Niech miłości, zwany Brisingamen, jeden z cudownych „skarbów
Kleopatra nie pochlebia bogów".
sobie, kiedy w Mucha (w epoce Odrodzenia) — czas, pożerca rzeczy;
kształtniejszym mucha leży rozkład, gnicie.
grobie" (Pszczoła w Bucząca, bzykająca mucha w tradycji chrzęść. —
bursztynie )—2,7—8 Jana zmysłowość, rozpusta, chucie cielesne. ,,Popełnił
Andrzeja Morsztyna). cudzołóstwo (...). Maleńka złota muszka w moich oczach
Mucha w mazdaizmie — grzeszy tak samo" (Król Lear 4,6 Szekspira, tł. J.
postać, w jakiej sfruwa na Paszkowskiego)
ziemię Aryman, bóg zła i Wyobrażenie muchy obroną przed muchami. W XV i XVI w.
ciemności, kłamstwa i w malarstwie i wnętrzarstwie wł., nm. i niderl. umieszczano
zniszczenia; Nasu, demon wizerunek muchy sprawiający wrażenie prawdziwej muchy
żeński, wcielenie (fr. trompe 1'oeil) dla magicznego odstraszania owadów a. w
nieczystości. myśl zasady medycyny ludowej i homeo-patii: similia
Packa na muchy (w similibus (curantur) łac. 'podobne (leczy się) podobnym'.
buddyzmie) — władza. Muchy i komary — demony Starego Roku, zob. Oliwka
potęga, ochrona, wyższość, (Nowy Rok).
siła magiczna. Mucha — słabość, małość, drobina. Słaby jak mucha. To dla
Mucha (na Dalekim niego mucha, tj. tyle, co nic. Mucha nie siada — o dobrze
Wschodzie) — nie- wy
śmiertelna dusza
nieustannie unosząca się w
przestworzu.
Mucha — arogancja; twórca
a. przywódca tylko we
własnej wyobraźni. W bajce
Ezopa mucha siedząca na
osi koła mówi: ,,Jakiż pył
podnoszę!" „Myśmy orali"
mówi mucha, która siadła
na pługu (Mucha bajka
Iwana Dmitriewa) — o
c/łowieku przypisującym
sobie cudze zasługi,
nieużytecznym, cierpiącym
na urojenia rozszczeniowe.
„U chomika w gospodzie
siedzą muchy przy miodzie.
Siedzą, piją koleją i z
pająków się śmieją" (Muchy
samochwaty l—4 Marii
Konopnickiej).
Mucha — postać, jaką
konanej robocie, której nie trocie, pstrągi, lipienie na „muchę", imitację owadów żyją-
można postawić nawet cych nad strumieniami, brodząc pod prąd, wyrzucając i
najmniejszego zarzutu. opuszczając wędką przynętę na (a. nad) wodę.
Mucha — potęga słabości. Muchy łapać — tracić czas na głupstwa;
„Lwisko się rzuca jak próżnować.
szaleniec jaki (...), ryczy, Mucha — szpicel, donosiciel. Przysłowie:
iskrzą mu się oczy (...), a te Zawsze jest taka mucha, co doniesie do ucha.
powszechne rozruchy były Mucha (Musca) — gwiazdozbiór nieba płd., niewidzialny w
sprawą biednej muchy" Polsce.
(Lew i mucha 13—20 MUSZLA (Koncha, Skorupa)
Stanisława Trembeckiego). Skorupa (w biologii) — twarda ochronna zewnętrzna okrywa
Mucha — życie w zwierzęcia, owocu a. jaja.
zmniejszeniu. Przysłowie Muszla, koncha, skorupa — szkielet zewn. mięczaków
skand.: Zdarza się i musze, wytwarzany przez nabłonek płaszcza, okrywający tułów
że powie: zwierzęcia, często pozwalający mu ukryć się w muszli
Mieć ją muszę! Przysłowie całkowicie. Wewnętrzna warstwa muszli nazywa się macicą
tac.: Habet et musca perłową. Muszla prymitywnych mięczaków ma kształt
splenem 'Nawet i mucha ma czapeczki, muszla ślimaków jest spiralnie skręcona,
śledzionę', tj. potrafi głowonogów — wielokomorowa, małżów —
zapłonąć gniewem.
Muchy szlacheckie (wg
teorii Wojskiego):
„Pierś mają szerszą, brzuch
większy od gminnych,
latając bardzo huczą i
nieznośnie brzęczą, a tak
silne, że tkankę przebiją
pajęczą" (Pan Tadeusz
2,702—4 Mickiewicza).
Mucha — chciwość.
Przysłowia: Mucha topi się
w syropie, który sama
chciwie żłopie. Brzęczy
mucha, kiedy w miodzie
tonie. Jak mucha w smole
(w mazi) uwiązł, ulgnął,
uwija się, rusza się.
Mucha krwiopijca, zwiastun
burzy (bo przed burzą
najchciwiej tnie i pije krew
ludzką i zwierzęcą);
prognoza pogody.
Sztuczna mucha —
pułapka, podstęp.
Wędkarze łowią łososie,
z dwóch połówek (jak dobieństwo kształtów); amulet płodności dawany córce
dwóch dłoni) połączonych idącej za mąż; powodzenie jednego pokolenia wynikające
wiązadłem itd. ze śmierci poprzedniego. W plastyce: ciągniona przez
Muszla symbolizuje delfiny a. hippokampy tworzy rydwan bóstw morskich,
Księżyc; bóstwo, słowo Posejdona (Neptuna) i Galatei. Również Fortunę (szczęście)
boże; pielgrzymkę; ukazywano na rydwanie z muszli. Jej związek ze
proroctwo; duszę ludzką; szczęściem wynika z rodowodu wodnego, bo .woda jest
umysł, odkrycie naukowe; źródłem życia. Muszle służyły też w wyobrażeniach Złotego
charakter; Wieku jako talerze i puchary, łoże bóstw morskich; świa-
szlachectwo; królewskość; domość; światło.
muzykę, słuch, szum Muszla małża — dziewictwo, niepokalane poczęcie,
morza; niedostępność, dziewicze narodziny; atrybut Matki Boskiej, o której
ochronę życia; powiadano, że nosiła w łonie „bezcenną perłę", Jezusa; w
pociąg seksualny; śrdw. sądzono, że małże zapładnia rosa, co służyło za
długowieczność, nieśmier- dowód, że Dziewica porodziła Syna;
telność; śmierć; emblemat chrztu, częsty kształt chrzcielnic;
powściągliwość, bezczyn- symbol zbawienia; atrybut św. Jakuba Starszego i
ność, lenistwo; osobowość; pielgrzymek do jego sanktuarium w Santiago de Compostela
odludka; mi-zantropa; zob. w płn.-zach. Hiszpanii, później każdej udanej pielgrzymki
Perła. (jako czarka do czerpania wody); artybut św. Rocha jako
Muszla u ludów pielgrzyma i apostołów, którzy spotkali Chrystusa w drodze
prymitywnych zapewniać do Emaus (Ew. wg Łuk. 24,13—35). W ma
miała nieśmiertelność
zwłokom. Na grobowcach
chrzęść, była emblematem
ciała, ziemskiej powłoki
człowieka opuszczonej
przez nieśmiertelną duszę
a. domu opuszczonego
przez życie.
Muszla małża — związek z
Księżycem (podobieństwo
kształtów w różnych fa-
zach); talizman ułatwiający
nabycie bogactwa i wiedzy,
umiejętności przemawiania;
amulet żeglarski; udana
podróż, zwł. morska.
Emblemat Afrodyty
Anadyomene ('wynurzająca
się z morza'), bo zrodzonej
z piany morskiej,
przedstawianej na muszli;
zasada żeńska; vulva,
brzuszek kobiety (po-
larstwie śrdw. atrybut szczęśliwej podróży, wyobrażane też w alegoriach kró-
Głupoty. Emblemat Irlandii lewskich. Szczęśliwa żegluga, bo symbol wiatru (gra się na
(Charles Stewart Parnell, muszli dmuchając), szczęśliwego powrotu (ruch spiralny, po-
1846—91). wrotny), zmartwychwstania i metempsycho-zy.
Muszla — pieniądze; w Muszla — vulva; Afrodyta i ind. bogini szczęścia i urody
wielu krajach,i zwł. Lakszmi. „Te dziwne usta, blade i różowe jak morska
afrykańskich, służyła jako muszla" (Murzynka Stefana Mallarmego).
waluta^ środek wymiany. Muszla — mozolne, żmudne i zbędne spekulacje myślowe
' (pokrętna i skomplikowana rzeźba skorupy mięczaka).
Szum muszli — tajemniczy Muszla — śmierć; (zewn.) szkielet (mięczaka).
związek z macierzystym, Skorupa — umysł, charakter. Przysłowie:
szumiącym morzem. Czym skorupa za młodu nasiąknie, tym na starość trąci.
„Dusza muzyki drzemie w Muszelki na plaży — odkrycia naukowe. Newton powiedział
muszli" (Życie ludzkie na krótko przed śmiercią: „Widzę siebie jako istotę
Samuela Rogersa; 1819). „I przypominającą małego chłopca bawiącego się na plaży,
pamiętają o swej wspaniałej który niekiedy znajduje ładniejszą od innych muszelkę,
ojczyźnie, i szumią, jak podczas, gdy przed nim rozciąga się olbrzymi ocean nie
ocean szumi" (O muszlach odkrytych jeszcze praw".
Waltera S. Landora, 1775—
1864).
Muszla — muzyka, słowo.
Prymitywny instrument
muz. służący do wzywania
do wspólnych modłów (tak
jak późniejsze kołatki i
dzwony), zwł. do ceremonii
wtajemniczenia, ślubnych i
pogrzebowych; grano też
na muszlach wzbudzające
strach nieprzyjaciela
sygnały bitewne; dziś
używane w ceremoniach
hinduizmu i łamów tybe-
tańskich. Od muszli-konchy
koncha-małżo-wina uszna,
stąd perła jest emblematem
Słowa. W uchu środkowym
— ślimak, część błędnika.
Muszla — jeden z ośmiu
emblematów szczęścia
Buddy Man-La; pozostałe
to:
bezoary, zsiadłe mleko,
owoce, zioła, rtęć,
zwierciadło, minia; znaki
Muszla ślimaka Hezjoda). „Jakie to zmyślne zwierzę! Gdy ma złego sąsiada,
(brzuchonoga) — bóstwa zabiera swój dom i wynosi się" (Fragment komediopisarza
związane z morzem; życie i gr. Filemona, ok. 361— ok. 263 p.n.e.).
śmierć, ogień i woda; Ślimak — lenistwo, bezczynność, powolność; upór,
potencja płciowa; kryjówka, wytrwałość; wysuwanie ciała ze skorupy — poród a. erekcja
lenistwo, powolność; żniwa; fallusa;
grzesznik; osobowość, czułość, łagodność; jesień; krótkotrwałość;
która człowieka nigdy i w śrdw. grzesznik (bo wszystkie grzechy uważano za skutki
nigdzie nie opuszcza; bezczynności). „Jak ślimak rozpływający się niech znikną,
nieśmiertelność; coś, co po- jak płód niewiasty poroniony niech nie oglądają słońca!"
zostaje z człowieka po (Psalm 57 9). „Dzięki wytrwałości dotarł ślimak do arki"
śmierci. Atrybut ind. boga (Solniczki C. H. Spurgeona; 1885). Muszla — świadomość,
Wisznu, Afrodyty, trytonów ciało — podświadomość.
o ciałach barokowych w Ślimak — potencja seksualna (wysuwająca się noga) i
morskim orszaku rozrodcza; wrażliwość, delikatność. „Ślimak, jeśli rogów
Posejdona (Neptuna), gdzie dotkniesz, ból odczuwając niknie w jednej chwili i skryty
trzymają konchy a. dmą w nisko w swej muszelki grocie trwoży się długo nim głowę
muszle; atrybut św. Michała wychyli" (Wenus i Adonis 173,1—4 Szekspira, tł. Macieja
z Normandii, św. Sebalda. Słomczyńskiego). „Ślimaka macki delikatne" (Stracone
Muszle ślimaka rozkolca, zachody miłości 4,3 Szekspira, tł. L. Uiricha).
spiralne, grubo-ścienne —
królewskość (bo z
niektórych gatunków staroż.
Fenicjanie otrzymywali
cenny barwnik — purpurę).
Atrybut Afrodyty, bo raz
pewien rozkolec zatrzymał
statek, dzięki czemu
chłopcy uniknęli kastracji
(Historia naturalna 9,41
Pliniusza St.).
Ślimak w skorupie —
samotnik, odludek,
mizantrop. Przysłowie:
Siedzi jak ślimak w
skorupie. Przysł. gr.: Żyć
życiem ślimaka. ,,Zamknął
się w swoim domu jak
ślimak w skorupie"
(Alkhadar l, 12 Edmunda
Chojeckiego).
Ślimak — dźwigacz swego
domu. „Dźwi-gacz domu
wdrapuje się na rośliny z
ziemi" (Prace i dnie 571
Rogi ślimaka — dusza wzniosłość; wiatr; harmonię, zgodę, radosny dar; przynętę;
ludzka. „Może starzec się poszukiwanie; koronę uczty;
poruszy i pokaże mi drwiny.
przecież trochę ludzkiej Muzyka — harmonia stworzona z pierwotnego Chaosu.
duszy, jak ślimak rogów!" Harmonia sfer. Rozważania nad liczbą i proporcją
(Pan Tadeusz 10,595—7 doprowadzić miały Pitagorasa (a. pitagorejczyków) do
Mickiewicza), Jacek Soplica intuicyjnego odczucia harmonii (gr. 'spojenie; związek;
o Stolniku. zgoda') Kosmosu (gr. 'porządek; ozdoba;
Siad ślimaka — Mleczna piękny porządek rzeczy'). Pitagoras mówił może mgliście o
Droga między niebem a „muzyce niebios", którą on sam tylko mógł słyszeć, ale jego
Ziemią, most dla dusz późniejsi wyznawcy doszli, jak się zdaje, do wniosku, że
zmarłych, łańcuch Lugusa, odległości „planet" od Ziemi odpowiadają interwałom
zob. Łańcuch. muzycznym. Z teorii tej, pod wpływem koncepcji Platona,
W heraldyce: muszla — wynikła słynna idea: każda z „planet", krążących we
dobroć i mądrość boska; współśrodkowych sferach wokół Ziemi wydawała własny ton,
ślimak — upór, wytrwałość, co tworzyło razem „harmonię sfer", słyszaną tylko przez bo-
umiarkowanie, rozwaga. gów. Zob. też Liczby (Symbolika Liczb).
W marzeniu sennym: Nuty. Prób odniesienia poszczególnych siedmiu nut do
zaszczyty; oszczerstwo; siedmiu „planet" było bez
osoba śpiącego; pociąg
płciowy.
MUZYKA (Pieśń, Śpiew)
Muzyka symbolizuje chwałę
Pańską, sfery niebiańskie,
harmonię, mowę aniołów,
wódkę potępionych, dobro
śmiertelników, złudzenie
duszy i zmysłów,
pośrednictwo między duszą
a zmysłami, przyjemność
zmysłową, strefę pośrednią;
proroctwo, czar, magię;
szczęście, pociechę, łzy,
radość, miłość, pokarm
miłości; pochlebstwo; fletnię
wiejską; smutek, lęk, wolę,
uzdrowienie,
zmartwychwstanie; język
Natury, morze;
oko ucha, poezję dźwięku;
język międzynarodowy;
Parnas biedaka; chińską
łamigłówkę.
Pieśń (śpiew) symbolizuje
nieśmiertelność,
liku, np.: C — Jowisz, D — od niego" (/. Ks. Król. 16,23). Taletas, gr. śpiewak i muzyk z
Mars, E — Słońce, F — Krety, udał się na polecenie wyroczni delfickiej do Sparty,
Merkury, G — Wenus, A — gdzie uśmierzył rozruchy swoim śpiewem. „Niech słodkie
Księżyc, H — Saturn (wg pieśni, ten . lekarz najlepszy dla chorej duszy, twój rozum
Febrę d'01iveta, okulisty fr.), uzdrowią" (Burza 5,1 Szekspira, wg tł. L. Uiricha).
albo C — Wenus, D — Przysłowia: Kiej muzyka za-rzępoli, wtej człowieka nic nie
Słońce, E — Mars, F — boli. Skoczna muzyka siedem boleści leczy.
Jowisz, G — Saturn, A — Muzyka chwała Pańska. Przy poświęceniu świątyni
Księżyc, H — Merkury. Były Salomona: „Gdy tedy wszyscy razem na trąbach i głosem, i
też odniesienia nut do barw i na cymbałach, i na organach, i na rozmaitych instrumentach
„planet", np.: C — pomarań- muzycznych grali, i głos wysoko podnosili (...), dom boży
czowa, Słońce; D — błękitna, napełniony został obłokiem i nie mogli kapłani stać i służyć z
Saturn; powodu mgły; bo chwała Pańska napełniła świątynię" (2. Ks.
E — niebieska, Merkury; F — Kronik 5,13—14).
zielona, Księżyc; G — Muzyka — najskuteczniejszy sposób .wprowadzenia
czerwona. Mars; A — żółta, proroków biblijnych w wieszczy trans.
Wenus; H — fioletowa, „Muzyka religijna — radość, która nie da się wypowiedzieć
Jowisz. Odniesienia do pór słowami" (św. Augustyn). „Wstąpił Bóg wśród wesołego
dnia i roku, np.: D — noc i śpiewu,
zima, A — świt i wiosna; C —
południe i lato;
G — zmierzch i jesień. Droga
do dalszych prób stoi
otworem przed każdym.
Muzyka w mitach powstała za
sprawą bogów a. ludzi, np. wg
Egipcjan stworzył ją Toth a.
Ozyrys, wg mitu ind. —
Brahma, wg Biblii — Jubal
(Gen. 4,21), wg Greków —
Apollo, Kadmos, Orfeusz,
Amfion (zob. wyżej Harmonia
sfer). Instrumenty muz. miał
wymyślić i wybudować „żółty
cesarz" Huang-Ti, trzeci z
mitycznych cesarzy chin. i
legendarny twórca taoizmu,
ur. ok. 2704
p.n.e.
Muzyka — lekarstwo;
uzdrowienie. „Kiedykolwiek
zły duch porywał Saula, brał
Dawid harfę i grał ręką swą; i
pokrzepiał się Sauł i lżej mu
bywało, bo zły duch odchodził
i Pan przy głosie trąby. pieśni, która niesie radość, i śpiewa, co mu serce każe"
Śpiewajcież Bogu naszemu, (Odyseja 8,64 Homera, wg tł. Jana Parandowskiego).
śpiewajcie!" (Psalm 46 6—7). Pieśń — wabik, przynęta, pułapka: głosy syren (Odyseja
Pieśń — drwiny, urąganie. 12,39 i 184 Homera), ondy-ny, rusałki (np. Rybak Goethego,
„Usłyszałeś urąganie ich. Lorelei Heinego, Świtezianka Mickiewicza).
Panie. (...) Pieśnią ich ja Grecka muzyka archaiczna: lidyjska — płaczliwa,
jestem" (Treny Jeremiasza pogrzebowa; dorycka — męska, wojownicza; frygijska —
3,61—3). dionizyjska, ba-chiczna, entuzjastyczna.
Pieśń nad pieśniami — Muzyka często wiązała się z zakładaniem nowego miasta.
poetycka księga Biblii (VIII—II Apollo, bóg muzyki i sam muzyk, był patronem nowo
w. p.n.e.), anonimowa, przy- zakładanych miast i kolonii gr. (Archegeles, Ktistes).
pisywana niegdyś błędnie Muzyk — fascynacja śmiercią (wyobrażaną przez Greków
królowi Salomonowi (X w. jako młodzieniec), np. kitarzyści i harfiarze z podań i baśni;
p.n.e.). szczurołap z Hamein, który grą na fujarce wywabił wszystkie
Muzyka — strefa pośrednia szczury, a potem wszystkie dzieci z miasta.
między światem materialnym Pieśń — nieśmiertelność. „Pieśni śmierć nie tyka" tac.
a królestwem „czystej woli" carmina morte carem (Amores 1,15,31 Owidiusza). „Co
Schopenhauera; stąd jej nieśmiertelne żyć
użytek, obok ognia i dymu, w
liturgiach i rytuałach. „Skoro
usłyszały wszystkie narody
głos trąby, piszczałki i cytry,
fletni i harfy, i symfonału, i
wszelkiej muzyki, upadłszy
(...) pokłoniły się bałwanowi
złotemu (boga Marduka-
Bala), którego postawił król
Na-buchodonozor" (Daniel
3,7).
Pieśń — w mitach: wiatr
pobudzający deszcz i urodzaj:
pieśni boga Pana, Orfeusza
itd.
Śpiew — ozdoba, korona
biesiady. „Zachciało się
zalotnikom śpiewu i tańca,
które są uczty okrasą"
(Odyseja 1,152 Homera, wg
tł. Jana Parandowskiego).
Pieśń — radosny, słodki dar.
„Pieśń to najsłodsza radość
człowieka" (mityczny śpiewak
Musaios, cytowany w Polityce
8,5,2 Arystotelesa). „On
(Demodok) ma od boga dar
ma w pieśni, musi zginąć w sprowadzający deszcz i urodzaj.
życiu" (Die Gotter Szofar — hebr. róg kozi a. barani spłaszczony i wygięty pod
Griechenlands Friedricha parą, służący w żyd. kulcie relig. od początku czasów
Schillera). ,,Płomień historycznych i używany do dziś w święto Nowego Roku i w
rozgryzie malowane dzieje, Sądny Dzień (Jom Kippur) — jego dźwięk uważano za dość
skarby mieczowi spustoszą potężny, aby dotarł do uszu Jehowy.
złodzieje, pieśń ujdzie Trąba, róg (zob.) — działanie magiczne. „Gdy tedy wszystek
cało..." (Konrad Wallenrod, lud krzyczał, a w trąby trąbiono, natychmiast mury
Pieśń wajdeloty 187—9 (Jerycha) upadły" (Jozue 6,20).
Mickiewicza). Trąba prosta (gr. salpinks, tac. tuba) — atrybut Chwały,
Łabędzi śpiew, łabędzia niekiedy muz: Kalliope, muzy poezji, filoz. i retoryki; Euterpe
pieśń — (wg antycznej (zob. niżej Aulos); (od XVII w.) Klio, muzy historii; instrument
legendy) przedśmiertna; anioła trąbiącego na Sąd Ostateczny.
przen. ostatnie dzieło Tamburyn (zwany dziś bębenkiem baskijskim, ale
twórcy, ostatni występ, dzie- pochodzący ze staroż. Azji), używany w czasie dionizjów, a
ło zamykające jakąś epokę. w mitach o Dionizosie przez menady (bachantki) — niekiedy
Symboliczne typy muzyki atrybut Erato, muzy muzyki i poezji miłosnej; Heraklesa w
(wg filozofa rz. Boecjusza, czasie jego pobytu u Omfali. „A gdy wracał Jefte do Masfa,
480—ok. 525) —
wszechświatowa,
odpowiadająca harmonii
ruchu ciał niebieskich,
następstw pór roku, współ-
działania żywiołów (Kosmos
jako wspaniały koncert);
ludzka, harmonii duszy i
ciała.; instrumentalna,
wynikająca z reguł użycia
instrumentów muz.
Instrumenty muz. w tradycji
judeo--chrześcij. — chwała
Boga. Zob. Bęben, Harfa,
Lira, Róg.
Instrumenty muz. metalowe
— wyżyny, góry; muzyka
dla szlachty i rycerstwa.
Instrumenty muz.
drewniane — doliny,
wzgórza; muzyka
prostaczków, pasterzy,
rzemieślników itd.
Sistrum (rodzaj gruchawki,
instrument obrzędowy w
staroż. Egipcie) — atrybut
Izydy jako bogini płodności,
do domu swego, wybiegła betlejemskich (w Polsce — multanki).
naprzeciw jego córka Organy — atrybut św. Cecylii. Organy przenośne — atrybut
jedyna z tamburynami i uosobienia Muzyki, Polihymnii; instrument anielski.
tańcami" (Ks. Sędziów Viola (Rodzina instrumentów w powszechnym użyciu w XV
11,34). —XVIII w. w kilku rodzajach i wielkościach, poprzedniczka
Psalterium (cymbały) — rodziny skrzypiec) — w plastyce Odrodzenia atrybut kilku
atrybut króla Dawida; muz, zwł. Terpsychory a. uosobienia Muzyki; Homera.
instrument Kybele jako Dudy (w scenach z życia wiejskiego w malarstwie hol. i flam.
bogini płodności, XVII w.) — fallus.
sprowadzający deszcz i Muzyka łagodzi obyczaje (przysłowie cyt. w The
urodzaj. Scholemaster Rogera Aschama; 1570).
Lutnia — atrybut uosobienia Sobie śpiewać — kierować się własnym sądem, zdaniem;
Muzyki, Słuchu, Polihymnii, śpiewać, grać, pisać dla własnej przyjemności (gr. heaulo
muzy sakralnej pieśni psdllein). „Sobie śpiewam a Muzom" (Muza l Jana
chóralnej, instrument Kochanowskiego).
anielski, atrybut Kochanka; Muzyka — oko ucha (Bibliotheca Tho-masa Drake'a).
dodatkowy atrybut Apollina i Muzyka — zmartwychwstanie, pobudzenie do życia. „Ozwij
Orfeusza; z pękniętą struną się, pieśni! rozbudź ją muzyko! (do „posągu":) Już czas!
— uosobienia Niezgody. zstąp do nas! przestań być kamieniem!" (Zimowa powieść
Aulos (łac. tibia), piszczałka 5,3 Szekspira, tł. L. Uiricha).
(flet, obój) pop. w staroż.
Grecji (grający używał
dwóch aulosów
równocześnie) — towarzysz
pieśni używany w
obrzędach kultu Apollina, in-
strument satyrów, Hermesa,
Euterpe, Marsja-sza. ,,0
tłum nie dbam, gdy grać
zacznie flet od Euterpe z
lirą Lesbów — przez
Polihymnię" (Pieśni 1,1,32
—4 Horacego, tł. Stefana
Gołębiowskiego). Symbol
fallicz-ny, atrybut
uosobienia Rozpusty.
Syrinks (łac. fistula), zespół
drewnianych piszczałek
różnej wielkości
połączonych w jednym
rzędzie — atrybut gr. boga
Pana, tzw. fletnia Pana,
instrument pasterzy gr.,
Dafnis i Chloe, cyklopa
Polifema, pasterzy
Muzyka — pokarm miłości. Woli (Schopen-
„Jeśli muzyka jest miłości hauera).
strawą, dajcie mi waszej Muzyka — mowa aniołów (Eseje, Opera Thomasa
muzyki do zbytku" (Wieczór Carlyle'a).
trzech króli 1,1 Szekspira, tł. Pieśń — wzniosłość. „Na skrzydłach pieśni" nm. Auf Flugeln
L. Uiricha). des Gesanges (Lyrisches Intermezzo 9 Heinricha Heinego).
„Muzyka — rzewny pokarm Muzyka — złudzenie duszy i zmysłów. „O Muzyko!
dla kochających" (Antoniusz i złudzeniu i duszy, i zmysłów, nie — ty nie jesteś tworem
Kleopatra 2,5 Szekspira). śmiertelnych umysłów, dziełem Boga na ziemi albo człeka w
„Bo muzyka jest wszędzie, niebie" (Klub piśmienniczy 7,155—7 Ty-mona
gdziekolwiek jest harmonia, Zaborowskiego).
lad i proporcja" (Religio Muzyka — Parnas biedaka (Poezja i wyobraźnia Raipha
Medici 2,9 Thomasa Waldo Emersona).
Browne'a). To muzyka przyszłości (nm. Zukunft-musik) — to sprawa, o
„Muzyka jest poezją dźwięku" której jeszcze nie pora myśleć, tac. cura poslerior
(The Holy Stale 2,7 Thomasa 'późniejsze (a przeto mniej teraz ważne) zmartwienie'.
Fullera). Pierw. iron. o książce Richarda Wagnera Das Kunstwerk der
„Muzyka — największe dobro Zukunft nm. 'przyszłe dzieło sztuki'.
śmiertelnych" (Pieśń na dzień „Dawna, minionych lat muzyka serca i myśli to mistrzyni"
św. Cecylii 3 Josepha (Dawna, minionych lat muzyka l—2 Mikołaja Biernackiego).
Addisona).
„Muzyka — jedyna
przyjemność zmysłowa bez
grzechu" (Samuel Johnson).
„Muzyka — fletnia wiejska"
(Powązki... 97 Adama
Naruszewicza).
„Muzyka — jedyny język
międzynarodowy" (Italia,
Bergamo Samuela Rogersa).
„Muzyka — pośredniczka
między życiem duchowym a
zmysłowym" (List do
Goethego Bettiny von Arnim:
powiedzenie Beethove-
na).
,,Muzyka przestrzenna,
muzyka zakrzepła (nm.
erstarrte Musik) —
architektura" (Filozofia sztuki
F. W. J. Schellinga).
,,Muzyka — powszechny
język Natury" (Kreiseleriana
E. T. A. Hoffmanna).
Muzyka — idealny przejaw
Muzyka — łzy. „Nie potrafię Przysłowia: Muzyka nie pomoże, ale pocieszy. Kto śpiewa,
znaleźć żadnej różnicy troski rozwiewa.
między muzyką a łzami" Muzyka radość pobudza, ale jej nie stworzy. Przysłowia: Za
(Ecce homo I, Dlaczego nic muzyka, kiedy płacz panuje. Głodny woli jeść, niż
jestem taki mądry? 7 śpiewać. Uciekającego nie zabawi muzyka.
Fredricha Nietzschego). Śpiew — harmonia, zgoda. Przysłowie nm.: Dwaj mogą
Muzyka — morze. „Muzyka razem śpiewać, ale nie razem mówić.
jest jak morze. Stoimy na Cienko śpiewać — spokornieć, spuścić z tonu; żyć w
jednym brzegu i widzimy dal, biedzie.
ale drugiego brzegu dostrzec Śpiewać czyjąś piosnkę — ulegać komuś, zgadzać się z nim
niepodobna" (Quo vadis 1,19 we wszystkim.
Henryka Sienkiewicza). Zaśpiewa baranim głosem — będzie miał za swoje, wypije
Muzyka — wódka piwo, którego nawarzył,
potępieńców. „Piekło jest pożałuje.
pełne amatorów muzycznych: Najmilsza Bogu muzyka — głosy poczciwych ludzi,
muzyka to brandy Stara to piosenka — powtarzanie rzeczy powszechnie
potępionych" (Człowiek i nad- znanych; królowa BoTia umarła.
czfowiek 3 G. B. Shawa). Wyśpiewać — wygadać, wydać sekret;
„Muzyka to chińska sypać, mówić wszystko na przesłuchaniu.
łamigłówka, którą każdy
rozwiązuje po swojemu (...) to
kwilenie dzieci i wariatów"
(Fermenty 2,14 W. S.
Reymonta).
„Śpiew jest szukaniem"
(Godiwa 3,1 Leopolda Staffa).
Kocia muzyka (hałas,
wrzaski, gwizdy, walenie w
naczynia itp.) — wyraz nieza-
dowolenia a. chęć dręczenia,
dawania się komuś we znaki;
zob. też Kot. Blade odbicie
dawnego obyczaju: był to
ogłuszający hałas i łomot
walenia w kotły, bębny, pa-
telnie, czyniony przez
procesję ludzi w celu
odstraszenia złych duchów i
odwrócenia nieszczęść, jakie
spowodować by mógł czyn
karygodny, naruszający
porządek rzeczy w Naturze
(zazw. przestępstwo seksual-
ne).
Muzyka — pociecha.
Zaśpiewać komuś requiem nieczystość. „Między plugawe będą poczytane (...) łasica i
— doczekać się jego mysz, i krokodyl (...), i mysz polna" (Lev. 11,29— 30). „Ci,
śmierci. którzy jedli mięso świni i obrzy-dłości, i mysz, zniszczeni
Śpiew w kąpieli zob. Kąpiel będą, mówi Pan" (bajasz 66,17).
(Wanna w łazience). Myszy — plaga, zniszczenie, śmierć, kara boża. Gdy
W marzeniu sennym: Filistyni zdobyli arkę przymierza, Bóg spuścił na nich plagę
(muzyka dysharmo-nijna) myszy „i stało się zamieszanie śmierci wielkiej w mieście
oszczerstwo; (miła) dobry Azot" (7. Ks. Król. 5,6).
znak; Złota mysz — okupienie grzechu. Trapieni plagą myszy i
(śpiew) radość, uciecha; wrzodów odbytniczych (a. hemoroidami) Filistyni,
(pieśń nabożna) zwróciwszy arkę przymierza Izraelitom, musieli jako za-
zmartwienie. dośćuczynienie przesłać „pięć zadnie złotych i pięć złotych
MYSZ myszy" (l. Ks. Król. 6,5).
Mysz symbolizuje dzień i Mysz w mit. gr — atrybut bogów: Apollina Smintheusa jako
noc, tajemniczość, boga wyroczni, medycyny, płodności, urodzajów (ochrona
zagrażające zło, podstęp, przed myszami polnymi: pięć oswojonych myszy pod jego
chciwość, plagę, wojnę, ołtarzem w Hamaksitos w Troa-dzie było ochroną przed
poszukiwanie łupu, plagą myszy);
zniszczenie, smutek,
śmierć; diabła, czarownicę,
czarodziejkę, wróżkę, duszę
zmarłego; rozum, spryt;
bojaźliwość, wdzięczność;
kobietę, seks, fallusa,
płodność; znikomość,
błahość, małość, niską
pozycję społ.; milczenie;
cnotę, ubóstwo, drobną
kradzież; opilstwo, nie-
czystość; arogancję; obłęd.
Mysz — atrybut bogów
słonecznych, np. Horusa;
Izydy (która, uciekając
przed Setem, przeobraziła
się w mysz), ind. boga
Ganesia (z głową słonia);
związana z diabłem, który
czasem przybierał jej
postać. W Egipcie czczono
głównie podobną do myszy
ryjówkę (Sorex) o
wydłużonym pyszczku,
będącą pod opieką bogini
Buto.
Mysz w Biblii —
Ateny (i w jej świątyniach podróżnych, św. Gertrudy, ksieni klasztoru w Nivelle w
trzymano myszy w tymże Brabancje (Francja), symbolizuje cierpliwe „ogryzanie"
celu). modlitw i kazań. Biedny jak mysz kościelna.
Mysz — wdzięczność. W Mysia Wieża. Liczne legendy śrdw. o ludziach chroniących
Bajce 39 Ezopa wdzięczna się w wieży przed myszami, które ich mimo to zjadają, co ma
za uprzednio darowane jej być karą za grzechy. Legendy o Hat-to I i II, arcybiskupach
życie mysz przegryza więzy Moguncji, hrabi Graafie, o Wilderofie, biskupie Strasburga,
krępujące lwa. Adolfie, arcybiskupie Kolonii, Gotfrydzie Arsenbergu,
Mysz — spryt, rozum. Mysz arcybiskupie Bremy, Mieczysławie Chościsko, księciu
przechytrza kota (Ezop 94); kujawskim, Po-pielu, mitycznym księciu gnieźnieńskim (wie-
woli spokojny, skromny ża w Kruszwicy).
żywot na wsi niż Mysz — ofiara łasicy, która jest, wraz z kotem, naturalnym
niebezpieczne luksusy w wrogiem myszy. Oswojone łasice strzegły w Europie domów
mieście (Ezop 41). Mysz nie przed plagą myszy w czasach, gdy koty były jeszcze
ufa jednej dziurze (łac. mus egzotyczną rzadkością (przed XIV— XV w.).
non uni fidet antro), ma Mysz — zwierzę Nocy i Wielkiej Macierzy, wróżek i
zawsze w rezerwie drugą. czarodziejek, wyrusza na połów nocą, jest wg pojęć ludu
Mysz — małość, najpłodniejszym zwierzęciem na ziemi zachodzącym w ciążę
znikomość, błahość, od zjedzenia ziarnka soli. Cza-
pokora. Góra porodziła
mysz (Góra w po-fogu bajka
Ezopa) — o wielkich
przygotowaniach dających
znikome rezultaty. Ani mysz
się nie przemknie, nie
prześliźnie.
Mysz na Wschodzie —
chciwość, podstęp,
matactwa. Przysłowie arab.:
Wolę tyranię kota niż
sprawiedliwość myszy.
Mysz w mitach — zwierzę
chtoniczne, symbolizujące
podziemną fazę łączności z
sacrum.
Mysz w folklorze —
czarownica; ucieleśnienie
duszy osoby zmarłej:
czerwona — czystej duszy,
czarna — grzesznej.
Szara mysz — bieda,
drobne, codzienne kłopoty,
działalność pozbawiona
rozgłosu;
atrybut patronki
rodziejski pojazd Kopciuszka warkoczyk dziewczęcy.
z bajki Per-raulta był Myszka — cnota. „Dobra moja myszko cnoty, odpowiadaj"
zaprzężony w myszy (rumaki (Wieczór Trzech Króli 1,5 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Nocy), które wróżka o świcie Mysz — fallus (długi ogonek); postrach kobiet, które
zamieniła w słoneczne białe wpadają w popłoch na jej widok.
konie. Mysz w nazwach Mysz — strach, trwoga. Chcieć schować się w mysią dziurę
nocnych zwierząt: nietoperz (ze .strachu, wstydu). Myszą się wkraść gdzie (ukradkiem).
— latająca mysz: roś. Siedzi jak mysz na pudle (niespokojnie).
letuczaja mysz, ang. dawn. Biała i czarna mysz — dzień i noc. W alegorii Friedricha
reremouse, nm. Fledermaus, Ruckerta (Parabola, 1868) obie na przemian podgryzają
łysa-mysz — fr. chame- korzenie krzaka jeżynowego, którego chwycił się podróżny,
souris. aby nie spaść na dno szybu, gdzie smok rozwiera już głodną
Mysz — pijaństwo, opilstwo, paszczę. Białe myszy u staroż. Rzymian — szczęśliwa
przepicie. Białe myszki wróżba, w folklorze europ. — dusze nie narodzonych dzieci.
widzieć — mieć urojenia Mysz — smutek. „Cóż bowiem są smutki, jeśli nie myszy,
alkoholowe. „A ty powracasz które gryzą ziarna wesołości złożone w naszych sercach?"
jako mysz pijany, prawiąc (Pan Woto-dyjowski 1,6 Sienkiewicza).
kazania" (Opowieści kan-
terberyjskie, Opowieść Damy
z Balh, Prolog 266—7
Chaucera, tł. H.
Pręczkowskiej). „(Anglicy)
wyglądają jak mysz
utopiona" (Henryk VI cz. l 1,2
Szekspira, tł. L. Uiricha).
Mysz — trwożliwe milczenie,
zachowywanie ciszy.
Przysłowie: Siedzi jak mysz
pod miotłą, tj. cicho. „Wartę
miałeś spokojną? Nawet
mysz nie pisnęła" (Hamlet
1,1 Szekspira, tł. Jerzego S.
Sity).
Mysz, myszka — kobieta,
dziewczyna (pieszczotliwie).
„Wiem, był jegomość swego
czasu myszołowem" (Romeo
i Julia 4,4 Szekspira), tj. gonił
za dziewczętami. „Gdy cię
pijany król skusi do loża,
nazwie swą myszką, z
pieszczot twarz uszczypnie"
(Hamlet 3,4 Szekspira, wg tł.
J. Paszkow-skiego).
Mysi ogonek — cienki
Myszki — słabość umysłu, bogiem-bykiem Ozyrysem--Apisem w świątyni Egipcjanki
wariactwo. Mieć myszki w obnażały genitalia dla zapewnienia sobie potomstwa, dla
głowie — być niespełna uleczenia się z bezpłodności. Srdw. czarownice na sabatach
rozumu, bez piątej klepki. nosić miały w obecności Szatana tylko maski a. welony na
Mysz — arogancja, pewność twarzy, występując przed nim jako anonimowe uosobienia
siebie, próżność. Przysłowie: chuci; zob. Zasłona (Isztar).
Myszy tańcują, gdy kota w Nagość — magia wywoławcza — urodzaj. Nagim
domu nie czują. Mickey miesiączkującym dziewczętom kazano tańczyć w zielonym
Mouse, ang. Myszka Miki, zbożu dla zapewnienia urodzaju; nagie kobiety biczowano
bohaterka filmów rysunko- gałązkami na wiosennych polach, aby pobudzić do działania
wych Walta Disneya. bóstwa płodności i urodzaju (np. Pana, którego posągi też,
W marzeniu sennym: utrata w razie potrzeby, pasterze bili wiązkami cebuli morskiej, aby
pożyczonych komuś sum. dodać bogu wigoru). Wg wierzeń lud. bezdzietna kobieta
NAGOŚĆ powinna w noc świętojańską nago narwać w swoim ogródku
Nagość symbolizuje dziurawca (ziela świętojańskiego), aby uro
szczerość, otwartość,
czystość, prawdę,
bezinteresowność; bez-
bronność; umiar, prostotę,
niewinność, bezpieczeństwo,
piękno, miłość, człowieczeń-
stwo, stan naturalny; zbroję,
obronę; protest; biedę,
goliznę; potulność; poddanie
się woli bożej, ascezę,
niewolę; karę, boleść,
strapienie,
niebezpieczeństwo;
śmierć, widmo, żałobę;
szpetotę, obrzydliwość, hań-
bę, zgrozę; opętanie, obłęd,
zachwycenie, uniesienie,
wielkość; świat widzialny, po-
wietrzny; instynkty; maskę,
przebranie, kuszenie,
nieskromność, (bez)wstyd,
uwodzenie, żądzę,
lubieżność, płodność; por.
Kobieta; Odzież; Zasłona.
Nagość — bezwstyd,
niewinność. „A byli oboje
nadzy, Adam i żona jego, a
nie wstydzili się" (Gen. 2,25).
Nagość, obnażanie się przed
bogiem — płodność. Przed
dzić dziecko jeszcze przed Nagość — zachwycenie, uniesienie;
następnym św. Janem. Zob. wieszczba, prorokowanie. ,,Saul zrzucił z siebie szaty i był w
Taniec (płodności i zachwyceniu przed Samuelem, a padłszy na ziemię leżał
urodzaju). nagi przez dzień i noc, skąd poszło przysłowie:
Taniec nago — rytuał Czy i Sauł między prorokami?" (/. Ks. Król. 19,24).
sprowadzający deszcz, a Nagość — obłęd, opętanie. „Pewien człowiek, co miał czarta
więc i urodzaj. już od dawna i nie nosił odzienia i nie mieszkał w domu, ale
Nagość posągów bóstw. w grobach" (Ew. wg Łuk. 8,27). Bohaterowie śrdw. opowieści
Często górna połowa ciała rycerskich okresami tracili zmysły i chodzili nago, np.
była naga — świat widzialny, Lancelot, Tristan (wg Malory'ego).
dzienny, powietrzny. Natura; Nagość kobiety okryta przez mężczyznę — ożenek;
dolna połowa zasłonięta — zawarcie przymierza między Bogiem a ludem. Bóg mówi do
świat chtoniczny, podziemny, Jeruzalem:
kraina zmarłych, korzenie, „Doszłaś do piękności niewieściej; piersi twe urosły i włos
nasiona, genitalia, urodzaj, twój porósł, a byłaś naga i wstydu pełna. (...) I rozciągnąłem
płodność, fermentacja. odzienie moje na ciebie i nakryłem nagość twoją" (Ezechiel
„Nagość" (w sensie: 'brak 16,7—8; por. Ks. Rut 3,9).
wierzchniego odzienia') — Nagość — obrzydliwość, zgroza; bezwstyd, wyuzdanie,
niewola, boleś.ć, żałoba. hańba. W kulturze staroż. Żydów — wstręt do obnażania się
„Jak chodzi sługa mój „przed Bogiem i ludźmi" jako do obrazy moral
Izajasz nago i boso (...), tak
zapędzi król Asyrii jeńców
egipskich" (Izajasz 20,3—4).
„Dlatego będę płakać i na-
rzekać, chodzić bosy i nagi,
jęczeć jak sza-kale, żalić się
jak strusie" (Micheasz 1,8).
Nagość — bieda, słabość i
ubóstwo duchowe i moralne;
potulność; „Będzie w wielkim
ubóstwie; jak wyszedł nagi z
żywota matki swej, tak się
wróci, a nic nie weźmie z
sobą z pracy swojej"
(Eklezjastes 5,14). „Nago
bywam w siedzibach tych,
co nie są chciwi" (Pieśni
3,16,22—3 Horacego). Go-
łota w dawn. Polsce —
nieosiadły człowiek wolny
nie posiadający żadnego
mienia, a nie będący
szlachcicem,
mieszczaninem, kmieciem
ani Żydem.
ności publicznej; dlatego oszalałą siecze" (Rycerska 4—5 Or-Ota).
odrazę budziła nagość Nagość — prawda, szczerość, czystość liż., intelektualna,
posągów gr., nagość moralna, duchowa. W hellenizmie pochwała nagości, bo
zawodników gr. w ideał artystyczny i sportowy wymagał odsłonięcia ciała.
gimnazjonach i na „Nudayue veritas" łac. 'i naga prawda' (Pieśni 1,24
igrzyskach oraz nagość Horacego), „Przez nagą postać mistrz wielką prawdę światu
naśladujących obyczaje wypowiada" (Stella Fornarina 14,21—2 Ludwika Kon-
greckie młodzieńców dratowicza).- „Nic czystszego od nagości" (Trilby George'a
żydowskich. „Biada temu, Du Maurier).
kto swego bliźniego upija Nagość — stan całkowicie naturalny. In puris naturalibus tac.
(...), aby oglądać nagość 'w stanie całkowicie naturalnym', tj. nago. „Nie nagi jest
jego!" (Habakuk 1,15). Bóg nieprzyzwoity, ale podkasany" (Diderot).
do Niniwy: „Odkryję sromotę Nagość — piękno. „Ładna dziewczyna jest ładniejsza nago
twoją (...) i ukażę narodom niż odziana w purpurę" (Strachy 289 Plauta). „Ale jest nagi
nagość twoją, a królestwom trup Leonidasa, jest w marmurowych kształtach piękna
hańbę twoją" (Nahum 3,5). dusza" (Grób Agamemnona 15,87—8 Słowackiego).
„Nagość figur malowanych Nagość — doryckie dziewczęta. Przysłowie gr.: Udaje
lub rzeźbionych budzi w dorycką dziewczynę (tj. pokazuje się nago).
głupcach pożądanie i miłość Naga pierś Kamilli (dziewczyny-rycerza z plemienia
bezdusznego, martwego Wolsków). Legendarne Ama-
kształtu" (Ks. Mądrości 15,4
—5). Publiczne obnażanie
cudzołożnic połączone z
obrzucaniem kałem, z
chłostą, drwinami, wyświe-
caniem, a nawet z
egzekucją, stosowane było
powszechnie w Izraelu i w
chrześcijańskiej Europie, w
Polsce aż do XVIII w. ,,I
będę cię sądził według praw
o cudzołożnicach (...), i
zburzą zły dom twój, i
obnażą cię z szat twoich
(...), a zostawią cię nagą i
zelżywości pełną (...). I
ukamienują cię, i zamordują
mieczami" (Ezechiel 16,38—
40). „Toż widzom się udało!
Jakaż zabawna heca!
Dziewczynę, nagą całą, od
Piwnej kat wyświeca. Jak w
kości grają gapy:
uciecze? — nie uciecze? A
pachoł rozdął chrapy i
żonki, wojownicze kobiety, spraw ziemskich, doczesnych; por. Odzież.
obcinały sobie prawą pierś, Nagość — bezwarunkowe poddanie się woli bożej człowieka
aby im nie przeszkadzała zrodzonego nago.
przy naciąganiu cięciwy łuku Nagość — śmierć; kostucha. „Uźrzał człowieka nagiego,
(co zapewne wymyślono dla przyrodzenia niewieściego (...). Groźną kosę w ręku mając
usprawiedliwienia lud. ety- (...) wypięta żebra i kości, groźne siecze przez lutości"
mologii nazwy, którą Grecy (Rozmowa Mistrza ze Śmiercią 25—6,38,41—2).
wywodzili od 'bezpierśna': a- Przysłowie: Zaleca mu się goła (tj. jest umierający).
'bez', mazós 'pierś'). Ale Nagość — szpetota. „Nagość jest szpetna, tak w umyśle, jak
Kamilla w czasie walki tylko i w ciele" (Essays: Of Simulation Francisa Bacona).
obnaża pierś (Eneida 11,647 Nagość, golizna — bieda. Gdy bogaty ojciec św. Franciszka
Wergiliusza), właściwie nie z Asyżu nie chciał mu pozwolić na rozdanie majątku ubogim,
wiadomo, po co (może, aby Franciszek na znak protestu przebiegł nago ulicami miasta
rozproszyć uwagę mężczyzn- (aluzja do Hioba l,21); przed śmiercią zaś polecił, aby go
nieprzyjaciół?). pogrzebano nago. Przysłowie: Choć goły, ale wesoły.
Nagość — ubiorem dusz, Nagość — bezpieczeństwo. Gdy pojmano Jezusa, idący za
widm. Grecy i Rzymianie nim ewangelista Marek (,,pewien młodzieniec"), porzuciwszy
wyobrażali sobie prawdop. prześcieradło, w które był odziany, uciekł nagi.
dusze zmarłych jako nagie
(co wydaje się logiczne,
chyba żeby przypuścić, że i
odzież ma duszę). „Morfeusz
(...) bierze postać Ceiksa.
Bez szaty, zmieniony, blady,
staje przy łożu biednej
Alcyjony" (Metamorfozy
11,650—3 Owidiusza, ti. B.
Kiciń-skiego). Zob. też
Odzież (rozdzierać).
Nagość w śrdw. W śrdw.
spano i kąpano się publicznie
nago, a nawet udawano się z
domu do łaźni całymi
rodzinami niemal kompletnie
nago a. półnago. Widok
zupełnej nagości był aż do
XVI w. czymś całkiem
powszednim. Swoboda ta
zanika w XVI— XIX w.,
naprzód w warstwach
wyższych, potem i w
niższych.
Nagość — asceza, jako
odrzucenie stroju, symbolu
próżności i przywiązania do
(Ew. wg Marka 14, 51—2). nowa — nagością żelazną bezczelna — nie zawstydzona
Przysłowie: niczym — nieśmiertelna" (Grób Agamemnona 16—17,91, 99
Nagi (goły) rozboju się nie —102 Słowackiego).
boi. Nagi — goły, pusty, nie przybrany, pozbawiony upiększeń;
Nagość — zbroja, obrona. nie owłosiony, nie upie-rzony, bezlistny; nie zalesiony,
„Abyś był silny, musisz pustynny;
rozdziać się do goła, twa bez dodatków, sam.
nagość to jedyna twoja Nagi — dobyty z pochwy. Naga szabla, nagi miecz.
zbroja" (Pallas i Wenus 16 „Piramidy, czy wy macie takie trumny, sarkofagi, aby miecz
Matthew Priora). położyć nagi" (Rozmowa z piramidami l—3 Słowackiego).
Nagość — bezbronność; „Naga dusza" — ślepe, nie uświadomione, utajone instynkty
niebezpieczeństwo. „Gdybym (Stanisław Przyby-szewski w okresie modernizmu).
służył Bogu z połową zapału, Striptease — numer programu variete, kabaretu a. innego
z jakim służyłem królowi, nie lokalu rozrywkowego, w którym aktorka stopniowo się
byłby w mym wieku wydał rozbiera. „Striptease to jedyne widowisko rozrywkowe, jakie
mnie wrogom nagiego" Ameryka przyniosła światu" (Wodewil amerykański
(Henryk VIII 3,2,455 Douglasa Gilberta).
Szekspira), kardynał W marzeniu sennym: (być nagim) bieda;
Wolscy. (widzieć kogoś nagiego) skandal; oszczerstwo.
Nagość — maska,
przebranie. „Chodzenie nago
to najlepsze przebranie" (The
Double Dealer 5,4 Williama
Congreve'a).
Nagość — miłość i śmierć.
,,Śmierć naga, miłość naga;
nic nie mają obie: ta niebacz-
nych -za życia zdziera, tamta
w grobie" (Przymierze śmierci
z miłością 51—2 Adama
Naruszewicza).
Nagość — człowieczeństwo.
„Być nagim to znacznie
bliższe człowieczeństwu, niż
być w liberii" (The Decay
ofBeggars Charle-sa Lamba).
„Nagość kobiety jest dziełem
Boga" (Zaślubiny Nieba i
Piekła, Przysłowia piekielne
Williama Blake'a).
Nagość — wielkość w
bezwstydzie. „O Polsko! (...)
wstań jak wielkie posągi
bezwstydne, naga — w
styksowym wykąpana mule,
NAMIOT mongolskie uważają namiot za miejsce święte, a niebo za
Namiot symbolizuje namiot okrywający Ziemię, Drogę Mleczną za szew tkaniny,
koczowisko, obozowisko, a gwiazdy za otwory przepuszczające światło słoneczne.
mistykę pustyni, tułactwo, „Nie widziałem, by kto patrzał tak tęsknym wzrokiem na ten
przemijanie, pasterstwo; namiocik błękitu, który więźniowie nabywają niebem"
świat; świątynię, taberna- (Ballada o więzieniu w Reading III Oscara Wilde'a).
kulum; sklepienie niebieskie; Namiot, tymczasowe, przenośne schronienie koczownika,
okrycie, ochronę, odzienie; pasterza, wędrowca, żołnierza — przemijanie i znikomość
wojnę; plemię izraelskie życia ludzkiego. Skarży się chory król Ezechiasz, sądząc, że
Gad. Symbolika pokrewna umiera: „Wiek mój przeminął i zwinięty jest ode mnie jak
symbolice zasłony. namiot pasterski" (Izajasz 38,12).
Namiot — dom pasterskich Kedar — jeden z synów Ismaela, protoplasta
plemion Izraela i patriarchów Kedareńczyków (Beduinów?) mieszkających w ciemnych
biblijnych. „Jabel był namiotach z koziej sierści, barbarzyńskiego ludu pustyń
protoplastą tych, którzy arabskich. Namioty Kedaru — kraj barbarzyńców, obczyzna;
mieszkali w namiotach i byli ziemski padół, świat doczesny; opieka boska, schronienie na
pasterzami" (Gen. 4,20). pusz-ozy. „Biada mi, że jestem jak obcy w Me-szech, że
„Ezaw stał się zawołanym mieszkam tu jak wśród namiotów Kedaru" (Psalm 119 5).
myśliwcem i rolnikiem, a „Czarna je
Jakub, człowiek prosty,
mieszkał w namiotach"
(Gen. 25,27). Balaam na
widok Izrael-czyków,
mieszkających w namiotach
według pokoleń swoich,
woła: „O jak piękne są
przybytki twoje, Jakubie, i
namioty twoje, Izraelu!"
(Num. 24,5). Wśród
namiotów mieścił się bogato
zdobiony namiot Boga,
zwany Namiotem Zboru
(Namiotem Zgromadzenia,
Przybytkiem Przymierza,
Przybytkiem Świadectwa)
(Ex. 26), który przeobraził
się z czasem w świątynię.
Stąd namiot stał się
symbolem świątyni, a
wreszcie sklepienia
niebieskiego. „Bóg
rozpostarł niebo jak zasłonę
i rozpina je jak namiot
mieszkalny" (Izajasz 40,22).
Koczownicze ludy turecko-
stem, ale piękna, córki głowy Parek,
jerozolimskie, jak namioty Narcyz — mężczyzna, który pogwałcił, naruszył granice
Kedaru" (Pieśń nad sfery zastrzeżonej dla kobiet (źródło nimfy Echo) i dlatego
pieśniami 1,4). Rozbić został (wg jednej z wersji mitu) zabity jako ofiara w kulcie
gdzieś swoje namioty — płodności, podobnie jak frygijski Attis, jak ukochany przez
przen., żart. zamieszkać Heraklesa Hylas, jak rozszarpany przez menady Penteusz i
gdzieś, osiąść na czas inni.
pewien. Narcyz (roślina) w staroż. Grecji — sen, śmierć,
Tabernakulum (łac. zmartwychwstanie, wiosna, prawdop. dlatego, że cebule
tabernaculum 'namiot') w przybyszowe narcyza sadzi się na jesieni i przykrywa na
Kość. rz.-kat. szalka zimę;
wbudowana w gł. ołtarz, budzą się i kwitną w maju i czerwcu. Sadzono je na grobach,
przeznaczona do aby przypomnieć, że drętwota śmierci może być tylko
przechowywania naczyń z zdrętwiałością snu. Uważano, że przeglądanie się w wodzie
hostiami. szkodzi zdrowiu, bo w odbiciu człowieka zawiera się jego
W marzeniu sennym: dusza, a sen o takim odbiciu może nawet być wróżbą rychłej
nieprzewidziana przygoda. śmierci. Skazani na śmierć przestępcy rz. składali narcyzy w
W heraldyce: gotowość do ofierze Furiom
boju; gościn-„".;-;
NARCYZ
Narcyz symbolizuje sen,
odrętwiałość;
zemstę, śmierć za młodu,
zmartwychwstanie, wiosnę,
płodność; zimną, nieczułą
urodę, samolubstwo,
egotyzm, egocentryzm;
sztukę dla sztuki;
przeglądanie się w lustrze,
próżność, autoerotyzm;
obłęd, głupotę, kapryśność.
Narcyz w mit. gr. — piękny
syn boga rzeki Kefisos w
Beocji i nimfy Liriope, który
za odtrącenie miłości nimfy
Echo skazany został przez
Afrodytę (a. Nemezis) na
bezpłodną miłość do swego
odbicia w źródle, a na koniec
zmieniony w kwiat o zimnej,
obojętnej urodzie
(Metamorfozy 3,341—510
Owidiusza), atrybut Hadesa
a. Plutona (rz. Dis Pater),
erynii; narcyzy wieńczyły też
i wieńczyli się narcyzami, co wodu prostej, wyniosłej łodygi).
miało działać narkotycznie Narcyz — próżność, ukochanie samego siebie, zwłaszcza
przeciw mękom własnej urody; introspekcja, samoobserwacja; autoerotyzm;
ukrzyżowania. introwersja, skłonność do zamykania się w sobie, we
Narcyz — słodka woń; obłęd. własnych myślach.
Sądzono, że słodki, Narcyz — odbicie w zwierciadle wody. Woda służyć może
odurzający zapach narcyzów jako lustro, ale lustro z głębią, w której można się zanurzyć,
może przyprawić o otwartą na głębokie, ukryte cechy charakteru. „Każdy z nas
pomieszanie zmysłów. Gr. jest z natury Narcyzem, a każda namiętność jest tylko
ndrkissos wg etymologii lud. miłością własną osłodzoną ozdobnymi epitetami" (The
związany z ndrke Vanity ofDogmatizing rozdz. 13Josepha Glanville'a, 1661). „I
'odrętwiałość', od rzekomo narcyzy ze wszystkich najpiękniejsze, co patrzą w swoje
narkotycznych własności oczy w zakątkach strumienia, póki nie pomrą od swego
roślirry. Kwiat wiązał się z lubego powabu" (The Sensitive Plant 1,5 P. B. Shelleya).
ceremoniami Narcyz — kapryśność. ,,Przecie i narcysy mają swe
wtajemniczenia, zwt. w kult kaprysy" (Kolberg XVII, 5).
Demeter w misteriach Narcyz — sztuka dla sztuki; atrybut hasła symbolistów i
eleuzyńskich. Zapachem neoromantyków końca XIX w.
narcyzów Hades miał Narcyz — samowystarczalność, wieża
oszołomić Korę, aby ją tym
łatwiej porwać do swego
podziemnego królestwa.
,,Każda wie, że woń w
narcyzach jest drogą" (Sen
srebrny Salomei 1,615—16
Słowackiego).
Narcyz w tradycji chrzęść. —
triumf poświęcenia nad
egoizmem, miłości Boga nad
grzeszną miłością,
wiecznego żywota nad
śmiercią, miłości niebiańskiej
nad ziemską; atrybut Matki
Boskiej (przez podobieństwo
kwiatu do lilii).
Narcyz w śrdw. — atrybut
Zemsty (za odtrącone
uczucie nimfy Echo).
Narcyz na Dalekim
Wschodzie — szczęście,
powodzenie, dobrobyt,
życzenia noworoczne.
Narcyz u Arabów — uczciwy,
szczery, prostolinijny
charakter (prawdop. z po-
z kości słoniowej; badania gąca nici, i Atropos, Nieodwracalna, która nić przecina w
naukowe dla własnej chwili śmierci człowieka. Utożsamione z nimi rzymskie Parki
przyjemności, nie dla dobra i Fata oraz skand. Norny: Urd, przeszłość, Wer-dandi,
ogółu. teraźniejszość, i Skuld, przyszłość.
Narcyz kałamarza, fr. le Czarna nić — nieszczęśliwe dni żywota przędzone przez
narcisse de 1'ecritoire, autor Mojry, w przeciwieństwie do białej nici oznaczającej dni
rozkochany we wszystkich szczęśliwe. ,,Żle, źle zawsze i wszędzie, ta nić czarna się
swych utworach, w całej przędzie: ona za mną, przede mną i przy mnie" (Moja
swej twórczości. piosnka I, l—3 Norwida).
W mowie kwiatów: za bardzo Nić — nić istnienia, potomstwo zrodzone z harmonijnego
kochasz się w sobie. wirowania wrzeciona tworzącego materialne życie; gr.
NIĆ boginię dobrego porodu, Eileithyię, nazywano „zręczną
Nić symbolizuje istnienie, prządką".
życie, miłość, pępowinę, Nić — nasienie, sperma, zwł. w kultach orfickich.
potomstwo, przeznaczenie, Nić bierna i czynna — osnowa i wątek, krzyżujące się na
los; krosnach tkackich — świat materii, wegetacji i tworzenia,
oś świata, promień, życia. Tkanie — zajęciem kobiet; tkaczkami były:
sublimację, wznoszenie się; Atena, Mojry, Izyda, Piękna Helena, Pene-lopa, Kirke.
nicość; pamięć; inteligencję, Pokutujący Herakles musiał prząść kądziel w kobiecym
drogę do poznania, związek, stroju.
opowieść, marzenia,
przyjaźń;
niebezpieczeństwo;
gadatliwość, intrygi;
ucieczkę.
Nić — związek, związanie,
coś, co łączy wszystkie stany
egzystencji z sobą i z ich
zasadą. Indyjskie
Upaniszady mówią o nici
(sutra) wiążącej świat
doczesny z niebiańskim i
wszystkie żywe istoty
wzajem ze sobą.
Święta nić — w tradycji ind.
upawita, noszona przez
członków wyższych kast.
Nić — życie, przc/naczenie,
los. W mit. gr. trzy Mojry,
boginie przeznaczenia,
Prządki; u Homera tylko
jedna Mojra, u Hezjoda:
Kloto, która przędzie nić ży-
wota, Lachesis,
przydzielająca los i strze-
Nić — oś świata, zagrożonym, w niebezpiecznej sytuacji. Pośrednia aluzja do
wznoszenie się, subli-macja; nici, na której zawieszono miecz nad głową Damoklesa,
jedna z prób interpretacji gr. dworaka i pochlebcy, który nazwał Dionizjosa Starszego,
mitu o nici Ariadny, nici, tyrana Syrakuz (405—367 p.n.e.), najszczęśliwszym
która pozwoliła Te-zeuszowi spośród śmiertelników; zob. Miecz (groźba).
wydobyć się z Labiryntu Nić wg Księgi Zohar (gł. księgi Kabały, XI—XIII w.) —
kreteń-skiego, czyli ze związek między różnymi sferami: biologiczną, duchową,
świata ziemskiego do przy- społeczną itd.
bytku bogów, do Nieba; por. Nić — gadatliwość. „Nić swojej gadatliwości cieniej przędzie
Łańcuch (drabina z Ziemi do niż wątek swej argumentacji" (Stracone zachody miłości 5,1
Nieba; łańcuch Lugusa). Szekspira, tł. L. Uiricha).
Nić — ucieczka; jedna z Czerwona nić — motyw, temat, element ogólniejszego nurtu
prób wyjaśnienia gr. mitu dziania się, opowieści, w której coś „przewija się czerwoną
Ariadny i Tezeusza: Ariadna nicią". ,,Wszystkie liny floty brytyjskiej od najgrubszych do
— wąż a. bogini Ziemi, daje najcieńszych skręcone są tak, że jedno czerwone włókno
kłębek nici — promieni przechodzi przez catą długość liny, tak że z najmniejszego
słonecznych Tezeuszowi — kawałka widać, że należy do korony" (Powinowactwa z
bohaterowi słonecznemu, wyboru 2,2 Goethego).
aby się mógł wydostać z Nić — pamięć. „Ta pamięta lepiej, czyja dłuższa nić"
labiryntu — świata (Przaśniczka ~1—8 Jana Cze-
podziemnego, gdzie,
podobnie jak Słońce nocą,
podróżował z zachodu na
wschód.
Nić Ariadny — droga do
poznania, zdolność
poznawcza, inteligencja
(inna wykładnia mitu o nici
Ariadny). Przysłowie:
Po nitce do kłębka.
Nić — pępowina, ucieczka z
labiryntu (świata nie
narodzonych) macicy matki.
Nici będą z tego — nic z
tego nie będzie. Jaskółka z
bajki Ezopa O ptakach i
jaskółce ostrzega ptaki, że z
lnu, który chłop zasiał, będą
nici, a z nich sidła na ptaki.
Polski termin nici zaczęto z
czasem rozumieć jako nic:
nic z tego (nie będzie).
Wisieć na nitce, na cienkiej
nici — być o włos od
katastrofy, bardzo
czota). „Wlecze się (spłukać się, zgrać się; obedrzeć kogoś itd.).
wprawdzie za człowiekiem Do suchej nitki (przemoknąć) — całkiem.
nić bólu i pamięci" (Rodzina W marzeniu sennym: (przerwana nić) zła wróżba; (na
Połanieckich 3,14 H. szpulce) trwałe uczucie;
Sienkiewicza). (splątana) wielki wysiłek.
Złota nić — przyjaźń; NIEBO
natchnienie. „Serca Niebo symbolizuje nieskończoność, światło;
niebieskie poi wesele, kiedy zasadę męską, aktywną; porządek świata;
je razem nić powiąże złota" bóstwa, wszechwidzące oko. Najwyższą Istotę, Boga; dom
{Oda, do młodości 30—l stworzyciela; królestwo losu;
Mickiewicza). „I żywych harmonię, prawdę, prawo moralne, świętość, czystość; Sąd
natchnień złota nić Ostateczny, zbawienie, przybytek dusz błogosławionych,
przewiąże prawdy zdobyte" wzniosłą szczęśliwość, najwyższą radość. Por. Błękit,
(Przeminął czas 61—2 Chmura, Deszcz, Gwiazda, Księżyc, Piorun, Powietrze,
Adama Asynka). Słońce, Tęcza, Wiatr, Ziemia.
Nić — miłość, opowieść, Niebo w mitologiach (z wyjątkiem egipskiej) — zasada
dramat; marzenia, zagadki, męska, aktywna, duchowa, związana z liczbą trzy, podczas
intrygi, domysły itd. „Snuć gdy Ziemia łączy się z zasadą żeńską, pasywną, materialną
miłość jak jedwabnik nić i liczbą cztery a. dwa. W mit. ind. jajo świata rozpękło się
wnętrzem swym snuje" tworząc złotą kopułę nieba i srebrną misę Ziemi, co w archit.
(Snuć miłość l Mickiewicza).
„Taki mi się snuje dramat
groźny, szumny, posuwisty
jak polonez" (Wesele 1,24,
728—730 S.
Wyspiańskiego). „Pryśnie
marzenia pajęcza nić" (Ani
ty moja 3 Lucjana Rydla).
Skupiać, trzymać, mieć
(wszystkie) nici czegoś (w
ręku) — kierować czymś,
panować nad całą sprawą,
znać jej wszystkie
szczegóły. Określenie wzięte
zapewne z teatrów
marionetek.
Suchej nitki (na kimś) nie
zostawić — obmówić,
spotwarzyć, oczernić,
oszkalować (kogoś).
Szyta grubymi nićmi
(intryga, afera, blaga itd.) —
nieudolnie upozorowana, za-
maskowana.
Do nitki — do ostatka
ind. reprezentują: stupa jego twarzy, gwiazdy — jego oczy, obłoki —jego odzienie,
(relikwiarz przykryty półkolistą światło — oleje, którymi jest namaszczony. Świętość,
czaszą) i ołtarz. Koczownikom czystość. Najwyższa Istota, niebiańska, wszechwiedząca,
Wschodu niebo kojarzyło się stwórca świata, sprawca żyzności gleby (jako deszcz),
zwykle z namiotem, zasłoną bezpośrednie objawienie transcendencji, potęgi, wieczności,
oddzielającą człowieka od świętości, niedostępności, nieskończoności, regulator
tajników głębin porządku kosmicznego, protoplasta władców ziemskich,
Wszechświata. Przez związek wzór hierarchii ziemskiej: monarcha podlega bogom,
męskiego Nieba z żeńską ludność podlega monarsze.
Ziemią powstaje człowiek, syn Niebo — siedziba Boga, bogów a. innych duchowych istot,
Nieba i Ziemi; miejsce pobytu dusz zbawionych, wybranych,
mit rozpowszechniony błogosławionych, po śmierci na Ziemi a. w czasie, jaki ma
niegdyś od Chin do Grecji nastąpić po Sądzie Ostatecznym. „Pan na niebie postawił
(misteria orfickie), zob. Ziemia stolicę swoją" {Psalm 102 19). „Wejrzyj z świątyni twojej i z
(Stworzenie świata). Jednak wysokiego niebios mieszkania" (Deut. 26,15).
w staroż. Egipcie Niebo było Niebo — miejsce sądu boskiego. Coś woła o pomstę do
kobietą, boginią Nut w nieba — coś jest godne najwyższego potępienia, domaga
kształcie sklepienia rozpiętą się kary. Nieba. Kosmograf!;.' cgip. rozróżniała 11 nieb;
nad Ziemią, opartą dłońmi o żydowska, a za nią muzułmańska —
Wschód, a stopami o Zachód,
matką bogów i ludzi: poślubiła
Ziemię, Gęb, i urodziła boga
Słońca Ra (Re).
Niebo — święty porządek
świata: kołowy, regularny ruch
gwiazd, zmienny — Słońca,
Księżyca i planet.
Niebo — siły dobroczynne a.
groźne, ale zawsze
potężniejsze od człowieka
źródło zjawisk
niezrozumiałych, pięknych,
wspaniałych, strasznych,
zgubnych a. niezbędnych,
istotnych dla życia i dla
urodzajów, jak deszcz, śnieg,
błyskawice, grzmoty, pioruny,
tęcza, meteoryty, komety,
zaćmienia. Grom z jasnego
nieba — dla starożytnych:
znak od Zeusa; przen.
niespodziewane zdarzenie,
zwł. nieszczęście.
Niebo — objawienie bóstwa:
błękit nieba — zasłona na
7 (wg liczby „planet"), przy parasol; przez barwę niebieską, ogród zamknięty, akant,
czym w siódmym niebie jest szafir. Słońce, gwiazdy; przez młodzieńca w płaszczu po-
siedziba Boga i najwyższych krytym gwiazdami i „planetami", z berłem w prawej, z
aniołów. Być w siódmym płonącym sercem w lewej ręce, z koroną na głowie,
niebie — być szczęśliwym, stojącego na srebrnych koturnach, opasanego znakami
zachwyconym, uradowanym. zodiaku. Niebiańską medytację wyobraża szafir, takąż
,,Znałem człowieka w nagrodę — palma i róża, mądrość — gwiazda, niebiańską
Chrystusie, który (...) został rzekę — Mleczna Droga, niebiański ogień — błyskawica. W
uniesiony w zachwyceniu aż rzeźbie gotyckiej — przez figurę siedzącego Abrahama
do trzeciego nieba" (2 List do trzymającego na kolanach (na ,,łonie Abrahama") dusze
Kor. 12,2). sprawiedliwych; emblemat ten wiąże się z przypowieścią o
Niebieskie, niebiańskie bogaczu i Łazarzu (Ew. wg Łuk. 16,19—31). We wczesnym
miasto, miasto święte malarstwie gotyckim niebo wyobrażano przez kościół
zstępujące z nieba od Boga, gotycki a. bramę, niekiedy z postacią św. Piotra witającą
Nowe Jeruzalem (Apok. zbawionych; w malarstwie płn.europ. — przez ogród lub
21,2). przez obłoki z przechadzającymi się po nich zbawionymi i
Stery niebieskie. W aniołami.
Ptolemeuszowskim systemie Niebo — miejsce szczęśliwego, bezczynnego pobytu
astronomicznym Ziemia, jako cnotliwych, błogosławionych dusz. Jak w niebie —
środek Wszechświata, miała cudownie, wspaniale.
być otoczona dziewięcioma
współśrodkowymi,
kryształowymi, całkowicie
przezroczystymi sferami
niebieskimi, z których
pierwsze siedem dźwigało 7
znanych wówczas ,,planet":
Dianę (Księżyc), Merkurego,
Wenus, Apollina (Słońce),
Marsa, Jowisza i Saturna;
ósma sfera nosiła gwiazdy
stałe; dziewiątą dorzucono dla
wyjaśnienia odkrytej przez
Hipparcha w II w. p.n.e.
precesji punktów równonocy;
wreszcie w śrdw. dodano
primum mobile (łac. 'pra-
przyczyna ruchu'), dziesiątą
sferę obejmującą
Wszechświat i oddzielającą
go od Nicości i od eteryczno-
świetliście-ognistego Empi-
reum.
Niebo wyobrażane przez
czaszę, kopułę, baldachim,
„Magna otia coeli" łac. 'wielka muchę); podobne omówienia także w innych językach, np.
(jest) bezczynność panująca nm. Bar znaczy dosł. 'brązowy', litewskie lokys — dosł.
w niebie' {Satyry 6,394 'oblizujący'.
Juwenala). (Chcieć) Niedźwiedź w Biblii — brutal i okrutnik, niebezpieczniejszy
przychylić komuś nieba — niż lew. ,,Dzień ten Pański to ciemność, a nie światłość. Jak
(chcieć) wszystko zrobić, aby gdyby uciekał mąż przed lwem, a zabiegał mu drogę
go uszczęśliwić. niedźwiedź" (Amos 5,18—19). „Lew ryczący i niedźwiedź
W alchemii: esencja, łaknący — pan bezbożny nad ubogim ludem" (Ks. Przy-
najsubtelniejsza część' istoty; powieści 28.15). Gdy małe dzieci naśmiewały się z proroka
materia prima. Elizeusza, ten złorzeczył im w imię Pańskie. „I wyszły dwa
W astrologii: obracająca się niedźwiedzie z lasu i rozszarpały z nich czterdzieści dwoje
sfera przesuwająca ciała dzieci" {4. Ks. Król. 2,23—5).
niebieskie wokół Ziemi. Mimo to, niedźwiedź, nie będąc zwierzęciem oswojonym,
W marzeniu sennym: stał się od dawna symbolem opieki, macierzyństwa, zabawy
(błękitne) szczęście; przez swą ludzką postawę i ciepłe futro, tasowanie miodu i
(chmurne) przemijające miłość (tylko samicy) do swych szczeniąt (najwyżej przez 2
troski; (burzliwe) odmiana. lata). „(Mówi Pan:) Zabiegnę im drogę jak niedźwiedzica,
NIEDŹWIEDŹ
Niedźwiedź jest symbolem
ciemności (jaskiniowej),
pierwotnej siły, dzikości,
nieokrzesania; głupoty,
brzydoty; brutalności, groźby,
niebezpieczeństwa; pożercy;
gniewliwości, gburowatości,
ponurości; odwagi; szlachet-
ności; wytrwałości, uporu;
niezdarności, ociężałości;
zabawy, niezgrabnej pociesz-
ności; mizantropii,
melancholii; podświado-
mości; strażnika, obrońcy;
opieki; macierzyństwa,
związków rodzinnych.
Niedźwiedź — nazwa ta jest
eufemizmem, wyrazem
obawy przed obrażeniem a.
wywołaniem zwierzęcia
przez wymówienie jego
właściwego imienia (por.
Wilk: w bajce);
nazwa ta jeszcze u Reja
brzmi niedźwiedź tj.
'miodojad' (mówiący mógł
więc mieć na myśli choćby
gdy jej zabiorą dzieci, i zgodzie' (Satyry 15,164 Juwenala).
roztargam wnętrza wątroby Niedźwiedź — zwierzę szlachetne. W Bajce 176 Ezopa nie
ich" (Ozeasz 13,8), o tyka stworzeń martwych lub udających martwe. W bajce
Izraelczykach. Przyjaciele (1829) Mickiewicza: ..niedźwiedź Litwin miąs
Miś, ang. Teddy bear (od nieświeżych nie je".
zdrobniałego imienia Przysłowia: Jeszcze skóra na niedźwiedziu. Niedźwiedź w
prezydenta USA Theodore lesie, a skórę jego sprzedajesz. Nie pij na żywego
Roosevel-ta, 1901—09, niedźwiedzia skórę. W bajce Ezopa niefortunny myśliwy
zawołanego myśliwego), plu- udaje nieboszczyka, a dowcipny miś szepce mu do ucha,
szowy niedźwiadek, zabawka aby nie sprzedawał skóry niedźwiedzia jeszcze żywego.
dziecięca. Pliniusz St. uważał (Historia naturalna 8,44), a pogląd ten
Niedźwiedź w mit. gr. dotrwał do XVIII w., że niedźwiedzie rodzą się jako
poświęcony Artemidzie, bezkształtne bryły mięsa, urabiane dopiero stopniowo przez
bogini łowów i Księżyca, oraz matkę ozorem w kształt misia (Kościół śrdw. uczynił z tego
eryniom, boginiom zemsty; w symbol chrześcijaństwa nawracającego pogan). Nie dolizany
mitach księżycowych jest w niedźwiadek — ślamazara, niedojda, cia-majda, safanduła.
opozycji do zająca i repre- Ssanie a. lizanie łapy — przymusowy post, doznany zawód,
zentuje (składaną bogom) konieczność obywania się bez czegoś. Pliniusz St. sądził, że
ofiarę; grozę, okrucieństwo, niedź-
potworność, niebezpieczny
aspekt podświadomości. Wg
Arystotelesa — symbol
głupoty i chciwości. Kallisto,
nimfa z orszaku Artemidy
(prawdop. jedna z postaci
samej bogini, Artemis Kaltiste
'najpiękniejsza'), uwiedziona
przez Zeusa; gdy Artemida w
czasie kąpieli odkryła jej
ciążę, przeobraziła ją w
niedźwiedzicę, ale Zeus
umieścił ją na niebie jako
Wielką Niedźwiedzicę i
uratował jej syna, Arkasa,
praojca Arkadyjczyków.
Arkadia była klasycznym
krajem niedźwiedzi. Ojciec
Atalanty, który pragnął mieć
syna, kazał ją jako niemowlę
porzucić w górach, gdzie
wykarmiła ją niedźwiedzica.
Niedźwiedź — związki
rodzinne. „Saeyis inter se
convenit ursis" łac. 'okrutne
niedźwiedzie żyją z sobą w
wiedź przetrzymuje zimę w niedźwiedziu! gdybyś w mateczniku siedział, nigdy by się o
gawrze wysysając z tobie Wojski nie dowiedział" (Pan Tadeusz 4,566—7
przednich tąp soki Mickiewicza). „Jestem Misiem o Bardzo Małym Rozumku i
nagromadzone jesienią. długie słowa sprawiają mi wielką trudność" (Kubuś Puchatek
„Siedział w domu, jak 4 A. A. Milne'a, tł. Ireny Tuwim).
niedźwiedź, gdy ssie łapę w Niedźwiedzia przysługa — przysługa nie w porę,
borze" (Pan Tadeusz 6,520 przynosząca szkodę; z bajki o niedźwiedziu żyjącym w
Mickiewicza), o Maćku przyjaźni z pustelnikiem, którego, gdy ten spał, zabił uderze-
Dobrzyńskim. niem łapy, chcąc mu troskliwie spędzić muchę z czoła.
Niedźwiedzie odgrywały Krótkość uszu i ogona niedźwiedzia wyjaśniać ma
znaczną rolę w walkach przysłowie: Kiedy niedźwiedzia ciągnione do miodu,
zwierząt w amfiteatrach oberwano mu uszy, a kiedy od miodu — ogon; przen. o
staroż. kimś, kto się zbyt rozsmakował w tym, przed czym się zrazu
Rzymu. wzbraniał.
Niedźwiedź w tradycji Niedźwiedź od czasów prahistorycznych cieszy się wielkim
chrzęść. — władza świecka, poważaniem u ludów Północy, w krajach, gdzie jest królem
doczesna; wcielenie zła, zwierząt, budzącym obawę i podziw; przypisuje mu się
diabła. W kościołach bliskie stosunki z bóstwami nieba (jako mieszkańcowi gór),
normandzkich wyobrażał związek z Księżycem, a zatem i z menstruacją. Uważa się
Szatana. Istnieje też tradycja
odmienna. Mnich iryjski, św.
Gali, ok. 550.—ok. 645, który
przyczynił się walnie do
wprowadzenia
chrześcijaństwa do Europy
zach., miał wg legendy
spotkać w dolinie rzeki
Stelmach niedźwiedzia; kazał
mu nanieść drew na ogień, a
w zamian za usługę dał
bochenek chleba. Gali
postanowił stworzyć w tym
miejscu ośrodek zakonny,
przekształcony w 720 w
klasztor Sankt Gallen (fr.
Saint Gali). Na pieczęci
klasztornej widnieje Gali i miś
z bochenkiem w łapach.
Niedźwiedź — obżarstwo;
namiętny mio-dożerca,
opisywany przez filozofów,
poetów i prozaików od
Arystotelesa do A. A. Milne'a.
Niedźwiedź — głupota;
zbędne narażanie się. „Głupi
go za protoplastę człowieka i widzom" (Historia Anglii 1,2 Thomasa B. Macaulay'ego).
przypisuje posiadanie duszy. Niedźwiedź — brzydota. „Jestem brzydka jak niedźwiedź"
Jego zęby i pazury to (Sen nocy letniej 2,3 Szekspira).
potężne amulety, a także Niedźwiedź — o człowieku nieokrzesanym, niezgrabnym,
ulubione ozdoby (np. Indian i nie umiejącym się w towarzystwie poruszać i zachować, a
Eskimosów). Najdostojniejsza potężnym
zwierzyna łowcy: i barczystym.
„Niedźwiedź, Mospanie!" Niedźwiedź — upór. Dawni hodowcy pszczół leśnych chcąc
(Pan Tadeusz 3,735 uchronić miód w barciach przed bartniczkami (małymi niedź-
Mickiewicza). Jego skóra- wiedziami), zawieszali przy otworze ula kawał kloca; im
futro to cenne trofeum silniej rozjuszony miś odpycha przeszkodę, tym mocniej go
myśliwskie. kloc, wracając, uderzał, aż wreszcie zmuszał do rezygnacji z
Niedźwiedź — groźna siła. uczty. ,,Władza jest upartym niedźwiedziem; niedźwiedzia
Przysłowia: tego często można za nos wodzić" (Zimowa powieść 4,4
Jak niedźwiedź głaśnie, to aż Szekspira, tł. L. Uiricha).
w krzyżach trzaśnie. Kto idzie Niedźwiedzi taniec — komiczne, niedołężne, niezgrabne
na niedźwiedzia, niech gotuje popisywanie się. Dawni niedźwiednicy obchodzili domy z
łoże (kto na dzika — mary). tresowanym niedźwiedziem, który tańczył na tylnych łapach
Ze szwagrem na zająca, z w takt muzyki. Przysłowie:
bratem na niedźwiedzia. „Ja I niedźwiedź musi w taniec, wziąwszy na
nikogo się nie boję! Choćby
niedźwiedź... to dostoję!"
(Stefek Burczymucha 3—4
Marii Konopnickiej).
Szczwalnia — amfiteatr dla
hec, miejsce, gdzie szczuto
brytany na niedźwiedzia, pop.
rozrywka arystokracji i ludu
przez stulecia w całej
Europie. Na hecę dla kró-
lowej ang. Elżbiety I
dostarczono w 1575
trzynaście niedźwiedzi.
Widowisko zabronione przez
parlament bryt. w 1835. W
Warszawie za Stanisława
Augusta szczwalnia mieściła
się w budynku na rogu
Brackiej i Chmielnej (dziś
Hibnera i Rutkowskiego).
„Purytanie nienawidzili
szczwalni nie dlatego, że
sprawiały cierpienia niedźwie-
dziom, ale dlatego, że
sprawiały przyjemność
nos kaganiec. Niedźwiedzie wizerunek śniącego.
tany, wilczy śpiew, W heraldyce: okrucieństwo w obronie rodu; nieustępliwość w
dziadowski płacz — to jeden obliczu nieprzyjaciela; potęga.
bies. Wielka i Mała Niedźwiedzica (Wielki i Mały Wóz):
Niedźwiedź — melancholia. gwiazdozbiory nieba płn., w Polsce widzialne przez cały rok.
„Jestem melancholijny jak NIETOPERZ
kocur albo szczwany niedź- Nietoperz symbolizuje ucieczkę od światła i naturalnego
wiedź" (Henry/c IV cz. l 1,2 porządku rzeczy (życie nocne, sen głową w dół), noc,
Szekspira, tł. L. Uiricha). ciemność, sen, ślepotę, śmierć, melancholię, czarną magię;
Niedźwiedź — Albert nieszczęście; zazdrość; strach; wędrówkę dusz; mądrość;
(Albrecht) I Niedźwiedź, ok. pychę; obłęd; drapieżność.
1100—70, pierwszy Na około 4000 istniejących gatunków ssaków ok. 900 to
margrabia brandenburski, nietoperze. Są to jedyne ssaki latające, jedyne zwierzęta
założyciel dynastii Askań- lądowe posługujące się echolokacją (dzięki uszom przy-
czyków; nazwa od stosowanym do odbioru ultradźwięków), niemal jedyne
niedźwiedzia w herbie. żywiące się nocnymi owadami; istnieją jednak także gatunki
Niedźwiedź (Północy) — nietoperzy wielkich, roślinożernych, i małych, żywiących się
dawny przydomek Rosji. owocami, kwiatami, małymi zwierzętami lub krwią dużych
Niedźwiedź rosyjski — ssaków
symbol olbrzymiej potęgi.
„Przystąp do mnie jako
niedźwiedź rosyjski,
pancerny nosorożec lub
tygrys hirkański (...), a mocne
me nerwy nie zadrżą"
(Makbet 3,4 Szekspira).
piały niedźwiedź. Pojechać
na białe niedźwiedzie — o
więźniach politycznych w
Rosji carskiej, wysyłanych na
Sybir (zwrot praw-dop. z
czasów powstania
styczniowego 1863).
Niedźwiedzi stan —
przydomek stanu Arkansas,
USA (ang. Bear stale).
W alchemii: symbol
ciemności (nigredo), czerni,
sekretów pramaterii,
odpowiada więc wszelkim
etapom początkowym i
instynktom.
W marzeniu sennym:
niefortunny, kłopotliwy
przyjaciel; zwierzokształtny
(wampiry). Wampiry potrafią nieśmiertelności (zamieszkuje jaskinie połączone ze
„na jednym posiedzeniu" światem zmarłych) i żyje do tysiąca lat.
wyssać (np. z krowy) ilość W śrdw. Europie nietoperz był wcieleniem czarów, śmierci i
krwi ważącą o połowę więcej nieszczęścia, ptakiem nocnym Szatana; uważano, że złe
niż ich własny ciężar ciała, a duchy i demony obcujące nocą cieleśnie z kobietami
potem zerwać się do lotu. przybierają kształt nietoperza; wysysają też jakoby krew z
Niemal wszystkie nietoperze niemowląt. Bajeczne potwory, hipogryfy, gryfy, smoki, diabły,
są zwierzętami nocnymi, wyobrażano z pyskiem, pazurami, błoniastymi skrzydłami
żyjącymi w grupach lub kolo- nietoperzy.
niach dochodzących niekiedy Nietoperz, dostrzegalny tylko w półmroku zmierzchu lub
do miliona osobników. brzasku, symbolizuje to wszystko, co unika światła dnia, a
Obserwowano np. w więc czary, czarną magię, zazdrość i melancholię. Puch
Teksasie, USA, sto milionów nietoperza to jedna z ingrediencji wrzucanych przez
samic nietoperza meksy- czarownice do kotła (Makbet 4, l Szekspira).
kańskiego tworzących letnie Skrzydła nietoperza — atrybut snu i Szatana. „Sen, jak
kolonie-wylę-garnie w pięciu śmierć, stopą ołowianą wkroczy i nietoperza skrzydłem
wielkich jaskiniach, gdzie skryje oczy" (Sen nocy letniej 3,2 Szekspira, Oberon do
wydają na świat i wychowują Puka, tł. S. Koźmiana). W Boskiej Komedii Dantego Lucyfer
ok. stu milionów potomstwa. na dnie piekła (34,46—52)
W staroż. Babilonii
nietoperze uważano za
wcielenie złych duchów i
widm osób zmarłych, w
Grecji i Rzymie — za istoty
demoniczne, mające
kontakty z królestwem
Hadesa. Wg mitu gr. córki
Minyasa, króla miasta
Orchomenos w Beocji, które
wolały prząść niż brać udział
w bachanaliach Dionizosa,
bóg przeobraził w nietoperze
(Metamorfozy 4,389—416
Owidiusza). Ze skrzydłami
nietoperzy wyobrażano gr.
boginie zemsty, erynie. W
bajce Ezopa nietoperz
reprezentuje mądrość, gdyż
orientuje się po ciemku i
poluje na ślepo.
W Chinach i Japonii
nietoperz wg tradycji
przynosi błogosławieństwo
niebios, długowieczność i
szczęście, jest symbolem
machaniem nietoperzych Stopa.
skrzydeł oziębiał Hades do Noga — więź społeczna; kończyna pozwalająca na
temperatury lodu. poruszanie się w świecie, na zbliżenie z ludźmi,
W folklorze fińskim dusza nawiązywanie kontaktów.
ludzka w czasie snu Nogi — podstawa, podpora. „Kolos na glinianych nogach"
człowieka przybiera postać {Daniel 2,31), olbrzym, który rychło upadnie, zawali się,
nietoperza, a rankiem wraca państwo bliskie katastrofy.
do ciała; dlatego w dzień nie Noga — zwycięstwo, zabór, przewaga, przekroczenie.
widać nietoperzy. ,,Postawcie nogi na karkach tych królów" (Jozue 10,24).
W folklorze czeskim prawe ,,Ziemia, po której deptała noga twoja, będzie posiadłością
oko nietoperza czyni twoją i synów twoich na wieki" (jw. 14,9). „(Antoniusz)
człowieka niewidzialnym. nogami przekraczał ocean" (Antoniusz i Kleopatra 5,2
W heraldyce: zimna krew w Szekspira). „(Cezar) rozkraczył się (...) na tym ciasnym
obliczu niebezpieczeństwa; świecie jak Kolos, a my, maluczcy jak mrówki, przechodzić
chytrość. musim między olbrzymimi jego nogami" (Juliusz Cezar 1,2
W alchemii: nietoperz jest Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
pokrewny smokom i Nogi jako narząd szybkiego ruchu są symbolem potęgi i
obojnakom, gdyż łączy cechy chwały od czasów antycznych. Wydaje się nam rzeczą
ptaka naturalną,
i ssaka.
Wiek ludzki: kobieta
osiemdziesięcioletnia.
Ślepy jak nietoperz —
przysłowie. Nietoperz w
pustą głowę nigdy się nie
wkręci — przysłowie tron.,
oparte na przesądzie
ludowym o nietoperzach
wkręcających się we włosy.
NOGA
Noga symbolizuje człowieka,
postawę ludzką (wyprostną),
wspaniałość, zwycięstwo,
przewagę, chwałę,
przeznaczenie; promień
Słońca, energię;
przekroczenie, przenośnik,
ruch, szybkość, pęd, marsz,
więź społeczną, taniec,
ucieczkę, wyprawę
(ekspedycję), zabór; stałość,
siłę, podporę, piedestał;
niezależność,
samodzielność; genitalia;
trunkowość; zob.
że szybkonogi Achilles, rącza humorze, w podłym nastroju.
Atalanta, triumfatorzy biegów Odcięta końska noga — cud św. Eligiusza (fr. St. Ełoi),
na olimpiadach uważani są kowala, biskupa Noyon w Oise (Francja), ok. 588—660. Wg
za herosów, obsypywani legendy, gdy koń, opętany przez diabła, nie dawał się
nagrodami i zaszczytami aż podkuć, święty odjął mu nogę, podkul ją i przyczepił z
do naszych czasów, choć powrotem. Temat częsty w sztuce szkoły bolońskiej (św.
trudno by nam przyszło Eligiusz był jednym z patronów Bolonii).
logicznie wyjaśnić, czemu się Noga porywczego syna — cud św. Antoniego Padewskiego.
tak dzieje. Wg legendy syn pasjonat w gniewie kopnął matkę, po czym,
Trzecia noga — kij, laska. zdjęty skruchą, obciął sobie tę nogę; temat plastyki śrdw.
Stworzenie chodzące Dzięki św. Antoniemu wyrosła mu nowa noga.
wieczorem o trzech nogach Noga św. Rocha — dżuma. Sw. Rocha, patrona
— starzec o lasce zadżumionych (XIII—XIV w.), wyobrażano w stroju
(rozwiązanie zagadki Sfinksa pielgrzyma, unoszącego skraj tuniki, aby ukazać czarną
w micie o Edypie). plamę na wewnętrznej stronie uda; pierwszy objaw zarazy.
Nogi — genitalia, fallus. Biała noga Maura — cud Damiana i Kosmasa, legendarnych
„Wzięła prędko Sefora ostry męczenników syryjskich za panowania Dioklecjana, patro-
kamień i obrzezała napletek nów rodu Medyceuszów we Florencji czasów
syna swego i dotknęła nim
nóg Mojżesza, i rzekła:
"Jesteś mi oblubieńcem
krwi«"
(Ex. 4,25).
Skrzyżowanie nóg. Z prawą
nogą na lewej — w sztuce
śrdw. zwykła pozycja sie-
dzących a. leżących królów,
arystokratów, rycerzy,
krzyżowców, templariuszy,
Chrystusa na krzyżu.
Magiczna pozycja kobiety
ciężarnej mająca opóźnić
poród. Przysłowie: Niech
każdy strzeże się nogi na
krzyż założyć, bo diabeł się
zlęknie i przyśni.
Lewa noga — zły omen.
Rozpoczęcie marszu a.
wejście do domu lub świątyni
lewą nogą u staroż. Greków i
Rzymian (tac. sinistro pede
profectus} i do dziś u
muzułmanów przynosić ma
pecha. Wstać z łóżka lewą
nogą — być od rana w złym
Odrodzenia; temat Noga mu się powinęła — tym razem nie udało mu się.
malarstwa renesansowego. Nakryć się nogami — wywrócić się.
Damian (a. Kosmas) uciął Być na ostatnich nogach — być zmęczonym, wyczerpanym,
sobie nogę, aby przyszyć ją zmordowanym, skonanym.
pewnemu jednonogiemu Być jedną nogą w grobie — być bliskim śmierci, trzy ćwierci
Maurowi, który miał odtąd do śmierci.
jedną nogę brązową i jedną Wyciągnąć nogi (a. kopyta) — umrzeć.
białą (np. obraz Fra Angeli- Przez nogę (traktować) — lekceważąco, pogardliwie, z góry.
ka, Florencja, Museo di San Nóżki — dowody; karty; pieniądze. Nóżki na stół! — przen.
Marco). udowodnić! płacić!
Stać mocno (obiema) Nogi — trunkowość. Wypijmy na drugą nogę (nóżkę)!
nogami na ziemi — nie Alkohol wchodzi w nogi. Nogi mu po kolędzie chodzą.
oddawać się próżnym „A bodaj ci nóżka spuchła!" (Dożywocie passim Aleksandra
marzeniom i abstrakcyjnym Fredry) — żart. wyraz podziwu, zdziwienia; niech cię gęś
dociekaniom. kopnie!
Noga nogę wspiera zob. Noga — człowiek. Noga moja tu nie postoi. Nogi ludzkiej ani
Ręka (rękę myje). śladu — nie ma tu nikogo, żywego ducha.
Nogi — niezależność, Pies z kulawą nogą (nie przyjdzie, nie wspomni itp.) — nikt.
samodzielność. Stanąć na Żywa noga (stąd nie ujdzie) — nikt.
własnych nogach. ,,Tylko
energia i uczciwa praca
stawia ludzi na nogi"
(Kroniki II, 1876 r.
Bolesława Prusa).
Nogi — ślepy los
przeznaczenie. Iść, gdzie
nogi poniosą.
Noga za nogą (sunąć,
ciągnąć, jechać) — powoli,
ospale.
Nogi — taniec, tańcowanie.
Dorobić się nogami
stanowiska, posady.
Noga — pęd, pośpiech. Na
jednej nodze — duchem,
szybko, skokiem.
Dać nogę, zbierać nogi,
uderzyć w nogi, wziąć nogi
za pas — uciec, umknąć,
dać drapaka.
Suchą nogą przejść (ujść)
— bezkarnie, bez szwanku,
bezpiecznie.
Nóżka — pan: o ratującym
się ucieczką.
W astrologii: znak zodiaku powodu właściwego rytuałom konserwatyzmu używany w
Wodnik. W marzeniu celach kultowych jeszcze długo potem, jak do innych celów
sennym: (boląca) troska, używano noży metalowych; dotyczy to zarówno zabijania
zmartwienie; (obcięta) ofiar, jak i obrzędów inicjacji, np. obrzezania. „Wzięła prędko
przykre nowiny; (długa) Sefora ostry kamień i obrzezała napletek syna swego" (Ex.
wielkoduszność; 4,25). Atrybut Abrahama;
(umięśniona) odwaga, nie spełniona ofiara; zabójstwo syna, Izaaka, prawdop.
stanowczość; (tłusta i pogłos obyczaju rytualnego zabijania pierworodnych na
krótka) zły humor, ofiarę bogom (Gen. 22,1—19).
okrucieństwo; (miękka) Na ostrzu noża (postawić sprawę; sprawa stoi) — zażądać
niemożność, impotencja; (rzecz wymaga) ostatecznej, stanowczej decyzji, albo albo,
(chuda) nieśmiałość, tak czy tak. „Dzisiaj ich wszystkich los na ostrzu noża się
słabość; (skrzywiona) waży, bowiem czeka Achajów okrutna zatrata lub życie"
złośliwość, nikczemność; (Iliada 10,171—2 Homera, wg tł. Ignacego Wieniewskiego).
(drewniana) utrata podpory. Pod nożem — w najwyższym niebezpieczeństwie. „Sub
NÓŻ cultro Hnguit" łac. 'zostawia mnie pod nożem' (Satyry 1,9,74
Nóż symbolizuje ogień, Horacego).
płomień, wiatr, ducha; Iść pod nóż — na pewną śmierć.
zasadę męską, fallusa;
ofiarę, mord, męczeństwo,
obdzieranie ze skóry,
śmierć;
moce instynktu; groźbę,
zemstę, skrytobójstwo,
wiarołomność, zdradę;
mięsożer-stwo.
Nóż — zasada męska,
czynna, aktywna, fallus.
Jako narzędzie pracy nóż
wyobraża męską aktywność
przy obróbce materiału
biernego, żeńskiego; nóż
krający mięso;
fallus w akcie seksualnym.
Nóż w mit. Wschodu —
ogień; płomień.
Nóż w hinduizmie — atrybut
groźnych i starszych bóstw
jako okrutne narzędzie
zadawania śmierci.
Nóż — narzędzie ofiary
rytualnej; nóż krzemienny,
jedno z najdawniejszych na-
rzędzi sporządzonych przez
człowieka epoki neolitu, z
Skończyć pod nożem — materiał, z którego jest wykonany (żelazo, stal), obdarza go
umrzeć podczas operacji czarodziejską mocą i broni przed demonami.
chirurgicznej jako Nóż w plecy — podstępna, zdradziecka napaść
operowany pacjent. sprzymierzeńca, przyjaciela, również w słowie i piśmie.
Nóż — w mit. gr. atrybut Nóż na gardle (mieć; kłaść komuś) — znajdować się
Apollina (zwyciężywszy w (stawiać kogoś) w przymusowej sytuacji.
agonie muzycznym satyra Nóż — duch, dusza. „W szaleńczej ekstazie uderzamy
Marsjasza, kazał go nożem naszego ducha w nic — niewrażliwe na ciosy"
powiesić i obedrzeć ze (Adonais 39 P. B. Shelleya).
skóry); w mit. rz. — Pomony, Noże — walka w ostatecznej, barbarzyńskiej, morderczej
opiekunki ogrodów i sadów, formie. „La guerra ul cuchillo!" hiszp. 'Wojna na noże!'; takim
wyobrażanej z nożem do wezwaniem odpowiedział hiszp. generał Jose Palafox y
cięcia i szczepienia. Perski Melzi w czasie oblężenia Saragossy przez Francuzów w
król Kamby-zes kazał 1808—9 na ich wezwanie do poddania miasta. „Dzika gra!
obedrzeć ze skóry Straszna gra! Oczy płoną! Serce górze! Który? Dwóch nas
przekupnego sędziego być nie może! Albo ty — albo ja. Raz-dwa, raz-dwa! Na
Sisamnesa, a skórą tą obić noże!!" (Na noże l—6 Juliana Tuwima).
fotel sędziowski, na którym Być z kimś (iść) na noże — być z kimś w nieustannej walce,
miał ferować wyroki syn we wrogich stosunkach.
sędziego (Herodot 5,25).
Nóż w tradycji chrzęść. —
męczeństwo, łupienie,
obdzieranie ze skóry, atrybut
Bartłomieja (Natanaela) Ap.,
Jakuba Starszego Ap., św.
Krystyny, Agaty, Alberta,
dominikanina Piotra
Męczennika z XIII w.
Nóż — przeciwieństwo
miecza, nikczemna,
skrytobójcza broń przeciw
bohaterskiej;
reprezentuje instynktowne
moce, popychające rękę z
nożem do działań
związanych z zemstą,
morderstwem, obroną przed
nagłym napadem, ale i z
ofiarą, podczas gdy miecz
jest obrazem wzniosłości
ducha rycerskiego.
Przysłowie: Nóż, zęby,
paznogty — broń
niepoczciwa.
Nóż w wielu kultach:
Ostry nóż — wiatr morski. ciepło i zimno. Przykładów takich obojnaczych podziałów
,,Muszę znów popłynąć na jest wiele, np. chińskie jin (zasada żeńska) i jung (zasada
morze, na wędrowne, męska); japońscy Izanagi i Izanami (bóg i bogini,
cygańskie życie, na szlak najważniejsze postacie jap. mitu stworzenia świata, które
mewy i płetwala, gdzie wiatr pojawiły się, gdy Niebo i Ziemia wyłoniły się z Chaosu);
jest jak ostry nóż" (Sea Tiamat (potworna babilońska bogini ciemności, panująca
Fever Johna Masefielda). nad światem Chaosu, rozrąbana potem przez Marduka na
Nóż bez ostrza, któremu dwie części — Niebo i Ziemię); hin-duistyczny bóg obojnacki
brak trzonka — nic (wg G. Siwa obejmujący w wyobrażeniach plastycznych swą własną
Ch. Lichtenberga, z „Getyń- moc w postaci bogini Siakti; praojciec Adam, nim
skiego Kalendarza pozbawiono go jego żeńskiej połowy, Ewy. ,
Kieszonkowego" 1798). Obojnactwo w sztuce ind. i egip. Indyjski lingam, symbol
W marzeniu sennym: falliczny, przedstawiany ze swym żeńskim odpowiednikiem
niebezpieczeństwo. joni, reprezentuje prasiłę, światło, z którego promieniuje
OBOJNAK (Androgin, życie. Dwa Nile, Górny i Dolny; Noc i Dzień; bóstwa na
Hermafrodyta) piedestale jednego z „kolosów Memnona" (tj. posągów
Obojnak symbolizuje faraona Amenhotepa III).
związek, połączenie (płci), Dwupłciowe bósiwa — archaiczna forma boskiej jedności w
konflikt wewnętrzny, Dwójcy, czczone jako
sprzeczność wewnętrzną,
kolizję, antynomię,
(dys)harmo-nię,
(nie)zgodność, integrację
przeciwieństw, szczęście w
jedności, pełnię,
doskonałość;
prabóstwo, pratwórcę
świata; nierozerwalne
małżeństwo, przeszłość i
przyszłość, dzień i noc.
Obojnak miał być pierwotnie
jednym z aspektów
(uzmysłowieniem
człekokształtnym) jaja
kosmicznego, początkiem
wszelkiej ko-smogonii i
końcem wszelkiej
eschatologii, pojawia się
więc na początku i końcu
czasów. Podział świata,
bogów i ludzi na płcie w
licznych mitach odpowiada
podziałowi zjawisk, takich
jak dzień i noc, przeszłość i
przyszłość, Niebo i Ziemia,
symbole życia, stworzenia hellenistycznym pochodzenia wschodniego) — syn Hermesa
świata, płodnych sit natury, i Afrodyty; pokochała go nimfa źródła Salmakis i uprosiła
urodzaju. Siady obojnackich bogów, aby połączono ją z ukochanym w jednym ciele (Me-
kultów w uroczystościach i tamorfozy 4,271—388 Owidiusza).
świętach urodzaju (noszenie Obojnak — człowiek doskonały, pełny, symbolizm dwójki
stroju płci przeciwnej), w zastosowany do człowieka, człowiek tworzący osobowość
kultach bogiń (np. Kybele), zintegrowaną mimo swego dualizmu, integracja
noszenie kobiecych sukien przeciwieństw (łac. coincidentia oppositorum), przeszłość i
przez kapłanów, prostytucja przyszłość. Niedoskonałymi połaciami obojnactwa mają być
sakralna mężczyzn i kobiet. (dla mitu):
Wielu bohaterów sło- bliźnięta i małżeństwo.
necznych przechodzi w Obojnactwo — szczęście w jedności. Stosunki seksualne
życiu przez stadia żeńskie. dwu płci przynoszą (wg mitu) niepokój i cierpienie, które w
Jak Tejrezjasz, który przez 7 pewnym stopniu załagodzić może małżeństwo jako
lat był kobietą, Herakles, namiastka obojnactwa!
który musiał w kobiecym Rozdział płci. Dla zniszczenia śladów pierwotnego
stroju wykonywać obojnactwa należy (wg wielu kultów) pozbawić obie strony
niewieście prace u królowej elementów Płci przeciwnej, którymi mają być: u mężczyzn —
lidyjskiej Omfale, Achilles, napletek, u kobiet — łechtaczka. Stąd pochodzą jakoby
który przebywał w rytualne zabiegi obrzezania napletka lub wycięcia łechtaczki,
dziewczęcym stroju na obowiązujące, wymiennie a. łącznie, w re
dworze Likomedesa.
Również ślady obojnactwa
znaleźć można w mitach o
Dionizosie, Adonisie,
Tezeuszu, Dioskurach,
Wertumnie, w narodzinach
Ateny z głowy Zeusa, w
meksykańskim
Quetzacoatlu itd.
Płeć obojnakowa. Platon w
Uczcie (XIV E) relacjonuje
mit o pierwotnej płci
obojnako-wcj, ludziach
czwororękich i
czworonogich, w których
obie płcie zrośnięte były w
jedną zgrabną całość. Te
silne i wolnomyślne istoty
y.aczęły zagrażać władzy
bogów, wobec czego Zeus
porozcinał ludzi na połówki,
na dwie płcie, które do dziś
tęsknią za sobą erotycznie.
Hermafrodyta (w micie
ligiach lub tradycjach parze oznaczało na staroż. Bliskim Wschodzie kontrakt
różnych ludów i plemion. ślubny. „Przymierzanie pantofla" ma często podtekst
Obojnackie emblematy — erotyczny. Jeszcze w XX w. w wielu krajach Europy kobiety
chrząszcz a. skarabeusz, przed porodem wkładają buty męża. Obuwie przywiązywane
fleur de lis (godło królów fr.), do (po)wozu państwa młodych ma przynieść młodej parze
kciuk między palcami a. w szczęście i zapewnić potomstwo. Wg dawnego prawa
garści, kolumna a. święte skand, przy adopcji ojciec wkłada synowi na nogę but, który
drzewo przy studni, kotwica, uprzednio przymierzył, co jest symbolicznym aktem spło-
krzyż, lotos, miecz i dzenia syna. Angielska piosenka dziecięca:
pochwa, motyka i rów, „There was an old woman who lived in a shoe;
palma, pępek, pług i bruzda, she had so many chiidren she didn'1 know what to do"
punkt w kole, strzała i cel, 'Pewna stara kobieta mieszkała w bucie; miała tyle dzieci, że
wąż i laska, włócznia i nie wiedziała, jak sobie poradzić'.
tarcza. Y, żółw. Picie wina z damskiego pantofelka, pierwotnie z trzewiczka
W alchemii: „materia prima" panny młodej; kawalerowie „kradną" go jej, a przed
i kamień filozoficzny, oddaniem, po zapłaceniu okupu, piją z trzewiczka wino.
utworzone przez ponowne Picie wina z damskiego pantofelka było polskim zwyczajem
połączenie zasady męskiej i szlacheckim. „Co za powaga, jaki strój! (...) Nie żal z trze-
żeńskiej, poprzednio
rozdzielonej na dwie płcie,
często przedstawiane
graficznie jako
Hermafrodyta, często w
koronie.
Kolor: szafirowy.
OBUWIE
Obuwie symbolizuje
pożytek, ochronę, przy-
jemność; miłość, vulvę,
płodność; podległość,
poddanie się, pokorę,
niewolę, hańbę, głupotę;
dobrobyt, uznanie,
szacunek; posiadanie,
panowanie, rangę, godność,
męskość, wojowniczość;
szybkość, podróż, posła,
wędrownika.
But — seks i płodność. But
występuje jako vulva, a
stopa jako fallus. Symbol
płodności w wielu
zwyczajach weselnych i
świętach urodzaju.
Wiązanie sandałów młodej
wiczka zdrowie pić" (Stroje Obuwie wysokiej jakości — podróż.
dawne 3—4, 15—16 W. Rozwiązywanie sandałów — powrót z podróży, wejście do
Anczyca). świątyni; typowe zadanie niewolnika. „Nie jestem godzien,
Pantofelek Kopciuszka, upadłszy, rozwiązać rzemyka u trzewików jego" (Ew. wg
bohaterki bajki wywodzącej Marka 1,7), Jan Chrzciciel o Jezusie. U Żydów nawet
się ze staroż. Wschodu, niewolnik nie mógł klękać przed innym człowiekiem.
znanej w 700 wersjach, W starożytności, gdy człowiek wolny chodził boso,
przede wszystkim jednak z oznaczało to biedę lub żałobę. Bez butów chodzić —
wersji Ch. Perraulta i braci biedować, klepać biedę.
Grimmów; Noszenie komuś (za kimś) sandałów — oznaka nowo
zgubiony przez Kopciuszka kupionego niewolnika, najniższy rodzaj posługi. „Ale ten, co
na balu pantofelek pozwala przyjdzie po mnie, mocniejszy jest niż ja, któremu trzewików
zakochanemu w niej księciu nie jestem godzien nosić" (Ew. wg Mat. 3,11), Jan Chrzciciel
trafić na jej ślad; pantofelek o Jezusie.
jest tu emblematem Obuwie — wolność. Niewolnicy chodzili w starożytności
dziewczęcości, wiąże się z boso.
fetyszem damskiego Rzemyk u obuwia — rzecz najbłahsza, najmarniejsza.
obuwia i jest przedmiotem „Podnoszę moją rękę do Boga, że od nici wątkowej aż do
magicznym: wszedłszy w rzemyka obuwia nie wezmę nic ze wszystkiego, co twoje"
jego posiadanie, królewicz (Gen. 14,23).
może dziewczynę znaleźć i Obuwie — posiadanie a. wzięcie w posiadanie. „A ten był od
poślubić. dawna zwyczaj
Sandał — szybkość,
ucieczka, bogactwo. W
heraldyce — postawa,
zachowanie się, gotowość,
pośpiech.
Uskrzydlone sandały —
szybkość, atrybut bóstw
wiatru i Słońca, posłów
bogów, Hermesa
(Merkurego) i Iris;
Perseusza, gdy miał zabić
Meduzę.
Wiązanie sandałów —
przygotowanie do podróży.
,,Znacie tę Nike Fidiaszową,
jak sandał wiąże szybka"
(Noc listopadowa 1,122 S.
Wyspiańskiego); mowa tu o
reliefie ze świątyni Nike
Apteros, dziś w Muzeum
Akropolu ateńskiego; nie
jest to jednak dzieło
Fidiasza.
w Izraelu między miejscu, jako przedmiotu nieczystego, bo zrobionego ze
powinowatymi, że kiedy skóry zabitego zwierzęcia, bo noszącego brud i pył drogi,
jeden drugiemu prawa jest atrybutem czci od Indii do Rzymu, u pitagorejczyków i u
swojego ustępował, aby muzułmanów. U Żydów była to forma „stania nago przed
ustępstwo było ważne, Panem", u Greków kultowa „nagość stóp" (anypodesia). Bóg
zsuwał swój trzewik i dawał mówił do Mojżesza z gorejącego krzaka: „Zżuj obuwie z nóg
go bliskiemu swemu" (Ks. twoich: miejsce bowiem, na którym stoisz, ziemią świętą
Rut 4,7). „Na Edom rzucę jest" (Ex. 3,5).
sandał swój" (Psalm 107 Obuwie żelazne, miedziane — wojowniczość. Mojżesz o
10). Muzułmanin chcący się plemieniu Aser: ,,Żelazo i miedź obuwiem jego" (Deut.
rozwieść rzuca sandał, 33,25).
mówiąc: „Ona była moim Sandały — atrybut Tezeusza. Bohater wydobył spod skały
sandałem i odrzuciłem ją". sandały i miecz ojca;
Zdjęcie obuwia — respekt, to świadectwo męskiej siły otworzyło mu drogę do ojca, do
szacunek, pokora, Aten.
uniżoność; obyczaj przejęty Pojedynczy (zazw. lewy) but — mściciel. wojownik. W micie
z tradycji obchodów świąt gr. Jazon, gdy dorósł, udał się do Jolkos w Tesalii, aby
urodzaju; również forma odebrać je uzurpatorowi, Peliasowi, który pozbawił jego ojca
żałoby lub pohańbienia. tronu. Przechodząc przez rzekę Jazon zgubił sandał. Pelias,
Jeśli mężczyzna nie chce któremu przepowiedziano, że zginie z ręki człowieka w
poślubić wdowy po swym jednym sandale, zgodził się oddać mu
bracie, ,,przystąpi ona do
niego przed starszymi,
ściągnie trzewik z nogi jego,
plunie mu w twarz i rzeknie:
Tak stanie się człowiekowi,
który nie buduje domu brata
swego. I nazwą imię jego w
Izraelu:
Dom rozzutego" (Deul. 25,5
—10). Jezus każe
apostołom ewangelizować
Izraela boso (£'11'. wg Mat.
10,10), również boso
wysyła w misję uczniów
(Ew. wg Łuk. 10,4), ozna-
czać to ma całkowite
podporządkowanie się
Bogu. Ale w Ew. wg Marka
(6,9) zezwala na noszenie
sandałów (w odróżnieniu od
ówczesnych butów
podróżnych, całkiem
krytych, z cholewami).
Zdjęcie obuwia w świętym
władzę pod warunkiem, że których można posuwać się / błyskawiczną szybkością;
Jazon zdobędzie złote runo symbol postępu, rozwoju.
Fryksosa w Kolchidzie. Obuwie siedliskiem czarów i magicznych mocy w wielu
Włożyć stopę do bajkach, jak np. Kot w butach, Andersenowskie Kalosze
niewłaściwego buta — szczęścia i Czerwone trzewiczki.
popularny w folklorze zły Za duży but — zbyt wielkie przedsięwzięcie, zbyt
znak. Gdy uczynił to wygórowana ambicja; łac. przysł. Calceus maior subvertit 'za
pewnego ranka cesarz duży but wykręci nogę', zbyt wielkie imperium rozpadnie się,
Oktawian August, omal nie za duże przedsiębiorstwo zbankrutuje, zbyt wysokie
padł tego dnia ofiarą aspiracje zawiodą, ,,W nazbyt przestronnym padł i rozbił
zamachu. Ten sam przesąd głowę, w ciasnym ból srogi zyskał i odciski" (Listy 1,10
dotyczy również włożenia Horacego, tł. Felicjana Faleń-skiego).
lewego buta przed prawym. Buty komuś lizać — schlebiać komuś, płaszczyć się przed
Złote a. czerwone sandały kimś.
— Słońce, Jutrzenka, Hera. 'Całowanie pantofla papieża na powitanie — zwyczaj już
Koturny w staroż. Grecji — zarzucony. „Znać Ka-zertę, Wezuwiusza, a nawet nie
pierw. wysokie myśliwskie pocałować pantofli Ojca Piusa!" (Sprzeczki 4,158—160
buty z cholewami; obuwie Jakuba Jasińskiego).
na wysokiej podeszwie Buty atrybutem świętych Kryspina i Kry-
łączącej się z obcasem,
używane przez aktorów,
aby byli widoczniejsi w
olbrzymich teatrach gr. i rz.;
stąd symbol stylu
podniosłego, patetycznego,
napuszonego, emblemat
dramatu i tragedii,
przeciwieństwo trepek,
kapci noszonych przez
aktorów komedii.
Wie, gdzie go but ciśnie —
zna najlepiej swoje kłopoty,
troski. Pewien Rzymianin,
który rozwodził się z żoną,
zdumionemu tym
przyjacielowi, który
wskazywał na jej cnotę i
urodę, pokazał but i rzekł: „I
ten but jest piękny i nowy;
jednak nikt, prócz mnie, nie
wie, gdzie on mnie uwiera"
(łac. nemo scit preter me
ubi me soccus premat).
Siedmiomilowe buty —
magiczne obuwie z bajki, w
spiniana z III w. (wg Fredry).
legendy z VIII w.), patronów Buty — rzecz niewarta uwagi. Parler a propos de bottes fr.
szewców. 'mówić o butach', tj. o głupstwach, o byle czym, o niczym.
Buty przy kominku składają Stary but — wygoda. Przysłowie: Wygodny jak stary but.
dzieci holenderskie w Trupięgi — buty dla umarłych, na długą, trudną drogę na
wigilię Bożego Narodzenia, tamten świat. „Kiedy nędzarz umiera (...), rodzina z swej
aby św. Mikołaj miał gdzie ofiarnej rozpaczy korzysta, by go obuć na wieczność, bo
umieścić prezenty; echo zbyt jest ciernista" (Trupięgi l—4 Bolesława Leśmiana).
legendy, wg której święty Umarł w butach — zmarł nagle; sprawa skończona,
wrzucał przez okno mieszki zamknięta; przepadło, nie ma wyjścia.
ze złotem dziewczętom tak Buty komuś szyć —'intrygować przeciw komuś, kopać pod
biednym, że musiały kimś dołki, ukartować coś przeciw komuś.
prostytucją zarabiać na Buty chcą (wołają) pić — są dziurawe, zwł. gdy podeszwa
posag. odłazi od przyszwy.
Trzewiki — ubiór różniący But — głupota. Głupi jak but— bardzo głupi.
szlachtę od chłopów. „Strój Skrzypiące buty — nowe, jeszcze nie zapłacone (upominają
także szlachcianek (...) się w głos o należność szewca).
różni się od chłopskich A, to inna para kaloszy — to zupełnie co innego, to całkiem
katanek (...), bydło pasą nie inna sprawa.
w łapciach z kory, lecz w
trzewicz-kach" (Pan
Tadeusz 6,390—3
Mickiewicza).
Buty — strój odświętny (gdy
normalnie chodzi się boso).
„Trza być w butach na
weselu" (Wesele 1,12,333
S. Wyspiańskiego).
Pantofle — emblemat
zacisza domowego;
fr. en pantouffles — w
zaciszu domowym, na
uboczu.
Pantofel, pantoflarz — mąż
ulegający we wszystkim
żonie, zawojowany przez
nią, wzięty pod pantofel,
trzymany pod pantoflem,
safanduła.
Mieć coś w bucie — to
samo co „mieć coś gdzieś,
w nosie" itp. „Tylko, duszko,
bądź bogata, masz w
trzewiczku zdanie świata"
(Dożywocie 3,4 Aleksandra
ODDECH (Dech, Tchnienie, z ,,właściwym głosem", jakim Egipcjanie powinni byli
Dmuchnięcie; odczytywać święte księgi, gdyż oba mają naśladować rytm
Miech) Wszechświata.
Oddech symbolizuje siły Tchnienie boskie — tworzenie życia. „Utworzył tedy Pan Bóg
kosmiczne, bóstwo człowieka z mułu ziemi i tchnął w oblicze jego dech żywota:
stwórcze, ducha i stał się człowiek istotą żyjącą" {Gen. 2,7). „I wróci się proch
stwórczego na początku do ziemi, z której powstał, a tchnienie wróci do Boga, który je
świata; powietrze, wiatr; wydał" {Eklezjastes 12,7). Tchnienie Boga przeobraża
życie, siły życiowe, bohatera fizycznie, duchowo i psychicznie, np. Samsona,
pierwiastek boski i Gedeona, Jeftę, Otoniela, Saula, Eliasza, Elizeusza, Dawida
nieśmiertelny w człowieku, Tchnienie nozdrzy Boga — wiatr i burza;
przyswajanie mocy gniew Pański. „Zsyłasz swój gniew, który (Egipcjan) pożera
duchowej, duszę, ducha, jak słomę. Pod tchnieniem twoich nozdrzy spiętrzyły się
jaźń, natchnienie; wody" (Ex. 15,7—8). „Wtedy ukazały się głębiny morza,
uzdrawianie, ulgę, odsłoniły się podwaliny ziemi od (...) podmuchu z nozdrzy
uspokojenie; zapalczywość, Pana" (2. Ks. Król. 22,16).
gwałt; szept. Tchnienie, tchnienie życiowe — duch. ,,Wszelkie tchnienie
Oddech — egip. Knef dosf. niechaj Boga chwali!" (Psalm 150 6), tj. niech wszelki duch.
'oddech; duch; wszystko. co żyje, chwali Pana.
wiatr', bóstwo praciemności, Tchnienie — gwałt, zapalczywość. „I ukazały się głębiny
duch a. wiatr życia. morza, i odkryły się podwa
Tchnienie — sanskr. atman
'jaźń, dusza, Jaźń
Uniwersalna, Najwyższy
Duch', w hinduizmie
najgłębsza istota
osobowości ludzkiej, jaźń,
która się nie zmienia w
cyklu reinkarnacji.
Oddychanie w ćwiczeniach
jogi — sanskr. pranajama
'kontrola oddechu', system
filozofii ind., czwarty z
ośmiu etapów pro-
wadzących kandydata do
samadhi, 'stanu
koncentracji doskonałej',
kiedy organizm wchłania nie
tylko powietrze, ale także
światło słoneczne.
Trudności w oddychaniu
symbolizują trudności w
przyswajaniu zasad ducha i
Kosmosu. „Właściwy rytm"
oddechu joginów wiąże się
liny świata od fukania uwolnić. Dmuchanie na bolesne miejsce na skórze pierw.
Pańskiego i od tchnienia miało na celu zdmuchnięcie (nm. wegblasen) bólu.
ducha zapalczywości jego" Oddech, tchnienie — natchnienie poetyckie, wieszcze.
(2. Ks. Król. 22,16). Inspiracja od póz. tac. inspi-rare 'wdmuchiwać, natchnąć,
„Fałszywi mężowie wpajać', z łac. spirare 'oddychać, dąć' (spiritus 'dech; życie;
powstają przeciw mnie i dusza; duch').
mężowie tchnący gwałtem" Dąć się, nadąć się — pysznić się, zadzierać nosa, nadymać
(Psalm 26 12). się jak żaba z bajki, która się tak długo nadymała, aby do-
Dech życia w nozdrzach — równać wołowi, aż pękła; tac. inflat se tanguam rana
człowiek bezsilny. „Nie (Petroniusz).
pokładajcie ufności w czło- Chuchać i dmuchać — nie budzić zaufania, być
wieku, którego dech jest w zmiennikiem, niestałym w uczuciach. W bajce poety łac.
nozdrzach jego" (bajasz Aviana (koniec IV w. n.e.) pielgrzym zjawia się zimą w leśnej
2,22). jaskini Satyra chuchając z zimna w dłonie, a gdy mu Satyr
Oddech — pierwiastek dał gorącą polewkę, pielgrzym zaczął na nią dmuchać, aby
boski w człowieku, się nie sparzyć. Widząc to. Satyr wypędził pielgrzyma z
przyswojenie mocy jaskini. Przysłowie: I dmucha, i chucha (tj. to gani, to znów
duchowej. „To po- chwali).
wiedziawszy (Jezus) tchnął Chuchać, dmuchać — rozpieszczać kogoś, przesadnie
w nich i rzekł im: Weźmijcie troszczyć się o niego. Przysłowie: Lepiej chuchać, niż
Ducha świętego" (Ew. wg dmuchać — le
Jana 20,22).
Dech — duch. Spiritus flat
ubi vult łac. 'duch, kędy
chce, tchnie', tj. natchnienie
od woli nie zależy,
przychodzi nie wiadomo
skąd i jak (Wulgata, Ew. wg
Jana 3,8). „Duch się w
każdym poniewiera, że
czasami dech zapiera"
(Wesele 1,24,788 S.
Wyspiańskiego).
Dmuchanie — uzdrawianie;
zarażanie. Twórcze
tchnienie bóstwa a.
niszczące demona
naśladował człowiek, chcąc
swego ducha i swoją wolę
przenieść dmuchaniem na
innego człowieka, zniewolić
go, zaszkodzić mu,
nachuchać mu jakąś
chorobę a. go
dmuchnięciem od choroby
piej ubrać się za ciepło niż niebiański ogień.
za zimno. Lepiej dmuchać, Miech — pochlebstwo. „Pochlebstwo to miech podsycający
niż chuchać — lepiej mieć płomień grzechu" (Pery-kles 1,2 Szekspira).
za ciepło niż za zimno; Miech — atrybut Kopciuszka z bajki, dziewczyny
lepszy nadmiar od braku. podtrzymującej domowe ognisko.
Dmuchać na zimne — ODZIEŻ
zachowywać przesadną Odzież (odzienie, ubiór, ubranie, strój, szata, suknia)
ostrożność. Przysłowie: Kto symbolizuje osobowość, powołanie, wiedzę, aktywność
się na gorącym sparzy, ten duchową; sprawiedliwość, zbawienie, wspaniałość, bo-
na zimne dmucha. gactwo, władzę, zdrowie; utratę niewinności;
Nie pozwolić sobie w kaszę maskę, ukrycie nagości ciała, tajemnic idei, pomysłu,
dmuchać — nie pozwolić prawdy, rzeczywistości, wad, występków; pychę, próżność,
wtrącać się w swoje sprawy, oszustwo, kokieterię, ozdobę, modę, przelotność; fetysz;
nie dać kpić z siebie. utrapienie; przynależność do plemienia, przystosowanie
Nie w kij dmuchał — nie społ., zawód, hierarchię, pozycję społ.
byle co, nie przelewki.
Dmuchać — szeptać do
ucha. „Mańka dmucha mi do
ucha: Słuchaj, Antek, prze-
stań, fe!" (A'o Saskiej Kępie,
piosenka lud.).
Dąć w czyjąś dudkę —
basować komuś, stosować
się do jego życzeń,
pochlebiać, przytakiwać.
Oddychać — doznawać
uczucia ulgi, uspokojenia,
odpoczywać po czymś.
Oddech — powietrze, wiatr.
„Z cyprysowych gajów bije
oddech świeży" (O zmierz-
chu 3—4 Marii
Konopnickiej).
Pierwsze tchnienie —
początkiem śmierci
(przysłowie).
Ostatnie tchnienie —
śmierć.
Wyzionąć ducha, życie,
dech — skonać, umrzeć.
Miech (w taoizmie) —
stosunki między niebem
(górna płyta) i ziemią
(dolna).
Miech — wiatr podsycający
Człowiek ubierał się opasze się pasem lnianym, a zwój lniany weźmie na głowę,
prawdop. ze strachu przed bo te szaty są święte" (Lev. 16,4),
czarami, urokiem, „złym Ubiór — zbawienie, sprawiedliwość, nagroda. „Rozraduje się
okiem", osłaniając na dusza moja, że Bóg oblókł mnie w szaty zbawienia i ubiorem
początku tylko genitalia, sprawiedliwości odział mnie" (Izajasz 61,10);
część ciała dla utrzymania ubiór nie wyraża tu cech obcych jego nosicielowi, ale
ciągłości pokoleń naj- przeciwnie, jego właściwości istotne i podstawowe. Ubiór
ważniejszą, później również męczenników i zbawionych przyrzeczony jest jako nagroda
i inne części ciała; z ostateczna (Apok. 6,11; 7,9).
czasem, w okolicach o Szata — wspaniałość, uroczystość, pocieszenie; chwała;
chłodniejszym klimacie, zbawienie. „(Boże), oblokłeś się w chwałę i ozdobę,
odzież zaczęła mu służyć przyodziałeś się światłością jakoby szatą" (Psalm 103 2).
jako ochrona przed zimnem; „Oblecz wspaniałe szafy twoje, Jeruzalem" (Izajasz 52,1).
wstydliwość pojawiła się „Duch Pański (...) dał mi (...) płaszcz chwały zamiast ducha
zapewne dopiero jako żałości" (7zo/aiz61,l—3).
skutek ciągłego noszenia Płaszcz, szata — władza, duch proroczy, zdrowie. Prorok
odzieży. Eliasz powołuje Elizeusza na ucznia i pomocnika
Pasma tkaniny, szmaty, „zarzucając nań swój płaszcz" (3. Ks. Król. 19,19); wstępując
pióra zawieszane przez ludy wozem ognistym do nieba, zrzuca mu płaszcz jako swemu
pierwotne na gałęziach następcy (4. Ks. Król. 2,13). Niewiasta cierpiąca na krwo-
drzew — gotowość
poświęcenia się bóstwu.
Zastępowały one ludzi
wieszanych na ofiarę
wotywną na drzewie
reprezentującym bóstwo. W
mitach wieszano na
drzewach czarodziejskie
dywany, złote runo itd.
Strój Adamowy — nagość.
„A byli oboje nadzy, to jest
Adam i żona jego, a nie
wstydzili się" (Gen. 2,25).
Odzież — wstydliwość,
utrata niewinności, zdobycie
wiedzy z drzewa
wiadomości;
przeciwieństwo nagości.
,,Uczynił też Bóg Adamowi i
żonie jego szaty ze skórek i
przyoblekł ich" (Gen. 3,21).
Szata lniana — święty strój
arcykapłana żyd. „Oblecze
się w szatę lnianą i ubra-
niem lnianym okryje łono;
toki dotknęła szaty Jezusa i Synaj" (Ex. 19,10—11). „Błogosławieni, którzy "piorą szaty«
ozdrowiała (Ew. wg Mat. swoje (...) przed wejściem do bram miasta" (Apok. 22,14).
9,20—22). Ubiór z bisioru — świętość, godność, dobrobyt. ,,Faraon
Wojownik w czerwonych zdjął pierścień z ręki swej i dał go na rękę Józefa, i ubrał go
szatach — Bóg. „Któż to w szatę bisiorową, i włożył łańcuch złoty na szyję jego"
jest, który idzie z Edomu w (Gen. 41,42).
szkarłatnych szatach z Czarny strój — żałoba; występek. Przysłowie: Czarna suknia
Bosry? (...) Czemuż — czarna dusza.
czerwone jest odzienie Brudna odzież — bałwochwalstwo, nieszczęście, wyrzuty
twoje, a szaty twoje jak sumienia.
tych, co tłoczą wino Pozbycie się brudnej odzieży — odzyskanie łask Jahwe;
czerwone?" (Izajasz 63,1— przywrócenie dobrobytu (w Biblii).
2). Wór, worek (w Biblii) — gruba odzież dla obu płci, ze
Białe szaty — Boga, zgrzebnego płótna, tkana z koziego włosia, wdziewana na
zmarłych, aniołów, znak żałoby, pokuty a. powagi przez ludzi rozpaczających,
uduchowionych; żałobników, żałujących grzeszników, pokutników, proroków,
przezwyciężenie opasana powrozem. „Gdy to usłyszał Mardocheusz, rozdarł
cielesności ziemskiej; szaty swoje i oblókł się w wór, posypał głowę popiołem i na
bogactwo, dobrobyt, uczta; ulicy wpośród miasta krzyczał wielkim głosem, okazując
wielkość; chrześcijańskich gorzkość serca swego" (Ks. Estery 4,1).
świętych — prawość, cnota.
„Starowieczny usiadł; szata
jego biała jak śnieg" (Daniel
7,9). Przemienienie Pań-
skie: ,,Szaty Jezusa stały
się jaśniejące i bardzo
białe, jak śnieg" (Ew. wg
Marka 9,2). ,,Anioł Pański
zstąpił z nieba (...).
Wejrzenie jego byto jak
błyskawica, a szata biała
jak śnieg" (Ew. wg Mat.
28,2—3). „Na każdy czas
niech będą białe szaty
twoje" (Eklezjastes 9,8).
Nowe a. świeżo uprane
szaty — oczyszczenie,
przygotowanie do
uświęcenia się na obecność
bożą. „Idź do ludu, a
poświęć ich dzisiaj i jutro, i
niech wypiorą szaty swoje
(...) Trzeciego dnia bowiem
znijdzie Pan przed
wszystkim ludem na górę
Rozdzierać na sobie szatę renesansowy. W Biblii — zakłócenie przyrodzonego
(w Biblii) — oddać się porządku, tak jak zaprzęganie wołu z osłem lub sianie
rozpaczy, żałobie, również dwóch rodzajów zboża razem (Lev. 19,19).
forma ofiary wotywnej Zamiana szat — przyjaźń; małżeństwo;
złożonej osobie zmarłej, przeistoczenie się. „I uczynił Jonatan z Dawidem
która powinna zza grobu przymierze, bo go miłował, jak duszę swoją. Bo zdjął z
udzielić pomocy siebie Jonatan szatę, w której chodził, i dał ją Dawidowi, i
żałobnikowi; zastępuje inne szaty swe" (/. Ks. Król. 18,3—4). Rut do Boaza: „Jam
samookaleczenie się, jest Rut, służebnica twoja;
obcięcie włosów, rozciągnij płaszcz twój na sługę twoją, boś jest powinowaty"
krwiopuszczanie, ucięcie (Ks. Rut 3,9), tj. weź mnie za żonę, spełniając obowiązek
kawałka odzieży; prawdop. szwa-grostwa (poślubienia wdowy po bracie). Ale Mojżesz
późna forma dawnego zabronił zamiany ubiorów między płciami jako rzeczy
rozdziewania się do naga nieskromnej, którą czynili poganie przed posągami bożków,
na znak żałoby, aby na świętach urodzaju, dla czarów, dla ukrycia się, za karę,
identyfikować się z nagimi jak Herakles u królowej lidyj-skiej Omfale a. Achilles u
zwłokami zmarłego i Likomedesa. Stąd tradycja niechęci do młodzieży
uśmierzyć jego groźną ubierającej się jednakowo bez względu na płeć (unisex).
zazdrość o życie. „A gdy Zmiana odzieży — (niekiedy:) wejście w nową fazę życia,
Ruben wrócił do studni, a nowe otoczenie, np. obłóczyny (przywdzianie habitu
nie było w studni Józefa, zakonnego, rodzaj powtórnego chrztu, wyrzeczenie się
rozdarł szaty swoje" (Gen.
37, 29).
Rozdzierać szaty nad
czymś — ubolewać, użalać
się nad stanem czegoś.
Ubiór upokorzenia
przywdziewany niekiedy
przez bóstwa i bohaterów
słonecznych (np. żebracze
łachmany Odyssa wra-
cającego na Itakę,
Kopciuszka w bajce Ch.
Perraulta) — zachmurzone
niebo, po którym następuje
słoneczna pogoda.
Łachmany — mgła, szron,
chmury; rozpacz, gnuśność,
bieda, brak wiary w siebie.
Ubiór wielobarwny a. z
wielu rodzajów tkanin —
dysharmonia; wolna wola,
wielość możliwości;
rozległa, encyklopedyczna
wiedza, umysł
świata), oczyszczenie okamgnienie.
poprzedzające przejście (u Strój — próżność, pycha. „(Faryzeusze) wszystkie też
żydów, chrześcijan, sprawy swe czynią, aby być widziani od ludzi, bo
muzułmanów, buddystów i rozszerzają filaktery swe i wydłużają kraje płaszczów" (Ew.
sintoistów). Kiedy Henoch wg Mat. 23,5).
wstępuje do nieba. Bóg każe Ubiór — przelotność, efemeryczność; przekleństwo,
mu zdjąć odzież i przywdziać przemoc, pomsta. „Tyś z dawna założył ziemię, a niebiosa
szatę chwały (II Henoch są dziełem rąk twoich. One przeminą, ale ty zostaniesz;
22,8). Przysłowie: W inszą i wszystkie jak szata się zużyją, jak szata, która się zmienia,
suknię się oblec — zacząć one się zmienią" (Psalm 101 26—7). „(Zdrajca złorzeczący)
prowadzić inne życie. oblókł się w przekleństwo jak w szatę" (Psalm 108 18).
Ubiór niedbały — męski. „Pycha jest naszyjnikiem (bezbożnych), a przemoc szatą,
„Forma viros neglecta decet" która ich okrywa" (Psalm 72 6), „Bóg oblókł się w szaty
tac. 'mężczyznom przystoi pomsty, a odział się jak płaszczem żarliwości, jak na
ubiór niedbały' (Sztuka pomstę" (Izajasz 59, 17—18).
kochania 1,509 Owidiusza). Odwrócenie ubioru tyłem do przodu — wyrok śmierci.
Strój kobiecy — kokieteria, Sędzia rzymski przed skazaniem podsądnego na śmierć
pobudzenie pożądania odwracał szatę (Satyricon Petroniusza).
męskiego; zmienna moda Owcze odzienie — pozory łagodności. ,,Strzeżcie się pilnie
ukazuje kolejno coraz inne fałszywych proroków, którzy do was przychodzą w odzieniu
partie ciała (a wszystkie są
pobudzające erotycznie),
gdy poprzednie się opatrzą:
po spódniczkach mini,
odsłaniających uda,
następują spódnice do
połowy łydki. Minojskie
„paryżanki" z fresków pałacu
w Knossos na Krecie mają
suknie do ziemi i odkryte
piersi. Panie osłaniające nogi
szeroką krynoliną odsłaniały
ramiona, plecy i znaczną
część biustu. „Byron
powiedział, że jej suknia za-
czyna się za późno i kończy
za wcześnie" (Cztery
pokolenia rodziny literackiej
2,155 W. C. Haziitta).
Donżuani warszawscy
sprzed l. wojny świat,
pożerali wzrokiem damy
wsiadające do tramwaju, aby
zobaczyć piękną nóżkę w
kostce choć przez
owczym, a wewnątrz są Johna Miliona).
wilkami drapieżnymi" (Ew. Ubiór myśli — mowa (Żywoty poetów angielskich 1,181
wg Mat. 7,15). Samuela Johnsona).
Miękkie szaty — zbytek, Ubiór myśli — styl (List do przyjaciela o poezji Samuela
komfort, przeciwieństwo Wesleya).
wielbłądziej włosiennicy Jana Ubiór — osobowość a. „persona" (maska) człowieka,
Chrzciciela. „Oto ci, co się w dlatego przebieranie się to zmiana osobowości, a
miękkie szaty ubierają, w rozbieranie to zrzucanie maski.
domach królewskich są" (Ew. Suknia człekiem czyni. Jakie odzienie, takie uczczenie. Jak
wg Mat. 11,8). cię widzą, tak cię piszą;
Ubiór — symbol zewnętrznej gr. heimala aner, łac. vestis virum facit, nm. Kleider machen
aktywności duchowej, Leute. Suknia wydaje ludzkie obyczaje. „W mieście — moje
widzialny kształt zewnętrzny imię, za miastem — mój ubiór" (Szabbath 145b). „Chwałą
wnętrza ludzkiego. Boga jest człowiek, chwałą człowieka — jego ubiór" (Derech
Ubiór bez szwu — boskość, Eretz Żuta;
czystość; oba cytaty z Talmudu babil.).
męka Chrystusa. Odzież nie charakteryzuje nosiciela. Przysłowia: Nie suknia
Szata honorowa była zdobi człowieka, ale człowiek suknię. Podczas w podłej
nagrodą za zasługi dawaną sukma-nie najdzie się pańskie zdanie. I pod nędzną
poddanemu przez kalifa,
sułtana.
Odzież — fetysz, nosicielka
sił magicznych właściciela,
mogących wraz z nią przejść
na kogo innego. Kloten:
„(Imogena) powiedziała mi
(...), że samo ubranie Po-
stuma ma w większym
poważaniu niż moją
szlachetną personę w
naturze (...). Z tą samą
suknią na grzbiecie zapłacę
jej za to gwałtem" (Cymbelin
3,5 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Odzież — ukrycie nagości,
rozpusty, wad, występków.
„Przez płaszcz rozdarty
widać małe wady; togi i
szuby zakrywają wszystko"
(Król Lear 4,6 Szekspira, tł.
J. Iwaszkiewicza).
Szata rozumu. ,,I tak Belial
słowami odzianymi w szatę
rozumu doradzał niecną
wygodę" (Raj utracony 2,226
siermięgą znajdziesz duszę bóstwa; oświecenia duchowego; życia, miłości,
tęgą. Suknia nie czyni nienawiści, śmierci, ducha; zła, diabelstwa, piekła, kary,
człowieka. prześladowania; oczyszczenia, męczeństwa, tortury, ofiary;
Szata godowa — odświętna, pocieszyciela; mowy; potęgi; pożerania; zasady męskiej,
uroczysta; chuci, płcio-wości, płodności; zapału; autorytetu; zimy,
przesl. ślubna, weselna; ogniska domowego, gościnności, ochrony przed strachem;
przybierana w porze godów por. Pochodnia, Słońce, Świeca, Krzyż (ognisty). Często w
(w okresie parzenia się zwie- związku z błyskawicą, czerwienią, krwią, sercem,
rząt), strój godowy. zniszczeniem, wojną.
Polski strój — w dawnej Według Heraklita z Efezu ogień jest zasadą świata,
Polsce ubiór złożony z delii, substancją pierwotną (gr. irche), prasubstancją,
kontusza, żupana, karabeli i praelementem, z którego rozwinęła się przyroda, który staje
pasa kontuszowego; w XIX się morzem, powietrzem, ziemią i z powrotem ogniem.
w. — kon-federatka, Według stoików ogień, pierwiastek boski, identyfikowany z
czamara. logosem, jest przyczyną ruchu, życia i rozmaitości kształtów
Niemieckie odzienie — obcy, materii,
cudzoziemski obyczaj. „Kto
niemieckim chce odzieniem
pokryć ciało Słowianina (...)
głupi!" (Garść pszenna 5,3—
13, L. Kondratowicza).
Szata niewinności. „Odarł
mnie całkiem skrzydlaty
złoczyńca. (...) Została przy
mnie jedna niewinności
szata" (Dziady cz. IV 718—
21 Mickiewicza).
Szata pychy. „Noście świty i
sukmany, a zrzucajcie szaty
pychy!" (Dumka na dzisiaj l—
2 Tadeusza Komara).
Szalony strój — szalona
głowa (przysłowie).
Odzienie bez kieszeni —
ostatni przyodziewek;
śmiertelna koszula,
wkładana na zmarłych i
skazańców.
OGIEŃ
Ogień jest symbolem
wieczności, praprzyczyny,
pierwiastka podstawowego,
prazasa-dy; światła. Słońca,
ciepła; Boga-Stwórcy,
gniewu bóstwa, miłości
W alchemii: jedna z postaci katastrofą dla człowieka pierwotnego, od której uratować go
pramaterii, czynnik mogło tylko wykradzenie ognia z ognisk innej hordy; ta
przeistaczania metali zależność ludzi od ognia była zapewne przyczyną
nieszlachetnych w złoto i powstania jego kultu. Pierwotna technika otrzymywania
srebro oraz regeneracji; ognia przez tarcie dwóch kawałków drewna nadawała
symbolem jest A (trójkąt). powszechnie ogniowi znaczenie seksualne jako wynik
Ogień uważano za równie (potomstwo) działalności płciowej; umiejętność wzniecania
dobroczynny, jak ognia przez obracanie drewnianego „męskiego" wiertaka w
niebezpieczny, trudny do otworze ,,żeńskiej" drewnianej podkładki uważano
utrzymania i (aż do 2. ćwierci prawdopodobnie za sposób wyciągania „mocy życiowej"
XIX w.) trudny do roz- drzewa, czerpanej przez nie korzeniami z podziemnych ogni
niecenia. Dobroczynność i (istnienie ich zdradzała działalność wulkanów). Według
niebezpieczeństwo to średniowiecznych przesądów ogień rodził, się w genitaliach
typowe cechy dóbr boskich czarownic. Jako pochodnią z płomieniem skierowanym w
wykradzionych zawistnemu dół ogień był w wielu kulturach emblematem życia;
niebu, np. ogień skradziony z erotycznego.
Olimpu przez Prometeusza i Ogień i woda — podstawowe potrzeby życia; stąd odmówić
dany ludziom (sprawcę (wzbronić) komu ognia i wody (łac. aqua et igni interdicere)
skazano na przykucie do to wykluczyć go ze społeczności. Narzeczona
skały Kaukazu, a ludzi
ukarano puszką Pandory),
jak ogień zabrany bogom
przez gruzińskiego Amirani,
jak wszelkie tajemnice magii
(która, w przeciwieństwie do
modlitwy, zmusza siły
nadprzyrodzone do posłu-
szeństwa), jak różne rodzaje
,,zaklętego ziela, które
nieśmiertelności — gdy je
zjesz — udziela" (Dwaj
Macieje 23—4 Bolesława
Leśmiana). ,,Dobroczynna
jest ognia moc, gdy go
człowiek poskromi i strzeże"
(Pieśń o dzwonie 157—8
Friedricha Schillera). Przy-
słowia: Ogień i woda dobrzy
słudzy, lecz źli gospodarze.
Złodziej kąty zostawi, ogień
wszystko zabierze. Igrać z
ogniem — lekkomyślnie
narażać się na
niebezpieczeństwo.
Wygaśnięcie ognia było
w dniu ślubu otrzymywała symbolizujące obecność Boga w scenach biblijnych
od pana młodego ogień i przedstawiały Go często w postaci ognia, a dla uniknięcia
wodę na znak zawarcia nieporozumień wpisywały w płomienie znak Jahwy,
związku małżeńskiego. tetragram YHWH, niekiedy w trójkącie równoramiennym.
Wpaść jak po ogień, tj. tylko Ogień ofiarny, święty, wieczny, stale podtrzymywany na
na chwilkę, jak dziecko cześć bogów w wielu kultach religijnych; znicze ofiarne na
wysłane po żarzące się ołtarzach większości ludów staroż. Bliskiego Wschodu:
węgielki do sąsiadki przez Babilończyków, Egipcjan, Fenicjan i Żydów. Mówi Pan do
gospodynię. której ognisko Mojżesza (Lev. 6,12—13):
przez noc wygasło (a zapa- „A ogień na ołtarzu zawsze będzie gorzał, będzie go
łek nie było jeszcze w podsycał kapłan (...). Ogień ten ustawiczny jest i nigdy nie
użyciu). ustanie". Wystarczyło jednak nie zastosować się do
Bóg-Stwórca objawia się przepisów nakazanych przy składaniu ofiar, aby tenże ogień
jako ogień: pochłonął kapłanów, jak np. Nadaba i Abiu (Lev. 10,1—2). W
,,A wszystka góra Synaj drodze z Synaju do Kadesz, gdy lud izraelski ośmielił się
dymiła się, przeto iż Pan utyskiwać na swoją niedolę, rozgniewany Pan zapalił ogień,
zstąpił na nią, w ogniu" (Ex. który pochłonął skraj obozu (Num. 11,1). Kiedy indziej
19,18). ,,I ukazał mu się Pan Jahwe unieszkodliwia ogień grożący wiernym: trzej
w płomieniu ognistym w młodzieńcy, Sydrach, Misach i Abdenago, towarzysze
pośrodku krzaka; Mojżesz Daniela, którzy nie chcieli oddać czci boskiej bałwanowi
widział, że krzak gorzał, a
nie zgorzał" (Ex. 3,2). „Bo
Pan, Bóg twój, jest to ogień
trawiący" (Deut. 4,24). „Bo
oto Pan przyjdzie w ogniu
(...), aby (...) spełnić swoją
groźbę w płomieniach
ognia" (Izajasz 66,15).
Również bogowie innych
religii: indoaryjski Agni
('ogień'), jako ogień ofiarny,
był pośrednikiem między
bogami a ludźmi; w
mazdaizmie symbolem boga
światła Ahura Mazdy był
ogień, a bogiem ognia —
Atar; u Greków piorunowy
Zeus i kowal Hefajstos, u
Skan-dynawów Odyn i Thor
byli związani z ogniem.
Serafini (hebr. seraphim
'ogniści') to jeden z chórów
anielskich zwany też
..aniołowie miłości".
Wyobrażenia plastyczne
babilońskiemu, zostali na uroczysty charakter ogniska domowego; poprawianie ognia
rozkaz Nabucho-donozora na kominku jest domeną pana domu;
wtrąceni do pieca ognistego, może to uczynić gość, który go zna co najmniej od siedmiu
z którego wyszli bez żadnej lat.
szkody (Daniel 3,1— 97). Ognie (świece, znicze, lampki oliwne) zapala się na grobach
Ogień jako ognisko domowe dla „ogrzania" zziębniętej duszy zmarłego.
(rodowe, plemienne) — Ogień, zwłaszcza w postaci płonącego stosu — męczeństwo
rodzina, ród, plemię sku- i śmierć; zmartwychwstanie i nieśmiertelność. Gdy grecka
pione przy jego blasku i bogini Demeter, na próżno szukając swej córki, Kory,
cieple, które grzeje także przybyła do Eleusis w postaci starej kobiety i została niańką
bóstwa, duchy i duszki synka króla Keleosa i Metanejry, Demofona, pokochała go
domowe oraz gości, i tak, że postanowiła uczynić go nieśmiertelnym. Namaściła
dlatego wiąże się z gościn- go więc ambrozją i włożyła w ogień na całą noc; w nocy
nością. Uosobieniem Metanejra weszła do komnaty i ujrzawszy syna w pło-
ogniska domowego i mieniach, wszczęła krzyk. Rozgniewana bogini zaniechała
państwowego, któremu zamiaru. Według innego mitu gr. Mojry przepowiedziały Altei,
Grecy i Rzymianie wznosili żonie króla Kalidonu, Ojneusa, że ich syn, Me-leager, zginie,
świątynie, była Hestia gdy dopali się głownia na ognisku. Matka ugasiła głownię i
(rzymska Westa). Kult ukryła w tajemnym miejscu, ale gdy Meleager, który wyrósł
Westy był na bohatera i wielkiego łowcę,
najczcigodniejszym kultem
Rzymu; jej świątynia
znajdowała się na Forum
Romanum. Na początku
roku (l. marca) pontifex
maximus zapalał na nowo
święty ogień za pomocą
soczewki — od promienia
słonecznego — albo przez
pocieranie dwóch kawałków
drewna owocowego. Przez
cały rok pilnowały ognia
westal-ki; gdy zagasnął,
westalki karano chłostą.
Greczynki zapalały ognisko
domowe nowo poślubionej
córki przenosząc ogień po-
chodnią zapaloną u
własnego ogniska;
również koloniści greccy
zabierali z sobą w podróż
ogień z rodzinnego miasta,
ze świątyni Hestii w
prytanejonie. Do dziś w
wielu kulturach zachował się
zabił w kłótni brata Altei, Irlandii, obchodzonego w Nowy Rok (31 października, w
królowa porwana gniewem wigilię Wszystkich Świętych, późniejsze ang.
wrzuciła pochodnię w ogień, Halloween), zapalano olbrzymie ogniska na wzgórzach dla
powodując zgon syna. odstraszenia złych duchów. W wigilię Bożego Narodzenia
Herakles odebrał sobie życie spalano dawniej wielkie kloce na ogniskach (ang. Yule' tog),
spłonąwszy żywcem na staczano ze wzgórz koła ogniste (naśladujące obniżanie się
stosie, gdyż nie mógł biegu słońca), a w noc świętojańską palono ogniska
wytrzymać męczarni, których sobótkowe W Wielką Sobotę w Kościele kat. poświęcano
doznał po włożeniu szaty przed kościołem ogień wykrzesany z kamienia; pozostałość
przysłanej mu przez pierwotnego obchodu narodzenia słońca wiosennego.
Dejanirę; jednak Zeus zabrał Ludzie pierwotni wyobrażali sobie ogień jako ziemski
go na Olimp i obdarzył odpowiednik słońca, stąd jego pokrewieństwo z promieniem
nieśmiertelnością. W innym słonecznym. błyskawicą i złotem. Święta ognia, ognisk,
micie gr. Iksjon, król Lapitów pochodni, gromnic, tlących się popiołów, żarzących się węgli
w Te-salii, za obrazę bogini są przejawem magii wywoławczej, która ma zapewnić
Hery strącony do Tartaru, człowiekowi światło i ciepło słoneczne, i magii ochronnej,
przywiązany został do mającej zniszczyć działalność demonów i oczyścić
wiecznie obracającego się uczestników uroczystości. Folklor wielu krajów zabraniał
ognistego koła. Męczeńską gaszenia pożaru roznieconego od pioruna; obyczaj żywy na
śmierć na stosie poniosło wsi polskiej jeszcze w XX wieku.
wielu świętych (jak np.
Joanna d'Arc), wielu
oskarżonych o herezję przez
inkwizycję (jak Giordano
Bruno), a także wiele
rzekomych czarownic.
Przez długie wieki uważano,
że salamandra może żyć w
ogniu; stąd łac. dewiza
entuzjazmu wiary: flagror
non consumor 'płonę, ale się
nie spalam'. Zob. Feniks.
Ogniska rozpalano w
chwilach przesilenia dnia z
nocą, letniego i zimowego,
dla magicznego
wspomożenia słońca, i w
czasie równonocy jesiennej i
wiosennej. W czasie
głównych świąt rzymskiego
,,niezwyciężonego boga
Słońca", Solą,
obchodzonych 24—25
grudnia, i celtyckiego święta
ognia w staroż. Brytanii i
Ogień sędzią: próba ognia. w piecu, tak Pan próbuje serca".
Oskarżony musiał przejść Chrzest ogniowy to pierwszy udział w bitwie, w jakiejś
pewną liczbę kroków przez niebezpiecznej akcji; od słów Jana Chrzciciela, który głosi
ogień albo przez pewien (Ew. wg Mat. 3,11), że Chrystus chrzcić będzie nie wodą, jak
czas trzymać w ręku on, ale Duchem Sw. i ogniem.
rozgrzane do czerwoności Ogień — instrument oczyszczenia, równy w działaniu
żelazo, albo przejść boso po wodzie, jeśli nie skuteczniejszy (np. przyżeganie ran, dawny
rozżarzonych lemieszach; zabieg chirurgiczny). Kapłan Eleazar cytuje przepis Zakonu,
gdy skóra nie uległa jaki Jahwe nadał Mojżeszowi: ,,Złoto, srebro, miedź, żelazo,
oparzeniu, był niewinny. W ołów i cyna, i wszystko, co może przejść przez płomień,
indyjskiej Ramajame przeprowadźcie przez ogień i to zostanie uznane za czyste"
cnotliwa Sita, przechodząc (Num. 31,23). W staroż. Rzymie 21 kwietnia, w wiejskie
cało przez ogień, dowodzi święto Pa-lesy, opiekunki pasterzy i trzód, zwane Palilia,
zazdrosnemu mężowi, oczyszczano siebie i trzody przepędzając je trzykrotnie (i
Ramie, że jest mu wierna samemu przeskakując) przez ognisko z płonącej słomy, co
(co jej zresztą nic nie zapewniało płodność ludziom i zwierzętom. Biegi z
pomogło). Sw. Kunegunda, pochodniami miały według antycznych poglądów chronić od
żona Henryka II, cesarza zarazy;
nm., oskarżona o podobne funkcje aż do naszych czasów spełniały skoki
niewierność małżeńską, młodzieży wiejskiej przez ogniska sobótkowe.
przeszła przez rozpalone
lemiesze bez szwanku; żona
nm. hrabiego, fałszywie
oskarżonego przez żonę
cesarza nm. Ottona III (980
—1002) i skazanego na
śmierć, dowiodła
niewinności męża próbą
rozżarzonego żelaza; cesarz
kazał swą małżonkę spalić
na stosie. Dziś próbą
ogniową nazywamy bitwę, w
której ujawnia się wartość
bojowa wojska, żołnierza,
oraz wszelką trudną próbę
zachowania się w
niesprzyjających okolicz-
nościach. Przenośnia ta nie
pochodzi jednak od sądu
bożego, ale od próby
ogniowej metali
szlachetnych — złota i
srebra. W biblijnej Księdze
Przypowieści 18,3; „Jak w
ogniu próbują srebro, a złoto
Ogień ,— oczyszczenie i ogniem zionie" (Oda do młodości 68, Mickiewicza); „Nasz
kara w piekle i czyśćcu (u naród jak lawa, z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
chrześcijan). „Lepiej ci jest lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi" (Dziady cz. 111
wejść do życia ułomnym, niż 227—9 Mickiewicza). „Myśl poety — to ogień tajemny"
mając obie ręce iść do piekła (Poeta 5, Jerzego Żuławskiego).
ognia nieugaszonego" (Ew. Ogień — miecz; miecz ognisty. „Bóg wygnał Adama, a przed
wg Marka 9,42). W Starym rajem rozkoszy postawił cherubów i płomienisty miecz wi-
Testamencie natomiast rujący, aby strzegły drogi do drzewa życia" (Gen. 3,24).
piekło (hebr. szeol) „(Abraham) niósł w rękach ogień i miecz" (Gen. 22,6).
rozumiane jest jako miejsce Łacińskie ,/erro et igni" 'ogniem i mieczem' znaczy 'pożogę i
milczenia i niepamięci. wojnę; paląc i mordując' (Far-salia 2,443, Lukana), stąd tytuł
Ogień niszczący wszystko, l. części Trylogii Henryka Sienkiewicza. Pitagoras miał
co palne — spożywanie: powiedzieć: „Nie rozgrzebuj ognia mieczem", co znaczy tyle
ogień trawi, pożera. „Pochło- co: Nie dolewaj oliwy do ognia, nie irytuj człowieka już
nie nas ten ogień wielki" rozgniewanego, nie podżegaj spierających się. „Nie zdoła
(Deut, 5,25). „Ogień pożre ogień ani miecz powstrzymać myśli w biegu" (Daremne żale
domy tych, którzy radzi biorą 7—8 Adama Asnyka).
dary" (Hiob 15,34). „Ogień Ogień — mowa; ogień polemiki, sporu, dyskusji; mówić z
nigdy nie mówi: ogniem. „Czy słowo
»Dosyć«" (Ks. Przypowieści
30,16).
Połykanie ognia.
Sztukmistrze estradowi i
cyrkowi popisują się
łykaniem płonących pakuł;
jest to również metoda
popełniania samobójstwa:
Plutarach opowiada (Brutus
53), że córka Katona i żona
Brutusa, Porcja, na wieść o
śmierci męża chciała
odebrać sobie życie, do
czego nie dopuszczali czu-
wający nad nią przyjaciele.
Udało się jej jednak
pochwycić garść płonących
węgli z ogniska i połknąć je,
co spowodowało jej śmierć.
Ogień — nienawiść, miłość,
żądza, zapał, myśl, idealizm,
patriotyzm. „O! gdyby wolno
(...) dla tej, której się ognie
we mnie niecą, umrzeć" (Do
motyla 12—14 J. A.
Morsztyna); „Oto miłość
moje nie jest jak ogień? opiekunów żeglarzy: wyładowania elektryczne w postaci
mówi Pan" (Jere-miasz świecących iskier na końcach masztów.
23,29). Sygnalizacja za Rzekomy welon św. Agaty w katedrze florenckiej ma, według
pomocą łańcucha ognisk wierzeń lud., gasić pożary; św. Agata (III w., ur. w Katanii)
rozpalanych na wzgórzach wzywana przeciw trzęsieniom ziemi i wybuchom wulkanów,
jest (obok sygnalizacji wyobrażana w plastyce często z modelem płonącego
akustycznej, np. bicia w budynku w ręku.
bębny) najstarszą formą Grecki ogień — płynny środek zapalający, który płonął
telekomunikacji, stosowaną również w wodzie, tajna broń galer bizantyjskich od 673 r.
już przez ludy pierwotne. n.e.
Ogień w marzeniu sennym: Ogień lemnijski — wulkaniczny; od ogni wulkanów na
(płonący) niebezpieczni egejskiej wyspie Lemnos (Filoktet 800, Sofoklesa).
wrogowie; (pożar) wielka Błędny ogień (ognik) — płomyk pojawiający się na
radość; moczarach, bagnach.
(zgaszony) zmartwienie; Słomiany ogień — krótkotrwały entuzjazm, zapał.
(zapalać) ważne wy- Ogień niebieski — piorun, pożar od pioruna.
darzenie; (z dymem) kłótnia; Puścić coś z ogniem — podpalić i spalić. Ognie sztuczne,
(bez dymu) zdrowie, radość. bengalskie — fajerwerki. Ogień — ostrzeliwanie, strzelanina,
Symbole ognia: strzała, kanonada z broni palnej.
ostrze, włócznia, lwia
grzywa, włosy, swastyka,
filar, piramida, szczecina,
jodła, różanecznik, korzeń
Jessego.
Ogień — atrybut wielu
świętych katolickich, np. św.
Barnaby (Józefa Lewity), św.
Floriana (obrońcy od ognia),
św. lwa z Chartres.
Ogień św. Antoniego —
ostre zapalenie skóry zwane
różą; według tradycji
orędownictwo św. Antoniego
Wielkiego chronić miało
przed epidemią róży w 1089,
zwanej wówczas „świętym
ogniem".
Ogień św. Elma (wł. Sant'
Ermo od St. Erasmus;
Ramus. Eramus, Ermus,
Telmo) z Formii (Włochy),
patrona żeglarzy śród-
ziemnomorskich, albo św.
Heleny, w starożytności
Kastora i Polluksa,
Piromania — patologiczny miasta, niebiańskiego Jeruzalem, wyobrażającego jej stan
popęd do podpalania. końcowy. „A zasadził był Jahwe ogród w Edenie, na
Woda ognista — alkohol. wschodzie (...) i wywiódł z ziemi wszelkie drzewo piękne ku
W astrologii ogień łączy się widzeniu i ku jedzeniu smaczne, drzewo też żywota w
ze znakami zodiaku: Baran, środku ogrodu i drzewo wiadomości dobrego i złego. A
Lew i Strzelec. rzeka wypływała z Edenu, aby nawodnić, a stamtąd dzieliła
W heraldyce: duch walki, się na 4 odnogi: Pison, Gehon, Tygrys i Eufrat" {Gen. 2,8—
zapał. 14).
OGRÓD Ogród — radość. „Bóg Wszechmogący naprzód założył
Ogród symbolizuje ogród; i on jest w rzeczy samej najczystszą z ludzkich
niebo(skłon), mistyczną radości" (Essays 46, Of Gardens Francisa Bacona).
ekstazę, tajemnicę duszy, Ogród (rajski) — więzienie. ,,Ogród był pierwotnym
raj, szczęście, zbawienie, więzieniem, dopóki człowiek prometejską sztuką i odwagą
odkupienie, modlitwę, szczęśliwie się z niego nie wygrzeszył" (List do WilUama
czystość, dziewictwo; kult Wordswortha z 2211830 Charlesa Lamba). Ogród —
pogański, kult bałwanów; przeciwieństwo miasta. „Bóg stworzył pierwszy ogród, a
miejsce ogrodzone, Kain — pierwsze miasto" (Ogród Abrahama Cowleya, 1656;
strzeżone, dom, schronienie, por. Gen. 2,8—12; 4,17).
odosobnienie, odpoczynek, Ogród, w którym przebywają dusze wy
świeżość, cień; państwo,
świat. Kosmos, porządek,
kulturę; potęgę; życie,
piękno, ciało ludzkie, twarz;
żeńskość, miłość,
zmysłowość, płodność,
urodzaj, wiosnę; radość,
wesołość, ucztowanie,
proste życie; świadomość,
medytację, kontemplację,
refleksję.
Ogród w Biblii — raj,
zbawienie, życie, dom,
szczęście; dziewictwo,
czystość; niebo. Ogród
rozkoszy, hebr. gan 'edhen
(może z sumer. eden
'dolina'). Ogród Jahwe,
Ogród Boga (Ezechiel 28,13;
31,9), Ogród Izraela, biblijny
raj ziemski zamieszkany
przez pierwszych ludzi,
Adama i Ewę;
symbol bezgrzesznego
prabytu ludzkości,
przeciwieństwo świętego
branych wiernych po Słońce, strzegący jabłek smok Ladon — zodiak.
śmierci, raj maho-metański. Ogród — wiecznie odnawiająca się płodność. Ogród
„Tym, którzy wierzą i Hesperyd miat być miejscem, gdzie odbyły się uroczystości
sprawiedliwie czynią, weselne Zeusa i Hery.
przeznaczone są ogrody Ogródki Adonisa — w czasie świąt Adonisa, tzw. Adonii.
rajskie, zraszane potokami ustawiano w domach gliniane skorupy z szybko rosnącymi i
(...) zawsze świeżej wody szybko więdnącymi roślinami, symbol zmarłego w samym
mleka, najprzedniejszego rozkwicie młodości Adonisa, którego śmierć i
wina, płynnego miodu, pełne zmartwychwstanie wyobrażały jesienny zgon i wiosenne
owoców" (Koran 2,23/5; 47 odrodzenie się Natury.
16/15), efebów i wiecznie Ogród — proste życie. „Jeśli masz ogród w bibliotece,
dziewiczych hurys. niczego nam nie zbraknie" tac. Si hortum in bibliotheca
Ogród — wspomnienie habes, deerit nihii (Do bliskich i przyjaciół 9,4,1 Cicerona);
utraconego raju ziemskiego: żyć zwyczajnie, myśleć wzniosie.
zamknięte ogrody pałaców i Ogród miłości — w plastyce wyobrażenie Arkadii, gdzie
domów muzułmańskich, spacerują a. siedzą zakochane pary, a posążek Kupida
wirydarze klasztorne z wieńczy ozdobną fontannę.
fontanną pośrodku. Ogród — odosobnienie, odgrodzenie od świata, schronienie
Ogród nawodniony — (podobnie jak oaza i wyspa); świeżość, cień.
człowiek zbawiony, dusza. ,,I
będziesz jak ogród
zroszony" (Izajasz 58,11). „I
będzie ich (Izraelitów) dusza
jak ogród nawodniony"
(Jeremiasz 31,12).
Ogród — miejsce
niemoralnego, pogańskiego
kultu bałwanów. ,,Będziecie
się wstydzić za ogrody,
któreście byli obrali" (Izajasz
1,29), Mówi Bóg: „Którzy
ofiary składają w ogrodach
(...), ci będą dymem w
zapalczywości mojej" (65,3
—5).
Ogród — nieboskłon. Ogród
Hesperyd w mit. gr., na
zachodnim krańcu świata,
gdzie rosły złote jabłka, po
które wyprawił się Herakles;
wg jednej z prób interpretacji
ogród ze złotymi jabłkami to
gwiaździste niebo,
Hcsperydy — wieczór (gr.
hesperos), Herakles —
Ogród — intymność, gdzie róże i lilie rosną" (Cherry Ripe Thomasa Campiona;
(najgłębsza) tajemnica 1606).
(duszy), sekretne sprawy Ogrody — piersi kobiety. „W ogrodach piersi kwitnące
(płci). Ogród tajemny a. jabłonie jakoby księżyc w mgieł srebrnych oponie" (Magia
intymny; śrdw.łac. hortus mej duszy... 11—12 Tadeusza Micińskiego).
con-dusus a. inclusus; wł. Ogród Armidy — obezwładniające działanie zmysłów na
giardino segreto; fr. jardin rozum. Zaczarowany ogród zamkowy pełen zmysłowych
particulier; wydzielony z rozkoszy, gdzie bohaterowie zapominają o swoich obo-
większego mały ogród wiązkach (Jerozolima wyzwolona Torquata lassa).
ozdobny używany tylko Ogród — świadomość, przeciwieństwo lasu —
przez właściciela, gł. w podświadomości. Ogród to miejsce, gdzie Natura Jest
ogrodach renesansowych i ogrodzona, ujarzmiona, wyselekcjonowana; las jest
barokowych. miejscem, gdzie Natura jest swobodna, samowładna.
Ogród zamknięty, zdrój Mur ogrodowy z wąską furtką — trudności i przeszkody na
zapieczętowany, tac. hortus drodze do osiągnięcia wyższego stanu rozwoju duchowego.
conclusus, fons signalus — Ogród — uprawa; swoje, własne sprawy. ..// faut cuttiver
Oblubienica niedostępna notre jardin" fr. 'trzeba uprawiać nasz ogródek', tj. zajmować
nikomu prócz swego się swoimi własnymi sprawami (Kandyd, czyli Optymizm,
Oblubieńca (Pieśń nad ostatnie słowa powieści Wol-
pieśniami 4,12); dziewictwo,
Maria Panna, Niepokalane
Poczęcie.
Ogród — miłość. ,,A kiedy
będziesz moją żoną,
umiłowaną, poślubioną,
wówczas się ogród nam
otworzy (...). Pójdziemy w
ogród pełen zorzy, kędy
drzwi miłość nam otworzy"
(Dla rymu III l—3,23—4
Kazimierza Tctmajera).
Ogród — zasada żeńska,
przez związek i domem,
kuchnią, kwitnieniem i
owocowaniem w sferze
zamkniętej, wewnętrznej.
..Mity mój 'zstąpił (do mnie),
do ogrodu swego" (Pieśń
nad pieśniami 6,1). Ogro-
dzenie — wstyd kobiecy,
wąska furtka — pudcndum.
Przysłowie: Wdowa bez
chłopa jak ogród bez płota.
Ogród — twarz kobiety.
„Twarz jej jest ogrodem,
Ogród — refleksja, ogrodnik sadzi — ostrzeżenie dla rodziców i wychowawców:
przeciwieństwo instynktu, czujność jest niezbędna.
odruchu. Ogród kwiatowy — wiosna, jedna z Czterech Pór Roku,
Ogród — porządek, temat plastyki od późnego antyku do XVIII w.
przeciwieństwo chaosu, Ogrodnik — wola ludzka. Ogród, ale nie plewiony — zbiór
bezładu. fraszek (1656—94) Wacława Potockiego.
Ogród — porządek Dziadków ogródek — bezdroże, mano-wicc, wertepy.
kosmiczny, świat. Ogrody Wyprowadził go na dziadków ogródek — wyprowadził w
perskie są metafizycznym, pole, okpił, ocyganił, wystrychnął na dudka.
mistycznym marzeniem o Ogród — Kraków, Przysłowie: Warszawa ma ogrody, a
świecie, z symbolicznym Kraków sam ogród.
naśladowaniem czterech Kamień do ogródka (czyjegoś rzucić) — (zrobić) złośliwą
stron świata, czterech rzek aluzję na czyjś temat;
itd.; ogrody perskie i przymówka, przytyk.
japońskie są obrazem i W marzeniu sennym: (pełen kwiatów) miła niespodzianka;
rekapitulacją świata, (bez kwiatów) przemijające kłopoty finansowe.
światem w zmniejszeniu, OKO
przywróceniem stanu Oko symbolizuje świat, glob. Boga, światło, słońce, okno;
pierwotnego Natury. ,,Obrót życie, władzę; skarb, perłę (zob.); łono matki, miłość, wstyd,
tego świata! To nie pielony zazdrość,
ogród, samym tylko bujnie
krzewiącym się chwastem
porosły" (Hamlet 1,2
Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
Ogród — kultura,
przeciwieństwo dzikiej
przyrody.
Ogród — potęga człowieka,
jego władanie ujarzmioną
przyrodą.
Ogród — państwo. „Mamyż
(...) na wzór silne państwo
stawiać, kiedy nasz ogród
morzem warowany, kraj cały
w chwastach, kwiaty
przyduszone, ploty zwalone,
drzewa nicocięte, grzędy w
nieładzie, a w ożywczych
ziołach roje gąsienic?"
(Ryszard II 3,4 Szekspira, tł.
S. Koźmiana).
Ogród — wychowanie,
nauka. Przysłowie hiszp.:
Więcej rośnie w ogrodzie niż
czujność, ułatwić drogę w mrocznych labiryntach zaświatów; oko
niebezpieczeństwo, troskę, koguta było amuletem przeciw czarom, oko traszki —
straż, szpiegowanie; osąd, przeciw chorobie i złym mocom; potężnym talizmanem było
(wszech)wiedzę, prze- też oko kameleona.
widywanie, umysł, charakter, Wszechwidzące „oko świata" (Słońce) to także indyjski bóg
nastrój, ducha, zwierciadło ognia Agni i Budda. Oko uskrzydlone, oko słoneczne
duszy, ciekawość, Asyryjczy-ków ze skrzydłami przedstawiającymi promienie,
nadprzyrodzone często spotykane w plastyce; długą tradycję w plastyce
postrzeganie, czary (zte chrześcijańskiej mają oczy skrzydlate cherubów i serafów.
oko), magię, widzenie Oko (w wolnomularstwie) — w płaszczyźnie duchowej —
wewnętrzne. Wielki Architekt Świata (wszechwidzące oko Boga na
W heroglifach egipskich oko szczycie piramidy, w plastyce), w płaszczyźnie astralnej,
znaczy 'życie' i symbolizuje pośredniej — Logos (Słowo), zasada twórcza, w
bogów słońca Ra (Re), płaszczyźnie fizycznej — widzialne Słońce obdarzające
Ozyrysa i Horusa, którego światłem i życiem.
pierwotnie, jako boga delty Oko-Słońce. „Słoneczko, śliczne oko, dnia oko pięknego" (w
Nilu, czczono w postaci sielance Żeńcy 17, Sz. Szymonowica); „Oko słońca weszło"
sokoła; (Pan Tadeusz 11,174, Mickiewicza); „Okiem słońca
jego oczy to Słońce i ludzkości całe ogromy przeniknij z końca do końca" (Oda do
Księżyc. W walce z Setem młodości 13—15, Mickiewicza); „Oczy twe nie są oczy, ale
Horus go wykastrował, ale słońca jaśnie świecące" (Do tejże l—2 J. A. Morszty-
sam utracił czasowo słabsze
oko, Księżyc, co
powodowało zaćmienia. W
kulturze staro-egipskiej
objawia się słoneczna i
ognista natura oka jako
źródło płodności, światła i
wiedzy; idea ta podjęta i
przekształcona została
przez neoplatonika z III w.
n.e., Plotyna, który uważa,
że oko ludzkie nie mogłoby
obserwować światła Słońca,
gdyby samo nie miało
słonecznej natury. W sta-
rożytnym Egipcie oko
Horusa to amulet strzegący
przed złością, zazdrością
itd.;
oko było talizmanem
słonecznym broniącym od
zła, zapewniającym zdrowie,
szczęście, wkładanym do
trumny, aby zmarłemu
na); „O! te jej oczy — dwa Elżbiety Drużbackiej); „Oczy siła ludziom szkodzą"
światła słoneczne" (Janka (Sielanka 7, Alkon 21, Sz. Szymonowica).
ślepy 236 Aleksandra Złe oko (wł. malocchio), wg wierzeń ludowych złe spojrzenie
Grozy). przynoszące nieszczęście, rzucające urok. Według
Oko — czujność, troska, muzułmanów działa przez zawiść i jest przyczyną połowy
straż; stuoki olbrzym Argus zgonów rodzaju ludzkiego; złe oko opróżnia domy i zapełnia
pilnował lo na polecenie groby. Do dziś żywy przesąd, zwłaszcza we Włoszech, w
Hery; gdy Hermes go zabił, Grecji. Szczególnie niebezpieczne są oczy starych kobiet
Hera umieściła oczy Argusa (dawniej czarownic), wędrownych kuglarzy, nianiek i
na ogonie pawia. Stąd nowożeńców, a najbardziej narażone są położnice,
wyrażenie ,,argusowe oczy", niemowlęta, nowo zaślubieni, mleko, zboże, psy, konie i
tj. czujne. Spać z otwartymi bydło domowe. Obroną przed złym okiem może być:
oczami (jak, wg ludu, lew i zasłona, czarczaf, wykadzenie, podkowa (przedmiot o
zając) — być czujnym. wielkich zaletach magicznych, łączący symbole konia, rogu,
Powiedzenia: Pod czyimś ręki i półksiężyca), desenie geometryczne, rozgrzane do
okiem (robić coś), mieć czerwoności żelazo, róg, półksiężyc, ręka Fatmy, sól, ałun,
kogoś na oku, mieć oczy przedmioty błyszczące. Złym okiem można też nazwać oczy
otwarte, nie spuszczać z gorgony Meduzy, oczy bazyliszka;
oka. Pańskie oko konia oko judasza (w drzwiach); żmii i gekona, rzucające urok,
tuczy — przysłowie. Cicero ściągające nieszczęścia.
pisze w O naturze bogów
2,56,140;
„Oczy, jak wartownicy,
zajmują najwyższe
stanowisko (łac. allissimum
locum)".
Oko — okno. „Oko jest okno
człeka do poznania" (Oko
Jana Gawińskiego);
„Szkła okien jak zielone
Kilińskiego oczy"
(Uspokojenie 10,
Słowackiego). Oko do serca
okno, przysłowie.
Oko — niebezpieczeństwo i
nieprzyjaciel. „To ten żonę
oczyma obierał, by się był
uszu radził, więcej by był
wygrał" (O tejże [Olimpia] 6
—7, Zwierzyniec Mikołaja
Reja). Oko pobudka do
złego — przysłowie. „Oko
nasz nieprzyjaciel, mózg i
ciało suszy" (Opisanie oczu
ciekawych Akteona 3,
Oko — życie. „Z oczu 1,574 Owidiusza).
kobiecych tę mądrość W marzeniu sennym: (piękne) — szczera miłość; (chore) zły
wyniosłem: skrzy się w nich obrót rzeczy; (wyłupio-ne) śmierć krewnego.
zawsze ogień prometejski, Oko w związku z uczuciem wstydu. Wyrażenia: Świecić
one są księgami, akade- oczami; spuścić oczy; psu oczy sprzedać (zatracić wstyd);
miami, sztukami, które nie wiedzieć, gdzie podziać oczy.
ukazują, zawierają i żywią Oko Boga. „Twoje oczy obrócone dzień i noc patrzą w tę
świat cały" (Stracone stronę, gdzie niedołężność człowieka Twojego ratunku
zachody mi-tosci 4,3 czeka!" (Pieśń wieczorna 5—8 F. Karpińskiego). Oko w Biblii
Szekspira). — wszechwiedza, czujność, sprawiedliwość, ojcowska
Oko — siedlisko czarów. opieka Jahwe: „Oczy Pana przepatrują całą ziemię"
„Oczyma swymi wszystko (Zachariasz 4,10). „Oczy pańskie patrzą na sprawiedliwych"
czaruje, sprowadza burzę (Psalm 33 16). „Oczy Pana są jaśniejsze od słońca,
albo wstrzymuje" (O wypatrujące wszystkie ludzkie drogi i przezierające ludzkie
Justynie 3—4, F. Karpiń- serca do samego dna" (Eklezjastyk 23,28).
skiego). Oczy — jasnowidzenie. U Eskimosów szaman-jasnowidz
Oko — miłość; w nazywa się „ten, który ma oczy". Brak wzroku bywa cechą
niezliczonych zwrotach, jak wieszczów i wieszczków, takich jak Tejrezjasz lub Homer,
np. wpaść komu w oko, którzy „widzą oczyma duszy", i wyposażeni są w zdolność
olśnić oczy, pieścić oczami, „wewnętrznego
nie móc oczu oderwać, ro-
bić słodkie oczy, robić oko
do kogoś, rwać oczy,
strzelać okiem, nęcić,
pociągać oczy (zachwycać),
wabić oko. „Jeśli chcecie ich
kochać, owszem, proszę,
ale niech to będzie dla ich
pięknych oczu" (Pocieszne
wykwint-nisie 16 Moliera, tł.
Boya-Żeleńskiego). ,,Przed
ludzi okiem ty wiesz, że
prawdziwe pocałowania
dają się oczyma" (Balladyna
3,2,130—1 Słowackiego).
„Twe oczy, skąd Kupido (...)
harde prawa daje" (Na oczy
królewny angielskiej... l—
2,20 Daniela Na-
borowskiego). Przysłowia:
Oko w miłości wodzem.
Piękne oczy zwodzą, piękne
słówka mamią. „W cichym
spojrzeniu często jest głos i
słowa" (Sztuka kochania
widzenia". „Lubię patrzeć odwaga, stałość, zdrada; szare — łagodność, rozwaga;
oczyma wewnątrz żółte — zbrodniczość (ale jeśli głęboko osadzone —
zwróconymi w świat, co się zazdrość, złość; wyraziste — energia; rozbiegane — hipo-
niezmierzony sam w kryzja). ,,Wielka tajemnica koloru oczu, który darzy lico
człowieku stwarza" (Muszla cudem dna duszy!" (Hymn do barw 153—155 Leopolda
105—6 Kazimierza Staffa). Stary wierszyk francuski mówi: „Błękitne oczy idą do
Tetmajera). nieba, szare do raju, zielone są skazane na piekło, czarne
Oko za oko, ząb za ząb mieszkają w czyśćcu". W przysłowiach: Modre oczy bardzo
(Biblia, Ex. 21, 24; Lev. zdradne, zemstę obiecują czarne, piwne dziwne, nic
24,20; Deut. 19,21; Ew. wg dobrego, bo zdradziły niejednego. Niebieskie królewskie,
Mat. 5,38—9) — czarne zdradne. Czarne oko delektuje, marsowate odkazuje,
prymitywna sprawiedliwość, nurowate (posępne) manizuje (zwodzi). Niebieskie oczy
prawo talionu, prawo mają boginie nieba, dobre wróżki i bohaterki bajek. Ozna-
głoszące odwet równy czają zwykle niewinność, miłość: „Jak w tej wody niebieskim
przestępstwu, typowe dla przeźroczu odbijają się niebios błękity, tak w niebieskim
kodeksu Hammu-rabiego, spojrzeniu twych oczu raj miłości jaśnieje odbity" (Oczy, 5—
stosowane też w 8 Lucjana Rydla). „I czar idzie z niebieskich roztoczy w twoje
średniowiecznej Europie. cudne, cudne, cudne oczy" (Twoje cudne oczy... 4—5
Oko — umysł; w licznych Kazimierza Tetmajera). Zielone oczy w fol-
wyrażeniach:
W czyichś oczach (według
jego poglądu. oceny);
czytać w oczach —
odgadywać myśli; oczy
komuś otworzyć —
uświadamiać coś; patrzeć
czyimiś oczami — nie mieć
własnego zdania. Przejrzeć
na oczy — poznać prawdę.
Stawać przed oczami — o
wspomnieniach, obrazach
przeszłości. Mydlić oczy,
sypać piaskiem w oczy —
wprowadzać w błąd itd.
„Mają oczy. a nie widzą"
(Ew. wg Mat. 13,13), ślepota
ducha i otępienie serca.
Oko — charakter i dusza. Z
oczu mu patrzy (dobrze lub
źle); „Oko jest światłem
ciała" (Ew. wg Mat. 6,22;
por. Ew. wg Łuk. 11,34).
Kolor oka: według mistyków:
czarne — spryt; piwne —
wyższość, talent; zielone —
klorze nie zasługują na zwornikach kościołów.
zaufanie, są fałszywe: u Jedno oko otwarte, a drugie zamknięte — Kościół i
Szekspira — zazdrość: Synagoga.
„zielonooki potwór" (Otello Dwoje oczu — pary męsko-żeńskie, jak Słońce i Księżyc
3,3); u Dantego nadzieja — (np. Apollo i Artemida, Horus-Set itd.).0ko prawe, słoneczne,
oczy Beatrycze są to aktywność, inteligencja, przyszłość; oko lewe,
szmaragdowe. Oczy czer- księżycowe, pasywność, miłość, przeszłość;
wone — zwykle od płaczu; ra/em mają dać obraz syntetyczny. Król w Hamlecie 1.2
ale w Biblii (Ks. Szekspira mówi. że pobrali się i Gertrudą „z zatrutą (...) od
Przypowieści 23,29—30): smutku radością, z pogodą w jednym, a łzą w drugim oku".
,,Kto ma zaczerwienione Troje oczu. Gdy oczy symbolizują Słońce i Księżyc, trzecie
oczy? Ci, którzy do późna oko odpowiada ogniowi i jest zewnętrznym okiem serca. U
przesiadują przy winie". U bóstw troje oczu oznacza wszechwidzenie, mądrość
Dantego (Boska Komedia, niebiańską i rozum wewnętrzny albo stworzenie,
Piekło 3,98) Charon ma zachowanie i zniszczenie. W Boskiej Komedii (Czyściec 29)
oczy jak ..żarzące węgle" Dantego Roztropność, główna cnota kardynalna, ma troje
mające ,,obrączki z pło- oczu, bo jak mówi poeta w Biesiadzie, „pamięta, co widziała,
mienia". dobrze widzi, co się dzieje, i przewiduje to, co się stanie".
Oko — skarb. Strzec jak Wiele oczu — rozgwieżdżone niebo nocne. Biblijni
oka w głowie być oczkiem w cherubowie w wizji Ezechiela (10, 12); „Ciało ich i szyje, i
głowie. „Strzeż mnie jak ręce, i skrzydła,
źrenicy oka" (Psalm 16 8).
Pojedyncze oko — boska
wszechwiedza, Słońce
(zwłaszcza oko bez
powiek). Jeden z głównych
bogów skandynawskich,
Odyn, jest jednooki
(Słońce), gdyż drugim
okiem musiał okupić
pozwolenie na
zaczerpnięcie ze źródła
wszechwiedzy Mimira. W
Odysei 9 Homera jednoocy
cyklopi to dziki lud
olbrzymów żyjących bez
praw, wcielenia
śmiercionośnego Słońca.
Jedno oko w trójkącie
(symbol chrześcijański i
wolnomularski) — Trójca
Sw., wszechwidzące oko
Boga. Pojawia się często,
zwłaszcza w okresie
kontrreformacji, na oknach i
i koła pełne były oczu". W konanym władcom lub pretendentom do tronu, aby ich
Apokalipsie 5,6: unieszkodliwić (Jeremiasz 39,7: „Nabuchodonozor wyłupił
„baranek o siedmiu oczy króla judzkiego Sedecjasza") uważano, jeszcze za
oczach". Wiele oczu na pierwszych Piastów, za postępowanie umiarkowane (w
różnych częściach ciała porównaniu np. z obcięciem głowy). Wyłupywanie sobie
istot fantastycznych, bóstw, oczu w charakterze pokuty (Ew. wg Mat. 18,9: „A jeśli cię
aniołów, na ich rękach, kor- oko twoje gorszy, wyłup je") występuje nieraz w mitach
pusie, skrzydłach i różnych zastępczo, jako eufemizm:
miejscach głowy oznacza król Edyp, wymierzając sobie karę za incest z własną matką,
widzenie duchowe albo Jokastą, pozbawił się zapewne jąder, co potem zmieniono
jasnowidzenie. Z drugiej na oczy, podobnie, jak to się stało w micie o pasterzu
wszakże strony wielo- Dafnisie i nimfie.
oczność mówi o niższości Zeleukos, prawodawca kolonii greckiej w południowej Italii w
istoty tak wyposażonej, jej VII w. p.n.e., musiał osądzić swego syna oskarżonego o
pozostawaniu w cudzołóstwo, za co karą było oślepienie. Gdy uznano go
ciemnościach, jej winnym, obywatele, z uwagi na zasługi ojca, chcieli go
dezintegracji psychicznej. ułaskawić, ale Żar leukos, trzymając się litery
Oko kreta (niewidzące) — ustanowionego przez siebie prawa, zawyrokował, że wyłupi
ślepota duchowa albo jedno oko synowi, a drugie sobie samemu. jako
umysłowa. wychowawcy syna. Temat w malarstwie włoskim XVI w. i
Oczy zasłonięte chustką — holenderskim XVII w.
śmierć przez rozstrzelanie;
bezstronność (Temida,
bogini sprawiedliwości z
zasłoniętymi oczami); nie-
wiedza.
Oczy zaszyte — kara dla
zawistnych w Boskiej
Komedii (Czyściec 13,71
Dantego, tł. E.
Porębowicza): „Tym
duchom do miejsca
przykutym próżno blask
świecił od słonecznych
zorzy. Jak czyni ptasznik z
zuchwałym birkutem
(sokołem bielikiem) kiedy
nie może nad nim zyskać
władze, powieki mieli
pospinane drutem".
Oczy zezowate — w
folklorze symbolizują zwykle
Zawiść.
Oczy wyłupione.
Wyłupywanie oczu po-
Drganie powieki w prawym znajdował się magiczny okręt „Skidbladnir", dający się
oku — radość, w lewym — składać jak namiot i pomieścić w kieszeni.
zmartwienia i łzy. Żegluga życia — pojęcie pochodzące z głębokiej
W heraldyce: oko — starożytności, znane w Babilonii, Egipcie, Grecji i Rzymie.
przezorność w rządzeniu. Okręt — żywot człowieka. „Statki, które rozmawiają z sobą
OKRĘT (Statek) mijając się w ciemnościach nocy" (Tales of a Wayside Im:
Okręt symbolizuje The Theolo-gian'5 Tale: Elisabeth cz. 4 H. W. Longfello-wa).
nieśmiertelność, śmierć, „Wiem, że mój okręt nie do kraju płynie, płynąc po świecie..."
zmartwychwstanie, trumnę; (Hymn [Smutno mi Boże...] 39—40 Słowackiego).
życie ludzkie, los Okręt — śmierć i zmartwychwstanie. W grobach staroż.
człowieczy, podróż życia; Egiptu (np. w piramidach) składano zmarłym okręty a.
kobietę, macicę, płodność; modele okrętów, aby mogli na nich odbyć przeprawę z
myśl, wiedzę, geografię. boskim przewoźnikiem za zachodni widnokrąg — do krainy
Księżyc, Słońce, świat, śmierci. Grecy kładli w usta zmarłego pieniążek, obola, na
przeprawę, podróż; konia: opłacenie Charonowi przewoźnego za przeprawę przez
przygodę, przedsięwzięcie; rzekę Styks. Na grobach wczesnych chrześcijan często
świat snu, duchowość, wyobrażano barki i okręty, symbol podróży do portu
przemijanie, duszę,
przewodnika duszy do
zaświatów, nadzieję,
szczęście, natchnienie
poetyckie; pewność, potęgę
(morską), bezpieczeństwo,
bogactwo. Kościół,
królewskość, ojczyznę,
państwo, stateczność;
więzienie.
„Okręt światła", srebrny
półksiężyc, su-meryjsko-
babiloński bóg Księżyca
Nanna--Sin, ,,który obory i
zagrody napełnia
tłustością".
Okręt bóstwa — w wielu
wierzeniach — Słońce,
Księżyc, chmura.
Słoneczny bóg Ra (Re)
starożytnego Egiptu żegluje
po niebie na „Barce
Milionów Lat", a nocą, pod
ziemią, wraca podziemnym
Nilem na barce „Mesektet".
Wśród skarbów Freya,
skandynawskiego boga
płodności i pokoju,
śmierci i życia wiecznego wyposażyć te dwie rzeczy: okręt i kobietę" (Kartagińczyk 1,2
przedstawianego często Plauta).
jako latarnia morska. Gdy Okręt — dzielna niewiasta. „Stała się jak okręt kupiecki, z
skand. bóg Baldur został daleka przywożąc żywność swoją" (Ks. Przypowieści 31,14).
zabity gałązką jemioły, Okręt — hermafrodyta: kadłub — kobieta, maszt —
ułożono go wraz z żoną, mężczyzna.
Nanną, koniem i skarbami „Żeglowanie jest rzeczą konieczną, życie — niekonieczną"
na okręcie „Hringhorni", na tac. navigare necesse est, vivere non est necesse, napis na
wielkim stosie, który Domu Żeglugi w Bremie, tł. z gr. (Pompejusz 50 Plutarcha),
podpalono, a okręt słowa Pompejusza.
spuszczono na wodę. Okręt — atrybut Fortuny i westalki Klaudii, która dowiodła
Wodzów wikingów swego nienaruszonego dziewictwa wciągnąwszy
grzebano wraz z okrętami, własnoręcznie w górę Tybru statek z kamiennym wizerun-
a groby płn. germ. kiem bogini Kybele.
budowano w kształcie Okręt — Kościół płynący do portu Zbawienia ze św. Piotrem
okrętów. jako sternikiem. doktorami Kościoła jako wioślarzami i za-
Okręt miotany burzą — konami religijnymi jako zastępami Pana, z Chrystusem przy
atrybut biblijnego proroka maszcie i Matką Boską przy żaglach. Słynny obraz Giotta
Jonasza. (XIII w.) w przedsionku bazyliki św. Piotra w Rzymie:
Okręt — istota żyjąca. ,,Navice!la" — ecciesia w czasie burzy. Kościół zwano
Zgodnie z obietnicą ..nawą Piętrową" stąd nazwa naw kościelnych (od łac. navis
Jowisza uczynioną Matce 'okręt').
bogów Kybele Berecyntii,
której święty gaj klonowo-
jodło-wy na górze Idą
zrąbał Eneasz, aby zbu-
dować flotę i dopłynąć nią
do Italii, gdy Turnus chciał
te okręty spalić, Jowisz
zmienił je w nereidy, boginki
morskie. (Eneida 9,80—122
Wergiliusza).
Okręt, podobnie jak waza,
jako pojemnik czy naczynie
(polskie: statek i statki ku-
chenne; fr. vaisseau 'statek;
naczynie, pojemnik',
vaisseile 'naczynia stołowe;
statki') — płeć żeńska,
macica, nosicielka życia.
Podobnym emblematem są
naczynia krwionośne,
którymi płynie krew, symbol
życia. „Kto chce mieć górę
kłopotów, niech spróbuje
Kaplica Notre-Dame-du- flotę wojenną do porządku, co umożliwiło zwycięstwo pod
Haut Le Corbusiera w Salaminą (Dzieje 7,141 Herodota;
Ronchamp (1955) we wsch. Temistokles 10,2 Plutarcha).
Francji, w kształcie kadłuba Okręt — drewniany rumak. „Przybył na drewnianym koniu
statku. Maszt — emblemat lazurową drogą" (Lina okrętowa 268 Plauta).
krzyża, żagiel — miłości a. Okręt pustyni — wielbłąd: dromader a. baktrian.
Ducha Sw. Okręt z czarnymi żaglami — niepowodzenie, śmierć, żałoba.
Popularny talizman chrzęść, Okręt z białymi żaglami — (niekiedy) udana misja, radość,
w kształcie okrętu, powodzenie.
wyrażający wiarę w Okręt ni morzu przedstawiony na monecie — szczęście, .-?
zbawienie i zapewniający dość.
ochronę od pokus. Okręt — dusza, dążąca przez ocean namiętności dr. Góry
Okręt — atrybut apostoła Zbawienia.
Piotra, apostoła Judy Okręt — natchnienie poetyckie. Żegluga wznoszeniem się
Tadeusza, Mikołaja, biskupa ponad prozę egzystencji ludzkiej. Jedna z czterech rzeczy
Miry, Erazma, biskupa niepojętych: droga okrętu pośród morza (Ks. Przypowieści
Form", jednego z patronów 30,19).
żeglarzy, Anzelma z Wielkie okręty, wielkie myśli wł. grań navi, grań pensieri
Canterbury, Juliana (Firste Fruites fol. 30 Johna Florio, 1578); wielkie okręty wy-
Szpitalnika, Berlina. magają głębokich wód, wielkie sprawy — głębokich myśli.
Jossego, Magdaleny, Urszuli „Myśli jak statki w porcie, w ciągłym pogotowiu czekają hasła
i in.
Okręt — atrybut nadziei,
jednej z cnót teologicznych,
przedstawianej niekiedy z
okrętem na głowie; zob. też
Kotwica.
Okręt wiąże się ze świętą
wyspą, tak jak on panującą
nad bezkształtnym, nieprzy-
jaznym morzem, jak on
otoczoną hałasem, rykiem,
hukiem zewnętrznego
świata.
Okręty — drewniane mury.
„Tylko mury drewniane (gr.
teichos ksylinon, łac. murum
ligneum) nie będą
zburzone", odpowiedź
wyroczni delfickiej na
pytanie Ateńczyków o losy
wojny z Kserksesem.
Temistokles twierdził, że
„drewniane mury" oznaczają
okręty; doprowadzono więc
w odjazd" (O radosnej Brendan, który wraz z innymi mnichami udać się miał w
ojczyźnie 11—12 L. Staffa). podróż morską do „Ziemi Obiecanej Świętych".
Statek — stateczność, Okręty-Widma. „Holender-Tułacz" kapitana van der
rozwaga, stałość. Deckena, który za popełnione bluźnierstwo musiał przez
Przysłowia: Statek czyni wieczność żeglować wokół Przylądka Dobrej Nadziei (The
dostatek. Statek miasta Phantom Ship Fredericka Marryata, 1839). Okręt Starego
muruje, statek męże zdobi. Żeglarza z ballady ang. The Rime of the Acient Mariner
Statku więcej powinien mieć (1798) S. T. Coleridge'a i okręt napotkany przez Żeglarza.
miecz niż podwika — „Carmilhan", okręt przynoszący katastrofę każdemu, kogo
mężczyzna winien być napotka na morzu; kapitan „Waldemara" wyśmiewa legendę,
stateczniejszy, poważniejszy ale spotyka „Carmilhana" (z Kla-botermanem, koboldem
od kobiety. morskim, na pokładzie) i tonie. (Temat jednej z Tales of the
Okręt — ojczyzna. „Ten Waysidt Inn H. W. Longfellowa, 1873.)
namilszy okręt ojczyzny Rozbić się — ponieść klęskę. „Pewni ludzie stali się
naszej wszytkich nas niesie, rozbitkami w wierze" (/. List do Tymoteusza 1,19).
wszytko w nim mamy, co Okręt — więzienie. „Czymże jest okręt, jeśli nie
mamy" (Kazanie sejmowe więzieniem?" (Anatomia melancholii 2,3,4 Roberta Burtona,
wtóre Piotra Skargi). „A choć 1621).
bezpieczniej okręt opuścić i
płynąć, poczciwiej być w
okręcie, ocalić lub zginąć"
(Do króla 79—80 Ignacego
Krasickiego).
„Okręt bez sternika w czasie
nawałnicy" wł. nave senza
nocchiero in grań tempesta
(Boska Komedia, Czyściec
6,77 Dantego), o Italii.
Statek Izydy. W Egipcie, a
potem w Rzymie, w czasie
wiosennego święta,
puszczano na los wiatrów
na morze święty statek
Izydy z odpowiednimi
napisami, oczyszczony, per-
fumowany, z postawionymi
białymi żaglami, dla
zapewnienia bezpiecznej
żeglugi przez cały sezon.
Okręt bez steru w baśniach,
którym bohaterowie
odbywają podróże morskie,
niekiedy na tamten świat a.
w krainę czarów, jak np. wg
legendy z VIII w. św.
Okręt — pływająca trumna. Das Narrenschiff (1494) Sebastiana Brandta opowieść o
„Okręty to tylko deski" podróży morskiej głupców do Narragonii, raju głupców, a
(Kupiec wenecki 1,3,22 właściwie bez celu, będąca satyrą na głupotę i wszelkie inne
Szekspira). „Jak grube wady współczesnych. Słynny obraz Hieronymusa Boscha
mogą być deski tego „Statek szaleńców" w Luwrze (Paryż).
okrętu? Mają dobre dwa Spalić za sobą okręty (a. mosty) — odciąć sobie drogę
cale, odparł pilot. — Tedy odwrotu (jak Herman Cortes w 1519 w Meksyku), aby
znajdujemy się ustawicznie zwyciężyć albo umrzeć. Żony uciekinierów spod Troi wg mit.
o dwa cale od śmierci — gr. spaliły okręty swych mężów po przybyciu na Sycylię, aby
rzekł Panurg" fr. nous natchnąć ich straceńczą odwagą; w IV w. p.n.e. tyran
sommes donc syrakuzański Agatokles zniszczył swoją flotę desantową u
continuellement a deux brzegów Afryki; Wilhelm Zdobywca uczynił to samo w 1066,
doigts pres de la mort gdy wylądował w Anglii.
(Gargantua i Pantagruel Szczury uciekają z tonącego okrętu — dawny przesąd
4,23 Rabelais'go, tł. wg żelgarski; pieczeniarze, darmozjady, pochlebcy, pierwsi się
Boya-Żeleńskiego). wycofują, gdy sytuacja staje się mniej pomyślna.
Okręt — los człowieczy. Okręt — mściciel. „Und ein Schiff mit acht Segeln und mit
„Masz-ci, myszko, swą fiinfzig Kanonen wird liegen am Kai nm. T okręt o ośmiu
wolę, lecz w onej zakresie żaglach i pięćdziesięciu działach stanie przy nabrzeżu'
zawsze tylko tam dążysz, (Opera za trzy grosze Bertolta Brechta);
gdzie okręt cię niesie" Poiły śpiewa balladę o ,,Pirackiej Jenny", pomywaczce, która
(Mysz okrętowa 23—24 marzy, że korsarski
Jana Lemańskiego).
Chrzest okrętu pierw. przez
ofiarę ludzką, później
butelką czerwonego wina
symbolizującego krew,
następnie butelką
szampana.
„Argo" — okręt wyprawy
argonautów po złote runo
pod wodzą Jazona.
„Bucentaur" — barka, na
której doża wenecki
wypływał na morze w dniu
Wniebowstąpienia i wrzucał
pierścień do wody w
ceremonii zaślubin Wenecji,
Narzeczonej morza, z
Adriatykiem (akt
symbolizujący od XI—XII w.
do 1797 r. potęgę morską
Wenecji).
Statek głupców. W
poemacie alegorycznym
okręt pomści jej Kosmosu, świata uporządkowanego, rządzonego przez
upokorzenia, bombardując bogów (Kronos zabija Uranosa, Zeus zabija Kro-nosa; por.
miasto wraz z jego niżej Gigantomachia); przeciwnicy bogów.
„lepszym towarzystwem". Olbrzym — spotęgowanie ilościowe (ale przeważnie nie
W heraldyce: .wyprawa jakościowe); zbiorowość, społeczność, człowiek kolektywny.
morska, odsiecz w Olbrzym — gwałtowne, potężne zjawiska natury, jak burza,
krytycznym położeniu; cyklon, huragan, grad, mróz, powódź, wybuch wulkanu,
kupiec, bogactwo, potęga; trzęsienie ziemi. W micie skand. Skrymir, któremu nie dał
godło Fenicjan; emblemat rady bóg piorunów Thor wraz ze swym młotem.
izraelskiego plemienia Olbrzym — potęga chtoniczną, strażnik podziemnych
Zebulon. „Zebulon na skarbów, arcykowal, człowiek przed upadkiem (grzechem
brzegu morskim mieszkać pierworodnym). W micie sumeryjskim Humbaba, ziejący
będzie i przy przystani ogniem olbrzym, strażnik gaju cedrowego w Am.inus (Liban),
okrętów" (Gen. 49,13). mieszkania bogini Irmi-ni (Isztar); w mit. skand. Vólund
OLBRZYM (Wielkolud, (Weland, Wieland), cudowny kowal.
Kolos) Olbrzymi — mocarze przedpotopowi, zrodzeni przez córki
Olbrzym symbolizuje ludzkie i synów bożych (Gen. 6,4).
Chaos, gwałtowne zjawiska Olbrzymi — wrogowie Izraela; Og, król Basanu (Deut. 3,1—
przyrody, energię, potęgę 11), synowie Enaka.
chtoniczną, ogrom,
potworność, nadludzką siłę,
pasję, pożądanie,
strasznego Ojca;
zbiorowość, społeczność,
człowieka kolektywnego;
honor, dumę, próżność,
pychę, butę, bunt, egoizm,
obłudę, chciwość,
bezwzględność, tyranię,
pogardę, zło, brzydotę,
ponurość, głupotę, tępotę;
gwałt, rozpacz, wojowni-
czość, dzikość,
barbarzyństwo;
bohaterstwo;
mocarstwo, podbój; myśl,
roztropność, uczo-ność,
wielostronność; charakter,
podświadomość;
uczynność, wesołość,
dobroć.
Olbrzymi w mitach —
prasiła. Chaos, prapotęga,
której kres był niezbędnym
warunkiem powstania
wielkoludy z Chanaanu Kości olbrzymów — zazw. kości zwierząt kopalnych
(Num. 13,34). Goliat (/. Ks. uważanych za pozostałości naszych przodków, jeszcze nie
Król. 17), Gog i Magog zdegenerowa-nych, którzy, dzięki swej ogromnej sile, mogli
(Ezechie! 38 i 39). wznosić potężne budowle głębokiej starożytności, jak
Kolos na glinianych nogach piramidy, mury cyklopowe itp.; kości te uważano niekiedy za
— wielkie mocarstwo, szkielety protoplastów rodu a. plemienia, jak znaleziony
któremu nie wróży się kościec Tezeusza w Atenach lub króla Artura na wyspie
długiego żywota (Ks. Avalon. Wnioskując ze słów wyroczni pytyjskiej Liches,
Daniela 2). jeden z tzw. ,,dobroczyńców Spar-ty" domyślił się, że zwłoki
Olbrzym — radosny długości siedmiu stóp, znalezione przez kowala w Tegei, to
biegacz. ,,(Słońce), jak szczątki Orestesa (Dzieje 1,68 Herodota). ,,Pleban mirski
oblubieniec wychodzący z zawiesił w kościele wykopane olbrzymów żebra i piszczele"
łożnicy swojej, rozweseliło (Pan Tadeusz 8,978 Mickiewicza). W przenośni:
się jak olbrzym na ,,Potomkowie olbrzymów, wy jesteście karły" (Z postępem
biegnięcie w drogę" (Psalm 5,3 Kazimierza Zalewskiego).
18 6). Olbrzym — bunt, rewolta przeciw porządkowi Kosmosu;
Kolosy — wielkie posągi walka dawnych, lokalnych bogów z nowymi,
bóstw i władców w Egipcie, uniwersalniejszymi bogami. Olbrzymowie Otos i Efialtes w
w Azji, na Wyspach Wiel- mit. gr. zamierzali położyć Ossę na Pelion i zaatakować
kanocnych, w Ameryce, jak Olimp; Tyfon, olbrzym o stu łbach,
kolosy Memno-na (właśc.
Amenhotepa III) w egipskich
Tebach; posągi Ramzesa II
Wielkiego w Abu Simbel i
jego kolosalna statua w
Memfi-sie; Kolos Rodyjski
ku czci Heliosa (Rodos, III
w. p.n.e.); kolos Nerona
przemianowany na posąg
Heliosa, przeniesiony w
pobliże rzymskiego
amfiteatru Flawiu-szów
(skąd jego późniejsza
nazwa Koloseum). Ogrom
tych posągów wyobrażał
ogrom władzy boskiej a.
królewskiej czy cesarskiej
postaci, które przedstawiał;
górowały one na rozległym
tle morza, pustyni, gór,
nieba; były widzialnym
uprzedmiotowieniem boga-
króla a. króla-boga, potwier-
dzającym nadludzką istotę
ich osoby.
został przez Zeusa nakryty ateńskiej z VI w. p.n.e.).
Etną; olbrzym skandynawski Olbrzym — wieczny bunt sił drzemiących w piersi ludzkiej,
Thrym skradł młot (piorun) nie mogących się pogodzić z istniejącym stanem rzeczy,
Thorowi. wpływających na przeznaczenie człowieka i na dzieje
Giganci — ród wielkoludów ludzkości.
zrodzonych z Ziemi (Gai) Olbrzym tragiczny, mający jakąś fatalną skazę, słaby punkt,
spryskanej krwią kastrowa- jak Samson, Herakles, Cyklop, Goliat, Og, Atlas, Szatan itd.
nego Uranosa, powstali do Olbrzym ze smoczym ogonem — pasja i pożądanie.
walki z bogami olimpijskimi, Olbrzym w legendach i bajkach — duma, pycha, buta;
aby pomścić swych braci, gwałtowność, wojowniczość;
tytanów, zamkniętych przez melancholia, ponurość; głupota; mądrość;
Zeusa w Tarta-rze. Istoty wesołość; uczynność. W folklorze olbrzym bywa obrońcą
ziemskie, chtoniczne, prostych ludzi, broniących swoich praw przed tyranią
uosobienia trzęsień ziemi, władców.
wybuchów wulkanicznych Olbrzym — bohaterstwo; dobroć; praca pożyteczna.
itp., symbolizują Hekatoncheirowie (Kottos, Briareus i Gyges), obrońcy
gigantyczną bezmyślność Zeusa; cyklopi, kowale piorunów dla Zeusa; Orion;
tych olbrzymich sił, św. Krzysztof; Balant, ojciec Sir Fierabrasa, paladyn na
będących spotęzniałym do dworze Karola Wielkiego; Fer-ragus, rycerz saraceński;
absurdu banałem. Bogowie Tęgospust (Grand-
mogą ich pokonać tylko przy
współdziałaniu ludzi: Zeus i
Apollo potrzebują pomocy
Heraklesa do zabicia
Porfiriona i Efialtesa.
Gigantomachia — walka
bogów z siłami Chaosu i
walka człowieka z siłami
Natury;
walka o rozwój ludzkości,
gwarantujący jej
uduchowienie, nie może się
ograniczać do samej tylko
decyzji bogów, wymaga też
heroicznego wysiłku
człowieka. Gigantomachia
była ulubionym tematem
plastyki antycznej (fryz
skarbca Knidyjczyków w
Delfach, relief z VI w. p.n,e.;
ogromny fryz cokołu ołtarza
Zeusa i Ateny w Pergamo-
nie, relief, ok. 180 r. p,n.e.;
rzeźby przyczółka
Hekatompedonu Akropolis
gousier), Gargamela, pozytywnego bohatera, często niczgrabiasz, głupiec dający
Gargantua i Pantagruel (z się oszukać, nabrać, okraść np. z magicznej czapki
Rabelais'go) itd. (mądrość), płaszcza-niewidki, siedmiomilo-wych butów,
Zły olbrzym w mitach, miecza (promień Słońca), worka z klejnotami (deszcz), kury
legendach i bajkach — zło, składającej złote jajo (Słońce), harfy (wiatry urodzajne) itd.
egoizm i chciwość „Można zabić olbrzyma, zręcznie dawszy szczutek" (Do
krzywdzące osoby króla i narodu. Na paszkwil (...) jakoby Gdańsk i Toruń... 10
wyobrażające szlachetność i Franciszka Zabłockiego).
cnotę. Cyklopi, dziki lud Olbrzym — tyrania. „Dobrze jest, panie, mieć olbrzymią siłę,
pasterski, okrutny i ludo- lecz jest tyranią jak olbrzym używać siły tej" (Miarka za
żerczy (jednooki Polifem z miarkę 2.2 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Odysei 9,106 Homera), Olbrzym — pogarda; rozpacz; gwałt. ..Naprzód zabij
rzymski Kakus, duński ogromnego olbrzyma, twoją Pogardę" (The Dampe Johna
Kolbrand, Waligóra i Donnę, ok. 1625). ,,Właścicielem (zamku) był olbrzym
Wyrwidąb (zdradzieccy Rozpacz" (Wędrówka pielgrzyma Johna Bunyana, 1678).
bracia) itd. „(Mondecar:) Dziś nie ma już olbrzymów więcej. (Markiz:)
Olbrzym-ludożerca z mitów, Gwałt dla słabych zawsze jest olbrzymem" (Don Car-los 1,4
legend, bajek — siła, Friedricha Schillera).
bezwzględność, Państwo-olbrzym. „Państwa-olbrzymy są .jak mięczaki-
barbarzyństwo, dzikość; olbrzymy, których muszle ważą
głupota, tępota; zniszczenie
jako nieunikniony skutek
tworzenia; Lajstrygo-nowie,
lud olbrzymów-ludojadów
(Odyseja 10,82 Homera).
Olbrzym — straszny Ojciec,
duch sprzeciwiający się
instynktom, strażnik Matki
wyobrażającej
podświadomość (smok
strzegący skarbu);
karykatura Ojca, który woli
śmierć potomstwa niż jego
wyzwolenie się spod
wszechwładzy ojcowskiej;
echo mitu gr. o Kronosie
(Saturnie) pożerającym swe
(J/ieci, z których jedno miało
mu odebrać władzę.
Straszny Ojciec może też
oznaczać podświadomość,
groźną, skrytą stronę oso-
bowości.
Olbrzym w bajkach —
przeciwnik, prześladowca
sześć centnarów, a ciało — nowinę, błaganie, miłosierdzie, ratunek, wtajemniczenie;
25 funtów" (Wojna wojnie świadomość, siłę ducha, pracę pisarza, mądrość, rozum,
Jeana Paula). przezorność, nadzieję; perswazję, dyplomację, takt.
Olbrzym — próżność; pojednanie; prawdę, sprawiedliwość, zgodę;
energia; obłuda. „Olbrzym zwycięstwo, nagrodę, dumę. honor, wolność. złoty wiek,
Próżność nakłonił olbrzyma złoto; oś świata; Nowy Rok. zimę; żeglugę.
Energię do użycia olbrzyma Oliwkę uprawną hodowano na Krecie już ok. 3500 r. p.n.e.,
Obłudy" (Tragiczni na Bliskim Wschodzie ok. r. 3000, Egipt nazywano „krajem
komedianci George'a oliwki" (była tam atrybutem boga Horusa). hodowla oliwek
Mereditha, 1880). stanowiła jedną z gł. podstaw gospodarki gr., a ok. r. 600
Olbrzym dzwonów — p.n.e. — ważną uprawą Rzymian; później rozpowszechniła
Zygmunt. „Lecz jeszcze na się we wszystkich innych krajach śródziemnomorskich.
Wawelu milczy olbrzym Oliwka atrybutem Ateny, Zeusa, Apollina, Demeter,
dzwonów" (Stefan Persefony, Fauna, Wg mitu Pallas Atena zdobyła sobie kult
Czarniecki 4,148 Kajetana w Atenach we współzawodnictwie z Posejdonem, bo jej dar,
Koźmiana). oliwka, spodobał się bardziej niż jego dar — słone źródło.
Olbrzym — myśl, pasja, „Laury, Marsowe
charakter, wielostronność,
uczoność. ,,(Renesans) —
okres, który potrzebował i
płodził olbrzymów myśli,
pasji, charakteru,
wielostronności i uczoności"
(Dialektyka przyrody Friedri-
cha Engelsa).
Temperament —
sangwinistyczny; „pier-
wiastek" — powietrze.
W marzeniu sennym:
wyższe aspiracje,
wygórowane dążenia.
OLIWKA
Oliwka (drzewo oliwne)
symbolizuje bło-
gosławieństwo, siłę
(żywotną), energię, płod-
ność, dorodność, sytość,
otyłość, długi żywot, urodę,
powodzenie, ochronę,
dobrobyt, pokój,
bezpieczeństwo, trwałość,
odrodzenie, uzdrowienie,
wesołość: czystość,
oczyszczenie; chwałę,
wiarę, miłość (boską). dobrą
szczepy, drzewa są Fauna oliwne tam stało o gorzkich liściach, drogie
niepłodne; krom cienia nic żeglarzom niemało" (Eneida 12,766—7, tł. T.
nie czynią, nie mogą być Karyłowskiego). „Ni w żadnej Azji krainie, ani wśród Dorów
godne porównania z oliwą, dzierżawy nie zasłyszysz o roślinie, która sama, bez uprawy,
którą Pallas sadzi: skąd rośnie, wrogom grozę wlewa. Lecz tę ziemię oplotły
ludzie i cień mają, i owoce wieńcem sinej oliwki życiodajne drzewa" (Edyp w Kolonie
radzi" (Na śmierć Augusta 695—701 Sofoklesa, tł. K. Morawskiego). „Epidauryj-
III, 19 — 22 Adama czykom nie chciała ziemia wydawać żadnych plonów. (...)
Naruszewi-cza). Ze świętej Pytia delficka kazała im wznieść posągi Damii i Auksezji
oliwki (morid} na Akropolu (bóstwom urodzaju; prawdop. tylko przydomki De-meter i
Tezeusz wziął gałąź owiniętą Persefony) (...) z drzewa uszlachetnionej oliwki. Wtedy
w wełnę jako ofiarę dla poprosili Ateńczy-ków, aby im pozwolili wyciąć drzewo
Apollina przed odpłynięciem oliwne, bo oliwki attyckie uważali za najświętsze" (Herodot
na Kretę, gdzie zabił 5,82, tł. S. Hammera). Po wzniesieniu posągów ziemia
Minotaura. „Oliwkę, wraz z zaczęta rodzić, a Epidauryjczycy corocznie przynosili ofiary
resztą świątyni Atenie Polias i Erechteuszowi. Ateńskie panny młode nosiły
(Erechteusza) spalili wieńce z oliwek. Rzymianie używali oliwek przy narodzi-
barbarzyńscy Persowie. nach, ślubach i pogrzebach.
Jednak nazajutrz (...) z pnia Oliwka — odrodzenie. Medea, przywracając młodość
oliwki wyrósł pęd, długi na Ezonowi, „miesza masę
łokieć" (Herodot 8,54).
Pochodzą od tego drzewa
również oliwki Akademii
Platońskiej w Atenach;
samowolne ścięcie którejś z
nich było pierw. karane
śmiercią jak zbrodnia, gdyż
chronił je swymi piorunami
Zeus Morios a. Zeus
Katabates. Posąg Zeusa w
Olimpii, dłuta Fidiasza,
uwieńczony był gałązkami
oliwnymi (Pauzaniasz
5,11,1).
Oliwka — płodność (wiąże
się, jak Faun, również z
żeglugą), siły żywotne. „Tam
pod Pallady drzewem,
bólami przejęta, wbrew
macosze Latona zrodziła
bliźnięta" (Metamorfozy
6,335—6 Owidiusza, tł. B.
Ki-cińskiego), tj. pod oliwką,
wbrew Junonie, zrodziła
Apollina i Dianę. „Drzewo
oliwnym, dawno uschłym oliwka złamie się od wiatru, ale się nie ugnie (Ezop).
prętem, wtem — o cuda! — Oliwka — trwałość. Na rzymskim Forum stały, jako symbole
ów, przedtem martwy kawał trwałości, święta oliwka, figa i winorośl, co wiązało się z
drzewa zieleni się, za chwilę kultem Jowisza i Minerwy.
w liść się przy-odziewa, Dzika oliwka — brutalność, siła, potęga, obraza. Pasterz
wkrótce już jest w oliwne apulski przemieniony został w dziką oliwkę o owocach
owoce przybrany" równie cierpkich jak obelgi, którymi obrzucał nimfy (Me-
(Metamorfozy 7,284—7 tamorfozy 14,512—26 Owidiusza). Jej owoc uchodził za
Owidiusza, tł. B. środek przeciw ukąszeniu jadowitego węża.
Kicińskiego). Oliwka — ratunek. Wielki, oliwny drąg Kiklopa, ociosany i
Oliwka — wtajemniczenie do stwardniały w żarze, wbity w jego jedyne oko przez Odyssa,
misteriów eleuzyńskich. pozwolił bohaterowi uciec z jaskini wraz z towarzyszami
Oliwki rosły w wielkiej obfi- (Odyseja 9 Homera).
tości w dolinie Eleusis; Oliwka w Biblii — dobrobyt człowieka i narodu; człowiek
ubóstwiane w hymnach ufny w Bogu i sprawiedliwy; wraz ze zbożem i winoroślą —
homeryckich do bogini błogosławieństwo, urodzaj i pokój. „A ja, jak oliwka rodzajna
Demeter. w domu bożym, miałem nadzieję w miłosierdziu bożym na
Oliwka — zwycięstwo. wieki" (Psalm 51 10).
Wieniec z dzikiej oliwki był
nagrodą zwycięzcy na
Olimpiadzie i zwyciężczyni
na igrzyskach Heraj-skich.
W Eneidzie 5,309
Wergiliusza zwycięzcy biegu
otrzymują dary i wieniec
oliwny.
Oliwka — Nowy Rok. Gałęzi
dzikiej oliwki używali Grecy
jako miotły noworocznej do
wypędzania demonów
Starego Roku,
reprezentowanych niekiedy
przez muchy i komary.
Przysłowie: Każda nowa
miotła dobrze zamiata (łac.
verrit humum bene scopa
recens).
Oliwka — siła, potęga. Wg
mitu gr. Herakles sprowadził
dzikie oliwki z północnej
krainy Hiperborejów do
Olimpii;
jego maczuga miała być
wyciosana z drewna oliwki.
Oliwka — duma. Stara
Oliwka — mądrość. Mądrość ezoterycznych pojęć ismaelitów. aspektem kalifa.
mówi: „Jak piękna oliwka na Oliwka w symbolice Roku znaczy zimę, gdyż owoce jej
polu i jak jawor jestem dojrzewają ostatnie.
wywyższona nad wodą i na Oliwka w śrdw. symbolem złota i miłości. W astrologii: jest w
ulicach" (Ekle-zjastyk związku ze Słońcem. Gałązka, różdżka oliwna — pokój,
24,19). zgoda, radość, chwała: złoty wiek; attycki motyw
Oliwka — piękno, uroda, dekoracyjny. W Biblii (Gen. 8,1) powrót na arkę gołębicy z
dorodność, krasa. „Synowie różdżką oliwną w dziobku objawia Noemu, że wody Potopu
twoi jak latorośle oliwne opadły, odsłaniając już pole działalności dla ośmiu ludzi,
wokoło stołu twego" (Psalm których Bóg nie potopił. Dotarłszy do ujścia Tybru Trojanie
127 3). „Pędy Izraela napotkali opór wrogich plemion: Eneasz popłynął w górę
rozrosną się i będzie rzeki do Pallanteum, po czym, „stojąc na wysokiej łodzi i
okazały jak drzewo oliwne" gałązkę oliwną wznosząc", zaproponował przymierze
(Ozeasz 14,6). ,,Oliwką Pallasowi, synowi króla Ewandra (Eneida 8,115—116
obfitą, piękną, rodzajna Wergiliusza). „Etolczykowie przyszli z gałązką oliwną o
nazwał Pan imię twoje pokój prosząc" (Agezylausz 2,6, 346—7 Słowackiego). Ew.
(Izraelu)" (Jeremiasz 11,16). wg Mat. 21,8 i Ew. wg Marka 11,8 mówią, że przy triumfal-
Oliwka — atrybut Matki nym wjeździe Jezusa do Jerozolimy ludzie
Boskiej, archanioła Gabriela
(zwł. na obrazach przed-
stawiających Zwiastowanie),
św. Agnieszki rzymskiej, św.
Bernarda z Tolomei, św,
Pan-taleona. Wg starej
legendy Krzyż wykonano z
drewna oliwki i cedru.
Oliwka — wiara, ,,Niechaj
wiara jak drzewo oliwkowe
buja, a lud pod jego cieniem
żyje" (Kordian 2,216—17
Słowackiego).
Getsemani, Ogród Oliwny
na stoku Góry Oliwnej, gdzie
znajdowała się tłocznia oliwy
(hebr. gal szemanim): por.
Ew. wg Mat. 26,36—56.
Oliwka w islamie — oś
świata, drzewo centralne,
emblemat Proroka i
Człowieka uniwersalnego,
raj wybranych, drzewo bło-
gosławione wiążące się ze
Światłem (lampy oliwnej).
Oliwka na szczycie Góry
Synaj jest, wg
,,obcinali gałązki drzew i na gr. tłumaczeniem tego słowa. W Betanii, w domu Szymona
drodze słali". Obie trędowatego, niewiasta wylała na głowę Jezusa słoik
Ewangelie umieszczają drogiego olejku (Ew. wg Mat. 26.6—7). Dwa drzewa oliwne
trasę wjazdu na Górze po obu stronach świecznika w widzeniu proroka
Oliwnej, stąd wnioskowano, Zachariasza (4,3 i 12—14) „są to dwaj synowie oliwy, którzy
że były to gałązki oliwne. stoją przy Panującym wszystkiej ziemi", tzn. królestwo i
Oliwa — płodność, siła kapłaństwo.
żywotna. Na kamienne Oliwa — uzdrawianie. Oliwa, jako wypróbowany lek, łagodzi
ołtarze ludy bóle, wzmacnia osłabione mięśnie, wygładza skórę i chroni
śródziemnomorskie ją przed szkodliwymi wpływami, leczy rany. Miłosierny
wylewały oliwę jako ofiarę Samarytanin opatrzył rany człowieka napadniętego przez
bogom przy modłach o zbójców, nalawszy wprzód oliwy i wina (Ew. wg Luk. 10,30—
urodzajność gleby i 34).
płodność zwierząt Oliwa składnikiem libacji na ofiarę Jahwe. „Gdy kto
domowych. Oliwki dają przyniesie obiatę na ofiarę Panu, biała mąka będzie ofiarą
owoce przez wiele setek lat. jego, i naleje na nią oliwy i włoży kadzidło" (Lev. 2,1).
Oliwa — czystość, Oliwa — oczyszczanie trędowatych. Kapłan oczyszcza
oczyszczenie. Starożytność lodowatego kwartą oliwy (Lev. 14,12—21).
nie znała mydła; nacierano Oliwa — prawda. Przysłowie: Oliwa na wierzch wypływa, tj.
się po kąpieli i masowano prawda zawsze w końcu wychodzi na jaw.
oliwą.
Oliwa w Biblii — dobrobyt,
radość, energia, przyjaźń,
piękno, powodzenie, tłu-
stość ziemi, sytość.
,,Namaścił cię Bóg olejkiem
wesela" (Psalm 44 8).
„Poszły drzewa, aby wybrać
nad sobą króla i rzekły
oliwce: Rozkazuj nam!
Odpowiedziała: Czyż mogę
opuścić tłustość moją, której
używają i bogowie i ludzie?"
(Ks. Sędziów 9,8—9).
Oliwa — poświęcenie,
namaszczenie, nadanie
godności, autorytetu,
błogosławieństwa;
namaszczenie królów,
kapłanów, gości (na znak
gościnności). Mesjasz to
hebr. masziah
'namaszczony, pomazany
(olejem), Pomazaniec', a
Chrystus (gr. christós) jest
Lać oliwę na wzburzone korzeni służąca w chrześcijaństwie do konsekracji, chrztu,
tale, przen. uspokajać bierzmowania, namaszczeń kapłańskich i do ostatnich
łagodnymi słowami, za sakramentów.
pomocą perswazji. OŁÓW
dyplomacji, taktu; aluzja do Ołów jest symbolem ciężaru, bezwładu, gęstości, spoistości;
znanego w staroż. poglądu nieruchomości, inercji;
(Pliniusz St. 2,107, 234). że (pra)materii; uporu, niewiedzy; starości, śmierci; tortur;
wzburzona powierzchnia hipokryzji; melancholii, bladości; nieugiętej indywidualności;
morza uspokaja się pod kronik.
warstwą wylanej na nią Przysłowie mówi o człowieku ociężałym:
oliwy. Ma ołów w tyłku. U Szekspira (Henryk VI cz. l 4,6) „ołowiany
Dolewać oliwy do ognia, wiek" to 'starość', a (Wenus i Adonis) „ołowiany apetyt" to
przen. podburzać, judzić, 'oziębłość seksualna'. Biblijny Eklezjastyk (22,17) powiada:
rozjątrzać spór. Oliwa, która „Od ołowiu co cięższego? a jakie inne imię mu przystoi jak
uspokaja poruszone wody, »głupi«?" Pieśń Mojżesza (Biblia, Ex. 15,10) wysławia Boga,
podsyca ogień. za to, że potopił wojska i wozy faraona: „Potonęli jak ołów w
Lampa oliwna zob. Lampa. wodach gwałtownych". Grzechy, zwłaszcza grzech chci-
Oliwa — siła ducha, wości, ciążą grzesznej duszy jak ołów; wyrażenie
świadomość, praca pisarza przysłowiowe- „ciążyć komuś oło
(przy lampce oliwnej). „I
tyleż będę szukał w tym
chluby, aby mówiono o
mnie, iż więcej wydaję na
wino niż na oliwę, ile jej czuł
Demostenes, kiedy mówiono
o nim, iż więcej wydaje na
oliwę niż na wino"
(Gargantua i Pantagruel,
Przedmowa autora,
Rabelais'go, tł. T. Boya-
Żeleń-skiego). Oleum et
operom perdidi łac. 'zużyłem
(zużyłam) nadaremnie oliwę
i trud', zmarnowałem nocne
godziny spędzone na pracy
przy lampce oliwnej; na
próżno się wysmarowałam
olejkami, amant nie przybył;
szkoda było czasu i atłasu.
Wrząca oliwa — broń
oblężonych wylewana na
głowy szturmujących mury
miasta.
Krzyżmo (łac. chrisma),
mieszanina oliwy, balsamu i
wiem" albo „jak ołów"; postaci ołowianej skrzyni zawierającej gołębicę.
żartobliwe: „pływa jak Jako metal nieszlachetny ołów (np. ołowiane kule) byt
ołowiana kaczka". nieskuteczną bronią przeciw czarnej magii, wampirom,
Utrzymywano, że ołów, choć widmom, czarownikom itp., których umiano odstraszać
sprowadza zimno, wilgoć, żelazem, a zabijać srebrem. Dawniej „pod gradem ołowiu"
choroby i smutek, jest znaczyło 'pod gradem kuł'. Ołów jako symbol śmierci
wszelako blisko związany z związany był z Saturnem, planetą śmierci, również w
filozofią, ascezą i alchemii, jako przeciwieństwo srebra, symbolu narodzin.
systematycznym myśleniem. Saturna przedstawiano jako zgarbionego starca z kosą albo
Uważany przez alchemików siwego karła.
za najstarszy z metali. Jako Kornel Ujejski w wierszu Na drukarski jubileusz pisze, że „z
metal miękki, trwały i tego samego ołowiu duch dobry ulał kulę i czcionkę (...).
opierający się korozji, Njech ginie kula! Niech żyje czcionka!", ukazując dwoistość
używany był stale przez użytku z ołowiu.
starożytnych Rzymian na Ołów był także symbolem pisarstwa i kronikarstwa w
rury do wody pitnej; powolne czasach, gdy pisano na ołowianych tablicach, skrobiąc na
zatruwanie ludności nich rylcem. Biblijny Hiob (19,23—4) wota: „Kto by mi to dał,
działaniem ołowiu na wodę aby zapisane były mowy moje (...) rylcem żelaznym na
miało być, zdaniem blasze ołowianej!""
niektórych, jednym z
powodów upadku cywilizacji
rzymskiej.
Ołów — hipokryzja, tortura.
W Boskiej Komedii (Piekło,
23) Dantego hipokryci
dźwigać muszą płaszcze i
kaptury pozłacane, ale
grubo podbite ołowiem;
torturę tę stosowano
rzeczywiście za panowania
cesarza Fryderyka II, króla
Sycylii i Jerozolimy, w l. pot.
XIII wieku. Inną popularną w
średniowieczu torturą było
lanie płynnego ołowiu w
gardło. Straszliwe, osławio-
ne dawne więzienie
weneckie, połączone
Mostem Westchnień (Ponte
dei sospiri) z Pałacem
Dożów, gdzie mieścił się
sąd, nazywa się / Piombi, od
dachu z blach ołowianych.
Materię jako naczynie ducha
przedstawiali alchemicy w
ORZECH nucleum, frangat nucem tac. 'kto chce zjeść jądro orzecha,
Orzech symbolizuje musi go stłuc', tj.. kto chce coś osiągnąć, musi naprzód się
tajemnicę ukrytą jak jego potrudzić. „I najbardziej pusty orzech będzie rozłupany"
jądro w skorupce, wróżbę, (Zaratustra l, Vomfreien Tode, Fr. Nietzsche-go).
płodność, Księżyc, egoizm, Orzechy — zabawki dziecięce, chłopięce, grzechotki (u
twardość, prawdę, obra- staroż. Rzymian). Nuces re-linauere łac. 'porzucić orzechy',
chunek; delicję, smakołyk, tj. dziecinne sprawy i zabawy (Satyra 1,10 Persju-sza);
rzecz ścisłą, zwięzłą, przysłowie pochodzić ma od obyczaju rozrzucania przez
streszczoną, zajmującą pana młodego orzechów, gdy wiedzie pannę młodą do
mało miejsca; symbolika świątyni;
pokrewna migdałowi (zob.). ukazuje on w ten sposób, że rozstaje się •i. zabawami
In nucę tac. 'w skorupce młodości i rozpoczyna życie dorosłe.
orzecha', przen. w formie W marzeniu sennym: przezwyciężenie trudności.
lapidarnej, zwartej, krótko i Orzech włoski — płodność; prawdop. przez podobieństwo do
węzło-wato. „Cicero (w Apud genitaliów męskich:
Getlium 9,421) opowiada o jąder, moszny, żołędzia (łac. iuglans 'orzech włoski' od Iovis
pergaminowym rękopisie glans 'żołądź Jowisza'). Łupać, tłuc orzechy —
Iliady Homera, eufemistycznie: mieć stosunek płciowy. W Rumunii wiejska
mieszczącym się w panna młoda, której nie spieszno do potomstwa,
skorupce orzecha" (Pliniusz
St. 7,21). In nucę Ilias łac.
'Iliada w skorupce orzecha',
przysłowie. ,,0 Boże! ja bym
mógł być zamknięty w
łupinie orzecha, i jeszcze
bym się sądził panem
niezmierzonej przestrzeni,
gdybym tylko złych snów nie
miewał" (Hamlet 2,2
Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego). „Wozem
(królowej Mab jest zaś)
próżny laskowy orzeszek;
dzieło wiewiórki lub majstra
robaka" (Romeo i Julia 1,4
Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
Orzech — chwila
obrachunku, prawdy.
Przysłowie: Przyszło na
orzech, tzn. teraz trzeba
rzecz rozstrzygać.
Twardy orzech do zgryzienia
— trudne zadanie do
spełnienia. Quiedere vult
wkłada do stanika tyle drzewo magiczne może dla jej giętkości, a. że w nią piorun
prażonych orzechów, ile lat nie uderza, a. że wcześnie zakwita. Jej gałązek używali jako
chce być bezdzietna. różdżek magicznych w wielu krajach różdżkarze i wróżbici;
Orzech włoski — powolność służyły one przepowiedniom, znajdowały podziemne źródła
dojrzewania. Przysłowie wody, żyły złota, zakopane skarby, broniły przed ukąszeniem
nm.: Kto orzech włoski jadowitego węża, przed złymi duchami, wampirami,
sadzi, nie doczeka się jego czarownicami, robactwem; sądzono, że dzięki nim można się
owoców. stać niewidzialnym, zwł. jeśli zerwane były w wigilię św. Jana
Orzech włoski — egoizm: a. w noc świętojańską (podobne własności miał „kwiat
rośliny więdną w jego cieniu, paproci"). Różdżką leszczynową posługiwali się śrdw.
a człowiek dostaje bólu sędziowie przy wykrywaniu złodziei i morderców, później
głowy. broniła ona okręty przed burzą, zwierzęta domowe przed
Orzech włoski w lit. chrzęść. czarami, ludzi przed bólem zębów (zwł. z podwójnym
— emblemat człowieka: orzeszkiem). W Prusach, gdy złodziej zdoiał umknąć, bito
zielona okrywa — ciało, jego koszulę lub portki rózgą leszczynową, co miało
skorupa — kości, słodkie spowodować chorobę a. obłęd winowajcy.
jądro — dusza. Leszczyna — drzewem mądrości, gdyż jednocześnie wydaje
Orzech włoski w plastyce, kwiaty i orzechy, a jej
zwł. na obrazach Madonny z
Dzieciątkiem malarzy płn.
europ. XV i XVI w. jako
połówka rozciętego orzecha,
symbolizuje: zielona, skó-
rzasta okrywa — ciało
Chrystusa, skorupa —
drzewo Krzyża, jądro —
boską naturę Chrystusa.
Kwiat orzecha włoskiego •—
długowieczność; intelekt;
przeczucie; podstęp.
Leszczyna (orzech laskowy)
— płodność, miłość,
małżeństwo, poród;
tajemnica, mądrość, (ukryta)
wiedza, sztuka poetycka;
prawda, sprawiedliwość;
stałość, cierpliwość;
pojednanie; piorun, deszcz;
dziewiątka (bo owocuje po
dziewięciu latach).
Leszczyna (i jabłoń) —
święte drzewa staroż.
Irlandii, których samowolne
ścięcie karano śmiercią.
Leszczynę uważano za
kwiat — emblematem piękna XV— XVIII w. jako afrodyzjak. W Pieśni nad pieśniami (6,11
i sztuki poetyckiej. —12) Oblubieniec spotyka Oblubienicę w mistycznym
Leszczyna — atrybut orzechowym ogrodzie miłości. ,,Przed chwilą zrodziwszy w
frygijskiej Kybele, greckiej gęstej leszczynie parę koźlątek, ach! na gołych je głazach
Rei, skand, boga burzy i rzuciła!" (Bukoliki, eklo-ga 1,14—15 Wergilusza). Bachusowi
piorunów, Thora. w ofierze „tłuste zaś trzewia (kozła) na rożnach z leszczyny
Leszczyna — siły żywotne piec się nam będą" (Georgiki 2,296 Wergiliusza). „Rozrzucaj
natury, płodność, miłość orzechy! Żonę ci wiodą" (Bukoliki, ekloga 8,29—30;
fizyczna; prawdop. dlatego, wszystkie 3 cytaty w tt. Z. Abramowiczów-ny), zob. wyżej
że krzak jest odporny i silny, Orzechy — zabawki dziecięce.
że przynosi mnóstwo Orzech laskowy dany chłopcu przez dziewczynę ma chłopca
orzechów, często zniechęcić do dalszych zalotów (przeciwnie niż gałązka
występujących parami. brzozowa, oznaka zachęty). W dawnej Polsce byt symbolem
Gęstwina leszczynowa to odkosza, odprawy, rekuzy m.in. arbuz, podsunięty przez
kryjówka tajemnych rodziców dziewczyny konkurentowi.
schadzek, niedozwolonych Orzech laskowy — rzecz mała, bezwartościowa, marna,
pieszczot miłosnych, a także znikoma. „Amantowi, który wzywa pomocy ojca, nie
miejsce, gdzie znajduje się powierzyłbym — pan pozwoli — nawet pustego
noworodki nm. (fr. — w
kapuście). In die Hasein
gehen nm. 'kryć się w
leszczynie' znaczy 'iść we
dwójkę w krzaki' na
erotyczną randkę. Orzechy
laskowe są w języku nm.
synonimem 'nieślubnych
dzieci' (spłodzonych a.
zrodzonych w krzakach
leszczyny). Przysłowie fr.:
annee de noisettes, annee
d'enfants 'rok obfitujący w
orzechy laskowe obfituje w
dzieci'. Upominek z orze-
chów laskowych na Boże
Narodzenie i Nowy Rok
wyrazem miłości. Parzyste
orzeszki laskowe
wyobrażeniem jąder
męskich. Folklor:
dziewczynie, która straciła
cnotę, parobcy zatykają w
drzwi i w okna domu gałązki
leszczyny. Popiół ze
spalonych skorupek
orzechów laskowych służył w
orzecha laskowego" (Intryga Orzeł w starożytności był reprezentantem całej rodziny
i mUosć 1,2 Schillera), Miller sokołów, symbolika jego czerpie więc z cech różnych
do Wurma. Przysłowie: gatunków tej rodziny, takich jak sęp, jastrząb, sokół;
I zgniłego orzecha nie jako ptak dzienny jest przeciwieństwem sowy (ptaka śmierci
dałbym. i ciemności), powietrznym odpowiednikiem lwa wśród
ORZEŁ czworonogów, przeciwieństwem muchy (przysłowie: Nie dba
Orzeł jest symbolem niebios. orzeł o muchy), wrogiem łasicy i trutnia;
Słońca, ognia, pożaru, dnia, jako symbol słoneczny jest wrogiem ryby (morze) i węża
powietrza, ciepła życiowego, (Ziemia, świat podziemy), nieraz wyobrażany z wężem w
burzy, błyskawicy, pioruna, pazurach;
wody, wiatru; wróg chtonicznego jaguara.
początku, wszechwładzy Orzeł zabijający węża lub zająca — wielkość i wzniosłość
(Boga), mściciela Boga, Dnia triumfuje nad nikczam-nością, światło nad ciemnością, walka
Sądu, potęgi (wiary), wiary, zasady duchowej, niebiańskiej, z materialną, przyziemną,
posła niebiańskiego, ducha, niższych istot, instyntków, sił;
duszy, ducha proroczego, u Greków: Zeus pokonujący swych wrogów.
wróżby, wyroczni; modlitwy i W tradycji biblijnej aniołowie przybierają niekiedy kształt orła:
łaski; długowieczności, cherubiny w proroctwie Ezechiela (1,10) miały twarze ludz-
odrodzenia, odnowienia, kie po stronie zewnętrznej, a wygląd orła po stronie
chrztu, nieśmiertelności. przeciwnej. Czwarty anioł Apokalipsy (4,7) ma wygląd
Wniebowstąpienia; latającego orła.
najwyższej władzy,
majestatu, cesarstwa,
chwały; wznoszenia się,
wysokości, szybkości,
szybkiego i wysokiego lotu,
geometrii; szczodrości,
sprawiedliwości, cnoty,
aspiracji, geniuszu,
natchnienia, człowieka
bystrego i zdolnego,
bystrości wzroku, dumy
(wraz z lwem i pawiem),
pychy;
młodości, siły, męskości,
heroizmu, nie-ustraszoności,
zwycięstwa; potencji
męskiej, płodności,
ojcowskiej surowości, kary
ojcowskiej lub boskiej, opieki
nad dziećmi;
zła, zniszczenia, niezgody,
łupiestwa, padli-nożerstwa,
żarłoczności; zob. Kamień
(Orle kamienie).
Orzeł — Babilon; jego król, postać orła. Gdy Merops, król wyspy Kos, chciał sobie
Nabucho-donozor. „Mówi odebrać życie po nagłym zgonie swej małżonki, nimfy
Pan: »01brzymi orzeł Etemei, Hera zmieniła go w orła i osadziła na niebie płn.,
wielkoskrzydły, o długich gdzie, jako gwiazdozbiór Orzeł, idzie za Wodnikiem
lotach, pełen (Ganime-dem). W plastyce starożytnej młoda bogini z
różnobarwnego upierzenia, dzbankiem i orłem obok niej to Hebe, bogini młodości,
przyleciał na Liban" (tj. na szafarka na Olimpie, towarzyszka Ganimeda. Orzeł był
Jeruzalem)" — Ezechiel atrybutem Zeusa (Jowisza), najdostojniejszym symbolem
17,5. jego władzy jako dzierżyciel jego broni — piorunów (na
Orzeł — u Żydów zwierzę godłach i monetach rz. orzeł z błyskawicami w pazurach);
nieczyste. „Bóg do Zeus działa poprzez orła jako zaufanego posła albo w
Mojżesza: »Z ptactwa te są, postaci orła, jak w mitach o Asterii (która uciekała przed nim
których jeść nie macie: orła i zmieniona w przepiórkę) lub Eginie, córce arkadyjskiego bo-
gryfa, i orła morskiego, i ga rzecznego, Azopa.
kani, i sępa..."" (Lev. 11,13), .Jako drapieżnik orzeł, wraz z sępem i sokołem, był jednym
i innych fruwających z pierwszych ptaków wróżebnych; był też ptakiem
drapieżników. wróżebnym Zeusa. Niepomyślną wróżbę niesie Troja-ncan
Orzeł — żarłoczność. orzeł, ukazując się po ich lewej stronie z wężem w pazurach,
„(Orzeł) jest wszędzie tam, który kąsa ptaka w szyję, wskutek czego upuszcza on węża
gdzie są trupy, jego pisklęta między szyki wojska (Iliada 12,200 i nast. Homera). Hekabe
chciwie piją krew" (Hiob do Priama: „Wezwij
39,30). Tam się orłowie
zlatują, gdzie ścierw czują
(£'11'. wg Mai. 24,28).
„Chaldejczycy, lud srogi i
gwałtowny (...) lecą jak orzeł
rzucający się na żer"
(Hababuk 1,6—8).
Orzeł i kruk mścicielami
bóstwa. „Oko, które urąga
ojcu i które gardzi sędziwą
matką, wydziobią kruki znad
potoków lub zjedzą orlęta"
(Ks. Przypowieści 30,17).
Zeus wysyła orła
(zrodzonego z Echidny i
Tyfona, brata Hydry
lernejskiej i Chimery), aby
wydziobywał
Prometeuszowi wątrobę;
zakochany w
najpiękniejszym ze
śmiertelników,
Ganimedesie, Zeus unosi
go na Olimp przybrawszy
Zeusa (...), proś, aby ci na Odwrócenie symbolu Chrystusa czyni z orła obraz
wieszczbę dał swego Antychrysta, a więc aspekt złowróżbny okrutnego dra-
posłańca: niech po prawicy pieżnika i rabusia, symbol pychy i ucisku.
ptaków król skrzydła Orzeł stylizowany u stóp krzyża, z wieńcem wokół szyi, z
roztoczy. Jeśli taki obaczysz bullą (rodzajem medalionu), trzymający w dziobie krzyż z
znak (...), możesz jechać z uchwytem (ANKH, klucz życia, zob. Krzyż), często
ufnością między greckie wyobrażany na grobowcach koptyj-skich jako symbol
straże" (24,308—321, tł. F. zmartwychwstania.
Dmo-chowskiego). Orzeł najszybszym z ptaków; śmiałość i szybkość lotu wiąże
Orzeł królem ptaków. „Póki go z bohaterstwem, z błyskawicą i piorunem, z
świat będzie wiekować, wyobrażeniem polotu, wzniosłości myśli. „Czarny orzeł,
krukom wrzeszczeć, a orłom wielki łowca, zarazem najsilniejsze i najszybsze stworzenie
gardzić i panować" (Do skrzydlate" (Iliada 21, 252, Homera); lecz w innych
potwarców 55—6, Adama miejscach, niewątpliwie na skutek dokładniejszych obser-
Naruszewicza). wacji, jako najszybsze występują sokoły lub jastrzębie.
Orzeł w chrześcijaństwie — „Przywiedzie Pan na ciebie naród z daleka na podobieństwo
modlitwa i łaska: wysłannik orła pędem lecącego" (Deut. 28,49). „Ani mię teraz moja
nieba, odrodzenie, chrzest, małość wstydzi, ani się myśli tak jak orły ważą" (Grób
Dzień Sądu, potęga i Agamemnona 27—8, Słowackiego). „Nie polezie orzeł w
sprawiedliwość boska; gówna" (Wesele 1,25.886, Wyspiańskiego). „A trafiaj ty orły
niekiedy Chrystus jako
rozjemca między Bogiem a
ludźmi; Wniebowstąpienie;
Maria prowadząca wiernych
ku prawdziwemu światłu;
później wiara i teologia
(wznoszące ludzi ku niebu);
jako złoty, z rozpostartymi
skrzydłami — Babilon,
Wschód, Egipt. Atrybut
młodości, dumy. Emblemat
św. Jana Chrzciciela, Jana
Ewangelisty (niekiedy z
piórem albo kałamarzem w
dziobie, jedna z czterech
bestii apokaliptycznych), św.
Augustyna, Grzegorza
Wielkiego, Jana od Krzyża
(z piórem w dziobie).
Orzeł — głosiciel końca
świata, „l słyszałem głos orła
lecącego środkiem nieba,
wołającego donośnie:
"Biada mieszkańcom
ziemi!"" (Apok. 8,13).
z proc!" (jw. 3,17,604) — hetmański ten ptak się unosił lotny, krzyczący — no! bo
wyobrażenie rzeczy chwałę głosił" (Orły i słowiki l—4 Kornela Ujejskiego).
nieosiągalnej. Orzeł — człowiek zuchwały, srogi, odważny, bohaterski,
Orzeł — odrodzenie, patriota. „Orły srogie nie rodzą strachliwych gołębi" (Pieśni
odmłodzenie; według 4,4, 31—2 Horacego). „Hej! bracia orły, do lotu! Na świata
mniemania zaczerpniętego z brudnego końce!" (Hymn orłów l—2 Edmunda
legendy o Feniksie, że orzeł Wasilewskiego). „Orły ze wzrokiem surowym i z krwawą
co 10 lat zanurza się w pło- piersią, i z głosem spiżowym, co hasła boju roznoszą w piór
mienie, a później w fale chrzęście" (Ustęp z powieści sybirskiej 159—161 Kornela
morskie, i pierząc się, Ujejskiego).
odzyskuje młodość. Orzeł — człowiek bystry i zdolny. Przysłowie: On nie orzeł,
,,Odnowi się jak u orła przez lufcik nie wyfrunie.
młodość" (Psalm 102 5). Starość orła — śmierć głodowa. Wg pojęć ludowych orłowi
Orzeł — długowieczność. na starość dziób zakrzywia się tak mocno, że ptak nie może
,,Omszałe drzewa, które przyjmować pożywienia i ginie z głodu.
przeżyły orła" (Tymon Ateń- Orzeł jest identyfikowany ze Słońcem jako ptak żyjący w
czyk 4,3, Szekspira). pełnym blasku słonecznym, świetlisty w swej istocie i
Orzeł — troska rodzicielska. powietrzno--ognisty, zapładniający i męski, a przeto
„Jak orzeł wywabiający do symbolizujący także ojca. Według Arysto
latania orlęta swe i nad nimi
latający (tak Bóg) rozszerzył
skrzydła swe i wziął
(Izraela), i nosił na
ramionach swoich" {Pieśń
Mojżesza, Deut. 32,11).
Wynik niedokładnej
obserwacji ptaków. Por.
Skrzydła (orle).
Orzeł — wzniosłość,
wysokość. „Orzeł ściele
wysoko swe gniazdo, na
skale mieszka i nocuje na
iglicach skalnych i stromych
wierzchołkach" (Hiob 39,27
—8).
Orzeł —
wspaniałomyślność,
łaskawość, traktowanie z
góry. „I orzeł śpiewać pta-
szętom nie broni, ani się
troszczy, co śpiew ten ma
znaczyć" (Tytus Andronikus
4,4 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Orzeł — chwała. „Dawniej
tyle orłów było! (...) Zawsze
telesa orzeł może patrzeć Azowie zapalili stos wiór, orle skrzydła zajęły się płomieniem
prosto w słońce bez szkody i ptak spadł martwy na ziemię.
dla swych oczu, dlatego wy- Orzeł z powodu swej siły jest symbolem wojny i władzy
obraża kontemplację i monarszej od czasów babilońskich, jedną z oznak władzy w
świadomość duchową, Inny starożytnym Rzymie, apoteozą cesarstwa (zwłaszcza z
pogląd reprezentuje Leopold dewizą consecratio 'ubóstwienie'). Orzeł cesarski
Staff: towarzyszący Eneaszowi, przeniesiony przez Konstantyna
„Orły prosto w słońca lice Wielkiego z Rzymu do Bizancjum, stał się godłem wielu
patrzeć mogą dopiero, gdy państw (jedno- albo dwugłowy). W heraldyce rzymskiej orzeł
stare i — ślepe" (Falanga legionów był pierwotnie tylko jednym z pięciu symboli
tragiczna 4,12—13). Orle kultowych legionów rz„ obok dzika, wilka, konia i Minotaura;
pióra zdobiące niegdyś a od czasu konsulatu Mariusza (107 p.n.e.) jedynym
głowy wojowników palladium i emblematem legionów była rzeźba srebrna lub z
indiańskich były symbolem posrebrzonego czy pozłacanego brązu wyobrażająca orła z
promieni Słońca, a prócz rozpostartymi skrzydłami siedzącego na pęku błyskawic.
tego miały udzielać Orzeł — wojsko. Orły napoleońskiej Francji wzorowane były
nosicielowi orlich zalet, po- na orłach legionów rz. „Konie, ludzie, armaty, orły dniem i
dobnie jak serce lub skalp nocą płyną" (Pan Tadeusz 11,46—7 Mickiewicza). „Orły,
pokonanego nieprzyjaciela. kosy, szable, godła" (Wesele 2,29,1420 Wyspiańskiego).
„Oto umieram od mych „Szu
własnych piór!" — woła orzeł
w bajce Ezopa Orzel i Zając:
orzeł gotujący się do
pochwycenia zająca zostaje
przeszyty z łuku strzałą
opierzoną orlimi piórami.
Orzeł — wróg węża. W mit.
skandynawskiej u stóp
kosmicznego jesionu Igdra-
sil zwinięty olbrzym wąż
Nidhogg z wieloma
mniejszymi wężami stale
podgryzają jego korzenie; na
najwyższej gałęzi siedzi
orzeł z jastrzębiem na
głowie; orzeł jest wieczystym
wrogiem węża; między nimi
biega wiewiórka Ratatosk,
przenosząc obelżywe
przesłania. Gdy olbrzym
Thjazi odkrył, że Loki
odzyskał skradzione jabłka
młodości (zob.) wraz z
boginią Iduną, zmienił się w
orła i ruszył w pościg, ale
mią orły chorągwiane" (A jak założyciel miast. Kierunek lotu orła wskazuje Romulusowi i
poszedł król... 13—14 M. Remusowi miejsce na założenie Rzymu. Legendy XVI i XVII
Konopnickiej). „Ów mąż, w. (Kromer, Bielski) utrzymują, że Lech osiadł w miejscu,
bóg wojny (...), wprzągłszy które nazwał Gnieznem, gdyż zobaczył tam gniazdo orła na
w swój rydwan orły złote drzewie. Dwugłowy orzeł z legendy ruskiej porywa dzika i
obok srebrnych, od puszcz składa na wzgórzu nad przyszłą Moskwą.
Libijskich latał do Alpów" O początkach herbu Polski — orła białego — nie wiadomo
(Pan Tadeusz 1,894—7). nic pewnego, godło to powstało prawdopodobnie w XII—XIII
Godło (impresa) wieku. „Kto ty jesteś? Polak mały. — Jaki znak twój? —
mantuańskiego rodu Gon- Orzeł biały" (Katechizm polskiego dziecka l—2 Władysława
zagów (m.in. nasza królowa Bełzy). „Hej, bracia, wraz! nad nami orzeł biały" (Pieśń
Maria Ludwika), mecenasów strzelców l W.L. Anczyca). Order Orła Białego — najwyższe
sztuki wł. Odrodzenia. odznaczenie Polski przedrozbiorowej ustanowione przez
Orzeł dwugłowy Augusta II Sasa w 1705.
nawiązujący do głowy Orzeł na monetach. Orzeł czy reszka? — losowanie z rzutu
Janusa, zwykle czarno- monety, na którą stronę padnie. Złoty orzeł wszędy doleci —
czerwony — siła stwórcza, przysłowie. Orłem łowić — przekupywać pieniędzmi.
wszechwiedza. Patrzy Orla łapa z pazurami — obrona wolności i sprawiedliwości;
zarazem w przyszłość i nieustępliwość.
przeszłość, łączy władzę
duchową z doczesną; w
cesarstwie rz. nm. prawa
głowa oznaczała orła nm., a
lewa — rzymskiego albo
cesarza i króla w jednej oso-
bie, jak w Austro-Węgrzech
lub cesarskiej Rosji. Atrybut
proroka Elizeusza, który,
zapytany przez proroka
Eliasza, czego żąda na
pożegnanie, odpowiedział:
„Proszę, aby się stał we
mnie podwójny duch twój",
tzn. prosi o podwójny
(należny w spadku
pierworodnemu) udział w
duchu prorockim Eliasza (4.
Ks. Król. 2,9).
Orzeł podwójny w heraldyce
Bliskiego Wschodu, sumero-
babilońskiej i hetyckiej —
bóstwo burzy, niekiedy o
głowie lwa; przejęty przez
dynastę Seldżuków.
Orzeł — legendarny
Orzeł na sztandarach. Poeta strata pieniężna.
perski Firdausi (ok. 937— W psychologii: zasada ojcowska; Logos.
ok. 1023) w swej wielkiej Leżeć, siedzieć w dartego orła — plecami do siebie, z
epopei Szah-name ('Księga pochylonymi głowami.
królów') opowiada o Orlątko — przydomek Napoleona II (Francois Charles
sztandarze starożytnego Joseph Bonaparte) syna Napoleona I i Marii Ludwiki, księcia
Iranu, na którym Reichstadtu, tytularnego króla Rzymu w 1811—32.
wyobrażano orła Orli nos — garbaty, zakrzywiony, jastrzębi.
symbolizującego potęgę i OSIEM
zwycięstwa Persów. Ósemka symbolem wieczności, doskonałości,
„Ciągnie polskie wojsko nieskończoności, porządku kosmicznego, równowagi
całe, nasz Józef, nasz Wszechświata, misterium przyszłego świata, ósmej sfery
Dąbrowski, nasze orły niebieskiej (sfery gwiazd stałych); bogów; Przemienienia;
białe!" (Pan Tadeusz 6,184 stron świata, (róży) wiatrów, ziemi; odrodzenia, rewolucji,
—5 Mickiewicza). oczyszczenia, świetności, trwałości, zadowolenia, bogactwa,
Według tradycji wedyckich zdrowia, pokoju, potęgi; płodności, podziału, przetrwania,
orzeł jest wysłannikiem bliźniąt; zmartwień, pokuty, śmierci, żałoby.
Indry, przenoszącym sdmę
(roślinę, której sok
wylewano w formie libacji na
ofiarę bogom).
Orzeł z ludzkimi rękami —
kult Słońca (Syria).
Orzeł o głowie lwa — walka
bóstwa niebiańskiego (orzeł)
z demonami mroku i świata
podziemnego (lew); dusza i
ciało człowieka.
Orzeł z płonącą gwiazdą
pięcioramienną w pazurach
— znak planety Jowisz.
Orzeł na Drabinie
Doskonałości (tac. scala
perfectionis) oznaczał u
gnostyków objawienie Drogi
i Celu.
W alchemii: parowanie;
orzeł pożerający lwa —
sublimacja, ulatnianie się
ciała stałego, triumf rozwoju
nad zanikiem. Skrzydła —
duch, lot — wyobraźnia.
W marzeniu sennym:
pomyślność;
(martwy) ruiny; (ranny)
Osiem liczbą płatków kwiatu Osiem — święta liczba Wielkiej Bogini życia i
lotosu, ramion ind. boga nieśmiertelności, magii i płodności (Afrodyty); Posejdona;
Wisznu, Strażników prze- Apollina jadącego podwójną kwadrygą w 8 koni-wiatrów;
strzeni; liczba szprych Odyna jadącego na ośmionogim Sleipnirze ('Sztormie').
buddyjskiego Koła Życia i Ósemka u pitagorejczyków — słoneczny rozrost, słoneczna
Koła Nauki. mądrość, równowaga środka, sprawiedliwość; u gnostyków
Osiem świętą liczbą Słońca okta-gon jako figura pośrednia między kwadratem (Ziemia) a
w staroż. Egipcie, Chaldei, kołem (wieczność) jest emblematem odrodzenia.
Arabii. Osiem głównych stron róży wiatrów i Wieży Wiatrów na
Ogdoada — w Hermopolis agorze ateńskiej.
Magna w Górnym Egipcie Osiem w chrzęść. — ósmy dzień stworzenia, początek
— ośmioro bóstw utworzo- nowego eonu; świat pozaziemski, zmartwychwstanie
nych z Nu, stanowiących Chrystusa i zmartwychwstanie ludzkości w dniu Sądu
cztery boskie pary Ostatecznego, początek wiecznej przyszłości.
reprezentujące ujemne Osiem błogosławieństw, które Chrystus głosił w Kazaniu na
cechy Kosmosu przed Górze: błogosławieni ubodzy w duchu, cisi, płaczący,
stworzeniem świata: Nu i pragnący sprawiedliwości, miłosierni, czystego serca, pokój
Naunet — pra-ocean; Huh i czyniący, prześladowani dla sprawiedliwości.
Hauhet — nieskończoność;
Kuk i Kauket — ciemneści;
Nią i Niat — niebyt; razem
stworzyli świat, rządzili nim i
utworzyli kwiat lotosu
pływający na wodach Nu,
kwiat, z którego wynurzył
się bóg Słońca Ra (Re).
Osiem — załoga Arki
Noego: Bóg zezwolił wejść
do korabia Noemu z żoną i
trzem jego synom z żonami
(Gen. 6,18; l. Lisi sw. Piotra
3,20). U Żydów liczba
pokuty a. odrodzenia.
,,Dziecko ośmiodniowe
będzie obrzezane między
wami, każdy mężczyzna w
pokoleniach waszych",
mówi Pan do Abrahama
(Gen. 17,12); dlatego
prawdop. starochrześci-
jańskie chrzcielnice
(baptysteria) budowano na
planie ośmiokąta. Ósemka
jest też emblematem wody
święconej.
Oktawa (tac. octava 'ósma') nauki Thotowi, Herme-sowi, Chrystusowi.
w Kość. kat. — osiem dni W białej magii: bogactwo, wytrzymałość, energia.
następujących po Bożym W charakterologii: dziwaczność, anormal-ność, zboczenie,
Narodzeniu, Wielkanocy, obłęd; pewność siebie, umiejętność przewodzenia i głowa
Zielonych Świętach i Bożym do interesów.
Ciele. W muzyce — powrót Osiem godzin snu — wg przysłowia nm. — niezbędne dla
do tej samej nuty. głupca.
Cyfra osiem — dwa W alchemii: pewność siebie, powodzenie materialne;
splecione węże kadu- nienormalne skłonności.
ceusza, wyobrażające W astrologii: gwiazdozbiór i znak zodiaku Skorpion (znak
równowagę przeciw- śmierci, m.in. jako wstępu do zmartwychwstania); planeta
stawnych sił, siły duchowej i Mars — gwałtowne namiętności, nieposkromiona siła.
fizycznej, zdrowie, a także Kolor — różowy.
wieczysty spiralny ruch OSIOŁ
niebios. Znak Osioł jest symbolem trzeźwości, zdrowego rozsądku,
nieskończoności (w pozycji obrony, cierpliwości, pokory, niewolnictwa, umiarkowania,
leżącej), podwójnego czujności, sprytu, pracowitości, uczciwości; proroctwa,
topora, ósemkowej tarczy, wieszczby, pokoju, zbawienia; niebezpieczeństwa,
pioruna, bliźniąt, inteligencji
doskonałej; złączenia
świadomości z nieświado-
mością, wiedzy z miłością,
akcji z reakcją, rozwoju z
zanikiem, sprawiedliwości z
niesprawiedliwością, nauki z
magią, przypływu i odpływu.
Łączona przez niektórych z
literą S w słowie Spiritus
(łac. 'dech, życie, dusza,
duch') i ze znakiem $
oznaczającym dolara amer.
— cyfra 8 figurowała na
dawnych monetach hiszp.
(peso wartości 8 reali,
równe l dolarowi).
Ósmy cud świata — rzecz
budząca podziw, zdumienie,
zachwyt; zob. Siedem (cu-
dów świata).
Liczba osiem zwana przez
mistyków Błyszczącą;
przypisana asyro-
babilońskiemu bogu pisma i
roślinności Nabu (w Biblii —
Nebo), egipskiemu bogu
zdrady małżeńskiej, reprezentacyj-niejszych zwierząt — mułów. Ale już syn
;22drości, niestałości, Dawida, król Salomon, rozwinął hodowlę koni egipskich „i
sentymentalizmu, miał 40000 żłobów koni do wozów, a 12000 do jazdy" (3. Ks.
lubieżności, nierządu; żar- Król. 4,26). Odtąd osioł, mało wybredny w jedzeniu,
łoczności, gruboskórności, stopniowo stawał się zwierzęciem biednego człowieka.
nieczułości na piękno; Osioł zaczyna wyobrażać istotę uciskaną, gnębioną,
pychy, zarozumiałości, wzgardzoną, także po śmierci. „Jak osioł leśny jest łupem
egoizmu; lwa na pustyni, tak pastwą bogaczy są ubodzy". „Obrok i kij,
uporu, niewiedzy, i brzemię ostu, chleb i karanie, i robota niewolnikowi"
naiwności, głupoty, ga- (Eklezjastyk 13,23 i 33). „Issachar to osioł kościsty (...),
dulstwa, braku godności, nachylił grzbiet do noszenia ciężarów i stał się sługą
zamaskowanej obłudy; pańszczyźnianym" (Gen. 49,14). ,,Pogrzebem osła
nienawiści, niegodziwości; pogrzebany będzie, zgniły i wyrzucony za bramy Jeruzalem"
dzikości. (Jeremiasz 22,19). Przysłowie: Jak na osła nań (nakładać
Osioł, którego ojczyzną jest nadmierną pracę).
północno--wschodnia Osioł staje się ulubionym wierzchowcem proroków,
Afryka, był niemal na pewno związanym z tradycją dawnych czasów prawdziwej, surowej
pierwszym zwierzęciem wiary (w przeciwieństwie do nowomodnego, cudzoziem-
pociągowym w całym skiego, luksusowego konia). Prorok Zachariasz tak opisuje
basenie nadejście Mesjasza:
śródziemnomorskim. ,,Raduj się wielce, córko syjońska! (...) Oto król przychodzi
Udomowiony na Bliskim i do ciebie, sprawiedliwy
Dalekim Wschodzie przed
rokiem 3000 p.n.e., a w
Egipcie prawdop. już ok.
roku 3500. Używany zrazu
jako zwierzę juczne, od II
tysiąclecia p.n.e. służył
także jako wierzchowiec i
siła pociągowa, np. przy
orce. Często wspominany
przez Biblię z życzliwością,
a nawet z respektem: stada
Hioba liczyły pięćset oślic;
aby uśmierzyć gniew brata,
Jakub ofiarował Ezawowi 20
oślic i 10 ośląt. Oślej
żuchwy używał bohater
słoneczny Samsonjako
broni przeciw Filistynom. W
Palestynie jeździli na osłach
królowie i sędziowie aż do
czasów króla Dawida (XI—X
w. p.n.e.), kiedy zaczęli
dosiadać większych i
i zbawiciel, on ubogi i jedzie dopiero anioł ukazał się Balaamowi i kazał mu
na ośle, na oślęciu, pobłogosławić Izraelczyków. Święty Józef uprowadził Marię
źrebięciu oślicy. I zniszczy do Egiptu na grzbiecie oślicy, ratując Dzieciątko przed
wozy wojenne Efraima i siepaczami Heroda. Osioł z wołem przy żłobie w scenach
konie z Jeruzalem" (9, 9— Narodzenia to symbole pokoju i ofiary (wół typowym
10). Wypełnieniem tego zwierzęciem ofiarnym). Osioł reprezentuje cierpliwość i
proroctwa miał być wjazd wytrzymałość, które jednak mają pewne granice: ,,Osioł
Jezusa do Jerozolimy na dźwiga swoje brzemię, ale nie brzemię nad siły" (Don Kiszot
oślicy z ostatkiem (.Ew. wg 2,71 Cervantesa).
Mat. 21,4—7). Ciemny krzyż Liczne są związki osła z bóstwami. W Delfach składano
na stronie grzbietowej osła ofiary z ostów. Dionizos i jego świta jeździli często na
nubijskiego (formy osłach. Starożytni Fenicjanie i Syryjczycy uważali osła za
wyjściowej osła domowego) zwierzę święte, często związane z kultem Baala. W Egipcie
miał być, .według tradycji, uważano czerwone osły za istoty (duchy) niebezpieczne,
śladem tego triumfalnego które dusza ludzka spotyka po śmierci. W Indiach osioł jest
wjazdu. Aluzją do niego jest wierzchowcem złowrogich bóstw.
omówienie: koń Pana Osioł — chuć, lubieżność, płodność. Przedstawiany często
Jezusa (tj. osioł). w plastyce antycznej w postaci ityfallicznej. Oślica
Przysłowie: Osieł Pana znajdująca się (jak sądzono) zawsze w rui, znienawidzona
Boga nosieł. Por. Koń (Pana była przez Izydę. Osioł był wierzchowcem i atry-
Jezusa).
Oślica — pokora, oślątko —
upokorzenie. Oślica w Biblii
— pokój, ubóstwo,
cierpliwość, odwaga. Oślica
Balaama — człowiek
małomówny, nieśmiały,
który niespodziewanie
przemówił lub sprzeciwił się.
Biblijny Balaam, prorok
mezopotamski, którego król
Moabu nakłonił, żeby
przeklął Izraelitów
najeżdżających jego kraj,
udał się na oślicy w drogę,
by tego dokonać.
Trzykrotnie zastąpił mu
drogę anioł widzialny tylko
dla oślicy, która się za
każdym razem
zatrzymywała. Gdy Balaam
ją popędzał, waląc kijem,
przemówiła w końcu
ludzkim głosem: ,,Czemu
mnie bijesz?" Wtedy
butem Priapa, choć ryk może sprostać). Francuskie przysł. z XV w.: Osioł
zwierzęcia ostrzegał nimfy zaproszony na wesele powinien przynieść albo wody, albo
przed miłosnymi zapędami drew (tj. biednych zaprasza się tylko dla jakiejś usługi).
bożka; „Wolnoć — rzekę — i osła w szmaragdowym rzędzie po
tu osioł przedstawia sferę rynku wodzić, przecież osiel osłem będzie" (Osieł tajemnice
instynktu, życie niesie 5—6 Wacława Potockiego).
rozgrywające się na Osioł — obrońca. Podobnie jak gęsi uratowały Kapitel przed
płaszczyźnie doczesności i Galiami, tak cnota Hestii (Westy) ocalała dzięki
zmysłów. Karą za uleganie alarmującemu rykowi osła, gdy Priap miał już już zgwałcić
namiętności w Złotym ośle czcigodną boginię domowego ogniska. Amerykańskie
Apulejusza (II w.) jest lokalne określenie „osioł z Chatanooga" odnosi się do osła,
przeobrażenie młodzieńca który w ostatniej minucie ostrzegł miasto przed najazdem
nadskakującego nieprzyjaciół.
dziewczynie w osła; rusza Osioł — mędrzec. Bardzo mądry osioł z francuskiego miasta
on w tym kształcie na Bourges sprawił, że herb miasta przedstawia osła
poszukiwanie wieńca z róż, siedzącego na książęcym tronie.
których spożycie mogłoby Osioł .— sekta religijna lub partia polityczna. Rzymianie
mu przywrócić postać stosowali naprzód do Żydów, później do wczesnych
ludzką. Sylen na ośle chrześcijan przezwisko asinarii łac. 'oślarze, czciciele osła'
przedstawiał naprzód (zob. niżej sgraffito na Palatynie). Żartobliwy emblemat
wieszczka, a z czasem Partii Demokratycznej w USA — osioł (prawdop. wymyślony
głupca. Sancho Pansa (w
Don Kiszode Cervantesa) to
z początku tylko wiejskie
prostactwo, później zdrowy
rozum, intuicyjność,
cielesność.
Osioł — chłopski rozsądek,
zrozumienie własnej pozycji,
własnego interesu. W bajce
Fedrusa (z Ezopa 112)
naganiacz popędza osła do
szybszego biegu, bo
nieprzyjaciel blisko. Osioł na
to pyta, czy nieprzyjaciel
nałoży nań cięższe juki, a
gdy się dowiaduje, że nie,
powiada: „Cóż mi więc za
różnica, czy ty będziesz
moim panem, czy on?"
Przysłowie hiszp.: Wolę
osła, który mnie niesie, niż
konia, który mnie zrzuca (tj.
głupotą jest sięgać po
stanowisko, któremu się nie
i wprowadzony w 70. latach wanego człowieka z głową osła, a obok postać modlącą się
XIX w. przez Thomasa do niego (dziś w dziale starochrześc. Museo Nazionale
Nasta). Romano, Rzym), prawdop. karykatura wykonana przez
Osioł — głupiec, nieuk. żołnierza dla wykpienia kolegi-chrześci-janina.
Sprawili to zapewne Osioł — niemożność powzięcia decyzji, dokonania wyboru.
bajkopisarze i twórcy Słynna anegdota filozofa fr. .leana Buridana (XIV w.) o ośle
przypowieści (osioł zdychającym z głodu między dwiema wiązkami siana
występuje w 30 bajkach (ilustracja problemu dcterminizmu i wolności woli),
Ezopa). Osioł jest śmieszny przetworzona przez Fredrę w komedii Pan Jowialski
przez swe długie uszy, („Osiołkowi w żłoby dano") 1,7.
chrypliwy głos, powolność Ośli most. ezelbryk (nm. Eselbriicke, tac. pons asinorum) —
chodu, cierpliwość bryk, klucz do rozwiązania zadań mat.. streszczenie lektury
połączoną z narowistością i szkolnej (dawniej przekłady lit. klasycznej zadawanej w
uporem: szkołach), drukowane dla użytku uczniów; 5. teza I księgi
do tego dodano — wbrew Elementów Euklidesa, pierwsze twierdzenie trudniejsze do
oczywistości — zrozumienia, na którym potykają się nieucy. Pliniusz St. w
próżniactwo, obżarstwo i Historii naturalnej 8,68 pisze: „Osioł nie przejdzie przez
bezdenną głupotę, a most, jeśli przez szpary między deskami zobaczy wodę" —
wszystko po to, aby drwić dowód oślej tępoty.
ze zwierzęcia i dręczyć je, i Ośle uszy — głupota. Król Frygii. Midas, będąc sędzią w
bić z czystym sumieniem. zawodach muzycznych mię
Osioł stał się symbolem
głupiego człowieka:
osioł dardanelski,
kwadratowy, do czwartej
potęgi, patentowany, osioł
nad osły (lać. asinus
asinorum). Przysłowie gr.:
Ónou plegon dksios 'dla
osła — kije' (a nie słowa
zachęty). „A gdyby kopnął
mnie osioł — czy miałbym
mu odpłacić kopnięciem?"
rzekł Sokrates tłumacząc,
dlaczego nie odwzajemnia
się bezczelnemu
młodzikowi, który go kopnął
(Moralia, O wychowaniu
dzieci, sekcja 10C
Plularcha). W Paedagogium
na Palatynie w Rzymie
zachowało się z pierwszej
po). III w. sgraffito (rysunek
wyskrobany na ścianie)
przedstawiające ukrzyżo-
dzy Apollinem a Marsjaszem oślicę; obraz małżeństwa, w którym żona trwoni wszystko,
(lub Panem) przyznał co mąż zarobi (Pauzaniasz 10,28—31); temat słynnego
nagrodę Marsjaszowi; zaginionego obrazu Polignota (l. pół. V w. p.n.e.).
obrażony Apollo sprawił, że Przysłowie (echo bajki F. D. Morawskiego Jacek i osioł,
Midasowi wyrosły ośle uszy. 1860): Jak ciągnie osła za łeb, to on cofa w tył, a jak go po-
W dawnych szkołach ciągnie za ogon, to ten naprzód.
polskich sadzano złego Osioł — nikczemność. Widząc jak dzik i byk bezkarnie się
ucznia na „oślej ławce" i znęcają nad umierającym lwem, osioł wybija mu kopytem
wkładano mu na głowę dziurę w głowie (Bajka l, 21 Fedrusa).
czapkę z „oślimi uszami". Osioł — chęć wyjścia z własnej skóry, udawania kogoś
Osioł — gruboskórność, lepszego. W bajce Ezopa Osioł i Lis osioł włożył lwią skórę,
nieczułość na piękno. Osioł aby nastraszyć lisa, ale zdradził go ośli ryk. W innej bajce
przy lutni jako muzyk albo gr. osioł niósł święty obraz (gr. ónos agei mysleria, łac.
słuchacz — temat znany już asinus porlans mysteria), a gdy przechodnie klękali, puszył
w staroż. Mezopotamii. W się, myśląc, że to jemu cześć oddają; dopiero razy
bajce Fedrusa osioł znajduje poganiacza doprowadziły go do opamiętania. Przysłowie
lutnię na łące, próbuje na wł.: Gdy kto jest osłem, a myśli, że jest jeleniem, prawda
niej grać, a kiedy udaje mu wyjdzie na jaw, kiedy trzeba będzie przeskoczyć rów.
się wydobyć z instrumentu
tylko przeraźliwe zgrzyty,
rzuca go, żałując, że się nie
uczył muzyki. Przysłowie
łac.: asinus ad tyram 'osioł
przy lutni', znaczy: pasuje
jak wół do karety.
Osioł — upór, żarłoczność,
niewybred-ność i brak
smaku. „Jak zaś na
chłopców mało dba osieł
leniwy, gdy na okryte kłosem
dostanie się niwy; ci łamią o
grzbiet kije, osieł ścina
zboże, i nic mu mdła ich siła
poradzić nie może, aż wtedy
go wypędzą, gdy już wypcha
boki" (Iliada 11,557 i nast.
Homera, tł. F.
Dmochowskiego).
Przysłowie: Osioł
obładowany złotem marzy o
pokrzywie i oście. W mit. gr.
Oknos (gr. 'maruda;
niezdecydowany') przebywa-
jący w Hadesie splata sznur
zjadany nieustannie przez
Osioł jako wyzwisko w Osioł obładowany złotem zob. Złoto (Potęga).
stosunku do człowieka OWCA (Baran, Baranek, Jagnię, Tryk, Skop)
(podobnie jak nazwy wielu Owca domowa — zwierzę gospodarskie udomowione ok.
innych zwierząt, np. bydlę, 10000 lat temu w płd.--zach. Azji; owca — nazwa ogólna,
krowa, byk, cielę, gęś, oznaczająca także dorosłą samicę. Baranek — młody
dudek, kwoka, hiena, słoń, baran-samiec Jagnię — młoda owca-samica (także młoda
żmija) występuje już w koza).
komedii rzymskiej (Plaut, Baran — równoległa do „owcy" nazwa ogólna, oznaczająca
Terencjusz). Przysłowie łac.: także dorosłego samca owcy.
Multi sunt asini bipedes Tryk — baran-samiec rozpłodowy. Skop — wykastrowany
'wielu jest dwunogich osłów". baran-samiec. Owca — bezcenne dobro, ofiara; stad-ność;
Dziki osioł — nieokiełznana odłączenie się (od zbiorowości), równowaga uczuciowa,
wolność. Bóg mówi do nieśmiałość, lękliwość, szczerość, łagodność, delikatność,
Hioba: ..Kto wypuścił dzi- niewinność, prostoduszność; miłość, miłosierdzie,
kiego osła wolno? A pęta przebaczenie; posłuszeństwo, cierpliwość, pokora,
jego kto rozwiązał? Ja dałem milczenie; naśladownictwo, brak inicjatywy, bierność; upór,
mu dom na puszczy i głupota.
mieszkanie jego w słonej
krainie. Gardzi zgrają
miejską i nie słucha głosu
naganiacza. Patrzy po
górach za paszą swą" (Hiob
39, 5—8). Dziki osioł to
także symbol pustynnego
ascety, pustelnika.
W heraldyce: cierpliwość,
wytrzymałość;
zadowolenie.
Osioł klęczący przed
kielichem: atrybut św.
Antoniego Padewskiego.
W alchemii: trzygłowy
demon: l. głowa przedstawia
rtęć; 2. sól; 3. siarkę, trzy
materialne zasady bytu.
Stworzenie uparte.
W astrologii: osioł związany
z Saturnem (drugim
Słońcem, gwiazdą Izraela).
Ośli łeb w symbolice śrdw.
— pokora, cierpliwość;
odwaga; niekiedy ze
słońcem albo kołem
słonecznym między uszami,
co oznacza zwierzę ofiarne.
Owce pastwiska Pańskiego Owca a. runo owcze — wróżba, przepowiednia pogody.
— lud izraelski (Psalm 73 l). Pasterze uważają, że gdy stado jest niespokojne i beczy
Rozproszone stado owiec nieustannie, można oczekiwać ulewy. Gedeon wróży z runa
— lud izraelski w diasporze owczego przed bitwą z Madiani-tami (Ks. Sędziów 6 36—
(galucie) (Jeremiasz 50,17). 40).
Zbłąkana, zagubiona owca Owca w staroż. Grecji poświęcona była Herze i Dionizosowi,
— ktoś, kto zszedł którego, jako dziecko, zmienił Hermes w tryka i oddal opiece
nieświadomie z właściwej nimf Hyad, aby go ukryć przed gniewem Hery (bo Dionizos
drogi, zgrzeszył. „Wszyscy był dzieckiem Zeusa i Semele); stąd doroczne wiosenne
jak owce pobłądziliśmy" ofiary z baranka (w czasie Dionizjów Wielkich) jako
(Izajasz 53,6). uosobienia Dionizosa Zbawiciela, niebiańskiego Tryka.
Zgubiona owca (a potem Pierwszego dnia każdego miesiąca Grecy ofiarowywali
odnaleziona) — nawrócony owieczkę Herze, jako bogini śmierci. Atenę Itonię czczono w
grzesznik. Przypowieść o tesalskim Ilonie jako wynalazczynię tkactwa z przędzy
zgubionej owcy, z której wełnianej. W głębokiej starożytności składano w Italii ofiary
odnalezienia właściciel z owiec Jowiszowi, Junonie, Janusowi, Marsowi,
raduje się bardziej niż z Faunusowi, Silvanusowi, Palesowi; w Grecji Afrodycie,
posiadania pozostałych Attisowi, Panu.
(Ew. wg Mat. 18,12—13;
Ew. wg Łuk. 15,4—7).
Błędna owca (tj. zbłąkana)
— osoba pozbawiona celu
życia, sensu istnienia
(Psalm 118 176; /. List św.
Piotra 2,25); ktoś, kto
działa, chodzi, łazi
nieprzytomnie, bez okre-
ślonego celu.
Owca — jedyne, bezcenne
dobro; wg przypowieści
proroka Natana o dwóch
mężach, bogatym i
biednym. Bogaty miał liczne
stada, biedny tylko jedną,
ukochaną owieczkę. Gdy
przyjechał gość do boga-
tego, ten kazał zarżnąć
owieczkę ubogiego, aby nią
uraczyć gościa (2 Ks. Król.
12, 1—6).
Owce — ząbki Oblubienicy.
„Zęby twoje jak trzody
owiec postrzyżonych, które
wyszły z kąpieli" (Pieśń nad
pieśniami 4,2).
Owca — płodność. Owca — miłosierdzie: daje mleko spragnionym, mięso
Rzymianie składali ofiary z głodnym, a wełnę zziębniętym.
owiec nie tylko przy „Jedna owczarnia i jeden pasterz" (Ew. wg Jana 10,16) —
okazjach kultowych, ale też nawróceni żydzi i poganie; całkowita jednomyślność
na uroczystościach wesel- poglądów.
nych: w drodze magii Owczy pęd — bezmyślne naśladownictwo, ślepe działanie
sympatycznej płodność pod wpływem instynktu stadnego. Owce Panurga fr. les
owiec miała zapewniać moutons de Panurge: Panurg, kupiwszy u handlarza bydła
potomstwo młodej parze. barana-przewodnika, spycha go z pokładu w morze; za
Państwa młodych sadzano przewodnikiem skaczą do wody wszystkie owce, a wraz z
więc na skórze świeżo nimi ich właściciel, który usiłował je chwytać i zatrzymać
zabitej owcy, a pan młody (Gargantua i Pantagruel 4, 6—8 Rabelais'go).
musiał rozwiązać wełniany Jelita owcze — muzyka. Ze skręconych jelit baranich robi
pas panny młodej (to się struny, źródła dźwięku muz. instrumentów strunowych.
,,rozpięcie pasa" stało się „Czy nie dziwota, że baranie kiszki wyciągają duszę z
synonimem ożenku). ludzkiego ciała?" (Wiele hałasu o nic 2,3 Szekspira, tł. L.
Głównym zajęciem do- Uiricha).
mowym Rzymianek, zwł. w Owcze Źródło (hiszp. Fuenteovejuna) — wola ludu; tytuł
czasach republiki, było dramatu Lope de Vegi (1618). Mieszkańcy osady Owcze
przędzenie i tkanie wełny, Źródło
co, prócz praktycznego,
miało również znaczenie
magiczne.
Białe i czarne owce. Białe
siadano w ofierze bogom
nieba i bogom wiatrów po-
myślnych — na ołtarzach;
czarne — bogom burzy i
bogom podziemnym — w
rowach, aby krew wsiąkła w
ziemię. „(Anchizes)
owieczkę czarną Burzy
poświęcił, białą —
przyjaznym Zefirom"
(Eneida 3,120 Wer-giliusza,
tl. W. Markowskiej).
Czarna owca, parszywa
owca — grzesznik, ktoś, kto
hańbi, kompromituje, okry-
wa niesławą rodzinę,
środowisko, społeczność
swoim postępowaniem.
„Jedna parszywa owca całe
stado zarazi" (Satyry 2,79
Juwenala).
zbiorowo zabijają ranek atrybutem Ewy, która po wygnaniu '/ raju musiała
znienawidzonego pana prząść wełnę owczą na odzież (gdyż nagości zabraniał
feudalnego, a na torturach wstyd). Zwierzę związane z Paschą, z Mesjaszem, ze Sło-
zeznają zgodnie, że zabiło wem Bożym.
go Owcze Źródło. Baranek — czystość, niewinność, nie-skalaność. „A baranek
Owca — niewinność. będzie bez zmazy" (Ex. 12,5), mowa o baranku ofiarnym.
Przysłowie: Owca niewinna Przysłowie: Niewinny jak egipski baranek.
przez rok wełnę dźwiga, Baranek — istota słaba i dlatego niewinnie prześladowana,
ostrzygą wełnę, a jej za to oskarżana. W bajce Ezopa Wilk i Owca wilk pożera owcę,
figa. gdyż mu jakoby zmąciła wodę (choć piła ze strumienia niżej
Oddzielić owce od kozłów niż wilk). Przysłowie: Baranie, nie mąć wody.
zob. Koza (na Bliskim Baranek w Starym Testamencie — Sługa Pański. „Jako
Wschodzie). baranek cichy, którego niosą na rzeź" (Jeremiasz 11,19).
Owca — pokój. Przysłowie: „Ofiarowan jest, iż sam chciał (...), jako owca na zabicie
Z kozła stał się owcą, z prowadzeń będzie, a jako baranek przed strzygącym go nie
turbatora miłośnikiem otworzy ust swoich" (Izajasz 53,7).
pokoju. Baranek w Nowym Testamencie — Chrystus Odkupiciel.
Wilk w owczej skórze zob. „Oto Baranek Boży (łac. agnus Dei), który gładzi grzechy
Wilk. świata" (Ew. wg Jana 1,29), słowa Jana Chrzciciela. Źródło
Baranek — miłosierdzie, tej symboliki Baranka znajduje się prawdop. w apokryficznej
dobroć, pokój, prawda; Ks. Henocha (Ks.
ofiara, poświęcenie się;
szacunek dla matki,
niewinność; słabość,
bezradność, bierność,
cichość; figlarność,
swawola; przeciwieństwo
lwa, tygrysa, wilka.
Baranek (jagnię, koźlę) w
tradycji hebr. —
oczyszczenie z grzechów.
Typowe zwierzę ofiarne:
pasterska ofiara Abla
spodobała się Bogu (Gen.
4,4); ofiara z baranka za-
stąpiła ofiarę z Izaaka, syna
Abrahamowe-go (Gen. 22,1
—19), echo historycznej
przemiany: zastąpienie ofiar
z ludzi ofiarami ?.e
zwierząt. Baran ofiarowany
zamiast Izaaka jest jednym
z dziewięciu zwierząt
umieszczonych w
muzułmańskim raju. Ba-
Etiopskiej). Atrybut Jana matki: bo baranek klęka, gdy ssie maciorkę.
Chrzciciela, apostołów, Baranek — figlarność, swawolność: bo bawi się, podskakuje.
uczniów Jezusa, dobrych Baranek — nadmiar dobroci. Przysłowie:
dzieci, czystych myśli; św. Kto się czyni barankiem, wilk go zje.
Agnieszki, Genowefy, Baranki — obłoki, białe chmurki pierzaste, pierzasto-
Reginy, Katarzyny, niekiedy kłębiaste; stado należące do bogów niebiańskich, zwł.
Klemensa. We wczesnej bogów Słońca, jak Apollo, Helios. „Kto ma najpiękniejsze
sztuce chrzęść, baranki? Ma je księżyc zloty" (Pieśń o księżycu nm. Das
przedstawiano apostołów Lied vom Monde, Hofmanna von Fallersieben). Białe
jako baranków z Barankiem grzebienie fal morskich.
Bożym pośrodku. Baranki egipskie — żart. wszy.
Owieczki — chrześcijanie, Baranek — figurka gipsowa o złoconych rogach stawiana ze
stado Dobrego Pasterza; święconym na stole wielkanocnym na pamiątkę baranka
parafianie; ludzie wielkanocnego, jednorocznego i bez skazy, spożywanego
podlegający czyjejś opiece przez żydów w święto Paschy.
duchowej. Baran (tryk) — Słońce; twórcze, owocne, płodne gorąco;
Gniew jagnięcia — uczucie męskość, płodność, urodzajność, rozród; siła, energia,
przelotne, krótkotrwałe, zapał, impul-sywność; wytrzymałość, niewzruszona wola;
„Kasjuszu! sprzegniętyś z wiedza, pokój; grzeczność, potulność.
jagnięciem, którego gniew Baran w hinduizmie — rumak boga ognia, Agni.
trwa tyle, co iskra na
krzesiwie" (Juliusz Cezar
4,3 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
Gniew Baranka (Chrystusa)
— groza;
Sąd Ostateczny. „I mówią
do gór i skał:
Padnijcie na nas i zakryjcie
nas (...) od gniewu
Baranka" (Apok. 6,16).
,,Gniew Barankowy
straszniejszy jest w sobie
niż gniew lwa, z rykiem gdy
puszczę oblata" (Gniew
Barankowy l—2 Marii
Konopnickiej).
Biały Baranek —
niewinność, czystość.
Składany w ofierze
Kastorowi i Polideuke-sowi,
Junonie, Hekate (czarne i
białe baranki), Afrodycie.
Hermesowi.
Baranek — szacunek dla
Baran w Babilonii — atrybut obrzędami wtajemniczenia; społeczność wiernych otrzymała
boga podziemnych źródeł, nowy ideał — stado owiec.
Ea (sumeryjskiego Enki); Barania (owcza) skóra — maska osłaniająca wilczą
zarzynany w czasie drapieżność; pismo; prawda. „Strzeżcie się pilnie fałszywych
uroczystości jako ofiara za proroków, którzy do was przychodzą w odzieniu owczym, a
grzechy ludu. wewnątrz są wilcy drapieżni" (Ew. wg Mat. 7,15). Ze skór
Baran (tac. Aries), pierwszy baranich wyrabiano pergamin do pisania. „Czy to nie rzecz
znak zodiaku (21 marca— opłakana, że ze skóry niewinnego jagnięcia fabrykują
19 kwietnia) — narodziny pergamin? Że ten pergamin zabazgrany może zrujnować
wiosny, nowych idei, świt człowieka?" (Henryk VI cz. 2 4,2 Szekspira, tł. L. Uiricha).
nowej epoki, ogień, ruch, Skórami baranimi okrywano przybytek Arki Przymierza, aby
męskość. Uskrzydlony chronić prawdę w niej zawartą.
baran o złotym runie, który Barany — właściwy temat rozmowy, dyskusji, sprawy; w
przeniósł Fryksosa nad wyrażeniu: ,,Powróćmy do naszych baranów" fr. revenons a
Helle-spontem z nos moutons (Farsa mistrza Pathelina, anonim fr. z ok.
Orchomenos do Kolchidy, 1464).
zob. Złoto (Złote runo). Barani skok — b. mały. Przysłowie: Na Nowy Rok przybywa
Symbol Medów i Persów dnia na barani skok.
(dwa rogi), Jowisza- Na barana nosić, brać — na plecach, karku, ramionach, jak
Ammona ze spiralnymi pasterz baranka, owieczkę, jagnię.
rogami, atrybut Hermesa
(Merkurego) jako opiekuna
stad i Marsa jako planety.
Baran — irański symbol
męskości.
Rogi baranie zob. Róg
(Trąby, szofar). Baran z
jednym rogiem zwróconym
w przód, a drugim w tył —
atrybut Janusa, rz. boga
początku i końca, wejścia i
wyjścia.
Baran (tryk) w mit. gr.
poświęcony Zeusowi,
Posejdonowi, Atenie;
ulubieniec Hermesa, który
często dosiadał go a. siadał
przy nim, nosił go na rękach
a. na ramionach. Z motywu
tego chrześcijaństwo wzięto
obraz Dobrego Pasterza,
przy czym tryka zastąpił
baranek, co odebrało
zwierzęciu siłę i tempe-
rament, a także związek z
Baran — głupiec. Barani Pająk symbolizuje twórcę, pracę, przędzenie, tkanie;
łeb, barania głowa — tępak, zręczność, pilność, cierpliwość, roztropność, ostrożność,
zakuty łeb, Ach, co za przezorność; pieniądze; chytrość, przebiegłość, podstęp,
baran! złośliwość; pułapkę, agresję, okrucieństwo, krwiopijcę,
Barani głos — donośny, o truciciela; chciwość, wyzysk, skąpstwo;
fałszywej głębi; łagodny, bezużyteczność; zwycięzcę, przyjaciela bohaterów;
miły. Śmiać się baranim szczęście, nadzieję, zmartwienie, pokusę; Księżyc, deszcz,
głosem — płakać. „Sąć po czary, czarną magię, wróżbę; introwersję, narcyzm.
głosie baran-kowie, ale po Pająk — mądrość przy małości. Pośród rzeczy maluczkich,
zębach wilkowie" (Nie po a mądrzejszych od mędrców: „pająk na rękach się wspiera,
mowie, ale po uczynkach a przecież mieszka w pałacach królewskich" (Ks.
mamy sądzić 19—20 Przypowieści 30,24—8). Wg niektórych egzegetów mowa tu
Biernata z Lublina). o jaszczurce.
Baran — potulność, Pająk — ukarana pycha demiurga. Arach-ne (gr. 'pająk'),
bierność. Dać się jak baran tkaczka i hafciarka lidyj-ska, wyzwała Atenę do
prowadzić na śmierć, por. współzawodnictwa;
wyżej Baranek (w Starym zmieniona przez rozwścieczoną boginię w pająka
Testamencie) — Sługa (Metamorfozy 6,1—145 Owidiusza).
Pański. Dać się związać, iść Pająk — pośrednik między bogami a ludźmi, przyjaciel
itp. jak baran — ulegle, bez bohaterów słonecznych. Wg legendy muzułmańskiej, gdy
oporu. Mahomet
Barana strzyc —
wyzyskiwać, oszukiwać.
Przysłowie: Strzyc jak
baranów.
Barana drzeć — zgarniać
grube (zazw. niegodziwe)
zyski.
W heraldyce: (baran) król
(Daniel 8,3—7 i 20), książę
(Treny Jeremiasza 1,6),
wódz;
(owca) łagodność,
cierpliwość; umiarkowanie;
pojednanie.
W marzeniu sennym:
(baranka nosić) satysfakcja;
(zabić) zagrożenie; (owce
widzieć) dobra wróżba.
Liczenie (imaginacyjnych)
baranów skaczących przez
płotek — bezsenność. Rze-
komo sposób ułatwiający
zaśnięcie.
PAJĄK
uciekał z Mekki przed przy sobie) zdrowie; (w domu) szczęście, dobrobyt; (małe,
wrogami, schronił się w czerwone pajączki) szczęście w interesach; pająki wyryte na
jaskini, a nasłany przez kamieniu (pół)szlachetnym (amulet) — przezorność.
Allacha pająk natychmiast W heraldyce: praca, ostrożność; mądrość.
rozwiesił pajęczynę przed W marzeniu sennym: zdrada; proces sądowy.
wejściem; dlatego ścigający Pająk jako prządka, tkacz — twórca (łac. faber), arcytkacz
proroka ominęli pieczarę. świata zmysłów zapewniający porządek Kosmosu; tworzenie
Podobna legenda o św. i niszczenie; życie i śmierć; przemienność świata zjawisk;
Rodzinie w czasie ucieczki fazy Księżyca; Księżyc snujący sieć poświaty; tkacz iluzji,
do Egiptu. Pająk — atrybut mylnych pozorów, sieci złudzeń, związany z Wielką Boginią i
św. Konrada, Kamiona i z czarami; tkanie losu ludzkiego;
Feliksa z Nole, który spędził tkactwo; rzemiosło.
pół roku w cysternie; jej Snuć sieć pajęczą tac. aranearum telas texere — marnować
otwór osłonięty był czas na błahe zajęcia;
pajęczyną broniącą oddawać się próżnym marzeniom.
świętego przed poganami. Pająk w środku swej sieci — introwersja, narcyzm,
Pająk w folklorze — pochłonięcie istoty przez jej własny ośrodek; środek
truciciel, przeciwieństwo Wszechświata; wieczny tkacz sieci złudzeń; rozpacz i
pszczoły. Przysłowie: Gdzie nadzieja (w oczekiwaniu na łup)
pszczoła wysysa miód, tam
pająk chłonie jad.
Pająk w chrześcijaństwie —
wyzyskiwacz (wysysa krew
małych owadów, tj.
ubogich), krwiopijca,
skąpiec; diabeł (gotujący
przeciw nam swe sidła).
Pająk — agresja,
zniszczenie, pułapka,
podstępna napaść. „Mózg,
pracowitszy niźli skrzętny
pająk, snuje nić długą na
mych nieprzyjaciół" (Henryk
VI cz. 2 3, l Szekspira, tł. L.
Uiricha).
Pająk — racjonalizm.
„Racjonaliści są jak pająki;
wysnuwają wszystko ze
swych wnętrzności"
(Apoftegmaty nr 19
Francisa Bacona).
Pająk w wierzeniach wielu
ludów: (znaleziony na
ubraniu) pieniądze;
(zabicie) deszcz; (noszenie
Pająk — bezużyteczność, wieczorne godziny wieją, wróżbita cieszy złotą nadzieją"
bezwartościo-wość. (Pająk, do imionnika M. hr. P. 6—9 Antoniego
„Płócien pajęczych natkali Czaykowskiego).
(...). Tkaniny ich nie zdadzą Pajęczyna — matnia, niebezpieczeństwo, rozpad, ruina,
się na szatę, a ich robotą nicość, pustka (także w kieszeni, w sakiewce), niszczący wir
nie można się przyodziać" powietrzny;
(Izajasz 59,6). „Nicią centrum mistyczne związane z rozwojem i tworzeniem;
pajęczą jest nadzieja subtelna robota, delikatność. W mit. skand, atrybut Friggi,
obłudnika, uchwyci się jej, a matki bogów, opiekunki rodziny, prządki chmur, zapo-
nie podtrzyma go" (Hiob wiadający pomyślność w małżeństwie. Słońce i jego
8,14). promienie; emanacja ducha bożego;
Nić pajęcza w folklorze — słabość człowieka; labirynt. W filozofii ind. welon Mai, iluzji
sznur a. drabina, po których tworzącej kosmiczną ułudę rzeczywistego bytu świata
bajeczne istoty wdrapują się materialnego, wyrażający piękno stworzenia. Sztuczna, ko-
do (a. spuszczają się z) listo-promienna sieć z pająkiem w centrum — obraz
nieba; szczodrość (dla Kosmosu.
przyjaciela zamykamy swą Pajęczyna — krótkotrwałość. „Wybudował swój dom jak
sakiewkę nicią pajęczą); pająk, jak budkę stróża, który kładzie się spać bogaty, a gdy
wolność; wyzwolenie. otworzy oczy — nic nie ma" (Hiob 27,18—19). „Lata nasze
Prząść — snuć marzenia, jak pajęczyna bada poczytane" (Psalm 89 9). „Dom pająka
pajęczą nić marzeń. jest naj-kruchszym z domów" (Koran 29,40). „Na-
Przysłowie nm.: Spinnen
am Mor-gen — Kummer
und Sorgen, spinnem am
Abend — erguickend und
labend 'prząść rano —
troski i zmartwienia, prząść
wieczorem — orzeźwia i
krzepi'; sens: rano nie czas
marzyć, ale brać się do
roboty. Z błędnego
tłumaczenia fr. Malin —
chagrin, soir — espoir 'rano
(zobaczyć pająka) —
zmartwienie, wieczorem —
nadzieja', powstały w wielu
językach przysłowia o pa-
jąkach. Gdy się widzi
pająka z rana, to radość,
gdy w południe — dobra
nowina, gdy wieczorem —
nieszczęście. „Lecz pająk
wieszczek po srebrnej sieci
z rana nieszczęścia
zwiastować leci, a gdy
sze dzieła — pajęczyna, natchnienie poetyckie lub wieszcze. Związek z gałązkami
nasze życie — godzina" drzew, np. wierzby, brzozy, olchy. Mieć coś w czubkach
(Pająki 33—34 Aleksandra palców — znać dokładnie, umieć bezbłędnie.
Fredry). Symbolika roślinna palców: kciuk — winorośl i palma,
Pajęczyna — prawo. „Prawa wskazujący — dąb lub janowiec, środkowy — ostrokrzew i
są równie jako pajęczyna: wrzos, serdeczny — leszczyna, mały — cis.
wrobi się przebije, a na Symbolizm palców według mistyków:
muszkę wina" (Na XII tablic 1) palec falliczny, Heraklesa; niezdarność,
ludzkiego żywota 7 Jana 2) rozkazujący, wskazujący, przypisany Pa-janowi (gr. Paidn,
Kochanowskiego). Paian), lekarzowi bogów olimpijskich u Homera (Iliada
Pajęczyna — opatrunek na 4,401,899);
rany, powstrzymujący imię Pajana było później przydomkiem bogów uzdrowicieli,
krwawienie, leczący. „Dobra jak Apollo, Asklepios, Dionizos, Tanatos,
pani Pajęczynko, gdy się 3) przypisany Epimeteuszowi, 'mądremu po szkodzie',
skaleczę w palec, śmiało się mężowi Pandory; spółkowanie;
do twej usługi odwołam" wzgarda,
(Sen nocy letniej 3,1 4) przypisany Jazjonowi (gr. lasiOn), synowi Zeusa i Elektry,
Szekspira, tł. S. Koźmiana). który upowszechniał misteria Demeter, demonowi
PALCE urodzajnej gleby,
Palce są symbolami bóstw,
kierunku, promieni Słońca.
Ruchy palców (i rąk) były i
są u wszystkich ludów
pomocne w wyrażaniu myśli
i uczuć, szczególnie zaś w
plastyce i tańcach Indii, Azji
południowo-wschodniej i Ja-
ponii.
Pięć palców dłoni — cztery
kończyny i głowa człowieka,
zob. Pięć.
Człony palców oznaczają
(licząc od środka dłoni): u
dwuczłonowego kciuka —
logikę i wolę, u
wskazującego —
materializm, prawo i
porządek, u środkowego —
humani-tarność, system,
inteligencję, u serdecznego
— prawdę, oszczędność,
energię, u małego —
dobroć, przezorność,
zastanowienie.
Czubki palców —
5) wróżebny, przypisany ,,Kciuk mnie świerzbi, to dowodzi, że jakieś licho
Masowi, kapłanowi' Rei, nadchodzi", mówi druga czarownica w Makbecie 4,1
daktylowi Idy (zob. niżej) w Szekspira; pierwsza czarownica pokazuje innym kciuk
Elei. utopionego sternika (Makbet 1,3). Szczególnie cenne wła-
W alchemii średniowiecznej sności magiczne miały, jak sądzono, kciuki powieszonych
kciuk przypisany jest złodziei. W Satyrach 3,36 Juwenal pisze: „Kręcąc kciukiem
Wenerze, palec wskazujący (tac. pollice yerso) zabijają, dlatego zdobywają poklask", W
— Jowiszowi, środkowy — cyrku rzymskim podniesienie kciuka w górę, wyprostowanie
Saturnowi, serdeczny — go i, być może, kręcenie nim, oznaczało (przeciwnie niż się
Słońcu, mały — Merkuremu, zwykle mniema) żądanie dobicia rannego gladiatora; ukrycie
zob. Ręka. palucha w pięści lub zwrócenie go ku dołowi — pragnienie
Palec wielki, gruby, paluch, darowania mu życia. Do dziś ,,trzymać za kogoś kciuki" (tj.
kciuk, symbol falliczny; ściskać je wewnątrz pięści), znaczy chcieć magicznie
władczy, reprezentuje siłę pomóc komuś w pomyślnym przejściu jakiejś próby (np. w
twórczą, sprawczą, bo zdaniu egzaminu), a wyciągnięcie kciuka w górę oznacza:
nadaje innym palcom i całej ,,Wszystko w porządku! Rób swoje!" Kciuk przytknięty do
dłoni moc chwytania i czubka nosa (zwykle z rozczapierzonymi palcami całej dłoni
trzymania przedmiotów, np. w tzw, wachlarz hiszpański), jako przedłużenie (fallicznego)
miecza; zob. Figa nosa, oznacza wyzwanie, lekceważenie, obrazę;
(Pokazywać figę); zagrać komuś na nosie, na fujarze. Również
najpopularniejsza bajka Ch.
Perraulta Tomcio Paluch (fr.
Le petit Poucet) i bajka braci
Grimm (nm. Daumesdick):
bohater, przychodząc na
świat, był nie większy od
kciuka, najmłodszy z
siedmiu braci; uważany za
najgłupszego, okazuje się
spryciarzem, magikiem.
Bajki, oparte na
staroindyjskim micie o
Krisznie, symbolizują w
osobie Tomcia zbawcę swej
społeczności, świadomość
absolutną, czynną,
energiczną, jasnowidzącą,
ratującą z opresji. W
starożytnym Rzymie często
noszono pierścienie (z wy-
jątkiem obrączki
małżeńskiej) na kciuku dla
zachowania potencji. W
średniowieczu kciuk był
ulubieńcom czarownic:
znakiem lekceważenia, działania sił nadprzyrodzonych; czarownicy faraona o pladze
choć mniej wyrazistym, jest komarów: ,,Palec boży to jest!" (Ex. 8,19).
strzelanie, pstrykanie Palec na ustach — milczenie, bóg milczenia, Harpokrates.
kciukiem i środkowym „Przyłożył palce do warg" (łac. cum manus ad os apposuit) z
palcem. „Jak z palców strze- Do bliskich i przyjaciół 8, l Cicerona, na znak tajemnicy. U
lić" (łac. si digitis Dzieciątka Jezus wskazuje na Logos jako na wymówione
concrepuerit) z O powin- słowo.
nościach 3,19,75 Cicerona, Palcem wytykać (pokazywać) kogoś — piętnować,
znaczy 'z łatwością, bez publicznie potępiać jego postępowanie; Izajasz nazywa
wysiłku'. Kciuk wsunięty w „szydercze pokazywanie palcem" (58,9) niegodnym zacho-
usta — śrdw. symbol waniem.
mądrości, dziś raczej Podniesienie palca wskazującego —ostrzeżenie, kiwanie
oznaka gapiostwa. Robienie podniesionym — delikatna pogróżka. Ukrycie palca
młynka kciukami (przy wskazującego prawicy w pięści lewej ręki — spółkowanie lub
splecionych innych palcach) związek duchowy. Wystarczy tylko palcem kiwnąć (aby
oznacza bezczynność, przyszła, przyszedł) — jest na zawołanie. To nie palcem
próżnowanie. Szerokość przekiwać — to nie bagatelka. Nie kładź palca między drzwi
kciuka była miarą długości — nie wtrącaj się w cudze sprawy, bo pożałujesz. Ani palca
równą mniej więcej calowi, wetknąć (wcisnąć) — wielki tłok, ścisk. Nie zakrzywiać palca
używaną przed na kogoś — nie robić mu najmniejszej krzywdy.
wprowadzeniem miar
metrycznych, np. w
Niemczech (Daumen).
Palec wskazujący, palec
Boga, palec boży — władza,
kierowanie, przewodnictwo;
wyzwolenie od zła. ..Dwie
tablice kamienne pisane
palcem bożym" (Ex. 31,18),
„Od Boga posłany został
palec ręki, która pisała
Mane, Tekę), Fares" (Daniel
5,24—5) na ścianie sali
królewskiej Baltazara. Jezus
mówi: „Lecz jeśli palcem
bożym wyrzucam czarty,
zaiste przyszło do was
królestwo boże" (Ew. wg
Łuk. 11,20). W hymnie Veni
Creator Duch Sw. nazwany
jest palcem prawicy boskiej
(tac. dextrae Dei tu digitus).
W przenośni: palec boży,
palec Opatrzności —
zjawisko uznane za oznakę
Pocieranie kciuka palcem miłości, narzeczeństwa. W średniowieczu atrybut boskiej
wskazującym — pieniądze natury Chrystusa.
(naśladuje liczenie monet Palec maty, uszny (bo używany do zatykania uszu, aby
lub banknotów). dosłyszeć i zrozumieć wewnętrzny głos natchnienia; bo
Palec środkowy, długi — najporęcz-niej nim dłubać w uchu) — wróżebny. Mały palec
palec śmierci, nadziei, mi to powiedział, tj. wiem o tym, choć tyś się tego nie
zmartwychwstania, palec spodziewał;
magiczny: pierwotnie aluzja do strzykania, kłucia w palcach dotkniętych
posmarowanie poślinionym chiragrą, które zapowiadało zmiany pogody, a według pojęć
palcem czółka dziecka ludu miało ogólną moc wróżenia, zwłaszcza zaś
miało odwracać uroki „złego przewidywania przykrości. Obwinąć sobie kogoś koło
oka"; małego palca — uzależnić go od siebie, podporządkować
palec miłości i deszczu, sobie. W małym palcu coś mieć — znać się na czymś zna-
służy do seksualnego komicie, umieć coś świetnie. Mały palec symbolizować może
pobudzania kobiety i do promień słońca lub strużkę wody. W średniowieczu atrybut
ożywiania wysychających ludzkiej natury Chrystusa.
źródeł i zdrojów, oraz do wy- Talizman muzułmański — ręka, której kciuk przedstawia
woływania deszczu (wg Mahometa, a pozostałe palce — „cztery niezrównane
wierzeń ludowych) W kobiety":
średniowieczu atrybut Chadidżę, Aiszę, Fatimę i Marię (z haremu Mahometa); pięć
Zbawiciela. W starożytności palców wyobrażać też może „pięć filarów islamu": wyznanie
gr.-rz. wytknięcie wiary, modlitwę rytualną, jałmużnę, post i pielgrzymkę do
środkowego palca uważane Mekki; zob. też Ręka (Fatimy).
było za zniewagę równo-
znaczną z nazwaniem
kogoś impotentem lub
rogaczem.
Palec serdeczny,
pierścienny (tac. digitus
annularis), na który
Rzymianie wkładali obrączki
ślubne sądząc, że od tego
palca biegnie nerw do
serca; Rzymianie, podobnie
jak Grecy, używali go także
do mieszania mikstur
leczniczych,
przypuszczając, że składnik
szkodliwy zaalarmowałby
serce;
stąd zwany też palcem
lekarskim, profilaktycznym,
a przez połączenie z
sercem jako organem
miłości jest atrybutem
Obcięcie własnego palca wetknięcie kciuka do ust lub do pięści drugiej ręki,
bywało znakiem żałoby lub wystawienie środkowego palca (zob. też wyżej Palec
pokuty, porównywalnym z środkowy), pochwycenie w prawą rękę palca wskazującego
sa-mokastracją, choć lewej lub włożenie wskazującego palca w literę O utworzoną
znacznie oględniejszym. z kciuka i palca wskazującego drugiej ręki.
Skrzyżowane palce mają Patrzeć przez palce — pobłażać czemuś, tolerować coś,
przynosić szczęście (sobie udawać, że się czegoś nie dostrzega. Przylepia mu się do
lub komuś) w trudnej palców, ma smołę w palcach, ma długie palce — kradnie.
sytuacji. chronić od złego, Przez palce przecieka, przelewa się — rozrzutnemu,
(dawniej u jezuitów) marnotrawcy. Palec komuś prosto trzymać — ulegać czyimś
unieważniać składaną zachciankom. Palce lizać — o smacznej potrawie. Maczać
przysięgę; w starożytności i w czymś palce — uczestniczyć w jakiejś nieczystej sprawie,
średniowieczu magiczny w aferze. I palcem nie ruszyć, nie kiwnąć, nie tknąć — nic
sposób uniemożliwienia lub nie zrobić w jakiejś sprawie. Znać na palcach — znać rzecz
opóźnienia rozwiązania u szczegółowo, dokładnie.
położnicy (podobnie jak Ssać palce — żyć w biedzie, w ubóstwie. Dziecię, ssij palec!
splatanie palców. — nie wtrącaj się, smarkaczu, do rozmowy. Prastary motyw
skrzyżowanie nóg czy o dziecku odstawionym od piersi, które ssie mleko z
zawiązywanie supłów i własnego palca; Abu Dżafar Tabari (ok. 839—923) w swej
węzłów): tą metodą Hera Historii proroków i królów pisze, że czynili tak Abraham j
przeszkodzić chciała Mojżesz (jako oseski oczywiście),
przyjściu na świat
Heraklesa.
„Rogi Księżyca" (lub Seleny,
Diany, Isztar. diabła itd.)
utworzone przez rozsta-
wione i podniesione palce,
wskazujący i środkowy.
mogą bronić przed czarami,
udzielać błogosławieństwa,
oznaczać zwycięstwo, po-
kój; utworzone przez
wysunięte palce, wska-
zujący i mały, bronią przed
urokami i „złym okiem".
Pierwsze trzy palce
wzniesione —
błogosławieństwo frygijskie
w imieniu Bogini Matki
Kybele, później
błogosławieństwo papieskie
symbolizujące Trójcę Sw.
Wyobrażenia stosunku
płciowego (lub pogardy)
zob. Figa (Pokazywać figę):
ale zwykli śmiertelnicy tego szkieletu wapiennego głowonogów kopalnych (be-
dokonać nie potrafią. lemnitów).
Wyssać sobie z palca — Daktylowe Idy (gr. ddktyloi Idaioi 'dosf. palce Idy').
zmyślić, wymyślić; pierw. Starożytni nie wiedzieli na-pewno, czy szło tu o Idę
wyraz lekceważenia wró- frygijską, czy kre-teńską i czy nazwa odnosi się do ich
żebnych możliwości małego zręczności w rękodziele czy do karłowatego wzrostu. Mieli
palca lub kciuka. to być, wg jednych, wielcy i potężni czarownicy frygijscy,
Zielone palce mieć — być demony ,,górskiej Adrastei" (prawdop. identycznej z Kybele
dobrym ogrodnikiem. lub Reą). wynalazcy kowalstwa, wg innych — Kreteńczycy.
Poparzyć (popiec) sobie synowie nimfy Anchiale.
(na) czym palce — doznać PALMA
przykrego niepowodzenia w Palma daktylowa (Phoenix dactyiifera) symbolizuje Słońce,
jakimś przedsięwzięciu; światło, naturę boską, aniołów, męczeństwo, duszę,
pierw. zapewne o gaszeniu wzniosłość, proroctwo, nadzieję; sprawiedliwość, zasługi;
świecy palcami lub królewskość. pierwszeństwo, zwycięstwo, triumf, sukces,
wyciąganiu kasztanów z dostojeństwo; zdecydowanie, stanowczość; Drzewo Życia,
ognia. Wsadź palec w płodność, słup falliczny z płomieniami; żyzność; mi-łi-ść,
ogień, a potem krzycz, że macierzyństwo, obfitość, nieśmiertel
masz pecha (przysłowie
nm.).
Sam jak palec — zupełnie
sam; zwrot absurdalny, gdyż
palec jest zawsze w towa-
rzystwie czterech innych.
Dowcip Niemca jest w jego
palcach (zręcznych w
robocie), przysłowie fr., ang.
Starsze palce jak widelce —
zachęta gospodarza przy
stole do porzucenia prze-
sadnych ceremonii.
Podobnie: Pazury i kielce
najlepsze widelce.
Widelcami ładnie, ale rado
spadnie, palicami brzyćko,
ale zje się syćko.
Różanopalca Jutrzenka,
zwrot użyty wielokrotnie
przez Homera.
Palec diabelski, strzałka
piorunowa — lud. nazwa
fulgurytu, piorunowca (prętu
kwarcowego powstałego
przez stopienie piasku od
uderzenia pioruna) lub
ność; samorodność; radzał na palmie. „Postać twoja podobna jest do palmy, a
dziewictwo, czystość, piersi do gron winnych" (Pieśń nad pieśniami 7,8). Wg
wstrzemięźliwość; radość, Pliniusza St. (13,6 i nast.) jedną męską palmę otacza kilka
pokój; pismo; połączenie żeńskich, które na sam jej widok owocują.
przeciwieństw, konflikt Palma — atrybut fenickiego bóstwa Baal Tamar 'Pan palmy'.
wewnętrzny; Poświęcona Hermesowi, Dionizosowi i jego orgiastycznym
egzotykę. obrzędom, Afrodycie i in. boginiom miłości i płodności.
Bliskowschodnia palma Palmę uważano w staroż. Egipcie za wyobrażenie roku,
daktylowa hodowana dla gdyż ma jakoby co miesiąc wypuszczać jedną gałąź.
owoców od ok. 6000 r. Palma — Słońce i światło; u Greków poświęcona Febowi-
p.n.e., o pniu do 30 m Apollinowi i Heliosowi. ..Widziałem kiedyś na Delos, przy
wysokości i pierzastych ołtarzu Apollona, młodą palmę, wysokopienną" (Odyseja
liściach, rodzić może do 250 6.162 Homera, tł. J. Parandow-skiego). Tezeusz po zabiciu
kg daktyli rocznie przez sto Minotaura urządził igrzyska ku czci delijskiego Apollina i
lat i dłużej. Ubóstwiana na nagrodził zwycięzców gałązkami tej palmy. Wg innych
staroż. Bliskim Wschodzie. przekazów był to Herakles:
Hymn babiloński wylicza nie po powrocie z Hadesu ujrzał tę boską palmę i uwieńczył
mniej niż 360 pożytków z sobie czoło jej gałązkami. Jako
tego drzewa, które
korzeniami sięga do głęboko
ukrytych źródeł wody, a
koronę wystawia na palący
żar pustynnego słońca;
żaden huragan zwrotnikowy
nie potrafi /łamać palmy.
Palma — drzewo życia. Byt
wielu plemion na wyspach
Polinezji, w Arabii, w Afryce
zależy od palmy daktylowej,
orzechowej, kokosowej,
jubei i wielu innych.
Palma daktylowa —
dobrodziejstwo ludzkości,
największe wg Pliniusza St.
(23,51) obok winorośli i
oliwki.
Palma — miłość, płodność,
rozdzielno-ptciowość. Hebr.
imię żeńskie Tamar 'palma';
gr. phoiniks 'palma', dosf.
'fenicka' (bo nie w Grecji, ale
w Syrii dawała dojrzale
owoce, wino palmowe, ocet
palmowy), 'ptak Feniks
(zob.)', który rodził się i od-
pierwszy otrzymał od niego umierająca Maria wręcza świętemu liść palmowy), św.
palmę zwycięstwa bohater Ambrożego, Pawła pustelnika i św. Onufrego (obaj
arkadyjski Jazjon, kochanek wyobrażani w przepasce z liści palmowych na biodrach);
Demeter i propagator jej wg tradycji kij św. Krzysztofa był z drewna palmowego.
misteriów (Odyseja 5,125 Palma — egzotyczne kraje, „gdzie słonie » tygrysy są u
Homera; Pauzaniasz siebie". „Es wandelt niemand ungestraft unter Paimen" nm.
8,48,1). 'nie można się bezkarnie wałęsać pod palmami' (Po-
Palma — kolumna. Palma, winowactwa z wyboru, Z dziennika Otylii Goethego), gdyż
niezbyt się nadająca do człowiek sam się przy tym zmienia i zmieniają się jego
użytku jako drewno budulco- poglądy.
we, stała się jednak w Palma — stanowczość, zdecydowanie w pokonywaniu
Egipcie V dynastii, ze swym przeszkód. Wg dawnego poglądu palma rośnie tym szybciej,
wyniosłym i prostym pniem- im bardziej jest obciążona.
kło-dziną z pękiem W heraldyce (od XVI w.): życie, płodność; przyjaźń;
olbrzymich liści u góry, szczodrość; mądrość, sprawiedliwość; impresa (niekiedy z
wzorem architektury jednorożcem) rodu Este (Ferrara, Modena).
kolumnowej; zob. Kolumna. Gałąź (gałązka) palmowa — miłość, płodność,
Wyobrażenia palm na rozdzielnopłciowość; zwycięstwo, nagroda, triumf, podbój,
filarach świątyni przyszłości moc twórcza, chwała, prymat; pokój, radość, wiara; pozdro-
powtarzają się w widzeniu wienie.
Ezechiela (40,16—37).
Palma — izraelskie plemię
Manasses. Palma —
mądrość. Mądrość mówi:
„Wywyższyłam się jak palma
w Kades (a. w En-gaddi)"
(Eklezjastyk 24,18).
Palma — dusza dążąca do
nieba; wskazuje na to
smukłość i wyniosłość pnia
palmy.
Palma — człowiek
sprawiedliwy. „Sprawiedliwy
wyrośnie jak palma" (Psalm
91 13).
Palma — proroctwo. „A była
Debora prorokini, żona
Lapidota, która sądziła lud w
owym czasie. A siedziała
pod palmą, którą imieniem
jej (debora .hebr. 'pszczoła,
osa') nazywano" (Ks.
Sędziów 4,4—5).
Palma — atrybut św. Jana
Ewangelisty (w plastyce:
Gałązka palmowa — W heraldyce: gałąź palmowa — kró-lewskość, wachlarz
radość, wesołość. W królewski, sprawiedliwość, władza świecka (na monetach i
pierwszy dzień żyd. Święta pieczęciach); czystość.
Szałasów (Sukkot) używa Palma męczeństwa (gałązka palmy) — śmierć męczeńska.
się gałązek palmowych i Palma zwycięstwa, pierwszeństwa — zwycięstwo, pierwsze
wierzbowych przy tańcach i miejsce, pierwszeństwo. „Palmom qui meruit, ferat" n.łac.
zabawach. „I weźmiecie 'niech ten nosi palmę, kto na nią zasłużył" (Lusus poettci, Ad
sobie dnia pierwszego venlos 4 Jortina, 1748), dewiza Horatio Nelsona i bryt.
owoce z drzewa Królewskiej Szkoły Morskiej.
najpiękniejszego (tj. z Palmy akademickie — honorowa odznaka przyznawana
cytrynowego), różdżki przez Akademię Francuską działaczom i twórcom kultury i
palmowe (hebr. lulab, lulaw, nauki:
tuiow) (...) i będziecie się dwie połączone srebrne palmy z fioletową wstążką a.
weselić przed Panem" (Lev. rozetką.
23,40). Liście palmy wiecznie zielone — wieczne życie,
Gałąź palmowa w Rzymie zmartwychwstanie; poświęcone Her-mesowi, który
była godłem igrzysk; odprowadza dusze zmarłych na miejsce przeznaczenia.
otrzymywali je zwycięzcy Atrybut sztuki pisania (bo pisano także na liściach palm).
gladiatorzy. Niedziela Palmowa a. Kwietna, rozpoczynająca Wielki
Gałęzie palmowe — radość, Tydzień, zwana tak od obrzędu święcenia palm i od procesji
triumf. Gdy Jezus wjechał z palma
do Jerozolimy, „nabrali ga-
łęzi palmowych i wyszli
naprzeciw niemu wołając:
Hosanna!" (Ew. wg Jana
12,13).
W plastyce chrzęść.: gałąź
palmowa — szczęście,
czystość, męczeństwo,
zwycięstwo nad pokusą,
nad śmiercią; rzeź
niewiniątek;
pielgrzymka do Ziemi Sw.;
dusze zbawionych (Apok.
7,9).
Gałąź palmowa otoczona
gwiazdami a. spleciona w
wieniec — zwycięstwo nad
grzechem; atrybut Marii
Panny: anioł wręcza jej liść
palmy zwiastujący zgon.
Gałąź palmowa — Azją jako
jedna z czterech części
świata (w sztuce kontrrefor-
macji, zwł. jezuickiej).
mi na pamiątkę wjazdu hipokryzję, pochlebstwo;
Jezusa do Jerozolimy; zmysłowość, rozwiązłość, chuć; grzech; polowanie,
obchód pokrewny szybkość, drapieżność, okrucieństwo, krwiożerczość,
pogańskim ceremoniom dzikość, skrytość;
magicznym wiosennego oszustwo, łotrostwo, podstęp, nagłą napaść;
błogosławieństwa pól, walkę; zwycięstwo, triumf, zaborczość.
prawdop. pozostałość dawn. Pantera — Wszechwidzący (z uwagi na plamy na sierci
obrzędów fallicznych. przypominające wielkie oczy); boski Strażnik; Ozyrys,
Miasto Palm — Jerycho Hathor. żeński aspekt boga Słońca Ra (Re); Argu.s.
(Deul. 34.3; Pantera — zło. Kapłani egip. w czasie uroczystości
Ks. Sędziów 1,16 itd.). pogrzebowych przywdziewali skóry lamparcie, aby
Palma na Majorce, Las egzorcyzmować siły zła krążące wokół świątyni; skóry te
Palmas na W. Kanaryjskich. byty atrybutem Seta. boga zła. wroga bogów i ludzi,
Palmeta — motyw dowodem jego śmierci i świadectwem magicznej siły
dekoracyjny w kształcie składanych ofiar.
stylizowanego, rozłożonego Pantera w Mezopotamii — burza wiosenna; atrybut boga
wachlarzowe liścia grzmotu i ulewy, Ninurty.
palmowego: Stan Palmety w Pantera — łowca, wódz, zaborca, agresor; członek domu
USA — Płd. Karolina. królewskiego; wojownik, rycerz; związana z biblijnym
Palma — gałązka Nemrodem. łowcą zwierząt a. ludzi (Gen. 10,9—11).
wierzbowa, malinowa itp. „Pantera czyha przed miastami Judy" (Je-remiasz 5,6) —
(zależnie od lokalnej mowa o wojskach najeźdźcy.
tracycji), poświęcana w
Niedzielę Palmową, barwnie
ozdobiona, używana do
święcenia pól w ponie-
działek wielkanocny; była
narzędziem lud. praktyk
magicznych, jak
zamawianie piorunów,
odwracanie wód powodzi,
okadzanie położnic,
chorego bydła,
nierogacizny, ściąganie
deszczu itp.
PANTERA (Lampart)
Pantera symbolizuje noc.
Księżyc, lato, burzę,
Wszechwidzącego,
zmartwychwstanie;
zapach; arystokrację, dumę,
pychę, potęgę, odwagę;
niezmienność,
niewrażliwość; zło,
drażliwość, obłudę,
Pantera — niezmienność Pantera — zmartwychwstanie. W niektórych mitach bohater
cech (wad) otrzymanych od pożarty przez panterę wychodzi z. tej przygody odrodzony i
natury. „Jeśli może odmienić w lepszej formie. Wg bestiariusza (Physiologus, II—III w.)
Murzyn skórę swoją albo pantera po każdym posiłku sypia przez trzy dni w jaskini, po
pantera pręgi, to i wy czym wychodzi rozprzestrzeniając woń cudowną. Zwierzę
będziecie czynić dobrze było z jednej strony emblematem rozkoszy i zmysłowości
nauczywszy się złego" (zapach), z drugiej — śmierci i zmartwychwstania Chrystusa
(Jeremiasz 13,23). (przebudzenie po trzech dniach w grobie). W śrdw. uważano
Czworoskrzydła pantera — ją za istotę przyjazną wszystkim zwierzętom (z wyjątkiem
potęga nagła i bezlitosna; smoka), przyciągającą je swą upojną wonią (jej pachnący
państwo medo-perskic; mo- oddech symbolizował życie, Ducha Sw.. uzdrawiał), za
narchia Aleksandra Chrystusa zwierząt. Nazwę pantery, gr. pdnther, wywodzono
Wielkiego; cztery wiatry błędnie z gr. pan— 'wszech-' i iher 'zwierzę', jest to wszakże
(Daniel 7,6). nazwa pochodzenia niegreckiego. Później jednak, kiedy
Pantera — szybkość. „Konie upowszechniły się wieści o drapieżnej naturze zwierzęcia,
(Chaldejczyków) są szybsze stało się ono symbolem zła, obłudy i pochlebstwa.
niż pantery" (Habakuk 1,8).
Pantera — Księżyc, zwierzę
księżycowe, atrybut Wielkiej
Macierzy Rei-Kybele, Arte-
midy jako bogini Księżyca;
emblemat ciemnych sił,
grzechu, pożądania,
zazdrości, oszustwa.
Pantera w staroż. Grecji —
atrybut Dionizosa jako boga
wina; symbol pijaństwa,
krwiożerczej, drapieżnej
dzikości o demonicznej
potędze; siły i płodności; jej
dzikie skoki łączyły ją z
menadami z orszaku boga;
niekiedy wóz jego ciągną
dwie pantery, „l Bakcha
głowę wieńczą wino-gradu
liście (...). Przy nim dziki
ostrowidz i tygrys zażarty, i
nigdy krwi niesyte kładą się
lamparty" (Metamorfozy
3,671—4 Owidiusza, tł. B.
Kicińskiego). Jedno z naj-
częściej używanych dzikich
zwierząt w walkach
cyrkowych staroż. Rzymu.
Atakuje nawet bawoły.
Lampart, późn. łac. chytrość; wolność; wstręt do padliny.
leopardus, to nazwa pantery W marzeniu sennym: zła wróżba.
wynikła z przeświadczenia, PAS
że jest ona mieszańcem lwa Pas symbolizuje potęgę, siłę, odwagę, waleczność. obronę,
(leo) i pantery (pardus). W przygotowanie do czynu;
sztuce chrześcijańskiej bezpieczeństwo, krępowanie, ratunek; cnotę,
przedstawiano jako wstrzemięźliwość, dziewictwo, powściąganie namiętności;
lamparta bestię morską nieodpartą miłość, małżeństwo, płodność, przywiązanie,
opisaną w Apok. 13,1—8, wierność, posłuszeństwo, pokorę; miłosierdzie, pielgrzymkę,
siedmiogłową i wyświęcenie, wiarę; sprawiedliwość, prawdę, godność,
dziesięciorogą, sym- radość.
bolizującą ogólnie grzech. Pierwsze pasy. o jakich wspomina Biblia. to pasy
Antychrysta, Rzym cezarów. pozszywane z liści figowych, jakie uczynili sobie Adam i
Lampart — przen., przest. Ewa. gdy poznali, że są nadzy (Gen. 3.7).
uwodziciel, rozpustnik, pas — przywiązanie, wierność, funkcje wymagające
hulaka. Lamparto-wać się wierności i oddania; więź między przywdziewającym pas a
— przesl. prowadzić życie funkcją, instytucją, zawodem: podtrzymywanie, spinanie.
hulaszcze, rozwiązłe. ściąganie, opasywanie odzieży, noszenie szabli, sztyletu,
Lampart — wierna, męska pistoletu (wiszących u pasa). siekiery (zatkniętej za pas),
przyjaźń, zob. Hiena. torby.
Pantera — rozwiązłość:
cechy florentyń-czyków
(Boska Komedia, Piekło
1,32—43 Dantego).
Pantera z łbem ukrytym
między przednimi łapami —
oszustwo (gdyż pokazuje
tylko swe piękne futro, a
paszczę chowa).
Pantera — przeciwieństwo i
naturalny wróg małpy,
jelenia a. hieny-
padlinożercy.
Pantera — arystokracja.
Należy do „szlachty"
zwierzęcej, tak jak lew (choć
bez symboliki słonecznej),
koń, dzik, jeleń.
W heraldyce: śmiały,
waleczny, zuchwały rycerz;
duma, potęga (lampart był
tradycyjnym emblematem
Anglii); piękność czuła a.
gwałtowna, broniąca swych
dzieci z narażeniem życia;
kluczy, naboi itp. W braku śpiewała" (Psalm 29 12).
kieszeni wieszano u pasa Pas — moc, siła. „Boże (...), przepasany będąc siłą,
mieszek (trzos) z uśmierzasz szum morza" (Psalm 64 7—8). „Dzielna kobieta
pieniędzmi (złodzieje kradli (...) mocą przepasuje swoje biodra" (Ks. Przypowieści
go odcinając rzemienie, na 31,17).
których wisiał, stąd zwani Pas — waleczność. „Przepasałeś mnie mocą ku bitwie" (2
rzezimieszkami), kałamarz, Ks. Kroi. 22,40).
drobne narzędzia itp. Zawiązanie pasa na długiej, luźnej szacie bywało zwykle
Opasanie się — ciasny oznaką przedsięwzięcia jakiegoś działania związanego z
związek, przywiązanie, ruchem, biegiem, walką; atrybut gotowości do służby, do
oddanie. „Tymi, co ocaleją z dzieła. Anioł mówi do uwięzionego Piotra: „Opasz się i pójdź
gniewu Twego. Ty się ze mną!" (Dzieje Ap. 12,8). „Gdy byłeś młodszy, opasywałeś
opaszesz" (Psalm 75 11). się i chodziłeś, gdzie chciałeś; lecz gdy się zestarzejesz (...),
Niech przekleństwo boskie inny cię opasze i poprowadzi, gdzie ty nie chcesz" (Ew. wg
będzie dla mego wroga „jak Jana 21,18). Por. Ręka (wyciągnięcie obu).
pas, który go zawsze Pas — pielgrzymka. Pielgrzym dla oswobodzenia nóg
opasuje!" (Psalm 108 19). podkasywał długie poły płaszcza a. tuniki i zatykał za pas,
Pas — sprawiedliwość, tak jak to pieszy podróżny czyni do dziś na Bliskim
wiara, miłosierdzie i Wschodzie.
prawda. Gdy przyjdzie Rozwiązanie pasa i wszystkich węzłów ubioru położnicy (i
Mesjasz, „sprawiedliwość męża) miało ułatwiać rozwiązanie (poród). Po potopie
będzie pasem biódr jego, a Deukalion
wiara opasaniem nerek
jego" (Izajasz 11,5). „Stójcie
więc, przepasawszy biodra
wasze prawdą" (List do
Efezjan 6,14).
Złoty pas — miłość, chwała,
godność królewska. Daniel
widzi anioła: „A oto mąż
jeden obleczony w
płócienne szaty, nerki jego
przepasane złotem
najczystszym" (Daniel
10,5). Syn Człowieczy
„obleczony w długą szatę i
przepasany przez pierś pa-
sem złotym" (Apok. 1,13).
Przysłowie: Dobre imię
lepsze niż złoty pas, tj.
reputacja więcej warta niż
złoto (pieniądze).
Pas — radość.
„Przepasałeś mnie
radością, aby dusza moja
i Pyrra ..twarz kryją, Słomiany pas — urodzaj, płodność; uchodził za pomocny
rozpasują szaty (...), poza przy porodzie.
siebie kamienie ciskają w Pas Izydy — egip. potęga; czystość, nieśmiertelność, opieka
pole. Głazy (...) przyjmują nad chorymi i zmarłymi. „Krew Izydy" — pas z czerwonych
postać ludzką" (Metamorfo- krwawników zmywający grzechy nosiciela.
zy 1,388 i nast. Owidiusza, Pas Irydy (Iris) — tęcza, prognostyk ładnej pogody,
tł. B. Kiciń-skiego), przyrzeczenie szczęścia.
rozpasują szaty na znak Pas Hippolity — cudowny złoty pas królowej Amazonek
zupełnego oddania się otrzymany w darze od Aresa; zdobycie tego pasa było
wzywanej Temidzie. „W nie- dziewiątą pracą Heraklesa.
zawiązanej przychodzę Pas Thora. skand, boga burzy, urodzaju i rodziny —
koszuli" (Lilia We-neda podwajał jego straszliwą siłę.
4,1,1 Słowackiego), tj. jako Pas Armidy, pięknej czarodziejki z poematu Jeruzalem
błagalnica. W śrdw. wdowa wyzwolona (1580) Torquata Tassa — bezcenny, magiczny
zrzekająca się spadku skła- pas. źródło jej mocy.
dała swój pas na grobie Pas rycerski — jeden z głównych symboli śrdw. stanu
męża. rycerskiego; stąd ceremoniał inicjacji do stanu nazywa się
Pas — kobiecość, wdzięk, pasowaniem na rycerza.
seks. „Czy panna zapomina Obracać pas — gotować się do walki;
swojej ozdoby, oblubienica rycerze śrdw. przed walką przesuwali klamrę pasa do tyłu,
swego pasa?" (Jeremiasz aby nie zaczepiać o nią na-ręczakiem a. rękawem.
2,32). Atrybut gr. i rz. bogiń
miłości i małżeństwa. Pas
Afrodyty gwarantował
powodzenie w miłości;
bogini pożyczyła go Herze,
gdy ta chciała wzbudzić
pożądanie Zeusa (Iliada
14,214 Homera). Zob.
Węzeł (miłość, mał-
żeństwo). W śrdw.
romansach pas czyni
dziewczynę pożądaną w
oczach ukochanego.
Rozluźniony pas —
próżnowanie, bezczynność,
ospalstwo, opieszałość,
gnuśność, opilstwo.
Przysłowie: Za króla Sasa
jedz, pij i popuszczaj pasa.
Przeciwieństwem po-
puszczania pasa jest
zaciskanie go, tzn.
oszczędzanie, liczenie się z
groszem, z wydatkami.
Pas cnoty — śrdw. porzucić wiarę chrześcijańską i przyjąć prawdziwą, islam. W
przyrząd-zamek, zamykany wyobraźni Araba noszącego szeroką, luźną galabiję
na klucz, który miał Europejczyk jawił się jako wysmukła postać ciasno opięta
rycerzowi opuszczającemu pasem.
dom zapewnić wierność Pas kontuszowy — jeden z gł. składników polskiego stroju
małżonki w sposób szlacheckiego, zwł. w XVIII w.. naprzód sprowadzany ze
mechaniczny. Wschodu, później wyrabiany w krajowych pcrsjarniach.
Pas — niewidka. W śrdw. Za pasy chodzić, późn.: w zapasy chodzić — siłować się
romansach spotyka się (trzymając się wzajemnie za pas), stąd zapaśnicy.
pasy czyniące dziewczęta Zabranie pasa. np. aresztantowi cywilnemu a. wojskowemu
niewidzialnymi dla — izolowanie go od otoczenia, zerwanie więzi z dotychczas
kochanka. pełnioną funkcją. W śrdw. zabierano pas niewypłacalnemu
Pas w tradycji chrzęść. — dłużnikowi. Może to też oznaczać obronę przed
ochrona. wstrzemięźliwość, samobójstwem:
czystość, gotowość do po- więźniowi zabiera się pas. aby się na nim nie powiesił, ani
sługi religijnej, się nim nie udusił.
posłuszeństwo, pokora. Pas — ochrona, zapobieganie: pas bezpieczeństwa.
ubóstwo. Atrybut apostoła ratowniczy, przepuklinowy itp.
Tomasza. Noszony pr/cz Za pasem (coś jest) — coś się stanie niebawem, lada
pustelników w postaci chwila, np. żniwa za pasem.
łańcuchu mniej lub hardziej Brać nogi za pas — uciekać.
ciężkiego. Podobną
wymowę ma sznur
opasujący zakonników a.
księży odprawiających
mszę. W śrdw. nic wolno
było prostytutkom nosić
zasłon ani pasów.
Pas franciszkański — sznur
z trzema węzłami
reprezentującymi śluby
ubóstwa. czystości i
posłuszeństwa. Atrybut
Matki Boskiej. Impresa
(dewiza heraldyczna) pierw-
szej żony króla t r.
Franciszka I, zwanej Ciaude
de France (1499—1524).
Drzeć pasy z kogoś —
jedna z form dawnych tortur
katowskich; przen. wyzy-
skiwać kogoś nieludzko,
niemiłosiernie.
Przeciąć swój pas — u
muzułmanów znaczy:
Cios poniżej pasa — w Tammuza. asyrobabilońskiego opiekuna trzód, pasterza
pięściarstwie: stad gwiezdnych; tytuł egip. Anubisa.
niezgodny z przepisami; Pasterz — człowiek wzgardzony, wyrzutek. parias. Pasterze
przen. argument, zarzut owiec w staroż. Egipcie traktowani byli jak pariasi, a owce
nielojalny, nieczysty, ad obłożone były zakazem dotykania (tabu). ..Egipcjanie
personom. brzydzą się wszelkimi pasterzami owiec" (Gen. 46,34).
Na pasku kogoś prowadzić Przysłowie:
— wodzić za nos; Co komu, to komu, pastuchowi wara.
powodować nim. Główny pasterz koczowników jest także ich królem-
przewodzić mu. kapłanem. Mesa, król Moabu, „chował wiele bydła i płacił
W pas (kłaniać się) — królowi izraelskiemu sto tysięcy jagniąt i sto tysięcy baranów
schylając nisko tułów. z wełną ich" (4. Ks. Król. 3,4). Bóg do proroka Nalana:
W heraldyce: gotowość do „Powiedz Dawidowi, żem go wziął z pastwiska chodzącego
boju; służba panu za trzodami, aby był wodzem nad ludem izraelskim" (2. Ks.
feudalnemu. Król. 7.8). Mówi Bóg do króla Cyrusa: ..Jesteś pasterzem
Pas zwierzyńcowy — moim i wszystką wolę moją wykonasz" (Izajasz 44.28).
zodiak. Pasterz — piastun, opiekun bohatera słonecznego. W
W marzeniu sennym: licznych mitach pasterz bywa przybranym ojcem,
wierna miłość. wychowawcą porzuconego przez rodziców dziecka, które
PASTERZ
Pasterz symbolizuje
bóstwo, psychopompa
(przewodnika dusz
zmarłych), przewodnika,
koczownika, patriarchę.
Mesjasza, władcę, króla,
duszpasterza, opiekuna,
piastuna;
czuwanie, czujność;
sielankowego kochanka;
muzyka; wyzyskiwacza;
wyrzutka.
Pasterz — bóstwo. Bóg,
Bóg Izraela, Mesjasz,
Chrystus. „Bóg jak pasterz
trzodę swą paść będzie (tj.
lud Izraela), ramieniem
swym zgromadzi baranki i
na łono swe podniesie"
(Izajasz 40,11). „Mój wie-
kuisty pasterz mnie pasie"
(Psalm 23 l Jana
Kochanowskiego).
Pasterz — Księżyc. Tytuł
księżycowego boga
wzrasta wśród stada wróżby tylko pasterzom.
(symbolu obłoków a. fal Bóg pasterzy — w mit. gr. Pan.
morskich), jak np. Zeus, Dobry Pasterz, wielki pasterz (Do Żydów 13,20), książę
Romulus, Mitra, Cyrus. pasterzy (/. List św. Piotra 5,4) — Chrystus. „Jam jest
Pasterze i pasterki pasterz dobry. Dobry pasterz duszę swą daje za owce
bohaterami mitów i legend. swoje" (Ew. wg Jana 10,11—12).
Biblijny Jakub służy Pasterz i owce — Chrystus i wierni. Symbolizm oparty na
Labanowi jako pasterz przypowieści ewangelicznej {Ew. wg Łuk. 15,3—7; Ew. wg
trzody przez 7 lat za Lię i 7 Jana 10,1—18). ..Jedna owczarnia ijeden pasterz" zob.
lat za Rachelę (Gen. 29.15 Owca. Wyobrażenia w malarstwie ka-takumbowym, na
—30); obie były pasterkami: sarkofagach III/IV w.. na mozaikach V w.: pasterz wśród
Lia 'dzika krowa', Rachela stada — na wzór Orfeusza czarującego zwierzęta i rośliny,
'owca'. ..Oto Rachel lub Dobry Pasterz z jagnięciem na ramieniu — na wzór
nadchodziła z owcami ojca Hermesa-Merku-rego Kriophorosa, Pana, Endymiona, Ary-
swego, bo sama pasła stajosa, pasterza trzód, dźwigającego tryka a. owrę na
trzodę" (Gen. 29,9). ramieniu.
Pasterski bóg Apollo (Apollo Pasterz — gospodarz ziemi. Pasterze witają obwieszczone
Nomius) z rozkazu ojca. im narodzenie się bóstwa w grocie skalnej; epifania Mitry;
Zeusa, strzeże trzód króla Boże Narodzenie. „Przybieżeli do Betlejem pasterze"
Admeta, co było karą za (Symfonie anielskie 31.1 Jana Żabczyca).
zabicie Cyklopów, a.
strzeże bydła grając na lirze
otrzymanej od Hermesa,
złodzieja stad. Olbrzymi
wielooki pasterz Argus
(Argos) strzeże lo zmie-
nionej w jałowicę. Pasterz
Parys daje na górze Idą
jabłko Afrodycie jako
najpiękniejszej z trzech
bogiń. Św. Genowefa,
patronka Paryża, pasie jako
dziecko owce w Nanterre.
Niewierni pasterze i wierny
pasterz — władcy
niemoralni, bałwochwalcy, i
Mesjasz, nowy Dawid
(Ezechiet 34).
Pasterz — przewodnik dusz
do krainy zmarłych, jak
Hermes.
Pasterz — strażnik
praźródła wiedzy.
Wyrocznia delficka na
początku przekazywała
Pasterze i pasterki — Pasterz — wyzysk bez rozboju. „Dobry pasterz powinien
bukoliczni kochankowie strzyc wełnę, a nie drzeć skóry" (Tyberiusz 32 Swetoniusza,
wiejscy w poezji powiedzenie cesarza).
sielankowej, skotopaskach, Pasterz oceanu — Sir Walter Raieigh (Colin Cloul's Come
pastorałkach, eklogach (np. Borne Again 64 Edmunda Spensera).
Teokryt, Wergiliusz, Dante, Wierny pasterz — MortiIIo, zakochany w nimfie Amaryllis,
Petrarka, Ron-sard, przebiera się za dziewczynę, aby móc być przy niej; bohater
Spenser, Jan Kochanowski. wł. dramatu pasterskiego 11 pastor fido (1590) Gianbattisty
Szymonowie. Brodziński). Guariniego z Ferrary.
Pasterz nieużyteczny — Pastorał, krzywuła (laska zakręcona u góry) —
który opuszcza trzodę. przewodnictwo duchowe. Staroegip. emblemat władzy
.,Biada pasterzowi królewskiej, chrzęść, symbol Narodzenia, emblemat władzy
nieużytecznemu, który biskupiej (w Kość. wschodnim laska z krzyżykiem. opleciona
porzuca owce! Niech miecz wężami).
spadnie na jego ramię i na Fletnia pasterska. syrinx, multanka — fletnia Pana, zespół
jego prawe oko!" (Za- drewnianych piszczałek różnej długości w jednym rzędzie —
chariasz 11,17). ,,Niewierny emblemat wiatru.
pasterz wiernej wyrzeka się Gwiazda pasterska — planeta Wenus.
trzody" (Ziemiaństwo Msza pasterska, pasterka — pierwsza msza w święto
polskie 4,308 Kajetana Bożego Narodzenia, zwią
Koźmiana).
,,Pasterz niegodny — mistrz
podlejszej sprawy" (Boska
Komedia, Piekło 19,83 Dan-
tego, (ł. E. Porębowicza) —
Klemens V (Bertrand de
Got, ok. 1260—1314),
obrany papieżem na skutek
manipulacji króla Francji
Filipa IV Pięknego,
przeniósł stolicę papiestwa
do Awinionu.
Pasterz-muzyk. ,,Stada
igrają przy wodzie, a sam
pasterz, siedząc w chłodzie,
gra w piszczałkę proste
pieśni" (Pieśni II, 2,37—9 J.
Kochanowskiego). „Już
mdłe bydło szuka cienia
(...), i pasterze, chodząc za
niem, budzą lasy swoim
graniem" (Pieśń
świętojańska o sobótce.
Panna VI, 5—8 J.
Kochanowskiego).
zana z legendą o wezwaniu uważano go za nieśmiertelnego feniksa (zob.) i otaczano
pasterzy do groty kultem. Paw z wężem w dziobie wyobrażał światło zwycię-
betlejemskiej. żające ciemności, urodzaj pokonywający suszę, cnotę
Wiek pasterski — schyłek zabijającą diabła-kusiciela.
XVIII w., okres Pawie oczy (oczka) — barwne, tęczowe kółka na końcu piór
sentymentalnego ogonowych samca — emblemat „złego oka", czujnego
naśladownictwa życia zdrajcy a. strażnika; „argusowe oczy" — stuokiego olbrzyma
pasterzy. Argosa (Argusa), strzegącego lo z rozkazu Hery, którego
W marzeniu sennym: zabił Hermes na polecenie Zeusa (oczy Argosa umieściła
szczęście doskonałe. Hera na ogonie pawia); niektórzy uważają dlatego, że pawie
PAW pióra przynoszą nieszczęście i nie trzymają ich w domu. W
Paw jest ptakiem Hery mit. ind. — gwiaździste niebo.
(Junony), żony Zeusa Paw służył jako wierzchowiec m.in. boginiom pogody; Herze
(Jowisza); symbolem i jej etruskiemu odpowiednikowi, bogini Uni (małżonce Tina);
słonecznym, wieczności, Buddzie, któremu rozpostarty ogon pawia służy jako
nieskończoności, aureola.
nieśmiertelności, Paw — zmartwychwstanie i wiosna; jego piękne pióra
zmartwychwstania, opadają i odrywają się, gdy się pierzy jesienią, a odrastają
niebiańskiego Jeruzalem; dopiero
wiosny; wszystkowidzenia,
kontemplacji, czujności;
godności, dostojności;
ozdoby, przepychu,
wiecznej piękności; kró-
lewskości, życia
dworskiego, światowej du-
my, pychy, pompatyczności,
próżności, puszenia się
własną urodą.
Paw w Biblii występuje tylko
raz: co trzy lata statki króla
Salomona przywoziły pawie
(obok złota, srebra, kości
słoniowej, małp) z Tarsis,
fenickiej kolonii Tartessus w
Hiszpanii u ujścia
Gwadalkiwiru (3. Ks. Król.
10,22).
Paw w starożytności —
niszczyciel wężów
jadowitych, który wypity jad
przeobraża w piękne barwy
swego upierzenia; prze-
istoczenie to symbolizowało
nieśmiertelność. Nieraz
wiosną, ,,odradzają się wraz Paw ze smokiem — (podobnie jak ptak i wąż a. skrzydlaty
z kwiatami" (Pliniusz St.). wąż) niebo i ziemia.
Paw pojawia się w rzeźbie Dumny jak paw — bardzo dumny, pyszny. Stroić się w pawie
starorzymskiej i w pióra (piórka) — udawać kogoś lepszego, szlachetniejszego,
płaskorzeźbie nagrobkowej; wartościowszego.
często był emblematem Koło rozpostartego ogona pawiego — Słońce i gwiaździste
cesarzowych na monetach niebo; całkowitość. zupełność. Ogon stulony — wyrzuty su-
rzymskich (podobnie jak mienia. Pawi ogon w islamie — Wszechświat. Słońce w
orzeł — cesarzy). Emblemat zenicie. Księżyc w pełni.
cesarzowych bizantyjskich. Pawie pióro — chełpliwość, próżność, nieposłuszeństwo; na
W śrdw. plastyce Wschodzie gdzieniegdzie — dostojeństwo; lit. ozdobnik sty-
chrześcijańskiej przed- listyczny zapożyczony u innego pisarza (w bajce sójka
stawiano dwa pawie po obu ustroiła się w pawie pióra);
stronach Drzewa ozdoba hełmu rycerza, wojownika. ..Zdobyłem se pawich
kosmicznego a. Drzewa piór, (...) pawie pióra ładne, pawie pióra kradnę! postawie se
Życia jako symbol pański dwór!" (Wesele 1,34.1155—9 S. Wyspiańskiego).
dwoistości duchowej Zob. też Pióro (pawie).
człowieka, dążącej ku Paw — kontrast między świetnymi pozorami a szpetną
jedności. Często treścią; paw płacze patrząc na swe nogi, gdyż wg legendy
wyobrażano pawie pojące indyjskiej przepiórka wyłudziła od niego jego ładne nogi:
się w kielichu liturgicznym, zaproponowała zamianę nóg
wyrażające tym tajemnicę
ofiary. Sądzono, że ciało
pawia nie ulega zepsuciu (O
państwie bożym 21,4 św.
Augustyna), dlatego
wyobrażał wieczność,
wiecznie żywy Kościół,
niebiańską Jeruzalem,
chwałę nieba, łaskę
sakramentu,
nieśmiertelność, zmartwych-
wstanie Chrystusa, radość
przebywania w raju
(ziemskim a. niebieskim). W
śrdw. także uosobienie
jednego z głównych grze-
chów — pychy (tac.
superbia). Paw jest
atrybutem Chrystusa i św.
Barbary.
Paw z listkiem oliwnym —
Kościół przynoszący pokój.
Paw jedzący winogrona —
symbol komunii św.
na czas konkursu przybyciu do Krakowa w 1897.
tanecznego, a potem Pawica — lubieżność, zmysłowość (podobnie jak samice
uciekła. „Zły człowiek widzi kuropatwy i przepiórki):
w pawiu tylko brzydkie nogi" w braku samca uprawia miłość homoseksual-ną (Historia
(Bustan 7,17 Saadiego z naturalna 10.80 Pliniusza St.).
Szi-razu). „Polsko! lecz Paw — wietnamski symbol pokoju.
ciebie błyskotkami łudzą; W alchemii: wiąże się ze wszystkimi kolorami tęczy (kruk z
pawiem narodów byłaś i kolorem czarnym, feniks z czerwonym, a łabędź z białym), z
papugą!" {Grób ideą całkowitości, kompletności; towarzyszy wyobrażeniom
Agamemnona 109—110 pieca alchemicznego.
Słowackiego). Przysłowia: Paw (Pavo) — gwiazdozbiór nieba płd., w Polsce
Strój anielski, chód niewidoczny.
złodziejski, głos diabelski, a W marzeniu sennym: duma nie na miejscu;
mięso baranie u pawia. (z roztoczonym ogonem) bogate zamąż-pójście, bogaty
Pawie, pojrzyj na swe nogi, ożenek.
gdy roztoczysz ogon drogi. Pawi kolor — zielononiebieski.
Paw — obraz świata. „Paw, Strona świata — Zachód.
to jest świata konterfet Żywioł (element) — woda.
pysznego, w którym krom Wiek człowieka — kobieta czterdziestoletnia.
pierza nie masz nic Pora dnia — zmierzch (u mistyków).
pięknego" {Emblema 38,5— Pora roku —jesień.
6 Zbigniewa Morsztyna). W heraldyce: potęga, charakter; pióra — nagroda dla
Paw — zbędność. trubadura z rąk pani zamku;
„Pamiętaj, że na świecie
rzeczy najpiękniejsze są
zarazem najmniej
potrzebne, na przykład
pawie i lilie" (Kamienie
Wenecji 1,2,17 Johna
Ruskina).
Biały paw — symbolizm,
modernizm i dekadencja:
,,Les paons nonchalants,
les paons blancs oni fui" h.
'Pawie niedbałe, pawie białe
uciekły' (z wiersza Ennui
'Znudzenie', 1889, Maurice
Maeterlincka); stąd nazwa
pokoiku „Pod
nonszalanckim Paonem"
(krócej „Paon") w kawiarni
Turlińskiego, w którym
zbierała się gromada
Stanisława
Przybyszewskiego po jego
królewskość, duma; figurę pelikana nad krucyfiksem i napis:
pióropusz w klejnocie herbu „Stałem się podobny do pelikana". Późno-antyczna tradycja
z piór strusich a. pawich. nawiązuje do antycznego podania, głoszącego, że pelikan
Puścić pawia — wulg. uderzeniami skrzydeł rozprasza dym, którym myśliwi usiłują
zwymiotować; wykurzyć jego pisklęta z gniazda, i składa siebie w ofierze.
tęczowe kolory — pawie Wg najwcześniejszych bestiariuszy pelikanica. z nadmiaru
fontanny z ust. miłości tłamsząc pisklęta, dusi je, a pelikan, przybywszy do
PELIKAN gniazda, przywraca je życiu spryskując krwią z własnej
Pelikan symbolizuje piersi; wg późniejszych — pelikany kochają wprawdzie swe
towarzyskość, życzliwość, pisklęta, ale gdy te wznoszą bunt, ojciec wpada w gniew i
miłość rodzicielską, zabija je. wtedy matka wraca do gniazda i. trapiona
miłosierdzie, wyrzuty wyrzutami sumienia, przez trzy dni skrapia je swoją krwią, aż
sumienia, żal, melancholię, wreszcie zmartwychwstają. „Oto ten, który skłaniał niegdyś
ofiarę. pokutę, lica na przenajświętsze łono Pelikana" (Boska Komedia, Raj
ukrzyżowanie, 25,112—113 Dantego, tł. E. Po-rębowicza). mowa o św.
zmartwychwstanie; Janie Apostole. W okresie Renesansu pelikan symbolizował
samotność; poetę; gniew, Miłosierdzie.
bunt; wędrówkę; Pelikan — miłość rodzicielska. Przysłowie: Pelikan krwią
żarłoczność; niezaradność, dzieci karmi. ..Jak pe
tępotę; por. Feniks.
Pelikan — samotność,
wędrówka, melancholia.
„Stałem się podobnym
pelikanowi na puszczy i
sowie na pustkowiach"
(Psalm 101 7). „Pan Niniwę,
Asyrię obróci w pustkowie,
w kraj suchy jak pustynię.
(...) Pelikan i sowa będą
nocować na głowicach
kolumn" (Sofoniasz 2,13).
Pelikan — żarłoczność. Wg
Pliniusza St. (Historia
naturalna 10,66) są
nienasycone.
Pelikan w sztuce chrzęść.
— pokuta, ukrzyżowanie,
przeciwieństwo węża (Sza-
tana); (raniący się dziobem
w pierś) emblemat
Chrystusa, który własną
krwią nakarmił i odkupił
ludzkość: ofiara Chrystusa
na krzyżu. W wielu
kościołach umieszczono
likan dzielący się życiem, niezmienności.
obdzielę ich krwią moją" Wspominają o perłach literatury starożytnych Chin i Indii;
(Hamlet 4.5 Szekspira, tł. J. indyjska literatura wedycka wskazuje, że perły były znane na
Pasz-kowskiego). Półwyspie Indyjskim przed najazdem Ariów (ok. 1500 p.n.e.).
Pelikan — prawdziwy poeta Wśród archaicznych klejnotów greckich i etruskich
(Alfred de Musset). „Prawi znajdujemy nieraz kolorowe kamienie szlachetne obramo-
poeci są jak pelikany — wane perłami. Wojska Aleksandra Wielkiego sprowadziły
sami swe piersi rozdzierają znaczne ilości pereł z Indii i Persji do krajów
własne i zowie ludzi, z ich śródziemnomorskich. Jeszcze bardziej rozpowszechniły się
czerwonej rany by krwi perły w II i I wieku p.n.e. Najbardziej ceniono perły
gorącej pili strugi jasne" wschodnie, orientalne, z Indii, za ich piękną barwę i
(Jodła 27—30 Romana niezrównany blask. Próbowano też udzielać perłom
Zmorskiego). sztucznie wschodniego blasku, dając je do połknięcia gołę-
Stan pelikanowy — Luizjana biom, które następnie trzymano w klatce, póki nie pozbyły się
(USA), która ma pelikana w drogocennej zawartości. Wspaniały blask i kulisty kształt
herbie. uczyniły z nieskazitelnej perły jeden z najdawniejszych
W alchemii: symbol symboli doskonałości. Dla mistyków perła reprezentowała
kamienia filozoficznego, uszlachetnienie instynktów, przeobrażenie pierwiastków,
który się rozpuszcza (a więc uduchowienie materii, wiązała się z platońskim
popełnia samobójstwo), aby
dokonało się przeobrażenie
ołowiu w złoto.
W heraldyce: stojący na
gnieździe, karmiący swe
młode — rodzicielskie
oddanie;
chrześcijańska gotowość do
ofiary.
PERŁA
Symbol czystości, białości,
wzniosłości, bogactwa.
zdrowia, wymowy, wiary,
wiedzy tajemnej,
poświęcenia, łez;
połączenie ognia z wodą;
atrybut Chrystusa i
Dziewicy;
udziela tzczęścia
małżeńskiego. W symbolice
Wschodu perła wyobraża
dziecko, żonę,
kochankę;'naukę, Koran;
bogactwo; świętość,
wreszcie nieśmiertelność
dzięki swej twardości i
wyobrażeniem człowieka używano jej przeciw padaczce, obłędowi, depresji
sferycznego (obrazem psychicznej. Na Wschodzie służyła głównie jako talizman i
idealnej doskonałości). afrodyzjak, zapewniała płodność, a włożona do trumny
Perła rzadka, szlachetna, zmarłego gwarantowała jego zmartwychwstanie. W Laosie
czysta, biała i bez skazy, zmarłym zatykano wszystkie otwory ciała perłami, aby się
trudna do osiągnięcia na nieboszczykom przydały w niebie, dziś przystraja się ich
dnie morza, ukryta w muszli ubiory sztucznymi perłami. Chińczycy i Arabowie wierzyli w
jak prawda w pozorach, działanie pereł dziewiczych (nie przedziurawionych) przeciw
urodzona ze spadłej rosy chorobom oczu, zgodnie z zasadą, że podobne leczy się
albo od uderzenia pioruna, podobnym. Perła wiąże się bowiem z owalem, literą O i
uważana była za rzecz okiem: w komedii Szekspira Burza 1,2 Ariel śpiewa:
drogocenną. Według „Ojca morskie tulą fale, z kości jego są korale, perła lśni,
tradycji na jednej z uczt gdzie oko było" (tł. L. UIricha). Przysłowie mówi: Oko jest
wydanych przez królowę perłą oblicza.
Egiptu, Kleopatrę VII, dla Perła w muszli — dusza ludzka w ciele. Duszę nazywali
Marka Antoniusza, gdy on perłą mandaici (czyli sa-beici, od III w. n.e. w Mezopotamii) i
zdumiewał się rozrzutnym ma-nichejczycy (wyznawcy Maniego, od III w. n.e., w Persji).
bogactwem biesiady, U chrześcijańskich gnosty-ków Chrystus Zbawiciel staje się
królowa rozpuściła w boską,
kwaśnym winie bezcenną
perłę i wypiła wino na cześć
. gościa, aby dowieść siły jej
uczuć dla niego i wzgardy
dla bogactwa (jednak perły
nie rozpuszczają się w
cieczach nadających się do
konsumpcji!).
W antycznym Rzymie tylko
pewnym kategoriom
obywateli wolno było
ozdabiać swój strój perłami.
Według Pliniusza Starszego
stanowiły „najwartościowszy
towar świata". La Reine des
perles, perła wschodnia
wagi 27,5 karata, należąca
do korony francuskiej,
została skradziona w 1792:
La Regente, perła owalna
wagi 22 g, była w XIX wieku
własnością francuskiego
dworu cesarskiego.
W Indiach perła służy jako
środek uniwersalny przeciw
wielu chorobom. W Europie
„mewysłowioną. perłą" (gr. sprawiło, że w folklorze perła przynosi nieszczęście, jeśli nie
ton alekton margariles, po została otrzymana w spadku. Jest to typowa ozdoba kobiet
gr. rodzaju męskiego), gdyż (albo niewieściu-chów, jak Neron), atrybut miłości, szczęścia
według Orygenesa i małżeńskiego i bogini Księżyca, zapewniającej regularność
Klemensa z Aleksandrii miesięczną. Perła skryta w muszli, na dnie morza, to także
perlą symbolizuje Logos symbol płodu w łonie matki, Chrystusa w łonie Marii, światła
(Słowo), por. Ew. wg Jana l, w ciemnościach, energii kosmicznej i siły rozrodczej.
gdzie Chrystus występuje Z potrójnej symboliki Księżyca, wody i kobiety wynikają
jako Słowo Przedwieczne. wszystkie własności magiczne perły: lecznicze, położnicze i
W folklorze perła jest pogrzebowe. Muszla wyraża kobiecą płodność, perła —
spokrewniona z Księżycem. płód powstały pod wpływem Księżyca, wody morskiej lub
Utarta i zmieszana z wodą rosy spadłej z nieba.
leczy obłęd. Dante {Raj W Ew. wg Mai. 7,6. Jezus zaleca, aby nie rzucać pereł
2,34) z Beatrycze na przed wieprze, to znaczy nie powierzać tajemnic Nieba,
Księżycu: ,,W tę wiekuistą skarbów wiary i łaski, uszom niegodnych tego. Wg Ew. wg
perłę wpłynęliśmy" (wl. Mat. 13.46 perła jest symbolem Królestwa Niebieskiego:
1'eterna margania). Perła pewien kupiec znalazł perłę bezcenną, sprzedał wszystko,
jest również ludowym co miał, i kupił ją. Perłą nazwano również drogę do
talizmanem przeciw ognio- Królestwa Niebieskiego, zwłaszcza trudną i stromą drogę
wi, przez swoje dziewictwa i męczeństwa;
pokrewieństwo z wodą. Gdy dlatego imię Margarita-Małgorzata nadawa
Afrodyta zrodziła się z piany
morskiej, wzlatujące krople
wody stały się perłami.
Opierając się na Biblii (Gen.
2,12:
„kamień onyksowy"), w
średniowieczu uważano, że
perły rosną w ziemskim
raju.
„Perły oznaczają łzy"
powiada Emilia Galotti do
matki w sztuce (1772)
Lessinga (2,7). W
Jeruzalem wyzwolonej
4,76,12 Tassa, tł. Piotra
Kochanowskiego (1618):
,,Mokre perły, które na
jagody jedna po drugiej
kroplami spadają". W Królu-
Duchu (rapsod III, 3,128)
Słowackiego jedna z córek
króla Popielą stoi ,,z perłami
w oczach". To
pokrewieństwo ze łzami
no często świętym Piec kurzący się (we śnie biblijnego Abra-ma): ogień —
dziewicom i męczennicz- duchowość Boga; dym — Jego nieprzystępność (Gen.
kom. Według biblijnej 15,17).
Apokalipsy 21,21 Piec żelazny — ucisk, uciemiężenie w niewoli egip.,
dwanaście bram do babilońskiej. „I wywiódł was Pan z pieca żelaznego
Nowego Jeruzalem, egipskiego" (Deul. 4,20).
zstępującego z Nieba, to 12 Piec Pański — Jeruzalem. „Pan, którego ogień jest na
pereł, każda brama z jednej Syjonie, a piec jego jest w Jeruzalem" (Izajasz 31.9).
perły. Piec utrapienia — cierpienie; ubóstwo (fzajasz 48,10).
Według muzułmanów każdy Piec — gniew Pański. „I podpalę was ogniem zapalczywości
ze zbawionych wiernych mojej (...). Jak się topi srebro wpośród pieca, tak będziecie
zamknięty zostaje w perle wpośród niego, a poznacie, żem ja Pan, gdy wyleję
wraz ze swą hurysą, rozgniewanie moje na was" (fzecA/c/22,21—2).
Perły w większej liczbie Piec ognisty — próba ufności w pomoc bożą. Anioł Pański
nabierają charakteru ratuje trzech młodzieńców w piecu ognistym (Daniel 3,1—
odmiennego, a połączone 97).
nitką przejmują symbolikę Piec piekarski — cudzołóstwo. „Wszyscy są cudzołożnikami,
naszyjnika albo różańca jak piec rozpalony przez piekarza" (Ozeasz 7,4).
(jedność z mnogości). W
literaturze perskiej perłą
nazywano wytwornie piękną
myśl, a składanie wierszy
przedstawiano jako
nawlekanie pereł.
Rozsypane bezładnie perły
symbolizują rozproszenie,
rozpad osobowości.
Perła wiąże się w
kalendarzu z czerwcem, w
Zodiaku z Rakiem, niekiedy
z Bliźniętami.
PIEC
Piec symbolizuje zimę,
gorąco, ciepło: gościnność,
protekcję, ognisko domowe,
dom;
początek; ciało, kobietę,
matkę, łono kobiece,
macicę, czystą, duchową
ciążę; cudzołóstwo; ucisk,
uciemiężenie; nieszczęście,
zemstę, gniew Pański,
Dzień Sądu, piekło, świat
podziemny. Por. Ogień
(Ognisko).
Piec pałający — Dzień Jaś i Małgosia braci Grimmów czarownica rozpala piec i,
Sądu. „Bo oto dzień schwyciwszy Jasia, każe Małgosi pomóc sobie w upieczeniu
przyjdzie pałający jak piec, chłopca. Korzystając z nieuwagi czarownicy dzieci wpychają
a będą wszyscy pyszni i ją do pieca i uciekają. Wepchnięcie do pieca piekarskiego
wszyscy bezbożni słomą" jako symbolu łona kobiecego może również oznaczać powrót
(Malachiasz 4,1). do życia płodowego, a spalenie w piecu — śmierć i
Piec-tygiel alchemiczny — odrodzenie.
ciało ludzkie. Piec — dziewczyna, kobieta, matka. Przysłowie cieszyńskie:
Alembik alchemiczny Bydom piec bulać (tj. obalać) — urodzi się dziecko.
(aparat destylacyjny, Przysłowie:
retorta), vas hermetica, piec W starym piecu diabeł pali — o temperamencie seksualnym
filozofów, wydrążona góra niemłodej kobiety (rzadziej — starego mężczyzny). Baba jak
— czysta, duchowa ciąża. piec — wielka, potężna. Przysłowie ang.:
Złoto w piecu — serca Czas zaczynać, kiedy piec przychodzi do ciasta, tj. czas
ludzkie. „Jak w ogniu wyjść za mąż, kiedy dziewczyna zaleca się do mężczyzny.
próbują srebro, a złoto w Piec — ognisko domowe, dom, gniazdo rodzinne. Pojechać
piecu, tak Pan próbuje cztery mile za piec (a piątą na piec) — nigdzie nie pojechać,
serca" (Ks. Przypowieści nie ruszyć się z domu. Jak u Pana Boga za piecem —
17,3). wygodnie, bezpiecznie.
Piec — zemsta. „Nie grzej
zbyt pieca na nieprzyjaciela,
byś się w tym ogniu i sam
nie osmalił" (Henryk VIII 1,1
Szekspira, tł. L. UIricha).
Piec — piekło. „I wrzucę ich
w piec ognisty; tam będzie
płacz i zgrzytanie zębów"
(Ew. wg Mat. 13,42). „Piekło
ma wiele wspólnego z
piecem; nie od razu się
rozżarza, a na początku jest
przyjemnie ciepłe''
(Pieniądze i duch
Jeremiasa Got-thelfa, 1842
—6).
Piec — vulva. Pieczenie
bułki w piecu — stosunek
płciowy. Por. Troilus i
Kresyda 1,1 Szekspira,
Pandarus o pieczeniu
pszennej bułki.
Piec w baśniach nm. —
świat podziemny, Hades, z
którego bohater słoneczny
(Słońce) ucieka. W bajce
Piec — pobłażliwość, milczenie; jałmużnę.
faworyzowanie, protekcja. Pieczęć — odciśnięcie twardej wygrawerowanej powierzchni
Przechodzić, przełazić, na miększym materiale, takim jak glina czy wosk, używane
przedostawać się piecem, dawniej do stwierdzenia autentyczności dokumentu,
przez piec — (o uczniu) podobnie jak dziś podpis.
dostawać promocję przez Pieczęć — własność, posiadanie, władza. wiarogodność. W
pobłażliwość nauczycieli, starożytności oznaczano w sposób trwały prawo własności
przez protekcję itp. do rzeczy (np. skrzyń ze skarbami, worków z pieniędzmi),
Piec — początek, punkt zwierząt, a nawet niewolników za pomocą wyciskania
wyjścia. Zaczynać od pieca. pieczęści, tatuowania a. wypalania znaków. Od 4. tysiąclecia
Piec (Fornax) — do IV w. p.n.e. na Bliskim Wschodzie pieczętowano tocząc
gwiazdozbiór nieba płd., w krążkiem z wyrytymi na brzegach znakami, a wyciskając
Polsce niewidoczny. stemplami (tłokami) od 5. do 3. tysiąclecia, a potem znów od
W marzeniu sennym: VIII—VI w, p.n.e. aż do czasów rzymskich, kiedy zastąpiły je
(zapalony) obfitość, spokój, pierścienie z sygnetem. Dla uniknięcia fałszerstw i nadużyć
równowaga ducha; noszono pieczęć przywiązaną sznurkiem. na szyi a.
(zgaszony) zmartwienie. ramieniu, i nie rozstawano się z nią nigdy. „(Oblubienica:)
PIECZĘĆ Przyłóż
Pieczęć symbolizuje piętno,
znamię, apostolstwo,
wybrańca, obrzezanie,
chrzest, bierzmowanie;
legalną władzę, autorytet,
siłę, potęgę, ochronę,
amulet, bezpieczeństwo;
klejnot; wiedzę, myślenie,
stosow-ność,
odpowiedniość;
powściągliwość, dzie-
wictwo, cnotę; dar uczucia,
pocałunek, miłość,
wierność; indywidualność,
zróżnicowanie,
autentyczność,
prawomocność,
uwierzytelnienie, namiastkę
imienia, podpis, epigraf,
herb, znak fabryczny;
urzędowe stanowisko;
zatwierdzenie, zgodę, san-
kcję. akceptację, aprobatę;
posiadanie, własność;
zastaw; zamknięcie,
przechowanie,
niedostępność, tajemnicę,
mnie jako pieczęć do serca ok. 1830, kiedy w Anglii zaczęto produkować koperty do
swego, jako pieczęć do zaklejania.
ramienia swego; bo miłość Pieczęć — boskie piętno, znamię. „I włożył Pan na Kaina
jest mocna jak śmierć" piętno, aby go nie zabijał nikt, kto by go spotkał" (Gen.
(Pieśń nad pieśniami 8,6). 4,16). Hamlet do Matki, ukazując jej portret swego ojca:
Pieczęć — zamknięcie; „Ta kombinacja przymiotów — jak gdyby każdy z bogów
znak nadawcy; odcisnął swą pieczęć — miała pokazać światu, czym może
autentyczność dokumentu; być człowiek"! (Hamlet 3,4 Szekspira, tł. J. S. Sity).
prawomocność. „(Jezabel) Pieczęć Abrahama — obrzezanie; usprawiedliwienie z wiary.
napisała list w imieniu ,,(Abraham) otrzymał znak obrzezania jak pieczęć
Achaba i zapieczętowała usprawiedliwienia z wiary, którą miał przed obrzezaniem"
sygnetem jego" (3. Ks. Król. (List dc Rzymian 4,11).
21,8). „Położono kamień na Pieczęć — znak, ochrona przed zagładą. Bóg każe
otworze jamy, a król wiernych naznaczyć na czole literą Tau, aby ich
opieczętował go swoim oszczędzono przy powszechnej rzezi (Por. Ezechiei 9,4—6,
sygnetem" (Daniel 6,18). Apok. 7,2—8). Opieczętowani są to wybrani, należący do
„Widziałem (...) księgę (...) Boga.
zapieczętowaną siedmioma Sygnet — władza legalna, z bożej łaski. „Jakom żvw —
pieczęciami" (Apok. 5,1). mówi Pan — choćby Je-choniasz (...), król judzki, był
Zamknąć coś na siedem sygnetem prawicy mojej, zerwałbym go stamtąd" (Jeremiasz
pieczęci — uniedostępnić, 22,24).
otoczyć tajemnicą.
Pieczęć — przechowanie,
tajemnica, milczenie.
Pieczętuje się dokumenty,
które mają być ujawnione w
późniejszym terminie, w
określonych
okolicznościach (np.
testament). Stąd
,,zapieczętować" — zamy-
kać opatrując pieczęcią,
aby ochronić (dokument,
drzwi, kasę itd.) przed
otwarciem. „A ty. Danielu,
zamknij słowa i zapieczętuj
księgę aż do czasu
zamierzonego" (Daniel
12,4). Powiedzieć, zdradzić
coś komuś pod pieczęcią
milczenia — w tajemnicy, w
sekrecie. Przysłowie: Sekret
zawierzony zamykaj
pieczęcią. Pieczętowanie
listów wychodzi z użycia od
Sygnet — wybraniec. ,,I sześcioramienna, identyczna z tarczą Dawida) — klucz do
uczynię cię swoim Królestwa Niebieskiego, natchnienie, doskonałość, amulet
sygnetem, gdyż wybrałem zdrowotny, odpędzający złe duchy; władza nad duchami i
cię — mówi Pan Zastępów" demonami. Wg legend rabinicznych i muzułmańskich król
(Aggeusz 2,24). znał imiona duchów i demonów, skutkiem czego miał
Sygnet — władza nadana zmuszać je do spełniania jego rozkazów. Zbuntowane
przez króla, ,,Zdjął tedy król dżinny zamykał w butelce, pieczętował sygnetem i wrzucał
swój sygnet, który odebrał do Morza Czerwonego;
był Hamanowi, i dał go tajemna moc pieczęci nie pozwalała się im stamtąd
Mardocheuszowi" (Ks. wydostać. Por. Opowieść o rybaku i dżinnie z Baśni z J001
Estery 8,2). nocy.
Sygnet — klejnot; pieśń Zdrój zapieczętowany — oblubienica dostępna tylko swemu
przy biesiadzie. „Jak w narzeczonemu. ,,Oblubienica moja ogrodem zamkniętym,
oprawie złotej jest sygnet zdrojem zapieczętowanym" (Pieśń nad pieśniami 4,12).
szmaragdowy, tak melodia Pieczęć — cnota. Przysłowie: Cnota człowieka jest
śpiewaków przy miłym, a pieczęcią, herbem i klejnotem.
umiarkowanie pitym winie" Pieczęć (odcisk woskowy) — dziewictwo;
(Ekle-zjastyk 32,8). powstrzymanie; ograniczoność umysłowa.
Pieczęć — jałmużna. Pieczęć — zastaw. Np. zastaw dla nierządnicy na należność
„Jałmużna męża jak za obcowanie z nią. „(Juda) rzekł: Co ci mam dać w zastaw?
pieczęć u niego" A Tamar powiedziała: Swoją pieczęć, swój
(Eklezjastyk 17,18).
Pieczęć Dawida, tarcza
Dawida, hebr. mogen
Dawid, dwa splecione
trójkąty — opieka boska.
Twórca i makrokosmos,
duchowość, summa myśli
hermetycznej;
emblemat judaizmu, herb
państwa Izrael. W alchemii:
siedem metali, cztery
,,pierwiastki" symbolizujące
jedność kosmiczną; de-
stylacja; połączenie ognia z
wodą.
Pieczęć Salomona, sygnet
na jego pierścieniu,
gwiazda pięcioramienna,
pentagram magiczny
przeciw złym mocom,
dający się narysować
pięcioma liniami bez
odrywania ołówka (niekiedy
pieczęć przedstawiana jako
sznur i swoją laskę (...) pieczętowały!" (Miarka za miarkę 4,1 Szekspira).
Tedy dał jej i obcował z nią" Pieczęć — dar uczucia; dar testamentowy. Falstaff:
(Gen. 38,18). ,,Straciłem sygnet mego dziada, który wart był 40 grzywien"
Pieczęć — znak staroż. (Henryk IV cz. 2, 3,3 Szekspira).
rzemiosł i manufaktur. Pieczęć kancelarska a. większa — hist. urząd kanclerza.
Zwyczajowo pieczętowano Przysłowie: Aptekarz bez cukru to jak kanclerz bez pieczęci.
imieniem a. znakiem Pieczęć podkanclerska a. mniejsza — hist. urząd
producenta rozmaite podkanclerza.
towary, od bochenków PIERŚ
chleba do cegieł. Pierś symbolizuje młodość, długowieczność. bogactwo,
Pieczęć — amulet przeciw obfitość, sad, białość, Księżyc, sen, los; porozumienie,
chorobom: uczucie, pieszczotę, dojrzałość, dojrzałą kobiecość, miłość,
odcisk (odbicie) pieczęci czułość, piękno, dobroć, litość, opiekę, miłosierdzie,
miało oddziaływać łaskawość, matczyną troskę, macie rzyństwo, ochronę,
uzdrawiająco. pokarm, szczodrość; nadzieję, płodność, pociechę, kołyskę,
Pieczęć w chrześcijaństwie łódź, szczęście; cudzołóstwo, grzech, winę, modlitwę,
— chrzest, bierzmowanie. skruchę; mądrość, roztropność, umiar(kowanie),
„Nie wyrządzicie szkody ani ostrożność; wielkość.
ziemi, ani morzu, ani
drzewom, dopóki nie
opatrzymy pieczęcią sług
Boga naszego na czołach
ich" (Apok. 7,3).
Pieczęć — apostolstwo.
„Pieczęcią apostolstwa
mego wy jesteście" (/. List
do Koryntian 9,2).
Piętno — występek,
kłamstwo. ,.Uwiedzeń!
obłudą kłamców
naznaczonych w sumieniu
piętnem występku" (/. List
do Tymoteusza 4,2).
Pieczęć — epigraf, motto,
aforyzm, sentencja. „Mocno
stoi fundament boży mający
tę pieczęć: »Zna Pan
swoich" i "Niech odstąpi od
nieprawości wszelki, co
wymawia imię Pańskie"" (2.
List do Tymoteusza 2,19).
Pieczęć — miłość,
pocałunek. „Lecz zwróć mi
pocałunki, pieczęcie
miłości, co nadaremnie
wzniosłą duszę, masz nic bardziej miękkiego, jak łagodny ruch piersi
bohaterstwo, odwagę, obro- kobiecej. Oparłszy na niej głowę, można ukołysać się i
nę, mur, zwycięstwo, usnąć, jak w kolebce lub łodzi, trąconej falą. (...) Głowa
zasługę, honor, nagrodę, mędrca śpiąca na piersiach kobiety to największy triumf
odznaczenie. miłości" (Na marne rozdz. 9 H. Sienkiewicza).
Pierś u staroż. Żydów — Piersi — białość. „Piersi bez mleka, ale równe mlecznym
ostrożność; nabiałom, równe i li-lijom ślicznym" (Do Jagnieszki 7—8 J.
u Persów — bogactwo, A. Morsztyna). ,,Chylisz główkę na pierś białą" (Zasmuconej
zwycięstwo, długo- l Kazimierza Glińskiego).
wieczność; u Greków — Piersi — kształt nieba. „Piersi twe nie są piersi, lecz nieba
siedlisko mądrości. surowy kształt, który wolą nasze zabiera w okowy" (Do tejże
Piersi — macierzyństwo, 5—6 J. A. Morsztyna).
bezpieczeństwo, ratunek, Piersi — sad. Księżyc. „W ogrodach piersi kwitnące jabłonie,
ochrona, słodycz, jakoby księżyc w mgieł srebrnych oponie" (Magia mej
intymność; wiążą się z duszy... 11—12 Tadeusza Micińskiego).
pierwszym pokarmem Piersi obnażone — szczerość, otwartość;
człowieka — mlekiem; pokój; płodność. Na igrzyskach w Argos ku czci Hery
ofiarowanie, dar, dziewczęta, które brały udział w biegach, odkrywały prawą
schronienie; odwrócone pierś.
czarki, z których, jak z Piersi obnażone — roztropność. W śrdw. wyobrażano
niebios, spływa napój życia: Roztropność jako kobietę z obliczem osłoniętym welonem,
obietnica odrodzenia; ale z odkrytymi piersiami, duszącą smoka.
umiarkowanie, miara,
zasada żeńska, ogra-
niczenie, przeciwieństwo
nieograniczonej,
ekspansywnej zasady
męskiej.
Piersi — opieka, pociecha.
,,Weselcie się z Jerozolimą
(..,), którzy się smucicie dla
niej, abyście ssali i nasycili
się z piersi jej pociechy,
abyście się napili i
pokrzepili potęgą jej chwały"
(Izajasz 66,10).
Piersi — piękno; złote
czarki. „Poeci chwalą uroki
kobiety: jej piersi to złote
czarki" (Wairagja-Śataka 20
poety i filozofa ind.
Bhartrihariego).
Piersi — kolebka, łódź,
skrzydła anielskie.
szczęście, sen. miłość. „Nie
Obnażenie piersi przez Zeusa, który go z Alkmeną spłodził przybrawszy postać jej
kobietę — zmysłowość, męża; Atena przyniosła dziecię Herze; Hera dała mu piersi:
wyzwanie, zaczepka mleko zapewniło Herakle-sowi nieśmiertelność, a przy tym
seksualna; pokora i rozlało się po niebie tworząc Drogę Mleczną. Por. Mleko
błaganie o litość (gest (Droga Mleczna).
towarzyszący wyciągnięciu Kobieta karmiąca piersią starca — rzymskie Miłosierdzie;
rąk przed siebie), co u miłość córki do ojca:
kobiet gallickich zauważył stary Kimon oczekuje w więzieniu wykonania wyroku śmierci
Juliusz Cezar w Pa- i dlatego nie otrzymuje już posiłków; jego córka. Pero, której
miętnikach o wojnie pozwolono odwiedzić go przed śmiercią, karmi go piersią
gallickiej. (De pietate in parentes 5,4 Waleriusza Maksymusa. I w.
Piersi — cudzołóstwo. n.e.);
„Niech odejmie (...) ulubiony temat malarzy wł. i hol. XVI— —XVIII w.
cudzołóstwa swe Kobieta karmiąca piersiami dwoje dzieci — Ziemia;
spomiędzy piersi swoich" miłosierdzie.
(Ozeasz 2,2), tam kobiety Kobieta wyciskająca sobie mleko z piersi — miłosierdzie,
zawieszały na łańcuszkach litość, szczerość, łaskawość łagodząca wyroki
bałwochwalcze amulety. W Sprawiedliwości: natchnienie. Na wielu obrazach
balladach ang. mowa jest o dewocyjnych św. Bernard z Clairvaux klęczy przed Madonną
odcinaniu sutek z Dzieciątkiem, która wyciska z piersi mleko spryskując
cudzołożnicom. wargi świętego, co symbolizuje jej rolę jako orędowniczki.
Sutki — młodość, Napis na zwoju:
dziewictwo, okres doj-
rzewania. „l zatęskniłaś za
brzydkim zachowaniem się
w swojej młodości, gdy
Egipcjanie ściskali twoje
piersi i starli sutki twego
dziewictwa" (Ezechiel
23,21), mowa o rozpustnej
Jerozolimie i takiejż
Samarii.
Piersi z kilkoma sutkami —
w śrdw. niezawodna oznaka
czarownicy: dodatkowymi
sutkami miały karmić złe
duchy i duszki.
Mleko z piersi Hery —
nieśmiertelność;
Droga Mleczna. Herakles
jako niemowlę został
porzucony w polu za
miastem przez matkę,
Alkmenę, ze strachu przed
gniewem Hery zazdrosnej o
Monstra te esse matrem 23,34).
łac. 'okaż się Matką'. Piersi na tacy — atrybut św. Agaty męczennicy, której
Madonna karmiąca (Virgo wyrwano piersi.
lactans, Maria lactans) to Obwisłe piersi — starość, niemoc; niedostatek, brak.
najstarsze z wyobrażeń Pierś — obrona, mur, szaniec; porywczość w walce ze złem.
Madonny z Dzieciątkiem, ..Pierś aniołów to szaniec niezachwiany, osłaniający
zapożyczone najpewniej z szczodre serca. co rozsiewają swe ożywcze dary" (Dzieła
obrazów i posągów egip. 239 Pseudo-Dionizego Areopagity). „Pierś jest murem
bogini Izydy z małym warownym, mocniejszym sto razy od wypalonych cegieł i
Horusem. Temat ten zniknął twardych kamieni" (Margier 4.16.18—19 Ludwika Kon-
po soborze trydenckim, dratowicza).
który zabronił ukazywania Pierś — odwaga. Nadstawiać pierś za kogoś, za coś —
nagości świętych. narażać życie, zdrowie na niebezpieczeństwo, broniąc
Wyobrażano też Muzę kogoś. czegoś.
wyciskającą z piersi mleko Napierśnik — odwaga, bohaterstwo; wojna, zniszczenie,
natchnienia na manuskrypty strach; u staroż. Żydów — rozum ogarniający
a. instrumenty muzyczne. Wszechświat; proroctwo. Główna część ceremonialnego
Ręka mężczyzny na piersi stroju arcykapłanów w staroż. Izraelu, opisana szczegółowo
kobiety (w podwójnym w Biblii (Ex. 28,6—8; 39,2—5). złożona prawdop. z worka
portrecie) — zaręczyny. zwisającego z ramion na pierś, zawierającego tajmnicze
Liczne piersi — obfitość, przedmioty wróżebne Urim i Thummim;
płodność, urodzaj. Posąg
Afrodyty efeskiej (Diany z
Efezu) o kilkunastu
piersiach, opiekunki
płodności kobiet i drzew
figowych, miał wg legendy
spaść z nieba. Podobne
wyobrażenia w sztuce
Renesansu, otoczone
kwiatami, owocami,
warzywami, oznaczać miały
Matkę Naturę.
Obcięte piersi — atrybut
kultu Kybele. frygijskiej
bogini wiosny, płodności i
urodzaju, Wielkiej Macierzy
Bogów, w której służbie
kobiety obcinały sobie piersi
i składały jej w ofierze,
podobnie jak mężczyźni
jądra. Mówi Bóg o
Jerozolimie oddającej się
bałwochwalstwu: ,.Piersi
twoje podrzesz." (Ezechiel
podobne stroje nosili także Słowackiego).
niekapłani, jak np. prorok Pierś — siedlisko przeznaczenia, losu. ,,Dein Schicksal ruht
Samuel w Siloh (/. Ks. Król. in deiner eignen Brust!" nm. 'twój los spoczywa w twojej
2,18) i Dawid, gdy tańczył własnej piersi!' (Dziewica Orleańska 3,4 Friedricha
przed arką w drodze do Schillera).
Jeruzalem (2 Ks. Król. 6,14). Pierś — siedlisko uczuć, wrażeń, modlitw. „Modlitwa moja
Pierś — zasługa, honor, do piersi mej się wróci" (Psalm 34 13). „Burza uczuć kipiała
nagroda, odznaczenie, kult mu w piersiach" (Dzieci 169 Bolesława Prusa).
religijny. Miejsce, na którym Pierś — kuźnia mowy. „Co się pocznie w jego piersi, to jego
zawiesza się medale, język wnet musi urodzić" (Koriolan 3,1 Szekspira, tł. J. Pasz-
ordery, legię honorową, kowskiego).
krzyże itd. ,,Uradzą, na Pierś — czułość, współczucie, dobroć. „Niech zginą
czyich piersiach wielki krzyż wszyscy, których pierś nie umie płonąć żarem dla dobra
zawieszą" (Konrad innych ani topić się ze współczucia" (Elegia dla nie-
Wallenrod 1,7 Mickiewicza), szczęśliwej damy 45 Alexandra Pope'a).
oznakę mistrza zakonu Pierś — nadzieja. „W piersi ludzkiej bije wieczne źródło
krzyżackiego. nadziei" (Esej o człowieku l Alexandra Pope'a).
Pierś podług miary Fidiasza, Polska pierś — siedlisko ducha ludzkiego. ..Piękny i dobry
Memnona — bohater, duch człowieczy w go
wzniosła dusza, wielki
człowiek. ..Zęby też jedna
pierś była zrobiona nie
podług miary krawca, lecz
Fidiasza! Żeby też jedna
pierś jak pierś Memnona!"
(Be-niowski 5,537—9
Słowackiego). Fidiasz,
rzeźbiarz gr., ok. 490—420
p.n.e., twórca posągu Zeusa
Olimpijskiego. Memnon w
mit. fr. jeden z bohaterów
trojańskich. Z dwu
gigantycznych posągów
faraona Amenhotepa III w
pobliżu Teb Zachodnich
jeden zaczął po trzęsieniu
ziemi wydawać co rano
melodyjne dźwięki;
przewodnicy cgip.
opowiadali turystom gr., że
jest to posąg Memnona.
Pierś podług miary krawca
— śmiechu wart rycerz bez
miecza i bez głowy (Be-
niowski 3,529—544
rącej piersi polskiej!" widzialność. Księżyc: więź między wyższym
(Fragment wiersza dla mego duchowieństwem a Bogiem; władzę; więź między władzą a
synka 35—6 Kazimierza ludem; pieczęć, sygnet;
Tetma-jera). pełnomocnictwo, rękojmię; autentyczność;
Pierś — grzech. O przypomnienie; związek, przyjaźń, zaręczyny, małżeństwo,
cudzołożnej niewieście: wierność małżeńską, płodność, trwałość; godność, prawość,
„Czy może kto zgarnąć mądrość, sprawiedliwość, honor, wyróżnienie, rzecz odpo-
ogień do piersi swej, a jego wiednią. rangę, bogactwo; wolność, niewolę; żałobę; zob.
szaty się nie spalą?" (Ks. też Berło, Koło, Palce, Pas. Pieczęć.
Przypowieści 6,27). Pierścień w folklorze i bajkach — magiczny talizman
Pierś — siedlisko winy, chroniący od ran i kalectwa. od ,, złego oka", zachowujący
skruchy. „Czy nie możesz młodość nosiciela, wyczarowujący mu zamki, pałace, rumaki
(...) jakimś słodkim lekiem itd. (np. pierścień Aladyna z Baśni z 1001 nocy; por. Lampa:
zapomnienia wyprzeć z Aladyna). W magicznej symbolice pierścienia zawarta jest
uciśnionej piersi tego magiczna potęga koła i pasa (zob. Koło, Pas). Zgubienie a.
ciężaru, co serce ugniata?" zniszczenie pierścienia odczuwa się jako wydarzenie
(Makbet 5,3 Szekspira). złowieszcze.
Robić piersiami — oddychać
ciężko, z trudem.
Zrywać piersi — krzyczeć b,
głośno albo b. długo.
Bicie się w piersi —
rozpacz, żałość;
żal; skrucha, przyznanie się
do winy, upokorzenie się;
potwierdzenie prawdziwości
swoich słów. „Ale bił się w
piersi, mówiąc:
Boże! bądź miłościw mnie
grzesznemu" (Ew. wg Łuk.
18,13).
Piersi i wąż — kłopoty
doczesne, dręczące
strapienia.
W astrologii: znak zodiaku
Rak.
W marzeniu sennym:
obfitość, bogactwo.
PIERŚCIEŃ (Obrączka,
Sygnet)
Pierścień symbolizuje
ciągłość, nieskończoność,
wieczność; krąg magiczny,
magię, tajemnicę, talizman,
amulet; truciznę; nie-
Pierścień w przegrodzie zawierania transakcji w imieniu firmy. ,,(Faraon do Józefa:)
nosowej a. w płatkach uszu Oto postawiłem cię nad wszystką ziemię egipską. — I zdjął
wskazuje najczęściej, że pierścień z ręki swej i dał go na rękę jego" (Gen. 40,41—2).
dziecko było dawcą krwi w Pierścień, sygnet — mądrość. Wg legendy arabskiej król
ofierze bóstwu, które ma się Salomon (Sulejman) zawdzięczał swoją niezwykłą mądrość
nim opiekować. sygnetowi. za pomocą którego zamknął i zapieczętował
Pierścień jako zamknięte wszystkie demony, i uczynił je swymi niewolnikami.
koło — wieczność, ciągłość; Pierścień, sygnet — potęga, ranga, stanowisko, godność,
całkowitość, zupełność; po- honor; bogactwo; wolność; przynależność do społeczności;
wtarzające się cyklicznie wyróżnienie; znak sprawowania urzędu, posiadanej
okresy czasu; wąż a. godności. ,,Wezmę cię, Zorobabe-lu, mówi Pan, i uczynię
węgorz z ogonem w pysku, cię swoim sygnetem na prawej ręce" (Aggeusz 2,24); u
zob. Wąż (ułożony w koło). innych ludów szczególne znaczenie miał pierścień na lewej
Ognisty pierścień okalający ręce, zwłaszcza na 4., serdecznym palcu, który, jak
ind. boga Siwe mniemano, łączy się specjalną żyłą a. nerwem z sercem. W
wykonującego taniec Grecji pierścień, zwł. sygnet, był oznaką wolnego obywatela.
kosmiczny — cykl życiowy W Rzymie noszenie złotego pierścienia było przywilejem
Wszechświata i każdej legatów, potem również senatorów i innych dygnitarzy
istoty żywej: kolejne państwowych, a na koniec wszystkich ludzi wolnych.
rodzenie się i umieranie;
wieczna, transcendentalna
mądrość.
Pierścień Siakuntali —
rękojmia miłości;
magiczne odzyskanie
pamięci. Dramat poety ind.
Kalidasy oparty na
epizodzie z l. księgi
Mahabharaty. Zakochany w
Siakuntali król Duszjanta
zostawia jej przed odjazdem
pierścień jako zak,ład
miłości, po czym, skutkiem
czarów ascety Durwasy,
zapomina o ukochanej.
Dopiero widok pierścienia
przywraca mu pamięć i
uczucie.
Pierścień —
pełnomocnictwo;
upoważnienie do
sprawowania władzy w
imieniu monarchy; w śrdw. i
w epoce Renesansu —
plenipotencja, prawo
Pierścień — zapowiedź o swej zbrodni i o karze. „Pierścień wiąże małżeństwa — z
zguby; zawiść bogów. pierścieni też robi się kajdany" {Maria Stuart 2,2 Friedricha
Polikratesowi, od 538 p.n.e. Schillera). Elżbieta, królowa Anglii.
tyranowi Samos, sprzyjało Pierścień — rzecz pasująca, odpowiednia, właściwa,
szczęście we wszystkich należyta, stosowna. Przysłowie gr.: „Nie noś zbyt ciasnego
przedsięwzięciach tak pierścienia" {Moralia, O wychowaniu dzieci 12E Plu-tarcha).
nieodmiennie, że przyjaciel ,,Królestwo Danii albo Sobradizy będzie ci pasować lepiej
jego, król Egiptu, Amazis, niż pierścień na palcu" (£•0/1 Kiszot 1,10 Cervantesa).
ostrzegał go przed zawiścią Pierścień z pieczątką, z wyrytym znakiem właściciela,
bogów i radził pozbyć się sygnet — dawn. pieczęć do laku, łac. anulus sigillarius.
jakiegoś cennego, służył Rzymianom do pieczętowania listów, kufrów, butelek
ulubionego przedmiotu. Gdy jako ochrona przed otwarciem przez osoby niepowołane. W
Polikrates, idąc za tą radą, starożytności gr. i rz. -uważany za amulet strzegący męskiej
wrzucił swój ukochany potencji, noszony na kciuku, który tu symbolizował fallusa,
pierścień do morza, rybak zrobiony z żelaza ku czci Hefajstosa jako męża Afrodyty;
odnalazł klejnot we stwierdzenie autentyczności, tożsamości. Zob. też Pieczęć
wnętrznościach złowionej (Salomona; sygnet).
ryby i przyniósł go do pałacu Pierścień — syn; przeciwieństwo niewolnika; przyjęcie
tyrana. Przerażony tym grzesznika do stanu, z którego został wykluczony. W
Amazis zerwał z nim przypowieści o synu marnotrawnym, gdy syn
stosunki.
Pierścień — trucizna.
Pierścień z trucizną,
umożliwiający samobójstwo
przez rozgryzienie kapsułki,
znany był od starożytności.
Użył go w tym celu m.in.
wielki mówca ateński
Demostenes i wielki
dowódca kar-tagiński
Hannibal; obu groziła śmierć
w torturach z rąk możnych
prześladowców.
Pierścień jako ogniwo
łańcucha — poddanie się
karze; pamięć o winie i
pokucie. Prometeusz
wyzwolony z okowów,
którymi był przykuty do
skały za to, że ukradł
bogom ogień i dał go
ludziom, musiał odtąd z
rozkazu Zeusa nosić ogniwo
swego łańcucha na palcu
jako pierścień, aby pamiętał
wraca skruszony, ojciec przez pierścień to odejście od świata zewnętrznego, aby
woła do sług: osiągnąć a. odnaleźć istotne moce obecne w naszym
..Prędko przynieście wnętrzu.
najlepszą szatę i włóżcie Pierścień w chrześcijaństwie — wierne przywiązanie, z
pierścień na rękę jego" {Ew. porywu serca; zaślubiny z Chrystusem a. z Kościołem:
wg Łuk. 15,22). atrybut legendarnej św. Katarzyny z Aleksandrii i św.
Pierścionek .zaręczynowy. Katarzyny ze Sieny: obie wyobrażano jako mistyczne
Naprzód z żelaza, potem „narzeczone Chrystusa".
złoty, dopiero w późnej sta- Pierścień rybaka, łac. anulus piscatoris. wyobrażający św.
rożytności rzymskiej, gdyż Piotra w łodzi, wyciągającego sieć z wody {Ew. wg Łuk. 5.4
wcześniej nie znano —10) — atrybut władzy papieskiej noszony przez papieża
instytucji zaręczyn i od chwili jego wyboru.
pierścień mógł być co Pierścień pasterski, łac. anulus pastora-lis — jedno z
najwyżej potwierdzeniem insygniów władzy biskupa.
kontraktu małżeńskiego Pierścień — atrybut św. Franciszka z Asyżu zaślubiającego
zawartego przez rodziców, a Pannę Biedę; św. Józefa w scenie zaślubin (wł. sposalizio) z
państwo młodzi nie widzieli NMP;
się na ogół przed dniem doży weneckiego w czasie uroczystości zaślubin Wenecji,
ślubu. „narzeczonej morza", z Adriatykiem.
Pierścień — autentyczność; Pierścień leczniczy — wg wierzeń lud. działający magicznie
sprawiedliwość; ślubne przeciw reumatyzmowi, artretyzmowi. skurczom, kolce,
pochodzenie dziecka; znak bólom krzyża, rakowi (pierścień a. bransoleta z miedzi) itd.
rozpoznawczy w licznych Pierścień Ogiera Duńczyka
bajkach, legendach,
powieściach, sztukach
teatralnych, pieśniach.
Pierścień przełamany zob.
Wstęp {Symbolom).
Pierścień Gygesa, króla
Lidii. Renarta 7. Powieści o
Lisie, Otnita, króla
Lombardii itd. — magiczne
pierścienie mogące uczynić
nosiciela niewidzialnym.
„Weź ten pierścień i włóż go
na palec z kamieniem do
wnętrza dłoni, i zamknij
dłoń. Jak długo skrywać
będziesz kamień, tak długo
kamień będzie skrywał
ciebie" {The Mabinogion'.
Dama źródła, ok. 1450):
prawdziwa potęga jest w
nas samych skryta, a
niewidzialność udzielona
dany mu przez czarodziejkę pierścień, mówiąc: „Idź, złoto. do złota, my, Polacy, wolimy
Morgan le Fay, leczący żelazo".
choroby i przywracający Gonić do pierścienia (a. w pierścień) — w dawn. grze
młodość (w poematach rycerskiej jadąc konno starać się trafić kopią w zawieszony
cyklu karolińskiego). „Kto pierścień.
ten pierścień nosi — rzekła Trzy połączone (splecione) pierścienie — Trójca; braterstwo.
pani Liones — choćby nie Z diamentami — impresa (godło) Cosimo de'Medici
wiedzieć jak ciężko ranny, Starszego, pierwszego władcy Florencji z rodu Medyceuszy.
krwi nie utraci" {Dzieje króla Pierścień z diamentem, w szponach sokoła, z dewizą
Artura 1,146, anonim ang. z Semper, łac. 'zawsze' — impresa Piero de'Medici, syna
ok. 1400). Cosimo de'Medici Starszego.
Cztery złote pierścienie Pierścień — żałoba; tajemnica. Modne w XVI w. memento
papieża Innocentego III mori (przypomnienie. że nie można uniknąć śmierci, łac.):
(wysłane 29 V 1205 do króla pierścień z trupią czaszką.
Anglii Jana bez Ziemi) — Obrączka — małżeństwo, związek małżeński, wierność
ich okrągłość — wieczność; małżeńska, płodność, nieprzerwana ciągłość życia,
ich liczba — cztery cnoty wieczność, stałość w miłości, miłość kobiety, vulva,
składające się na siłę dziewictwo. Obrączka ślubna — zastaw dany jako rękojmia
ducha: sprawiedliwość, wierności małżeńskiej, stąd jej gr. nazwa arrabtn 'zastaw'.
męstwo, rozwaga i ..Mój także honor takim jest pierścieniem. Klejnotem domu
umiarkowanie; złoto — mego czystość moja" (Wszystko dobre, co kończy się
mądrość z wysoka; zielony dobrze 4.2 Szekspira, tł. L. Ulri-
szmaragd — wiara; nie-
bieski szafir — nadzieja;
czerwony granat —
miłosierdzie; jasny topaz —
dobroczynność (wg
wyjaśnienia załączonego do
pierścieni przez papieża).
Pierścień Skarbka (Jana) z
Góry — nie-ustraszoność,
rezon, kontenans, kuraż.
Wg legendy herbowej,
ukutej zapewne przez Jana
Długosza wg wzorów
rzymskich, król nm. Henryk
V pokazał wojewodzie
Skarbkowi z Góry
(wysłanemu do niego w
1109 przez Bolesława
Krzywoustego) swój skar-
biec, aby go onieśmielić nm.
bogactwem. Skarbek
wrzucił do skrzyni z
klejnotami swój własny
cha), Diana do Bertrama. którego zbudowany jest Wszechświat. Dla Talesa z Mi-letu
„Tytus, wsuwając Sofronii była to woda. dla Anaksymenesa z Mi-letu — powietrze, dla
na palec piękny i kosztowny Anaksymandra z Mi-letu — apeiron (gr. 'bezkształtna prama-
pierścień, rzekł: A więc i ja teria'), dla Heraklita z Efezu — ogień. Empedokles z
chcę być twoim mężem. Po Akragas (V w. p.n.e.) przyjął natomiast, że wszelka materia
czym dopełnił z nią istoty jest mieszaniną czterech elementów: powietrza, ognia, wody
małżeńskiego związku" i ziemi. Arystoteles (IV w. p.n.e.) twierdził, że cztery
(Dekameron 10,8 podstawowe cechy — ciepło, zimno, suchość i wilgotność —
Boccaccia. tł. Edwarda w odpowiednich połączeniach określają ,,pierwiastki"
Boye). Przysłowie: Za materialne: powietrze jest gorące i wilgotne, ogień — gorący
wdowcem rzucaj i suchy, woda — zimna i wilgotna, a ziemia — zimna i sucha.
kamieniem, a za Wg tej teorii, która stała się później podstawą alchemii,
młodzieńcem pierścieniem. każdą substancję można przeobrazić w każdą inną przez
Pierścień na palcu zmianę proporcji elementów. Zmiana taka zwała się
wskazującym — wyniosłość, transmutacją. Każdy metal np. można by zmienić w złoto,
arogancja, pycha; na jeśliby się udało znaleźć właściwe proporcje. Pogląd taki
środkowym — ostrożność, utrzymywał się w nauce aż do 2 pół. XVII w. „Czy
roztropność, godność; na
serdecznym — czułość,
miłość: na małym —
usposobienie władcze.
Pierścionek Diany —
Księżyc. „Jest chwila, kiedy
ze srebrzystą tęczą
wychodzi blady pierścionek
Dyjanny" (W Szwajcarii
16,320—21 Słowackiego).
Obrączka — troska.
Przysłowie ang.:
Tak jak twa obrączka ślubna
ścierają się i troski twoje.
Pierścień ze skrzydełkami
— emblemat dziewicy-
łabędzia, zob. Łabędź; dar
prorokowania.
W heraldyce: ranga;
wierność; piąty syn;
godność biskupa.
„PIERWIASTKI" (Elementy,
Żywioły)
Najdawniejsi filozofowie gr.
przyjmowali istnienie
jednego tylko
elementarnego tworzywa
przyrody, materiału, z
życie nasze nie składa się z 4) biały; u Greków i Rzymian: l) żółty, 2) czerwony, 3)
czterech żywiołów?" zielony, 4) niebieski; wg Leonarda da Vinci: l) niebieski, 2)
{Wieczór Trzech Króli 2,3 czerwony, 3) zielony, 4) żółty.
Szekspira, tł. L. UIricha). Figury geometryczne — l) elipsa stojąca, 2) trójkąt a.
„Żywioły jedne drugim piramida. 3) koło a. kula, 4) kwadrat a. sześcian.
pomagają, a wzajem sobie Charakterystyki: — l) ruch, wolność. 2) miłość, pożądanie, 3)
prawie żywot dają: ogień miękkość, spokój, 4) bogactwa, przeszkody. Pierwsze dwie
mgłę ciągnie, z powietrza — męskie, czynne, twórcze; drugie dwie — żeńskie, bierne,
mglistego woda, z pasywne.
krzemienia ogień ,,Pierwiastki" wyższe i niższe. Zmarły zabiera z sobą
podziemnego, a ten w „pierwiastki" wyższe — powietrze i ogień, a pozostawia
popiele kiedy przyduszony, niższe — wodę i ziemię. „Tylko powietrzem, ogniem tylko
od wiatru prędko będzie jestem. Inne żywioły podlejszemu życiu na łup wydaję"
rozżarzony" (Emble-ma (Antoniusz i Kleopatra 5,2 Szekspira, tł. L. UIricha),
93,1—6 Zbigniewa Kleopatra przed swoim samobójstwem.
Morsztyna). Stworzenia, zjawiska, istoty mityczne, kamienie itd. — l)
,,Pierwiastkom" często orzeł, tęcza, 2) anioł, człowiek, meteoryt, smok, 3) smok,
podporządkowywano różne ryba, łabędź, delfin, perła, 4) lew, byk, słoń, rubin.
podstawowe zjawiska z
innych sfer bytu i
przydawano im w różnych
czasach różne odpowiedniki
(istoty, rzeczy, pojęcia,
cechy itd.). jak np.
odpowiednikami były dla:
l) POWIETRZA, 2) OGNIA.
3) WODY i 4) ZIEMI:
„Humory" (temperamenty)
— l) sangwi-styczny (krew,
czerwień). 2) choleryczny
(żółta żółć). 3) flegmatyczny
(woda. białość). 4)
melancholijny (czarna żółć).
„Wszelkie żywioły tak w nim
byty skojarzone, że się
natura mogła nim
poszczycić" (Juliusz Cezar
5,5 Szekspira, tt. J.
Paszkowskiego).
Pory roku i strony świata —
l) wiosna, płd.. 2) lato,
wsch., 3) zima, zach., 4) je-
sień, płn.
Kolory — u Żydów: l) żółty,
2) czerwony, 3) szkarłatny,
Zwierzęta (w śrdw.) — l) ogniem.
małpa, 2) lew. Pięć ,,pierwiastków" chińskich (od 2. tysiąclecia p.n.e.) —
3) jagnię, 4) świnia. woda, ogień, drewno, metal, ziemia; odpowiadają one
Istoty bajeczne — l) liczbom 1,2,3,4,5 i wiążą się: woda z niziną, zimą i płn.;
olbrzymy, sylfy. sylfidy, 2) ogień z wyżyną, latem i płd.; drewno z wiosną i wschodem;
salamandry, 3) syreny, metal z jesienią i zachodem; ziemia ze środkiem,
ondyny, wspomagając wszystkie inne kierunki i ..pierwiastki".
4) karzełki, krasnale, W wolnomularstwie: ..pierwiastki" łączą się symbolicznie ze
gnomy, koboldy. Mowa stadiami duchowego rozwoju człowieka; we wtajemniczeniu
oczywiście o salamandrach masońskim kandydat wyzwala się stopniowo od życia
żywiących się ogniem, a nie materialnego (ziemi), filozofii (powietrza), religii (wody) i
o płazach ogoniastych. Z osiąga wreszcie czyste wtajemniczenie (ogień).'
,,pierwiastkami" łączono „Żywioł Polaków jest wieczna opozycja przeciw wszystkim,
również 4 „wieki" życia co stać będą przy sterze rządu" (Listopad rozdz. 15 Henryka
ludzkiego. 4 narządy ciała, Rzewuskiego).
4 pory dnia i roku itd, „Trzy wielkie elementy nowoczesnej cywilizacji — proch,
W alchemii: oprócz druk i religia protestancka" (Eseje, Stan literatury niemieckiej
„pierwiastków" gr. filozofów Thomasa Carlyle'a).
przyrody uznawano też Piąty ,,pierwiastek" — ,,Cinquieme element, który
„pierwiastki filozoficzne": sól Napoleon odkrył w Polsce — la boue (fr. 'błoto') i kilka badyli
(zob.), siarkę (zob.) i rtęć kartofla
(zob.).
W astrologii ,,pierwiastki"
odpowiadają:
l) intelektowi, 2) zapałowi,
entuzjazmowi, 3)
wrażliwości, uczuciowości,
4) material-ności,
cielesności. W znakach
zodiaku:
l) Bliźnięta, Waga, Wodnik,
2) Baran, Lew, Strzelec, 3)
Rak. Skorpion, Ryby, 4)
Byk, Panna, Koziorożec.
Piąty ,,pierwiastek" — od
czasów Arystotelesa
dodawany niekiedy do
czterech — kwintesencja (z
tac. (juinia essentia 'piąty
żywioł'), duch, dusza
rzeczy, demiurg, geneza
itd., a przede wszystkim
eter, jaśniejące górne
powietrze nieba, związane z
atmosferą ziemską i z
nych" (Homo sapiens. Na pies wykopuje pazurami ziemię pomagając w
rozstaju, rozdz. 2 zmartwychwstaniu ciał; strażnik świata podziemnego,
Stanisława niszczyciel zła, myśliwy, zwiadowca, ratownik; pożerca
Przybyszewskiego). Księżyca.
Żywioł — wiatr. „Kiedyś od Pies w sztuce śrdw. — kuszenie do złego, zawiść, gniew;
Tatr przy-latał przez lasy i wierność i wiara; biały pies zwykle przedstawia dobro i
pole — dumny, nieuskro- pobożność osoby, przy której nogach się pojawia (piesek na
miony, witaj mi, żywiole!" słynnym Portrecie Armtfinich, 1434 Van Eycka symbolizuje
(Podczas wiatru z Tatr 5—6 wierność małżeńską), a ciemny, brzydki psiak wyobrażać
Kazimierza Tetmajera). może pogaństwo lub herezję.
Być w swoim żywiole — Pies jest udomowionym towarzyszem człowieka co najmniej
dobrze się czuć, znaleźć od 10000 lat. Wcześnie stał się symbolem wierności, gdyż
się, być w warunkach we wzajemnych stosunkach człowieka z psem człowiek
sprzyjających rozwinięciu zaczął polegać na tej właśnie zalecie zwierzęcia, ono zaś na
własnych zdolności, w jadle i schronieniu otrzymywanym od człowieka. Celowa se-
odpowiadającym komuś lekcja faworyzująca dogodne dla ludzi cechy fizyczne i
środowisku. psychiczne psa sprawiła, że stał się on w znacznym stopniu
PIES dziełem ludzkim;
Pies jest symbolem na skutek dalszej selekcji i krzyżowania powstały liczne,
wierności, przyjaźni, bardzo różniące się od siebie rasy. Grecy cenili wierność
odwagi, ochrony, czujności, psa nade wszystko. Homer w Odysei 17 opisuje, jak Argos,
straży, usłużności; wiary; niegdyś piękny pies myśliwski, jako
ozdrowienia; bóstw
chtonicz-nych ciemności,
podziemia, śmierci i Księ-
życa; towarzyszenia
duszom zmarłych w drodze
do podziemi; świtu, wiatru
(szybkość), zręczności;
płodności; inteligencji,
sprytu;
ciekawości; pochlebstwa,
płaszczenia się, żebraka
pod drzwiami bogacza (Ew.
wg Luk. 16,19—31);
egoizmu, cynizmu, zawiści,
nikczemności, chciwości,
zdrożności; padli-
nożerstwa, nieczystości,
łupiestwa; zepsucia,
okrucieństwa, wścieklizny;
wojny; diabła. herezji,
pogaństwa.
„Pies nieba" w mitologiach
— świt;
jedyny poznaje swego życie i zdrowie dziecka swego pana. W tradycji ludowej
pana, Odyssa, powra- występuje często jako obrońca kobiet i dzieci.
cającego z wojny, i umiera z Pies — udane udomowienie, porzucenie życia
radości. W micie greckim koczowniczego na rzecz cywilizacji, zwycięstwo techniki nad
pies łkariosa, Majra, zapro- materią. Wolter cytuje zdanie z Oblężenia Calais (ok. 1767)
wadził Erigonę daremnie Buyrette de Belloy: „Ce qu'U y a de mieux dans 1'homme,
szukającą ojca. na jego c'est le chien" (fr. 'Najlepszą cechą człowieka jest pies'). W
grób, za co po śmierci tradycji islamskiej pies ma 52 cechy: 26 cech świętych i 26
wierne zwierzę szatańskich.
umieszczone zostało na Psiogłowcy wyobrażani często na freskach staroegipskich
niebie jako Procjon, alfa mieli więzić lub zabijać wrogów światła i pilnować wejść do
konstelacji Psa Małego. świętych miejsc. Bogów Ptaha i Thota przedstawiano zwykle
Pies Ksanty-posa, ojca z głową psa lub szakala.
Peryklesa, dopłynął z Aten Pies — towarzysz bogów: Artemidy (bogini łowów i
do Salaminy towarzysząc Księżyca: psy rozszarpały zmienionego przez nią w jelenia
galerze swego pana, gdy myśliwca Akteona za to, że podpatrzył ją w kąpieli;
Ateńczycy musieli uciekać z psy wyją do Księżyca), Asklepiosa (boga medycyny:
miasta, i został pochowany wierzono w uzdrawiającą moc psiego języka, gdy liże
przez niego na przylądku, ludzkie rany), Auro-ry. Błogosławionego Brana, Fauna,
który otrzymał wtedy nazwę Hekate. Hefajstosa, Heraklesa, Indry, Kefalosa, fe-nickiego
Ky-nossema gr. 'grób psa'. Melkarta, skandynawskiego Odyna (i trzech Norn, bogiń
Pliniusz Starszy w Historii przeznaczenia),
naturalnej przytacza wiele
anegdot o psiej wierności.
Wiele ich znajdziemy też w
średniowieczu. Pewnego
razu Gelert, ulubiony ogar
księcia walijskiego
Llewełyna Wielkiego (1173
—1240), zaginął na łowach.
Jak chce legenda, książę
wróciwszy do domu zastał
Gelerta zbroczonego krwią,
łóżeczko dziecka w
nieładzie, dziecka zaś nie
było. Pewny, że Gelert
pożarł niemowlę, książę
zarąbał go mieczem.
Zbudzone skowytem
umierającego psa dziecko
zaczęło kwilić spod stosu
pościeli. Pod łóżeczkiem
znaleziono olbrzymiego
wilka, którego Gelert
uprzednio zagryzł, ratując
Ormuzda, Pana (któremu owczarki były naprzód obrońcami stad przed wilkami,
strzeże stad). Thota, rysiami itp.). W Rzymie ceniono psy jako obrońców
młodego Tobiasza itd. człowieka, zwłaszcza wielkie psy lakońskie i z Molossów.
Na grobowcach często Według tradycji muzułmańskiej (traktującej psa w zasadzie
wyobrażano psa u nóg jako zwierzę nieczyste) jedyny pies, który dostał się do
kobiety jako atrybut nieba, to Ketmir (Al Rachim); towarzyszył on Siedmiu
wierności (lub niekiedy Śpiącym (młodzieńcom) z Efezu, którzy spali przez 309 lat, i
zmartwychwstania); pilnował ich. przez cały czas stojąc, nie śpiąc, nie jedząc i
krzyżowców przedstawiano nie pijąc. Przysłowiowy „pies na sianie" albo „pies
z psem oznaczającym wier- ogrodnika", który sam siana czy kapusty zjeść nie może, ale
ność zamierzeniom Boga. nikomu innemu nie da, służy jako przenośnia o człowieku,
Na wielu obrazach pies który sam nie skorzysta, a innych nie dopuści. Pies
towarzyszy św. Rochowi na ogrodnika hiszp. El perro del hortelano. tytuł komedii (ok.
wygnaniu i liże jego rany, 1618) Lope de Vegi.
gdy święty choruje na W starożytności zamiast żywego psa stawiano często na
dżumę; wyobrażano psa u progu domu przedstawiającą go rzeźbę; figura taka, jak
stóp św. Bernarda, św. wierzono, miała magiczną moc odwracania złego, od-
Wendelina. św. Benigna, pędzania szkodliwych duchów i demonów. Jeszcze do dziś
św. Małgorzaty z Cortony, u Parsów przyprowadzają umierającemu człowiekowi psa.
noszącego pochodnię przed aby odstraszał czyhające u wezgłowia demony, które pragną
św. Dominikiem, którego schwytać duszę w chwili opuszczenia ciała. W hinduizmie
zakonnicy to dominikanie suka Sarana po
łac. dominicanes 'psy
Pana', ognistym głosem
broniące Kościoła.
Pies jest strażnikiem,
czujnym obrońcą człowieka.
W Rzymie psy poświęcano
larom domowym i
rodzinnym (lares familiares)
oraz Jowiszowi
Opatrzycielowi (luppiler
Custos) jako stróżów
spokoju domowego. W
domu rzymskim na
przedprożach i mo-
zaikowych posadzkach
widniały napisy Cave
canem (dosł. 'strzeż się
psa') — 'Zły pies'. W sztuce
wczesnochrześcijańskiej
pies był emblematem
kapłana jako strażnika i
przewodnika -stada
wiernych (w starożytności
maga zbłąkanym w lesie, w symbolizuje bezbożnika, człowieka krwiożerczego, nie-
jaskiniach, w ciemności obyczajncgo: „Na zewnątrz (bram nowego Jeruzalem zostać
odnaleźć drogę. Psie szcze- mają) psy i czarownicy, bezwstydni, mężobójcy,
kanie, alarmujące pana i bałwochwalcy i kłamcy" (Apok. 22,15). Jedyna wzmianka w
odstraszające intruza, to Biblii o psie-towarzyszu znajduje się w Księdze Tobiasa
dźwiękowy emblemat (6,1), nie uznanej przez żydów (i protestantów) za
czujnego wartownika. kanoniczną. Również w krajach celtyckich olbrzymie psy
Psy myśliwskie i wojenne — służyły na wojnie i na łowach, tam jednak pies był
odwaga i szybkość; dziki emblematem cnót rycerskich, stąd nazwa „pies" była dla
pies, podobnie jak wilk, człowieka pochwałą: imię głównej postaci cyklu uisterskiego,
wędrował w watahach największego bohatera Celtów, Cu Chulainna, znaczy 'pies
(stadach) w poszukiwaniu z Culann'.
łupu i pod wodzą Pies wiąże się z podziemnym światem zmarłych, z
przewodnika napadał i chtonicznymi bóstwami śmierci, ziemi i Księżyca. Pies na
zabijał zwierzynę; cmentarzu wyje na grobie pana (jak wspomniany wyżej
przewodnikiem oswojonego Majra). Gdy Hekabe, królowa Troi, po zagładzie całej
psa stał się jego pan, rodziny zobaczyła, że jej ostatnie dziecko, Polidoros,
człowiek. W Iraku powierzone królowi Tracji, zostało przez niego zabite,
zachowała się rasa wielkich zmienia się w sukę i skowyczy na grobie syna. Hekate, gr.
psów przypominających bogini ciemności, magii, czarów, upiorów, zaświatów i
mastify i psy wojenne znane rozdroży, pędzi nocą przez świat w towarzystwie
z wizerunków babilońskich /
2200 r. p.n.e. Na
starożytnym Bliskim
Wschodzie ceniono psy
myśliwskie i wojenne, ale
nie wykształcono jeszcze
ras nadających się na
wiernego przyjaciela. Wa-
tahy półdzikich psów
oczyszczały miasta nocą z
wyrzucanych na ulicę
odpadków;
wygłodniałym,
niebezpiecznym, krążącym
wszędzie psom rzucano
ciała zabitych nieprzyjaciół
na tym większe ich
pohańbienie. Dlatego Biblia
przedstawia psy jako
zwierzęta pogardzane i
znienawidzone (choć
pożyteczne jako owczarki).
Używa się tam określenia
„pies" jako wyzwiska. Pies
widm i psów. Cerber, „cynik" i „kanalia" pochodzą od słowa „pies", pierwszy od gr.
niekiedy wyobrażany jako kyon, drugi od tac. canis. Sposób życia Diogenesa z Synopy
pies trzy-, pięcio- lub (ok. 412—323 p.n.e.) ze szkoły cyników sprawił, że nadano
stugłowy, strzeże bramy mu przydomek kyon', zapytany, dlaczego nazywają go
piekieł, nie wypuszczając z psem, odrzekł: „Bo łaszę się do tych, co dają mi cośkolwiek,
nich nikogo. W mitologii szczekam na tych, co mi odmawiają i zatapiam zęby w ciele
skandynawskiej pies Garm hultajów". W Boskiej Komedii {Piekło 6,13—19) Dantego
strzeże Helu, królestwa dusze pokutujące za obżarstwo wyją jak psy i są darte
zmarłych. Wraz z sępami i pazurami i kąsane przez Cerbera, psa piekielnego.
hienami również psy po- Współczesne przysłowia świadczą o naszym co najmniej
żerały trupy ludzkie i dwuznacznym stosunku do naszego ,,najlepszego
zwierzęce. Przysłowie: przyjaciela":
Bodajbyś poszedł napaść Pieskie życie, pieska śmierć (marne życie, marna śmierć),
(tj. nakarmić swym ciałem) psi obowiązek, zejść na psy (zmarnieć, wykoleić się
psy i kruki! W dawnych wie- moralnie), psa warte (nic nie warte), na psa się zdało (na nic
rzeniach ludowych płn. się nie zdało), za psa mieć kogoś (za nic), czuć się pod
Anglii potworny, widmowy psem (podle, źle), pies z nim tańcował (jest mi obojętny),
pies o wielkich kłach i psie krasomówstwo (oszczerstwo, potwarz), psie głosy nie
pazurach ukazywał się tylko idą pod niebiosy, pies szczeka, a karawana idzie dalej, żyć
nocą; uważano, że kto go psim swędem
zobaczy, wkrótce umrze.
Pies Prokrydy (żony
Kefalosa) zob. Lis
(teumesseński).
Pies — wcielenie brzydkich
wad: obżarstwo,
łapczywość, bezwstyd,
służalstwo, płaszczenie się.
„Jak pies, który wraca do
wymiotów swoich, tak głupi,
który powtarza głupstwa
swoje" (Ks. Przypowieści
26,11). ,,A psy niewstydliwe
nie znały nasycenia"
(Izajasz 56,11). Grecy i
Rzymianie byli, ogólnie
wziąwszy, wielkimi
psiarzami, choć zapewne
bardziej niż my gardzący
psimi wadami, zwłaszcza
serwilizmem, wdzięczeniem
się do kija. Wzbraniano
psom dostępu do hieronu
Apollina w Delos i na
Akropol ateński. Wyrazy:
(łatwo, sprytnie, bez kłótnia, wojna; (biały) pomyślne zdarzenie;
zachodu), pies macha (żółty) strata.
ogonem nie do ciebie, ale W alchemii: pies pożerany przez wilka oznacza
do twego chleba. W oczyszczenie złota za pomocą antymonu, tj. przedostatnią
średniowieczu fazę Wielkiego Dzieła.
zaostrzeniem kary było W heraldyce występują zwykle charty. ale bywają też
wieszanie przestępcy z brytany z kolczastą obrożą, jak również psy gończe.
psem albo wieszanie na Na niebie: gwiazdozbiory Pies Mały. Pies Wielki. Psy
nim psa, stąd powiedzenie: Gończe.
Psy na kimś wieszać PIĘĆ
(szkalować, obmawiać Piątka jest symbolem wieczności, wszech-potęgi Boga. woli
kogoś). Pełne pogardy: jak bożej, wszechobecności, wszechwiedzy boskiej; światła,
psów (mnóstwo), (że jak płomienia;
pies (porównanie jedności, porządku, doskonałości, harmonii, równowagi,
absurdalne, ale używane na środka; mikrokosmosu; pięcioramiennej rozgwiazdy,
co dzień), całuj psa w nos człowieka (rozstawione cztery kończyny i głowa), pięciu
itd. palców ręki a. nogi. pięciu zmysłów (wzrok, słuch, dotyk,
Kanikuła, najgorętszy okres węch, smak; z czasem dodano inne); człowieka
lata, z tac. canicula (dosł. indywidualnego w przeciwieństwie do uniwersalnego; pełni
'suczka'), oznacza Syriusza, życia organicznego; zdrowia, ozdrowienia, płodności,
najjaśniejszą gwiazdę wzrostu; wiosny, urodzaju, żniw;
nieba, w konstelacji Psa mowy. pisma, porozumienia, zrozumienia;
Wielkiego. W głębokiej
starożytności (ok. 1000
p.n.e.) Syriusz wznosił się
ze Słońcem w początku
lipca, w czasie naj-
większych upałów.
Uważano, że Psia Gwiazda
wywołuje u psów objawy
wścieklizny. W Argos
zabijano w tym czasie
wszystkie bezpańskie psy i
składano ofiary z psów;
ofiary takie składali także
Rzymianie w czasie
kanikuły, aby ustrzec zboże
i stada przed szkodą.
W marzeniu sennym: wielka
miłość albo przyjaźń;
(szczekający) dobra
nowina; (szary albo czarny)
nieszczęście; (wyjący) zła
nowina; (wściekły)
nieprzyjaźń; (czerwony)
sprawiedliwości; podróży; na staroż. uroczystościach weselnych); wiosenny symbol
najlepszej oceny (w narodzin (Demeter). spełnienia; płci (Isztar, Izyda, Afrodyta);
pięciostopniowym systemie mądrości (Atena).
ocen szkolnych). Wg Dni i prac Hezjoda Ziemię zamieszkiwały kolejno
Piątka liczbą istnienia ludzkość złota, srebrna, brązowa, półbogów i obecna,
materialnego i żelazna.
obiektywnego, życia Pitagorejczycy uważali piątkę za symbol człowieka-
objawionego; pięciu ran mikrokosmosu, syntezy, związku i wesela jako połączenie
Chrystusa; natchnienia, dwójki i trójki, pierwiastka żeńskiego z męskim. Państwu
życia, miłości, oddzielenia młodym potrzebna była opieka pięciu bóstw i towarzystwo
płci, szczęścia; w pięciu druhów i druhen (por. pięć panien mądrych i pięć
średniowieczu liczba głupich w Ew. wg Mat. 25.1—13). Na zaślubinach Słońca z
czarnoksięska, więc Księżycem orszak stanowiło pięć planet. Na gody w Kanie
złowróżbna. Galilejskiej Jezus przyszedł z pięcioma uczniami (Ew. wg
Liczba Pentateuchu, Tory Jana 1,35—51,2,2) jako niebiański narzeczony.
(pięciu Ksiąg Kwintesencja, łac. auinta essentia 'piąty żywioł', wg
Mojżeszowych: Genesis, Arystotelesa najdoskonalszy składnik budowy kosmosu,
Exodus, Leviticus, Numeri, eteryczne tworzywo ciał niebieskich przeciwstawiane czte-
Deutoronominum łac. rem pierwiastkom ziemskim (ziemia, woda, powietrze,
'Księga Rodzaju, Wyjścia, ogień); pot. najważniejszy składnik, istota rzeczy, właściwa
Kapłańska, Liczb, Powtó- treść.
rzonego Prawa'); liczba Pięć głównych bóstw panteonu celtyckiego: Teutatesa,
pięciu kamyków Belenosa, Esusa, Taranisa
podniesionych z rzeki przez
Dawida, aby nimi uśmiercić
Goliata (wg św. Augustyna
symbolizować mają
Pentateuch). Piąte kró-
lestwo. mesjańskie, które
pokona cztery poprzednie
królestwa (w Proroctwie Da-
niela 2,44).
Hierós gamos gr. 'święte
małżeństwo' Nieba (3) i
Wielkiej Matki Ziemi (2) = 5;
małżeństwo, miłość, rytm
kosmiczny; jedna z liczb
Wielkiej Bogini ukazująca
się w pięcio-klapowych
liściach bluszczu, winorośli,
jeżyny, figi, kasztanowca,
plątana, w pięcio-
płatkowych kwiatach
jabłoni, dzikiej róży,
pierwiosnka (rośliny ważne
i boginię o nie znanym dziś przedstawiano jako pięć nietoperzy symbolizujących
imieniu, Cezar w swej długowieczność, bogactwo, pogodę ducha, cnotę i łatwy
Wojnie gallickiej, aby zgon.
przybliżyć je rzymskim Pięciu Wielkich Królów w buddyzmie tybetańskim: grupa
czytelnikom, przedstawia pięciu ubóstwionych bohaterów, czczonych pop. jako obrona
jako Merkurego, Apollina, przeciw wrogom: król Czynów, król Umysłu, król Ciała, król
Marsa, Jowisza i Mi-nerwę. Cnoty i król Mowy.
W Kościele kat. wyróżnia W hinduizmie piątka jest liczbą zasady życia.
się pięć rodzajów krzyża: Pentada — zestaw pięciu (jednostek czasu, przedmiotów),
ołtarzowy, wiszący, pro- wielka liczba mistyczna zawierająca wszystkie siły Natury,
cesjonalny, manualny przynosząca zmiany, nowe doświadczenia, nowych
(ręczny) i pektorał (noszony przyjaciół, podróże po świecie, charakteryzuje się
przez biskupa na piersi). niestałością, pragnieniem przygód, wynalazczością,
Pięć u muzułmanów — swobodą, nerwowością i pobłażaniem sobie.
liczba szczęśliwa. Pięć Pięć diabłów. ..Tego właśnie (...) niechaj porwie diabłów
filarów islamu: szahada pięć"!" (Poganka 3 Narcyzy Żmichowskiej).
(wyznanie wiary), sałat Piąte koło u wozu — rzecz, osoba zbędna (wyrażenie
(modlitwa rytualna), zakat przysłowiowe utrzymujące się nadal mimo jego
(jałmużna), saun (post), anachroniczności w epoce motoryzacji).
hadżdż (pielgrzymka do
Mekki). Sałat a. n^imaz —
modlitwa odmawiana przez
muzułmanów pięć razy
dziennie. Przeciw ,,złemu
oku" wyciąga się pięć
palców prawej ręki. mówiąc:
„Pięć w twoje oko!".
Pięć podstawowych
stosunków społecznych,
które, jeśli właściwie
podtrzymywane, gwarantują
wg chińskiego
konfucjanizmu dobrobyt
kraju: między monarchą a
poddanym, ojcem a synem,
mężem a żoną, parą braci
oraz parą przyjaciół. W
filozofii chińskiej pięć
pierwiastków (czynników)
wu hsing: woda, ogień,
drewno, metal i ziemia,
uważano za siły aktywne w
zmiennym świecie. W
sztuce chińskiej pięć
błogosławieństw
„Najlepsza kompania to staroż. nazwa gr. pitys, pe&ke, tac. pinus, picea, obejmowała
pięć osób" („The Taller" nr wszystkie szyszkowe drzewa iglaste, a w węższym sensie
132 Richarda Steele). — pinię. Zob. Jodła, Sosna.
Pięć darów umysłu: zdrowy Pinia — płodność, urodzaj, szczodrobliwość bogów — z
rozum, wyobraźnia, powodu bezustannej produkcji nowych pinioli.
fantazja, zdolność Pinia — atrybut gr. boga wina i płodnych sił natury,
abstrahowania i pamięć (wg Dionizosa, i jego orszaku;
Stephena Howesa, 1515). tyrs. laska Dionizosa, owinięta bluszczem a. winoroślą,
O pięciu rzeczach pomyśl. zakończona Dyła piniolą (a. niekiedy szyszką sosny
gdy chcesz uniknąć biedy: alepskiej, której żywica służy do utrwalania win gr.). Król Teb,
z kim mówisz, o kim Penteusz, przeciwny wprowadzaniu do swego królestwa
mówisz, rozwiązłych uroczystości dionizyjskich, schował się raz w
i jak, i gdzie, i kiedy. koronie pinii, aby podglądać ogarnięte szałem ba-chicznym
(Z ang. anonima.) menady; gdy dostrzegły go, zrą-bały pinię i rozszarpały go
Piąta kolumna (hiszp. la na sztuki. Kró-Iowa-matka Agawę, w paroksyzmie dionizyj-
auinta columna)— skiego obłędu, chwyciła radośnie pokrwawioną głowę syna i
sabotażyści działający na pobiegła do domu, gdzie dopiero odzyskała zmysły. Zrąbane
rzecz nieprzyjaciela, koń drzewo
trojański, określenie z
czasów hiszp. wojny
domowej, kiedy cztery ko-
lumny wojsk powstańczych
zbliżały się do Madrytu.
Kolor — niebieski a.
różowy. Kolory — biały,
czarny, niebieski, czerwony,
żółty.
W astrologii: gwiazdozbiór i
znak zodiaku Lew; planeta
Merkury; komunikacja,
szybkość, podróż, mowa,
pismo.
PINIA
Pinia — sosna
śródziemnomorska o pa-
rasolowatej koronie,
jasnozielonych igłach (dł.
do 20 cm), jajowatych,
ciężkich szyszkach, tzw.
piniolach (wł. pignoli), szer.
do 10, dł. do 13 cm, z
jadalnymi nasionami o
smaku migdałowym, z
których także wytłacza się
olej do wyrobu farb. W
otoczono czcią boską na współczując jej. zmieniła ją w pinię. Dlatego, gdy wieje wiatr
polecenie Pytii (Pauzaniasz północny, pinia roni jasne łzy (tj. żywicę). Z bogiem Panem
2,2,7), a z jego drewna pinię łączono szczególnie w Arkadii, gdzie poświęcano mu
wyciosano posągi kultowe smaczne nasiona pinioli jako bożkowi urodzaju.
Dionizosa Lysiosa i Pinia — drzewo życia a. życia wiecznego (tac. vita aeterna};
Bakcheiosa. w plastyce chrzęść. często duże piniole z brązu połączone z
Pinia odgrywała rolę w fontanną a. źródłem, nieraz z pawiami jako symbolem
kulcie kreteńskiej Artemidy- nieśmiertelności (zob. Paw).
Diktynny, w którym PIORUN (Grom, Błyskawica, Grzmot)
wieńczono się gałązkami Piorun (błyskawica, grzmot) symbolizuje budziciela życia,
pinii, a drewna jej używano najwyższą twórczą siłę, boską moc tworzenia i niszczenia,
na pochodnie. moc boga jako demiurga, oddziaływanie sił niebieskich na
Pinia związana z Kybele, sprawy ziemskie, obecność bóstwa, zapowiedź, zwł.
frygijską boginią płodności. narodzin bóstwa;
Attis, pasterz frygijski. władzę z bożej łaski, gniew nieba, potępienie, upadek z
ulubieniec bogini, w wysokości, broń bóstwa, topór, bóstwo wojny, groźbę; ogień
napadzie szału wykastrował jako jeden z czterech żywiołów, świt, początek;
się pod pinią i zmarł,
opłakiwany przez Kybele;
pinia stała się drzewem
poświęconym Attisowi.
Możliwe, że z Kybele wiąże
się tajemnicza piniola z
brązu, wysokości 3,56 m,
dziś w muzeum watykań-
skim. Wg innych tradycji
Attis zmienił się w pinię (a.
figowiec lub jodłę).
Pinia wiąże się z
Asklepiosem (Eskulapem),
bogiem sztuki lekarskiej,
gdyż nasion pinii używano
do celów leczniczych, a
pinioli jako afrodyzjaku
(Sztuka kochania 2,424
Owidiusza).
Pinia związana z Panem i
Boreaszem;
obaj, bóg płodności stad i
wiatr północny (który umiał
zaptadniać kobiety i klacze),
zakochali się w nimfie Pitys,
a gdy nie przyjęła zalotów
Boreasza, strącił ją z wy-
sokiej skały na ziemię; ta,
naruszenie normy, pioruna uważane jest niekiedy za uświęcone. „To siedziba
przemianę, szybkość, Wulkana (...). Tam w ogromnej pieczarze trzech cyklopów.
krótkość chwili; wiosnę, Brontes, Ste-ropes i nagi Pyrakmon. kuło żelazo. Właśnie
potęgę, fallusa, płodność; obrabiali (...) piorun, jaki Ojciec bogów nieraz miota na
natchnienie. ziemię z niebiosów (...). Dodali trzy promienie z grubego
Kult pioruna jako aspektu gradu. tyleż z deszczowej chmury, z ognia rudego trzy i trzy
boga niebios a. specjalnego wichrowe. Zmieszali budzące trwogę błyskawice, grzmot i
bóstwa pioruna uwydatnił przerażenie, i wściekłość lotnych płomieni" (Eneida 8,426—
się ze szczególną siłą w 432 Wergiliusza).
epoce neolitu w zachodniej Ludzie ugodzeni piorunem — specjalnie naznaczeni: zwykle
Europie, przy czym ukarani, niekiedy wyróżnieni przez bóstwo. Kapaneus.
emblematem pioruna uczestnik wyprawy siedmiu przeciw Tebom, zabity przez
ciskanego przez bóstwo był Zeusa piorunem, gdyż wołał, wdrapując się na mury miasta,
topór, którego liczne że nawet Zeus go nie wstrzyma. Na życzenie swej kochanki.
wyobrażenia znaleziono na Semele, Zeus ukazał się jej w całej swej boskiej
malowidłach jaskiniowych i wspaniałości, w piorunach i błyskawicach, i spalił ją.
na ścianach dolmenów; „Piorun uderza w szczyty gór" (Pieśni 2,10,11 Horacego),
prócz tego odkryto wielką niebezpieczeństwa grożą ludziom wybitnym, przodującym,
liczbę dużych i małych nie zaś skromnym i cichym. „Bóg razi swoim gro
toporów kamiennych i gli-
nianych z otworami,
używanych zapewne jako
amulety i przedmioty
wotywne.
Piorun — atrybut Siwy i
Wisznu w hinduizmie, Indry
w wedyzmie, Zeusa
(Jowisza), germańskiego
Thora, przedstawiany jako
topór, młot. widły, trójząb,
wielkie wrzeciono, z którego
wychodzą liczne groty, pęki
błyskawic, zygzakowate
strzały z grotami na obu
końcach itp., często
wyobrażany ze skrzydłami.
Orzeł jako atrybut Zeusa
trzyma pęki piorunów w
pazurach. Trzy pioruny
Zeusa oznaczają zwykle
los, przeznaczenie i
opatrzność — siły kształtu-
jące przyszłość. Piorun
bywa też posłańcem
bóstwa. Miejsce uderzenia
mem najwyższe domy i używać przekleństw zawierających wyraz „piorun", np.:
drzewa, gdyż przekraczają Do stu piorunów! A bodaj was siarczyste pioruny! A niechże
miarę" (Dzieje 7,10 to jasny piorun!
Herodota). Piorunem, błyskawicznie — bardzo szybko.
Piorun — niszczyciel Grom — serce. ,,Z sobą ja niosę wroga (...). A to jest moje
demonów, uważany za serce, bijący we mnie grom! (Z sobą ja niosę... l—6 M.
narzędzie bóstwa przez Konop-nickiej).
mitologię klasyczną i przez Grom — zemsta. „Nasz sztandar płynie ponad trony, niesie
chrześcijaństwo, zwł. narzę- on zemsty grom!" (Czerwony sztandar 7—8 Bolesława Czer-
dzie karzące niedowiarków i wieńskiego).
heretyków. Grom — iskra. „Lecz te, co jutro rykną, czym są dzisiaj
Północnogermański bóg gromy? Iskrą tylko" (Dziady cz. III, Improwizacja 210—11
burzy Thor (Do-nar, Thuner) Mickiewicza).
uzbrojony w młot Mjóllnir, „Grom", polski okręt wojenny, niszczyciel, zbudowany w W.
gallo-romański Taranis, bóg Brytanii, od 1937 w polskiej marynarce woj.. zatopiony w
piorunów, litew. Perkunas 1940 przez lotnictwo nm.
(Perkons lotew.. Perkunis Strzałka piorunowa, fulguryt — rurka szkliwa kwarcowego
st. prus.. Perun słowiański), powstała przez stopienie piasku kwarcowego działaniem
dawny bóg piorunów pioruna.
regionu bałtyckiego, W marzeniu sennym: piorun — grożące niebezpieczeństwo,
strażnik prawa i porządku, choroba, troska.
bóg płodności; poświęcony
mu był dąb, drzewo
najczęściej trafiane przez
pioruny. Wyobrażany jako
potężny brodacz z toporem
w ręku. Najpopularniejszy z
bogów, nazywany
pieszczotliwie ,,małym bo-
giem, bożkiem" (dievaitis}.
Piorun — ramię młodości.
„Młodości! (...) jako piorun
twoje ramię" (Oda do
młodości 50—51
Mickiewicza).
Piorun (a. grom) z jasnego
nieba — wydarzenie
niespodziewane,
nieoczekiwane, za-
skakujące; nagły cios, nagłe
nieszczęście.
Jak piorunem rażony —
zaskoczony, przerażony,
zdumiony.
Ciskać, sadzić piorunami —
Błyskawica i grzmot — Hannibala. nadany dla szybkości jego marszów i nagłości
gniew i zniszczenie. ataków.
Błyskawica wg większości Jak błyskawice, zapal gromnice — wg wierzeń lud. zapalone
mitologii odkrywa na w czasie burzy gromnice poświęcone na Matkę Boską
moment ukrytego przed Gromniczną (2 II) chronić mają od uderzenia pioruna.
ludzkim okiem boga — „Błyskawica", polski okręt wojenny, niszczyciel, zbudowany
obraz Logosu w W. Brytanii, od 1937 w polskiej marynarce woj.
rozwidniającego ciemności, Grzmot głosem boga — oświetlającego. zapładniającego
błyskawica łączy się burzą i deszczem, karzącego, najwyższego boga, jak
pojęciowo z początkiem babilońskiego boga burzy i piorunów Adada, biblijnego
okresu, cyklu, z wiosną, ze Jahwe, Zeusa (Jowisza), ThcFra itd. „Bóg chwały zagrzmiał
świtaniem, ze znakiem (...). głos Pana potężny, wspaniały, łamie cedry Libanu (...).
Barana w zodiaku; Głos Pana krzesze płomienie" (Psalm 28 3—7). „Słuchajcie
stanowi ujawnienie się pilnie grzmotu jego głosu i pomruku, który wychodzi z jego
potęgi i gniewu bóstwa. ust. Wypuszcza go pod całym niebem, a jego światło sięga
Jahwe objawia się na górze do krańców ziemi. (...) Bóg przedziwnie grzmi swoim
Synaj: głosem, czyni wielkie rzeczy. których nie rozumiemy" (Hiob
,,A gdy lud ujrzał 37.2—5).
błyskawice, i górę dymiącą. Grzmot zapowiada teofanię — pojawienie się bóstwa.
usłyszał grzmoty i głos
trąby, zląkł się" (Ex. 20,18).
„Widziałem jak Szatan, niby
błyskawica, spadł z nieba"
(Ew. wg Łuk. 10,18). „Mój
Bóg nie wisiał na ćwieku,
nie pil octu i piołunów, ale
stał na wielkiej górze
pośród dwunastu piorunów
w czarnej i ognistej
chmurze i rozbłyskał się na
całe niebiosa" (Ksiądz
Marek 2,183—3 Sło-
wackiego).
Błyskawica — iskra życia,
moc zapładnia-jąca Pana
Stworzenia, oświecenie
duchowe, intuicja, nagłe
olśnienie, natchnienie; na-
sienie niebiańskie,
połączenie ognia i wody,
blasku i deszczu.
„Błyskawica" (fenie. Barka)
— przydomek Hamilkara.
dowódcy kartagińskiego
(zm. 229 a. 228), ojca
PIÓRO chy 408 Plauta).
Pióro symbolizuje Stonce, Upierzeni ludzie. „Jest u Hyperborejów (...) Trytońskie
Księżyc, niebo, promień bagnisko; dziewięćkroć w nim się zanurz, a obrośniesz w
światła, powietrze, pierze (Metamorfozy 15,365—9 Owidiusza, tł. N.
królestwo ptaków. wiatr, lot, Kicińskiego).
skrzydła (zob.), dążenie, Pióro — zasługa; własność, dobro. Stroić się w cudze piórka
szybkość, wzniosłość; — w cudze zasługi, puszyć się cudzymi zaletami, cudzą wła-
roślinność; genitalia; snością; z bajki Fedrusa 1,3 o wronie zdobiącej się w pawie
los, przeznaczenie, życie, pióra.
serce; boskość, wiarę, Pawie pióro — nieśmiertelność; ideał;
ofiarę, śmierć, ducha, zorza; gwiazdy. W staroż. Brytanii — nieśmiertelność
duszę; dokładną wagę; (zapewniać ją miało sypianie na łożu z pawich piór). ,,A
oczyszczenie z grzechów; obrócona oknem do zachodu ku zorzy — w pawich piór
dobro, miłosierdzie, świecącym wianku (...). Wszystkie pawie pióra górą jak
sprawiedliwość, zasługę; gwiazdy... (Król-Duch 3,3,108—114 Słowackiego). Zob. też
kontemplację; królewskość. Paw(ie pióro).
władzę, rangę, szlachectwo, Pióro w chrześcijaństwie (św, Grzegorz Wielki) — lot myśli;
honor; przepych, bogactwo, wiara; kontemplacja. Dutka pióra — Słowo.
ozdobę, obfitość; wróżbę, Dwa pióra — powietrze i światło, życie duchowe i
magię, wiedzę; pismo, materialne. Częste na wizerun
literaturę, pisarza, talent,
natchnienie.
Pióro w staroż. Egipcie —
prawda, prawość,
uczciwość, sprawiedliwość;
dobroć, wiedza; wiatr;
śmierć. Strusie pióro atry-
butem bogów: Maat, Ptaha,
Ozyrysa, Ha-thor, Amona.
Po śmierci człowieka Maat i
Ozyrys na sądzie w krainie
umarłych ważyli jego serce
kładąc na drugiej szali
pióro, aby zobaczyć, czy
coś nie ciąży na sercu (tj.
sumieniu) zmarłego.
Pióro — ofiara. Pióra
rozsypane wokół ołtarza, na
którym oskubano ofiarnego
ptaka, świadczyły o
właściwie dokonanej
ceremonii kultowej.
Pióro — rzecz bez wartości.
Pluma haud interes! łac.
'rzecz nie warta pióra' (Stra-
kach bogów egip,, 2,3 Szekspira, tł. L. UIri-cha). ..Wiatr mną jak piórkiem
znaczące prawdop. wiedzę i pomiata" (Dziady. Upiór 2,449 Mickiewicza). „La donna e
dobroć. mobile aual piuma al vento" wl. 'kobieta zmienna jest jak
Trzy pióra — trzy wymiary piórko na wietrze' (Ri^olello 4 Verdiego), aria Księcia.
przestrzeni; Upierzony wąż — sprzeczne siły, jak susza i deszcz, niebo i
dobra myśl, dobre słowo, ziemia; takiż wąż z rogami — sprzeczne siły walczące z
dobry uczynek; sobą. Ouctzacóatl 'Upierzony wąż', jedno z gl. bóstw
u staroż. Celtów — trzy dawnego panteonu meksykańskiego (od III w.).
promienie światła Pióra na głowie, na nakryciu głowy — aureola promieni
oznaczające boskość i słonecznych, władza królów. książąt (pióropusz na hełmie i
potęgę, do dziś emblemat w herbie — ozdoba śrdw. rycerzy), ranga dworska. wojenna;
księcia Walii. Trzy pióra umiejętność myśliwska, strzelecka, liczba zabitych
przypominające strusie — nieprzyjaciół (orle pióro we włosach Indianina);
impresa Medyceuszy: zuchowatość; dobre samopoczucie; odświętność (w strojach
Wawrzyńca Wspaniałego i lud., jak pawie pióra w stroju krakowskim). ..Miałeś, chamie,
papieży Leona X i czapkę z piór" (Wesele 3,37,1165 S. Wyspiańskiego).
Klemensa VII. Pióra orle — Słońce, promienie słoneczne, aureola; potęga,
Szkarłatne pióro w bajkach i siła; chwała wojenna u Indian płn.amerykańskich (orzeł jako
poezji — wróżka. Ubiór poseł Słońca i bogów).
wróżek ozdobiony szkarłat-
nymi piórami.
Pióra — genitalia męskie.
„Męskie pióra" Tejrczjasza
(Boska Komedia, Piekło
20,42 Dantego).
Pióra — władza najwyższa,
dana od nieba. Pióra na
czterech narożnych
słupkach baldachimów
papieży i monarchów
oznaczają władzę, autorytet
z łaski boskiej rozprze-
strzeniony na czterech
końcach świata, niosący
sprawiedliwość.
Piórko na wiatr rzucać
(przysłowie fr.) — zdać się
na łaskę losu (Próby 2,17
Mon-taigne'a).
Piórko na wietrze —
zmienność; poddawanie się
zmiennym bodźcom.
..Mamże jak piórko z
każdym chwiać się
wiatrem?" (Zimowa powieść
Strój z piór — obłok; stąpiło. złożone z obsadki (rączki, trzonka) i stalówki (pióra),
wietrzyk. zachowało tradycyjną. ptasią nazwę — pióro, podobnie jak
Pióro puchowe — miękkie, później pióro wieczne czy kulkowe. Jąć się pióra. chwycić za
białe obłoki; pióro — zacząć pisać, zostać literatem. Władać piórem —
sen. pisać. Złamać pióro — porzucić zawód pisarza, dzien-
Pióro (przez podobieństwo nikarza.
do liści) — wegetacja, Pióro — twórczość literacka, piśmiennictwo. styl autora,
wzrost roślin; fazy talent, pisarz, literat, autor.
Księżyca, Księżyc. Pióro — natchnienie poetyckie. „Nie-ywykłym i nie lada
Pióro (przez związek z piórem opatrzony polecę precz, poeta" (Pieśni 2,24.1—2
ptakami, powietrzem. lotem Jana Kochanowskiego).
i niebem) — promienie, Pióro w tradycji muzułm. — przeznaczenie, kismet. Allach
atmosfera, niebiosa. stworzył pióro promieniste i tablicę-księgę, w której pióro na
Słońce; wzniosłość, ptak, rozkaz Allacha zapisało wszystko, co się wydarzy aż do
potęga powietrzna końca świata. Nikt prócz Boga nie zna treści tej tablicy
wyzwolona z obciążeń wyciętej z jednej białej perły i rozciągającej się od nieba do
ziemskich. ziemi i od wschodu do zachodu.
Pióra — skrzydła. „Lećmy!
szczęściem zostały pióra do
powrotu" (Dumania w dzień
odjazdu 35 Mickiewicza).
Pióro z ognia — Bóg. „On
piórem z ognia jest
dumnych szyszaków"
(Beniowski 5,473
Słowackiego).
Białe pióra — pieniste, białe
grzywy kipieli morskiej.
Porastać w piór(k)a —
bogacić się, dorabiać się.
zyskiwać na znaczeniu.
Pióro — pismo, pisanie. Od
VI wieku zaczęto pisać nic
trzciną i stylusami (z brązu,
żelaza, kości itd.), ale też
piórami gęsimi (niekiedy
też. łabędzimi, indyczymi,
kruczymi). Ze skrzydeł
dużego ptaka wyrywano
żywcem tylko sześć dużych
piór, które spiekano i
zanurzano w roztworze
ałunu a. kwasu. Piór takich
używano aż do połowy X\X
w. Narzędzie, które je za-
Pióro — skrzydło anielskie, miecze na lemiesze").
laska Mojżesza. „O, pióro! Topór głębiej orze od pługa, zob. Topór (wojenny).
tyś mi żaglem anielskiego Pług — władza człowieka nad przyrodą;
skrzydła i czarodziejską przyziemna sfera jego podświadomości.
zdrojów Mojżeszowych Orka — ciężka praca, znój. mozół.
laską" (Pióro 12—13 Orać na czyimś grzbiecie — prześladować go, dręczyć. „Na
Norwida). grzbiecie moim orali oracze, wydłużali bruzdy swoje" (Psalm
W heraldyce: strusie pióro 128 3). wrogowie obchodzili się brutalnie z Izraelem w
— wyróżnienie; Egipcie.
sprawiedliwość. Orać w kogoś, orać kimśjhk łysą kobyłą— wykorzystywać
W marzeniu sennym: kogoś zmuszając go do ciężkiej harówki. „A ty coś wygrał w
błahość; zmartwie- pokorze. iż ci po łbie, kto chce, orze?" (Apoftegmata krótsze.
PŁUG (Lemiesz, Orka, Gniew do pokory 105—6 Mikołaja Reja).
Radio, Socha) Orać cudzą jałowicą — korzystać z informacji zdobytej
Pług symbolizuje orkę, nieuczciwym (nieczystym) sposobem, nielojalnie. Gdy
torowanie drogi, Filistyni z Tam-nata rozwiązali zagadkę Samsona, gdyż
pionierstwo, trud, znój, zdradziła im to rozwiązanie filistyńska żona bohatera,
mozół; płodność, fallusa, wyłudziwszy je wprzód od niego, powiedział im: ,,Gdybyście
zapłodnienie; wiek srebrny; nie orali moją
pokój, stróża
społeczeństwa; los, czas,
zapomnienie.
Ręka króla na pługu —
konsekracja, poświęcenie,
godność królewska.
Cesarze chińscy co roku na
wiosnę ceremonialnie
zaorywali kawałek gruntu,
co miało zapewniać urodzaj
w całym kraju.
Pług — płodność, urodzaj,
obfitość; narzędzie
świętego małżeństwa (gr.
hieros gamos} między
Niebem a Ziemią, skoja-
rzonego przez oracza. „Oto
idą dni, mówi Pan. że
spotka oracz żeńca" (Amos
9,13), tj. urodzaj będzie tak
wielki, że majowe (w
Palestynie) żniwa
przeciągną się aż do
październikowej orki.
Lemiesz — pokój, zob.
Miecz (wojna — ,,I przekują
jałowicą, nie zatnie, na sporym obszarze wydziela grunt pod domy, gród
rozwiązalibyście mojej Ilium zwać każe, kraj Troją" (Eneida 5,755—7 Wergiliusza,
zagadki" (Ks. Sędziów 14, tł. T. Karyłowskiego). Mityczny król Szwecji, Gylfi, na
12—20). polecenie boga Odyna przyrzekł bogini rolnictwa, Gefjun, że
Pług ciągniony przez wołu i da jej tyle ziemi, ile potrafi ona zaorać. Wtedy Gefjun
osła (a. konia) — grzech; spłodziła z pewnym olbrzymem czterech potężnych synów,
obłęd. „Nie będziesz orał zmieniła ich w woły, zaorała pługiem całą Sjaelland
wołem i osłem razem" (Zelandię) i oddzieliła ją cieśniną od Szwecji, po czym
(Deut. 22,10). Gdy zamieszkała w Leire ze Scyldem, synem Odyna, pierwszym
wysłannicy Menelaosa i królem Danii.
Agamemnona przybyli do Pług — atrybut osób wyobrażających dawn. w plastyce wiek
Itaki, aby wezwać Odyssa srebrny, gdyż orka miała być jednym z zajęć człowieka tej
do udziału w wyprawie epoki. Wg Owidiusza po stworzeniu świata nastąpiły kolejno
przeciw Troi, do czego był cztery wieki: złoty, srebrny, brązowy i żelazny {Metamorfozy
zobowiązany przysięgą, 1.89—150).
Odys udał obłąkanego: Oracz — Cyncynat, Rzymianin z V w. p.n.e., który wg
zaprzągł do pługa wołu z legendy orał swoje pole, gdy zawiadomiono go, że został
koniem, a bruzdy posypywał wybrany na dyktatora w wojnie z Ekwami. Po wygranej
solą. Zrezygnował jednak z kampanii powrócił do pracy na roli; wzór starorzymskich cnót
tej gry, gdy przed obywatelskich.
zaprzęgiem położono na
ziemi małego Telemacha.
Orka — połączenie zasady
męskiej z żeńską,
zapłodnienie; pług (lemiesz)
— fallus, bruzda — vulva.
Rama, wcielenie ind. boga
Wisznu, bohater Ramajany,
staroind. epopei rycerskiej,
poślubił Sitę ('bruzdę'). Na
procesjach wiosennego
święta orki i zasiewów ku
czci Dionizosa i Izydy brał
udział carrus navalis łac.
'wóz w kształcie okrętu'
(stąd wł. carnevale i nasz
'karnawał') a., wg innych,
carrus novalis łac. 'wóz
rolniczy' wyobrażany w
śrdw. jako pług.
Bruzda wyorana pługiem —
linia, po której obu stronach
ma stanąć koczowisko,
obóz, nowo założone
miasto. „Enej pługiem łan
Orać plażę morską łac. litus obitym, wy-batożonym. ,,Przywiązano mię do sochy, zbito
arare (Tristia 5,4,48 dziesięć pęków łozy. Każdą kość, jak z kłosa żyto (...) od
Owidiusza) — czynić rzecz skóry mojej odbito! Nie znałeś litości, panie! (Dziady ci. II
bezużyteczną. 277—82 Mickiewicza).
Przyłożyć rękę do pługa — Pług — zapomnienie. „I przejdą po nich zapomnienia pługi"
podjąć pracę, zabrać się do (Lilia Weneda, Prolog 94 Słowackiego).
dzieła. „I rzekł inny: Pójdę Oracz — żywiciel społeczeństwa, związany ściśle z
za tobą. Panie, ale pozwól przyrodą. ,,Opiekuj się więc pługiem, z którego szczodroty
mi wpierw rozporządzić płyną twoje dostatki, a krzewią się cnoty" (Ziemiań-stwo
rzeczami, które są w domu. polskie 1,923—4 Kajetana Koźmiana). „Temu tylko pług a
Rzekł do niego Jezus: socha, kto tę czarną ziemię kocha, kto ten zagon zna do
Żaden, który swą rękę przy- głębi" (Z lak i pól 7,1—3 Marii Konopnickiej).
łożył do pługa, a ogląda się Orać gęsią — pisać (gęsim piórem), być urzędnikiem a.
wstecz, nie jest zdatny do pisarzem. „Co u Cię zagony, to u mnie wiersze — jak Tyś
królestwa bożego" (Ew. wg orał pługiem, jam gęsią orał" (Pamiętniki (...). B. Win-
Łuk. 9, 61—2). nickiego. Przygody młodości l. Gawęda 19— 21 Wincentego
Lemiesz rozgrzany do Pola).
czerwoności — chuć, Pług — herb. ,,Das beste Wappen in der Welt, das ist der
żądza; sąd boży, próba Pflug in Ackerfeid" n m. 'najlepszym herbem na świecie jest
gorącego metalu, sądowy pług
środek dowodowy znany w
sta-roż. i we wczesnym
śrdw.: przejście boso po
rozżarzonych lemieszach
bez poparzenia stóp miało
dowodzić niewinności
oskarżonego. Atrybut św.
Kunegundy, małżonki
cesarza nm. Henryka II; wg
legendy, oskarżona o
zdradę małżeńską, przeszła
bez szwanku boso po
rozpalonych lemieszach;
zmarła 1033.
Orka — jedno z zajęć w
wyobrażeniach prac
dwunastu miesięcy,
przedstawianych w
kościołach romańskich i
gotyckich w płn. Europie, w
miniaturach i psałterzach, w
dziełach wł. Odrodzenia, na
gobelinach fr. i flandryjskich
XVI—XVII w.
Zarobić na sochę — zostać
w ornym polu' (inskrypcja na relikwii, Biblii, pateny z hostią, szat sakralnych itp. wyraża
domu spółdzielni rolniczej w jedność duchową wiernych. Obyczaj całowania pantofla
Hindelbank). papieskiego, a później pierścienia papieskiego czy
Orać płytko — nie mieć biskupiego, od czasów 2. soboru watykańskiego (1962—65)
głębszych zainteresowań. coraz bardziej wychodzący z użycia, był także wyrazem czci
Pług — „Lepszy stróż i respektu. Katoliccy pielgrzymi całują stopę brązowego
społeczeństwa niż mędrców posągu św. Piotra w jego bazylice rzymskiej. Protestanci w
ustawy" (Ziemiaństwo niektórych krajach całują Biblię po złożeniu na nią przysięgi.
polskie 1,928 Kajetana Papież Jan Paweł II w swoich licznych podróżach pa-
Koźmiana). sterskich całuje na powitanie ziemię kraju. do którego
Pług — los. ,,Maleńkie przybywa. Muzułmanie całują czarny kamień w Kaabie
radości nowego życia przybywszy jako pielgrzymi do Mekki.
nabrały uroku i poczęła Według Biblii pocałunek był popularną formą adoracji
ciągnąć pług swego losu" pogańskich bóstw i bałwanów, złotych i srebrnych cielców
(Promień rozdz. 10 Stefana (Ozeasz 13,2 i in.).
Żeromskiego). Wergiliusz opisuje w Eneidzie (2,490), jak przy ostatecznym
Pług — czas. „Nad nimi już szturmie na płonący zamek króla Priama w Troi z
przeszedł wszystko niewieścich
wyrównujący pług czasu"
(Lalka 1 Bolesława Prusa).
POCAŁUNEK
Pierwotnie był
prawdopodobnie próbą
przekazania siły żywotnej
przez duszę utajoną w
tchnieniu, dmuchnięciu lub
chuchnięciu;
później oznaką czci i
oddania, koleżeństwa,
braterstwa, pozdrowienia
pokojowego, hołdu,
wierności, niekiedy o
charakterze kultowym;
szacunku, miłości, pociągu
fizycznego. Por. Usta.
Na starożytnym Wschodzie
całowano próg świątyni,
ołtarz i posągi bóstw. W
Egipcie całowano stopy
posągom bogów i bogiń,
władcom i kapłanom, w
innych krajach także
sędziom. Symbole te
przejęło chrześcijaństwo:
całowanie ołtarza, krzyża,
pokoi dobiegał lament i było powodem odpuszczenia jej winy i podziękowaniem za
krzyk rozpaczy: nie.
„zatrwożone matki obejmują Pocałunkiem braterstwa w uprzywilejowanym stanic
słupy wrót i całują belki", społecznym był braterski pocałunek szlachciców (..szlachta
błagając w ten sposób bracia") w dawnej Polsce. W Weselu 2,12,732 S. Wy-
duchy wrót o obronę. spiańskiego Hetman (Franciszek Ksawery Branicki) zwraca
Pocałunek braterski albo się do Pana Młodego (Lucjana Rydla): „Jesteś szlachcic, to
pokoju (łac. osculum pacis) się z nami pocałuj".
— przynależność do tejże Całowanie zmarłych na pożegnanie. powszechne jeszcze
społeczności kultowej (np. na naszej wsi, uważane jest w wielu kulturach za
całowanie się w Kościele niebezpieczne, mogące powodować zarażenie śmiercią, po-
wschodnim w niedzielę dobnie jak pocałunek zadżumionego przenosił według
wielkanocną) albo świeckiej wyobrażeń ludu czarną śmierć:
(np. całowanie się „Pocałowaniem wszczepiłem wam w dusze jad. co was
towarzyszy partyjnych) lub będzie pożerać", powiada Almanzor do Hiszpanów w
rodzinnej (witanie się balladzie Alpu-hara (Konrad Wallenrod IV, 702—3 Mickie-
krewnych). Biblijny Ezaw wicza).
całuje swego brata, Jakuba, Pocałunek może obudzić do życia: mityczny król Cypru,
płacząc ze wzruszenia Pigmalion, za przyzwoleniem Afrodyty, budzi do życia
(Gen. 33,4). Nadużyciem Galateę, jego własne dzieło, marmurowy posąg pięknej
tego symbolu był pocałunek dziewczyny, w którym zakochał się bez
Judasza, wyraz nikczemnej
obłudy (Ew. wg Mat. 26,48).
Sw. Paweł zalecał (List do
Rzymian 16,16):
„Pozdrówcie jedni drugich
pocałunkiem świętym", co
było wyrazem łączności
duchowej pierwotnej gminy
chrześcijańskiej (papież
Innocenty I na początku V
wieku wprowadza na to
miejsce zwyczaj całowania
metalowego talerzyka,
zwanego później pateną).
Uczniowie z Efezu rzucali
się na szyję św. Pawłowi.
gdy odjeżdżał i całowali go
(Dzieje Ap. 20,37), co było
raczej spontanicznym wy-
razem żalu, że go więcej nie
zobaczą. Pokutująca
jawnogrzesznica całowała
nogi Jezusa (Ew. wg Łuk.
7,45) i oblewała je łzami, co
pamięci (Metamorfozy nie ugięły się przed Baalem, i tych, których usta go nie
10,243—300 Owidiusza). chwaliły całując w ręce".
Śpiąca królewna z bajki Całowanie kobiet w rękę to obyczaj specyficznie polski,
Charlesa Perraulta który się w połowie XX w. bardzo zdemokratyzował i stał się
zbudzona zostaje po stu czymś pośrednim między całkiem zdewaluowanym
latach do życia i wyrazem hołdu dla „płci pięknej" a całkiem nieobowiązującej
małżeństwa pocałunkiem aluzji do pocałunku erotycznego (jeśli odnosi się do kobiety
przystojnego księcia. młodej lub choćby jeszcze „pod bronią") albo po prostu
Podobnie dzieje się w po- oznaką szacunku dla kobiety--matki, kobiety-babki czy
pularnej bajce o Królewnie kobiety wiekowej. Powiedzenie: „Z pocałowaniem ręki"
Śnieżce. Te przebudzenia znaczy 'chętnie, skwapliwie (przyjmę)'. ,,Całuję rączki" to
są zarazem odczynianiem wychodzący z użycia kra-kowsko-lwowski zwrot
czarów i zaklęć. W grzecznościowy, dawno wyprany z treści. Piosenka Całuję
popularnym temacie baj- twoją dłoń, Madame była światowym przebojem lat 30. XX
kowym pt. Piękność i bestia w.
piękny książę, przemieniony Posyłanie całusów dłonią jest dziś gestem czułym,
czarami w paskudną bestię, dobrotliwym albo żartobliwym, ale wywodzi się zapewne z
zostaje przywrócony do dawnych wyobrażeń i gestów magicznych. Biblijny Hiob
dawnej postaci pełnym zaprzecza jakoby posyłał całusy Słońcu i Księżycowi na
uczucia pocałunkiem znak bałwochwalczej czci (31,27).
szlachetnego dziewczęcia.
W folklorze różnych krajów
pocałunek przynosi
zapomnienie, zmartwych-
wstanie, przenosi na tamten
świat itd. W wierzeniach
ludu złą wróżbą dla dziew-
cząt jest całowanie się
przez furtkę (podobnie jak
witanie się i żegnanie przez
próg) albo na siedząco.
Tysiące lat liczy tradycja
całowania ręki władcy w
chwili przyjmowania urzędu:
w średniowieczu wasal
całował w rękę swego
seniora. Całowanie ręki
posągu było jedną z
najpopularniejszych form
czci w kulcie bożyszcz
pogańskich. Bóg mówi
prorokowi Eliaszowi (3. Ks.
Król. 19,18): „Zachowam w
Izraelu siedem tysięcy, tych
wszystkich, których kolana
Pocałunek erotyczny, o przypodobać się mamie i zyskać jej przychylność.
którym mówi wstępne Pocałowanie uderzonego, bolącego miejsca na swojej albo
zdanie biblijnej Pieśni nad czyjejś skórze ma mieć magiczne znaczenie lecznicze.
pieśniami'. „ Niech mnie Gracze całują karty na szczęście. Pocałować klamkę znaczy
pocałuje pocałunkiem ust 'spóźnić się i nie zastać nikogo'; pocałować kij lub rózgę to
swoich", nabiera zarówno u 'poddawać się pokornie karze'.
talmudystów, jak i u Ojców Brutalna a nieprzyzwoita „propozycja", rodem ze
Kościoła oraz autorów średniowiecznego kawału Marchołta: ,,Pocałuj mnie w d...",
średniowiecznych oznaczająca dziś ordynarną odmowę, od dawna bywała
znaczenia mistycznego, łagodzona mniej lub bardziej wyrazistym omówieniem, np.
łączności ducha z duchem, „Całuj mnie w gębę, jak głową w piecu będę" albo „Całuj
tęsknoty człowieka do mnie w ciemię, co patrzy w ziemię". „Całować w zadnią
zespolenia się z Bogiem, twarz", mówi Wacław Potocki (Niechaj śpi pijany 12). W
Słowa z naturą ludzką itd. piosence myśliwskiej o zającu, który wymknął się chartom:
Niewątpliwie seksualnym „Całujcież mnie w kurtę (krótki ogon) wszyscy, doganiacze i
pocałunkiem wita myśliwcy". Dziś powiadają: całuj mnie w nos, całuj psa w
młodzieńca cudzołożnica z nos, całuj mnie gdzieś.
Ks. Przypowieści (7,13— W marzeniu sennym: zdrada, oszukań-stwo.
18): „obejmuje go i całuje i
zuchwałą twarzą mówi do
niego: "Chodź! upoimy się
miłością aż do rana!"".
Szymon Szymonowie w
Sielance ósmej (Dziewka 1
—8) pisze: „Marna rzecz
całowanie, ale w tej
marności są też swoje
przysmaki, są swoje
słodkości". „Nie mędrkuj
(...), tylko całuj", powiada
Jan Kasprowicz (Nie
pierwszy raz ci mówię 2—
4). Goplana do Grabca:
„Pocałowanie to ślub dla
czystych dziewic. Na
dziewiczym wianie za
każdym pocałunkiem jeden
listek spada" (Balladyna I,
456—7 J. Słowackiego). W
korespondencji miłosnej
pocałunek oznacza się
przez X (a uścisk przez O).
Mimo jasnej intencji trudno
jednak nazwać erotycznym
całowanie dziecka, aby
POCHODNIA (Głownia, powieści 6,23). „Ze względu na Jeruzalem nie spocznę,
Żagiew) dopóki (...) nie zapłonie jego zbawienie jak pochodnia"
Pochodnia symbolizuje (Izajasz 62,1).
życie, nieśmiertelność; Pochodnia — szczęście, pomyślność. „Pochodnia
uczucie, miłość, męskość, bezbożnych zagaśnie" (Ks. Przypowieści 13,9). „Kto
zaślubiny, urodzaj, złorzeczy ojcu swemu i matce, pochodnia jego zgaśnie
płodność, dziedzictwo, wpośród ciemności" (jw. 20,20).
potomstwo; Pochodnia — władca, król, dynastia; król Dawid. „Nie
Boga, słowo boże, możesz już (królu Dawidzie) wyruszać z nami na wojnę,
przykazanie, zbawienie; abyś nie zgasił pochodni Izraela" (2 Ks. Król. 21,17).
gwiazdę. Słońce, promienie „Zgotowałem pochodnię pomazańcowi memu" (Psalm
słoneczne, ogień, zorzę; 131 17), tj. Dawidowi. Fax et tuba łac. 'żagiew i trąba' —
oczy, światło duchowe; przywódca.
półmrok, noc; Pochodnia Eos (Aurory) noszona przez nią przed rydwanem
pokój; wojnę, Heliosa — w mit. gr. zorza poranna, świtanie.
niebezpieczeństwo, Pochodnia, żagiew — Słońce; oczyszczenie i uduchowienie
zniszczenie, anarchię, przez światło; gwiazda. „I spadła wielka gwiazda płonąca jak
terroryzm, zdradę, zemstę, pochodnia" (Apok. 8,10). „Wdzięczna pochodnia Tytanowa"
gniew, obmowę, ciemne (Impreza 7—8 Daniela Naborowskiego), tj. Słońce. „Od
sprawy, męczeństwo, krwawej żagwi słońca zajęły się chmury" (Zachód 3
strzałę, śmierć; rewolucję, Leopolda Staffa).
wolność. wyzwolenie; Pochodnia — życie, męska zasada życia. iskra bogów,
prawdę, sprawiedliwość, natchnienie; ogień, którym
czujność, cnotę;
przewodnika; kształcenie,
wiedzę, tradycję,
natchnienie, myśli; władcę,
króla, dynastię, imperium,
godność, wspaniałość,
sławę, chwałę, powodzenie.
Por. Lampa, Ogień, Świeca.
Pochodnia w mitach babil.
— nieubłagana strzała boga
Bela-Marduka a. Bela-
EnIila.
Pochodnia — Bóg, słowo
boże, przykazanie,
zbawienie. „Ty jesteś
pochodnią moją, Panie, Pan
rozjaśnia ciemność moją"
(2. Ks. Król. 22.29). „Słowo
Twoje jest pochodnią
nogom moim" (Psalm 118
105). ..Bo przykazanie
pochodnią jest" (Ks. Przy-
Prometeusz tchnął w mit. gr. — pijaństwo (a. wino).
życie w gliniane figury Wyścigi z pochodniami (gr. lampadedro-mia) odbywały się w
ludzkie. ,,Płodzić i wychowy- staroż. Atenach ku czci Prometeusza, Hefajstosa i w czasie
wać dzieci, ażeby płomień Panatenajów.
życia nieść jak pochodnię z Pochodnie były charakterystyczne dla misteriów
pokolenia na pokolenie" eleuzyńskich, beockiego kultu Dionizosa (menady pędzące
(Prawa 6,766B Platona, tł. nocą z pochodniami przez lasy), kultów Hekate i Artemidy,
Marii Maykowskiej). „Szybko które łączono z sobą. a także z Seleną i Persefoną. Częste
zmieniają się pokolenia procesje z pochodniami i biegi piesze i konne pod
śmiertelników i jak biegacze kierownictwem lampadarchy. W kulcie rzymskim gł. w czasie
przekazują sobie pochodnię ślubów (gdzie oznaczały przeniesienie światła życia na
życia" (O naturze przyszłe potomstwo młodej pary), pogrzebów, a także w
wszechrzeczy 78—9 orientalnych kultach Izydy. Mitry i Wielkiej Macierzy.
Lukrecjusza). W mit. gr. Używane również w rytuałach wtajemniczenia jako symbol
atrybut Meleagra, herosa, oczyszczenia i oświecenia. Zob. Bliźnięta (Mitry).
którego „zewnętrzna dusza" Pochodnie — groźna broń bogiń pomsty, Erynii (Eumenid);
zaklęta była w głownię na w ręku geniusza a. daimona, gdy wzniesione, wyobrażają
palenisku; życie, gdy opuszczone — śmierć. Broń He-raklesa i Jolaosa,
Dionizosa, boga-pochodni; którzy przypalali pochodniami miejsca po ścięciu łbów hydry
Sybilli Libijskiej; lernejskiej, co nie pozwoliło im odrastać.
Eileithyi, bogini narodzin;
atrybut Afrodyty (Wenus),
Erosa (Kupida) i putta (amo-
retta), oznaczający płomień
miłości; naj-okrutniejsza
broń Erosa, dająca niewiele
światła, a mogąca zapalić
nawet Słońce;
pochodnia weselna
Hymena; pochodnia, którą
przyświeca sobie Demeter
szukająca zaginionej córki,
Kory.
Pochodnia, żagiew —
przewodnik, światło w
ciemnościach nocy. W
staroż. Grecji (ale nie w
Sparcie) oświetlano sobie
nocą w mieście drogę
pochodniami, a dopiero od
III w. p.n.e. częściowo
lampami (ale gr. lampas
znaczy zarówno 'pochodnię'
jak 'lampę'). Przysłowie:
Żagiew do wsze-teczeństwa
Pochodnia — czujność. forma „pierwiastka" (jednego z czterech) ognia, o pokrewnej
Atrybut Hestii (Westy), symbolice.
bogini ogniska domowego Pochodnia zgaszona i zwrócona w dół:
(symbolu domu i rodziny), w ręku Kupida — kres miłości. Na grobowcach
nad którym trzeba było renesansowych — wymarły ród.
nieustannie czuwać, aby nie Pochodnia — bodziec, pobudka. Fax mentis incendium
wygasło, co mogłoby gloriae łac. 'pragnienie sławy jest pochodnią dla umysłu', tj.
sprowadzić nieszczęście. bodźcem.
Pochodnia wiązała się z Pochodnia w tradycji chrzęść. — męczeństwo; Chrystus jako
symbolami ptaka, światła i światło ludzkości;
tęczy (Iris). pochodnia towarzyszy Janowi Chrzcicielowi jako
Pochodnia — potwarz, prekursorowi Mesjasza. Atrybut św. Aidana, apostoła
niezgoda. Potwarz w Northumbrii (VII w.), św. Teodora, św. Tomasza z Akwinu (od-
plastyce — kobieta z pędzającego zapaloną pochodnią pokusę w postaci młodej
pochodnią, stawiająca dziewczyny nasłanej mu przez rodzinę, aby go odwieść od
młodzieńca przed sądem, powołania teologicznego). Pies czarnobiały z zapaloną
jak Potwarz Apellesa, pochodnią w zębach — atrybut św. Dominika. Zob. Pies (Na
zaginiona, znana z opisu grobowcach).
Lukiana; Pochodnia zwrócona gorejącym końcem w dół — chrzęść,
jak naśladowana z tego symbol śmierci: płomień wyobraża duszę unoszącą się do
opisu Potwarz Apellesa nieba a. zmartwychwstającą.
Sandra Botticellego (ok.
1487, Florencja. Uffizi) i in.
Atrybut Eris, bogini
niezgody.
Pochodnia, żagiew —
miłość, uczucie. Kobieta na
brzegu morza z pochodnią
w ręku — Hero, kapłanka
Afrodyty, wskazująca nocą
drogę swemu kochankowi,
l.eandrowi, płynącemu do
niej wpław przez Hellespont.
„Kupido mi niewielki małą
głownią świecił. I tą podpalił
chcący czy niebacznie
żagiew, która już tlała w
sercu mym nieznacznie:
żagiew gorących chęci
pełną" (Sielanka wtóra.
Truienicy 191—4
Bartłomieja Zimorowica).
Pochodnia — ogień;
zredukowana do
specyficznego kształtu
Płonąca pochodnia przed Pochodnia — prawda (w licznych alegoriach),
tronem — cesarstwo, sprawiedliwość, cnota. Przysłowie:
obecność monarchy; Jasna pochodnia przed każdego oczy, gdzie sprawiedliwość
godność władcy. społu z cnotą kroczy. „Prawda jak żagiew, jaśniej świeci
Pochodnia w plastyce śrdw. potrząsana" (Dyskusje filozoficzne l Sir Williama Hamiltona,
— atrybut Pokoju 1788—1856).
podpalającego stos Pochodnie ludu — wieszcze, poeci. „Cóż są poeci? Oto
wszelakiej broni; prawd obrońcę, pochodnie ludu" (Do Z. A. Helcla... 15—16
Umiarkowania, które gasi Franciszka Wężyka).
płomień wodą z dzbana; Pochodnie — oczy. „Twe oczy (...), nie oczy, lecz pochodnie
niekiedy Wzroku jako dwie nielitościwe, które palą na popiół serca nieszczęśliwe"
jednego z pięciu zmysłów. (Na oczy królewny angielskiej... l—4 Daniela
Gniewu jako jednego z Naborowskiego).
grzechów gł. Pochodnia (zwł. zimą i wiosną)—w folklorze: urodzaj,
Pochodnia — noc, półmrok; płodność.
zdrada, ciemne sprawy; Głownie — myśli. ,,Najokropniejsze myśli mózg mu paliły jak
obmowa. gorejące głownie" (Kataleptyk l Ludwika Sztyrmera).
Pochodnia — anarchia; W heraldyce: wiedza; sława, chwała. „Fax gloria mentis
rewolucja; wyzwolenie; honeste" łac. 'Chwała jest pochodnią szlachetnego umysłu'
wolność. ,,August wojny (Silius
domowej pochodnię zapala"
(Barbara Alojzego Fe-
lińskiego). „Do rąk
pochodnie i głownie!
Wściekłymi poszarpmy zęby
starego świata warownie"
(Kielich goryczy 28—30
Edmunda Wasilewskiego).
Statua Wolności (właśc.
Wolność oświecająca
świat), posąg w porcie
nowojorskim,
zaprojektowany przez
rzeźbiarza fr. F. A.
Bartholdiego,
przedstawiający kobietę
trzymającą pochodnię we
wzniesionej ręce (1886).
Przekazywanie płonącej
pochodni (jak w rozstawnym
biegu z Olimpii w Grecji na
stadion do znicza w
nowożytnych olimpiadach)
— przekazywanie wiedzy,
tradycji, dziedzictwa.
Italicus 6,332; I w. n.e.; marzenie, aspiracje, pracę wyobraźni, drogę duszy, po-
dewiza baronetów Nowej szukiwanie swego Ja, niezgodę na siebie samego, daremną
Szkocji, 1625). ucieczkę od siebie, próbę odnalezienia (a. ucieczkę od)
W marzeniu sennym: Matki, usiłowanie wyjścia z Labiryntu, poszukiwanie
(płonąca) szczęście; porządku mistycznego i psychicznego;
(zgaszona) hańba. oczyszczenie.
PODRÓŻ (Pielgrzymka, Podróż — działalność boga a. bohatera słonecznego.
Wędrówka) Słońca. Egipski bóg Słońca Ra (Re) co dzień żegluje po
Podróż symbolizuje życie, nieboskłonie n;i 'swej Barce Milionów Lat. a nocą wraca
drogę życia, życie podziemnym Nilem w łodzi Mesektet. Bóg urodzaju
intensywne, decydujący, umierający wraz ze ścięciem ostatnich kłosów i wędrujący
samodzielny krok w życiu; do świata podziemnego, aby pojawić się z powrotem na
ryzykowne przedsięwzięcie, ziemi z wiosną.
dążenie do celu po drodze Wędrówkę symbolizuje stopa (zob.) a. ślad stopy. Słowo
najeżonej przeszkodami; Boże w Biblii wciela się w wędrowca na tym świecie: prorok
przygodę, grę; potrzebę Eliasz ujrzał je w obłoczku wyglądającym jak ślad ludzkiej
nowych doświadczeń, stopy, który urósł do wielkości użyźniającej chmury
badanie, studium, naukę, deszczowej. „Oto niebo się zaćmiło, i obłok, i wiatr, i stał się
doświadczenie, odkrycie, deszcz wielki" po wielkiej suszy (3. Ks. Król. 18.41—6).
potrzebę poznawania „Wędrowałem po ziemi i przeszedłem ją wzdłuż i wszerz"
nowych widnokręgów, (Hiob 1,7),
poszukiwanie duchowych
celów (często
wyobrażanych jako Wyspy
Błogosławionych, zamki i
sanktuaria na wysokich
górach, raj utracony itd.);
poszukiwanie prawdy,
pokoju, nieśmiertelności.
mistycznego Centrum
duchowego, Ziemi
Obiecanej (wyjście z Egiptu,
przejście przez Morze
Czerwone, przez pustynię
itd.), św. Graala itd.;
wtajemniczenie, drogę do
światła w ciemnościach;
drogę boga a. bohatera
słonecznego, bieg czasu,
cykl roczny, ewolucję,
migrację wędrownych
ptaków;
zmianę, pragnienie zmiany
wewnętrznej, niepokój,
wieczną tęsknotę,
Szatan odpowiada Bogu na lądek Burz, choćby mu to miało zająć wieczność całą. a
pytanie skąd przybywa. teraz błądzi po wszystkich oceanach i przynosi nieszczęście
Żyd Wieczny Tułacz — tym, którym się pojawi.
niespokojny, nieznużony Pielgrzymka — życie; irrealizm, sentymentalny idealizm;
wędrowiec; niezaspokojona, przejściowy charakter wszelkich sytuacji, wewnętrzne
nieokreślona tęsknota, np. odsunięcie się od spraw dnia dzisiejszego, przywiązanie do
za utraconą Matką. za celów odległych i wzniosłych; przekonanie, przeświadczenie;
wolnością od Matki, brak poszukiwanie; wyrzeczenie się, oczyszczenie: dewocja, po-
ojczyzny, nostalgia. Wg kuta, odkupienie grzechów, wyraz czci dla istoty
legend chrzęść, stróż Piłata uświęcającej cel pielgrzymki (Jerozolimę, Santiago de
a. szewc, który popędzał Compostela, Mekkę. Benares, Rzym. Lourdes, Jasną Górę
Jezusa niosącego krzyż na itd.) odbywanej w aurze ubóstwa, gdzie kij pielgrzymi (zob.
Kalwarię, skazany na Laska) reprezentuje biedę i wytrwałość.
wieczyste odmładzanie się i Pielgrzymkę symbolizuje muszla małża (zob. Muszla),
nieustanną wędrówkę po sandały, kij, płaszcz pielgrzymi. kapelusz o szerokich
świecie. Nazywany kresach. W plastyce wyobrażano jako pielgrzymów m.in.
Johannes Buttadeus, Jakuba Starszego Ap„ św. Rocha, archanioła Rafała. św.
Ahaswer, Kartafilos. Salatiel Aleksego, św. Brygidę ze Szwecji (ok. 1304—73), Chrystusa
ben Sadi. Arysteasz, Izaak w drodze do Emaus.
Lakedion itd. Postać oparta
na bohaterach różnych
mitów, na królach
zmuszonych do tułaczki pod
koniec życia, jak np. Edyp,
Odyseusz, Jazon.
Bellerofon. na bohaterach i
bogach słonecznych naśla-
dujących w swych
wyprawach dzienny a.
nocny bieg Słońca, jak
Herakles w wędrówce do
ogrodu Hesperyd (gdzie
podtrzymywał niebo przez
chwilę) i z powrotem.
Dionizos podróżujący na
rydwanie. Mitra — bóg
Słońca (Soi inviclus).
Holender Tułacz (Latający
Holender) — arogancja,
wyzwanie, bezbożność,
zwiastun nieszczęścia. Wg
żeglarskiej legendy kapitan
statku, który w czasie
szalejącego cyklonu klął się
na piekło, że opłynie Przy-
Pielgrzymka — fałsz; Stąd buty dla nieboszczyków (trupięgi) i układanie zmarłych
radość. „Gdy widzę nogami do wyjścia.
pielgrzyma, nie mogę nigdy Wędrówka dusz — w religiach Wschodu (gł. w religiach
wstrzymać się od łez. Jakże ind.), w orlizmie, pita-goreizmie — ponowne wcielenia,
nas, ludzi, uszczęśliwiają odradzanie się dusz w nowych ciałach, transmigra-cja dusz,
fałszywe pojęcia!" palingeneza, metensomatoza (kilka dusz do jednego ciała),
(Epigramy weneckie metempsychoza u Platona, neoplatoników, gnostyków,
Goethego). teozofów.
Pielgrzymi, Ojcowie Podróż podziemna w snach i legendach — wejście w
Pielgrzymi, ang. Pil-grim dziedzinę ezoteryczną; podróż napowietrzna a. niebiańska
Falhers. purytanie, którzy — w dziedzinę egzoteryczną.
uciekli z Anglii przed Podróż (zejście) do piekieł, do świata podziemnego —
prześladowaniami, przebyli zejście do korzeni, do źródeł, do podświadomości, do
Atlantyk na statku przyczyn swego postępowania, próba jego usprawiedliwie-
„Mayfiower" i założyli w nia. Mity obrazujące zjawiska przyrody, jak zima, jak okres
Nowej Anglii w 1620 kolonię suszy i upałów, np. Kora-Persefona spędza zimę w Hadesie,
Płymouth (dziś w na wiosnę wraca na ziemię, do matki, Demeter. bogini
Massachusetts, USA). urodzaju; chrzęść, piekło i czyściec; zejście bohatera
Symbolizują ich; statek słonecznego do podziemi, do krainy zmarłych, jak Ody-
,,Mayfiower" ,(zwł. jego seusza, Eneasza, Chrystusa; niektórzy sądzą. że można by
replika zbudowana w 1957), tu przyłączyć Daniela
purytanie. Dzień Dzięk-
czynnienia (ang.
Thanksgiying Day. ostatni
czwartek listopada), indyk.
Podróż wiąże się z
marzeniem, marzeniem
sennym, wyobrażeniami
seksualnymi.
Podróż inicjacyjna — w
rytuałach wtajemniczenia
odbywanie etapów prób,
które adept powinien
podejmować i przebyć, jak
w starogr. misteriach, w
chińskich tajnych
stowarzyszeniach, jak w
wolnomularstwie.
Podróż pośmiertna —
oczyszczenie i dalszy
rozwój duszy zmarłego;
śmierć jako wędrówka do
innego świata; opisują ją
szczegółowo egipskie i
tybetańskie księgi umarłych.
w lwiej jamie (Daniel 6), miasta, ludzi tak wielu i ducha ich poznał" (Odyseja 1,1
trzech młodzieńców w piecu Homera, tł. J. Pa-randowskiego). „Cieszył się wędrówką do
ognistym (Daniel 3), nieznanych miejsc, oglądaniem nieznanych rzek, a trudy
Dantego wędrówkę z wynagradzała mu pasja poznania" (Metamorfozy 4,294
Wergiliuszem, alchemika fr. Owidiusza). Przysłowie: Podróż czyni mądrego mędrszym, a
Nicolasa Flamela (1330— głupiego głupszym.
1418) i Enocha Ardena z Podróż — gra. ..Podróż jest jak gra, zawsze towarzyszy jej
poematu (1864) Alfreda korzyść albo strata, i to zwykle z nieoczekiwanej strony" (Do
Tennysona. Schillera. Stafa, 14 X 1797 Goethego).
Podróż — duchowe Podróż — życie. „Tylko podróż jest życiem. tak jak,
posuwanie się naprzód, odwrotnie, życie jest podróżą" (Das Kampaner Tal 2 Jeana
wędrówka wzdłuż Osi Paula).
świata, jak Boska Komedia POPIÓŁ
Dantego. Popiół symbolizuje (los) człowieka, krótkość życia, śmierć,
Podróż — daremna zwłoki, osierocenie, żałobę, stratę, płacz, żal, rozpacz;
ucieczka od siebie. „Można zmartwychwstanie; lek duchowy; grzech, pokutę, skruchę,
z ojczyzny uciec, lecz od pokorę; złą nowinę, strach, beznadzieję;
siebie nikt nie uciecze" tac. ogień, oczyszczenie, zniszczenie; wypalone namiętności,
patriae quis exsul se ruinę.
quoque fugit? (Pieśni Popiół przypominający pył ziemi, z kto rego człowiek, wg
2.16.19—20 Horacego, tł. Gen. 3.19, jest zrodzony —
Stefana Gołębiowskiegoł.
„Niebo, a nie duszę
zmieniają ci, co żeglują po
morzach" łac. caelum non
animum mutant ani trans
marę currunt (Listy 1,11,27
Horacego). Przysłowie: I w
Paryżu nie zrobią z owsa
ryżu. ,,Prawdziwi
podróżnicy to ci tylko, którzy
wyruszają aby wyruszyć"
(Podróż 17—18 Ch.
Baudelaire'a).
Podróż — poszukiwanie
prawdy: podróże
Pantagruela u Rabelais'go,
Podróże Guli-wera
Jonathana Swifta, chińska
Podróż na Zachód (Si-ju-ci).
Podróże kształcą. „Męża
głoś, Muzo, pełnego
wykrętów, który zburzył
święty gród Troi, a potem
wiele wędrował, widział
(w Izraelu) ból. skrucha, głowy rodziny zmarłego na znak poddania się woli bożej.
pokuta. Popiołem Popiół — człowiek, los człowieka, krótkość życia, pokora.
posypywano głowę ,,Ośmielam się mówić do Pana mego, choć jestem prochem
wysypując go z worka, na i popiołem" (Gen. 18.27). „Popiół człowiek. choćby rozciągał
znak rozpaczy, boleści, się jak Feniks kto wiek:
zgryzoty, żalu. żałości, bo i z słonecznych len ptak promieni z popiołu wstaje, w
żałoby. Wg Ks. Estery popiół się mieni" (Na śkleni-c( malowana 15—18 Kaspra
Haman wydał dekret o Miaskowskiego).
eksterminacji Żydów w kró- Jeść popiół — krańcowa nędza. „Bo popiół jako chleb
lestwie perskim. „Gdy to jadałem, a napój mój mieszałem z płaczem" (Psalm 101 9).
usłyszał Mardo-cheusz. Popiół — kara za grzechy i zbrodnie. Antioch kazał zrzucić
rozdarł szaty swe, oblókł się Menelausa z 50-łokcio-wej wieży w popiół: ,,ponieważ wiele
w wór, posypał głowę zbrodni popełnił przeciw ołtarzowi bożemu, któremu ogień i
popiołem, okazując popiół był święty, sam na śmierć w popiele został skazany"
gorzkość serca swego (...). (2 Ks. Macha-bejska 13,5—8).
Była niezmierna żałość u Siady w popiele zdradzają fałszerstwo, oszustwo. Kapłani
Żydów (...) i wielu z nich Bela wchodzili skrytymi drzwiczkami do świątyni i zjadali
zamiast pościeli woru i ofiary. które miał jakoby spożywać sam Bel: ale zdradziły ich
popiołu używało" (4,1—3' ślady stóp na posadzce, którą Daniel kazał wysypać
..Czynię pokutę w prochu i popiołem" (Daniel 14,5—21).
popiele" (Hiob 42,6).
Popiół — spalone zwierzęta
ofiarne. Popiół z ofiarnych
zwierząt, który zabierano 7
ołtarza do świętego
świętych w naczyniach
mosiężnych, był popiołem
świętym, ..tłustym", w
odróżnieniu od zwykłego
popiołu z ogniska. Do
ceremonii oczyszczenia
używano popiołu ze
spalonej czerwonej krowy:
..popiół ten.
przechowywany przez
zgromadzenie synów
Izraelowych, służył do
pokrapiania wody, bo krowa
za grzech jest spalona"
(Num. 19.9). Posypywanie
popiołem głowy pana
młodego przy zaślubinach
miało przypominać o
zniszczeniu Jerozolimy.
Posypywano też popiołem
Popiół — oczyszczenie. symbolikę, co w Starym Testamencie. Asceci dodawali
Rzymianie w czasie świąt nieraz popiół do swego pożywienia. W klasztorach kładzono
oczyszczenia rzucali za konających na podłogę posypaną popiołem lub. wg rytuału
siebie. w wodę, popiół na ambrozjańskiego. posypywano im popiołem głowę.
chwałę bogów i zmarłych; Święconego popiołu używa się w pewnych ceremoniach
ogień oczyszcza, a więc i kość.. np. przy poświęceniu świątyni. Magiczny popiół z
popiół winien mieć moc dębu, zmieszany z wodą. służył w płd.wsch. Europie jako
oczyszczania. lek-pa-naceum.
Popioły, prochy — Popiół jako reszta pozostała po wypaleniu się ognia — ciało
śmiertelne szczątki i dusza pozostałe po utracie życia. Przysłowie: Musisz zjeść
zmarłego, zwłoki, „l szczyptę popiołu, nim umrzesz (wyraz żalu za grzechy i
wierzysz, że to obchodzi te nadziei zmartwychwstania);
prochy zamknięte w zob. Proch i pył.
mogile?" łac. et credis Popiół wg wierzeń ludowych wzmaga potencję (bo wynika z
cineres curare sepullos? działania ognia). obdarza potomstwem, zapowiada urodzaj,
(adaptacja z Eneidy 4,34 zwłaszcza jeżeli wzięty z ognisk zapalanych w czasie świąt
Wergilusza), Anna do swej wspomagających moc Słońca, jak z ogni sobótkowych (w
siostry, Dydony. „Niechaj wigilię św. Jana, w przesilenie letnie), w wigilię św. Piotra (28
ziemia nie ciąży twym VI), w wigilię Wszystkich Świętych czy na Boże Narodzenie
popiołom" łac. sit humus (przesilenie zimowe),
cineri non onerosa luo
(Amores 3,9,67 Owidiusza).
Rozsypać popiół na cztery
strony świata — aby
odmówić zmarłemu i
spalonemu zwyczajowego
pogrzebu, aby po nim nie
zostało śladu ani popiołu;
skazać na niepamięć,
uniemożliwić odwiedzanie
grobu.
Obrócić w popiół — spalić,
zniszczyć, zrujnować. „Zła
godzina obróciła wszystko
w popiół" łac. cuncta in
cineres gravis intulit hora
(Sylyarum 2,1,54
Stacjusza).
Odradzać się z popiołów —
zaczynać istnieć na nowo
na zgliszczach, ruinach.
Odradzać się jak Feniks z
popiołów zob. Feniks.
Popiół zachował w
chrześcijaństwie tę samą
w różnych krajach chrzęść, człowieku „istotę klasyfikującą", oddającą się z pasją
jako pozostałość pojęciowemu i praktycznemu wytyczaniu granic
uroczystości pogańskich. gwarantujących trwałość istnienia Wszechświata jako
Popioły — słowa. „Rozsyp, uporządkowanej całości. Istnieją ceremoniały okresowo
jak z żarzącego się ogniska odnawiające pierwotne podziały Kosmosu, jak np.
popiół i iskry, słowa me uroczystości i zabawy noworoczne;
wśród ludzi!" (Oda do wiatru zrytualizowane struktury społeczne, jak np. kasty indyjskie:
zachodniego 66—7 P. B. ideologie ustanawiające sfery wpływów przeznaczeń,
Shelleya). bogów, przyrody i ludzi, jak np. astrologia. Łamanie granic —
POTWORY (Monstra) to nawrót do pierwotnego bezładu. Niekiedy człowiek uważa
Potwory w legendach pokonywanie tych barier za przestępstwo, kiedy indziej za
symbolizują chaos. śmierć, drogę do zdobycia wiedzy, potęgi lub chwały.
zmartwychwstanie; burzę, Potwory łączą sję w tradycji z pierwotnym Chaosem, z
suszę, zimę; zarazę; straż; gwałtownymi zjawiskami natury (burze, ulewa), ze światem
zob. też Smok, Wąż, chtonicznym. podziemnym (trzęsienia ziemi), ze złowrogimi
Lewiatan. popędami, jakie niesie w sobie i musi nieustannie ujarzmiać
Urzekający wpływ, jaki na człowiek, albo niekiedy z dobroczynnymi siłami
wyobraźnię ludzką zewnętrznymi mogącymi go odrodzić i poprowadzić we
wywierały fantastyczne właściwym kierunku, jak ów biblijny po
potwory, poczynając od
okresu paleolitu (malowidła
na ścianach jaskiń), a na
naszych prywatnych
koszmarach sennych
kończąc. związany jest
zapewne z emocjonalnym
stosunkiem do sprawy
granic między człowiekiem
a człowiekiem, kulturą a
kulturą, człowiekiem a
innymi istotami: roślinami,
zwierzętami i bogami.
Biblijny Bóg wydobywa
świat z chaosu i
zamieszania, rozdziela
granicami niebo, wody i ląd,
tworzy różne gatunki istot
żywych i powierza czło-
wiekowi. jako jego pierwsze
zadanie życiowe. nazwanie
wszystkich zwierząt {Gen.
2,19—20). czyli
sporządzenie ich
systematyki. Ten fragment
mitu trafnie dostrzegą w
twór morski (nazwany wyobrażeniem trudności i przeszkód, jakie trzeba pokonać,
wielorybem dopiero w X w. aby się okazać bohaterem lub osiągnąć wyższe
n.e. przez mnichów z wtajemniczenie, oraz sygnałem istnienia bajecznego skarbu
Lindisfarne w Anglii), który lub strzeżonej tajemnicy.
połknął proroka Jonasza, Potwór jest idealnym przeciwieństwem bohatera i jego
aby go wysadzić na brzeg w boskiego wyposażenia; np. Perseusz, wyruszając po głowę
nakazanym przez Boga Meduzy, otrzymał skrzydlate sandały od nimf, torbę i hełm-
miejscu. niewidkę od Hadesa, stalowy sierp od Hermesa. Bellerofon
Potwory, którymi starożytni dzięki złotemu wędzidłu otrzymanemu od Ateny mógł
Grecy zapełniali swe mity, ujarzmić i dosiąść Pegaza, ą za jego pomocą pokonać
były to istoty fantastyczne, Chimerę.
zwykle groźne, niekiedy Potwór pustoszący kraj — klęski żywiołowe, zaraza, suszą,
dobroczynne. Ich trzęsienie ziemi lub rządy złego albo nieudolnego władcy,
monstrualność, sprowadzające nieurodzaj lub masowe pojawy szkodników.
kontrastująca z harmonią Potwór — wyobrażenia lękowe, odnoszące się zarówno do
ludzkiego ciała i ładem świata zewnętrznego, jak i powstające z nerwic i zaburzeń
świata bogów olimpijskich, psychicznych, np. Cerber: „Obmierzła Melancholia zrodzona
była symbolem z Cerbera i najczarniejszej Północy, opuszczona w
barbarzyństwa, styksowej jaskini wśród okropnych kształtów, wrzasków i
okrucieństwa i chaosu piekielnych widoków" (L'Allegro l—4 Johna Miltona).
świata dawnych, Polifem: „Potwór straszliwy, nie
pokonanych już bóstw. Były
to istoty ludzkie
nadnaturalnych rozmiarów
(olbrzymy), albo o
niezwykłych cechach
budowy (np. Argus, cyklopi,
gorgony, graje), lub stwory
łączące kształty ludzkie i
zwierzęce (jak centaurowie,
giganci, harpie, Minotaur,
satyrowie, Scylla i
Charybda, Sfinks, syreny,
tryton) albo stworzenia
łączące kształty kilku
zwierząt (np. Chimera,
gryfy. Pegaz, Pyton, smoki).
Potwór jest często
wyobrażeniem stróża
skarbu (zazwyczaj jest to
smok) w sensie dosłownym
(złota, bogactw) lub
przenośnym
(nieśmiertelności, wiedzy,
władzy), a przeto
kształtny. olbrzymi, bajeczny potwór z satyry średniowiecznej, żywiący się
pozbawiony wzroku" wyłącznie cierpliwymi żonami i dlatego straszliwie wychudły,
(Eneida 3,658 Wergiliusza). podczas gdy Bigorne (fr., z bicorne 'dwurogi'), jedzący tylko
Tysiącogłowy potwór — poczciwych mężów, roztył się na nieprzebranych zasobach
tłum, rzeszą, ciżba. swej diety.
„Wstrętny potwór o głowach Potwór z Loch Ness — tajemniczy stwór wodny, wąż z
tysiącu, chwiejne odnóżami pływnymi, który ukazał się rzekomo (w okresie
pospólstwo" (Henryk IV cz. międzywojennym) na jeziorze Loch Ness w hrabstwie
2, Prolog Szekspira, tł. L. Inverness w Szkocji, i ukazywał się jeszcze wielokrotnie
Uiricha). różnym osobom, zwłaszcza w sezonie letnim, głównie, jak
Chudy, odrażający potwór można mniemać, dla ożywienia ruchu turystycznego w tej
— śmierć (Romeo i Julia malowniczej okolicy.
5,3,104 Szekspira). Przysłowie: Każda potwora znajdzie swego amatora, tj.
Potwór niewdzięczności — każda Rózia znajdzie swego Józia.
czas. „Czas na grzbiecie POWIETRZE
swoim torbę nosi, w którą Powietrze jest symbolem nieskończoności. bezcielesności,
jałmużny wkłada wieczności, nieba, bóstwa, kontemplacji, życia, pamięci,
zapomniane, czas, ten duszy, snu, natchnienia, dążenia do wolności.
olbrzymi potwór W tradycyjnych wyobrażeniach kosmologicznych wielu
niewdzięczności" (Troilus i ludów powietrze jest jed
Kresyda 3,3.145 Szekspira,
tł. L. Uiricha).
Zielonooki potwór —
zazdrość; zob. Zieleń.
Potwór pożerający zmysły
— nałóg. „Nałóg, ten
potwór, co zmysły pożera,
diabeł 7 natury, bywa też
aniołem" (Hamlet 3,4,160
Szekspira).
Potwór — wybujała,
szaleńcza lub niezdrowa
wyobraźnia, zuchwałe
pożądania, zdrożne
zamiary. „Na potworze, z
majaczeń wylęgłym
rozbłysku, mknę, kresów
nienawidząc, w wieczystą
swobodę, w nie-
skończoność, co szumiąc,
pieni mu się w pysku"
(Wlocie l—3 Bolesława
Leśmiana).
Chicheyache (fr., z chiche
face 'chudo-gęba'),
nym z czterech pierwotnych W mitologii hinduskiej Waju, tchnienie kosmiczne, dech.
żywiołów (por. Ziemia, życie, galopuje na gazeli trzymając w ręku wielką
Ogień, Woda), wraz z trzepoczącą chorągiew albo kołyszący się wachlarz, przed-
ogniem stanowią parę mioty będące atrybutami ruchu i oporu powietrza. Starożytni
żywiołów ruchliwych, aktyw- Grecy rozróżniali wyższe, świecące regiony powietrzne,
nych, męskich, w aither, eter, i warstwę niższą, air. Pierwszy z czasem
przeciwieństwie do pozo- zaczęto przedstawiać sobie jako przestrzeń niebios złożoną
stałych dwóch — biernych i z pierwiastkowego ognia, z którego powstało Słońce i
żeńskich; znajduje się w gwiazdy, jako siedzibę bogów.
ścisłym związku W tradycji żydowsko-chrześcijańskiej powietrze uchodziło za
symbolicznym z wiatrem królestwo szatana, księcia potęgi atmosferycznej,
(zob.), oddechem i pomieszkanie duchów, demonów i diabłów. Przejmujące,
niewidzialnymi, ale chłodne, zwłaszcza nocne powietrze uchodziło za groźne
odczuwalnymi w działaniu dla zdrowia. W dawnej polszczyźnie ,,powietrze" oznaczało
potęgami i demonami. również zarazę: „Od powietrza, ognią, wojny zachowaj nas.
Niektóre kosmogonie Panie!".
uważały ogień za Odwiecznym marzeniem ludzkości było latanie, unoszenie
praprzyczynę rzeczy, się w powietrzu, co stało się synonimem pełnej swobody i
większość jednak sądziła, nieograniczonych możliwości, o czym świadczą mit grecki o
że powietrze jest żywiołem locie Dedala i łkara, a także latające dywany i drewniane
pierwotnym i że wystarczy konie z Baśni
je sprężyć i zgęścić, aby
otrzymać ciepło i ogień, a z
nich życie.
Jako element lotny,
zwiewny, łączący niebo z
ziemią, jest środowiskiem
światła, głosu, zapachu,
barwy, wibracji między-
planetarnej, stanowi pokarm
dla tchnienia niezbędnego
do życia każdej żywej istoty.
Żywioł powietrza
traktowano przeto jako
odczuwalny symbol życia
niewidzialnego,
uniwersalnego, siłę
napędową i oczyszczającą,
a także Słowo, np. słowo
biblijnego Boga w dniu
stworzenia, środowisko de-
materializacji, rozpływania
się w nicość pod wpływem
czarów, zaklęć. W alchemii
jedną z nazw pramaterii.
z 7007 nocy. śmiertelną, nienormalną, niższą, nieprawą; przeszłość,
Urzeczywistnienie tego ma- rozwój wsteczny, podświadomość;
rzenia w postaci balonu pokój, ciszę, odpoczynek, kontemplację, introwersję,
przyniosło jednak w XVIII mądrość, miłość, związek nieślubny, nieślubne dziecko; noc,
wieku obok zadziwienia satanizm, zły omen; bierność, nieszczęście, niepowodzenie,
(„Niezwykłych ludzi podeszły wiek, słabość, schyłek, śmierć, pogrzeb;
zuchwała para, niezadowolenie, potępienie, wrogość; sprawiedliwość,
zwalczywszy natury prawa, innowację, ryzyko, nielegalność, radykalizm, postęp.
wznawia tor klęską sławny Ptaki widziane po lewej stronie — wg staroż. augurów zły
łkara i na podniebiu już znak; po prawej — dobra wróżba (por. Agamemnon 115
stawa". Balon A. Ajschy-losa).
Naruszewicza) i Obrót w prawą stronę, w kierunku ruchu wskazówek zegara,
rozczarowanie: podróż ruchu Słońca na półkuli płn. korowodów tanecznych (w
powietrzna stała się folklorze). figur obrotowych (np. swastyki) — szczęście,
rodzajem nieużytecznej, dobrobyt. W lewą stronę — nieszczęście, niepowodzenie;
cyrkowej sztuczki. ruch związany z magią księżycową czarownic, z nocną
PRAWY/LEWY drogą Słońca z zachodu na wschód (np. droga boga Ra po
Prawy (prawa strona) podziemnym Nilu); śmierć, pogrzeb, podświadomość.
symbolizuje bóstwo, Lewa/prawa strona w Chinach, odwrotnie niż w Europie:
zbawienie, duchowość, lewa — związana z jang (zob. Jin), zasadą męską, czynną,
wyższe cnoty, miłosierdzie, z niebem;
łaskawość, mądrość,
świadomość, rozum;
przyszłość; dzień; ewolucję;
wejście, otwarcie,
otwartość, ekstrawersję;
pomoc, przyjaźń,
dobrotliwość, miłość, seks,
męskość; legalność, prawo,
autorytet, hierarchię,
porządek, praworządność,
trwałość, dobrobyt,
szczęście, powodzenie,
sukces;
wysiłek, siłę, aktywność,
rozrost; zachowawczość,
konserwatyzm,
wstecznictwo. Zob.
Swastyka (prawo- i
lewostronna).
Lewy (lewa strona)
symbolizuje stronę żeńską,
materialną, doczesną,
gorszą, nieszczęśliwą,
księżycową, magiczną,
prawa — z jin, zasadą „Serce mądrego po prawej stronie jego, a serce głupiego po
żeńską, ziemią, płodnością, lewej stronie jego" (Eklezjastes 10,2); mądry skłonny jest do
żniwami, pasywnością. W dobrego, a głupi do złego.
Chinach daje się lewą rękę, „Przedłużenie dni na prawicy mądrości, a na lewicy jej
a przyjmuje prawą. bogactwo i sława" (Ks. Przypowieści 3,16).
Prawa ręka — świadomość, Prawa i lewa strona zob. Kolumna (Dwie kolumny jako
prawość, szczerość, honor, para).
logika, racjonalizm, wier- Prawa strona — zbawienie, lewa — potępienie. ..I postawi
ność, błogosławieństwo, owce po prawicy swojej, a kozły po lewicy" (Ew. wg Mai.
miłość braterska, przysięga, 25,34). ,,Patrzę na prawo i widzę — nikt nie zważa na mnie,
męskość; agresywność, nie ma dla mnie ucieczki" (Psalm 141 5); patrzeć na prawo
zaczep-ność; autorytet; — ku zbawieniu. jak na Sądzie Ostatecznym.
sprawność, siła; wrogość. Prawa ręka — znaczenie, ważność, zręczność, siła. „Jeśli
Zaufany, oddany pomocnik, bym cię zapomniał, Jeruzalem. niech utraci swą zręczność
zastępca, pierw. na polu prawica moja" (Psalm 136 5). ,,Prawica Pańska dokazała
bitwy kawalerzysta jadący z mocy!" (Psalm 117 16). Prawicę wyobrażano na berłach i
prawej strony kolumny słupach granicznych wytyczających kres władzy monarchy.
wojska. Miejsce po prawej Prawa ręka — szczęście, pokój, przyjaźń;
ręce (przy stole) miłość, seks, rozkosz. ,,Rozkosz po prawicy Twojej (Panie)
gospodarza — honorowe, na wieki" (Psalm 15 11).
najwyższe dla gościa;
potęga, znaczenie (jak
Apollo po prawicy Zeusa,
Chrystus po prawicy Boga):
„Siądź po prawicy mojej"
(Psalm 109 l). Miejsce po
prawej ręce — pomoc. „Pan
po prawicy twojej poraził
królów w dzień gniewu
swego" (Psalm 109 5).
„Moja prawica jest moim
bogiem" (Eneida 10,775
Wergilusza).
Nie odróżniać swojej prawej
ręki od lewej — nie dorastać
do używania rozumu;
nie mieć rozeznania w
sprawach tego świata. „A ja
nie miałbym odpuścić
(rzecze Pan) Niniwie (...), w
której jest więcej niż 120000
ludzi nie rozróżniających
między prawicą a lewicą
swoją?" (Jonasz 4,11).
Prawa strona — mądrość.
..(Oblubienica:) Lewa ręka Prawica i lewica Boga w kabalistyce:
jego pod głową moją, a prawica — miłosierdzie, błogosławieństwo, kapłaństwo;
prawica jego obejmuje mnie" lewica — sprawiedliwość, kró-lewskość, przekleństwo.
(Pieśń nad pieśniami 2,6). Prawa/lewa strona w śrdw. chrześcij.:
„Zawsze w prawicy trzymaj prawa — męska, boska, dzienna; lewa — żeńska,
słodki pokój" (Henryk VIII sataniczna, nocna. Na czarnych mszach miano się żegnać
3,2 Szekspira, tł. L. Uiricha), znakiem krzyża lewą ręką; dzieci poświęcone Szatanowi
kardynał Wolsey do były, jak mniemano, znaczone przezeń ostrzem rogu nad
Cromwella. lewym okiem.
Prawą nogę przez próg (w Lewa troska wl. la sinistra cura, troska o świat doczesny,
folklorze od czasów doczesność (Boska Komedia, Czyściec 12 Dantego).
antycznych) — dobra Lewa strona w folklorze — magia. Strona magiczna może
wróżba, pomyślność; już być użyta zarówno w dobrych, jak i złych celach.
Rzymianie uważali przekro- Prawy — legalny, prawowity; zgodny z prawem. Prawego
czenie progu naprzód lewą łoża, urodzony z prawego (oża — dziecko, syn, dziedzic itp.,
nogą za złowróżbne. Na zrodzony z legalnego małżeństwa.
przyjęciach specjalny Lewy — nielegalny, nieślubny. Żona z lewej ręki, dziecko z
niewolnik pilnował progu, lewego łoża.
aby goście wchodzili w Prawica i lewica — stronnictwo konserwatywne,
sposób właściwy. zachowawcze i stronnictwo po
Nie wie prawica, co robi
lewica — zamieszanie,
rozgardiasz powstały mimo
istnienia jednego tylko
ośrodka dyspozycji;
pomoc udzielona w
dyskrecji, anonimowo. „Ale
gdy dajesz jałmużnę, niech
nie wie lewica twoja, co
prawica twoja czyni, aby
jałmużna twoja była w
skrytości" (Ew. wg Mat. 6,3).
Prawica, uścisk prawicy —
wspólnota. „Podali mnie i
Barnabie prawicę na dowód
wspólnoty" (List do Galatów
2,9).
Prawa strona — siła,
powodzenie; strona lepsza,
szczęśliwsza, już w
starożytności, bo prawica
dźwiga włócznię i miecz.
Lewa strona w kabalistyce
— strona serca,
wyrozumiałości; żeńska.
stępowe, radykalne; slowa 9,140—2 Norwida).
używane w sensie polit.: Lewa! (lewa noga) w komendzie marszowej. „Komuny nikt
prawica od początku XVII w., nie zwycięży! Lewa! Lewa! Lewa!" (Lewą marsz 20—3
lewica od pocz. XVIII w. Włodzimierza Majakowskiego, tł. Antoniego Sło-nimskiego)
Prawica reprezentować ma — marsz ku ideałom lewicy, rewolucji, komunizmu.
porządek, autorytet, Lewa strona (materiału) — spodnia, wewnętrzna, gorsza,
trwałość, hierarchię, brzydsza.
zadowolenie z istniejących Wstać lewą nogą (z łóżka) — wg dawnego przesądu — zły
warunków; lewica — humor, niepowodzenie;
niezadowolenie, roszczenie, dziś żart. wyjaśnienie czyjegoś złego humoru: Pewnoś wstał
ruch, poszukiwanie dziś lewą nogą.
wyższego stopnia Mieć dwie lewe ręce — być niezgrabia-szem.
sprawiedliwości społ., Na lewo (coś robić, zdobyć) — nielegalnie, z pominięciem
innowację, ryzyko, postęp obowiązujących przepisów, na fuchę, w drodze
(podział dający się odczytać przekupstwa. protekcji, spekulacji, kradzieży, oszustwa itp.
w praktyce polit. tylko w Przysłowia: (o łapowniku dbałym o pozory) Odmawia prawą i
niewielkim stopniu). bierze lewą ręką;
Prawy — sprawiedliwy, (o obłudnym filantropie) Bierze z prawej i daje do lewej ręki.
uczciwy, szlachetny. Wejść Lewy dokument — fałszywy, podrobiony.
na prawą drogę, zejść z pra-
wej drogi. ,,Polsko! W
schyłku sławy zbyt
zapomniałaś, co jest
obywatel prawy" (Obywatel
prawy 3—4 T. K. Węgierski).
Prawa/lewa strona —
przyszłość/przeszłość. „Mam
tych skrzydeł dwoje; wy-
starczą: — od zachodu na
wschód je rozszerzę, lewym
o przeszłość, prawym o
przyszłość uderzę" (Dziady
cz. III 1,2, Improwizacja 95
—7 Mickiewicza).
Lewa strona — strona
żeńska; miłość;
przeszłość. „Anioł ognisty —
mój anioł lewy poruszył
dawną miłości strunę" (Anioł
ognisty l—2 Słowackiego).
Lewica marzeń — ironia. „Ci
błądzą, co mają Ironię za zło
ludzkiego-serca — ta lewica-
marzeń niekoniecznie stąd
idzie" (Rzecz o wolności
W heraldyce: pojęcie lewy Horacego). „Czymże jestem przed Twoim obliczem? —
(sinister) i prawy tłumaczą Prochem i ni-czem" (Dziady cz. III 5 Mickiewicza).
się nie z punktu widzenia Na proch zetrzeć, w pył, w puch i proch rozbić (zamienić,
obserwatora, ale zawsze od zetrzeć) kogoś — zniszczyć doszczętnie. ,,Spalił go tam i
strony nosiciela tarczy. starł na proch" (4. Ks. Król. 23,6).
PROCH I PYŁ Posypywanie głowy prochem, pyłem i popiołem — znak
Proch i pył symbolizują rozpaczy, upokorzenia, boleści, żałoby, pokuty itd., zob.
groźbę bóstwa, karę bożą; Popiół. Po klęsce pod Haj Jozue i jego starszyzna ,,posypali
potępienie, upokorzenie, prochem głowy swoje" (Jozue 7,6).-
poniżenie; opuszczenie, Pył posadzki z tabernakulum zob. Woda (narzędziem sądu).
zaniedbanie; boleść, trud, Proch — niezmierzona liczba; nasienie, potomstwo. Bóg do
rozpacz; biedę, nędzę; Adama: „I rozmnożę potomstwo twoje jak proch ziemi" (Gen.
suszę, głód, nie-trwałość 13,16; por. 28,14).
życia, przemijanie, śmierć, Otrząsanie pyłu z sandałów, z nóg — całkowite porzucenie
żałobę, zwłoki, rozkład, przeszłości, zupełne zerwanie; wyrzeczenie się, wyparcie
nicość; świat, tłum, nie- wszystkiego, co ten pył wyobraża: ojczyzny, ro
zliczone mnóstwo; siłę
twórczą, nasienie;
zob. też Popiół; Ziemia.
Proch i pył — groźba
bóstwa; kara boska. Bóg do
węża: „łżeś to uczynił (...),
proch będziesz jadł po
wszystkie dni życia swego"
(Cen. 3,14).
Proch nóg Boga — obłok,
mgła (Nahum 1,3).
Proch i pył — nicość,
śmierć, przemijanie,
znikomość, krótkotrwałość
życia, powrót do
praistnienia, człowiek po
śmierci, człowiek jako istota
znikoma, nic nie znacząca
wobec kosmosu, wobec
Boga. ,,Prochem jesteś i w
proch się obrócisz" łac.
'puhis es et in pulverem
reverteris' (Gen. 3,19),
formuła liturgiczna
wypowiadana w Środę
Popielcową. „Puhis et
umbra sumus" tac.
'jesteśmy (tylko) prochem i
cieniem' (Pieśni 4,7,16
dziny, przyjaciół itd. Proch lizać z nóg — upokarzać się, poniżać się. ,,Kłaniać ci
,,Otrząśnijcie proch z nóg się będą i proch nóg twoich lizać będą" (Jzajasz 49,23).
waszych" (Ew. wg Mat. Proch zdmuchiwać, zamiatać przed kimś — być całkowicie
10,14; Ew. wg Marka 6,11). uległym, gotowym na wszelkie usługi.
Proch miotany w powietrze W prochu leżeć (korzyć się, pełzać), w proch padać przed
— u staroż. Żydów kimś — korzyć się, poniżać się, upokarzać się.
demonstracja potępienia Z prochu wstać: z prochu podnieść. dźwignąć kogoś —
osoby oskarżonej (Dzieje powstać, podnieść się z upadku; wywyższyć, wydobyć
Ap. 22,23). kogoś z poniżenia. „(Bóg) podnosi nędzarza z prochu"
Proch i pył rzucany w (Psalm 112 7).
staroż. na zwłoki zmarłego Prochy — szczątki ludzkie. „W mogiły dawnej zajrzy trzewia,
(dziś garstka ziemi na a prochom dawny spoczynek naruszy" (Ty glos cierpiący
trumnę) zapewniać miał podnieś... 6—7 Norwida).
opiekę nad nim Wielkiej W proch się rozpaść, rozsypać — scze-znąć, zginąć, ulec
Macierzy a. Matki Ziemi; zagładzie. „Aż się rozpad-nie w proch i pył krzyżacka
sypanie sobie na głowę zawierucha" (Rota 9—10 Marii Konopnickiej).
prochu i pyłu a. popiołu w W proch obracać — zniszczyć, zgładzić. „Piorunu trzeba!
czasie pogrzebu miało piorunu! Niech pół świata w proch obróci" (Ognia! 17—18
wzbudzić współczucie Matki Romana Zmorskiego).
Ziemi i ukoić zazdrość
zmarłego o życie.
Piaskiem ciskać (sypać,
rzucać) w oczy komuś —
wprowadzać w błąd, mamić,
mydlić oczy, brać na
fundusz. „Tenebras
offudisse iudicibus" tac.
'(Cicero) ciskał pyłem w
oczy sędziów' (Kształcenie
mówcy 2,17,21 Kwintyliana).
Proch i pył — wysiłek, trud,
troska, kłopot. Palma non
sine pubere przysłowie łac.
'nagroda nie bez trudu
(osiągnięta)'.
Proch i pył — cały świat.
Omnia risus, omnia pulyis,
et omnia nil sunt" łac.
'wszystko jest kpiną,
prochem i niczym'.
Pył czasu, przeszłości,
stuleci, zapomnienia —
niepamięć wynikła ze
znacznej odległości w
czasie.
Proch — serce i rdzeń piekielnych ciemnościach śmierci. "ołączenie się z
magnatów. ..W tych absolutem w mistycznej jedności (łac. unio myslira).
magnatach serce chore, Przepaść (gr. abyssos, tac. abyssus 'bezdenny; bezdnia') u
proch im sercem i proch ludów pierwotnych i w starożytności — otchłań be/ dna. do
rdzenia" (Odpowiedź na której wejście stanowią przeróżne szczeliny w powierzchni
"Psalmy przyszłości"... 161 ziemi: niedostępne głębiny mórz i jezior, rzeki podziemne,
—2 Słowackiego). jaskinie górskie. Stąd legendy o zatopionych miastach.
Pyłek — nic, nicość, zero. kościołach, o wodnikach, rusałkach. kraśniętach, ubożętach.
PRZEPAŚĆ (Otchłań, koboldach. elfach. Wielka otchłań w Biblii — wody dolne, na
Bezdnia, Głębina, Czeluść) których spoczywa Ziemia. Początek potopu: ..Przerwały się
Przepaść symbolizuje wszystkie źródła wielkiej otchłani i otworzyły się upusty nie-
bezmiar, głębinę, pu-stacie bieskie" (Gen. 7,11). Dla krajowców australijskich idealną
wnętrzności Ziemi a. gór; bezdnia jest Droga Mleczna. Zob. Miecz (Ekskalibur w Morte
przegrodę; Darthur).
czas, pierwotny Chaos; Otchłań, czeluść — bramy śmierci, śmierć. „Czyś wszedł do
wyroki boskie; głębokości morskich i przechadzałeś się po dnie przepaści?
śmierć, krainę zmarłych, Czy otworzyły ci się bramy śmierci i widziałeś drzwi
piekło, szatana: ciemne?" (Hiob 38,16—17). „Ale znowu ożywiłeś mnie i z
człowieka, prawdę, przepaści ziemskich znowu
mądrość, niewiedzę: sza-
leństwo, niebezpieczeństwo,
nieszczęście, katastrofę;
zło. /brednię, cierpienie,
troskę;
poczucie nizytosci.
Przepaść - mądrość. W
religiach staroż.
Mezopotamii bóg głębin,
otchłani, słodkich wód
głębinowych (sumeryjski
Enki 'pan Ziemi, podziemi,
przepaści', babiloński Ea)
był bogiem mądrości i
wróżby, najmędrszym •i
bogów.
Przepaść — pierwotny
Chaos, z którego powstał
świat; koniec świata. „Et
tenebrae frant super faciem
abyssi" tac. 'i ciemności były
nad otchłanią' (Wulgata.
Gen. 1,2). Nieokreśloność.
niewyraźność wczesnego
dzieciństwa i rozpłynięcie
się, rozkład osobowości w
mnie wywiodłeś" (Psalm 70 sppriła z nieba na ziemię. i dano jej klucz do studni
20). „Wrogowie zepchnęli przepaści" (Apok. 9.1).
nas na próg czeluści: Anioł przepaści — Szatan. „I miały nad sobą króla, anioła
godniej będzie skoczyć w przepaści, którego imię po hebrajsku Abaddon. po grecku
nią nam samym, niż czekać, Apollyon. a po łacinie Exlerminans" (Apok. 9,11).
aż nas zepchną" (Juliusz Przepaść wg pojęć śrdw. — siedziby dusz osób zmarłych,
Cezar 5,5), Brutus. zwt. grzeszników; siedlisko drapieżnych bestii.
Bezdnia, przepaść — kraina Przepaść — czas. „Mów, co widzisz więcej na tle
zmarłych. świat podziemny, zamglonym, na przepaściach czasu?" (Burza 1,2 Szekspira,
niekiedy związany z kultem tł. L. UIricha).
bogów Ziemi i z chtoniczną ..Ta dzika przepaść — łono Natury i jej grób, być może" (Raj
Wielką Macierzą, ze utracony 2,910 Johna Miliona).
straszną, a zarazem Przepaść — prawda. ,,Im Abgrund wohnt die Wahrheit" nm.
kochającą Matką. 'w przepaści mieszku prawda' (Maksymy Konfucjusza 2
Przepaść — wyroki, prawa, Friedri-cha Schillera).
sądy boże. „Wyroki Twoje Przepaść — człowiek. „Każdy człowiek jest przepaścią; gdy
jak przepaść niezmierna" w nią wzrok zapuścisz w głowie się kręci" (Wozzeck 7
(Psalm 35 7). Georga Buchnera).
Głębina, otchłań, czeluść —
klęski, nieszczęścia. nędze,
cierpienia. ,,Głębina przy-
zywa głębinę w łoskocie
Twych wodospadów" (Psalm
41 8). ,,De profundis
clamavi" łac. 'z otchłani
wzywałem; z głębokości
wołałem' (Wulgata. Psalm
129 l). „Z otchłani klęsk i
cierpień podnoszę głos do
ciebie, Nirwano!" (Hymn do
Nirwany l—2 Kazimierza
Tetmajera). „Wiem, że w
moich klęsk czeluści moc
mnie Twoja nie opuści!"
(Boże, pełen w niebie
chwały... 5—6 Bolesława
Leśmiana).
Przepaść — płaszcz Ziemi.
„Ty osadziłeś Ziemię na jej
podstawie (...) Głębina jest
jej odzieniem jak szata,
ponad górami stały wody"
(Psalm 103 5—6).
Studnia przepaści — piekło.
„I widziałem gwiazdę, która
Przepaść — czarna krzywdzicieli, tak jest bezbrzeżną?" (Z dni smutku II. l—3
przyszłość; katastrofa. Marii Konopnickiej).
„Filozofy — głęboko myśleli, Przepaść — zbrodnia. „Cóż więc dziwnego, jeśli człeka
aż nad ciemną przepaścią grzebie w przepaściach zbrodni?!" (Milosć-Grzech 4,3—4
zawiśli, obudzili się, w Jana Kasprowicza).
przepaść spojrzeli i zawołali: Otchłań — teoria podziękowań. „Znal aż do samej głębi
— Ciemno! ciemno! teorię podziękowań, ;i głębia ta była to otchłań bez dna" {Św.
ciemno!" {Kordian, Franciszek z Asyżu rozdz. 10 G. K. Chester-tona).
Przygotowanie 99—102 W heraldyce: środek wielofigurowej tarczy herbowej.
Słowackiego). „Jakoweś W marzeniu sennym: zachęta do badania podświadomych
Fata nas pędzą w przepaść głębin duszy, aby rozluźnić krępujące ją więzy a. uwolnić od
(...). Społem w przepaść!" urojeń;
(Wesele 2,7,349—353 S. (wpadać) niebezpieczeństwo: (zaglądać do niej) groźba:
Wyspiańskiego). (ujrzeć) ostrzeżenie.
Przepaść, bezdnia — stan, PSZCZOŁA
który (jeszcze) nie Pszczoła jest symbolem pracowitości (społecznej).
przyodział się w formę, stan instynktownego porządku, troskliwości. altruizmu, mądrości,
niewyobrażalny, rzecz czystości, wstrzemięźliwości, posłuszeństwa, powodzenia;
tajemnicza, niezmierzona; eteru, błękitu, duszy, nieśmiertelności. zmartwychwstania,
niewiedza; nieświadomość, śmierci, kary; czystości
podświadomość;
troska; świat pełen zła z
legendy o Barlaamie i
Jozafacie i z wiersza
Parabola (1868) Friedricha
Riickerta (podróżny,
uciekając przed
jednorożcem a. wielbłądem,
wpada w przepaść).
Przepaść — szaleństwo.
„Chce spaść do jeszcze
otchłanniejszych głębi, w
bezdenną czeluść
szaleństwa" {The Winter
Morning Walk 597 Williama
Cowpera).
Przepaść wykopana między
kimś a kimś, dzieląca kogoś
(coś) od kogoś (czegoś),
stojąca między nimi —
przedział, przegroda,
głęboka różnica poglądów,
charakterów itd. „Czemu ta
przepaść, która braci dzieli
na pokrzywdzonych i na
płciowej, życia klasztornego, Pragnienia te symbolizowano na grobach wizerunkami
proroctwa; pszczół (w ka-takumbach chrzęść, odnosząc je do nie-
biurokracji; wymowy, śmiertelności i powtórnego przyjścia Chrystusa). Pszczoły
pochlebstwa; pokusy, znikały na czas zimy i wydawało się, że zmarły, a na wiosnę
miłości, płodności, (kąśliwej) pojawiały się na nowo; odnoszono to do Dc-meter i
słodyczy; zob. Miód. Persefony. a później do Chrystusa, co prócz tego wyrażało
W antycznej Grecji i w się w miodzie i żądle jako atrybutach Jezusa współczu-
Rzymie nie znano cukru, ą jącego (Baranka) i Chrystusa-Sędziego świata. Uważano
miód był najpopularniejszym (również Mahomet tak sądził), że roje pszczół mogą
środkiem słodzącym. Mimo wzlatywać do Raju, skąd pochodzą, a także odwiedzać
że organizacja ula budziła krainę zmarłych. „A zmarli w zachwyceniu, źrenicę
wielkie zainteresowanie, nie rozwiewną przesłaniając od blasku skruszałych rąk wiórem,
umiano wówczas odkryć tłoczą się cień do cienia i wołają chórem: »To — pszczoły!
tajemnic pszczelej zoologii, Pamiętajcie? To — pszczoły na pewno!«" {Pszczoły 9—12
nie rozumiano roli królowej- Bolesława Leśmiana). Dla neoplatoników pszczoła była
matki (uważano ją zwykle symbolem czystej duszy wznoszącej się po śmierci czło-
za króla), trutni ani roju. wieka w wyższe sfery. Według folkloru nowożytnej Grecji
myślano, że pszczoły rodzą dusza po śmierci ulatuje w postaci pszczoły, odwiedzając
się z ciał gnijących lwów niekiedy kwiaty na swym własnym grobie. Dla św.
(związek ze słońcem) lub
bydła (związek z bykiem
księżycowym). „Sam
spróbuj i dorżnięte w ziemi
zagrzeb woły; zobaczysz jak
miód z kwiatów zbierające
pszczoły wyroją się z
zgnilizmy i, przykładem
wołu, po polach dla nas
będą pracować" {Meta-
morfozy 15,365 Owidiusza,
tl. B. Kiciń-skiego). Samson.
w parę dni po zabiciu lwa,
,,zstąpił, aby oglądać ścierw
lwi, a oto rój pszczół był w
paszczęce lwiej i plastr
miodu" {Ks. Sędziów 14,8).
Pszczoły były emblematem
śmierci, zmartwychwstania i
nieśmiertelności z kilku po-
wodów. W czasach
antycznych smarowano
zmarłych miodem, aby
uchronić ciała przed
rozkładem lub zapewnić im
zmartwychwstanie.
Bernarda z Clairvaux Pszczoła — Złoty Wiek miodem i mlekiem płynący (a zatem
pszczoła była symbolem pasterski w charakterze). Teokryt daje bajkę moralizującą:
Ducha Sw. Gdy Ku-pidyn kradł plaster miodu, pokąsały go pszczoły;
Pszczoła jest symbolem bożek pobiegł ze skargą do matki, Wenery, ona zaś
słonecznym, istotą ognistą, powiedziała mu ostro, że rany zadawane przez niego, rany
oczyszczającą przez ogień i miłości. są znacznie boleśniejsze.
regenerującą przez miód. Pszczoła — atrybut proroków. Imię prorokini Debory, której
Egipski hieroglif pszczoły o Pieśń {Ks. Sędziów 5,1—32) jest zapewne najstarszym
sześciu łapkach, jak wielu zachowanym fragmentem Biblii, znaczy 'pszczoła', dosl.
innych zwierząt i roślin, jak 'mówiąca; brzęcząca'.
koło o sześciu promieniach, Pszczoła w ikonografii chrzęść. — pilność, praca, porządek:
reprezentuje Słońce; słodycz (miód) Chrystusa i Marii. Według legendy nie sypia
podobnie w kulcie Mitry, wcale, co ma świadczyć o jej chrześcijańskiej czujności i o
boga słonecznego: na ołta- zapale do poświęcenia się cnocie; jest też atrybutem
rzach łeb byka i trzysta dziewictwa, a rój — obrazem Kościoła.
złotych pszczół. Pszczoła związana jest z czarownicami, czarodziejkami,
Pszczoła związana z wróżkami. Ariel w Burzy 5,1 Szekspira śpiewa: „Pójdę z
Księżycem była atrybutem pszczołą kwiaty ssać" (tł. L. UIricha).
bogiń księżycowych, jak Pszczoła — dobrze zorganizowane państwo, królestwo;
Selene. Afrodyty i posłuszeństwo i hierarchia społeczna. „Niebo organom
chaldejskiej Bogini-Matki ludzkim dało
Mylitty;
kapłanki Artemidy nazywano
w Efezie pszczołami (gr.
melissai); Efez słynął z
magii i kultu Bogini-Matki;
monety efeskie nosiły
wizerunek pszczoły na
rewersie. Według legendy
pszczoły karmiły miodem
Zeusa, gdy był
niemowlęciem, dlatego
nazywano go królem
pszczół. Wiele bohaterek
mitów nazywano
pszczołami, Melissę
(siostrę Amaltei, opiekunkę
Zeusa na górze Idą i
kapłankę Demeter), która
nie chciała zdradzić
tajemnic misteriów bogini,
rozszarpały towarzyszki.
Demeter ukarała kraj zarazą
i sprawiła, że z ciała Melissy
zrodziły się pszczoły.
różne funkcje i każdy musi porównuje pracę pszczół z pracą cyklopów wykuwających
wciąż je wykonywać, a z pioruny, opatrując to uwagą: .jeśli godzi się porównywać
tym (...) celem związane jest rzeczy małe z wielkimi" (łac. si parva licet componere
posłuszeństwo. Tak pracują magnis; 4,176). Przypisywany Wcrgiliuszowi aforyzm
pszczoły, stworzenia, które z podnosi altruizm pracowitych pszczół: „Wy, pszczoły, robicie
rozkazu natury uczą miód nie dla siebie" (tac. sic vos non vobis mellificatis apes).
porządku ludne królestwa" Według tradycji delfickiej pszczoły zbudowały w Delfach
{Król Henryk V l,2 Szekspi- dwie świątynie. W Septuagincie {Ks. Przypowieści 6,8 abc)
ra, wg tł. Z. Siwickiej). „Co czytamy: „Idź do pszczoły i przekonaj się, z jaką pilnością i
jest niedobre dla roju, jest powagą spełnia swoją pracę! Wynik jej trudu jest pożyteczny
niedobre dla pszczoły" {Me- zarówno dla królów, jak i dla biedaków. Dlatego lubi się ją i
dytacje 6,54 Marka ceni jej cudowną, mimo mizernej postaci, zręczność".
Aureliusza). Pszczoła — czystość: usuwa nieżywe stworzenia i
Pszczołę uważano za króla nieczystości z ula, załatwia potrzeby naturalne daleko od
owadów, tak jak lwa za króla ula. Niektórzy autorzy starożytni, jak Lucius Columella (I w.)
zwierząt, wieloryba za króla czy Aelianus Tacitus (II w.), utrzymywali. że pszczoły mają
ryb, orła — ptaków, a dąb i dar rozpoznawania ludzi nieczystych moralnie i
cedr — drzew. Pszczoła nieuczciwych; uważają ich za wrogów i tną bez litości. W
królewskim symbolem Asyrii Indiach
i Chaldei (a mucha —
Egiptu) -według Izajasza
7,18. Les fleurs de lis fr.
'kwiaty lilii', godło królów fr.
pochodzi od stylizowanych
pszczół króla Franków
salickich z dynastii
Merowingów, Childeryka I
(457— 481); przywrócił je
cesarz Napoleon I. Pszczoła
była herbem rodu
Barberinich.
Pszczoła — biurokracja.
Przysłowie: Oto. co światem
dziś trzęsie: pszczoły,
cielęta i gęsie (to znaczy:
pieczęć woskowa, pergamin
i pióro).
Pszczoła — pracowitość i
bezinteresowność. Hezjod
opisuje ule i robotnice oraz
trutnie, które porównuje do
leniwych kobiet. O
pszczołach: „Praca wre" łac.
fervet opus {Georgiki 4,176
Wergiliusza). Tamże autor
uważano pszczołę za stwór skorpion;
eterycznie czysty. brudne i szkodliwe jak mucha; lecące nie wprost, w
traktowany niekiedy jak powietrznej linii prostej (ang. beeline), lecz zygzakowato,
bóstwo. zakosami, meandrami, jak motyl i ćma. Przysłowie: Pszczo-
Pszczoła — czystość ła z kwiatów miód wysysa, a osa jad.
płciowa, niewinność, W Europie uważano, że pszczoły się obrażają, gdy rój czyni
niepokalane poczęcie. się przedmiotem handlu lub transakcji wymiennej, i że spra-
Grecy sądzili, że pszczoły wią za to szkody w polu i zagrodzie. Zapraszano pszczoły z
odróżniają osoby niewinne własnych uli na pogrzeb członka rodziny i zdobiono ule
seksualnie; uważano za czarną krepą. Rój jest godłem stanu Utah (USA).
dowód niewinności dziew- W marzeniu sennym: praca skuteczna, rozwaga; (martwa
czyny, jeśli przeszła koło pszczoła) strata pieniężna;
rojących się pszczół nie (tnąca) kłopoty.
poniósłszy szwanku. Takaż Truteń — leń żyjący z pracy innych, próżniak, nierób.
próba uniewinniała PTAK
mężczyznę posądzonego o Ptak to symbol Słońca (króla Słońca), wiatru, powietrza,
spędzenie poprzedniej nocy chmury, pioruna, ognia, czasu; bóstwa, stwórcy, twórcy,
z kobietą. Sądzono niekiedy, (boskiego) posła, nieśmiertelności, ducha, duszy; zasady
że pszczoły nie składają jaj, żeńskiej, płodności, miłości, troski
ale znajdują małe pszczółki
w kielichach kwiatów.
Pszczoła — natchniony,
„miodopłynny" mówca. O
wielu krasomówcach i
kaznodziejach opowiadano,
że w kolebce rój pszczół
usiadł im na ustach (Platona
nazywano dlatego
,,pszczołą ateńską"). Mó-
wiono tak o Ksenofoncie,
Sofoklesie, Pin-darze, św.
Janie Chryzostomie. a także
o św. Ambrożym (którego w
plastyce przedstawiano z
ulem) i o mnichu cysterskim,
św. Bernardzie z Clairvaux.
,,Malutka jest pszczoła
między latającymi, a
pierwszeństwo słodyczy ma
owoc jej" (Eklezjastyk 11,3).
Symbolicznymi
przeciwieństwami pszczoły
są m.in. stawonogi kłujące,
ale niepoży-teczne, jak
pająk, osa, szerszeń,
rodzicielskiej, dziecka; pędu, Ikonografia chrześcijańska od IV do XX wieku, aby oddać
przyjemności, czystości, duchową naturę aniołów, przedstawiała ich jako skrzydlate,
aspiracji, natchnienia, urodziwe, młodzieńcze postacie ludzkie nieokreślonej płci,
proroctwa, szaleństwa, ubrane w powłóczyste szaty. Ptaki, tak jak aniołowie,
zdrady i piekła; wolności; symbolizują szybkość myśli, wyobraźnię, wzniosłość ducha,
pozorów. należą do elementu powietrza. W tradycji ezoterycznej
Biblia przedstawia liczny rozbudowano całą siatkę odniesień między ptakami,
zastęp uskrzydlonych barwami i cechami ludzkimi. Czarny kruk — symbol inteli-
metafor. Bóg jako ptak: „Jak gencji; zielony i niebieski paw — symbol pragnień
ptaki latające, tak obroni i miłosnych; biały łabędź to cielesność (libido) i duchowość
wybawi Pan Zastępów (logos); czerwony Feniks to wzniosłość i nieśmiertelność
Jeruzalem" (Izajasz 31,5). bóstwa; gołąb (ptak Wenery) i kaczka to miłość, od cielesnej
„Jak orzeł bierze swoje aż do duchowej. Sęp i Feniks to ptaki-przewodniki dusz
młode na skrzydła, tak Pan zmarłych; orzeł i sokół to wartości słoneczne i niebiańskie,
prowadził Jakuba" (Deut. urodzaje, triumfy wojenne i myśliwskie; ptaki nocne to cechy
32,11). księżycowe i podziemne.
Bóg jako istota skrzydlata: Ptak — szczęście. Ptak złotopióry, ptak szczęścia z bajek
„Chroń mnie pod cieniem wschodnich, zgubił pióro w ogrodzie ojca trzech braci,
skrzydeł Twoich" (Psalm 16 którzy udają się na poszukiwanie ptaka. Błękitny ptak,
8). Skrzydlaci serafini:
,,Serafini stali nad nim:
sześć skrzydeł miał jeden i
sześć skrzydeł drugi"
(Izajasz 6,2). W świątyni
jerozolimskiej pozłacane
posągi cherubów „rozciągały
skrzydła swe, i dosięgało
skrzydło jedno ściany, a
skrzydło cheruba drugiego
dosięgało ściany drugiej" (3.
Ks. Król. 6,27). W Ew. wg
Mat. 6,26 „ptaki niebieskie"
są pod opieką Boga, który je
żywi. Ptaki służą też w Biblii
jako symbol przemijania:
„Ruszając skrzydłami
przeleciał, a potem nie znać
żadnego śladu drogi jego"
(Ks. Mądrości 5,11).
Wyobrażają zbiegów, ludzi
ściganych, zagrożonych,
uchodzących
niebezpieczeństwom,
szukających schronienia i
przystani.
zwiastun szczęścia w feerii kształcie materialnym: skrzydlaci bogowie, geniusze, po-
dramatycznej (1908) średnicy między niebem i ziemią; skrzydła bajecznych istot
Maurice Maeterlincka. W łączących w sobie kształty różnych zwierząt albo ludzi i
wierszu Adama Asnyka zwierząt, jak skrzydła boskiej tarczy słonecznej w Egipcie,
„Siedzi ptaszek na drzewie i skrzydła Pegaza, Feniksa, Sfinksa, syren, harpii, smoków,
ludziom się dziwuje, że gryfonów. Zob. Skrzydła.
najmędrszy z nich nie wie, Ptak wg najdawniejszych tekstów we-dycznych — sympatia
gdzie się szczęście bogów do ludzi. Ptak leci na niedostępną górę, aby odnaleźć
znajduje". tam somę, boską roślinę, której sokiem dzielili się wyznawcy,
Ptak — czystość. kapłani i bogowie (ulewano im kilka kropel w libacji).
Przysłowie popularne w Atakując węże ptaki zapewniły zwycięstwo Ariów nad
Europie od XI wieku: zły to barbarzyńcami. Epopeja Ramajana wysławia wierność ptaka
ptak, co własne gniazdo Jataju, który poświęca życie usiłując przeszkodzić demonowi
kala (używane też w prze- Rawanie w porwaniu Sity.
nośni). Jednak w stosunkach bogów i władców ze zwykłym
Skrzydła i lot ptaków — człowiekiem ptak może odegrać rolę donosiciela i zdrajcy.
wyższe stany bytu, potęga Biblijny Eklezja-stes (10,20) radzi: ,.W myśli twojej nie
ducha, wola przekazywana uwłaczaj królowi, a w skrytości pokoju twego nie przeklinaj
przez bóstwo, Zeus zmienia bogatego, bo ptaki powietrzne głos twój zaniosą".
się w orła, łabędzia,
kukułkę, dudka itd. Juliusz
Słowacki o Bogu: „On lubi
huczny lot olbrzymich
ptaków" (Beniowski V, 471).
Skrzydełka, przymocowane
do stóp Hermesa,
greckiego posła bogów,
wyzwalają go spod władzy
siły ciążenia. Pióra
otaczające głowy wodzów
indiańskich symbolizują ich
autorytet duchowy. Ptak
jedzący winogrona to w
starożytnej Grecji i w
tradycji żydowskiej
wyznawca wchodzący w
mistyczny związek z
bóstwem. Tajemnicze
kazania św. Franciszka do
ptaków były prawdo-
podobnie związane z
medytacjami nad cudami
stworzenia, a zwłaszcza
nad lotem ptaków.
Skrzydła — duchowość w
Marzenie o latającym babki może najwygodniej zamieszkać w ptaku"; jest to aluzja
człowieku-ptaku jest do Metamorfoz XV Owidiusza, który opisuje tam teorię
wiecznie żywe, od Dedala i Pitagorasa o transmi-gracji dusz; mistrz propaguje
łkara przez braci Wright aż wegetarianizm, bo w zwierzętach przebywać mogą dusze
do Gagarina i Armstronga. ludzi.
Król Nemrod miał latać w Gdy Mahomet dostał się do nieba, zobaczył Drzewo Życia
skrzyni niesionej przez stojące pośrodku wielkiego placu, drzewo, którego owoce
sępy, król Salomon — na przywracają młodość. Wokół niego rosły rzędy drzew
latającym dywanie, przy liściastych, a na ich gałęziach siedziały niezliczone, cudnie
czym ptaki służyły mu jako śpiewające ptaki o jaskrawo kolorowym upierzeniu; były to
parasole i wachlarze. dusze wiernych. Dusze grzeszników natomiast wcieliły się w
Według mitu ptaki drapieżne. Indyjskie Upaniszady rozróżniają dwa
muzułmańskiego archanioł rodzaje zaświatowych ptaków. Jeden je owoce Drzewa Życia
Gabriel zmienił się na 23 — to symbol aktywnej, indywidualnej duszy; drugi ich nie
lata w gołębia, aby szeptać kosztuje, tylko się przygląda — to symbol ducha absolut-
Mahometowi do ucha nego i czystego poznania (atma). Oba rodzaje
polecenia od AUacha. przedstawiane są niekiedy jako jeden dwugłowy ptak.
Ptak zrywający się do lotu Ptakom aniołowie użyczają języka słonecznego.
albo fruwający — dusza poetycznego, intelektualnego. Według Rigwedy inteligencja
ludzka. W starożytnym jest najszybszym ptakiem. Słowo, niewidzialna emanacja
Egipcie ,,ka" (dusza
człowieka) jako ptak o ludz-
kiej głowie opuszcza usta
umierającego. U Sumerów
dusze w świecie
podziemnym przybrane były
w ptasie pióra. U Greków
dusza- zmarłego
opuszczała ciało w kształcie
małej, uskrzydlonej,
niewidzialnej istotki zwanej
eidolon (z czego nasz idol).
Przejście indywidualnej
duszy po śmierci człowieka
w ciało ptaka było tematem
wielu legend, m.in.
żeglarskich: utrzymywano,
że albatrosy, mewy i burzyki
krążące wokół statków na
pełnym oceanie to dusze
zatopionych marynarzy.
Malvolio w Wieczorze
trzech króli 4,2 Szekspira
powiada, że według
Pitagorasa „dusza naszej
duszy, jest samo skrzydlate. stanawiają na wielkiej naradzie obrać sobie króla i wyruszają
Wyrażenia „skrzydlate pod wodzą dudka na poszukiwanie mitycznego ptaka-króla,
słowa" użył Homer 46 razy tajemniczego Simurgha (opiewanego przez irańską poezję
w Iliadzie, a 58 — w Odysei epicką).
(dziś oznacza ono w Kapłani starożytnego Rzymu odgadywali wolę bogów z lotu
przenośni wyrażenie, które ptaków. Wróżby takie powstały w Babilonii i za
się powszechnie cytuje). pośrednictwem Etrusków dostały się do Rzymu (Greków one
Bohaterscy zabójcy smo- śmieszyły). Do naszych czasów pozostały ślady działalności
ków ucieleśniających moce wróżebnej ptaków. Na zapytanie: „Skąd wiesz?", odpowia-
ciemności rozumieją mowę damy: „Mały ptaszek mi to powiedział";
ptaków. Skandynawski wróżymy sobie z kukania kukułki, wyczy-tujemy zapowiedź
Sigurd z Yolsunga Saga pogody z lotu jaskółek i z piania kogutów. Zob. Albatros W
(niemiecki Zygfryd z Pieśni Panu Tadeuszu 8,120—22 Mickiewicza czytamy:
Nibelungów) zjada serce „Bo zbyt często słyszano krzyk złowieszczych ptaków, które,
zabitego przez siebie na pustych polach gromadząc się w kupy. ostrzyły dzioby,
smoka Fafnira, co pozwala jakby czekając na trupy". W Koranie wyraz „ptak" jest często
mu rozumieć mowę ptaków. synonimem przeznaczenia, gdyż o przyszłości i losie
Św. Mateusz rozumie mowę wróżono z lotu ptaków (17,13; 27,47; 36,18).
gołębicy Ducha Sw. siedzą- Ptak i jego przeciwieństwa: ptak i żółw — szybkość
cej mu na ramieniu i kontrastuje z powolnością; ptak i wąż — ptak reprezentuje
dyktującej Ewangelię; niebo i powietrze,
scenę tę wyobrażano na
portalach wielu katedr
gotyckich. Mowa ptaków
jest dawnym motywem
folklorystycznym — prze-
kazują one rady i
ostrzeżenia, wygłaszają
proroctwa. W komedii
Arystofanesa Ptaki
rozprawiają one z całkiem
ludzką swadą. Cyrano de
Bergerac wymienia spośród
wtajemniczonych w mowę
ptasią Apollonisa z Tyany
(w Kapadocji),
Anaksymandra z Miletu i
bajkopisarza Ezopa. W
Koranie mówi się to samo o
królu Salomonie. Jeden z
największych perskich
poetów mistycznych, Farid
un-Din Attar(ok. 1142—ok.
1220), napisał poemat
Mowa ptaków: ptaki po-
a wąż — świat podziemny, opłakiwały go. W wierzeniach ludowych ptak pukający w
ziemię; ptak — dobro, wąż okno albo wlatujący do domu zapowiada śmierć.
— zło. Ptak zabija węża, Ptak w klatce — nadzieja, zbawienie, wolność; zdrada. „Ptak
aby zdobyć dla świata uwolniony z klatki to dusza oswobodzona z ciała" (Jeremiasz
zapładniającą wilgoć, wodę . 5,27). W folklorze wielu krajów ptak w klatce staje się jakby
życia. W gałęziach świętego członkiem rodziny, trzeba mu np. oznajmić o śmierci w domu
Drzewa Życia siedzi ptak, i zawiesić wstążkę żałobną na klatce; często też występuje
według rozpowszechnionej mniemanie, że młody ptak schwytany do klatki jest
legendy źródło potajemnie przez rodziców karmiony zatrutym pożywieniem,
nadnaturalnej potęgi wzroku aby mu skrócić męki niewoli. O człowieku niezależnym mówi
i słuchu; drzewo to rośnie się ,,wolny ptak".
nad stawem, w którym W symbolice erotycznej członek męski nazywany jest
przebywa smok albo wąż ptakiem albo ptaszkiem, gotowym wznieść się w górę, by
lub ryba, z którymi ptak schronić się w gniazdku kobiety. Gdy komu nie braknie
niekiedy walczy jak Słońce niczego, mówi się, że mu brak ptasiego mleka; reprezentuje
z chmurami burzowymi. ono (gr. ornithon gala) rzecz bardzo rzadką, używaną do
Ptaki w mitach antycznych celów tajemnych. Ptak bywa też godłem państwa:
— atrybuty bogów (sowa — np. Polski i USA — orzeł, Francji — kogut, Holandii i Japonii
Ateny, paw, bocian i kukułka — bocian.
— Hery, orzeł — Zeusa), W marzeniu sennym: wyobrażenie osoby śniącej.
czasami zaś w
tajemniczych,
niezrozumiałych już
znaczeniach. W bagnach
pod Stymfalos w Arkadii
zagnieździły się ptaki o
spiżowych pazurach,
skrzydłach i dziobach, z
piórami, którymi mogły
strzelać jak strzałami z łuku;
wystraszył je stamtąd Hera-
kles dźwiękami gruchawek.
Z rąk Achillesa zginął król
Etiopii, Memnon, bohater
wojny trojańskiej,
sprzymierzeniec króla
Priama;
towarzysze Memnona
rozpaczali po swoim wodzu
tak gwałtownie, że
zmienieni zostali w
widmowe ptaki, memnony
albo memno-nidy, które co
rok gromadziły się przy
grobie Memnona i
W Godach życia 1,10 Księżyca;
Adolfa Dygasiń-skiego uroczystości kultowe, gniew Pański, śmierć, zagładę, grozę;
mysikrólik. czyli strzyżyk tak por. Róg, Waza.
przedstawia wady ptasie: Kielich — atrybut króla i arcykapłana Melchizedecha, który
„Słowik jest próżny, płochy; pobłogosławił Abrahama, dając mu chleb i wino (Gen. 14. 18
rudzik niezdara i charakteru —24); proroka Eliasza, którego anioł karmił podpłomykami i
słabego. (...) Gil — trubadur wodą (3. Ks. Kro!. 19,6), dlatego w czasie żyd. sederu
ckliwo-uczucio-wy. (...) paschalnego stawia się na stole kielich dla proroka Eliasza,
Zięba — zarozumialec niewidzialnego gościa; odwiedziny jego są zapowiedzią
waśniwy. (...) Sikora — przyjścia Mesjasza.
przewrotność uosobiona Kielich — los, przeznaczenie. „Pan dziedzictwem moim i
(...), gotowa zgubić kielichem moim, ty strze-żesz losu mojego" (Psalm 15 5).
przyjaciela, jeśli jej o zysk ,,Wiatr piekący to cząstka ich kielicha" (Psalm 10 7), tj. losu
chodzi. Wróbel — samolub im przeznaczonego. ,,Jeszcze kielich mojej doli wiele kropel
domorosły, który już nic nie ma" (Jeszcze kielich... Zygmunta Krasińskiego).
widzi poza sobą i swoją Kielich, czara — sprawiedliwość, nagroda, kara. „Bóg jest
rodziną. O srokach, sędzią. Tego poniża, a owego wywyższa; bo w ręce Pańskiej
sójkach, wronach, jest kielich wina fermentującego, cierpkiego, a wszyscy
dzierzbach mówią straszne grzesznicy ziemi muszą je wypić wraz z fu-sami" (Psalm 74
rzeczy. Ciągle się słyszy: 8—9). Kielich dany do
»To złodziej, to szpieg,
stręczyciel, opryszek!«. Ma
się rozumieć, dużo jest w
tym przesady".
PUCHAR (Czara, Kielich,
Kubek, Kufel, Miseczka)
Puchar symbolizuje trunek,
wino mszalne:
umiarkowanie, odurzenie,
wesołość, radość, pociechę,
zapomnienie; mądrość,
sprawiedliwość,
błogosławieństwo,
przezorność, intuicję,
prawdę; życie, zasadę
żeńską, żeńską energię
rozrodczą, płodność,
miłość, rozkosz;
obfitość, szczodrość,
otwartość, przyjaźń,
koleżeństwo; kosmos, los,
przeznaczenie;
duszę, nieśmiertelność,
zbawienie, zwycięstwo,
władzę królewską; sierp
wypicia symbolizuje opowieści biblijnej o Ezawie, który sprzedał Jakubowi
przyszłość: napój orzeź- pierwo-rództwo za miskę soczewicy (Gen. 25,31—4).
wiający — szczęśliwą, Złoty puchar — Babilon, narzędzie w ręku Pana dla ukarania
gorzki — bolesną. innych narodów. „Złotym pucharem był Babilon w ręce
„Sprawiedliwość zwraca Pańskiej, upajającym wszystką ziemię; wino jego piły narody
podaną przez nas czarę i dlatego szalały" (Jeremiasz 51,7).
jadu do własnych naszych Złoty puchar — vulva; dziewictwo; św. Graal.
ust" (Makbet 1,7 Szekspira, Czara odurzenia, puchar zataczania się — Jeruzalem:
tł. J. Paszkowskiego). którykolwiek wróg podniesie na nie rękę, padnie bez
Kielich pocieszenia. „Oni im zmysłów jak pijany (Zachariasz 12,2).
nie dadzą pić z kielicha Kielich w mit. gr. — płodność, zdrowie;
pocieszenia po śmierci ich gorzki łyk śmierci. Atrybut Dionizosa, Hygiei, Asklepiosa;
rodziców" (Jeremiasz 16,7). Hadesa, Demeter, Per-sefony.
Kielich zbawienia, Kielich — kosmos. Jajo świata podzielone na dwa
wyzwolenia, łaski. przeciwległe kielichy, z których jeden, reprezentujący niebo,
,,Podniosę kielich zbawienia odgrywa rolę kopuły. Te dwie połówki zamknęły w sobie
i wzywać będę imienia Dioskurów (Kastora i Polluksa), synów Ledy i Zeusa w
Pana" (Psalm 115 13). postaci łabędzia.
Kielich gniewu. „Powstań, Puchar o siedmiu kręgach (od liczby znanych w
Jerozolimo, któraś piła z starożytności „planet" wpływających na los ludzki) — puchar
ręki Pańskiej kielich gniewu" Hermesa,
(Izajasz 51,17; por. Hiob
21,20, Jeremiasz 25,15 i
in.).
Kielich zgrozy i zagłady.
„Pijaństwem i boleścią
napełniona będziesz,
Jeruzalem, kielichem
zgrozy i zagłady, kielichem
siostry twej, Samarii"
(Ezechiel 23,33).
Kielich — sierp Księżyca,
przez podobieństwo
kształtu; białość i kształt
sierpa nawiązują do piersi
kobiecej, por. niżej Puchar,
Kielich.
Gliniany kubek — życie
ludzkie stworzone przez
Jahwe-Garncarza.
Miska soczewicy —
doraźna, mało warta
korzyść w zamian za
wyrzeczenie się rzeczy
bezcennej; aluzja do
który go przytyka do ust zawierające duszę; czaszka zabitego nieprzyjaciela, z której
noworodka, dając mu dobry się piło wznosząc toast.
a. zły los, oraz do warg Czarka, miseczka z trucizną (cykutą) — atrybut Sokratesa,
umierającego, którego po filozofa gr. skazanego na śmierć przez otrucie się.
chwili zaprowadzi do krainy Czara, czarka, miseczka — bieda, żebranie; miłosierdzie;
cieni. bogactwo, żyzność, płodność, obfitość; ofiara; (Matka)
Czara, puchar (w Ziemia;
starożytności) — tradycyjny patra, miseczka żebracza mnicha buddyjskiego, atrybut
dar przyszłego teścia dla Buddy (Siakiamuni 'mędrca Siakiasów'); egipska miseczka
zięcia. „Jak ktoś, kto wziął z na wodę — zasada żeńska. Atrybut Sybilli Kumejskiej,
bogatej ręki czarę, gdzie Diogenesa z Synopy, cynika gr., który odrzucił miseczkę,
szumi rosa winnej latorośli, i aby pić wodę ze złożonych dłoni; św. Aleksego, który żebrał
wręczył młodemu zięciowi nie poznany przed bramą domu ojcowskiego.
wznosząc toast i przepijając Puchar Bragiego — dar wymowy, elokwencja, siła
od jednego domu do przekonywania; każdy król skandynawski, nim wstąpił na
drugiego, szczerozłoty tron, musiał wychylić ten puchar. W mit. skand. Bragi był
szczyt bogactwa, ozdobę bogiem wymowy, poezji i pieśni.
uczty" [Oda olimpijska 7,1— Odwrócony kubek (w martwych naturach) — próżność (łac.
6 Pindara, tł. A. Sza- vanitas), marność.
styńskiej-Siemion). Puchar, kielich — naczynie do picia wina; święty kielich;
Puchar — nagroda. W naczynie na krew
staroż. Grecji nagrodami na
igrzyskach dla zwycięzców
w zawodach sport, były
puchary, urny, kotły, trójnogi
itp. Na igrzyskach ku czci
Patroklesa „dla zwycięzcy
dal Achill (...) trójnóg uszaty
dwudziestu dwu miar po-
jemności (...). Dla trzeciego
Achilles wyznaczył piękny i
jasny kocioł ogniem nie
tknięty, wielkości
czteromiarowej (...), dla
piątego czaszę dwuuszną"
(Iliada 23,261—9 Homera,
tł. I. Wieniewskiego).
Kielich — czaszka; puchar z
czaszki ludzkiej, kapota,
umieszczany na buddyj-
skich ołtarzach;
hinduistyczny, tantryjski
symbol używany przy
libacjach na cześć bogów;
w mit. skand. — ciało
bóstwa a. świętego króla; strapienie. „Abba, Ojcze, Ty wszystko możesz, oddal ode
atrybut kapłana; mnie ten kielich" (Ew. wg Marka 14,36); Jezus w Ogrójcu
niewyczerpane źródło Getsemani modli się o uniknięcie kaźni. „Nie wiecie, o co
dobra; chrzęść, symbol prosicie. Czy możecie pić kielich, który ja pić będę?" (Ew. wg
eucharystii; hebr., gr. i Mat. 20,22).
chrzęść, symbol Kielich — tradycyjne naczynie liturgiczne, zwykle złote a.
mistycznego związku z srebrne, dla sprawowania ofiary mszalnej, usankcjonowane
życiem wiecznym i z przez Jezusa na Ostatniej Wieczerzy: „A wziąwszy kielich,
bóstwem; zob. Waza (św. dzięki uczyniwszy, dał im, i pili z niego wszyscy" (Ew. wg
Graal). Marka 14,23);
Puchar, kielich — zasada wiara, pamięć, mądrość, źródło życia (duchowego), napój
żeńska, źródło wiecznego nieśmiertelności.
życia, płodność, żeńska Kielich błogosławieństwa i radości. ,,Kielich
energia rozrodcza, łono błogosławieństwa, który błogosławimy" (/. List do Kor.
kobiece, vulva, macica, 10,10).
pierś karmiącej matki; płyny Kielich Pański; czartowski. „Nie możecie pić kielicha
ciała; mleko, krew, ślina, łzy, pańskiego i kielicha czartow-skiego" (jw. 10,21).
pot, sperma; napoje Puchar, kielich — atrybut Drzewa Życia, Kościoła i Synagogi
miłosne, lubczyki; intuicja, (słynne wyobrażenia w tympanonie płd. portalu katedry
rozwaga; umiarkowanie; strasbur-skiej), grobu Chrystusa, jego ludzkiej natury, ofiary,
zemsta; przyjaźń, zbawienia; św. Jana Ewangelisty (z uciekającym wężem);
koleżeństwo — wspólne Norberta (z pająkiem w kielichu); św. Barbary (z opłatkiem);
popijanie, nm. Bruderschaft
(wypicie na
•ty').
Puchar, kubek — wróżebny
srebrny kubek patriarchy
biblijnego Józefa, który
kazał go włożyć do worka
Beniamina i pomówił braci o
kradzież (Gen. 44,1—34);
atrybut Artemizji, żony i
siostry satrapy Karii,
Mausolosa, która wypiła
truciznę z pucharu swego
męża; Kartaginki So-
fonisby, której Masynissa
posłał kubek z trucizną;
Ghismondy, która otruła się
z pucharu z sercem jej
zamordowanego kochanka,
Guiscarda.
Kielich — kielich goryczy;
los apostoł;':
cierpienie, boleść,
Bonawentury; Donata koczowniczego życia pasterskiego i prawdziwych źródeł
(kielich rozbity); św. Jana abraha-mowych), 2. chrześcijaństwo (ze względu na
Onufrego; Stefana, kultowe, transcendentne znaczenie wina), 3. judaizm (w
pierwszego męczennika którym woda jest straszliwą karą, jak w potopie, lub cudowną
(odbiera kielich od św. pomocą, jak przy przekraczaniu Morza Czerwonego).
Piotra); To masza z Akwinu; Odwrócony puchar — niebo. „I ów odwrócony puchar, który
Tomasza Becketa. zwiemy niebem" (Rubajjaty Omara Chajjama 70,52 tł. na
Kielich św. Bonifacego — ang. Edwarda Fitzgeralda).
dodatkowy kielich wina, Czarka z wodą (dawn. u płn. Słowian) ustawiana na
usprawiedliwienie jeszcze parapecie okna w izbie zmarłego — kąpiel dla duszy
jednego kielicha; wychodzącej z ciała i ulatującej.
legendarny papież Bonifacy Kubek w kubek — w XV—XVIII w. dwa stykające się
VI, wybrany przez mottoch krawędziami kubki, z których dwie osoby mogły, przy pewnej
rzymski w 896 na dwa wprawie, pić jednocześnie (zazw. prezent ślubny):
tygodnie, ustanowić miał dziś — zupełnie taki sam, wykapany, identyczny, jota w jotę.
odpust dla pijących jego Kielich (przez obrządek kolejnego picia z jednego kielicha)
zdrowie. — przynależność do jednego grona, kręgu, idei, religii, przy-
Czara, czarka, miseczka — jacielskiego koła. Podobne znaczenie ma wymienianie się
bogactwo, ..złota czasza" kielichami przy piciu, np. w Japonii.
(Eklezjastes 12,6), obfitość,
pierś kobiety karmiącej;
ofiara; plotka;
obżarstwo. „Idź prawić swe
mądrości nad plotkarską
czarką!" (Romeo i Julia 3,5
Szekspira).
Kielich — władza królewska.
W mit. celt. kielich
napełniony winem, piwem a.
miodem pitnym, wręczony
przez młodą dziewicę
kandydatowi na króla, jest
symbolem władzy
monarszej.
Kielich (w islamie) — serce;
intuicja;
mikrokosmos.
Trzy kielichy napełnione:
pierwszy mlekiem, drugi
winem, trzeci wodą,
symbolizują dla
muzułmanów: l. islam
(mleko reprezentuje tu
religię naturalną i właściwą,
powrót do wartości
Puchar przechodni — Czaykowski).
przechowywany u Kielich — dusza. „Pamięci, ty napełniasz swą lampę ze
zwycięzcy w zawodach skrzydlatego kielicha duszy" (Mnemosyne Dantego Gabriela
sport, aż do rozpoczęcia się Rossetti).
następnych, Czara — miłość. „Z czary miłości piję bez oddechu" (Kmita i
Kielich ze skrzydlatym Ba/iarówna 130, t. I Adama Bełcikowskiego).
wężem a. smokiem — Czara, kieliszek — zapomnienie. „Noc wylewa zapomnienia
trucizna; lek; emblemat czarę na Starego Miasta obraz śliczny" (Moja Warszawa 8
farmacji. Artura Oppmana). Szukać zapomnienia w kieliszku, tj. w
Kielich z pokrywką — serce; trunku.
skarbiec mistycznego Kieliszek — szczerość, otwartość, prawda. Przysłowia:
centrum; talizman. Szczerość i otwartość są na dnie kielicha. Przy kieliszku
Puchar (Crater) — serce się otwiera. In vino yeritas łac. 'w winie prawda', tj.
gwiazdozbiór nieba płd., w wino rozwiązuje języki.
Polsce niewidzialny. Topić troskę w kuflu, w kielichu — zapijać ją trunkiem.
Pełny kielich — władza i Zaglądać do kieliszka — popijać wódkę.
bogactwo. Przysłowie Pełna miska — dobrobyt, dostatek.
szkockie: Pełny kielich noś Naczynie — zasada żeńska, zawieranie w sobie,
niezachwianie, obejmowanie sobą; narządy płciowe męskie i żeńskie;
równomiernie, tj. gdyś Wszechświat. „Naczynia młodych ludzi są święte" (7. Ks.
doszedł do władzy i Król.
bogactwa, wystrzegaj się
ciemiężenia słabszych,
pychy i arogancji.
Kufel (kieliszek, kubek) —
zagłada, zatrata.
Przysłowia: Więcej ludzi
utonęło w kuflu (kieliszku)
niż w morzu. Ostatni kubek
mu zaszkodził.
Kielich — śmierć. „Jest
śmierć w kielichu, więc się
strzeż!" (Na kielich Roberta
Burnsa).
(Złota) czara — życie. „Hej,
użyjmy żywota! Wszak
żyjem tylko raz; niechaj ta
czara złota nie próżno wabi
nas" (Pieśń Filaretów l—4
Mickiewicza). „Czara życia
wciąż miodna" (Śpiew poety
61 Bohdana Zaleskiego).
Kielich — rozkosz. „Ileż
kropli z rozkoszy kielicha
padło w me serce" (Antoni
21,5), „Wy, mężowie (...), wypływającą wodą — atrybut morza, rzeki.
oddajcie cześć niewiastom PUSTYNIA
jako słabszemu naczyniu" Symbol dwuwartościowy, pozytywno-nega-tywny. Miejsce
(l. List sw. Piotra 3,7; pustki i milczenia, wielkiej wolności (mieszkańcy pustyni,
Wulgata: „quasi infirmiori gdziekolwiek nie uczyniono z nich niewolników, są wolni i
vasculo muliebri"). dumni), wielkiej niewoli (wędrowiec błądzi bezradnie w
Rzymski eufemizm fallusa. pustce po jałowej ziemi, po zwietrzałych skałach,
Kosztowne naczynie — kamieniach, piasku), życia (które rozkwita wszędzie,
Madonna, którą anioł wita: gdziekolwiek może znaleźć odrobinę wilgoci — trawy, zioła,
„Laskiś pełna". krzewy, ptaki, drobne ssaki, jaszczurki itd.) i śmierci z
Naczynie gliniane — skarb, pragnienia i upału, przez zabłądzenie. W epice
światło Boga; staroindyjskiej pustynia jest niekiedy wyobrażeniem nie-
pisma, dokumenty. Z zróżnicowanej prajedności po tamtej stronie złudnego
szacunku dla słowa światła istnień. U muzułmanów ma przeważnie znaczenie
pisanego staroż. Żydzi nie ujemne jako miejsce tułaczki i zagubienia celu. Pustynia
niszczyli go, ale pojawia się też jako rodzaj negatywnego krajobrazu, sfera
przechowywali w abstrakcji, mieszcząca się poza strefą egzystencji,
naczyniach glinianych, a dopuszczająca tylko zjawiska transcendentne, przeto —
gdy teksty traciły miejsce objawienia boskiego (mniemanie, że monoteizmy są
aktualność, wazy zamykano dziećmi pustyni, jest jednak błędne:
i magazynowano w
jaskiniach (stąd biorą się
dzisiejsze znaleziska
,,rękopisów Morza
Martwego" z jaskiń w
okolicach Qumran). „Tak
mówi Bóg do Izraela: Weź
te akta (...) i włóż je do
naczynia glinianego, aby
przetrwały wiele lat"
(Jeremiasz 32,14). „Mamy
zaś ten skarb w naczyniach
glinianych, aby się okazało,
że moc, która wszystko
przewyższa, jest z Boga" (2
List do Kor. 4,7).
Naczynie w heraldyce:
podczaszy a. kraj-czy
królewski; skarbnik,
archiwariusz, rządca
majątku; czystość, radość,
szczerość.
Dzban z wodą — skrucha,
żal za grzechy,
oczyszczenie duszy; z
ani judaizm, ani islam nie przeciw Panu;
narodziły się na pustyni). do Kanaanu płynącego mlekiem i miodem, do Ziemi
Pustynia jako dziedzina Obiecanej wejdą tylko Jozue i Kaleb oraz dzieci i młodzież
Słońca (i lwa, który jest do 19 roku życia (Num. 14,29—30).
atrybutem Słońca) nie W legendach pojawia się często pustynia w podwójnym
tworzącego życia na ziemi, sensie: jako miejsce działania demonów kusicieli (np. w
ale występującego jako legendach o św. Antonim Wielkim, patriarsze mnichów) i
czyste, oślepiające, jako strefa rozmyślań i rozważań religijnych, w której
niebiańskie promienio- szczególnie silnie odczuwa się obecność Boga. Duch Sw.
wanie, symbolizuje zaprowadził Jezusa na pustynię, aby Go kusił diabeł;
wiecznego ducha w prze- Jezus pościł tam 40 dni i nocy pośród dzikich zwierząt {Ew.
ciwieństwie do wody czy wg Marka 1,12—13;
wilgoci, symbolu zepsucia Ew. wg Łuk. 4.1—2). Pustynia oznacza miejsce odzyskania
moralnego (choć oczywiście czystości i duchowości ascetycznej (prorok Eliasz, Jan
źródła narodzenia, życia i Chrzciciel), znalezienia najgłębszej warstwy siebie samego,
płodności). Bezlitośnie odszukania pustyni, jaką człowiek nosi w sobie. Zakonnicy
palące Słońce i susza późniejszego chrześcijaństwa zamieszkują na pustyni jako
pożerają ciało, ale zarazem eremici (gr. eremos 'samotny; pustynny'), aby zdać się
zbawiają duszę swą całkowicie na łaskę boską, co szybko zaczęto pojmować
ascetyczną, czystą symbolicznie, nie uważając już za konieczne przebywania
duchowością. dosłownie na pustyni w celu prowadzenia
Pustynia — samotność
bezpłodna bez Boga. ale
płodna przez Boga, przez
jego łaskę. W Biblii mówi
się o pustyni (puszczy) w
związku z osamotnieniem,
bezludziem, miejscem
pobytu demonów, ale także
jako o miejscu objawienia
się Boga (manna, ogień z
nieba, słup obłoku, woda ze
skały itd.); lud Izraela
znajduje na pustyni wolność
od niewoli egipskiej. Bóg
prowadzi lud wybrany przez
,,olbrzymią i straszną"
(Deut. 1,19) pustynię,
miejsce próby i pokuszenia,
dając Izraelitom zarówno
życie, jak śmierć; życie w
postaci pożywienia: manny,
przepiórek, wody, a śmierć
dla wszystkich dorosłych,
bo wszyscy szemrali
życia eremity: erem zaczął spuszczonymi oczami wyobraża Prawdę.
oznaczać klasztor Pustynia — zwałowisko zła i grzechu:
zakonników żyjących w ..Położy Aaron ręce na łbie kozła ofiarnego. Azazela, i
odosobnieniu. wyzna nad nim wszystkie przewinienia, przestępstwa i
Pustynia była idealnym grzechy synów izraelskich, złoży je na głowę kozła i wypędzi
miejscem objawienia go na pustynię" (Lev. 16.21).
proroków. Jan Chrzciciel Pustynia — obojętność dla spraw ludzkich, dla bliźnich. „Kto
zapowiada Mesjasza na zawsze tylko żył w pustyni, niechaj nikogo ten nie wini, że
pustyni (Ew. wg Mat. 3,1; nie podniosą się rozpacze i tylko nad nim kruk zakracze"
Ew. wg Marka 1,1—8) (Kto zawsze tylko żył w pustyni... l—4 Kazimierza
powołując się na proroctwa Telmajera).
Izajasza (40,3): „Głos Pustynia ustroniem do walki sam na sam, na śmierć i życie.
wołającego na puszczy: W Makbecie 3.4 Szekspira Makbet mówi do ducha Bańka:
Przygotujcie na pustyni „Wróć wreszcie do życia i w głąb pustyni wyzwij mnie na
drogę Pańską!". Dziś ostrze" (tł. J. Paszkowskiego).
rozumiemy „głos Pustynia w marzeniu sennym: opuszczenie. rozczarowanie.
wołającego na puszczy" Pustynia solna zob. Sól.
jako słowa, rady daremne, RAK
bezskuteczne, nie Rak symbolizuje drapieżność, napastliwość, zły humor,
znajdujące oddźwięku. Jest zrzędność, głupotę, bezcere-monialność; wycofywanie się,
to jednak również miejsce powrót do Chaosu, niezdecydowanie, lenistwo, powol
proroków fałszywych; stąd
ostrzeżenie przed
fałszywymi prorokami i
mesjaszami: „Gdyby więc
wam powiedziano: oto jest
Mesjasz na pustyni — nic
idźcie tam" (Ew. wg Mat.
24,26).
Przewidując nowy Exodus i
powtarzając warunki, w
jakich odbywał się pierwszy,
Apokalipsa (12.1—6)
ukazuje niewiastę brze-
mienną (tj. lud boży)
prześladowaną przez
smoka, która rodzi dziecko
porwane zaraz do stolicy
Boga, a potem ucieka na
pustynię, gdzie Bóg
zapewnia jej pożywienie
przez 1260 dni.
Pustynia — prawda. U
Ezopa kobieta wędrująca
sama po pustyni ze
ność, ostrożność, choroba', sanskr. karkala 'rak (zwierzę)' i karkara 'twardy';
nieśmiałość, niezgrabność, prawdop. twardość pancerza łączy się tu z twardością guza.
otyłość; przewidywanie, Rak — powolność. Przysłowie gr. karki-nys lagoón hairei
odrodzenie, zmar- 'rak schwytał zająca' (Adagia 5,96 Diogenianusa: 125 n.e.);
twychwstanie: Księżyc, przykład absurdu. a może opinia, że nie zawsze najlepszy
morze; synagogę wygrywa.
(mozaizm); bigoterię, utratę Rak — odrodzenie, bo karmi się tym, a zatem i niszczy to.
wiary. co przemijające, co w stanie rozkładu, przyczyniając się do
Raki (dziesięcionogi. odrodzenia liż. i moralnego: por. Chrząszcz (Skarabeusz w
Decapoda) to rząd Egipcie).
skorupiaków pancerzowców Rak — wcielenie transcendentnych sił żywotnych. niekiedy
obejmujący ponad 8500 pochodzenia niebiańskiego, ale częściej chtonicznego
gatunków, przeważnie (związanych ze światem podziemnym, z ciemnością,
wodnych< takich jak wegetacją, śmiercią), jak mityczny krab z dna oceanu,
krewetki, homary, langusty, którego ruchy rozpętują sztormy, jak inne zwierzęta-
raki właściwe (np. rak dźwigacze Ziemi (słoń. żółw, krokodyl). ,.0 morze! Pośród
rzeczny, stawowy, amery- twoich wesołych żyjątek jest polip, co śpi na dnie, gdy się
kański), kraby. niebo chmurzy, a na ciszę długimi wywija ra-miony" (Cisza
Rak w staroż. — emblemat morska 9—11 Mickiewicza).
morza. Raki zdobiły głowę Rak w chrześcijaństwie — zmartwychwstanie (bo odradza
małżonki Okeanosa, Tetydy, się w różnorakich stadiach larwalnych); niekiedy symbol
i bóstw rzecznych, były Chrystusa.
godłem wielu miast
portowych, o czym
świadczą ich monety. Gre-
ckie miasta Astakos i
Karkinos nazwano zapewne
od homara i raka, ale
możliwe również, że od
osób noszących te imiona.
Rak idący tyłem — cofanie
się, rcgresyw-ność. chęć
powrotu do stanu
pierwotnego, do praformy,
do Chaosu. „Nie nauczysz
nigdy raka chodzić prosto
naprzód" (Pokój 1083
Arystofanesa).
Rak w folklorze, związany z
Księżycem. rośnie i cofa się
wraz z jego fazumi. Nie-
szczęśliwy. bo chodzi tyłem:
stąd choroba miała być
nazwana rakiem; ale gr.
karkinos 'rak: zwierzę i
Krab pustelnik (chowający stosunek płciowy.
odwłok w muszlach RĘKA
ślimaków morskich, a w Ręka jest symbolem Opatrzności, obecności Boga, łaski
niebezpieczeństwie bożej, wiary, błogosławieństwa, władzy boskiej, monarszej,
skrywający tam całe ciało) ojcowskiej; panowania, powagi, autorytetu, honoru; siły,
— przewidywanie, działania, pracy, budowy, mistrzostwa, pożytku,
ostrożność, życie bez gospodarności; ochrony; uzdrawiania, rozrodu; rękojmi,
kontaktu z otoczeniem, przysięgi, przyjaźni, powitania, pozdrowienia; daru,
nieczułość, drapieżność, szczodrości, gościnności; zdrady.
em-brion-macica, matka, Nazwę ręki, jako idealnego narzędzia człowieka do
podświadomość. wykonywania wszelkich prac, rozwijania umiejętności i
Homar — drapieżność; sztuk, odnajdujemy w takich wyrazach, jak rękodzieło,
rozpusta, w śrdw. emblemat zręczny, ręczyć, rękojmia, zrękowiny-zaręczyny. Pierwsze
niestałości w uczuciach dwa wyrażają zalety ręki w stosunkach ze światem rzeczy,
miłosnych; pozostałe ujmują symbolicznie różne rodzaje kontaktów
zajadłość, fanatyzm. człowieka z innymi ludźmi.
Pokazać komuś, gdzie raki Ręka, ramię, dłoń Boga — wcielony Logos, potęga
zimują — dać nauczkę, Opatrzności, moc obrończa, karząca, twórcza,
dopiec, zalać sadła za błogosławiąca, pomocna, sprawcza, zwyciężająca wrogów;
skórę, odegrać się na kimś. szczodrość, miłość, natchnienie proroków i partiarchów.
Rak (Cancer) gwiazdozbiór Hebrajski wyraz iad oznacza zarazem 'rękę' i 'potęgę'.
równikowy. w Polsce
widzialny zimą; znak
zodiaku — znak żeński,
niepomyślny, wilgotny,
zimny;
Wielka Macierz, opieka
matczyna, głębia, przepaść,
studnia, grota, jaskinia,
waza, dom, macica,
zamknięcie się w sobie;
praocean, fale życia.
Księżyc, półmrok, zmierzch,
pamięć, wspomnienia,
wyobraźnia, liryzm,
marzenie senne, medytacja.
Nasłany przez Herę rak
szczypie w piętę Heraklesa,
gdy bohater walczy z hydrą
lernejską.
W marzeniu sennym:
rozstanie; orgazm;
(homar) chęć zerwania
romansu, ,,wycofywanie
się" z niego; odrażający
Wyrazem jej Bliskim Wschodzie — obronna, pomocna. błogosławiąca lub
dobroczynnego działania są karząca potęga bóstwa.
w sztuce egipskiej Położyć na kogoś rękę — wziąć w swoją moc. ,,Panie, tyś
promienie słoneczne koń- mnie utworzył i położyłeś na mnie rękę swoją" (Psalm 138
czące się zazwyczaj 5).
wyobrażeniem dłoni. ,,I Nałożenie ręki przez kapłana oznaczać może konsekrację,
wyciągnął Pan rękę swą i błogosławieństwo, przekazanie urzędu następcy lub
dotknął ust moich i rzekł: obarczonej społeczną winą ofiary (np. kozła ofiarnego)
Otom dał słowa moje w usta Bogu. Jakub błogosławi synów Józefa. Efraima i
twoje" (Jeremiasz 1,9). ,,I Manassesa. kładąc im ręce na głowy. Mojżesz wyznacza
padła tam na mnie ręka Jozuego na swego następcę włożywszy mu ręce na głowę.
Pana (...) i wyciągnął kształt „Gdy kto z was chce złożyć Panu ofiarę z bydła (...), położy
ręki i chwycił mnie za włosy rękę na głowie ofiary (...) i zabije cielca" (Lev. 1.4—5). ,,A
i uniósł mnie między niebo gdy na nich położył ręce Paweł, zstąpił na nich Duch Sw., i
a ziemię''' (Ezechiel 8.1—3). mówili językami, i prorokowali" (Dzieje Ap. 19,6).
,,I ujrzałem wyciągniętą do U Rzymian ręka (łac. manus) — obrona, autorytet, siła, zwł.
mnie rękę (Boga), w której powaga władzy ojca (pater familias) i cesarza, niekiedy
była zawinięta księga" (jw. wieńcząca znak (signum) legionu zamiast cesarskiego orła.
2,9). Na starochrześcijań- Ręka ukryta w rękawie lub wetknięta pod pachę drugiej —
skich malowidłach w szacunek, gotowość do służby itd.
katakumbach i na sar-
kofagach często spotyka się
rękę wychodzącą z chmur
jako symbol Boga, również
w scenach biblijnych, takich
jak ofiara Izaaka (ręka
zatrzymuje ramię
Abrahama) czy przekazanie
dziesięciorga przykazań
(ręka daje tablice
Mojżeszowi). „Bóg Izraela i
Judy (...), gdy rękę
podniesie — świat zniknie"
(Ksiądz Marek 2,192,202
Słowackiego). „O kołach, o
sprężynach rozum wasz
naucza; lecz nie widzicie rę-
ki i klucza!" (Dziady cz. IV,
1198—99 Mickiewicza), tj.
ręki boskiej poruszającej
mechanizm świata. Zwrot
przysłowiowy: Niech ręka
boska broni!
Ręka w grafice i rzeźbie
starożytnej, również na
Ręka sprawiedliwości była łęk" (Grób Agamemnona 121—3 Słowackiego).
w średniowieczu godłem Wyciągnięcie obu rąk przed siebie — bezradność;
monarchii fr.; król był wszechpotęga. „Gdy byłeś młodszy, opasywałeś się i
zarazem sędzią. chodziłeś, gdzie chciałeś, lecz. gdy się zestarzejesz,
Podanie ręki. uścisk dłoni wyciągniesz ręce swoje, a inny cię opasze i poprowadzi,
— zgoda, harmonia, gdzie ty nie chcesz" (Ew. wg Jana 21,18). „Ja mistrz wy-
jednomyślność, przyjaźń, ciągam dłonie! (...)i kładę me dłonie na gwiazdach" (Dziady
miłość, małżeństwo cz. III 2,28—30, Improwizacja Mickiewicza).
(wyobrażane już na Podniesienie jednej ręki — przysięga, głos, pieśń,
rzymskich monetach i niebezpieczeństwo, śmierć, modlitwa. ..Podnoszę ku niebu
portretach nagrobnych), rękę moją i mówię:
mistyczne zaślubiny, »(...) Pomszczę się nad nieprzyjaciółmi moimi.." (Deul.
przebaczenie, otwartość, 32,40). „Sterczy ku Tobie błagalna dłoń!" (Chorał 8 Kornela
zawarcie pokoju lub Ujejskiego).
zawieszenie broni, męskie Wzniesienie obu rąk — modlitwa, poddanie się. „Salomon
braterstwo, solidarność w stanął przed ołtarzem (...) i wyciągnął ręce swe ku niebu i
obliczu niebezpieczeństwa. rzekł: "Panie Boże Izraela.." (3. Ks. Król. 8.22—23).
„Ja twe westchnienia, ty me Opuszczenie rąk —rezygnacja, zaniechanie działania.
Izy zrozumiesz i dłoń Założenie rąk: Siedzieć z założonymi rękami — bezczynnie.
uściśniesz — oto polska Ręce na głowie wyrażają smutek lub żałobę. ..Ręce twe
mowa" (W albumie księcia będą na głowie twojej, bo Pan zniszczył ufność twoją"
GoUcyna 3—4 Mickiewi- (Jeremiasz 2,37).
cza). „Do broni, ludy!
powstańmy wraz i bratnią
sobie podajmy dłoń!"
(Marsz l—2 Ludwika
Mierosławskiego). Podać
komuś rękę — pomóc w
potrzebie, w biedzie, w nie-
szczęściu.
Wyciągnięcie ręki przed
siebie — władza, moc
nadprzyrodzona, przyjaźń,
przekleństwo, prośba,
żebranie. „I wyciągnął
Aaron rękę na wody
egipskie; i wylazły żaby i
okryły ziemię" (Ex. 8,6). „Ta
ręka, którą do mnie
Bestużew wyciągnął" (Do
przyjaciół Moskali 9
Mickiewicza). „Przeklinaj
syna, lecz wiedz — że ręka
przekleństw wyciągnięta
nade mną — /.winie się w
Tamar „posypała głowę Otwierać dłonie z rozwartymi palcami — promienie
popiołem, rozdarła szatę słoneczne; magia obronna przeciw „złemu oku".
długą i włożyła ręce na Dłoń przesuwana przed gardłem — groźba śmierci.
głowę swoją, i szła, głośno Chrześcijańskim gestem modlitewnym od V w. są ręce
szlochając" (2 Ks. Król. skrzyżowane (w modlitwie intymnej) lub przyciśnięte do
13,19). siebie dłonie skierowane ku górze na wysokości piersi (w
Ręce załamywać — modlitwie oficjalnej).
rozpacz; wpadać w roz- Otwarte dłonie złożone na piersi z łokciami przysuniętymi do
pacz. „Nawet odwaga boków — zdumienie lub wzruszenie.
załamuje ręce" (Pan Dłoń na sercu — (rozwarta) miłość, uwielbienie,
Tadeusz, Epilog 35 pozdrowienie; (zaciśnięta) ofiarowanie serca bóstwu lub
Mickiewicza). ukochanej istocie. Z ręką na sercu — szczerze, otwarcie,
Umywanie rąk bez obłudy.
świadectwem niewinności w Dłoń na piersi — postawa mędrca.
sprawie o zabójstwo (u Dłoń na ustach — pierw. chrześcijański symbol tajemnicy
Żydów i u Rzymian); umyć zmartwychwstania, później wtajemniczenia, sekretu,
ręce jak Piłat (Ew. wg Mat. milczenia.
27,24); Dłoń na oczach — ujrzenie całego swego życia w chwili
ale młoda kobieta myjąca śmierci; jasnowidzenie.
dłonie — uosobienie Oparcie rąk na biodrach, ujęcie się pod boki —
niewinności. niezależność, wyzwanie, hardość, pewność siebie.
Klaskanie dłońmi — magia Przykrywano lub zasłaniano ręce w starożytności zbliżając
sprowadzająca deszcz; się do dostojników lub otrzymując od nich podarki; te zabiegi
brawo, uznanie, aplauz, ma-
aprobata;
niechęć, potępienie.
„Wszystkie narody kla-
skajcie rękami,
wykrzykujcie Bogu głosem
wesela" (Psalm 46 2). Mówi
Bóg: „Oto klasnąłem
rękoma swymi na chciwość
twoją i na krwawe mordy,
które u ciebie popełniono"
(Ezechiel n.\3}.
Włożyć dłonie między
czyjeś dłonie — za-
przysięgać mu wierność,
posłuszeństwo, (w śrdw.)
składać hołd, łac. immixlio
manum:
klęczący, bezbronny, z gołą
głową, wasal składał dłonie
w ręce suwerena; wyraz
wzajemności zobowiązań.
giczne wyrażające adorację okazywać staranie, troskliwość, gorącą miłość. Aniołowie
znalazły wyraz w sztuce „na rękach będą cię nosić, byś snadź nie obraził o kamień
chrzęść, i w liturgii, zwł. gdy nogi swojej" (Psalm 90 12).
osoby świeckie dotykają Napełnić rękę czyjąś — powołać kogoś na urząd, wyświęcić
sprzętów kościelnych. na kapłana.
Prawa i lewa ręka, zob. Czystość rąk oznacza uczciwość, czystość intencji.
Prawy/Lewy. Abraham do Boga: „W czystości rąk moich to czyniłem"
Ręka rękę myje — gdy (Gen. 20,5).
chcesz otrzymywać, dawaj Posmarować (lub osolić) komuś rękę — dać łapówkę.
(apoftegmat Epicharma z Krzywa ręka. Iść do kogoś z krzywą ręką — niosąc podarki
Syrakuz, ok. 550 p.n.e.); lub łapówkę.
pomoc wzajemna częścią Ręka, która bierze — emblemat łapownika. ,,Gdyby nie była
naszej egzystencji. ręka, co by brata, wielką by zacność sprawiedliwość miała"
Ręka w rękę, dłoń w dłoni, (Powieść o sprawiedliwości 13—14 Mikołaja Reja).
ramię w ramię — zgodne Z gołą ręką przyjść — bez prezentu, łapówki. „Nikogo nie
współdziałanie. „Przy mnie przyjmują z twarzą tu wesołą, jeśli przyjdzie niewcześnie
stałaś: w dłoni dłoń" albo z ręką gołą" (O przestepnosci bożej 17—18 Wacława
(Wesele 2,5,145 Wy- Potockiego).
spiańskiego). „Hej! ramię do Długie ręce mieć — mieć siłę, wpływy, móc się zemścić
ramienia! spól-nymi (przysłowie łac.: Królowie mają długie ręce); być złodziejem,
łańcuchy opaszmy ziemskie por. Palce (długie).
kolisko!" (Oda do młodości
52—3 Mickiewicza).
Dostać rękę dziewczyny,
oddać rękę mężczyźnie —
poślubić.
Być w czyichś rękach —
być uzależnionym od
kogoś, być w jego mocy.
,,Jeśli wydasz ten lud w
ręce moje, zgładzę
miastajego" (Num. 21,22).
..W rękę niewieścią poda
Pan Sysarę" (Kv. ^cilziów
4,9). Ostatnie słowa Je-
zusa: „Ojcze. u ręce twoje
polecam ducha mojego"
(Ew. wg Luk. 23,46).
Być pod czyjąś ręką — pod
kierownictwem. „Synowie
Gersona będą pod ręką
Itamara, syna Aarona,
kapłana" (Num. 4,28).
Nosić kogoś na rękach —
otaczać czułą opieką,
Smołę w rękach (lub mieć powodzenia w życiowych przedsięwzięciach.
palcach) mieć — kraść. Ręka na pługu — atrybut rolnictwa lub wiosny.
Ręka w cudzej kieszeni — Mieć złote ręce — umieć wszystko samemu zrobić (być
emblemat złodzieja. „Oko „złotą rączką").
ma w niebie, rękę w Ręce — praca. „Ten, co z rąk waszych żyje, nęka i uciska"
bliźniego kieszeni" (Powązki (Dziedzic i poddani 58 Ludwika Osińskiego).
12 S. Trembeckiego). Czarne ręce — spracowane. „Armaty pod Stoczkiem
Ręka — właściwy sprawca, zdobywała wiara rękami czarnymi od pługa" (Szlachta w
podżegacz, poduszczyciel. roku 1831 17—18 Gustawa Ehrenberga).
„O! ręką karaj, nie ślepy Czarna ręka — groźba, zemsta, yedetta;
miecz!" (Chorał 32 Kornela nazwa tajnych (często fikcyjnych lub jednoosobowych)
Ujejskiego), nie tępych organizacji szantażystów lub porywaczy, zwł. we Włoszech.
wykonawców. Czerwona ręka — Słońce; godło heraldyczne Uisteru; gwałt,
Ręka — zdrada; zdrajca, mord, groźba śmierci.
zaprzedaniec, Żelazna ręka — karząca, niszcząca; surowe, bezwzględne
przeniewierca. Jezus na rządy, kierownictwo. Przysłowie ang.: Bóg kroczy na
Ostatniej Wieczerzy o ołowianych nogach, lecz uderza żelazną ręką.
Judaszu: ..Wszelako oto Ręka obumarła, uschnięta, sparaliżowana — kara za
ręka tego, co mnie wydaje, przestępstwo, za niedotrzymanie przysięgi. „Jeśli bym cię
ze mną jest na stole" (Ew. zapomniał. Jeruzalem, niech zapomni o.mnie ręka moja"
wg Łuk. 22,20). Leonardo
da Vinci na fresku Ostatnia
Wieczerza (1495—97,
Mediolan, S. Maria delie
Grazie) namalował ją, jako
tajemniczą rękę z nożem,
nie należącą do żadnej z
postaci siedzących za
stołem.
Świerzbi kogoś ręka —
miałby ochotę zabrać się do
dzieła, do bicia.
Dać ciepłą ręką — zaraz, ze
szczerego serca;
przed testamentem, jeszcze
za życia.
Pójść komuś na rękę —
pomóc, ułatwić.
Mieć lekką rękę, mieć
szczęśliwą rękę, po-
wodzenie w życiowych
przedsięwzięciach.
Mieć ciężką rękę — rządzić
twardą ręką, wychowywać
surowo, bezwzględnie; nie
(Psalm i36 6), tj. niech interesanta.
uschnie, niech przestanie Dłoń — połączenie zasady męskiej i żeńskiej: pasywna w
służyć. stosunku do tego, co zawiera w sobie, aktywna w stosunku
Znak wodny w postaci ręki do tego, co chwyta; jest bronią i narzędziem; w obu rolach
był tak popularny w daje się wzmocnić i przedłużyć przez wykonane przez siebie
średniowieczu, że ręka bronie i narzędzia. „Dłoń jest narzędziem narzędzi"
stała się u papierników (Eudemos, czyli O duszy Arystotelesa).
synonimem znaku Dłoń zamknięta symbolizuje dialektykę, otwarta —
wodnego. krasomówstwo (wg Zenona z Elei, ok. 490—ok. 430).
Talizman ochronny w Pięta dłoni przypisana jest bogini świata podziemnego,
kształcie ręki, u chrześcijan środek — Marsowi (linie w kształcie M), u Rzymian.
z krzyżykiem, ma chronić Dłoń monarchy — ozdrowicielska; dawniej sądzono, że zołzy
przed demonami; u (skrofuloza. rzadka dziś forma gruźlicy węzłów chłonnych
muzułmanów b. szyi) znikają pod dotknięciem dłoni króla lub królowej.
rozpowszechniony wraz z Dłoń bratnia, przyjazna, życzliwa; otwarta, czysta —
innymi symbolami, jak np. z braterstwo, przyjaźń, pomoc czyjaś;
gwiazdą, kołem, zygzakiem, czyjaś hojność, uczciwość.
ptakiem, wachlarzem. Jak na dłoni — jasno, oczywiście. Przysłowie: Nie szukaj u
Ręka Fatimy — święty skroni, gdy masz jak na dłoni.
symbol muzułmański Czytać z dłoni — uprawiać chiromancję, wróżyć z linii
szczodrości, gościnności; papilarnych dłoni.
potęgi; palce:
l) Mahomet, 2) Fatima,
córka Mahometa i
Chadidży, 3) Ali, jej mąż, 4)
Hassan. pierwszy religijny
poeta islamu, 5) Husajn,
drugi syn kalifa Alego i
Fatimy; zob. też Palce
(Talizman muzułm.).
Tańce rąk — tańce rytualne
południowej Azji.
Mudra — symbolika gestów
rąk ikonografii buddyjskiej i
hinduistycznej.
W heraldyce: potęga,
zgoda, niewinność, pilność,
sita, obrona,
błogosławieństwo, ślu-
bowanie; czerwona ręka —
oznaka rangi.
W marzeniu sennym:
pochlebstwo; (odcięta)
niezgoda, utrata przyjaciela;
(brudna) odwiedziny
Obcięcie dłoni (lub Rzymu owijali pięści rzemieniami zaopatrzonymi w guzy
piętnowanie ręki) za skórzane, ołowiane, mosiężne lub w kolce metalowe, aby
kradzież — kara stosowana wzmóc skuteczność ciosu. „Kto z Trojan (...) chce się
dawniej w wielu krajach. zmierzyć w walce na pięści, opasane twardym rzemieniem,
Dłoń symbolizowała niechaj (...) staje" (Eneida 5,69 Wergiliusza, ti. W.
sprawcę i przestępstwo. Markowskiej). Nowożytne rękawice pięściarskie (od 1865)
Tkacz Smith o Jacku Cade: łagodzą siłę uderzenia.
„Powinien by jednak bać się Rękawica (w śrdw. pojedynku rycerskim)— zastaw, rękojmia
ognia, boć mu ogniem walki, zapewniająca, że rycerz będzie walczył lojalnie; honor,
piętnowano rękę za osoba rycerza.
skradzione barany" (Henryk Rzucić (komuś) rękawicę — dawn. wyzwać na pojedynek,
VI cz. 2 4,2 Szekspira). do walki; wezwać do wzięcia udziału w rywalizacji, polemice
RĘKAWICZKA itp. Rzucenie rękawicy miało reprezentować policzek (ude-
Rękawiczka symbolizuje rzenie w twarz dłonią), który jednak sam był niehonorowy, a
godność, władzę księcia, przeto zakazany.
szlachectwo, rycerza, honor Rękawiczka — miłość, rękojmia miłości. kult damy serca.
rycerski, zastaw (rękojmię) Rycerze, a potem kawalerowie, nosili rękawiczkę swej damy
walki a. miłości, siłę, na hełmie (kapeluszu) w czasie walki. Przysłowie: Miłość
potęgę, wyzwanie, obronę, przenika rękawice.
ochronę; wysłannika, Rękawica — władza księcia; nadanie godności, lenna,
nadawcę poselstwa, prawa bicia monety itd. Przesianie przez księcia rękawicy
pozdrowienie, powitanie, jako oznaki wła-
tajemnicę, dobrą nowinę,
nagrodę;
inwestyturę, biskupa;
dokładność, delikatność;
pozory; łapówkę; zob.
Palce, Ręka.
Palce rękawiczki —
jutrzenka, światło brzasku,
promienie słoneczne.
Homer daje Jutrzence
epitet ozdobny
„różanopalca" (gr.
rhododdktylos Eos}.
Rękawiczki — Wschód. W
aktorskich kostiumach
teatrów staroż. Grecji i
Rzymu rękawiczki
podkreślać miały wschodni
rodowód przedstawianych
postaci.
Rękawice bokserskie —
niebezpieczeństwo;
ochrona. Bokserzy staroż.
dzy książęcej potwierdzało dla szlachty i dlatego stało się jej emblematem, zwł.
w śrdw. nadanie takich rękawica sokolnicza na lewej ręce, noszona dla pokazania,
godności i uprawnień. że się ma, jako szlachcic, prawo do polowania z sokołem. ,,
Rękawiczki — inwestytura. Strój także szlachcianek najuboższych różni się od
We wczesnym śrdw. chłopskich katanek (...), zna zboże, a nawet przędą w
rękawiczki stały się częścią rękawiczkach" (Pan Tadeusz 6, 390—4 Mickiewicza).
oficjalnego stroju biskupów, Nago, a w rękawiczkach, z kordem, a boso — o ubogiej
oznaką ich godności i potę- szlachcie zagrodowej.
gi, symbolem ręki uważanej Żelazna rękawica, zob. Żelazo.
za emblemat władzy. Aksamitna rękawiczka, zob. Żelazo (Żelazna ręka).
Rękawica — wysłannik; Rękawiczki — tajemnica; atrybut tajemniczych,
dobra nowina; ukrywających swą tożsamość (a w XX w. także odciski
ręka nadawcy, nadawca. W palców) postaci, takich jak czarodzieje, czarownice,
śrdw. rękawica była, obok rozbójnicy, spiskowcy, członkowie mafii, włamywacze itd.
laski, oznaką wysłannika i W rękawicach (pracować) — przest. niezgrabnie, byle jak,
wyobrażeniem ręki niechętnie.
nadawcy. Dobre nowiny wy- W rękawice się ubrać — przest. wziąć łapówkę.
nagradzano wysłannikowi Znoszone rękawiczki — przest. kobieta „z przeszłością".
parą rękawiczek. Iskał się ślepy w rękawiczkach przy miesiącu — kłamstwo,
Rękawiczki — potęga, blaga, zmyślenie.
obrona; atrybut osoby
boskiej w intermediach i
moralitetach śrdw.
Zdejmowanie prawej
rękawicy — bezbronność,
pokojowe zamiary;
szczerość, otwartość. Od
dawnego obyczaju
zdejmowania rękawic
metalowych (część zbroi) a.
skórzanych przy zbliżaniu
się do osoby wyższej rangi,
do seniora, władcy, do
ołtarza itd.
Biała rękawiczka —
czystość, nieskalaność;
rękawiczki takie noszono na
pogrzebach dziewic.
Wolnomularski emblemat
czystego serca i czystych
rąk.
Rękawiczki — szlachectwo.
Noszenie rękawiczek z
palcami było przez dhigi
czas w Europie zastrzeżone
Rękawiczka — ochrona. Robak — pogarda, słabość, bezwartościo-wość. „Rzekłem
Przysłowia: Bez rękawiczki zgniliźnie: »0jcem moim jesteś". "Matko moja« i "Siostro
nie głaszcz kota. Kto na moja" robakom." (Hiob 17,14).
żbiki poluje, niech rękawice Robak — pokora; Dawid, Chrystus. „A jam jest robak, nie
wzuje. człowiek, pośmiewisko ludzkie i wzgarda pospólstwa"
Rękawiczka — pozory. (Psalm Dawidowy 2\,7}. „Kto czyni się robakiem, niech się
Przysłowie: Czysta potem nie żali, że go podeptano" (Metafizyka obyczajów
rękawiczka może ukrywać Immanuela Kanta). „Ja, niegdyś dumny z rodu, ja com był
zabrudzoną dłoń. junakiem, spuściłem głowę, kwestarz, zwałem się
Jak rękawiczki (zmieniać Robakiem, że jako robak w prochu..." (Pan Tadeusz 10, 830
coś) — łatwo i często. —2 Mickiewicza).
W rękawiczkach (robić coś) Robak w tradycji chrzęść. — grzech, wąż;
— oględnie, diabeł; piekło, wieczysta kara dla potępionych. „I robak ich
dyplomatycznie, delikatnie. nie umrze, a ogień ich nie zagaśnie" (Izajasz 66,24).
Jak rękawiczka (pasuje) — Robak — ciało, przeciwieństwo motyla, symbolu duszy.
ściśle, dokładnie; dobrze Robaki — praludzie; wg mit. irl. robaki wylęgnięte z trupa
przylegając. olbrzyma Imira otrzymały z rozkazu bogów rozum i postać
W marzeniu sennym: ludzką.
(wkładanie) wycieczka;
(zdejmowanie)
nieporządek; (czyste)
satysfakcja; (brudne)
kłopot; afront; (zgubione)
błąd; (dziurawe)
upokorzenie.
ROBAK
Robak symbolizuje grzech,
znikczemnienie, upodlenie,
czołganie się, płaszczenie
się; podłość, małostkowość,
lenistwo, skrytość, ma-
łoduszność, uciemiężenie,
pogardę; ubóstwo, pokorę,
uległość, słabość; truciznę,
zabójstwo, śmierć, rozkład;
powolne, zdradzieckie
pożeranie, działanie
ukradkowe, zniszczenie,
zagładę zmarłych; wieczną
karę, piekło; tajemnicę;
ciało ludzkie; chorobę;
zmartwienie, sumienie,
niepokój, smutek.
Robak w mit. sumer. — zło
zrodzone z bóstwa.
Robak — śmierć, rozkład Każdy ma swego robaka, co go gryzie. Zalać robaka —
wyżej zorganizowanych zapić troski. „Robak zgryzoty toczy me sumienie i sen
form życia, powrót do form oddala z powiek zmordowanych" (Duma o Żółkiewskim... J.
pierwotnych, do fazy V. Niemcewicza).
początkowej, po której Robak — skrytość, tajemnica. „Tajemnica, jakby robak w
następuje jednak pączku" (Wieczór Trzech Króli 2,4 Szekspira, tł. L. Uiricha).
odrodzenie się życia i Wyciągać komuś robaki z nosa (nm. einem die Wiirmer aus
światła z ciemności, der Nase ziehen, fr. tirer les vers du nez a quelqu'un) —
śmierci, zgnilizny i zręcznymi pytaniami skłaniać do zdradzenia tajemnicy, do
rozpoczęcie nowego cyklu. zwierzeń. Wg dawnej medycyny ludowej można było pa-
„Bo drżysz przed żądłem li- cjentom z chorych członków ciała wyciągać demony w
chego robaka" (Miarka za kształcie robaków, co chętnie czynili znachorzy naiwnym
miarkę 3,1 Szekspira, tł. L. chłopom na jarmarkach.
Uiricha). ,,Tuczymy Robak — lenistwo. „Ów krągły robak, co siedzi w palcu
wszelkie istoty dla leniwej dziewczyny" (Romeo i Julia 1,4 Szekspira, wg tł. J.
karmienia siebie, siebie zaś Paszkowskie-go). Uważano, że w palcach opieszałej służby
tuczymy dla robaków" lęgnie się robactwo.
(Hamlet 4,3 Szekspira, tł. J. Robak — zwycięzca. „Sztuka jest to tragedia Człowiek, a jej
Pasz-kowskiego). „Robak, bohaterem — Robak Zwycięzca" (Robak Zwycięzca 39
właściciel ostatni" (Jabłko Edgara Allana Poego).
16 Franciszka W marzeniu sennym: niepożądani goście, intruzi; katastrofa
Morawskiego). „Ach, na tym finansowa.
świecie Śmierć wszystko
zmiecie, robak się lęgnie i w
bujnym kwiecie" (Maria
2,2,733—4 Antoniego
Malczewskiego).
Robak — trucizna,
zabójstwo. „Czy masz tam
pięknego robaka Nilu, który
zabija bez bólu?"
(Antoniusz i Kleopatra 5,2
Szekspira).
Robak — sumienie. „Robak
sumienia niech twą toczy
duszę!" (Ryszard III 1,3
Szekspira, tł. L. Uiricha).
„Tylko robak sumienia
czuwa wraz z sową"
(Intryga i miłość 5,1
Friedricha Schillera).
Robak — zmartwienie,
troska, zgryzota, niepokój,
smutek, zwątpienie.
Przysłowie:
ROPUCHA przydomek Fryne (gr. Phryne 'ropucha') dla białości cery a.
Ropucha symbolizuje jako nieformalna „kapłanka" Afrodyty. Naśladując Afrodytę
Słońce, Księżyc, wiosnę, Anadyomene ('wynurzającą się z morza') rzuciła się nago w
wilgoć, wodę, deszcz; chuć, fale morskie na zakończenie uroczystości Posejdonii; taką
miłość; aku-szerkę; właśnie odmalował ją na słynnym obrazie Apelles. W
królewskość, mądrość, plastyce jako symbol chuci wyobrażano ropuchę pożerającą
natchnienie; genitalia nagiej kobiety a. zwisającą z piersi uosobienia
brak uczuć; kobietę otyłą; Lubieżności (tac. Luxuria).
pychę, strażnika skarbów, Ropucha — trucizna, jad. Wiele gatunków ropuch umie,
skąpstwo, zło, broniąc się, wystrzykiwać jad;
niesprawiedliwość; stąd poszło mniemanie o trujących własnościach jej krwi i
truciznę, jad, śmierć, trupią płuc. O trucicielce: „Ma idealną porcję dla męża — stare
czaszkę, nieboszczyka, wino z odrobiną piekącej krwi ropuszej" (Satyra 1,70—l Ju-
zmartwychwstanie; diabła, wenala). „Różnica jest taka, że gdzie Klitaj-mestra musiała
demona, czarownicę, użyć ciężkiego obosiecznego topora, dziś uncja ropuszego
talizman; szpetotę, płuckajest równie skuteczna" (Satyra 6, 657—9 Juwenala).
paskudztwo, niezgrabność. Uważano, iż ropucha jest tak wypełniona jadem, że nawet jej
Ropucha — piekielny, pot może człowieka oślepić.
mroczny aspekt żaby, jej Ropucha — demon, w tradycji czarnoksięskiej i magicznej
przeciwieństwo, podobnie nieodłączna towarzyszka
jak osa uważana była za
przeciwieństwo pszczoły.
Ropucha (żaba) — wiosna,
miłość. W sta-roż. -Grecji i
Rzymie godowy rechot
ropuch (i żab) obwieszczał
przebudzenie się wiosny ku
radości nimf źródlanych i
boga Pana. Skrzeczenie ich
mogło jednak również nie-
cierpliwić bogów i herosów.
Atena odmówiła żabom
pomocy w ich wojnie z
myszami. Na prośbę
Perseusza Zeus odebrał
głos żabom na wyspie
Serifos (dziś Serfo a.
Serfanto) na Cy-kladach.
Ropucha — dobry duszek
domowy pomocny przy
porodach; w staroż. Rzymie
godło położnych.
Ropucha — chuć. Słynna z
urody kurtyzana gr.
Mnesarete otrzymała
czarownic, które ją hołubią, trucizną i leczyć jadowite ukąszenia. „Jadowita i szpetna
uczą tańczyć, stroją w ropucha kosztowny klejnot w głowie swojej nosi" (Jak wam
aksamity, przywiązują się podoba 2,1 Szekspira, tł. L. UIricha).
dzwoneczki do łapek. Ropucha — brak uczuć, namiętności, miłości, zazdrości.
Maleńkie rożki na czole „Ropuchą być raczej i żyć miazmatami pieczar niż posiadać
ropuchy określały ją do spółki tę, którą się kocha" (Oleiło 3,3 Szekspira, tł. J.
bezbłędnie jako kuzynkę Paszkowskiego).
Lucyfera. Ropucha — kobieta otyła, ociężała, rozlazła.
Ropucha — diabeł z oczami Ropucha — skąpstwo; strażnik skarbów. Uosobienie
bazyliszka. W plastyce Skąpstwa wyobrażano jeżdżące wierzchem na ropusze.
śrdw, egzorcyzmowany Ropucha — pycha; niesprawiedliwość.
diabeł wyskakiwał w postaci Itopucha — mądrość; natchnienie; niekiedy przedstawiano
ropuchy z ust swej ofiary. ją jako strażniczkę Drzewa Wiadomości.
Ropucha — czarownica. Ropucha — przyjaciel ogrodnika. Przysłowie: Szanuj
Czarownice przybierały ropuchę w sadzie, a mędrca w gromadzie.
chętnie postać ropuchy. W heraldyce: Słońce, królewskość. Trzy ropuchy miały być
Diabeł miał naznaczać kąt wg legendy herbem króla Franków salickich, Chlodwiga.
białka oka czarownic swym Anioł, za pośrednictwem starego pustelnika z Joye-en-
znakiem — łapką ropuchy
— poszukiwanym przez
inkwizytorów w czasie
badań i tortur.
Ropucha — Zło, absolutny
symbol Zła, grzechu
przeciw naturze, duch
nieczysty wyskakujący z
paszcz demonów.
Ropucha — śmierć. Wraz z
wężem atrybut kościotrupa
w plastyce śrdw.
Ropucha (żaba) — zwierzę
księżycowe. Zaćmienie
Księżyca — ropucha pożera
Księżyc.
Ropucha — ochronny
talizman magiczny, lek
przeciw truciźnie, afrodyzjak
itd. Charakterystyczne
wizerunki ropuch spotyka
się już w kulturze
mykeńskiej. Kamyk, tkwiący
rzekomo w głowie ropuchy
(gr. batrachites),
umieszczony w pierścieniu,
miał ostrzegać przed
-Val, zmienił mu to godło na spada z nieba, jak piorun, meteoryt, deszcz, grad, śnieg, a
trzy złote lilie stylizowane zwłaszcza z czystego nieba, uchodzi w folklorze za rzecz
(fr.fleurs de lis), w których świętą, ożywiającą łaskę, dar niebios, Opatrzności, wyraz
dopatrzyć się można zarysu opieki Boga, wpływu niebios na Ziemię. Inaczej niż deszcz,
kształtów dawnych ropuch. spada bezszelestnie, a rano błyszczy jak perły i diamenty
ROSA (zob. Kamienie; Perła). W kabale—wyzwolenie, odnowa
Rosa symbolizuje nocny życia, emanacja Drzewa Życia. Rosa rozwiązuje
sen, świt, poranek, deszcz, przeciwieństwo wód górnych i wód dolnych, niebieskich i
łzy, perły, diamenty; ziemskich, jej absolutna czystość kondensuje siły rozrodcze
światłość, urodzaj, zasady wilgotności.
mnogość, pokrzepienie, Rosa w buddyzmie — znikomość i marność doczesnego
świeżość, orzeźwienie, świata.
oczyszczenie; młodość, Rosa — błogosławieństwo, opieka Opatrzności. Izaak do
wesołość, odrodzenie; dar Ezawa: „W tłustości ziemi i w rosie niebieskiej będzie
nieba, obecność i opiekę błogosławieństwo twoje" (Gen. 27, 39). Bóg mówi: „Będę jak
boską, błogosławieństwo i rosa, Izrael zakwitnie jak lilia" (Ozeasz 14,6).
słowo boże, oczy bóstwa, Rosa — znak od Boga. Sędzia izraelski Ge-deon, aby się
świętość, zbawienie, dowiedzieć, czy bitwa z Madia-nitami skończy się
znikomość świata; zwycięstwem, prosi Boga o znak. Dwakroć rozkłada runo
Chrystusa, chrzest, wełny pod gołym niebem, aby raz runo było pokryte rosą, a
czystość; zwierciadło mikro- ziemia sucha, a raz odwrotnie. I tak się staje (Ks. Sędziów 6,
i makrokosmosu; 36—40).
oświecenie duchowe,
natchnienie, podniesienie
na duchu, uzdrowienie;
prawdę, mądrość,
sprawiedliwość, dobroć;
pamięć, mowę,
pochlebstwo;
przemijanie, ulotność,
efemeryczność, śmierć.
Por. Woda.
Dopiero w XIX w. odkryto,
że krople rosy tworzą się za
sprawą chłodu nocnego
dzięki kondensacji pary
wodnej z powietrza na po-
wierzchni przedmiotów
znajdujących się pod gołym
niebem, zazw. na skutek
wypromienio-wania ciepła
przez podłoże. Przedtem
sądzono, że rosa spada z
nieba.
Rosa, jak wszystko, co
Rosa — spojrzenie Boga. Izrael (...)jako piasek mocny niezliczony (...) i spadniemy na
„Patrzeć będę z mego niego jak rosa spada na ziemię" (2 Ks. Król. 17, 11—12).
miejsca (...) tak jak obłok Rosa — przemijanie. „Miłosierdzie wasze jak (...) rosa rano
rosy wskwa-rze żniw" przemijająca" (Ozeasz 6,4).
(Izajasz 18,4). Rosa — mowa; słowo Boże. „Niechaj płynie jak rosa mowa
Rosa — mądrość. moja" (Deut. 32,2), pieśń Mojżesza. „Leją mu słodką rosę na
„Mądrością Pana (...) obłoki język, a z warg jego płyną łaskawe słowa" (Teogonia 83
skraplają się w rosę" (Ks. Hezjoda).
Przypowieści 3,20). Rosa w staroż. Grecji — zapłodnienie, żyzność, urodzaj.
Rosa — światłość. „Rosą Dionizos był wcieleniem zapła-dniającej rosy niebiańskiej.
światłości jest rosa Twoja" Afrodyta zrodziła się z rosy morskiej.
(Izajasz 26, 19). Rosa — pot nieba, ślina gwiazd (Historia naturalna Pliniusza
Rosa — sprawiedliwość, St.).
zbawienie, odrodzenie. Rosa — Chrystus: „człowiek rosy"; rosa — krew Zbawiciela.
„Spuśćcie rosę niebiosa, z Rosa — oczyszczenie. „Gdyśmy przybyli. gdzie szron rosy
wierzchu, a obłoki niech rannej (...) w cieniu (...) uchowany, mistrz (...) rąk swych
zleją deszczem muszle zwilży na murawie. (...) Więc twarz mi obmył i barwy
sprawiedliwego; pierwotne wrócił przyćmione w piekielnej kurzawie" (Boska
niech się otworzy ziemia i Komedia, Czyściec l, 121—
zrodzi zbawiciela, a
sprawiedliwość niech
wzejdzie zarazem" (Izajasz
45, 8).
Rosa — młodość, młodzież,
młodzi wojownicy. „Młódź
twoja zrodzi ci się jak rosa z
zorzy porannej" (Psalm 109
3).
Rosa Hermonu — zgoda
braci. „Gdy bracia w zgodzie
mieszkają (...) jest to jak
rosa Hermonu spadająca na
góry Syjonu" (Psalm 132 3).
Rosa — wesołość. „Jak rosa
na trawie, tak wesołość na
twarzy króla" (Ks. Przypo-
wieści 19, 12).
Rosa — świeżość, urodzaj.
„Góry Gelboe ani rosa, ani
deszcz niech nie padają na
was, niech nie będzie
pierwocin" (IKs. Król. 1,21).
Rosa — mnogość,
mnóstwo, tłum. „Niech się
zbierze do ciebie wszystek
9 Dantego, tł. E. Autumm lorda Chesterfielda). „Ach! kiedyż na ziemi już nikt
Porębowicza). Wergiliusz nie zapłacze prócz rosy pól naszych zielonych!" (Kiedyż? 11
zmywa Dantemu twarz —12 Mieczysława Romanow-skiego).
przed wejściem do Czyśćca. Rosa — oświecenie duchowe jako zapowiedź jutrzenki i
Rosa — dobroć. ,,Dobroci powstającego dnia, światła wiedzy, wiary; natchnienie
jego wszędzie spada rosa" boskie.
(Henryk VIII 1.3 Szekspira, Rosa na kwiatach i liściach w martwych naturach —
tł. L. UIricha), o kardynale ulotność, efemeryczność.
Wolseyu. Rosa — drobina, w której odbija się mikro- i makrokosmos.
Rosa — pochlebstwo. „Kropla rosy zawieszona na źdźble trawy, odbija niebo, tak
„(Koriolan) polał rosą wielkie i czyste jak ocean" (Alphonse de Lamartine).
pochlebstwa nowe swoje Krwawa rosa — prognostyk rzezi, mordu. „Kronida (...) z
pole; odwiódł ode mnie nieb wysokości krwawą rosę im zesłał na ziemię, albowiem
przyjaciół" (Koriolan 5,5 zamyślał wiele potężnych głów w otchłanie strącić Hadesu"
Szekspira, tł. J. (Iliada 11, 49—52 Homera, tł. I. Wieniewskiego). „Krótko
Paszkowskiego). przed śmiercią wielkiego Juliusza (...) widziano w Rzymie
Rosa — pamięć; perły, wielkie dziwy, gwiazdy z ogni-
brylanty, diamenty;
czystość, jasność. „Woniące
zioła brylanto-wane
perełkami rosy są
najpiękniejszą mogiły
ozdobą" (Cymbelin 4,2
Szekspira, tł. L. UIricha).
„Diamentowa rosa, tak
czysta i jasna" (Waterloo 5,
2 Walter Scotta).
Rosa — nocny sen. „Raduj
się miodową rosą
spokojnego snu" (Juliusz
Cezar 2,1 Szekspira).
Rosa — śmierć. „O, czemuż
ciało nazbyt wytrzymałe nie
znika parą, w rosę się nie
zmienia!" (Hamlet 1,2
Szekspira, tł. J. Iwa-
szkiewicza).
Rosa — łzy. Przysłowie: Nim
słońce wzejdzie, rosa oczy
wyje (wyżre, wygryzie). „Noc
rosy, co po policzkach mych
spływa." (Stracone zachody
miłości 4,3 Szekspira). „Ro-
sa wieczorna (...) łzy nieba"
(Advice to a Lady in
stym trenem, krwawą rosę" przykład Afrodytę widziano w trojakim aspekcie: jako boginię
(Hamlet 1,1 Szekspira). niebiańską, morską i chtoniczną (płodności Ziemi), bóstwo
Mowa o śmierci Cezara. zarazem wstydliwe, płodne i lubieżne. Właśnie na
Rosa niebiańska — rozdrożach, jako Venusvulgivaga (włócząca się tu i ówdzie.
Odkupienie; ożywienie, patronka nierządnic) oddawała się miłości wyuzdanej i wsze-
rozbudzenie na nowo. tecznej.
W alchemii — materia Rozdroże — spotkanie z losem. W mit. gr. Edyp na
prima. rozstajnych drogach, w czasie ucieczki przed swym
ROZDROŻE przeznaczeniem ojco-bójcy, spotyka swego prawdziwego,
Rozdroże, rozstaje, drogi nieznanego sobie ojca i zabija go w kłótni. Grecy składali na
rozstajne, krzyżowe, rozdrożach ofiary z psów bogini czarów, magii, koszmarów i
rozwidlenie, skrzyżowanie halucynacji, He-kate Trioditis (łac. Trivia), 'trzydrożnej', bó-
dróg, symbol trudności, stwu nieba, Ziemi i piekieł, o trzech twarzach lub trzech
niepewności, tęsknoty za ciałach, które prowadziło tam nocne rozmowy z duchami
przewodnikiem, nadziei. zmarłych. Czarownicy umieli wywoływać ją na rozstajach
Rozdroże jako miejsce pod postacią klaczy, suki lub wilczycy.
zmuszające do wyboru Skrzyżowanie dróg — miejsce spotkania z potęgami
drogi, jednej z kilku (zwykle nadnaturalnymi, transcendentny
dwóch) możliwości, kilku
dróg postępowania —
namysł, czujność (jako
ulubione miejsce
rozbójniczych zasadzek),
uwaga, zatrzymanie się,
obawy, obrachunek ze
światem, z samym sobą.
Młody Herakles siedział przy
rozwidleniu dróg dumając
nad swym losem. Wtedy
zjawiły się przed nim: Cnota
(arete) i Przyjemność (hedo-
ne). Pierwsza proponowała
mu żywot pełen mozołu i
cierpień, wiodący do nie-
śmiertelności, druga —
życie w radościach i
rozkoszy. Bohater poszedł
drogą Cnoty.
Rozdroże —
wieloznaczność objawio-
nego bóstwa; połączenie
trzech elementów (trzech
dróg) zakłada istnienie
trzech zasad: dobroczynnej,
obojętnej i szkodliwej. Na
mi, w czasach antycznych Janusa. Artemidzie składano tam pierniki miodowe.
— bogami i nimfami, w Dawni Germanowie ofiarowywali swym bogom na rozstajach
średniowieczu i później — zbrodniarzy, stąd były one przez wieki całe miejscem
ze zmarłymi, zwłaszcza straceń. Według prawa późnogermańskiego dokonywano na
samobójcami, z duchami rozwidleniu dróg czynności prawnych, aby je w ten sposób
pokutującymi, widmami, usankcjonować. W średniowieczu przy rozstajach grzebano
upiorami, zjawami, morderców, samobójców, osoby uważane za czarownice, za
demonami, czarownicami, wampiry (przebijając im serce kołem), aby nie mogły ruszyć
które tam, podobnie jak na się z miejsca i nawiedzać ludzi żywych, a jeżeli nawet
Łysych czy Babich Górach, zdołają powstać, aby się nie mogły zorientować, którą drogę
zlatywały się na sabaty z mają wybrać. Mimo to, jako miejsce o wielkiej sile
diabłami. magicznej, rozdroże uchodziło jednocześnie za właściwy
Rozdroże, podobnie jak teren pochówku ludzi uczciwych, ustępujący tylko ziemi
drzwi i bramy — poświęconej, cmentarzowi. Obierane często przez wędrow-
przechodzenie z jednego nych żebraków jako miejsce skłaniające do zwolnienia
etapu życia do drugiego kroku, do refleksji, w którym stosunkowo łatwo skłonić
albo z życia do śmierci. To przechodnia do rzucenia datku.
przejście wymagało opieki Na rozstajach łatwo też, nie zdradzając swej tożsamości,
istot wyższych. Dlatego pozbyć się rzeczy niepotrzebnych, szkodliwych,
wznoszono na rozstajach niebezpiecznych dla społeczności; tam okoliczni mieszkańcy
obeliski, słupy, ołtarze, często zrzucali śmiecie i nieczystości, które geniusz
hermy (pierwotnie
Hermesowi, który
odprowadzał dusze
zmarłych na tamten świat),
kładziono kamienie z
odpowiednimi napisami, a
do dziś stawia się krzyże,
kapliczki i figury świętych.
W Rzymie prócz larów
(duchów opiekuńczych)
domowych, czczono także
lary patronujące
skrzyżowaniu dróg (lares
compitales od compita
'rozdroże') odgradzających
od siebie pola uprawne,
których były pierwotnie
opiekunkami. Lary chroniły
podróżnego na rozstajnych
drogach przed demonami.
Doroczne święto larów
przydrożnych, com-pttalia,
obchodzono w styczniu,
miesiącu boga drzwi i bram,
miejsca powinien z czasem zwycięstwo, despotyzm. Królów babilońskich wyobrażano z
zneutralizować lub nawet rogami, Aleksandra Macedońskiego przedstawiano na
przeobrazić w wartość monetach z baranimi rogami jako syna boga Amo-na-Tryka,
korzystną dla ludzi, „Pana dwóch rogów" egipskiej Księgi Umarłych, podobnie
podobnie jak wyrzucone na jednego z jego generałów, Seleukosa, gdy osiadł na tronie
pole odchody ludzkie i jako król Macedonii Demetrios Poliorketes. Hełmy bitewne
zwierzęce zmieniają się w przystrajano rogami bydlęcymi od głębokiej starożytności aż
pożyteczny nawóz. do średniowiecza, zdobili nimi głowy jako oznaką
RÓG wojowniczości i męskości Druzowie, Gallo-wie i
Róg jest (rogi są) symbolem Germanowie, albo kazali się portretować z rogami.
sierpa Księżyca, promienia Rogi bywały atrybutem b. wielu bogów i bogiń: bogów
światła, błyskawicy, słonecznych (rogi-promienie), jak Zeus, Helios, Apollo
płomienia, słonecznych i (właściciele stad bydła), bogów morza (Posejdon ofiarowuje
księżycowych bogów byka Minosowi), bogiń Księżyca (rogaty sierp) i mórz
urodzaju; (Afrodyta). Atrybutami Dioni-zosa, Zagreusa, Pana, Fauna,
zbawienia, świętości, sylenów i satyrów byty koźle rogi. W 1897 odnaleziono
śmierci, nieśmiertelności; rzeźbę z IV—III w. p.n.e. tajemniczej bogini staroiberyjskiej o
diabła; łaski, ołtarza, baranich rogach zwaną Damą z Ełche (dziś w Prado,
sanktuarium, azylu, ochrony; Madryt). Często
potencji męskiej, dumy mę-
skiej, fallusa, płodności;
męskim, żeńskim;
zdradzanego męża lub
kochanka; autorytetu, siły,
potęgi (duchowej), ataku i
obrony; despotyzmu,
monarchii, pychy, sławy,
chwały, agresywności,
zwycięstwa, buntu; obfitości,
dojrzałości, piękna,
szczęścia, inteligencji;
(jako trąba) wezwania do
wojny świętej, do modlitwy,
do święcenia triumfu;
upolowanej zwierzyny; zob.
też Jednorożec.
Rogi pustorożców — bydła
domowego, owiec, kóz,
żubrów, bawołów, antylop —
są zwykle, zwłaszcza u
samców, potężną, agre-
sywną bronią symbolizującą
siłę, potęgę, męskość,
płodność, atak i obronę,
dumę męską, autorytet,
rogi tryka mają charakter 13,1), stąd rogi stały się ozdobą diabłów w plastyce.
słoneczny, a rogi byka — Rogi ołtarzy. Ołtarze całopalenia w pierwotnym, drewnianym
księżycowy, oznaczając przybytku i w świątyni jerozolimskiej opatrzone były na
płodność, Wielką Macierz. czterech węgłach sterczącymi rogami oprawnymi w żelazo,
Róg w Biblii — siła, władza, symbolizującymi moc i opiekę Boga. Smarowano je krwią
bogactwo, powodzenie, zwierząt ofiarnych. Dotknięcie ich udzielało azylu ściganym
zbawienie, chwała bitewna, przez prawo, z wyjątkiem morderców. Rogi te były
promienie Słońca; najświętszą częścią ołtarza; odłamanie ich oznaczało
despotyzm, pycha, bunt. wstrzymanie pomocy Jahwe dla wiernych. „Mówi Pan (...):
„Nie podnoście ku górze Gdy nawiedzać pocznę przestępstwa Izraela, nawiedzę
rogu waszego, nie mówcie także ołtarze Betelu, i obcięte będą rogi ołtarza, i upadną na
przeciw Bogu nieprawości ziemię" (Amos 3, 13—14).
(...) I wszystkie rogi Rogi zwierząt ofiarnych uważano za świętość; służyły jako
grzeszników połamię, a rogi ozdoby staroż. świątyń same lub wraz z kośćcem głowy
sprawiedliwego będą bydlęcej: bu-kranion 'głowa byka', ornament plastyki i ar-
wywyższone" (Psalm 74 chitektury gr.-rz. od III w. p.n.e., później także epoki
6,11). Gdy Mojżesz schodził Odrodzenia. Rogi zawieszane u ołtarzy symbolizowały
z góry Synaj, twarz jego, rangę społeczną ofiarodawców, gdyż na ich potęgę i
odbijając majestat Jahwe, bogactwo składały się głównie stada bydła. Rogi turów, łosi,
promieniała (Ex. 34, 29— jeleni, bydła, jako typowe narzędzia walki i obrony,
35). Oryginał hebr. używa tu symbolizują nieustępliwość, obronę
wyrazu karm, rfoi/.'była
rogata', co Septuaginta tłu-
maczy przenośnie jako
'promieniała', a Wul-gata
dosłownie jako facies
cornuta 'twarz rogata', stąd
rogi na czole wyobrażeń
Mojżesza, jak np. rzeźba
Michała Anioła w kościele
św. Piotra w okowach w
Rzymie (grobowiec Juliusza
II) czy rzeźba C. Slutera na
studni Mojżesza na
dziedzińcu kartuzji w
Champmol koło Dijon. W
Pieśni Dawida:
„Bóg (...) tarcza moja i róg
zbawienia mego" (2 Ks.
Król. 22,3). W Apokalipsie
moc Baranka przejawia się
w jego siedmiu rogach (5,6),
a moc smoka-Szatana i
bestii-Antychry-sta w
dziesięciu rogach (12,3;
przed złem, broń przeciw seksualny; fallus;
demonom, poświęcone zdradzany mąż. Róg jednorożca, nosorożca (sproszkowany
bywały Isztar, Baalowi. itp.) uważa się w płd. Azji i w Afryce za niezawodny
Belowi, Panu itd. afrodyzjak. Przysłowie: Czym kozieł starszy, tym róg
Rogi — początek. Pas twardszy (aluzja falliczna). Nosić rogi — być zdradzanym
Zwierzyńca Niebieskiego mężem, rogaczem. Przyprawić rogi swemu lub czyjemuś
(zodiaku) rozpoczynają dwa mężowi — zdradzić męża, uwieść czyjąś żonę. Hebr. keren
rogate zwierzęta — Baran i to 'róg' i 'siła': łac. cornua 'rogi'; przen. 'siła, duma, odwagi,
Byk. gniew'; wł. corno 'róg; pop. penis':
Róg według gnostyków łac. corniculum 'mały rożek u szyszaka, oznaka zwycięstwa'.
stanowi zasadę udzielającą Rogi — amulet ochronny broniący przed ..złym okiem",
wszystkiemu piękna i pozostałość starożytnych kultów byka; powszechnie
dojrzałości. używane jeszcze we Włoszech, poczynając od prawdziwych
Rogi — duma. pycha. rogów wołów kampańskich i małych rożków wiszących na
Rogata dusza — człowiek wozach chłopskich, aż do złotych rożków (wl. cornetti)
hardy, nieustępliwy. Rogi zwisających z dewizki zegarka lub z kółka od kluczyka do
komuś urosły — ktoś stał samochodu.
się dumny, zarozumiały, Trąby należą do najstarszych instrumentów dętych; robiono
dufny. Rogi pokazywać — je początkowo z wygiętych rogów baranich lub z prostych
zhardzieć. Schować rogi — rogów koziorożców; zwane po hebr. szofar. co Wul-gata
spuścić z tonu. spotulnieć. przekłada na luba cornea 'trąba rogowa'.
Rogów komuś utrzeć
(dawn. utrzeć — 'obciąć') —
poskromić, upokorzyć
kogoś. W bajce Ezopa
Wielbłąd zwierzę to
pozazdrościło innym
stworzeniom rogów i
poprosiło o nie Zeusa; bóg
nie tylko nie dał mu rogów,
ale jeszcze obciął mu uszy
za karę. Wziąć byka za rogi
— przystąpić zdecydowanie
do rzeczy od strony
najtrudniejszej,
najniebezpieczniejszej.
(Wy)stawiać na kogoś rogi
— przeciwstawiać się.
najeżać się, atakować. „Zła
sprawa z dzisiejszymi,
wierę, teologi: ja nań argu-
ment. a on stawia na mię
rogi" {Pilę ciskać 7—8
Wacława Potockiego).
Róg — męski .symbol
Róg taki, a także róg tura. Saracenów w wąwozie Roncesvalles, mimo próśb Oliwiera.
żubra, bawołu, bydła aby wezwał na pomoc główne siły króla dmąc w
domowego, używany jako czarodziejski róg Olifant, dumny Roland decyduje się na to
trąba, miał, jak uważano, dopiero, gdy już jest za późno. W baśniach-po-daniach o
własności magiczne królach i rycerzach śpiących w jaskiniach górskich lub
(obronne), był symbolem podziemiach zamkowych, mają się oni zbudzić, „gdy
męskim, głosił triumf, sławę, nadejdzie pora", zadąć w róg i obudzić śpiące wojska, np.
chwałę, zwycięstwo, Karol Wielki, Fryderyk I Barbarossa, Fryderyk II
zbawienie, śmierć, we- Hohenstaufen, Bolesławowie — Chrobry i Śmiały.
zwanie o pomoc, Władysław Łokietek, serbski królewicz Marek, morawski
przepędzał złe duchy, wzy- książę Swia-topełk, czarnogórski książę Iwan Czarny.
wał wiernych do modłów, do „Pójdziem, gdy zabrzmi złoty róg" (Rola 17 Marii
wojny świętej, obwieścić Konopnickiej). Róg Astofla w Orlan-dzie szalonym Ariosta
miał koniec świata, wezwać dźwiękiem swym porażał nieprzyjaciół. Zadęcie w rógjest
zmarłych na Sąd tragiczną pointą dramatu poetycznego Hernani Victora
Ostateczny. Starożytni Hugo, a niemożność zadęcia w róg — dramatu Wesele
Żydzi używali rogów Stanisława Wyspiańskiego. Gra na rogu służy do dziś
baranich lub bydlęcych jako myśliwym do otrąbienia pokotu lub początku albo końca
trąby w czasie bitwy i łowów. Gra Wojskiego na rogu jest jednym z najsłynniej-
uroczystych świąt, do dziś szych ustępów Pana Tadeusza (4, 660—707) Mickiewicza.
w synagogach w Sądny Pocztylionowie trąbili na rogach jeszcze w XIX w.
Dzień. Od ryku rogów (trąb) Róg Oberona wzywał czarodziejskie zastępy.
kapłanów Jozuego zawaliły
się mury Jerycha [Jozue
6.20). „Dniem gniewu
będzie ów dzień (Sądu),
dniem (...) trąby i krzyku na
miasta obronne" {Sofoniasz
l, 15—16). Na dźwięk rogu
Gjallarhorn ('donośny róg'),
w który zadmie
skandynawski bóg
Heimdall, bogowie
pozabijają się nawzajem,
nastanie ragnarek
('zmierzch bogów') i cały
świat spłonie. W rogi trąbią
trytony z orszaku
Posejdona i Amfitryty. W
czasie orgiastycznych
uroczystości dionizyjskich
chrapliwe dźwięki rogów
dodawały wigoru
uczestnikom. W Pieśni o
Rolandzie, otoczony przez
Róg św. Huberta: jedno mały Zeus) lub bogów (ułamany przez Heraklesa w walce o
zadęcie sprowadzało 10000 Dejanirę róg boga rzeki Acheloos, który przybrał postać
wojowników na pomoc. byka). Przypisywano też rogom zdolność obrony przed
Róg — metalowa waltornia, nieszczęściem.
nowoczesne rozwinięcie i W kozi róg zapędzić kogoś — okazać się bez porównania
udoskonalenie rogu bawołu, lepszym w jakiejś dziedzinie.
bizona itd. Rogi — pytanie (w łac. scholastycznej ar-gumentum
Róg zwierzęcy używany jako cornulum 'rogaty dylemat, widlaste pytanie'), na które każda
puchar do wina, pojemnik, z możliwych (zazw. dwóch) odpowiedzi sprawia, że
naczynie do przechowywania odpowiadający się naraża, wpada w pułapkę, ..nadziewa się
oliwy (w Biblii prorok Samuel na róg" (por. Ew. wg Łuk. 20. 3—7).
namaszcza Dawida oliwą z Złote rogi — sierp Księżyca; odwaga; zob. wyżej Róg jako
rogu), owoców itd., a w XVIII trąba.
—XIX w. prochu, tabaki, W heraldyce: myślistwo, polowanie, pościg.
tytoniu itp., jest symbolem ..Rogi Księżyca" zob. Palce. Rogowa skóra — odporna na
żeńskim. Ciemny jak tabaka strzały i ciosy; zob. Smok (Zygfryd).
w rogu — ignorant, profan, Luk z rogu, który Apollo dał matkobójcy Orestesowi
nieuk. prześladowanemu przez erynie, nie uchronił go przed ich
Róg żeńskim emblematem wściekłością.
wierności: w legendzie Brama z rogu zob. Brama (Bramy do snów).
arturiańskiej czarodziejka
Morgan le Fay posyła królowi
Arturowi róg, z którego się
nie będzie mogła napić
żadna niewierna żona, bo
zawartość się rozleje.
Róg obfitości — obfitość
darów bożych, jesienne
owocowanie, płodność,
szczęście. stałość,
błogosławieństwo. Rzeki,
atrybut Ty-che (Fortuny),
Plutona i Dionizosa, stale
napełniający się owocami i
zbożem, pozostałość
staroegipskiego (Apis) i
starokreteńskie-go kultu
byka. reprezentowanego w
plastyce zwykle przez rogi
(na głowie uczłowieczonego
bóstwa). Później
przeniesiono to znaczenie
także na rogi innych
zwierząt, np. kóz (ułamany
róg kozy Amaltei. którą ssał
RÓŻA natury;
Róża jest symbolem opiewana przez poetów, takich jak Homer, Anakreon i
wieczności, śmierci i Wergiliusz, róża była przedmiotem subtelnych przenośni.
zmartwychwstania, życia, Uprawiano ją co najmniej od połowy I tysiąclecia p.n.e. w
niezniszczalności; Chinach. na Bliskim Wschodzie, w Egipcie, później w Grecji.
przemijania, kruchości; Rzymie, wreszcie na wszystkich kontynentach. Wyspie
Słońca, płomienia, gwiazdy; Rodos (gr. rhódon 'róża') nadano tę nazwę z powodu
doskonałości, piękna, olbrzymich ilości produkowanych tam róż; zob. także Koń
wiosny, przepychu, radości, (biały). Według mitu róże powstały w chwili, gdy Afrodyta
uroczystości; zasady zrodziła się z piany morskiej, a niektóre z. nich stały się
żeńskiej, serca, cnoty, czerwone, gdy bogini, spiesząc do Adonisa, skaleczyła się
dziewiczości, zagadkowości, cierniem róży w nogę. Inna wersja twierdzi. że to krew
elegancji, komplementów, konającego Adonisa zabarwiła róże na czerwono. Róże
zapachu, spełnienia bez symbolizowały niezmienną miłość i pamięć, dlatego
skazy, rozkoszy, płodności, zdobiono nimi nowo zaślubionych i ich łoże małżeńskie, a
miłości seksualnej, wolnej także zmarłych i ich groby. Wcześni chrześcijanie zmuszali
miłości, prostytucji; wina; prostytutki do noszenia róży jako oznaki ich zawodu. W
piękna intelektu, (wiecznej) średniowieczu róża była godłem miłości dwornej do pani
mądrości, uduchowienia, serca (choć cudzej żony), a w epoce Odrodzenia — miłości
natchnienia lirycznego, zmysłowej, wolnej; do naszych czasów jest atrybutem
miłości duchowej, cnotliwego sympatii, czci, uwielbienia. uczucia mężczyzny do kobiety.
piękna; związku mi- „Ach!
stycznego. mistycznego koła.
Graala, duszy, modlitwy,
tajemnicy, milczenia; dumy,
próżności (zwłaszcza w XVII
w.), zwycięstwa (w staroż.
Rzymie); Zachodu; męskości
(u Arabów); liczby 5 (5
płatków dzikiej róży). Róża
— miłość, wiosna, piękno,
młodość;
atrybut bogiń miłości,
płodności, poranka, wiosny;
Izydy w staroż. Egipcie,
grecko-rzym-skiej Afrodyty-
Wenery. Eos-Aurory-Jutrzen-
ki, Persefony-Prozerpiny-
Kory (wracającej wiosną na
ziemię do matki Demeter-
Cerery), Charyt-Gracji —
bogiń wdzięku i radości;
przystrajano nimi ołtarze i
głowy posągów Dionizosa,
boga wina i płodnych sił
róż polnych z jasną rosą postaciami innych świętych, św. Elżbieta z Turyngii (zwana
zabraknie, bo je ludzie ci też Węgierską), 1207—31, żona landgrafa Turyngii, Ludwika
kochankom rozdadzą" (Sen IV, „matka ubogich", wbrew surowemu zakazowi męża
srebrny Salomei 3, 385—6 niosła pomoc nędzarzom. Pewnego razu land-graf spotkał ją
Słowackiego). wychodzącą z zamku z tłumo-kiem pełnym chleba. Zapytał
Róża — dziewczęca ją, co niesie. „To tylko róże, panie" odrzekła, a kiedy kazał
niewinność, niepokala-ność; rozwinąć chustę. Bóg, osłaniając jej kłamstwo, przeobraził
w wierszu Goethego bochenki w pęki róż.
Heidenroslein ('Polna Dante w Boskiej Komedii (Raj 30—32) kontempluje rajską
różyczka') róża kole, broniąc Różę Mistyczną utworzoną z aniołów i zbawionych, wśród
swej cnoty, ale zostaje których zajmuje też swe miejsce jego Beatrycze, w trzecim
zerwana i także musi cier- kole mistycznego kwiatu.
pieć; o upadłej dziewczynie Róża — przemijanie, śmierć, zmartwychwstanie; zwłaszcza
mówiono: ,,za wcześnie zwiędła (biała) róża, wyrażająca krótkość życia i szczęścia,
zerwana róża" (nm. die a także żal po nich; atrybut świata dusz błogosławionych na
Rosę ist zu friih gepfluckt, Polach Elizejskich. „To, co w przyrodzie najpiękniej kwitnie,
hol. het roosje is te vroeg jak róże, lilie, fiołki, również najszybciej więdnie; podobnie
ge-pluki). Sw. Medard, najpiękniejsze kwiaty życia ludzkiego giną szczególnie
bfekup Noyon za czasów prędko" (Historia naturalna 16, 15 Pliniusza St.). Według
Clovisa I-, wprowadził około Omara Chajjama: „Róża najpiękniej udaje się na gruncie, na
roku 530 w Sa-lency święto którym jakiś Cezar spłynął krwią i zmarł". „Chodź
niewinnych dziewcząt dla
uczczenia najcnotliwszej
dziewczyny roku w okolicy.
Pierwszą laureatką była
jego własna siostra. Odtąd
aż do naszych czasów koro-
nuje się co roku różami
dziewczynę wybraną
spośród nąjcnotliwszych w
parafii; nazywają ją rosiere.
Róża w symbolice chrzęść.
— dobroczynność, miłość
Boga, przebaczenie,
męczeństwo, łaska,
zwycięstwo, dziewiczość.
Atrybut Chrystusa, Marii
(zwanej też „Różą bez kol-
ców", bezgrzeszną), św.
Katarzyny, Elżbiety, Doroty,
Teresy, Jerzego,
Wincentego. Jest również
emblematem cnotliwego
piękna i miłości duchowej:
wg legendy wiązanej też z
my w wieńcach różanych, (Poezje 115 Aleksandra Grozy). „W tym parku pobladłym,
póki jeszcze nie uwiędły" bez śmiechów i gości, przy róży rozkwitłej stoję. Otośmy
(Ks. Mądrości 2,8). „Może jedynymi świadkami piękności —ja jej, a ona mojej" (RóżaM.
ciebie róże smucą, że Pa-wlikowskiej-Jasnorzewskiej).
uwiędły już? Wróci wiosna, Róża — luksus, zbytek. „Nie czas żałować róż, gdy płoną
kwiaty wrócą, wróci chwila lasy" (Lilia Weneda, Prolog 84 Słowackiego). „Sadźmy,
róż!" (Zasmuconej 9—12 przyjacielu, róże! Długo jeszcze, długo światu szumieć będą
Kazimierza Glińskiego). Na śnieżne burze: sadźmy je przyszłemu latu!" (Przy sadzeniu
grobach męczenników róż l—4 Seweryna Goszczyń-skiego).
wizerunek róży — zmar- Róża — tajemnica. Pięciopłatkowy kwiat dzikiej róży
twychwstanie. wyobrażał wszechświat złożony z pięciu żywiołów (ogień,
Róża — odrodzenie; woda, ziemia, powietrze i eter) i ustawiczne powtarzanie się
bohater Metamorfoz (Zloty tych samych epok w kręgu wieczności (gr. aión, łac. aeon), a
osiof) Apulejusza, zmieniony zarazem pięciokątną gwiazdę, pentagram, emblemat czarów
w osła, odzyskuje postać i tajemnicy. Dlatego łac. sub rosa 'pod różą', znaczyło 'w
ludzką pożarłszy podany mu dyskrecji, w zaufaniu, w tajemnicy':
przez kapłana w czasie według legendy Kupido przekupił Harpokra-tesa, boga
procesji wieniec z róż. milczenia, różą, aby nie zdradził tajnych miłostek jego matki,
Rzymianie w czasie Wenery, przed Hefajstosem. Gospodarz wieszał różę nad
majowych świąt róż
zwanych rosalia
ofiarowywali manom osób
zmarłych róże.
Róża — natchnienie
poetyckie; zob. Słowik.
Róża — królowa kwiatów.
„Róża kwiat z kwiatów, insze
kwiatki tak przechodzi, jak
się wyżej nad insze sośnia
wierzby rodzi" (Róża 19—20
Daniela Naborowskiego).
„Na zaklęsłych grobach
powstańczych i bojowni-
czych zasadzą różę
czarującą — różę świętą,
której kwiat urząd najwyższy
ludu nadawać będzie jako
znak sławy" (Róża, Prolog
Że-romskiego).
Róża atrybutem pięknej
kobiety (na Wschodzie —
róża Edenu, Saronu). „Witaj,
zawoła, różo z Proroka
ogrodu! Kwitniesz edeńską
krasą między niewiernymi"
stołem, aby goście wiedzieli, co najmniej od XI wieku w niedzielę laetare (4. niedzielę
że treść rozmowy ma postu).
pozostać tajemnicą. W tym Żółta róża — zazdrość, niewierność. Błękitna róża (nie ma
samym znaczeniu błękitnych róż) — rzecz niemożliwa.
malowano później róże na Czarna róża (nie ma czarnych róż) — rzecz nieosiągalna.
suficie w konfesjonałach, „Lubiłem takie dusze dzikie, smętne (...) wybrednie marząc
salach obrad, winiarniach w różach kolor czarny. Dziś uleczony na pół — lubię róże ta-
itd. Hekate. władczynię kie, jakimi je Bóg stworzył" (Beniowski4, 105, 112—114
świata ciemności, widm i Słowackiego).
czarów, przedstawiano Kolce róży — troski i przykrości jako nieodłączne
niekiedy z wieńcem róż na towarzyszki wszelkiego szczęścia w w życiu; ból i śmierć.
głowie. Dzika róża jest go- Przysłowia: Nie ma róży bez kolców. Kto róże zrywa,
dłem stanów: Iowa, North skaleczeń bywa. Miła do róży ścieżka, choć za cierniami
Dakota i Nowy Jork. mieszka. W chrześcijaństwie: grzechy i cierpienia. „Gdy róża
Siedmiopłatkowy kwiat róży więdnie, twardy kolec pozostaje" (Sztuka kochania 2, 116
wiązano z siedmiu stronami Owidiusza). „Nie rusz, Andziu, tego kwiatka, róża kole,
przestrzeni, siedmioma dnia- rzekła matka" (Andzia l—2 Stanisława Jachowicza).
mi tygodnia, siedmiu Różę, „nieodzowną towarzyszkę wszelkiego posiłku", w
„planetami", siedmioma staroż. Rzymie wplatano (wraz z innymi kwiatami) w wieńce
stopniami doskonałości itp. zdobiące głowy biesiadników; nie szło tu tylko o wywołanie
Ośmiopłatkowy kwiat róży — odświętnego nastroju, ale także o względy
odrodzenie.
Czerwona róża —
namiętność, pragnienie,
podziw; wstyd, zakłopotanie,
rumieniec;
związek małżeński,
macierzyństwo; śmierć
męczeńska. Była atrybutem
Adonisa, Afrodyty. Safony: w
chrześcijaństwie —
próżność tego świata;
uduchowienie,
oczyszczenie, miłosierdzie,
mistyczne odrodzenie,
przelana krew i rany
Chrystusa.
Biała róża — cnota,
czystość, dziewictwo,
pobożność.
Złotą różą, jako znakiem
osiągnięcia doskonałego,
papież obdarowuje osoby,
zwłaszcza panujące,
zasłużone dla katolicyzmu,
zdrowotne: uważano procesje).
wówczas, że róże (i kilka Róża, która nic jest różą: róża chińska — ozdobny krzew z
innych roślin) chłodzą głowę rodzaju ketmii, z rodziny ślazowatych, w Polsce doniczkowy;
i krzepią umysł, a także róża jerychońska — zmartwychwstanka, roślina z rodziny
zapobiegają cierpieniu krzyżowych, rzędu makowców. Krzew róży z Jerycha
zwanemu dziś giątwą a. (Eklezjastyk 24,18) to atrybut mądrości wiecznej. Róża
kacem (nm. Katzenjammer); Saronu, sa-rońska, do której się porównuje Oblubienica w
w tym celu sypano również Pieśni nad pieśniami 2, l, symbolizująca płodność,
płatki do pucharów wina. niebiańską narzeczoną, narzeczoną Salomona, Izrael,
Róża łączyła pojęcia miłości, Chrystusa, Marię, nie była różą, ale narcyzem lub szafranem
piękna, pieśni, młodości, (krokusem), albo zimowitem jesiennym bądź dziurawcem
wiosny, wina i natchnienia zwyczajnym lub dzwonkiem (kam-panulą).
pod opieką muz i Dionizosa. Róża reprezentuje Zachód, tak jak lotos — Wschód, a
Zapach róży ma ogrzewać chryzantema — Daleki Wschód.
duszę i serce: Róża w heraldyce: młodość, piękno, wdzięk, radość,
..Nie przeziębi najgorszy niewinność, łagodność i milczenie; emblemat Anglii i
mróz, jeśli kto ma zapach Tudorów. Honor rycerski: pole bitwy często nazywano ogro-
róż" (Rachela do Poety w dem różanym. Róża purpurowa — zmartwienie; złota —
Weselu l, 36, 1251—52 sława; niebieska — wierność dozgonna; czerwona — w
Wyspiańskiego). Anglii herb dynastii Lancaster; biała — radość, w Anglii herb
Stąpać, spoczywać na dynastii York.
różach, mieć życie usłane
różami, znaczy dziś żyć w
dobrobycie, w szczęściu. W
późnym okresie staroż. Rzy-
mu zwrot ten nie miał
charakteru metafory.
Dionizjusz II, tyran Syrakuz.
sypiał nieraz na łożu
wyściełanym różami. Neron
w czasie uczt kazał
spuszczać z otworów w
suficie deszcz róż na głowy
gości. Kleopatra VII poleciła
przed jedną z. uczt zasłać
salę biesiadną płatkami na
łokieć wysoko. Także o sy-
barytach (mieszkańcach
Sybaris w płd. Italii)
powiadano, że sypiali na
łóżkach z płatkami róż
zamiast materaców. Dziś
jeszcze ściele się niekiedy
ulice i drogi kwiatami na
uroczyste okazje (śluby,
Ogród różany — ziemski raj składanie jej w ofierze Bogu.
we fr. Powieści o Róży (XIII Ryba — tajemniczość; przebywa w żywiole, w którym
w.). Nowa Jeruzalem; ogród człowiek żyć nie potrafi.
królewny Krymhildy w Mitologie przedstawiają zazwyczaj rozwój życia od głębin do
austriackim poemacie góry, ryba jest więc związana z początkiem życia na ziemi;
epickim Wielki ogród różany zbiorowa świadomość ludzka mówi o pochodzeniu życia z
(XIII w.); Guli-stan (pers. wody (również Tales i Anaksymander z Miletu, a także nauka
'ogród róż') Saadiego z współczesna). W sta-roż. Grecji i Rzymie uważano morze za
Szirazu (XIII w.). część świata podziemnego, a ryby za stworzenia
RYBA chtoniczne; składano je więc w ofierze bogom świata
Ryba jest symbolem umarłych i samym zmarłym — na płycie grobowej, dla
początku, słońca, morza, pokrzepienia duszy na tamtym świecie.
pełni; życia, Ryba — życie, płodność (miliony jajeczek składanej przez
nieśmiertelności, nią ikry); płodność twórcza, duchowa. W Indiach, Egipcie,
zmartwychwstania; śmierci; Babilonii, Etrurii niezliczone talizmany w kształcie ryby,
zbawienia, wiary, ofiary, mające przynosić obfitość, szczęście rodzinne, zdrowie i
Chrystusa, Matki Boskiej, płodność właścicielowi. Ryba występuje powszechnie jako
chrztu, eucharystii; potrawa na uczcie weselnej, co ma wpływać dodatnio na
wolności, obfitości; potomstwo małżonków.
płodności, piciowości, Ryba — atrybut życia seksualnego; pici męskiej — przez
żeńskości, fallusa, podobieństwo jej kształtów
rozwiązłości; czystości,
obojętności płciowej;
mądrości, wiedzy, poży-
wienia dla mózgu; głupoty,
szaleństwa; zła,
zniszczenia; chciwości,
niezdarności.
Ryba, jako praistota, była w
wielu religiach bogiem;
zarazem, jako symbol
swego środowiska, wody, a
więc jej chaotyczności,
uważana była za zwierzę
nieczyste. W starożytnym
Egipcie ryba była tabu (jako
pożywienie) dla faraonów i
kapłanów. Księga Zohar
mówi o Bogu:
,,Zamieszkiwał niegdyś
wielki ocean, gdzie był
rybą". Biblia pozwala na
spożywanie ryby (jako
jedynej z istot pływających
w zanurzeniu), ale nie na
do fallusa, jako nazwane przez człowieka dopiero po wygnaniu go z raju,
przeciwieństwo żaby, inaczej niż zwierzęta i ptaki. W Egipcie ryba reprezentowała
symbolu kobiety; symbol płci Ozyrysa, sprawcę dorocznego wylewu wód Nilu, dawcy
żeńskiej jako afrodyzjak, życia. W Grecji istniał pogląd, że dusza zmarłego może w
gdyż Afrodyta narodziła się pewnych okolicznościach wejść w rybę; gdy taką rybę zje
z piany morskiej, gdyż kobieta w ciąży, dusza może wstąpić w płód ludzki i przeżyć
Isztar, babilońsko-asyryjska kolejny żywot.
bogini miłości i płodności, Ryba — Zbawiciel. W literaturze rabinicz-nej wyraża
przedstawiana była m.in. Mesjasza, który schwyta Lewia-tana i będzie nim karmił
znakiem „domu z rybą w błogosławionych w Raju (dlatego Żydzi, oczekując go, jadają
środku", emblematem ciąży. rybę w sabat). Jozue (hebr. 'zbawca; Jahwe pomaga', to
Gdy stugłowy olbrzym samo, co Jezus) był synem Nuna (hebr. 'ryba albo
Tyfon, syn Gai i Tartarosa, potomek'). Chrystusa i apostołów przedstawiano jako
napadł na bogów rybaków łowiących ludzi: „Wtedy Jezus rzekł do Szymona:
olimpijskich, przerażeni Nie bój się, od tej pory ludzi łowić będziesz" (Ew. wg Łuk.
bogowie zmienili się w różne 5,10itd.). „Królestwo niebieskie podobne jest do niewodu
zwierzęta, a Afrodyta — w zapuszczonego w morze i zagarniającego ryby wszelkiego
rybę (Metamorfozy 5, 331 rodzaju" (Ew. wg Mat. 13,47); pierwotnie chrzczono przez
Owidiusza). Rzymianie ja- zanurzenie w rzece lub jeziorze: nowochrzczeniec
dali ryby w piątek, w dzień przebywał w wodzie chrzcielnej wraz z rybami, jak jedna z
Wenery (łac. dies Yeneris}. nich;
Ryba reprezentuje także rybami w tym wersecie są więc wierni. Stąd ryba stała się
chłód seksualny, brak „woli dla pierwszych chrześcijan także
bożej", temperamentu;
o frygidce mówi się: zimna
jak ryba.
Ryba wiąże się z
nieśmiertelnością i zmar-
twychwstaniem, z ludźmi
sprawiedliwymi uratowanymi
z potopu, gdyż stworzenia
morskie także nie zostały
poszkodowane przez potop
(w przeciwieństwie do
zwierząt lądowych); z
bogami i ludźmi
zaopatrzonymi w rybi ogon,
półludźmi-półrybami, jak
trytony, syreny, jak
babiloński bóg płodności i.
urodzaju, nauczyciel ludzi,
Oannes, który co noc znikał
w morzu. Według Księgi
Genesis (1, 19—20) ryby i
inne stwory wodne zostały
symbolem Chrystusa i awatarem (wcieleniem) Wisznu była ryba; w tym kształcie
Kościoła; dlatego grecką był on nauczycielem Manu, praojca ludzkości, i jego
nazwę ryby, ichthys, wybawcą od wód Potopu.
tłumaczono jako inicjały słów Jak góra lodowa w morzu, tak każdy mityczny człowiek-ryba
gr.: lesous Christos Theou zanurza swe korzenie (rybi ogon) w głębiach i fundamentach
(H) Yios Soter ('Syn Boży, ziemi;
Zbawiciel'). Jako ucie- część zanurzona jest niewidoczna i groźna. Istnieją też
leśnienie Chrystusa ryba związki ryby z Księżycem; w wielu mitach boginie Księżyca
bywa także symbolem mają rybi ogon.
pożywienia duchowego, a W kilku mitologiach dysk słoneczny odbywa nocą drogę
zwłaszcza alegorią powrotną z zachodu na wschód w brzuchu potworów
eucharystii (zastąpioną morskich, zwłaszcza wielkich ryb, albo w łodziach ciągnię-
później przez chleb i wino), tych przez ryby. Z rybami wiążą się i są przez nie atakowani
gdyż zmartwychwstały Chry- dwaj bohaterowie biblijni, Tobiasz i Jonasz. Pierwszego ryba
stus spożywał rybę chce pożreć (Tob. 6, l—4). drugiego połyka i przewozi na
pieczoną. W komentarzu do wybrzeże, uniemożliwiając mu ucieczkę przed zadaniem
Ew. wg Jana (21,9) św. prorockim, jakie postawił mu Bóg. Ojciec Tobiasza i Jonasz
Augustyn ujmuje symbolikę prorokują zniszczenie Niniwy, pierwszy z niewiadomym
ryby pieczonej na ogniu w te skutkiem, drugi bezskutecznie. W Kalewali fiński bohater
słowa: Vainamóinen znajduje iskrę życia w szczupaku, który połknął
„Piscis assus. Christus łososia, który połknął okonia, który połknął iskrę. „Duże ryby
passus" łac. 'pieczona ryba zjadają małe" — alegoria o ludziach bogatych, możnych,
(to) cierpiący Chrystus'. żyjących kosztem biednych, uciskanych, często przed
Ryba wyobrażała Chrystusa
na niezliczonych ubiorach,
wazach, rzeźbach,
ornamentach, nagrobkach,
zwłaszcza od początku II do
połowy IV wieku; później
symbolika ta straciła na
popularności i stała się
niezrozumiała dla większości
wiernych. Ryba była też
atrybutem Matki Boskiej i
niektórych świętych, jak np.
Andrzeja apostoła;
Antoniego Padewskiego
(obok księgi, serca,
płomienia i lilii); Benna
biskupa Miśni, patrona
Monachium; Piotra apostoła,
biskupa UIryka, patrona
Augsbur-
ga.
W mit. ind. pierwszym
stawiana w plastyce, jak np. wewnętrzny, mroczny, który łączyć nas może z Bogiem albo
w słynnym obrazie z Szatanem; życie tajemne, milczenie i cierpliwość,
Przysłowia niderlandzkie upodobanie w naukach hermetycznych; wyobraźnię i in-
Pietera Brueghe-la lub u tuicję, odkrycia powstałe w zbiorowej podświadomości; w
Hieronymusa Boscha. I dziś horoskopach charakteryzuje natury wrażliwe, podatne,
mówimy „gruba ryba" na chwiejne; łączy się z planetą Jowisz.
bogacza, dostojnika, wpły- W heraldyce: chrześcijaństwo, tajemnica, milczenie,
wowego ważniaka. umiarkowanie, zdrowie, czujność (co bierze się z błędnego
Ryba — zdrowie. wyobrażenia, że ryby nie sypiają, bo nie mają powiek),
Przysłowia: Zdrów jak ryba. pokora. W alchemii: lapis (azotan srebra); materia prima
Czuć się jak ryba w wodzie kamienia filozoficznego; hermafrodyta.
(we własnym, właściwym RZEKA
sobie środowisku). Rzeka symbolizuje przeszkodę, barierę, powódź,
Ryba — lekarstwo; w niebezpieczeństwo, wtargnięcie, najazd, stratę, strach,
Księdze Tobiasza archanioł potwora, przewrotność;
Rafał powiada (6, 8—9): niebiańskiego wysłannika, łaskę bożą, zejście do piekieł,
„Jeśli cząstkę rybiego serca wyrocznię; pomoc, obronę;
położysz na węgle, dym jego wschód Słońca, życiodajne Słońce, urodzaj (z nawadniania
odpędza wszelakie czarty gruntów), przemożną potęgę, siłę; ruchomą drogę; twórcze
(...). Gdy dotknięte bielmem moce Natury, życie i śmierć, zasadę żeńską, płodność, odro-
oczy pomazać żółcią ryby,
będą uzdrowione".
Ryba — milczenie, już od
czasów starożytnego Egiptu,
we wszystkich niemal kultu-
rach. Przysłowiowy zwrot:
Milczy jak ryba.
W marzeniu sennym: jeden
z licznych zwie-
rzokształtnych symboli „ja"
osoby śpiącej, ukryte w
morzu podświadomości.
Dwie ryby wyobrażane w
plastyce jako zwrócone w
przeciwnych kierunkach (i
często połączone rodzajem
pępowiny biegnącej z
pyszczka do pyszczka)
znaczyły, zwłaszcza w
Egipcie, szczęście
małżeńskie, w Europie ra-
czej oziębłość płciową.
W astrologii ostatni,
piekielny znak zodiaku, Ryby
(Pisces}, symbolizuje świat
dzenie, zmartwychwstanie; dzielącym się na dwa ramiona jeden ma taką właściwość,
wytchnienie, radość, pokój, że zmywa pamięć wszystkiego, co człowiek nabroi, w
bezpieczeństwo, bogactwo; drugim zaś pamięć cnych czynów odżywa. Z tej strony Lety.
czas, nieubłagany upływ z drugiej Eunoi nazwisko" (Czyściec 28, 126—131, tł. E. Po-
czasu, zapomnienie; zob. rębowicza).
Wąż (emblemat rzek); Woda Rzeka spływająca z gór — łaska boska. „Pan wprowadzi cię
(w strumieniu; do ziemi dobrej, ziemi strumieni i wód, i źródeł, na której
żywa). polach i górach wytryskują rzek głębiny" (Deut. 8,7).
Rzeki z góry, z nieba. Rzeka — radość, pokój. „O, gdybyś zważał na przykazania
Ganges w Indiach — rzeka moje; stałby się był pokój twój jak rzeka" (Izajasz 48,18).
oczyszczenia spływająca z „Mówi Pan:
włosów Siwy, symbol wód Oto ja obrócę na Jeruzalem rzekę pokoju" Cjw. 66,12).
górnych i narzędzie Rzeka — przemożna potęga, siła, obrona kraju. „Tchnienie
wyzwolenia. Ganges i Pańskie jest jak rzeka zalewająca aż do połowy szyi na
Jamuna — atrybuty Waruny wytracenie narodów" (Izajasz 30,28). „Egipt jak rzeka wzbie-
jako władcy wód. Ganges ra (...) i powie (...): Wygubię miasto i mieszkańców jego"
przepływa niebo, ziemię i (Jeremiasz 46,8). „Nie sprzeciwiaj się obliczu możnego i nie
świat podziemny. walcz przeciw prądowi rzeki", łac. ne coneris contra ictum
Rzeki wypływające z Edenu fluw (Eklezjastyk 4,32); zob. niżej Płynąć przeciw prądowi.
('ogrodu rozkoszy', raju
ziemskiego) — cztery strony
świata; łaski i wpływy Nieba
spływające po osi świata i
rozchodzące się aż po
krańce Ziemi; w śrdw. —
cztery ewangelie. Prymity-
wna sztuka chrzęść,
wyobrażała Chrystusa a.
Baranka na wzgórzu, z
którego wypływają cztery
strumienie. Te 4 rzeki to:
„Pison, która okrąża
wszystką ziemię Hewilat,
gdzie znajduje się najlepsze
złoto, żywica bdelium i
kamień onyksowy
(Przezorność); Genon
okrążająca wszystką ziemię
etiopską (Umiarkowanie);
Tygrys idąca ku
Asyryjczykorn (Siła) i Eufrat
(Sprawiedliwość)" {Gen. 1,
10—14). Wg Boskiej
Komedii Dantego w Edenie
są dwie rzeki: „W nurcie
Rzeka śmierci (w wyrażało się niekiedy w ich mieszanych, zwierzęco-ludz-
mazdaizmie) tworzy isię z kich kształtach (byki, konie), umiejętności przemieniania się
łez wylewanych przez ludzi w różne postacie połączonej często z darem wieszczym (np.
w przesadnie odczuwanym Proteusz, Acheloos, Alfejos, Glaukos, Nereus). Objawem
bólu po stracie osób bliskich. prymitywizmu religijnego było wrzucanie takich ofiar, jak
Rzeka w Palestynie — konie i byki żywcem do wody w zamian za urodzaj a.
Jordan. Prorok Eli-zeusz zezwolenie na przejście wojsk przez bród bez szwanku. Bo-
wyleczyć miał wodza gom tym wznoszono ołtarze, ale nie budowano świątyń.
syryjskiego Naa-mana z Płodzili oni potomstwo ze śmiertelnymi kobietami, np.
trądu za pomocą Inachos był ojcem lo. Orestes mówi: „Uczciłem święte wody
siedmiokrotnej kąpieli w Inachosa ściętym lokiem włosów: to strumień, nad którym
Jordanie (4. Ks. Król. 5, 1— spędziłem swe dziecięce lata" (Ojiarnice 6—8 Ajschylosa).
27). Jan Chrzciciel chrzci Rzeki-bogowie. Przedstawiano ich konwencjonalnie jako
tłumy w Jordanie, a na dostojnych, długowłosych, brodatych starców w wieńcu z
koniec Jezusa (Ew. wg Mat. sitowia, z odwróconą urną, z której leje się woda (np. Nil,
3, 5—16). Tybr). Małe rzeki ukazywano jako młodzieńców noszących
Rzeka — przeszkoda, rośliny i inne emblematy płodności.
bariera. Największa obok Rzeka.— kobieta. Boginki, nimfy strumieni i źródeł, jezior i
gór przeszkoda w rzek — najady.
wędrówkach ludów w Rzeka — wyrocznia: wypływa spod ziemi, z podziemnego
czasach, gdy nie było dróg i świata zmarłych, świata ko
mostów, pokonywana,
często z niemałymi stratami,
przez całe ludy, z kobietami,
dziećmi, bydłem i dobytkiem,
przy pomocy bukłaków
nadętych powietrzem.
Rzeki — bogowie (w
związku z przeprawami
rzecznymi, nawodnieniem,
urodzajami, powodziami,
suszą itd.). Kult bogów
rzecznych i morskich
przynieśli z sobą Grecy ze
swej azjatyckiej praojczyzny;
złączył się on z podobnym
kultem pierwotnych
mieszkańców płd. części
Półwyspu Bałkańskiego. Po-
został jednak na dość niskim
piętrze wielo-bóstwa: bogom
wodnym brakło wyrazistej
osobowości, byli na pół
bogami, a na pół
ożywionymi siłami Natury, co
rzeni roślin, gdzie przyszłość się kształtów mimo wymiany materii.
jest ukryta wraz z Rzeki Alfejos i Penejos przepuścił Herakles w ciągu jednej
zapowiedzią urodzaju lub doby przez nigdy nie czyszczone stajnie Augiasza, króla
głodu. Źródła rzek bywały Elidy, co zmyło z nich wszelki brud (6. praca Heraklesa).
zejściem do Hadesu a. do Podróż w górę rzeki — powrót do źródeł boskich, do Zasady.
Kraju Błogosławionych. Płynąć przeciw prądowi — świadomie zachowywać się
Rzeki opływające Hades: inaczej niż większość, licząc się z wynikającymi stąd
Acheron, rzeka stojącej trudnościami. Contra fluminis tractum nitidifficileta.c. 'ciężko
wody, może z gr. achea pchać się przeciw nurtowi rzeki'.
rheon 'rzeka smutku', przen. Rzeki w pogańskiej Brytanii czczono za ich moc proroczą,
świat zmarłych; Kokytos, za dobrobyt, jaki przynosiły, za udzielane przez nie
rzeka płaczu i jęków; Lete, zwycięstwa; składano im w ofierze ludzi, później konie.
rzeka zapomnienia; Rzeka — urodzaj, nawodnienie gruntów;
(Pyri)flegeton, ziejąca życie. Rzeka Życia — Chrystus.
ogniem i wściekłością: Rzeka — atrybut św. Krzysztofa i Juliana Szpitalnika (ze
Styks, rzeka graniczna, śrdw. romansów).
przez którą Charon Rzeka — groźny potwór; gdy wzbiera, nastaje powódź, gdy
przewoził zmarłych; jej woda wysycha, nastaje susza.
czyniła ciało ludzkie odporne Rzeka niebios — Droga Mleczna, Galaktyka.
na rany i ciosy; na wody Erydan — gwiazdozbiór równikowy, w Polsce widzialny
Styksu przysięgali ludzie i zimą. W katalogu astrono
bogowie;
przen. śmierć i nienawiść.
Cztery stopnie kary dla
duszy w piekle (Boska
Komedia, Piekło, pieśni 3, 8,
12, 14 Dantego).
Rzeka — życie i śmierć,
odrodzenie, zmar-
twychwstanie, nieubłagany
upływ Czasu, uczucie
bezpowrotnej utraty,
zapomnienie. „Dwa razy do
tej samej rzeki wstąpić nie-
podobna" sentencja
Heraklita (Kraty! 402a
Platona), rzeka jako obraz
rzeczywistości, w której
wszystko płynie (gr. panta
rhei) wg teorii wiecznego
ruchu i zmiany w świecie.
Ruch w przestrzeni
porównany do ruchu w
czasie. Rzeka Czasu. Ale
też ustawiczne odnawianie
ma duń. Tycho de Brahe burzliwym potoku" (Pieśń zegla-rzów l—2 Edmunda
(1546—1601) widnieje pod Wasilewskiego).
nazwą Eridanus fluvius łac. Za siódmą rzeką, za siedmioma rzekami — daleko, w
'rzeka E.', Eridanus to gr. bajecznym kraju.
bóg rzeczny i dawna nazwa Koń rzeczny — hipopotam.
rzeki Pad w ptn. Włoszech. Złodziej (a. wilk) rzeczny — szczupak.
Rzeka — bezpieczeństwo. SEN I SNY
„Chwal morze, a sam pływaj Sen (spanie) symbolizuje świat, życie, tajniki życia, słodycz
po świadomej rzece życia, skracanie życia, życie duszy; kochanka maku;
znajomej" (Flis 699—700 S. przypomnienie, przemijanie, śmierć, cud Natury, mamkę
F. Klonowica). Natury;
Rzeka — z małych przyczyn ogień, wodę; pożywienie, smaczne jadło, odświeżającą
wielkie skutki. Przysłowie: kąpiel; płaszcz; folgę frasunku;
Wielkie rzeki z małego stan bezgrzeszny, świętość, dar Nieba; majątek biedaka,
źródła idą. Z pomocą równacza ludzi, przyjaciela w niedoli, dobroczyńcę, brata,
strumyków rzeki płyną. lekarza dusz chorych; pochlebstwo; złodzieja.
„Rzeki to ruchome drogi, Sny (marzenia, widzenia senne) symbolizują sybille, duchy
które zawożą człowieka tam, przeszłości, posłańców wieczności, dzieci Nocy, dzieci boga
dokąd się chce udać" (Myśli Snu, dar boski, głos przestrogi. Synów Ziemi; cza-
l, 10, 38 Pascala).
Wielka rzeka — Ojciec Wód
(np. Nil). Ojciec Rzeka (np.
Mississippi, 01' Mań River).
,,Królowa rzek słowiańskich"
— Wisła (Rok 1830 82
Kazimierza Brodzińskiego).
„Rzek litewskich książę" (Do
Niemna l Juliana Korsaka).
Rzeka — skutek nie
przewyższa przyczyny.
Przysłowie ang.: Rzeka
nigdy nie wzniesie się
powyżej swego źródła.
Rzeka — przewrotność,
mylące pozory. Przysłowia:
Cicha woda brzegi rwie.
Wielkie rzeki płyną cicho.
Spływ rzek do morza a.
oceanu — połączenie
indywidualności z
absolutem. W bud-dyzmie i
hinduizmie — rozpłynięcie
się w nirwanie.
Potok — życie. „Wesoło
żeglujmy, wesoło! po życia
ry, tajemnice, proroctwo, śnie Scypionowi Mł. i napomina go, aby lekceważył sławę,
(opaczne) wróżby, nadzieję; kochał ojczyznę i hołdował cnocie (O republice 6, Somnium
to, co nie znika; Scipionis Cicerona). W tragedii Racine'a Atalia (1691)
nieśmiertelność; Jezabel, nieżyjąca matka bohaterki, ukazuje się jej we śnie i
prawdę życia; marność, trzykrotnie ostrzega ją przed zemstą Boga (por. 4. Ks. Król.
majątek nędzarza; 9).
oszustwo, ułudę; własny Objawienie się bóstwa a. aniołów we śnie — rozkaz a.
świat śpiącego, obraz trosk proroctwo. W Egipcie sny uważano za wysłanników Izydy.
dziennych, resztki dnia; Biblijny Jahwe mówi do Abrama: „Gościem będzie
charakter człowieka, potomstwo twoje w ziemi nieswojej" (Gen. 15, 12—13). Bóg
stłumione pragnienia, ostrzega we śnie Abimelecha, króla Ge-rary, aby nie tykał
psychozę, podświadomość. Sary, bo w istocie jest ona nie siostrą, ale żoną Abrahama"
Sen twardy, kamienny, (Gen. 20, l—8). „Pan Bóg snami pisze naszą przeszłość i
narkotyczny. ,,Przypuścił przyszłość" (Samuel Zborowski 4. 65—6 Słowackiego).
tedy Pan Bóg twardy sen na Sen Jakuba zob. Drabina (Jakubowa). Sny — proroctwo,
Adama; wróżba, przepowiednia symboliczna. „I (Józef) rzekł do
a gdy zasnął, wyjął jedno braci: (...) Śniło mi się. żeśmy wiązali snopy na polu (...), a
żebro z niego" (Gen. 2.21). wasze snopy, wokoło stojące, kłaniały się snopowi memu.
„Sen kamienny —sen bez Odpowiedzieli (...): Czyż królem naszym będziesz?" (Gen.
widziadeł, sen dobroczyńca 37. 6—8).
i brat. Lekarz dusz chorych"
(Zmora Andrzeja Struga).
Letarg — śmierć pozorna,
sen cechujący się brakiem
reakcji na bodźce. „Jezus
Maryja! — ha! — czy
pochowana w letargu —
żywam się tu obudziła..."
(Beatryks Cenci, 3,4
Słowackiego).
Wizja — widzenie ukazujące
się człowiekowi na jawie, nie
we śnie. „I ukazał się Pan
Abramowi i rzekł mu:
Potomstwu twemu dam
ziemię tę" (Gen. 12,7).
Sny od czasów starcz,
uważane za sposób
objawiania się inspiracji
duchów, za materiał do
wróżb, przepowiedni i
proroctw, a także sposób
porozumiewania się
zmarłych z żyjącymi. Widmo
Scypiona St. ukazuje się we
Sen wieczny, nieprzespany beztroski, spokojny. „Synu mój (...) strzeż zakonu i rady, a
— śmierć (i/f-remiasz, będą życiem dla duszy twojej (...), wtedy (...), jeśli zaśniesz,
51,39). „Umrzeć — zasnąć. nic zlękniesz się; będziesz odpoczywał i będzie słodki sen
— Zasnąć! Może śnić? w twój" (Ks. Przypowieści 3, 21—4).
tym sęk cały" (Harftlet 3.1 Ospałość — lenistwo. „Lenistwo przywodzi ospałość" (Ks.
Szekspira, tt. J. Przypowieści 19.15).
Paszkowskiego). Miłość snu — rozczarowanie; bieda. ..Nie kochaj się w
Sen — brat Śmierci; zob. spaniu, aby cię ubóstwo nie przycisnęło" (Ks. Przypowieści
Śmierć (siostra Snu). 20,13). Przysłowie nm.: Niejeden tak długo śnił o szczęściu,
Przysłowie: Sen obraz że je na koniec prześnił.
śmierci. Sny — oszustwo, ułuda, marność, opaczna wróżba. „Jak
Zasnąć z ojcami swoimi — ten, co chwyta cień i wiatr goni, tak i ten. który daje wiarę
umrzeć. ..(Pan do snom kłamliwym. (...) Nie przykładaj do nich serca swego.
Mojżesza:) Oto ty zaśniesz Wielu bowiem sny w błąd wprowadziły i upadli mając w nich
z ojcami twymi, a ten lud nadzieję" (Eklezjastyk 34, l—7). ..Co się śni w nocy, to
powstawszy będzie często ino sprawy akurat przeciwne wróży" (Metamorfozy
cudzołożył z bogami albo Zloty Osioł. 4,27 Apulejusza, tł. Edwina Jędr-kiewicza).
cudzymi" (Deul. 31,16). Przysłowia: Śniłeś o weselu, a dowiadujesz się o pogrzebie
Swoim Bóg daje we śnie, (ang.). Tous son-ges sont mensonges fr. 'wszystkie sny są
przysłowie nm. o ludziach, kłamstwami'. Nie ma tego w świecie, co się we śnie plecie.
którzy coś osiągnęli bez Sen mara. Bóg wiara. „Nie zawsze jednak mara to jest
widocznego wysiłku. „Na nic płonna, co we śnie człowiek i widzi, i czuje (...), czasem
wam się nie przyda ostrzega,
wcześnie wstawać, późno
się kłaść, spożywając chleb
w troskach: wszak On
swoich i we śnie obdarza"
(Psalm 126 1—3).
Sen — słodycz pracownika,
przekleństwo bogacza.
,,Słodki jest sen dla
pracującego, czy mało zje
czy wiele; lecz nasycenie
nie dopuszcza spać
bogatemu" (Eklezjastes
5,11).
Spać z kobietą (a.
mężczyzną) — żyć z nią (z
nim), mieć z nią (z nim)
stosunek płciowy. „(Sychem)
rozmiłował się w Dynie i
porwał ją i spał z nią, gwałt
uczyniwszy pannie" (Gen.
34, 1—2).
Sen sprawiedliwego —
czasem coś zwiastuje" Sen — równacz ludzi. ..Kiedy śpią, nie odróżnisz uczciwego
(Balon, czyli wieczory od złoczyńcy, stąd powiedzenie, że przez pół ich życia nie
puławskie 1. 10, l—6 F, D. ma różnicy między szczęśliwcem a nieszczęśnikiem" (Etyka
Kniaźnina). Nikomachejska l, 13, 13 Arystotelesa).
Spać w prochu ziemi — być Sny — dzieci boga Snu, Hypnosa: Mor-leusza, zsyłającego
umarłym. „A wielu tych. co sny o ludzkich kształtach, Eikelosa (Ikelosa a. Fobetora) —
śpią w prochu ziemi, ocuci sny o zwierzętach i Fantasosa — sny o przedmiotach.
się, jedni do żywota Sny między północą a świtem uważano w staroż. i śrdw. za
wiecznego, a drudzy na szczególnie znaczące zapowiedzi przyszłych wydarzeń.
hańbę, aby widzieli zawsze" Sen — stan bezgrzeszny, świętość. Przysłowie: Kto śpi, ten
(Daniel 12,2). nie grzeszy. Lać. żart. śrdw. sofizmat uczniowski: Qui bibit
Sen — dar boski. „Sen jest dormit, qui dormit non peccat, qw non peccat sanctus est
od Zeusa" (Iliada l, 63 'kto pije. ten śpi; kto śpi. ten nie grzeszy;
Homera). „Pierwszy sen. ów kto nie grzeszy, świętym jest'.
dar bogów najsłodszy" ..Wszystkie uciechy świata to tylko krótki sen!" wł. Che
(Eneida 2, 269 Wergiliu-sza, quanto piace al mondo e breve sogno! (Canzoniere 1,14
tł. Wandy Markowskiej). Petrarki).
Bramy snów zob. Brama. Sen — złodziej czynnych godzin życia. Przysłowie: Spanie
Sny —dzieci Nocy (Teogonia ujma żywota. Sen — folga frasunku (przysł.). Śpiący —
212 Hezjoda). motyw folklorystyczny i mitologiczny, rozpowszechniony na
Sny — własny świat świecie, mó
człowieka. ,,Na jawie ludzie
żyją na wspólnym świecie,
ale we śnie każdy wędruje
po swoim własnym" (Heraklit
cytowany w Moraliach 166C
Plutarcha).
Sny — synowie Ziemi,
geniusze o czarnych
skrzydłach (Hekabe 21
Eurypidesa).
Sny — myśli minionego
dnia; nocny obraz trosk
dziennych. „Zazwyczaj owe
błąkające się widzenia
senne głównie tych spraw
dotyczą. o których się za
dnia myślało" (Dzieje 7,16
Herodota, wg tł. Seweryna
Hammera). „To są ludzkiej
własności narowy, że. co
dzień cały w sercu tkwi
boleśnie, na noc pi/\ chodzi
do głowy" (Dziady cz. IV 576
—8 Mickiewicza).
wiący o pasterzu-Słońcu piątym bracie w Baśniach z 1001 nocy).
pasącym owce--chmury, Sny — tajemnice. „Sny lekkie, sny płoche nas bawią, które
który wchodzi dojaskini- się nam podobno nigdy nie wyjawią" (Tren Xl 13—14 Jana
ciemności Nocy a. Zimy Kochanowskiego). „Sny — to sny (...) tajemne światy"
(żeńskim ich (Pokolenie Marka Świdy 1,1 Andrzeja Struga).
odpowiednikiem byłaby Sen — płaszcz; pożywienie; woda; ogień;
Śpiąca Królewna chłód; pieniądze; waga. ,,Błogosławiony. który sen wynalazł,
uosabiająca wegetację ujętą ten płaszcz, który okrywa wszystkie myśli ludzkie,
snem zimowym i pożywienie, które nam uśmierza głód, wodę, która gasi
przebudzoną przez pragnienie, ogień, który w zimnie zagrzewa, chłód, który
królewicza-Wiosnę), a. o łagodzi upał, i na ostatek pieniądz obiegowy, za który
bohaterze kryjącym się w wszystko kupić można, wagę i ciężarki, które równoważą
pieczarze przed pościgiem pasterza i króla, prostaka i mędrca" (Don Kiszot 2,68
tyrana a. uzurpatora i Cervantesa, tł. A. L. i Z. Czerny).
śpiącym tam snem nie- Życie snem, hiszp. La vida es sueflo, tytuł sztuki (1635)
przespanym; obudzi się. gdy Pedra Calderona de la Barca.
jego kraj znajdzie się w „We śnie człek królem, inaczej na jawie" (Sonet 87, 14
niebezpieczeństwie. Szekspira, tł. Jerzego Łowiń-skiego).
Legendy o ,,śpiących Sen Spodka (ang. Bottom's dream) — o własnym osielstwie;
rycerzach" osnute były przen. niewczesne dojście do przekonania, że się postępo-
wokół postaci wielkich wało jak głupiec (Sen nocy letniej 4.1 Szekspira); tkacz
władców, jak Artur, Karol Spodek, któremu Puk nałożył ośli łeb.
Wielki, Fryderyk I
Barbarossa, Fryderyk II
Hohenstaufen, Bolesław
Chrobry a. Śmiały. wodzów,
jak Roland, Karol
Chodkiewicz, Stefan
Czarniecki, bohaterów lud.,
jak Stieńka Razin,
Pugaczow itd.,
męczenników, jak Siedmiu
śpiących z Efezu.
Sen Almaszara — zamki na
lodzie, płonne projekty,
próżne marzenia, jeszcze
skóra na niedźwiedziu, a już
ją sprzedają. Almaszar
zainwestował wszystkie
pieniądze w kosz wyrobów
szklanych i śnił na jawie, że
się na nim wzbogaci, ale
mimowolnym kopnięciem
stłukł wszystko szkło
(Opowiadanie balwierza o
Sen — mamka natury. „Śnie (Śmierć Wallensteina 5,5 Friedricha Schillera), ostatnie
słodki, ty dobra natury słowa bohatera.
mamko" (Henryk IV, cz. 2 „Wieczny pokój to senne marzenie i nawet nie piękne"
3,1 Szekspira, tł. L. UIricha). (Helmuth von Moitke na temat idei Immanuela Kanta
„O Śnie! pochlebco wyrażonej w pracy Projekt wiecznego pokoju, 1795).
umysłów szczęśliwych!" Sen — przyjaciel w niedoli. „Nazwano ciebie, Śnie, druhem
(Elegy to Sleep Williama w niedoli, lecz ten, kto cię tak nazwał, był szczęściarzem"
Congreve'a). (The Curse ofKehama 15,12 Roberta Southeya).
Sny — charakter śpiącego. „Sny są tym, co najsłodsze i, być może, najprawdziwsze w
,,Gdyby ludzie chcieli życiu" (Charles Nodier, 1780—1844).
szczerze opowiadać, co się Mary senne — posłańcy wieczności; duchy przeszłości;
im śni, łatwiej byłoby z tego sybille. „Jak posłance wieczności — błysną i przepadną,
odczytać ich charakter niż z jako przeszłości duchy — często przyszłość zgadną, jak
ich twarzy" {Pisma E 490 G. wróżące sybille — ciemność do ich ręki składa tyrań-skie
Ch. Lich-tenberga). berło rozkoszy i męki" (Sen. Z lorda By-rona 11—14
,,Drzemkę i sen — dwóch Mickiewicza).
braci najętych na służbę Sen — życiem (nm. Der Traum ein Leben) tytuł „bajki
bogom — wyprosił dramatycznej" (1832) Franza Grillparzera, pomyślany jako
Prometeusz dla ludzi na odwrócenie tytułu sztuki Calderona Życie snem.
pociechę" (Die Geschwister Kraina snów — kraj czarów, nieśmiertelności; marzenia
l—2 Goethego). senne.
Sen — „odświeżająca kąpiel
piersi pełnej ran, łagodna
oliwa na wszelki serca ból,
na uczcie życia
najsmaczniejsze danie!"
(Makbet 2,4 Friedricha
Schillera).
Sny — przestroga. „Nie
sądzisz, że to głos
przestrogi wróżebnie do nas
mówi w snach? — Zdarzają
się te głosy bez wątpienia,
jednak nie nazwałbym
przestrogą tego, co
zapowiada rzecz
nieuniknioną" (Śmierć
Wallensteina 5,3 Friedricha
Schillera).
Długi sen — śmierć.
„Dobranoc, Gordon! Gotuję
się na długi sen, bo ból
ostatnich dni był wielki.
Postaraj się, by mnie za
wcześnie nie zbudzono"
„A sen? — ach, ten świat Sen o szpadzie — (w okresie zaborów) marzenie o walce
cichy, głuchy; zbrojnej o niepodległość. Tytuł rapsodu (1905) Stefana
tajemniczy, życie duszy" Żeromskiego.
(Dziady cz. III, Prór log 69— „Marzenie senne jest (także) psychozą, z jej
70 Mickiewicza). niedorzecznościami, urojeniami i przywidzeniami" (Abriss
Sen — przypomnienie. der Psychoanałyse 1,5 Sigmun-da Freuda, 1940, pośmiert.).
„Mędrcy mówi^, że sen jest Sny — wyraz a. spełnienie pragnienia stłumionego,
tylko przypomnieniem — zdławionego (Freud); spontaniczne i symboliczne
mędrcy przeklęci!" (Dziady przedstawienie aktualnego stanu świadomości (Jung).
cz. III, Prolog 73—74 Sny — majątek biedaka. „Lecz ja, będąc biednym, mam
Mickiewicza). tylko sny moje" (Hę Wishes for the Clofhs of Heaven W. B.
„Śnie, tyś krewniakiem Yeatsa).
śmierci, ekstazy, Sny — to, co nie znika. „Im bardziej się starzeję, tym lepiej
szaleństwa" (In Memoriam widzę, że to, co nie znika, to są sny!" (Do pani A. Mawois,
71 Alfreda Ten-nysona). 1955, Jeana Cocteau).
Sen — świat. „Świat snem Amerykański sen (ang. The American Dream) —
— snu ziemia łożem" społeczeństwo amerykańskie, izolowane od rzeczywistości
(Narodzie mój... 58 przez fałszywe ideały; samotność, niemożność budowania
Słowackiego). mostów do serc i dusz naszych bliźnich. Tytuł sztuki (1961)
„Sny ostatnie — przechodzą Edwarda Albee, poruszającej ten temat.
przez włosy" (Kiedy
pierwsze kury... 11—12
Słowackiego).
„Sen — śmierci brat,
kochanek maku" (Beniowski
10, 153 Słowackiego).
„Sny to najlepszy dowód na
to, że nie jesteśmy tak
szczelnie zamknięci w
swojej skórze, jak się
wydaje" (Dzienniki 1844 Ch.
F. Hebbia). „Sny to klucze
do wyjścia z siebie" (Le
Regne du Silence: Au fil de
l'eau G. Ro-denbacha).
„Marzenia — niedziela
myśli" (Journal intime 29 IV
1852 H.-P. Amiela).
„Sen — tajemnica życia,
cudowne dzieło Natury"
(Journal intime 20 III 1853
H.-P. Amiela).
„Sen — najmilszy sposób
skracania życia" (Fliegende
Blatter 2856/103).
Spać jak suseł, bobak, występuje jako symbol, metafora czy przenośnia, w
świstak, borsuk — głęboko, charakterze źródła i siedziby życia religijno-obyczajowe-go,
mocno, bez ruchu. ośrodka osobowości, działania, charakteru, zachowań —
Spać jak zając — czujnie, kilkaset razy, a zaledwie tuzin razy na określenie organu
niespokojnie, z otwartymi ciała. U sta-roż. Egipcjan serce było prawdziwą siedzibą
oczami. inteligencji (mózg — tylko pomocniczą), jedynym organem
Sen — nadzieja. Ten sen wewnętrznym nie przechowywanym w kanopach (urnach),
się prześnił — ta nadzieja ale pozostawianym w mumii, gdyż od ciężaru serca (wa-
się rozwiała, zawiodła, nie żonego na sądzie zmarłych) zależały dalsze losy zmarłego;
ziściła się. por. Waga.
Sen — przemijanie, Serce uważano przez tysiąclecia za siedzibę życia, siłę
nietrwałość. Znikł jak sen, decydującą w sprawach dobra i zła, (starożytni wróżyli z
jak senne marzenie. kształtu i wnętrza serca osoby zmarłej), siedzibę duszy;
SERCE często składano je w ofierze bóstwu. Serce określało życie
Serce symbolizuje miłość, wewn. człowieka, jego myśli, odwagę, wolę'i uczucia.
miłość niebiańską, i Zjadano serce wroga, aby zdobyć jego zalety i uniemożliwić
ziemską, wzruszenie, mu zmartwychwstanie. Również krew tętniącą w sercu
uczucie, dobroć, nie- wiązano z duszą człowieka. Serce uważano za jedno z
winność, szczerość, trzech, ale główne i centralne ognisko (ośrodek, centrum)
uprzejmość, ochoczość, życia w ciele ludzkim obok mózgu i genitaliów, łączące w
życzliwość, pomoc, sobie częściowo funkcje tamtych dwóch.
współczucie, miłosierdzie,
przyjaźń, oddanie,
szczodrość; zgodę, radę;
życie, siłę żywotną;
człowieka doznającego
jakichś uczuć a. przeżyć,
naturę ludzką,
temperament, charakter,
życie duchowe, duszę,
intelekt, zrozumienie,
mądrość (w odróżnieniu od
rozsądku), inteligencję;
kontemplację, wspomnienia,
księgę, pamiętnik; aspiracje;
nastrój; męstwo, odwagę,
śmiałość; prawdę, dobro i
zło, wolę, szczęście i światło
dla duszy; małżeństwo;
pobożność, proroctwo,
skruchę; rozpacz,
oburzenie, strach, ból, smu-
tek, żal; otuchę, nadzieję;
fałsz, głupotę.
W Biblii wyraz „serce"
Serce — źródło życia. pensees viennent du coeur (Maksyma 87 markiza de
„Strzeż swego serca, bo z Vauvenargues).
niego tryska źródło życia!" Serce — źródło aspiracji, dążeń. „Tak by się nam serce
(Ks. Przypowieści 4,23). Wg śmiało do ogromnych, wielkich rzeczy" (Wesele l, 24, 791—
Pliniusza St. (11,37) jest to 2 S. Wyspiańskiego).
organ, który się pierwszy Serce — pamiętnik, księga wspomnień. ,,Serce człowieka
budzi do życia i ostatni wspomnień współbraci ołtarzem" (W imionniku Henryka G. 3
zamiera w ciele ludzkim. Edmunda Wasilewskiego). „W rozbolałego serca żywą
Serce — ośrodek, księgę zapisz na zawsze słowa..." (W rozbolałego serca... l
najważniejszy punkt, —2 Jana Kasprowicza).
centrum czegoś (kniei, Serce — prorok. „Bo serce pewny prorok a nigdy nie myli"
gęstwiny; huty). (Żywot Józefa, Rozprawa 6, 4941—2. M. Reja).
Serce — dusza. Sursum Serce — krynica inteligencji i dobrej rady (w odróżnieniu od
corda łac. 'w górę serca', rozsądku). „Naucz nas liczyć dni nasze, abyśmy posiedli
słowa odmawiane przed roztropne serce" (Psalm 89 12). „Serce ma swoje racje,
prefacją mszalną; por. których rozum nie zna" (Myśli 2, 17, 5 Pascala).
levemus corda... tac. Serce — rezerwuar głupoty. „Serce to ten osieł pierworodny,
'podnieśmy serca...' który tkwi w każdym z nas" (Żywot i myśli Zygmunta Podfilip-
(Wulgata, Treny Jeremiasza skiego I, Wstęp, Józefa Weyssenhoffa).
3,41), „Ukryty w sercu Serce wg pojęć epoki Odrodzenia jest skarbnicą wzruszeń,
człowiek" (l. List św. Piotra odczuć, sił życiowych, jed-
3,4).
Serce — mądrość, rozum.
„Dałem ci serce mądre i
rozumne" (3. Ks. Król. 3,12).
„Mądrość Salomona Bóg dał
w serce jego" (3. Ks. Król.
10,24). „Serce mędrca, -jak
lustro, powinno odbijać
wszystkie przedmioty nie
brudząc się o nie"
(Konfucjusz).
W tradycji muzułm. serce
organem kontemplacji i
życia duchowego (a nie
uczuć), podpowiadającym
człowiekowi najskrytsze,
najprawdziwsze myśli
będące źródłem jego
intelektu.
,,Serce — istotnym jest
prawdy ogniskiem" (Aktor 2,
5, 567 Norwida).
„Z serca płyną wielkie
myśli", fr. Les grandes
nym z trzech organów (Ks. Przypowieści 15,13). „Humor jest darem serca", nm.
stanowiących o życiu i Humor ist (...) eine Gabe des Herzens (Ludwig Borne).
śmierci (wraz z mózgiem i Serce czyste — niewinność, bezgrzeszność.
wątrobą); sądzono ,,Błogosławieni czystego serca" (Ew. wg Mat. 5,8).
wówczas, że jęki i „Miłosierdzie płynące z czystego serca" (/. List do
wzdychania miłosne Tymoteusza 1,5).
wytaczają krew z serca. Złote serce — człowiek dobry, bezinteresowny, uczynny,
„Chora miłością, z braku miłosierny. • Serce — skrucha. „Sercem skruszonym i
szczęścia blada, z krwi ją zgnębionym nie wzgardzisz. Boże" (Psalm 50 19).
najdroższej tłok westchnień Wielkie serce. „Serce moje może pomieścić ludzi milijony"
okrada" (Sen nocy letniej, (Tak mi. Boże, dopomóż 7—8 Słowackiego); przen.
3,2 Szekspira, tł. S. człowiek szlachetny, wzniosły, miłosierny.
Koźmiana). Związek serca z Małe serce — tchórzostwo, małoduszność:
życiem uczuciowym musiał Człowiek małego serca.
być jednak oczywisty już dla Twarde, kamienne serce — nieczułe, okrutne; odporne na
ludów pierwotnych: pod jego zaloty. „Serce w twej piersi jest z żelaza" (passim u
wpływem serce bije mocno, Homera). „Moje serce zmieniło się w kamień" (Otello 4,1
szybko, zamiera, tłucze się Szekspira). „Na palcu masz dyjament, w sercu twardy
w piersiach itd. krzemień" (Do Hanny l Jana Kochanowskiego). „Ja
Serce — źródło uczucia. zatwardzę serce (faraona)" (Ex. 2,21).
Przysłowie: Co na sercu, to i
na języku. „Z obfitości serca
usta mówią" (Ew. wg Mat.
12,34). W staroż. Grecji
emblemat Erosa.
Serce — siedziba smutku,
troski, tęsknoty, żalu, bólu.
,,Serce moje smętne" (Treny
Jere-miasza 1,22). „Mam
wielki smutek i nieustanny
ból w sercu swoim" (List do
Rzymian 9,2). Serce rwie
się, tęskni, wyrywa się do
kogoś, do czegoś;
skowyczy, omdlewa, pęka z
bólu, ściska się z żalu.
Krwawiące, złamane,
zranione serce — zawód
miłosny, rozczarowanie.
„Bliski jest Pan tym, których
serce jest złamane" (Psalm
33 19).
Serce — skarbnica radości
życia, wesela. „Serce
wesołe rozwesela oblicze"
Serce — dobro i zło. „Dobry zamiera z trwogi. Serce w portkach, w piętach — ze stra-
człowiek ze skarbu dobrego chu, łac. Cór Uli in genua decidit 'spadło do kolan'.
serca wynosi rzeczy dobre, Serce — fałsz. „Fałsz serca i fałsz lic muszą iść społem"
a zły ze skarbu złego — złe" (Makbet, ostatnie słowa aktu I Szekspira, tł. J.
(Ew. wg Mat. 12, 35). „Z Paszkowskiego). Serce dwoiste — dwulicowość, obłuda. ,,A
serca wychodzą złe myśli, z Zabulonu (...) 50 000 przyszło na pomoc, z sercem nie-
zabójstwa, cudzołóstwa, dwoistym" (/. Ks. Kronik 12,33).
rozpusta, kradzieże, fał- Serce — złość. „Obmyj ze złości serce twe, Jeruzalem"
szywe świadectwa, (Jeremiasz 4,14).
bluźnierstwa" (Ew. wg Mat. Serce rozpierane przez pychę. „Hardość twoja uwiodła cię i
15,19). pycha serca twego" (Jeremiasz 49,16), Zdjąć, zrzucić
Serce — odwaga, siła, wola, pychę z serca.
animusz, „Serce w nim Serce — niewód, sidła, potrzask, matnia. „Niewiasta jest
szczekało (...). Bijąc się w sidłem łowców, a serce jej niewodem" (Eklezjastes 7,27).
piersi (Odys) karcił swe Serce gryzące i gryzione. „Jeżeli gryzę co — to sercem
serce: — Znieś i to, moje gryzę" (Beniowski 2, 744 Słowackiego). „Serce każdym
serce, jużeś i bardziej psie czuciem żre i kąsa wroga" (Rewolucja 34 Or-Ota). Jędza
dni znosiło (...). Twoja gryząca serce — uosobienie zazdrości, zawiści.
wówczas roztropna odwaga Serce — skarbnica uczuć patriotycznych. „Pamiętam serce
wyprowadziła mnie z twe młode, wezbrane dolą ojczyzny" (Księga ubogich 37,8
pieczary (Kiklopa)" (Odyseja Jana Kaspro
20,18 Homera, tł. J.
Parandowskiego). Tracić,
stracić serce, przesl. upadać
na sercu — tracić odwagę,
animusz.
Serce — tarcza. „Zasłońcie
serca tarczami i walczcie
przy serc pomocy,
pewniejszej niż tarcze"
(Koriolan 1,4,24 Szekspira,
tł. J. Paszkowskiego).
Serce — oburzenie; napis
nagrobny Jona-thana
Swifta: ,,Ubi saeva
indignatio ulterius cór
lacerare neguit" łac. 'gdzie
święte oburzenie nie może
mu już rozdzierać serca."
Serce — strach. „Sauł (...)
strwożył się, i przelękło się
jego serce bardzo" (l. Ks.
Król. 28,5). „Roboam był
prostak i lękliwego serca" (2
Ks. Kronik 13,7). Serce
wicza). „Sercem ojczystych przykazaniu, grzech pożądania cudzej własności.
progów strzeż" (Pieśń o Serce z krzyżem — atrybut św. Katarzyny ze Sieny.
domu 23 Marii Serce z koroną cierniową — emblemat jezuitów i Ignacego
Konopnickiej). „Serce?—? A Lojoli.
to Polska właśnie" (Wesele Płonące serce — gorące uczucie i namiętność; otoczone
3, 16, 579—80 S. cierniem i krwawiące — serce Chrystusa; płomienna poboż-
Wyspiańskiego). ność; atrybut św. Augustyna i Antoniego Padewskiego,
Serce Warszawy — Stare miłosierdzia; renesansowej Wenery.
Miasto (Stare Miasto 98 Or- Serce przebite strzałą — skrucha, żal za grzechy; atrybut
Ota). św. Teresy; (strzałą Amora) miłość, oddanie, namiętność,
Serce — tajemnica. „Zawiłe często z mottem łac.: Amor yincit omnia 'miłość wszystko
jest serce wszystkich i zwycięża'. Znak zodiaku — Lew. W heraldyce: szczerość;
niewybadane" (Jeremiasz rozum. W alchemii: serce wyobrażało Słońce w człowieku,
17,9). ,,Wielką zawsze tak jak złoto — Słońce na Ziemi; serce ma związek ze
zagadką jest serce w czło- Słońcem, a mózg z Księżycem.
wieku" (Ciotunia 3,3
Aleksandra Fredry).
Serce i głowa — uczucie i
rozum. „Serce zawsze
wystrychnie głowę na
dudka" (Maksyma 102 La
Rochefoucoulda). „Rozum i
serce, dwa wrogi, na
straszny bój się wyzwali;
wtem weszła Hanna do sali
i rozum — w nogi!" (Junak
Kazimierza Brodzińskie-go).
„Nieraz jestem w rozterce:
tu interes — a tu serce"
(Wesele l, 17, 514—15 S.
Wyspiańskiego).
Serce na dłoni — życie
wewnętrzne ukazane
otwarcie wszystkim;
prawość i szczerość; godło
umieszczone przez Kalwina
na pieczęci do listów. Serce
jak na talerzu.
Serce z głową kobiety —
grzech przeciw 8.
przykazaniu, grzech
obmowy, fałszywego
świadectwa.
Serce z monetą — grzech
przeciw 9. i 10.
SĘP płodności i władcy świata zmarłych. Królowe egip. nosiły
Sęp symbolizuje niebo. często sępi czepiec, ochronne nakrycie głowy w kształcie
Słońce, ogień, oczysz- sępa, którego skrzydła okrywają głowę z dwu boków, a
czenie, wiatr, burzę, głowa ptaka wznosi się nad czołem władczyni.
błyskawicę, zniszczenie; Sęp — amulet przeciw ukąszeniu skorpiona; sądzono, że
zło, złą sławę, zgryzotę, szponem sępa można wykryć truciznę w napoju, podobnie
nieszczęście; jak rubinem a. krwawnikiem; przeciwieństwo (i naturalny
drapieżność, żarłoczność, przeciwnik) węża.
bezwzględność, śmierć; Sęp — sprawiedliwość, wielkoduszność;
karę, skruchę; zasadę wg poglądu starożytnych sęp nie atakuje drobnych, słabych
żeńską, macierzyństwo, stworzeń.
opiekę, płodność, nieśmier- Sęp — wysoki lot i bystry wzrok. „Ścieżki do niej nie zna sęp
telność; wysokie loty, i nie wypatrzyło jej oko sokoła" (Hiob 28,7).
bystrość wzroku, obja- Sęp — pustelnik, odludek. „Tam lylko sępy zlatywać się
wienie, wróżbę, proroctwo; będą, jeden do drugiego" (Izajasz 34,15), w opustoszałym i
sprawiedliwość; zniszczonym kraju zmienionym w pustynię. „Tylko trupy tu
pustelnictwo. nocują, tylko sępy tu koczują" (Farys 59—60 Mickiewicza).
Sęp — ogień, upał, wiatr; Sęp — atrybut irańskiego człowieka--potwora Ażdahaka,
psychppomp. Atrybut zabójcy pierwszego człowieka, Jimy.
bogów żaru słonecznego
latem na pustyni; wiatr
pustynny przenoszący
dusze zmarłych na tamten
świat.
Sęp w Indiach — duch
opiekuńczy czuwający nad
dziećmi w czasie nieobec-
ności rodziców; doradztwo
duchowe; ab-negacja.
Sęp w staroż. Egipcie —
matka, macierzyństwo,
płodność; stróż i obrońca
faraonów; amulet przeciw
ukąszeniu skorpiona.
Atrybut bogini prawdy i
sprawiedliwości Maat;
atrybut opiekunki Górnego
Egiptu i jego władców,
bogini sępa i węża Nechbet;
opiekunki kobiet, bogini
Hat-hor; Izydy. wcielenia
Wielkiej Macierzy.
Uważano, /e wszystkie sępy
to samice za-pładniane
przez Ozyrysa, boga
Sęp — atrybut Matki Natury, Romu-lus zobaczył 12 sępów, a Remus 6, gdy pierwszy
Wielkiej Bogini, a także osiedlił się na Palatynie, a drugi na Awen-tynie; zapytali
śmierci (jako padlinożerca). bogów, gdzie ma powstać Rzym. Powstał w miejscu, gdzie
Sęp czule opiekuje się wróżba okazała się pomyślniejsza, na Palatynie. Auguro-wie
młodymi w gnieździe. wróżyli z lotu sępów. W Rzymie sęp poświęcony był nie
Parsowie wystawiają swych tylko Apollinowi, ale i Marsowi, pierwotnie bogu płodności,
zmarłych na Wieżach potem dopiero bogu wojny.
Milczenia (dachmach), aby Sęp jako padlinożerca — śmierć; nieśmiertelność, magiczne
sępy zżarły ich ciała, co ma odnowienie cyklu życia i śmierci; zło, zła reputacja,
ułatwić późniejsze odrodze- nieszczęście. „Bo gdzie jest padlina, tam zlatują się sępy"
nie się nieboszczyka; sępy {Ew. wg Mat. 24,28). ,,Si witur es, cadaver expecta" łac.
są dla nich święte jako 'jeśliś sęp, czekaj trupa'. Przysłowie: Czeka jak sęp ścierwu.
pożeracze trupów, żywe ,,Cieszą się jako sępy z konających jęku" (Almotenabbi 70
sarkofagi, oczyszczacze Mickiewicza).
przyrody. Sęp — atrybut Matki Boskiej, wynikły z mniemania, że jaja
Sęp — kara, wyrzuty sępicy zapładnia wschodni wiatr, co posłużyło jako symbol
sumienia. Atrybut Hery, niepokalanego poczęcia.
Ateny, erynii, Prometeusza, Sęp atakujący człowieka skutego łańcuchem — (w plastyce)
Tytiosa. Prometeuszowi, kara, wyrzuty sumienia;
przykutemu na Kaukazie do walka między kolejnymi porami roku.
skały, sęp (a. orzeł) Sęp — zło, drapieżność, żarłoczność, bunt, cechy
wyszarpywał wątrobę za to, drapieżnika, na które zwrócono uwagę dopiero w czasach,
że wykradł niebu ogień i dał gdy rola sępa jako czyści
ludziom. Dwa sępy
wyszarpywały Tytiosowi
wątrobę w Tartarze za chęć
zgwałcenia Leto (Latony),
matki Apollina i Artemidy —
wg humanistów
renesansowych była to
alegoria opanowania ciała
przez żądzę (gdyż wątrobę
uważano za siedzibę
pożądania).
Sęp — mędrzec,
wieszczek, prorok, jeden z
ptaków poświęconych
Apollinowi.jako bogu
wyroczni; doskonały wzrok
ptaka daje mu znakomitą
orientację. Mityczny
wieszczek Melampos
rozumiejący mowę ptaków
twierdził, że sępy są
mądrzejsze od bogów.
ciela miast zmniejszyła się Sieć czterech wiatrów — władza magiczna;
znacznie. Sępem patrzą na atrybut i broń (obok łuku, strzał, maczugi i piorunów) boga
siebie — ponuro, Marduka z mitu babilońskiego.
nieprzyjaźnie. „Gdy sęp Sieć promieni słonecznych — atrybut boga Słońca panteonu
buntu toczy serca takich mezopotamskiego, Sza-masza, jako zwycięzcy ciemności
wielkich wodzów" {Henryk na niebie i Ziemi, badacza serc śmiertelników, dawcy życia i
VI ci. l 4,3 Szekspira). źródła praw.
Sęp — udręka, zgryzota. Sieć — broń i atrybut bogów nieba, jak ind. Waruny, pana
„Ja jestem Zemstą niebios, podpory prawa kosmicznego i moralnego, oraz
przysłaną z królestwa bogów wód i oceanów, łowiących siecią ryby w odmętach
szatana, aby uciszyć sępa podświadomości, jak babiloński Ea, bóg wody i mądrości;
szarpiącego twój umysł przeciwieństwo miecza herosów.
okrutną pomstą na twych Sieć — miłość do świata doczesnego. „Jak ryby schwytane
wrogach" {Tytus Andronikus w wielką sieć i wyciągnięte na brzeg, tak popadają ludzie w
5,2 Szekspira). miłość do świata i w wielką niedolę" {Mahabharata ks. 12).
Wiek kobiety — 60—70 rok Sieć — poszukiwanie bóstwa; atrybut mistyków perskich,
życia (kobieta z kądzielą). łowiących Boga siecią.
Sępi szpon — zgryzota.
„Sępie szpono zgryzoty na
wskroś mię przebodło" {Don
Carlos 304 Mickiewicza).
Sępie skrzydła — ochrona,
osłona.
W marzeniu sennym:
niebezpieczna choroba;
(zabić) szczęście.
SIEĆ (Sidło, Matnia,
Niewód, Więcierz)
Sieć symbolizuje sidła,
pułapkę; coś, co usidla,
chwyta w matnię psych. a.
moralną; więź, więzy, pęta,
splątanie, pożeranie,
chwytanie, gromadzenie,
zbieranie, kolekcjonerstwo;
rybołówstwo; poszukiwanie
bóstwa; niebo, Królestwo
Niebieskie, gwiazdy,
promienie słoneczne;
miłość, miłość do świata,
kobietę, płodność;
przebiegłość, magiczną
władzę;
prawo; strach, śmierć,
piekło, zmartwychwstanie.
Sieć, sidła — śmierć, niebieskie; sieć gwiazd i gwiazdozbiorów, pozornie rzadka,
strach, piekło. „Ogarnęły nie pozwala jednak nikomu wyrwać się z granic i praw
mnie sidła śmierci i sieci Wszechświata i utrzymuje porządek kosmiczny (gr. Themis
otchłani, ucisk i boleść 'porządek', uosobienie sprawiedliwości, bogini mądrości i
przyszły na mnie" {Psalm dobrej rady, tłumaczka woli bogów, córka Uranosa--Nieba i
114 3—4). Gai-Ziemi). Ludzkość żyje pod siecią nieba, a wszelki grzech
Sidła duszy — wargi zakłóca równowagę kosmosu, którą przywrócić może ofiara.
głupca. „Usta głupca są Sieć — miłość, płodność, strój bogiń miłości i ich kapłanek:
jego zgubą, a jego wargi połączenie ubioru z nagością, atrybut kreteńskiej bogini
sidłem dla jego duszy" (Ks. Britomartis (po kreteńsku 'słodkie dziewczę'), niekiedy
Przypowieści 18,7). utożsamianej z gr. Artemidą; córka Zeusa, ukochana przez
Sidło dla człowieka — króla Krety, Minosa; ścigał ją przez dziewięć miesięcy aż, w
nierozważne ślubowanie rozpaczy, skoczyła z wysokiej skaty w morze, ale rybacy
{Ks. Przypowieści 20,25). schwytali ją w sieć (stąd jej inne imię, Dik-tynna, od gr.
Sieć, sidło, niewód — diktyon 'sieć') i uratowali. Gdy gr. bóg-kowal Hefajstos
kobieta. „Bardziej gorzka przyłapał swą małżonkę, boginię miłości, Afrodytę, w łóżku z
niźli śmierć jest niewiasta, Aresem, nakrył oboje siecią (która może była strojem
która jest sidłem łowców, a bogini?), po czym zwołał innych bogów, aby wystawić
serce jej niewodem, ręce jej zdrajczynięijej kochanka (a także i siebie) na pośmiewisko.
pętami" {Eklezjastes 7,27). „Serca wplątane w miłosne sieci" {Raj odzyskany 2,161
Sieć — sidła, pułapka, Johna Miliona). „O! gdzie miłość sta
usidlenie, sieć do wiązania
stóp zapobiegająca
ucieczce. „Zastawił (Pan)
sieć na nogi moje, zawrócił
mnie" {Treny Jeremiasza
1,13). „Zastawię nań sieć
moją, i będzie pojmany
niewodem moim" {Ezechiel
12,13).
Sieć pajęcza — prawo.
„Prawo to sieci pajęcze: jak
one chwytają stworzenia
słabsze, silniejsze zaś
przepuszczają, tak w tych
więzną mali i biedni, bogaci
zaś i możni nie dają się
schwytać" (Anacharsis,
legendarny książę scytyjski
z VI w. p.n.e., zaliczany
niekiedy do siedmiu
mędrców starożytności; wg
Vale-riusa Maximusa 7, 2,
14).
Sieć — sklepienie
wia siatki, nie figlujcie, moje przedstawianych z siecią, którą łowią, przyciągają do siebie i
dziatki!" {Śluby panieńskie ujarzmiają ludzi; podobnie w Nowym Testamencie sieć
1,6 Aleksandra Fredry). występuje jako symbol działalności Boga, nawiązujący do
Sieć, sidło — śmierć. zawodu aposto-łów-rybaków. Atrybut apostoła Andrzeja,
Klitajmestra oplatała siecią rybaka galilejskiego, pierwszego, który poszedł za Jezusem
swego męża, {Ew. wg Jana l, 40—l), brata Szymona-Piotra, któremu rzekł
Agamemnona, aby go za- Jezus: „Nie bój się, odtąd już ludzi łowić będziesz" {Ew. wg
bić. Ran, skandynawska Łuk. 5,10).
bogini morza, małżonka Sieć z rybami (w chrzęść.) — Kościół.
boga mórz, Aegira, Sieć rybacka, włók, niewód, więcierz — łowy w mrokach
chwytała w sieci podświadomości.
zatopionych marynarzy i Łowić ryby suchą siecią — ciągnąć zyski z cudzej pracy.
podejmowała ich, wraz z Łowić ryby złotą siecią — więcej inwestować niż uzyskiwać.
małżonkiem, na „To świat na opak, co złotą siecią łowi, bo koszt przewyższa
podwodnych ucztach. zarobek" (Luter).
,,Pochwyciły mnie sidła Sidło — pułapka. Przysłowie: Kto na kogo sidła zakłada,
śmierci" (2 Ks. Król. 22,6). sam czasem w nie prędzej wpada.
„Męczennicy zabici w Sieć (Reliculum) — gwiazdozbiór nieba płd., w Polsce
wojnie Kupidyna; martwe niewidzialny.
ich lica ostrzegają ciebie W marzeniu sennym: (pusta) bieda; (pełna) bogactwo;
przed wejściem w śmierci (rozdarta) rozczarowanie.
sieć nieubłaganą" {Perykles
1,1 Szekspira).
Białe sieci — dokumenty
prawne; kruczki prawnicze.
,,Atakują dobra innych ludzi
swymi białymi sieciami",
tac. Albo rele aliena
oppugnal bona {Persa 74
Plauta).
Sieć i trójząb zob. Trójząb
(gladiatorzy retarii
'siatnicy').
Sieć, niewód — Królestwo
Niebieskie. ,,Podobne jest
Królestwo Niebieskie do
sieci zapuszczonej w morze
i zagarniającej ryby
wszelkiego rodzaju. Którą,
gdy była pełna, wyciągnęli
na brzeg, a usiadłszy dobre
wybrali, a złe wyrzucili" (Ew.
wg Mat. 13, 47—8).
Sieć — atrybut wielu bóstw
wschodnich,
SIEDEM pojęcia, ludzi, miasta itd. w siódemki. Babilończycy repre-
Siedem jest symbolem zentowali siedem ,,planet" i sirdi-m nieb (trzeba było przejść
kosmosu, stworzenia, sześć, aby dojść ('o nieba Anu) przez siedem pięter swych
przestrzeni, czasu, losu; świątyń — ziku-ratów; pojęcie siedmiu nieb przyjęli naprzód
boskości, świętości, Żydzi (być w siódmym niebie — być szczęśliwym,
(siedmiu stopni) zachwyconym), a od nich muzułmanie. Religia babilońska
doskonałości; równowagi, znała „złą siódemkę" demonów występujących razem.
stałości, spoczynku, Siedmiodniowy tydzień obowiązywał w starożytnej Chaldei i
spokoju, światła; bez- stał się miarą czasu w okresie biblijnym pod prawem
pieczeństwa, pewności, mojżeszowym: wg Księgi Rodzaju Bóg stworzył świat w
zdrowia, mądrości, ciągu tygodnia (wliczając w to sabat, dzień odpoczynku). W
wytrwałości, inteligencji, siły, starożytnym Izraelu co 7 lat dawano odpocząć roli i
spełnienia; winnicom w roku sobotnim (stąd dziś w USA urlop sabatowy
zwycięstwa, szczęścia; roczny udzielany raz na 7 lat osobom pełniącym funkcje
przygody; uporu, oszustwa; administracyjne a. naukowe), a co 7 X 7 lat obchodzili
bólu, konfliktu, jubileusz, kiedy zakazywano uprawy ziemi, uwalniano nie-
skomplikowanej jedności; wolników i umarzano długi. Biblijny Jakub służył po 7 lat za
wiecznego życia. każdą ze swych żon. W Objawieniu sw. Jana mowa jest o
Siedem łączy się z obrazem siedmiu świecznikach, gwiazdach, pieczęciach, trąbach itd.
porządku doskonałego, Siódemka występuje w Starym Testamencie 11 razy.
całkowitego okresu a. cyklu,
trójkąta wpisanego w
kwadrat, gwiazdy sied-
mioramiennej, oktawy,
kolorów tęczy.
Siedem jest liczbą świętą od
czasów pradawnych, może
pod wpływem liczby dni
trwania każdej z faz
Księżyca a. liczby znanych
w starożytności ruchomych
ciał niebieskich tzw. planet
(Słońce, Księżyc, Merkury,
Wenus, Mars, Jowisz,
Saturn), które astrologia
uważała za związane z
losami narodów, a później
także ludzi. Siedem jest
liczbą pełni, spełnienia,
kompletności, liczbą wg
pitagorej-czyków mistyczną,
bo sumą dwu liczb szczę-
śliwych: trójki i czwórki.
Nieba i Ziemi. Bardzo
często grupowano rzeczy,
Siedem zasłon Isztar i rozum, mowę, smak, wzrok, słuch, węch i dotyk; późniejsza
siedem bram podziemi — tradycja uwzględniła tylko 5 ostatnich; z czasem dodawano
zob. Zasłona. inne.
Siedmioramienny świecznik Siedem filarów mądrości zob. Kolumna.
liturgiczny (menora) u Złe symbole siódemki. Siedem rzeczy, których nienawidzi
Żydów, jeden z symboli Pan: ,,Butne oczy, kłamliwy język, ręce, które przelewają
Świątyni Jerozolimskiej i krew niewinną, serce knujące złe myśli, nogi spieszące do
judaizmu, przedstawiony też złego, składanie fałszywego świadectwa i sianie niezgody
w herbie Izraela. między braćmi" (Ks. Przypowieści 6, 16—19). Siedem
Siódemka liczbą magiczną: narodów, które wygładzi Pan w ziemi Chanaan, aby ją
aby zdobyć Jerycho. posiadł Izrael: Hetejczycy, Gergezejczycy. Amorej-czycy,
siedmiu kapłanów siedmiu Chananejczycy. Ferezyjczycy. Hewej-czycy i Jebuzejczycy
trąbami trąbiło obchodząc (Deut. 7,1). Król Aha-swer miał 7 doradców (Ks. Estery 1,14)
miasto przez 6 dni po i 7 eunuchów (1,10).
jednym razie, a siódmego Siedem — oszukaństwo i upór. Od siedmiu boleści — o
dnia 7 razy. Wtedy mury czymś lichym, bezwartościowym. Ocet siedmiu złodziei — o
Jerycha upadły (Jozue 5, 8 czymś bardzo kwaśnym a. o kimś skwaszonym, zgorzknia-
—20). „Siedemkroć upadnie łym.
sprawiedliwy, a powstanie, Siedmiu aniołów w apokryficznej Księdze Henocha:
lecz bezbożni w zło Chamuel. Gabriel, Jofiel, Michał, Rafał, Uriel. Zadkiel.
wpadną" (Ks. Przypowieści
24.16). Faraon śni o
siedmiu krowach tłustych i
siedmiu chudych, siedmiu
kłosach pełnych i siedmiu
pustych (Gen. 41, 1—7). W
czasie Paschy Bóg każe
jeść prza-śniki (macę) przez
7 dni (Ex. 12.15). Gdy
prorok Elizeusz obudził
zmarłe dziecię Su-namitki
systemem usta-usta, ono
kichnęło 7 razy, aby
wyrzucić z siebie siedmiu
diabłów i ożyło (4. Ks. Król.
4.35); gdy zaś kazał trę-
dowatemu Naamanow i r
myć się 7 razy w Jordanie,
ten po spełnieniu polecenia
wyzdrowiał (5, 9—]4).
Salomon zbudował
świątynię w 7 lat (3. Ks.
Król. 6,38).
Biblijny Eklezjastyk (17,5)
rozróżnia siedem zmysłów:
W Grecji antycznej Potockiego).
siódemka była liczbą Siedmiu mędrców gr., myślicieli i mężów stanu z VII i VI w.
świętą, atrybutem bogów p.n.e.: Tales z Miletu. Solon, Pittakos z Mityleny. Bias z
słonecznych — Apollina- Prieny;
Fojbosa. Heliosa. Ateny; za pozostałych trzech uważano wymiennie:
Helios miał siedmiu synów. Kleobulosa z Lindos, Periandra z Koryntu. Chilona z
Niobe siedmiu synów i Lacedemonu. Milona ze Sparty. Scytę Anacharsisa.
siedem córek. Teby — 7 wieśniaka My.sona i innych.
bram atakowanych i Siedem miast Homera, pragnących uchodzić za jego
bronionych przez siedmiu kolebkę (heksametr gr. z ok. 120 p.n.e.): Smyrna, Chiós,
bohaterów: Kolophón, Ithake. Pylos, Argos, Athenai. Istnieje wiele
wieszcz tebański Tejrezjasz wariantów wyliczających wymiennie inne miasta, np.
by) przez 7 lat kobietą i żył Salaminę, los. Kumę czy Rodos.
przez 7 pokoleń. Wg Siódemka — symbol Rzymu zbudowanego na siedmiu
pitagorejczy-ków siódemka wzgórzach: Palatyn. Kapitol. Kwirynał, Wiminal. Eskwilin,
była symbolem stworzenia. Celius i Awen-tyn.
Wszechświata, przestrzeni: Siedmiu królów Rzymu rządzących wg legendy w 753—509
sumą 4 (świat) i 3 (bóstwo). p.n.e.: Romulus. Numa Pompiliusz. Tullus Hostiiiusz, Ankus.
Siedem cudów (właśc. Mar-cjusz, Tarkwiniusz Stary, Serwiusz Tuliusz i Tarkwiniusz
dziwów) świata sta- Pyszny.
rożytnego. nazywanych tak Pater noster łac. (Ojcze nasz), modlitwa Pańska, składa się
od czasów helle- z siedmiu próśb (Ew. wg Mat. 6, 9—13).
nistycznych. Najdawniejsze
znane ich zestawienie, z II
w. p.n.e. (Antypatra z
Sydonu):
mury Babilonu, posąg
Zeusa z Olimpii dłuta
Fidiasza. ..wiszące" ogrody
Semiramidy w Babilonie,
kolos rodyjski. piramidy
egipskie. Artemizjon efeski.
Mauzoleum w Hali-
karnasie. Istniało też wiele
innych zestawień. ..Nic
zgoła na swym miejscu, w
swym kształcie świat nie
ma. co ludzie przed tysięcy
lat robili dwiema. Gdzież
one jego cuda. gdzie one
widziadła siedmioro? Z zie-
mie poszły, ziemia je
pojadła: Efezy, piramidy,
kolosy, mauzole" (Sielanka
76—81 Wacława
Siedem kościołów Azji zazdrość, nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu, gniew i
Prokonsularnej. do których lenistwo.
św. Jan skierował Siedem sakramentów w Kościele kat.:
Apokalipsę: kościoły Efezu, chrzest, bierzmowanie, sakrament ołtarza. sakrament
Smyrny. Pergamu, Tiatyry, pokuty, ostatnie namaszczenie, kapłaństwo, małżeństwo.
Sar-des, Filadelfii, Siedmiu śpiących z Efezu — bohaterowie słynnej legendy
Laodycei. niezmiernie popularnej w chrześcijaństwie i islamie w śrdw.,
Księga zamknięta na gdyż potwierdzała zmartwychwstanie ciał. Legenda istnieje
siedem pieczęci (Apok. w licznych wersjach.jak gr., syryjska. koptyjska, gruzińska.
5,1), przen. rzecz, sprawa W czasie prześladowań chrześcijan w r. 250 za cesarza
tajna. niedostępna, Decjusza siedmiu żołnierzy chrzęść, schroniło się dojaski-ni
tajemnicza. pod Efezem, gdzie zasnęli snem cudownym; za Teodozjusza
Siedem klas społecznych w II (408—450) jaskinię otwarto i żołnierze się zbudzili. Święto
Apok. (6,7): 27 lipca w kalendarzu kat.. a 2/3 sierpnia i 22/23
królowie ziemi, października w Kościele wschodnim.
możnowładcy. wodzowie, Wg kabalistów istnieje siedem ziem: Tibal zamieszkała
bogacze, mocarze, przez ludzi; Adamah zamieszkała przez smutne widma; Arka
niewolnicy i wolni. — przez Kaini tów; Ge — przez budowniczych Wieży Babel;
Siedem cnót teologicznych: Nesziah — przez beznose karty; Ziah — ziemia
cztery cnoty Platona: niezaspokojonego pragnienia, dla bogaczy; Erez —
mądrość, męstwo, najniższe królestwo ciemno-
umiarkowanie i panowanie
nad sobą, sprawiedliwość,
oraz trzy cnoty
scholastyków śrdw.: wiara,
nadzieja. miłość.
Siedem darów ciała wg
tradycji: wzrok, słuch, węch,
smak. ruch. praca,
rozmnażanie się.
Siedem darów ducha wg
tradycji: rozum, inteligencja,
rada. męstwo, wiedza,
prawość, bojaźń boża.
Siedem dzieł miłosierdzia:
łaknącego nakarmić,
spragnionego napoić,
bezdomnego ugościć,
nagiego przyodziać,
chorego i więźnia nawiedzić
(Ew. wg Mat. 25, 35—6).
umarłego pochować.
Siedem grzechów głównych
w chrześcijaństwie: pycha,
chciwość, nieczystość,
ści. Siedem nieb Kabały: l) (Antoni Padewski).
złożone z samych okien, z Siedem świętych drzew wróżby i talizmanów w dawnej
aniołem przy każdym na Irlandii: jabłoń (najświętsze, drzewo nieśmiertelności),
wszelki czas życia i śmierci, brzoza, leszczyna a. jesion, ostrokrzew, dąb, wierzba, olcha;
2) aniołów ognia i wody, 3) za ścięcie każdego z nich karano śmiercią.
strażników rolnictwa, 4) Liczba szczęśliwa: siedem podków lub podkowa o siedmiu
duchów planetarnych, 5) hacelach; siódme dziecko, siódme dziecko siódmego
aniołów ogniośnieżnych dziecka itd.
chwalących Pana, 6) sfera Siódemka liczbą piramidalną, gdyż piramida składa się z
serafów, 7) siedziba Afa- czterech trójkątów (4+3=7).
Gniewu i Huny-Złości. Pielgrzymi muzułmańscy 7 razy obchodzą Kaabę w Mekce.
olbrzymich aniołów Opowiadanie o siedmiu wezyrach albo o podstępach kobiet
wykonawców woli bożej oraz a. opowieść o siedmiu mędrcach lub Sindbadnameh, w
Samaela, który odbiera od Baśniach z 1001 nocy, pochodzenia indyjskiego; z wydania
człowieka duszę w chwili strasburskiego Pontianus (1512) tł. Jan z Koszyczek pt.
zgonu. Poncjan, czyli Historia o siedmiu mędrcach (ok. 1540).
Siedem sztuk wyzwolonych Siedmiu japońskich bogów szczęścia (od XVI w.): Bisiamon
(nauk świeckich) układ z ok. utożsamiany z ind. buddyjskim Wajśrawaną; Daikoku
400 n.e.: stopień niższy, pokrewny ind. MahSkali a. Siwie; Ebisu; Fukurokudziu
trivium — gramatyka, (chiński mędrzec taoistowski); Dziurodzin (jw.); Hotei (chin.
arytmetyka, geometria; mnich buddyjski); Benten
stopień wyższy, quadrivium
— retoryka, dialektyka,
astronomia, muzyka.
Siedem (śrdw.)
dobrodziejstw ciała dla wy-
branych w Raju: zwinność,
piękno, zdrowie,
długowieczność,
przyjemność, siła; dobro-
dziejstwami duszy były:
zgoda, przyjaźń, harmonia,
radość, siła,
bezpieczeństwo, mądrość.
Siedmiu szermierzy
(orędowników) chrześ-
cijaństwa — zbiorowa nazwa
dawana w opowiadaniach
śrdw. narodowym świętym
(patronom) Anglii (Jerzy),
Szkocji (apostoł Andrzej),
Irlandii (Patryk), Walii
(Dawid), Francji (Dionizy),
Hiszpanii (apostoł Jakub, syn
Zebedeuszowy) i Włoch
utożsamiana z ind. boginią zastąpiła „zła kobieta".
Saraswati. Ulubiony temat Cyfra siedem noszona dawniej jako talizman potężny w
pieśni lud., malarstwa i dobrem i złem; amulet zdrowia.
teatru. Liczba siedem przez okultystów zwana Mistyczną,
Za siedmioma górami, za przypisywana praojcu Adamowi (Kadmanowi), Indrze,
siedmioma rzekami... — Ormuzdowi. Jahwie, Uranowi, Apollinowi, Heliosowi.
początek bajek dziejących Siedem metali w alchemii: złoto (Apollo--Słońce), srebro
się w dalekich krajach. W (Diana-Księżyc), rtęć (Merkury), miedź (Wenus), żelazo
bajkach występuje siedmiu (Mars), cyna (Jowisz) i ołów (Saturn). W psychologii —
braci, siedem potraw, siedem konflikt. Kolor — fioletowy.
kruków, siedem koźląt itd. W astrologii — gwiazdozbiór i znak zodiaku Wagi, planeta
Siedmiomilowe buty z bajek, Saturn; zimna, powolna liczba, opiekuje się kompozytorami,
w których jednym krokiem filozofami, wynalazcami; jej natura jest flegma-tyczna,
przebywa się odległość subtelna w działaniu.
siedmiu mil. Siedem Sióstr — dawna nazwa gwiazdozbiorów Plejady i
Siedmiu Szwabów w bajce Hyjady.
nr 119 braci Grimm — Siedem lamp architektury, wg głośnego traktatu (1849)
,,głupota bez jakiejkolwiek Johna Ruskina, to prawa,
okrasy". W bajce nr 20
dzielny krawczyk zdołał
jednym trzepnięciem ścierki
zabić siedem much.
Siedem okresów życia
człowieka: niemowlę, uczeń,
kochanek, żołnierz, sędzia,
chudy pantalon, drugie
niemowlęctwo (Jak wam się
podoba 2,7 Szekspira).
Siedem złotych miast Ciboli,
legendarnych miast pełnych
bogactw i wspaniałości, da-
remnie poszukiwanych w
XVI w. przez konkwistadorów
hiszp. w Ameryce Północnej.
Być złą siódemką — kłótliwą
kobietą, jędzą, Ksantypą,
sekutnicą; wg astrologii śrdw.
siódmy dom nieba miał
szczególne znaczenie dla
małżeństwa. Od XV w. w
pop. nm. grze w karty
Karnóffeispiel siódemka była
atutem i nosiła wizerunek
diabła, a zwano ją „złą
siódemką"; od XVI w. diabła
którym artysta winien się wyobrażają nadzieję urodzaju, odrodzenia,
poddać: Poświęcenie zmartwychwstania, cykl odnawiających się zbiorów; ale
(pięknu), Prawda, Siła, żniwa są też zadawaniem śmierci przez ścięcie źdźbła
Piękno, Życie, Pamięć i łączącego ziarno z ziemią jak pępowina płód z matką, ziarno
Posłuszeństwo (stylowi, skazane na śmierć jako pożywienie a. jako nasienie.
szkole narodowej). Sierp — argument rozstrzygujący, postanowienie
SIERP I KOSA nieodwołalne, wybór nowej drogi dla ewolucji. Kronos
Sierp symoblizuje Księżyc, kastruje swego ojca, Uranosa, sierpem, aby powstrzymać
zasadę żeńską, płodność, płodzenie groźnych potworów.
Słońce; czas, nadzieję; lato, Sierp i kosa atrybutem Kronosa (Saturna), Ojca Czasu,
rośniecie, jesień, żniwa, Demeter, bóstw księżycowych, alegoria śmierci. Ojciec Czas
zbiory, plon; kastrację, (Śmierć) przecina ludzkie życie kosą tak, jak mojra Atro-pos
śmierć, nowy kierunek ('Nieodwracalna') nić ludzkiego żywota nożycami.
rozwoju; pokój; argument Sierp atrybutem Hermesa, Priapa, Perse-usza. Perseusz
niepodważalny. otrzymał od Hermesa czarodziejski sierp diamentowy i
Kosa symbolizuje rolnika; skrzydlate sandały na wyprawę przeciw gorgonie Meduzie;
żywiciela; lato, rośniecie, sierpem tym (a. mieczem) ściął jej głowę.
jesień, żniwa, zbiory, plon;
śmierć;
broń kosyniera; pokój.
Sierpów używa się co
najmniej od czterech tysięcy
lat; ich ulepszeniem są kosy
o długim drzewcu, mało
stosowane w starożytności,
rozpowszechnione w
Europie w okresie rozwoju
rolnictwa za panowania
Karolingów (VIII w.).
Sierp w mitach — narzędzie
bogiń Ziemi i Księżyca,
służące m.in. do
dorocznego okaleczania
boga zboża; samokastracja
ducha roślin reprezentująca
obniżanie się Słońca
jesiennego, ziarno
spadające pod ciosem
sierpa, więdnięcie wegetacji
jesienią; narzędzie
związane z frygijskim
bóstwem wegetacji Attisem i
kapłanami bogini Kybele.
Sierp — nadzieja. Łopata
(orka) i sierp (żniwa)
Priap „sierpem odstrasza jednodniowego kalifa.
złodziei" (Metamorfozy 14, Sierp — Słońce. Plastyka celtycka stylizowała ogon koguta,
640 Owidiusza) lub może ptaka słonecznego (zob. Kogut), w kształt sierpa; to
swym olbrzymim fallusem? odwrócenie symbolu księżycowego na słoneczny może się
Sierp wiąże się z Księżycem od biedy tłumaczyć odwróceniem go rogami ku ziemi.
(przez podobieństwo do Kosa — Czas i Śmierć. Kosa emblematem Czasu, „skaźcy
sierpu Księżyca), Artemidą rzeczy" (Zbigniew Mor-sztyn) i Śmierci, wyobrażanych, zwł.
(Dianą), kobietą i płodnością od epoki Renesansu, w postaci kościotrupa. Kosa —
(przez zaokrąglony kształt, równacz nieubłagany wszystkiego, co żyje, równy dla
podobnie jak inne wszystkich. Sierp nie równa wszystkich jak kosa, ale jest
zaokrąglone narzędzia i narzędziem odróżnienia dobra od zła, zboża od chwastów,
bronie, i przez związek tj. grzeszników. „(Panie Boże) skosiłeś ich ostrą kosą i już
Księżyca z menstruacją), swych głów nie podniosą" (Księga ubogich 28, 7—8 Jana
wyobraża też tajną, pośre- Kasprowicza).
dnią drogę do życia Sierp i kosa — Czas. „Nic się kosie Czasu nie oprze" (Sonet
pozagrobowego i do 12 13 Szekspira). „Miłość nie jest błaznem Czasu, choć ten
zmartwychwstania (przez na różane wargi i jagody swym krzywym sierpem się
zasiew nowego ziarna), zamierza" (Sonet 116 9—10 Szekspira).
łączy więc początek i koniec Sierp i kosa — pokój. „Więc precz stąd wojna, precz miecz i
życia, okaleczenie i nadzieję łuk krzywy, sierp mój rynsztunek i kosa na niwy, dojrzałe
cechujące każdą ofiarę kłosy to nieprzyjaciele" (Pokój mieć ludziom potrzeba... 13—
składaną bogom i każdą 15 Wacława Potockiego).
broń. ,,A na czoło włożyła
zwyczajem żniwiarki sierp
krzywy (...), jasny jak nów
miesięczny nad czołem Dy-
jany" (Pan Tadeusz 11, 638
Mickiewicza).
Sierp — Chrystus, Syn
Człowieczy, którego
aniołowie „zapuścili swoje
sierpy na Ziemi i Ziemia
została zżęta" (Apok. 14, 14
—19).
Złoty sierp — Księżyc.
Złotym sierpem druidzi
celtyccy ścinali z dębów
świętą jemiołę (zob.) w
celach kultowych. „Złoty
sierp Księżyca na polu
gwiazd" — słynne
porównanie Victora Hugo,
użyte już przed nim przez
poetę arabskiego Ibn al-
Mu'tazza, zm. 908,
Kosa — broń (kosynierów) ludów dom Izraela, jak się przesiewa w przetaku, tak że ani
osadzona na sztorc, dawna jedno dobre ziarno nie upadnie na ziemię. Od miecza
broń sieczna. „W poginą wszyscy grzesznicy mego ludu" (Amos 9, 9—10).
Racławickim polu świecą „(Pan) będzie przesiewał narody w rzeszocie zniszczenia"
ranne rosy, migają się w (Iza-jasz 30,28). „Szymonie, Szymonie! Oto szatan wyprosił
rannym słonku kosynierskie sobie, żeby was przesiać jak pszenicę" (Ew. wg Łuk. 22,31).
kosy" (Racławice l—4 Marii Sito — próba. Próba jakości dobrego ziarna, ziarna
Konopnickiej). pozbawionego plew, gdy sito zatrzymuje ziarno (tj.
Kosa — żywiciel. Przysłowie sprawiedliwych), a wyrzuca plewy (grzeszników,
fr.: C'est la fau qw paye les wyzyskiwaczy i oszustów, którzy będą ukarani a. straceni),
pręż 'to kosa łąki żywi'. albo próba czystego piasku (sprawiedliwych). który
Trafiła kosa na kamień — przelatuje prw. sito, i żwiru (grzeszników), który w sicie
trafił spryciarz na równego zostaje.
sobie, trafił frant na franta. Sito — mądrość jako jedna z czterech cnót podstawowych
Jak sierpem rzucił — prosto (wg Platona); krytyczne rozdzielanie i rozróżnianie, zwł.
jak strzelił; dobra od zła, bezlitosny egzamin, wybór, zasada rządząca
na przełaj. moralną oceną czynów i twórczości duchowej. Egipskiego
Sierp i młot — godło ZSRR, skrybę wyobrażano
symbolizujące państwo
chłopów i robotników.
W heraldyce (sierp i kosa):
nadzieja obfitych plonów.
SITO (Arfa, Cedzak,
Cedzidło, Przetak,
Rzeszoto)
Sito symbolizuje obliczenie,
wycenę; mądrość
doskonałą, samopoznanie
przez działanie, oddzielenie
dobra od zła; próbę, krytykę,
osąd, poczucie wartości;
oczyszczenie, przesiew,
odsiew; chmurę deszczową;
gadatliwość, powtarzanie
usłyszanego, rozmowę o
drobiazgach (fatyczną);
próżność, złą pamięć;
łódkę czarownicy, wróżbę;
dziewictwo, miłość.
Sito, przetak, rzeszoto —
przesiewanie zboża;
oddzielenie dobra od zła,
sprawiedliwość Pańska, Sąd
Ostateczny. „Bo oto każę
przesiać wśród wszystkich
często z atrybutami: trzcina śrdw. wróżbitów-sitarzy uważano często za czarowników i
do pisania i atrament, oraz skazywano na śmierć (zob. niżej Sito w folklorze), gdyż w
rzeszoto reprezentujące przedmiotach wirujących dopatrywano się szczególnej
osąd, ocenę. obliczenie i tajemniczości i diaboliczności.
wycenę zboża; poczucie Nosić wodę w sicie — w bajkach i legendach lud. kara,
wartości. zadanie nie do wykonania, chyba że przy pomocy sił
Sito, przetak — atrybut nadprzyrodzonych.
Tuccii, westalki z legendy Sito — chmura, z której spada życiodajny deszcz.
rzymskiej; oskarżona o Sito — miłość. „Wiem, że go kocham darmo, bez nadziei, a
złamanie ślubów czystości jednak zawsze w to bezdenne sito mojej miłości wlewam
dowiodła swej niewinności, czyste wody" (Wszystko dobre, co kończy się dobrze 1,3
gdy napełniła wodą sito i Szekspira, tł. L. Uiricha).
niosła je nie uroniwszy ani Sito w folklorze i poezji — statek powietrzny a. morski
kropli; alegoria Czystości. czarownic i dżambli. „(Pierwsza czarownica:) Mąż jej
Atrybut św. Benedykta z popłynął do Aleppo, lecz ja pożegluję za nim na sicie"
Nursji, założyciela najstar- (Makbet 1,3 Szekspira). „(Dżamble) zielone głowy mają,
szego z istniejących obecnie niebieskie ręce mają i po morzu pływają w sicie" (Dong, co
zakonów i pierwszego ma świecący Nos 39—40 Edwarda Leara, tł. Andrzeja
opactwa w Monte Cassino Nowic-kiego).
(VI w.), który wg legendy w Wodę czerpać sitem (przetakiem, rzeszotem) — robota
cudowny sposób naprawił głupiego, praca bezsensowna, daremna.
sito złamane przypadkiem
przez towarzyszącą mu w
drodze do Rzymu niańkę.
Przysłowie: Przetak
rozdarty, panna zbałamuco-
na — licho warte.
Koskinomancja — wróżenie
z sita, kto ukradł (gr.
kóskinon 'sito',
koskinómamis 'wróżbiarka-
sitarka'), znane już w
starożytności; sito osadzano
na nożycach a. obcęgach,
które podpierano dwoma
palcami. Po modlitwie a.
magicznym zaklęciu
wymieniano imiona
podejrzanych; przy czyim
imieniu sito się zatrzęsło a.
zaczęło obracać, tego
uważano za winnego i
oskarżano. Obracać sito,
nm. das Sieb laufen lassen,
fr.faire tour-ner le sas. W
Ni po sitko, ni po rzeszotko z rozkoszy ogrójca" (Pan Tadeusz 8, 73—76 Mickiewicza).
— (przyszedł) nie proszony, Sito — zła, krótka pamięć. Mieć pamięć jak sito.
nie wiedzieć po co. Sito — odsiew, przesiew, filtrowanie, cedzenie, klarowanie,
Nowe sito na kołek, stare rafinowanie, rektyfikacja, destylacja, oczyszczanie,
pod ławę (a. w gnój) — eliminacja, brakowanie, sortowanie itd.
przysłowie; nowej, nowo SKORPION (Niedźwiadek)
przyjętej osobie wszelkie Skorpion (niedźwiadek) symbolizuje Słońce, ogień. Ziemię,
udogodnienia, a wysłużoną Afrykę, jesień; płeć, genitalia, chuć, płodność; zazdrość,
poniewierają. pochlebstwo; niezgodę, kłótnię, nienawiść, pogardę, złość,
Przez przetak puścić kogoś złośliwość, zjadliwą reprymendę; nikczem-ność, zdradę,
— obmawiać go- zemstę; wojowniczość, czatowanie, groźbę, jad i lek, ból,
Przetak — papla, pleciuch, cierpienie, torturę, kata, samobójstwo, śmierć; zło, Szatana,
gaduła. „Z nóg do głowy pychę; logikę, obronę, pomoc, ofiarność;
przetakiem zwać go można wyrzuty sumienia.
snadnie, wszystko przezeń, Skorpion — wojowniczość, złośliwość, czatowanie,
byś całe morze wlał, gotowość zadawania śmierci; kto tylko skorpiona muśnie,
przepadnie" (Dzieła 3,301 zostaje ugodzony potężnym kolcem, który wprowadza do
Adama Narusze-wicza; ciała ofiary śmiertelny jad.
1778).
Pytel — gaduła, pytlujący
ozorem, mielący jęzorem,
trajkocący papla.
Otrzymywanie coraz
przedniejszej mąki przez
coraz gęstsze pytle —
przesiew; wybór; dobór
przez coraz surowsze
wymagania.
Brać coś na przetak,
przepuścić przez przetak —
rozważyć, ocenić,
skrytykować, zre-cenzować;
ocenzurować. „Pracownych
piór dzieła bierzesz na
przetaki" (Sztuka rymo-
twórcza 79 F. Ksawerego
Dmochowskiego;
1788).
Sito — gwiazdozbiór Plejad.
„Na północ świeci okrąg
gwiaździstego Sita, przez
które Bóg (jak mówią)
przesiał ziarnka żyta, kiedy
je z nieba zrucał dla Adama
ojca, wygnanego za grzechy
Skorpion — ogień. Słońce. wiecznie ucieka przed Skorpionem.
W legendzie sumeryjskiej o Skorpion, Niedźwiadek (Scorpius) gwiazdozbiór nieba płn.,
Gilgameszu bohater udaje w Polsce widzialny przez okrągły rok, znak zodiaku,
się po nieśmiertelność do emblemat fermentacji, śmierci, odporności, żywotności,
Szamasza, boga Słońca, trwałości, walki, zdrady; kolor seledynowy, „pierwiastek" —
jednak u stóp góry Maszu woda; znak żeński, zimny, wilgotny, niepomyślny, rządzony
zagradzają mu drogę przez planetę Mars, wyobrażany przez zygzakowatą linię
potomkowie Chaosu — błyskawicy a. literę M zakończoną strzałą symbolizującą
człowiek-skor-pion i jego żądło; znak jesienny, październikowy. Wiąże się z upadkiem
żona; widząc jednak jego Faetona;
zdecydowanie, pozwalają zwany cmentarzem zodiaku a. Domem Śmierci.
mu pójść dalej. Skorpion — judeo-chrześc. symbol zdrady i zła; zazdrość i
Skorpion (w staroż. Egipcie) nienawiść; Judasz; w śrdw. — Żyd.
— płodność, śmierć: Selket Skorpion — cierpienie, tortura. „Ojciec mój chłostał was
(Serket), bogini-skorpion biczami, a ja was chłostać będę skorpionami" (3. Ks. Król.
płodności i życia 12,14). W śrdw. dyscyplinę cztero- a. pięcioogonową ze
pozagrobowego, strzegąca stalowymi kolcami i ołowianymi kulkami nazywano
czte1 rech bram świata skorpionem. „I dozwolono im, nie żeby ich zabijały, lecz
podziemnego i źródeł Nilu. męczyły (...), a męka ich jest jak męka po skorpionie, gdy
Skorpion — obrona, pomoc. ukąsi człowieka" (Apok. 9,5).
Gdy Izyda poszukuje
Ozyrysa w mokradłach
papirusowych, towarzyszy
jej siedem skorpionów.
Skorpion — pogarda, pycha;
nagana. Mówi Pan:
„Posyłam cię do synów
izraelskich, do narodu
buntowników (...), ale ty,
synu człowieczy, nie bój się
ich (...), chociaż cię otaczają
ciernie i mieszkasz wśród
skorpionów" (Ezechie! 2, 3
—6).
W mit. gr. Orion, syn
Posejdona, olbrzym beocki,
myśliwy, zginął od rany
zadanej w piętę przez
skorpiona, którego nasłała
obrażona i zazdrosna o Eos
(Jutrzenkę) Artemida. Zeus
umieścił Oriona i Skorpiona
na niebie jako dwa
sąsiadujące z sobą gwiaz-
dozbiory, przy czym Orion
Skorpion — ustawiczna herezja; Szatan.
groźba nakazująca ciągłą Skorpiony w głowie. Wg wierzeń lud. zbyt długie wąchanie
ostrożność. „Pod każdym bazylii wonnej sprawia, że w mózgu zalęgają się skorpiony.
kamieniem czyha skorpion" Skorpion — ofiarność, poświęcenie się, miłość rodzicielska.
(Więźniowie, fragm. 35 So- Wg legendy małe skorpio-niki wyżerają matce wnętrzności
foklesa). „W gnieździe nim się wydostaną na światło dzienne.
skorpiona nogi swej nie Skorpion — pochlebstwo. Przysłowie: Pochlebca podobny
stawiaj!" (Henryk VI cz. 2 3,2 jest do niedźwiadka, który nie ukąsi, aż pierwej przeliże.
Szekspira, tł. L. Uiricha). Skorpion — wyrzuty sumienia. „Myśl moja pełna jest
Skorpion — diabeł. „Oto skorpionów" (Makbet 3,2 Szekspira).
dałem wam moc deptania po Skorpion — samobójstwo. Wg wierzeń lud., kiedy skorpion,
wężach i skorpionach" (Ew. osaczony zewsząd przez ogień, nie widzi ratunku, sam
wg Łuk. 10,19), tj. przeciw zadaje sobie śmierć jadowitym kolcem.
diabłu i jego kompanom. Skorpion — zemsta. „Zemsta się jak skor-pijon, własnym
Skorpion — genitalia, jadem chłoszcze" (Mazepa 4,3 Słowackiego).
sperma; pożądanie. W W marzeniu sennym: poważna strata.
wyobrażeniach sceny
zabijania przez Mitrę
kosmicznego byka (np.
rzeźba w Watykanie) pies i
wąż gryzą byka i zlizują jego
życiodajną krew, a skorpion
atakuje jego jądra, aby
zdobyć życiodajną spermę.
Skorpion — jesień, jesień
życia; okres życia człowieka,
w którym grożą mu choroby i
śmierć.
Skorpion — kat;
przeciwieństwo pszczoły i
skarabeusza.
Skorpion — jad i lek
(odtrutka). Wg medycyny
śrdw. najlepszą odtrutka
przeciw jadowi skorpiona
jest olej wyciśnięty z jego
ciała, który jest też lekiem
przeciw kamicy moczowej.
Skorpion w śrdw. — Afryka
jako jedna z czterech części
świata; Ziemia jako jeden z
czterech „pierwiastków";
Logika jako jedna z siedmiu
sztuk wyzwolonych;
dialektyka;
SKOWRONEK dla sowy, światłość dla skowronka" (Cymbelin 3,6
Skowronek symbolizuje Szekspira, tł. L. Uiricha).
niebo, złączenie nieba z Skowronek — zegar rolnika. „Żeńcy wstają ze skowronkiem
ziemią, mediację; wiosnę, i ze skowronkiem się spać kładą" (Idylle 10,50 Teokryta).
świt, poranek, czasomierz; „Wesołe skowronki to zegary oracza" (Stracone zachody
nadzieję, miłość; brawurę, miłości 5, 2, 914 Szekspira).
wesołość, lekkomyślność, Skowronek — poranna pieśń, młodzieńczy zapał, radość
żywość, ruchliwość, życia, samorodna muzykalność;
krzątaninę; skrzydło, wzlatujące, bezcielesne szczęście; dla mistyków — radosna
natchnienie, pieśń modlitwa zaniesiona do stóp tronu Stwórcy; śpiewak
(niebiańską), nadziei; radość niewidzialnego ducha, który chciałby pocie-
(nie)muzykalność, szyć ziemię (Michelet). Przez swoją niedosiężną oku postać,
przyrodzony kunszt; gdy niewidzialny śpiewa unosząc się w powietrzu — czysto
mądrość, naiwność, literackie wyobrażenie pozbawione obrazu, czysta metafora,
przesłanie; sublimacja; przejrzystość, fala radości. ,,Skowronek równo
pokorę kapłańską. ze dniem śpiewaniem się sili" (Sielanka ósma 140
Skowronek — mądrość. Bartłomieja Zi-morowica). ,,Nauczyciel pieśni i życia" (O li-
Bogini mądrości Atena teraturze: Skowronek J, G. von Herdera). „Ranny wiosny
(Minerwa) przybierała dzwonek, również głęboko w niebie schowany skowronek"
niekiedy postać skowronka (Pan Tadeusz 2, 13—14 Mickiewicza).
(a. jaskółki). Skowronek — święty ptak Gallów, ptak dobrej wróżby:
Skowronek — nóżka skowronka noszona
niemuzykalność. Przysłowie
starogr.: Dla
niemuzykalnego nawet
skowronek jest melodyjny.
„Po śpiewie oper jak nudną
są rzeczą ranne skowronki,
co na Litwie skrzeczą!"
(Dedykacja gawęd gminnym
Litwinom 43—4 Ludwika
Kondratowicza).
Skowronek — ranny
ptaszek, herold ranku,
przeciwieństwo słowika i
sowy, ptaków nocnych.
,,Chcesz już iść? Jeszcze
ranek nie tak bliski, słowik
to, a nie skowronek się
zrywa i śpiewem przeszył
trwożne ucho twoje (...)
Skowronek to, ów czujny
herold ranku" (Romeo i Julia
3,5 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego). ,,Ciemność
w zanadrzu a. jej Shelleya). „Eteryczny minstrelu! pielgrzymie nieba!" (Do
wyobrażenie — zwycięstwo, skowronka Williama Wordswortha).
szczęście. Skowronek — wiosna, zwiastun wiosny. Przylatuje z
Skowronek w południowych krajów b. wczesną wiosną, z początkiem
chrześcijaństwie — kapłań- marca lub nawet przy końcu lutego.
stwo, pokora kapłana; Skowronek — zmartwienia i obawy na wyrost. Przysłowie w
przeciwieństwo pychy wielu językach: Gdyby niebo upadło, potłukłoby mnóstwo
pawia; w śrdw. — skowronków.
miłosierdzie; dla franci- W marzeniu sennym: (schwytany) strata pieniężna;
szkanów — radość pracy. (latający) wzbogacenie się; (śpiewający) dobra wiadomość.
Skowronek — ruchliwość, SKRZYDŁA
krzątanina, obrotność, Skrzydła symbolizują życie, śmierć, zasadę męską,
żwawość, aktywność. psychopompa, posłańca bogów, duszę i ciało. Ducha Sw.,
„Żwawy skowronek, poseł uduchowienie; myśl, umysł, ideę, abstrakcję, ewolucję
dnia, wita swą pieśnią szary duchową, inteligencję, wiedzę, rozmyślanie; światło,
świt" (Opowieści oświecenie, wyobraźnię, fantazję; przeznaczenie; ucieczkę,
kanterberyjskie, Opowieść działanie, ruch, pośpiech, szybkość, rozprzestrzenianie się,
Rycerza 633 Chaucera). dematerializację, wszechobecność, powietrze, wyzwolenie
Skowronek — ptak proroczy, (z przyciągania ziemskiego), wzlot, ulgę, uniesienie,
niosący ozdrowienie aspiracje, wzniosłość, egzaltację, zapał,
(Karnety t. 2 Leonarda da
Vinci).
Skowronek — niebiańskość.
„Już śpiewa skowronek pod
sklepieniem nieba" (Cymbe-
lin 2, 3 Szekspira, tł. wg L.
Uiricha). Ptak ,,żyjący w
niebie" (Jules Renard).
Skowronek — naiwność.
Przysłowie fr.:
Se laisser prendre au miroir
comme 1'alouette 'dać się
nabrać na lustro jak
skowronek', tj. dać się
ogłupić pochlebstwami.
Skowronek — mediacja,
skrzydło niebiańskie,
pośrednictwo między
niebem a ziemią. Ptak
buduje gniazdko na ziemi, a
wznosi się pionowo do
nieba; złączenie nieba z
ziemią. „Wyżej, wciąż wyżej
wzbijasz się z naszej ziemi"
(Do skowronka P. B.
ambicję, gotowość; Skrzydlaty człowiek, duch, anioł, pośrednik między Bogiem a
zwycięstwo, urodzenie i ludźmi, wysłannik bóstwa w mazdaizmie, judaizmie,
majątek, bogactwo, chrześcijaństwie i islamie; archanioł. Stary Testament
autorytet, chwałę, potęgę, przedstawia wielokrotnie aniołów jak zwykłych ludzi, a zatem
opiekę, obronę, możliwości; bez skrzydeł, np. anioła Rafała: ,,Tobiasz spotkał
miłość, pieśń, noc, młodzieńca okazałego, który stał przepasany i jakby gotowy
milczenie, poezję, przyjaźń, do drogi. A nie wiedząc, że to był anioł boży, pozdrowił go"
cnotę; chwilę, mijanie czasu; (Tobiasz 5, 5—6).
niepokój; nieszczęście; zob. Opiekuńcze skrzydła — ochrona, serdeczna opieka, troska,
Pióro, Wiatr. piecza (może od kokoszy zagarniającej pisklęta pod
Skrzydła ptaka zob. Ptak skrzydła). Brać kogoś pod swoje skrzydła — pod opiekę.
(uskrzydlone metafory; „Pod cieniem skrzydeł Twoich chroń mnie" (Psalm 16 8).
wyższe stany bytu; Skrzydła orle — autorytet, potęga, chwała;
duchowość). opieka, obrona. „Widzieliście sami (...) jak niosłem was na
Skrzydlata tarcza, skrzydłach orłowych i przywiodłem do siebie" (Ex. 19,4), Bóg
skrzydlate koło — po- do Mojżesza o przymierzu z ludem Izraela.
słannictwo boskie, duch Na skrzydłach wiatru — z największą szybkością; lotem
boży; życiodajność, Słońce, wyobraźni; zob. Wiatr (wyobrażeniem szybkości); tac. super
światło, promienie, pennas yentorum (Wulgata, Psalm 17 11; 103, 3).
uzdrawianie; Skrzydła gołębicy — szybka ucieczka od „lękliwości ducha i
deszcz, płodność, wężo- nawałności" wzburzonego miasta do odpoczynku w ciszy i
ptak, zniszczenie. W staroż. samot-
Egipcie — wieczność, dusza
zmarłego. W sztuce
chrzęść. — gołębica (Duch
Sw.).
Skrzydlata tarcza opleciona
dwoma wężami — relig. i
polit. emblemat Horusa,
boga nieba, władcy Dolnego
i Górnego Egiptu
wyobrażanych przez węże.
Skrzydlata tarcza z łukiem i
strzałami — emblemat
asyryjskiego boga Słońca i
wojny, Aszszura,
wyobrażający uskrzydloną
tarczę słoneczną miotającą
promienie-strzały.
Skrzydlaty lew a. byk (w
plastyce asyryjskiej) —
odwaga, siła,
wszechwiedza.
Skrzydlaty smok — atrybut
bogów Ziemi.
ności. „Kto mi da skrzydła Uskrzydlony kapelusz — atrybut Hermesa-
jak gołębicy, a odlecę i -Merkurego, Perseusza.
odpocznę. Oto oddaliłem się Skrzydełka kaduceusza (symbolicznej laski staroż.
i mieszkałem na pustyni" heroldów, laski poselskiej Hermesa-
(Psalm 54 7—9). -Merkurego) — pokój, handel; misja posła. herolda.
Skrzydła — powietrze; świt, Uskrzydlone stopy, pięty (jak u Hermesa-
ranny chłód; -Merkurego, Perseusza) — potęga wzniosłości duchowej; u
atrybut bogów wiatru. świętych buddyzmu tybetańskiego — ewolucja kosmiczna;
„Gdybym wziął skrzydła skrzydełka oniryczne — fruwanie we śnie, dynamizm.
poranku, zamieszkał na natchnienie, wyzwolenie sił twórczych poety. wieszcza,
krańcu morza" (Psalm 138 wróżbity.
9). Skrzydlate słowa (gr. epea pteróentd) — u Homera ozdobny
Skrzydła — potęga epitet metaforyczny, użyty w Iliadzie 46, w Odysei 58 razy.
asyryjska. „Oto Pan np. „(Tele-mach) witał słowem skrzydlatym: Raduj się
przywiedzie na nich (...) gościu!" (ks. l. tł. J. Parandowskiego). Dziś:
króla asyryjskiego i słowa, wyrażenia, które się powszechnie cytuje (por. zbiór
wszystką chwałę jego (...); Georga Blichmanna Geflii-geite Warte. 1864).
rozpostarcie skrzydeł jego Skrzydło — śmierć. ..Skrzydło śmierci" (Menander cyt. przez
napełni szerokość ziemi Zenobiusza 6,31).
twojej, o Emanuelu!" Skrzydła — wyobraźnia; medytacja, umysł;
(Izajasz 8, 7—8), apostrofa atrybut Sławy i Plotki.
proroka do Mesjasza. Skrzydła piorunowe (w kulcie Zeusa) — posłannictwo
Skrzydła Azraela — cień, boskie; szybkość, aktywność.
tchnienie zbliżającej się
śmierci. W teologii żyd. i
muzułm. anioł śmierci
Azrae] oddziela duszę umie-
rającego od ciała.
Skrzydła — atrybut gr.-rz.
bogów i bóstw:
Zwycięstwa (Ateny-
Minerwy; Nike-Victorii, której
posągi i posążki wpłynęły na
wczesne wyobrażenia
aniołów w sztuce chrzęść.
np. na mozaikach);
posłańców bogów (Her-
mes-Merkury, Iris),
psychopompów (odpro-
wadzających dusze w
zaświaty); Przeznaczenia,
Losu (Nemesis, Fatum);
Miłości (Afrodyta-Wenus,
Eros-Kupido-Amor, Put-to-
Amoretto) itd.
Skrzydlaty rumak — Pegaz. (z wazą i wędzidłem a. sznurem). Ojciec Czas (z kosą i
Skrzydła łkara klepsydrą). Sposobność (tj. Okazja, wg opisu rzeźby
(przymocowane do ramion Lizyppa z IV w. p.n.e.), Noc (zazw. z sową, maską, wieńcem
woskiem) — niewydolność z maków sennych), Melancholia (siedząca). Bieda oraz
funkcjonalna; takież wiele cnót. zalet, wad i grzechów.
skrzydła jego ojca. Dedala, Swoje skrzydło — dawn. swój osobisty interes, własna
wytrzymują próbę lotu, bo korzyść. „Każdy na swe skrzydło goni" (Krótka rozprawa...
Dedal nie zbliżył się do 642 Mikołaja Reja).
Słońca i wosk się nie stopił. Skrzydła — życie. „Zwłoka często udaremnia spełnienie
Przyciąć, podciąć, spętać dobrych uczynków, bo skrzydła życia ludzkiego porosłe są
komuś skrzydła — zgasić, piórami Śmierci!" (Rozprawa: Jak JKM może dokuczyć kró-
zmrozić, zmarnować, czyjś lowi Hiszpanii Sir Humphreya Gilberta;
entuzjazm; ograniczyć 1577).
czyjąś wolność; okiełznać, Skrzydła — milczenie. ..Jak wdzięcznie unosiły się na
utemperować; pierw. o skrzydłach milczenia" (Comus 249—250 Johna Miltona).
drobiu. Skrzydła husarskie — skrzydła u siodeł a. naplecznika zbroi
Skrzydła — poezja. husarii, ciężkiej jazdy kopijniczej. elity kawalerii polskiej XVII
„Niezwykłe i potężne uniosą w., służące jako postrach nieprzyjaciela a. ozdoba, a pierw..
mnie skrzydła, mnie poetę- wg niektórych, jako obrona przed arkanami Tatarów.
łabędzia w powietrzne Dodawać komuś skrzydeł, przyprawiać, przypinać skrzydła
przestworze" (Pieśni 2, 20, l — dodawać zapału, ani
—2 Horacego, tł. Józefa
Zawirowskiego).
Skrzydła w chrzęść. —
światło, oświecenie;
promienie słońca
sprawiedliwości; ewo-iucjb
duchowa; atrybut anioła,
archanioła, cherubina,
serafina.
Skrzydła —
wszechobecność; wskazują
strony świata, pory roku itd.
Skrzydła nietoperza —
ciemność; czary;
wypaczona wyobraźnia.
Skrzydła atrybutem idei.
abstrakcji (w epoce
Odrodzenia i później) itd..
takich jak:
Sława (z trąbami). Historia
(pisząca na tabliczce),
Pokój (z gołębicą). Fortuna
(z zasłoniętymi oczami i z
globem ziemskim). Nemezis
muszu, budzić uniesienie. rdzewieją, a skrzydła miłości nie gubią ani piórka!
,,Młodości! dodaj mi Skrzydła — noc. „Dzień minął i ciemność spada ze skrzydeł
skrzydła!" (Oda do młodości Nocy" (Dzień minął 1—2 H.W. Longfellowa).
1 Mickiewicza). Skrzydło — przyjaźń. „Roznieć skrzydłem przyjaźni gasnący
Skrzydła bocianie — płomień wesela" (Magazyn osobliwości 7,23 Dickensa, tł. A.
zapowiedź wiosny. ..Bocian Przedpeł-ska-Trzeciakowska).
(...) rozpiął skrzydła białe, Skrzydła — dążenie ku wzniosłości, do szlachetności, do
wczesny sztandar wiosny" przekroczenia kondycji ludzkiej; wyzwolenie, zwycięstwo.
(Pan Tadeusz 11, 23—4 Skrzydła — ucieczka, możliwość ratowania się ucieczką.
Mickiewicza). Przysłowie: Lepiej mieć skrzydła niż rogi.
Szklane skrzydła — Opalić (jak owad przy płomieniu świecy), zwichnąć sobie
teleskop (luneta astro- skrzydła — doznać niepowodzeń; zniechęcić się.
nomiczna). „Pieśni ma. tyś Rozwinąć skrzydła do lotu — rozpocząć działanie na wielką
jest gwiazdą za granicą skalę.
świata! I wzrok ziemski, do Skrzydła — nieszczęście. Przysłowie: Nieszczęścia
ciebie wysłany za gońca, przylatują na skrzydłach, a odchodzą pieszo.
choć'szklanne weźmie Skrzydła — urodzenie i majątek. ..Wielki świat jest wyższym
skrzydła, ciebie nie dolata" światem (...). do tych wy
(Dziady cz. III l. 2,
Improwizacja 15—17
Mickiewicza).
Skrzydła — pieśń. „Nim ja w
śmierć ojczyzny uwierzę
(...) porwę ją wprzódy na
pieśniane skrzydła" (Poeta i
natchnienie 233—6
Słowackiego). „Na
skrzydłach pieśni". nm.
AufFlugeln des Gesanges
(Lyrisches Intermezzo 9, l
Heinricha Heinego).
Skrzydła — dusza i ciało,
„Dusza i ciało to tylko dwa
skrzydła, którymi czasu i
przestrzeni sidła duch mój
rozcina" (Psalmy
przyszłości, I. Psalm wiary l
—3 Zygmunta
Krasińskiego).
Skrzydła — miłość. ,,Miłości
dają skrzydła niesłusznie
poeci" (Mitosć l Tymona
Zaborowskiego). Szkocki
tekst: Niech zawiasy
przyjaźni nigdy nie
żyn wzbić się można (...) zwierząt.
tylko za pomocą dwóch W hinduizmie na słoniu wspiera się świat, dlatego często
skrzydeł: urodzenia i wyobrażany w charakterze kariatydy (rzeźba spełniająca
majątku" (Lalka, 1.5 funkcję podpory, kolumny); jako zwierzę kosmiczne sam ma
Bolesława Prusa). strukturę kosmosu: kula wsparta na czterech słupach;
W alchemii: zasada męska, symbol Ziemi. Bóg Ganesia, syn Siwy i Parwati, bóg
aktywna (niektóre istoty wszelkiego początku i wejścia, usuwacz przeszkód, patron
bezskrzydłe — zasada literatury i nauki, wyobrażany jest z głową słonia.
żeńska. pasywna): orzeł Słoń jest wierzchowcem bogów i królów:
pożerający lwa; wyzwolenie w hinduizmie wierzchowcem Indry; w ma-hajańskim
z przyciągania ziemskiego. buddyzmie bodhisattwa Saman-tabhadra, reprezentujący
W heraldyce: obrona; szczęście a. uprzejmość. dosiada trójgłowego lub
(skrzydła na tarczy) radość sześciocio-sowego słonia.
z powodzenia. Już w III tysiącleciu p.n.e. w sztuce indyjskiej i egipskiej
W marzeniu sennym: symbolizuje władzę królewską, pokój, dobrobyt,
poprawa sytuacji: zaspokojenie pragnień. Zaświadczony na obelisku z IX w.
awans. p.n.e. króla Asyrii Salmanassara III. Historyk gr. Kte-zjasz
SŁOŃ widział słonie indyjskie na dworze króla perskiego
Słoń symbolizuje władzę Artakserksesa II Memnona w V w. p.n.e.
(królewską), dumę,
trwałość, niezmienność,
potęgę; szaleństwo;
męskość (ityfallizm), siłę a.
brak popędu' płciowego;
pokój, szczęście,
(długo)wiecz-ność; Afrykę;
chmurę; nadludzką siłę, nie-
zgrąbność, ostrożność,
nieczułość, ociężałość,
gruboskórność,
wytrzymałość; delikatność,
skromność, cierpliwość,
powściągliwość,
umiarkowanie; roztropność,
pamię(tliwoś)ć, mądrość;
współczucie, łagodność;
pobożność. religię;
czystość.
Słoń, największe zwierzę
lądowe, mimo swego
ogromu mało agresywne,
gdy nie sprowokowane.
łatwo dające się oswoić
(słoń indyjski) i tresować,
uchodził, obok lwa. za króla
Wybór świętego króla. Wg kiedy -wyobrażany z podniesioną trąbą, na tle Słońca, gdy
tradycji, na starożytnym pozdrawia jutrzenkę (O przemyślności zwierząt Plutarcha).
Wschodzie miano Słoń — długowieczność, wieczność; starożytni sądzili, że
wypuszczać słonia żyje przeszło sto lat (naprawdę 70—80). Na monetach
samopas na miasto, a macedońskich przedstawiano go wraz z napisem „Wiecz-
pierwszy napotkany i ność", na monetach i medalach rzymskich pojawiały się
uniesiony trąbą w górę lub słonie zaprzężone do cesarskiego rydwanu, wóz Sławy
polany przez niego wodą ciągniony przez słonie itp.
przechodzień stawał się Słoń — gigantyczny apetyt a. umiarkowanie w jedzeniu i
świętym królem. piciu. Przysłowie: Kto słonia na ucztę prosi, głód do domu
Słonia jako zwierzę bojowe wprowadza. Wg Pliniusza St. słoń nigdy nie jada więcej niż
używano wielokrotnie w mu niezbędnie potrzeba, aby się utrzymać przy życiu.
starożytności, głównie dla Słoń — siła popędu płciowego; oziębłość seksualna. Wg
siania paniki wśród pop. mniemania para słoni udawała się na Wschód po
nieprzyjaciół (i ich koni) nie- korzeń mandragory, znany jako afrodyzjak, i dopiero po
obytych z widokiem tych spożyciu go była zdolna do rozpłodu, podobnie jak pierwsi
zwierząt, zwł. gdy ludzie w raju po skosztowaniu owocu drzewa wiadomości.
występowały w zwartych Słoń w tradycji chrzęść. — grzesznik zatwardziały (z uwagi
formacjach. Gdy Juda na swą grubą skórę):
Machabeusz obiegł zamek w śrdw. uważany za szczególnie cnotliwego. gdyż wg
syryjski w Jerozolimie. Arystotelesa zachowywać miał
Antioch Eupator wkroczył
do Judei: ,,i była liczba
wojska jego 100000 i 32
słonie wprawione do walki.
(...) Słoniom pokazywano
sok grona winnego i morwy.
aby je rozjuszyć do bitwy"
(/. Ks. Macha-bejska 6. 30,
34). Grecy zetknęli się ze
słoniami bojowymi w bitwie
pod Arbelą (wyprawa
Aleksandra Wielkiego), a
potem w Indiach; Rzymianie
poznali słonie indyjskie w
wojnie z Pyrrosem.
afrykańskie — w wojnach
punickich. Znaczenie
kultowe słoni zrodziło się
przez związek z indyjskim
Dionizosem--Bachusem i
jego pochodami
triumfalnymi.
Słoń atrybutem
wschodzącego Słońca, nie-
wstrzemięźliwość seksualną poezji Jonathana Swifta; 1733 r.).
w czasie dwuletniej Biały słoń (o jasnej a. jasnoplamistej skórze) — święte
(naprawdę ok. 22- zwierzę Syjamu za czasów legendarnych królów Awy; w jego
miesięcznej) ciąży samicy postaci Budda wstępować miał w łono Mai a. zstępować na
{Historia naturalna 7.5 ziemię. Przydawano białemu słoniowi urzędnika wysokiej
Pliniusza St.), stąd stał się rangi, aby nadzorował gospodarkę dworu słonia. Wg
wzorem umiaru i późniejszej tradycji władcy Syjamu obdarowywali białymi
powściągliwości. Słoń był słoniami dworzan, których chcieli zrujnować; przen.
też emblematem chrztu, kosztowna a. bezużyteczna godność lub posiadłość;
wierzono bowiem, że popularny symbol buddyzmu.
samica rodzi w wodzie Skrzydlaty słoń — chmura, zwłaszcza deszczowa.
stawu, podczas gdy samiec Trąba słonia — deszcz i błyskawica; fallus. Słonia nazywają
stoi na straży. aby zwierzęciem o trzech ogonach: trąbie, ogonie i ityfallusie.
odpędzać smoki. Kość słoniowa — czystość, trwałość, stałość. O Oblubieńcu:
Słoń — czystość; z powodu ,,Brzuch jego z kości słoniowej" (Pieśń nad pieśniami 5,14).
białości swych ciosów (tzw. O Oblubienicy: ..Szyja twoja jak wieża z kości słoniowej"
kłów). Używano go. (7,4). „Uczynił też Salomon stolicę wielką ze słoniowej kości"
podobnie jak jelenia, lwa i (J. Ks. Król. 10.18). W starożytności wznoszono chryze-
(wg tradycji) jednorożca,
jako sprawdzianu
dziewictwa dziewczyny:
jeżeli zwierzę jej nie
zaatakowało, była dziewicą.
Słoń — rozwaga i takt: nie
atakuje zwierząt małych i
słabych. Przysłowie: Słoń
myszy nie chwyta.
Słoń — duma. Wierzono, że
nie może zginać kolan i
dlatego sypia stojąc, oparty
o drzewo. ..Słoń nie ma
stawów, aby się mógł
kłaniać: nogi do chodu ma,
nie do zginania" (Troilus -i
Kressyda 2,3 Szekspira, tł.
L. Ul-richa).
Słoń lub głowa słonia
staroż. i śrdw. atrybutem
Afryki jako jednej z czterech
części świata. „Na mapach
Libii kartografowie kładą,
gdzie luka. dzikie listowie, a
gdzie bezludną pustacią
zionie, wymalowują — w
braku miast — SŁONIE" (O
lefantowe posągi, kryte oczywista, rzucająca się w oczy, widoczna.,,Słonia jakoś nie
złotem i kością słoniową; z zauważyłem" (z bajki Ciekawy Iwana Kry-łowa); iron. o
nich najsłynniejsze — Ateny niedostrzeganiu rzeczy najważniejszej.
Par-tenos (przed 438 p.n.e.) Słoń w składzie porcelany — człowiek niezgrabny,
i Zeusa Olimpijskiego (po nietaktowny, gruboskórny, enfant terrible.
430 p.n.e.), oba dłuta Słoń — niebezpieczeństwo par excellence (fr. 'w
Fidiasza. Małe słoniki z najwyższym stopniu'). „Gdyś złapał słonia za tylną nogę, a
kości słoniowej, zwykle w on usiłuje się wyrwać, najrozsądniej będzie, jeśli pozwolisz
kompletach po 7 sztuk mu uciec" — iron. aforyzm Abrahama Lincolna, prezydenta
różnej wielkości, sprowa- USA, wypowiedziany na parę godzin przed śmiercią z rąk
dzano masowo, zwł. w XIX zamachowca.
w. ze Wschodu, jako Słoń a sprawa polska — żart. o szukaniu w każdej sprawie
amulety szczęścia stawiane związków z „kwestią polską", zwł. w okresie zaborów;
na półeczkach i w wzorowane na szwedzkim: Elefanten och Kar! den Tolvte
serwantkach. 'słoń a Karol XII'; ów wielki monarcha był niewyczerpanym
Wieża z kości słoniowej — tematem wszelkich dyskusji w Szwecji.
przen. izolowanie się od Szalony słoń — uważano, że stado słoni niekiedy wpada w
spraw ogółu, wywyższanie szał i, pędząc przed siebie, tratuje wszystko na swej drodze.
się ponad nie. Matka Boska „Szalone słonie przed się pędzą, nie wiedząc, dokąd
jest „wieżą z kości
słoniowej" w dawnej litanii
loretańskiej z powodu
śnieżnej białości Jej cnoty i
dlatego, że słoń jest
pogromcą węża i smoka, tak
jak Maria — pogromczynią
węża-Szatana.
Walka słonia z dzikiem w
plastyce XVII w. — walka
cnoty z rozpustą. Na rzeź-
bach świątyń Angkor.-Vat
występuje słoń w walce z
lwem jako symbolem zła i
mocy instynktu.
Słoń — zwierzę pamiętliwe.
Przysłowie:
Kobiety i słonie nigdy nie
zapominają (doznanej
krzywdy). Ale staroż. Grecy
powiadali, że to małpa nigdy
nie zapomina krzywdy, a
słonia uważali, z powodu
jego wielkich rozmiarów, za
stworzenie głupie i nieczułe.
Słoń — rzecz najbardziej
ani po co? Nie dbając, co uzdrowiciela; wspaniałości, świetności, młodzieńczości,
obalą piersią, co pod czystości; triumfu, chwały; prawdy, oświecenia,
nogami podruzgocą?" sprawiedliwości, bezstronnego sędzi; słowa, autorytetu,
(Preludia 5 Kazimierza najwyższej inteligencji kosmicznej, geniuszu, mądrości,
Tetmajera). rozumu, inteligencji, wynalazczości, wolnej woli; złota;
Mieć skórę słonia — być rolnika, woźnicy; męskości, ojca, popędu płciowego;
gruboskórnym, nieczułym, płodności; wierności, niewierności; szału, złośliwości,
brutalnym, bez serca. krótkiego życia, południowego (ok. godz. 12) szaleństwa;
Słoń — dżentelmen. „The zabójcy, truciciela. nagłej śmierci; zob. Feniks; Oko (słońca).
elephant's a gen-telman" Słońce czczono na ogół bardziej w strefie umiarkowanej, a
(Oonts Rudyarda Kiplinga). Księżyc w podzwrotnikowej; od tej zasady są jednak ważne
„Jumbo" prawdop. wyjątki, np. kult boga Słońca w gorącym i suchym klimacie
największy słoń prze- Egiptu i Azji Zachodniej oraz najbardziej rozwinięty kult
bywający w niewoli, od 1865 Słońca w Meksyku i Peru. Zwłaszcza w tych kulturach
w londyńskim Zoo, w 1882 starożytności, gdzie odgrywało znaczną rolę w rachubie
sprzedany firmie czasu i gdzie zastąpiło dawnego boga niebios. Słońce
widowiskowo--cyrkowej bywało bogiem najważniejszym, jak egipski Ra (Re, Atum-
Barnum and Bailey w USA. Re, Amon-Ra, Chnum-Re), prawe oko Horusa (lewym jest
W marzeniu sennym: Księżyc) i skarabeusz (poświę-
zwycięstwo; zwierzo-
kształtne wyobrażenie
śpiącego.
W heraldyce: potęga,
ambicja, odwaga, rozsądek,
rozum, chytrość, potulność,
czystość. W USA emblemat
partii republikańskiej.
SŁOŃCE
Słońce jest symbolem
nieskończoności, nieba,
nowego początku, kształtu
(w przeciwieństwie do
Księżyca-materii), światła,
ognia, rozrodczego gorąca,
samotnika, wielkiego
wędrowca, zasady aktywnej,
źródła energii i mocy
życiowej, dawcy i niszczy-
ciela życia, (bezstronnego)
dobroczyńcy;
wszystkowidzącego bóstwa,
męskiego Stwórcy, oka
boskiego, Chrystusa, Raju,
odnowiciela,
zmartwychwstania,
tnik, święty żuk Chepri, bóg Merodachem. W mitologii skandynawskiej Słońce występuje
wschodzącego Słońca); jako wszystkowidzące oko Odyna i jako Sunna wiecznie
zwłaszcza dotyczy to lękający się pożarcia przez wilka Fenrisa (symbol
krótkiego okresu zaćmienia). „Pan świata wie, jak długo pracować potrzeba;
monoteizmu słonecznego słońce, Jego robotnik, kiedy znidzie z nieba, czas i
Amenhote-pa IV Echnatona ziemianinowi ustępować z pola" (Pan Tadeusz l, 202—4
(XIV w. p.n.e.). Również u Mickiewicza).
Żydów istniał taki kult, Słońce — Chrystus. Wczesny Kościół skierował rzymski kult
jednak całkiem marginalny: Słońca na osobę Chrystusa: mitraistycznemu świętu
na skutek reformy religijnej narodzin Słońca w najkrótszą noc roku, 25 grudnia, prze-
króla Jozjasza (VII w. p.n.e.) ciwstawił epifanię (święto Trzech Króli, 6 I), a od III w. Boże
usunięto ze świątyni sprzęty Narodzenie; zmartwychwstanie zaś przypada na okres
kultu Słońca (4. Ks. Król. odradzającego się, wiosennego Słońca w pierwszym
1,23). który powstał tam miesiącu roku u Żydów (i Rzymian do 153 p.n.e.), kiedy cała
mimo wyraźnego zakazu przyroda zmartwychwstaje, i to nie w żydowski sabat, ale w
Jahwe; zob. Gwiazda niedzielę, w dzień Heliosa i Mitry, w którym Jahwe stworzył
(Gwiazdy bogami). Kult światło. We wczesnym chrześcijaństwie modlący się w-
Słońca perskiej religii Mitry, domu i w kościele zwracali się na wschód, podobnie jak
przeniesionego przez wyznawcy kultów słonecznych; stąd również bierze się
legiony rzymskie do Europy zwyczaj kierowania, w miarę możności, osi budynków
jako Soi inyictus (tac. kościelnych i grobów na wschód.
'niezwyciężone Słońce'), Słońce — sprawiedliwość, sędzia, który wszystko widzi i
odsunął na dalszy plan słyszy. ,,Ja uczynię tę
bogów olimpijskich, tak że
przed wprowadzeniem
chrześcijaństwa religia
rzymska stała się niemal
monoteistyczna. Częściej
jednak Słońce występuje
jako bóstwo
podporządkowane głównym
bogom, zwłaszcza
niebiańskim, wyraz
(objawienie się) boskości na
niebie, jako bóstwo
pojmowane nieraz jako syn
boga i brat tęczy lub oko
boga. Tak było z greckim
Heliosem, z czasem w
znacznej mierze wchło-
niętym przez Apollina
Foibosa (Feba), Surią w
Indiach, Utu w Sumerze,
Szamaszem w Ba-bilonii-
Asyrii i chaldejskim
rzecz przed oczyma szczęście dopisuje). Mieć słońce i wiatr w plecy (tac. Soi et
wszystkiego Izraela i przed yentus a lergo sunt, fr. Le soleil et venl sont au dos) — mieć
oczyma słońca" (l. Ks. Król. sprzyjające warunki działania, mieć powodzenie.
12,12). „I wzejdzie (w Dniu Słońce — wolność i swoboda. „Ale gdy słońce wolności
Sądu) wam, bojącym się zaświeci, jakiż z powłoki tej owad wyleci?" (Dziady cz. III,
imienia mego, słońce Ustęp, Droga do Rosji 93—4 Mickiewicza). „Lecz skoro
sprawiedliwości" (Ma- słońce swobody zabłyśnie (...) i cóż się stanie z kaskadą
lachiasz 4,2). Grecy, tyraństwa?" (Dziady cz. III, Ustęp, Pomnik Piotra Wielkiego
przysięgając, brali Heliosa 66—68 Mickiewicza).
za świadka. ,,Nim mnie Słońce — zbawienie. „Witaj jutrzenko swobody, zbawienia
osądzisz, czekaj słońca" za tobą słońce" (Oda do młodości 74—5 Mickiewicza).
(Do D.D. 18 Mickiewicza). Słońce — bohater, triumf, zwycięstwo, młodzieniec z
Di Sonne scheint nm. mieczem (promieniem słonecznym albo ogniem) w dłoni
'słońce świeci', pop. atakujący niebo, które broni się siecią gwiazd. Bohater-Słoń-
ostrzeżenie (zwł. w ce wspomaga bohatera słonecznego, Jozuego, zatrzymując
Saksonii), że dzieci się na jego wezwanie tak długo „aż pomścił się lud nad
słuchają. nieprzyjaciółmi swymi" (Ks. Jozuego 10,13). „Polskie wydało
Słońce — życie; światło go plemię, wstrzymał słońce, ruszył ziemię" (Kopernik Jana
słoneczne — radość życia, Nepomucena Kamińskiego). „Oto słońce spod Austerlitz!"
szczęście i powodzenie. słowa Napo
,,Przyjemne jest światło i
miło jest oczom widzieć
słońce" (Eklezjastes 11,7).
Filozof Diogenes powiedział
do Aleksandra Wielkiego,
który pytał go, co może dla
niego zrobić: „Nie zasłaniaj
mi słońca". „Ojczyzno moja
(...) wiem, że masz w sobie
słońce żywota" (O!
nieszczęśliwa... 1—5
Słowackiego). „Na jego
marmurowe (...) ciało (...)
pada greckie, promienne,
uśmiechnięte słońce"
(Dyskobol 9—11 Kazimierza
Tetmajera). Mieć słońce w
sercu — mieć pogodne,
wesołe usposobienie.
Przysłowia: Będzie i przed
naszymi wrotami słońce (tj.
'szczęście, powodzenie'). I
na słońcu (tj. szczęściu) są
plamy. Nie wszystkim
jednako słońce świeci (tj.
leona I do oficerów fr. przy Sionce wiąże się z męskością, a Księżyc (zob.) z żeńskością
wschodzie słońca nad (w większości wypadków);
Borodino 7 IX 1812. podobnie jak w większości mitologii niebo stanowi zasadę
Słońce — patriotyzm, aktywną, męską, duchową i zapładniającą, a ziemia
imperializm. „W moim pasywną, żeńską, materialną i żyzną (płodną), tak i Słońce
państwie słońce nigdy nie łączy się przeważnie z heroiczną, ognistą zasadą męską, a
zachodzi" powiedzieć miał blado i subtelnie świecący odbitym od Słońca blaskiem
cesarz Karol V o Hiszpanii i Księżyc, podległy miesięcznym fazom, zmieniający kształt
jej zamorskich (jak kobieta w ciąży), kojarzy się z zasadą żeńską. W innych
posiadłościach (w tragedii wypadkach Słońce może być wyobrażeniem oblubienicy lub
Friedricha Schillera Don twarzy kochanki: Narzeczona „piękna jak słońce (łac. electa
Carlos, infant hiszpański ut soi)" (Pieśń nad pieśniami, 6,9). „Słońcem są Juliji lica.
mówi to Filip II). ,,Miłość Wnijdź, o prześliczne słońce, na zgubę księżyca" (Romeo i
ojczyzny — o! to słońce Julia 2,2 Szekspira, tł. Mickiewicza).
świetne dla serc, co dumne" Wschodzące Słońce — młodość, początek kariery,
(Wacław 29, 722—3 narodziny, powitanie, zmartwychwstanie, niewinność, spór;
Słowackiego).,,Żądamy rów- Japonia i Wschód. Zachodzące Słońce — starość, kres
nież naszego miejsca pod powodzenia życiowego; Zachód, Arizona. „Więcej ludzi czci
słońcem" powiedział w słońce wschodzące niż zachodzące" powiedział Pompejusz
Reichstagu 6 XII 1897 do Sulli, gdy ten głosował przeciw udzieleniu Pompejuszowi
kanclerz nm., książę triumfu (fr. adorer le soleil levant, ang.
Bernard Biiiow,
usprawiedliwiając roszczenia
kolonialne Niemiec.
Słońce — ojciec; wpływ
ojcowski w zakresie
dyscypliny, moralności,
wychowania, wykształcenia,
świadomości. Promienista
korona słoneczna jako
atrybut duchowości
niebiańskiej, władzy i chwały,
przejęta została od dawna
przez władców azjatyckich,
zdobiących swe korony
złotem i drogimi kamieniami
naśladującymi blask
słoneczny. Zwycięskich
zawodników sportowych
wieńczono koronami
roślinnymi (wieńcami), a wi-
zerunki świętych świecącym
nimbem wokół głowy lub nad
nią i aureolą (glorią) wokół
całej postaci.
to worshtp the rising suń, Słońce, przebywające w nocy w innych, podziemnych
nm. die angehende Sonne krajach, w niektórych kultach indiańskich oznacza śmierć i
anbeten). „Lecz nam, kiedy nieszczęście (wyobrażane w postaci jaguara);
raz słońce starości zapadło, w nowożytnej lit. i sztuce występuje niekiedy jako symbol
nie przyda nic do twarzy smutku i metafizycznego strachu. Zaćmienie Słońca (i
misterne zwierciadło" Księżyca) bywa zapowiedzą końca świata: „A natychmiast
(Narcyz 133—4 Naru- po utrapieniu owych dni słońce się zaćmi (i księżyc nie da
szewicza). Słońce rzuca światłości swojej)" (Ew. wg Mat. 24,29).
długie cienie — kres życia Trzy promienie słońca — dobra myśl, dobry uczynek, dobre
nadchodzi, słowo.
Słońce — siła skracająca Astrologia sprowadziła Słońce do roli planety, dlatego, wraz
życie i wywołująca z Księżycem, Merkurym, Wenerą, Marsem, Jowiszem i
szaleństwo swoim Saturnem, liczono 7 „planet". W astrologii słońce oznacza
przepalającym wszystko męskość, władczość, dumę, szczęście, promienistość,
żarem. Rolników (nad)świadomość, żywotność, potęgę, osobowość, młodość;
znajdujących się w samo kamień — rubin albo topaz; w muzyce ton E;
południe w polu w czasie metal — złoto, nazywane też „Słońcem ziemi"; dzień —
skwaru, wystawionych na niedziela; zwierzęta — orzeł i lew; rośliny — orzech włoski,
działanie najgorętszych winorośl, heliotrop, oliwka, nagietek, mlecz, piwonia,
promieni słonecznych, słonecznik; wpływa na serce, głowę, mózg, wzrok, prawą
napadają, męczą i stronę ciała i środkowe palce
pozbawiają zmysłów (wg
dawnych poi. i czes. wierzeń
lud.) demony powietrzne
zwane (przy)po-łudnicami.
Bohaterowie słoneczni, jak
Sam-son, Herakles, Sigurd,
żyją krótko. „Od słońca
pożaru sczerniała mi głowa"
(Hagar na puszczy l Kornela
Ujejskiego).
Słońce wiąże się ze światem
podziemnym i śmiercią:
słońce nocą powraca z
zachodu na wschód
podziemną rzeką lub
podziemnym morzem, jak
egipski bóg Ra (Re), powra-
cający na wschód
podziemnym Nilem w barce
ciągniętej przez demony i
węże. W Boskiej Komedii
(Pieklą l, 60 Dantego) piekło
jest miejscem, „gdzie Słońce
milczy", tj. nie świeci. Czarne
rąk. Tarcza słoneczna — 138 Safony). ,,Słowik w szelinach, gdy zorza zakwita,
przeznaczenie, gardłeczkiem rannym młodą wiosnę wita" (Dziewostąb 3,
zmartwychwstanie. chór panieński, X. Bohymnia 7—8 Szymona 7.1-morowica).
W heraldyce: chwała, Słowik w mit. gr. — żałoba, tęsknota, ból. Filomela i Prokne
powaga, znaczenie: były córkami króla Aten, Pandiona. Prokne poślubiła króla
dynastia Yorku (w Anglii). Tracji, Tereusa, i miała z nim syna Itysa. Gdy Filomela ich
Emblematy i atrybuty odwiedziła, szwagier zgwałcił ją i wyrwał jej język, aby nie
Słońca: jabłko, aster, mogła się poskarżyć; ale ona wyhaftowała obraz tej zbrodni
siekiera, piłka, łuk i strzały, na peplosie i posłała go siostrze. Prokne, mszcząc się, dała
jaskier, orzeł, wóz, koło (z mężowi do zjedzenia potrawę z ciała ich syna. Bogowie
zarysem twarzy), kogut. zmienili Prokne (a. Filomelę) w słowika, którego śpiew to
stokrotka, mniszek lekarski, opłakiwanie syna (sądzono, że to samiczki słowików
oko, płomień, złoto, głowa w śpiewają), a jej siostrę w jaskółkę. Wg innego mitu Aedon,
złotych lokach, obręcz, lew, żona Króla Teb, Zetosa, matka Itylosa, pozazdrościwszy
kula, słonecznik, biały koń. licznego potomstwa Amfio-nowi i Niobe, chciała zabić ich
Wyobrażanejako piękny pierworodnego, ale przez omyłkę zabiła własnego syna.
młodzieniec powożący Zmieniona przez Zeusa w słowika, pła
wozem zaprzężonym w 4
rumaki.
Stada Heliosa — obłoki.
SŁOWIK
Słowik symbolizuje
anielskość, marzenia.
przeczucie szczęścia,
słodycz, miłość; zapowiedź
wiosny; Słowo, natchnienie
poetyckie, lirykę, muzykę,
śpiew, belcanto; serce; pra-
gnienie wolności;
uzdrowienie; noc, czujność;
dwuznaczność, skrytość;
ciekawość; złą wróżbę.
smutek, żal, tęsknotę,
skargę matki, ból, łzy,
pożegnanie, śmierć, żałobę,
tren, nieśmiertelność,
beznadziejność, duszę potę-
pioną.
Słowik — ptak wiosny,
przeciwieństwo sowy (zob.),
ptaka zimy i długich nocy.
Przysłowie: Witaj nam,
maiczku, z słowikiem w
gaiczku! „Pięknogłosy
zwiastun wiosny" (Fragment
cze po stracie Itylosa. mu oczy i dar odebrały pieśni" (Iliada 2, 594 i nast. Homera,
„Filomela rzewnie w tł. Ignacego Wie-niewskiego). Piękno słowiczego głosu
cienistym listowiu topoli żali odbiera moc ludzkim dziennym troskom w bezsenne noce.
się. kiedy jej oracz (...) W Odzie do słowika (1819) Johna Keatsa poeta, słuchając
pisklęta wybierze, a ona śpiewu słowika, marzy o ucieczce z tego świata smutku i
straconych płacze w noc, na bólu, i o schronieniu się mocą wyobraźni w idealnym świecie
gałązce siedząca" (Georgiki Piękna, tak uroczo i czysto wyrażonym w tym śpiewie. Ale
4, 512—14 Wergiliusza, tł. słowik ulatuje, a wraz z nim — oczarowanie. ..Tutaj bywa
Z. Abra-mowiczówny). zwykle słowik (...). Co za koncert! Jak się sadzi! To dla serca
Słowik — rzewne skargi, łzy, śpiewka boska! W kąt śpiewaczka nawet włoska!" (Wyjazd z
marzenia, smutek, domu 18—24 Wincentego Pola). „W białodrzewiu ćwirnie i
pożegnanie. „Śpiewa słowik srebliście słodzik słowi słowisień-skie ciewy" (Slopiewnie,
na topoli, a w sercu go Słowisień 1—8 Juliana Tuwima).
przedsię boli" (Pieśń Słowik — czujność; serce; pieśń miłosna. ,,Wszyscy prócz
świętojańska o Sobótce, czujnego słowika, co przez noc całą śpiewał swą miłosną
Panna IX 9—10 Jana pieśń" (Raj utracony 4, 602 Johna Miltona). Przysłowie:
Kochanowskiego). „(Tu Ludzie nie słowiki, aby się sercem karmili,
mogę) śpiewać moje Słowik — noc. Zob. Skowronek (ranny ptaszek). „I słowik
nieszczęścia i smutki nawet, gdyby we dnie nucił wśród gęsi gęgu, od zwyczajnej
zgodnie z rzewliwym pliszki
słowika kwileniem" (Dwaj
panowie z Werony 5,4
Szekspira, tł. Stanisława
Koźmiana). „Słowiczku mój!
a leć a piej! na pożegnanie
piej wylanym łzom, spełnio-
nym snom, skończonej
piosnce twej" (Do B.Z. l—4
Mickiewicza). „Smutne
słowiki, co się wabią
płaczem" (Rozłączenie 32
Słowackiego). „(Słowik)
wstrzymuje łzy ptasie, kryje
oczy mgłą zasnute w siwych
piór atłasie" (Śpiew słowika
M. Pawlikowskiej-
Jasnorzew-skiej).
Głos słowika — piękny
śpiew, belcanto. Wg Platona
słowik był emblematem Ta-
myrisa, barda staroż. Tracji:
,,Chełpił się pychą Tamyris.
że w śpiewie pokona
zwycięsko nawet muzy (...).
One zaś w gniewie wykłuły
lepszym nie wydałby się zabarwił ją na czerwono. „Lecz ich bułbul zabłyśnie — i wnet
muzykantem" (Kupiec oko zmruży; wnet znikną w zieli liście, w sercach pamięć
wenecki 5,1 Szekspira, tł. L. róży" (Wschód i północ 5—6 Mickiewicza).
Uiricha). ..Twe płynne tony. Słowik — poeta; poezja; Słowo. „Bo mię matka moja miła na
zamykające oko dnia" słowika urodziła" (Bo mię matka... l—2 Słowackiego).
(Sonety. Do słowika Johna ,,Słowik — od Słowa — takoż pobratymy: to mu się w
Miltona). „Gnuś-ni spać wolą, pieśniach przedrzeźniać uczymy" (Słowik Bohdana
śpiewać słowiczkowie" Zaleskiego). „Słowik nie dostanie nagrody na wystawie
(Słowik 4 Stanisława drobiu" (Epigram. Śmiech z chmury Sir Waltera Raieigha,
Jachowicza). 1861—1922).
Słowik w legendzie chrzęść. Słowik — ozdrowienie. Cesarz chiński wolał sztucznego,
— gdy kres życia nadchodzi, ubrylantowanego słowika od prawdziwego, który śpiewał w
słowik śpiewa coraz piękniej jego ogrodzie, a przed głosem robota uciekł. Robot się
przez dziewięć godzin, po zepsuł i zamilkł, a gdy cesarz zachorował, szary ptaszek
czym umiera; tęsknota za wrócił i ozdrowił cesarza natchnionymi trelami swej poezji
królestwem niebieskim. (Słowik, baśń Andersena).
Słowik — miłość i śmierć; Słowik — niebezpieczne związki, zabronione uczucia,
intymna więź między niedozwolona miłość; ptak nocny: słychać go, ale nie widać;
miłością i śmiercią w dwuznaczność, skrytość; piękny głos. szary strój.
utworach lirycznych
powstałych pod wpływem
pieśni słowika.
Słowik w folklorze — dusza
potępiona;
wróżba lekkiej śmierci.
Słowik — nieśmiertelność.
..Tyś nie dla Śmierci
stworzeń, nieśmiertelny
ptaku!" (Oda do słowika
strofa 7 Johna Keatsa).
Słowik — związek z
kwiatami, zwt. z różą i
kwiatem śliwy; liryka
miłosna, nieodwzajemniona
miłość dająca natchnienie
poecie. Gul u bułbut, pers..
'róża i słowik', częste w
poezji perskiej. Nazwy butbul
używali romantycy; na
Krymie nazywano tak Mickie-
wicza. W perskiej bajce
bułbul (słowik) zakochał się
w białej róży i śpiewał jej tak
długo, aż wyczerpany padł
na jej kolce i własną krwią
Słowik — pragnienie Legendarny potwór, będący zwykle, jak większość
wolności. Słowik i ru-dzik potworów, symbolem prachaosu, przeciwieństwem ładu
niedługo pożyją w klatce. kosmicznego, nowego porządku boskiego, fantastyczną
Przysłowie nm.: Słowik w mieszaniną gatunków, płci. części ciała różnych, najczęściej
klatce nie zaśpiewa. niebezpiecznych zwierząt, najpopularniejszy potwór mitu i
Słowik — anielskość. folkloru wielu krajów, niekiedy nie różniący się od węża (gr.
Przysłowie: Kto słowika drakon to 'wąż; smok', stąd tac. draco. fr., ang. dragon, nm.
zabija, zasmuci aniołów. Drache). Bywa wężem zrodzonym aseksualnie z jaja
Słowik — ciekawość. złożonego przez koguta, mającym ciało pokryte rybimi łu-
Przysłowie: Ciekawy jak skami, z nogami, skrzydłami i niekiedy łbem ptaka, z
słowik. przednimi łapami (a nieraz i łbem) lwa, albo z uszami wołu.
Pieśń słowika (dla oczami demona, szyją węża. brzuchem mięczaka. W innych
starożytnych) — dobry typach smoka występowały organy jaszczurki, ryby. ropuchy,
omen. słonia, konia, świni, barana, sokoła, ośmiornicy lub
Pieśń słowika — słodycz, wieloryba. Bywa wielogłowy lub zaopatrzony w inne organy
słodkie marzenia. „Pieśń w nadmiernej liczbie: żyć może zarówno pod ziemią, jak w
słowika mnie uśpiła i sny powietrzu. W najpopularniejszej postaci jest to pokryty łuską
słodkie się roiły" jaszczur buchający ogniem z pyska, z wielkimi skrzy-
(Spomnienia 7—8 Bohdana
Zaleskiego). „Słodkim
śpiewem słowik kląska" (Noc
czerwcowa l—2 Leopolda
Staffa).
Szwedzki słowik — Jenny
Lind, 1820—87, szwedzki
sopran liryczno-koloraturowy.
jedna z najwybitniejszych
śpiewaczek XIX w.
SMOK
Smok jest symbolem
chaosu, praoceanu, wody,
chmury, deszczu, suszy;
prawdy, autorytetu. zasady
zła. grzechu, okrucieństwa,
despotyzmu, potęgi,
bałwochwalstwa, nieuctwa;
ostrego wzroku, czujności,
straży;
wroga, mordu, piractwa; (w
chrześcijaństwie:) zło,
nieczystość, grzech,
pogaństwo. herezja, błąd.
Szatan, kłamstwo. Zob. też:
Potwory, Lewiatan, Wieloryb.
Wąż, Jednorożec.
dłami nietoperza i jako chtoniczną istotę podziemną czuwającą nad urodzajem,
kolczastym ogonem. Smok głoszącą na żądanie wyrocznie, strzegącą skarbów i
zrodził się w wyobraźni pięknych dziewic. Jednak ujemne cechy smoka z czasem
starożytnych, którzy nie mieli przeważyły pod wpływem Biblii i chrześcijaństwa.
pojęcia o rzeczywistym Wymieniane przez Biblię smoki (hebr. tan-nin) bywają
istnieniu olbrzymich gadów zwierzętami lądowymi lub morskimi (Psalm 103 26) i
kopalnych ery mezo- pojmowane są przez egzegetów różnie —jako szakale.
zoicznej (185—60 milionów bazyliszki, jaszczury, węże, krokodyle, wieloryby, Le-wiatany,
lat temu). W różnych Behemoty. hipopotamy (Hiob 40,10). jędze itp.. ale zawsze
legendach i mitach smok jako istoty groźne lub obrzydłe.
jako istota ziemno-wodna Ouroboros — emblematyczny smok-wąż staroż. Egiptu i
miewa głowę długowłosej Grecji, przedstawiany z ogonem w zębach, pożerający się i
kobiety, jako stworzenie odradzający nieustannie; jako symbol gnostyków i alche-
lądowe często wypija krew mików wyrażał jedność wszechrzeczy, materialną i
stworzeń zabitych jego duchową, ustawicznie zmieniającą kształty w odwiecznym
potężnym, kolczastym cyklu zniszczenia. odtwarzania i nieustannej odnowy. Wize-
ogonem; jako stwór runek ouroborosa podsunął chemikowi nm. F. A. Kekule von
powietrzno--wodny nieraz Stradonitz w 1865 ideę pierścieniowej budowy cząsteczki
połyka ludzi i zwierzęta w benzenu.
całości: kiedy indziej fruwa Smok — bóg. Król babiloński wzywa proroka Daniela (w
jako skrzydlaty wąż. Biblii: Daniel 14. 22—27).
Chaldejski smok Tiamat miał
cztery łapy, łuski i skrzydła.
Smoki na monumentalnym
Portyku Isztar. wzniesionym
ku chwale Marduka przez
Nebokadnezara II w Ba-
bilonie, to czworonogi kryte
łuską, chodzące na orlich i
lwich łapach, o ciele
rogatego węża.
Smok-wąż — zasada zła (na
Bliskim Wschodzie, gdzie
występują duże, groźne.
często jadowite węże).
Egipski bóg-wąż Apep
zaczajał się o świcie na
boga-słońce Ra (Re), aby go
pożreć; jego zwycięstwami
były zaćmienia słońca.
Grecy i Rzymianie przejęli
wprawdzie ideę węża-smoka
jako złowrogiej siły Chaosu,
ale niekiedy wyobrażali go
sobie jako siłę dobroczynną,
aby uczcił wielkiego smoka chińskie i japońskie, mimo że są istotami powietrznymi, nie
uważanego za boga. Danie] mają skrzydeł.
dał smokowi potrawę ze W mit. gr. potworny smok-wąż Pyton, zrodzony przez Gaje.
smoły, sadła i sierści, od strzegł jej wyroczni u stóp Parnasu. Apollo zabił go strzałą z
której smok pękł, dowodząc tuku i ustanowił na miejscu dawnej wyroczni nową, swoją, w
tym, że nie jest bogiem. „Na świątyni delfickiej. Od Pytona pochodzić miała nazwa Pytii.
lwa srogiego bez obrazy wieszczki i kapłanki Apollina w Delfach.
wsiędziesz i na ogromnym Smok-wąż był strażnikiem świątyń, skarbów i dziewic w mit.
smoku jeździć będziesz" gr.. Złotego Runa, jabłek Hesperyd. jako istota czujna, o
(Psalm 90/91 13. tt. Jana wyjątkowo przenikliwym wzroku. Perseusz zabija smoka
Kochanowskiego). (potwora morskiego), strażnika przykutej do skały królewny
Groźne kształty smoka etiopskiej. Andromedy, i poślubia ją. Jedną z 12 prac
uczyniły go wcześnie Heraklesa było zabicie hydry lernejskiej, potwora wielogło-
atrybutem potęgi wojennej i wego o ciele węża; każdą głowę bohater po odcięciu
władzy królewskiej. W przypalał, aby nie odrosła. Wielo-głowie smocze oznacza
Iliadzie Homera król regres i rozwój wsteczny.
Agamem-non ma na tarczy Vrdra w mit. indyjskiej to smok, który nie pozwalał spaść
wyobrażenie trzygłowego. deszczom monsunowym; zabity przez Indrę. głównego boga
błękitnego smoka-węża. panteonu wedyckiego.
Średniowieczni wikingowie Kraken — legendarny wielki potwór morski. widywany na
mieli także smoki na płn. Atlantyku, opisany
tarczach i rzeźbione łby
smocze na dziobach swych
okrętów. W Anglii przed
podbojem norman-dzkim
smok należą) do głównych
insygniów królewskich czasu
wojny, wprowadzony przez
Uther Pendragona. ojca
króla Artura. W XX wieku
włączono smoka urzędowo
do herbu księcia Walii.
Na Dalekim Wschodzie
smok zachował autorytet
istoty dobroczynnej. W
Chinach lutlg ('smok') stał
się godłem narodowym i
emblematem rodziny
cesarskiej. Japoński tatsu
('smok') może do woli
zmieniać swe wymiary, a
nawet stawać się
niewidzialny. W taoizmie
smok jest wcieleniem
boskich sit natury. Smoki
po raz pierwszy w 1752 grzechów głównych: ludzka głowa — pycha. wąż —
przez Erika Pontop-pidana, zazdrość, wielbłąd — gniew, ślimak — nieczystość, hiena —
pisarza duńsko- chciwość itd. Archanioł Michał i aniołowie walczyli ze
norweskiego. smokiem. ,,i zrzucony został ów smok wielki, wąż
Zęby węża-smoka — starodawny, nazwany diabłem i szatanem. który zwodzi cały
talizmany zapewniające świat" (12,9). Ten obraz węża-szatana-smoka. strąconego
pomyślność i zdrowie. Gdy anioła, przejęło późniejsze chrześcijaństwo; stał się on
mityczny Kadmos założył wyobrażeniem błędu, grzechu, herezji, pogaństwa. diabła;
Kadmeę. przyszłe Teby. zabił wyobrażano go leżącego bezsilnie (mimo potwornych
węża-smoka i zasiał jego kształtów) pod stopami świętych i męczenników, archanioła
zęby w ziemi: Michała, św. Małgorzaty z Antiochii i św. Jerzego (oboje
powyrastali z nich skreśleni w 1969 z listy świętych). św. Marty (siostry
wojownicy, którzy się Łazarza), św. Bernarda z Clairvaux, św. Sylwestra (papieża.
wzajem pozabijali: pięciu 314—335). św. Teodora z Pontu (dawnego patrona
pozostałych przy życiu, Wenecji), św. Samsona, arcybiskupa Dola, św. Donata. św.
nazwanych Spartoi (gr. Klemensa z Mctzu. św. Romana z Rouen. niekiedy samego
'zasiani'), stało się Chrystusa. na miniaturach i ikonach bizantyjskich i ruskich,
protoplastami arystokracji w plastyce XIII—XIV w.. w dziełach van Eycka. Dtirera.
tebańskiej. Podobnie Donatella. Uccella. Carpaccia. Rafaela. Correggia. Ve-
postąpił Jazon. na polecenie ronesa i in.
króla Kolchidy, z zębami
zabitego węża-smoka pil-
nującego złotego runa.
Pliniusz w swojej Historii
naturalnej nie zadowala się
stwierdzeniem, że smoki
napadają latem na słonie,
ale stara się wyjaśnić,
dlaczego tak czynią: robią
to. jego zdaniem. aby się
orzeźwić krwią słoniową,
która, jak wiadomo (!). jest
zimna.
Wąż-smok — przeciwnik,
prawróg. diabeł, susza,
mróz. choroba, zaraza,
ciemość. nieczystość.
Zwierz Apokalipsy to ..smok
wielki, ryży. mający siedem
głów i dziesięć rogów, a na
głowach — siedem koron;
ogon jego ciągnął się przez
trzecią część gwiazd
niebieskich" (12. 3—4).
Siedem głów wyobraża tu 7
Smok u gnostyków chrzęść. strzał zanurzone w niej zadają nieuleczalne, śmiertelne
— absolut. anioł świtu, rany. Zob. wyżej Sigurd-Zygfryd.
wyzwoliciel, pojednawca, Pysk smoka — brama Piekieł. Smok trzygtowy —
duch wszelakiej wiedzy. indoeuropcjski potwór burzy.
Na średniowiecznych Ślina smocza — trucizna. Smok wawelski z legendy,
procesjach noszono prawdop. od Smoczej Jamy (w której zapewne znajdowano
wizerunki smoka jako kości); wzorowany na Księdze Daniela (14. 22—27) w Biblii i
wyobrażenie zwycięstwa niezliczonych europejskich legendach średniowiecznych;
Chrystusa. zabity przez „krakowiaczka" Skubę. który dał mu do
Beowulf. skandynawski zjedzenia siarkę zaszytą w baranią skórę.
heros-wiking. bohater Przysłowie: Smok moczydła nie utracą — wg bajek
tytułowy najwcześniejszego ludowych słowiański bożek Chworz o wyglądzie smoka
poematu epickiego lit. panował nad lądem i nad wodą. Moczydto — ogon.
staroangielskiej (spisanego Gwiazdozbiór Smoka — atrybut mądrości nieba. ..Ów
ok. r. 700). ginie w walce z zodyjakowy Smok długi i gruby. który gwiaździste wije po
pustoszącym kraj. ognistym niebie przeguby, którego mylnie Wężem chrzczą astronomo-
smokiem, zabijając go wie. jest nie wężem, lecz rybą. Lewiatan się zowie" (Pan
jednak przed śmiercią. Tadeusz 8, 89—92 Mickiewicza).
Sigurd, bohater Volsunga
Saga i Pieśni o Nibeiungach.
zabija smoka Fafnira
strzegącego skarbu karłów,
symbolu nieśmiertelności.
zjada serce smoka, co
pozwala Sigurdowi rozumieć
mowę ptaków. W Pieśni,
jako Zygfryd, wykąpawszy
się we krwi zabitego smoka,
bohater otrzymuje rogową
skórę i staje się odporny na
ciosy.
Język smoczy (jaszczurczy,
bazyliszkowy) — oszczerczy,
potwarczy (Hiob 20.16),
..Ha. języku smoczy! serce
jaszczurcze! (...) Wiem, że
jak inni. tak ty mógłbyś wiarę
złamać. lecz nie wiedziałam,
że tak podle umiesz
kłamać!" (Pan Tadeusz 8,
513—519 Mickiewicza).
Krew smocza — tetysz
wojenny, talizman
przynoszący szczęście; w
wielu mitach ostrza włóczni i
Smoczy miesiąc — okres światła i Słońca, a także świata podziemnego; Ra (Re).
między dwoma kolejnymi Horusa, bóstwa Chonsu z głową sokoła zwieńczoną tarczą
przejściami Księżyca przez księżycową.
ten sam węzeł swej orbity. Sokoły (jastrzębie, orły itd.) w staroż. Grecji — światło.
Emblemat astrologii i Słońce, wróżba, wyrocznia;
alchemii — smok skrzydlaty. związane z Apollinem jako posłem bogów. bogiem Słońca i
W alchemii: materia prima', wyroczni; najszybsze z ptaków, zabijające w locie jak strzały
dwa walczące z sobą smoki apolliń-skie. „Jastrząb polotny. zguba gołębic, ów ptak
— gnicie, rozdzielenie najszybszy wśród rzeszy skrzydlatej" (Iliada 15. 235—6
pierwiastków. rozkład Homera, tł. I. Wieniew-skiego). Apollo przybierał kształt
psychiczny; neutralizacja sokoła i zmieniał ludzi w sokoły, zwykle jednak sokół
przeciwnych tendencji siarki i występował jako towarzysz boga. Sokół był ptakiem
rtęci; skrzydlaty smok — symbolicznym już w kulturze egejskiej („puchar Nestora",
pierwiastek lotny; bez skrzy- złoty łańcuch z podwójnym sokołem z grobów mykeń-skich).
deł — pierwiastek stały. U Rzymian — ptak wróżebny.
Heraldyka: w Rzymie Sokoły (sokoły właściwe, jastrzębie, orły. • krogulce itd.) były
starożytnym czerwony smok bardzo cenione z uwagi na ich użytek w sokolnictwie
na chorągwiach wojskowych (łowach z sokołem na ptactwo i drobną zwierzynę): trzy-
oznaczał kohortę; strażnik many przez sokolnika na dłoni osłoniętej
tronu, władcy;
od czasów wypraw
krzyżowych oznaka dalekich
wypraw i podróży.
SOKÓŁ
Sokół symbolizuje ogień,
światło, niebo, Słońce, wiatr,
chmury, burzę; pewność
siebie, dumę, męskość,
rycerskość, szlachetność,
zuchwałość, majestat,
bohaterstwo; bystrość
wzroku, czujność,
wzniosłość, szybkość,
śmiałość; złość, dzikość
obłaskawioną, polowanie.
pocałunek śmierci,
nieśmiertelność, śmierć,
powrót; nawrócenie,
świętość, wróżbę;
skromność, miłość,
kochanka: dotyk. smak;
logikę.
Sokół w staroż. Egipcie —
zasada niebiańska. książę
ptaków, atrybut bogów
grubą skórzaną rękawicą, po tym, co się dzieje na świecie.
zdjęciu czapeczki sokół Sokół — szlachetność, majestat. „Sokół, kiedy pozbywszy
błyskawicznym lotem kaptura wykręca głowę i krasą się chwali, i okazuje wigor,
dopadał zdobyczy i wracał bijąc w pióra" (Boska Komedia. Raj 19, 34—6 Dantego, tł. E.
na rękę. Sokolnictwo Porębowicza). „Widziałem sokoła majestatycznie się
przyszło do Europy ze unoszącego" (Makbet 2,4 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
stepów Azji w IV—V w. n.e. Sokół — zwycięstwo nad żądzą, zwycięstwo zasady
Sokół w mit. pers. i w męskiej, dziennej, słonecznej nad żeńską, nocną i
chrzęść. — wróg węża; zob. księżycową. Ukazywany w śrdw. jak rozdziera zająca
Wąż. ,,Pełzał wąż (...). Nie symbolizującego pożądanie seksualne.
uważałem (...) przylotu Sokół w śrdw, — ulubiony symbol rycerza--kochanka, który
boskich sokołów, lecz potem wyrusza na bój, po czym zwycięski wraca do damy swego
(...) zielonych skrzydeł serca. „Pani powiada: Mój sokół odleciał daleko w obce
spłoszona łopotem uszła kraje" (Heinrich von Mligeln, poeta nm., ok. 1320—72),
gadzina" (Boska Komedia, Sokół — światło, nadzieja ujrzenia światła: więzień. Nakryty
Czyściec 8, 99—107 czapeczką sokół symbolizował w epoce Odrodzenia
Dantego, tł. E. Porębowicza). nadzieję zobaczenia światła w ciemnościach: post tenebras
Sokół w chrzęść. — spero lucern łac. 'mam nadzieję, że światło zabłyśnie, gdy
nawrócenie (gdyż nawraca rozproszą się ciemności'.
na głos sokolnika); atrybut
św. Bawona (ok. 589—ok.
653), patrona sokolników,
św. Bałdryka, któremu
wskazał, gdzie wystawić
klasztor, i Juliana Szpitalnika
z fr. romansu rycerskiego. Z
diamentowym pierścieniem
w pazurach — impresa
(godło) Piera de'Me-dici,
1416—69, tak zwanego
Piotra Poda-gryka, z rodu
Medyceuszów, z dewizą
Sem-per łac. 'zawsze'.
Sokół w mit. skand. — jedna
z postaci, jakie przybiera
Loki, bóg zła i kłótni; atrybut
bogini miłości Frei i bogini
małżeństwa Friggi. Freja
fruwa nad ziemią w szacie z
sokolich piór, tj. z chmur.
Sokół — zwiadowca bogów
siedzący na najwyższej
gałęzi Drzewa Wszechświata
(zob. Drzewo: Igdrasil), na
głowie orła. i donosi bogom o
Sokół — pewność siebie, „Sokół" (w 1867 we Lwowie). Marsz sokołów (1901) Jana
śmiałość. „Ufny jak sokół, co Lama, muz. Wilhelma Czerwińskiego: „Ospały i gnuśny,
ściga ptaszynę" (Ryszard II zgrzybiały ten świat (...). Hej, bracia Sokoły, dodajmy mu sił,
1,3 Szekspira, tt. S. by ruchu zapragnął, by powstał i żył" (1—6).
Koźmiana), mówi Bo- Sokół, sokolik — ukochany, dorodny młodzieniec, kochanek.
lingbroke z rodu Lancastrów, „Zabrał mi wszystko Jaśko, mój sokół, zabrał mnie całą
którzy mieli białego sokoła w niebogę. (...) Gdzieżeś, ach gdzieżeś, o mój sokole" Walka l,
herbie. l, l, Włodzimierza Wolskiego). ,,0n pożegna mnie, sokolik"
Sokół — bystrość, czujność. (jw. l, 2, l). Sokoli lot — szybki, niedościgły. W astrologii:
Mieć oczy jak sokół, sokole znak zodiaku Strzelec. W heraldyce: godło wojenne wodza
oczy; przenikliwe, bystre Hu-nów. Attyli; rycerskość; łowy; pogoń za upragnionym
spojrzenie; doskonały wzrok. celem.
.,Słyszę ciągnące żurawie, SOSNA (Świerk)
których by nie dostrzegły Sosna symbolizuje długowieczność, wytrzymałość,
źrenice sokoła" (Stepy śmiałość, zwycięstwo; zdrowie, męskość, seks, płodność;
Akermańskie 9—10 wierność; samotność, żal, smutek; siostrę; harfę; pacierz.
Mickiewicza). Raj, nie
Sokół — wzniosłość,
dążenie do nieba i Słońca w
sensie fizycznym,
intelektualnym i moralnym;
wyższość, zwycięstwo. „A ty,
myśli moja, podlatuj jak
sokół!" (Krakowiak 4
Edmunda Wasilewskiego).
Sokół — pocałunek śmierci.
Sokół zabija gołębia
musnąwszy go tylko w
największym pędzie (i
zadając mu śmiertelny cios
pazurem), a potem zawraca
i chwyta spadającego,
martwego już ptaka.
Sokół — człowiek zuchwały,
młody, bohaterski, bystry,
patriota. ..Gdyby orłem być!
Lot sokoła mieć!" (Wieści 21
—2 Maurycego
Gosławskiego). „Orły, sokoły!
Dajcie mi skrzydła!" (Orły,
sokoły! l—2 Mieczysława
Romanowskiego). Nazwa
czeskiej organizacji
gimnastycznej i polit. „Sokół"
(zał. w 1862) i polskiej
śmiertelność; filozofię, Kicińskiego). „Tutaj sterujcie, wy, skrzydlate sosny" (Inner
mądrość; karę, współczucie; Tempie Masque. Song of the Sirens Williama Browne'a).
ogień. Słońce; żeglugę; por. Sosna — zwycięstwo. Wieniec z. gałązek sosnowych był
Pinia, Jodła. nagrodą dla zwycięzców na igrzyskach istmijskich.
Sosna — nieśmiertelność. Sosna — słodki szept, poważny szmer. pacierz, żałoba,
Zmarłym wrzucano do grobu wzdychanie, ojczyste głosy, myśli polskie. „Jest coś
gałązki sosny, aby wzmocnić słodkiego w szepcie sosny" (Idylle l, l, l, Teokryta). ,,I od
odlatującą duszę, a zwłoki sosen na wsze strony, jak pacierza szept stłumiony, szmer
uchronić od zepsucia. poważny, smętny płynie" (Sroczka 3. 26—8 Adama Pługa).
Sosna — ogień. Słońce; ..Nasz ubogi naród (...) ojczyste głosy słyszy nawet w sosen
płodność. W Egipcie szumie (...) i z szumu sosny kmiotek pieśń układa polną, w
poświęcona była Ozyrysowi, której jakby w jeziorze (...) myśli polskie (...) płyną" (Na
bogu wegetacji i wody. W wstęp do... ,,Ochrony" 47—54 Teofila Lenartowicza).
kulcie Mitry związana ze ,,Szumiące sosny nad grobami" (Podróż do Ziemi Świętej z
Słońcem. U Greków Neapolu 27, 161 Słowackiego). „Sosny na wzgórzach
poświęcona Afrodycie, wzdychały" (Sosny na wzgórzach... Roberta Bridgesa).
Artemidzie, Panu; zob. Pinia Sosna w śrdw., niekiedy — drzewo Raju. Sosna czarna —
(piniole — afrodyzjak). współczucie; zasada męska.
Palące się drewno sosnowe
wydaje miłą woń, ale sypie
iskry.
Sosna — atrybut Attisa
czczonego we Fry-gii, Azji
Mniejszej, a potem w całym
imperium rzymskim
mitycznego małżonka
Wielkiej Matki Bogów
(klasycznej Kybele), który
pozbawił się męskości pod
sosną, gdy zakochana w nim
hermafrodytyczna Adgistis
pomieszała mu zmysły; wg
innych wersji mitu został
zmieniony w sosnę; zob. też
Pinia.
Sosna — żegluga. Drzewo,
jako budulec okrętów, zwł.
stępek, poświęcone
Posejdono-wi (podobnie jak
modrzew i jodła). ,,I te, co
długo stały na wyniosłej
górze sosny, płynąc po
morzach wyzywają burze"
(Metamorfozy l, 134
Owidiusza, tł. B.
Sosna — kara. Prospero do modlitwy, gderze, wygaduje" (Puszcza białowieska Wacława
Ariela: „(Sy-koraks) Sieroszewskiego).
wszczepiła ciebie w SOWA
rozłupaną sosnę, gdzie Sowa symbolizuje samotność, czujność, mil- -czenie,
uwięziony żyłeś wśród rozmyślanie, umiarkowanie, mądrość. naukę (świecką),
boleści przez lat dwanaście" wiedzę racjonalną, medycynę, nocne studia, niewiedzę,
(Burza 1,2 Szekspira, tł. L. niewiarę, proroctwo, jasnowidzenie, dowcip, podstęp;
Ul-richa). pospolitość, skąpstwo; zimę, noc, ciemność, półmrok;
Przewrócona sosna — widmo, demona, diabła; świt;
człowiek przywalony smutek, melancholię, złą wiadomość, rozpacz, gniew,
nieszczęściem. ..Tak runęła nieszczęście, śmierć.
ta sosna wyniosła, opuściła Ptak o nocnym trybie życia, w dzień sypia ukryty w cieniu.
gałęzie" (Henryk VI cz. 2 2,3 Wbrew rozpowszechnionym opiniom sowa w dzień widzi
Szekspira), o Humphreyu, dobrze, w każdym razie lepiej niż człowiek, ale opinie te
księciu Glou-cester. sprawiły, że sowa, unikająca światła dnia, stała się
Rozdarta sosna — człowiek symbolem smutku, ciemności, samotności na uboczu,
torturowany przez los, melancholii, związku z siłami chtonicznymi, milczenia,
opierający się ostatkiem sił; mądrości, deszczu i burzy, wód, roślinności, śmierci, zimy i
,,Płacz samotny, jedyny, długich nocy.
płacz przed obliczem Boga"
(Ludzie bezdomni, na końcu,
Stefana Żeromskiego).
Sosenka — pszczoła. „Małe
sosenki jako pszczoły
brzęczą jedwabnym kolcem"
(Podróż do Ziemi Świętej z
Neapolu 6, 6, 2—3
Słowackiego).
Sosna — harfa. „Wiatr, ten
wielki stary harfiarz, uderza
w swą grzmiącą harfę
sosen" (A Life of Drama 2
Alexandra Smitha).
..Siostro sosno, sosno
samotna, sosno Wej-muto!"
(Wejmuta 247—8 Leopolda
Staffa).
Świerk — śmiałość, nadzieja
w trudnych czasach;
wierność, współczucie.
Świerk — mistyka,
abnegacja. „Świerk ma (...)
charakter mistyczny. Jest
abnegatem (...). Kiedy wiatr
wieje, on (...) szepce
W piśmie hieroglificznym Sowa ptakiem zimy (długich nocy), przeciwieństwem słowika
Egiptu sowa znaczy noc, i kukułki, ptaków wiosny.
zimno, bierność, zgon, Przysłowie mówi: Twarz zaspana jak u sowy w południe.
należy też do królestwa Inne, u Fredry przytoczone przez Pana Jowialskiego (1,9),
nocnego Słońca, boga Ra powiada: „Każda sowa głupia w dzień". Sowa zaskoczona
(Re), płynącego nocą w przez światło południa to przedmiot drwin i wydziwiania —
łodzi przez podziemny Nil z Dlirer przedstawia taką scenę na jednym ze swych
zachodu na wschód. drzeworytów. Lud sądził, że sowa, która nie znosi światła
Córka króla Lesbos, dnia, jest przeciwieństwem orła, patrzącego w słońce
Nyktimene (gr. 'nocna'), była otwartymi oczami, dlatego orły walczą jakoby zawsze z
nałożnicą swego ojca. Za sowami, a zwłaszcza z puchaczami.
karę zmieniona w sowę, Oczy zwrócone nieruchomo w przód (ale za to głowa może
ucieka ze wstydu przed się obracać o więcej niż 180°), o jaskrawożółtych lub
światłem dziennym i kryje pomarańczowych tęczówkach; otaczająca je szlara (pióra
się w mrocznych rosnące promieniście wokół oczu, odmiennie ubarwione niż
rozpadlinach (Metamorfozy reszta upierzenia) sprawia złudne wrażenie, że za tak
Owidiusza 2,590). wielkimi oczami znajduje się potężny mózg. Widząc w
W interpretacji chrzęść, ciemnościach rozeznaje rzeczy i fakty niewidoczne dla
przybiera sprzeczne innych, a w noc miesięczną otrzymuje światło nie
znaczenia. Jedni widzą w bezpośrednio od Słońca, ale za pośrednictwem Księżyca,
niej obraz tych, co unikają odbite refleksem,
światła zbawienia: niewie-
rzących, heretyków,
filozofów, mędrców, inni, na
podstawie biblijnego Psalmu
101 6 (,,Stałem jak sowa na
pustkowiu"), dostrzegają w
niej symbol świętości,
atrybut świętego pustelnika
lub nawet Chrystusa w noc-
nej pomroce cierpienia.
Jeszcze inni, zwłaszcza w
średniowieczu, upatrywali w
niej symbol Synagogi
głoszącej chwałę Prawa, ale
nie dostrzegającej światła
ewangelii; wyobrażenie
złości, kłamstwa, oszustwa,
hipokryzji, Szatana jako
Księcia Ciemności. W
symbolach wieku ludzkiego
przedstawiała osiem-
dziesięcioletnią kobietę.
W heraldyce: czujność,
dowcip, odosobnienie.
zabarwione refleksją, wielkim hałasem napastowanego (gdy pojawi się w dzień)
namysłem. Wszystko to przez drobne ptactwo, także przez gawrony. Widziano w nim
uczyniło z sowy symbol towarzysza czarownic i przybijano go do drzwi stodoły, aby
mądrości, u Greków ptaka sparaliżować diabła, który często objawiać się miał jako
bogini mądrości Ateny, a puszczyk; w Polsce takie egzekucje zdarzały się nierzadko
także Aten i Akademii. Wozić jeszcze w połowie XX wieku.
sowy do Aten znaczyło tyle, Sowa była atrybutem Asklepiosa, więc także medycyny; dla
co nosić drwa do lasu, czyli chrześcijan — nauki świeckiej w przeciwieństwie do teologii
spełniać pracę nieużyteczną, reprezentowanej przez krzyż. Od antyku do czasów
bo Ateny były miastem sów, nowożytnych utrzymuje się jej związek z muzami, literaturą i
nawet na monetach attyckich filozofią. „O Grecjo, ciebie że kochano widzę... i w Sokra-
wybijano wizerunek sowy; tejskiej sowie z ócz brylantem" pisze Norwid w
dlatego powiedzenie noctua Promethidionie (Bogumił 261).
yolat (tac. 'sowa fruwa') Sowa — ptak śmierci. W starożytnej Babilonii krzyk sowy w
znaczyło w przenośni: nocy rozumiano jako krzyk kobiety zmarłej w połogu,
pieniądz zmienia właściciela, płaczącej po swym dziecku. W micie greckim była wyrazi-
ktoś bierze łapówkę. cielem parki Atropos, która przecina nić życia ludzkiego.
Jako ptak mądrości sowa Była też ptakiem nimfy Kalipso, której wyspa, Ogygia, pełna
jest też wyobrażeniem nauki, była symboli śmierci, a więc sów, sokołów, kormoranów oraz
nocnych studiów, jasnowi- topól. Sowa należała też do
dzenia i proroctwa.
Askalafos, syn Acheronu,
..widzący w mrokach
Podziemia", który świadczył
przeciw Persefonie, że
zgryzła pestkę granatu (co
skazywało ją na mieszkanie
w Hadesie), za karę został
przez nią, albo przez jej
matkę, Demeter. zmieniony
w sowę (Metamorfozy
Owidiusza 5, 538). Ptak
Ateny jest wyobrażeniem
wiedzy racjonalnej (w
przeciwieństwie do wiedzy
intuicyjnej reprezentowanej
przez orła), a także wiedzy
tajemnej, gnozy. Sową Ateny
nazywano zapewne
puszczyka (sowę puszczyka,
lelka, sowę lelka, sowę
rdzawą, zgrzytacza), ptaka
cichego, zdumiewająco
nieruchomego, o
fascynującym wzroku, z
bogini świata widm, Hekate, „Sowa była córką piekarza" mówi obłąkana Ofelia (Hamlet
gdyż gniazda sowy cuchną 4.5 Szekspira); według dawnej legendy córka piekarza
padliną, bo żywi się myszami przemieniona została w sowę, gdyż odmówiła chleba dźwi-
związanymi z nocą i gającemu krzyż Jezusowi.
śmiercią. Była ptakiem SÓL
śmierci, bo najgłośniej huka Sól symbolizuje dobrą radę, uzdrowienie. nieśmiertelność,
w listopadzie, miesiącu niezniszczalność, odporność na zepsucie, trwałość; siłę
śmierci; ptakiem widmowym, witalną, zdrowie, płodność, spermę; boskość, chwałę boską,
bo lata bezszelestnie w nocy. dobrą a. złą wróżbę; cnotę, oczyszczenie;
„To puszczyk zahuczał, mądrość, rozum, dowcip, elegancję, prostotę;
złowrogi ten stróż nocny, gościnność, wierność, lojalność, przymierze, przyjaźń;
który groźnie woła dobroć, bogactwo; bezowocność, bezpłodność, jałowość,
Dobranoc!" (Makbet 2,2 gorycz, zniszczenie.
Szekspira, tł. J. Sól — wierność, lojalność. Konserwujące właściwości soli
Paszkowskiego). Wołanie (sama się nie psuje i chroni inne ciała od zepsucia) uczyniły
sowy tłumaczono też: ją szczególnie dogodnym symbolem trwałej więzi, wierności,
,,pójdź, pójdź (tj. w dołek pod przyjaźni.
kościółek)". „Złowróżbna Przymierze soli — niezłomne. „Żadnej twojej ofiary z
sowo ruiny i śmierci!" pokarmów nie pozbawisz soli przymierza twego Boga. Przy
(Henryk VI cz. l 4,2 każdej ofierze swojej składać będziesz i sól" (Lev. 2,13).
Szekspira, tł. L. Uiricha). „Jest to umowa soli, wieczna przed Panem, dla ciebie i
Sowa — zła wróżba. synów twoich" (Num. 18,19).
Przysłowie: Sowa na dachu
kwili, komuś umrzeć po
chwili. W Metamorfozach
Owidiusz (6,431), opisując
koszmarną historię Tereusa i
Prokne, mówi o ich weselu,
że „Eumenidy posłały ich
ślubne łoże, a na dachu
usiadł złowróżbny puchacz
— pod jego auspicjami
zostali małżeństwem", mó-
wiąc zaś o kazirodztwie Mirry
(10, 453), informuje:
„Pogrzebowy puchacz
trzykrotnie uczynił omen
śmiercionośną pieśnią".
Wśród dziwnych zjawisk
zapowiadających śmierć
Cezara: „Wczoraj w samo
południe sowa siadła na
rynku pohukując i kwiląc"
(Juliusz Cezar 1,3
Szekspira).
Spożywanie soli — wierna Przysięga na sól — szczególnie święta w starożytności.
służba, lojalność w stosunku Zmienić się w słup soli — znieruchomieć, zazw. ze
do władcy. „A my, pamię- zdumienia, przerażenia; aluzja do losów żony Lota (Gen. 19,
tając na sól, którąśmy w 26).
pałacu królewskim jedli (...), Sól — oczyszczenie. Mówi Bóg do Jerozolimy: „W dzień
posłaliśmy wiadomość o tym narodzenia twego nie odcięto ci pępowiny i wodą cię nie
(zamiarze odbudowy umyto na zdrowie ani nie wytarto cię solą" (Ezechiel 16,4).
Jerozolimy) królowi" (Ez- „(Elizeusz) podszedł do źródła wody i wrzucił do niej sól,
drasz 4,14). mówiąc: Uzdrowiłem tę wodę, nie wyjdzie z niej odtąd ani
Sól związała się ściśle z śmierć, ani poronienie" (4. Ks. Król. 2,21).
pojęciami honoru, godności, Sól i chleb — prosty, naturalny tryb życia (Historia naturalna
czci, szacunku, a także 31,39 Pliniusza St.);
dobroci, gościnności (często por. Chleb (i sól).
występując razem z chle- Ojcowska solniczka — ubóstwo, ale i schludność, nie bieda.
bem, zob. Chleb); „jeść „Ten żyje dobrze na małem, komu ojcowska solniczka
wspólnie sól" znaczyło tyle, błyszczy na jego skromnym stole" (Pieśni 2, 16, 13
co ,,zawrzeć przyjaźń" Horacego).
(podobnie jak dziś u Sól — wytworność, elegancja. „Non ampli-ter, sed munditer
muzułmanów). W staroż. convivium; plus salis tjliam sumptus" tac. 'uczta nie obfita,
Izraelu dawano do ale przyzwoita; więcej soli (tj. wytworności) niż wydatku.'
skosztowania sól (Próby 3,9 Montaigne'a, cytaty: ze staroż.
nowożeńcom, pieczętowano
przyjaźnie, układy i umowy
wspólnym pokosztowaniem
soli.
Spożyć czyjąś sól —
skorzystać z jego goś-
cinności, co u Arabów
tworzy rodzaj więzi między
ludźmi, nie pozwalającej na
obmowę drugiej osoby a.
szkodzenie jej. Arabowie
mówią w takich wypadkach:
Sól jest między nami.
Perskie namak haram, dosl.
'niewierny soli' znaczy
'nielojalny, niewdzięczny'.
Zjesz beczkę soli, nim
poznasz do woli (tj. trzeba
długich lat, aby kogoś
dobrze poznać); przysłowie
to jest pogłosem dawnego
znaczenia soli w stosunkach
między ludźmi,
Sól ziemi zob. Ziemia.
poety cytowanego przez Pompe-jusz znalazł w zdobytym przez siebie pałacu
Nonniusa Marcellu-sa 11,19 Mitrydata odtrutkę, którą trzeba było brać na czczo „z
i z Żywota Attyka rozdz. 13 (jednym tylko) ziarnkiem soli";
Corne-liusa Neposa). cytat ten stał się zwrotem przysłowiowym, znaczącym, że
Sól attycka — połączenie jakąś opinię (jakieś twierdzenie) przyjmować należy z
subtelności, elegancji i odrobiną rezerwy, sceptycyzmu, nie biorąc rzeczy całkiem
ostrości dowcipu, dosłownie.
przypisywane inte- Rozsypanie soli — zła wróżba, zapowiedź kłótni; odwraca
lektualistom attyckim okresu się tę wróżbę przerzucając szczyptę soli przez lewe ramię
klasycznego; (bo lewa strona — diabelska); przesąd pochodzący praw-
por. Retoryka 2, 21, 13 dop. z czasów staroż., kiedy sypano sól na zwierzęta
Arystotelesa. ofiarne, a rozsypanie się tej soli na ziemię osłabiało wartość
Sól atrybutem św. Mądrości ofiary. Demony, wróżki i czarownice miały, wg pojęć śrdw.,
(gr. Hdgia Só-phia); sal uciekać od soli jak od wody święconej. W Ostatniej
sapientiae łac. 'sól wieczerzy (1495—97, Sta. Maria delie Grazie, Mediolan)
mądrości'. Leonarda da Vinci, artysta umieścił przy postaci Judasza
Solą zaprawiona mowa — przewróconą solniczkę.
roztropna, uważna. „Mowa Sól — jałowość, zniszczenie. Sól sypano w starożytności na
wasza zawsze uprzejma, burzone miasta nieprzyjacielskie, aby jego glebę uczynić
niech będzie solą bezpłodną na zawsze, ale też jako magiczny środek zapo-
zaprawiona, abyście wie- biegawczy przeciw odrodzeniu się siedliska wroga.
dzieli, jak należy każdemu „Abimelech przez cały dzień atakował miasto, zdobył je,
odpowiedzieć" (List do mieszkańców wybił do
Kolosan 4,6).
Sól — boski pierwiastek
darowany ziemianom. Za
życia utrzymuje człowieka w
karbach rozsądku, po
śmierci hamuje rozkład ciała
przez czas dłuższy,
odgrywając w ten sposób
rolę spełnianą za życia
przez duszę" (Historia
naturalna 31 Pliniusza St.).
Solarium łac. 'pieniądze dla
żołnierzy na zakup soli;
żołd; płaca, pensja' od sal
'sól';
stąd: salariat — warstwa
społ. obejmująca osoby
żyjące z wynagrodzenia za
pracę.
Cum grano salis łac.
Pliniusz St. pisze (Historia
naturalna 23, 8, 149), że
nogi, miasto zrównał z ziemi).
ziemią i posypał to miejsce Sól czasu — podeszły wiek. ..Wasza dostojność, choć
solą" (Ks. Sędziów 9,45). jeszcze niezupełnie za granicami młodości, czuje pewne
Podobnie postąpił Scypion podmuchy wieku. mały smaczek soli czasu" (Henryk IV ci. 2
Mł. w 146 p.n.e.. po zdo- 1.2 Szekspira, tł. L. UIricha).
byciu i zniszczeniu Siedzieć powyżej soli — zajmować uprzywilejowaną pozycję
Kartaginy. społ. a. towarzyską. Dawniej stawiano solniczkę pośrodku
Sól — zmartwienie, troska. długiego stołu; kto siedział między środkiem stołu a
Prosić o sól — prosić o najwyższym jego miejscem, zajmował miejsce honorowe,
zmartwienie. Podawać sól — lepsze.
podsuwać troskę. Słony — wygórowany. Słona cena. słony rachunek.
(Przysłowia będące echem Sól młodości — namiętność, chuć, sperma. ..Zostało w nas
przesądów.) jeszcze trochę soli młodości; jesteśmy synami niewiast"
Pustynia solna — symbol (Wesole kumoszki z Windsoru 2.3 Szekspira, tł. L. UIricha).
bezpłodności i potępienia (w ..Szanujcie sól, niewiasty, ona was rozpłodni, przez nią
Biblii i u mistyków). mężc ojcostwa stawają .się godni" (Własności soli 23—4
Być komuś solą w oku — Stanisława Trembeckiego). Słone płyny ciała: łzy. pot,
przeszkadzać. zawadzać, krew.
dokuczać. Słony — nieprzyzwoity. Słony dowcip, żart, kawał.
Sól — środek zapobiegający
zepsuciu, przen. duch
opanowania siebie i
posłuszeństwa Bogu:
..Miejcie w sobie sól. a pokój
miejcie między sobą" (Ew.
wg Marka 9,49);
w chrześcijaństwie wyobraża
boską mądrość i chwałę,
błogosławieństwo
odpędzające demony,
dlatego soli używa się obok
wody święconej przy chrzcie
oraz dla święcenia wody.
Sól ważnym rekwizytem
magii, guślarstwa i czarów:
rzucona w ogień broniła
przed niebezpieczeństwem,
ciśnięla w kierunku jakiejś
osoby oznaczała wyzwanie:
Sól tobie w oczy! (rodzaj
przekleństwa). Sól peczyna
z lichymi oczyma —
formułka od uroku
rzuconego ..złym okiem".
Peczyna—grudka (soli.
Sól — gorycz: sloność i filozoficznych (obok rtęci i siarki); jedna z nazw pramaterii;
gorycz morza, zob. Morze cielesność;
(nieczystością). materia w stałym stanie skupienia.
Sól wydobyta (przez W marzeniu sennym: dobra wróżba; (sól wysypana)
odparowanie) z wody zmartwienia, kłótnie.
morskiej reprezentuje ..ogień SPIRALA (Woluta, Zwój)
dobyty z wody". a więc Spirala symbolizuje samoskrętność, nieskończoność;
zarazem kwintesencję i opo- regres, rozwój; nieśmiertelność. zmartwychwstanie;
zycję: jest symbolem introwersję. ekstrawersję;
przeistoczenia fizycznego trąbę powietrzną, wir wodny, zwój. wolutę, ślimaka, węża.
(np. przez konserwację bluszcz, winorośl, ornament;
produktów spożywczych i żółwia; kontemplację, tajemnice życia i śmierci, wróżbę;
korozję metali) oraz tchnienie, duszę; taniec, erotyzm. płodność. vulvę; Księżyc.
duchowego i moralnego Słońce; wspaniałość; władzę.
(ochronę przed zepsuciem, Spirala — symbol już w epoce kamiennej. ale o spornym
demoralizacją. deprawacją). znaczeniu, prawdop. związany z cyklicznymi zmianami w
Sól rozpuszczona w morzu przyrodzie, z życiem, rozrodczością, urodzajem, z fazami
— roztopienie się Księżyca i jego wpływem na fizjologię kobiety i na pływy
osobowości w absolucie. morskie, ze Słońcem i jego biegiem po niebie.
Przysłowie: Skąd się sól Spirala — płodność i erotyzm vulvy. spiralnych rogów
wzięła, w to się obraca, tj. z antylop, bawołu itp.. nawraca-
wody w wodę.
Sól — bogactwo,
najpewniejszy środek
wzbogacenia się; w dawnej
Polsce żupy solne były
źródłem bogactwa żupników.
,,A ów, co wlezie do soli. i
tegoć głowa nie boli (...), bo
każda rzecz, co w sól
wchodzi, już jej nie leda co
szkodzi" (Krótka rozprawa...
611—16 Mikołaja Reja).
Słowa Stefana
Czarnieckiego: „Ja nie z soli.
ani z roli (...) urosłem",
znaczą: nie z intratnych żup
solnych ani z majątków
ziemskich.
Nasypać soli na ogon (np.
wróblowi. aby go złapać) —
żartobliwa rada dawana
dzieciom.
W alchemii: jedna z zasad
świata, jeden z pierwiastków
jące rytmy życia, cykliczny związana z ruchami wężów należących do wyroczni.
charakter zjawisk; dwa Spirala — zmartwychwstanie i nieśmiertelność. Tyrs (laska)
parzące się węże Dionizosa opleciona bluszczem i winoroślą, uwieńczona
otaczające spiralą szyszką pinii — płodne siły Natury, śmierć i odrodzenie.
kaduceusz Hermesa. Spirala — zjawiska atmosferyczne, zwł. trąba powietrzna
Spirala — taniec magiczno- jako zakłócenie porządku Natury.
obrzędowy. rytuał religii Spirala w folklorze — zwinięty wąż na straży wejścia do
pierwotno-prymitywnych, ta- miejsc świętych, do bramy Piekieł.
niec inicjacyjny. leczniczy, Spirala nieruchoma — skostniała jak muszla ślimaka;
ekstatyczny itd.; Księżyc: Labirynt.
tańczący poruszali się po Spirala — żółw. od znaków spiralnych na segmentach
spiralach wprawiając się w pancerza.
stan zachwycenia, Spirala prawoskrętna a. skręcająca na zewnątrz —
uniesienia ponad i poza rozprzestrzenianie się, ekstrawers-ja, rozwój: schematyczny
rzeczywistość ku obraz ewolucji mgławicy. Wszechświata, związek z cyklem
magicznemu Centrum. księżycowym (cyklem Melona), aktywny symbol Słońca,
Spirala — jeden z rośnięcia; wężów i więzów; atrybut Pallas Ateny.
najulubieńszych elementów Spirala lewoskrętna a. skręcająca do wewnątrz —
ornamentacyjnych. Zwój ześrodkowanie, skupienie, intro-wersja. uwstecznienie,
(woluta) w ornamentach regres, destrukcja.
rzeźbiarsko-archit. (np. w
głowicach kolumn) —
oddech, tchnienie. dusza,
duch. Egipskiego boga
prawdy i sprawiedliwości
Totha wyobrażano ze
spiralą na głowie.
Spirala, zwój — Czas.
pamięć. ..Straszna to
chwila, w której duch
rozkręci za jednym razem
cały zwój pamięci i w jedną
drobną kroplę czasu zleje
życie bolesne i zbrodnicze
dzieje!" (Giaur 260—3
Mickiewicza).
Spirala — stosunek między
obwodem i Centrum,
jednością i wielością; siły
kosmiczne w ruchu.
Spirala — władza, potęga,
wróżba. Umieszczona na
berłach faraonów egip. i na
zakrzywionych laskach
wieszczków starorzymskich,
śmierć; ściąganie się.
kurczenie, jak w wirze
wodnym a. w trąbie
powietrznej; pasywny
symbol Księżyca; atrybut
Posejdona.
Spirala podwójna,
skręcająca się w dwóch
przeciwnych kierunkach (u
staroż. Celtów) — śmierć i
zmartwychwstanie. Związek
z wodą jako elementem
przeobrażenia, odrodzenia.
Górne i Dolne Wody.
męskość i żeńskość.
obojnactwo, introwersja i
ekstrawersja, powrót i
odnowienie, jin i jang.; por.
Krzyż (atrybut św.
Andrzeja).
Spirala w chrzęść. —
kontemplacja, medytacja,
zajrzenie w głąb siebie (św.
Tomasz z Akwinu).
SREBRO
Srebro symbolizuje
sprawiedliwość, radość,
pokój, zwycięstwo,
czystość, niewinność,
dziewictwo, czyste
ze srebra (...), które był
sobie sprawił, aby im się
kłaniać" (Izajasz 2,20).
Srebro rafinowane — dusza
oczyszczona z grzechów.
„Doświadczyłeś nas, Panie.
wyptawiłeś w ogniu jak
pławią srebro" (Psalm 65
10). „Bóg jest jak ogień
odlewacza (...) — usiądzie,
aby wytapiać i czyścić
srebro. Będzie czyścił
synów Lewiego"
(Malachiasz 3,3).
Srebro, srebrniki — zdrada.
sumienie, wierność, szczęście. ducha człowieczego; duszę;
zdolność, mądrość, wiedzę, wymowę. Słowo Pańskie;
miłosierdzie; białość, starość, siwiznę; noc, Księżyc,
żeńskość. pasywność, wodę, zwierciadło; pieniądz,
bogactwo, handel; przekupstwo. fałsz, podstęp, zdradę,
tchórzostwo;
drugorzędność.
W mit. egip. kości bogów są ze srebra, a ciało ze złota.
Egipcjanie używali srebra Jako środka płatniczego już w IV
tysiącleciu p.n.e.
Srebro — Słowo Pańskie. „Słowo Pańskie (...) srebro w
ogniu sicdmiokroć doświadczone" (Psalm l! 7).
Srebro — mowa. zwl. mowa człowieka rzetelnego, zacnego.
..Srebrem wybornym jest język sprawiedliwego" (Ks. Przypo-
wieści. 10.20). Przysłowie: Mowa jest srebrem. milczenie
złotem. Pan do Mojżesza:
..Uczyń sobie dwie trąby srebrne, kute, abyś mógł zwoływać
lud" (Num. 10.2).
Srebro — mądrość. ..Jeśli szukać będziesz mądrości jak
srebra (...). zyskasz uznanie Boga" (Ks. Przypowieści 2. 4—
5). Mądrość woła: ..Plony moje lepsze niż srebro wyborne"
(8.19).
Srebro — metal używany do ozdób, posągów i naczyń
kultowych. Naczynia świętego Przybytku i świątyni
jerozolimskiej były przeważnie srebrne. ..Salomon sprawił to.
że taki dostatek srebra był w Jerozolimie, Jak i kamienia" (3.
Ks. Król. 10.27). ..Demetriusz. srebrnik (efeski), wyrabiał
srebrne świątyńki Diany" (Dzieje Ap. 19,24). ..W ów dzień
porzuci człowiek swe bałwany
Bracia Józefa ..wyciągnąwszy go ze studni sprzedali go
Ismaelitom za 20 srebrników" (Gen. 37,28). „Książęta
filistyńscy mówią do Dalili o mężu jej, Samsonie: Oszukaj go
i dowiedz się od niego. w czym tak wielką moc ma i
jakbyśmy go mogli zwyciężyć i związanego utrapić. Jeśli to
uczynisz, damy ci każdy po 1100 srebrników" (Ks. Sędziów
16,5). Judasz pyta:
„Co mi dacie, jeśli wam wydam Jezusa? Oni zaś naznaczyli
mu 30 srebrników" (Ew. wg Mat. 26.15).
Srebro, srebrna broń, srebrny klucz — przekupstwo.
Przysłowia: Srebrny klucz otwiera bramy twierdz. Dowody
srebrne, żydowskie, najmocniejsze (o łapówce). Srebrną
anginą (gr. argyranches; fr. argenlangine) nazywali
dowcipnisie ateńscy, wg Plutarcha (Żywot Demoslenesa
25,5), anginę, która miała rzekomo nagle odebrać
Demosteneso-wi głos. gdy
przekupiono go. aby nie
wygłosił mowy przeciw
Harpalusowi. „Przyjaciela
twego zmieniono w srebro",
tac. ami-cam tuam esse
factam argenteam. tj. stał
się przekupny (Pseudolus
347 Plauta). „Walcz
srebrnymi włóczniami, a
pokonasz wszystkich"
(Adagia 2, 7, 43 Erazma z
Rotterda-mu). ..Srebrem
dostojeństw dojdziesz
prędzej niż przez cnotę"
(Kto mądry na świecie 9—
10 Adama Władysławiusza).
Srebrny wiek — w mit. gr. i
rz. drugi okres dziejów
świata, kiedy ludzie zaczęli
sporządzać sobie szałasy,
aby się uchronić od zimna,
nauczyli się orać i siać.
odróżniać dobre od złego,
ale też przestali szanować
bogów, cudzołożyli i zabijali
się nawzajem. Dzieciństwo
trwało sto lat. trapione
ustawicznymi chorobami,
człowiek dorosły żyt krótko,
a po śmierci stawał się
dobroczynnym duchem
ziemskim. W plastyce
wyobrażeniem srebrnego
wieku bywał często pejzaż z
rolnikami przy pracy, nad
którymi wznosi się w
powietrzu kobieta z
mieczem i wagą w rękach,
wyobrażająca Sprawiedli-
wość.
Srebrny Wiek w lit. łac. to okres od ok. 18 n.e. do ok. 133 r.
n.e.; jego znaczne osiągnięcia lit. ustępują tylko Złotemu
Wiekowi (zob. Złoto); był to okres Juwenala, Marcja-lisa,
Petroniusza, Tacyta, Swetoniusza, Pliniusza St. i Mł.,
Kwintyliana, Lukana, Sta-cjusza i Seneki St. i Mł.
Srebro — Noc, zwł. księżycowa, jako przeciwieństwo
słonecznego, złotego Dnia. Na dworze Słońca, błyszczącym
od złota, „podwoje, całe srebrne, blask promienny siały"
(Metamorfozy 2,4 Owidiusza, tł. B. Kiciń-skiego).
, Pan Srebrnego Łuku" zob. Łuk i strzały (Apoliu).
Srebro drugorzędne, gorsze od złota. Przysłowie tac.:
Argentum auro, ulrumque virtuti cedit 'podlejsze srebro od
złota, nad oba zaś droższa cnota'.
Srebrny Zamek (Szklany a. Spiralny Zamek) celtyckiej
bogini Arianrhod (Ariadny). raj dla dusz królów, których ciała
spoczywają na Wyspie Śmierci.
Srebro w symbolice chrzęść.: mądrość boska; Matka Boska;
por. Złoto (w chrzęść.).
Srebrny most należy budować odstępującemu
nieprzyjacielowi, aby jak najrychlej poszedł precz, a nie
przecinać mu odwrotu (Gargantua i Paniagruel 1,43
Rabelais'go).
Srebro — czystość, dziewictwo, niewinność. „Co mówi
srebro w swej dziewiczej bieli?" (Kupiec wenecki 2.7
Szekspira, tt. L. Uiricha). „Diano, Maryna nosi jeszcze twoją
srebrną barwę" (Perykles 5,3 Szekspira, wg tł. L. Uiricha).
Srebrny sznur — pępowina; wyobraża związek śmiertelnika
z wiecznością.
Srebrna Rzeka — Droga Mleczna.
Srebrny głos — czysty, wysoki, metaliczny. dźwięczny.
Srebrna moneta (będąca właśc. stopem srebra z miedzią)
rzucona na stół dźwięczy czysto, świadcząc o swojej auten-
tyczności. „Srebro ma dźwięk miły" (Romeo i Julia 4.5
Szekspira). Pierwszy Muzykant do Piotra. ..Dzwoń,
dzwoneczku, dzwoń srebrem w srebrny głos" (Akropolis 2,
5, 345—6 S. Wyspiańskiego).
Srebrny śmiech kobiety — jasny, wesoły. dźwięczny.
Srebro w folklorze różnych krajów — tarcza chroniąca przed
śmiercią i przed powrotem dusz zmarłych osób. Srebrne
monety położone na oczach zmarłego mają mu
uniemożliwić wypatrywanie, kogo by tu za-

brać ze sobą na tamten
świat. Trumna ze srebrnymi
okuciami nie pozwala duszy
wydobyć się na zewnątrz.
Tylko srebrną kulą można
odpędzić widmo, zastrzelić
groźnego czarownika,
wilkołaka itp.
Kto nie ma srebra ani
miedzi, płaci tym, na czym
siedzi — przysłowie; kto nie
ma pieniędzy, niechże skóry
nastawi: kto nie może
datkiem, niech zapłaci
zadkiem; kogo nie stać na
grzywnę, niech odsiedzi.
Srebro — bogactwo.
Przysłowia: Bogatszym
człowiek dobry, chociaż
żebrze, niż zły, co z srebra
pije i jada na srebrze. Cyna
dla dzierżawcy, srebro dla
dziedzica.
Sztaba srebra, srebrne buty
— bogactwo.
Srebro — naczynia, sztućce ze srebra;
monety srebrne, bilon srebrny.
Srebrna moneta — zob. Biały (Metal).
Srebrny haczyk — pieniądze. Łowić ryby na srebrny haczyk
— kupować je na targu.
Srebrna łyżka — szczęście. Częsty prezent dla niemowlęcia
z okazji chrztu, stąd zwrot:
,,Urodził się ze srebrną łyżką w ustach", stosuje się do
szczęściarza, któremu wszystko przychodzi samo, bez
wysiłku.
Srebrne wesele, srebrne gody — 25. rocznica ślubu, gdy
zwyczajowo dawano małżonkom w prezencie upominki ze
srebra.
Srebrny włos — siwy. „Na srebrną brodę grzebień ołowiany"
(Fraszki l, 22, 2 Jana Kochanowskiego).
Srebrny (a. złoty) guz — wynagrodzona krzywda.
Przysłowie: Srebrny guz nie boli.
Srebrna świeca, srebrny glob. srebrny sierp — Księżyc.
•,,Srebrny król nocy" — Księżyc (Bakczy-saraj w nocy 4
Mickiewicza).
„Srebrne ptaszę" — orzeł biały (Sygnai l Wincentego Pola).
Żywe srebro — rtęć; człowiek bardzo żywy, ruchliwy,
aktywny.
W heraldyce: pokój, szczerość, niewinność, czystość;
radość; sprawiedliwość, mądrość;
zwycięstwo; zwierciadło; perła; kolor biały.
W alchemii: Księżyc (Diana, Luna), półksiężyc, nów; woda;
dusza ludzka. Zasada żeńska, pasywna, księżycowa,
wodna, w przeciwieństwie do złota — męskiego, aktywnego,
słonecznego, niebiańskiego.
Srebrne Drzewo, Drzewo Diany, Drzewo Filozofów (łac.
arbor philosophica) — krystalizacje w kształcie drzewek-i
gałązek pojawiające się przy otrzymywaniu azotanu srebra,
najpopularniejszego związku srebra,
kamienia piekielnego, stopie, żyć na wielkiej stopie. W wierszu Pielgrzym Norwid
lapisu. Zjawisko to było dla pisze: „Przecież i ja — ziemi tyle mam, ile jej stopa ma
alchemików dowodem i pokrywa, dopokąd idę!..." W starożytności stawiano stopę
symbolem roślinnej natury na pokonanym nieprzyjacielu na znak triumfu. W Biblii
metali, Jozue (10,24) woła do swoich dowódców: „Postawcie stopy
W astrologii — Księżyc. swoje na karkach tych królów"; byli to pokonani przez niego
Srebroń — poetycki królowie, których kazał zresztą zaraz powiesić.
mieszkaniec Księżyca. Stopy (nogi) — władza, potęga. Czołgać się u czyichś stóp.
,,Księżyc to wioska padać do nóg, słać się pod czyjeś stopy. „Nie upodlenie to,
ogromniasta, gdzie ciszę kto w walce pada, czyli zwyciężon przemocą, czy zdradą;
ciuła brat mój — Srebroń lecz ci, podobni do owczego stada, co stopę cudzą na kark
(...). W sieć rymów łowi własny kładą" (Na odebranie Wawelu 17—20
srebrne myszy, i srebrny Wyspiańskiego).
chwast, i srebrną jabłoń" Stopy — śmierć pojęta jako ostatnia wędrówka. Zmarły
{Srebroń 13—14, 21—2 B. „odchodzi" od nas, dlatego układamy go stopami (zawsze
Leśmiana). obutymi, choć nieraz w trupięgi, a nie w solidne obuwie) do
STOPA drzwi wyjściowych, przygotowując na ostatnią, drogę. Stopy,
Stopa — symbol a zwłaszcza pięty, symbolizują też niebezpieczeństwo
ujarzmienia, podboju; hołdu, śmierci, zagrożenie, słaby punkt (tac. punctum minoris
pokory, poddania się, resislenfiae), również duchowy. W czasach,
służby; niezmienności,
stałości; wędrówki,
szybkości; śmierci;
płodności; zob. Noga.
Część ciała najbardziej
związana z ziemią, a więc i
z Matką-Ziemią, Geą. Jej
syn, An-teusz, był nie do
pokonania, póki opierał o
nią stopy. Mówimy o
człowieku z aprobatą, że
trzyma się ziemi, że stąpa
po ziemi, a zatem jest
trzeźwy, praktyczny, nie
oddaje się bezpłodnym
marzeniom. Organ
poruszania się, lokomocji,
kroczenia, symbol
przekraczania granic, brania
w posiadanie i utwierdzania
się we władaniu, np. w
wyrażeniach: postawić na
czymś stopę, postawić na
swoim, poczuć grunt pod
nogami, być na wolnej
gdy nie było jeszcze dróg którym się przebywa, jak meczet muzułmański albo
bitych, musiano chodzić po japońskie mieszkanie. Rzymscy niewolnicy chodzili boso na
bezdrożach pełnych dołów i znak swego nędznego stanu.
wykrotów, po lasach i Stopa — fallus; płodność. Królewicz bierze Kopciuszka za
mokradłach pełnych ja- żonę nie dlatego, że ją poznaje, ale dlatego, że stopka jej
dowitych wężów. Egipski pasuje do pantofelka. Biblijna Noemi każe Moabitce Rut
bóg słońca Ra (Re) jest (3,4) odkryć nogi śpiącego Booza, co doprowadza do
ofiarą ukąszenia w piętę zawarcia małżeństwa. Przysłowie znane w wielu krajach,
przez węża, indyjski bóg również w Polsce. powiada: Najlepszy nawóz na rolę —
Kriszna i grecki bohater pańskich stóp ślady.
Achilles giną skaleczeni w Siady stóp (tac. yestigia pedis) zachowują część osobowości
piętę, Harpokrates — uką- idącego, mogą więc być użyte w czarnej magii. Wieszczki i
szony przez skorpiona, czarodziejki nie zostawiają śladów. Biblijny Hiob woła do
argonauta Mopsos — przez Pana (13,27): „Śledzisz wszystkie moje ścieżki, badasz
węża, spiżowy olbrzym ślady moich stóp". Rzymskie kamyki wotywne z
Talos umiera wykrwawiony, wyobrażonymi śladami par stóp w obu kierunkach nosiły
gdy Medea usuwa gwóźdź napis: „Pro itu et reditu felici" ('Na szczęśliwą drogę i
z kostki u jego nogi. Edypa powrót'). Łowy tropem śladów powszechnie, na Wschodzie i
okulawią ojciec. Zachodzie, zyskały symboliczne znaczenie łowów ducho-
naznaczając go w ten wych. Ślady stóp Buddy czczone są w Indiach i na Dalekim
sposób jako ofiarę klątwy. Wschodzie, ślady stóp Chrystusa — na Górze Oliwnej,
Bóg biblijny, ustanawiając Mahometa —
nieprzyjaźń między Ewą i
wężem, mówi mu: „Ona
zetrze (stopą) głowę twoją,
a ty czyhać będziesz na
piętę jej" (Gen. 3,15).
Narzędzie uśmiercające jest
zwykle symbolem Ziemi
(wąż, dzik) albo promienia
słonecznego (strzała Apolli-
na. włócznia). Koturn
Dionizosa miał chronić
stopę przed dotknięciem
ziemi (później używany w
innym celu przez aktorów
teatru greckiego).
Bose stopy — (niekiedy)
ubóstwo i pokora, jak w
niektórych zakonach
(idących tu za przykładem
ascetycznych świętych, np.
św. Jana Chrzciciela); stopy
nie obute bywają wyrazem
szacunku dla miejsca, w
w Mekce i licznych wielkich miękkim jeszcze betonie liczne gwiazdy filmowe wyciskały
meczetach, ślady ślady swoich stóp (ślady stóp sław przebrzmiałych są
bohaterów i diabłów na zacierane).
wielu skałach. Siady stóp Mycie stóp na Bliskim Wschodzie to starożytny obyczaj
pielgrzyma w miejscach wynikający z noszenia sandałów na zapylonych lub
świętych mają utrwalić tam błotnistych drogach. W Biblii Bóg w towarzystwie dwóch
jego obecność. Hero-dot aniołów nawiedza dom Abrahama, ten zaś powiada:
pisze (4,82), że Scytowie „Przyniosę wody, abyście obmyli nogi wasze"; tymi samymi
pokazują przyjezdnym, jako słowami wita Lot aniołów w swym domu w Sodomie (Gen.
jeden z cudów swojego 18,4; 19,2). Jest to akt gościnności, symbol oczyszczenia
kraju, ślad stopy Heraklesa duchowego, a zarazem pokory i miłości ze strony
wyciśnięty na skale nad gospodarza. Rytuałem oczyszczenia jest też umywanie nóg
rzeką Tyres, mierzący dwa apostołom przez Chrystusa w Wielki Czwartek (Ew. wg Jana
łokcie długości. Pitagoras 13, l—11), czego pamiątką jest liturgiczne mycie stóp
zmierzyć miał wzrost ubogim w ten dzień w katedrach i klasztorach, wspomniane
Heraklesa przez już u św. Augustyna.
porównanie długości Rodzajem fetyszu seksualnego były „złote lilijki" —
stadionu w Olim-pii, podcinane, podwiązywane i deformowane stopy Chinek,
wytyczonego przez które miały uczynić z nich kaleki; był to symbol
bohatera, z innymi odseparowania zamożnej kobiety od życia, podziwiany i
stadionami greckimi, opiewany przez poetów, z pewnością objaw psychopatologii
liczącymi także po sześćset seksualnej.
stóp, ale stóp zwykłych
ludzi. Jan Kochanowski
szczyci się w swym
Psałterzu Dawidów
(Dedykacja 11—12): „I
wdarłem się na skałę
pięknej Kalijopy, gdzie
dotych-miast nie było śladu
polskiej stopy" (Kalio-pe —
muza poezji). W kościele
Nawiedzenia NMPw
Krakowie odnaleziono w
1657 i wmurowano kamień,
na którym pewien murarz,
zatrudniony przy budowie
kościoła Karmelitów na
Piaskach, wyrył odcisk
stopki królowej Jadwigi,
żony Jagiełły, w 1390 roku.
Symbolika ta jest żywa
także w XX wieku: Chiński
Teatr Graumana (tj. kino) w
Hollywood, przed którym w
Spadkiem po symbolizuje dobre trawienie, obżarstwo, szybkość,
półzwierzęcych bożkach pól płodność, lenistwo, brak pamięci, nieczułość serca, głupotę,
i lasów antycznego świata boja-źliwość, medytację; obłudę, okrucieństwo. Symbolikę
były zwierzęce stopy strusia charakteryzuje zastanawiający kontrast między
diabłów i innych demonów: kiepską i niedbałą obserwacją życia zwierząt a bogactwem
rozszczepione kopyto, wniosków filozoficznych, moralnych i religijnych, jakie
kurza, kacza lub gęsia wyciągano z nie istniejących zjawisk przyrodniczych.
stopa. Bogowie zajmujący W sztuce babilońskiej i arabskiej struś związany był z
się pracą fizyczną, rze- demonami, z potworami Chaosu. W staroż. Grecji i Rzymie
miosłem, a więc jakby (z sądzono, zgodnie z Arystotelesem, że struś jest stwo-
wyjątkiem Ateny) bóstwa rzeniem pośrednim między ptakiem i ssakiem.
gorszego gatunku, nie miały Strusia polityka, czyli chowanie głowy w piasek — polityka
wprawdzie stóp krótkowzroczna, przymykająca oczy na rzeczywistość, na
zwierzęcych, ale bywały niebezpieczeństwa; udawanie, że się nie dostrzega
kulawe, jak grecki Hefajstos zagrożeń; od przypisywanej fałszywie strusiom praktyki
(rzymski Wulkan) i skan- chowania głowy w piasek pustyni na widok nieprzyjaciela,
dynawski Vólund, obaj jakby ten, kto nie widzi, stawał się zarazem niewidzialny,
trudniący się kowalstwem. albo jakby groźba, której się nie widzi, nie istniała.
W ich kalectwie wyraża się Przyczyną legendy mógł być fakt, że
niedoskonałość ich władzy i
pozycji w panteonie,
równoważona przynajmniej
częściowo doskonałością
ich rzemiosła.
Dotąd w wielu krajach lud
uważa, że pla-tfusy
przynoszą nieszczęście, a
stopy sześcio-palczaste
albo z błoną między
palcami — powodzenie.
Urodzony stopami naprzód
ma rozporządzać mocami
magicznymi i leczniczymi
dla innych, sam jednak
łatwo może okuleć.
Magiczna i tajemnicza
mądrość kota wyraża się
m.in w tym, że zawsze pada
na cztery łapy i że lubiąc
nade wszystko jeść ryby,
nie chce jednak zmoczyć
łapek.
STRUŚ
Struś afrykański, największy
z obecnie żyjących ptaków,
strusie nie chcąc, aby je emblemat Niepokalanego Poczęcia; np. por. napis w
dostrzeżono, czasem krużganku katedry w Bressanone (w prowincji Bolzano w
przywierają do ziemi z płn. Włoszech): „Jeżeli słońce może wysiedzieć jaja strusie,
wyciągniętą szyją. Struś czemuż by prawdziwe słońce (tj. Duch Sw.) nie mogło
chowający głowę w piasek sprawić, że Dziewica urodziła?" W średniowieczu
symbolizował też lenistwo. rozpowszechnione było mniemanie, że strusie wprawdzie jaj
Strusi żołądek — dobre nie wysiadują, ale nie spuszczają z nich oka, dopóki pisklęta
trawienie, obżarstwo; się nie wylęgną, gdyż odwrócenie wzroku na chwilę
tradycja twierdzi, że struś spowodowałoby zepsucie się jaj; czyniło to z jaja strusiego
trawi nawet żelazo i wcielenie medytacji. Struś porzucający swe potomstwo
kamienie, co nie jest bywał w chrześcijaństwie emblematem Izraela, który zrodził
prawdą; w rzeczywistości Jezusa i apostołów, ale przestał się nimi interesować;
połykane przez strusie (i z tegoż powodu struś aż do XVIII w. był symbolem
inne ptaki, jak np. kury) Synagogi. W rzeczywistości strusie przykładnie i ofiarnie
kamyki służą do rozdrab- wysiadują swoje jaja:
niania pożywienia samice w dzień, samce w nocy.
(zastępując w pewnej mie- Jajo strusie było zawsze przedmiotem podziwu ze względu
rze zęby); przen. na swe rozmiary i na twardość skorupy. Używano jej chętnie
umiejętność przyjmowania jako naczynia. Jajo miewało i miewa znaczenie kultowe:
bez protestu przykrych zawieszano je w świątyniach staroegip-skich, a dziś
uwag, ostrych słów. zawiesza się w świątyniach kop-tyjskich i nad grobami
Struś — nieczułość, znakomitych zmarłych muzułmańskich; w Tunezji wiesza się
okrucieństwo, głupota.
„(Strusica) zostawia jaja
swoje na ziemi (...).
Zapomina, że je noga
podeptać może, albo zwierz
polny zetrzeć. Twardo
postępuje ze swymi
młodymi, jakby nie były jej;
nie martwi się, że jej trud
jest daremny. Bo Bóg odjął
jej mądrość i nie dał jej
rozumu" {Hiob 39, 14—17).
„Córka ludu mego jest
okrutna jak struś na
puszczy" (Treny Jeremiasza
4,3), bo porzuca swe dzieci,
pozostawiając je na łasce
boskiej. To właśnie
podejmuje tradycja
chrześcijańska, czyniąc ze
strusia wyobrażenie ufności
w Bogu, a nawet czyniąc z
wyklucia się strusich jaj
jajo strusie nad łóżkiem skrzydłami, a nie wzlatuje; wykładano to jako słowa bez
położnicy. Wiesza się je pokrycia, niespełnione obietnice. „Jego wyobraźnia
również w kościołach, zwł. przypomina skrzydła strusia. Pozwala mu biec, ale nie daje
greckich. wznieść się w górę" (O Jąknie Drydenie, „Edinbrugh
Strusie pióro w religii Review", styczeń 1828, Thomasa B. Macau-lay).
staroegipskiej było Struś — płodność; jako atrybut egip, boga płodności
amuletem oznaczającym Ozyrysa i zachodniosemickiej wielkiej bogini miłości i wojny
prawdę, sprawiedliwość i Anath, siostry Baala.
porządek. Amulet miał Struś — szybkość. „Gdy czas przyjdzie, śmieje się z konia i
zapewne służyć nosicielowi z jeźdźca jego" (Hiob 39,18), bo nie mogą go doścignąć. W
w chwili śmierci, kiedy jego Rzymie cesarskim organizowano wyścigi strusi.
serce położone będzie na Przestraszony struś rozwija prędkość do 65 km/godz., a
jednej szali wagi, a na osaczony umie poczęstować niebezpiecznym kopniakiem.
drugiej — pióro strusie. Głos strusia uważano za wyraz żałości i płaczu, podobnie
Pióro było emblematem jak głos szakala. ,,Muszę jęczeć jak szakale i narzekać jak
bogini prawdy i strusie" (Micheasz 1,8). W rzeczywistości tylko samce w
sprawiedliwości Maat, córki okresie walk o harem wydają wrzaski i syki.
boga Słońca Ra (Re) i żony W heraldyce: posłuszeństwo; wyobrażany z podkową w
Totha, oraz boga światła i dziobie (z uwagi na jego dietę albo jako trofeum zdarte z
powietrza Szu (podtrzy- konia, którego rzekomo nienawidzi i zabija). Pióra strusie —
mującego sklepienie godność rycerska.
niebieskie), a także atry-
butem kapłanów. Również
innych bogów egipskich
wyobrażano ze strusim
piórem oraz z innymi
ornamentami na głowie. Ry-
cerze rzymscy i
średniowieczni zdobili swe
hełmy strusimi piórami, a
niekiedy także głowy swych
koni.
Struś — równość; przez
swoje idealnie poziome
pióra.
Wachlarze ze strusich piór
służyły w staroż. Persji do
rozniecania świętego ognia,
który skaziłoby tchnienie
człowieka. Używały ich
elegantki do wachlowania
się aż do XX wieku.
Struś w tradycji chrzęść. —
obłudnik, hipokryta,
symulant, gdyż macha
STUDNIA Studnia — człowiek. Przeglądanie się w studni — mistyczna
Studnia symbolizuje moce postawa kontemplacyjna, medytacja; prawda, dusza;
twórcze, tajemnicę, pułapkę; zaglądanie na dno własnego „ja", własnej duszy.
prawdę, wyrocznię; koronę, Zanurzenie się w wodzie studni — zaczerpnięcie eliksiru
władzę królewską; chrzest, młodości (studnia młodości), zdrowia a. nieśmiertelności,
duchy opiekuńcze, wzmożonej świadomości (przeciwieństwo eliksiru
błogosławieństwo, zapomnienia).
pielgrzymkę, drabinę zba- Studnia i drzewo — wyobrażenie żeńskości i męskości
wienia, wieczność. Raj; (vulva i fallus); drzewo życia ocieniające święte źródło;
życie, wodę żywą, napój boskie małżeństwo.
życia i rady; duszę, Studnia ukwiecona. Obyczaj pochodzący z czasów
człowieka, młodość, miłość, przedchrześc.: zdobienie studni kwiatami, liśćmi, wstążkami
zasadę żeńską; raz do roku w podzięce bogom za wodę; do dziś utrzy-
mikrokosmos, mywany w wielu krajach w dzień Wniebowstąpienia.
podświadomość, Studnia w Biblii — oczyszczenie, błogosławieństwo,
oczyszczenie, odrodzenie, obfitość; woda życia i rady, woda żywa; miejsce spotkań
pragnienie, pokrzepienie, przy sposobności czerpania wody dla ludzi, zwierząt i
uzdrowienie, spełnienie gospodarstwa. Sługa Abrahama spotyka przy stu-
życzeń, obfitość.
Czerpanie ze studni (u
animistów) — sięganie do
zamieszkałych w głębiach
duchów opiekuńczych,
mocy twórczych, bóstw lo-
kalnych, tajemnic, ukrytych
źródeł.
Studnia wody uzdrawiającej.
U plemion prymitywnych
magiczne zabiegi medyczne
szamanów i czarowników
obejmują obmywanie ciała
wodą ze studzien i jezior.
Studnia — źródło wyroczni i
spełniania życzeń.
Studnia wody odświeżającej
i oczyszczającej — wzniosłe
dążenia. Wielu bogów
przedstawiano stojących
przy studni (m.in. Deme-ter).
Zejście do studni (częste w
bajkach) — dostęp do
świadomości ezoterycznej,
do sfery podświadomości.
Przysłowie: Prawda jest na
dnie studni.
dni Rebekę {Gen. 24, 15— Przypowieści 23,27).
21), Jakub — Ra-chelę Złamane koło nad studnią — śmierć. ,,Złamie się koło nad
(Gen. 29. l—12), Mojżesz — studnią i wróci się proch do ziemi swej, z której był" (Ekle-
siedem córek Jethry zjastes 12, 6—7).
Raguela, kapłana Studnia — połączenie trzech porządków Wszechświata:
midianickiego (Ex. 2, 15— nieba, Ziemi i piekła, trzech ,,pierwiastków": wody. ziemi i
22), Jezus — niewiastę powietrza;
samarytańską (Ew. wg. Jana Mikrokosmos, synteza kosmiczna, łącznik między światem
4, 5—26). żyjących i podziemnym królestwem zmarłych (grobowe
Studnia Żyjącego i echo wołania w głąb studni), kanał sięgający z trzewi Ziemi
Widzącego — przy której do zenitu,.drabina zbawienia.
Bóg (anioł) objawił się Studnia — zasada kobieca, atrybut Wielkiej Bogini, Kybele. i
Hagarze i zapowiedział, że Demeter.
będzie miała syna, Ismaela Studnia w tradycji chrzęść. — zbawienie, chrzest,
(Gen. 16, 7—14; 24,62). • oczyszczenie, życie jako pielgrzymka (po pustyni), atrybut
Studnia Przysięgi, Studnia Matki Boskiej.„I będziecie czerpać ze studzien zbawienia"
Siedmiu 0-wiec — (Iza-jasz 12,3).
Bersabee, przy której Studnia otchłani — piekło (Apok. 9, l—3). Studnia graniaste
Abraham iiAbi-melech obmurowana (w krajach arab.) — Raj.
zawarli przymierze (Gen. 21, Studnia — korona, władza królewska. ..Podaj koronę!
22—34). Studnie: Potwarz, Chwyć ją tu, kuzynie, ma ręka po tej, twa po tamtej stronie,
Nieprzyjaźń, Rozszerzenie złote to koło jest jak o dwóch wiadrach głęboka
— wykopane przez Izaaka w
Gerarze;
o pierwsze dwie spierał się z
lokalnymi pasterzami (Gen.
26, 15—22).
Studnia Dostatek —
wykopana przez Izaaka w
Bersabee (Gen. 26, 23—33).
Studnia w Dotain — dół, do
którego bracia wrzucili
„snowidza" Józefa, aby tam
umarł (Gen. 37, 18—24).
Beer, hebr. 'moja studnia;
źródło' — ,.Beer jest to owa
studnia, o której powiedział
Jahwe do Mojżesza:
Zgromadź lud, a dam wam
wody. Tedy śpiewał Izrael tę
pieśń:
Wzbieraj, studnio!" (Num.
21, 16—17).
Ciasna studnia — obca
kobieta; cudza żona. (Ks.
studnia, pełnych na Studnia bez dna — o żądaniach, których nie sposób
przemiany. Próżne wciąż w zaspokoić, spełnić, o nie kończących się potrzebach,
górze kołysze się snadnie, wymaganiach, którym trudno sprostać, zadośćuczynić.
drugie, niewi-dne, pełne Studnia — ciasne podwórko otoczone wysokimi oficynami.
wody, na dnie. Na dnie, łez SWASTYKA
pełen, jam ten kubeł wtóry; Swastyka symbolizuje cztery strony świata, ruch obrotowy;
gdy piję smutek, ty idziesz koło słoneczne, krzyżujące się błyskawice, płomień
do góry" (Ryszard II 4,1 świętego ognia; nieskończoność, cykl; bogów najwyższych,
Szekspira, tł. Stanisława bogów Słońca, deszczu i wiatru, nieodgadnio-ne wyroki
Koźmiana); Ryszard boskie, błogosławieństwo; życie, żywotność, cztery fallusy,
abdykuje na rzecz zdrowie, dobrobyt. szczęście, długowieczność, odrodzenie,
Bolingbroke'a. siłę, następstwo pokoleń; siłę stwórczą, działanie;
Dno studni — męty. „Kto w rolnictwo; wiertak do rozniecania ognia;
studni nazbyt czerpa, wiedzę; wzlot; uzewnętrznienie.
dobierze się mętów" Swastyka — symbol a. ornament w kształcie
(Konkluzyja 6 Krzysztofa równoramiennego (greckiego) krzyża o ramionach
Niemirycza. XVII w.). załamanych w połowie długości pod kątem prostym w tym
Studnia miłości — oko samym obrotowym kierunku; zwany też z grecka
dziewczyny. ,,0, wtedym gammadion (bo złożony z czterech gr. liter gamma) a. te-
ujrzał jej błyszczące oko,
studnię miłości, źródło
światła" (Pieśń. Nie jest
ładna Hartleya Coleridge'a,
1796—1849).
Głęboka studnia —
podświadoma praca mózgu
(Amerykanin Henry'ego
Jamesa, 1877).
Studnia — sekret, ukrywanie
prawdy, która wyszłaby z
głębi naga, tac. nuda veri-
tas. Przysłowie: We mnie jak
w studni(ę).
Studnia — pułapka,
sytuacja, z której się
niełatwo wydobyć.
Przysłowia: Użył jak pies w
studni. Źle psa w studni
drażnić.
Studnia — nieugaszone
pragnienie. Przysłowie: Pije
jak studnia.
Niewyczerpana studnia —
nagromadzone bogactwa,
zapasy, zasoby.
traskelion ('czworonogi'), strumień ponownych wcieleń duszy i wytyczyć bród, którym
tac. crux gammata, inni mogliby także przejść. Znak ten czterema ramionami
nng.fylfot, nm. Hakenkreuz, przypomina wiernym o czterech możliwych miejscach
Winkelkreuz. odrodzenia się duszy: w świecie zwierzęcym a. roślinnym, w
Swastyka u ludów wielu piekle, w ludziach na Ziemi i w świecie duchów..
krajów starożytnego i Swastyka u buddystów — Budda; ,,klucz do raju";
nowożytnego świata: na wyobrażenie Koła Prawa obracającego się wokół
Dalekim Wschodzie, w Azji nieruchomego'Centrum.
Srodk., w Indiach. Swastyka w kulcie syryjskiej bogini Atarga-tis (odpowiednik
Mezopotamii (często na fenickiej Astarte i gr. Afrodyty) — życie. '
monetach), w Mykenach. u Swastyka prawostronna (z ramionami w kierunku ruchu
Etrusków, u Celtów, wskazówek zegara) — Słońce wiosenne, wzrost, biała
Germanów, w magia, szczęście; w Indiach — Słońce, ruch dzienny i rocz-
przedkolumbijskiej Ameryce ny Słońca po niebie na półkuli płn.. dzień;
Płn, (u Indian Nawahów), kierunek procesji-pielgrzymek wokół ołtarza, świątyni,
Środkowej (u Majów) i Płd.. świętego miasta (Waranasi--Benares), świętej rzeki
w sztuce chrześcijańskiej. (Ganges).
Swastyka łączy symbolikę Swastyka lewostronna (z ramionami w kierunku odwrotnym,
krzyża i koła; zwana właściwiej sauwa-styką) — Księżyc, Słońce jesienne,
zob. Krzyż, Koło. ciemność. czarna magia, nieszczęście, rozkład, śmierć;
Swastyka w Indiach — Niemcy hitlerowskie. W Indiach — noc.
pomyślność, dobrobyt
(sanksr. svastika 'tworzący
dobrobyt' od syasti
'powodzenie'; su 'dobrze',
asti 'on jest').
Najpopularniejszy znak
pomyślności hinduistów.
buddystów i dżajnistów.
Swastyka u hinduistów i
dżajnistów — początek,
otwarcie, wejście; znak na
ofiarach bogom, znak
pierwszej stronicy księgi ra-
chunkowej; znak kładziony
na progu i na drzwiach jako
ochrona przed pożarem i
„złym okiem"; atrybut boga
Ganesi (tworzącego i
usuwającego przeszody).
Swastyka u dżajnistów —
Suparśwa ('dobroczyńca').
siódmy z Tirthankarów,
zbawicieli, którym się udało
przekroczyć życiowy
piękna bogini Szarańcza we wczesnych mitach Bliskiego Wschodu —
krwiożerczości i zniszczenia atrybut bogiń Księżyca, później bogów Słońca.
Kali ('czarna'). Szarańcza — małość, zależność od potężniejszych sił.
Swastyka w mit. skand. — ,,Przemijam jak cień schodzący. potrząsany jestem jak
Mjóllnir, młot boga Thora. szarańcza" (Psalm 108 23). Przysłowie chińskie: Szarańcza
Swastyka w śrdw. Europie, poluje na konika polnego nie wiedząc. że goni ją żółty ptak.
na amuletach — obrona Szarańcza — człowiek w obliczu Boga. ..Bóg siedzi na
przed magią, demonami, okręgu ziemi, a mieszkańcy jej są jak szarańcza (...). On z
diabłem, czarownicami. nagła wionął na nich i uschli, a wicher jak źdźbło ich uniesie"
Swastyka — szybkość, ruch (Izajasz 40. 22—4).
obrotowy. wiertak do Szarańcza — słabość. „Szarańcza z trudem wlec się będzie;
rozniecania ognia (stąd i żądza człowieka ominie. bo zbliża się do domu wiecznego"
niekiedy związek z (Ekle-zjastes 12,5).
Prometeuszem); w Szarańcza — mądrość. „Mędrsza nad mędrców (...) bo króla
heraldyce, w „krzyżu nie ma, a wszystkimi
gnostycznym" czasami nogi
ludzkie zgięte w kolanach
zastępują ramiona swastyki.
Swastyka w kole a. w
trójkącie — harmonia
kosmiczna; z zagiętymi
końcami ramion — śmierć
(sierpy boga śmierci).
Swastyka — mistyczne
Centrum, biegun. zenit z
czterema stronami świata.
Słońce z promieniami.
Hakenkreuz. zob. wyżej
Swastyka lewostronna.
Symbol nm. faszyzmu, partii
hitlerowskiej i Trzeciej
Rzeszy, rzekomy emblemat
zmyślonej „aryjskiej rasy".
SZARAŃCZA
Szarańcza symbolizuje
masowe rozmnażanie się
(rojenie); plagę, karę bożą,
armie najez-dnicze, zabór:
demony-skorpiony: pogań-
stwo; herezję, fałszywych
proroków; tłum;
zniszczenie, żarłoczność,
głód; uwiedzenie, pokusę;
mądrość; słabość, małość
człowieka w obliczu Boga.
swymi hufcami wyrusza w drodze" {Ks. Sędziów 6.5).
ordynku" (Ks. Przypowieści Szarańcza — szatany-skorpiony, demony wypuszczone
30,27). przez upadłego ducha z piekła na ziemię, aby męczyć ludzi
Szarańcza— chmara, tłum, {Apok. 9. l—12). Chrześcijaństwo przez długie stulecia uży-
ćma. nawała, masa. Istna wało egzorcyzmów przeciw szarańczy.
szarańcza — tłum. Szarańcza — żarłoczność. ..Siew wielki wrzucisz w ziemię,
Szarańcza — a mało zbierzesz, bo wszystko pożre szarańcza" {Deut.
nieograniczone, 28,38). Anegdotyczny raport Aleksandra Puszkina z okolicy
katastrofalne rojenie się. nawiedzonej tą plagą: ..Szarańcza leciała, leciała i siadła,
rozmnażanie przynoszące siedziała, siedziała. wszystko zjadła i znowu poleciała" (tł.
klęski. Przed nalotami Juliana Tuwima).
szarańczy bronił Greków SZARY (Bury)
kult Apollina Parnopiosa Szarość jest symbolem starości, siwizny, bezpłodności:
(którego wizerunek wykonał zmartwychwstania; wspomnienia, żałoby, zła, cierpienia,
dla Ateńczyków Fidiasz) i wyrzeczenia, pokuty. ascetyzmu. niektórych zakonów:
Heraklesa Kornopiona w pokory. smutku, utrapienia, nieczułości; mózgu, mądrości;
górach Oite. Różne gatunki czułości; obojętności, jednostajno-ści, nudy. bezbarwności,
szarańczy nazywali Grecy połączenia przeciwieństw (czerni i bieli); przeciętności,
dość chaotycznie parnops, względności. teorii; ziemi, mgły. mglistości, chmur i burzy,
kOrnOps, akris, brouchos, roślinności, ukrycia; zob. Popiół.
mastaks, brykos; łac.
locusia. W Chinach jej
rojenie się było symbolem
licznego potomstwa, do-
brobytu i błogosławieństwa
bogów; później traktowano
ją jako zakłócenie porządku
kosmicznego.
Szarańcza — zniszczenie,
plaga. Olbrzymie szkody
powodowane nalotami
migrujących stad. Ósma
plaga egipska: „I okryta
wszystek wierzch ziemi,
pustosząc wszystko" {Ex.
10, 1—20). Klęska, która
nawiedziła Palestynę
skutkiem nalotu czterech
gatunków szarańczy (Joel
1,4).
Szarańcza — wojska
najezdniczc, zaborcze.
„Madianici najeżdżali kraj
jako szarańcza (...)
pustosząc wszystko na
W chrześcijaństwie barwa was nuri\ tytuł powieści, 1932, pisarza nm. Hansa Pallady).
Wielkiego Postu. żałoby, Szary koniec — ostatnie, najgorsze miejsce, zwł. przy stole,
popiołów, pokory; na również przen. „ Szare chaty! nędzne, chłopskie chaty!" (Z
średniowiecznych chałupy 9 Jana Kasprowicza).
wizerunkach Sądu Szarość — barwa teorii. ..Wszelka teoria jest szara" (Faust,
Ostatecznego Chrystus Fragment Goethego. Mefistofeles do Ucznia); zob. też
króluje w szarym płaszczu. Zieleń — (barwą życia).
Szarość jest dziś barwą Szarość — barwa ziemi. ..Szara, spękana ziemia, ugór
lekkiej żałoby, w zjatowiały" (Szara, spękana ziemia... l Leopolda Staffa).
przeciwieństwie do ciężkiej, Szarzyzna — gniotąca, bezbarwna codzienność. ..Duch (...)
wyrażanej przez czerń z próżno w szarzyźnie powszechnej się miota, której na imię
marginesem bieli. Nuda i Brzydota! (W Olympii 30—32 Lucjana Rydla).
Szarość — inteligencja: ..Szarość — to zamróz w ciele!" (Zamróz 21 Bohdana
szare komórki. szara Zaleskiego).
substancja mózgu. Szara szlachta — szaraczkowa. zaściankowa. zagonowa,
Szara godzina, szarówka — chodaczkowa (dawn.).
czas, gdy dzień się kończy, Myszaty — o maści konia; szary, popielaty. „Sto myszatych
a zmrok zaczyna. ..Naj- koni nie uczyni jednego, jedynego siwka" (Maksymy proza:
milsza mi pora, O przy-rodoznawstwie Goethego).
błogosławione szare
godziny wieczora!" (Wieczór
20—30 Juliana Kor-saka).
Szara gęś zob. Gęś.
Szara eminencja — ktoś,
kto ma decydujący wpływ na
wydarzenia, na politykę pań-
stwa, na pracę instytucji,
mimo że nie zajmuje
odpowiedniego stanowiska
ani nie występuje publicznie;
pierwotnie nazwano tak
pozbawionego skrupułów
mnicha-kapucyna, ojca
Józefa (właśc. Francois
LeclercduTrem-blay, 1577—
1638), szefa kancelarii i
powiernika kardynała
Richelieu.
Szary — pośledni, niczym
się nie odznaczający.
przeciętny, mało znaczący:
szary człowiek — przeciętny
człowiek z ulicy:
„I cóż dalej, szary
człowieku?" (Kleiner Mann,
Bury — bezbarwny, nie do się zawali" (Eseje, Of Wisdome for a Mań's Self Francisa
odróżnienia, taki jak inni. Bacona).
Przysłowie: W nocy wszytkie Szczur w Chinach — przedsiębiorczość. dobrobyt: płodność;
koty są bure. tchórzliwość. małoduszność. Brak szczurów w domu
Szaruga — długotrwała (niekiedy z całkiem racjonalnych przyczyn, jak opustoszała
słota, plucha z wiatrem. spiżarnia itp.) miano za niepokojący znak, gdyż szczury, tak
Szarzeć — dawn. niszczyć, płodne, uważano za inkar-nację dzieci.
szargać, poniewierać; stąd Szczur — samowiedza. Przysłowie chin.:
dziś: o ubraniu, płaszczu: Szczury znają szczurze szlaki.
wy-szarzały 'wytarty, Szczur rzygający drogimi kamieniami — hinduistyczny i
zniszczony'. buddyjski emblemat deszczu i płodności.
Ludzie lubiący barwę szarą Szczur w hinduizmie — wierzchowiec jednego z
są jakoby obojętni, najpopularniejszych bogów Indii, Ganesi, słoniogłowego
przygnębieni, bierni, boga przezorności;
samolubni, zapatrzeni w okoliczność ta utrudnia walkę z plagą szczurów.
siebie, konserwatywni; Szczur w staroż. Rzymie — szczęście, (dobra) wróżba.
(kobiety) idą za popędem. Rzymianie wróżyli z zachowania się szczurów. Tarcze
SZCZUR pogryzione przez szczury z Lawinium zapowiadały
Szczur symbolizuje groźbę, niepowodzenia. co się rychło sprawdziło w czasie ..wojny
zło, demona, diabła, upiora;
wrogość, gwałt, zniszczenie,
zdradę, oszczerstwo,
donosicielstwo, szpiega; kło-
poty, kradzież, chorobę,
zarazę, dżumę, kalectwo,
opuszczenie, głód, rozkład,
śmierć;
upływ czasu, czary; fallusa;
muzykalność, mądrość,
samowiedzę. instynkt,
wytrzymałość; (dobrą)
wróżbę, szczęście,
dobrobyt, sytość, bogactwo,
skąpstwo, zarozumiałość.
niewdzięczność, ospałość.
Szczur (w staroż. Egipcie)
— zaraza; złowieszcze
bóstwo epidemii.
Szczur — mądrość, instynkt.
Egipcjanie podziwiali
mądrość szczura, który
zawsze wybiera najlepszy
gatunek chleba. „W tym
mądrość szczurów, że na
pewno opuszczą dom zanim
sprzymierzeńczej" 90—89 reprezentowały upływ czasu prowadzący nieuchronnie do
p.n.e. z Italikami. Widok rozkładu i śmierci.
białego szczura był dobrą Szczur — oszczerstwo, szpiegostwo, donosicielstwo.
wróżbą. zdrada, obmowa; atrybut Po-twarzy; bogactwo, skąpstwo,
Szczur (u pogańskich działalność nocna, potajemna, skryta; kradzież (zapasów
Brytów i Irlandczyków) — domowych). „Cóż to? szczur? Bij zabij szczura! Ten sztych
jeden z atrybutów dukata wart" (Hamlet 3,4 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
Cernunnosa, celtyckiego, Hamlet, przebijając ukrytego za kotarą Poloniusza. Rai fr.
archaicznego, potężnego, 'szczur; skąpiec'; rat d'hótel 'złodziej hotelowy'.
powszechnie czczonego Szczur — ofiara poezji. Dawniej sądzono powszechnie, że
boga o jelenich rogach, irlandzkie szczury czyniące szkody na pastwiskach można
chtonicznego ..pana dzikiej wytępić wygłaszaniem zaklęć wierszem rymowym lub bia-
zwierzyny". łym. „Zarymuj ich na śmierć jak irlandzkie szczury"
Szczur w chrzęść, śrdw. — (Wierszokleta Ben Jonsona).
zło, diabeł; Szczury w domu — zapowiedź urodzaju. Przysłowie: Nie
fallus; gwałt i groźba; atrybut wypędzaj szczurów z domu, bo to błogosławieństwo plonu.
św. Finy (Serafiny) z San Szczur w żeglarstwie — pechowe słowo, niewymawialne na
Gimignano w Toskanii. która statku. Przysłowie: Kiedy okręt ma zatonąć, szczury
sypiała na desce w pokoju opuszczają go z pośpiechem.
rojącym się od szczurów, a Plaga szczurów (w folklorze) — zapowiedź wojny; podobnie
zmarła wwiekulat 15wl253r. jak nagłe zwiększenie się liczby jemiołuszek a. mrówek.
Szczury w folklorze — duchy
zmarłych. choroby,
czarownice, demony,
skrzaty. Można im zostawiać
na kartkach polecenia, np.
prośbę o opuszczenie domu;
one zaś mogą ostrzegać o
zbliżających się
nieszczęściach;
trzęsieniu ziemi, chorobach,
zgonach itd.
Szczur — muzykalność. Wg
dawnej legendy nm.
szczurołap wyprowadził
wszystkie szczury z Hamein
nad Wezerą, grając na fu-
jarce. Szczury wg wierzeń
śrdw. miały słuchać
wyśpiewywanych zaklęć a.
rozkazów.
Biały i czarny szczur —
dzień i noc. Dla humanistów
Odrodzenia te dwa
niszczące wszystko gryzonie
Szczur — niewdzięczność. SZEŚĆ
Przysłowie hiszp.: Przyjąłem Szóstka jest symbolem symetrii, równowagi, stałości,
na mieszkanie w stodole niezawodności, pokoju, harmonii, współoddziaływania,
szczura, a on stal się moim wzajemności, polaryzacji, piękna; duchowości; rozwagi,
spadkobiercą. Przysłowie fr.: małżeństwa, płodności, stworzenia, rozwoju, obfitości,
Przyjąłem na nocleg przyjemności, wolności; związana z ogniem, idealizmem,
szczura, a on mnie ograbił. optymizmem.
Szczur — zarozumiałość. Szóstka u Greków symbol hermafrodyty (obojnaka), życia,
..Mnie to kadzą — rzekł szczęścia; była świętą, liczbą zwaną światem, poświęconą
bardzie do swego Afrodycie. Sześć znaków zodiaku odpowiadało światu
rodzeństwa siedząc szczur niebiańskiemu, sześć — ziemskiemu. U pita-gorejczyków —
na ołtarzu podczas nabożeń- liczba doskonała; jedność strukturalna Kosmosu i
stwa" (Szczur i kot l—2 mikrokosmosu.
Ignacego Krasickiego). W symbolice chrzęść, liczba dwuwykładna:
Szczur — głód; sytość. „Są święta, gdyż w 6 dni Bóg stworzył świat (Gen. l), i
dwa rodzaje szczurów: złowieszcza liczba grzechu, gdyż wg Apokalipsy (13,18) imię
szczury głodne i szczury bestii wychodzącej z ziemi, Antychrysta w postaci Baranka,
syte", nm. Es gibt zwei jest 666 (może to imię Nerona, które po hebr. daje sumę
Sorten Ratten: die hungrigen 666).
und die satten (Szczury
wędrowne l—2 Hein-richa
Heinego).
Szczur — ospałość.
Przysłowie: Śpi (mocno) jak
szczur.
Szczur — odporność,
wytrzymałość, hart. „Tak
będzie do końca czasów...
szczury odziedziczą Ziemię"
(Królowa Elżbieta 3
Maxwella Andersena). Wg
współczesnego folkloru
popularnonaukowego, po III
wojnie (atomowej) świat
odziedziczą szczury i
karaluchy.
Szczur lądowy — ktoś nie
znający morza i nie
rozumiejący jego spraw; por.
Wilk (morski).
Szczur faraonów — zool.
ichneumon,
mangusta.
W marzeniu sennym: skryci
wrogowie.
Sześć — ciało ludzkie: zaniechasz jej i dasz jej odpocząć" (Ex. 23, 10—11).
głowa, korpus i cztery Sześć „biada": bogaczom niesytym dóbr, bawiącym się,
kończyny. bezczelnym, niemoralnym, aroganckim i sędziom
Sześć — (równo)waga i przekupnym (liajasz 5, 1—23).
dwuznaczność jako związek Sześć źródeł pokusy: pięć zmysłów i wola. Sześć grzechów
ognia i wody (postaci dwóch przeciw Duchowi Świętemu: zuchwałe grzeszenie w nadziei
złączonych trójkątów), czyli miłosierdzia boskiego; rozpacz albo zwątpienie o
duszy ludzkiej. Liczba miłosierdziu bożym; sprzeciwianie się uznanej prawdzie
związana z próbą i chrzęść.; zazdrość o łaskę bożą bliźniego; zatwardziałość
wysiłkiem, z dziewictwem, z serca; odkładanie pokuty aż do śmierci.
przestrzenią trójwymiarową, Sześciokątna gwiazda (hebr. mogen Dawid 'tarcza Dawida',
jest symbolem przeznaczeń tzn. Jahwe) złożona z dwu zachodzących na siebie trójkątów
mistycznych, zrównoważonej równoramiennych — judaizm; godło Izraela; po XVII w.
opozycji Stwórcy i oficjalne godło gmin żyd. Wg niektórych górny wierzchołek
stworzenia, z której wypłynąć symbolizuje niebo, światło i ogień, a dolny — świat
może zarówno dążenie do podziemny, ciemność, wodę; wg innych ta podwójna triada
złączenia się z bóstwem, jak znaczyć ma Boga, świat, człowieka oraz stworzenie,
i bunt przeciw objawienie, odkupienie; zwycięstwo ducha nad materią;
niemu. znak uważany za potężny talizman.
Sześć — liczba biblijnego
heksameronu, sześciu dni
traktowanych jako okres
ciągły, liczba stworzenia,
pośrednia między Zasadą a
Objawieniem. Szósty dzień,
dzień stworzenia, wyraża
doskonałość, harmonię.
Liczba cech bóstwa:
sprawiedliwość, mądrość,
potęga, majestat, łaska i
miłość.
Sześć kędziorów a. włosów
— emblemat wodnej Bogini
Matki, symbol mądrości i pło-
dności; w plastyce śrdw.
atrybut św. Zofii
(Mądrości).
Biblijne sześć lat służby:
.„leżeli kupisz niewolnika
Hebrajczyka, będzie ci służył
sześć lat; siódmego odejdzie
wolny" (Ex. 21,2; Deut.
15,12). ,,Sześć lat zasiewać
będziesz ziemię i zbierać
zboże; ale siódmego roku
Sześć cnót kardynalnych w Wenus; wpływa na artystów w duchu współpracy, łączy
buddyzmie (Paramita): intelekt z uczuciowością.
miłosierdzie, pracowitość, SZYSZKA
medytacja, moralność, Szyszka symbolizuje kształt Wszechświata, niebo, dzień.
cierpliwość, mądrość, Słońce, ogień, górę; życie, męskość, fallusa. ojcostwo,
Pal go sześć! — mniejsza o płodność, ewolucję, zdrowie, odrodzenie; zewnętrzną
niego; zwrot pochodzący od aktywność, równowagę wewnętrzną; życie rodzinne, życie
dawnego rozkazu kata do światowe, kult życia; pomoc; obfitość, bogactwo, rzecz mało
pachołka, przy torturach. wartą; szczęście: refleksyj-ność; wyzwolenie przez łaskę;
Siadaj, masz sześć! przest. literę A u gno-styków.
bzdurzysz, brednie pleciesz; Szyszka łączy się z pojęciem koła (zob.) i trójkąta (zob.).
w zaborze austriackim, w Szyszka — poświęcona Baalowi-Hadado-wi, semickiemu
sześciostopniowym systemie bogu płodności, deszczu i rosy, i jego małżonce Aszerah
ocen szkolnych szóstka jako (Balaat); babi-lińsko-asyryjskiej bogini miłości i płodności
najniższa, była odpowiedni- Isztar; małoazjatyckiemu bogu płodności i fallusa Priapowi.
kiem naszej patki. Szyszka sosnowa, wyobrażana często w ręku Dionizosa,
Sześć stóp ziemi — miejsce trzymana jak berło — trwałość,
na grób. „War krwi nie hańbą
lecz śmiercią ochłodzę i
sześć stóp ziemi znajdę
sobie wszędzie!" (Do Mo-
skali 7—8 Zygmunta
Krasińskiego).
„Po sześć ma palców u nóg
jako kalwin, to mu i chodzić
łatwiej" (Ogniem i mieczem
4,5 H. Sienkiewicza); tu
żart., ale w okresie
kontrreformacji nie
przebierano w środkach, aby
demonizować „heretyków".
Biblijny Filistyn z rodu Arafa,
zabity przez Jonatana, miał
po sześć palców u rąk i nóg
(2 Ks. Król. 21,20).
Szóstak — moneta srebrna
wartości sześciu groszy, bita
w I Rzplitej od 1528, rozpo-
wszechniona zwłaszcza w
XVII w.
Szóstka zwana była przez
mistyków Nauczycielem.
Kolor — niebieski.
W astrologii: gwiazdozbiór i
znak zodiaku Panna; planeta
nieśmiertelność życia los, fatalność, obrazę losu, nieprzyjaciółkę, karę, zło,
roślinnego, potęga straszydło, króla strachów, niepożądane odwiedziny;
żywotności i płodności, kradzież, dług; ofiarę rozumu; poświęcenie, pociechę, łaskę,
wieczny powrót roślinności lekarza, panaceum; dar; żniwiarza; rozjemcę. przyjaźń,
na ziemię, odrodzenie. radość, postęp, królowanie, zbawienie.
Szyszka — amulet Śmierć symbolizują: trumna, cyprys, kościotrup, czaszka (i
pobudzający męskość i skrzyżowane piszczele), jeździec Apokalipsy na płowym
płodność; amulet przeciw koniu, zgaszona pochodnia (a. broń sieczna lub kłująca)
czarom. skierowana w dół, urna z udrapowaną tkaniną, wierzba
Szyszka zwrócona szerszym płacząca, ruina, wieniec bluszczowy, złamana kolumna,
końcem ku dołowi — snop psze-niczny i sierp, popiół i pył, nietoperz, śpiew
równowaga, nieruchomość, łabędzia, rigor mortis (stężenie pośmiertne), zdmuchnięta
stałość, ciążenie; zwrócona świeca, szubienica, mumia.
szerszym końcem ku górze Przyczyny śmierci w wielu mitach — omyłka a. złośliwość
— ruchliwość, światło. bóstwa; gniew bóstwa obrażonego nieposłuszeństwem a.
Szyszka sosnowa między grzechami człowieka; zawiść zmarłego krewnego a. przyja-
dwoma kogutami ciela, który pociąga za sobą pozostałego przy życiu.
spierającymi się o nią (w Śmierć — Zachód. „Jakże szczęśliwy, kto udał się na
ikonografii europ.) — prawda Zachód i jest w rękach Boga bez-
oczywista; podobnie jak dwa
smoki spierające się o perłę.
Szyszka — osoba
wpływowa, na wysokim
stanowisku; bogata.
Szyszka — rzecz bez
wartości. Przysłowie:
Za borową szyszkę (tj. za
byle co, za nic).
ŚMIERĆ
Śmierć symbolizuje
równanie stanów, nie-
wybredność, chwilę,
szybkość; tajemnicę Natury,
kres wędrówki, koniec
okresu, epoki, bramę życia,
przejście z jednego bytu do
drugiego, wypoczynek,
podróż, wieczny sen, wielkie
przebudzenie, mądrość
ciała, oddzielenie duszy od
ciała; cień. Zachód, dolinę
mroku, noc wieczną, siostrę
Nocy i Snu;
bezpowrotną falę, straż
Piekła, nieznany kraj;
pieczny" (Nauka życia, 24,19 olimpijskim — bóstwo śmierci Thanatos; śmiercionośni
Amen-em-apta; bogowie — Zeus, Atena, Apollo, Artemida, Ares, Hades,
ok. 700 p.n.e.); „Zachód", Hekate, Persefona.
egipski Hades, Amente, Śmierć — szybkość, gwałtowność. Przysłowie: Śmierć i
kraina zmarłych położona na najprędszego dogoni. Cita mors ruit łac. 'szybka śmierć
zachód od Nilu, Kraj napada'.
Zachodni, Góra Zachodu. Śmierć — siostra Snu. „Sen, brat śmierci" (Iliada 14,231;
Śmierć (w tradycji żyd.) — 16,672 i 682 Homera; Pan Tadeusz 8,805 Mickiewicza). „Od
kara nałożona przez Boga na snu do śmierci droga krótka" (Orland szalony 18,189
Adama, Ewę i ich potomstwo Ariosta).
za popełnienie grzechu Śmierć — radość. „Śmierć była wielką radością"
pierworodnego. (Agamemnon 550 Ajschylosa).
Śmierć — połączenie z Śmierć — dług. „Śmierć jest długiem, który każdy z nas
przodkami, ojcami. musi spłacić" (Elektro 1173 Sofoklesa). „Spłacił, dług
„(Abraham) został naturze", łac. na-turae concessit (Wojna z Jugurta 14,15
przyłączony do przodków Sallu-stiusza), tj. zmarł. „Śmierć, powiadają, zwalnia nas od
swoich" (Gen. 25,8). wszystkich zobowiązań" (Próby 1,7 Montaigne'a, tł. T. Boya-
„(Matatiasz) dołączony został Żeleńskiego). „Ba, toć jesteś niebu śmierć dłużny" (Henryk
do ojców swoich" (7. Ks. IV ci. I 5,1 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Machabejska 2,69). „Abiit Pieska śmierć, gr. Thanatos kyneios — śmierć bez
adplures" łac. 'przyłączył się zgodnego z religią i obyczajem pogrzebu (Osy 898
do większości' (Uczta Arystofanesa). Niepo-
Trymalchiona 42,5 Petro-
niusza).
Śmierć w garnku — gorzkie
zioła. „A gdy skosztowali
potrawy, krzyknęli "Śmierć w
garnku, mężu boży!" i nie
mogli jeść" (4. Ks. Król. 4,40),
ale prorok Elizeusz osłodził
potrawę mąką!
„Śmierć — król strachów"
(Hiob 18,14). Śmierć — cień.
,,Choćbym też chodził pośród
cienia śmierci, nie będę się
bał zła" (Psalm 22, 4).
„Dokądkolwiek zmierzasz,
śmierć sunie za tobą jak
cień" (Dystychy 4,37
Katona?).
Anioł śmierci (w teologii żyd. i
muzułm.) — Azrael, który
oddziela duszę od ciała i
służy Bogu jako poseł.
Śmierć w panteonie
grzebanie zwłok było w skrapiano-ziemię i roślinność, a królowa i księżniczki zjadały
świecie antycznym potrawę z jego ciała, co w sposób magiczny także
przestępstwem w stosunku zapładniało ziemię.
do bogów i do zmarłego, „Śmierć to wypoczynek po trudzie i nędzy", tac. mors
którego dusza musiała laborum ac miserarium quies esl (Przeciw Katylinie 4,4
błąkać się po ziemi, nie Cicerona).
mogąc zejść do Hadesu. „Nikczemna śmierć — obraza losu", łac. mała mors
„Śmierć — oddzielenie duszy necessitatis contumelia est, (Sentencja 415 Publiliusza
od ciała" (Fedon 64C Syrusa).
Platona). Śmierć — fala, od której nie ma powrotu, łac. irremeabilis
Śmierć — zło. „Śmierć jest unda (Eneida 6,425 Wergi-liusza), o Styksie.
złem, przynajmniej myślą tak Śmierć — wieczna noc. „In aeternam ciau-duntur lumina
bogowie, bo inaczej sami by noctem" łac. 'i noc wieczysta zamknęła (Alsowi) oczy'
zginęli dawno temu" (Eneida 12,310 Wergiliusza, tł. Wandy Markowskiej).
(Fragment 91 Safony „Śmierć — wieczny sen", łac. perpetuus sopor (Pieśni l, 24,
cytowany w Retoryce 2, 23, 5 Horacego). „I śmierć podobną bywa łagodnemu snowi"
12 Arystotelesa). „Śmierć to (Pięć zarysów 3, Ruiny 208 Norwida).
powszechne zło" (Die natur- „Śmierć kresem wszystkiemu", łac. mors ultima linea rerum
liche Tochter 3,4 Goethego). est (Listy l, 16, 79 Horacego, tł. Jana Czubka).
Śmierć — straszydło. „Czym Śmierć — kara; dar; łaska. „Śmierć jest
jest śmierć? Straszydłem.",
gr. thdnatos ti estin, mormo-
lykeion (Rozmowy 2, l, 17
Epikteta).
Śmierć — koniec okresu,
epoki zwł. jako ofiara a.
samobójstwo wynikłe z
niemożności wytrzymania
napięcia a. stresu lub bólu,
np. Herakles, Pyram i Tysbe,
Dydona, Lukrecja, Kleopatra,
Katon Ml., Judasz, Sene-ka
Mł., Tristan i Izolda, Romeo i
Julia, Werter, a. śmierć
bohatera za młodu, jak np.
Achilles, Hylas, Antinous z
Bitynii, Baldur, Sigurd. Należy
tu także „święty król", któ-
remu nie wolno było umrzeć
śmiercią naturalną, gdyż
mogłoby to spowodować
nieurodzaj; jego dobrowolna
ofiara z siebie zapewniała
żyzność gleby; krwią z jego
wykastrowanych genitaliów
niekiedy karą, często niech słucha, co Duch mówi kościołom: Temu, co zwycięży,
darem; dla wielu łaską" śmierć wtóra nie wyrządzi szkody" (Apok. 2, 11). „Bło-
(Herkules na Oicie 930 gosławiony i święty, który ma udział w pierwszym
Seneki Mł.). zmartwychwstaniu; nad tymi nie ma mocy śmierć druga"
Śmierć w tradycji klasycznej (Apok. 20,6).
wyobrażana jako biały Śmierć — wprowadzenie w nieznane światy Piekła, Czyśćca
młodzieniec w towarzystwie i Raju.
swego czarnego bliźniaka. „Śmierć, tak jak przyjście na świat, jest tajemnicą Natury"
Snu, obaj w pozycji pół- (Rozmyślania Marka Aureliusza).
leżącej ze skrzyżowanymi Śmierć męczennika (w tradycji chrzęść.) gładzi wszystkie
nogami. jego grzechy.
Śmierć — królowanie. Śmierć męczenników — w okresie prześladowań wczesnych
„Śmierć królowała od chrześcijan do czasów Konstantyna Wielkiego (ok. 280—
Adama do Mojżesza" (List 337) temat obszernej lit. śrdw., z czego znakomita
do Rzymian 5,14). większość to wyimaginowane dla zbudowania wiernych
Śmierć — mądrość ciała. legendy o wątkach zapożyczonych z rozmaitych,
„Gdyż mądrość ciała — to klasycznych i wsch. źródeł. Męczennicy zazwyczaj
śmierć, a mądrość ducha — przetrzymują w sposób cudowny śmiertelne tortury, aż
życie i pokój" (List do wreszcie miecz pozbawia ich ostatecznie życia. Bywają:
Rzymian 8,6). ukrzyżowani jak apostołowie Piotr, Andrzej i Filip, św.
Śmierć — nieprzyjaciółka. Kosmas i Damian,
„A jako ostatni wróg
zniszczona będzie śmierć"
(/. List do Kor. 15,26).
Śmierć — jeździec
Apokalipsy na płowym koniu
(Apok. 6,8).
Śmierć niechętna
ochotnemu. „A w owe dni
będą ludzie szukać śmierci,
lecz jej nie znajdą, i będą
chcieli umrzeć, a śmierć od
nich ucieknie" (Apok. 9,6).
Przysłowia: Kto śmierć
wzgardzi, panem jest
wszystkiemu. Kto śmierci
szuka, tego ona nie bierze.
Śmierć niestraszna
dobremu. Przysłowie:
Kto dobrze robi, śmierci się
nie boi.
Powtórna śmierć — zguba
wieczna, wieczne
potępienie; śmierć duszy po
śmierci ciała. „Kto ma uszy,
ukamienowani jak pierwszy książąt i rycerzy, chłopów i wyrobników, kobiety i dzieci;
męczennik św. Szczepan śmierć wyobrażano zwykle jako kościotrupa z kosą i
(Dzieje Ap. 7, 2—56), klepsydrą (atrybuty należne również Czasowi) napadającego
apostoł Filip, zakochaną parę, nagą kobietę przed lustrem przy toalecie,
zabici pałkami jak apostoł żołnierza, biskupa itd.; kiedy indziej znów przedstawiano ją
Jakub Mł., św. Sebastian, na koniu, w pościgu za uciekającymi ludźmi, których siecze
przebici mieczem, strzałą, kosą. Zob. też Kościotrup, Sierp i kosa. Taniec (śmierci).
włócznią a. sztyletem jak Śmierć — brama życia, łac. mors ianua vilae (In transitu S.
apostoł Tomasz, św. Malachi, kazanie 1,4 św; Bernarda; ok. 1150).
Sebastian, Łucja, Justyna, Śmierć w tradycji śrdw. wyobrażano również jako uzbrojoną
Piotr Męczennik, Placyd i kobietę o skrzydłach nietoperza, pazurach jastrzębia i
Fla-wia, Urszula, Tomasz rozpuszczonych włosach; jako szkielet okryty aksamitnym
Becket, Krystyna, płaszczem zdobionym bogato złotem, trzymający maski
ścięci jak apostołowie ukazujące różne oblicza śmierci: obojętność, przerażenie,
Mateusz, Jakub St. i Paweł, wstręt, łagodność, litość, okrucieństwo.
św. Kosmas i Damian, Sztuka umierania, tac. Ars moriendi — zbiór tekstów śrdw.
Krzysztof, Katarzyna z przeznaczonych pierw.
Aleksandrii, Barbara, Małgo-
rzata z Antiochii, Dorota,
Apolonia, Cecylia,
Agnieszka, Donat, January,
Maurycy, Dionizy,
utopieni w kadzi jak Jan
Ewangelista, poszarpani,
żelaznymi grzebieniami jak
św. Błażej,
obdarci ze skóry jak św.
Bartłomiej, upieczeni na
ruszcie jak św. Wawrzyniec,
rozszarpani przez dzikie
konie jak św. Hipolit,
wrzuceni do morza z
kotwicą u szyi jak św.
Klemens,
wypatroszeni jak św. Erazm,
biskup For-miae.
Śmierć — równacz
wszystkich stanów. ,,Śmierć
wszystko równa", łac. omnia
mors aeauat (Porwanie
Prozerpiny 2,302 Klaudia-
na). W śrdw. zarazy
zmiatały nagle setki tysięcy i
miliony ludzi młodych i
starych, cesarzy i papieży,
do użytku kleru przy łożu ciemnego więzienia" (Triumf śmierci Francesca Petrarki).
umierającego; pop. w XIV— „Śmierć — początek innego życia", fr. la mor! est origine
XV w., później także z desek d'une aultre vie (Próby 1,19 Michela Montaigne'a).
drzeworytniczych, również do „Śmierć to żniwiarz, który nie zna spoczynku" (Don Kiszot
użytku świeckiego, z 2,20 Cervantesa, tł. A. L. i Z. Czernych).
ilustracjami wyobrażającymi „Śmierć — srogi kapral" (Hamlet 5,2 Szekspira, tt. J.
aniołów i diabłów w walce o Paszkowskiego).
duszę wychodzącą z ust Śmierć — „nieznany kraj, z którego granic nie wrócił żaden
umierającego. podróżny" (Hamlet 3,1 Szekspira).
Modlitwa za umarłych. „(luda Śmierć — lekarz. „Najlepszy lekarz — śmierć" (Cymbelin 5,4
po klęsce Gorgiasza) posłał Szekspira).
do Jeruzalem, aby złożono Śmierć — pocieszycielka, przyjaciółka. ,,Śmierci!...
za grzechy umarłych ofiarę, prawdziwa pocieszycielko! przyjaciółko tych, co nie mają
dobrze i pobożnie o innych przyjaciół!" (Joanna ifArc, 1,315 Roberta Southeya).
zmartwychwstaniu myśląc, „Ujrzała jak Śmierć-pocieszycielka, kładąc na wielu sercach
bo gdyby się nie spodziewał, dłoń, wyleczyła je na zawsze" (Evangeline 5, 88—9 H.W.
że owi pobici Long-fellowa). Przysłowie duń.: Śmierć — przyjaciółka
zmartwychwstaną, umierającego.
zdawałoby się rzeczą nie-
potrzebną i próżną modlić się
za umarłych" (2 Ks.
Machabejska 12, 43—4). W
chrześcijaństwie poczęto
modlić się za zmarłych do-
piero w VIII w., a w końcu X
w. ustanowiono Dzień
Zaduszny (2 XI), naprzód dla
klasztorów kongregacji
kluniackiej (pod władzą opata
CIuny), a potem w całym
Kościele;
wreszcie sobór trydencki
(1545—63) ustanowił, że
można ulżyć cierpieniom
dusz w Czyśćcu przez
modlitwy, dobre uczynki, a
przede wszystkim przez
msze w kościele. Śmierć —
wielbłąd. Przysłowie tur.:
Śmierć to czarny wielbłąd,
który klęka przy bramie
każdego człowieka (tzn.: aby
zabrać jego zwłoki).
„Śmierć dla dusz
szlachetnych to koniec
Śmierć — mamka. „Miła którzy udzielili mu noclegu i chcieli zagarnąć jego mienie, nie
pierś pocieszycielka starej wiedząc, że to ich syn; sztuki teatr. K. H. Rostworowskiego i
mamki Śmierci" (Echoes 29. Alberta Camusa).
To R.L.S. Williama E. Śmierć — aspekt nietrwałości i efeme-ryczności istnienia,
Henieya). wskazujący na to, co musi ginąć w nieuchronnym rozwoju
Śmierć — panaceum. rzeczy.
„Wszyscy walczymy z Personifikacja śmierci: śmierć zajrzała mu w oczy; walczy ze
własnym zdrowiem, bo śmiercią; śmierć nas rozłączy; majestat, powaga, milczenie
śmierć jest lekiem na śmierci; śmierć ją zabrała; grozi mu śmierć; igra ze śmiercią;
wszystkie choroby" (Religio posyłać kogoś jak po śmierć itp. Przysłowie: Gdy śmierć
medici 2,9 Sir Thomasa zawita, o racje nie pyta.
Browne'a, 1643). Śmierć — złodziej. „Już się nie spo-dziej: bo śmierć jak
Śmierć (wraz z Grzechem) złodziej, twój poszyt cały, pomnik twej chwały, już dzierży w
— straż bramy Piekła. „A ów ręku, drze pomaleńku" (Do zoilusa 159—164 Józefa Baki).
kształt drugi (...) stał jak noc Śmierć — niewybredność. ,,Dobrze napisał Baka, że śmierć
czarny (...) a to, co głową dźga za kąty w szkarłaty i po suknie nieraz dobrze
mogło się wydawać,
wtłoczone było w koronę
królewską" (Raj utracony 2,
666—73 Johna Miltona, tł.
Macieja Słomczyńskiego).
Śmierć — kres wędrówki.
„Świat jest zajazdem, śmierć
— końcem podróży"
(Palamon and Arcite 888
Johna Dry-dena).
Udawana śmierć —
dziewczyna udaje martwą,
aby móc poślubić
ukochanego, jak Julia w
tragedii Romeo i Julia Szek-
spira; Śpiąca Królewna z
bajek Perraulta i braci
Grimm; Królewna Śnieżka z
wł. bajki (bracia Grimm, film
Disneya), w obu wypadkach
symbole uśpionej w zimie
wegetacji, zbudzonej przez
wiosnę.
Zabójstwo nieznanych
krewnych, np. mit. o Edypie,
który zabił nieznanego ojca;
przykład kaznodziejski pt.
Niespodzianka (podróżny
zabity przez gospodarzy,
stuknie, i po płótnie jak poświęceniem; gdy niepojęta — tylko wtedy karą — a gdy ją
utnie, jak i po kapturze, i po pojmiesz, rozumu ofiarą, przez zgubę cząstek całości
fryzurze równie jak i po zbawieniem" (Dzień dzisiejszy 133—6 Zygmunta
mundurze" (Pan Tadeusz 9. Krasińskiego).
231—4 Mickiewicza). Śmierć — siostra Nocy (Reconciliation Walta Whitmana).
Przysłowia: Śmierć nie „Śmierć to ciągłego postępu chorąży" (Nad głębiami 21,5 A.
brakuje (tj. nie przebiera). Asnyka).
Śmierć nie patrzy w zęby. „Śmierć jest to podróż nad wszystkie podróże" (Rozmyślania
Śmierć nie pyta o lata. 2,6 Antoniego Lan-gego).
Śmierć to jedyny pan, co Śmierć — blizna. „Człowiek jest raną życia, śmierć zgojoną
przyjmuje sługi bez świa- blizną" (Ziemia dziewicza 61 Leopolda Staffa).
dectw. Rytuał po śmierci domownika (w tradycji europ.) —
Śmierć — gość niezbyt zasłanianie zwierciadła (zob. Lustro), usunięcie zwierząt z
upragniony. „Und doch ist pokoju zmarłego, informowanie bydła domowego o zgonie
nie der Tod ein ganz właściciela, zatrzymywanie zegarów, gaszenie ogni,
willkom-mner Gasi" nm. 'a czuwanie nocą przy zmarłym, wszystko prawdop. pierw. z
przecież śmierć nigdy nie obawy przed zawiścią duszy nieboszczyka krążącej po
bywa całkiem pożądanym mieszkaniu i dla zapobieżenia próbom porwania ze sobą
gościem' (Faust 1.4
Goethego).
Śmierć — fatalność,
nieuchronny los. ..Czemu
tak trwożliwie drżeć przed
śmiercią, nieuniknioną
dolą?" (Dziewica Orleańska
2,7 Friedricha Schillera).
Śmierć — rozjemca.
,,Śmierć jest potężnym
rozjemcą: wszystkie
płomienie gniewu gasną"
(Narzeczona z Mesyny 5,8
Friedricha Schillera). Śmierć
— pewność. Przysłowie
ang.:
Nic równie pewnego jak
śmierć.
Śmierć — chwila. „Czym jest
śmierć, co rozprószy myśli
mych dostatek? Jedną
chwilką" (Dziady ci. III 2,
Improwizacja 216—17
Mickiewicza).
Śmierć — poświęcenie;
kara; ofiara rozumu;
zbawienie. ,,Śmierć jest
któregoś z domowników na całkowicie, zupełnie.
tamten świat (zwł. za W marzeniu sennym: (czyjaś agonia) pomyślny znak dla
pośrednictwem odbicia w śniącego; (własna śmierć) kwitnące zdrowie; (własna
lustrze). Dzwony agonia) osirze-
pogrzebowe mają, jak ŚWIATŁO
sądzono, moc rozpędzania Światło symbolizuje wieczność, ducha, bez-cielesność,
gromadzących się duchów. niematerialność, życie, przeszłość;
Ułatwienie zgonu szczęście, chwałę. Boga, Chrystusa, niebo, świętość,
konającemu (w tradycji objawienie, moralność, siedem cnót (zob. Siedem),
europ.) — otwieranie czystość, życie duchowe;
zamków i rozwiązywanie dobroczynność, dobrobyt, radość duchową, wesołość,
węzłów (zob. Węzeł); ułoże- optymizm; zasadę męską, pozytywną, ewolucję, intelekt,
nie umierającego na wiedzę, moc twórczą, mądrość; Wschód, lato, białość (syn-
klepisku (Matka Ziemia była tezę barw): zob. też Lampa, Latarnia, Ogień, Pochodnia,
boginią narodzin i śmierci). Słońce, Świeca.
Biała śmierć — śniegi i lody Światło Słońca — natchnienie, intuicja, kontemplacja.
grożące śmiercią.
Czarna śmierć — dawn.
dżuma, czarna ospa itp.
Patrzeć śmierci w oczy, być
z nią oko w oko — być w
śmiertelnym niebezpie-
czeństwie.
Igrać ze śmiercią — narażać
się, wystawiać się (niekiedy
lekkomyślnie) na śmierć.
Na łożu śmierci —
umierając.
Nie swoja śmierć — zgon
nie spowodowany chorobą,
ale wypadkiem, zabójstwem
lub innymi zewn.
przyczynami.
Śmierć cywilna — utrata
praw obywatelskich i
majątkowych z wyroku sądu.
Śmierć — kara. Przysłowie:
Śmierci na was nie ma (tj.
każda kara dla was jeszcze
zbyt mała).
Śmierć komuś w oczy
zagląda, zaziera, patrzy —
ktoś jest w śmiertelnym
niebezpieczeństwie.
Zapomnieć na śmierć —
Światło Księżyca — myślenie (O naturze wszechrze-czy 674 Lukrecjusza).
dyskursyw-ne, racjonalne, Światło — Bóg, niebo. „Pan jest światłością moją" (Micheasz
pośrednia forma poznania. 7,8). Jezus mówi:
Atrybuty światła: Słońce, „Jam jest światłość świata" (Ew. wg Jana 8,12). „Wy
gwiazda, lampa, latarnia, (apostołowie) jesteście światłością dnia" (Ew. wg Mat. 5,
świeca, płomień, żagiew, 14). „Allah jest światłością nieba i ziemi" (Koran 24,35; jest
rozchodzące się promienie, to tzw. „werset światła" mający duże znaczenie w
diament, romb, krzyż, fleur- mistycyzmie muzułmańskim).
de-lis. Światło w tradycji chrzęść. — wiara, miłosierdzie, laska;
Światło — radość, Biblia jest nosicielem światła.
powodzenie. ,,Przyjemne jest Światłość wiekuista — wg wierzeń relig.— wieczne życie po
światło i miło jest oczom śmierci, żywot wieczny.
widzieć blask słońca" Światłość duchową wyobrażanej w plastyce osoby
(Eklezjastes 11,7). symbolizowano często w postaci nimbu, aureoli, mandorli,
Światło — sprawiedliwość. rozchodzących się promieni itp.
,,A ścieżka sprawiedliwych Światło pod korcem (kryć) —przen. prawdę, zalety, cnoty,
jak jasna światłość wschodzi wartości, których nie należy ukrywać, trzymać w sekrecie
i rośnie aż do pełnego dnia" (wg Ew. wg Mat. 5. 15). „Bo nie jest światło, by pod korcem
(Ks. Przypowieści A,\V). stało" (Promethidion l, 515 Norwida); mowa
Światło — Wschód. Ex
oriente lux łac. 'światło
(przychodzi) ze wschodu'.
Światło — Kosmos. Fial lux
łac. 'niech się stanie
światłość!' (Gen. 1,3) —
światło jest tu
uporządkowaniem Chaosu
(„ciemności były nad
głębokością"). Według
Kabały promieniowanie
światła z jednego punktu
stworzyło przestrzeń.
Światło — Słowo. Wg Ew. wg
Jana l, l—4 światło jest
identyczne ze Słowem: ,,W
nim było życie, a życie było
światłością ludzi".
Pięć promieni światła
oznacza szkołę Pitagorasa.
Światła społeczeństwa, łac.
lumina civi-tatis — stawni
mężowie (Katylina 3, 10, 24
Cicerona).
Światło — czystość. „Światło
i chuć to śmiertelni wrogowie"
tu o naczyniu objętości znalezionych pod Qumran nosi tytuł: Watka synów światła z
jednego korca (ok. 120 synami ciemności,t), członków sekty z innymi Żydami, a
litrów). potem z resztą ludzkości. „A światłość świeci w ciemno-
Światło Kościoła, łac. lumen ściach, lecz ciemności jej nie pojęły" (Ew. wg Jana 1,5).
ecciesiae — św. Agustyn. Ciemność oznacza przeważnie tępotę duchową, nierozum,
Światło wieku — żyd. uczony, niedorozwój, mniejszą wartość, tajemnicę. „Gdzie światło
filozof i teolog Majmonides z jest najjaśniejsze, cień jest najciemniejszy" (Gotz von
Kordowy (1135— 1204). Beriichingen 1,24 Goethego).
Światło jest cieniem Boga. Światło walczące z ciemnością — w folklorze jasnowłosy,
łac. śrdw. Lux umbra Dei: niebieskooki bohater słoneczny walczy z bohaterem czarno-
napis na zegarze sło- włosym, ze smokami, wężami, bykami, potworami nocy i
necznym. ciemności zimy.
Światło i ciemność, para Klucz do światła — wg gnostyków:
powszechnie rozumiana jako litera E.
dwoistość i sprzeczność, „Otrzymywać światło" w rytach wolno-mularskich znaczy —
emblemat ducha i materii, dostąpić wtajemniczenia.
męskości i żeń-skości; w
staroż. Egipcie bogowie Anu-
bis i Set, w Chinach jin i jang,
w mazdaiz-mie Ahura Mazda
i Aryman. ahura i dewa (w
Indiach odwrotnie: dewa i
asura), na Zachodzie
aniołowie i diabły (demony).
W wielu kosmogoniach
stworzenie świata zaczyna
się od rozdzielenia światła od
ciemności — w chińskiej,
hinduistycznej, biblijnej. W
Biblii światło wyobraża życie,
zbawienie, szczęście, a
ciemność — zło.
nieszczęście, zgubę, śmierć,
karę. „A Żydom nowa
światłość zdawała się
wschodzić, wesele, cześć i
tańce" (Ks. Estery 8.16). „Czy
światło niezbożnego nie
zgaśnie?" (Hiob 18,5).
„Siedzieli w ciemnościach i w
cieniu śmierci (...) bo się
sprzeciwiali słowom bożym"
(Psalm 106 10). Jeden z
najbardziej interesujących
zwojów Morza Martwego
Światło — dobro. „Das romantyczny a. uroczysty. Por. Pochodnia, Lampa.
Licht, das ist das Gute" nm. Świeca jest dawnym wynalazkiem świata starożytnego, o
'światło jest dobrem' (Abba czym świadczą świeczniki kreteńskie i egipskie sprzed roku
Glosk Leczeka Adalberta 3000 p.n.e.;
von Chamisso). w średniowiecznej Europie łojówki były w powszechnym
Światło — oświata. Mehr użyciu; na paryskim wykazie podatkowym na rok 1292
Licht! nm. 'więcej światła!' widnieje 71 świe-carzy (wytwórców świec). Przedstawienia
ostatnie słowa Goethego teatralne odbywały się pod gołym niebem aż do XVI w.,
rozumiane przenośnie; w kiedy arystokracja wł. zaczęła urządzać spektakle prywatne,
rzeczywistości szło tu o w czterech ścianach. Traktat architekta wł. Sebastiana
otworzenie drugiej Serlio z 1545 poleca oświetlanie sceny z rampy świecami,
okiennicy, aby wpuścić lampami, pochodniami itp., osłoniętymi od strony widzów
więcej światła. „My równi butelkami z bursztynową a. niebieską cieczą.
tłumu, choć mu trzeba W tradycji chrzęść, zapalona świeca — nadejście a.
światła i chleba" (Światła i zmartwychwstanie Chrystusa, ofiara wotywna dla
chleba 23—4 Jana Najświętszej Marii Panny, świętego a. zmarłego; noszona na
Kasprowicza). „Służyć swej procesjach wyobraża światło wiary, chrześcijaństwo,
ojczyźnie miło (...) byle światełko w ciemnościach świata;
światło w ludziach było"
(Cud mniemany 3, W.
Bogusławskiego).
W dobrym (złym) świetle
przedstawiać kogoś —
(nie)pochlebnie.
Wywlekać na światło
dzienne — na jaw;
ujawniać nieczyste sprawy.
Bać się światła dziennego
— bać się ujawnienia
nieczystych spraw.
Ujrzeć światło dzienne —
urodzić się;
(o utworze) zostać
wydanym.
ŚWIECA
Świeca symbolizuje światło,
białość, kult ognia, gwiazdę;
ofiarę, miłość, sakrament,
pamięć o zmarłych, kult
zmarłych, pobożność,
oczyszczenie; życie, duszę,
ducha, pracę umysłową,
zapytanie; czas,
przemijanie, nietrwałość,
samozniszczenie; nastrój
atrybut św. Brygidy (zwł. kogoś klątwę, gasił (czarną) świecę i ciskał ją przed niego
jeśli trzymana przez na posadzkę, aby wyklęty tak właśnie zgasł w pamięci
zakonnicę i zdmuchnięta ludzkiej. Świecę (czarną gromnicę) na kogoś rzucać —
przez demona), św. rzucać klątwę.
Genowefy; sybillflibijskiej; Gasić świecę palcami — być odważnym. Król hiszp. Karol I
(dwie świece skrzyżowane) (cesarz Karol V), ujrzawszy na grobowcu pewnego granda
św. Blazjusza; wiary, napis: „Tu leży ten, co nie zaznał strachu", powiedział:
Chrystusa (zwł. świeca „Widocznie nie próbował nigdy zgasić świecy palcami!"
wielkanocna); uosobionego Zgaszona, wypalona świeca — przykrość, nastanie
Miłosierdzia. ciemności uniemożliwiających dalszą pracę, lekturę.
Bogu świeczkę i diabłu „Świeco niedobra! właśnie pora była zgasnąć! I nie mogłem
ogarek — przysłowie w doczytać — czyż podobna zasnąć?" (Dziady cz. IV,
wielu językach; Widowisko l, l—2 Mickiewicza).
zabezpieczyć się na dwie Przyjść świece gasić — po wszystkim, za późno.
strony. Spalić się samemu w płomieniu świecy, Se bruler soi-meme
Paląca się świeca — au chandelle, przysł. fr., aluzja do losu owadów zwabionych
człowiek dający świadectwo blaskiem świecy. „Lekko, motylu! Ogień to szkodliwy!
prawdzie. „(Jan) był świecą
gorejącą i świecącą, a
wyście chcieli do czasu
radować się w światłości
jego" (Ew. wg Jana 5,35);
miała odstraszać demony,
złe duchy, neutralizować
„złe oko" i zawiść ludzką,
dlatego palona była przy
narodzinach i śmierci
(świece-lampki nagrobne),
a także przy
uroczystościach ślubnych;
symbolizuje przelotność,
krótkotrwałość życia
ludzkiego, życie ludzkie
indywidualne w przeciwień-
stwie do kosmicznego,
uniwersalnego. „Zgaś-nij,
wątła świeczko! Życie to
tylko (...) opowieść idioty,
pełna wrzasku i wściekłości,
lecz nic nie znacząca"
(Makbet 5,5 Szekspira).
Zaświecić świeczkę komuś
— dawn. podpalić mu dom.
Zgaszona świeca. W Kość.
rz.-kat. kapłan, rzucając na
Strzeż się tej świece" (Do światło lampy (zob.). „Mówić o nieśmiertelnej duszy jest to
motyla l—2 Jana Andrzeja samo, co twierdzić, że płomień trwa, choć świeca się
Morsztyna). „Ćmy brzęczą wypali" (Emancypantki 3,18 Bolesława Prusa). Światła
najwięcej koło świec; gdzie trzech świec mają wg wyobrażeń ludu własność
błyska, muszą się zbiec" przyciągania zjawisk duchowych (por. Dziady ci. IV 141
(Wesele l, 19, 547—9 S. Mickiewicza).
Wyspiańskiego). Świeca — duch „objaśniający ciemnicę":
Świeca — mocne światło. ' „Kto stawia, mówię, nową ducha świecę, do której lud inny
„Mizerna świeca jakiż blask powoli dochodzi, ten mówię, jakby nową gwiazdę rodzi"
roztacza! Tak dobry czyn (Samuel Zborowski 5, 425—7 Słowackiego).
jaśnieje na złym świecie" Świecy używano przy zaklęciach i wróżbach. W wielu
(Kupiec wenecki 5, l Szek- krajach wierzenia ludowe łączyły los nieobecnego członka
spira). „Najsłabsza świeca rodziny ze światłem świecy płonącej w domu, co znalazło
widoczna jest o milę, a odbicie w licznych baśniach; dziś jeszcze gdzieniegdzie
źrenica człowieka sięga rodzina pali świecę wróżąc o losie nieobecnego marynarza,
gwiazd" (Con-duct of life: rybaka a. lotnika.
Fale Raipha Waldo Świeca — zegar. Tradycja głosi, że król Alfred Wielki z
Emersona, moralisty amer. Wessexu (849—899) używał świec do mierzenia czasu:
1803—82). każda świeca paliła się przez cztery godziny. Mełamedowie
Ze świecą szukać, (trudno) (nauczyciele) w żyd. chederach w Polsce często
ze świecą znaleźć — o
czymś niespotykanym,
rzadkim, doskonałym.
Świeca — gwiazda.
„Oszczędność panuje w
niebie; zgaszono wszystkie
świece" (Makbet 2,1
Szekspira).
Świeca — oko. „Świecą ciała
twojego jest oko twoje" (Ew.
wg Mat. 6,22).
Płomień świecy wg pojęć
śrdw. — synteza wszystkich
składników, wszystkich sił
Natury; knot, wosk,
powietrze i ogień łączą się w
płomieniu, zachowując
jednak swą odrębność.
Świeca — stosunek ducha
do materii:
płomień pożera wosk.
Świeca świeci innym, a
sama się zjada.
Płomień świecy — dusza
osoby zmarłej, podobnie jak
kończyli lekcję dopiero po Jury, 1875, humorysty ang. W. S. Gilberta).
wypaleniu się świecy; dzieci, Świeca — rzecz małej wartości. Gra nie warta świeczki.
odwróciwszy uwagę Nie wart mu świecy trzymać — nie dorównuje mu, nie
mełameda, sypały sól na dorasta mu do pięt.
świecę, aby się szybciej spa- Roratna świeca — dodatkowo stawiana na ołtarzu na
lała. roraty, w adwent; roratka.
Świeca — rok życia; dlatego Trzy świece — Trójca. Trzy Mniejsze Światła w
świeca jest rocznicową, wolnomularstwie — 3 świece przed ołtarzem; wschodnia
urodzinową reprezentacją oznacza Słońce, zachodnia Księżyc, południowa — Mistrza
minionych lat rozwoju (zwł. Loży (strona płn. pozostaje domeną Ciemności).
dziecka); świeczki na torcie Siedem świec — siedem sakramentów.
urodzinowym gasić trzeba Gromnica — nazwa świec poświęconych w Kość. rz.-kat. w
jednym dmuchnięciem, uroczystość Oczyszczenia Najświętszej Marii Panny (tj.
tchnieniem życia mocniej- Matki Boskiej Gromnicznej, 2 II) na pamiątkę żyd. rytuału
szym od wszystkiego, co się „oczyszczania" położnicy przez złożenie w ofierze „pary
dotychczas przeżyło. synogarlic lub dwojga gołąbiąt" (Lev. 12,8). W śrdw.
Świece — życie. Spalać stawiano świece w różnych miejscach izby, gdzie odbywał
świecę z obu końców się poród, aby przywrócić czystość położnicy.
jednocześnie — żyć ponad Zapalona świeca z napisem: „Sufflcit unum m lenebris" tac.
stan, marnować siły i 'wystarczy jedno (światło)
zdrowie (na hulankach,
rozpuście itp.). Każdego
świeca się dopali — każdego
śmierć czeka. Lepsza
świeczka za żywota niż
dziesięć po śmierci. „Śmierć
zaprowadziła lekarza do
podziemnej pieczary. Ujrzał
tam tysiące świec w
nieprzejrzanych szeregach.
Co chwila gasły niektóre, a
inne się zapalały. Oto —
rzekła Śmierć — świece
życia ludzi. Gdy się świeca
zapala — człowiek się rodzi,
gdy gaśnie — umiera" (Bajki
braci Grimm 44, Kuma
Śmierć}.
Świeca — słabe światło.
Przysłowie ang.:
Nie wybieraj ani żony, ani
bielizny przy świetle świecy.
„Łatwo ujdzie ona za czter-
dziestolatkę o zmroku, ze
świecą za plecami" (Tria/ by
w ciemnościach', była od triumfalnego łuku Tytusa (81 r. n.e.) w Rzymie. W plastyce
1525 emblematem Izabelli stanowi od dawna ikonograficzny symbol judaizmu i świątyni
d'Este, opuszczonej na jerozolimskiej; dziś godło państwowe Izraela. Jest m.in.
dworze man-tuańskim przez emblematem siedmiu nieb, siedmiu dni stworzenia, siedmiu
syna i dworaków. „planet" i siedmiu archaniołów przed tronem Boga: Michał
W marzeniu sennym: (Słońce), Gabriel (Księżyc), Rafał (Merkury), Uriel (Wenus),
(zapalona) narodziny; Raguel (Mars), Sariel (Jowisz) i Remiel (Saturn). W tradycji
(zgaszona) śmierć; chrzęść, wyobraża 7 darów ducha: rozum, inteligencję,
(woskowa) narodziny. radę, męstwo, wiedzę, prawość i bojaźń bożą; Ducha św.,
W heraldyce: nietrwalość, nadzieję, miłosierdzie, życie, zbawienie. Logos (Słowo),
przemijanie. światło świata. Menora jest prawdop. odpowiednikiem
ŚWIECZNIK (Kandelabr, babilońskiego „drzewa światła". „Te są siedmioro oczu
Lichtarz) Pańskich, które biegają po wszystkiej ziemi" (tzn. są
Świecznik jest symbolem wszystkowidzące), (Zachariasz 4,4). Świeczniki
światła duchowego i siedmioramienne wykonane na wzór opisanego w Ex. 25,
zbawienia; liczba ramion ma 31—40 i 37, 17—24 ze srebra a. posrebrzane, używane są
znaczenie mistyczne życia w synagogach do oświetlania ołtarzy.
na tamtym świecie, życia
wiecznego, szczęścia.
Boga, szczęścia rajskiego.
Być, stać na świeczniku —
zajmować ważne, poczesne
miejsce w życiu
społecznym.
Siedem świeczników —
siedem kościołów (Apok.
1,20).
Świecznik dwuramienny —
obecność Boga; Chrystus i
Kościół; boska i ludzka
natura Chrystusa; wszelka
dwoistość w świecie ducha.
Świecznik trójramienny —
Trójca. Świecznik
siedmioramienny. Zloty
kandelabr (hebr. menora) z
tabernakulum świątyni
jerozolimskiej z sześcioma
ramionami w kształcie
trzech koncentrycznych
półkoli i siódmym,
centralnym, wspartym na
potężnej podstawie. Wierne
wyobrażenie tej me-nory
znajdujemy na reliefie
ŚWINIA (Wieprz, Maciora) Świnia — tabu, nieczystość. U Żydów nieczysta mimo
Świnia — ogólna nazwa rozszczepionego kopyta, gdyż nie jest przeżuwaczem (Lev.
trzody chlewnej (świnia 11,7), podobnie u muzułmanów. Wg Herodota (2,47)
domowa); samica świni. „Egipcjanie uważali świnię za zwierzę nieczyste. Jeżeli który
Wieprz — wytrzebiony z nich otrze się o świnię, idzie do rzeki i zaraz Zanurza się w
samiec świni; niej wraz z ubraniem". Jadali świnię tylko w czasie pełni
samiec świni. Księżyca, z ofiar składanych prawdop. Izydzie i Ozyrysowi.
Knur, kiernoz — samiec W innych wypadkach spożywanie wieprzowiny miało grozić
rozpłodowy świni. zarażeniem trądem a. innymi chorobami.
Maciora, locha, samura — Świnia w buddyzmie — nieuctwo (jako jeden z grzechów
samica świni. głównych).
Prosię — młoda świnia. Świnia — antyczny demon suszy a. zimna, przecina kłami
Świnię udomowiono w Azji genitalia bohaterów płodności, sprowadza nieurodzaj.
Wsch. prawdop. już ok. Świnia — głupota. „Kolczyk złoty w świńskim ryju —
3000 p.n.e. Egipcjanie, niewiasta piękna a głupia" (Ks. Przypowieści 11,22). Sus
Grecy i Rzymianie hodowali (docet) Miner-vam lać. 'świnia poucza Minerwę (boginię
świnie dla mięsa i jako mądrości)', ignorant poucza świadomego rzeczy.
zwierzęta ofiarne, ulubiony Świnia —• typowe zwierzę ofiarne, w głębokiej starożytności
przysmak bogów. W staroż. zastąpiło ofiarę z ludzi bogom śmierci i płodności.
i śrdw. świnie żywiły się Czarodziejska Kirke, bogini śmierci, dokonuje tej zamiany
padliną i odpadkami, z
których oczyszczały okolicę
podobnie jak sępy (stąd
związek z Hekate).
Świnie symbolizują
oczyszczenie, odrodzenie,
ofiarę, obfitość; suszę,
zimno, otchłań;
zmysłowość, zepsucie,
nieczystość, nieczyste
pożądania, upadek moralny,
rozwiązłość, sprośność;
tępotę, ciemnotę, głupotę,
nieuctwo, nieokrzesanie,
brud; profana; diabła;
niewdzięczność, pretensje;
skąpstwo, chciwość,
łapczywość, żarłoczność;
wulgarność, nieczułość,
egoizm, złośliwość, brak
godności, nienawiść,
wzgardę, arogancję,
przewrotność, upór;
gnuśność, lenistwo,
ospałość.
na towarzyszach Odyssa. (Eneida 3, 392 i nast. Wergiliusza, tł. W. Markowskiej).
(Odyseja 10,133 i nast.). Świnia w chrześcijaństwie — zmysłowość;
Greckie delphys 'macica' i poganin (echo żyd. tabu); atrybut św. Antoniego Wielkiego,
od jej kształtu delpha pustelnika, który miał pokonać demona zmysłowości.
'świnia' i delphis 'delfin', Czarna świnia — diabeł. Wieprze gadareń-skic opętane
„macica lądowa i morska". przez demona zniszczenia (Ew. wg Mat. S, 28—32 i in.).
W misteriach eleuzyńskich Świnie Boga Manannana w mit. irl. — symbol wiecznie
składano w ofierze maciorę odradzającej się roślinności:
dla Demeter. która nauczyła zabijane i zjedzone wracają do życia.
ludzi orać ziemię (ryć grunt Świnia w śrdw. — profan, człowiek nic wtajemniczony; od
podobnie jak dzik i świnia). wersetu z Ew. wg Mat. 7.6: ..Nic rzucaj pereł przed wieprze"
Ofiary z prosiąt, dla — nie mów profanowi tego, czego nie może pojąć (później
Persefony. wrzucane do także — nieukowi).
rowów, miały zapewnić Świnia — żarłoczność, bezwstydne, nic-umiarkowane
urodzaj. Ofiary ze świń obżarstwo, opilstwo, otchłań, w którą wszystko wpada.
otrzymywali leż m.in.: Przysłowia: Dobra świnia wszystko zje. Obeżreć się, urżnąć
Wielka Bogini. Kybele, Attis- się jak świnia.
Adonis, Zeus Horkios (od Świnia — wieczne uroszczenia, pretensje. Przysłowie:
dotrzymywania przysiąg). Gdyby była natura świni rogi dała, jeszcze by się jej krzywda
Afrodyta (choć świnie nie bez skrzydeł widziała.
miały przystępu do świątyni Świnia — pycha, arogancja. „Ten był w swej pysze pełen
Afrodyty w Sykionie nad zaślepienia (...) Iluż to królów.
Zatoką Koryncką). Dionizos.
Ceres, Tellus. Bona Dea.
Silvanus. Mars. lary; Odyn,
Freja.
Świnia — oczyszczenie. W
Grecji oczyszczano
zbrodniarza krwią ofiarnej
świni i wodą bieżącą; krew
świńska zastępowała tu
ludzką;
/ czasem zastąpiono ją
winem, gdy świnia stała się
zwierzęciem nieczystym.
Biała świnia — bogini
miasta. Wieszczek Helen
prorokuje Eneaszowi:
..Ujrzysz olbrzymią maciorę
leżącą na ziemi, u jej wy-
mion trzydzieści
warchlaków, miot biały jak
matka. Tam będzie miejsce
pod miasto, tam pewny
koniec twych trudów"
co państwem nadęci, tutaj poświęcona boginiom płodności. Jej wyobrażenia na
ugrzęzną jak wieprze w amuletach miały przynosić szczęście. Uosobienie żyznej
kałuży" (Boska Komedia, ziemi na malowidle plafonu bazyliki limburs-kiej (XIII w.).
Piekło 8, 46. 49—50 Maciora — skąpstwo. W Boskiej Komedii (Piekło 17,64)
Dantego, tł. E. Dantego, poeta poznaje znanego skąpca, szlachcica
Porębowicza). padewskiego Regi-nalda degli Scrovegni, po niebieskiej
Świnia — brud. Upodobanie maciorze na białej tarczy herbowej.
w błocie i kale, stąd Wieprzek z trzody Epikura — człowiek. który ugrzązł w
wcielenie nikczemności, grubym materializmie, w trywialnych uciechach zmysłowych;
nieokrzesania, zdziczenia. łac. Epicuri de grege porcus: z Listu do Tybulla (1,4)
Świnia — gburowatość, Horacego, gdzie poeta mówi iron. o sobie językiem stoików.
niegrzeczność. Przysłowie: Wieprz — niewdzięcznik. Przysłowie ang.:
Szła świnia przez zboże, Wieprz nigdy nie zadrze łba, aby zobaczyć, kto mu strząsa
nie rzekła „Szczęść Boże", żołędzie (XVII w.).
iron. o źle wychowanym Wieprzowatość — szpetota, nieestetycz-ność,
przechodniu. szkaradzieństwo. obmierzłość, nieape-tyczność. „Cały
Świnia — tępota, szpetota, "Tadeusz" (Mickiewicza) jest ubóstwieniem wieprzowatości
szkarada. Przysłowie ang.: życia wiejskiego" (Raptularz 1109 Słowackiego).
Nie zrobisz jedwabnego Swiniopas dla Egipcjan, Żydów, muzułmanów — najniższy
mieszka ze świńskiego stopień upadku człowie
ucha (XVII w.). z prostaka
nie zrobisz uczonego.
Świnia — próżna gadanina,
czcza paplanina. Przysłowie
ang.: Świnie chrząkają o
wszystkim i o niczym.
Świnia — człowiek
niemoralny, nieuczciwy.
niegodziwy, robiący
świństwa, łajdactwa,
szelmostwa; świntuszący,
świntuch, mówiący a.
czyniący sprośności.
W marzeniu sennym: strata;
kłopoty.
Prosię nieskrobane —
prostak, grubianin;
świntuch.
Prosię — kłopot.
Przysłowie: Nie miała baba
kłopotu, kupiła sobie prosię.
Maciora — płodność,
obfitość; (urodzajna, żyzna)
ziemia; zasada żeńska. U
Egipcjan, Greków. Celtów
ka, człowiek znieprawiony, przekleństwo, śmierć, żałobę.
brudny, nieuk. „Boski" Taniec — przebieranie nogami i tupanie, ruchy tułowia i
świniopas „królewskiej gesty rąk przy rytmicznym hałasie wszczynanym
krwi". Eu-majos, pomaga uderzeniami kamieni, kości, klaskaniem, okrzykami,
Odysowi — kontrast między wreszcie śpiewem i muzyką instrumentów (bębnów, pisz-
pochodzeniem a sytuacją czałek itd.) wprowadzającymi uczestników w przyjemne
(Odyseja 14 Homera). W podniecenie, w radosny nastrój, w stan zachwycenia,
plastyce człowiek pasający uniesienia, w szał wreszcie, jest zapewne tak stare jak
świnie, zatopiony w ludzkość (dzieci tańczą z wielkim upodobaniem zanim
modlitwie — syn jeszcze zaczynają mówić) i miało prawdop. związek z
marnotrawny. nawrócony zalotami do płci odmiennej (wiele gatunków ssaków i ptaków
grzesznik (Ew. wg Łuk. odbywa taneczne zaloty, czynią to nawet niektóre gatunki
15,11). Hodowcom świń i pająków). Sądzić można, że bardzo wcześnie obdarzono
świniopasom nie wolno było taniec ważnymi społecznymi funkcjami magicznymi (taniec
wchodzić do świątyń myśliwski, wojenny, sprowadzający deszcz), a potem religij-
egipskich; żenili się tylko w nymi (taniec dziękczynienia, kultowy w świątyniach, żywy do
swoim gronie. Nie pasłem z dziś na Wschodzie i Zachodzie). Niewątpliwy jest wielki
tobą świń — więcej rozwój tańca kultowego w staroż. Egipcie, kultowego i
poufałości niż znajomości. teatralnego w Grecji, towarzyskiego i popisowego
„Nie wszyscy możemy być (akrobatów) w Rzymie;
filozofami, bo któżby świnie
pasał?" (Syzyfowe prace 4
Że-romskiego).
TANIEC
Taniec symbolizuje
kosmogonię, odrodzenie się
z Chaosu, ruchy ciał
niebieskich, kult Słońca i
pór roku; życie, deszcz;
przemianę, wyzwolenie,
wzniosłość, uroczystość;
poświęcenie, rytuał kultowy,
dziękczynienie bóstwu,
modlitwę, życie bogów i
bohaterów, odpędzanie
duchów; opowieść, ideę;
radość, radość ruchu,
żywotność, beztroskę;
porozumiewanie się,
towarzyskość, uczucie,
poezję, muzykę, zaloty,
umizgi, zmysłowość,
rozwiązłość, rozpustę,
wyuzdanie; płodność, mał-
żeństwo; polowanie, wojnę;
jednak taniec parami płci przebieranie się za odmienną płeć i wkładanie masek, jak w
przeciwnej pojawił się dionizjach, misteriach eleuzyńskich, saturnaliach. aby po
prawdop. dopiero w XIl- kilku dniach wrócić do normalnego życia wraz z jego
wiecznej Prowansji. ograniczeniami. Jako tańce wyzwolenia przez ekstazę,
Sceniczna sztuka taneczna, zapomnienia o troskach życia, są w różnych formach żywe
potępiona przez Kościół po od starożytności do dziś, jak np. moreska (od Hiszpanii
upadku Rzymu, odrodziła przez Francję, Niemcy, aż po Bałkany, w Anglii morris
się dopiero w epoce dance), jak tarantyzm (szał tańca we Włoszech XV—XVIII
Odrodzenia we Włoszech i w.), jak zabawy karnawałowe (np. w Rio de Janeiro), jak
rozprzestrzeniła się stamtąd greckie i kaukaskie tańce popisowe mężczyzn pełne
na cały świat. wesołości i dumy, itd.
Tańce wojenne Taniec w staroż. Izraelu (radosne podskoki, pląsy) wyrażał
rozpowszechnione na ca- wdzięczność za otrzymane od Boga łaski, radość z
łym świecie (Afryka, pomyślnych wydarzeń, jak uroczystości ślubne, biesiady,
Ameryka, płd. Azja, święto zbiorów, święcenie zwycięstwa; płcie tańczyły
Polinezja itd.), które mają oddzielnie, zwykle pod gołym niebem. Miriam, siostra
pobudzić do czynu bogów Aarona, prorokini, po przejściu przez Morze Czerwone
wojny, będących zwykle pląsała z kobietami przy biciu w bębny (Ex. 15,20);
zarazem bogami płodności, lud tańczył wokół złotego cielca (Ex. 32,19);
noszą często także „Gdy Dawid wracał po zabiciu Goliata, wyszły niewiasty (...)
charakter tańców urodzaju i śpiewając i tańcząc z bębnami wesela i z gęślami" (/. Ks.
płodności. Król. 18,6). „Dawid tańczył z wszystkiej mocy
Taniec żałobny. Tańce przez
całą dobę, przy
akompaniamencie bębnów
a. in. instrumentów, po
śmierci członka plemienia,
wyrażają żal po zmarłym i
służą do odpędzania
demonów i złych duchów, a
także duszy zazdrosnego o
życie nieboszczyka, stąd
jęki, gwałtowna
gestykulacja, a nawet
samookale-czanie się; por.
Odzież (Rozdzierać na
sobie szatę).
Rytualny taniec
orgiastyczny, ekstatyczny,
wraca do praczasów i
odtwarza odrodzenie się
płodności z Chaosu; stąd
przekreślanie
obowiązujących norm społ.,
publiczna rozpusta,
przed Panem", gdy bogów i herosów: Izyda poszukująca Horusa, De-meter
przenoszono Arkę Przy- poszukująca Kory, Perseusz walczący z Meduzą, Tezeusz w
mierza na Syjon (2 Ks. Król. Labiryncie itd.
6,14); prorocy Baalowi Taniec — przemiana, pantomima przemiany tancerza w
skakali przez ołtarz Baala boga, demona a. in. formy istnienia; dlatego stosowne jest
{3. Ks. Król. 18,26); użycie w tańcu maski zakrywającej moment metamorfozy.
„Chwalcie Pana bębnem i Muza tańca mit. gr. Terpsychora, właśc. muza radości z
pląsaniem" (Psalm 150 4). tańca, przedstawiana z lirą i plektronem.
Taniec rytualny — Symbole tańca — diońizyjski tyrs, fletnia Pana. cymbały, flet.
magiczno-obrzędowy, Taniec ruchów nieba — magia sympatyczna mająca
kultowy, sakralny. wspomóc Słońce i gwiazdy w ich obrotach dziennych i
Taniec zapobiegawczy — rocznych, zwł. w krytycznych momentach, jak w chwili
przeciw pojawieniu się przesilenia zimowego (Boże Narodzenie) i letniego (skoki
złych duchów, demonów, przez ogniska w noc świętojańską); zob. Zamek (obrotowy).
diabla. zarazy, odpędzający Taniec płodności i urodzaju — magia sympatyczna mająca
zaćmienie Słońca. wzmóc płodność zwierząt hodowlanych, z symbolami
Taniec — kosmogonia, fallicznymi w postaci wielkich wyobrażeń fallusa obno-
tworzenie i porządkowanie szonych w procesjach a. świętych drzew i kamiennych
Kosmosu. W wielu mitach słupów, dokoła których tań
bogowie i bohaterowie
tańcząc tworzą i porządkują
świat, dzielą go na dnie i
noce, światło i cień,
zakreślając koła cyklicznych
zjawisk, pór roku, lat. epok.
Taniec sakralny u Greków
wypowiadał gestami i
ruchami ciała, rytmem i
muzyką to, co w misteriach
było tajemnicą boskiego po-
rządku kosmicznego,
kierującego „tańcem
gwiazd", którego cudowną
wzniosłość naśladowali
tanecznicy w świętym
korowodzie. Atenę i Apollina
czczono poważną miarą
tańca Hyporche, a Artemidę
i Dionizosa dziką ekstazą
tańca meand. Tragiczny
taniec przeszedł do teatru
gr. na długo przed tra-
gicznym dramatem. Taniec
w świątyniach przedstawiał
mimiczne sceny z życia
czono. Skoki taneczne na przez swe własne przyszłe zwłoki.
zasianym polu: Taniec — przekleństwo, klątwa. W śrdw. rzucano
im wyżej się skacze, tym przekleństwo na budynek z jego mieszkańcami, ogrodem
wyżej ma wyrastać zboże itd., obtańcowując go w kierunku przeciwnym do ruchu Słoń-
(typowe dla nocy Walpurgi ca dziewięć razy.
z 30 IV na l V). Podobnym Taniec osób złączonych ramionami, taniec łańcuchowy —
celom służyły stosunki społeczność, małżeństwo, radość; koleżeństwo, przyjaźń
płciowe w zielonym jeszcze męska. Tańce łańcuchowe z towarzyszeniem śpiewu i mu-
zbożu. „Nim dotkniesz zyki trwają nieprzerwanie od starożytności do dziś, od
sierpem dojrzałego zboża starogr. chorós, zach.europ. carole od VII do XIV w. (śrdw.
uwieńcz się liśćmi łac. chorea, śr.-g.-nm. reigen), danse (śrdw. łac. ballatio. śr.-
dębowymi, śpiewaj i tańcz g.-nm. tani), dziś rumuńska hora i jej izraelska odmiana,
jak ci serce dyktuje" jugosłowiańskie kota, bułgarskie horo, grecki syrtos (można
(Georgiki l, 347 Wergiliu- by tu też włączyć dawne fr.: farandolę i karma-niolę).
sza). Taniec — ,,poezja stopy" (The Rival La-dies 3,1 Johna
Taniec płci i śmierci. Drydena).
Księżniczka Salome, córka „Taniec — dziecko muzyki i miłości" (Orchestra 96 Sir Johna
Heroda Filipa i Herodiady, Daviesa).
zmysłowa, tajemnicza Taniec — życie, życiowy rytm Wszechświata. ,,Taniec jest
tancerka, z namowy matki najwznioślejszą, najbardziej wzruszającą, najpiękniejszą ze
zażądała, jako nagrody za wszystkich sztuk, bo nie jest tylko prostą
taniec, głowy św. Jana
Chrzciciela (Ew. wg Mat.
14, l—12;
Ew. wg Marka 6, 17—29).
Tańczący derwisze.
Muzułmański zakon
derwiszów tańczących
założył perski poeta
mistyczny Dżalal ad-Din
Rumi (1207—73).
Taniec śmierci — temat
śrdw. moralitetów
dydaktycznych powstałych
prawdop. pod wpływem
epidemii zarazy, wojen i
kazań mnichów
żebrzących, a później treść
malowideł ściennych we
Francji i w. Niemczech,
przedstawiających korowód
taneczny wszystkich
stanów prowadzony do
grobu przez uosobienia
Śmierci (kościotrupy itp.) a.
interpretacją czy w Strasburgu, gdzie w 1418 miano leczyć chorych na
wyobrażeniem życia; jest pląsawicę egzorcyz-mami.
samym życiem" (Taniec Taniec wśród mieczów — sytuacja niebezpieczna,
życia Havelocka Ellisa). wymagająca ostrożności, przebiegłości i zręczności w
„Tańca pod żadną postacią postępowaniu.
nie można wykluczać z Taniec polski — polonez.
zakresu jakiegokolwiek Taniec od pieca — o nowicjuszu, początkującym, który
szlachetnego kształcenia: trzyma się kurczowo wstępnego stadium nabytych
tańczyć nogami, ideami, umiejętności.
słowami i — czyż trzeba Tańczyć w powietrzu — wisieć na szubienicy.
jeszcze dodawać Tańczyć jak zagrają — stosować się do cudzej woli, być
umiejętność tańca piórem?" posłusznym.
(Zmierzch bogów Friedricha Tańczyć wokół kogoś — schlebiać komuś, wdzięczyć się,
Nietzschego). łasić do kogoś.
Taniec na wulkanie — Tańcowała rybka z rakiem, a pietruszka z pasternakiem —
beztroskie, hulaszcze bujda, bajęda wyssana z palca; ponosi kogoś fantazja.
zachowanie się w obliczu Do tańca i do różańca — o człowieku wszechstronnym,
nieuniknionej katastrofy, umiejącym się znaleźć w różnych sytuacjach; nm. mm Tani
rewolucji (poseł fr. w zum Rosenkranz.
Neapolu, N.A. Salvandy w U tego tańca dwa końca — o wątpliwej, niewyjaśnionej
1830 na 2 miesiące przed sprawie.
wybuchem rewolucji
lipcowej, fr. Nous dansons
sur un volcan 'tańczymy na
wulkanie'). „Polska ginie...
Tańcujmy póki czasu stanie"
(Do tańcującego Krakowa
20 Kajetana Koźmiana).
Taniec towarzyski —
przysposobienie erotyczne,
małżeńskie. Przysłowie nm.:
Taniec to osnowa
przyszłego wątku.
Taniec — miłość. „O, Miłość
to tylko taniec, gdzie na
skrzypkach przygrywa
Czas!" (Cupid's Alley
Henryka Austina Dobsona).
Taniec św. Wita — dawn.
pląsawica, chorea, choroba
ośrodkowego układu nerwo-
wego przejawiająca się
pląsawicznymi ruchami
mimowolnymi. Nazwa
jakoby od kościoła św. Wita
Wziąć kogoś w taniec — rocznicę ogloszenia Królestwa Polskiego l—4 Alojzego
zacząć z nim bijatykę, Felińskiego).
burdę, rozprawić się z nim. Tarcza — słowo Pańskie. „Słowo Pana (...) jest tarczą
Nauczę cię tańcować — wszystkim, którzy w nim ufają" (Psalm /731).
rozprawię się z tobą, po- Tarcza — zbawienie. ,,Dałeś mi tarczę zbawienia twego" (2
pamiętasz mnie. Ks. Król. 22,36).
W marzeniu sennym: Tarcza poświęcona — namaszczona olejem. „Bo tam
(tańczyć) wesołość; porzucona jest tarcza mo-carzów, tarcza Saulowa, jakby nie
(widzieć taniec) zła wróżba. była namaszczona olejem" (2 Ks. Król. 1,21).
TARCZA Tarcza — puklerz bohatera, broń mocarza. „Twoja szyja jak
Tarcza symbolizuje bóstwo, wieża Dawidowa (...) tysiąc tarcz wisi na niej, a wszystko to
słowo Pańskie, wiarę, puklerze bohaterów (broń mocarzów)" (Pieśń nad pieśniami
zbawienie, cnotę, czystość; 4,4).
rycerskość, broń Tarcza Dawida zob. Gwiazda (sześcio-ramienna).
defensywną, ochronną, Tarcza — wierność, prawda. „Prawda (wierność) jest jego
obronę, osłonę, siłę, bitwę, tarczą i puklerzem" (Psalm 90 4).
śmiałość, zwycięstwo; Tarcza atrybutem Aresa (Marsa), bogini Odwagi (z
prawdę, mądrość, (s)pokój, wyobrażeniem lwa a. byka),
wierność, zaufanie, po-
dejrzenie.
Biblia mówi o dwóch
rodzajach tarcz:
l) mała, okrągła, drewniana,
kryta skórą, przeciw
zwykłym strzałom z łuku (gr.
aspis, pelte, łac. clipeus,
parma, pelta) i 2) wielka,
metalowa, przeciw
włóczniom i „ognistym
pociskom", czyli płonącym
pakułom (gr. thy-reós,
hópton, tac. scutum).
Tarcza — ochrona, obrona,
opieka boska. Pan do
Abrama: „Nie bój się,
AbramieJam tarczą twoją"
(Gen. 15,1). W wielu
miejscach Wulgata
przekłada biblijną „tarczę"
na łac. proteclor
'zakrywający; obrońca'.
„Boże! coś Polskę przez tak
liczne wieki (...) tarczą
swojej zasłaniał opieki od
nieszczęść" (Hymn na
Artemidy (Diany), Retoryki (1502. Luwr. Paryż) Andrea Mantegny; Minerwa z
(jednej z siedmiu sztuk przejrzystą tarczą.
wyzwolonych), Tarcza — znak rozpoznawczy rycerza, niekiedy służący jako
personifikacji Wieku Żelaza broń psychologiczna mająca zatrwożyć przeciwnika, np.
(z ludzką głową na ciele gorgona na tarczy Agamemnona, wąż u Menelaosa. delfin u
węża). Lustrzana tarcza Odyssa. lew u Hektora, kogut Ido-meneusa, koń morski
Perseusza zabija Meduzę, Achilla, rak Amykosa. syna Posejdona.
odbijając jej śmiercionośne Tarcza — Wszechświat, Kosmos, wyobrażenie
spojrzenie. Wszechświata, mające prawdop. wyrażać obronę własnego
Egida — w mit. gr. tarcza (porządku) świata przez rycerza, jak na tarczy Achillesa,
sporządzona przez wykutej przez Hefajstosa na zamówienie matki bohatera,
Hefajstosa dla Zeusa, nereidy Tetydy. Hefajstos ..na powierzchni cuda swojej sztuki
pokryta skórą kozy Amaltei, ryje. Wydana Ziemia, niebo. Ocean głęboki. Księżyc i nieba
noszona przez Atenę, która w gwiazdach ozdobna korona" (tł. F. Dmo-chowskiego), dwa
pośrodku egidy umieściła miasta, bitwa, orka i żniwa, winobranie, pasące się bydło i
głowę gorgony Meduzy, owce. sceny taneczne (Iliada 18, 478 i nast. Homera).
złożoną jej w ofierze przez Uderzanie włóczniami w tarcze — wywoływanie
Perseusza. zagłuszającego hałasu a. odstraszanie złych duchów. W ten
Tarcza z nieba, łac. ancile, sposób kureci (kapłani kreteńscy) zagłuszali płacz małego
owalna, zwężona w Zeusa, aby go Kronos, wyrodny ojciec, nie usłyszał. Celtycki
połowie, która wg legendy dowódca uderzał tępym
miała spaść z nieba w
Rzymie za panowania
Numy Pompiliusza,
uważana za symbol i
rękojmię pomyślności
państwa rzymskiego. Aby
uniknąć świętokradztwa
sporządzono 11 iden-
tycznych kopii tarczy;
saliowie nosili je w
dorocznych procesjach
narodowych.
Z tarczą albo na tarczy, gr.
e tan e epi tas. ..Kobieta
spartańska, wręczając
swemu synowi miecz,
wzywa go (aby powrócił z
wojny): Albo z nią, albo na
niej" (Moralia sec. 241 F
Plutarcha), tj. albo
zwycięzcą, albo poległym.
Tarcza — mądrość,
rozwaga. Mądrość
pokonująca wady obraz
końcem włóczni tarczę demonami.
rycerza skazanego na W heraldyce: herb, tarcza herbowa; herb rycerza na tarczy
śmierć, co było wezwaniem obwieszczał przeciwnikowi, z kim będzie walczył. ,,Rycerzu!
barda do odśpiewania — wiernym pozostań swej tarczy!" (Tarcza 8 Bolesława
pieśni żałobnej. „A noc stra- Leśmiana).
szna taka, jakby w tarcze Tarcza Amazonek w kształcie półksiężyca, na której siedzi
pogrzmiewał na godach orzełek polskich czapek i hełmów wojskowych.
Spartaka!" (Przechadzka Ręka tarczy — lewa, w przeciwieństwie do ręki włóczni —
poza Rzymem 20—30 prawej.
Bohdana Zaleskiego). TĘCZA
Tarcza — wiara. Kościół. Tęcza jest symbolem obecności Boga, próby, łuku,
„Weźcie tarczę wiary, którą posłannictwa boskiego, błogosławieństwa, przymierza,
będziecie mogli zgasić mostu miłości; zgody, przebaczenia, miłosierdzia, obietnicy,
ogniste pociski Złego" (List pokoju; kompromisu (barw), niespodzianki, nowiny, nadziei,
do Efezjan 6,16), tj. herezji, odrodzenia, zmartwychwstania, zwycięstwa; doskonałości,
pychy i pożądań ciała. rzeczy nieosiągalnej, przemijania, uspokojenia, pogody
Tarcza atrybutem św. ducha.
Jerzego i św. Zofii. Wyobrażano sobie niewidzialną tęczę wód podziemnych
Na tarczach podnieść. jako odpowiednik i syme
Starożytni Germa-nowie
podnosili nowo wybranego
wodza na tarczy i ukazywali
zebranym. ,,Zwyczajem
ludu posadzono Brynna na
tarczy, podtrzymując na
ramionach pohuśtano i
wodzem obrano" (Dzieje
4,15 Tacyta, tł. S. Ham-
mera). Podobny zwyczaj
istniał przy obiorze króla
Franków (wg Grzegorza z
Tours) i dawnych królów
polskich.
Tarcza i miecz — emblemat
odwagi.
Tarcza ze strzałą utkwioną
pośrodku, zob. Luk i strzały.
Tarcza, do 1928 Tarcza
Sobieskiego (Scutum
Sobiesii) — gwiazdozbiór
nieba południowego, w
Polsce widoczny latem i je-
sienią.
Amulety w kształcie małej
tarczy były ochroną przed
tryczne odbicie tęczy na niebie, aby ostrzec ludzkość przed nadchodzącą wojną lub
niebie; obie stanowić miały zimną nawałnicą, która zgoni z pola ludzi i owce" (Iliada 17,
jedno koło, wyobrażające 547 Homera). Tamże Homer nazywa Iris, uosobienie tęczy,
Jajo Świata, Kosmos- posłankę bogów Olimpu (zwłaszcza Zeusa i Hery), wysyłaną
Porządek. do bogów i do ludzi, na morze i do świata podziemnego,
W tęczy barwa niebieska wiatrolotną, szybkono-gą, złotoskrzydłą. Iris nie występuje
wiązała się z wodami już w Odysei Homera, gdzie ją, na ogół prostą tylko
potopu, czerwień — z wykonawczynię poleceń, zastępuje wielki, mądry,
ognistym końcem świata, rozwiązujący pomyślnie trudne sprawy bóg-poseł Hermes.
zieleń — ze światem, jaki Gdy królowa Dydo przebiła się mieczem na płonącym stosie,
powstanie na nowo. Po Junona wysyła z Olimpu Iris. by tę duszę bolejącą uwolniła z
biblijnym potopie Bóg więzów ciała; Iryda sfrunęła z nieba na tęczowych
stawia tęczę na niebie jako skrzydłach, spowita w słońcu tysiącem barw (wg Eneidy,
znak wieczystego koniec ks. IV Wergiliusza).
przymierza między Nim a Kapłan rzymski należący do najwyższego kolegium
mieszkańcami Ziemi (Gen. kapłańskiego, a później — w chrześcijaństwie — papież,
9,13), mówiąc: „Luk mój nazywają się pontyfikami; nazwa łac. pontifex znaczy dosf.
położę na obłokach", co jest 'budowniczy mostów' (od pons dpn. pontis 'most' i facere
wspomnieniem dawniejszej 'czynić'), tj. mostów łączących wiernych z niebem.
symboliki tęczy jako groźnej
broni bogów wojny i burzy.
„Widziałem tęczę na niebie
Twojego ze mną
przymierza... A ty teraz
chcesz pacierza. Pacierz
mój trzaskaniem skał,
pacierz mój... to piorun
chmur" (Samuel Zborowski
I, 23—27 Słowackiego). W
wizji chwały Pańskiej
Ezechiel (1,28) widzi Boga
otoczonego nimbem
wyglądającym .jak tęcza na
obłoku w dzień deszczowy".
„Patrz na tęczę, a
błogosław tego, który ją
stworzył; bardzo jest piękna
w jasności swojej"
(Eklezjastyk 43,12).
W wyobraźni wielu ludów
tęcza symbolizuje
rozmaitego rodzaju więzi
między niebem a ziemią,
bogami a ludźmi. „Zeus
rozciąga ponurą tęczę na
W biblijnym Objawieniu Sw. którego wypuszcza strzały deszczu lub ognia. Zob. też
Jana (10,1,) tęcza ukazuje Barwy (7 barw w Babilonii). „Dobrze tęczy się zielenić,
się na głowie anioła zstę- błękitnawić i czerwienić" (Do J.B. Zaleskiego l—2 Norwida).
pującego z nowiną, a w 4,3 Tęcza to także most Sirat, cienki jak włos, ostry jak brzytwa,
jest ona szmaragdowa, to który przekroczyć musi dusza muzułmanina, aby dostać się
jest zielona, koloru symboli- do nieba, a nie spaść w przepaść ogni piekielnych, a więc
zującego nadzieję. U wyobraża ostatnią, najsroższą próbę w drodze do wiecz-
późniejszych ojców nego szczęścia (uczty, hurysy itp.),' jaką przejść może
Kościoła i interpretatorów zwycięsko tylko mężczyzna bez skazy. Bogowie
tęcza staje się symbolem skandynawscy zbudowali most z tęczy. Bifrost, łączący
Chrystusa lub Trójcy Asgard, ich siedzibę, z ziemią.
Świętej (trzy główne barwy), Tam, gdzie się tęcza kończy, tj. nigdzie albo w miejscu
albo Marii, lub siedmiu nieosiągalnym. Przysłowie ang.: Idź na koniec tęczy, a
darów ducha (7 głównych znajdziesz garniec pieniędzy.
barw): Tęcza jako potwór a. wąż wypijający wodę z morza i
rozumu, inteligencji, rady, spuszczający ją na ziemię w postaci burzy gradobicia, ulewy
męstwa, wiedzy, prawości i — idea rozpowszechniona na różnych kontynentach: w
bojaźni bożej. Na folklorze francuskim, w Indiach, u Indian z Newady, u
średniowiecznych Bororów płd.-amery-
wizerunkach Sądu
Ostatecznego wiele razy
przedstawiano Chrystusa
tronującego na tęczy, co
symbolizuje zapewne tę
samą ideę, co tęcza po
Potopie w Ks. Genesis.
Zawartość kolorystyczna
tęczy zależy od oka
obserwatora: zwykle
dostrzega się w niej
czerwony, żółty i niebieski
ze zmienną liczbą barw
pośrednich, mieszanych,
jak pomarańczowa, zielona,
niebiesko-zielona, błękitna,
indygo, fioletowa. Arysto-
teles dostrzegał w tęczy
czerwień, zieleń i fiolet,
Pliniusz zaś — czerwień,
fiolet i niebieski. Tęcza to
siedmiobarwne schody, któ-
rymi Budda, zwany niekiedy
Wielkim Mostem, zszedł na
ziemię. W hinduizmie tęcza
jest łukiem boga Indry, z
Pańskich, w Afryce Płd. krasy siedmiora-kim liku" (Kwinta w mej gęśli 33—36 Boh-
Przysłowie: Tęczo, tęczo, dana Zaleskiego).
nie pij wody, bo narobisz Tęcza — kolorowa nić. „A może gdzie zawieszona na niebie
ludziom szkody. tęczowa nić, to tęczę wziąć na wrzeciona i wić, i wić, i wić!"
Tęcza łączy ludzi: „Ona tam (Balladyna 3,4 Słowackiego).
daleko, gdzieś za siódmą Tęcza wywołuje zachwyt, uwielbienie:
rzeką, lecz Bóg tęczą Patrzeć, wlepiać oczy w kogoś jak w ię-czę. Barwy tęczy
związał nas. Z kolorowych jako dobra wróżba, pomyślny prognostyk. Malować,
siedmiu smug most przez przedstawiać, widzieć coś w tęczowych barwach — w
niebo zrobił Bóg: po tęczo- sposób optymistyczny, w korzystnym świetle, przez różowe
wym moście aniołowie okulary, pogodnie. Ale: „Tęczy, która wisi na niebie już od
noście serce moje do jej kwadransa, nikt więcej nie dostrzega" (Maksymy i refleksje
nóg" (Od Krakowa czarny 2,81 Goethego).
las 3—10 Lucjana Rydla). W marzeniu sennym: kres kłopotów.
Tęcza — atrybut sławy. „Do W architekturze kościelnej: łuk arkadowy zamykający od
hełmu tęczę tę uczepić, co góry otwór zwany tęczowym, łączący nawę główną z pre-
się nazywa sławą (...) Tęcza zbiterium (chórem).
ta siedmioro ma kolorów... TOPOLA
kościelna sława — fiolety... Topola symbolizuje wysmukłość, strzelistość, wyniosłość;
różaną jest... chcąc zasadę żeńską, dwoi
wiecznie trwać w sercu
kobiety, zieloną jest, kiedy
chce szczepić myśli
drzewo, ognista, kiedy
człowiek (...) w ognia się
piekielnego ubierze
pochodnie (...), błękitną jest
stalowa sława bohatera,
każda z nich... żółta
wtenczas, gdy w sercu
zamiera" (Zawisza Czarny,
Red. I 553— 567
Słowackiego).
Tęcza — obraz Sztuki. „O!
sztuko — wiecznej tęczo
Jeruzalem, tyś jest przy-
mierza łukiem — po
potopach historii"
(Promethidion, Wstęp
Norwida).
Tęcza — obraz
Słowiaństwa. „Słowień-
stwo! (...) Tęcza na
chmurnym niebie, co się
wdzięczy w promiennym
stość zjawisk; połączenie Topola — śmierć, świat zmarłych, wspomnienia, wsteczne
przeciwieństw; siły Natury, przeszłość, żałoba, zmartwychwstanie. Gdy
ogień, wodę, wilgoć; Faeton utonął w Erydanie, jego siostry, Hellady
Słońce, Księżyc; Czas, (Faetontydy), opłakiwały go i zostały zmienione w topole (a.
życie, młodość, miłość, w olchy), a z ich łez powstały bursztyny (a. żywica). W
szczęście rodzinne, gajach Persefony w Hadesie rosną „wielkie sokory i wierzby
mądrość, starość, bezpłodne" (Odyseja 10,509 Homera, tł. J.
przeszłość, wspomnienie; Parandowskiego). Hades uprowadził córkę Okeanosa,
skargę, beznadzieję, ból; Leuke, a po jej śmierci zmienił ją w białą topolę (gr. leuke),
świat zmarłych, Hades, aby móc cieszyć oko jej widokiem. „Filomela (tj. słowik)
żałobę, zmartwychwstanie, rzewnie w cienistym listowiu topoli żali się, kiedy jej oracz
nieśmiertelność; (...) pisklęta wybierze" (Georgiki 4, 511—14 Wergiliusza tł.
bałwochwalstwo, nimfy, Z. Abramowiczówny). „Śpiewa słowik na topoli, a w sercu go
wróżbę, upiory, magię; przedsię boli dawna krzywda; mocny Boże, iż z człowieka
odwagę, wytrwałość, wojnę, ptak być może!" (Pieśń świętojańska o Sobótce, Panna IX 9
zwycięstwo; mocną wiarę, —12 Jana Kochanowskiego), mit o Filomeli i Prokne.
Sw. Krzyż. Pitagorejczycy owijali swoich zmarłych w liście czarnej
Topola — magia. „Jakub topoli. ,,Topole (...) jako płaczki przy grobowym dole, biły
nabrawszy zielonych prętów czołem, długimi kręciły ramiony rozpuszczając na wiatry
topolowych, migdałowych i warkocz
jaworowych obłupał je
miejscami" (Gen. 30,37),
aby kotne owce i kozy
„zapatrzyły się" na nie i
urodziły pstre potomstwo, tj.
takie, jakie się miały jemu
dostać w udziale.
Topola — bałwochwalstwo.
„Na wierzchołkach gór
składali ofiary i na pagór-
kach palili kadzidło pod
dębem, topolą i terebintem"
(Ozeasz 4,13).
Topola — atrybut Wielkiej
Bogini, Deme-ter,
Persefony, Hadesa, nimfy
Driopy zmienionej w topolę.
Ulubione drzewo Hera-
klesa, tac. „populus Alcidae
gratissima" (Bukoliki, ekloga
5, 135—5 Wergiliusza). Na
ołtarzu Zeusa
ufundowanym przez
Heraklesa palono wyłącznie
drewno topolowe.
posrebrzony" (Pan Tadeusz od strony wewnętrznej pojaśniały od potu jego czoła, a od
10, 17—20 Mickiewicza). zewnętrznej ściemniały od dymu; mit ten ma tłumaczyć
Topola — miłość. Wenus do odmienność odcieni dwu stron liścia.
Adonisa: Topola — wytrwałość, współzawodnictwo sportowe,
,,"Patrz jak wabi topola zwycięstwo. Liśćmi topoli wieńczono wytrwałych sportowców
zielenią przyjemną. Tu w jej i zwycięzców na zawodach odbywanych pod patronatem
cieniu spocznijmy. Pójdź, Heraklesa. aby upamiętnić jego 12. pracę. „Strojni purpurą i
Adoni, ze mną.« Siada, złotem z daleka błyszczą świetni kierownicy łodzi; topoli
pieści kochanka, wspiera na liściem wieńczą skroń majtkowie młodzi" (Eneida 5, 135— 5
nim głowę i częstymi uściski Wergiliusza, tł. T. Karyłowskiego).
przerywa rozmowę" Topole — nimfy. Wilgotne laski topolowe były ulubionym
(Metamorfozy 10, 555—8 miejscem wypoczynku i kultu nimf. „Gaj sokor lubiących
Owidiusza, tł. B. wilgoć otaczał źródło równym kołem (...). Na górze stał ołtarz
Kicińskiego). Parys nimf, na którym wędrowcy składali ofiary" (Odyseja 17,208 i
wyskrobywał na korze topoli nast. Homera, tł. J. Parandowskiego). Roił się od nimf rów-
i buka imię swej kochanki, nież gaj Demetry, gdzie Erysichton świętokradczo zrąbał
nimfy źródlanej Oinone, topole, aby sobie wybudować dom, za co ukarano go
którą wkrótce miał porzucić wieczystym głodem.
dla pięknej Heleny (Heroidy Topola czarna (sokora) — wróżba; odwaga; żałoba;
5, 12— 30 Owidiusza). beznadzieja. W staroż. Grecji
Topola — odwaga, wojna,
mądrość. W kraju Feaków
był lasek topolowy po-
święcony Atenie, bogini
mądrości i wojny
sprawiedliwej (Odyseja
6,292 Homera).
Topola — drzewo życia,
połączenie przeciwieństw,
dwoistość wszelkich zjawisk
życia. Liście topoli mają po
każdej stronie inny odcień
zieleni: ciemniejsza strona
należy do wody i Księżyca,
jaśniejsza do ognia i
Słońca. Wieńce z białej
topoli dawano zwycięzcom
na igrzyskach ku czci
Heliosa na wyspie Rodos
(związek ze srebrzystą
stroną liści). Wg mitu
Herakles otoczył głowę
wieńcem z liści topolowych,
gdy schodził do Hadesu,
aby porwać Cerbera; liście
drzewo wyroczni. Na dlatego, że Judasz powiesił się na osice.
wyspie Ogygii, wokół Topola w ^tradycji chrzęść. — symbol Krzyża św„ który miał
pieczary nimfy Kalipso, być sporządzony z •kilku rodzajów drewna, m.in, z topolo-
bogini błogosławionej wego.
śmierci, która obiecywała Topola — wilgoć. „Topola nigdy nie sucha" (Królowa
Odysowi szczęśliwy Wieszczek 1.8 Edmunda Spensera).
wieczny byt po śmierci, Topola — wysmukłość, strzelistość, wysokość. „Wystrzeliła
rosły sokory, olsze i cyprysy ku wyżynie i w niebiosach zda się ginie topola" (Topola l—3
(Odyseja 5 Homera). Antoniego Langego). Prosty, smukły, śmigły, wysoki jak
Święte, wyroczne drzewo topola. Dziewczyna jak topola. Wyrósł jak topola, a głupi jak
Ormian. fasola.
Topola biała (białodrzew) — Topola — młodość, odmładzanie się. „Jestem jak topola,
zasada żeńska; czas, która nawet gdy stara, wciąż wygląda młodo" (Myśli 9
starość, zmartwychwstanie. Josepha Jouberta).
Topola osika (osika, osina) Nadwiślańska topola — szerokość, rozło-żystość. „A
— ból i skarga; nadwiślańska topola wspaniała nad nurtem wielkie konary
świat zmarłych; upiory. rozwiała. To nie Włoch smukły, co liść swój podkasa, ale brat
Grecy uważali ją, z powodu szlachcic, do korda, do pasa; pień swój szeroki podnosi
liści drżących za lada zuchwale" (Do Wisły 23—7 Antoniego Czaykowskiego).
powiewem, za drzewo żalu i Osikowy — głupi. Przysłowie: Osikowy Maciek, dębowa
lamentu, a także żałoby, Maryna połamali nogi w tańcu u komina.
gdyż miała rosnąć również
w krainie zmarłych. Drży jak
osika. „Powietrze stało
głuche, milczące, jakby z
trwogi oniemiało (...) Jedna
drżąca osina wstrząsa liście
siwe" (Pan Tadeusz 10, 11
—12, 23 Mickiewicza).
Magiczne własności
obezwładniania upiorów: w
krajach słowiańskich
nieboszczykowi, którego
widmo straszyło ludzi,
przebijano po otworzeniu
grobu serce kołem osi-
nowym, co odbierało
upiorowi ochotę do
dalszych wędrówek. Wg
legend słowiańskich liście
osiki drżą dlatego, że
odmówiła schronienia
Świętej Rodzinie
uciekającej przed sie-
paczami Heroda lub
W heraldyce: mocna wiara Topór w wielu mitach — podpora firmamentu; symbol ptaka
(bo topola opiera się zabijającego węże.
burzom); dążenie; szczęście Topór i trójząb — ogień (Słońce) i woda.
rodzinne; cech Topór — płodność (niekiedy wyobrażany w związku z rybą);
rzemieślników (ustawiony pionowo) ityfallus.
wyrabiających tarcze; Topór — znak nieograniczonej władzy urzędnika rz.,
godło Lombardii. wetknięty do wiązki rózeg liktorskich (\ac. fasces cum
W astrologii: pod wpływem secwibus).
planety Saturn. Podwójny topór — boskość, płodność, Bliźnięta,
TOPÓR (Siekiera) królewskość, potęga, słowo boże, Słońce, błyskawica,
Topór symbolizuje podporę ofiara, gr. litera tan. labirynt; podwójny symbol, zarazem
niebios. Słońce, światło, chroniący i niszczący: życie i śmierć, dwie natury Chrystusa
bóstwo, bron bóstwa, w jednej osobie; symbol królewski w kulturze egejskiej i w
błyskawicę, grzmot, piorun; płn. Europie. Znajdowany w licznych dziełach sztuki krajów
płodność; ityfallusa; las, śródziemnomorskich, zach.europejskich, na Bliskim
bierwiona w ognisku, Wschodzie, w Afryce, w Indiach; łączący się (przez
budulec, ciesiołkę; podobieństwo) z podwójnym sierpem Księżyca, z man-
rozeznanie, rozsądek, dorlą, z rogami byka (często umieszczany między nimi, zwł.
prawdomówność; władzę, na Krecie), z labiryntem wyrażającym pielgrzymkę w
arystokrację, siłę, wojnę, poszukiwaniu środka świata egzystencjalnego. Broń Ama
nieokrzesanie;
sprawiedliwość, karę,
egzekucję; zemstę,
cierpienie, męczeństwo,
śmierć; wolność;
skarb.
Siekiery epoki kamiennej
otrzymały drewniane
toporzyska ok. 32000 lat
temu; siekiery o ostrzach
miedzianych pojawiły się w
Egipcie ok. 4000 r. p.n.e., z
czasem zastąpione przez
ostrza z brązu, a następnie
przez żelazne. Siekiery
żelazne umożliwiły wyrąb
olbrzymich obszarów
leśnych w płn.-zach.
Europie i rozwój rolnictwa
śrdw.
Kamienny topór w folklorze
— ochrona przed piorunem;
wmurowywano je w tym celu
w Bretanii w przewody
kominowe.
zonek, atrybut Zeusa Elizeusz wrzucił także trzonek do rzeki, a żelazo wypłynęło z
Owocodawcy (Kar-pódotes) trzonkiem (4. Ks. Król. 6, 5—7). Przysłowie: Nie każdemu
i Dionizosa Topora siekiera pływa.
(Pelekys). Siekiera i wiśnie — prawdomówność;
Siekiera drwala — Jerzy Waszyngton. Wg legendy maty Waszyngton, który nie
torowanie przecinek umiał kłamać, przyznał się ojcu od razu, że zrąbał swoją
leśnych, rozcinanie ścieżek i nową siekierą wiśnię w ojcowskim sadzie.
wytyczanie duktów w lesie, Topór rozcinający, rozbierający drewno na części —
droga światła w ciemności, różnicowanie, rozróżnienie, analiza, rozeznanie, rozsądek.
Słońce; atrybut egip. boga Atena wyskakuje z głowy Zeusa rozciętej siekierą —
Ptaha borującego drogi, interwencja z zewnątrz konieczna do twórczości indywi-
przedstawianego z toporem dualnej.
wyobrażającym siłę, potęgę, . Topór (wraz z in. narzędziami ciesielskimi) — atrybut św.
wojnę, arystokrację. Józefa Oblubieńca NMP, cieśli.
Siekiera drwala — skarb. Topór wojenny, bojowy, śrdw. broń obuchowa o dużym
,,Właściciel siekiery, półkoliście wygiętym żeleźcu i krótkim stylisku — święta
pożyczając mi ją, broń, atrybut bóstwa, wojna, siła, śmierć z nakazu boga;
powiedział, że jest ona jego płodność; opieka. Narzędzie o symbolice pokrewnej
oczkiem w głowie; ale gdy młotowi, mieczowi, krzyżowi. Przysłowie: ,,Topór głębiej orze
mu ją zwracałem, była ona od pługa" (Krzyżacy 2,38 H. Sienkiewicza) — łupy wojenne
ostrzejsza niż w chwili, kiedy bardziej bogacą niż gospodarka.
ją dostałem" {Walden H.D.
Thoreau).
Przyłożyć siekierę do
korzenia — wykorzenić,
radykalnie zniszczyć,
przeznaczyć na zagładę;
upokorzyć; emblemat Sądu
Ostatecznego. „Już bowiem
siekiera przyłożona jest do
korzenia drzew. Wszelkie
drzewo nie dające dobrego
owocu będzie wycięte i
wrzucone w ogień" {Ew. wg
Mat. 3,10;
Ew. wg Łuk. 3,9). Stąd topór
atrybutem ewangelisty
Mateusza. Przysłowie:
Sosna chciałaby być
krzakiem, gdy siekierę przy-
łożono jej już do korzenia.
Siekiera posłuszna
prorokowi. Wg Biblii, gdy
żeleźce siekiery wpadło
drwalowi do wody, prorok
Topór — narzędzie Topór — obrona swobody, wolności. ..Dalej, bracia, topór w
katowskie; w chrześ- dłonie, ciąć przemocy harde czoło" (Pieśń, Krzyż za lud l—2
cijaństwie emblemat Marcelego Skatkowskiego). „To żelazo — z niego potem
męczeństwa za wiarę, zrobi ktoś topór na cara" (Dziady cz. III 1,1, 425—6
atrybut legendarnego Mickiewicza).
małżeństwa — Adriana O krótkim toporzysku — sobotnim sztychem na niedzielny
męczennika z Nikodemii w targ, niedbale, niestarannie, byle jak.
Bitynii (ok. 304 r.), któremu Siekiera — prostactwo, nieokrzesanie. Prosto spod siekiery
obcięto głowę i ręce, oraz — o złej robocie; o gru-bianinie, niekulturalnym prostaku.
jego żony, Natalii. Dać. Zakopać topór wojenny — puścić w niepamięć dawne urazy,
położyć głowę pod topór — zapomnieć o sporach;
zostać ściętym, straconym Indianie płn.amer. zakopywali wszelką broń na czas palenia
przez ucięcie głowy. fajek pokoju (kalumetu). aby się uchronić od pokus.
Złoty topór (katowski) — Topór u gnostyków — energia świetlna.
pozory niewinności. W marzeniu sennym: siła charakteru.
„Mówiąc "wygnanie", TRON
ucinasz mi głowę złotym Tron symbolizuje niebo. Centrum mistyczne. omfalos (pępek
toporem; mordujesz z Ziemi), Jeruzalem, siedlisko bogów i władców, władzę z
uśmiechem" (Romeo i Julia bożej łaski, królestwo; godność, urząd władcy; boską spra
3,3 Szekspira, tł. J. Iwasz-
kiewicza).
Topór — narzędzie
sprawiedliwości; spra-
wiedliwość. „Kto by w tej
Rzeczypospolitej jeno
sprawiedliwość, nie
miłosierdzie miał w sercu,
ten by zamiast serca topór
w piersiach nosić musiał"
(Potop 14 H. Sienkiewicza).
Topór, uderzenie topora —
piorun; iskry — błyskawica;
łomot — grom; symbol
piorunowy, a więc burzowy,
łączy się z deszczem.
urodzajem, płodnością.
„Huczcież mi grzmotem
mazurskie topory, gdy skry
z nich krzesze prawica
żylata" (Pan Balcer w
Brazylii 3, l, 27—30 M.
Konopnickiej). „Za pasem
broń i topór, co błyska z
dala" (Karpaccy górale 1,1
Józefa Korzeniowskiego).
wiedliwość; panowanie, gdzie Gautama Budda doznał oświecenia.
suwerenność, autorytet; Tron z kwiatu lotosu (padmasana) w mit. ind. — harmonia
chwałę, sławę, wzniosłość, Kosmosu, tron Wisznu.
wspaniałość. uświetnienie, Lwi tron (simhasana) wsparty na czterech zwierzętach
potęgę, arystokratyzm. (czterech wiekach świata), czte-robarwny. w mit. ind. —
wyniesienie (do godności); wzniesienie się ku najwyższej Wiedzy przez zawładnięcie
łaskę; szczęście; rów- energią Kosmosu; tron Siwy.
nowagę, trwałość, Tron w symbolice egip. — podparcie. wzniosłość,
bezpieczeństwo; oblężenie; równowaga, bezpieczeństwo, bóg Horus. Boginię Izydę
syntezę, wiedzę; pokutę: wyobrażano sobie pierw. zapewne jako tron Horusa; nosi
śmierć: zob. Łódź (Lódka- ona często na głowie hieroglif oznaczający 'tron'.
tron). Niebiański tron biblijnego Boga — nadziemski majestat
Tron — panowanie władcy. boski; władza sądownicza Boga. „Widziałem Pana
Tron — okazały, kosztownie siedzącego na tronie wysokim i wyniosłym, a kraj jego szaty
przyozdobiony fotel z wyso- wypełniał świątynię" (Izajasz 6,1). Druga osoba boska.
kim, prostym oparciem Wieczna Mądrość, tronuje wraz z Bogiem: ,,Ześlij mi
pleców, pochodzi ze Mądrość tronującą przy boku Twoim" (Ks. Mądrości 9,4).
Wschodu, gdzie był „Kto przysięga na niebo, przysięga na tron boży i na tego.
symbolem, atrybutem i który na nim zasiada" (Ew. wg Mat. 23,22).
siedziskiem władcy Ziemski tron biblijnego Boga — Jeruzalem; świątynia
absolutnego, a także jerozolimska. „Wowym czasie będą nazywać Jeruzalem
atrybutem i symbolem tronem Pana" (Jeremiasz 3,17). „I rzekł do mnie (ze świą-
bóstwa. Kuli tronu boskiego,
także bez wyobrażonej
postaci boga, przeszedł ze
Wschodu i z Egiptu do
Europy. np. do cesarskiego
Rzymu, gdzie oddawano
cześć tronowi ubóstwionych
cesarzy. ozdobionemu
insygniami władcy —
koroną, berłem i purpurą.
Stąd symbolika tronu
przeszła na tron (katedrę)
starochrześcij.
Tron w symbolice
azjatyckiej — Centrum
mistyczne; synteza,
jedność, trwałość, rów-
nowaga.
Diamentowy tron pod
drzewem Bo (figowcem) —
buddyjski tron wiedzy w
środku świata, pośredni
między niebem i Ziemią.
tyni jerozolimskiej): Oto Wstąpić na stolicę, zasiąść na stolicy — wstąpić na tron
miejsce mojego tronu i królewski, zostać królem.
miejsce podnóżka moich Stolica nieprawości — tyran niesprawiedliwy (Psalm 93 20).
stóp" (Eze-chiel 43,7). Stolica sądowa — podwyższone miejsce osoby sprawującej
Tron króla Salomona sądy (Ew. wg Mat. 27,19).
zastępujący i repre- Tron chwały — podpora chwały i oznaka wielkości osoby
zentujący tron Jahwe. Był „z ludzkiej a. boskiej. „I będzie tronem chwały dla domu ojca
kości słoniowej, powleczony swego" (Iza-jasz 22,23). Tron Boga i trony 24 starców w wizji
szczerym złotem. Miał 6 nieba św. Jana (Apok. 4 i 5) — objawienie chwały bożej i
stopni, a z tyłu łby byków końca czasów, ostateczna równowaga świata stworzona
(...), a dwa lwy stały obok przez integrację wszystkich naturalnych sprzeczności.
poręczy; 12 lwów stało (...) Tron — łaska. „Przystąpmy tedy, z ufną odwagą, do tronu
z obu stron" (3. Ks. Król. 10, łaski" (List do Żydów 4,16).
18—20). Kość słoniowa — Trony w angelologii chrześcij. — trzeci chór pierwszej
niepodleganit zepsuciu, hierarchii aniołów (List do Kolosan 1,16).
niezwycię-żoność; złoto — Katedra — tron biskupi znajdujący się we wszesnochrześcij.
hegemonia, mądrość; lwy kościołach w apsydzie za ołtarzem, gdzie biskup pouczał
— potęga; byki — płodność; wiernych i udzielał święceń; od X w. nazwa ta przeszła na
łby bycze — ofiara; biskupie kościoły diecezjalne; później na stół a. pulpit
dwa lwy — Izrael i Juda; 12 nauczyciela w klasie szkol
lwów — 12 plemion Izraela;
sześć stopni piedestału —
wzniesienia króla nad
innych śmiertelników a.
sześciokątna gwiazda i
pieczęć Salomona.
Trony naprzeciw bram
miejskich —: oblężenie
miasta. „Ja przywołam
wszystkie ludy królestw
północnych — mówi Pan —
i przyjdą, i każdy ustawi
swój tron u wejścia do bram
Jeruzalemu" (Jeremiasz
1,15).
Tron w mazdaizmie —
potęga losu, potęga śmierci.
Złoty tron w mit. gr. — tron
Hery. „Na szczycie Idy
wysokiej od złototronnej
bogini podniósł się Dzeus
gromowładny" (Iliada 15, 4
—5 Homera, tł. Kazimiery
Jeżewskiej).
Stolica — dawn. tron.
nej; na stanowisko ,,Niech szanowany diabeł nawet będzie, gdy na ognistym
profesora na wyższej swoim siedzi tronie" (Miarka za miarkę 5, l, 294 Szekspira, tł.
uczelni; z gr. kathedra L. Uiricha).
'krzesło'. Hebanowy tron — tron Nocy. „Noc, czarna bogini! z
Próżny tron — śmierć; hebanowego tronu w bezpro-miennym majestacie wyciąga
uświetnienie; bóstwo. swe ołowiane berło nad pogrążonym we śnie światem" (The
Tron w mit. skand. — Complaint: Night Thoughts. Night l, 18—20 Edwarda
panowanie nad światem. Younga).
Pan tronu, Władca tronu i Czarny tron — pierwotna Noc, Chaos. „O spójrz na czarny
nieba (w islamie) — Aiłah. Tron pradawnej Nocy i starego Chaosu!" (Duncjada ks. 4,
Tron AIłaha, zwanego 629—30 Aleksandra Pope'a).
często ,,Panem Tronu" a. Tron ludzkiego szczęścia — krzesło w karczmie (Życie
„Mistrzem Tronu", ma wg Samuela Johnsona Sir Johna Hawkinsa).
tradycji muzułmańskiej 70 Tron — pokuta. „Już mój Naród na tronie pokuty" (Dziady cz.
000 języków, z których III 5,49 Mickiewicza).
każdy głosi chwałę Boga w Kolor: zielony.
wielu językach. Na tronie Kamień: chryzolit.
wyobrażono wszystko, co W marzeniu sennym: zmiana posady, stanowiska.
Bóg stworzy na Ziemi i
morzach. Odległość
dzielącą filary tronu mógłby
przebyć szybki ptak w ciągu
80000 lat. Tron przybiera co
dzień 70 000 kolorów. Jego
oślepiający blask sprawia,
że żadna żywa istota nie
może na niego spojrzeć.
Tron — panowanie i chwała
w sferze świeckiej i
sakralnej; boskie prawo
suwerena;
osoba sprawująca władzę;
jej decyzje; urząd, godność,
stanowisko cesarza a.
króla. Tron dziedziczny,
elekcyjny. Następca tronu
— człowiek wyznaczony na
następcę panującego
monarchy. Petycja, adres,
skarga do tronu — do
monarchy. Mowa tronowa
— przemówienie monarchy,
zazw. na otwarcie sesji
parlamentu.
Ognisty tron — tron diabła.
TRÓJKĄT podtrzymującą dwuspadowy dach, drzewem (Y) z
Symbolika trójkąta pokrywa rozchodzącymi się konarami.
się w znacznej mierze z Trójkąt z ołowianką — sprawiedliwość, architektura,
symboliką liczby trzy (zob.). budownictwo.
Trójkąt wyobraża światło, Trzy złączone trójkąty — absolutf u pi-tagorejczyków —
płomień, bóstwo, życie, zdrowie.
ruch, nieskończoność; Pitagorejski tetraktys — trójkąt ułożony z dziesięciu
płodność ziemi; górę, punktów: 1+2+3+4.
piramidę; równowagę; Trójkąt atrybutem Erato, muzy poezji miłosnej i muzyki.
małżeństwo; trójkę, trójcę, W chrześcijaństwie — atrybut Trójcy Św., od XVII w. często
trójcę pojęć, rzeczy, zjawisk, w połączeniu z tetra-gramem (JHWH — czterema hebr.
jak: przeszłość— literami oznaczającymi imię Boga), okiem, głową, ręką,
teraźniejszość—przyszłość; nieraz wpisany w koło lub (od śrdw.) z promieniami
niebo— Ziemia—świat wychodzącymi ze środka, z gołębiem, z monogramem
podziemny; życie—śmierć Chrystusa albo z gr. literami alfa i omega, z trójdzielnym
— odrodzenie; narodziny— listkiem koniczyny; z kołami opisanymi na wierzchołkach
życie—śmierć; ciało—umysł (częste w archit. gotyckiej troj-łucze — trzy półkola).
—dusza; mądrość—siła— Trójkąt równoboczny oznacza zazw. Boga, potencjalną siłę,
piękno; harmonię, proporcję a. Zie
ojciec—matka—dziecko.
Trójkąt jest wczesnym
symbolem światła; w
starożytności lampy oliwne
zawieszano na trzech
łańcuszkach lub stawiano
na trzech nóżkach.
Trójkąt jest prastarym
narzędziem magii obronnej:
ułożony z trzech gałązek,
trzech kawałków trzciny na
kołysce dziecka, chronić je
miał przed kradzieżą,
zamianą lub „złym okiem".
Dwa trójkąty stykające się
wierzchołkami, na kształt
klepsydry, były atrybutem
bogów egipskich: Horusa
(północ, trójkąt górny) i Seta
(południe, dolny).
Trójkąt wiąże się z grecką
deltą (literą A), frontonem
(przyczółkiem, szczytem) w
architekturze klasycznej a. z
tympanonem (wewnętrznym
polem frontonu), krokwią
mię. Bogu Ojcu przydawano bóstwo i człowieczeństwo, niebo i Ziemia, czynnik duchowy i
w plastyce trójkątny nimb, fizyczny.
Trójkąt równoramienny — Trójkąt w kole — jedność Trójcy §w., trójjedne bóstwo;
ogień, gdy odwrócony — mężczyzna i kobieta.
woda. Dwa zachodzące na siebie podstawami trójkąty — zob.
Trójkąt prostokątny — Sześć (mogen Dawid).
człowiek; ziemia; W alchemii — ogień, serce; sól, siarka i rtęć;
woda. z wierzchołkiem u dołu — woda.
Gdy jeden z boków jest W astrologii — gwiazda Syriusz. W astronomii — nazwa
dłuższy od podstawy, trójkąt gwiazdozbiorów; Trójkąt i Trójkąt Południowy.
jest symbolem rozwoju a. Trójkąt z rogami — atrybut kartagińskiej bogini nieba i
powietrza. Księżyca — Tanit.
Trójkąt jest wolnomularskim Trójkąt małżeński, „wieczny trójkąt" — para małżeńska i
(masońskim) znakiem osoba trzecia, mężczyzna albo kobieta.
węgielnicy murarskiej, Trójkąt rysunkowy — ekierka służąca do kreślenia.
„błyszczącej delty" (a), Trójkąt, triangel — perkusyjny instrument muzyczny,
mądrości bożej, siły i niedomknięty trójkąt równoboczny z pręta stalowego,
piękna, trzech stopni uderzany metalową pałeczką.
rozwoju duchowego;
właściwej mowy, myśli i
działania; podstawa trójkąta
oznacza Trwanie, boki —
Ciemność i Światło (trójca
kosmiczna).
Trójkąt z wierzchołkiem w
górze — ogień, potencja i
płodność męska, więź z
Ziemią-Karmicielką,
urodzajną i niszczącą;
bóstwo, potęgi Nieba,
nieskończoność; pion, góra,
piramida.
Trójkąt z wierzchołkiem u
dołu — woda, żeńskość,
łączność z niebem, potęgi
świata podziemnego,
jaskinia.
Trójkąt ze ściętym
wierzchołkiem: — w górze
— powietrze, w dole —
Ziemia.
Trójkąt zawierający
swastykę — harmonia
Kosmosu.
Trójkąt na kwadracie —
TRÓJZĄB Trójząb był bronią gladiatorów rz. zwanych retarii, siatnikami
Trójząb jest symbolem (od reta 'sieć'), używaną wraz z siecią rybacką przeciw mie-
trójcy; promieni sło- czowi i zbroi przeciwnika, mirmillona, wy-siekacza, który
necznych, burzy, pioruna, jakoby wyobrażać miał bohatera słonecznego
osi ziemskiej; władzy, występującego przeciw potwornemu potomstwu
potęgi; stworzenia, drzewa archaicznego praboga Uranosa; sieć jako groźna broń stała
życia, fallusa; się symbolem kompleksów krępujących życie psychiczne
skarabeusza. człowieka; wraz z siecią uważano trójząb za atrybut
Trójząb to pradawna Chrystusa jako „rybaka ludzi" (Jezus do Szymona: ,,Odtąd
włócznia do połowu ryb, już ludzi łowić będziesz" Ew. wg Łuk. 5,10).
narzędzie rybaków, atrybut i Wyobrażenia trójzębu używano w pierwszych wiekach n.e.
narzędzie bogów mórz i jako zakamuflowanego znaku krzyża (niepopularnego
burz, którym spiętrzali a. dopóki trwała o nim pamięć jako o hańbiącym narzędziu
uspokajali fale, wywoływali kary śmierci przez powieszenie); później, od V w. trójząb
burze morskie, trzęsienia oznaczał niekiedy Trójcę Sw.
ziemi (Posejdon Trójząb, jako piekielny odpowiednik tro-istości boskiej,
Ziemiotrząsca), powodzie, porównywalny jest z trzygło-wyrn Cerberem, stróżem piekła,
potopy, podnosili wyspy z lub z Hekate o trzech obliczach, boginią ciemności i czarów.
dna wód, otwierali studnie i W Biblii bezbożni synowie Beliala wysyłali sługi kapłańskie,
zasilali źródła na lądzie; aby widełkami trój-zębnymi wyławiali dla nich mięso
emblemat pioruna i warzące się w kotle na ofiarę Panu (7. Ks. Król. 2,13).
błyskawicy, Posejdona-
Neptuna i jego małżonki,
Amfitryty, zębów potworów
morskich, rozszalałych
bałwanów morza, królestwa
podwodnych potworów i
niższych form życia, głębin
podświadomości i
zapomnienia. Trójząb
towarzyszy delfinowi na
płytach starożytnych
grobowców rz. jako
wyobrażeniu podróży duszy
zmarłego do Wysp
Błogosławionych. Trójzębu
używano do wróżb z wody.
Był przeciwieństwem
kaduceusza.
Trójząb jest atrybutem
hinduistycznego boga Siwy;
trzy zęby reprezentują tu
przeszłość, teraźniejszość i
przyszłość lub stawanie się,
istnienie i przemijanie.
Trójząb — grzech. Trzy sprzedaży, zdobywania ziemi, rządzenia, w krajach
zęby przedstawiają trzy śródziemnomorskich emblemat władzy królewskiej.
wynaturzenia trzech ,,(Żołnierze) włożyli (na Jezusa) płaszcz szkarłatny, koronę
podstawowych popędów: cierniową i trzcinę w prawicę jego (...), mówiąc: Bądź
głodu — zmienionego w pozdrowiony, królu żydowski!" (Ew. wg Mat. 27, 27—9).
zachłanność i żądzę władzy, Dwie splecione trzciny — atrybut Isztar, babilońsko-
rozmnażania się — zmie- syryjskiej bogini miłości i płodności przyrody.
nionego w lubieżność i Nadłamana trzcina — wątpliwe, niepewne, zdradliwe
rozpustę, oraz udu- oparcie, w Biblii — Egipt. „Oto oparłeś teraz swoją ufność
chowienia przemienionego na tej nadłamanej lasce trzcinowej, na Egipcie, która wbija
w próżność i pychę. Wyraża się w dłoń każdego, kto się na niej opiera" (2 Ks. Król.
także karę za grzechy, jest 18,21).
przeto również atrybutem Nadłamana trzcina — dusza rozpaczająca, zgubiona. Sługa
Szatana. boży „trzciny nadłamanej nie dołamie" (Izajasz 42,3).
W heraldyce: panowanie Trzcina — ukrycie, schronienie. „Behemot (hipopotam) pod
nad morzem; cieniem sypia w kryjówce trzcinowej" (Hiob 40,16).
handel morski. Przysłowie: Haj, z wróblami w trzcinę (hasło do ucieczki i
Trójząb i topór, zob. Topór. ukrycia się).
TRZCINA
Trzcina symbolizuje ogień,
błyskawicę; kró-lewskość,
władzę, władzę ojca i
nauczyciela, znaczenie,
opiekę boską. Paschę;
sprawiedliwość; mokradło,
schronienie; kobietę, płod-
ność, wiotkość, giętkość,
słabość, delikatność,
chwiejność, pokorę; życie,
śmierć; człowieka, głos
ludzki, śpiew, muzykę,
pismo, literaturę, wiedzę,
głupotę.
Trzcina, pręt trzcinowy —
miara długości. ,,I dano mi
trzcinę podobną do laski i
powiedziano mi: Wstań i
zmierz świątynię" (Apok.
11,1). „Ten zaś, co do mnie
mówił, miał trzcinową złotą
miarę, aby mierzyć miasto"
(Apok. 21, 15—17).
Trzcina, pręt trzcinowy —
miara powierzchni gruntu —
symbol nadawania, kupna--
Trzcina — chwiejność, cieniu buka i uprawiasz muzę leśną na cienkiej trzcinie"
słabość. „I uderzy Bóg (Bukoliki, ekloga, l, l—2 Wergiliusza).
Izraela tak, że się zachwieje Trzcina — głos człowieka, literatura. Gdy fryzjer króla Frygii,
jak trzcina nad wodą" (3. Midasa, Kalamis, nie mogąc, pod karą śmierci, zdradzić
Ks. Król. 14,15). „(Czy Jan nikomu, że król ma ośle uszy (którymi pokarał go Apollo, gdy
Chrzciciel jest) trzciną Midas w konkursie gry na kitarze przyznał pierwszeństwo
chwiejącą się od wiatru?" nie bogu, ale Marsja-szowi), zwierzył się dołkowi
(Ew. wg Mat. 11,7; Ew. wg wygrzebanemu w ziemi; wyrosła w tym miejscu trzcina szu-
Łuk. 7.24). mem swym zdradziła tę zdumiewającą nowinę całej Frygii.
Trzcina — kobieta, vulva, W folklorze białoruskim i ukraińskim fujarka wycięta z trzciny
płodność, giętkość, wyrosłej na grobie utopionego wyśpiewa imię zabójcy.
uległość; atrybut nimf Pisak trzcinowy z łodygi (rurki) trzcinowej zaciętej w kształt
rzecznych ukrywających się pióra — pismo, pisarstwo, literatura, wiedza.
w sitowiu i wieńczących się Trzcina — elastyczność, sprężystość, giętkość. Przysłowie:
splecioną trzciną. Dąb się powalił, a. trzcina została (z bajki O trzcinie z dębem
Przysłowia: Wola córki jest Ezopa). „Ja gnę się, lecz nie łamię" (Dąb i trzcina Jeana
trzcina, a wola ojca jest Lafontaine'a, tł. S. Komara).
wiatr, co ją ugina. Młoda Trzcina na wietrze — człowiek poddający się zmiennym
dziewczyna giętka jak wpływom.
trzcina.
Trzcina — życie, ogień,
błyskawica. W mit. gr.
Prometeusz przynosi
ludziom skradziony bogom
ogień w wydrążonej
trzcinie.
Syrinks, gr. 'piszczałka,
fujarka' (łac. fi-slula);
trzcinowa fletnia pasterska;
zespół piszczałek różnej
wielkości połączonych w
jednym rzędzie, na którym
wg mit. gr. grywał i którą
miał wynaleźć bożek Pan
(Iliada 10,13 Homera). Na
innych fletniach trzcinowych
grywali: Hermes, Apollo,
Marsjasz, Sylen, Dafnis,
Polifem. Arkadyjską najadę
Syrinks, córkę boga rzeki
Ladon, zmieniły jej siostry w
trzcinę, gdy nie miała już
siły uciekać przed chcącym
ją zgwałcić Panem.
..Tityrusie, spoczywasz w
Trzcina myśląca — uczniów w dawnych szkołach) — wina, kara, skrucha, spra-
człowiek. „Człowiek to tylko wiedliwość.
trzcina (...), ale trzcina Wiązka kwiatostanów (wiech) trzcinowych — płochość,
myśląca" fr. im roseau wietrzność, niestałość, żeńskość, ukochana kobieta;
pensant (Myśli 6,347 melodyjny głos.
Pascala). TRZY
Trzcina rozszczepiona — Trójka symbolizuje bóstwo, świętość; trójcę, trójkąt,
głupota, nieoglę-dność. swastykę; światło. Słońce, ogień;
Trzcina — śmierć. W mit. wielkość, to, co najlepsze; wzrost, rozwój, owocowanie,
egip. pola porosłe trzciną, harmonię; siłę, męskość, akcję, natchnienie; szczęście,
uprawiane przez dusze medytację, świadomość; pokutę.
zmarłych, rządzone przez W wielu kulturach trójkę uważa się za liczbę nieba (Boga) w
Ozyrysa, rozciągały się na przeciwieństwie do czwórki, liczby Ziemi (świata); jest
zachodnich krańcach wyobrażeniem wszechogarniającej zasady jako liczba
świata. „Trzciny stają się doskonała, synteza jedności i dwójki, dziecka i pary
strzałami" (Don Kiszot 2,12 rodziców; reprezentuje naturę (narodziny, wzrost i rozkład);
Cer-vantesa). czas (przeszłość, teraźniejszość i przyszłość); światy
Trzcina w chrześcijaństwie (niebiański, ziemski, piekielny); życie fizyczne, umysłowe i
— sprawiedliwość; pokora. duchowe; mysi, działanie i uczucie; młodość, dojrzałość i
Trzcina — tradycyjny sprzęt starość.
paschalny;
ukrzyżowanemu Jezusowi
podano do ust gąbkę
napełnioną octem,
wzniesioną na końcu trzciny
(Ew. wg Mat. 27,48).
Trzcina — opieka boska. W
bajkach ludowych człowiek
ścigany rzucał za siebie
trzcinę, a ona natychmiast
rozmnażała się, roz-
przestrzeniała i
przeobrażała w gęstwinę
nie do przebycia przez
pościg.
Trzcina, lilia i liść dębowy,
zob. Lilia.
Trzcina w dawnej Polsce
zastępowała szablę
mieszczanom, którym nie
wolno było nosić oręża.
Trzcina ojcowska — dawn.
władza ojca;
kary egzekwowane trzciną.
Trzcina (narzędzie karania
Trzy jest liczbą szczęśliwą, ogień Pański spadł i strawił ją (jw. 18, 33—8).
mitologiczną, mistyczną, Kary biblijne: gdy Dawid grzeszy przez zarządzenie spisu
doskonałą, magiczną, ludności, prorok Gad przedstawia mu trzy kary do wyboru:
podstawową we wszelkich „Obierz, co chcesz: albo głód przez trzy lata, albo przez trzy
dziedzinach życia, w fol- miesiące uciekać przed wrogami, albo przez trzy dni zaraza"
klorze, w bajce, w (l. Ks. Kronik 21, 11—12).
literaturze, w grach i za- Troistość jest reprezentowana przez liczne boskie i ludzkie
bawach, zaklęciach, triady, jak Trimurti 'trójca' w hinduizmie (Brahma-Stwórca,
próbach, aforyzmach, Wisznu-Życie i Siwa-Smierć), egipska (Ozyrys, Izy-da,
życzeniach; jest to liczba Horus), babilońska (Ea, Marduk, Gibil), grecka (Zeus
święta, najświętsza z liczb przedstawiony z potrójnie rozgałęzioną błyskawicą. Pluton z
od głębokiej starożytności. trójgłowym psem Cerberem i Posejdon z trójzębem). Trzej
Wg pi-tagorejczyków liczba sędziowie świata podziemnego (Rada-mantys, Minos i
doskonała, przedstawiająca Ajakos), trzy Mojry (Parki), trzy Charyty (Gracje), graje,
„początek, środek i koniec". harpie, syreny, trzej magowie (mędrcy, królowie), trzy cza-
Trzy-krotność jest typowa rownice (w Makbecie Szekspira), trzej wieszcze (Mickiewicz,
dla działań biblijnych. Trzy Krasiński, Słowacki), trzej muszkieterowie Dumasa (Athos,
są znaczenia Biblii: Porthos i Aramis), w bajkach i podaniach trzy córki (króla
historyczne, alegoryczne i Leara), trzej synowie (Noego), trzy życzenia (Bajka o rybaku
moralne. Już w Księdze i złotej rybce), trzy zagadki (królewny Piruzy z Przygód
Genesis (18, 1—15)
występuje Bóg w Trójcy:
trzej aniołowie w domu
Abrahama. „Dlaczego zbiłeś
mnie trzy razy!" pyta
Balaama jego oślica.
„Błogosławiłeś trzykroć
nieprzyjaciołom" mówi Balak
do Balaama (Num. 22,28;
24,10). „Trzykroć mnie
okłamałeś" mówi Dalila do
Samsona (Ks. Sędziów
16,15). „Trzykroć się mnie
zaprzesz" mówi Jezus do
Rotra (Ew. wg Mai. 26,24).
„Trzykroć prosiłem Pana,
aby mnie odstąpił" pisze św.
Paweł do Koryntian (2 List
12,8).
Biblijne działania magiczne:
prorok Eliasz „wyciągnął się
trzy razy nad dzieckiem" i
ożyło (3. Ks. Król. 17, 21—
2), trzy razy kazał oblać
wodą ofiarę całopalną, a
Sindbada Żeglarza B. co najmniej trzech dla utworzenia stowarzyszenia itp.
Leśmiana), trzykrotne Temarius numerus perfectissimus śrdw. tac. 'trzy to liczba
wypowiedzenie zaklęcia, doskonała'; omne trinum per-fectum łac. 'wszystko, co
wezwania (,,Święty, święty, złożone z trzech jest doskonałe', stąd tendencja do
święty Pan zastępów!" podziałów trójkowych w różnych dziedzinach, np. świat
(Izajasz 6,3), trzej (ziemia, morze i powietrze), królestwo przyrody (mineralne,
młodzieńcy w piecu roślinne i zwierzęce), podstawowe barwy (np. czerwony,
ognistym (Daniel 3, l—97), żółty i niebieski), heglowska teza, antyteza i synteza.
trzy zwierzęta ofiarne, np. W chrześcijaństwie Trójca Święta (Ojciec, Syn i Duch
jałowica, koza i baran (Gen. Święty), boskość, dusza i śmiertelność Chrystusa; człowiek
15,9), rzymskie suove- (ciało, dusza i duch), cnoty teologiczne (wiara, nadzieja i
taurilia (ofiara ze świni, miłość), wrogowie człowieka (świat, ciało i Szatan), trzy rady
owcy i wołu), w alchemii trzy ewangeliczne (dobrowolne ubóstwo, czystość i dobrowolne
gł. zasady: siarka, sól i rtęć. posłuszeństwo), trzy etapy pokuty (żal, postanowienie
Trzygłowe boginie Księżyca: poprawy i zadośćuczynienie Bogu);
głowy byka, lwa i psa a. trzy hierarchie anielskie (wg tradycji): l) serafini, cherubini,
kobiety, konia i psa. W mit. trony, 2) Państwa, Księstwa, Zwierzchności, 3) mocarstwa,
germ. trzy odpowiedniki archa-niołowie, aniołowie; trzy dary magów (trzech króli);
Mojr, norny: Urd, Verdandi i złoto (dar królewski), kadzidło (dar
Skuld.
U Greków trójka związana
była z posługą zmarłym —
wzywało się ich trzykrotnie,
przy zwłokach czuwało się
przez trzy dni.
Trzy epoki: kamienia, brązu i
żelaza. Trzy wieki: złoty,
brązowy i żelazny.
Księgi sybillińskie: słynny
zbiór proroctw Sybilli, wg
tradycji ofiarowany na
sprzedaż za wysoką cenę
królowi rz. Tarkwiniu-szowi
Pysznemu przez Sybillę z
Kumę w Kampanii; gdy król
odmówił zapłaty, Sybilla
spaliła 6 ksiąg, po czym
sprzedała 3 pozostałe za tę
samą cenę; przechowywano
je potem w świątyni Jowisza
na Kapitelu i radzono się ich
w wyjątkowych sytuacjach.
Tres faciunt collegium tac.
'trzej stanowią kolegium',
formuła prawa rz.; potrzeba
boski) i mirra Czas fabuły zgodny z czasem spektaklu lub przynajmniej
(zapowiadająca Golgotę); nie przekraczający doby; akcja rozgrywa się cała w tym
trzy ważne obowiązki samym miejscu;
(jałmużna, post, modlitwa), fabuła o jednym wątku rozwija się w kierunku rozwiązania
trzy emblematy morderców głównego konfliktu. Zasada sformułowana w 1570 przez
duszy ludzkiej humanistę wł. Lodovico Castelvetro, obowiązująca we fr.
(gwałtowność, zepsucie tragedii klasycznej aż do czasu premiery romantycznej
duchowe i brak hamulców w tragedii Victora Hugo Hernani (1830).
uczuciach). „Mąż straszny — ma trzy oblicza, on ma trzy czoła (...),
Trzy wieki: aule legem podnóżem jego są trzy stolice, trzy końce świata drżą, gdy
(przed objawieniem praw na on wota (...). Na trzech stoi koronach, a sam bez korony
górze Synaj), sub legę (do (...). Sława! sława! sława!" (Dziady cz. III Widzenie 70—86
czasu narodzenia Mickiewicza). „Musimy uwielbiać Wielką Trójcę: Pracę,
Chrystusa), sub gratia Sprawiedliwość, Miłość" (Xsiadz Faust XVI, Do źródeł Ariów
(okres n.e.). Tadeusza Micińskiego).
Numerus ternarius ad Nie umie do trzech zliczyć — głupi, niedorozwinięty.
animam pertinet, Trzy po trzy gadać — zob. Dziewięć.
ouaternarius ad corpus łac. Pracować (jeść) za trzech — dużo.
'trójka dotyczy duszy, Człowiek trzech drewien — szubienicznik (bo szubienica
czwórka — ciała' (św. składa się z dwóch prostopadłych drewien i trzeciego,
Augustyn). wzmacniającego je ukośnie).
Trzy modlitwy, trzy
zdrowaśki itd. „Proszę o
troje paciorek" (Dziady cz.
IV bT& Mickiewicza).
W bajkach i folklorze trzy
dary, zazwyczaj trzeci
właściwy, najlepszy, albo
śmiertelny, groźny np. Bajka
156 Ezopa o drwalu,
któremu wpadła siekiera do
wody, a Apollo, litując się
jego biedy, wyciągnął z
wody dwie — złotą i
srebrną, jednak drwal odmó-
wił ich przyjęcia; wtedy bóg
zwrócił mu właściwą,
stalową.
Trzy stany: feudałowie
świeccy (panowie i
szlachta), duchowieństwo i
mieszczaństwo (od XIII w.).
Trzy jedności — w dramacie
trzy zasady rządzące
czasem, miejscem i akcją.
Człowiek trzech liter — sprzeczność, niespełnienie. Jako liczba następująca po
złodziej (tac. fur). szczęśliwej dwunastce uważana często, od czasów
Do trzech razy sztuka — starożytnych, za złowróżbną, pechową, ale i za świętą, a na
przysłowie oddające hołd Bliskim Wschodzie za liczbę świata podziemnego, liczbę
enigmatycznej potędze niszczącą porządek kosmiczny. Dnia 13 Nisana Haman
trojki. wezwał pisarzy do sporządzenia listów do książąt i sędziów,
Swoje trzy grosze wetknąć, aby zgładzono wszystkich Żydów Persji (Ks. Eslery 3,12);
wścibić — wtrącać się w nie 13 Adara nastąpił odwet Żydów (9, l—4). Na Ostatniej
swoje sprawy. Wieczerzy było trzynastu biesiadników. W Apokalipsie
Zamknąć na trzy spusty — rozdział 13. zawiera wizję dwu bestii (dwu postaci
szczelnie, starannie. Antychrysta). Agamemnona zabito dnia 13 gameliona, który
Trzy krzyże na górze Klitajmestra ogłosiła dniem świątecznym. Król Ojnomaos
Trzykrzyskiej w Kazimierzu zabił w czasie wyścigów rydwanów kolejno trzynastu zalo-
nad Wisłą, wzniesione tników swej córki, Hippodamei, nim uległ Pelopsowi i zginął.
prawdop. w XVI w. Gdy Filip II Macedoński kazał dodać swój posąg do
średniowiecznym jeszcze posągów dwunastu gł. bogów greckich, został wkrótce
obyczajem stawiania trzech potem zamordowany na uroczystościach weselnych swej
krzyży na wzniesieniach córki Kleopatry z Aleksandrem z Epiru.
górujących nad osiedlami. Na sabatach uczestniczyć miało w ucztach i orgiach 12
Trzy wielkie światła czarownic i Szatan, razem trzy-
wolnomularzy: Biblia,
przewodnik wiary; cyrkiel,
ograniczający pragnienia;
węgielnica, kierująca
działaniem. Trzy mniejsze
światła: 3 płonące świece,
symbolizujące wschodzące
Słońce; Księżyc na
zachodzie; mistrz Loży na
południu.
Trójka w okultyzmie zwana
była Artystą;
wyrażała prawa miłości.
W astrologii — gwiazdozbiór
i znak zodiaku Bliźnięta,
planeta Jowisz, tworzy
charakter nieustępliwy,
sprawiedliwy, postępowy,
twórczy.
Kolor — żółty.
TRZYNAŚCIE
Trzynastka symbolizuje
dysharmonię, katastrofę,
śmierć, ruinę; przekleństwo;
zdradę;
naścioro. W czarnej magii rycerzy Okrągłego Stołu, Karola Wielkiego i 12 paladynów;
wzywano trzynastu podobnie sędzia i 12 przysięgłych itd. Trzynastkę przyjmuje
demonów. się jako pomyślną datę urodzin; wyobrażenie trzynastki
Jeszcze dziś wiele hoteli nie figuruje na licznych talizmanach.
ma pokoju nr 13, wiele Trzynaście artykułów wiary a. 13 zasad, zestawienie doktryn
domów — mieszkań nr 13, judaizmu dokonane przez filozofa żyd. z XII w., Mojżesza
aby nie odstraszać Majmonidesa.
przesądnych gości lub loka- Bar Mitzwa (hebr. 'syn przykazania') u Żydów — uroczystość
torów. We Włoszech nie przyjęcia chłopca do społeczności relig. dorosłych w dzień
używano numeru 13 w jego 13. urodzin, konfirmacja.
loteriach, w Paryżu omijano Gdy Merlin, czarodziej i mędrzec legendy arturiańskiej,
13 w numeracji domów; we wybrał się ostatecznie z Ziemi do innych światów, zabrał z
Francji najmowano też sobą 13 skarbów o własnościach magicznych; były to: kosz,
aualor-ziemes, czternastych kocioł, wóz, szachownica, róg (puchar), odzież, uździenica,
gości do stołu na przyję- nóż, płaszcz, pióro, taca (na chleb), miecz i osełka.
ciach. Marynarze niechętnie TWARZ
wyruszają w morze 13. dnia Twarz symbolizuje Słońce, Księżyc, Noc, obraz bóstwa,
miesiąca. karę. groźbę, nagrodę, łaskę, opiekę, władzę, moc, trójcę;
Trzynastka przez okultystów prawdę, piękno,
nazywana była Śmiercią. W
Kabale występuje 13 złych
duchów. Przysłowie nm.:
Trzynastka to diabelski
tuzin. On jest trzynasty w
tuzinie, tj. zbędny,
niepotrzebny, potrzebny jak
dziura w moście.
Istnieją też dwuwykładne
związki trzynastki. „Ismael
miał spełna lat 13 czasu
obrzezania swego" (Gen.
17,25). Król Salomon
budował swój pałac przez
13 lat (3. Ks. Król. 7,1).
Trzynastomiesięczny rok
żydowski, celtycki.
Trzynaście funkcjonuje jako
symbol narodzin i śmierci.
Trzynastka może się okazać
szczęśliwą, jeśli do rytualnej
dwunastki bogów a. boha-
terów dodamy osobę
główną, jak Jakuba i 12
synów, Jezusa i 12
apostołów, króla Artura i 12
zdolności, myśli, rozum, 9,24). ,,Przed Nim upadam na twarz — On jest Bogiem!"
oświecenie, mowę, księgę; (Beniowski 5,476 Słowackiego).
serce, uczucia, duszę, Twarz — obecność, potęga, władza. „Uciekam od oblicza
przewodnika; pani mojej, Sary" (Gen. 16,8), mówi Hagar do anioła.
obecność; maskę, Twarz wesoła — szczęśliwe serce. ,,Serce szczęśliwe
odsłonięcie; krajobraz, rozwesela oblicze" (Ks. Przypowieści 15,13).
ogród. Twarz odwrócona do ściany — nadejście śmierci. „W owe
Oblicze Pańskie — groźba, dni rozniemógt się Eze-chiasz aż na śmierć i (...) obrócił
kara, łaska nagroda. „Skrył twarz swoją ku ścianie" (4. Ks. Król. 20, 1—2), aby nikt nie
się Adam i żona jego od widział jak umiera.
oblicza Pańskiego między Twarz — trójca, trzy podstawowe cechy jakiejś istoty: oczy
drzewa rajskie" (Gen. 3,8), — zewn. dwoistość, wewn. jedność (widzenia); nos — zewn.
ze strachu i wstydu. „Niech dwoistość, wewn. jedność; usta — zewn. dwoistość (wargi),
rozjaśni Pan oblicze swoje wewn. jedność (język).
nad tobą i niech ci miłościw Człowiek o dwu twarzach — nieszczery;
będzie" (Num. 6,25). „Góry „diplous dndras", gr. (Przysłowia 3.23 Zeno-biusza, ok. 130
zachwiały się przed n.e.); zob. Głowa (o dwu twarzach).
obliczem Pana" (Ks. Sę- Człowiek o trzech twarzach. „Mąż straszny — ma trzy
dziów 5,5). oblicza, on ma trzy czoła" (Dziady cz. III 5, 70—1
Twarzą w twarz (stanąć, Mickiewicza); zob. Głowa (o trzech twarzach).
mówić, spotkać się) —
bezpośrednio, nie lękając
się prawdy. „A Pan mówił do
Mojżesza twarzą w twarz,
jako zwykł mówić człowiek
do przyjaciela swego" (Ex.
33,11). „Teraz widzimy jak w
zwierciadle, niejasno, ale
wówczas jak twarzą w
twarz" (/. List do Koryntian
13,12).
Promieniejące oblicze —
łaska, oświecenie. „A gdy
schodził Mojżesz z góry
Synaj (...) twarz jego
promieniała od uczestnictwa
w rozmowie z Panem (...) on
zakrywał twarz swoją kiedy
mówił do synów
Izraelowych" (Ex. 34, 29—
35).
Padać na twarz — korzyć
się przed bóstwem, władcą.
„Rzesze chwaliły Pana pa-
dając na twarze swoje" (Lev.
Oblicze hipokratesowe, zdrada do ślepych szyb murzyńską, płaską twarz przyciska"
lac.facieshippocra-tica — na (Północ 5—6 Leopolda Staffa).
której widać oznaki Twarz nieba — firmament, nieboskłon. „Tyle przysiąg
zbliżającej się śmierci; od naskładał, ile słów wymówił, i złamał je wszystkie przed
opisu takiej twarzy na obliczem dobrotliwego nieba" (Król Lear 3,4 Szekspira, wg tł.
początku Prognoz koskich Z. Siwickiej). „Bardzo słodko jest patrzeć w piękną i otwartą
Hipokratesa. twarz nieba" (To One Who has been Long m City Pent
Twarz — zdolności, Johna Keatsa).
umiejętności. „Niektórzy Twarz — księga. „Oblicze twoje, mój panie, to księga, w
umieją wnosić z twarzy, której wyczytać można dziwne rzeczy" (Makbet 1,5
jakie ktoś ma zdolności" Szekspira, tł. Z. Siwickiej).
(Pro Murena 21,44 Twarz — zwierciadło duszy, charakteru. Przysłowie:
Cicerona). Każdego twarz pokazuje, jakim się wewnątrz znajduje.
„Piękna twarz — klucz do „Twarz jest obrazem duszy, a oczy jej tłumaczem" (Mówca
zamkniętych drzwi" 60 Cicerona).
(Gulistan 3,28 'Ogród Twarz — zasłona duszy, kamuflaż. Przysłowie: Twarz nie
różany' Saadie-go z zawsze umysłu odkrywa. „Niechaj twarz twoja twego serca
Szirazu). nie zawstydza" (Prace i dnie 714 Hezjoda). ,fronti nulia
Twarz — kara. W Boskiej fides" lać. 'nie ufaj twarzy' (Satyry 2,8 Juwenala), nie wierz
Komedii Dantego magowie i pozorom, nie wszystko złoto, co się świeci. ..Nie sposób z
wróżbici kroczą mozolnie oblicza
przed siebie mając twarze
przekręcone do tyłu (Piekło
20. 10—30), gdyż chcieli
widzieć zbyt daleko
naprzód. Na dnie piekła
Lucyfer o trzech twarzach:
purpurowej (Europa —
nienawiść), bladopłowej
(Azja — niemoc) i czarnej
(Afryka — niewiedza) (34,
37—46). Skąpcy pokutują
leżąc twarzą w prochu
(Czyściec 19, 70—2).
Twarz — Księżyc, twarz
boga Nocy, w mit. egip.
Totha, w mit. skand. Mani.
„Błędna twarz miesięczna"
(Impreza S Daniela
Nieborowskiego).
Twarz — Noc. „Noc idzie —
czarna noc z twarzą
Murzyna!" (Do Obywatela
Johna Brown 20 Norwida).
„Noc milcząca i czarna jak
dociec usposobień duszy" kontemplacja nieba. bóstwa, muzyki. „Wszelaki zwierz inszy
(Makbet 1,4 Szekspira, tł. J. pochyłym stworzono, a człowiek twarz wyniosłą niesie przed
Paszkowskiego). wszystkimi, patrząc w ozdobne niebo oczyma jasnymi"
Malowana twarz — maska, (Satyr albo Dziki maż 332—4 Jana Kochanowskiego).
zmiana osobowości, obrona Twarz — krajobraz. „Moim pejzażem jest ludzka twarz"
przed „złym okiem" i cza- (malarz ang. Joshua Reynolds).
rami; uwodzenie, kokieteria; Twarz — ogród. „Teraz, gdy kwiecień twej młodości
charakteryzacja aktora. przystraja ogród twojej twarzy" (Ditty: Nów That the Aprii
„Małpa pokryta farbą i Edwarda Herberta of Cherbury).
pudrem" (Sejm kobiet 1072 Twarz — potęga piękna. „Czy dla tej twarzy wyruszyło tysiąc
Arystofanesa), o brzydkich okrętów? Czy przez nią spalono wyniosłe mury Troi?"
staruchach usiłujących (Doctor Faustus 1328 Christophera Marlowe'a), mowa o
wabić przy pomocy Helenie trojańskiej.
kosmetyków. „Kasiu, to nie Twarz — prawda. „Bo prawda ma taką twarz i taką minę, że
żałoba — ubielone lice!" (Do aby być kochanym dość tylko być widzianym" (Łania i
Kachny Jana Kochanow- pantera 1,33 Johna Drydena).
skiego). „Twarz polska nie Oblicze świata — losy świata, sytuacja świata, dzieje.
ma obłudnej skorupy" „Gdyby nos Kleopatry był krótszy, inne byłoby oblicze
(Poema Piasta Dantyszka... świata" (Myśli Wl Pascala).
530 Słowackiego).
Twarz — mowa bez słów,
drzwi do niewidzialnego w
człowieku, namiastka
całego człowieka, przelotne
odsłonięcie osoby. „Dla
człowieka bystrego twarz
jest mową" (Sentencja
Publiusza Syrusa, I w.
p.n.e.). „Często milcząca
twarz ma głos i słowa"
(Sztuka miłosna 1,574
Owidiusza). „Piękna twarz
to milcząca rekomendacja"
(Apoftegmaty 12 Francisca
Bacona). „Jego twarz —
tablica niewysłowionych
myśli" (Sen 6 Byrona).
Twarz brodata — starość,
mądrość, doświadczenie a.
młodość, brak doświadcze-
nia (zależnie od mody).
Twarz bezwłosa (u chłopca)
— młodzieńczość,
niedoświadczenie.
Twarz wzniesiona —
Twarz — pomnik narodu. W marzeniu sennym: (piękna) miłe odwiedziny; (wesoła)
„Każda twarz jest szczęście; długowieczność;
pomnikiem narodu" (smutna) bezczynność; troski; (brzydka) przedwczesny
(Dziadów części III Ustęp, zgon.
Droga do Rosji 82 TYGRYS
Mickiewicza). Tygrys symbolizuje wojowniczość, krwiożer-czość,
„Twarz umarłego jest jak okrucieństwo, dzikość, gniew, drapieżność, srogość,
patent wojskowy do świata bestialstwo; pijaństwo; chy-trość, podstęp, chciwość,
przyszłego" (Dziady cz. III 3, skrytość, intrygę, zdradę; piękno, elegancję; płomienistość,
50— l Mickiewicza). ogień, blask; odwagę, siłę, (ujarzmione) pożądanie;
Twarzą w dół (pogrzebany godność; długowieczność, nieśmiertelność.
nieboszczyk) — nie może, Tygrys na Wschodzie — nieśmiertelność, twórczy ogień,
wg dawnych pojęć lud., światło (wspaniałe ubarwienie futra). Księżyc (w pierwszej
prześladować żywych jako kwadrze);
upiór. „Na grobie kwiat towarzysz czarownika a. szamana.
posiałam. Jednego Biały tygrys — w Chinach: długowieczność, godność,
zapomniałam: by był ku wojowniczość; jesień; ziemia;
ziemi twarzą; więc widma za król zwierząt; buddyjski emblemat gościnności i pobożności;
mną łażą" (Bolesław Śmiały w Japonii —jeden z czterech dobrych duchów (pozostałe to
2, 15, 562—5 S. Wyspiań- Ciemny Rycerz, Czerwony Ptak i Lazurowy Smok).
skiego).
Twarz opuszczona — wstyd,
hańba, klęska.
Stracić twarz —
skompromitować się,
zblamować się.
Zachować twarz — nie
stracić twarzy, zachować
dobre imię, reputację.
Twarz — majątek. „Moja
twarz jest mym majątkiem,
panie, odpowiedziała"
(Dokąd idziesz, ślicznotko?
anonim ang., ok. 1850).
Czerwona twarz — gniew;
wstyd.
Blada twarz (w powieściach
o Indianach) — człowiek
białej rasy.
Twarz pokerowa — nie
zdradzająca, jakie karty
gracz ma w ręku; twarz
ukrywająca myśli.
W astrologii: znak zodiaku
Baran.
Tygrys i smok — ziemia i szaleństwa menad. „W nagrodę ciebie, Bakchusie, wiozły
niebo. tygrysy, którym obce jest brzemię jarzma" (Pieśni 3, 3, 13—
Pazur tygrysi — chiński 15 Horacego, tł. Stefana Gołę-biowskiego).
talizman udzielający odwagi, Skóra tygrysia — okrycie dharmapalów, dobroczynnych
pokonujący strach. bóstw o groźnym wyglądzie (buddyzm tybetański); płaszcz
Pazury i wąsy tygrysa — Dionizosa. Kamilla „oddana pod opiekę Diany (tj. Księżyca,
wschodni amulet miłosny. zwł. w pierwszej kwadrze) (...);
Różne części ciała tygrysa zamiast złotej korony i drogiej sukienki tygrysia skóra
służą w różnych okolicach osłania nagość jej ciała" (Eneida 11, 566—577 Wergiliusza.
jako afrodyzjak, lek, antydot tł. wg T. Karyłowskiego). W dawnej Polsce ciężkozbrojni
itd. pancerni okrywali się tygrysią skórą. Przysłowie: Tygrys na
Ząb tygrysa — amulet grzbiecie, zając w namiocie (tj. tchórz groźnie wyglądający).
przynoszący szczęście, zwł. Tygrys w tradycji chrzęść. — atrybut Chrystusa.
w grach hazardowych. W Tygrys — wściekła odwaga. „Gdy wojenna zabrzmi w
Indiach talizman przeciw uszach trąba, niechaj przykładem waszym tygrys będzie.
duchom, wrogom i dzikim (...) W sercu krew zapalcie, ukryjcie dobroć pod wściekłości
zwierzętom. maską" (Henryk V 3, l Szekspira, tł. L. Ulri-cha).
Tygrys jako myśliwy —
indyjska kasta wojowników
(kszatria).
Tygrys — podstęp, chytrość,
okrucieństwo, brutalność,
zemsta, zazdrość; grasant
nocny. Tygrys pożerający
konia — symbol okrutnej
zemsty w staroż. Egipcie.
Przysłowie lać.: Tigridis
evita sodalitatem 'unikaj
towarzystwa tygrysa'.
,,Tygrys niemiłosierna nad
błędnym człowiekiem"
(Dziewosfab, Wtórego chóru
mfodzieńskiego VI Hipolit 11
Szymona Zimorowica).
,,Ojczyzna cała słyszy, leci,
mści się; w gołębiach
wtenczas są serca tygrysie"
(Wacław 29, 730—l
Słowackiego).
Tygrys — pijaństwo,
szaleństwo. W plastyce gr.
tygrysy ciągnęły wóz
Dionizosa (Bachusa Libera)
jako boga wina, oszoło-
mienia winem, orgii,
Tygrys — piękno, elegancja, Ucho symbolizuje słuchanie, podsłuch, komunikację,
uroda, pło-mienność, ogień, ciekawość, wiedzę, radę, posłuszeństwo, plotkę,
blask. „Tygrysie! tygrysie! pochlebstwo, pokusę, zdradę.
ogniem płonący w Ucho bóstwa. Na ścianach i ołtarzach staroż. świątyń
matecznikach nocy! Jakaż pogańskich wyobrażano uszy oznaczające wysłuchanie
nieśmiertelna dłoń, jakież modlitwy (niekiedy były to dary wotywne za wyleczenie z
oko, ukształtować mogły twą choroby uszu). Liczne miejsca w Biblii mówią o uszach Boga
symetrię przeraźliwą?" właśnie w tym sensie. „I wysłuchał Samuel wszystkich słów
(Songs of Experience. The ludu, i mówił je w uszy Pańskie" (l. Ks. Król. 8,21). „Nakłoń,
Tiger l—4 Williama Blake'a). Panie, ucha twego i usłysz" (4. Ks. Król. 19,16).
Tygrys — gniew. „Tygrysy Uszy — słuchanie i posłuszeństwo. „Mojżesz zarżnął
gniewu są mę-drsze niż barana, wziął z niego nieco krwi i pomazał płatek prawego
konie przepisów" ucha Aarona" (Lev. 8,23), uświęcając w ten sposób narząd
(Przysłowia z piekła rodem ciała arcykapłana, którym przyjmować będzie polecenia
Williama Blake'a). Jahwe. Jezus powiada: „Kto ma uszy do słuchania, niech
Tygrys — niebezpieczna słucha!" (Ew. wg Mat. 11,15 iin,).
moc niekontrolowanych W starożytności sądzono, że ucho jest siedzibą pamięci.
popędów; ciemna, groźna Gest ciągnięcia za ucho świadka, mający na celu utrwalenie
strona psychiki ludzkiej aktu
wyrażająca się w strachu,
nienawiści, zemście,
zazdrości, gwałtowności itd.,
przeciwieństwo baranka
reprezentującego ufność,
pokorę, uległość, dobroć itd.
Tygrys w klatce —
gwałtowne, ale ujarzmione
pożądanie; (okiełznana)
chuć.
W heraldyce: imaginacyjny
zwierz z rogiem na nosie, o
ciele wilka, kędzierzawej
sierści i lwim ogonie;
drapieżność; odwaga;
emblemat Azji.
W marzeniu sennym: zła
wróżba.
„Tygrys himalajski" —
doborowy przewodnik a.
tragarz (z ludu Szerpów)
towarzyszący wyprawom w
Himalaje do najwyższych
obozów, niekiedy także na
szczyty.
UCHO
prawnego w jego pamięci, w Głuche uszy. Kazać do głuchych uszu — zwrot oparty na
powszechnym użyciu aż do Proroctwie Izajasza (42, 18— 20). „Mają uszy do słuchania,
średniowiecza włącznie, a nie słyszą" (Ezechiei 12,2). Wąż zatyka sobie uszy — zob.
przeżył w formie Wąż. Mówić do głuchych uszu, łac. surdis auribus dicere
szczątkowej do naszych (Liwiusz 3, 70, 7). „Głuche ucho nocy" (Henryk V 4, Chór, 11
czasów jako gest Szekspira, tł. L. Uiricha).
żartobliwego napomnienia Nastawiać uszy (ucha), strzyc uszami — o zwierzętach
(charakterystyczny np. dla mających ruchome małżowiny uszne; przen. o ludziach —
Napoleona I) ucznia przez słuchać uważnie, z zainteresowaniem, nasłuchiwać pilnie.
nauczyciela, syna przez Gdy Ezdrasz czytał Prawo, „uszy wszystkiego ludu były
ojca itd. Wg Pliniusza St. nastawione ku księdze" (Nehe-miasz 8,3).
(Historia naturalna 11,103) „Ucho próbuje słów jak podniebienie pokarmu" (Hiob 34,5).
siedzibą pamięci był płatek Dzwonienie w uszach. „I rzekł Pan do Samuela: »0to ja
ucha. czynię słowo w Izraelu, a ktokolwiek je usłyszy, zadzwoni mu
Długie, szerokie małżowiny w obu uszach"" (/. Ks. Król. 3,11). Dzwonienie w (prawym a.
uszne (w Chinach) — lewym) uchu znaczy, wg ludowego przesądu, że ktoś
mądrość i rozsądek; nieobecny mówi o nas dobrze (jeżeli w prawym) lub obga-
nieśmiertelność. duje nas, oczernia (jeśli w lewym uchu); to samo oznaczać
Półlegendarny filozof chiński ma swędzenie, palenie i łaskotanie.
z VI w. p.n.e., Lao-cy, miał
jakoby uszy długie na
siedem cali i nazywany był
dlatego „długie uszy".
Buddyjską oznaką mądrości
są długie płatki uszne. U
nas długie uszy znaczą w
przen. wścibstwo, szperanie
w cudzych sprawach,
podsłuchiwanie.
Przekłute ucho —
podległość, niewola. Według
praw ustanowionych przez
Boga (Ex. 21, l—6)
niewolnik Hebrajczyk po
sześciu latach pracy musi
zostać wyzwolony, a jeśliby
pragnął pozostać dłużej,
właściciel przekole jego
ucho szydłem; wtedy będzie
niewolnikiem aż do śmierci.
Majtkowie europejscy
tradycyjnie przekłuwali sobie
płatek ucha i nosili w nim
pierścień oznaczający
zaręczyny z morzem.
Pulsowanie, tętnienie krwi w który wszedł nie poznany w przebraniu posługacza, książę
uszach — plotki a. zmowa mówi: „Czy ten czop chce, żebym mu uszy obciął?" (Henryk
nieprzyjaciół. IV ci. 2, 2,4 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Pchła w uchu — ostrzeżenie Natrzeć komuś uszu, dać komuś po uszach — zbesztać;
przed przykrością. napomnieć; pierw. z języka szermierki.
Spiczaste uszy, wraz z Ucho — pokusa, szeptane pochlebstwa, czarodziejskie
kozimi nogami, są cechą zaklęcia. Wenus do Adonisa:
bożków gr. Pana i Satyra. „Pomów ze mną, zaczaruję twoje ucho" ang. Bid me
Uszy beockie — tępe, discourse, I will enchant thine ear" (Wenus i Adonis 145,5
niemuzykalne, nieczułe na Szekspira).
krasomówstwo. Użyczać ucha — słuchać chętnie czegoś, kogoś, ulegać
Uszy polizane przez węża — czyimś namowom. „Przyjaciele, Rzymianie, rodacy, użyczcie
zob. Wąż. Seksualne mi waszych uszu", ang. Friends, Romans, country-men,
znaczenie ucha często lend me your ears (Juliusz Cezar 3,2 Szekspira).
występuje w Afryce (np. u Uszy lepszym radcą małżeńskim niż oczy. „Nie wybiraj,
sudańskich Mandin-gów i junochu, oczyma, ale słuchaj cichymi uszyma" (Wiersz o
Dogonów): małżowina uszna małżeństwie l —2, anonim śrdw.), tj. nie daj się zwieść
reprezentuje tu fallusa, a urodzie dziewczyny, ale posłuchaj wprzód, co ludzie o niej
zewnętrzny przewód mówią.
słuchowy — pochwę. Jest to Ośle uszy — zob. Osioł.
symbolika nieobca
wczesnemu
chrześcijaństwu: mszał salz-
burski zawiera dwuwiersz
Magnusa Feliksa Ennodiusa
(434—521): „Gaude, firgo,
muter Christi, quae per
aurem conceptisti" tac. 'raduj
się. Dziewico, Matko
Chrystusowa, która poczęłaś
przez ucho', tj. słuchając
słów Zwiastowania,
przyjmując Yerbum;
ucho oznacza tu
posłuszeństwo słowu boże-
mu, zgodę na poczęcie
Mesjasza.
Ucho i miecz — emblemat
św. Piotra, który uciął
mieczem ucho Malchusowi
(Ew. wg Mat. 26,51 i in.).
Obcięcie uszu za
oszkalowanie, spotwarzenie
monarchy. Gdy Falstaff
obmawia księcia Henryka,
Aż po uszy zagłębiać się w domach) — zasięgać wieści, przysłuchiwać się plotkom,
czymś, zadłużyć, zadurzyć podsłuchiwać.
itd. — całkowicie; co Stawać na uszach — robić wszystko, co możliwe, nie
prawdop. odnosiło się pierw. szczędzić wysiłków, dwoić się i troić, zadawać sobie wiele
do osoby tonącej w wodzie trudu. Uczciwszy uszy — z przeproszeniem. Uszy do góry!
a. bagnie. — nie tracić animuszu! nie upadać na duchu!
Aż uszy więdną (bolą, Zwiesić, opuścić uszy — stracić humor, otuchę, upadać na
puchną) od czyjegoś duchu.
gadania, świntuszenia, Ściany mają uszy — można się obawiać, że ktoś
bluźnierstw. kłamstw, podsłuchuje.
głupstw itd. „Brązowe nawet Ucho Dionizjusza — urządzenie podsłuchowe. Dionizjusz
więdną uszy od ryku, pisków Starszy, ok. 430—367 p.n.e., tyran Syrakuz słynący z
i giędzenia" (..Pomniko- podejrzliwości, kazał, wg anegdoty, wydrążyć w pieczarze
mania" krakowska 3—4 T. niszę akustyczną, by móc podsłuchiwać osobiście rozmowy
Boya-Żeleń-skiego). więźniów pracujących w kamieniołomach. Podobne urzą-
Chodzić na uszach — hulać, dzenie podsłuchowe dla księcia Mediolanu Lodovica Sforzy,
szaleć, wyprawiać po zwanego II Moro, zbudować miał Leonardo da Vinci. Przen.
pijanemu brewerie. trąbka uszna dla źle słyszących.
Ciągnąć za uszy — czynić
coś za wszelką cenę, wbrew
możliwościom.
Jednym uchem wpuszczać,
drugim wypuszczać —
słuchać nieuważnie, z
roztargnieniem, szybko
zapominać to, co ktoś mówił.
Kłaść uszy, stulić, kłaść uszy
po sobie — o
przestraszonym,
zbesztanym psie; przen.
pokornieć, tchórzyć,
ustępować placu.
Kupieckie uszy mieć —
udawać, że się nic nie
słyszało.
Leje mu się do uszu — jest
w trudnym położeniu, w
biedzie.
Ma dobrze za (a. między)
uszami — jest sprytny,
rozumny.
Psi za uchem mu wyją —
miota nim niepokój; gryzie
się, denerwuje.
Puścić uszy na targ (a. po
Zausznice, kolczyki, ozdoba kapiącym wargi twoje, oblubienico, miód i mleko pod
zawieszana na uchu, często językiem twoim" (Pieśń nad pieśniami 4,11). „I objawi się
na przekłutym płatku ucha, chwała Pańska, i ujrzy wszelkie ciało razem, że usta
dziś zwykle jako klipsy; Pańskie przemówiły" (Izajasi 40,5). W plastyce śrdw. małe,
służyły jako amulet a. czarne demony wychodzące z ust — kłamstwa, obelgi.
maskotka; złote wiązały się z Chrystus jako sędzia świata przedstawiany z mieczem (i li-
kultem Słońca, srebrne — z lią) wychodzącym z ust. Przysłowie: Czego serce pełne, tym
kultem Księżyca. Krew usta płyną.
płynąca z przekłutego płatka Usta — oskarżenie, nieprawość, bluźnierstwo. „Nauczyła
ucha dziecka oznaczała bowiem nieprawość usta twoje, i naśladujesz język
ofiarę dla bóstwa, które bluźniących. Potępią cię usta twoje, nie ja, i wargi twoje
miało czuwać nad losem odpowiedzą tobie" (Hiob 15, 5—6).
dziecka. W buddyzmie Usta — niebezpieczeństwo, groźba. „Kto strzeże swych ust,
ozdoba bodhisattwy. strzeże swego życia" (Ks. Przypowieści 13,3).
USTA Wargi plugawe — grzesznik. ,,Biada mi, że milczałem! bo
Usta symbolizują wiatr, jestem mężem mającym plugawe wargi" (Izajasi 6,5).
duszę, nastrój, humor, serce, Przewrotne usta — nikczemność, niego-dziwość. „Człowiek
czerwień, twórczość; źródło nikczemny, mąż nieużyteczny, chodzi z przewrotnymi
a. studnię życia, myśli, ustami".
mowy, sprawiedliwości;
wymowę; boską dwoistość;
drzwi, bramę; jedzenie,
zasadę męską i żeńską,
seks, kochanka, kochankę;
prawdę, fałsz, kłamstwo,
obmowę, przekupstwo,
oskarżenie, groźbę,
niebezpieczeństwo,
nieprawość, bluźnierstwo,
plugawość, grzech. Por.
Język, Pocałunek, Czerwień,
Wiatr.
Usta (hieroglif egip.) —
mowa; twórczość;
praemanacja siły twórczej.
Usta — mowa, wymowa,
osoba mówiąca, Słowo
(Logos), prawda; jako organ
Słowa i oddechu — potęga
ducha i siły twórczej. W
staroż. Egipcie otwierano
usta zmarłym. aby mogli
mówić prawdę przed sądem
boskim, a także jeść i pić na
nowo. ,,Plastrem miodu
łac. homo apostata, vir ustami' (Sztuka poetycka 323 Horacego).
inutiiis, graditur ore perverso Usta — drzwi, brama; w tradycji egip. i żyd. miejsce
(Wulgata, Ks. Przypowieści spotkania się świata zewnętrznego i wewnętrznego,
6,12). Usta — jedzenie, ziemskiego i podziemnego, zob. wyżej Paszcza cienia.
pożeranie, żarcie; nisz- Usta — dusza, serce. „Z obfitości serca usta mówią" (Ew.
czenie, śmierć (zwł. jako wg Mat. 12,34). „Co z ust wychodzi, z serca pochodzi (...). A
paszcza potwora); z serca wychodzą złe myśli, zabójstwa, cudzołóstwa,
ogień, płomień (ogień porubstwa, kradzieże, fałszywe świadectwa, bluźnierstwa"
pożera, płomienie trawią), (Ew. wg Mat. 15, 11—19). „W ustach jest otwór duszy" ([Ze
stąd legendy o smokach i in. zdań i uwag] 61 Mickiewicza). Przysłowia: Ust swych kto
potworach zionących strzeże, strzeże duszy swojej. Co w sercu, to na języku.
ogniem z pyska. Człowiek Usta — zasada męska, gdy zamknięte, żeńska, gdy otwarte;
jest jedyną istotą na Ziemi zasada męska — język, żeńska — wargi; usta mężczyzny —
umiejącą mówić i używać brama do duszy, usta kobiety — ujście dla serca.
ognia. Symbolizm ust i Usta — kres miłości, której początek jest w oczach (Dante).
symbolizm ognia mają dwa Usta (w tradycji chrzęść.) — ujście twórczego tchnienia
aspekty: twórczy (jak w mo- (spiritus).
wie) i niszczący (pożeranie, Otwarte usta — głoszenie doktryny, sze** rżenie herezji;
jedzenie). Przysłowie: kaznodzieja; szyderca. W plastyce śrdw. błazen z otwartymi
Grubasy kopią sobie grób ustami —
zębami. Przysłowie hiszp.:
Por la boca muere 'el pes
'Ryba ginie przez usta'.
Paszcza cienia — symbol
chtoniczny i piekielny,
przepastne zejście do
podziemi pożerających co
wieczór Słońce i światło
dnia, aby je o świcie zwrócić
światu; przejście od życia do
śmierci, wejście do jaskini
wtajemniczenia, w plastyce
kultowej wyobrażane jako
paszcza krokodyla,
hipopotama, pantery, wilka,
lwa, kobry, pytona, smoka,
wielkiej ryby Jonasza,
Lewiatana itd.
Usta u staroż. Greków
służyły jako portmonetka na
srebrne monety.
Okrągłe usta — dobra
dykcja, piękne, dobre
wysłowienie się. ,,0re
rotundo" tac. 'dosf. okrągłymi
wystąpienie oskarżycielskie duń.: Musi mieć dużo masła, kto chce wszystkim pozamykać
przeciw papie-stwu, usta, Duże usta — pewność siebie. Usta zakneblowane —
Rzymowi. milczenie. Śliniące się usta — lubieżność. Być na ustach
Usta — tradycyjny związek z wszystkich — być powszechnym tematem rozmów.
czerwienią, czerwonymi Rozwiązać usta komuś — przen. pozwolić mówić; zwolnić z
kwiatami (róża, kalina), owo- tajemnicy; zmusić do mówienia.
cami (maliny, wiśnie), Sznurować usta — przen. zaciskać wargi;
zwierzętami (korale, purpura), milczeć.
minerałami (rubiny). „Jak Nabrać wody w usta — przen. uparcie milczeć; nie chcieć
wstęga karmazynowa wargi się wypowiedzieć; przestać mówić a. pisać o czymś;
twoje" (Pieśń nad pieśniami zamilknąć.
4,3). „Twe usta, dwie wiśnie w Nie otworzyć ust, nie wypuszczać pary z gęby — nie
całus spojone" (Sen nocy odzywać się, nie zabierać głosu, nie zdradzać się z czymś.
letniej 3,2 Szekspira, tł. S. Mieć usta zamurowane, zapieczętowane — przen. nie móc
Koźmiana). „Usta twe nie są mówić, być zobowiązany
usta, lecz koral rumiany" (Do do milczenia.
tejże 3 J. A. Morsztyna). Wkładać głowę w lwią paszczę, w paszczę lwa, kłaść głowę
Wargi w plastyce — wiatr, pod ewangelię — narażać się z rozmyłem na niebezpie-
zwt. wiatr czeństwo.
płd.-zach., zefir.
Wargi — seks, kochanek,
kochanka. ,,0, odwróć usta,
co mi fałszywe przysięgi
słodko kłamały (...) lecz zwróć
całunki, uczuć zadatki"
(Miarka za miarkę 4, l
Szekspira, tl. L. Uiricha). „Ale
wargom jest nieskoro, gdy ich
nie ma razem czworo"
(Pocałunek 7—8 Leopolda
Staffa).
Usta — nastrój,
usposobienie, humor. „O,
jakżeż piękną wydaje się
wzgarda na jego ustach
rozognionych gniewem!"
(Wieczór trzech króli 3,1
Szekspira, tł. Stanisława
Dygata).
Usta — fałsz, kłamstwo. Mel
in ore, fel in corde łac.
przysłowie: 'Miód w ustach,
żółć w sercu'.
Usta — obmowa, plotka;
przekupstwo. Przysłowie
Pysk jelenia (u gnostyków) — occultum lapidem, czyli: 'Zbadaj wnętrze Ziemi; destylując
studnia a. źródło odnajdziesz ukryty kamień'. I ten tekst symbolizuje zarówno
sprawiedliwości. transmutację alchemiczną jak i duchową;
W marzeniu sennym: (wargi) w duchowej może tu iść o przejście od nieświadomości,
szczerość; niewiedzy i przesądów rozmaitego stopnia do pełnej
bezpieczeństwo. świadomości bytu.
Y.I.T.R.I.O.L. Witriol — z śrdw. łac. vitrio!um od tac. vitreus 'szklany;
V.I.T.R.I,O.L. — akronim przezroczysty; łamliwy' — przesl. krystaliczny uwodniony
łacińskiej, wieloznacznej, siarczan niektórych metali; przest. stężony kwas siarkowy,
symbolicznej, olej witriolowy.
siedmiowyrazowej WAGA
(odpowiadającej siedmiu Waga symbolizuje uczciwość, sprawiedliwość,
planetom) formuły umiarkowanie, miarę, rozwagę, powagę, sąd, jurysdykcję,
alchemików, streszczającej równowagę (przestępstwa i kary, grzechu i pokuty);
ich doktrynę: Vi-sita równość;
interiorem terrae rectificando ciężar; znaczenie, doniosłość, potęgę władzy; wątpliwość,
invenies operae lapidem, co strach, pomstę, głód, niedostatek, śmierć; zob. też Miecz
znaczy: 'Znijdź do wnętrz- (Brennus).
ności Ziemi; destylując
znajdziesz kamień
filozoficzny', akronim często
niegdyś używany w związku z
procesem transmutacji, tj.
przemiany metali zwykłych w
szlachetne, przede wszystkim
w złoto i srebro.
Z inicjałów tych utworzono
wyraz ini-cjacyjny, vitriol,
wyrażający prawo procesu
transmutacji lub
symbolizujący powrót istoty
ludzkiej do jej najintymniej-
szego jądra, zejście w głąb
siebie samego, na dno
własnej duszy, poszukiwanie
jej najtajniejszej treści, aby
znaleźć niepodzielne
centrum, na którym
zbudować by można inną
osobowość, nowego czło-
wieka.
Wg innej, nieco odmiennej
tradycji, tekst łac. brzmi:
Visita interioru terrae
rectificando invenies
Waga — dwoistość: północ Umarłych 1,43; ok. 4000 r. p.n.e.).
—południe, wschód— Lekkość na wadze (człowieka, duszy, słowa) —
zachód, rozwój—zanik, bezwartościowość, marność. Na uczcie Baltazara Daniel
mężczyzna—kobieta, dobro tłumaczy słowa Mane, Tekel, Fares: „Tekel — zważony
—zło, jasność—ciemność jesteś na wadze i znaleziony zbyt lekkim" (Daniel 5,27).
itd. Waga — sąd nad uczynkami żywych i umarłych. „Jeśli
Waga — równowaga, tj. (u chodziłem w marności i spieszyła się do oszustwa noga
starożytnych Żydów) stan moja, niech mię zważy na wadze sprawiedliwej i niech
rzeczy, przy którym złe, pozna Bóg prostotę moją" (Hiob 31, 5—6). W irańskim
szkodliwe duchy i demony mazdaizmie bóg sprawiedliwości Rasznu wraz z Mithrą,
są bezsilne. bogiem prawdy, i Sraoszą. bogiem posłuszeństwa religijne-
Waga — powściągliwość, go. waży na złotych szalach czyny zmarłych stojąc na
rozwaga, umiarkowanie. Moście Losu i Przeznaczenia; wynik decyduje o losach
,,Słowom twoim spraw wagę dusz. W chrześcijaństwie ważeniem dusz na Sądzie Osta-
i ustom wędzidło tecznym zająć się ma archanioł Michał;
dostosowane" (Eklezja-styk u muzułmanów — archanioł Gabriel: zbyt lekkie płonąć będą
28,29). „Albo zbyt trwożni, w Gehennie (Koran 23, 104—6).
albo zbyt zuchwali, nie Waga — sprawiedliwość, równowaga, rozwaga, miara dobra
ważym rzeczy na roztropnej i zła, tego, co
szali" (Monachomachia l,
183—4 Ignacego
Krasickiego),
Wagi dźwigniowej z szalkami
do odważników używano już
w Egipcie praw-dop. ok.
5000 r. p.n.e. Była ona w
religii egip. narzędziem
psychostazji (ważenia serc,
dusz, żywotów ludzi
zmarłych). Ozyrys, władca
świata pozagrobowego, sę-
dzia zmarłych, Maat, bogini
sprawiedliwości, i Thot, bóg
obrachunku, ważyli serce
(sumienie, prawdomówność)
nieboszczyka;
na przeciwnej szali
kładziono strusie pióro,
atrybut bogini Maat, symbol
sprawiedliwości, prawdy,
porządku świata. Wynik wa-
żenia odczytywał pawian.
„Oby nie znaleziono go zbyt
lekkim na Wadze!" (egipski
papirus Ani: Księga
słuszne i co niesłuszne, drugiej bitwie Achajów z Trojanami, gdy walka do południa
emblemat wyobrażany toczyła się bez rezultatu, Zeus ,,wziął w ręce złote szale,
często w kole zwieńczonym włożył dwa wyroki, w których był oznaczony śmierci sen
gwiazdą, krzyżem, głęboki; ich ciężar przyszłość obu ludów zapowiada. Waży
gołąbkiem, fleur de lis. je, wraz nieszczęście na Greki wypada" (Iliada ks. 8 Ho-
Uczciwa waga — mera, tł. F. K. Dmochowskiego; podobnie w ks. 22, gdzie
sprawiedliwość sądu Zeus waży losy Achillesa i Hektora). Gdy Eneasz walczy z
bożego. „Prawidłowa waga i Turnusem, „sam Jowisz, równe szale dwie wznosząc do
szale wagi należą do Pana, góry, losy obu walczących mężów na nie kładzie, patrząc,
wszystkie odważniki w worku kogo z nich dola przeznaczy zagładzie" (Eneida ks. 12 Wer-
są jego dziełem" (Ks. giliusza, tł. T. Karyłowskiego). Szala zwycięstwa przechyla
Przypowieści 16,11). Libra się na tę lub ową stronę.
iusta iustitiam servat, 'spra- Waga — przemijająca okazja, sposobność. Gr. i rz.
wiedliwa waga służy wyobrażenia Okazji (tac. Occasio) przedstawiały młodzieńca
sprawiedliwości', przysł. łac. z puklem włosów nad czołem (grzywka, za którą należało
Waga atrybutem Nemesis, Okazję chwytać w przelocie, bo z tyłu jest łysa),
gr. bogini ludzkiego losu i trzymającego
strażniczki powszechnego
ładu, przydzielającej ludziom
należną im miarę odpłaty za
wyrządzone krzywdy i za
arogancję (gr. hybris).
Waga i miecz atrybutami rz.
bogini imieniem lustitia,
uosobienia Sprawiedliwości.
Waga, róg obfitości i
przepaska na oczy to
emblematy Temidy, gr. bogini
prawa, praworządności i
dobrej rady, „ślepej" Temidy,
„ślepego" prawa. Przysłowie
ang., fr.: Waga nie odróżnia
złota od ołowiu. Waga
Temidy wiąże się z (równo)
wagą Natury: gdy ulega
zakłóceniu, zachwianiu,
równowagę przywrócić może
ofiara złożona bóstwu.
Waga atrybutem Kronosa
(Saturna), boga Czasu.
Przysłowia: Czas najlepszy
sędzia. Czas ojcem prawdy.
Czas wszystko wyjawia (łac.
omnia lempus reve!at).
Waga — śmierć i życie. W
brzytwę; na niej wsparte są, fałsz.
w chwiejnej równowadze, Wiedza ważona na wadze — nauka ścisła. „Słuchaj mnie,
szale wagi (reprezentujące synu, a ucz się ścisłości wiedzy i na słowa moje uważaj w
moment krytyczny, sercu swoim, a odkryję ci doktrynę zważoną na wadze i
rozstrzygający o powodzeniu zapoznam cię z nauką ścisłą" (Eklezjastyk 16, 24—5).
a. klęsce); m.in. posąg dłuta Waga {Libra), gwiazdozbiór równikowy, widzialny w Polsce
rzeźbiarza gr. Lizyppa, znany zimą i latem; znak zodiaku wiążący się ze „sprawiedliwością
tylko z opisów. immanentną". poglądem, że wina samoczynnie uruchamia
Waga (u staroż. Żydów) — proces kary. Słońce w starożytności mijało równik wchodząc
głód, niedostatek, okres w ten znak, przechodząc z półkuli płn. na płd. Punkt
koniecznej reglamentacji równonocy jesiennej był punktem śmierci, gdy natura
żywności, gdy trzeba ją zaczyna obumierać. Elementem Wagi jest powietrze.
rozważać i dzielić między Języczek u wagi — sędzia, rozjemca, arbiter, człowiek a.
potrzebujących. Trzeci niewielkie stronnictwo, którego głos może przechylić szalę
jeździec Apokalipsy (6, 5—6), na (nie)korzyść któregoś z potężnych rywali.
na karym koniu, symbol Fałszywa waga — oszustwo. „Waga zdradliwa
klęski głodu i drożyzny, „miał obrzydliwością jest u Pana, a cię
wagę w ręce swojej; rozlegał
się głos:
"Miarka pszenicy za denara i
trzy miarki jęczmienia za
denara!"".
Waga w chrześcij. — krzyż i
Chrystus (na którym Bóg
Ojciec waży wszystko);
atrybut młodego Maura,
ucznia św. Benedykta,
założyciela zakonu
benedyktynów. W okresie
palenia czarownic ważenie
podejrzanych kobiet było
jednym ze środków
rozpoznawczych; niekiedy na
drugiej szali kładziono
ciężką, okutą metalem Biblię
kościelną.
Waga — atrybut władzy
królewskiej, administracyjnej,
wojskowej (w Indiach —
kszatrija, dawnej kasty
rycerskiej).
Waga — dialektyka (a.
logika), jedna z siedmiu sztuk
wyzwolonych (łac. anes
liberales), ważąca prawdę i
żar sprawiedliwy Dionizosa, Asklepiosa (zapach lauru bronić miał przed
upodobaniem jego" (Ks. zarazą, zgnilizną i butwieniem, także przed złymi duchami;
Przypowieści 11,1). laur na drzwiach pokoju pacjenta uzmysławiał obecność
W marzeniu sennym: sprawy boga); kapłani Hery i Heraklesa wkładali na głowę wieńce
związane z wymiarem laurowe. Przede wszystkim jednak był to emblemat Apollina
sprawiedliwości. jako boga Słońca — Feba (gr. Phoibos 'błyszczący')
WAWRZYN (Laur) rzucającego ożywcze i śmiertelne promienie-strzały, boga
Wawrzyn symbolizuje oczyszczenia z win, boga poezji i przewodnika muz, boga
oczyszczenie, czystość, wyroczni delfickiej, mądrości przynoszącej zwycięstwo,
dziewictwo; zwycięstwo, czyn wreszcie bohaterstwa; aby korzystać z jego łask noszono
bohaterski, odwagę, triumf, gałązki i wieńce wawrzynowe.
chwałę, sławę, zaszczyt, Wawrzyn — atrybut Sławy, Prawdy, muz (Kaliope, Klio),
nagrodę, nieśmiertelność, wieszczków, wieszczów i poetów (Homera, Wergiliusza,
śmierć, wieczność; Dantego, Ario-na). Kto otrzymał od wyroczni pytyjskiej
ochronę, rozejm: mądrość, odpowiedź pomyślną, wracał do domu uwieńczony laurem.
wyrocznię, natchnienie Wróżono sobie paląc gałązki wawrzynu: jeśli trzeszczały w
poetyckie, trwałe uczucie; ogniu, omen był dobry.
płodność; Listki wawrzynu wprawiały w szał, w ekstazę dionizyjską, w
gościnność, wykwint; obłudę, natchnienie prorockie. Me-
zdradę.
Wawrzyn udzielał staroż.
Grekom i Rzymianom
oczyszczenia fizycznego i
moralnego. Apollo oczyścił
się wawrzynem po zabiciu
potwornego węża. Pytona.
Wawrzyn nazywano
„drzewem pokutnym,
ekspiacyj-nym". Wieniec
triumfalny (tac. corona trium-
phalis) z liści wawrzynu,
dawany wodzowi rz.
odbywającemu triumf, miał
pierwotnie oczyszczać z krwi
przelanej na polach bitew;
później dopiero stał się po
prostu emblematem
zwycięstwa i triumfu oraz
uzyskanej przez nie chwały
nieśmiertelnej. Z wieńca jako
oznaki honorowej, a
następnie urzędowej,
powstały z czasem korony
królewskie i książęce.
Wawrzyn — atrybut Artemidy,
nady-bachtanki żuły je, aby nieszczęściom, dodającym uwieńczonej głowie rozumu a.
się odurzyć w czasie natchnienia twórczego. Gaj wawrzynowy rósł na szczycie
orgiastycznych obrzędów; Parnasu, gdzie mieszkały muzy. Wawrzyn symbolizował zwł.
czyniły to także kapłanki poezję bohaterską (bluszcz — liryczną, mirt — sielankową).
pytyjskie, wygłaszając Wkładano liście wawrzynu pod poduszkę, aby muzy zesłały
wyrocznie. w czasie snu natchnienie poetyckie. Wawrzyn na drzwiach
Wawrzyn — zwycięstwo w domów gr. a. na bramie pałacu cesarza rz. stanowił ochronę
boju, w sporcie. w konkursie przed złym losem.
artystycznym. Wyraża Wawrzyn chronić miał od uderzeń piorunów jako rzekome
utożsamienie się bohatera z jedyne większe drzewo. w które piorun nie bije, łac. fulmine
motywacją i celem jego solą non icitur (Pliniusz St. 15,30). „Tych, co ludom zapalają
czynów. Kloanta, zwycięzcę słońce, laurami rad bym ochronić od gromu" {Beniowski 7,
w wyścigu łodzi, Eneasz 372—3 Słowackiego). Tyberiusz i inni cesarze rz. nosili
uwieńcza laurem (Eneida wieńce laurowe, zwł. w czasie burzy.
5,245 Wergiliusza). Wawrzyn (tak jak oliwka) — rozejm, zawieszenie broni (por.
Zdobiono nim także listy Pliniusz St. 15,40).
przynoszące wiadomość o Gr.-rz. symbolikę wawrzynu przejęło chrześcijaństwo:
zwycięstwie oraz broń wyobraża on błogość niebiańską, cnotę, prawdę, poezję,
zwycięskich wojsk. „Miecz triumf, wieczność, czystość, dziewictwo. W plastyce
wawrzynem zielony" {Bema zdobiono laurem głowy świętych dziewic--męczennic. Matki
pamięci żałobny rapsod, 1,3 Boskiej, św. Guduli. W
Norwida).
Laur olimpijski — wawrzyn,
którym wieńczono głowy
zwycięzców zawodów na
igrzyskach pytyjskich.
Dafne (gr. daphne, tac.
laurus 'wawrzyn', stąd
laureat 'uwieńczony laurem;
zdobywca nagrody za
wybitne osiągnięcia
twórcze'), w mit. gr. nimfa,
towarzyszka Artemidy,
ścigana przez Apollina, który
chciał ją posiąść. ubłagała
swego ojca, boga rzecznego
Peneusza, o ratunek, i
została przemieniona w
drzewo laurowe (dawn.
drzewo bobkowe, jak u
Samuela Twardowskiego w
1638 r.), które odtąd było
świętym drzewem Apollina.
uważanym za skuteczne
przeciw chorobom i
śrdw. zawieszano go w Ita est virtus tac. 'taka jest cnota', tzn. wiecznie zielona,
kościołach w okresie wieczna.
Bożego Narodzenia na znak Wawrzyn — śmierć. Nagle uwiędnięcie drzew
pojednania i przyjaźni z wawrzynowych tłumaczono sobie w staroż. i śrdw. jako
wróżkami i elfami. zapowiedź (lub wiadomość o) śmierci panującego; zjawisko
Laur Kapitelu — wieniec to we własnym ogrodzie wieściło zgon członka rodziny.
wawrzynowy, nagroda Więdnięcie laurów poprzedzić miało śmierć Nerona. „Mówią,
poetycka przyznawana że król umarł, laurowe drzewa wszystkie w kraju wyschły"
przez cesarzy a. papieży (Ryszard U, 2,4 Szekspira, tł. S. Koźmiana). ten kraj to
począwszy od Walia. Również jako zapowiedź zarazy.
średniowiecza; Wawrzyn — płodność. Wraz z kwieciem pomarańczowym
np. Petrarka otrzymał go w wplatany w wieniec panny młodej.
1341, Klemens Janicki w Zbierać laury — być nagradzanym za twórczość a. inne
1540, Maciej Sarbiewski w osiągnięcia.
1623. „W Italii (...) Spocząć na laurach — zadowolić się dotychczasowymi
wieszczów laur na gruzach osiągnięciami, nie rozwijać się.
szumi" (Wiesław 152—3 Wawrzyny zaliczkowe, laury przyznawane awansem, żart.,
Norwida). nm. Vorschusslorbeeren (Ro-mancero 2, Plateniden
Wawrzyn — sława, chwała Heinricha Heinego).
wojenna a. poetycka; Laurowo — dawn. dostojonie, uroczyście, pompatycznie.
wolność. „Jest sława, a więc „Było w ojczyźnie laurowo i ciemno" (Vade mecum I,
będzie i Rzeczpospolita! Klaskaniem mając... 5 Norwida).
Zawżdy z wawrzynów
drzewo wolności wykwita"
(Pan Tadeusz l, 489—490
Mickiewicza).
Wawrzyn —
nieśmiertelność. Wiecznie
zielone liście wawrzynu są
symbolem nieśmiertelności,
trwałej miłości i pamięci;
dlatego w staroż.
przybierano groby
wawrzynem. „Ten co (...)
grób swój mniemany laurami
przybierał, wierny ojczyźnie i
chwale Polak nigdy nie
umierał" (Wiersz na powrót
zwycięskiego wojska 1809 r.
57—60 Ludwika
Osińskiego). Krzak
wawrzynu służył jako
impresa (godło) Wawrzyńca
Wspaniałego (Lorenzo de'
Medici 1448—92) z dewizą
Krzak a. gałązka wawrzynu wędrówka dusz, metempsychoza.
określa w dawn. plastyce Dzban, urna —atrybut grobowy. Kanopy, egip. urny grobowe
przedstawianą osobę jako do przechowywania wnętrzności zmarłych, których zwłoki
pisarza lub artystę. balsamowano; ich pokrywy były wyobrażeniami głów synów
W marzeniu sennym: Horusa: człowiek, pawian, sza-kal i sokół; podobnie etruskie
zadowolenie, małżeństwo, urny grobowe z VII w. p.n.e. W staroż. Grecji dzbany bez
powodzenie; (uwieńczenie) dna na grobach niezamężnych, tj. „spragnionych" niewiast
próżność; (zrywanie pędów) przekazywały wodę do świata podziemnego zaspokajając
triumf. przy tym swe własne pragnienie i sprowadzając deszcz w
WAZA (Dzban, Garnek, okresie suszy.
Kocioł, Naczynie, Puszka, Waza — atrybut bogiń-matek, emblemat izraelskiego
Urna) plemienia Symeon i gwiazdozbioru zodiakalnego Panna
Waza symbolizuje ambrozję, (Virgó).
wodę, rzekę, deszcz, Waza, garnek — Wielka Macierz; niezgłębiona macica
urodzaj; światło; powonienie, Natury, otchłań pierwotna (symbol U); płodność; odrodzenie,
poznanie. mądrość, tępotę, odmłodzenie; świat podziemny.
bezwartościowość; wybór, Naczynie gliniane — człowiek, kruchość jego cielesnej
bogactwo, zaszczyty; powłoki i jego całkowita zależność od Stwórcy, który
zasadę żeńską, zdrowie, utworzył go z gliny. „Panie, my jesteśmy gliną, a Ty naszym
płodność, rozrost, źródło
życia, siłę tajemną, postać
ludzką, ciało ludzkie,
obfitość, oczyszczenie,
odrodzenie, odmłodzenie;
miłosierdzie, gościnność;
modlitwę, gniew boski,
śmierć, pogrzeb. Por.
Puchar;
Róg.
Waza, garnek — płyny ciała:
krew, mleko, ślina, łzy, pot,
mocz, sperma.
Waza, garnek —deszcz;
płodność, urodzaj;
oczyszczenie; zdrowie.
Waza — żeńskość, łono
kobiece, vulva, macica;
matka; żeńska energia
rozrodcza.
Kocioł, dzban — obfitość,
dostatek, zwł. jeśli zawiera
świętą krew, wino a. wodę.
Przelewanie wody z
naczynia do naczynia (u
wielu ludów) — reinkarnacja,
garncarzem, i wszyscyśmy (...) znosił w wielkiej cierpliwości naczynia gniewu, gotowe
dziełem rąk Twoich!" na zatracenie, aby okazać bogactwa swej chwały nad
(Izajasz 64,8). naczyniami miłosierdzia" (List do Rzymian 9, 21—23).
Rozbite naczynie — Waza (wraz ze sznurem a. wędzidłem) — atrybut Nemezis,
człowiek w ciężkiej niedoli. gr. bogini przeznaczenia:
„Jestem jak rozbite trzymana w ręku waza mieścić ma zaszczyty i bogactwa
naczynie" (Psalm 30, 13). należne sprawiedliwym; sznur a. wędzidło służy do
Dzban gliniany — rzecz poskramiania hybris, gr. 'pychy, zuchwałości, arogancji'.
mało warta. „Szlachetni Puszka Pandory — źródło mnóstwa trudności, kłopotów,
synowie Syjonu, cenni jak nieszczęść. W mit. gr. pierwsza kobieta, Pandora (gr. pan-
szczere złoto, oto poczytani 'wszech-', do-ron 'dar'), otrzymała od bogów w posagu
są za dzbany gliniane" puszkę, której nie wolno było otworzyć; wiedziona
{Treny Jeremiasza 4,2). ciekawością, namówiła męża, Epime-teusza ('mądrego po
Dzban — poznanie; wybór. szkodzie'), do otwarcia puszki, z której wyleciały na świat
Rebeka, dziewica z wszelkie choroby i nieszczęścia ludzkości.
dzbanem, przez to, że Przelewająca się (dwuuszna) waza — deszcz, woda życia,
napoiła sługę Abrahama i wzrostu, płodności, atrybut znaku zodiaku Wodnik
wielbłądy jego, została (Aquarius) i bóstw wodnych.
rozpoznana jako wybrana Kocioł Medei — sposób przywrócenia utraconej młodości; w
przez Boga na żonę mit. gr. czarodziejka Medea, królewna kolchidzka, pocięła
Izaaka(G^n. 24, 13—51). starego
Mężczyzna noszący dzban
wody (co było zajęciem
kobiecym) nieświadomie
doprowadził uczniów Jezusa
do sali, w której miano
spożyć Ostatnią Wieczerzę
(Ew. wg Marka 14, 13—16).
Garnek, kocioł — mury
Jeruzalem, broniące
mieszkańców przed
nieprzyjacielem:
jak mięso w garnku, choć
postawione na ogniu, nie
przypali się, tak
mieszkańców bronią mury
(Ezechiel 11,3; 24, 3—14);
naczynie przyjaźni i bliskości
Boga.
Naczynie gniewu i naczynie
miłosierdzia boskiego. „Czyż
nie ma mocy garncarz z tej
samej gliny uczynić jedno
naczynie ku poszanowaniu.
a drugie ku zelżywości? Bóg
barana na kawałki, wyleczyła go z ran zadanych strzałami; świętych niewiast z
wygotowała je w kotle mirrą u grobu Chrystusowego.
wygłaszając zaklęcia, i oto z Naczynie wybrane (tac. vas electionis) — Juda Szawet z
kotła wyszło młode jagnię. Tarsu, późniejszy św. Paweł (Dzieje Ap. 9,15).
Dzban — atrybut córek Lota Naczynie poświęcone. „Kto by się zachował czystym od
upijających ojca (Gen. 19, grzechów i błędów, będzie naczyniem poświęconym" (2 List
30—38), Hebe nalewającej do Tymoteusza 2,21).
bogom nektar na Olimpie, Waza z liliami — ciało i dusza w stanie całkowitej
Satyra pijącego wino; niewinności; zob. Lilia (Gabriel;
uosobienie Umiarkowania, Zwiastowanie).
Gramatyki (jednej z siedmiu Garnek gliniany — atrybut Justy i Rufiny, legendarnych
sztuk wyzwolonych); męczenniczek, patronek Sewilli (Andaluzja, Hiszpania). Jako
jeden z atrybutów Madonny córki biednego garncarza sewilskiego nie chciały
z Dzieciątkiem, św. Floriana sprzedawać klientom naczyń, które miały być przez nich
gaszącego pożar, użyte w świątyni Wenery;
Sześć wielkich dzbanów (a. wreszcie zniszczyły posąg bogini, za co je stracono.
hydrii 'gr. wiader na wodę') Waza, puchar, półmisek, kielich, kamień — sławny talizman
— gody w Kanie i zamiana z legendy, św. Graal, naczynie, do którego biblijny Józef z
wody w wino. Arymatei miał zebrać krew z przebitego boku Jezusa,
Urna leżąca na boku (z
wylewającą się wodą) —
antyczny i renesansowy
atrybut rzek lub bogów
zamieszkujących rzeki;
emblemat wody jako
jednego z czterech
,,pierwiastków". "
Waza — naczynie kultowe
zawierające oleje do
namaszczania, wino
sakralne, świętą krew,
używane w ceremoniach
mycia rąk przed modlitwą,
ślubem, narodzinami dzie-
cka, a także do stosowania
magii sympatycznej dla
sprowadzenia deszczu.
Waza z pachnącym olejkiem
— atrybut Marii (Magda-
leny?), która namaszczała
nogi Jezusa (Ew. wg Łuk. 7,
36—49), Ireny , która
namaściła ciało św.
Sebastiana i, wg
kontrreformacyj-nej legendy,
spływającą z grota lancy, wiedźmy, czarodziejski krąg zawiedźmy wkoło kotła,
poszukiwane przez rycerzy wrzućmy doń zbójczych jadów pełną dłoń" (Makbet 4,1
Okrągłego Stołu króla Artura. Szekspira, tł. J. Paszkowskiego). „Panie! Patrz, tam z kotła
Waza kryształowa — pary znów się jakiś twór wylęga. Twarz ma okropnej
Niepokalane Poczęcie. poczwary, przez pierś jeneralska wstęga" (Kordiań,
Pusta, zwł. gliniana,, waza Przygotowanie 263—6 Słowackiego), jest to generał Jan
(w tradycji chrzęść.) — ciało Stefan Krukowiecki.
oddzielone od duszy. W alchemii: waza alchemiczna, hermetyczna —
Waza z płomieniem — odpowiednik macicy, miejsce, gdzie tworzy się nowe życie,
atrybut Miłosierdzia i Świętej gdzie powstają cuda, miejsce zawierające tajemnice prze-
Miłości (XIII w., św. Bona- obrażeń; rezerwuar życia; eliksir życia.
wentura). WĄŻ
Waza z winogronami — Wąż jest symbolem pierwotnych sił kosmicznych, Chaosu,
młode wino. Waza oddziaływania boskiego, wieczności, nieśmiertelności,
ozdobiona figurami śmierci, zmartwychwstania, samorództwa, emanacji boskiej,
ptaszków — niezmącone koła kosmicznego; materii, energii, siły, promieni Słońca,
szczęście. Ziemi, wody, fali,
Waza z wstawionym prętem
— stosunek seksualny.
Waza — atrybut powonienia
jako jednego z pięciu
zmysłów.
Dzban — człowiek
ograniczony, tępy. „Tyle
samo dzban zaczerpnie
wody ze studni, co z
oceanu" (Niti Sataka 49
Bhartri-harego, VI/VII w.
n.e.).
Garnek — gościnność. W
dawnej Irlandii „garnek
gościnności" wisiał stale nad
otwartym ogniem, a każdy,
kto wszedł do domu, mógł
do niego sięgnąć, aby się
pokrzepić.
Waza (wg Ksiąg Kabały XI—
XIII w.) — skarb.
Złota waza — siła tajemna;
skarb życia duchowego.
Malowane garnki — ludzie
zepsuci, dbający jednak o
pozory przyzwoitości.
Kocioł — czary, diabelstwo.
„Dalej, dalej, siostry
głębin, wiatru, suszy, Wąż jest emblematem lekarzy, czarów, rzek, morza, bóstw
błyskawicy, odnowy, podziemnych, chmur deszczowych, jest najstarszym
odrodzenia, zniszczenia; fallicznym zwierzęciem totemowym, bóstwem klimatu u
Afryki; życia, pnia mózgu i ludów uprawiających kult drzew; jest wyobrażeniem spraw
rdzenia kręgowego, duszy tajemniczych, rzadkich, niezrozumiałych, skrytych w
ludzkiej, podświadomości, tajnikach nieuświadomionych przeżyć i myśli.
zasady męskiej (fallusa), Osobliwy wygląd węża, istoty bez rąk i nóg, bez uszu,
zasady żeńskiej, powiek, głosu, a przy tym nieustraszonej, zwinnej,
obojnactwa, długowieczno-'s nieruchomej lub błyskawicznej w ruchach, niesamowicie sy-
ści, mocy uzdrowicielskich, czącej, niezależnej i zazwyczaj samotnej. umiejącej
zdrowia, sekretów życia, zadawać człowiekowi nagłą i niespodziewaną śmierć od
odmłodzenia, zmysłowości, uduszenia w uścisku lub od jadowitego ukąszenia; niechęć,
uczucia, seksu, chuci, wstręt, strach, nienawiść, jakie wzbudza u wielu, wszystko to
płodności, bezpłodności; sprawia, że wąż często występuje w wierzeniach religijnych,
perwersji, przyjemności, ceremoniach kultowych, legendach i folklorze licznych kra-
pieszczot, zazdrości, jów i ludów. Częściej występuje jako symbol, bywa jednak
pobłażania sobie, pozorów, też przedmiotem kultu. Słynny jest indyjski kult kobry, aztecki
światowOści, złej woli; — pierzastego węża, w Afryce znaleźć można czcicieli
niewinności, niepowodzenia, pytona królewskiego.
zmartwienia; ostrożności, W mitologii babilońskiej wąż jest złodziejem kradnącym ziele
lenistwa; proroctwa, wróżby, nieśmiertelności Gilgameszowi. Kobra była zwierzęciem bo-
czarów; świata gini egipskiej Wadżojet, ,,Zielonej", która
podziemnego, zmarłych,
odprowadzania dusz,
strażnika źródeł życia,
strażnika skarbu, bogactw
duchowych przedstawianych
w kształcie ukrytych
skarbów,
niebezpieczeństwa; zła,
upadłego anioła. Szatana,
diabelskiej złości, oszustwa,
chytrości, zdrady, zemsty,
podstępu, trucizny; pokusy,
grzechu, kary, niewoli;
wiedzy, mądrości,
dociekliwości,
wtajemniczenia, dialektyki,
logiki, materializmu; potęgi;
tajemnicy, ukrycia,
subtelności, inteligencji,
samowystarczalności;
niespodzianki; głupoty; zob.
też Bazyliszek, Smok,
Potwory, Tęcza (wężem).
stała się tytularną boginią wielu bóstw, jak Atena, Demeter, Dionizos, Zeus Meilichios
królestwa Dolnego Egiptu. (Łagodny) i Sosipolis oraz Trofonios i Asklepios. Jako
Ureusz — jeden z symboli strażnik sanktuarium w Olimpii pojawia się Zeus Sosipolis,
władzy faraona, noszony aby chronić je przed napadami wrogów; podobnie czyni
nad czołem, przedstawia duch opiekuńczy świątyni Ateny w Atenach, ożywiony duszą
atakującą kobrę, niekiedy Erichtoniosa. Wąż odgrywa rolę demonicznego zła w mitach
zionącą ogniem i skrzydlatą. o Tytonie i gigantach, a zasady śmierci w mitach o Filoktecie
Wąż jest emblematem (bohater wojny trojańskiej ukąszony przez żmiję) i
fallicznym, związanym w Heraklesie (który ,,dzieckiem w kolebce" udusił dwa węże
obrzędach płodności z nasłane przez Herę).
Boginią Ziemi, z ziemią, jako Wąż — odnowa, długowieczność, uzdrawianie; wynikało to
zwierzę czołgające się zapewne z obserwacji dorocznego ,,odradzania się", tj.
brzuchem po ziemi, zrzucania warstwy, naskórka w okresie linienia; był
najbardziej ziemskie. atrybutem boga lekarzy, Asklepiosa (Eskulapa), który sam
Grecki wyraz drakSn, mimo był pierwotnie świętym wężem uzdrawiającym. Grecy i
że jest etymologicznym Rzymianie uważali węże za duchy opiekuńcze świątyń i
protoplastą wyrazów ołtarzy; były też one u nich często zwierzętami domowymi,
oznaczających w językach które, podobnie jaki łasice (o kotach nie było jeszcze mowy),
romańskich i germańskich tępiły myszy i szczury. Dzieci bawiły się. z wężami, panie
'smoka', tłumaczy się jako chłodziły sobie nimi latemi
'wąż' lub niekiedy 'wąż-
smok'. Dla Plutarcha wąż re-
prezentuje bóstwo, odnowę
lub wieczność, bo karmi się
własnym ciałem gryząc
własny ogon, bo, tak jak
świat, wychodzi od bóstwa i
do bóstwa wraca; zob. Smok
(Ouroboros).
Wąż łączy się z zasadą
żeńską jako atrybut bogiń
trzymających pęk węży w
ręku, jak Artemida, Hekate,
Persefona, lub mających
węże zamiast włosów, jak
gorgona Meduza i erynie;
łączy się z tą zasadą także
przez biblijną Ewę w raju i
wyobrażenia Madonny (zob.
niżej).
Obok wężów-demonów, jak
Pyton w Delfach, Kychreus
w Salaminie, Kekrops i
Erech-teusz w Atenach,
spotykamy węże w kultach
szyje i piersi. (Obrzydzenie Trojan od wprowadzenia konia drewnianego do miasta. Są
do węży przyszło dopiero też symbolem wszelkich przeciwieństw, jak niebo—ziemia,
później, wraz z chrześcijań- mężczyzna—kobieta, radość—smutek itd.
stwem.) Nawet wizerunek Laska Asklepiosa (Eskulapa) w mit. gr.-rz., boga sztuki
węża jako obrońcy miejsc lekarskiej, laska z wijącym się wokół niej wężem, atrybut
(łac. genius lód), które zawodu lekarskiego, a wraz z wagą, atrybut farmacji. Wąż
należało chronić przed zrzucający co rok naskórek reprezentuje tu odrodzenie, co
zbezczeszczeniem, bywał łączy się z leczniczymi własnościami jego jadu. Podobna,
skuteczny. najstarsza dotąd odnaleziona wężowa laska lekarza
Wąż — błogosławieństwo: pochodzi z III tysiąclecia, z Mezopotamii.
zaprzężony do wozu Kaduceusz (gr. kerykeion, łac. caduceus) — laska herolda,
Triptolemosa, który wg mitu pierw. czarodziejska, na której dwa wijące się węże patrzą
gr. z rozkazu Demeter sobie w oczy. atrybut Hermesa (Merkurego), wyrażający
objeżdżał świat ucząc ludzi zazw. równowagę sił, niekiedy płodność (gdy węże uważa
uprawy roli i dobrych się za złączoną seksualnie parę wokół symbolu fallicznego);
obyczajów. w alchemii — połączenie.
Wąż wiąże się z wyrocznią Gdy minął złoty wiek Saturna, czarne węże pod
w micie o Pytonie (zob. panowaniem Jowisza stały się wg mit. rz. jadowite (Georgiki
Smok). 1,129 Wergiliusza).
Mieć uszy polizane przez Wąż kryje się (tai, czai się) w trawie, łac. latet anguis in
węża — mieć dar wróżenia, herbu — niewidzialne
przepowiadania, jak
Melampus albo Kasandra i
jej bliźni brat, Helenos,
którzy otrzymali ten dar (a
przy tym zdolność
rozumienia mowy ptaków i
owadów) w czasie snu w
świątyni Apollina, gdy
święty wąż polizał im uszy.
Gdy wąż pożera ośmioro
piskląt i matkę, jest to (w
Iliadzie 2,325 i nast.,
Homera) znak wróżebny
Zeusa, że wojna trojańska
potrwa dziewięć lat, a w
dziesiątym zakończy się
zwycięstwem Greków: mówi
o tym Odys na naradzie
wojennej, cytując wróżbę
Kal-chasa.
Dwa węże — śmierć;
zadusiły wieszczka
Laokoona i jego dwu synów,
gdy próbował odwieść
niebezpieczeństwo czyha; z 57 Ezopa ukąszony w głowę przez osę wąż kładzie głowę
Eklog 3,93 Wergiliusza: pod koło nadjeżdżającego wozu, aby osę zabić, i sam ginie.
Damostas ostrzega Laska Aarona, która zmieniała się w węża — kapłaństwo.
chłopców zbierających Lewici, Synagoga. „I wziął Aaron laskę przed faraonem i
poziomki i kwiaty; później sługami jego, i obróciła się w węża. Ale faraon wezwał
przen. mędrców i czarowników (...). I rzucili laski swoje i obróciły się
Zęby węża-smoka zob. w węże. Ale Aaronowa laska pożarła ich laski" {Ex. 7, 10—
Smok. 12).
Jako agathodemon Wąż jadowity — oszczerstwo. „Zaostrzyli języki swe jak
mieszkający w Etiopii i na węże, jad żmijowy jest pod ich wargami" {Psalm 139 4).
wybrzeżach Indii wąż jest, Według wierzeń ludowych wąż, widząc jeźdźca, zaczajał się
wg Swe-toniusza, bóstwem na drodze, gryzł wierzchowca w pęcinę, a gdy ten padał,
albo demonem dobro- atakował jeźdźca. W Gen. (49.17) Jakub mówi do synów:
czynnym. ,,Niech Dań będzie wężem na drodze, żmiją na ścieżce,
Żmija wyhodowana na kąsającą kopyta końskie, że spada jeździec jego na wznak".
piersi — czarna Wąż żywiący się pyłem — radość i szczęście. „Wilk i
niewdzięczność; wg bajek baranek będą się paść razem (...), a wężowi pył chlebem
Ezopa Chtop i waż oraz będzie" {Izajasz 65,25). „Narody (...) lizać będą proch jak
Wędrowiec i żmija: pewien węże" {Micheasz 7, 16—17).
człowiek znajduje Wąż miedziany przedmiotem kultu u sta-roż. Żydów.
zmarzniętą żmiję i chowają Rozgniewany Jahwe spuścił na szemrzących synów Izraela
w zanadrze, aby się węże ogniste. które bardzo wielu poraniły lub zabiły;
ogrzała, ona zaś,
przywrócona przez ciepło
do życia, kąsa i zabija
swego dobroczyńcę.
Przysłowia: Nie wpuszczaj
węża w zanadrze. Żmija
wyhodowana na piersi.
Gadzina ogrzana na
własnym łonie. Ulubiona
niegdyś metoda
samobójstwa (ukąszenie
jadowitego węża), wybrana
też przez królowę egipską
Kleopatrę VII.
Jad węża może być
mniejszym złem: „Raz żmija
ukąsiła mieszkańca
Kapadocji, ale zdechła
sama od jego trującej krwi"
{Epigram Demodoka z
Leros, ok. 450 p.n.e.).
B. rzadko węża przedstawia
się jako głupca; np. w Bajce
pomiarkowawszy się kazał uświadomienia seksualnego) jest wyobrażeniem fallicznym,
Mojżeszowi dla uratowania mającym jednak zarazem silne związki z zasadą żeńską, z
pozostałych, sporządzić Ewą; na wizerunkach średniowiecznych często z głową i
węża miedzianego i piersiami kobiety.
„postawić go na znak: kto Wąż w Biblii — również chytrość i mądrość. „Wąż był
ukąszony spojrzy nań, chytrzejszy nad wszystkie inne zwierzęta ziemi" (Gen. 3,1).
wyzdrowieje" (Nu-meri 21, 5 „Bądźcie mądrzy jako węże" (Ew. wg Mat. 10,16). Psalmista
—9). „Król izraelski porównuje bezbożnych do chytrego węża, który zatyka
Ezechiasz (...) czynił dobrze sobie uszy, aby nie słyszeć głosu biegłego w czarach
przed Panem (...), zniósł zaklinacza, nie mogącego w tych warunkach uczynić wężowi
świątyńki na wyżynach, żadnej krzywdy (Psalm 57 5). Średniowieczni wojownicy
skruszył bałwany, powycinał skandynawscy jadali pieczone serca wężów, aby zyskać ich
święte gaje i połamał węża mądrość i odwagę.
miedzianego, którego byt Chrześcijaństwo uczyniło węża (z drzewa wiadomości)
uczynił Mojżesz; do tego Szatanem-kusicielem; jako symbol diabła przedstawiano go
bowiem czasu synowie we wczesnej sztuce chrzęść, u stóp Madonny, nowej Ewy,
izraelscy palili mu kadzidło, która w przeciwieństwie do poprzedniej pokonała węża-
nazywając go Nohestan Szatana, zgodnie z zapowiedzią Jahwe: „Położę nieprzyjaźń
('miedziany')" (4. Ks. Król. między tobą i niewiastą, ona zetrze głowę twoją, a ty czyhać
18, 1—4). W chrześ- będziesz na jej piętę" (Gen. 3.15). „A wąż, który na ziemię
cijaństwie — uzdrowienie i przyniósł śmierć, przez Ciebie został podeptan na wieki —
mądrość. „A jak Mojżesz
podwyższył węża na
pustyni, tak trzeba, aby
podwyższony był Syn Czło-
wieczy" (Ew. wg Jana 3,14).
Zakręcony na kształt węża
pastorał biskupi jest
pamiątką tego symbolu.
Przysłowie: Bywa i z węża
driakiew (lek), tj. i zły na coś
się przyda.
Wąż wiąże się z drzewem,
żeńskim symbolem
dorocznej odnowy
wegetacji, co objawiało się
w obrzędach ku czci
babilońsko--asyryjskiej
bogini płodności przyrody i
miłości, Isztar, i w opowieści
biblijnej o wężu w raju,
drzewie wiadomości, Ewie i
Adamie. (Gen. 3, l—7); wąż
z drzewa wiadomości złego
i dobrego (właśc.
salve Regina!" (Salve pod czaszką. Według Pliniusza (10,86) węże zrodziły się z
Regina 10—12 Jana ludzkiego kręgosłupa.
Kasprowicza). Pojęcie węża niebiańskiego wyraża się w pięciu
Kielich, z którego wnętrza gwiazdozbiorach: Wąż, Wąż wodny, Wąż wodny mały,
wysuwa się wąż — Wężownik i Smok (między dwiema niedźwiedzicami).
wizerunek oparty na Wąż morski — olbrzymia istota bajeczna, wytwór wyobraźni
legendzie o św. Janie żeglarzy: przez długie miesiące podróży patrzyli na wijące
Ewangeliście: miał on wypić się ruchy fal morskich; symbol podświadomości i głębin.
truciznę, gdy z kielicha Wężami morskimi nazywa się dziś silnie jadowite pławice
wyszła ona w postaci węża; żyjące w strefie pela-gicznej mórz na pograniczu Oceanu
atrybut św. Jana. We Indyjskiego i Pacyfiku.
wczesnym chrześcijaństwie Przeciwieństwo węża, wrogowie węża:
utożsamiano węża z bóg słoneczny (w Bajce 54 Ezopa wąż przybył na wesele
Lewiatanem (zob.). Zeusa z różą w zębach, ale bóg nie przyjął jej od niego),
W sztuce chrzęść, wąż jest ptak, zwł. ibis, orzeł (orzeł zwyciężający węża, podobnie jak
atrybutem, prócz św. Jana wąż przybity do krzyża to chtoniczna zasada żeńska
Ewangelisty, również św. pokonana przez Ducha), jednorożec, słoń, jeleń, żaba,
Barbata, św. Cecylii, św. łasica, pszczoła;
Eufemii, św. Hilarego, byk (żywy bohater słoneczny przeciwieństwem martwego,
apostoła Filipa, św. Tekli, chtonicznego), ryba. „Przed zjawieniem jadowitej żmije
św. Wer-diany i wielu innych stado w wodzie
świętych depcących węże;
niektórzy z nich mieli
cudownie oswobodzić jakiś
kraj od plagi wężów, inni, jak
św. Patryk, od fallicznego
kultu węża, kultu w Irlandii
związanego z okrągłymi
wieżami.
Wąż Kundalini (sanskr.
'ozdobiona kolczykami',
przydomek bogini Kali)
według tantra-jogi
(ezoterycznej formy jogi)
jest utajoną siłą (energią
kosmiczną, symbolem
pociągu płciowego) zwiniętą
u podstawy kręgosłupa
ludzkiego jak sprężyna.
Tantra--joga dąży do
obudzenia węża Kundalini i
rozciągnięcia go wzwyż, aż
do ośrodka siły psychicznej,
sahasrara ('o tysiącu pro-
mieni'), znajdującego się tuż
nagle się rozprószy i do dna O szczęściu, nr 16 Fran-cisa Bacona).
tonie" (Boska Komedia, W Boskiej Komedii (Pieklą 25) Dante spotyka w piekle
Piekło 9. 76—77 Dantego, znanych w XIII wieku florentyńskich złodziei i złoczyńców,
tł. E. Po-rębowicza). Według których pokuta polega na kolejnej przemianie z ludzi w węże
pojęć ludowych: z tego i z wężów w ludzi, zaś w głębi siódmego jaru (Piekło 24)
samego kwiatu wąż wysysa ogląda złodziei. których ciała, gryzione przez straszliwe
truciznę, a pszczoły nektar węże, rozsypują się w proch, aby się znów odrodzić. ..Odtąd
piją" (Perykles 1,1 być wężom przyjacielem muszę" mówi poeta (tł. E.
Szekspira, tł. L. UIricha). Porębowicza). Przysłowie arabskie: Jeśli wąż cię kocha,
„Jeśliby twój syn prosił o uczyń sobie ? niego naszyjnik, tzn. korzystaj nawet z
chleb, czy podasz mu niebezpiecznych ludzi.
kamień? albo gdyby prosił o Wąż Nilu — królowa egipska Kleopatra VII; przen. chytra
rybę, czy podasz mu węża?" kobieta o kuszących, wężowych kształtach.
(Ew. wg Mai. 1, 9—10). Wąż owinięty wokół drzewa — emblemat Drzewa Życia:
Wąż Midgardu — w mit. pokusa.
skand, żyjący w morzu Wąż skrzydlaty — dobroczynność, wyzwolenie, zgoda, anioł
demoniczny wąż okalający brzasku, duch wszelkiej wiedzy.
Midgard. świat zamieszkały Wąż ułożony w koło. gryzący swój ogon — koło, wieczność,
przez ludzi, położony siła. która się sama odradza. koło zodiakalne.
między płd. światem ognia i Wąż uniesiony w górę — fallus.
płn. światem lodu; wąż ten
jest symbolem
ustawicznego zagrożenia
istniejącego porządku
Kosmosu (podobnie jak
Lewiatan). ..Świecie! wąż
wieczności łuskami w okrąg
ciebie gniecie, zębem
zatrutym boki ogryza
nieznacznie" (Kordian,
Przygotowanie 61—63
Słowackiego).
Widoczne, bliskie
pokrewieństwo węża 7
jaszczurkami sprawia, że
wizerunki jego, zwłaszcza w
średniowieczu, mają łapki,
różki, grzebienie i narośle; w
mitach i legendach wąż jest
często nie do odróżnienia
od smoka:
otrzymuje skrzydła, pióra,
ognisty oddech itd. ,,Jeśli
wąż nie pożarł węża. nie
zostanie smokiem" (Eseje:
Wąż z rogami — emblemat pokrewieństwo, więź. spójnię, łącznika, ugodę. tajemnicę,
wody. małżeństwo, wierność, miłość;
Żmija — niewola u zaborcy. ogrodzenie, związanie, niewolę; powikłanie. trudność, kłopot,
..Na polskiej ziemi gad, zmartwienie; labirynt, problem, intrygę; obronę, odwet.
żmija po całym kraju się Węzeł — mistyczny emblemat ind. nieskończonego cyklu
suwa, co nam lilijc zatruwa, reinkarnacji; atrybut boga Wisznu; chiński znak
co nam słoneczko wypija, co długowieczności, szczęścia, przeznaczenia, losu; tybetański
nam zaraża oddechy, obrońca (zwł. niewidomych) przed ..złym okiem".
żądłami w serce ugadza itd." Węzeł — nieskończoność. Łączy w sobie spiralę i linię
(Moja nuta l—6 T. Le- esowatą. ósemkę i ósemkę leżącą, tj. znak nieskończoności;
nartowicza). u staroż. Egipcjan — życie, nieskończoność. Żydowski
Wąż w kieszeni — emblemat pokolenia -ludy.
skąpstwo. Mieć węża w Węzeł Izydy — nieśmiertelność: jest to ANKH, krzyż egipski
kieszeni — być z uchwytem, ale z opuszczonymi ramionami, b.
dusigroszem. kutwą, rozpowszechniony amulet.
harpagonem, sknerą. Węzeł Salomona — tajemnica; pokrętny deseń złożony ze
Wąż atrybutem Mammona. swastyk, zawierający ukryte Centrum mistyczne, podobnie
uosobieniem pieniędzy, ich jak labirynt i węzeł gordyjski.
potęgi, wulgarnego mate-
rializmu. wyobrażany na
workach lub stosach złotych
monet.
Robić, skręcać węża —
rodzaj figury taneczno-
zabawowej: marsz albo bieg
w takt muzyki szeregu osób
trzymających się za ręce.
W marzeniu sennym —
uosobienie groźnych stron
przeżywanego konfliktu.
W heraldyce — strategia,
sława wojenna, odwaga,
czujność.
W alchemii: skrzydlaty wąż
— pierwiastek lotny, bez
skrzydeł — stały, przybity do
krzyża — przeistoczenie
pierwiastka lotnego w stały,
uduchowienie,
zniewieściatość.
WĘZEŁ
Węzeł symbolizuje
nieśmiertelność, nieskoń-
czoność, życie, bezkres;
żeglugę; zgodę,
Węzeł — żegluga, od należało rozwiązywać wszystkie węzły na położnicy
znaczenia, jakie miała dla oczekującej rozwiązania i na umierającym (aby nie tamować
niej umiejętność drogi duszy chcącej ulecieć). W tradycji marokańskiej pan
zawiązywania węzłów młody może obcować cieleśnie z żoną dopiero po
marynarskich na rozplataniu siedmiu węzłów na jej odzieniu. Kapłan Jowisza
żaglowcach. (łac. flamen Dialis) nie mógł nosić węzłów na swej odzieży.
Węzeł gordyjski — labirynt, Greczynki rozpuszczały włosy (klasyczne węzły greckie
trudny, skomplikowany splecione w kok nad karkiem) na procesjach dionizjów.
problem nie do rozwikłania, Węzeł — związanie; związek z pętlą. siecią, plecionką,
zawiłość. Węzeł na dyszlu więzami, pętami, tykami. jeniectwem. niewolą.
starego wozu królewskiego. Rozwiązywanie węzła — uwolnienie się. np. w buddyzmie
dar wotywny w świątyni emblemat rozstania się z doczesnym światem pozorów;
Zeusa w Gordionie; wg uwolnienie się duszy z więzów ciała, śmierć; por. wyżej
podania, kto potrafi ten Węzeł (miłość). Rozwiązywanie węzła może też wyobrażać
węzeł rozwiązać, zostanie uwolnienie się od kompleksów i powikłań duchowych,
panem świata. Aleksander rozwiązanie trudnych problemów, usunięcie blokady psy-
Wielki, nie mogąc sobie z chicznej, idei prześladowczej.
tym dać rady. rozciął węzeł Węzeł — obrona. Ludy prymitywne używają węzłów jako
mieczem (i został panem amuletów przeciw złym duchom. Pozostałość arabskich
świata, ale na krótko). tradycji przedislamskich: mąż przed wyjazdem łączy
Rozciąć węzeł gordyjski —
przen. rozwiązać zawiły
problem w sposób prosty i
radykalny; zob. Jajo (jajko
Kolumba); otworzyć labirynt.
aby dotrzeć do mistycznego
Centrum.
Węzeł — miłość,
małżeństwo; węzeł mał-
żeński — zawiązywanie
takiego węzła było częścią
ceremoniału zaślubin w
staroż. Rzymie; pan młody
rozluźniał pas panny młodej
rozsuwając jego węzeł (lać.
nodus Herculeus
'heraklejski'); ..rozpiął jej
pas" znaczyło: ..ożenił się z
nią". Pan młody nie miał
jednak żadnego węzła na
stroju ślubnym, gdyż
mogłoby to (za sprawą
czyjejś magii) uczynić go w
czasie nocy poślubnej
impotentem. Również
węzłem końce gałązek pop. brązowych franciszkanów.
dwóch drzew (tzw, Węzeł — magiczny władca wiatrów. Rybacy szetlandzcy
małżeństwo gałęzi); jeżeli (Szetlandy — grupa ok. stu wysp na Atlantyku, 210 km na
po powrocie znajduje węzeł płn. od wybrzeży Szkocji), którzy zachowali do dziś niektóre
nie naruszony, wnioskuje, obyczaje i obrzędy normandzkie, wierzą, że mogą wpływać
że żona była mu wierna; na kierunek i siłę wiatrów za pomocą magicznych
jeżeli nie, czuje się manipulacji węzłami.
zdradzony. Pielgrzymi, Węzeł — impresa (godło) króla fr. Franciszka I (1515—47).
których spotyka burza na Węzeł — życie. „Nędzny gadzie, twym ostrym zębem
morzu, zawiązują sobie rozwiąż teraz węzeł życia splątany" (Antoniusz i Kleopatra
węzły na odzieży: jednak 5,2 Szekspira, tł. L. Uiricha). Kleopatra do żmii, przykładając
ubiór pielgrzymów do Mekki, ją do piersi. „Snuć węzły życia i wieńce potęgi" (Dzień
hadżdżich. .musi być dzisiejszy 36 Zygmunta Krasińskiego).
pozbawiony węzłów. Węzeł — szantaż modlitewny. Rozpowszechniony, zwł. w
Wypróbowanym arabskim krajach śródziemnomorskich sposób przymuszania świętych
sposobem odwrócenia do działania: po zawiązaniu supełka (który wiąże świętego)
grożącego następuje przedstawienie konkretnej sprawy z towarzyszącą
niebezpieczeństwa jest jej pogróżką: „Nie wypuszczę cię, póki nie spełnisz prośby!"
związanie kosmyka włosów Węzeł — kłopot, problem. Przysłowie:
na głowie i wymówienia To bardzo trudny i ciężki węzeł na mnie,
imienia Allacha; przeciw
,,złemu oku" wszakże
skuteczniejszy jest supełek
na brodzie.
Trzy węzły na biczu — trzy
osoby Trójcy Świętej.
Biczem o trzech węzłach
potrząsał niekiedy św.
Ambroży (ok. 339—397),
jeden z Ojców i Doktorów
Kościoła zach., wygrażając
heretyckim arianom
podważającym dogmat
Trójcy Sw.
Węzły na paskach
zakonników — przy-
należność do zakonu
franciszkanów; zob. Pas
(franciszkański). „I
bernardyn ksiądz Robak
wszedł z węźlastym
paskiem" (Pan Tadeusz
2,46 Mickiewicza);
bernardyni — używane tylko
w Polsce określenie tzw.
tj. twardy orzech do ruchu, szybkości, przemijania, niestałości, zmienności,
zgryzienia, trudna sprawa niepokoju, aktywności, gwałtowności, zniszczenia,
do załatwienia (problem do zamieszania, odrodzenia; życiodajnego tchnienia bóstwa.
rozstrzygnięcia). Przysłowie: głosu bożego, potęgi bóstwa, pośrednika między niebem a
Głupi wiążą węzły, a mądrzy ziemią, posłańca bogów;
je rozwiązują. łaski, grzechu, gniewu bóstwa, niebezpieczeństwa, kary
„Zaplataj dobrze węzeł, bożej; życia ludzkiego, duszy. ducha twórczego, sil
końce wsadź do wody" (Pan żywotnych, namiętności ludzkich, szaleństwa, wojny,
Tadeusz 9,129 porywczości;
Mickiewicza), aby się nikt męskości, chuci, płodności; cierpienia; pieśni:
nie dowiedział o całej ekstazy; wolności, natchnienia poetyckiego i wróżebnego,
sprawie. mówi kapitan (nie)pomyślnej żeglugi, traktu (gościńca); daremności,
Ryków, Rosjanin. Roś.: nietrwałości; roznoszenia plotek, próżności,
koncy w wódu 'i ani śladu'. niewdzięczności, kaprysu.
Węzły — powiązania, Nie znając prawdziwych, fizycznych przyczyn powstawania
związki, więzy, więź; wiatrów, starożytni widzieli w nich istoty boskie. Składano im
łączność, spójnia. ofiary na ich własnych ołtarzach, aby zapewnić sobie dobre
Węzły krwi — zbiory i bezpieczną żeglugę. Dowódcy flot na wyprawach
pokrewieństwo. wojennych składali wiatrom ofiary z czarnych owie
Węzeł kochanków —
wierność i miłość. Dwa
węzły na podwójnej
wstążce, z podwójnymi
zakończeniami.
Węzeł dramatu, komedii,
sztuki, powieści —
zawiązanie i
przeprowadzenie akcji,
której przedmiotem jest
konflikt między postaciami
utworu; intryga.
Zawiązać sobie węzełek
(np. na rożku chusteczki),
aby nie zapomnieć o czymś,
co trzeba załatwić; również
przen. o odwecie, rewanżu.
Krótko i węzłowato —
treściwie, zwięźle,
lapidarnie.
W marzeniu sennym:
trudności, komplikacje,
powikłania życiowe.
WIATR
Wiatr jest symbolem czasu,
nicości, pustki, przestrzeni,
czek. Demonem wiatru miał Apollina w Delfach), Linos (śpiewak, twórca muzyki gr.),
być Eol (gr. Alolos) Amfion (mąż Niobe. władca Teb, muzyk i poeta). Maruts
zamieszkały na dalekim (ind. wedycki bóg burzy), w mitologiach przedstawiani
zachodnim morzu, na zwykle jako zło-touści, bogaci, złodzieje, śpiewacy,
Wyspach Eolskich, ulubienic czarujący grą na harfie, lutni, piszczałkach trzcinowych,
bogów; przyjął gościnnie gwizdaniem; kapryśnicy; młynarze;
Odyseusza i dał mu na wojownicy; umieją szybko zmieniać postać i wzrost, niekiedy
dalszą podróż worek z dwugłowi, wieloręcy. szybcy, niepowstrzymani,
zamkniętymi w nim zdecydowani, często niewidzialni; dają się przebłagać ofia-
przeciwnymi wiatrami. rami; np. Agamemnon ofiarowuje życie swej córki. Ifigenii.
Jednak u ojczystych aby wywołać pomyślny wiatr dla floty mającej wyruszyć
wybrzeży, gdy znużony przeciw Troi.
Odys zasnął. ciekawi Wiatr północny, u Greków Boreasz (gr. Boreas 'szumiący'),
towarzysze bohatera zimny, ale wesoły i zdrowy dla Europy i Azji Mniejszej, w
otworzyli worek; wiatry Afryce zaś przynoszący chmury i deszcze; od czasu. gdy
zapędziły wtedy okręty na zniszczył flotę perską Kserksesa, czczony przez
powrót do wyspy Eola, który Ateńczyków. U Rzymian Aquilo, Arcturus, a Egipcjan Kehui
już nie powtórzył swej usługi (o baranim łbie). „Wiatr północny rozpędza deszcze, a
(Odyseja 10.1 Homera). Eol obmowa wywołuje gniewne oblicze" (Ks. Przypowieści
nic był nigdy w Grecji 25,23). Dary wiatru północnego:
przedmiotem czci, nie w folklorze azjatycko-europejskim wiatr płn. (a. mróz, diabeł,
składano mu ofiar; był św. Piotr. Pan Bóg) obda-
wytworem wyobraźni
poetyckiej. Inaczej u
Wergiliusza (Eneida 1,53;
8,416), gdzie Junona
zwraca się do Eola z
prośbą. Późniejsi poeci
uczynili go królem wiatrów.
Germański Wodan (Odyn)
był prawdop. pierwotnie
także bogiem burz i wiatrów.
W tradycji perskiego
mazdaizmu wiatr
podtrzymuje Wszechświat i
reguluje jego równowagę
moralną i fizyczną. W
tradycji muzułmańskiej
wiatry podtrzymują trzepo-
tem niezliczonych skrzydeł
prawody podpierające tron
Allacha. Wiatrami rządzili
także Hermcs (Merkury),
Pan, Trofonios (legendarny
budowniczy świątyni
rżą biedaka magicznymi 'wilgotny', rz. Auster, egip. Szebhui (o łbie lamparta),
przedmiotami, jak sakiewka burzliwy, ciepły, przynosi Grecji często mgłę. wilgoć i
wciąż napełniająca się deszcz, wieje na początku lata. szkodzi zdrowiu, „zły
złotem, stolik, na którym na pasterzom, od nocy lepszy na złodzieje, na rzut bowiem
żądanie zjawiają się potrawy, kamienia ledwie sięgnie oko" (Iliada 3, 11—12 Homera. tł.
zwierzę złotonośne, a Fr.K. Dmochowskiego). ..Gdy wieje wiatr z południa,
wreszcie, gdy je wszystkie powiadacie, że będzie gorąco: i bywa" (Ew. wg Łuk. 12.55).
od biedaka wyłudzono, kije Zrodzeni przy wietrze płd. będą ludźmi towarzyskimi.
samobije, wymuszające Wiatr zachodni: gr. Zefir (Zephyros 'ciemny'), rz. Favonius.
zwrot czarodziejskich darów. mąż Flory, egip. Hutczaiui (o łbie żmii), przynosi Grecji
Urodzeni przy wietrze ptn. burze i deszcze. a krajom zachodnim pogodę, wiosenny,
zaznają czasów wojny. pozwalający na rozpoczęcie żeglugi, wiejący gł. w okresie
Ironiczna uwaga Hamleta letniego przesilenia dnia z nocą. W Palestynie łagodny,
(2,2): „Szalony jestem tylko często deszczowy:
przy wietrze północo- „Gdy widzicie obłok podnoszący się z zachodu, zaraz
pótnocnozachodnim; kiedy z mówicie: będzie deszcz, i tak bywa" (Ew. wg Łuk. 12.54). W
południa wieje, umiem nowożytnej Europie symbol idei wolnościowych Rewolucji
odróżnić jastrzębia od czapli" Fr. ..Lecz skoro słońce swobody zabłyśnie i wiatr zachodni
(t). .1. Paszkowskiego). ogrzeje te państwa. i cóż się stanie z kaskadą tyraństwa?"
Wiatr wschodni: gr. Euros (Dziady cz. III, Ustęp, Pomnik Piotra Wielkiego
'zaranny', rz. Yullurnus,
egips. Henk-Nisesui (o
baranim łbie), suchy,
czasami wilgotny, wiejący gł.
w okresie zimowego
przesilenia dnia z nocą;
w Palestynie wschodnie
wiatry pustynne, często
jesienne, słynny chamsin
uważany za plagę. Urodzeni
przy wsch. wietrze będą
obdarowani złotem, nie
zaznają biedy.
Wiatr północno-wschodni
Euroakwilo (Eurocyklon. wł.
gregale), lewantyński, silny i
zimny (gl. zimowy), wiejący
w zach. i środk. basenie
śródziemnomorskim, przy-
noszący zniszczenie, zarazy,
burze, miotacz fal,
wysuszający owoce;
wymieniony w Dziejach Ap.
27, 14.
Wiatr południowy: gr. Nótos
67—8 Mickiewicza). kosmiczne i słowo', pośrednik między niebem a ziemią,
Urodzeni przy wietrze zach. przynoszący tchnienie życia a. podmuch śmierci.
będą ledwo wiązać koniec z Wiatr — uczucia (zwł. gniew) bóstwa. ..To mówi Pan: Oto ja
końcem. wzbudzę na Babilon (...) wiatr zaraźliwy i poślę przeciw
Róża Wiatrów — graficzne Babilonowi wiejaczy, którzy go przewieją i spustoszą jego
wyobrażenie rozkładu kraj" (Jeremiasz 51. l—2). „Wszystkich pasterzy twoich
kierunków wiatrów, zwykle 4, paść będzie wiatr, a miłośnicy twoi w niewolę pójdą"
8 a. 16 kierunków, czasem (22,23). ..Na wejrzenie Boga zatrzęsą się góry i wiatr
12. Cztery gł. wiatry południowy wiać będzie" (Eklezjasłyk 43,17). W 2. kręgu
związane są z czterema piekła (pieśń 5 Boskiej Komedii Dantego), wśród innych
temperamentami, czterema dusz ludzi zmysłowych smaganych wichrem. Paolo i
elementami, czterema Francze-ska „miecą się na wietrze tam i sam jak lotne
porami roku. Wieża Wiatrów pierze" (tł. E. Porębowicza).
astronoma Andronikosa z Wiatr wywołuje ekstazy prorocze i wróżbiarskie: wiatr
Kyros. zbudowana ok. 40 szumiący w liściach dębu wypowiadał wyrocznie Zeusa w
p.n.e. u wejścia na agorę Dodonie,
ateńską, była ośmioboczna, Wiatr — życiodajne tchnienie bóstwa, odrodzenie. „To mówi
a każda jej ściana Pan: Od czterech wiatrów przyjdź duchu i tchnij na tych
odpowiadała kierunkowi pobitych. a niech ożyją" (Ezechiel 37,9). Wiatr i duch
jednego z ośmiu wiatrów. (tchnienie), jednakowo niewidzialne, łączą się w symbolice i
Jest to jeden z najlepiej nazwie: gr. pneuma 'duch, tchnienie, dmuchnięcie, wiatr,
zachowanych pomników duch, natchnienie'. „Pan tchnął w oblicze pierw
starożytności.
Objawieniu się bóstwa
towarzyszy często wicher,
trąba powietrzna. Wiatr —
Duch Boży — unosił się na
początku nad wodami (Gen.
1,2). Hebrajskie ruah to
'wiatr, duch i tchnienie'.
Cherubini ukazują się
Ezechie-Iowi w gwałtownym
wichrze północnym (l. 4—
14). Zesłanie Ducha
Świętego następuje wśród
szumu wichru gwałtownego
(Dzieje Ap. 2,2). Bóg mówi
do Hioba ,,spośród wichru"
(Hiob 38.1). ..A oto Pan
przechodził, a wicher
potężny i silny, wstrząsający
górami i kruszący skały szedł
przed Panem" (3. Ks. Król.
19.11). W symbolice
indyjskiej waju to 'tchnienie
szego człowieka dech zabierając mu wiatr.
żywota — i stał się człowiek Wiatr — gwałtowność, porywczość. Przegnać, przepędzić
istotą żywą" (Gen. 2,7). na cztery wiatry {Ezechiel 17,21), „I jak długo wichrem
Wiatr — swoboda, wolność, gwałtownym będą mowy ust twoich?" (Hiob 8,2). Kto sieje
wolność ducha. „Wiatr, kędy wiatr, zbiera burzę, przysł. wg Ozeasza (8,7):
chce, dmie" (Ew. wg Jana „Bo wiatr siać będą, a wicher późną". Przeciw wiatru trudno
3,8). iść (a. dmuchać). Łagodny wietrzyk rozpala ogień,
Pomyślny wiatr — gwałtowny — tłumi (Lekarstwa na miłość 807 Owidiusza).
sprzyjające okoliczności; Wiatr — próżność, pycha. Wiatrem nadęty.
tac. secundis ventis 'z Wiatr — żądza, chuć; zob. Koń (Boreasz zaptadniający
pomyślnym wiatrem klacze). Zefir przynoszący deszcze, a zatem i bogate zbiory,
(płynąć)'. Inny wiatr powiat, został przez to małżonkiem Chloris ('kwitnącej'), która
tj. przychylny. zrodziła mu Karposa ('owoc'); znana też była jego
Wiedzieć, skąd wiatr wieje namiętność do Hiacynta, którego śmierć spowodował przez
— wyczuwać, co się dzieje, zazdrość o Apollina. „Powstań, wietrze północny, zerwij się,
jakie się szykują zmiany. wietrze z południa, przewiej mój ogród, niech się rozpłynie
Wiatr — szybkość. Pędzić, jego woń balsamiczna; niech przyjdzie mój miły do swego
gnać jak wiatr, z wiatrem na ogrodu i niech spożywa wyborne owoce jego" (Pieśń nad
wyścigi, z wiatrem w pieśniami 4,16). ..Wiatr lubieżny, co zwykł
zawody, na skrzydłach
wiatru (zob. Skrzydła).
Słynne z szybkości biegu
rumaki uważano za po-
tomstwo wiatrów —
Boreasza lub Zefira.
Wiatr — poseł bogów i ludzi.
Kształt wichru przybierali
m.in. Zeus, Herakles, Odyn,
Hurakan (jednonogi bóg
błyskawicy Majów).
,,Powiejcie wiatry od
wschodu! Z wami do mojego
rodu poślę skargę" (Duma
Lukierdy l—3 F.
Karpińskiego). „Wichrze!
nad wzgórza, pola nieś me
pozdrowienie stąd, rodzinną
moją pozdrów wieś"
(Pozdrowienie 5—7 K.
Tetmajera).
Wiatr — źródło energii, siła
napędowa, rozpęd. Zabrać
komuś wiatr z żagli, pierw.
żeglować na stronie
nawietrznej innego statku,
w swym przelocie wszystko gadanie, obmowa bez znaczenia. Przysłowia: Kto wiatrem
całować" (Otello 4,2 służy, temu dymem płacą. Co z wiatrem przyszło, to z
Szekspira, tł. J. wiatrem uleci. Mieć wiatr w głowie — być lekkomyślnym.
Paszkowskiego). Wystawić kogoś do wiatru — oszukać. Żyć wiatrem — nie
Wiatr — czas. „Czas jest to wiadomo czym. Puścić majątek z wiatrem — zmarnotrawić.
wiatr: on tylko małą świecę Wiatr — chwiejność, niezdecydowanie. Chorągiewka na
zdmuchnie, wielki pożar od wietrze — człowiek zmieniający poglądy. Liść na wietrze —
wiatru tym mocniej człowiek niestały. „Głupio jest skarżyć się na niestałość
wybuchnie" (Pan Tadeusz wiatru" (Heroidy, List 21 76 Owidiusza),
10, 352—3 Mickiewicza). Wiatr — grzech, plotka, obmowa. Wieść mówi w Prologu do
Wiatr — niestałość, Henryka IV cz. 2 Szekspira: „Ja to (...) na wietrze, moim
próżność, nicość, koniu, unoszona, głoszę (...) potwarz" (tł. L. Ulri-cha).
przemijanie, zmienność, los „Grzech powtórzony jest jak wichru powiew, co kłęby prochu
ludzki. „Kto zamieszanie w ludzkie oczy miota" (Perykles 1,1 Szekspira, tł. L. Uiricha).
wnosi w dom swój, „Kto się wspiera na kłamstwach, ten pasie wiatry" (Ks.
odziedziczy wiatr" (Ks. Przypowieści 10,4). Przysłowie z XVI w.: Powstrzymywać
Przypowieści 11,29), tj. nic. bieg plotki to chwytać wiatr w siatkę.
„Żywot mój wiatrem jest" Wiatr — niewdzięczność. „Dmij, dmij, wietrze zimowy,
(Hiob 7,7), tj. szybko kąsasz mniej boleśnie niż
przemija. „Bałwany (bogów
pogańskich) to pusty wiatr"
(Izajasz 41,29). „Losie
człowieczy, tyś jest jak
wiatr!" (Pieśń duchów nad
wodami 34—5 Goethego).
Człowiek to trzcina
chwiejąca się na wietrze
(por. Ew. wg Luk. 7,24), ale
„trzcina myśląca" (Myśli
6,347 Pascala). Mówić na
wiatr, uprawiać wiatrologię
(operować beztreści-wymi
frazesami). Szukaj wiatru w
polu. Wiatrem podszyta (o
lichej, przepuszczającej
chłód odzieży). Słowa na
wiatr — niedotrzymane
obietnice. Przeminęło z
wiatrem (tytuł powieści
autorki amer. Margaret
Mitchell: Gone wilh the
Wind, 1936). Pędzić wiatry
po świecie — uganiać się
nie wiadomo za czym. Pies
szczeka, wiatr wieje —
ludzka niewdzięczność" później głowy uskrzydlone. Bezcielesny bóg wiatru dmący w
(Jak wam się podoba 2,7, chmury był godłem (wł. impresa) księcia Farmy Ranuccio
Pieśń Szekspira). Farnese (1569—1622) z dewizą: Pellit et attrahit tac.
Zły wiatr — dawn. morowe 'odpędza (zło) i przyciąga (dobro)'.
powietrze, zaraza. „Niech Wiatr z okna to strzała z kuszy — przysłowie wł.: aria da
Zeus wreszcie odmieni nasz fmestra, colpo di bale-stra — ostrzeżenie przed
zły wiatr!" (Bfagalnice 775 przeciągami, postrachem XVII—XIX wieku.
Ajschylosa). Przysłowie: W marzeniu sennym: zapowiada ważne wydarzenie,
Bodaj cię zły wiatr (owionął)! zmianę; (łagodny) szczęście;
Dać komuś wiatru — (burzliwy) nieszczęście.
przestraszyć, dać się we Wg mniemań lud. urodzeni w chwili bezwietrznej, w czasie
znaki. ciszy, będą głupcami.
Wiatr w oczy — WIELBŁĄD
niepomyślne okoliczności, Wielbłąd (dromader, baktrian) symbolizuje pychę, godność,
przeciwności, przykrości. stateczność, królewskość, Azję; próżność; okręt; przewóz:
Wiatr instrumentem ciężki trud, posłuszeństwo, potulność, niezmordowaną
muzycznym. „Ręce kładę na wytrwałość; ostrożność; dobrą pamięć;
wiatrach jako na harfy Eola wstrzemięźliwość, umiarkowanie, abstynencję,
strunach... i gra mi wiatr jak niewybredność; nieumiarkowanie; lubież-ność; pokutę;
najboleśniej" (Beniowski pozory; głupotę, chytrość;
VIC, 297—9 Słowackiego).
Wiatr — pieśniarz-
deklamator. „Polski wiatr,
rapsod jedyny spraw tu
pokonanych" (Róża, Prolog
S, Żeromskiego). „A na
drutach jaskółki czernieją
jak nuty, wedle których wiatr
śpiewa swych westchnień
pacierze" (Droga 13—14 L.
Staffa). „Wiatr czasem sobie
utnie wyrwasa w takt
szyderski" (Rycerska I, 13—
14 Or-Ota). Wyrwas —
przyśpiewka.
W plastyce wiatr
wyobrażano jako ptaka,
grzechotkę, harfę, lutnię,
fletnię Pana lub inne
instrumenty muz., jako
osoby a. głowy o wydętych
policzkach, dmuchające,
niekiedy w rogi a. muszle,
we wczesnym średniowie-
czu częściej same głowy,
nieforemność, niezdarność, samicy odbywa się w miejscu utajonym i trwa przez cały
garb; trudny charakter, dzień.
wściekłość, złe nawyki; Wielbłąd — garb(y), bezkształt, nieforemność,
śmierć. kabłąkowatość, przeciwieństwo kształtów opływowych.
Wielbłąd na Wschodzie — „Łatwiej jest wielbłądowi przejść przez ucho igielne niż
bogactwo i pogaństwo bogatemu wejść do królestwa niebieskiego" (Ew. wg Mat.
Wschodu, okręt pustyni, 19,24), wariant przysłowia wsch. „Wodzowie ślepi, którzy
dostojeństwo, powaga, przecedzacie komara, a połykacie wielbłąda" (Ew. wg Mat.
godność; wstrzemięźliwość 23,24).
(obywa się bez pokarmu i Wielbłąd w chrześcijaństwie — umiarkowanie,
napoju przez wiele dni powściągliwość, pokora, poddanie, posłuszeństwo;
marszu przez pustynię); ograniczoność, ciasnota umysłowa; szał, wściekłość. Na
droga (przez pustynię) ku posągu w katedrze w Amiens atrybut uosobienia Posłu-
(ukrytej oazie) boskiej szeństwa; tamże klęczący wielbłąd wyobraża pokorę,
esencji. poddanie się woli bożej.
Wielbłąd — dobra pamięć; Włosiennica z sierści a. skóry wielbłądziej, noszona dla
przysłowie gr.: umartwiania ciała — pokuta. Atrybut św. Jana Chrzciciela
Wielbłąd nigdy nie (Ew. wg Marka 1,6).
zapomina krzywdy. Wielbłąd — mylące pozory. „Wielbłąd, choćby sparszywiały,
Wielbłąd — próżność; prosił uniesie juki wielu osłów" (Adagia 5,81 Diogenianusa; ok.
Zeusa o rogi, które zdobią 125 n.e,).
tyle innych zwierząt; bóg nie Wielbłądnik z Mekki — Mahomet.
tylko odmówił jego
prośbie,'ale jeszcze za karę
obciął mu uszy (Wielbłąd
bajka Ezopa). Przysłowie:
Wielbłąd, szukając rogów,
kopyta utracił.
Wielbłąd — niezdarność,
niezgrabność, głupota.
Wielbłąd na zgromadzeniu
zwierząt, zobaczywszy
małpę w tańcu, zapragnął
sam popisać się tańcem i
puścił się w pląsy tak
niedołężnie, że wyrzucono
go z zebrania (Wielbląd i
Małpa Ezopa).
Wielbłąd — egoizm,
nieczułość. Przysłowie
hebr.: Wiele starych
wielbłądów nosi skóry
młodych na targ.
Wielbłąd — rozpusta. Wg
Pliniusza (l 0,85) krycie
Wielbłąd w raju dnia na piasku pagórki karmić się chwastem nadmorskich
muzułmańskim — Al Adha, ajerów" (Ojciec zadzumionych 4—6 Słowackiego). Ajer —
najszybszy z wielbłądów szuwar, tatarak, tatarski korzeń.
proroka, jedno z Dromader — duma, pycha; wyobrażany jako wierzchowiec
dziewięciorga zwierząt osoby mającej tę wadę.
przyjętych do raju. Wielbłąd — hardość, wyniosłość. Wrażenie, jakie wywołuje
Ulubionym wielbłądem wysoko uniesiona głowa i wzgardliwy wyraz pyska.
Mahometa był wszakże Al Wielbłąd — nieumiarkowanie. Gdy zaspokaja pragnienie po
Kaswa. W Kobie, w miejscu, długim marszu bez wody, potrafi odzyskać straconą w
gdzie ukląkł, postawiono podróży wagę w dziesięć minut, wypijając 120 litrów wody.
meczet. W heraldyce: wytrzymałość, zadowolenie z losu.
Wielbłądziokształtny wąż był W marzeniu sennym: harówka, (czarny) gwałtowna śmierć;
to, wg tradycji rabinackiej. zabójstwo.
wierzchowiec demona WIELORYB
Samaela, na którym demon Nazwa waleni lub największych gatunków ssaków morskich
przyjechał do raju, aby rzędu waleni, jak wal, płetwal błękitny, finwal, humbak,
nakłonić Ewę do spożycia kasza-lot itd.
zakazanego owocu. Wieloryb jest symbolem dźwigacza Ziemi albo Kosmosu,
Latający wielbłąd — wg gł. terenu przecięcia się kół
księgi Kabały, Zohar, wąż,
który kusił Ewę w raju,
uważany też za skrzydlatego
węża a. smoka.
Czarny wielbłąd — śmierć.
Przysłowie tur.:
Śmierć jest to czarny
wielbłąd, który klęka przed
drzwiami każdego człowieka
(aby zabrać zwłoki).
Wielbłąd emblematem Azji
jako jednej z czterech części
świata.
Wielbłąd — zły nawyk,
zgubne przyzwyczajenie.
„Nie wpuszczaj nigdy
wielbłądziego nosa"
(Wielbłądzi nos Lydii H.
Sigurney;
ang., 1815), bo wtedy
będziesz musiał wpuścić i
resztę.
Wielbłąd — niewybredność,
poprzestawanie na byle
czym. „Dziewięć
dromaderów chodziło co
nieba i Ziemi, przepastnej, prefiguracją złożenia do grobu i zmartwychwstania
wieloznacznej ciemności; Chrystusa. Jonasz we wnętrznościach ryby przedstawia
morza i światła, ślepych sił Zbawiciela lub ziarno nieśmiertelności w kosmicznym Jaju.
Natury, bezrozumnej potęgi, W średniowieczu brzuch wieloryba wyobrażał czeluście
namiętności, gwałtowności, piekła, a otwarta paszcza — bramę piekielną.
chuci; ogromu; zawierania Na dawnych mapach świata wizerunek wieloryba oznaczał
albo ukrywania w sobie; często oceany.
mistycznej mandorli, grobu, Wieloryb — chytrość, podstęp. W wielu bajkach i legendach,
ciała; skąpstwa, chytrości, m.in. w pierwszym opowiadaniu Sindbada Żeglarza (w
piekła, diabła, podstępu; zob. Baśniach z 1001 nocy), żeglarze schodzą z okrętu na
Delfin. wyspę, która okazuje się „wielką rybą" i pogrąża się w
Wieloryb jest pierwszym odmęty, topiąc część załogi i pasażerów. Zob. Wyspa
zwierzęciem wymienionym z (bezludna).
nazwy gatunku w Biblii, w Wieloryb — lubieżność, pożądanie. Pa-rolles mówi o hrabi
opisie stworzenia świata Russylionu: „Hrabia jest chłopak niebezpieczny i rozpustny,
(Gen. 1,21): „I stworzył Bóg prawdziwy wieloryb na panieństwo, połykający narybek"
wieloryby olbrzymie" (Wszystko dobre, co kończy się dobrze 4,3 Szekspira, tł. L.
(Wulgata: Uiricha). Symbolikę tę tłumaczą też olbrzymie, fallicz-_ ne
,,cete grandia"). kształty wieloryba.
Wieloryb — zawieranie lub
ukrywanie w sobie, np. grobu
zawierającego zwłoki, ciała
mieszczącego duszę, barki
przewożącej na wschód
podziemną rzeką
słonecznego boga; ukryty
skarb; zagrażająca
katastrofa;
arka Noego mieszcząca całą
ludzkość i świat zwierzęcy.
Wielka ryba i Jonasz zob.
Ryba. Mnisi w Lindisfarne w
Anglii w X w. upowszechnili
mniemanie, że biblijna
,,wielka ryba" (z Księgi
Jonaszd), która połknęła
proroka wyrzuconego ze
statku i zawiozła go, nie-
uszkodzonego, w swoim
brzuchu, na brzeg naprzeciw
Niniwy, aby Jonasz mógł tam
spełnić polecenie Pana, to
wieloryb. Egze-geci biblijni
dowodzili, że działania
owego „wieloryba" były
Wieloryb — skąpstwo i (Zachować, stracić) wianek — dziewictwo.
obżarstwo. „Wielkie ryby Wieniec z róż (w staroż. Izraelu) — bezbożnictwo,
małe żrą. Skąpy bogacz jest sybarytyzm. „(Bezbożnik): Chodźmy w wieńcach różanych
jak wieloryb: igra i koziołkuje (...); żadnej łąki niech nie będzie, po której by nie miała
pędząc przed sobą biedny przejść rozpusta nasza!" (Ks. Mądrości 2,8).
drobiazg, który na koniec Wieniec z róż (staroż. Gr. i Rz.) — uczta, biesiada. Wieniec
jednym kęsem pożera. biesiadny gości i gospodarzy. również z innych kwiatów.
Słyszałem ja o takich wielory- Uroczysty wieniec cesarzy rz. Atrybut św. Doroty,
bach na lądzie, które nie męczenniczki z IV w.
zamkną gęby, póki nie Wieniec (staroż. Gr. i Rz.) — znak poświęcenia bogom,
połkną całej parafii" ochrona, obrona, siła żywotna;
(Peryktes 2,1 Szekspira, wg urząd władcy. Pierw, część stroju kapłana, wykonana z
tł. L. UIricha). rośliny poświęconej bogu (łac. corona sacerdotalis}.
Wieloryb albo Potwór Morski, któremu kapłan składał ofiarę. W czasie ofiary zostawali
gwiazdozbiór równikowy. uwieńczeni ofiarujący i zwierzę ofiarne. Uwieńczano także
Biały wieloryb (Moby Dick) posągi bogów, zwykle roślinami, jakie były im poświęcone,
zob. Lewiatan. np. wawrzyn Apollinowi, dąb Zeusowi, mirt Afrodycie,
WIENIEC winorośl a. platan Dionizosowi, kłosy zboża Demeter, oliwka
Wieniec symbolizuje ofiarę, Atenie. Podobnie jak ludzi
ochronę, obronę, urodzaj;
odwagę, waleczność,
zwycięstwo, honor,
sprawiedliwość,
odznaczenie, nagrodę,
pochwałę, chwałę, pamięć;
niewolę, wolność; śmierć;
dziewictwo, radość,
wesołość, uroczystość,
małżeństwo, siłę żywotną,
płodność, obfitość; dobrobyt;
czary, zmartwychwstanie;
zob. Korona; por. Koło.
,,Wieniec (korona) godności
— siwizna (sędziwość);
dochodzi się do niej drogą
sprawiedliwości" (Ks.
Przypowieści 16,30).
Wieniec — dziewictwo,
zamążpójście. Izraelskie
dziewice nosiły wieńce z
mirtu, ateńskie narzeczone
— z głogu, rzymskie — z
werbeny, nowożytne —
bukiety lilii, kwiatu
pomarańczy, mirtu.
żywych w znaczących swoich bogów) Germanie i Słowianie w okolicach
momentach życia, tak i przesilenia letniego wrzucali zioła do rozpalonych ognisk,
zmarłych uwieńczano dla puszczali wieńce na wodę: miało to zapewniać płodność,
zapewnienia im opieki później wróżyć o urodzaju i perspektywach małżeńskich
bogów. Wierzono też, że (np. germańskie letnie ogniska dla boga płodności Baldera,
energia żywotna rośliny ognie i wianki w noc świętojańską w Polsce).
wnika w głowę człowieka, Wieniec z siedmiu gwiazd w mit. gr. — światło wewnętrzne
chroniąc go i pomagając mu; rozjaśniające duszę zwycięzcy w walce duchowej;
zob. Wawrzyn (pioruny). podarunek Dioni-zosa dla Ariadny, umieszczony po jej
Wieniec zdobił uczestnika zgonie na niebie jako Korona Północy.
wesela (c. nuptialis), chronił Wieniec — odznaczenie dla rz. legionistów i wodzów: złoty,
biesiadnika od nie-strawności rzeźbiony w blanki, dawany pierwszemu, który wdarł się na
i przepicia (c. conviviaiis), mury obleganego miasta (łac. corona muralis);
pomagał mówcy w wyrażaniu złoty, rzeźbiony w dzioby okrętowe, za odznaczenie się w
myśli, nieboszczyka bronił od bitwie morskiej (c. Tiara/w);
złych przygód na tamtym z liści dębowych, za ocalenie życia obywatelowi rz. (c.
świecie. Wieńcem z liści civica}; złoty, w kształcie palisady, pierwszemu, który wdarł
prawdziwych a. złotych się do obozu nieprzyjaciela (c. castrensis)', z trawy i
wyróżniano za zasługi dzikiego kwiecia, dla wodza, który oswobodził oblężone
wojenne (było to też wojska (c. obsidionalis);
oczyszczeniem po przelewie mirtowy, dla wodza za sukces mniejszy (c. ovatio); dla
krwi) i triumfy sportowe. wodza odbywającego triumf
Najdawniejszą gr.-rz. ozdobą
głowy była przepaska
wełniana a. płócienna (gr.
diddema), służąca pierw. do
ujęcia długich włosów;
rozwinięciem przepasek stały
się ozdobne wieńce roślinne
potem metalowe, wreszcie
diademy i korony (zob.)
królów „z bożej łaski",
cesarzy i książąt, naprzód
jako oznaka honorowa,
później atrybut sprawowanej
władzy. Wieńcami zdobiono
również bramy miast w dni
uroczyste.
Wieniec — urodzaj,
płodność. Zadaniem gr.
wieńca mogło też być
przychylne usposobienie
Charyt jako boginek urodzaju
i płodności. W podobnych
celach (w stosunku do
(c. triumphalis). „Wieńce za Wieniec — sprawiedliwość. ., Na ostatek odłożony mi jest
poczciwe blizny odebrane wieniec sprawiedliwości. który mi odda Pan" (2 Lisi do
dla ojczyzny" (Marsz dla Tymoteusza 4,8). W tradycji Kabaty (XIII w.) zwany
żołnierzy 23—4 Franciszka ..Językiem", tworzy równowagę między Sprawiedliwością a
Karpińskiego). Miłosierdziem, między Mądrością (strona prawa.
Wieniec — niewola. Wieńce, Łaskawości) a Zrozumieniem (strona lewa. Surowości).
mające być jakoby pamiątką Wieniec w śrdw. — wieńce z ostrokrzewu dawano wraz z
okowów Prometeusza, stały najlepszymi życzeniami; wieńce z pietruszki i ruty nadawały
się w Grecji i Rzymie się do przepędzania złych duchów.
emblematem niewoli: Wieniec — gnostyczny symbol Boga. Wianek ruciany (w
wkładano je na głowy dawnej Polsce) — dziewictwo. Później także wianek
zdobytych jeńców rozmarynowy. mirtowy. Przysłowie: Choćby wsiadła na sto
wojennych. koni, już wianeczka nie dogoni.
Wieniec z liści dębowych — Wieniec grochowy (uwity z grochowin) — dawn. odprawa
zob. Dąb (Liście). Atrybut zalotnikowi. rekuza. odmówienie ręki panny niemiłemu
bóstw nieba. konkurentowi.
Wieniec z wawrzynu, zob. Wieniec słomiany — dawn. szyderczy. obelżywy symbol
Wawrzyn. Wieniec z różnych utraty dziewictwa przez pannę.
kwiatów — atrybut Mury i
muzy Terpsychory;
uosobienie Złotego Wieku i
Azji.
Wieniec trzcinowy a. z
sitowia — atrybut bogów
rzecznych.
Wieniec w chrzęść. —
wyróżnienie, męczeństwo;
władza; zwycięstwo nad
grzechem i śmiercią;
emblemat Księstw i
Zwierzchności niebieskich;
atrybut Madonny, Królowej
niebios. Wieniec otaczający
owoc — dobroczynność.
Wieniec — chwała. ..Gdy się
ukaże książę pasterzy,
otrzymacie nie więdnący
wieniec chwały" (/. List św.
Piotra 5.4). „Szczęśliwy,
komu pierwsze wieńce się
dostały:
sam zyska chwałę, innych
zanęci do chwały" (Już się z
pogodnych niebios... 29—30
Mickiewicza).
Wieniec — cześć. ,,Kraju bezpłodność, dziewictwo, celibat, kres miłości. porzuconą
mój rodzony! Wieniec twej kochankę, rozczarowanie;
części odarty" (Wyzwolenie tęsknotę, smutek; nieszczęście, bezdomność. śmierć,
włościan 57—8 Władysława żałobę; muzykę bukoliczną; łaskę boską, Noc Walpurgi,
Syrokomli). diabła, czary; wargi. wymowę, poezję, radość, mądrość,
Trzy wieńce — wiara, sława i stałość;
ojczyzna. „Niechaj ci, synu wytrzymałość, giętkość; bezwartościowość.
mój. wiara i sława, i patria Wierzba u staroż. Żydów źródło mądrości oraz łaski bożej:
będą pomyślne i dadzą nieustanne odrastanie ucinanych gałęzi emblematem Biblii
swoje trzy wieńce" (Fantazy jako niewyczerpanej krynicy mądrości; w chrześcijaństwie —
2. 3. 410—12 Słowackiego). ewangelia, którą symbolizować ma wierzba jako roślina
Wieniec — wolność. ..ciesząca się życiem" (gr. filódzoon). ciągle na nowo roz-
..Wieńcem wolności kwitająca.
ozdóbmy skroń!" (Marsz 4 Wierzba u Żydów — radość, wesołość;
Ludwika Miero-stawskiego). gałęzie wierzbowe używane w pierwszy dzień Święta
Wieniec — potęga. „Snuć Szałasów, zwany też Dniem Wierzby. zob. Palma (Gałązka
węzły życia i wieńce potęgi!" palmowa).
(Dzień dzisiejszy 36 Zy- Wierzba — s-nutek. tęsknota. „Nad rzekami Babilonu
gmunta Krasińskiego). siedzieliśmy i płakali na
Wieniec — czary. „Wieńcem
czarów cię oplata drżące
serce me" (Kołysanka 7—8
Kornela Ujejskiego).
Wieniec (w Wielkopolsce) —
dożynki;
od wieńca dożynkowego
symbolizującego urodzaj,
obfite żniwa.
Wieniec adwentowy (z
jedliny, z czterema świecami)
— przygotowanie, nadzieja.
Wszedł w użycie w nm.
obszarze językowym po l.
wojnie świat.
.lak wianki wił — łatwo,
gładko, bez trudności.
Wianki, zob. wyżej Wieniec
(płodność).
W marzeniu sennym:
(wieniec) przyjemność.
WIERZBA
Wierzba symbolizuje
Wschód, wschód Słońca.
wodę, siły żywotne;
żeńskość. płodność,
wspomnienie Syjonu. N;) ogryzać" (Bukoliki, ekloga. 1. 77—8 Wergiliusza. tł. Z.
wierzbach w tamtej krainie Abramo-wiczówny).*
zawiesiliśmy lutnie nasze" Wierzba — bezpłodność, dziewictwo. W starożytności
(Psalm 136 l—2), aby w klasycznej uchodziła za roślinę bezpłodną (gr. olcsikarpos
niewoli, na wygnaniu, nie 'płodopsuj'. tac. frufperda 'ptodogub'). a Jeszcze w śrdw. za
śpiewać radosnych pieśni symbol dziewiczej czystości; stąd mniemanie. że wierzba
swej ojczyzny. jest antyalrodyzjakiem. popędobójcą (Pliniusz. St. 16.26:
Wierzby związane z wodą 24.9).
(przez to i z Księżycem). Wierzba — porzucona kochanka. ..W takiej jak ta nocy
Bóg o potomkach Jakuba: ..l Dydona. w ręku z gałązką wierzbową, na pustym brzegu
będą róść między ziołami jak wzywała kochanka. ażeby wrócił" (Kupiec wenecki 5.1
wierzby przy wodach Szekspira, tl. L. Uiricha).
ciekących" (Izajasz 44.4). Wianek wierzbowy — utrata a. nieobecność osoby
Przysłowie: Lepiej w ukochanej. ..Pod wierzbą płaczącą dziewczyna łzy roni (...).
Janiszowie na wirzbie. niż w Z gałązek ja wierzby zrobię sobie wianek" (Oleiło 4.3
Kosinie w izbie: lepiej płakać Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
na powodzie, niż siedzieć Wierzba — siły żywotne, wytrwałość. zmartwychwstanie,
doma o głodzie. zdolność do aklimatyzacji. Nawet szczątek drzewa, nawet
Liście wierzbowe — wargi ułomek kory żyje i wypuszcza nowe witki i liście. gałąź
(przez podobieństwo zatknięta w ziemię zapuszcza korzenie. W symbolice
kształtu). U Żydów — wargi chrzęść. — zmartwychwstanie. Przysłowie: Wierzbowe
wyznawcy chwalące Pana. drzewo, gdzie posa
U Greków — wargi poety,
stąd liście poświęcone
muzom. Orfeusz nabył
kunsztu mowy w gaju
wierzbowym Persefbny.
Wierzba — śmierć. Wierzbę
uważano za drzewo
nagrobne, drzewo rosnące u
zejść do świata
podziemnego, za atrybut
bóstw związanych ze
śmiercią, jak Per.scibna.
Hekate. Apollo. Hcrmes.
nimfa Kirke i in. Przysłowie
roś.: Kto sadzi wierzbę,
przygotowuje łopatę na swój
grób.
Wierzba — gorzka rozpacz
bezdomności. ..Pieśni już
wam nie zanucę: pod
cudzym będziecie dozorem
skubać szczodrzeniec kwi-
tnący i gorzką wierzbinę
dzisz, tam rośnie (o ludziach pędziły nad chmurami na sabaty, zwł. w Noc Walpurgi (30
łatwo przystosowujących się IV/1 V).
do nowego środowiska). ; Wierzba — ..złe" drzewo, siedlisko Rokity. ..pokuśnika".
Wierzba — żeńskość. ziemskiego demona. Przysłowia: W starej wierzbie diabeł
Tradycyjne porównania mieszka. Zakochał się (śmieje się) jak diabeł w suchej
elegancji i wdzięku kobiety wierzbie.
do giętkości i ruchów Wierzba — muzyka pasterska. ..A kto ciebie, ty wierzbino,
gałązek wierzbowych na wychował? A kto twoje fujareczki czarował?" (Na fujarce 8. l
wie-, trze. —2 M. Konopnickicj). ..A grajże mi piszczałecz-ko (...).
Wierzba — giętkość, Uliniłem cię z wierzbiny" (Moja pieśń wieczorna 42—44
pochlebstwo, lizusostwo. Jana Kasprowicza).
Przysłowie: Grzbiet Wierzba — silą w słabości. Wierzba jest słaba, ale wiąże
wierzbowy łatwo się gnie. inne drzewa (przysłowie wł.); wiąże się je wicią wierzbową.
..Nie bądź wierzbową witką, Wierzba — polskość, ..Gdzie polem powiewa wierzbina,
która tak uroście. gdzie ją z wiem. że się Polska kończy lub zaczyna" (Wierzby 2. 17—
młodu nachylą" (Zwierciadło 18 Kazimierza Laskowskiego).
1.31 Mikołaja Reja). Lord Wierzba płacząca — smutek, zmartwienie;
Wil-liam Winchester na żałoba, opłakiwanie zmarłych. Przysłowie:
pytanie, jak zdołał się Smutna jak wierzba płacząca.
utrzymać na dworze Wierzba płożąca (Salix repens) — rozczarowanie w miłości.
królewskim, odparł: Wierzba migdałowa (S. amygdalina)—stałość w miłości i
..Będąc wierzbą, a nie przyjaźni.
dębem".
Wierzba —
bczwartościowość. Witam
cię, drzewo, ty najmniej
cenione" (Na wierzbę 5 T.
Lenartowicza).
Wierzba — głuchota,
niemota. Przysłowie:
Gdy cię język świerzbi,
gadaj do dziurawej wierzby
(która ani nic usłyszy, ani nie
zdradzi tajemnicy).
Wierzba — drzewo czarów,
wróżek, czarownic.
udzielające wymowy i
natchnienia poetyckiego,
gniazdowisko dzięcioła
kręto-głowa. wysłannika
bogów. Czarownice wy-
puszczały się w podróże
morskie w sitach z witek
wierzbowych, a na
wierzbowych miotłach
Witki wierzbowe uważane prawdę, sumienie, medytację;
były za amulet przeciw przemianę, ewolucję. Zob. Mysz. (Mysia Wieża).
czarom, czarownikom i Wieże schodkowe, zikkuraty sumeryjsko--babilońsko-
magnetyzmowi promieni asyryjsko-elamickic symbolizowały prawdop. „górę świata",
Księżyca. duchowe wznoszenie się człowieka do nieba. Podanie o
Gałązki wierzbowe Wieży Babel zrodziło się. być może. na wieść o zikkuratach,
poświęcane w Niedzielę o których głoszono. że sięgają nieba.
Palmową (zw. też Wjeta Babel (Gen. 11, 1—9) — zamieszanie, "'^mieszanie
Wierzbową), zob. Palma (na języków, hałaśliwy tłum;
końcu). Budzono wtedy samoauszczenie. pycha, megalomania: przedsięwzięcie
dzieci rózgami wierzbowymi zmierzające do katastrofy; niespełnione marzenie, brama do
i śpiewano: ..Rózga bije, nie nieba, która ma wprowadzić ludzi do siedziby bogów.
ja biję, za tydzień wielki Wieża — najwyższe bóstwo, zbawienie. nadzieja. ,,Pan jest
dzień!" lub: ,,Wierzba bije, wieżą zbawienia króla swego" (2 Ks. Król. 22,51). „Wieżą
nie zabije, kości nie najmocniejszą imię Pańskie" (Ks. Przypowieści 18.10).
połamie!" Przysłowie: Mazali „Stałeś się. Panie, nadzieją moją. wieżą mocną przeciw
go wierzbowym olejem, tj. nieprzyjacielowi" (Psalm 60 4). ,,Silny jak wieża nadzieją,
wychłostali wierzbową wicią. powiadam: Amen" (Ryszard U 1,3 Szekspira. tł. S.
Gruszki na wierzbie — coś Koźmiana).
niemożliwego. nie dającego
się zrealizować.
WIEŻA
Wieża symbolizuje niewolę,
kaźń, stracenie (skazańca),
śmierć, grób, oczyszczenie:
czas;
więzienie, zdradę;
(najwyższe) bóstwo, ołtarz
boga (Słońca), drabinę do
nieba, zbawienie,
Jeruzalem; człowieka,
piękno, majestat.
wspaniałość, szlachectwo,
skarb(nicę); wzniosłość,
wysmukłość, słup. ityffalusa;
nadzieję, perspektywę,
widok, straż, obserwację, sy-
gnalizację, ostrzeżenie,
czujność; twierdzę. blanki,
obronę, schronienie,
bezpieczeństwo.
suwerenność, trwałość,
odporność, wrogie
otoczenie; odosobnienie,
dziewictwo, czystość; ukrytą
Wieża — Jeruzalem. „A ty, bo wyrocznia delficka przepowiedziała mu. że zginie z ręki
chmurna wieżo stada córki wnuka. Zeus przedostał się do królewny w postaci złotego
Syjon, aż do ciebie przyjdzie deszczu i spłodził z nią Perseusza.
(...) królestwo córki Wieża muzyczna w Nisai w Megarydzie nad Zatoką
Jeruzalem" (Micheasz 4.8). Sarońską. zbudowana przez mitycznego króla Nisosa;
Wieża (obserwacyjna, wieża rozbrzmiewała dźwiękami muzyki, bo kiedyś Apollo
wartownicza) — czujność, przechowywał tam swoją harfę.
straż, dozór. ,,Stróż tedy, Ruchoma wieża, hulajpole. rodzaj dawnej. kilkupiętrowej
który stal na wieży szturmowej machiny oblęż-niczej.
jezrahelskiej. ujrzał oddział Wieża — obrona. Od czasów staroż. nieodzowny składnik
Jehu" (4. Ks. Kroi. 9, 17). murów miasta; w śrdw. systemie obronnym wieże bramne.
„Założył winnicę, i płotem ją baszty, beffroi itp. ..Pobudujmy te miasta, a otoczmy murem
ogrodził (...) i zbudował i utwierdźmy wieżami" (2. Ks. Kronik 14.7).
wieżę" (Ew. wg Mai. 21.33). Wieża — wzniosłość, wznoszenie się; oś świata: ityfallus.
W sztuce chrzęść. często Wieża ciemności — śmierć. Wieża — człowiek: górne okna
symbol czujności. przedstawiają oczy i umysł człowieka.
Wieża Dawidowa —
wysmukłość. Oblubieniec do
Oblubienicy: ,,Szyja twoja
jak wieża Dawidowa" (Pieśń
nad pieśniami 4,4). Wieża z.
kości słoniowej —
wysmukłość;
odgrodzenie się od życia
powszedniego dla zajęcia
się sprawami
wznioślejszymi. Szyja
Oblubienicy jak wieża z
kości słoniowej (Pieśń nad
pieśniami 7,4). Przysłowie:
Zamknąć się w wieży z kości
słoniowej — o elicie
odgradzającej się od
społeczeństwa, o artystach
tworzących dla elity a. dla
innych artystów.
Wieża stalowa — miejsce
kaźni u wejścia do Tartaru.
gdzie Radamant gnozyjski
sądzi zbrodniarzy, a
Tyzyfone ich chłoszcze.
(Eneida 6.554 Wergiliusza).
Wieża atrybutem Danae.
córki króla Argos. który ją
zamknął w spiżowej wieży.
Wieże bliźniacze (w i szlachty. forteca, której mur wewn. ma 13 wież, a
kształcie litery H) — zewnętrzny 6 wież i 2 bastiony.
podwójne kolumny nieba; Wieża kościelna od okresu starochrześc.. zwł. od okresu
brama do nieba. Zob. też (pocz. VII w.) wprowadzenia dzwonów kościelnych w
Kolumna. Kościele zach. — kaznodzieja; upominanie, wezwanie do
Wieża w chrześcijaństwie — modlitwy. wznoszenie myśli w górę. ku sprawom niebieskim.
czystość, dziewictwo: Wieża zegarowa — czas; śmierć.
ucieczka, azyl grzeszników. Wieża — klasztor, pustelnia. ..W środku lasu samotna
Atrybut św. Barbary z 11I/IV błyszczy za Niemnem wieżyca. był to klasztor zakonnic,
w.. którą wg legendy ojciec chrześcijan smutna budowa. Na tej wieżycy spoczęły oczy i
zamknął w wieży, a gdy myśli Aldony" (Konrad Wallenrod 4.583 Mickiewicza).
chciała go nawrócić, uciął jej ..Dziewica płacze w pustelniczej wieży" (jw. 2.160).
głowę. Atrybut NMP często Wieże mieszkalne, w śrdw. obronne siedziby rodów
z altaną, pokojem, drzwiami. szlacheckich w miastach włoskich. później burzone. W San
studnią; w litanii Gimignano z 76 zachowało się trzynaście.
loretańskiej: wieża z kości Wieża głodu. Torre delia Muda w Pizie, w której zmarł z
słoniowej, wieża Dawidowa; głodu, zamknięty tam przez arcybiskupa Pizy. hrabia
zob. wyżej. Ugolino delia Ghe-rardesca. wraz z dwoma synami i dwoma
Wieża sygnalizacyjna (np. wnukami (por. Boska Komedia. Piekło 33
latarnia morska) — chrzęść,
symbol wskazywania okrę-
towi doczesnego żywota
transcendentnego celu —
zbawienia; stąd
wyobrażenia wież na
nagrobkach starochrześc.
Wieża o trzech oknach —
Trójca Sw.
Wieża milczenia (dachma)
—oczyszczenie. Na
wieżach takich parsowie
indyjscy wystawiają zwłoki
swych zmarłych krewnych
na pożarcie sępom, po
czym kości chowają w urnie.
Wieża —więzienie. W
dawnej Polsce turma z
podziemnym lochem dla
plebsu i górnym piętrem dla
szlachty. Kara wieży — kara
więzienia. Przysłowie: Ze
złej wieży każdy bieży.
Wieża londyńska, ang.
Tower of London. dawne
więzienie dla królów, książąt
Dantego, tł. E. pojawienie się uważano za złowieszczy omen. Przysłowia:
Porębowicza); dziś na tym Bierze wilk i liczone (owce). Wilczy głód. Mów wilkowi
miejscu Palazzo pacierz, a on woli kozią macierz. Natura ciągnie wilka do
dell'0rologio. lasu. Wilcze prawo — przemoc, bezprawie, prawo
Wieża — moc, trwałość. silniejszego. Popie oczy. wilcze gardło, co zobaczy to by
,,Mocny jak wieża bądź, co zżarło. Wilkiem patrzeć — ponuro spode łba, wrogo.
się nie zegnie, chociaż się Wilkiem komuś z oczu patrzy — ktoś spogląda wrogo,
wicher na jej szczyty wali" ponuro. Człowiek człowiekowi wilkiem — wrogiem. Wilcza
(jw. Czyściec 5.14). przyjaźń — niegodna zaufania (w bajce Pasterz i wilk Ezopa
W heraldyce: trwałość, pasterz powierza stado zaprzyjaźnionemu wilkowi, który
odporność; strategia. pożera wszystkie owce).
W alchemii: piec, w którym Wilczyca — namiętność, pożądanie seksualne. płodność.
odbywa się transmutacja Prostytutki w starożytnym Rzymie nazywano wilczycami
metali, często sporządzany (łac. lupa 'wilczyca'), stąd lupanar — dom publiczny. U
w kształcie wieży, która Greków mormotykeion była wilczycą, żeńskim demonem,
symbolizuje wznoszenie się którym straszono dzieci, mamką Acheronta. syna Gai.
w górę i połączoną z nim Wilk ucieka od orła — staroż. przysłowie gr.; tj. od
przemianę. transformację, szybszego od siebie; przen. człowiek nie mogący uniknąć
ewolucję. zagrażającego mu niebezpieczeństwa a. skryć się przed
W marzeniu sennym: głosem sumienia.
spełnienie ambitnych
zamiarów; wzniesienie się,
powodzenie.
WILK
Wilk symbolizuje ciemności,
noc. zimę; zniszczenie.
Szatana, demony
pogańskie; głód, strach;
dzikość, drapieżność,
krwiożerczość, naturę
nieopanowaną,
okrucieństwo, łupie-stwo,
gwałt, szybkość, wojnę,
agresję; upór,
nieustępliwość, chytrość,
przebiegłość, podstęp;
zepsucie, zawiść, chciwość,
kłótliwość, tchórzostwo,
hipokryzję; (w śrdw.)
herezję;
melancholię, ubóstwo,
nędzę; opiekę.
Wilk — nienasycona
żarłoczność, żądza mordu.
Jego wycie, a zwłaszcza
Wilk — ludożerca. Jego Wołać „Wilk!" — jak w bajce czynił młody pasterz dla żartu,
brzuch jest grobem zwołując sąsiadów, aby obronili jego owce przed rzekomym
człowieka, a rozwarta napadem wilka; po kilku takich żartach sąsiedzi nie przyszli,
paszcza bramą piekieł, gdy wilk zjawił się naprawdę.
Hadesu (bóg Hades nosił Wilk jako drapieżne, leśne zwierzę żerujące nocą i za dnia,
płaszcz z wilczego futra). które widzi w ciemności, którego oczy świecą w mroku, jest
Wilk, podobnie jak pies, typowym symbolem dwuwykładnym: nocy i nocnego mordu
uważany był za przewodnika oraz Słońca, którego strzały-
dusz ludzkich do świata -promienie zabijają i powodują suszę; wilk był poświęcony
podziemi, dokąd się Marsowi, italskiemu patronowi wiosny, któremu pasterze
dostawał przez jaskinię oddawali pod opiekę trzody, aby je bronił przed wilkami,
komunikującą się ciemnymi później bogu wojny i rzezi; był też poświęcony Apollinowi
tunelami z tamtym światem, Lykoktonosowi ('wilko-bójcy'), bogu Słońca, jego zabójczych
zwaną po łac. mundus strzał-
'świat; -promieni i stad słonecznych, które chronił od wilków i zarazy
piekło; niebo'. i zapewniał im płodność; Apollo był też sam pasterzem stad
Wilk w bajce — tac. lupus in Admeta i Laomedona (Iliada 2,766; 21.448 Homera). W
fabuła — który się pojawia, ogrodach i gajach otaczających sanktuarium Apollina
gdy się o nim mówi, żywy Likejosa ('wilczego'), na płn. wsch. od Aten wzniesiono w V
jeszcze pogłos wierzeń, że w. p.n.e. gimnazjon (ośrodek sportowy) u źródeł Eri-danu; w
wypowiedzenie nazwy 2 pół. IV w. p.n.e. założył tam Arystoteles perypatetyczną
groźnego zwierzęcia (lwa, szkołę filozoficzną,
niedźwiedzia. wilka itd.)
może je sprowadzić. Przy-
słowia: Nie wywołuj wilka z
lasu. O wilku mowa (a wilk
tuż). .,0 wilku mówiono w
izbie, a wilk tuż siedział na
przyzbie" (Koza, kózka i wilk
21—2 Mickiewicza), W 37
bajkach Ezopa wilk jest
główną postacią; w bajkach
nowożytnych jest ludoja-
dem, wielkim złym wilkiem z
Czerwonego kapturka i z
Trzech świnek (1933) Walta
Uisneya (,, Who's afraid of
the big, bad wolf?" ang. 'Kto
się boi wielkiego, złego
wilka?').
Żelazny wilk — bajeczny,
fantastyczny. Jak bajki o
żelaznym wilku (słuchać) —
o czymś niesłychanym,
niewiarygodnym.
Likejon (gr. Lykeion), od kobiety rzemieniami, aby im zapewnić płodność.
którego wzięły nazwę nasze Siła i waleczność wilka czynią go alegorią wojny u wielu
licea (za pośrednictwem tac. ludów — Turków, Mongołów, Indian; u starożytnych Rzymian
lyceum). i Egipcjan byt symbolem odwagi, a w legionach rz. —
Wędrowny tryb życia wilka emblematem wojskowym.
łączy go w wyobraźni ludu z Biblia wspomina o wilku wielokrotnie. ,,Beniamin wilk
uciekinierami, banitami i drapieżny" mówi Jakub o swym najmłodszym synu (Gen.
porzuconymi dziećmi. 49,27), stąd wilk stal się atrybutem plemienia Beniamin.
Według legendy cytowanej „Książęta (Jerozolimy są) jak wilki drapieżne, przelewają
przez Arystotelesa (Historia krew, niszczą życie ludzkie, aby osiągnąć zysk" (Ezechiet
naturalna zwierząt 580al5), 22,27; por. So-foniasz 3,3). „Chaldejczycy są (...) szybsi niż
Leto, jako matka ,,wilczego wilki wieczorne" (Habakuk 1,8). Jezus do apostołów: „Oto ja
boga" Apollina, przybrała was posyłam jak owce między wilki" (Ew. wg Mat. 10,16).
postać wilczycy, aby zmylić Wilki w owczej (baraniej) skórze — ludzie przewrotni,
prześladującą ją, zazdrosną zakłamani (przysłowie starogr.). „Strzeżcie się fałszywych
o Zeusa Herę, i przebiegła z proroków, którzy przychodzą do was w odzieniu owczym,
kraju Hi-perborejówdo Delos wewnątrz zaś są wilkami drapieżnymi" (Ew. wg Mat. 7.15).
wciągu 12 dni. Wg mitu wilki
przeprowadziły uciekinierów
z potopu Deukaliona do
azylu Lykoreia na górze
Parnas.
Wilczyca kapitolińska (tac.
lupa Capito-Una) wykarmila
swym mlekiem porzucone
na Kapitelu bliźnięta
Romulusa i Remusa. dzieci
Marsa. Jest to jedna z
licznych opowieści o
niemowlętach porzuconych i
wykar-mionych przez
wilczycę a. wilczą rodzinę
(np. Mowgli w Księdze
dżungli Rudyarda Kiplinga).
Luperkalia — stare rz.
święto oczyszczenia i
płodności, obchodzone 15
lutego ku czci Fauna
Luperkusa, chroniącego
owce przed wilkami; w
czasie obchodów z jego
świętej groty na wzgórzu
palatyńskim wybiegali jego
kapłani, luperci, odziani w
skóry kozłów, i uderzali
Wilk w tradycji dominikańskim psy Pana (łac. domini canes) atakują wilki
chrześcijańskiej — dwa (heretyków).
grzechy główne: chciwość i Wilczyca wraz z lwem i panterą to u Dantego (Boska
nieumiarkowanie w jedzeniu Komedia, Piekło l, 31—60) alegoria trzech złych skłonności:
i piciu. W średniowieczu chciwości, pychy i rozwiązłości, które udaremniają skruchę i
wilk stał się rodzajem poprawę grzesznika broniąc poecie wstępu na świetlaną
potwora apokaliptycznego; górę: ,,Wilczyca nabrzmiała od płodu żądz wszelkich, mimo
diabeł, demon, czarownik że chuda i sucha, sprawczyni nieszczęść mnogiego narodu"
udają się na sabaty w (tł. E. Porębowicza). Sw. Patryk zmienić miał króla Walii.
postaci wilka lub psa, We-retyka, w wilka. W wierzeniach indyjskich miejsce wilka
czarownice zaś używały zajmują tygrys i pantera, a w afrykańskich — lew i hiena.
wilków jako wierzchowców Wilk w folklorze germańskim — Czas. Wilk-Tydzień chce
w drodze na sabat (przy pożreć sześć małych owieczek wyobrażających dni
czym jeździły na nich powszednie, jak Kronos swoje dzieci, ale oszukano go po-
zwrócone twarzą do ogona dobnie jak Kronosa, podając mu kamienie do zjedzenia.
zwierzęcia) lub przynajmniej Potworny wilk Fenrir (Fenrisulfr) w mitologii skandynawskiej,
wkładały podwiązki z wilczej to syn demonicznego boga Lokiego i olbrzymki Angerbody.
skóry. Wilk, jako Obawiając się jego dzikości i siły, bogowie spętali go
wyobrażenie diabła, magiczną wstęgą zrobioną z kobiecej brody, oddechu ryby,
heretyka itp., korzeni gór, śliny ptasiej, dźwięku kocich kroków itd. Wstęgę
przeciwstawiony jest
barankowi reprezentu-
jącemu wiarę, który jest
typową ofiarą wilka w
bajkach. Przysłowia: Miłuje
go jak wilk barana. Póki
świat światem, wilk owcy
nie będzie bratem. Gdy
jednak występują razem w
zgodzie, głoszą rajską
idyllę: pod Mesjaszem z
rodu Dawidowego „będzie
mieszkał wilk z jagnięciem",
„wilk i baranek będą paść
się razem" {Izajdsz 11,6;
65,25). I wilk syty i owca
cala.
W sztuce chrześcijańskiej
— jeden z atrybutów św.
Franciszka z Asyżu — wilk
z Gubbio pod wpływem
świętego wstąpił na drogę
poprawy. Baranek między
wilkami — Zuzanna i starcy
{Daniel 13). W malarstwie
tę Fenrir rozerwie w dniu ludzie umiejący się na czas pewien zmieniać w wilki a.
końca świata (ragnarek, zmienieni w wilki za pomocą czarów; wilkołaki miały
zmierzch bogów), pożre napadać na ludzi, wykopywać trupy, porywać niemowlęta itp.
Słońce i Odyna (ale Opisywali wilkołaków Hero-dot (Dzieje 4,105) i Pliniusz St.
zostanie zabity przez jego (Historia naturalna 8,34). W staroż. Arkadii składano ofiary z
syna, Widara). Porządek ludzi jakiemuś wilczemu bóstwu wypartemu później przez
Kosmosu może więc być Zeusa Likajosa, który miat sanktuarium na Likajonie 'Wilczej
zachowany tylko przez Górze' w Arkadii. „Wnet ujrzym czarownice wleczone na
obezwładnienie zła, które i stosy, Wilkołek z Opętanym pojeży nam włosy" (Powązki 7—
tak wyrwie się z więzów i 8), Stanisław Trembecki przeciw zabobonom i przesądom.
zniszczy ten porządek. Wilk Zobaczyć wilka — zaniemówić (Republika 1.336D Platona).
i kruk były poświęcone Mniemano powszechnie (także Ojcowie Kościoła), że gdy
Odynowi. wilk dostrzeże człowieka wcześniej niż ten jego, odbiera
Wilk z wężową uździenicą, człowiekowi zdolność mowy; ale gdy zobaczy go później, nie
wierzchowiec czarownic, może mu uczynić szkody. Wilk go ozionął — oczarował
trollów, demonów, ludzkiego wzrokiem, omamił, ogłupił, zaćmił mu rozum; o człowieku
ducha-strażnika milczącym.
(odpowiednika anioła-stró- Wilk chowany — natura dzika, pozornie tylko oswojona.
ża) — cień, nieodstępny W Azji wilk bywał zwierzęciem niebiańskim: w Chinach był
towarzysz; dostrzeżony na strażnikiem Pałacu
jawie — przepowiada zgon;
zwykle jednak pojawia się
tylko we śnie.
Wilk — duch zboża,
poświęcony Wielkiej Bogini;
moc zapewniania bogatych
plonów mieści się w jego
ogonie. Stąd w wielu
krajach Europy żniwiarka
wiążąca ostatni snopek
zboża nazywana jest
wilkiem; w czasie
uroczystości dożynkowych,
wręczając wieniec, zabiera
się do ugryzienia żony
gospodarza, ale
poczęstowana kawałkiem
pieczeni daje się odwieść
od tego zamiaru.
Wilkołaki, wilkołki (łac.
versipelles 'zmieniający
skórę') wg starożytnych i
średniowiecznych wierzeń
(utrzymujących się w
Europie do końca XIX w.)
Nieba; w Mongolii boskim W marzeniu sennym — (zabić) triumf;
protoplastą Czyn-gischana. (zobaczyć) cierpienie, nieszczęście.
Wilka za uszy trzymać — Wilk (Lupus} — gwiazdozbiór nieba południowego, w Polsce
antyczna ilustracja trudnego niewidoczny.
położenia, kiedy siedząc na W heraldyce: przezorność w czasie ataku;
wilku równie niebezpiecznie podstęp wojenny.
jest puścić jego uszy, jak i Wiek — człowiek sześćdziesięcioletni.
trzymać się ich. WINO
Wilk — wierna, męska Wino symbolizuje życie osiadłe; napój bogów, dar boży,
przyjaźń, zob. Hiena. krew (Boga), gniew bóstwa, ofiarę, oczyszczenie, Dionizosa,
Wilk — przewrotność wtajemniczenie, konsekrację, uświęcenie, błogosławień-
ludzka: „Zdaje się, że ludzie stwo, rękojmię wiary, zmartwychwstanie, zbawienie, eliksir
w wilku prześladują i życia (wiecznego), życie (wieczne), eucharystię; prawdę,
nienawidzą własną mądrość, natchnienie, skarb; młodość, dobrą kompanię,
przewrotność" (Wilk, psy i upojenie, żałość, lęk, pokrzepienie, pocieszenie,
ludzie 3,70 A. zapomnienie; łagodność, wesołość, animusz, odwagę;
Dygasińskiego). miłość, pożądanie, erotykę; dzikość, podżeganie, wroga,
Wilczy dół, wilcza jama, zdrajcę, diabła.
wilczodół, wilko-wnia — Wino — życie osiadłe. Hodowla wina była często otwarciem
samołówka na wilki w drogi do osiadłego życia rolniczego. Jonadab, chcąc
postaci głębokiego dołu ochronić Reha-
przykrytego gałęziami,
zawierającego żywą
przynętę.
Wilk morski — stary,
wytrawny marynarz, żeglarz.
Por. Szczur (lądowy).
Wilczyca kresowa — Teofila
z Chocimir-skich
Chmielecka, żona Stefana,
wojewody kijowskiego od
1629, pogromcy Tatarów,
słynna w całej Ukrainie z
hartu, energii, waleczności,
gwałtów, okrucieństwa,
często na koniu, z bronią w
ręku, postać osobliwa nawet
w krajobrazie kresów XVII
w.
Wilczy bilet — w Rosji
carskiej dokument
uniemożliwiający osobie
wydalonej z jakiejś uczelni
wstąpienie do jakiejkolwiek
innej.
bitów z pokolenia strwożą się, i szaleć będą od oblicza miecza, który puszczę
Kenijczyków przed tymi między nich" (Jeremiasz 25, 15—16). „Powstań Jerozolimo,
nowinkami, przykazał im: któraś piła z ręki Pańskiej kielich gniewu jego; aż do dna
„Nie będziecie pić wina, wy i kielicha odurzenia napoiłaś się i wypiłaś aż do drożdży"
synowie wasi aż na wieki, i (Izajasz 51,17).
domu nie będziecie Wino, upojenie winem — nagość, kazirodztwo, odrodzenie
budować, nasienia nie rodu; związane z podaniami o wielkich katastrofach,
będziecie siać i winnic nie Mezopotamski bohater potopu, Utnapisztim, uratowany na
będziecie sadzić ani mieć, zbudowanej przez siebie arce, składa ofiary z jadła i z wina,
ale będziecie mieszkać w do których bogowie „zlatują się jak muchy" „poczuwszy
namiotach" (Je-remiasz 35, smakowite wonie" (Poemat o Gilgameszu 11, 155—161).
1—10). Noe po opuszczeniu arki „zasadził winnicę, a pijąc wino upił
Wino — napój Boga. Jahwe się i obnażył w namiocie swoim. Cham, ujrzawszy odkryte
każe Mojżeszowi, aby dwa łono ojca, powiedział o tym braciom" (Gen. 9, 20—21). Po
razy dziennie lano wino na spaleniu Sodomy i Gomory Lot mieszkał z córkami, które
oharzu w ofierze napojnej postanowiły spoić go winem i spać z nim kolejno, aby mieć
{Ex. 29,40). potomstwo z ojca" (Gen. 19, 30—38).
Wino — uświęcenie, Młode wino — młodość. Przysłowie:
oczyszczenie, bło- Młode winko musi wyszumieć.
gosławieństwo, radość. Wino w micie gr. — boska natura Dionizosa.
Cztery kielichy wypijane w
czasie wieczerzy paschalnej
(hebr. seder) u Żydów
symbolizują czterokrotną
obietnicę zbawienia daną
przez Boga: przez poczęcie,
urodzenie, odkupienie i
przygarnięcie do siebie
całego narodu.
Wino (wraz ze zbożem) —
dary boże.
Błogosławieństwo Izaaka:
„Dajże ci Boże z rosy
niebiańskiej i z tłustości
ziemi obfitość zboża i wina"
(Gen. 27,28).
Wino gniewu — gniew
Boga, kara boska dla ludzi i
narodów buntowniczych a.
niewiernych. „Mówi Pan
zastępów: Weź kubek wina
zapalczywości z ręki mojej,
a poczęstujesz nim
wszystkie narody, do których
ciebie poślę. I napiją się, i
Wino — afrodyzjak, (Eklezjastes 9,7). ,,Wino strapione serce rozwesela"
pożądanie, sperma. „Twoje (Monacho-machia 3,8 Ignacego Krasickiego).
łono to okrągła czasza, Wino — odwaga, animusz. Andromacha dolewa wina do
niech w niej nie braknie wody bojowym rumakom. (Iliada 8,189 Homera). ..Wino
wina!" (Pieśń nad pieśniami dodało im odwagi", łac. yina dabant animos (Metamorfozy
7,3). ,,(Wielka 12.242 Owidiusza). Przysłowie: Od wina gęsta mina.
wszetecznica), z którą Wino pocieszycielem. „Bachus rozprasza gryzące troski",
nierząd uprawiali królowie, łac. Dissipat Eyius curas edaces (Pieśni 2, 11, 18
a winem jej nierządu upijali Horacego).
się mieszkańcy ziemi" Wino — zapomnienie. ..Nie dawaj królom wina (...) by snadź
(Apok. 17.2). ..Wino, które (...) nie zapomnieli ustaw i nie naginali prawa wszystkich
piją. to gwałt" (a"j. Przypo- ubogich. Dawajcie mocny napój smutnym, a wino
wieści 4,17). ..Gdzie nie ma strapionym! Niech piją i zapomną o nędzy i boleści swojej"
wina. tam nie ma miłości" (Ks. Przypowieści 31, 4—7). „Lecz tej biedy zapomina skoro
(Bachantki 773 flaszę zetnie wina" (Pijacy 3, l Franciszka Bohomolca).
Eurypidesa). ,.AIe po Wino — odurzenie, upojenie, inspiracja, natchnienie
dobrym winie dogodzi się poetyckie. „Z wina dobra myśl roście" (Pieśni l, 24. 38 Jana
dziewczynie." (Sine Cerere Kochanowskiego). ..Wino dowcip zaostrza" (Schadzka
et Baccho friget Venus łac. ziemianina 57 Piotra Zbylitowskiego). „Winoć koń poetycki"
'Bez jadła i wina chłodnieje (Wino koń poetycki 7 Wacława Potockiego). ..W tyrti winie
pożądanie' 3—4 Daniela dziś jeszcze się znajduje ogień Prometeusza"
Naborowskiego). Przysło-
wie: Żagiew do
wszeteczeństwa — wino.
Wino — głupota.
„Rozpustna rzecz wino i
zwadliwe pijaństwo;
ktokolwiek się w nich kocha,
nie będzie mądry" (Ks.
Przypowieści 20.1). „To
wino tak ogłupia człowieka.
Ono nawet
najmądrzejszego
doprowadza do śpiewu, do
szalonego śmiechu, każe
mu (...) tańczyć i wyciąga
słówko, którego lepiej
byłoby nie mówić", gr. omós
eleos 'wino ogłupiające'
(Odyseja 14,463 Homera, tł.
.1. Parandowskiego).
Wino — wesołość, radość.
„Wino rozwesela serce
człowieka" (Psalm 103 15).
„Pij wino swe z radością"
(Anakreontyki 2, 35—7 Wino — żałość. „(Boże) dałeś doświadczyć ludowi twemu
Juliana Korsaka). Napój ciężkich rzeczy, napoiłeś nas winem żałości" (Psalm 59 5).
poetów: w Anglii oficjalny Wino kojarzy się z morzem: u Homera stały epitet ozdobny
poeta nadworny (łac. poeta (łac. epitheton ornans}'. epi oinopa ponton, gr. 'na morze
laureatus) w zamian za ciemne jak wino (a. po morzu ciemnym jak wino)'.
pisanie ód otrzymywał Wino — krew winnego grona. ..(Juda) omyje w winie szatę
dawn. 200 funtów swoją, a we krwi jagód winnych płaszcz swój" (Gen. 49,11).
sterlingów i beczkę wina Wino powszechnie używane jako libacja zastępująca krew
hiszpańskiego. Przysłowie: ofiarną, jako „krew grona", a zatem „krew ziemi", która je
Z wina dobra nowina. rodzi.
Wino — inteligencja, Wino — krew Boga. krew Chrystusa. „(Jezus) wziął kielich,
mądrość. „Wino czyni podziękował, dał im i pili z niego wszyscy. I rzekł im: To jest
człowieka inteligentnym" krew moja nowego przymierza, którą się za wielu wylewa"
(Talmud babiloński Joma, (Ew. wg Marka 14, 23—4), w czasie Ostatniej Wieczerzy.
fo. 76b). ...la wiem, gdy przy Aluzja do krwawej ofiary z cielców złożonej przez Mojżesza
starym winie, co się w w ceremonii zawierania przymierza z Bogiem (Ex. 24, 5—8).
Węgrzech dzieje" (Do U Greków — krew Dionizosa.
Bachusa 31—2 „Wino najlepszym lekarstwem", gr. phar-makon d'driston
Wespazjana Kochow- oinon (Fragment 158 Alka-josa).
skiego). Przysłowie nm.
Wenn ich trinke Wein, so
redę ich Latem 'gdy piję
wino, prawię łaciną'.
Wino — prawda. ..Wino pite
aż do upicia ujawni serca
pys7.nych"(Eklezjastyk
31,31). In vino veritas łac.
'w winie prawda', wino
rozwiązuje języki, pijany
zdradza swe sekrety. „Wino
nic nie wymyśli, wypaple
tylko" (Piccolomini 4,7
Schillera). Przysłowia:
Kiedy się wino wzburzy,
wszystko na wierzch wy-
nurzy. Ile wina w głowie, tyle
prawdy w słowie.
Wino zwierciadłem
człowieka, gr. oinos...
anthropois dioptron (wg
Fragmentu 16 Alka-josa).
„Wino ludzkich serc
probierski kamień"
(Zabobonnik 1,2 F.
Zabłockiego).
Wino budzi dzikość, 10,8; ok. 625 r.).
łagodność i skłonność do Wino — przyczyna zwad, sprzeczek. ,.A przede wszystkim
tarzania się w błocie. Wg unikaj kłótni wywołanych przez wino" (Sztuka kochania
przypowieści rabinackiej 1.591 Owidiusza).
Szatan zakopał pod „Wino to straszny wróg. trudno się z nim mocować" (Cyklop
korzeniami pierwszej, 678 Eurypidesa).
zasadzonej przez Noego, Wino — diabeł. „Diabeł jest w każdej winnej jagodzie"
winorośli lwa, owcę i (Koran, sura 2). ,,0 ty. niewidzialny duchu wina, jeśli jeszcze
wieprza; dlatego człowiek nie masz imienia, bądź nazwany diabłem" (Oleiło 1. 3, 283
czerpie z wina cechy tych Szekspira).
trzech zwierząt. Wino życia, eliksir życia i nieśmiertelności. Grekom nie
..Wino w miarę pite — życie wolno było czynić libacji z wina bogom podziemnym, gdyż
zrównoważone (...). uważano je za napój życia. „Wszystko jest tylko blichtrem;
Radością duszy i serca. wielkość, świętość znikły, scedzone wino życia, same tylko
Zdrowiem duszy i ciała" męty zostały w tym lochu marności" (Makbet 2.3 Szekspira,
(Eklezjastyk 31, 32—37). tl. J. Paszkowskiego).
..Wino zbytnio pite — Zmiana wody w wino. Wg legendy gr. Dionizos co rok
rozjątrzenie, gniew i wiele odwiedzał słynną z winnic i z kultu dionizyjskiego egejską
upadków; jest gorzkością wyspę Andros i zmieniał w źródle wodę w wino;
duszy. Śmiałość pijaństwa nad tym winnym potokiem mieszkańcy pili. tańczyli i śpiewali
jest powodem upadku uwieńczeni winoroślą (por. obraz Tycjana. Prado, Madryt).
głupiego, umniejsza siły i Cud
zadaje rany" (Eklezjastyk
31. 38—40).
Najlepsze (najsłodsze) wino
zmienia się w najostrzejszy
ocet. Najlepsi ludzie popeł-
niają najfatalniejsze błędy.
Najgorętsza miłość zmienia
się w najzacieklejszą
nienawiść. Strzeż się
gniewu dobrodusznego
człowieka (przysłowie wielu
ludów).
„Wino to zdrajca, naprzód
przyjaciel, potem wróg"
(przysłowie ang. z XVII w.).
..Wino łagodnie wschodzi,
ale na końcu ukąsi jak wąż i
jak żmija jad rozpuści" (Ks.
Przypowieści 23, 31—2).
Wino — wróg tajemnicy.
..Gdy wino wchodzi. sekret
wychodzi (na Jaw)"
(Midrasz, Rabbah Liczb
w Kanie Galilejskiej: w wieńca (bo sprzedaje się samo).
czasie uczty weselnej, gdy Opróżnienie nalanego kielicha — wyciągnięcie konsekwencji
zabrakło trunków. Jezus z powziętej decyzji. „Wino nalane, trzeba je wypić", fr. Le vin
zmienił sześć stągwi wody est yerse: ii faut te boire (de Charost do króla Ludwika XIV
w wino (Ew. wg Jana 2, 1— w. czasie oblężenia Douay w 1667 lub Talleyrand do
11). Zob. Woda (i wino). Napoleona I o aresztowanym — i w kilka dni potem
Wino w chrześcij. — straconym — księciu d'Enghien).
emblemat komunii. Wino — pochwała. Pochwałą upoisz. Jak winem.
Ostatniej Wieczerzy, dnia ..Stare wino lepsze" (Ew. wg Luk. 5.39).
św. Marcina itd. Stare wino — ugruntowana sława. „(Rycerze) po zamkach
Wino i chleb, zob. Chleb (i zawieszają na oku zbroice. a winem napełniają węgierskim
wino): pociecha. dar piwnice, tak że dopóki w gardła przyjaciołom leją, to się ich
pogrzebowy dla zmarłego; sławy jako te wina starzeją i coraz niby lepsze..." (Zawisza
krew i ciało Chrystusa. Czarny 5. 674—8 Słowackiego).
Pęknięty puchar wina — Wino — skarb bezcenny. Der Wein ist mehr als Kronen wen.
atrybut św. Benedykta z Das hal ein Kaiser mich geiehrt nm. 'wino jest więcej warte
Nursji; wg legendy, gdy. niż korona, nauczył mnie tego pewien cesarz' (Wino jest
chciano go otruć, puchar warte złota, nm. pieśń studencka).
pękł i zatrute wino się Kwaśne wino — cierpienie, gorycz, utrapienie. śmierć.
wylało.
Vinum theoiogicum łac.
'wino teologiczne'. wino
wybornej jakości, aluzja do
skłonności mnichów do
dobrego jadła i napitku.
Młode wino lać w stare
bukłaki — błąd. bo stare
miechy z koziej skóry
pękają od młodego, jeszcze
musującego wina (Ew. wg
Mat. 9.17); przen. nowe
idee nic mieszczą się w
starych formacjach społ. i
rozsadzają
Je.
..Wieniec na wino, wiecha
na piwo, krzyż na miód"
(Ioviatilales albo Żarty...
Wacława Potockiego),
oznaczenie sprzedaży
trunków przed wejściem do
dawnych gospod polskich.
zamiast szyldu. Przysłowie
wielu ludów:
Dobremu winu nie trzeba
Kwaśne wino! (a. Gorzka
wódka!) żart. okrzyk na
weselu, wzywający państwa
młodych do publicznego
pocałowania się, bo dopiero
wtedy napoje będą gościom
smakowały.
Chrzczone wino — z
domieszką wody,
fałszowane.
Gęsie wino — woda.
W marzeniu sennym: wino
— szczęśliwa starość.
,,Słoniom pokazywali sok grona winnego i morwy, aby je
rozjuszyć do bitwy" (/. Ks. Machabejska 6,34).
Prasa (tłocznia) do winogron — przelew krwi, podbój, rzeź,
pasja, gwałtowność, gniew boży. Mściwy Bóg Izraela depce
narody ciemięzców w tłoczni winnej swego gniewu (Izajasz
63, l—6).
Kiść dzikich winogron — wesołość, radość;
miłosierdzie.
Winogrona — emblemat stanu Oregon, USA.

WINOGRONA Kwaśne winogrona — pokuta za grzechy przodków. Mówi

Winogrona symbolizują Pan: ,,Dlaczego to używacie między sobą przysłowia o
ofiarę (zwł. czerwone), ziemi izraelskiej: Ojcowie jedli kwaśne winogrona, ^ zęby
święto, uroczystość; synów ścierpły? (...) Kto postępuje według moich przykazań,
komunię; Ziemię Obiecaną; ten nie umrze id winę swego ojca" (Ezechiel 18, 2—17).
młodość, pożądanie, Kwaśne winogrona! — okrzyk Lisa, gdy wreszcie zrozumiał,
płodność, jesień, wrzesień, że nie może dosięgnąć wysoko rosnących kiści (Lis i
urodzaj; upojenie, dobrą winogrona, bajka Ezopa): przen. o rzeczach nieosiągalnych
kompanię, gościnność, i dlatego ocenianych jako niewarte zachodu.
otuchę, przyjemność, Winogrona w tradycji chrzęść. — przeciwieństwo fatalnego
dobroczynność, radość, owocu z drzewa wiadomości, reprezentujące
triumf. zmartwychwstanie, dobroczynność, (zwł. z kłosami zboża)
Winogrona atrybutem krew Chrystusa, eucharystię; atrybut św. Wincentego z
Dionizosa, Mitry, uosobienie Saragossy, patrona hodowców winorośli.
Jesieni, Września; Sok z winogron wg tradycji bliskowschodnich służy do
Mojżesza; Jo-zuego i rozjuszania słoni bojowych.
Kaleba (Num. 14, 6—9).
Kiście winogron wiszące na
drążku niesionym przez
dwóch ludzi — w śrdw. —
Ziemia Obiecana; ludzie ci
reprezentują Jozuego i
Kaleba lub żyda i
chrześcijanina.
Winogrona w tradycji żyd.
— gościnność. Prawo żyd.
pozwalało każdemu, kto
przechodził przez cudzą
winnicę, zerwać tyle gron,
ile zdoła zjeść na miejscu,
ale nie więcej.
WINOROŚL jedną kiścią winogron" (mim. 13,23); dowód, że Ziemia
Winorośl symbolizuje życie, Obiecana jest krajem obfitości.
odrodzenie, Winnica — bezpieczeństwo, zamożność, pokój. ,,I mieszkał
zmartwychwstanie, Juda i Izrael bez wszelkiej bojaźni, każdy pod winnym
pożądanie, płodność, szczepem swoim" (3. Ks. Król. 4,25).
urodzaj, aromat, jesień, Winorośl — emblemat Izraela, jako jeden z najważqiejszych
wrzesień, obfitość, produktów rolnictwa krajowego. „Bo winnicą Pana Zastępów
bezpieczeństwo, jest dom Izraelów, a mąż Judy latoroślą jego rozkoszną"
zamożność, gościnność, (Izajasz 5,7). „Brama (świątyni Salomona) miała nad sobą
przyjemność, pokój, złoty krzew
szczęście, miłość w
rodzinie, radość, wesołość,
natchnienie poetyckie: za-
wisłość; nieumiarkowanie,
nietrzeźwość, szał, gniew,
świętość, mądrość; światło;
obietnicę;
czystość; śmierć.
Winorośl właściwą (Vitis
vinifera} uprawiano na
Bliskim Wschodzie już
przed sześcioma tysiącami
lat; stamtąd przeszła do Egi-
ptu (winnice poświadczone
w 2500 r. p.n,e.) i płd.
Europy.
Winorośl symbolem życia
(na Bliskim Wschodzie); w
Sumerii — liść winorośli.
Winorośl w Egipcie
atrybutem Ozyrysa;
sądzono, że wino pochodzi
z krwi olbrzymów i dlatego
upija mężów i pobudza do
gwałtownych czynów.
„Panie Zastępów (...)
przeniosłeś winnicę z
Egiptu, wygnałeś narody i
zasadziłeś ją" (Psalm 79 8
—9).
Winorośl — obietnica.
Zwiadowcy izraelscy w
ziemi kananejskiej „przybyli
aż do doliny Eszkol i ucięli
tam gałąź krzewu winnego z
winny, z którego zwisały płodny krzew winny we wnętrzu domu twego" (Psalm 127 3).
winogrona wielkości Winorośl — radość Boga i ludzi. „I rzekły drzewa do szczepu
człowieka" (Wojna winnego: Pójdź, a rozkazuj nam! A on im odpowiedział: Izali
żydowska 5,210 Flawiu- mogę opuścić wino moje. które uwesela Boga i ludzi?" (Ks.
sza, tł. Jana Sędziów 9, 12—13).
Radożyckiego). Winorośl poświęcona Dionizosowi (Bachusowi). Dionizos.
Winorośl — zapowiedź klasyczny bóg wina. który wg mitu gr. wprowadził uprawę
Mesjasza. ..Nie oddali się winorośli do Grecji, wyobrażany był w wieńcu z liści i gron
berło od Judy (...) aż winnych, podobnie jak jego orszak złożony z sylenów,
przyjdzie władca jego (tj. satyrów i nimf. Wino nie było napojem bogów olimpijskich,
Mesjasz), uwiąże oślę u jedynie Hefajstos upił się raz z namowy Dionizosa;
krzewu winnego, a młode w rytuałach ofiarnych wino nie miało większego znaczenia
swojej oślicy u szlachetnej poza kultem Dionizosa;
latorośli winnej" (Gen. w Rzymie napojem wylewanym w ofierze bogom było
49,10). głównie mleko.
Winnica — jedno z Winorośl — śmierć, odrodzenie, zmartwychwstanie.
najcenniejszych dóbr Dionizos wiąże się kultowo z misteriami życia pośmiertnego,
człowieka. Nabot wzbrania odrodzenia i zmartwychwstania, co uczyniło z winorośli
się odstąpić swą winnicę emblemat grobowcowy, przejęty przez chrześcijaństwo.
królowi Achabowi; królowa Stały motyw ha grobowcach, w katakumbach rz.. mozaikach
Jezabel każe zamordować bizantyjskich, śrdw. witrażach i płaskorzeźbach.
Nabota; uradowany król
bierze winnicę w posiadanie
(3. Ks. Król. 21, 1—16).
Winorośl emblematem
plemienia Efraim.
Winorośl — mądrość.
Mądrość mówi:
„Jak winny szczep wydałam
woń wdzięczną"
(Eklezjastyk 24,23).
Winorośl drzewem
wiadomości złego i dobrego
wg Miszny (żyd. tradycja
ustna włączona do
Talmudu).
Winorośl — płodność,
urodzaj, atrybut bogów i
bohaterów, którzy nauczyli
ludzi rolnictwa, przede
wszystkim zaś uprawy
winorośli. „I począł Noe,
mąż oracz, uprawiać
ziemię, i zasadził winnicę"
(Gen. 9,20). „Żona twoja jak
Winorośl — świętość. „Niż ludzkiego z boskim.
inne drzewa, pierwej święty Winorośl na paliku a. rozpięta na kracie, drucie itd. —
szczep winnicy zasadź tu, słabość wspomożona, ułomność; w symbolice chrzęść. —
w tyburyńskiej wdzięcznej miłość braterska.
okolicy (Wa-rusie)" (Pieśni l, Winorośl i wiąz — związek (małżeński), wsparcie biednego
18, l—2 Horacego, tł. przez bogatego (tj. przez winorośl); winorośl pnie się często
Lucjana Siemieńskiego). na wiązach.
Liść winorośli, 3—5- Winnica — pole pracy duchowej.
klapowy, w sztuce gr.-rz. Winobranie — jesień, wrzesień; wesołość.
związany z płcią; używany WŁOSY
w różnych okresach dla Włosy są symbolem Opatrzności, promieni słonecznych,
zasłonięcia genitaliów w bohaterów słonecznych, ognia;
wyobrażeniach potęgi magicznej, sitdziby duszy, duszy zewnętrznej;
plastycznych człowieka; wielkości, energii, siły; płodności, miłości; sił twórczych;
por. Figa (liście figowe). pozycji społecznej; żałoby; szacunku, honoru. Por. Broda.
Winorośl w chrześcijaństwie Magiczne własności przypisywane w wielu kulturach włosom
— atrybut Kościoła, na głowie, na ciele, brodzie i wąsom, wynikają z ich
Chrystusa, apostołów; osobliwej cechy:
winorośl i pszenica — w ciele ludzkim, co raz ucięte, nie odraza. z wyją'kiem
komunia. „Jam jest włosów (i paznokci, również tworów rogowych pochodzenia
prawdziwy szczep winny" naskórkowego). Ludzie silni bywają mocno owłosieni,
(Ew. wg Jana 15, l—17).
Winnica — królestwo boże,
którego owocem jest wino-
eucharystia, w przypowieści
o przewrotnych
dzierżawcach winnicy (Ew.
wg Mat. 21, 33—46; Ew. wg
Marka 12, 1—12).
Kadź, w której depce się
zebrane grona w Apok. 14,
18—20, poza Jeruzalem
niebieskim — zguba
wieczna potępionych, a
krew płynąca z kadzi —
wielka kara.
Winorośl — światło,
czystość, mądrość wg
sabeizmu (mandaizmu),
synkretycznej religii
panteistycznej, której
prorokiem jest Jan
Chrzciciel.
Splecione winorośle —
połączenie pierwiastka
a starzejący się często —151), zmieniona została w ptaka Ciris — od gr. keireein
łysieją. Stąd włosy uważano 'ciąć'. W islandzkiej Historii o białym Nja-lu (Njat-Saga) z ok.
za siedlisko życia, siły. sił 1300 n.e. żona Gunnara. Hallgerda, intrygantka i
psychicznych, duszy, mocy wichrzycielka, jest sprawczynią śmierci męża, odmawiając
magicznych, czaro- mu swego czarodziejskiego włosa na cięciwę łuku, skutkiem
dziejskich. a u kobiet — sił czego Gunnar ulega przewadze nieprzyjaciół.
pociągu erotycznego, Bóg unosi proroków biblijnych za włosy — symbol
zniewalającego mężczyzn w nawiedzenia, wizji, natchnienia. .,1 padła tam na mnie ręka
sposób magiczny. Dlatego Pana (...) i uchwyciła mnie za kędzierze głowy mojej, i
ścinano włosy rzymskim podniósł mnie duch między ziemię a niebo" (Eze-chiel 8, 2—
westalkom. w niektórych 3; por. Daniel 14.35).
zakonach — mniszkom Włosy — płodność: przez skojarzenie z trawą. listowiem,
składającym śluby, golono zbożem, deszczem. Kobiety składały ofiary z włosów dla
też głowy kobietom sprowadzenia życiodajnej ulewy. Bożkowie płodności, chut-
posądzonym o czary, jako liwi satyrowie, sylenowie. Faun. Pan leśny. byli wszyscy
służkom Szatana, aby odjąć gęsto owłosieni. Protoplastą licznego rodu Edomitów był
im moc szkodzenia bliźnim. brat bliźni Jakuba, Ezaw (hebr. 'kosmaty'), „rudy. cały jak
Uważano też, że kto zna się płaszcz włochaty" (Gen. 25.25). Dziewczęta pragnące wyjść
na czarnej magii, może, za mąż składały w ofierze włosy Artemidzie, dziewiczej pa-
znalazłszy czyjeś włosy z trance szczęśliwych porodów. Przysłowie
głowy. zaszkodzić tkwiącej
w nich jeszcze duszy
właściciela, dlatego należało
ucięte włosy chować lub
niszczyć. Grecki bóg morza.
Po-sejdon, zasadził na
głowie swego wnuka,
Pterelaosa, króla wyspy
Tafos (dziś Megani-si). złoty
włos zapewniający mu
nieśmiertelność, ale córka
króla, zakochana w Amfi-
trionie, wyrwała ten włos
ojcu. aby zyskać
wzajemność ukochanego;
Pterelaos zaraz umarł.
Skylla, córka króla Nisosa.
zakochana w Minosie. który
oblegał jej rodzinną Megarę,
wyrwała ojcu purpurowy
włos, od którego zależał los
państwa. Po zdobyciu
miasta Minos kazał
zdrajczynię utopić; wg wersji
Owidiusza (Metamorfozy 8, l
łac.: Vir pilosus aut fortis, Boże, aby włos z jego głowy miał spaść na ziemię" (/. Ks.
aut luxuriosus 'człek Król. 14,45).
kosmaty jest albo silny, albo Chrześcijaństwo a długie włosy kobiet. „Czyż sama natura
chutliwy'. nie uczy was. że mężczyzna. jeśli zapuszcza włos, okrywa
Włosy, zwłaszcza długie się niesławą, a kobiecie, jeśli zapuszcza włosy, przynosi to
włosy na głowie, kojarzą się chlubę? Gdyż włosy są jej dane jako przykrycie" (/. List św.
z promieniami słonecznymi. Pawia do Kor. 11. 14—15). Sw. Piotr do kobiet: „Ozdobą
stąd związek długowłosych waszą niech nie będzie to, co zewnętrzne, trefienie włosów,
herosów z bohaterami złote klejnoty lub strojne szaty" (/. List 3.3), gdyż trefienie
słonecznymi, z płomieniami, włosów jest bronią erotyczną niewiasty, z której rezygnuje
z ogniem. Kapłani kultów tylko wtedy, gdy czas nagli: ..Nie będę sobie warkocz trefiła,
słonecznych, np. greccy i tylko włos zwiążę splątany, bo bym się bardziej jeszcze
arabscy, składali doroczne spóźniła, a mój tam tęskni kochany" (Laura i Fiion F.
ofiary ze swych włosów- Karpińskiego). „Dziesięć wołów nie pociągnie nas z taką siłą
promieni w czasie letniego jak jeden włos kobiety" (Saga króla Olafa H.W. Long-
przesilenia dnia z nocą, fellowa). „Włosy nad złoto są sidła zdradliwe. w które ty.
naśladując skracanie się panno, łowisz serca chciwe" (Do Jagnieszki 3—4 J.A.
promieni Słońca. Mcirsztyna). Przysłowie o kobiecie: Długie włosy, krótki
Włosy — siedziba siły. ..Nie rozum. Kobiety mają przykrywać głowy w czasie
będziecie strzyc włosów nabożeństwa, aby nie rozpraszać
dokoła waszej głowy, ani
brody golić" (Lev. 19.27).
„Gdy Absalom strzygł włosy
co roku, ważyły włosy głowy
200 syklów" (2 Ks. Król.
14,26). Prawo nazyreatu:
..Jeżeli mąż lub niewiasta
złoży szczególny ślub, ślub
nazyreatu, aby się
poświęcić Panu (...),
brzytwa nie przejdzie po ich
głowie" (Num. 6, 2—4).
Samson do Dalili: „Żelazo
nigdy nie postało na głowic
mojej, bom jest nazyrejczyk
(...). jeśli by mi głowę
ogolono, odejdzie ode mnie
moc moja (...) i będę jak inni
ludzie" (Ks. Sędziów 16,17).
Samson, hebr. szimszon
'jak Słońce':
nazyrejczyk od hebr. nSzir
'poświęcony'. Włos wam z
głowy nie spadnie, tzn. nic
się wam nie stanie. „Nie daj
uwagi mężczyzn i aniołów, hiszp. Barbados — Fidela Castro, którzy przysięgli nie strzyc
bo nie są obrazem i bród, dopóki nie wyzwolą Kuby od tyranii Battisty).
odbiciem chwały bożej jak Ogolenie włosów — hańba; wyludnienie kraju. „W owym
mężczyźni, „lecz (...) dniu ogoli Pan (...) ręką króla asyryjskiego, głowę i włosy na
odbiciem chwały nogach (Judy), a także zarost na brodzie" (Izajasz 7,20).
mężczyzny" (7. List do Kor. Ostrzyżenie lub ogolenie włosów — żałoba i narzekanie.
11,7), przeto „gdy modli się Jeremiasz do uosobionej Jeruzalem: „Ostrzyż włosy twoje i
z odkrytą głową, hańbi się odrzuć, i zanuć skargę na wyżynach" (27,29). O Moabie:
tak, jakby była ogolona" „Bo każda głowa łysa, a każda broda ogolona będzie; na
(11,5). wszystkich rękach więzy, a na każdym grzbiecie
Obcinano lub zapuszczano włosiennica" (48,37).
włosy, zależnie od obyczaju Drzeć (wyrywać) włosy z głowy — rozpaczać. ,,A gdym
danego miejsca i czasu, usłyszał tę rzecz, rozdarłem płaszcz mój i suknie, i rwałem
przy ślubowaniu, włosy z głowy i brody mojej, i siedziałem smutny" (Ezdrasz
przyrzeczeniu, w wypadku 9,3). „Gdy (Agamemnon) spojrzał na swoje okręty i wojsko,
żałoby, dla oczyszczenia się rwał garściami włosy z głowy, aby Zeus ujrzał jego rozpacz"
po zabójstwie, jako ofiarę, (Iliada 10.15 Homera).
jako emblemat ascezy, dla Ofiary z włosów. Jako siedlisko siły i duszy włosy są cenną
przeciwstawienia się ofiarą: u Greków z okazji zaślubin i pogrzebów, przy
praktykom magicznym, jako nadawaniu praw obywatelskich. Od średniowiecza składano
symbol bogactwa, władzy kosmyk włosów niektórym świętym jako
lub niewolnictwa, biedy,
radykalnych lub
rewolucyjnych przekonań,
jako znamię przestępcy,
zdrajcy (np. obcinanie
włosów kobietom żyjącym z
Niemcami w czasach
okupacji 1939—45 w
Polsce), dla odsunięcia od
głowy myśli światowych i
bezbożnych (np. tonsury
zakonników i księży w
Kościele kat., mające
przypominać koronę
cierniową Chrystusa, ale
prawdop. przejęte od
kapłanów egip.; zniesione
przez papieża Pawła VI od l
I 1973). W różnych
kulturach nie obcinano
włosów w czasie wojny,
podróży lub aż do
wypełnienia złożonej
obietnicy (np. Brodacze —
wyraz oddania lub żalu za zapuszczali bujne brody (ślad tej tradycji odczytać można
grzechy (por. wyżej zapewne w brodach duchowieństwa Kościoła wsch.). Broda
Obcinanie: Tonsura). stała się więc atrybutem zawodu i misji myślicielstwa
Starożytni Ger-manowie i (wykpionym w przysłowiu łac.:
średniowieczni chrześcijanie Broda nie czyni filozofa), choć właśnie filozof — Arthur
odbierali przestępcom Schopenhauer — występował gwałtownie przeciw brodzie
godność przez obcięcie im jako „zewnętrznemu objawowi grubiaństwa, oznace płci
włosów. Jako namiastkę wyrastającej pośrodku twarzy, świadczącej o tym, że
ofiary z życia zawieszano w przekłada się samczość łączącą nas ze zwierzętami nad
starożytności ucięte włosy w humanizm". Homer przedstawia Achajów jako długowłosych.
świętych gajach i na Chrześcijanie zapuszczali długie włosy na znak pokuty.
gałęziach drzew nad Mogły one też być — u mężczyzn — oznaką wolnego stanu
grobami. Gdy królowa lub pochodzenia szlacheckiego (np. symbol niezależności i
Dydona, porzucona przez wolności staroż. Gallów). u kobiet — dziewictwa.
Eneasza, mieczem Długie włosy mogą być w pewnych okresach atrybutem
pozbawia się życia, „mimo ruchów wolnościowych lub rewolucyjnych (por. bujne brody
że jej Prozerpina nie ścięła klasyków marksizmu), a w niewiele lat wcześniej czy później
złocistych włosów z czoła reprezentować powagę monarchów (np. car Aleksander III,
(...), Iris spłynęła z niebios król Belgów Leopold II) i burżuazji albo subkultury prze-
(...) wołając: »Z woli ciwstawiające się konwencjom obyczaju i mody, jak np.
Najwyższego święcę tę pustelnicy, jogowie, guru, hippisi.
ofiarę dla Plutona i
uwalniam cię z ciała!" Tak
rzecze i włos jej ucina. Wnet
ciało Dydony ostygło, a jej
życie rozpłynęło się w
powietrzu" (Eneida IV
Wergiliusza;
zakończenie). Podobnie
Tanatos, bóg śmierci, ścina
lok włosów Aikestis, gdy
ofiarowała swe życie za
męża. Hekuba przed
opuszczeniem Troi ucina
siwe włosy z głowy i składa
na grobie swego syna,
Hektora (Metamorfozy 13,
425—9 Owidiusza).
Długie i krótkie czupryny,
peruki, brody i wąsy
pojawiały się i znikały w
zależności od kolejnych
mód, ale uczeni gr. i rz„ filo-
zofowie. zwłaszcza cynicy i
stoicy, nie szli za modą. lecz
Zwykle uważane są po włos w nieładzie spada" (Metamorfozy 1,498 Owidiusza).
prostu za ozdobę głowy „Medeę święty szał napada, biegnie wokół ołtarzy z roz-
męskiej: „(Atena Odyssa) puszczonymi jak u bachantki włosami" (jw. 7, 257—8). Na
uwieńczyła bujnymi pogrzebie Polidora „w krąg stanęły kobiety trojańskie z
kędziorami podobnymi do rozpuszczonymi włosami, jak zwyczaj nakazuje" (Eneida
kwiatów hiacyntu" (Odyseja 3,65 Wergiliusza). Długie, rozpuszczone lub splecione w
23,158 Homera, tł. J. Pa- warkocz włosy oznaczały dziewictwo lub wolny stan, również
randowskiego). Aforyzm u chrześcijanek, stąd zawiązywanie, przycinanie lub
Likurga: Piękna fryzura nakrywanie włosów mężatek (w Polsce ceremoniał oczepin).
czyni przystojnego pięknym, Włosy zwichrzone, potargane, w nieładzie, były atrybutem
a brzydkiego okropnym. osób (zwłaszcza kobiet) obłąkanych, pogrążonych w
Różne fryzury w rozmaitych rozpaczy, nagle osieroconych. Wężowe, rozwiane włosy
okresach, kulturach i krajach okrutnych, złowieszczych bogiń, demonów jak w mit. gr.
były emblematem różnych Tyfon, erynie (furie), jak w mit. skand, walkirie, demony
zawodów, klas, grup wojny.
ludności, kast, płci, wieku. Włosy stają dęba, jeżą się — ogarnia kogoś przerażenie
W czasach cesarstwa „Zdjął mnie strach i drżenie (...), a gdy duch przechodził
rzymskiego szybkie zmiany przede mną, powstały włosy na ciele moim" (Hiob 4,15). „Na
mody uczesania kobiecego ten głos zadrżał Pryjam, członki mu zdrę
sprawiły, że bogate damy
kazały się portretować
rzeźbiarzom na popiersiach
z łysą głową, aby nakładać
na nie modne marmurowe
fryzury. „Włosy nosi w
półkole, jak włoscy w
obrazach anieli ala... a la
Botti-celli" (Wesele l, 17,
503—5 Wyspiańskiego).
Rozpuszczanie włosów
przez kobiety. Gdzie
czarownicom, kobietom
upadłym i cudzołożnicom
nie obcinano włosów, tam
zmuszano je przynajmniej
do ich rozwiązywania, gdyż
splatanie wzmagało moce
magiczne włosów.
Grzesznica w domu
faryzeusza namaszcza
rozpuszczonymi włosami
olejkiem nogi Jezusa (Ew.
wg Łuk. 7,38). Apollo,
ścigając dziewiczą Dafne
„widzi jak na (jej) ramiona
twiały i z bojaźni na głowie łamliwości, słabości:
zjeżył się włos biały" (Iliada Życie czyjeś wisi na włosku; zob. Miecz (Da-moklesa).
24,359 Homera, tł. F. Dmo- Przysłowie gr.: Nawet najmniejszy włos rzuca swój cień, tj. i
chowskiego). najdrobniejszy fałszywy krok nie pozostaje bez skutków.
(Ucięty) lok włosów Symbolika koloru włosów.
znakiem, zakładem, Włosy blond, złociste, zazwyczaj wiążą się ze Słońcem,
fetyszem, amuletem miłości. bohaterami słonecznymi, zbożem i boginiami urodzaju,
Lok świętego jest typową boginiami miłości z cnotą, dziewictwem, mądrością. „Włosy
relikwią zachowującą blond, krótkie czy długie, naszym paniom wystrojonym
intymną więź z duszą i świadczą miłosne usługi jak węże z głowy gorgony"
cnotami świętego. Lok wło- (Pochwala kobiet F. Rabelais'go). Gentlemen Prefer Blondes
sów dziecka jest pamiątką ang. 'Mężczyźni wolą blondynki', tytuł powieści (1925)
rodzinną wyrażającą pisarki amer. Anity Loos. „Włos litewskiego ludu, biały albo
pragnienie zatrzymania płowy, pozłacał się jako łan dojrzałego żyta" (Pan Tadeusz
dziecięctwa w czasie. Pukiel 11, 199—200 Mickiewicza).
włosów na czole Okazji, za Włosy rude, miedziane, łączą się z grzechem, światem
który trzeba chwycić nim podziemnym, śmiercią, Judaszem, Szatanem, ale także z
nas minie, gdyż z tyłu jest płomiennym złotym skarbem z bajki Andersena, sławnym
łysa. „Rozdały wiele włosów, rudowłosym skrzypkiem. „Od bujnych włosów miedziano-
łez, podwiązek: żadna nie czerwonych — kobiet ca-łunkiem śmierci naznaczonych"
weszła stąd w małżeński (Elegia konającej jesieni 19—20 L. Staffa). „Gdzie wi
związek" (Beniowski l, 288
—9 Słowackiego).
Liczba włosów na głowie —
olbrzymia, niezliczona
mnogość. Wyrażenie: Ma
więcej długów niż włosów
na głowie, jest aluzją do
Psalmu 39 13, gdzie mowa
o grzechach: ,,Pojmały mnie
nieprawości moje i (...) są
liczniejsze niż włosy na mej
głowie".
Włos (jcg0 szerokość) —
niezmiernie mała,
niedostrzegalna gołym
okiem, drobna odległość,
różnica itp., zwł. w
wyrażeniach:
Ani o włos; Na włos; O
(mały) włos; Rozszczepiać
włos na czworo, tj. z
pedantyczną dokładnością
analizować, roztrząsać.
Włos symbolem kruchości,
działeś uczciwą kobietę z o mądrości. W Bajce 182 Ezopa mężczyzna, który miał dwie
rudymi włosami?" żony, starą i młodą, wkrótce całkiem wyłysiał, gdyż stara
(Moralność pani Dulskiej wyrywała mu ciemne, a młoda — siwe włosy.
2,12 G. Zapolskiej). Siwizna ogarniająca włosy nagle, np. wciągu jednej nocy —
Włosy niebieskie, nie wstrząsające przeżycie i jego (niezbyt prawdopodobny)
spotykane w życiu, mają skutek. „Skarga to straszna, jęk to ostatni, od takich modłów
wykładnię ujemną, podobnie bieleje włos" (Chora) 3—4 K. Ujejskiego).
jak rude, np. u mordercy Samotny włos na łysej głowie Ojca-Czasu znany był w
żon, Sinobrodego. staroż. Egipcie jako lok Horusa.
Włosy zielone mają boginki Łysina (albo ogolona głowa) — inność, kalectwo,
morskie i rzeczne, syreny, śmieszność; mądrość, kapłaństwo. Kapłani staroegipscy
rusałki. golili głowy. Przysłowia: Lepszych dziesięciu łysych niż
Włosy czarne uchodzą za jeden ryży. Łys, zyz, kuternoga, jeśli co dobrego, łaska Pana
piękne lub egzotyczne. Boga. Nie każdy łysy pleban. Niech włosistym o łysych
„Włosy jego jak latorośle koncepta się roją, głowy ludzkie rozumem, nie włosami
palmowe, czarne jak kruk" stoją. „Nic bardziej pogardy godnego niż łysy udający, że
(Pieśń pochwalna na cześć ma włosy" (Epigramaty 10,83 Marcjalisa). „Pole bez trawy,
Oblubieńca, Pieśń nad roślina bez liści, głowa bez włosów — brzydkie są" (Sztuka
pieśniami, 5,11). „Stał przed kochania 3,249 Owidiusza). Przysłowie na pociechę łysym:
nią wysmukły, czarnobrewy, Wulkan trawą nie zarasta.
przepyszny, najpiękniejszy
ze wszystkich mołoj-ców"
(Ogniem i mieczem 3 H.
Sienkiewicza). „Była ona
tym, co to dawniej zwano
hożą czarnobrewką" (Sfinks
l J.I. Kraszewskiego).
Siwizna — starość (i
mądrość). „Siwizna ozdobą
starości" (Ks. Przypowieści
20,29). „Przed głową siwą
powstań i szanuj starego"
(Lev. 19,32). Siwizna Boga
(Starowiecznego) w
Widzeniu Daniela: „Włosy
jego jak wełna czysta" (7,9)
oznacza wieczność; włosy
Syna Człowieczego „jasne
jak wełna biała i jak śnieg
(Apok. 1,14) oznaką
Przemienienia Pańskiego.
Przysłowia: Siwizna to
kwiaty śmierci. Szanuj siwy
włos (tj. starość). Siwe
włosy mówią o wieku, a nie
Brać pod włos — uzyskiwać Erminia, bohaterka Jeruzalem wyzwolonej Tassa, opatruje
coś u kogoś przez rany Tan-kreda i zawiązuje je własnymi, złotymi, uciętymi
schlebianie mu, granie na warkoczami.
jego słabostkach, na WŁÓCZNIA (Oszczep, Dzida, Dziryt, Pika, Kopia, Spisa,
ambicji, snobizmie. Lanca)
Głaskać pod włos — Oszczep — od starszej epoki kamiennej broń wojenna i
docinać, dogryzać; myśliwska; pierw. ostro zacięty kij, później z grotem
dogadzać, uprzedzać kamiennym, kościanym, metalowym; sport, kij z grotem do
życzenia, iść na rękę. rzutów w lekkiej atletyce.
Ciągnąć coś za włosy — Dzida — dawna broń drzewcowa z grotem, lekka włócznia,
robić coś z wielkim pika.
wysiłkiem, „na siłę", Dziryt — krótka włócznia do walki wręcz a. do rzucania.
przemocą, gwałtem. Włócznia — broń drzewcowa dl. ok. 2—2,5 m, używana
W marzeniu sennym: pierw. w jeździe i piechocie.
oszukaństwo. Pika — od XV do pocz. XVIII w. w Europie drzewcowa broń
W plastyce długie włosy piechoty (pikinierów) dł. do ok. 5 m.
pokrywające nagość kobiety Kopia — broń drzewcowa śrdw. jazdy rycerskiej, dł. do 4 m,
to często symbol pokuty, z masywnym grotem i proporcem (do XVI w.); w Polsce XVI
atrybut Marii Magdaleny i —pół. XVIII w. kopia husarska z drzewcem do
Marii z Egiptu, pokutującej
prostytutki z Aleksandrii.
Święte dziewice i biorące
ślub panny młode w
obrazach Odrodzenia
przedstawiano często z
rozpuszczonymi włosami, a
kurtyzany i wyobrażenia
miłości świeckiej —
zazwyczaj z włosami
splecionymi. Częste tematy
w plastyce: biblijny Samson
śpi z głową na łonie Dalili, a
ona (lub jakiś Filistyn)
obcina mu lok włosów;
Semiramida porzuca
czeszącą ją służkę i spieszy
z włosami w nieładzie na
pole walki na wieść o
rewolcie w Babilonie
(Pamiętne czyny i
powiedzenia Wale-riusza
Maksymusa, I w. n.e.); naga
Wenus Anadyomene
('wynurzająca się')
wyciskająca wodę z włosów.
5,5 m, drążona dla lekkości, płodności, atrybut Hery (luno Ludna}, Pallas Ateny
do jednorazowego użycia (Minerwy), Zeusa, uosobienia Odwagi i Stałości; Jowisza
(bo się kruszyła od Dolichenchesa i Mitry (czczonych w legionach rz.), Aresa
uderzenia). (Marsa). Żołnierzy za męstwo nagradzano włócznią bez
Spisa — w XVII w. dzida grota, bo nie udzielała żadnej władzy.
Kozaków zaporoskich, dł. Włócznia — rana, uleczenie rany. Achilles zranił włócznią
ok. 2 m, z obu końców ostra. Telefosa, zięcia Priama, usiłującego przeszkodzić lądowaniu
Lanca — kawaleryjska broń Greków pod Troją, a potem, zgodnie ze wskazówką
drzewcowa z wąskim grotem wyroczni, wyleczył rannego rdzą z grota włóczni. „Bo me
i proporczykiem, w Polsce spojrzenie, jak dzida Achilla, zdolne jest zabić i zdolne
od końca XVII w. do 1939: uleczyć" (Henryk VIcz. 2 5,1 Szekspira, tł. L. Uiricha),
jedna z odmian dawnej kopii. Srebrne włócznie — przekupstwo, korupcja. Na zapytanie,
Włócznia symbolizuje oś jakiego sposobu użyć, aby zwyciężyć w wojnie, wyrocznia
świata, promień Słońca, delficka poradziła Filipowi Macedońskiemu walczyć
błyskawicę, ogień; życie; srebrnymi włóczniami.
wiek brązu; Włócznia — wiek brązu, jeden z „czterech wieków
królewskość, berło, ludzkości".
władanie; łowy; rycerskość, Włócznia — oś świata, promień Słońca, ogień, płodność,
godność, honor, prymat; fallus; spowinowacona z si
rycerstwo, buławę, rozkaz,
wojnę, odwagę, szybkość,
ochronę, siłę, zabójstwo,
śmierć, zniszczenie, ranę,
uleczenie rany; potęgę,
młodość, tworzenie, fallusa,
pasję, płodność; prawo, wła-
sność, prawdę, rozum,
cnotę, bystrość, stałość, hart
ducha, męczeństwo.
Włócznia — wojna. „I
przekują swoje miecze na
lemiesze, a swoje włócznie
na sierpy" (Izajasz 2,4).
Włócznia — atrybut
wojownika i łowcy. Włócznia
— królewskość. Włócznia
była emblematem władców
nim miecz ją zastąpił. „Nie
strzegliście swego pana,
pomazańca Pańskiego:
popatrz tylko, gdzie jest
włócznia króla (Saula)" (/.
Ks. Król. 26,16).
Włócznia w mit. gr.-rz. —
atrybut bogów wojny i
łą żywotną drzewa. „Tak Zwierzę przebite dzirytem — występki, grzechy.
zdziwił się Romu-lus, kiedy Złamana włócznia — atrybut św. Jerzego (który miał, wg
wbiwszy włócznię w ziemię legendy, zabić smoka mieczem, gdy włócznia mu się
na Palatynie, ujrzał jak złamała); uszkodzony fallus; naruszona potencja seksualna
niezwłocznie kręty korzeń z króla.
żeleźca wyrastać zaczyna; Włócznia i Graal — zasada męska i żeńska. Biblijny Józef z
wnet cała — co za dziwo! — Arymatei miał zebrać do kielicha Graala krew Jezusa
wyrasta drzewina" (Meta- spływającą z przebitego boku po grocie włóczni centuriona
morfozy 15. 565—8 Longina.
Owidiusza, tł. B. Kiciń- Włócznia św. Maurycego — panowanie królów i cesarzy nm.
skiego). Odpowiednik laski Włócznia zawiera relikwię: gwóźdź pochodzący rzekomo z
Aarona i laski Jessego (zob. Krzyża Sw.; przechowywana w skarbcu wiedeńskiego Burgu.
Laska: zakwitająca). Kopia włóczni ofiarowana w 1000 r. przez cesarza Ottona III
Dziryt, dzida — atrybut Bolesławowi Chrobremu, obecnie w skarbcu katedry
Diany; atrybut mających wawelskiej.
wyobrażać boginię portretów Ręka włóczni — prawa; ręka tarczy — lewa.
Diany de Poitiers, 1499— Włócznia — prawo, które broni kontraktów, procedury,
1566, faworyty króla fr. porządku obrad.
Henryka II; przybrała ona Włócznia — prawda; rozwaga; umiejętność odróżniania
dziryt jako impresę (godło) z dobrego od złego. ,,Pochłonię
napisem na banderoli:
Conseguitur quodcmque
petit tac. 'osiąga wszystko,
do czego dąży'. Dziryt z
płonącym ostrzem wbity w
serce zakonnicy — atrybut
św. Teresy z Avila.
Włócznia Lugusa (jednego z
najważniejszych pogańskich
bogów celt.) — błyskawica.
Czarodziejska włócznia
ognista, którą bóg otrzymał
w darze od swego wycho-
wawcy, Manannana, wraz z
wielką procą, hełmem-
niewidką i magiczną tarczą.
Włócznia w chrzęść. —
męczeństwo, cnota,
odwaga; jeden z atrybutów
ukrzyżowania; atrybut św.
Hipolita, Longina, Tomasza
Ap., Judy Tadeusza Ap., św.
Jerzego, Michała, Barbary,
Wojciecha, Demetriusza,
niekiedy też Mateusza Ap.
tego tym trącił Ituriel lekko teraci nie przeszkadzają sobie wzajem.
swą włócznią, gdyż nie Lanca — królowa broni. „Nie masz pana nad ulana, a nad
może żaden fałsz stawić lancę nie masz broni!" (Pieśń ułanów l—2 Wincentego
czoła dotknięciu Niebiosów" Pola).
(Raj utracony 4, 1033—5 W heraldyce: (włócznia) poczucie honoru;
Miltona. tł. M. gotowość bojowa; szybkość; wolność.
Słomczyńskiego), dotknięcie WODA
włóczni anioła Ituriela Woda jest symbolem chaosu, niestałości, zmienności,
ujawnia oszustwo. przeobrażenia, rozpuszczania się; bezmiaru możliwości;
Włócznia — związek z uzdrowienia; źródła życia, odrodzenia ducha i ciała;
Ziemią, z której wyrasta zmartwychwstania; potęgi, płodności: niebezpieczeństwa.
drzewo-drzewce. śmierci; oczyszczenia, chrztu; wiedzy i pamięci utajonych w
Płonące Włócznie — jedno z podświadomości;
określeń zorzy polarnej, zwierciadła; prawdy, mądrości; dobra i zła;
Grot włóczni — zręczność; łaski i cnoty; duszy ludzkiej; umysłu kosmicznego;
bystrość umysłu: gotowość zapomnienia; zasady żeńskiej; magii. Zob. Puchar, Waza.
do służby wojsk. Woda pojmowana była jako pramateria. zwłaszcza przez
Iść do kogoś z dzidą — ludy zamieszkałe nad morzem lub rzeką, np. egipski ocean
atakować. Ty do mnie z pierwotny Nun; babiloński pierwotny ocean wody słod
pergaminem, ja do ciebie z
dzidą — jakoby słowa
Władysława Jagiełły do
Krzyżaków.
Dzida — praca dzienna.
Przysłowie: Składam. dzidę,
sam spać idę.
Dziryt — szybkość. ..Koń
czarny zagrzmiał po
granicie, chyży jak dziryt"
(Giaur 251—2 Mickiewicza).
Kopia — broń husarska.
Przysłowie:
Póki kopii, poty Polaków.
Kruszyć kopie — walczyć o
coś, bronić czyjejś sprawy;
spierać się o coś. o kogoś;
dawn. walczyć na kopie.
Mógłby z kopią gonić (np. w
domu;
w mieszku) — pusto; bieda.
Lanca — żołnierz, rycerz,
wojsko. „Lanca nigdy nie
stępiała pióra, ani pióro
lancy" (Don Kiszot 1.18
Ceryantesa); żołnierze i li-
kiej. Apsu, i wody słonej, zarówno możliwość rozwoju jak i uwiądu.
Tiamat; biblijne wody Woda oczyszczenia. .,1 wyleję na was wodę czystą i
Chaosu (tohuwabohu), nad będziecie oczyszczeni od wszystkich nieczystości"
którymi unosił się duch boży (Ezechiel 36.25). Woda przynosi symboliczną śmierć i
(Gen. 1,2). Woda jest tu takież odrodzenie w niezliczonych ceremoniałach
więc widziana jako kultowych, kiedy umiera „stary", a rodzi się „nowy" człowiek.
podstawa wszech-rzeczy; Takie „odrodzenie" całego ludu nastąpić miało przy przejściu
obrazem tej idei jest też Izraelitów przez Morze Czerwone (Ex. 14—15) i przy
rzeka lub morze opływające przejściu przez Jordan u progu Ziemi Obiecanej (Jozue 3—
albo unoszące dysk ziemi, 4). Podobnie rzecz się miała z Józefem, którego bracia
jak np. grecki Okeanos. wrzucili do studni (co prawda pozbawionej wody) w Dolanie,
Woda jest też materią gdzie miał umrzeć (Gen. 37, 20—24). i z Jeremiaszem,
pierwotną, początkiem którego spuszczono do studni (co prawda zawierającej
przyrody dlatego, że błoto, a nie wodę), aby tam zginął (Jeremiasz 36, 6—13).
wszystko, co żywe, żyje Królowie słoneczni często umierali zanurzając się (jsk
wilgocią, a martwe wysycha, zachodzące słońce) w wodzie, natomiast boginie
że zarodki wszystkiego są księżycowe nieustannie igrały w wodzie (jak światło
mokre, a pokarm — księżyca), kąpiąc się dla odzyskana dziewictwa i
soczysty (według joń-skiego oczyszczenia się. Ablucje mają znaczenie rytualne i
filozofa przyrody z VII—VI w. duchowe: semickie obrzędy oczyszczenia miały również
p.n.e., Talesa z Miletu). Jako swoje odpowiedniki w starożytnym Egipcie, u Greków i
woda chaosu unosząca Rzymian. Z obrzędów tych wywodzi
ziemię, jako morze
Lewiatana, materia prima
wszelkiego życia, jest ona
synonimem
nieuporządkowania,
przeciwieństwem Kosmosu
('porządku'), a także
przeciwieństwem
uduchowionej pustyni. Woda
wyobraża niestałość,
chwiejność, a przy tym
bezwład, inercję: przybiera
kształt naczynia, do którego
się ją wlewa. Jakub mówi do
Rubena (Gen. 49,4): „Jesteś
niestały jak woda, nie
wyróżnisz się (spośród
braci)". Mówi się. że coś jest
(widłami) na wodzie pisane,
tj. nie pozostawia śladu.
Woda jako masa
niezróżnicowana zawiera
nieskończoność możliwości,
się chrzest symbolizujący ciała (jak krew. pot, nasienie. mleko, wody owodni). We
odrodzenie duchowe. wszystkich kulturach archaicznych, gdzie istniał mit o Ziemi i
przyjęcie do zbiorowości, niebie jako rodzicach świata, niebo zapła-dnia Ziemię
wtajemniczenie w nowy kult niebiańskim nasieniem. Dlatego także źródła, jeziora i rzeki
religijny, połączone z miały własności zaptadniające. Dziewczęta greckie w Tro-
uzyskaniem nowego.imienia adzie. mające wyjść za mąż, kąpały się w Ska-mandrze.
dla zaznaczenia nowego mówiąc: „Skamandrze, przyjm moje dziewictwo!" W wielu
okresu życia, rytuał rytuałach magicznych woda gra rolę nasienia. Częste są w
długowieczności. mitologiach bitwy bogów i bohaterów ze smokami i innymi
oczyszczenia i egzorcyzmu potworami strzegącymi życiodajnej wody; zwycięstwo nad
(przed ochrzczeniem należy nimi symbolizuje zakończenie suchej pory roku albo suszy i
przyszłe imię trzymać w odrodzenie wegetacji. Starożytni Egipcjanie skraplali wodą
sekrecie, aby złe duchy nie mumie swych zmarłych, aby im zapewnić życie pośmiertne,
dowiedziały się o nim). co często przedstawiała plastyka egipska.
Podobne znaczenie miały Studnie i źródła są dla wędrownych synów pustyni miejscem
rytualne kąpiele przy radości i wesela, doniosłych spotkań, rodzącej się miłości,
zawarciu ślubu albo przy która kończy się małżeństwem. Gościnność Bliskiego
obejmowaniu funkcji Wschodu wymaga poczęstowania świeżą, źródlaną wodą do
kapłańskich (rytuał często picia i wodą do umycia znużonych i zbrudzonych w czasie
upraszczany do zwykłego wędrówki stóp. Biblia jest hymnem na cześć wody.
pokropienia, zwłaszcza w
krajach ubogich w wodę. a
później i w innych). W
biblijnej Księdze Liczb (19)
Bóg oświadcza Mojżeszowi,
że kiedy ktoś dotknie
zabitego lub zmarłego albo
kości czy grobu jego, wtedy
„wezmą popiołu z ofiarnej
czerwonej krowy spalonej za
grzech, wleją na popiół wody
w naczynie, umoczą w niej
hizop i pokropią nią splu-
gawionego takim
dotknięciem, jego sprzęty i
namioty". Czepiec w Weselu
(2, 15, 790—2) S.
Wyspiańskiego: ..Dajcie,
bracie, kubeł wody: ręce
myć, gębę myć, suknie prać
— nie będzie znać".
Wodą życiodajną,
zapładniającą, wyzwalającą,
wzmacniającą są ciecze
natury (jak deszcz) i płyny
Ozeasz (6,3; 14,6) się wielką rzeką użyźniającą ziemię i uzdrawiającą wody
przyrównuje Boga do Morza Martwego. W Objawieniu sw. Jana (22,1) Chrystus
deszczu i do rosy. Pieśń ukazuje prorokowi „rzekę wody życia, jasną jak kryształ,
Mojżesza (Deut. 32, 2—3) wychodzącą ze stolicy Boga".
głosi: ,,Niech spływa jak Żywa woda. Woda zawsze w ruchu (rzeka, morze, deszcz),
deszcz nauka moja, niech zmienna w kolorach, odbijająca człowieka i świat, mówiąca
skrapla się jak rosa nauka bełkotem, bulgotaniem, szmerem, hukiem, ożywiająca
moja, jak deszcz na zioła, wyschniętą roślinność, odświeżająca spragnionych i
jak krople na trawę, bo będę chorych, oczyszczająca z brudu ciało (a więc i duszę),
wzywał imienia Pańskiego". groźna w sztormach, burzach i powodziach, zdaje się być w
Woda w studni, w źródle, wielu religiach istotą żywą i godną czci. Reprezentowała, jak
strumieniu, morzu wpływa ziemia, zasadę żeńską. Woda gojąca, odmładzająca, miała
na losy ludzi mieszkających według tradycji albo legendy właściwość przywracania
na lądzie przez młodości lub życia, leczenia itd., np. woda sadzawki Siloe w
wydobywające się z niej Jerozolimie, w której kąpiel miała przywracać siły i zdrowie
bajeczne i mityczne stwory, (Ew. wg Jana 9,7), albo wody Owczej Sadzawki zwanej
dobroczynne i zbawcze albo Betesda, położonej na północ od świątyni jerozolimskiej,
przynoszące nieszczęścia i które miały uzdrawiać, gdy anioł poruszał ich powierzchnię
śmierć. Grecki bóg morza, (Ew. wg Jana 5, 2—3). „Kto pragnie,
Posejdon. wysyła z morza
potwora, który miał pożreć
Hezjonę, córkę króla
trojańskiego, Laome-dona;
dwa ogromne węże, aby
udusiły Lao-koona, kapłana
Apollina w obozie Greków
pod Troją; ofiarowuje królowi
Krety, Mi-nosowi, pięknego
byka, w którym zakochała
się królowa, Pazyfae.
Syrenka z bajki Andersena
ratuje życie księciu kosztem
własnego życia. W balladzie
Mickiewicza Swi-tezianka
zakochuje się w strzelcu, ale
przynosi mu śmierć w
odmętach wody.
Woda jako sprawca raju
ziemskiego. W Proroctwie
Ezechiela (47) źródło wypły-
wające ze świątyni w nowej
Ziemi Sw., symbol życia
nadprzyrodzonego i
błogosławieństw boskich w
okresie mesjańskim, staje
niech przyjdzie, i kto chce, Ganges, Dżumna i Saravati w Indiach, Nil. Tybr, Jordan,
niech bierze wodę życia Eufrat.
darmo" mówią Duch i Woda — życie. W książce Antoine Saint--Exupery'ego
Oblubienica w Apokalipsie Ziemia, planeta ludzi (Na pustyni 4) autor opowiada, jak
22,17. Maurów, których obwożono po Sabaudii, przewodnik zapro-
Od najdawniejszych czasów wadził przed wielką kaskadę i dał do po-kosztowania jej
leczenie i kulty lecznicze słodkiej wody, „i ta woda tak upragniona, której ani jedna
wiązały się ze źródłami, kropla od dziesięciu lat nie spadła w Porl-Etienne. szumiała
strumieniami, studniami itd. tutaj, jak gdyby... wylewały się wszystkie zapasy świata... —
Woda. jako źródło życia w Chodźmy... — Trzeba zaczekać. — Zaczekać na co? — Aż
wielu mitach, jest to się skończy. Chcieli doczekać tej godziny, kiedy Bóg
najpowszechniejszym zmęczy się własnym szaleństwem. Pożałuje go szybko, jest
lekiem, zarówno we skąpy". Tamże (W sercu pustyni 7) do umierającego z
współczesnych, jak i pragnienia na pustyni autora zbliża się Beduin z naczyniem
przedhistorycznych pełnym wody. „Wodo, nie masz ani smaku, ani koloru, ani
kąpieliskach i uzdrowiskach. zapachu, nie można ciebie opisać, pije się ciebie nie znając
Takie źródła, jak Forli we ciebie. Nie jesteś niezbędna do życia:
Włoszech, Saint Moritz w jesteś samym życiem". „Nie moja to wina, że ciało ludzkie
Szwajcarii czy Saint- nie może przeżyć trzech dni bez wody. Nie myślałem, że aż
Sauveur i Grisy we Francji tak dalece jestem więźniem źródeł (...) Nie widać sznura,
odwiedzane były już przez którym (człowiek) jest przywiązany do studni, którym jak
kuracjuszy epoki neolitu i pępowiną przywiązany jest
brązu. W starożytnej Grecji
najsłynniejsze sanktuaria
poświęcone Heraklesowi
były przy gorących źródłach
siarczanych w Termopilach i
Aidep-sos; Rzymianie mieli
gorące źródła w Aquae
Abuale, w Aquae Grani
(Akwizgranie), w Aquae
Mattiacae (dziś Wiesbaden) i
w in.;
na Środkowym Wschodzie
Kallirrhoe, gdzie
bezskutecznie leczył się
Herod. Wiele kultowych
uzdrowisk łączyć się ma z
pojawieniem się bóstwa lub
świętego (np. epifania Ma-
donny w Lourdes we Francji,
w Scafati we Włoszech).
Również wielkie rzeki mają
uzdrawiać kąpiących się lub
wypłaszać demony, jak np.
do trzewi ziemi. Jeśli pójdzie rozkazowi Pana Jonasz wrzucony jest do morza (Jonasz l.
o jeden krok za daleko — 13—16).
umrze" (W sercu pustyni 6. Woda — narzędzie sądu albo ujawnienia winowajcy. Odbicie
tł. W. i Z. Bieńkowscy). w wodzie służyło wielkiej liczbie wyroczni opierających się
Woda jako żywioł pośredni na jej rzekomej mocy wieszczej. Spojrzenie na powierzchnię
między żywiołami wody (później na kulę kryształową) ukazywało oku wróżbity
eterycznymi, jak powietrze i popełnione lub przyszłe przestępstwa. Rodzajem sądu
ogień. a elementem stałym bożego, opierającego się na domniemaniu. że bóstwo
— ziemią, między życiem a ochroni niewinnego i przyczyni się do wykrycia sprawcy,
śmiercią, jak w rzekach była próba wod\ (próba czystości). Jest to jedyny sąd boży.
narodzin lub śmierci (Styks, o którym wspomina Biblia (Num. 5. 11—31);
Lete, Acheron itd.). Bóg nakazuje, aby żonę podejrzaną o cudzołóstwo
tworzeniem i niszczeniem, przyprowadzić do kapłana, który po odpowiednich
parowaniem (sub-limacją) a obrządkach da pić. kobiecie wodę zazdrości, wodę bardzo
użyźnianiem (strącaniem). gorzką, na którą klątwy nagromadził, zmieszaną z pyłem
Woda — niebezpieczeństwo posadzki tabernakulum. Jeżeli jest winna. łono jej wygnije, a
dla życia (przez groźbę żywot rozedmie się i pęknie; jeśli niewinna, zostanie zdrowa
utonięcia). Grecy obawiali i płodna. Średniowieczna próba gorącej wody polegała na
się go najbardziej, gdyż, jak zanurzeniu ręki oskarżonego we wrzątku (gdy nie było
sądzili, woda zabija również i śladów popa-
duszę, gasząc jej ognistą
naturę. ,,Niech mnie nie
zatapia nawałność wody i
nie pożera mnie głębina, ani
niech nie zawiera nade mną
studnia otworu swego!"
(Psalm 68 17).
Woda — narzędzie kary. W
wielkich potopach z mitów
rozpowszechnionych w
Europie, Azji i Ameryce,
śmierć całej bez mała
ludności w odmętach wody
jest karą za nie-
posłuszeństwo, ale i
odkupieniem grzechów i win
przy pomocy tego żywiołu,
co ma dać początek
nowemu, może lepszemu
światu. W Potopie biblijnym
giną wszyscy źli ludzie (Gen.
6—8), w wodach Morza
Czerwonego tonie całe
wojsko faraona (Ex. 14, 21—
31), winny nieposłuszeństwa
rżenia — był niewinny): olimpijskich 1.1: 3.42; również napis nad pijalnią w
próba zimnej wody (czyli angielskim zdrojowisku Bath.
pławienie) polegała na Zimna woda — (pierwotnie) oszczerstwo, zniesławienie:
wrzuceniu oskarżonego o ..Oblewają nas zimną wodą" (tac. Atjuam frigidam
czary, związanego, na suffunduni) pisze Plaut w Komedii skrzynkowej 34 (ok. 200
głęboką wodę; jeśli utonął — p.n.e.);
był niewinny, jeśli nie utonął, później synonim otrzeźwienia, ostudzania zapału.
został spalony na stosie. rozwiewania marzeń.
Woda ucisku: „I da wam Pan Głęboka woda — niebezpieczeństwo:
chleb utrapienia i wodę „Wyzwól mnie od nieprzyjaciół i z głębin wód!" (Psalm 68
ucisku" (Izajasz 30.20) — 15). albo trudne warunki życia: „rzucić kogoś na głęboką
wikt dostarczony więźniom wodę".
będącym o chlebie i wodzie. Rozlana woda — szkoda albo błąd nie do naprawienia:
Woda jako ukrycie dla „Wszyscy umieramy, jesteśmy jak woda rozlana po ziemi,
nieprawości; zaplątać węzeł, której nie da się już zebrać" (2 Ks. Kroi. 14,14).
a końce utopić w wodzie Mętna woda — zamieszanie, niepewna sytuacja, chaos.
(zob. Węzeł: Zaplataj). Mącić wodę — intrygować, wprowadzać zamęt. W mętnej
Woda atrybutem zgody, wodzie ryby łowić — wyciągać z zamieszania korzyści dla
przymierza, przyjaźni; wg siebie.
dawnego rytuału: lać wodę Woda uporczywie kapiąca — cierpliwe. ale skuteczne
na szable. drążenie albo nieznośna plaga. .,Kropla drąży skałę nie siłą.
Czysta woda — prawda, lecz ciągłym
porządek, blask drogich
kamieni (np. diament czystej
wody). Wypłynąć na czystą
wodę, wydobyć się z ta-
rapatów, uporządkować
swoje interesy. Wyprowadzić
coś na czyste wody,
uporządkować, doprowadzić
do właściwego funkcjono-
wania. Przysłowie: Kto chce
mieć czystą wodę, niech
idzie do źródła (wł. Chi vuol
deifacaua chiara, vada alla
fonie). „Któż potrafi oczyścić
mętną wodę? Ale gdy pocze-
kać, aż się ustoi, oczyści się
sama" (Tao--leh-king 17 Lao-
tse, ok. 550 p.n.e.).
Woda uchodziła za żywioł
szlachetny. „Woda
najszlachetniejszym z
żywiołów" (gr. Ariston men
hydor) i'iówi Pindar w Odach
kapaniem" (łac. gutta cavai Grahama Swiffta).
lapidem). Powiedzenie Woda — mądrość. Babiloński Oannes — pótryba,
przypisywane Salomonowi: półczłowiek — wynurzył się z wody i nauczył ludzi sztuki
Trzy rzeczy wyganiają pisania, rolnictwa, nawadniania, architektury itd. Co noc
człowieka z domu: dym(iący znikał z powrotem w morzu. Babilończycy nazywali wodę
piec), woda (cieknący dach) i „domem mądrości". ..Wodą głęboką są słowa z ust męża,
zła żona. potokiem wylewającym zdrój mądrości" (Ks. Przypowieści
Cicha woda niepożyteczna i 18.4),
groźna, oznaczać może też Woda — nieświadomość (nm. das Unbe-wusste, w której
człowieka na pozór tylko czyhać mogą niebezpieczeństwa dla racjonalnego „ego") i
potulnego i nieśmiałego. niepamięć. Woda niepamięci, woda letejska przynosiła
Przysłowia: Cicha woda zapomnienie duszom zmarłych (wg mitologii grecko-
młynarza nie wzbogaci. rzymskiej). gdy napili się jej z rzeki Lete.
Cicha woda brzegi rwie. Woda i wino — ludzka i boska strona Chrystusa. Cud w
Strzeż się cichego psa i Kanie Galilejskiej to przemienienie wody w wino (Ew. wg
cichej wody. Jana 2, l—12). Odwieczny spór o rolę alkoholu w twórczości
W Objawieniu św. Jana i w codziennym życiu: poeta starszej komedii attyckiej,
(17,15): „Wody. które Kratinos. pisał około 450 r. p.n.e.: „Z picia wody nigdy nie
widziałeś, nad którymi powstaje sztuka". Horacy w Listach l. 19, 2 pisze: ..Nie
rozsiadła się wszetecznica, przetrwają pieśni powstałe przy wodzie" (łac. Nęć vivere
to ludy i tłumy, i narody. i carmina possunt, quae scribuntur aquae potoribus}. Ale
języki", nad którymi panuje pisarz
Rzym. swacha babilońska,
królestwo tego świata.
Woda — zwierciadło duszy.
,,Duszo ludzka. jakżeś
podobna do wody!" (nm.
Seele des Menschen, wie
gleichst du dem Wasser!. z
wiersza Goethego Gesang
der Geister uber den
Wassern 32—33). W
miejscowościach położonych
nad wodą wielu
mieszkańców wychodzi
przed wieczorem na
wybrzeże, na bulwar, aby
popatrzeć na wodę. pokon-
templować, wejść w głąb
siebie, odsunąć się na chwilę
od spraw powszednich. „For
water and meditalion, they
say, go together" ang. 'Bo
woda i rozmyślanie kojarzą
się z sobą' (Waterland 3
amerykański XIX wieku H.D. widzialny w Polsce latem i jesienią, znak zodiaku, znak
Thoreau w opowieści dzienny, powietrzny, wilgotny, krwisty, zimna, ciemności,
Watden r, l, powiada: „Woda powodzi, deszczu, burzy, pomyślny emblemat braterstwa,
to jedyny napój mądrego współpracy, solidarności, tolerancji;
człowieka". Podobnie rządzony przez planetę Saturn, do której dodano (po jej
starszy od niego niemal o odkryciu) planetę Uran. Wyobrażany jako człowiek
dwa wieki Wacław Potocki w wylewający z dzbana wodę do pyska Ryby Płd.
wyjątku z Syloreta (O święte WÓZ
lasy!... 97—99): „Niechaj z Wóz (rydwan myśliwski, bojowy, triumfalny. biga, kwadryga
szczerego złota delikaci itd). symbolizuje tarczę słoneczną, pojazd boga, zbawienie,
kanar (tj. wino kanaryj-skie) siły kosmiczne i psychiczne; obłok, świst wichru;
pijają, wodą ja ukracam władzę, autorytet, organizację; spór, potęgę wojenną, wojnę,
pragnienie; przerażenie, wyczyn, czyn bohaterski, podbój, triumf, sławę;
żywy strumień u mnie płaci zemstę, gniew; pomoc, przezorność; jaźń, ciało ludzkie,
(tj. liczy się, popłaca)". niższe instynkty; por. Koło; Słońce.
Francuskie przysłowie Wóz bojowy dwukonny, wóz żelazny, ko-sisty, rydwan
natomiast głosi: ,,Wszyscy wojenny używany do wjeżdżania w szeregi nieprzyjaciół,
źli ludzie piją wodę, czego zaopatrzony z boków, z dołu i na osiach w sierpy, kosy
niezbitym dowodem był
potop". Por. Wino. Woda i
krew zob. Krew (i woda).
Woda i mleko zob. Mleko (i
woda).
Astrologia łączy wodę ze
znakami zodiaku: Rak,
Wodnik, Ryby i Skorpion.
Woda wyobrażana przez:
Księżyc, półksiężyc, perłę,
kielich, naczynie, literę M,
linie faliste, zygzakowate,
wszystko co wklęsłe,
wygięte, wydrążone.
Znak wodny: tajny symbol
średniowieczny, którym
chrześcijańscy heretycy i
mistycy porozumiewali się w
sprawach wiary.
W marzeniu sennym: (kąpać
się) utrata przyjaciela albo
krewnego; (wrzątek) szczę-
ście; (wpaść do wody)
prześladowanie, ruina;
(mętna) kłopoty, kłótnia.
Wodnik (Aquarius) —
gwiazdozbiór równikowy
i miecze. „Nie będziemy panowaniem tureckim nie było w Atenach do 1833, a na
mogli wnijść do góry, wyspie Kos do 1912 ani jednego wozu. Wg mit. gr. wozy
ponieważ Chananejczycy wynalazł Erichtonios, aby ukryć, że miał węże zamiast nóg.
używają wozów żelaznych" Wóz jako symbol buddyjski i platoński — konwencjonalne
(Jozue 17,16). „Sisara (wódz określenie ego, jaźni, gdyż istnieje tylko jako połączenie
chananejski) miał 900 swych części składowych: gdy je rozpatrywać oddzielnie,
wozów kosistych" (Ks. wóz przestaje istnieć.
Sędziów 4,2). Wóz — miłość seksualna. W mit. babil. bogini Isztar, chcąc
Rydwanów używano uwieść Gilgamesza. ofiarowuje mu wóz ze złota i lazurytu.
prawdop. naprzód na Wóz nowy — nosiciel Arki Przymierza. ,,I włożyli skrzynię
pogrzebach królewskich, bożą na wóz nowy (...) a synowie Abinadaba prowadzili wóz
później na wojnie, wyścigach nowy" (2. Ks. Król. 6,3).
i polowaniu. Pojawiły się w Wóz ognisty — duchowe wywyższenie człowieka. „A gdy
Mezopotamii ok. 3000 p.n.e. (Eliasz i Elizeusz) szli i idąc rozmawiali, wóz ognisty i konie
W tysiąc lat później rydwan ogniste rozłączyły obydwu, i wstąpił Eliasz przez wicher do
bojowy zrewolucjonizował nieba" (4. Ks. Król. 2,11).
strategię i taktykę wojny Wóz — zbawienie. „A wozy twoje (Panie) są zbawieniem"
(podobnie jak czołg w l. i 2. (Habakuk 3,8).
wojnie świat. XX w. n.e.), Powróz wozowy — grzech. ,,Biada wam. którzy ciągniecie
przyczyniając się do nieprawość powrózkami
zwycięstwa Hyksosów w
Egipcie. Hetytów w Anatolii,
Arian w płn. Indiach i
Mykeńczyków w Grecji, a
pod koniec XV w. p.n.e.
rozpowszechnił się w Egip-
cie, na Bliskim Wschodzie,
na Krecie i w płd. Europie.
Za czasów Filipa II i
Aleksandra Macedońskiego
rydwany były już wyparte
przez jazdę, ale wyścigi
rydwanów stały się gł.
dyscypliną sportową igrzysk
olimpijskich i pytyjskich, oraz
cyrków rz. (dwukonne bigi i
czterokonne kwadrygi);
przewoziły też triumfatorów
rz. w uroczystych
procesjach. Wyobrażano je
na łukach triumfalnych i na
monetach. Najpóźniej
przyjęły się wozy
(transportowe) w świecie
muzułmańskim. Pod
marności, a grzech jak wedyckiego Ardżany ciągną białe konie symbolizujące
powróz wozowy" (Izajasz czystość duszy boga, wóz Zeusa ciągną orły, Hery — pawie.
5,18), Afrodyty — gołębie a. jelenie, Demeter — skrzydlate smoki
Wóz Słońca — bóg Słońca; a. węże, Artemidy i Ojca Czasu — jelenie, Dionizosa —
ruch Słońca po firmamencie. pantery, tygrysy, centaury, Rei-Kybele — lwy, Posejdona —
„(Jozjasz) kazał (...) rydwan hip-pokampy, Hadesa-Plutona — 4 karę konie, Hefajstosa
boga Słońca spalić" (4. Ks. — psy, Kronosa — byki, Her-mesa — jaszczurki, bociany a.
Król. 23,11). barany, Ateny — sowy, Aresa — wilki, Okeanosa —
Boże wozy — moc Pana wieloryby. Pana — kozy, Sylena — osły, Nocy — koguty,
Zastępów. „Wozów bożych nimf morskich — delfiny. Admeta — dziki i lwy. Nieboskłonu
wiele dziesiątków tysięcy" — niedźwiedzice, Jutrzenki i Kupidyna — 4 białe konie,
(Psalm 67 18). Diany i Luny — biały i kary koń, Sławy — słonie, Frei —
Wozy Izraela — siła Izraela koty, Dziewictwa — jednorożce, Słońca (Heliosa, Apollina)
(prorok Eliasz był tym dla — 4 rumaki. Złoty rydwan Posejdona uśmierzał wzburzone
Izraela, czym wozy bojowe fale morskie; Zeus przejeżdża! przez zachmurzone niebo z
dla wojska): „Wozie Izraela i ogłuszającym turkotem kół-grzmotów i trzaskaniem biczów-
woźnico jego!" (4. Ks. Król. błyskawic.
2,12). Święte wozy bogów w wielu kultach. Posągi Ozyrysa
Wóz niebieski chmur i wożono w łodzi-wozie;
obłoków — u staroż. Żydów
pojazd Boga, dla Greków
praczasy, chaos, pierwsze
pokolenie bogów (Uranos)
poprzedzające olimpijski
porządek ruchów Słońca i
gwiazd. „Ty, Boże (...)
czynisz obłoki wozem twoim,
przechadzasz się na
skrzydłach wiatrów" (Psalm
103 3).
Szczerozłoty wóz Cherubów
w świątyni jerozolimskiej,
„rozciągających skrzydła i za-
słaniających skrzynię
przymierza Pańskiego" (/.
Ks. Kronik. 28,18).
Wóz — sława. „Tam umrzesz
i tam będzie wóz sławy
twojej, hańba domu pana
twego" (/za/a.sz22,18).
Rydwany bogów — ulubiony
motyw dekoracyjny;
zwierzęta ciągnące wozy
bogów wyobrażają ich cechy,
np. rydwan-wóz ind. boga
bogowie skand. Wanowie (konstelacje płn.).
Freyr i Freja w wozie Wóz Dawida, Wóz Anielski (Hiob 9,9;
ciągniętym przez ludzi 38,32) — Wielki Wóz, Wielka Niedźwiedzica. ,,Niesłusznie
zapewniać mieli urodzaj i pospólstwo zwie go Dawidowym, gdyż to jest wóz Anielski.
dobrą pogodę. Wozy wiążą Na nim to przed czasy jechał Lucyper, Boga gdy wyzwał w
się szczególnie z bogami zapasy, mlecznym gościńcem pędząc w cwał w niebieskie
Słońca i wegetacji, jak Rea- drogi, aż go Michał zbił z wozu, a wóz zrucił z drogi. Teraz
Kybele, Attis, Mitra, Apollo popsuty między gwiazdami się wala" (Pan Tadeusz 8, 80—5
itd. Mickiewicza).
Wóz Tespisa — teatr Wóz — kara. W śrdw. i później karano prostytutki i
objazdowy. Najstarszy tragik przestępców obwożąc ich po mieście i batożąc.
attycki, Tespis, miał obwozić Wóz z sianem — śrdw. flamandzki symbol pożądania dóbr
swoje dramaty na wozie doczesnych, nieuczciwego bogacenia się, pogoni kleru za
(Sztuka poetycka 276 benefi-cjami i prebendami; zajęć niepotrzebnych i
Horacego). bezpłodnych; ukazywany w pochodach karnawałowych.
Zaprzęgać konie (a. woły) za Słynny obraz Hieronima Bo-scha, środkowa część tryptyku,
wozem — czynić coś w Madryt, Prado.
niewłaściwej, odwrotnej Wóz (u kabalistów) — ciało ludzkie, doczesny,
kolejności. ,,Stawiam wóz egzystencjalny aspekt człowieka;
przed koniem, jak Homer" woźnica — jaźń, konie — .siła życiowa, lejce — siła woli i
(Do Attyka, 1,16 Cicerona). inteligencja.
Gr. hysteron próteron
'późniejszy wcześniej'; łac.
plaustrum boyem trahit 'wóz
ciągnie wołu'.
Wóz dwukołowy, rydwan —
boskość w podwójnej
postaci, jak Aświnowie (Na-
satiasowie), podwójne
bóstwo wedyjskie (Indie)
jeżdżące po nieboskłonie
złotym rydwanem,
wyobrażające prawdop.
gwiazdę zaranną i
wieczorną; jak Dioskurowie
(Kastor i Polideukes).
Wóz czterokołowy —
równość harmonijna łącząca
umysły tego samego rzędu
(Pseudo--Denys Areopagita).
Wóz w tradycji żyd.-chrzęść.
— rydwan Boga i aniołów;
Kościół kat.; Chrystus.
Mały Wóz, Wielki Wóz —
Mała, Wielka Niedźwiedzica
Woźnica i wóz. Woźnica — „Snadź się królowa Mab widziała z tobą (...). wozem jej
rozsądek. rozum kierujący próżny laskowy orzeszek, dzieło wiewiórki lub majstra ro-
namiętnościami i popędami. baka" (Romeo i Julia 1,4 Szekspira, tl. J. Paszkowskiego).
siłami kosmicznymi i Wozy — alegorie. Osioł ciągnie wóz lenistwa, muł — wóz
psychicznymi, duchowa biedy, czarne byki — wóz śmierci, kogut — wóz czujności,
natura człowieka słonie — wóz Sławy, cielęta — wóz wiosenny, nietoperze —
wyznaczająca kierunek i wóz Nocy, skrzydlate rumaki — wóz Jutrzenki.
szybkość ruchu. Wóz — Czarny wóz — karawan. ..Czarny wóz się toczy — jak mi
strona materialna, fizyczna ciemno! — ten wóz czarny ściemnił moje oczy" (Marsz
natura człowieka, jego pogrzebowy 3—4 Kornela Ujejskiego).
niższe namiętności, Rydwan — gniew. ..A rydwany jego gniewu piorunowe
pożądania i apetyty, instynkt tworzą chmury i ciemna jest Jego ścieżka na skrzydłach
zachowania i instynkt nawałnicy" (O Wor-ship the King Roberta Granta).
niszczenia, wehikuł Wóz Drzymały — symbol walki chłopów polskich z
woźnicy-duszy. Przysłowie Poznańskiego z polityką germa-nizacyjną rządu pruskiego
ang.: Miło słuchać jak na pocz. XX w.:
woźnica śpiewa, ale nie jak zabroniono Polakom stawiania budynków mieszkalnych na
wóz śpiewa. Najgłośniejszy nowo nabytych parcelach, Michał Drzymała zamieszkał więc
wóz najłatwiej się wywraca. w wozie cyrkowym, który przesuwał z miejsca na miejsce.
Woźnica — Czas. wóz —
świat. „Jak woźnica
wyrwany za włosy z wozu
taki będzie Czas, i jak pusty
wóz zrzucony w przepaść
przez nieokiełznane konie
taki będzie świat" (Dom
życia II 90 'Retro me,
Sathana!' Dantego Gabriela
Rossettiego).
Woźnica — (Auriga) —
gwiazdozbiór nieba płn.
Wóz wróżki wyraża jej
cechy i humory, dobre czy
złe. ,,Każda wróżka jeździ
wozem z innego materiału:
jeden hebanowy, ciągnięty
przez białe gołębie, drugi z
kości słoniowej, ciągnięty
przez kruki; inne znów są
cedrowe (...) Gdy wróżki
wpadają w gniew,
zaprzęgają do wozów
skrzydlate smoki lub węże
ziejące ogniem" (La biche
au bois Char-lesa Perrault).
Wóz albo przewóz — platonicznie — rozfru-nięciem się uczestników w przeciwne
konieczność wyboru: strony. ..Ten wykapłoniony namiestnik wstrzemięźliwości
albo — albo. całe państwo wyludni. Wróblom nawet nie wolno pod jego
Raz na wozie, raz pod dachem się gnieździć, zbyt są jurne" (Miarka za miarkę 3,2
wozem — raz w dobrej. raz Szekspira, tł. L. UIricha).
w złej sytuacji. W plastyce — w rękach młodej kobiety wróbel oznacza
Piąte koło u wozu — osoba swawolę, nieskromność. pożądanie: może też oznaczać, że
lub rzecz zbyteczna. wyobraża ona Lesbię. kochankę poety rz. Katulla (Caius
Jechać z kimś na jednym Valerius Catullus. ok. 86—po 54 p.n.e.). .,0 płacz. Wenero!
wózku — dzielić z nim Płaczcie. Kupidynki! Płaczcie wy wszyscy, co tkliwiej
wspólny los, wspólną dolę. czujecie:
W heraldyce: wóz umarł wróbelek, rozkosz mej dziewczynki. którego ona
zwycięzcy. ukochała przecie więcej od oczek swych" (Na śmierć'wróbla
W marzeniu sennym: Lesbii l—5 Katulla, tł. W. Zechentera).
nagroda. Wróbel — płodność; wyprowadza co rok trzy lub cztery serie
WRÓBEL młodych, każda wykluta z pięciu—sześciu jaj.
Wróbel jest symbolem Wróbel — samotność (w Biblii): „Nie spałem i stałem się jak
rozwiązłości, płodności, wróbel samotnik
złodziejstwa; Diabła;
wojowniczości, odwagi;
chytrości. czujności,
naśladownictwa, pamięci;
przywiązania do człowieka;
oczyszczenia; melancholii,
samotności; małej wartości,
skromności.
Wróblom od czasów
antycznych przypisywano
rozwiązłość i lubieżność,
podobnie jak gołębiom,
uważano, że nawet ich jajka
mają własności afrodyzjaku;
wróble stały się więc (tak jak
pliszki) ptakami Afrodyty;
przez nią były też związane
z morzem (gdyż Afrodyta
powstała z piany morskiej).
Podstawą takich opinii były
najpewniej chara-
kterystyczne toki. gdy
samczyk ćwierkając tańczy
wokół samiczki, a ona go
odpędza. Jednak ten
pozornie tak erotyczny balet
kończy się z reguły
na dachu" (Psalm 101 8). kłosie niedługo poży-ją w zgodzie. ,.'Who killed Cock
Francuskie moineau 'wróbel' Robin?' '!,' said the Sparrow, 'with my bow and arrow, l Killed
znaczy właściwie Cock Robin'" ang. ..'Kto zabił Rudzika'.'' '.la' powiedział
'zakonniczek. mniszek'. Wróbel, 'strzałą z łuku zabiłem Rudzika' " (Zbiór ładnych
Wróbel — przywiązanie do piosenek Tomcia Palucha', ok. 1744),
człowieka. prawda, że Wróbel — dobra pamięć, naśladownictwo. chytrość.
interesowne. Wywędrowal z przebiegłość; potrafi unikać naj-kunsztowniejszych paści i
tropikalnej Azji i pułapek. Starego wróbla na plewy nie złapiesz. Stary wróbel
rozprzestrzenił się po świe- wie o wszystkich dziurach w strzesze. ..Dusza nasza jak
cie idąc w trop za wróbel umknęła z sidła ptaszników" (Psalm 123 7). W
człowiekicm-rolnikiem; rzeczywistości cechuje go tylko daleko posunięta ostrożność
nic osiedla się dalej niż o pól i strach przed wszystkim, co nowe i nieznane.
kilometra od siedzib Wróbel proletariuszem wśród ptaków:
ludzkich. Przysłowie łac. z szary, niepozorny. ..Nawet wróbel znalazł domek (...). gdzie
XIII w. n.c.: Wróbel zostaje składa pisklęta swoje" (Psalm 83 4),
pod okapem, a jaskółka Wróbel — mała wartość. ..Kto jest pierwszym wśród
ucieka. Ale też słusznie wróblów. nie jest pierwszym z ptaków" (Wróbel K Ignacego
uważa się go za złodzieja Krasickiego). Słowo wyleci wróblem, a wraca wołem. Słowo
ziarna i dotkliwa plagę nic wróbel u mnie (tj. ja dotrzymuję słowa). Wróble gnieżdżą
rolnictwa, Przysłowie: Kto mu się w głowie
bierze ładną dziewicę, sieje
dla wróbli pszenicę (bo
zostanie rogaczem.
zdradzanym mężem).
Wróbel — oczyszczenie.
Krew wróbla miała, według
poleceń Boga dla Mojżesza.
duże znaczenie przy
oczyszczaniu trędowatych
(Lev. 14).
Wróbel — Diabeł; św.
Dominik oskubał wróbla
żywcem, aby dokuczyć
Diabłu.
Wróbel — butność.
zaborczość, pewność siebie;
cechy te wykazuje w
stosunku do innych ptaków,
nawet większych od siebie.
Wróble przywłaszczają
sobie gniazda jaskółek.
wyrzucając ich pisklęta lub
zabudowując je i dusząc.
Przysłowie lr.. hiszp.:
Dwa wróble na jednym
(tj. jest lekkomyślny, Wiem! (...) Mnie ćwierć, tobie ćwierć! Ćwierć! ćwierć!"
pędziwiatr). ..l zda się wróbli (Zaczarowane koło l Lucjana Rydla).
dwóch w Polszczc nie ważę" Wróbel — obywatel czasu i przestrzeni. ..Kochany wróblu
(Zawi-sza Czarny 7.1121 mój. obywatelu czterech pór roku i świata całego, bywalcze
Słowackiego). Przysłowie: wszystkich dróg" (Wróbel 1—3 L. Staffa).
Lepszy wróbel w garści niż Strach na wróble — kukła postawiona dla odstraszenia
kanarek na dachu (tj. lepsza wróbli czyniących szkody w polu a. w ogrodzie. Wyglądasz
rzecz mało warta, ale jak strach na wróble — jak czupiradlo. straszydło.
pewna). z. bajki Ezopa Sejm wróbli — w dużych miastach od września do
Stowik i Jastrząb, w której pierwszych mrozów wróble masowo gromadzą się przed
słowik, schwytany przez zachodem słońca na niektórych drzewach i hałaśliwie świer-
jastrzębia, prosi aby go goczą. jakby odbywając gorączkowe narady. Sens lego
wypuścił, gdyż. starczy mu zwyczaju jest tajemnica wróbli.
tylko na jeden łyk i radzi mu WYSPA
zająć się jakimś pokaz.niej- Wyspa symbolizuje odosobnienie, osobliwość.
szym łupem. ..Drwię z osamotnienie, ucieczkę od świata. pierwotne centrum
wróżb. Lichy nawet wróbel duchowe, schronienie przed otaczającym oceanem
nie padnie bez mierności a. namiętności, a. podświadomości, nadnaturalny
szczególnego dopuszczenia świat. Kosmos; porządek, pokój, szczęście. piękno,
Opatrzności" (Hamlet 5.2 doskonałość, raj: trwałość. wyższość; utopię: kobiecość;
Szekspira. Ił, .1. śmierć. Elizjum,
Paszkowskiego). W Ew. wg
Mat. 10.29:
..Czyż nie sprzedają dwóch
wróbli za miedziaka? A
wszakże żaden z nich nic
spadnie na ziemię bez woli
ojca waszego". „Za grosz
dostanę 9 wróbli" (Troilus i
Kresyda 2.1 Szekspira, tt. L.
UIricha).
Ćwierkanie wróbli — próżny
hałas, wrzawa. plotki,
obmowa, .luz i wróble o tym
ćwierkają (świergoczą) — to
nie sekret. ,,(Maciej) z
czapki proso w trawę miota
dla wróblów; spada z
dachów krzykliwa hołota"
(Pan Tadeusz 6.595—6
Mickiewicza). „Wróblego
stada śmiech posłuchać (...).
Tak ta sobie świergolą: —
Wieś, gdzie pse-nica? —
Wiem — wiem? Wieś? —
miejsce pobytu dusz; Afrodyty. Sena na Atlantyku (dziś Sain u wybrzeży Bretanii)
wyzwanie dla podróżnika, była w starożytności wyrocznią dziewięciu dziewic galijskich
odkrywcy; Anglię. uważanych za czarodziejki umiejące przeobrazić się w
Wyspy narodów — dowolne zwierzę.
najodleglejsze krainy. Wyspa — Kosmos w zmniejszeniu, kompletny i doskonały, o
„Straszny będzie Pan (...) i skoncentrowanej wartości kultowej, zwł. jeżeli znajduje się
będą mu się kłaniać na niej świątynia a. sanktuarium bóstwa.
mężowie z miejsca owego i •Wyspy pływające. Delos w archipelagu Cykladów (dawna
wszystkie wyspy narodów" Ortygia, dziś Mikri Diios) wg legendy krążyła po morzu
(Sofoniasz 2,11). dopóki nie zakotwiczył jej Zeus, aby mogła przyjąć Leto
Wyspa powabnych kobiet, ściganą przez zazdrosną Herę. Symple-gady, dwie skały na
czarodziejek, wróżek, Morzu Czarnym u wejścia do Hellespontu, które wg mitu gr.
wyroczni, rajska wyspa zwierały się, gdy chciało się między nimi przepłynąć;
pełna pokus i unieruchomione przez Argonautów. Ajolia, wyspa pływająca,
niebezpieczeństw, gdzie mieszkał Ajolos (Eol), władca wiatrów (Odyseja 10,1 i
występująca w licznych nast. Homera).
legendach żeglarskich. Wyspy Błogosławionych a. Szczęśliwych, położone na
Ogygia, bajeczna wyspa „na skraju Ziemi, na Zachodnim Oceanie, gdzie bohaterowie
pępku morza" (tj. z dala od wyróżnieni przez Zeusa wiedli szczęśliwy, wieczysty żywot
lądów), gdzie mieszkała (Prace i dni 171 i nast. Hezjoda).
nimfa Kalipso, u której Ody- Wyspa — raj, nadnaturalny świat, gdzie przebywają bogowie
seusz spędził siedem lat i dusze zmarłych, jak
(Odyseja 7 Homera). Biała
Wyspa pogrzebowa, gdzie
kapłankami były piękne
kobiety, na którą nimfa
Tetyda uniosła ciało swego
syna, Achillesa, porwawszy
je ze stosu całopalnego, a
Posejdon — ciało swego
syna, Likosa. Acheloos, bóg
rzeki w Etolli, zamienił pięć
nimf w wyspy Echinady (na
M. Jońskim, naprzeciw
ujścia rzeki Acheloos).
Neptun zmienił w wyspę Pe-
rimelę, którą ojciec zrzucił ze
skały w morze za to, że
kochała Acheloosa
(Metamorfozy 8, 554—610
Owidiusza). Kytera (Cytera),
wyspa miłości na M.
Śródziemnym naprzeciw
płd.-wsch. wybrzeża
Peloponezu, słynęła kultem
np. w mit. celt. Avalon, (chytrość).
ziemski raj, pośmiertna Wyspa Dzwonna (fr. L 'Isle sonante) zamieszkana przez
przystań króla Artura; Wyspa grajków pogrzebowych zmienionych w ptaki (Gargantua i
Szczęścia z irl. Żeglugi Pantagruel 5 Rabelais'go).
Brana; Wyspa Raju Wyspa ptaskonosów — kraina duchowej i moralnej
Ziemskiego z irl. Żeglugi św. płaskości (jw. 4,9).
Brendana; Wyspa — wyzwanie dla podróżnika-
Wyspa Siedmiu Miast na -odkrywcy. „Inni (...) ślą po zaszczyty synów za granicę;
Atlantyku z XVII- jednych na wojnę w zapasy z fortuną, drugich, by gdzieś
-wiecznej legendy, utopijny tam wyspy odkrywali" (Dwaj panowie z Werony 1,3
raj, gdzie zamieszkało Szekspira, tł. S. Koźmiana).
siedmiu biskupów hiszp. Wyspa Szmaragdowa — Irlandia; aluzja do bogatej
wygnanych przez Maurów. roślinności wyspy.
Wyspy w podaniach, Wyspa — Anglia, Brytania.,,Pomnij, królu (...), na
legendach. Atlantyda, wg b. przyrodzoną siłę naszej wyspy, która zakwitła jak ogród
dawnej legendy olbrzymia Neptuna, jak niezdobytym otoczona murem ryczącą falą i
wyspa na Atlantyku, na skał palisadą" (Cymbelin 3,1 Szekspira, tł. L. UIricha).
której miało istnieć zamożne Wyspa bezludna, wyspa nieznana, wyspa czarów i
państwo; wyspa zapadła się zaskakujących zjawisk — temat lit., baśni, legend, jak wyspy
nagle w głąb oceanu ok. na O. Indyjskim w Podróżach Sindbada Żeglarza (z Baśni z
9500 r. p.n.e., co było karą 1001 nocy), wyspa Aleksandra Selkirka (Mas a Tierra w
boską za grzechy jej archipelagu Juan Fer-
mieszkańców (Timajos 23—
5;
Kritias 113—126 Platona).
Wyspa Bimini, na której
tryskać miało Źródło
Młodości, przywracające
ludziom pełnię sił młodzień-
czych. Ponce de Leon,
Narvaez, de Soto i inni
podróżnicy i odkrywcy
poszukiwali tej wyspy i
źródła na Florydzie,
Bahamach i na innych
wybrzeżach Ameryki, jednak
nadaremnie.
Bezludna wyspa — grzbiet
wieloryba. Podróżni lądują
na wyspie, która okazuje się
grzbietem olbrzymiego
wieloryba (a. kolosalnej
ryby), jak w Żegludze św.
Brendana (1121) mnicha
Benedykta. Zob. Wieloryb
nandez na Pacyfiku), wyspa marzeń.
Robinsona Crusoe (powieść ZAJĄC (Szarak, Królik)
Daniela Deloego), Wyspa Zając symbolizuje szkodnictwo, oszustwo, brak zasad, fałsz,
Skarbów (powieść R.L. złośliwość, kapryśność, niestałość; wyniosłość; obłęd;
Steyensona) i wiele innych. samotnictwo, melancholię, kontemplację; intuicję, miłość
Święta wyspa — łono matki. wiedzy, ciekawość, spryt, zaradność; włóczęgostwo,
„Igraj, dziecię, na łonie szybkość, czujność, bojaźliwość, tchórzostwo; pokorę,
matki! Na tej świętej wyspie dobroduszność; życie. zmysłowość, płodność,
nie znajdzie cię posępna zmartwychwstanie, Wielkanoc, wiosnę; wegetarianizm.
zgryzota, nie znajdzie Zając w wielu mitologiach poświęcony jest Księżycowi (tak
troska" [.Bawiący się jak kogut Słońcu). gdyż buszuje po ciemku, a w dzień sypia;
chłopiec Friedri-cha przeto związany z. nocą, snem. poświatą Księżyca,
Schillera). księżycową Artemidą; prowadzi żywot przyziemny a.
Wyspiarstwo duchowe — zamieszkuje nory (królik), łączy się z. Matką Ziemią, bogami
odrębność duchowa. świata podziemnego, roślinnością, żywą wodą, odradzaniem
Miasto Stu Wysp — się życia i tajemnicami śmierci. Towarzysz Hekate. bogini
Wenecja położona na 118 Księżyca na nowiu, która nawiedzała rozdroża jako
wysepkach, przecięta władczyni czarów. Czarownice i wiedźmy
przeszło 150 kanałami;
..Wenecja uroczyście na stu
wyspach tronowała" (Childe
Harold 4, l Byrona).
Wyspa Zaczarowana —
miejsce wiecznej wiosny, z
dala od zesputego świata.
„Precz z systemami! Precz
z zepsutym światem!
Oddychajmy powietrzem
Zaczarowanej Wyspy" (The
Ordeal of Kichard f'everel
19 George Mereditha).
Wyspa — miejsce wybrane
— miejsce pokoju, ukojenia
i wiedzy wpośród morza
niewiedzy i niepokoju,
święte, białe centrum
pierwotne. „Wśród oceanu
czarnej kawy płynę do
Wyspy Ukojenia" (Żegluga l
—2 Ludwika
Szczepańskiego).
W marzeniu sennym:
opuszczenie; obraz
miejsca, gdzie w przyszłości
nastąpić ma zaspokojenie
chętnie przybierały postać Zając wlazł mu w nogi (tzn. stchórzył i uciekł). I zajączek
zająca, którego, zdaniem wtenczas śmiały, kiedy lew w klatce. Jak zając na bębnie
dawnych myśliwych, (drży, boi się). Lwu zdechłemu zając brodę skubie.
ustrzelić wtedy można było Zajęcze życie. W bajce Ezopa zające, znużone życiem w
tylko srebrną kulą. Potem bezustannym strachu, udały się nad staw, aby się utopić,
zawsze ktoś we wsi był gdy kilka żab wystraszonych szmerem wskoczyło do wody;
identycznie ranny i umierał. wtedy zające zrzekły się swego zamiaru. „Każdy ma swoją
Dlatego przebiegnięcie żabę, co przed nim ucieka, i swojego zająca, którego się boi"
drogi przez zająca ma {Zając i żaba 27—8 Mickiewicza wg Lafon-taine'a).
przynosić nieszczęście, Zając, jak sądzono, śpi z otwartymi oczami, stał się więc
również u niektórych atrybutem czujności, a w sztuce staroegip. — Ozyrysa
plemion afrykańskich; w zmartwychpo-wstałego dzięki interwencji Izydy. L) Żydów
Skandynawii jeszcze w XIX reprezentuje zadumę, intuicję, światło. ukryty płomień,
w. rybak rezygnował z ożywcze gorąco, otwarte drzwi a. okno, ale do konsumpcji
wypłynięcia na morze, gdy się, jako zwierzę nieczyste, nie nadaje.
na drodze do łodzi spotykał Zając — szybkość i szybko mijające chwile życia.
zająca (a. pastora lub Przysłowia: .luz zając za górą (tj. już za późno, już po
kobietę). Przysłowia: Z wszystkim). Poluje na zające wozem zaprzężonym w woły.
zającem się potkać gotowe Robota nie zając (tj. nie ucieknie). Przysłowie
nieszczęście. Zając drogę
przeszedł (więc wróćmy się
raczej). Kobiety w ciąży
bały się spotkania z
zającem, bo dziecko
mogłoby się nabawić
zajęczej wargi (zob. niżej).
Czarownice rządziły
burzami, zwłaszcza na
morzu, dlatego na statku
nie wolno było użyć słowa
,,zając".
Zając umieszczony w Biblii
wśród czterech istot
„maluczkich na ziemi, a
mędrszych nad mędrce" —
„zajączek, gmin nieduży,
który czyni sobie w skalach
łoże swoje" (Ks.
Przypowieści 30,26).
Zając — tchórzostwo;
również zajęcza skórka,
zajęcze serce, zajęcze poty.
W śrdw. plastyce zając
ścigający rycerza oznacza
tchórzostwo. Przysłowia:
starogr.: Musisz szybko mnożeniem dóbr, a zatem i z niepowściągliwością,
biec, by złapać zająca. nieumiarko-waniem, trwonieniem, marnotrawstwem. U
Zając spryciarz, filut, frant, Greków zając był emblematem października, jesieni, żniw,
wyjadacz, zwłaszcza gdy urodzaju; zimy.
wielokrotnie szczwany. lawi- W staroż. Rzymie hodowlę królików przejęto od Iberów po
rant, wyga, zręczny taktyk, zdobyciu Hiszpanii. Królik na monetach rzymskich za
przebiegła sztuka, czasów Hadriana (urodzonego w Hiszpanii) był emblematem
uosobienie doświadczenia i prowincji Hispania.
chytrej dobrotliwości. „Zając Zając w chrześcij. — wiosna i Wielkanoc;
wyskakuje, skąd się nie płodność i zmysłowość. Niekiedy przedstawiany (biały zając)
spodziewasz" (Don Kiszot pod stopą Marii, co ukazywać ma zwycięstwo czystości nad
2,10 Ceryantesa, tł. A.L. i Z. pokusami ciała. Zając i jajko wielkanocne są
Czerny). pozostałościami pogańskich, przedchrześcijańskich rytuałów
Zając — płodność. W urodzaju; żartobliwe wyobrażenie zajączka wielkanocnego
antycznej Grecji — istota składającego jajka to połączenie dwóch potężnych symboli
zaszczuta, gatunek płodności. Również symbol zmartwychwstania. Kościoła;
utrzymujący się przy życiu biednych i pokornych; słabości, szybkości, tchórzliwości.
tylko dzięki niezwykłej Królik — nowicjusz dopuszczony do wtajemniczenia w
płodności, bo: „poluje nań misteria.
każdy zwierz, ptak i czło- Zając — dobry posiłek. „Ze wszystkich czworonogów zając
wiek (...). Jedyne to ze dzierży pierwsze miejsce" (jako przysmak) (Epigramy
wszystkich zwierzę, którego 13,92Marcjalisa).
samica przed wydaniem
płodu zachodzi powtórnie w
ciążę" (Dzieje 3,108
Herodota, tł. S. Hammera).
Dla jednych był to wynik
popędu mechanicznego,
pozbawionego elementów
uczuciowych, dla innych
rezultat lubicżności i
rozpasania. Dlatego szarak i
królik były atrybutem
Afrodyty (Wenery) i Erosa,
często przedstawiane na
obrazach, gdzie głównym
tematem jest para
kochanków, na
hellenistycznych martwych
naturach jako symbol
szczęścia, na grobowcach
jako emblemat przemijania
czasu i krótkości życia.
Płodność zająca wiąże się
też z obfitością, bujnością,
Zając — melancholia. W aktorski. Noszona w kieszeni chronić ma przed bólami
średniowieczu reumatycznymi i kurczami. Dawano też do noszenia
utrzymywano, że zając jest uczniom i niemowlętom do kołyski.
najbardziej melancholijnym W heraldyce: spokój na ustroniu; łowiectwo, szybkość,
stworzeniem i że leczy się z czujność, płodność.
melancholii skubiąc dziką W marzeniu sennym: (królik): (czarny) kłamstwa,
cykorię-podróż-nika. niepowodzenia; (jedzący) wyzdrowienie; (szary)
Również spożywanie zająca małżeństwo; (zabijany) groźba zdrady; (biały) przyjaźń,
miało napawać melancholią. powodzenie.
Zająca traktowano też jako Królik doświadczalny służy w laboratoriach biologicznych do
istotę bezpłciową a. eksperymentów;
zmieniającą płeć co rok (w przen. człowiek, na którym dokonuje się doświadczeń
folklorze wielu krajów). medycznych (zwł. kobiety w niemieckich obozach
Zając — lekceważenie, koncentracyjnych za rządów Hitlera).
wyniosłość. W bajce Ezopa Zając (Lepus) — gwiazdozbiór nieba płd., w Polsce
pierwszy do mety widzialny zimą, w pobliżu Oriona i Psiej Gwiazdy uzupełnia
przychodzi w wyścigu o obraz polowania.
zakład żółw, bo Zajączki — światło słoneczne odbite w lusterku.
lekceważący go jako Zajęcza warga med. rozszczepienie wargi górnej u
biegacza zając zbyt późno noworodka ludzkiego; nazwa od podobieństwa do wargi
puścił się za nim w pogoń. zajęczej; uważano, że sprawiają to elfy albo złe wróżki; por.
Zając — poczciwiec.
„Człowiek zabija zająca, ale
go lubi — poczciwego
zająca widzi nawet na
księżycu" (Zając 7 Adolfa
Dygasińskiego).
Zając marcowy (ang. March
hare) — obłąkany, ze
względu na jego
zachowanie się w marcu, w
okresie godowym. Mieć
zajączki w głowie — mieć
bzika, fioła, być nieco
pomylonym.
Zając, zajęczy łeb — rzecz
mało warta. „Szkoda ust (...)
suszyć kłótnią o zająca"
(Pan Tadeusz 2.806
Mickiewicza). Przysłowie
ang. z XVI w.: Stawiam
zajęczy łeb przeciw gęsim
dróbkom (zakład niezbyt
ryzykowny).
Zajęcza łapka — talizman
wyżej (Spotkanie z autorze w l. zbiorowym wydaniu dzieł Chamforta), hasło,
zającem). „To demon które autor miał polecać żołnierzom wkraczającym na
Flibbertygibbet (...) ziemię nieprzyjaciela. „Ale cóż robić mój kochany bracie?
spojrzawszy zezem roz- Jedni się w zamku, drudzy lęgną w chacie" (Do
szczepia ludziom wargi w Nakwaskiego. O pożytku mienia 15—16 T.K. Węgierskiego).
ksztah zajęczych" (Król Lew Zamek — bezpieczeństwo, obrona przed natrętami,
3,4 Szekspira, tł. J. nieproszonymi gośćmi. Przysłowie ang.: My house is my
Paszkow-skiego). casile 'mój dom jest moją twierdzą (zamkiem)'; zob. też Dom
Złapać zająca — przewrócić (Anglika).
się, potknąć się. Zamki na piasku, na lodzie, w powietrzu, na Księżycu, zamki
ZAMEK hiszpańskie — marzenia, projekty nie mające szans
Zamek (budowla) urzeczywistnienia, oparte na niepewnych podstawach.
symbolizuje niedostęp-ność, Budować zamki na lodzie — snuć marzenia, układać
niezdobytą twierdzę, projekty jw. „A wszelki, który słucha tych słów moich, a nie
obronę, straż, czuwanie, czyni ich, będzie podobny mężowi głupiemu, który zbudował
bezpieczeństwo, miasto; dom swój na piasku" (Ew. wg Mat. 7,26). „Budować w
władzę, potęgę, panowanie, powietrzu", łac. in aere aedificare (Kazania, 2, 6, 2 św.
zwierzchnictwo, autorytet, Augustyna).
arystokrację, szlachectwo,
bogactwo;
świat doczesny, sens
istnienia, doskonałość, siłę
duchową, łaskę; marzenia,
romantycz-ność.
Zamek — miasto otoczone
murami, dusza
transcendentna w
niebiańskim Jeruzalem,
często przedstawianym w
dawnej sztuce jako zamek
obronny z wieżami,
basztami i blankami, na
szczycie góry.
Zamek — władza, autorytet,
symbolika wzmocniona
elementem niedostępności,
gdy zbudowany wysoko, na
spadzistym wzgórzu,
otoczony murami, fosą itd.
Zamek — bogactwo,
przeciwieństwo chaty.
„Wojna zamkom! pokój
chatom!" fr. Guerre aux
chateaux! paix aux
chaumieres! (Z Noty o
Zamek Obrotowy (Caer Czarny zamek — dusza. „Słyszę dziwny śpiew w czarnym
Sidi), Zamek Ponury, Zamek zamku duszy" (Nokturn 11—12 Tadeusza Micińskiego).
Skarbów, Zamek Zamek zgaszony (w bajkach, legendach)— nieświadomość,
Czworogra-niasty. zamglona pamięć, nieokreślone pragnienia, roztargnienie.
Królewski, Na Wzgórzu, Zamek oświetlony (w bajkach, legendach) — świadomość,
Zamek Zabaw, Zamek gorące, głębokie pragnienie, podjęta praca.
Doskonałych, Zamek Zamek Światła (w bajkach, legendach) — suma i spełnienie
Szklany, nazwy zamku z wszystkich szlachetnych, pozytywnych dążeń i marzeń,
legend celtyckich, znajdu- doskonałość. Zamek ten zwykle zawiera skarb; mieszka w
jącego się w zaświatach nim rycerz dążący przez pokutę do zbawienia i dama jego
(Annwn), zamek nie- serca; zamek pojawia się i znika niespodziewanie.
dostępny dla śmiałków, gdyż Zamek — romantyczność. Gotycka siedziba pana
nie ma wejścia i obraca się feudalnego, miejsce akcji „czarnych romansów", ,,powieści
szybko, zamek, w którym grozy", z których pierwszą była Zamek Otranto, powieść go-
biją fontanny z winem, gdzie tycka (1764) Horacego Walpole'a. „W Anglii i w Szkocyi
nie ma choroby ani starości. każdy zamek lordów, w Niemczech każdy dwór grafów był
Zamek Miłości — teatrem mordów!" (Pan Tadeusz, 1, 377—8 Mickiewicza).
dziewictwo, czystość. W lit. i
sztuce śrdw. i wczesnego
Odrodzenia broniony przez
dziewice przed atakami
młodzieńców zbrojnych w
kwiaty i owoce.
Zamek Zwątpienia. „Był tam
też zamek zwany Zamkiem
Zwątpienia, własność Ol-
brzyma Rozpaczy"
(Wędrówka pielgrzyma cz. I
Johna Bunyana).
Zamek Ciemności — w
wielu legendach siedziba
Czarnego Rycerza a.
Plutona lub niedostępny dla
żyjących zamek Charona,
Zamek Bez Powrotu.
Kryjówka alchemika a.
czarownika.
Czarny zamek (w bajkach,
legendach) — beznadzieja;
utrata; żałość; brak odmiany,
brak możliwości wyjścia,
obraz piekła zamieszkały
przez samotną duszę
błądzącą bez końca w jego
murach.
Zamek — siedlisko świata twarz (Biblia. Ex. 34. 29—34). Podobnie postępowano w
doczesnego a. sensu czasach katastrof, klęsk żywiołowych, nieurodzaju czy
istnienia, a. nieosiągalnej suszy: służba. wracając od studzien z pustymi dzbanami.
łaski: zawiedziona i zawstydzona, zasiania głowy (Jeremiasz
w powieści Zamek (1926) 14.3). Gdy w czasie buntu Absa-loma Dawid uchodzi z
Franza Kątki zamek, do Jerozolimy i płacząc wstępuje boso na Górę Oliwną, i on. i
którego geometra K. usiłuje wszyscy jego żołnierze, zasłaniają głowy (2. Ks. Król.
się daremnie dostać 15,30).
walcząc ze skomplikowaną i Maja — jedno z podstawowych pojęć filozofii indyjskiej,
niedostępną hierarchią pojmowana jest m.in. jako niewiedza człowieka o jego
biurokratyczną. naturze. jako pozór, ułuda, jako zasłona zakrywająca jego
W heraldyce: szlachectwo, prawdziwą jaźń. która w rzeczywistości jest identyczna z
wielkość, trwałość. Brahmancm (istotą najwyższą. źródłem wszechrzeczy).
obronność. Zasłona — życic i płodność, śmierć i świat cieniów. Gdy
W marzeniu sennym: babilońsko-asyryjska bogini płodności Isztar zstępuje do
szczęśliwe wydarzenie; (w świata podziemnego. aby odzyskać swego kochanka Tam-
ruinie) zmartwienie. muza, musi przed każdą 7 siedmiu bram podziemi zrzucić
ZASŁONA jedną zasłonę, aby wreszcie stanąć naga przed straszliwą
Zasłona na głowę, welon, królową zaświatów — Ereszkigal. Wracając, przywdziewa
woal. kwef. chusta ilp. — znów kolejno wszystkie siedem zasłon.
symbole m.in. uświęcenia,
pokuty. wyrzeczenia się
świata; skromności, dzie-
wictwa; małżeństwa;
kamuflażu, tajemnicy.
arkanów; niewiedzy, ślepoty,
cienia, ciemności. nocy;
śmierci; zazdrości;
hipokryzji.
Wyznawcy starożytnych
religii Bliskiego Wschodu,
czując obecność Bogu w
miejscach świętych,
osłaniali twarz już to
rąbkiem szaty, już to
specjalnymi zasłonami na
głowę, jako oznakę czci i
trwogi; czyniono tak
zwłaszcza przy składaniu
ofiar. Gdy Mojżesz schodził
z góry Synaj, twarz jego
promieniała od uczestnictwa
w rozmowie z Panem, a gdy
kończył przemawiać do
ludu. wkładał zasłonę na
Starożytni bogowie egipscy uratowani z potopu Deukalion i Pyrra na rozkaz bogini
używali zasłon. aby widzieć Temidy zasłaniają twarze i rozpuszczają szaty, po czym
wszystko, nie będąc dopiero rzucają za siebie kamienic, które przeobrażają się w
widzianymi. ludzi (Owidiusz, Metamorfozy 1.38S;). W Odysei Homera
Kobiety izraelskie, ukazując (5.346) dobroczynna boginka morska Leukotea (dawna Ino.
się publicznie. okrywały matka Fryksosa i Helle) rzuca bliskiemu już śmierci wśród
zasłoną głowę, szyję i rozszalałych lal morskich Odysowi ..boską namiotkę" (cien-
ramiona: ką chustę), która osłania go przed gniewem Posejdona i nie
zdjęcie zasłony poza pozwala utonąć. Wyszedłszy bezpiecznie na brzeg Scherii.
domem hańbiło niewiastę. kraju Feaków. musiał, nie oglądając się. rzucić namiotkę na
Rebeka, ujrzawszy po raz powrót do morza.
pierwszy Izaaka. zakryła Sw. Paweł głosił (/. Lisi do Kor. II). że kobieta winna dlatego
twarz zasłoną (Gen. 24.65). nakrywać głowę, że jest to oznaką uległości wobec aniołów.
Gdy cnotliwą Zuzannę Wyróżnienie kobiety pod tym względem charakteryzuje
prowadzono na śmierć obyczajowość wielu krajów śródziemnomorskich do dziś. W
przez ukamienowanie, magii zasłona okrywająca kobietę spełnia podobną rolę jak
bezwstydni starcy-sędziowie zawiązanie lub obcięcie włosów — ujarzmia jej moce
kazali zerwać welon osła- magiczne.
niający jej głowę, chcąc ją W starożytnej Grecji w czasie uczty weselnej panna młoda
pohańbić, a zarazem siedziała wśród swych rówieśnic okryta welonem (katyptra).
nasycić wzrok jej urodą W Rzymie nosiła jako strój ślubny krótki welon
(Daniel 13.32). Jednak
zasłoną okrywały się także
nierządnice religijne, nic
chcąc, aby je poznano (były
to bowiem uczciwe kobiety,
które powinny były raz w
życiu oddać się. za srebrny
pieniążek, przypadkowemu
przechodniowi w świętym
gaju lub na schodach
świątyni). Biblijna Tamar
owdowiawszy. gdy nie
wydano jej. jak należało, za
brata męża. przyoblekła się
w zasłonę, aby jej teść,
Juda. obcował z nią.
wziąwszy ją za prostytutkę
religijną. Wtedy właśnie
poczęła chłop-ców-
bliźniaków. z których Fares
(Peres) został protoplastą
rodu Dawidowego (Gen. 3S.
13—30).
W mitologii greckiej
(flammeum) purpurowo- pożarów i broni przed wylewem lawy wulkanicznej. W
złoty. opadający na ramiona, niektórych zakonach Kościoła Wschodniego mnisi noszą do
osłaniający policzki i część dziś welon przymocowany do kamelaukionu (wysokiego,
włosów. Czasownik łaciński cylindrycznego nakrycia głowy, bez ronda).
nubere 'zasłaniać' znatzy Oblicze Allacha przesłonięte jest. jak wierzą muzułmanie,
dlatego również 'żenić się. siedemdziesięciu tysiącami ..welonów światła i mroku". Bez
wychodzić za mąż'; nich blask bijący od Boga oślepiłby wyznawców. Tylko święci
pannę młodą nazywano mogą uchylić niewielką część tych osłon. Mimo to kobiety
nupta 'osłonięta'. a wesele i muzułmańskie w niektórych krajach kryją głowę i twarz (z
małżeństwo — nuptiae. wyjątkiem oczu lub oka) pod czarczafem. jaszmakiem czy
Również chrześcijaństwo kwefem. tradycyjnym symbolem wstydliwości kobiecej.
przyjęło welon ślubny; jest Ortodoksyjny islam zabrania kobiecie pokazywania twarzy
on oznaką kresu lub jakiejkolwiek innej części ciała obcemu mężczyźnie.
dziewczęcej kokieterii i swo- Zdjęcie, odsłonięcie zasłony — poznanie. wtajemniczenie,
body, emblematem wejścia objawienie — łac. revelalio, dosf. 'odsłonięcie, zdjęcie
w obręb obowiązków wobec zasłony' (łac. velum, velamen). Prorok Izajasz w Pieśni
męża. Welon dożył — w ko- chwaty na cześć Pana (25.7) przepowiada. że Pan rozerwie
lorze białym — naszych zasłonę (oznakę ślepoty duchowej) rozpostartą nad
czasów, choć coraz więcej wszystkimi ludami. Metaforę tę ma zapewne na myśli ewan-
panien młodych rezygnuje z gelista Mateusz, pisząc (27,51). że w chwili
niego. podobnie jak
większość wdów — z
welonu żałobnego, który
symbolizuje odsunięcie się
od świata osoby owdowiałej
lub osieroconej, pokutę, a
pierwotnie zapewne próbę
ukrycia się przed groźną
zawiścią zmarłego.
Francuskie prendre la voile.
dosf. 'przywdziewać welon',
znaczy tyle. co 'zostać za-
konnicą, przyodziać habit', ą
zatem oddzielić się od
świata, aby poświęcić się
Bogu. Nakrycia głowy
zakonnic — kwefy i kornety
— symbolizują złożone
przez nie śluby zakonne.
Zasłoną św. Agaty (wg
legendy — męczennicy
urodzonej w Katanii w III
wieku). relikwią w katedrze
florenckiej. według wierzeń
ludowych mą moc gaszenia
śmierci Chrystusa rozerwała (Ceres), personifikacji Lata. Obfitości, Urodzaju, symbolem
się zasłona świątyni śmierci i zmartwychwstania, atrybutem Ozyrysa. Attisa,
jerozolimskiej (choć nie Adonisa, Rut.
mówi która: Zboże — obfitość, dostatek, ratunek od śmierci głodowej.
jedna zakrywała ..święte ..Słyszałem, że w Egipcie sprzedają zboże. Jedźcie, a
świętych", pomieszczenie nakupcie nam czego potrzeba, abyśmy mogli żyć. a nie
arki przymierza, druga niszczeli w niedostatku" (Gen. 42.2). Jakub do synów.
przesłaniała wejście do Kłosy pełne i cudne: siedem kłosów wychodziło z jednego
przedsionka, a obie zrobione źdźbła we śnie faraona (Gen. 41,5) — symbol Ozyrysa jako
były „z błękitu i szkarłatu, i z boga urodzaju.
karmazynu dwakroć Kłos w Grecji — owoc matczynego łona Matki Ziemi, symbol
farbowanego, i z bisioru dziecka kobiety, atrybut Demeter w misteriach eleuzyńskich
skręconego. wzorzyście oznaczający nieśmiertelność.
haftowanego", Ex, 26, 31, Kłos zboża — bogactwo, subtelność, wytworność; w
36). astrologii: gwiazdozbiór i znak zodiaku: Waga. Słońce;
W XVIII wieku głównym płodność;
symbolem epoki Oświecenia (wraz z winogronami) eucharystia. Matka Boska.
było zdzieranie zasłony
ciemnoty i przesądu,
odsłanianie światła wiedzy i
sprawiedliwości społecznej.
Był to także jeden z symboli
wolnomularstwa. W słynnym
wierszu Do exutanlów
polskich pisze poeta--
jakobin Jakub Jasiński:
..Słuchajcie wieszcza
niemylnej przestrogi,
wieszczom przystępne
górnych niebios progi, gęsta
skrytego zasłona wyroku
niezdolna wstrzymać orlego
ich wzroku" (w. 61,64).
ZBOŻE
Zboże symbolizuje dar
życia, obfitość, płodność,
rolnictwo. Słońce, żniwa,
urodzaj. śmierć,
zmartwychwstanie, chleb,
strawę nieśmiertelności.
błogosławieństwo, jesień;
majestat. fundament,
bogactwo; czystość; bier-
ność; zob. Chleb.
Zboże atrybutem Demeter
Kłos i sierp atrybutem zgoda.
bóstwa zboża, bóstwa Snop zboża z lemieszem — Wiek Srebrny, a. Zmysłowy,
zabijanego dorocznie za pod władzą Zeusa, w mit. gr. jeden z czterech okresów
pomocą noża kastracyjnego dziejów świata.
reprezentowanego przez Confarrealio (tac.) — w staroż. Rzymie dopełnienie aktu
sierp. małżeństwa przez wspólne zjedzenie przez państwa
Ziarno zboża — żniwo, młodych placka z mąki, śruty ofiarnej i wody w obecności
płodność, pokora, dziesięciu świadków, symbol związania młodej pary przez
filigranowość; ziarno, które zboże, błogosławieństwa, płodności.
umiera i jest pogrzebane, Zboże (zazw. pszenica) i winogrona ukazane razem w
rozmnaża się w głębi ziemi, sztuce religijnej — zob. Chleb (Pański).
wydając na powierzchnię Żniwa. U staroż. Żydów radosne zabawy po ukończonych
kłos z licznymi ziarnami — żniwach: urodzaj oznaczał błogosławieństwo boże. „Ci,
symbol rytmu wegetacji, którzy sieją ze łzami, będą żąć z radością. Idąc szli i płakali.
następstwa życia i śmierci, rozsiewając nasienie swoje, ale wracając się przyjdą z
nie objawionego i obja- weselem, niosąc snopy swoje" (Psalm 125 5—6).
wionego, odrodzenia, Duch zboża zawarty w ostatnim zżętym snopku. Obrzędy
wtajemniczenia. Ceremonie lud. mające zapewnić w sposób magiczny urodzaj w roku
wtajemniczenia misteriów następnym:
eleuzyńskich miały za cel zazwyczaj ostatnią garść zżętych kłosów, zawierającą, jak
wyzwolenie się z tej ko- wierzono, ducha zboża, wieszano w stodole na krokwi i
lejności przemian i pozostawiano do przyszłego roku. Niezliczone odmiany tego
zapewnienie duszy stałego
przebywania w świetle. Si le
grain ne mewi... fr. 'Jeśli nie
obumrze ziarno...' — tytuł
tomu wspomnień z lat
dziecięcych i młodzieńczych
Andre Gide'a. ..Jeśli ziarno
pszeniczne wpadłszy w
ziemię nie obumrze, samo
zostaje, lecz jeśli obumrze,
wiele owocu przynosi" (Ew.
wg Jana 12, 24—25). W
śrdw. emblemat ludzkiej
natury Chrystusa scho-
dzącego do świata
podziemnego, a potem
zmartwychwstającego.
Snop zboża — ofiara
złożona Bogu przez Kaina-
rolnika, na którą Pan nie
chciał wejrzeć (Gen. 4, 3—
5).
Związany snop zboża —
obyczaju w wielu krajach, żniwa, śmierć;
np. dożynki (okrężne, atrybut Saturna.
wieńcowiny, wieniec) — Żyto — bogactwo. Przysłowie: Kto ma żytko, ten ma
wręczanie gospodarzowi wszytko. „Póki żyta, poty byta" (Zwierciadło 1,282 Mikołaja
wieńca ze zbóż Reja).
symbolizującego roczny Jęczmień — Słońce, źródło życia, dawny pokarm człowieka,
plon; pozostawienie w polu później tylko ubogiego (ale przysłowie mówi: Jęczmienny
kępki zboża „dla przepiórki", chleb nie głód, zgrzebna koszula nie nagota); wróżba,
by starczyło chleba do proroctwo, natchnienie (dym z palących się ziarn miał
przednówka itp. Duch zboża wywoływać wizje); zmartwychwstanie (aby je zapewnić,
bywał również zawarty w wrzucano ziarna jęczmienia do grobów egipskich). W
zwierzętach ofiarnych, marzeniu sennym: zdrowie, radość.
takich jak świnia, krowa, Owies — specjał (gł. dla konia, gęsi). Przysłowie:
byk, kogut, klacz, dawniej Ceremonia — sieczka, satysfakcja — owies. Tak mu się
także składany w ofierze tego nie chce jak kobyle owsa. I w Paryżu nie zrobią z owsa
człowiek. ryżu. Ale przysłowie mówi też: Przed dobrym owsem to i
Kobieta zbierająca w polu pszenica czoła uchyli.
pokłosie — w plastyce: Rut Proso — bieda. Przysłowie: Kto sieje proso, ten chodzi
na polu Booza (Ks. Rut 2). boso.
Pszenica (wraz z winem i Proso typową ofiarą dla zmarłych przodków, aby się ich
oliwą) u staroż. Żydów — dusze miały czym karmić i mogły nadął istnieć.
jedna z form ofiary rytualnej. Kukurydza — majestat. ,,W majestacie kukurydza gnie się
Grecy i Rzymianie pod złotymi trzosy"
obsypywali ziarnem a. mąką
zwierzęta ofiarne przed
zabiciem.
Pszenica — rolnictwo,
urodzaj, dobrobyt, chleb,
obfitość, żniwo, rozrodcza
siła Stwórcy, Logos, śmierć;
lato a. jesień; (z winogro-
nami) eucharystia. W
heraldyce — hojność Ziemi.
Wg tradycji arab. Adam
zabrał z sobą z raju
pszenicę jako królowę
pożywienia. Atrybut św.
Wacława, króla Niemiec i
Czech, św. Walburgi (z VIII
w.).
Siew, dojrzewanie pszenicy i
żniwa — urodzenie i śmierć
a. śmierć i zmartwychwsta-
nie człowieka.
Snop pszenicy — płodność,
(Rolnictwo 29—30 .1. magii sympatycznej zaszkodzić wrogom. dziś — aby dać
Łuszczewskiej-Deoty-my). wyraz swoim nieprzyjaznym uczuciom. W dawnym rytuale
Ryż — płodność, pokarm, palono a. topiono słomiane kukły ludzkie a. zwierzęce w
szczęście; ryż rzucany na ofierze bogom zbożowym.
nowożeńców, póżn. confetti Słoma w marzeniu sennym: (w stodole) dochód: (w
na balach, zabawach. snopkach) oszczędności: (w stogach) obfitość, bogactwo:
Słoma. W Biblii: bezbożnicy (płonąca) strata pieniężna; (mokra) uwięzienie.
(Psalm l 4). niewdzięczni ZERO
oszczercy (34.5). wrogowie Zero jest symbolem prawoli w Chaosie przed stworzeniem,
(Iza-jasz 29.5). początku, bczgraniczno-ści. nieskończoności, wieczności,
bałwochwalcy (Ozeasz śmierci. nieistnienia, siły świata w ciemnościach. jaja
13.3). Słoma połamana — kosmicznego, znikomości. całkowitej wolności, krążenia,
kłótnia, zerwana przyjaźń. zasady żeńskiej, macicy. pochwy (wraz z męską jedynką
Sirohmann. nm. dosl. tworzy całość — liczbę 10).
'słomiany człowiek' — Zero — znikomość. bezwartościowość. O człowieku
osoba podstawiona, bezwartościowym powiada się:
1'igurant. Słomiany ogień— Zupełne zero. ..Śmiertelnik, co się zrodził milionerem. (...)
krótkotrwały zapał, przy cyfrze swego mienia jest ostatnim wielkim zerem"
przelotne uczucie. Słomiany (Karnawałowy łamem poety 13—16 A. Asnyka). Jest także
wdowiec — maż. którego
żona jest chwilowo
nieobecna. Słomiana wdów-
ka — mężatka, której mąż
jest chwilowo nieobecny.
Słoma — wariant strzały i
laski przy wróżeniu (zob.
Laska; Łuk i strzały);
cień nadziei: przysłowie;
Tonący słomki się chwyta.
Robić cegły bez słomy —
próbować wykonać coś bez
narzędzi i materiałów.
Faraon rozkazał dodać
Izraelitom roboty: ..Nic
będziecie więcej dawać
ludowi plew do wyrabiania
cegły, jak przedtem. ale
sami niechaj id;) i niech
zbierają słomę" (Ex. 5. 7—
20). '
Słomiane figury wrogów wg
dawnego i szeroko
stosowanego obyczaju
torturuje się i niszczy, pali
publicznie, aby przy pomocy
symbolem początku, bo od podlegające ochronie międzynarodowej ze względu na
niego rozpoczyna się najwyższą w skali światowej wartość art. i hist. Kino
liczenie (częściej jednak od zeroekranowe — premierowe, w którym wyświetla się nowe
jedynki), ono też oddziela filmy, gdzie bilety wejścia kosztują najdrożej. Zerówka —
wartości liczbowe dodatnie pop. najwyższa klasa przedszkola. przygotowująca do
od ujemnych. szkoły podstawowej.
Cytra 0. wynaleziona ok. V ZĘBY
w. p.n.e. przez Zęby symbolizują Czas. przemijanie, zanik;
Babilończyków (zero zimę; kamienic, perły, gwiazdy; siłę. wital-ność: pożądanie;
sześćdziesiątkowe) i ok. I V jad. nienawiść, zawiść. złość, plotki, obmowę, urazę,
w. n.e. przez Majów (zero zgryzotę, niewdzięczność, kłótnię, agresywność, wojnę.
dwudziestkowe), miała okrucieństwo, cierpienie, unicestwienie, o-bronę; mądrość,
jednak tylko znaczenie wróżbę.
lokalne; dopiero sanskryckie Zęby — broń zaczepna drapieżców — aktywność,
sunya 'nic' w postaci kropki żywotność, pewność siebie, potencja seksualna, energia,
lub kółka, zaznaczające od okrucieństwo. Plemiona prymitywne zdobiły się zębami i
ok. V w. n.e. puste miejsce pazurami pokonanych nieprzyjaciół i upolowanych
zapisu dziesiątkowego, drapieżców. Utrata a. złamanie zęba — strach przed klęską
przejęte w postaci kółka życiową, obawa przed kastracją, pozbawienie młodości,
przez Arabów, roz- agresywności. możliwości obrony, frustracja, słabość.
powszechniło się przez Uzbrojony po zęby — tj. aż po ostateczną
hiszpańskich Maurów w
całej Europie i na świecie.
Liczbę zero i jej własności
algebraiczne odkryto w In-
diach ok. VI w.
Zero — nieistnienie;
związane z jednością jako
jej odbicie i przeciwieństwo.
Wyraża też to. co utajone i
potencjalne. -lest emble-
matem Jaja Orfickiego,
złożonego (wg religii
orfickiej) przez Czas
(Chronos), z którego to jaja
wykluł się prabóg Miłości i
Światła (Eros-Fanes).
Oznacza też ..żałosne.
nużące Kolo", tj. los
człowieka: konieczność
przechodzenia przez wiele
kolejnych wcieleń.
Zero — niekiedy wartość
najwyższa. Grupa zerowa
(zabytków) oznacza obiekty
broń, ,,Trzeba nieraz mieć Zęby węża-smoka zob. Smok.
zęby tygrysie" {U trumny Zgrzytanie zębów — złość, wściekłość, rozpacz. „Achilles
Wieszcza 70 Jana zgrzytał zębami z wściekłości na Trojan" (Iliada 19, 363—4
Kasprowicza). Homera tł. I. Wieniewskiego). ,,Będzie płacz i zgrzytanie
Ząb — siła, potęga. W mit. zębów" (Ew. wg Mat, 22,13).
gr. trzy Graje, uosobienia Ząb Teonowy (Teona), łac. dens Theo-nina — skłonność do
starości i potworów potwarzy, oszczerstwa (Listy l, 18, 82 Horacego). Teon,
morskich, strażniczki poeta satyryczny, oszczerca.
gorgon, posługiwały się Ząb w szczypcach — atrybut legendarnej męczennicy, św.
jednym wspólnym zębem, w Apolonii z Aleksandrii, patronki dentystów i ich pacjentów,
którym zawierała się ich której miano wyrwać wszystkie zęby przed spaleniem jej na
siła; skradł go im Perseusz, stosie za to, że nie chciała złożyć ofiary bogom olimpijskim
aby wymusić na nich (pół. III w.). „Jest także święta Apolonia od zębów" (Krzyżacy
wiadomość o miejscu 1,12 Henryka Sienkiewicza).
pobytu gorgony Meduzy. Ząb za ząb zob. Oko (za oko).
Zęby (u gnostyków) — Ząbki Oblubienicy zob. Owca.
palisada, mur obronny „Zęby synów ścierpły" zob. Wino (grona kwaśne).
wnętrza ciała człowieka, Vagina dentata łac. 'zębata', w mitach różnych plemion
podobnie jak spojrzenie jest (m.in. Indian płd.amery-kańskich) — pomieszanie sfery
obroną duszy ludzkiej. genitalnej z oralną, projekcja męskiego strachu przed
Strażnicy języka, słowa, kastracją.
mowy. „Jakież to słowo (...)
wymknęło się z zagrody
twych zębów?" (Odyseja
1,64 Homera, tł. Jana
Parandowskiego; podobnie
23,70; Iliada 4,350; 14,83).
Trzymać język za zębami,
zob. Język. Przysłowie
szkockie: Dobrze, że zęby
są przed językiem.
Ząb — „czas — pożerca
rzeczy", tac. tem-pus edax
rerum (Metamorfozy 15,234
Owidiusza). Ząb czasu,
wieku — upływ niszczący
wszelką materię, żywą i
martwą (wyrażenie
antyczne, np. u Simonidesa
z Keos). „Nie tylko sztuki
twoje, znikomy człowieku,
lecz martwą pierś żywiołów
przetrawia ząb wieku" (Na
pokój grecki 29—30
Mickiewicza).
Zęby — perły, gwiazdy, gdy się go leczy, cierpi się, gdy się go traci. „Jeszcze nie
gradziny (bryłki lodu było dotąd filozofa, który by cierpliwie wytrzymał ból zębów"
gradowego), zęby (Wiele hałasu o nic 5,1 Szekspira).
alabastrowe, z kości Ząb — niewdzięczność. „Zimne wiatry od północy, dmijcie,
słoniowej — porównania dmijcie z całej mocy, ząb wasz kąsa mniej głęboko niż ząb
miłosnej poezji perskiej i krwawy niewdzięcznika" (Jak wam się podoba 2,7 (Pieśń)
europejskiej. Szekspira, tł. L. UIricha).
Zęby — kamienie. W mit. Ząb — zgryzota, smutek. „Ząb smutku wtedy najsroższy,
skand, z zębów olbrzyma gdy bodzie, a nie przebija jadu w pełnym wrzodzie" (Ryszard
Imira trzej Azowie II 1,3 Szekspira, tł. S. Koźmiana).
ukształtowali skały i Ząb — zawiść. „Serce mnie boli na myśl, że zasługa nie
kamienie. może obstać przed zębem zawiści" (Juliusz Cezar 2,3
Zęby — wróżba. Bohater Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
południowego (młodszego) Ząb węża — jad. „Ząb węża jadem zapra-wny nie przestaje
cyklu legend irl., poeta grozić biednej niecnocie naszej" (Makbet 3,2 Szekspira, wg
Fionn (Finn), gotując tł. J. Paszkowskiego).
pewnego dnia obiad swemu Ząb — nienawiść. „Rzuć też przyjaznym okiem na mój rym
panu, ugryzł kawałek ubogi, a już go nienawiści ząb nie ruszy srogi" (Do Adama
łososia Mądrości; odtąd Narusze-wicza o małym ludzi uczonych poważaniu Oda 67
umiał przewidywać przyszłe —8 Kajetana Węgierskiego).
wypadki, gdy tylko dotknął Zęby — zima. „Zima szczerzyła szczerbate zęby" (Poezje
swych zębów kciukiem. 154 Bolesława Czerwieńskiego; Lwów 1881).
Zęby — mądrość. Zęby
mądrości — zakończenie
okresu dojrzewania;
ostatnie tylne zęby
trzonowe, wyrastające po
16. roku życia. Ząb
mądrości służył w Irlandii do
zaklęcia zwanego teinm
laegda 'natchnienie do
pieśni': poeta a. bohater
kładł kciuk na zębie
mądrości, przygryzał, po
czym śpiewał czterowiersz i
składał ofiarę bogom.
Zęby — miłość niebiańska,
„llą się zębów miłość w
ciebie wpija?" (Boska
Komedia, Raj 26,51
Dantego, tl. E.
Porębowicza).
Ząb — cierpienie.
Przysłowie fr.: Cierpi się,
gdy się wyrzyna, cierpi się,
Zęby — wojna. „Wstąpili w Nosi koszulę w zębach — jest małym dzieckiem.
kraj zębami wojny świeżo Na ząb położyć, zęby przetrzeć — pożywić się, zjeść coś,
poszarpany" (Ogniem i mie- zaspokoić pierwszy głód.
czem 4,11 Henryka Ostrzyć sobie zęby: na coś — mieć na coś ochotę, apetyt;
Sienkiewicza). na kogoś — szykować się do rozprawy z kimś; na kimś —
Długozęby — ambitny. obmawiać kogoś; o kogoś — poniewierać kimś.
Siady zębów na naskórku Pokazać komuś (wyszczerzyć na kogoś) zęby (psie, wilcze
kochanka a. kochanki — zęby. kły) — grozić, okazywać złość, niewdzięczność.
potęga pożądania Suszyć (szczerzyć) zęby — uśmiechać się zalotnie,
miłosnego. wdzięczyć się, kokietować.
Ząb — instrument brania w Szczękać (dzwonić) zębami — z zimna. ze strachu.
posiadanie. żarna trące, aby „Szlachta, skuta w kłodzie, siedziała rzędem, dzwoniąc
nasycić łaknienie. zębami na chłodzie" (Pan Tadeusz 9. 96—7 Mickiewicza).
Ząb — uraza, złość. Mieć Urosły mu zęby na moim chlebie — okazał swoją
ząb na kogoś — mieć do niewdzięczność, złość.
niego pretensje, gniewać się W zęby go kłuje (kole ) — gardzi jakimś prostym jadłem,
na niego. grymasi, nie w smak mu już.
Zęby — grabarze. W zęby zaglądać (patrzeć) — oceniać, szacować.
Przysłowie fr.: Smakosze Przysłowie: Darowanemu koniowi nie zagląda (patrzy) się w
kopią sobie grób zębami, zęby.
Les gourmands font leur Wziąć na ząb, chwycić na kieł — chcieć postawić na swoim,
fosse avec lew dents. zawziąć się.
Zęby — plotki, obmowa. Wyszczerzył zęby — umarł.
Popaść na zęby — stać się
celem plotek, obmowy.
Wziąć kogoś na zęby —
zacząć go obmawiać,
szkalować. Zęby sobie kimś
wycierać — oczerniać
kogoś. Trudno się
złośliwego zebu ustrzec —
trudno się uchronić przed
obmową, po-twarzą.
Zęby mleczne —
dzieciństwo, dziecięctwo.
Złote zęby (w folklorze) —
chełpienie się bogactwem;
bogactwo; moc magiczna.
Ani w ząb — zupełnie nic
(nie rozumieć, nie wiedzieć,
nie umieć).
Choć zęby wbij w ścianę —
bieda, głód.
Na jeden ząb — mało,
skąpo.
Zaciskać, zacinać zęby — świeżości, młodości, radości, gościnności, zdrowia,
wytrzymywać coś, znosić wolności, obfitości, trwałości, bogactwa; pokoju, harmonii,
dzielnie, cierpliwie (np. ból); równowagi, spokojnego tła, współczucia, wspólnoty,
zawziąć się, nie ustępować, wierności, wiary, pamięci, cnoty, niewinności,
obstawać (trwać) przy przystosowania się, posłuszeństwa, bierności
swoim, zacinać się w (przeciwieństwo czynnej czerwieni), niezdecydowania;
uporze. mądrości, wiedzy, rozmyślań, intuicji, wtajemniczenia,
Ząb na ząb trafić nie może oczekiwania, nadziei; melancholii, strachu, zazdrości,
komuś — dygocze, trzęsie zawiści, trucizny; niedojrzałości, niedo-świadczenia,
się z zimna a. strachu. niewiedzy.
Ząb za ząb kłócić się, Zieleń — nadzieja; wiosenna zieleń — roślinność, która
sprzeczać — zawzięcie, powinna przynieść obfite plony. „Wdzięku i piękności żąda
uparcie, zajadle. oko twoje, ale nad oboje wyżej jest zieleń zasiewów"
Zęby pokazywać — grozić, (Eklezjastyk 40.22). Ukwiecona zieleń była strojem
stawiać się. Przysłowie wł.: weselnym panien jerozolimskich;
Gdy nie umiesz gryźć, nigdy dawała im nadzieję płodności, szczęścia małżeńskiego i
nie pokazuj zębów, Se non chroniła przed demonicznymi wpływami osób
puoi mordere, non monstrar nieprzyjaznych.
mai i denti. Zieleń była barwą szmaragdowej Izydy, Horusa i Ozyrysa.
Zęby policzyć (porachować) Afrodyty zrodzonej z seledynowej fali, Apollina (wawrzyn).
komuś — zbić go, sprać, Ateny (oliwka, wąż), Hermcsa (jako wysłannika
stłuc.
Zęby sobie połamać na
czymś, na kimś — nie dać
(czemuś, komuś) rady.
Zjadł zęby na tym — jest
praktykiem, specem,
doświadczonym znawcą
przedmiotu.
W marzeniu sennym: (ząb
zepsuty) choroba;
(wypadający) śmierć
przyjaciela a. krewnego;
(wyrastający) ciąża, poród,
ejakulacja spermy; (biały)
powodzenie.
ZIELEŃ
Zieleń jest symbolem
przyrody, życia, płodności,
wegetacji, wody, morza,
nocy, wiosny, odrodzenia,
liści, traw, rozkładu (pleśni),
śmierci, zmartwychwstania,
nieśmiertelności;
miłości, płci żeńskiej,
śmierci), walkirii Brunhildy, mirażem życia, odświeżającego zdroju oazy.
Szkocji, Irlandii Zieleń jest barwą neutralną (zob. Barwa, kanon Lotaria hr.
(Szmaragdowa Wyspa i Segni), tac. color medius, pośrednią między ciepłem i
emblemat — koniczyna), zimnem, wyżyną i niziną, niebiańskim błękitem i piekielną
Walii (emblemat—por), czerwienią, barwą odświeżającą, uspokajającą, barwą
wieszczek, złośliwych roślinności, wód morza (tak jak czerwień jest barwą ognia).
skrzatów, koboldów, Zielone, „gorzkie zioła" na stole sede-rowym (paschalnym) u
przybyszów z Marsa żydów: seler, pietruszka, rzepa lub inne warzywa w stanie
(małych, zielonych surowym (korpus), maczane w occie lub słonej wodzie —
ludzików), kolorem nadchodząca wiosna i odnowienie życia.
wiążącym się z wężem, Zieleń barwą wegetacji, roślinności, nazwa urobiona od
fallusem i nożem. ziele, zioło. „Zwiedzić duchem na przełaj zieleń samą w
Zieleń w chrzęść. — kolor sobie" (Topielec 6 Leśmiana). „Wóz nurza się w zieloność i
liturgiczny na dzień jak łódka brodzi" (Stepy Akermanskie 1 Mickiewicza),
powszedni, wyraz nadziei Zielone płuca wielkiego miasta — parki i ogrody miejskie.
zbawienia, Zieleń wyzwalająca się z gruntu, z pąków drzew na wiosnę.
zmartwychwstania, symbolizuje rwanie więzów, wyzwolenie z niewoli.
zwycięstwa nad śmiercią, Gra w zielone: wiosenna gra zn.ina takżi w Polsce i
walki z Szatanem, opiewana przez poetów od XVI w.:
czystości, medytacji. kto z grających nie ma przy sobie zielonego listka lub choćby
pokory. Matki Boskiej, św. źdźbła trawy, daje fant.
Michała, św. Jerzego,
murów Nowego Jeruzalem,
Bożego Narodzenia, Trzech
Króli, Wielkanocy. W
Objawieniu św. Jana
Najwyższa Istota „jest
podobna do jaspisu i
krwawnika, a tęcza wokół
tronu podobna do szmara-
gdu" (4,3), symbolizującego
nadzieję; stąd też zapewne
bierze początek legenda o
Graalu jako naczyniu ze
szmaragdu lub zielonego
kryształu, do którego
zebrano krew Ukrzy-
żowanego. Kolor
bladozielony wyobraża
chrzest.
Muzułmański sztandar
Proroka, zielony jak jego
płaszcz — zbawienie; dla
koczowników pustynnych
zieleń jest obrazem lub
zwykle niewinnego całusa. Zielone pończochy nosiła w średniowieczu starsza,
„Ta gra tym się prawem niezamężna siostra na ślubie młodszej.
chlubi: komu zwiędnie, kto Zielony frak (fr. habit vert) strój członka Akademii
je zgubi lub go zbędzie Francuskiej, z wyhaftowanymi zielonymi palmami
inszym kształtem — opłaca akademickimi, wprowadzony w 1801 r.
zakład ryczałtem" (Zielone Mieć zielono w głowie — być lekkomyślnym, niestatecznym,
25—28 Wespa-zjana niepoważnym.
Kochowskiego). „Gra w Pójść (posłać kogoś) na zieloną trawkę — stracić pracę,
zielone jest tak stara, jak posadę (pozbawić kogoś pracy, posady, stanowiska).
ludzkiego serca bicie" (W Przechodzić przez zieloną granicę, przez granicę
zielone I, l—2 Marii państwową nielegalnie, omijając straż graniczną i celników.
Konopnickiej). Zielone palce — palce ogrodników, którym wszystko, co
Zielony — niedojrzały, zasadzą, kwitnie i owocuje.
młody (owoc, człowiek): Zielone sukno — stół obrad, bilardowy, karciany.
..Znać w zielonym, co ma Zielony karnawał — okres zabaw tanecznych między
być w dojrzałym" — końcem Wielkanocy a początkiem wakacji.
przysłowie. „Niedojrzałej Zielony stolik (od zielonego sukna nakrywającego stolik)
zbywszy się kory zielone przen. (hazardowa) gra w karty, w ruletkę.
przypomnisz lata" (Oda do Zielone światło dla kogoś, czegoś —sygnał pierwszeństwa
miodosci 58—9 przejazdu, otwartej drogi. również przen.
Mickiewicza).
Zieleń — barwa życia.
„Wszelka teoria jest szara,
drogi przyjacielu, a zieleni
się tylko drzewo życia"
(Faust, Fragment Goe-
thego), Mefistofeles do
Ucznia.
Zieleń — zazdrość. „O
strzeż się tego potwora
zielonookiego" (Otello 3,3
Szekspira, tl. J.
Paszkowskiego). ,,Zazdrość
z źrenicą zieloną" (Kupiec
wenecki 3,2 Szekspira, tł. L.
Uiricha). „Każdy (nowy
poeta) (...) w oknie duszy
ma zielone szyby"
(Beniowski 3, 35—6
Słowackiego).
Związek zieleni z medycyną
— w średniowieczu kolor
stroju (togi) lekarzy, do dziś
jeszcze barwa
farmaceutyki, apteki (zioła).
Ludzie lubiący zieleń są gniew bóstwa, świętość; cykliczność istnienia; uczuciowość;
jakoby mili, chłodni, stali, mądrość; zmysł praktyczny, materializm; świadka, gwaranta.
gładcy, unikający skandali, Ziemia dyskiem wspierającym się na słupach, zob. Kolumna.
ale lubiący plotkować, Mówi Pan do Hioba:
odważni, ale z rozwagą, „Na czym osadzone są filary ziemi, kto założył jej kamień
dobrzy sąsiedzi, węgielny?" (Hiob 38,6).
rozumiejący cudze Ziemia podnóżkiem Boga. „To mówi Pan:
problemy. (...) ziemia podnóżkiem nóg moich" (Iza-jasz 66,1).
W heraldyce: wolność, Ziemia — wieczność, nieśmiertelność. „Pokolenie przemija i
miłość, radość, obfitość, pokolenie nadchodzi, a ziemia na wieki stoi" (Ektezjastes
wiosna, piękno, szczęście, 1,4).
przyjaźń, zdrowie, nadzieja, Ziemia — cykliczność: narodziny, rozkwit, dojrzałość i
łagodność; barwa związana więdnięcie.
ze szmaragdem; skośne Ziemia — świętość. Przysłowia: Nie wart, aby go święta
kreski z prawa na lewo. ziemia nosiła. Czarny jak święta ziemia.
W muzyce koresponduje z W mitach o genealogii człowieka jego ciało i kości stworzone
nutą F naturalną. zostają z ziemi i gliny, z prochu ziemi, z kamieni (uważanych
W astrologii kolor związany przez mit. gr. za kości Matki Ziemi). „Utworzył tedy Pan Bóg
z planetą Merkury, później z człowieka z mułu ziemi" (Gen. 2,7); zob. Proch i pył.
Saturnem, kolejno pło-
dzącym i pożerającym
swoje potomstwo;
wytrwałość.
W sztuce — nadzieja,
radość, młodość, wiosna (u
Greków i Maurów —
zwycięstwo).
Kamienie: szmaragd, jadeit,
jaspis, malachit. turkus itd.
ZIEMIA
Ziemia symbolizuje zasadę
bierną. Wielką Macierz,
genitalia żeńskie, dawcę
życia, płodność, orkę, siew.
żniwa, skarbnicę życia i bo-
gactw, odrodzenie;
nieruchomość, gęstość,
kondensację,
przeciwieństwo nieba,
świętości, duchowości;
ciemność, świat podziemny,
śmierć, grób,
nieśmiertelność, wieczność;
wolę i potęgę boską, chwałę
Pana, podnóżek Boga,
Ziemia — schronienie, Brodzińskiego); zob. Proch i pył.
ukrycie, azyl. Schować się Ziemia — praktyczna zaborczość, materializm,
pod ziemię — b. dobrze. przeciwieństwo uduchowienia, bo-skości, nieba. Spadać,
Chcieć zapaść się pod zstępować na ziemię, stąpać po ziemi — porzucić
ziemię (np. ze wstydu) — bezpłodne marzenia, zyskiwać praktyczne poczucie rzeczy-
chcieć zniknąć, stać się wistości. Ściągać kogoś z obłoków na ziemię — odrywać od
nieobecnym. Pod ziemią — płonnych rojeń, sprowadzać do realnego świata. „Kto nie
w konspiracji, w ukryciu. dotknął ziemi ni razu, ten nigdy nie może być w niebie"
Podziemie — tajna (Dziady cz. II 476—7 Mickiewicza), o Zosi, której myśl goniła
organizacja. „za motylkiem, za barankiem, ale nigdy za kochankiem".
Ziemia — grób człowieka. Ziemska mądrość, w przeciwieństwie do niebieskiej —
„Wszystko, co jest z ziemi, zazdrość, pycha, kłótliwość, kłamstwo: „nie jest to mądrość z
do ziemi się wróci, a góry zstępująca, ale ziemska, cielesna, diabelska" (List św.
wszystkie wody powrócą do Jakuba 3, 14—15).
morza" (Eklezjastyk 40,11). Stworzenie świata — w wielu mitologiach:
,,Ziemia zabiera wszystko, Ziemia zapłodniona przez Niebo rodzi życie, albo nawet, jak
co zrodziła", tac. capit u Hezjoda, Ziemia rodzi Niebo i następnie dopiero,
omnia tellus quae genuit zapłodniona przez nie, wydaje na świat wszystko, co żyje.
(Phar-salia 7,818 Lukana). „Na początku stworzył Bóg niebo i ziemię" (Gen. 1,1);
Pójść do ziemi — umrzeć. przeciwieństwa — świat niewidzialnych duchów i nasze
Niech ci ziemia lekką codzienne otoczenie. „Nago
będzie!, tac. sit tibi terra
levis! (często na rz. nagrob-
kach w formie inicjałów
STTL). Gryźć ziemię — nie
żyć. Oddać kogoś ziemi —
pochować go. Droga
wszystkiej ziemi — śmierć
(Jozue 23,14). ,,Grobem
sławnych mężów jest cała
ziemia" (Wojna peloponeska
2,43 Tukidydesa, tł. K.
Kumanieckiego).
Garść ziemi — rozstanie ze
zmarłym, więź zmarłego z
ojczyzną. Dawnym
zwyczajem wrzuca się
garstkę ziemi do grobu na
trumnę zmarłego. „Każdy
garść ziemi polskiej w za-
szyciu wynosił, a konając
wśród bojów towarzysza
prosił, by tą ziemią ojczystą
zasuł mu powieki" (Wiersz
pisany na Alpach 74—6 K.
wyszedłem z żywota matki wam /iemiu rodziła owoce moje. których byście używali ;iż
mojej i nago się tam wrócę" do sytości" [l.ev. 25. 18—19).
(Hiob 1.21) — porównanie Ziemia dotknięciem udziela sil i zdrowia. Antcusz. syn Gai i
Ziemi z łonem matki. Posejdona. był niezwyciężony dopóty, dopóki dotykał Matki-
Wmit.gr. Ziemia-Gaja- Ziemi;
-Matka (gr. Gala. GS Meler. pokonał go Herakles uniósłszy go w górę. W folklorze wielu
tac. Tellus- krajów ułożenie na gołej /iemi uł;itwi;i noworodkowi
-Maler). zaplaciniana przez przystosowanie się do samodzielnego życia, a konającym
Uranosa (Niebo) i przez swe udziela lekkiej śmierci.
liczne dzieci, stała się z Ziemia — świadek i gwarant przysiąg i rytuałów braterstwa.
czasem matką-boginią „Jeśli (...) ziemia otworzy swą czeluść i pochłonie ich (...)i
urodzaju Demcter. czczoną żywcem zstąpią do otchłani, poznacie, że ci mężowie
później jako Kybele. Orka. bluźniU P;inu" (Num. 16.30). ..Niech słucha /icmi;i stów ust
siew i żniwa wiążą się ściśle moich \" (Deul. 32.1)— pieśń Mojżeszu. Dawne przysięgi n;l
w wyobraźni poetyckiej z ziemię i dziś znajdują echo w wyrażeniach: Niech mnie
zapłodnieniem. ciążą i ziemia pochłonie, jeśli łżę! Niech się ziemia pode mną
porodem kobiety, lemies/ zapadnie, jeżeli to nieprawda. Niech raczej w ziemię wrosnę!
pługu kojarzy się złallusem. Ziemi;! — ojczyzna-matka. Dla Żydów ojczyzna była
wyorana bruzda z królestwem Mesjasza, ..nową ziemią" (Apok. 21.1). ..krainą
genitali;inii żeńskimi, orka /c żyjących" (lać. mrą vivenlitim}. w przeciwieństwie do ziemi
stosunkiem płciowym, zbiór pogańskiej, wygnańczej albo do królestwa zmarłych, ..ziemi
owoców / karmieniem pier- zapomnienia" (lać. lerra oblivionis). Emigrantowi,
sią ild. ..Demcter (...) dzieliła wygnańcowi, po
miłość i loże / .liizjonem na
niwie trzykroć zoranej"
(Ody-seja 5.125 Homera, li.
J. Parandowskiego).
..Kobiety wasze są dl;i was
zaoraną. gotową do zasiewu
rolą" (Koran 2.223).
..Księżyc (...) niebo i ziemię
oświecił. One teraz
(...)clrzem;l-ly obok siebie
juko małżonkowie
szczęśliwi:
niebo w c/ysle objęło
ramiona ziemi pierś" ll'cin
Tadeusz 8. 55—60
Mickiewicza).
Zicmiii — matk;i. macica
metali i innych kopalin,
przeciwniczka wody.
Ziemi;! — skarbnic;! życia i
dobrobytu. ..Chowajcie
przykazani;! moje (...). aby
wrót do kraju, gdzie się (wulkanami).
urodził, do ziemi ojczystej, W marzeniu sennym: (trzęsienie ziemi) groźba, zapowiedź
do Matki-Ojczyzny. przynosi niebezpieczeństw;!.
odrodzenie duchowe; stąd Ziemia — własność ziemsk;!. obszar, terytorium. kraina, kraj.
szczególny rodzaj tęsknoty ojczyzn;!. Ziemia obiecana. ziemi;i mlekiem i miodem
— nostalgia (od gr. nóstos płynąc;i. Ziemia świętu — K;in;i;m. Palestyn;!.
'powrót'). Kamienisty grunt — bezpłodność. j;ilo-wość. ugór.
Sól ziemi — Ziemia noszon;i j;iko amulet dodający sil. zapewniający
najwartościowsze jednostki. rozwój dziecka, ułatwiający pijakom zerwanie z nałogiem.
najcenniejsi ludzie (Ew. wg Ziemię symbolizują: sześcian, kula. jabłko królewskie, wąż:
Mai. 5.13). kolory: czerwony, żółty. zielony brązowy i brunatny.
Raj ziemski — wg pojęć Ziemia —jeden z czterech ..pierwiastków" starożytności:
śrdw. istniejąc;! gdzieś na pozostałe to: woda. powietrze. i ogień.
świecie kraina wiecznej W alchemii: pramatcria. oddzielona od wód (Gen. 1.9).
szczęśliwości. piękna, W astrologii Ziemia łączy się ze znakami zodiaku: Byk.
nieśmiertelności, Panna. Koziorożec.
spoczynku. radości. ZŁOTO
umicszcz;in;i zwykle n;i Złoto jest symbolem boskości. boskiej inteligencji.
krańcach znanego świata. nieśmiertelności, niczniszczalności. chwały (zwl. niebieskiej),
pr/cw;iżnic li wybrzeży Chin doskonalenia i
;l. Indii,
Trzęsienie ziemi wg pojęć
starożytnych oznaczało, że
bóstwo ;i. zwicr/ę
podtrzymujące Ziemię (np.
skarabeusz w Egipcie, żółw
w Indiach, słoń w Azji
Poludniowo-Wsch.. wiclk;i
ryb;i w Japonii) porusza się
(w Cłli-n;ich powiadano o
trzęsieniu ziemi: ..Ziemski
byk przekład;! swój ciężar
n;i drugie ramię") albo że
bóstwo się gniewu lub
porusz;! ziemię. aby
przysposobić glebę do
siewów, albo że bóg się
narodził, lub że nowo
narodzony jest bóstwem.
Grecy i Rzymianie
przypisywali trzęsienia ziemi
niespokojnemu zachowaniu
się olbrzymów z;iniknięlych
przez Zeusa pod ziemią i
przywalonych górami
oświecenia duchowego, złoto reprezentowało tam splendor rajskiej światłości.
wszystkiego, co ważne i przestrzeń idealną, boską. Wizerunki bóstw i świętych
wartościowe (również w ozdabiano złotym nimbem. aureolą itd. Złoto na obrazach
sferze ducha), mądrości, Buddy oznacza światło prawdy i doskonałości.
wiedzy ezoterycznej, W Egipcie trony, posągi, grobowce, naczynia faraonów
tajemnicy Ziemi, sporządzano z masywnego złota lub pozłacano. Biblijny
doskonałości, stałości, Abram. gdy wyszedł z Egiptu, ..byt bardzo bogaty w po-
niezmienności, czystości; siadłość złota i srebra" (Gen. 13,2); na starość. już jako
milczenia; godności, Abraham, wysyłając sługę po żonę dla Izaaka. dal mu dla
majestatu. królewskości. niej ..nausznice złote, ważące 2 sykle i 10 nauszników wagi
potęgi, bogactwa, obfitości; dziesięciu syklów" (Gen. 24.22). Lud izraelski wychodząc z
słońca, światła Egiptu miał ze sobą wiele złota użytego później na złote
słonecznego, ognia, sprzęty przybytku (Ex. 25. 10—40). na ozdoby szat
ukrytych skarbów, świtu, kapłańskich (Ex. 28. l—43). wreszcie na złotego cielca.
ziarna zbóż. żywotności. posąg świętego byka odlany przez Aarona jako przedmiot
płodności, miłości, eliksiru kultu dla Izraelitów w czasie. gdy Mojżesz na górze Synaj
życia; serca, krwi; rozmawiał z Bogiem (Ex. 32. 1—35). Złote cielce odlewać
pieniędzy, doczesności, kazał także król Izraela Jeroboam I w X w. p.n.e. (3. Ks.
chciwości, zniszczenia, Król. 2. 28—32); stały się one symbolami bogactwa,
degradacji, zawiści, pokusy, pieniędzy, mamony. Salomon sprowadzał dla swej świątyni,
zdrady; pałacu i tronu złoto z Ofiru (3. Ks. Król. 9. 26—28; 10.14).
zob. też Barwa.
Szlachetność,
niezniszczalność.
odporność na ogień, rdzę.
wodę. powietrze, większość
kwasów, jego niezwykła
kowalność i plastyczność.
wreszcie jego rzadkość
uczyniła złoto od
najdawniejszych czasów
wyobrażeniem rzeczy
pięknej, cennej, przydającej
szacunku, wyobrażeniem
skondensowanego
bogactwa. Złoto
powszechnie łączono ze
Słońcem, z uwagi na barwę
światła słonecznego. i z
niebem; dlatego często
pozłacano dachy pałaców i
świątyń (do dziś kopuły
cerkwi), dawano złote tło
świętym obrazom (np. na
mozaikach bizantyjskich);
Czyste, wyprażone w ogniu niewyobrażalnych.
z zanieczyszczeń złoto — Złote umiarkowanie (łac. aurea mediocri-tas), najlepsza
ludzie, ,,których Bóg pośrednia droga między skrajnościami (Pieśni 2. 10. 5
doświadczył i uznał ich za Horacego).
godnych siebie. Jak złoto w Żądza złota. ..Przeklęta żądzo złota (łac. auri sacra fames\}.
piecu wypróbował ich i jak do czegóż to nie popychasz serc śmiertelników!" (Eneida
ofiarę całopalenia ich 3.56 Wergiliusza). Chciwy król Frygii. Midas. wg. mit. gr.
przyjął" (Ks. Mądrości 3, 5 poprosił Dionizosa: ..Czegokolwiek się dotknę. niech się
—6). złotem stanic", a gdy bóg prośbę spełnił, król byłby umarł z
Złote jabłka na srebrnych głodu. gdyby go Dionizos tej właściwości litościwie nie
czaszach zob. Jabłko. pozbawił, każąc mu się wykąpać w Paktolu. rzece odtąd
Złoty wiek w mit. gr. i rz. — złotodajnej. ..Całuj. ściskaj zimne złoto!" (Dziady cz. IV 967
pierwszy okres dziejów Mickiewicza).
świata, wiek patriarchalny, Gorączka złota — żywiołowy pęd do poszukiwania złota,
pod władzą Kronosa zwł. w piasku rzek złotodajnych (Kalifornia. Newada. Alaska.
(Saturna), kiedy była Australia. Płd. Afryka itd.): przen. do bogacenia się; pogoń
wieczna wiosna i płynęły za zyskiem.
strugi mleka i słodkiego Góry złota, złote góry — wielkie korzyści, Obiecywać złote
nektaru (por. Prace t dnie góry (Phormio. l. 2, 68 Te-rencjusza).
Hezjoda. Metamorfozy 1.89 Złoto z Tolozy — rzecz przynosząca pecha, nieszczęście, bo
Owidiusza); przen. naj- niesprawiedliwie zagarnięta. zagrabiona; konsul rzymski
lepszy okres, np. Aten (za Ouintus Senilius Caepio w 106 p.n.e. skradł, a potem
Pizystrata. za Pery-klesa),
cesarstwa rzymskiego (za
Antoninów), w lit. łacińskiej
(70 p.n.e.—18 n.e.: Cicero.
Wergiliusz. Horacy. Liwiusz)
itd. ..Minęły czasy
szczęśliwej prostoty, trzeba
się uczyć. upłynął wiek
złoty" (Monachomachia 3,9
—40 Ignacego
Krasickiego).
Złota gałąź —
nieśmiertelność. Gałąź cu-
downa. ułamana przez
Eneasza. która zapewniła
mu powrót na Ziemię z
podróży do świata cieni
(Eneida 6,137 i nast.
Wergiliusza).
Złote runo — cel wyprawy
Argonautów, symbol
zdobywania rzeczy
nieosiągalnych lub
utracił skarbiec złota i legendy Bolesław Krzywousty wysłał w 1109 roku wojewodę
srebra świątyni Apo-Ilina Skarbka z Góry z poselstwem do króla nm. Henryka V, a gdy
celtyckiego w Tolozie (dziś ten ukazał Skarbkowi swój skarbiec i powiedział: „Tym
Tuluza). pokonamy Polaków", poseł rzucił swój złoty pierścień do
Złote jabłka Hesperyd, skrzyni z klejnotami, mówiąc:
Atalanty, Iduny, zob. Jabłko „Idź złoto do złota, my Polacy wolimy żelazo".
(nieśmiertelności). Złoto Renu. W epopei germańskiej (ok. 1200) Pieśń o
Złoty osiołek zob. Osioł. Nibelungach zawistny o chwałę Zygfryda Hagen zabija go,
Złoty pas zob. Pas. kradnie królowej Krymhildzie zdobyty przez Zygfryda skarb
Złoty łańcuch zob. Łańcuch. Nibelungów i topi go w Renie, aby wydobyć go w
Złoty puchar zob. Puchar. odpowiedniej chwili, ale zostaje zabity przez Krymhildę.
Złote jajo zob. Jajo. Złoto — doskonałość, „czwarte stadium" po pierwszych
Złoty deszcz — w mit. gr. trzech: czarnym (grzech i skrucha), białym (odpuszczenie
Zeus zapładnia-jący Danae grzechów i nie-winość) i czerwonym (uwznioślenie i żarli-
ukrytą w spiżowej wieży wość).
(poczęcie Perseusza). Chrysaor, magiczny złoty miecz Artegalla, rycerza
Złoto w chrzęść. — duch sprawiedliwości — najwyższy stopień wzniosłości duchowej
boży, wiara triumfująca, (Królowa wieszczek Edmunda Spensera, poety ang. XVI w.).
chwała, radość, miłość; jako
najcenniejsza wartość
doczesna było ofiarą naj-
bardziej godną bóstwa.
Trzej magowie przynoszą w
darze nowo narodzonemu
Mesjaszowi złoto, kadzidło i
mirrę. Por. Srebro (w
symbolice chrzęść.).
Złote ulice w Nowej
Jeruzalem (Apok. 21,21);
,,Ulice miasta to złoto
czyste jak szkło
przezroczyste".
Złotousty (gr.
chrysóstomos} przydomek
św. Jana (ok. 347—407),
ojca wczesnego Kościoła,
egzegety biblijnego,
arcybiskupa
Konstantynopola, nadany
mu jako słynnemu z
wymowy kaznodziei.
Złote ostrogi — symbol
stanu rycerskiego w
średniowieczu.
„Idź złoto do złota!" wg pop.
Złoto — doczesność. „Jeśli bardzo cennym, rzadkim, b. poszukiwanym.
masz umrzeć, a cóż ci po Szczere złoto — o człowieku dobrym, rozumnym.
złocie?" (Z Anakreonta, Złote kajdany — niewola w dobrobycie.
Kiedy by worek bogatego Złote myśli — aforyzmy, sentencje, maksymy.
złota... 8 Jana Kochanow- Złota młodzież — zamożna, wielkomiejska, lekkomyślna,
skiego). ,,Spytaj (...) jaką goniąca za uciechami (pierw. o dandysach roku 1714, fr.
lalkę wypiększoną (...), co jeunesse doree).
jest szczęście (...), odpowie: Złota nędza — (bieda) ukryta pod pozorami zamożności.
»Miłość z cnotą« — a Złota nić zob. Nić.
pomyśli: »Złoto, złoto"." Złota reguła — nie czyń drugiemu, co tobie nie miło. ,,A jak
(Dożywocie 3,4 Aleksandra chcecie, aby wam ludzie czynili, tak i wy im czyńcie" (Ew. wg
Fredry). „Brudne złoto! Łuk. 6,31; por. Ew. wg Mat. 7,12).
Ohydne, wstrętne, ale Złota wolność (tac. aurea libertas) — prawa i przywileje
wspaniałe" (Homo sapiens, wywalczone przez szlachtę w dawnej Polsce.
Na rozstaju II S. Przyby- Złote gody (wesele) — 50. rocznica ślubu.
szewskiego). ,,Złoto jest Złoto — milczenie; zob. Srebro (Mowa jest srebrem).
przyrząd, którym się strąca Złoty róg — dany przez Wernyhorę, róg, który miał
gwiazdy na ziemię" (Złoto zabrzmieć na znak do boju o niepodległość kraju, do Czynu,
Tadeusza Rittnera). prowadzić do zwycięstwa (Wesele 3,37 S. Wyspiańskiego).
Potęga złota. „Czy (to
miasto) jest tak trudne do
zdobycia, że nawet osioł
obładowany złotem nie
będzie miał doń dostępu?"
(Moralia, Powiedzenia
królów, 178B Plutar-cha).
Tak pytał król Filip II
Macedoński, gdy szpiedzy
donosili mu, że jakieś
miasto jest nie do zdobycia.
„Złoto całym światem włada
i najkrócej ludziom gada"
(Trzy panny do wybrania...
19—20 F. Karpińskiego).
,,Złoto wnet zbłaźni
burmistrza i rajcę, złoto
uczyni złodzieja i zdrajcę"
(Apoftegmata 23, O
bogaczu a o mniejszym
stanie 53—4 Reja). „Od
złota zależy, do złota bieży
świat cały" (Faust I,
Wieczór, Małgorzata
Goethego).
Na wagę złota — o czymś
W heraldyce: wzniosłość również obdarzano kwiatami złotowłosa. Jeden z kwiatów
umysłu, szlachectwo, (obok kwiatu lotosu, hiacyntu i krokusa) wyściełających łoże
wielkoduszność; cnota, małżeńskie Zeusa i Hery.
godność, inteligencja, Łąki asfbdelowe rozciągające się szeroko w Hadesie miały
doskonałość, szacunek; być miejscem (wg Odysei 11,539 Homera), gdzie
wiąże się z topazem. przechadzają się cienie •zmarłych skazanych na
„Darmo mieć złoto w herbie, bezradosną, monotonną półegzystencję. Grecy sadzili
darmo i w tytule, kiedy za asfodele na grobach, co wynikało, być może, z mniemania,
ciężkie prace wiatr tylko w że zmarłym także należy się jakieś pożywienie, mianowicie
szkatule" (Berła złote 5—6 małe bulwy na korzeniach rośliny, jadane dawniej w Grecji
Jana Kochanowskiego). przez wszystkich, a później tylko przez biedaków. Stąd
W marzeniu sennym: strata asfodele były także symbolem pokory. „Nam raczej wieńce
pieniężna. W alchemii: cel z trupich asfodeli" (W Olympii 29 Lucjana Rydla).
działania — uzyskanie złota „(Pomponia Grecyna) wygląda jakby za życia jeszcze cho-
z pośledniejszych metali; dziła po łące porosłej asfodelami" (Quo vadis? 1,1 Henryka
skończone dzieło, Sienkiewicza).
najwyższa mądrość; lać. Złotowłos uważany był w folklorze za odtrutkę przeciw
aurum po-labile, złoto (Soi, jadowi wężów, obronę przeciw czarom i robactwu, za
duch boski) i srebro (Luna, afrodyzjak, lek na suchoty i konwulsje, ochronę świń przed
duch ludzki) — lek
uniwersalny.
ZŁOTOWŁOS (Asfodel)
Złotowłos symbolizuje
śmierć, wieczność, świat
zmarłych, smutek,
melancholię, żal, monotonię;
pokorę; sentymentalizm.
Złotowłos, asfodel
(Asphodelus) — rodzaj z
rodziny liliowatych, roślina o
niemiłym, smutnym
wyglądzie; szarawy kolor
liści i żółtawy kwiatów
skojarzyły prawdop. Grekom
tę roślinę z bladością
zmarłych i wyobrażeniem
melancholii zaświatów.
Złotowłos w mit. gr.-rz. —
śmierć, wieczność,
podziemny świat zmarłych;
używany w kulcie Persefony
i jej małżonka Hadesa,
chtonicznej Artemidy-Hekate
i chtonicznego Dionizosa,
którego matkę, Semele,
chorobami, tępiciela myszy. wywodzić się może z. totemizmu (totem — zwierzę, roślina
Wg Herodota a. przedmiot, służące jako godło rodziny lub klanu, uważane
koczownicy libijscy budowali często za przodka a. opiekuna, otaczane czcią relig.) lub
swe szałasy kultu zwierząt.
z łodyg asfodelowych. Również obecnie, w epoce robotów i komputerów,
Złotowłos w chrzęść. — przetrwały ścisłe i żywe związki człowieka ze zwierzętami.
atrybut Madonny. Złotowłos Towarzyszą mu one od najwcześniejszego dzieciństwa jako
w śrdw. łączono z planetą zwierzęta domowe, bohaterowie bajek, historyjek
Saturn. obrazkowych, wierszy i opowiadań, jako zwierzęce zabawki.
Złotowłos w języku kwiatów Są żywymi symbolami namiętności, uczuć i cech ludzkich,
— żal. nosicielami ukrytych prawd o nas samych. Ich cechy,
ZWIERZĘ prawdziwe, domniemane czy fantastyczne, żyją też w
Mimo wielu tysięcy lat języku, gdy np. mówimy o kimś, że tchórzy, gzi się,
obserwacji zwierząt, zbaranial, zacietrzewił się, zasępił, rozwydrzył, świn-tuszy,
zachowały one u ludu (i aż myszkuje, małpuje, rozbestwił się itd.
do czasów nowożytnych Bogów wielu religii wyobrażano sobie w kształtach
także u osób zwierzęcych lub 7. głowami zwierząt (słonia w Indiach,
wykształconych) wiele cech szakala. ibisa. kota, krowy w Egipcie, w chrześcijaństwie
zagadkowych, tajemniczych, Ducha Sw. jako gołębicy), a liczne stwory i potwory o
niepojętych, nasuwających postaciach zwierzęco-ludzkich. wylęgłe w wyobraźni
myśl. że są one nosicielami człowieka, mogą stano
demonicznych mocy
kosmicznych lub boskich,
mogących oddziaływać na
ludzi zarówno korzystnie,
jak szkodliwie. Usiłowano
więc magicznymi sposobami
uruchamiać te domniemane
właściwości przez zaklęcia,
gesty, tańce, które nabierać
miały tym większej mocy.
gdy uczestnicy przystrajali
się w zwierzęce futra, pióra,
rogi, zęby i maski.
Wspaniałe sceny z życia
zwierząt malowane i
rytowane na ścianach i
sklepieniach jaskiń okresu
kultury oryniackiej i
magdaleńskiej (jak w
Altamirzc lub Lascaux) miały
prawdop. znaczenie
magiczne a. religijne, zwią-
zane z myślistwem.
Symbolika zwierzęca
wić wcielenia dwoistej jego z wyjątkiem stworzeń morskich. Księga Kapłańska dzieli już
natury: centaury, satyrowie, jednak zwierzęta na czyste i nieczyste (r. li):
trytony, syreny, harpie, pierwsze można jeść i składać w ofierze Bogu, drugich nie
gryfy, hipogryfy, chimera, wolno. Czyste są parzystoko-pytne przeżuwacze oraz
jednorożec, łamią, Mi- zwierzęta wodne mające skrzela i łuski. Nieczyste są
notaur, Echidna, Skylla, również zwierzęta, z łapami lub bez łap, które czołgają się
Kekrops, Erechte-usz, po ziemi na piersi a. brzuchu.
sfinks itd. Mogły też zrodzić Zwierzęta czyste: bawoły, bażanty, bąki (owady), bekasy,
się w wyobraźni ludzkiej na bydło domowe, daniele, drozdy, gołębie, jarząbki, jelenie,
widok zwierząt auten- jelonki, komary, kozy, kuropatwy, kury, majki lekarskie, mole,
tycznych wprawdzie, ale nie motyle, mrówki, ortolany, oryksy, osy, owce, pająki,
poddających się przepiórki, pszczoły, sarny, skowronki, synogarlice,
prymitywnej klasyfikacji szarańcza, szerszenie, trzmiele, wieloryby, wróble i żyrafy.
starożytnych, jak np. koniki Zwierzęta nieczyste: bąki (ptaki), biało-zory, bociany, dudki,
morskie, nietoperze, ryby dziki, hieny, ibisy, jaszczurki, jednorożce, jeżozwierze, kame-
latające, jeże morskie itd. leony, kanie, konie, koty, krety, krogulce, krokodyle, króliki,
Cechy bogów i ludzi kruki, lamparty, lisy, lwy, łabędzie, łasice, małpy, muchy,
przypisywane w mitach i muły, myszy, niedźwiedzie, nietoperze, nosorożce, nury, orły,
folklorze zwierzętom osły, pantery, papugi, psy, puszczyki, ropuchy, rozgwiazdy,
znalazły bogate ryjówki, rysie, sępy, skorpiony, słonie, sokoły, sowy, sroki,
odzwierciedlenie w sym- strusie,
bolicznych postaciach bajki
zwierzęcej, przywarach
ludzkich w zwierzęcym
przebraniu.
W plastyce starożytnego
Bliskiego Wschodu walka
zwierząt wyższych z
niższymi, potężniejszych ze
słabszymi oznaczać mogła
walkę wyższych instynktów
ludzkich z niższymi, dnia z
nocą, dobra ze złem itd.
(np. walka orła z wężem,
lwa z bykiem). W wielu
mitach zwierzęta występują
jako podpory nieba a.
świata: słonie, żółwie, węże,
krowy itd., jako strażnicy
czterech stron świata a.
czterech narożników Ziemi.
Do korabia Noego weszły
wg Biblii (Gen. 7, 14—16)
wszystkie zwierzęta i ptaki
(po parze, samiec i samica)
świnie, tygrysy, wielbłądy, Posejdona, zimorodek Tetydy, gołąb, łabędź i wróbel
wilki, zające, żaby i żurawie. Afrodyty, lew Hefajstosa, wilk i dzięcioł Marsa, żółwie Pana
Od pradawnych czasów na górze Partenion itd.), mimo że nieraz bogowie, aby
kojarzono zwierzęta w oszukać boginie lub śmiertelniczki, przeobrażali się w
nienawidzące się pary lub zwierzęta, jak np. Zeus w byka, aby porwać księżniczkę
pary, w których jedna strona fenicką Europę, lub w łabędzia, aby uwieść królową
czuje irracjonalny lęk przed spartańską, Ledę. Kiedy indziej przemieniali się na czas
drugą. I tak np. jaszczurka pewien w orła, niedźwiedzia, konia lub wilka. Apollo zmieniał
boi się węża, koń — się w sępa i delfina, Atena w jaskółkę, Dionizos w byczka,
wielbłąda, lew — koguta, koźlę i lwa, Acheloos w byka, Posejdon w byka i rumaka,
małpa — żółwia, pantera — Artemida, „królowa zwierząt", w łanię, Hermes w barana, a
hieny, pies — wilka, Pan w kozła. W znacznie liczniejsze natomiast gatunki
puszczyk — wrony, słoń — zwierząt zmieniali bogowie ludzi, począwszy od świerszczy
świni, zając — psa, (Titonos) i pająków (Arachne), przez jaskółki, słowiki i
zaskroniec — nagiego czło- jastrzębie (Filomela, Prokne, Tereus), aż do jeleni (Akteon),
wieka, żmija — łań (lo) i niedźwiedzic (Kallisto).
ichneumona; z tego Pojawienie się zwierząt w micie służy zwykle jako symbol
prawdop. tylko 4 pary siły i namiętności, jako próba odwagi bohatera, jako
zestawiono na podstawie narzędzie kary a. ucieczki lub przemiany. Węże polizały
obserwacji natury. uszy Melamposa, aby mógł rozumieć mowę ptaków. Byk
Ogólna symbolika Posejdona spłodził z kró-
zwierzęca klasyfikuje je w
porządku zstępującym jako:
l) służące do jazdy
wierzchem, 2) składane na
ofiarę bogom, 3)
reprezentujące niższą
formę bytu.
Nie ma dowodów na to, aby
staroż. Grecy i Rzymianie
uprawiali kult zwierząt,
mimo zwierzęcych epitetów
bogiń u Homera (wo-looka
Hera, sowiooka Atena),
mimo że liczne zwierzęta
były atrybutami bogów (np.
łania Artemidy, wąż
Asklepiosa, wąż i sowa
Ateny, orzeł Zeusa, paw
Hery, wilk, gryf i kruk
Apollina, wąż i pantera
Dionizosa, łania Heraklesa i
Izydy, gęś i owca Junony,
pies larów, koń i sęp Aresa,
kogut Hermesa, byk
Iową kreteńską Pasifae Hieronim Bosch. Pięter Brueghel), częściowo już tylko dla
Minotaura. c/lowieka i. nas zrozumiały. Zwierzęta wzbogaciły też symbolikę
głową byka. l.cto. żona króla heraldyczną mnóstwem fantastycznych kształtów
Sparty Tyn-dareosa. matka zoologicznych, ujętych wszakże w ściśle określone prawidła.
Apoliina i Artemidy, przeo- Bardzo rozpowszechnione bestiariuszc zawierały już
braziła się w wilka, aby począwszy od IV w. niezliczone opowieści o prawdziwych i
uciec przed zemstą Hery. fikcyjnych zwierzętach, .a od XI w. rzeźba i architektura
Króla Arkadii. Likaona, Zeus kościelna wprowadziła je na kapitele kolumn i archi-wolty
przemienił w wilka, aby go portali kościelnych. Również XX--wieczny nadrealizm
ukarać za składanie zapełnił wyobrażenia plastyczne tłumem zwierząt i
ludzkich ofiar. potworów związanych z głębokimi pokładami psychiki
Zwierzęta cmblematycznc człowieka.
rzymskich sztandarów Zwierzęta o fantastycznych właściwościach to np. latające
wojskowych (lać. signum): konie bogów i bohaterów jak Pegaz, konie Heliosa. Feba, Al
orzeł, wilk. byk, koń i dzik. Borak Mahometa, Sleipnir Odyna. Pelikany w okresach
symbolicznie ustawiane na głodu rodzierały jakoby własną pierś i karmiły swe dzieci
sześcianach (Ziemia) i wypływającą krwią. Salamandra, wg Pliniusza (10.86),
kulach (niebo, wszech- mieszka w ogniu i potrafi go gasić przenikliwym chłodem
świat). swego ciała.
Zwierzęta pozostające w Zwierzęta i raj Mahometa. Dziewięcioro zwierząt przyjęto do
związku z. czterema muzułmańskiego raju:
,,elementami": ziemia —
płazy, ogień — ssaki, woda
— węże i smoki, powietrze
— ptaki.
Cztery zwierzęta
dobroczynne w mit. chiń-
skiej: jednorożec, feniks,
żółw i smok.
Podstawowe symbole
zwierzęce chrześcijaństwa:
baranek, gołębica, ryba.
Hwangeli-stów: Łukasza —
wół. Jana — orzeł. Marka —
lew. św. Piotra — kogut.
Zwierzęta najczęściej
przedstawiane przez
plastykę romańską: paw,
wól, orzeł, zając, lew, kogut,
żuraw, kuropatwa,
szarańcza.
Plastyka śrdw. i Odrodzenia
wyraża przez przedstawiane
zwierzęta ogromny, skompli-
kowany świat symboli (np.
są to: Al Rakim. pies spectacu-lorum ep. 30 Marcjalisa).
muzułmańskiej wersji Zwierz szlachecki. ,,W języku strzeleckim dzik. niedźwiedź,
Siedmiu śpiących z Efezu łoś, wilk. zwany był zwierzem szlacheckim" (Pan Tadeusz l.
(zob. Siedem); 800— 801 Mickiewicza).
oślica Balaama (zob. Osioł); Zwierzę w człowieku. ,,Które zwierzę na-sroższe może być
mrówka Salomona. o której w tych czasach? Zły hody-niec, zły tygrys, zły lew w gęstych
powiedział: ..Idź do mrówki. lasach, zjadlejszy zwierz dwunogi. z bliźnich szkodą, franci,
leniwczc. a przypatruj się hipokryci pokryci, zdradni syko-fanci" (Zjadłe zwierzę
drogom jej i ucz się Wespazjana Kochow-skiego). ,,Jedno jest tylko zbawienie
mądrości" (Ks. Przypowieści na ziemi:
6.6); wieloryb Jonasza (zob. zatłumić w sobie dzikie ludzkie zwierzę" (Na pamiątkę 13—
Wieloryb); baran ofiarowany 14 Kazimierza Tetma-jera). ,,Marzę często o tym wieku, gdy
przez Abrahama na zwierzę ginie w człowieku" (Pochwała wieku dojrzałego l—2
całopalenie zamiast Izaaka T. Boya-Żeleńskiego). ,.Spi w piersi tłumu straszny zwierz o
(Gen. 22,13); cielę kłach stu krwawych pysków" (Szkoła 81 —2 L. Staffa).
uwarzone przez Abrahama Zwierzęta stworzone są dla ludzi. ,,Niech (człowiek) panuje
na przyjęcie Boga i dwóch nad rybami morskimi i nad ptactwem powietrznym, i nad
aniołów (Gen. 18.7); Al zwierzętami (...), i nad wszelkim płazem, który pełza po
Adha. najściglejszy z wiel- ziemi" (Gen. 1,26). ..Nic oezywistszego niż to. że wszystkie
błądów Mahometa, i Al zwierzęta stworzone jedynie i wyłącznie na użytek
Borak. jego rumak. szybki człowieka"
jak błyskawica; kukułka
Bilkis, muzułmańskiej
królowej Saby; gołębica
Noego (zob. Gołąb).
Zwierzęta jako symbole
cech ludzkich i boskich, zob.
w odpowiednich hasłach, a
ponadto: buldog
symbolizuje upór. zawzię-
tość, cykada — poezję,
kawka — zarozumialstwo,
chełpliwość, kret — ślepotę,
tępotę, królik — płodność,
mul — upór, papuga —
gadatliwość,
naśladownictwo, sójka —
bezsensowne gadulstwo,
sroka — gadatliwość,
świerszcz — starość,
turkawka — wierność
małżeńską.
Zwierzęta nie nauczyły się
kłamać, tac. mentiri nań
didicere ferae (Liber
(Headlong Hali rozdz. 2 kuropatwa, turkawka, jagnię, koza, wróbel.
Thomasa L. Pea-cocka, Mars — wilk. dzik, sęp. byk. koń. wąż. struś, skorpion, kania,
1816). pies.
Złe zwierzę. „Cet animal esl Jowisz — sokół, paw, daniel, jeleń, słoń.
Ires mechant, quand on Saturn — ropucha, nietoperz, sowa, skarabeusz, kruk, osioł,
1'attaaue ii se defend" fr. żółw, niedźwiedź, szczur, kret, pająk,
'Zwierzę to jest bardzo złe: ŹRÓDŁO (Krynica, Zdrój)
napadnięte broni się!" (La Źródło symbolizuje prawdę, świadomość duchową, mądrość,
Menagerie, Theodore P.K., erudycję, rozsądek, sprawiedliwość. wrażliwość, obraz
anonim. 1868). duszy, wyrocznię, wolę ludu, natchnienie poetyckie, zapo-
Równość zwierząt. mnienie, pamięć; Boga, pokutę; radość i gorycz: życie, siłę
„Wszystkie zwierzęta są życiową, wieczny żywot;
równe, ale niektóre są zasadę żeńską; vulvę; młodość, odmłodzenie, ozdrowienie,
równiejsze od innych" cudowne pokrzepienie, odnowę, oczyszczenie; pragnienie,
(Ferma zwierzęca, rozdz. 10 czystą wodę. Zob. Rzeka, Studnia, Woda.
George'a Orwella, 1945). Źródło — źródło sił życiowych czczone jako symbol
W alchemii: l) feniks, 2) czystości, płodnej obfitości, krwi boskiej, spermy
jednorożec. 3) lew. 4) smok. niebiańskiej, macierzyństwa.
Astronomia czerpała obficie
ze świata zwierząt. Na
dwanaście konstelacji
zodiaku osiem jest
zwierzęcych: Baran, Rak,
Koziorożec, Lew, Ryby,
Skorpion, Byk i Strzelec
(centaur a. jeździec na
koniu). Z pozostałych 76
gwiazdozbiorów aż 37 nosi
nazwy zwierząt,
prawdziwych lub
mitycznych.
W symbolice astrologicznej
starożytnym „planetom"
odpowiadają pewne
zwierzęta. A więc np.:
Słońce — orzeł, lew, byk,
kogut, jeleń, koń.
skowronek.
Księżyc — ryba, ostryga,
słowik, żaba. zając, ślimak,
sowa.
Merkury — małpa, kot,.lis,
papuga, zaskroniec,
wiewiórka.
Wenus — gołąb, bażant,
Źródło — obraz duszy jako rozwalone, które nie mogą zatrzymać wody" (Jeremiasz
źródła życia wewnętrznego, 2,13). „U Boga jest zdrój żywota" (Psalm 35 10),
niewyczerpanej energii du- Źródło — kobieta, żoną. „Niech będzie zdrój twój
chowej, osobowości, błogosławiony, wesel się z żoną młodości twojej (...), piersi
własnego „ja" (zwłaszcza jej niech cię upajają na każdy czas, a miłością jej rozkoszuj
jeśli znajduje się w środku się ustawicznie" (Ks. Przypowieści 5, 18—19).
zamkniętej przestrzeni, np. Zdrój zapieczętowany, zdrój ogrodów — Oblubienica (Pieśń
basenu, patia, krużganku). nad pieśniami 4, 12—15) niedostępna nikomu, prócz swego
Źródło w tradycji żyd. — Oblubieńca; Matka Boska.
pokuta, oczyszczenie: Źródło — vulva. W Grecji źródła, nieraz otoczone fallicznymi
pociecha, zaspokojenie kolumnami, tworzyły razem zespół dwupłciowy oznaczający
pragnienia; płodność, urodzaj. U Greków (i wielu innych ludów) źródło
odrodzenie, życie wieczne. uosobione jako żeńskie bóstwo, a. znajdujące się pod
Źródło życia, radości, opieką najad, nimf źródlanych.
mądrości. „Nauka mądrego Źródło wytryskujące z podziemnego świata zmarłych —
zdrojem żywota" (Ks. śmierć, życie przyszłe, narodziny i zmartwychwstanie.
'Przypowieści 13,14). Czczone jako istota żywa i boska. Wiązało się z
„Zdrojem żywota nauka pośmiertnym sądem nad duszą w królestwie podziemnym;
tego, który ją ma, a nauką dlatego sędziowie słuchali wróżebnych rad źródeł a nimf
głupich szaleństwo" (jw. źródlanych.
16.22). „Źródłem życia usta
sprawiedliwego" (jw. 10,11).
„Bojaźń Pańska zdrojem
życia" (jp. 14,27).
,,Źródło nogą zmącone i
zdrój zepsuty —
sprawiedliwy upadający
przed bezbożnikiem" (jw.
25,26).
..Źródło wołającego (wg
Biblii) — wytrysło z.
paszczęki oślej, gdy Pan
otworzył w żuchwie
trzonowy ząb, aby
umierający z pragnienia
Samson mógł się napić"
(Ks. Sędziów 15, 18—19).
Źródło wody żywej (wg
Biblii) — Bóg;
przeciwieństwo zbiornika na
wodę, tj. bałwochwalstwa.
„Mówi Pan: Bo dwie złości
uczynił lud mój: opuścił
mnie, źródło wody żywej, a
wykopał sobie cysterny
Źródła lecznicze — zob. Bandusiae splendidior vitro" 'O źródło w Banduzji jaśniejsze
Woda. od szkła!"
Źródło — wróżba, Źródło dziewiczej, żywej wody (w tradycji chrzęść.) —
wyrocznia. Źródła wróżebne Niepokalane poczęcie NMP;
w najsłynniejszych Chrystus. „Ja dam pragnącemu darmo ze źródła wody życia"
wyroczniach, jak Apollina w (Apok. 21,6). „Baranek (...) poprowadzi ich do źródeł wód
Delfach (źródło Kassotis), w życia" Ów. 7,17).
Didymajonie na płd. od Źródło krwi Emanuela (tj. Mesjasza) — w którym chrzęść,
Miletu itd. grzesznik, po zanurzeniu się, otrzymać ma odpuszczenie
Źródło — natchnienie grzechów.
poetyckie; źródła Źródło Mimira (Mimisbrunnr) — mądrość świata, proroctwa,
poświęcone muzom, jak poezja. Mimir, skand. bóg mądrości, pozwolił Odynowi napić
Aganippe w Beocji u stóp się z tego źródła, ale wyłupił mu jedno oko;
Helikonu, jak Hippokrene, Odyn stał się najmędrszym z bogów.
tamże, które wytrysnąć Źródło — czysta woda. Przysłowie wł.:
miało pod uderzeniem Chi vuol dell'acqua chiara, vada alla fonie 'kto chce czystej
kopyta Pegaza, jak wody, niech idzie do źródła'.
kastalskie w Delfach u stóp Źródło Vaucluse'y, fr.fonfainede Yaucluse, unieśmiertelnione
Parnasu. przez poezję Francesca Petrarki.
Źródło — zapomnienie; Źródło młodości — ustawiczne odmładzanie się. Napoje
pamięć. Wg orfików u boskie a. ofiarne, jak gre-cjca ambrozja, indyjska soma i
wejścia do Hadesu znajdują amrita to także źródła młodości zapewniające młodość
się: źródło zapomnienia, a
nieco głębiej — źródło pa-
mięci; kto się napije wody z
drugiego, będzie przebywał
wiecznie między
bohaterami, zachowując
świadomość.
„Nawet źródłom doskwiera
pragnienie" łac. fontes ipsi
sitiunt (Ep. ad Quint. 3, l, 4
Cicerona).
W źródle radości — gorycz.
„Z samego źródła radości
wytryska kropla goryczy,
która dokucza nawet w
kwiatach" (O naturze
wszechrzeczy, 4,1133
Lukrecjusza).
Źródło w Banduzji, tac. fons
Bandusiae — źródło
natchnienia, inspiracji,
opiewane przez Horacego
(Pieśni 3, 13. l): „O fons
i długowieczność, podobnie autora, z którego bierzemy; gdy wodę pijem, źródło
jak eliksiry życia uwieńczajmy!" (Myszeidos 10. 123—4 Ignacego
alchemików. Wg mit. rz. Krasickiego). ,,Sobie bądź źródłem, byś innym był winem"
Jowisz zmienił nimfę (Igrzysko 1,592 Leopolda Staffa).
Iuventas w źródło, które Źródło słodkich łez — serce (Gniazdo wróbla Williama
odmładza wszystkich Wordswortha).
kąpiących się w nim (pod Siedzieć przy źródle — na właściwym, korzystnym,
okiem figury Kupida); łac. lukratywnym miejscu.
fons iuventutis: w Powieści Z dobrego źródła (informacja, produkt itd.) — z pierwszej
o Aleksandrze Aleksandra ręki, otrzymany bezpośrednio; od osoby godnej zaufania,
de Bernay (fr. fontaine de gwarantującej prawdziwość wiadomości.
jouvence). Źródła wiecznej ŻABA
młodości poszukiwać miał, Żaba symbolizuje podporę świata. Słońce, Księżyc, wiosnę,
wg legendy, konkwistador i wodę, deszcz, wyrocznię, wróżbę, nadzieję; lubieżność,
odkrywca hiszp. Juan chuć, rozpustę; zmartwychwstanie, powtórne narodziny,
Ponce de Leon na Florydzie płodność, akuszerkę; chwałę, natchnienie;
(którą odkrył w 1513); człowieka, kobietę, miłość, bel canto, gadatliwość, czcze
w rzeczywistości szukał przechwałki, próżność, kłamliwość, lekkomyślność; zawiść,
pełnej skarbów' wyspy nadmierne ambicje; niezdecydowanie, dwuznaczność,
Bimini, o której słyszał od
Kari-bów.
Źródło — sprawiedliwość.
„Są w naturze pewne źródła
sprawiedliwości, z których,
jak strumienie, wypływają
wszystkie prawa cywilne"
(Adyancement of Learning
2, 23, 49 Francisa Bacona).
Owcze Źródło, zob. Owca.
Wieczne źródło rozsądku —
Geoffrey Chaucer
(przedmowa do Bajek
Johna Dry-dena).
Źródło — wrażliwość.
.,Droga wrażliwości!
niewyczerpane źródło
wszystkiego, co cenne w
naszych radościach, co
kosztowne w naszych
zmartwieniach!" (Podróż
sentymentalna. The
Bourbonnais Laurence Ster-
ne'a).
Źródło — autor
naśladowany. „Sławmy
herezję, prozelityzm: kijanki.
oszustwo, wścibstwo: Zielona żaba — nadzieja; zmartwychwstanie.
plagę, zarazę, śmierć, Żaba w staroż. Izraelu — ambicja (sięga wysoko chwytając
trupią czaszkę, diabła. owady); nieśmiałość poniżona. sięgająca po wiedzę i
czarownicę, szkaradę. mądrość; stan niezdecydowania: prozelita. neofita: błędnie
plugastwo. nieczystość. rozumujący niszczyciel mądrości; zwierzę nieczyste.
brzydotę; niezdarność. Żaby — plaga. Druga plaga egipska (Ex. 8. 1—15).
bezczynność: Żaba w hinduizmie — Słońce spoczywające na widnokręgu;
lenistwo, beztroskę: podpora świata; życie materialne; Matka Ziemia; deszcz;
słabość, bezbronność. płodność.
ograniczoność. Żaba —lubieżność. zmysłowość, płodność. Samica żaby.
Żaba w staroż. Egipcie — dzięki swej olbrzymiej płodności. otwartości i długotrwałości
wodny żywioł pramułu. aktu seksualnego odbywanego bez wyboru z różnymi
wylew Nilu. partnerami, z reguły mniejszymi od niej. była ulubienicą
zmartwychwstanie. atrybut Wielkiej Macierzy. Jako symbol płodności była częstą ofiarą
Izydy (noszono amulety wotywną składaną Herze w Herajonie na wyspie Samos i
wyobrażające żabę. aby Artemidzie w jej świątyni Orthia v. Sparcic.
zapewnić sobie łaski bogini. Żaby — wieśniacy; mil. gr.: Błądząca po świecie,
m.in. płodność). Niektórych prześladowana przez zazdrosną Herę Latona. w ciąży z
bogów wyobrażano z głową Apollinem i Artemidą. spragniona, nachyliła się nad
żaby. np. czterech strumieniem. aby się napić wody. ale przeszkodzili jej
prabogów;
byli to: Nun (woda). Huh
(nieskończoność). Kuk
(ciemność). Amon
(niewidzialność a. po-
wietrze). którzy, wraz ze
swymi wężogło-wymi
żonami: Naunct. Hauhet.
Kaukct i Amaunet. stworzyli
świat, którym długo władali
nim zeszli do podziemi,
skąd rządzą Nilem i ruchem
Słońca. Heket. dawna
bogini wody. bogini-żaba.
bogini szczęśliwych poro-
dów, długiego życia i
zmartwychwstania.
udzielała życia ludziom i
zwierzętom ukształtowanym
przez Chnuma.
Żaba — zmartwychwstanie;
ze względu na dramatyczne
przeobrażenia w kolejnych
stadiach rozwojowych
w tym wieśniacy tnący „Dobrze być żabą. chłopcy: żyje bez frasunku, do szklenie
łozinę. Latona zmieniła ich nie nalewa, dość ma wokół trunku" (Sielanka 10, 52—3
w żaby. Ulubiony temat Teokryta).
malarstwa i rzeźby Żaby w Styksie. „Dziś nawet dzieci (...) nic wierzą w brednie
ogrodowej XVII w., zwł. we o duchach, podziemnych królestwach i rzekach, i czarnych
Francji. żabach rechocących w wodach Styksu" (Satyra 2, 148—
Żaba — wyrocznia, 150Juwenala).
przepowiednia, zwierzę Żaba — ziemnowodność; ambiwalencja, dwuznaczność.
sfery apollińskiej, ulubione Przejście z prawód Chaosu. z elementu wodnego, w ziemski
przez lud gr.; i na odwrót.
jednak w komedii Żaba (i ropucha) — zwierzę księżycowe, sprowadzające
Arystofanesa Żaby (406 deszcz i odrodzenie jako istota ziemnowodna: zmiana
p.n.e.) chór żab towarzyszy środowiska odpowiada fazom Księżyca a. zmianom pogody
do piekieł Dio-nizosowi. z suchej na mokrą, deszczową, i odwrotnie;
Żaba — potęga głosu i znikanie w wodzie i pojawianie się żaby związane z ideą
bezsilność ciała (Bajka 44 śmierci, stwarzania i zmartwychwstania. W wielu legendach
Ezopa). — żaba na Księżycu. Przysłowie starofr.: Kto kocha
Żaba — próżność, ropuchę, przypomina Księżyc.
zarozumiałość, pycha. Gdy Żaba — kobieta, jako przeciwieństwo fallicznej ryby i
żaby poprosiły Zeusa o takiegoż węża.
króla, zrzucił im kij, który był Żaba — naturalna ofiara węża.
jednak zbyt nieruchawy dla Żaba w chrześcijaństwa • — herezja; nie-stateczność,
ich ambicji; zażądały więc płochość, pogoń za doczesnymi
potężniejszego władcy;
wtedy bóg zesłał im węża
wodnego, który je wszystkie
pożarł (Bajka 42 Ezopa).
Przysłowie: Chciały żaby
króla, dostały bociana. Żaba
nadymała się, pragnąc
przerosnąć wołu, aż pękła
(Bajka 1,42 Fed-rusa).
Konia kują, a żaba nogę
nadstawia.
Żaba — słabość,
bezbronność, bezsilność,
wątłość. Żaba i mysz
postanowiły rozstrzygnąć
pojedynkiem, która z nich
ma być gospodarzem
pewnego bagienka;
nadleciała kania i pożarła
obie rywalki \Bajka 168
Ezopa).
Żaba — beztroski żywot.
uciechami (za muchami), biedę na wrogów.
nieczystość, rozpusta, Żaba — bezczynność, lenistwo. Żaby wygrzewające się w
próżność, kłamliwość; promieniach Słońca.
diabeł. Żaba — parafiańszczyzna, ograniczoność. Przysłowie jap.:
Żaby — nieczyste duchy Żaba w studni nic nie wie o wielkim oceanie.
czartów. ,,I widziałem z Żaba rechocąca, kumkająca, skrzecząca, . dukająca —
paszczy smoka i z pyska paplanina, gadatliwość, plotkarstwo.
bestii, i z ust fałszywego Polskie żaby — wirtuozeria. „Żadne żaby nie grają tak
proroka trzy nieczyste duchy pięknie jak polskie" (Pan Tadeusz 8.581 Mickiewicza).
na kształt żab. Albowiem są Żaba, ropucha — szpetota, szkarada, paskudztwo.
to duchy czartów" (Apok. 16, plugastwo, brudy, błoto, bagno. Przysłowia: Żaba odrzeka
13—14). się błota, a lezie w nie. Posadź ropuchę na złotym stole, a
Żaba — człowiek, ona na to: Do błota wolę!
anatomiczna antycypacja Żabie oczy — wyłupiaste, wypukłe.
człowieka; stąd często w Żabi skok — bardzo blisko; bardzo krótki.
legendach i bajkach Żaby, żabojady — Francuzi, a zwł. pary-żanie, dla których
przemiana żaby w pięknego żabie udka są przysmakiem. Również aluzja do trzech
księcia. Żaba z głową starca ropuch heraldycznych Chlodwiga, zob. Ropucha.
na tacy niesionej przez W marzeniu sennym: nieoględność, niedyskrecja.
Murzynkę przedstawia
najwyższe stadium ewolucji
w obrazie Boscha Kuszenie
św. Antoniego (Egipcjanina).
Żaby — oszuści. Oszuści jak
żaby w błocie kryją się w
gorącej smole na dnie fosy
w piekle (Boska Komedia,
Piekło 22. 16—28 Dantego).
Żaba kropielnicy — bigot
trzęsący się przed herezją,
przesadnie i powierzchownie
religijny. W wielu dawnych
kościołach umieszczano w
kropielnicy małą rzeźbę
żaby a. ropuchy
wyobrażającą demona
egzorcyzmowa-nego wodą
święconą.
Żaba — talizman, amulet.
Różne części ciała żaby (i
ropuchy) uważano za
potężny talizman magiczny
przeciw nieszczęściom,
chorobom i „złemu oku" a.
sprowadzający choroby i
ŻELAZO do kołyski, do łóżka rodzącej, nożyczek; może to być też
Żelazo symbolizuje żelazny a. osinowy kół, którym przebija się serce
niezmienność, nieza- nieboszczyka, aby się nie stał upiorem (por. Dziady cz. III
wodność, twardość, 462—481 Mickiewicza).
spoistość, odporność, ,,Pierwsze rzeczy potrzebne do życia ludzkiego są: woda,
trwałość; krzepkość, ogień i żelazo" (Eklezja-styk 39,31).
nieustępliwość, nieugię-tość, W tradycji ludowej i biblijnej żelazo jest także metalem
siłę; upór, cierpliwość; demonicznym, nieczystym, szatańskim narzędziem śmierci i
okrucieństwo; wojny, brutalnej siły, materializmu, nieświadomości. Metal
karę, niewolę; broń. pochodzący zarówno z nieba (z meteorytów), jak i z rud
U starożytnych Żydów podziemnych, z domeny bóstw chtonicznych, piekielnych.
żelazo było emblematem Przy budowie świątyni Salomona „młota i siekiery i
utrapienia, niewolnictwa; wszelkiego narzędzia żelaznego nie było słychać w domu"
hartu ducha, stanowczości i (3. Ks. Król. 6,7); druidzi nie posługiwali się narzędziami
zdecydowania. Jedno z żelaznymi, ścinali świętą jemiołę złotymi sierpami.
przekleństw rzucanych na Żelazny wiek — w mit. gr. ostatni, najgorszy okres w
nieposłusznego Bogu: dziejach świata: wg Hezjoda {Prace i dnie 42,201) piąty,
,,Niechaj niebo nad tobą pod władzą Plutona, wg Owidiusza (Metamorfozy l ,89) —
będzie z miedzi, a ziemia, czwarty, wiek zbrodni, chytrości, zdrady
którą depczesz, z żelaza"
(Deut. 28,23), albo
odwrotnie: „I dam wam
niebo z wierzchu jak żelazo,
a ziemię miedzianą" (Lev.
26,19), tj. niebo bez
deszczu, a ziemię
nieurodzajną. „Będziesz nimi
rządził laską żelazną, a jak
naczynia garncarskie pokru-
szysz ich" (Psalm 2 9).
Zwykle jednak tradycja
biblijna przeciwstawia żelazo
miedzi i spiżowi: metal
pospolity — metalom szla-
chetnym, tak jak wodę —
ogniowi, czerń czerwieni,
północ południu.
W tradycji ludowej żelazo
jest najlepszą obroną
przeciw złym duchom,
czarnej magii, demonom,
wampirom, czarownicom i
przynosi szczęście,
zwłaszcza żelazo w postaci
podkowy, gwoździa wbitego
i przemocy. „Żelazo odkryto Żelazny wóz konny starożytnego Wschodu, wóz
na szkodę ludzi" (Dzieje zaopatrzony w noże, miecze i sierpy przymocowane do osi,
1,68 Herodota). kół i dna, który wjeżdżał w gęstwinę nieprzyjaciół tnąc,
Epoka żelaza, trzecia po kłując i rażąc; zob. Wóz.
epoce kamienia i epoce Żelazna korona Lombardii — zob. Korona.
brązu; choć początek jej Rozpalone żelazo — w sądownictwie śrdw. narzędzie próby,
datuje się zwykle około sposób dowodzenia winy a. niewinności oskarżonego; np.
1200 r. p.n.e., w przejście boso po rozpalonych do czerwoności lemieszach
europejskim średniowieczu żelaznych bez szwanku dla stóp świadczyć mogło o
żelazo zajęło pierwsze niewinności kobiety posądzonej o zdradę małżeńską.
miejsce, przed miedzią i „Żelazny człowiek" — śrdw. android (automat naśladujący
brązem, dopiero wraz z pewne czynności człowieka) św. Alberta Wielkiego (ok.
wprowadzeniem żeliwnych 1200—80). figura witająca gości.
luf armatnich. W Ameryce Żelazne mury. Gród Disa w piątym kręgu piekła otoczony
przedkolumbijskiej żelaza jest murem barwy żelazistej (Boska Komedia, Piekło 8,78
nie znano. Dantego);
Żelazo — broń, miecz. przest. flota wojenna jako puklerz imperium brytyjskiego.
„Żelazo bowiem ciągnie List żelazny — list bezpieczeństwa, konwojowy, opaśny,
męża ku sobie" (Odyseja glejtowy, glejt, łac. salvus conductus, dawn. dokument
16,294; gwarantujący nietykalność posiadającej go osobie.
19,13 Homera, tł. J.
Parandowskiego). Ogniem i
żelazem, tac. ferro et igni,
ogniem i mieczem, zob.
Ogień. „Kto rany nie
odebrał. żartuje z żelazem"
(Romeo i Julia 2,2 Szek-
spira, tł. A. Mickiewicza).
„Żelazo ostrzy się żelazem",
łac. ferrum ferro exacuilur
(Ks. Przypowieści 27,17).
Żelazo, żelaza — kajdany.
,,Siedzieli w ciemności i
mroku, związani nędzą i
żelazem" (Psalm 106 10).
Zakuć w żelaza. „Już w
gruzach leżą Maurów
posady, naród ich dźwiga
żelaza" (Konrad Wallenrod,
Ballada „Alpuhara" 676—7
Mickiewicza).
Żelazne łoże Oga, króla
Basanu z rodu olbrzymów,
miało dziewięć łokci wzdłuż i
cztery wszerz" (Deut. 3,11).
,,Żelazna Ręka" — rycerz Bastylii, musiał nosić czarną maskę.
nm. z Frankonii, Gótz von „Żelazny książę" — przydomek bryt. dowódcy i polityka
Berlichingen (1480—1562), Arthura Wellesleya, księcia Wellington (1769—1852).
który utracił prawą rękę i Żelazny krzyż, nm. Eisernes Kreuz, pruskie odznaczenie
nosił zamiast niej żelazną; wojskowe ustanowione w 1813. odnowione w 1870 i 1914.
bohater tytułowy dramatu a w 1939 jako odznaczenie nm.
Goethego (1773). „Żelazny kanclerz" — przydomek kanclerza nm. Ottona von
Żelazna ręka — rządy Bismarck (1815—98).
energiczne, despotyczne, w Żelazny wilk, zob. Wilk.
karności i dyscyplinie. Żelazny kapitał — pieniądze nienaruszalne a. odłożone na
Trzymać, rządzić żelazną specjalny cel.
ręką. Żelazny repertuar — lista utworów, do których wznowienia
Żelazna ręka w aksamitnej teatr (opera, filharmonia itp.) jest stale przygotowany w
rękawiczce — symbol danym okresie.
twardych rządów z Żelazna racja, porcja — żywność zachowywana na czarną
zachowaniem godzinę, na wypadek odcięcia od wszelkich źródeł
cywilizowanych form. zaopatrzenia np. w wojsku w czasie wojny.
Frankowie ,,wtedy stoją na Kuj żelazo, póki gorące — załatwiaj sprawę korzystając z
chwały i potęgi szczycie, pomyślnej chwili, z okazji. ze sposobności.
gdy ich trzyma żelazna ręka Droga żelazna — przest. kolej (żelazna). komunikacja
w aksamicie" (List do kolejowa. ..Miło jest spieszącemu tym żelaznym szlakiem
Jędrzeja syna... 77—8 kilka mil na
Kajetana Koźmiana).
Żelazna rękawica —
bóstwo, potęga, siła;
atrybut skand, boga
piorunów, Thora.
Żelazna miotła — ktoś. kto
brutalnie wprowadza
porządek, usuwa zbędnych
a. nieudolnych
pracowników.
„Żelazny papież" przydomek
papieża Sykstusa V (Felice
Perretti 1521—90).
„Żelazna dziewica" z
Norymberg! — żelazne
pudło z kolcami sterczącymi
do wewnątrz, XVII-wieczne
narzędzie tortur.
,,Żelazna maska" —
tajemniczy fr. więzień stanu
z ostatniej ćwierci XVII w.,
osadzony w twierdzy w
Pognerol; przewożony do
godzinę przelatywać ptakiem" Wschodzie — światło i majestat. Otrzymywany z wysuszo-
(Majątek albo imię 4,6 Józefa nych znamion słupków i pręcików szafranu (krokusa)
Korzeniowskiego). uprawnego barwnik (zwany także szafranem), używany był
W astrologii: planeta Mars, do barwienia wykwintnych strojów w królestwach Babilonii.
czerwona jak rdza, jak krew Medów i Persów. Frygów, ubiorów greckich . dostojników i
(czerwona dzięki zawartości dziewic; był także strojem bogów (Apollo, Dionizos) i bogiń
atomów żelaza w (Atena). Jak kolor żółci wiąże się z żółknięciem z zazdrości,
hemoglobinie). zawiści, z goryczą, z żółtaczką, przeciw której używano w
ŻÓŁCIEŃ śrdw. ubiorów, wstążek i amuletów żółtych. U Żydów barwa
Żółcień jest symbolem baldachimu ślubnego, u Rzymian barwa welonu (por.
wieczności, bram nieba, jednak Czerwień) i obuwia panny młodej. Przeciwieństwo
świętości, ducha, potęgi błękitu (w średniowieczu także błękitnej krwi). Barwa
(boskiej). Prawdy objawionej kapłańska hinduistów, buddystów, kapłanów birmańskich.
(płaszcz św. Piotra), stałości Żółcień jest barwą chtoniczną, barwą ziemi i jej płodów, lata
(wiary); energii, światła, i jesieni, dojrzałych kłosów i jesiennych liści, starości i
jasności. Słońca, ognia, śmierci.
wschodu, świtu, ciepła, Żółty kolor —zazdrość, niestałość, zdrada, również
powietrza, ziemi, małżeńska. We Francji drzwi mieszkania osoby skazanej
owocowania, dojrzałego za cudzołóstwo sma
owocu, liści jesiennych, złota;
oddechu, radości, dobroci,
szczęścia, godności, miłości,
natchnienia, wspaniałości,
wspaniałomyślności, chwały,
uznania, nagrody, bogactwa;
domu, gościnności,
małżeństwa, płodności,
urodzaju. obfitości, jedności,
delikatności, wzniosłości,
dobrodziejstwa, pokoju,
czystości (duchowej);
intelektu, wiedzy,
rozpowszechniania wiedzy,
osądu, wszechstronnych
uogólnień, dojrzałości
duchowej, intuicji, natchnie-
nia; ambicji, arogancji, pogoni
za sensacją, chytrości.
obłudy, skąpstwa, wrogości,
zdrady (małżeńskiej),
zazdrości, niestałości, tchó-
rzostwa, choroby,
melancholii, śmierci, roz-
kładu.
Żółcień na starożytnym
rowano żółtą farbą. W XVI zagrażającego rzekomo Zachodowi (a zwłaszcza jego
wieku prostytutki hamburskie handlowi) ze strony Chin i Japonii.
musiały nosić żółte szale. W Żółty diabeł (roś. ioltyj diawof) — potęga złota; z opisu
niektórych krajach w Nowego Jorku w szkicu Miasto witego diabla (1906)
średniowieczu zmuszano Maksyma Gor-kiego.
Żydów do noszenia żółtego Żółtodziób — osobnik młody, niedoświadczony, nowicjusz,
kapelusza.' płaszcza, żółtej smarkacz.
łaty na odzieniu, co symboli- Kolor żółty uważany jest w teatrze za przynoszący pecha,
zowało zdradę Judasza np. w scenografii, kostiumach itd.
(rudowłosego?); również W alchemii — siarka, kolor kamienia filozoficznego.
ofiary hiszpańskich stosów Kamień — żółty beryl, heliodor. chryzo-beryl, topaz,
inkwizycji ubierano na żółto chryzopraz, diament, jaspis, bursztyn itd.
jako zdrajców i heretyków. W heraldyce i symbolice eklezjastycznej, często zamiast
Żółta Księga (fr. livre jaune) barwy złotej, oznacza wiarę, stałość, mądrość, chwałę; pole
— zbiór dokumentów kropkowane.
dyplomatycznych rozpowsze- W sztuce — światłość myśli; zazdrość, fałsz, zdrada,
chnianych w parlamencie fr. niestałość, niepowściągliwość. Metal — złoto. Planeta —
w żółtej okładce. Nazwa tomu Słońce, Merkury. W muzyce — nuta E naturalna.
rosyjskich praw wojennych,
którym Litwa podlegała od
1812 do 1830 (nazwa od
barwy okładek). „«A czy
Sędzia, rzekł Major, Żółtą
Księgę czytał?" «Co to za
Żółta Księga?" pan Sędzia
zapytał. "Księga. rzekł major,
lepsza niż wasze statuty, a w
niej pisze co słowo: stryczek.
Sybir, knuty"" (Pan Tadeusz
9, 165—8 Mickiewicza).
Żółta Haga — sygnał choroby
zakaźnej (albo kwarantanny)
na statku morskim. W
średniowieczu (wraz z
czerwienią i czernią) barwa
Zarazy, Czarnej Śmierci,
dżumy.
Żółta prasa — sensacyjna,
szowinistyczna.
skandalizująca; nazwa
powstała w USA ok. 1898 z
powodu panikarskich
artykułów w prasie brukowej
na temat „żółtego nie-
bezpieczeństwa".
Ludzie lubiący barwę żółtą Ziemią:
są rzekomo nieustraszeni, wypukły karapaks (pancerz grzbietowy) — sklepienie
idealiści, intelektualiści, niebieskie; płaski plastron (pancerz brzuszny) — ziemia (wg
reformatorzy, godni ówczesnych pojęć płaska).
zaufania, nietowarzyscy, Żółw — noc. Księżyc, praocean. Żółw, kosmofor
skłonni do kpin. wynurzający się z prawód, wiąże się z nocą. Księżycem i
ŻÓŁW jego fazami.
Żółw symbolizuje podporę Żółw — mądrość. Tajemnicze znaki na pancerzach żółwi
nieba a. świata, ogień, poczytywano często za jakieś pismo, którego treści
wodę, noc, Księżyc; usiłowano się domyślać.
długowieczność, Żółw — ostrożność i przewidywanie. Podobnie jak krokodyl i
nieśmiertelność; rak, żółw zachowaniem swym zapowiada użyźniające
materializm, gnuśność, po- wylewy Nilu.
wolność, ostrożność, Żółw — staroegip. i grecki symbol płodności i urodzaju.
bezpieczeństwo, po- Choć niektóre gatunki składają w jednym lęgu tylko jedno
wściągliwość, ascezę, jajo, inne, zwł. morskie, składają ich przeszło dwieście. Żółw
czystość; miłość, lu- w ogrodzie — ochrona kwiatów i owoców przed gradem i
bieżność, fallusa, burzą (wg wierzeń ludowych).
obojnactwo, płodność; Żółw — miłość, lubieżność, obojnactwo (hermafrodyta,
własny dom, bierny opór, atrybut Hermesa i Afrodyty, kobieco okrągłe ciało i falliczna
tarczę, zbroję, wytrwałość, głowa), atrybut Apollina i Pana. Greczynki nosiły
siłę; postęp, pilność;
medytację, mądrość,
przewidywanie.
Żółw w mit. ind. —
kosmofor, dźwigacz świata,
niekiedy podpierający
praocean, wyspy
błogosławionych, tron
niebiański a. słonia
dźwigającego świat; gdy
żółw się porusza, aby
zmienić uciążliwą pozycję,
następuje trzęsienie ziemi;
awatar (wcielenie) bodhi-
sattwy a. boga Wisznu
podtrzymujący świat w
czasie, gdy inni bogowie
czerpią amritę (eliksir życia i
nieśmiertelności, rodzaj am-
brozji) z oceanu mlecznego.
U Japończyków — podpora
nieba, górskiej siedziby
bogów.
Żółw — małżeństwo Nieba z
kolczyki w kształcie żółwi. W który zasłaniał przed pociskami obrońców legionistów rz.
plastyce — niekiedy szturmujących mury miasta; sklepienie ze sczepionych ze
wierzchowiec bogiń miłości, sobą puklerzy nad głowami szturmujących mury legionistów
bóstw wodnych. „Wenus na rzymskich.
żółwiu stoi" (Kolęda pannom Głos żółwia w tradycji chrzęść. — głos Ducha Sw.
l Wespazjana Żółw — zwierzę demoniczne, związane z ciemnymi,
Kochowskiego). Nimfa chtonicznymi siłami; w plastyce przedstawiano walkę koguta
Chelone (gr. chetone 'żółw') (herold Dnia) z żółwiem (Noc), np. dwukrotnie na mozai-
wyśmiewała małżeństwo kowej posadzce starochrześc. bazyliki w Ak-wilei (w płn.-
Zeusa z Herą nieustannie wsch. Włoszech).
zdradzaną przez męża; za Siedzieć jak żółw w skorupie — izolować się od otoczenia,
karę została zmieniona w być zamkniętym w sobie, skrytym, milczącym.
żółwia morskiego. Podnóżki Żółw — własny, przenośny dom i zbroja. „Że zamknięty w
w świątyniach Afrodyty skorupie niewygodnie siedział, żałowała mysz żółwia; żółw
oznaczano wizerunkiem jej odpowiedział: «Miej ty sobie pałace, ja mój domek
żółwia jako własność ciasny; prawda, że nie wspaniały — szczupły, ale własny""
świątyni. (Żółw i mysz Ignacego Krasickiego).
Żółw w wielu mitach — Żółw — wcielenie transcendentnych sił żywotnych, zob.
zwierzęcy Prome-teusz, Rak.
nauczyciel użytku z ognia. Żółw — pilność, nieustanne pokonywanie trudności.
Żółw — długowieczność,
zdrowie, nieśmiertelność.
Żółwie żyją niekiedy
znacznie dłużej niż sto lat;
dlatego używano kawałków
pancerzy jako amuletów
długowieczności i obrony
przeciw czarom.
Żółw — powściągliwość,
wstrzemięźliwość.
koncentracja, medytacja,
samotność, czystość. W
razie potrzeby zwierzę
chowa pod pancerz głowę,
łapy i ogon, rezygnując cza-
sowo z kontaktu ze światem
zewnętrznym;
chroni się w swojej ,,wieży z
kości słoniowej". Atrybut
bogini Skromności (gr.
AidÓs, lać. Pudicitia), bo
milczy i nie opuszcza domu,
jak przystało gr. pannie.
Żółw, łac. testudo —
ruchomy dach drewniany,
Żółw — świat widzialny, W marzeniu sennym: osoba śniąca.
egzystencja materialna, ŻURAW
przeciwieństwo Żuraw symbolizuje wzniosłość, nieśmiertelność, szczęście;
transcendencji; gruby podróż, wędrówkę, taniec, wiosnę, poranek, deszcz;
materializm. wyrocznię, wróżbę, pilność, czujność, bystrość, wścibstwo,
Żółw — powolność, ostrożność; długowieczność, żądzę, miłość, płodność;
przeciwieństwo skrzydeł; pobożność, miłosierdzie, wierność, czystość, dobrobyt;
lenistwo, bezczynność; arystokratyzm, zarozumiałość, snobizm, skąpstwo, głupotę,
napuszoność, niejasność, nie-zgrabność; paplanie, trajkotanie, zdradę;
stagnacja; mała ruchliwość i dobroduszność, sprawiedliwość, lojalność, inteligencję,
powolny chód typowy dla mądrość; alfabet, poezję. Por. Bocian.
większości gadów. Żółw z Żuraw w Indiach — zdrada. Bogini Bal-gala-muchi o głowie
wydętym żaglem na żurawia to oszustka, uosobienie-sadyzmu i zniszczenia.
grzbiecie — impresa Cosima Żuraw — pobożność. „Żuraw przestrzega pory swego
dc'Medici z mottem lać. przylotu, lecz mój lud nie chce znać praw Pana" (Jeremiasz
Festina lenie 'spiesz się 8,7).
powoli'. „Bo wy to, o żółwie, Żuraw — nieśmiertelność. Ptak wędrowny. w mitach —
leniwni, bezczynni, o dzieci psychopomp odprowadza
senności i podłej bojaźni"
(Żółwie 21—2 Romana
Zmorskiego).
Żółw w plastyce — „Pracuj
powoli!" rysunki na murach w
okresie okupacji nm. w
Polsce 1939—45, wezwanie
do biernego oporu, do
„małego sabotażu"
gospodarki okupanta.
W heraldyce: odporność,
niewrażliwość na ciosy;
powolny, ale trwały postęp;
tarcza obronna władcy;
liczna i szczęśliwa rodzina.
W astrologii: Chaos; znak
zodiaku Rak. W alchemii:
massa confusa tac. 'miesza-
nina'; materia Sztuki:
Hermes sporządził ze
skorupy żółwia kitarę i
ofiarował ją Apollinowi w
zamian za skradzione mu
bydło; stąd w tradycji
chrzęść, moralna przemiana
grzesznego ciała pod
wpływem działania ducha.
jący dusze zmarłych na Minotaura, prawdop. na cześć Wielkiej Bogini, której liczbą
miejsce przeznaczenia. jest dziewiątka. Żuraw musi jakoby uczynić 9 kroków, aby
Dwugłowy żuraw —dobrobyt. wzbić się w powietrze.
Wg tradycji egip. miał Żurawie w mit. gr. — wrogowie bajecznego ludu karłów
pojawić się nad Nilem za Pigmejów w płd. Egipcie a. w Etiopii; ich królową Geranę
panowania Menesa I, Junona pokonała w pojedynku i zmieniła w żurawia (gr.
założyciela l. dynastii (ok. geranos). „Żurawie, co z wielkim klangorem w podniebne
2800 p.n.e.), zapowiadając bezkresy wzlatują w ucieczce przed zimą (...), na skrzydłach
okres dobrobytu. zaś niosą zagładę i śmierć plemieniu Pigmejów" (Iliada 3, 3
Żuraw — atrybut bogów i —6 Homera, tl. I. Wie-niewskiego), mieszkających
bohaterów, np. egipskiego najbardziej na południe w oikumene (obszarze zamieszka-
Totha, Hermesa jako boga nym przez człowieka).
podróżnych, wędrowców i Żuraw — skąpy gospodarz, zob. Lis. Żurawie Ibikosa —
pielgrzymów, Demeter, nieoczekiwani świadkowie zbrodni. Jedynym świadkiem
Artemidy, Ateny, Perseusza, mordu popełnionego na poecie i śpiewaku gr. Ibiko-sie z
gael-skiego boga Region był przelatujący klucz żurawi;
Manannana, opiekuna mordercy zdradzili się, kiedy na tłumnym rynku jeden z nich,
żeglarzy i kupców. na widok lecących żurawi, wykrzyknął: „Żurawie Ibikosa!"
Żuraw — alfabet. Wg mitu gr.
Palamedes, mądry doradca
Greków pod Troją, uzupełnił
alfabet literowy Kadmosa,
biorąc za wzór do liter
kształty kluczy żurawi (wg
innych uczynił to Hermes);
stąd związek żurawi i
Hermesa z pismem i z
poezją; i Hermes, i żurawie,
to protektorzy poetów. „Żura-
wie! (...) wyście mi były
niegdyś ukochane, wyście
jesienną moją były harfą!"
(Grób Agamemnona 32—5
Słowackiego).
Żuraw — taniec. Gdy coś
wprawia żurawie w
podniecenie, biegają i
skaczą z rozpostartymi
skrzydłami, przypominając
nieco uczestników dyskoteki.
Wg mit. gr. —taniec Słońca,
naśladujący zawiłości
Labiryntu kre-teńskiego i
radosne pląsy Tezeusza i
towarzyszy po zabiciu
Żuraw w chrześcijaństwie Żuraw — miłość, pożądanie; radość życia. Długi dziób
— religijność. lojalność symbolem fallicznym. Taniec żurawi uważano za przejaw
(pielgrzymuje w ślad za pobudzenia płciowego w okresie godowym.
swoim przewodnikiem), Żuraw — wróżba; płodność. Zapowiadają deszcz a. burzę i
życie klasztorne; dobro- ich skutek — urodzaj. Pojawienie się żurawia to dobry omen
czynność; uczciwość. (tak jak orła a. sępa); może obwieszczać koniec wojny.
Żuraw —czujność, Żuraw w folklorze wielu krajów — sprawiedliwość;
spostrzegawczość. Jego dobroduszność; mądrość, inteli
czujność i płochliwość
weszła w przysłowie:
Czujny jak żuraw. Stoi jak
żuraw na straży.
Sygnalizuje donośnym
głosem wszystko, co go
zaniepokoi: aby nic zasnąć,
żuraw-war-townik stoi na
jednej nodze, a w drugiej
trzyma kamień. Pozycja ta
daje jednak ptakowi również
opinię głupca i
niezgrabiasza. Oczy ptaka,
osadzone po bokach, maj;)
zasięg widzenia 360°;
wznosi głowę wysoko i wid/i
swym doskonałym
wzrokiem na terenie
otwartym wszystko.
Żuraw — niedyskrecja.
Zapuszczać żurawia —
niedyskretnie zaglądać.
Żuraw — wiosna. Przylatuje
z ciepłych krajów z
początkiem wiosny. Dla
staro/. Greków klangor
żurawi był hasłem do siewu
(i do żniw).
Żuraw — świt. Stojąc w
wodzie żurawie (i czaple)
pierwsze witają wschód
Słońca.
Żuraw — wzniosłość:
niebotyczne wyżyny, na
jakie się wzbija;
przebywanie w czystym
,,eterze" napowietrznym.
gencja — cechy melancholia, tęsknota. „Smutek, zniechęcenie są treścią
przypisywane mu przez lud, mojej duszy... Z skrzy-dły złamanemi myśl ma (...) włóc/.y
a do niedawna także przez się jak zharczonc żurawie po ziemi" (Zamyślenia II l—4
ornitologów, całkiem Kazimierza Tetmajcra).
błędnie. Wędrowny żuraw — scudzozicmczały Polak. ,,0, jakże wiele
Żuraw — długowieczność. jest u nas żurawi!" (Cudzoziemczyzna 1,4 Aleksandra
Wg ludu żuraw, zwł. czarny, Fredry).
ma żyć do tysiąca lat, W .heraldyce: czujność, straż; pomysłowość; zapowiedź
pogląd usprawiedliwiony wielkich wydarzeń.
wielkimi trudnościami
obserwacji życia żurawi z
bliska, w gąszczach,
zaroślach, wśród bagien, W
plastyce łąc/ono go z
długowiecznymi cyprysami i
sosnami.
Żuraw — arystokratyczne
maniery, światowy styl życia
towarzyskiego, zadzieranie
nosa wobec innych
stworzeń, eleganckie
zachowanie się we
własnym gronie; cechy
przypisywane mu z powodu
pięknych, wysmukłych
kształtów ciała, muskania
piór, wytwornych ruchów i
elastycznego chodu.
Żuraw — dobroczynność,
miłosierdzie. „Jak bajeczne
żurawie nad dzikim ostro-
wem, nad zaklętym
pałacem przelatując wiosną
i słysząc zaklętego chłopca
skargę głośną, każdy ptak
chłopcu jedno pióro zrucił,
on zrobił skrzydła i do
swoich wrócił" (Pan
Tadeusz, Epilog 102—6
Mickiewicza). ,,Przyniosą mi
chleb wędrowne żurawie"
(Krńl-Duch 2.422
Słowackiego).
Zbarczony (tj. postrzelony w
skrzydło) żuraw —