Lamùli siraxuman

Bisimilahi Arahamaani Arahimi

Tando bi alah ye masa xqnqman do jùxqrqye masa do
min mankutubaga tise ka amankutu kase a danna, ale de
ye xumanya kq hadamadenya ye ka aboxq ni alah xqsi-
ranya ye ka a suruxq alah la ni jùkùxumanya ye ,ka a fu-
saya ni danfqnw bqq ye ni miiri ni taasi ye k’a kanda ni
(kuranq) ye ni kira (knk) ka suna ye kisi ni nqqma bi
anw karamùkù kùrùba kan muhamadu (knk) min ka
lamùli xqna ani a somùgù sanumanw ni aka saha-
baw ani minuw tugura ula ka xumankq .
Okùfq
A kadi ne ye nka ni lamùli siraxuman labqn nbaleman
lamùlikqla kùnùnagqw ye aka surun a walawalalen do,
marali ni mansaya jiriden sùrùduman do, abi an dqqmq
ka alah ka kumakan misaaliya , alah koo alah min
kùrùtalen bq :yaa aw mùgùminw limaniyara alah la aw
ka aw yqrqkun kisi ani aw somùgùw tasuma ma , min
takurunda ye bunuhadamaden ni fara ye .alah ka ani
an somùgùw kisi kabù tasuma tùùrù ma ,alah ka ni koxq
xq an bolo k’akq silaamqya nafalan ye ani silaamqw
ik’a dùn alah deye xqmùgù xuman ye ani weelew jaabi
baga aka surun jùn na wa dqqmq masa do, tando bi alah
ye kisi ni nqqma bi danfqw la fusamandi kan ani kira
somùgùw bqq .


1
 Lamùli siraxuman

AN DENW YE NQQMA YE
ALAH KA NQQMAW LA
Anw denw ye alah ka son de ye anw xq
yeelen do ani anka xqnqmaya kasadiyalan
anka xqnqmaya falenfqnw do ani an dusu-
kun feerenw do an kùcamacq kolow do ani
anka maya jamankisq do minu bi maya
kùfù k’ata filankuru kana filankuru , anka
jixq xqnqmya masiri n’a feerenw do in’afù
alah y’afù cogo min ( wari ni den ye jixq
masiri deye ) uyeli b’an dususuma anw
xqjùyùrù do u fq baro b’an nusadiya u hu-
zunuli b’an huzunu an dusu bi kasi ni koju-
gu y’u sùrù .
anka sqnqkqforow do anb’anka jigiyaw turu
min la anka warijq jiribolow do anka fee-
renw cqxinw do anka du nankùfùrùw do an
bixqw do ani xqjùyùrùw do anka nusùdiya-
lan ba do an dùw do anka farankanw do.
Anbq denw lamù u fitiini ka anjigida ukan
nu kùrùyara ulu deye anka naata karan-
gakogo ye ni an kùrùla an ninkanuw do an-
ka xqnqmaya kunw do ùhùn ubiten aka caa
obqq ye , alah ka ninnaw do aye min di an
2
 Lamùli siraxuman
ma anka kanu bùyùrùw do an denw ye dara-
ja kùrùtan bonda ye in’afù mustafaa y’afù
cogomin (knk)abasi denkq ko kira ko:dencq
ti wolo du foyi kùnù fo kùrùta kakq odukùnù
min tun tqyen . Bayihagiyi y’a mafilq .
n’a danganiyara k’afù denw ye alah ka
nqqma ye anw ka alah barikada o nqqma la
kumakan ni kqwale la.

lamùli silamqya ka yelila jùli ni kùlùsili do

ka lamùden dilan k’a lamù ka yaakubaya
diinq na ani diinqmiiriya la ani a jogodonli
den la oye silamqya ka faridayali ye kalifa
don mansaw ni lamùlikqlaw kanan, ati bqn
anw ka an kùdon denw lamùli la .
du ye birikiden fùlù ye min bi kafo dilan
xqnqmaya kùnù ka kilenniya ani hinqxo-
gonya kqka kafo dilan ni a cixqna sigida bi
cixq , Du kùnù lamùden bi aka laada fùlù
ta kanu na ani kùniyali ni dimi ni muxun
ni xùgùndqmq ani mùgùwqrq jatebaliya oye
denmisin ka tqmqsira ye kana jixq fqrqlen
la min bina a kalan .
3
 Lamùli siraxuman
Silamq mako bi lamùli la k’ata bùmunan
na fokatase kasange la in’afù an mago bi
dumuni ni ji la cogomin na dansigilen
t’ara kase waatini ma wa atiban hakqdù la
ko iye kalan kq kase hakq dù ma otq ,
mùgù mana kalan cogowo cogo ka taaxq
kase hakqma imago bi silamqya kalan na
alahu taala ko: foyi ma di awma dùnni na
ni fitini tq .sanayqlqn suran aaya 85.
Ikadon silamqya lamùli bi tugu alah ka ku-
ranq kù ani kira (knk) ka sira kù abi dqqmq
ni sahabaw ka siraw ye ani u nùkantuguba-
gaw noye taabi-uunaw ye abi bilasira ni ki-
raba ladegeli ye ani aka sahabaw xumanw
minu ye kurakurali kq aka sira la silaamqya
tariku la kase bi ma , anw bi minqli kq o
cqw la minu ye baya kq ko ubi baarakq si-
lamqya ye baya nùnkonw suma na min tan-
galen bq ufq min seginlen bq u dusukun na
ani uka taasiraw la famuyali la ani kùnùna-
njqya la ani baara ni jihaadi ni alahlabato
ni sabati ni foosili kabù kota la ani balema-
ya ni danaya , anbi minqli kq o cqw la mu-
nu ye uka lahidu cixqtigiya mùgùw minu 
4
 Lamùli siraxuman
saara k’uto u kan kan cq b’ula minu bi saya
kùnù ukan kan uma uka Lahidu falen foyila
anw bi ulu kq kanda fitinqyeelen ye su dibi
fin na ani cixq dùnni filibantiya la , anbi
alah deli aka an dqqmq ka an bila o sirakan
ka anwkq kandabaga ye ni silaamqya lada-
bu ye ani silamqyajogo ye a taasira ani a
sariya ye.










5
 Lamùli siraxuman

DENHAKQ K’ATA ABANGELILA

KASE ABAALIKUYALI MA
1* a kanulen ka nusadiya ni denbangeli ye.
2* ka tugu kira ka suna kù(knk) ni lazani
ni igaama Kqli ye den tulo la .
3* ka jixq ni alah ka tilanni ye ni den kqra
cq ye wala muso ye.
4* den tùgùdali ani ka saga faga denkundi
la n’ase biye .
5* ka sindi ama sanfila.
6* a lamùli ani marali.
7* ki i magodon den sanwùùrùna fùlù ka
xqnqmaya la.
8* ki i magodon den la sanwùùrù kùfq k’a
kalan wala ka kalan jixqlatikq kekuyaw
dù la .
9* kana foyi don akùnù fon’akqra halaala ye.
10* ka a dege selila n’asera sanwolonfila ma
11* ka a lakùkùn sungalo sunli la.
12* ka demusow lamù sutura donli la ani
yqrqminq.
13* ka denw dege sokùnù donli jixqxini la-
dabuw la.
14* ka laadiriya denw ni xogoncq.
6
 Lamùli siraxuman

15* k’a den ka kqnqya kùlùsi.

16* ka tulonkq ni xqnajqxuman sira nùgùya
Denw ye.
17* k’a to ika mara la fo akase maaya ma.
18* ka hinq ala k’a kanu ka makari ala ka
nùgùya ama.
19* ka a lamù lamùkoxuman na.
20* ka a kalan bangebagaw hakq la .
21* ka denw siri silamqya jogoxumanw la.
22* ka a kalan maaya ladabu xumanw la.(1)
23* ka a kalan cqmisqnya ni balikuya kiiti
la ani xqnqnmaya sababuw la.
24* ka muso furu kadi ama n’ase bi iye .
25* ka nafakaati kq aye iseko la.
26* ka don selijila (bolokoli).
27* ka duwawu kq aye ni silamq don.


7
(1)maya jogoxuma ani a ladabuw
Bisùrù anka gafe kùnù mintùgù ye silamqya hake 2 nan
 Lamùli siraxuman

BAWJùyùRù DEN LAMùLILA

silamq du bq iko dugu min ye silaamqdugu
ye, atixq fo uka xogon minq ka kologqlqya
a kùnù ka karangakogo kqka a koori mùgù
kelen wo kelen bijù woodù dala k’o kolosi
ni otq o dugu minq mango , abi waajibiya
silamqmuso kan aka basigi ni hakilisigi sa-
bati dukùnù . yqlqko don ka cq dùrùn kq ka
du dilan otoyen atixq fo musow ulu de ye
demisqni wilitaw kùlùsi law ye , anka sini
sumansi lamùbagaw do ani a jiriden.
silamqdu ye silaamqya jamakisq ye , ik’a
don o tilanyùrù la belebele oye muso ye ,
cq tise ka duxuman dilan fo muso min ye
i furuxùgùn ye n’abise ka denxuma wolo
iye ka a lamù kaxq k’ ilawsa .
Tixqna silamqya ye imago do minqnxuman
na min bi jaabixuman di ka den lamù oyqrq
ka jùyùrù ta faso la ka faso sama kataa
heerqsira kan ka faso yaakubaya , muso
b’a den dumuni limaniya la (o kqcogo bi
kùfq) ani nùnù ni silamqya siraxuma n’a
kow ka alah kosuma fù uye ani aka kaba-
kow minbi u lamin alaxqsiranya ni silamqya
8
 Lamùli siraxuman
kanu mùgù bi kùrù i lamùna fqnmin kan .
anw kuntigi (knk) ka kuma : aw ka kqrqkq-
rqli kq lawaji bilayùrù la ,aye afuruxùgùnw
don ka danbetigiw furu ka furukq u ma.
Badaraali ko ala yemin xqda bùxq kabù boliba-
to ma :nbq awma ni nalomamuso furuli ye
sabu a fqjqxùgùnya ye balahu de ye wa ni
aye den sùrù iye oye fuu deye ,cq kakan ka
muso dinqtigi ni jogotigi de suganti min
bise ka dendafalen wolo iye minu bise ka
sanayqlqn kakq dafali fitinqyeelen ye .
Abu asuwadu duwaliyi ko a denw ma :
tixqna neye xumaya kq aw ye aw fitiniman
n’aw kùrùyalen ani sùmi aw kabange, uko
cokodi. eye xumankq anwye sùmi anka
bange ? Ako : sabu neye baxuman suganti
aw ye mùgùw ti aw nqni ni ba min ye .
Ikadon den lamù bi daminq sùmi aka bange
sanmugan 20 , mùgùw ko obikq cogodi ko
obikq ni aba lamùli ye.

9
 Lamùli siraxuman

FAJYùRù DEN LAM%LILA

Fa jùyùrù lamùli la kuranq ya walawala
furucq mako ka kan kajù muso min na kokq
aka dutigi ye.
su-ayibu denmuso nqnkan kumamin n’ako a
fa ma:ata baara la ikadon baarakqla xuman
ye fangaman danaya mùgùnin kola fangan
(ka yakubaya kow kuli la tofanga tq) ni da-
naya ye mankutu ye min ye waajibi ye fu-
rucq kan ani fa bqq ye kelen ye munkùsùn
duden bqq ka sùn iye ka da ila ka sabati ,
kira ye lasuli kq (knk) kakq muso xuman
sukantili kan ako tumami : ni mùgù nana aw
ma furuxini la min ka dinq ni ajogokaxi aw
ye furukq oma ni aw ma okq a bikq fitinq
ye dugukolo kan ani cixqli min ka bon .
Fa kakan kakq dukùnù dudenw cqra kajù ni
aka wajibiw ye ka jùyùrùw fa va mùnqdon
sisan denfa caaman ti sùrù sokùnù kadaakan
u makodon na kqnqmana la ka xinqn sokùnù
kù abikq omin kama .
10
 Lamùli siraxuman
Den minu fa tiye sokùnù ka caaya uka taa-
xq ka suma u yqrqkun na ani xqnqmaya la
xqbqqma , ubi juguya wala ka tixq wa abi
laafu kalanyùrù la osababu ye u mako bise
fqnminuw ma o sùrùbaliya uti mùgù sùrù
min bi uka kungow xqnqbù joona walama
atumana .
Fa sùrùli a denw cqra obi duxuman suureya
jira ani dukungo tali ni danaya ni sabati o
min filqniye obi ba ka jùyùrù dafa kanu ni
lamù ni xqsinli sqbqma , dew bq iko kùnù
kamanfila bi ula ni kelen tanyala uka panli
bi gqlqya .
Den min fa yaakubayalen do oden bise ka
xqsin aka kungow ma ahakili sigilen ,faxu-
man bi den min bolo obise ka a jùyùrùw
kq abise ka aka kow xqnqbù ayqrq ye , fa
hinqnci fa laadiri ode bi denw wasa denw
b’o ka yaamaru labato .

11
 Lamùli siraxuman

FAA KQLI FAAXUMAN YE

fa ka kqta yqrqyqrq donli dimisqn ka xqnq-
manya la kabin a wolo tuma nika fa ka la-
kokon mara cogoyala ani kajù ajùyùrù la
den ka xqnqmaya la , ani ka fa lasu kakq a
jùyùrù dafali kan , ka xqfokoxuman kq aye
lamùli la gqlqmanw na ayqrq bi cqsirikq ka
kùnùnagqya ala.
Dùnnikqlaw ka uka kumakan xqsin duma
k’a dilan ka nin faamuya caarin ka du dila-
cogo xqfù ka cixq ni galon fara.

FAA NI BA MIN BI NùBù LAMùLILA

Mako bi fqn minu na , ni osùrùla lamùlikqla
la kolosili xuman Ka Jù a jùyùrù la ,bqn ka
sùrù cqq ni muso cq furu laxini ka sùrù uni
xogon cq , a walawalalen bq a dakqxq cogo
la min kaxi , abixq waati min a nafa tuma
sqgqsqgqli la ka a kungun n’a xqxq bq bù
xùgùnna wa a kakq min bi nafa caaman kq.

 
12
 Lamùli siraxuman

DEN NI FAA KA DONX%NGONNA

ANI AKA N%%B% DEN LAM%LI LA
Faa sendoli den ka xqnqmaya yqlqmq yqlq -
mqw la jango aka denmisqniya camancq
kuma obi nùba bila aka taaxq la jango
ka tando aka baaraxuma na kalan na ani
fana k’a tanga kabù sirajugu ma , faa k’i
magodon a den na abi nù bila aka baara
waati ni aka waati langolon tuma la .
Faa ni den ka donxùgùnna diinq labatu bi
ala ani jùgù ni kodon ni maaya , nga faa
yqrq bi sùmin ko a kqra faa xuman ye .
Faaya bikq nincogo la ni faa kqra tan fanga
bi ila ika cqya dafara ibalocogo bixq i kun
bi kùrùtan , ni sebiye ka bolodali kq ka ika
dudenw sensiri fooni,sùrù sababu bi dafa ila
kabi den kalofila faa kakan ka don den ka
xqnqmaya la ka ninyùrù sùrù a dusukun
na ani aka faa sureya ta den bi lamù abibù
ko kalama dùùnidùùni ka yqlqn a faa ka
munumunu n’a ka yqlqmqyqlqmq cogow
bqq sabu faa deye xqda ye min bi filq
dukùnù abi dumini ni ji ni fqqrqbù den xqm-
adalen do adonwo don ka bolo filq abi na ni
13
 Lamùli siraxuman
munye .
Abq inafù faa ye hakilisigi bùyùrù ani la-
donbaga ale bi a ladùniya fqnbqq la ale
kungo ye du labqn ni laadiriya sabatili ye
abi fanga don den na den xqjùyùrù do ajala-
gelqyabaga do ode ka gqlqn sigila okùsùn
aba a bùxq ka a filq aka kobqq la a jigisem-
qlen do faa la hali n’a mago bi mago dùla
ba ka hinq minbikq aye otq a bù , koxqxi-
niaw y’a sabati k’afù denmin danaya ni
basigi yùrù masùrù a faa la ibi siranya sùrù
ula ani corokoniya ni manwu walama ninna
bana do k’asùrù ubikq maa dafabaliw ye abi
ocogola dukùnù danayabaliya akacaala den
bikq laafulen ye ati walawala abi den ka
kotali caaya ani galon ni sirajugu wqrqw
otuma den bi sqmq mùgùwqrqw la abi yùrù-
jaxa aka du la obikq sababu ye ka jogo tixq
ka abila sirajugu kan , abi jigitigq a faa la
den bi laafu ati sqmq a faala faa ni den ka-
kan ka jq baaraw la ka denw bila farifooni
ni baaranafaman caama na ka ufara cqfarinw
kan u kajù ni uyqrq ye u kakq xqnqmanya
cqw do ye.
14
 Lamùli siraxuman

COGODI MUSO B’A CQQ DQQMQ

AKA Jù FAYAJùYùRùLA
1* faa kumaxùgùnyali ni siraxuman ye ni
ladabu ye k ’asùrù u fila kelen si kana
xogon ka kuma cixq .
2* k’i hakilijigin k’afo ini icqq ka xogùn
minq ani aw ka kanu ni xogùbùxq ni
xogùn tùgùxumanfù ode bina ni bqqn ye
aw cq du xqnqmaya fqnw bqq la.
3* ka jigixuma jigi ni ixùgùnaw ye(mùgù ye
Mùgùw ye miirimin jigi ni iye) ninye
yqlqmqli bqq lasili ye anw bifq mùgùwq-
Rq ka xuman miiri anw na , jigixuma
jigi icqq la a tando aka baaraw la waati
bqq a kaye isqbq b’a ka kow la ika aka
leebuw toye fùlù sùmi ika sabati ka aka
leebu nunu bon ka boyen .
4* kumacixqli dabila oti don jq foyi la fo
aka o cixq kana icqq ka kuma cixq ni
ayaye iba ka kuma wili k’a fùxùgùnya
ati ika hakilila minq , sabu n’aye ika
hakilia minq abina aka fili don ika haki-
lila kùnù.
5* ni ibifq ka yqlqmali kq kana dalilujù icqq
15
 Lamùli siraxuman

kan kanasùn yqrqbùxq ni kanagelqya ka

gqrq aw la, adqqqmq a yqrq ka cixq ye
wa a yqrq ka cixq fù k’a waleya.
6* ni kuranq sariya ye aka taasira ye i jija
aka alah ka Aaya sabati aka lamùlila
n’oye denw kisili jaanqmq ma icqsiri ka
adqqmq aka fayajùyùrù falila du kùnù
ani dimisqniw ka xqnqmaya dilansira
bqq la.
7* i hakilito ni koxumaw na:kanu-jigixu-
man -tandoli nunuw bi ibi mùgùminfq
yqlqmq .
8* i jigi kana tigq xùgùnfaamu xinili la ani
ka jqka xùgùn dqqmq dimisqniw ka xq-
taa la iseko bqqkq kanu na ani xùgùn
faamu ni kumaxùgùnya la .
9* icqq dqqmq aka amakodon denw na ani
uka donxùgùnna la teriya ka don ani
denw ni xùgùcq.
10*ijija ika ni sùminw lataaxq ninye anw
hakilila ye ibi se ka ajiidi ni ika hakili-
la xumaw ye.
11*a laxini ini icqq ka don xùgùnna ihakili-
16
 Lamùli siraxuman
to fùlen tqmqlenw na ,mùgù bi min jigi
ni imùgùxùgon ye iye odeye kana icqq
siran ixq ato akadanaya sùrù ka aka
denfaya la , kana ato aka mabù denfay
ala ,waati fqrq aye akase kakq denfax-
uman ye .
12* ik’adon dukanu sinsinyùrù ye furumu
soxuman ye .
13* ika faamuya lase ama aseko dùgùyali
demiseniw ladùnni la owaatikelen a
jira ala ebi denw kùrùya don kùnù
teriya ka tqmq ani denw cq .
14* icqq dqqmq aka a hakililaw fù iye sùn
aka hakilila xumaw ma sabu mùgù ti
mùgùsi baro minti sùn ka aka kuma
minq wa abi a sùsù ka fùngùnxùya.
15* adon mùgù tisùn fqnna min dira ima
jagoya la .
16* bangebaga fila kakan lamùli dùnni
dege xùgùfq uka muxu yala faya ni
baya bixq ubolo cogomin .
17* aw ka barokq fayajùyùrù faranfaasiyaw
bqq kan.
18* barokq afq a nusakadi kumamina aw
17
 Lamùli siraxuman
ka hakilila nataw bolodali denw ka
sinixqsigi la n’uka maaya la jùyùrù
min b’ula bi ofù uye .
19* iyùrùjaxa iseko la damakasi la denw
ka isqgqnli ni uka kungo caayaw la .
20* kqnq fqrq i cq ye k’a ka magow bqq
dilan munkùsùn ani dimisinw bi sigi
Tuma bqq laafiyalen a jira ala denw
bi afq ubi tile bqqkq ka a xinigali kq .
21* kana den kq anixùgùncq sùsùlikqlan ye.
22* n’i isera ka ani den donxùgùnna ijija
ika a fara ikan denw lamùlila ika tugu
a hakililaw ko.
23* lamùli kitabu kalanli negedon ala ani
lamùli kuma kan arajù boola wala
waajuli ibi asu kakq akalani ni alamqli
kan ni ama sùn ibi denw lamùli baro kq
afq ka afusamatiya fù aye abina sùn
don dùla .

18
 Lamùli siraxuman
FARATI MINBI DEN SIRANKOJUGU
LA A FAA XE
1* Abi den farifaga ati farifooni iko kùnù
n’a maalola atise ka pan.
2* sirankojugu bi jate iko iye den bila aka
segi aka fili kan gundo la.
3* abi demisqn bila muriti ni foxùgùnko
caaman na .
4* siranya bi den bila aka yùrùjaxa a faa la
n’a ye O yùrùsùrù .
5* dudenw b’aye abi kotoromabù ajùyùrù
la wala ati foyi kq ajùyùrù la.
6* abi nùùbila dudenw ka lamùli la ani u
dafali abi gqlqya caaman se uma faa
xqsiranya kama.



19
 Lamùli siraxuman

NINGQLQYA TùùRù DENW KAN

1* abi uka hadamadenya cixq.
2* ubi siran.
3* ubi tajurusara laxini.
4* ubi kq kqrqfqmùgù ye.
5* u ja bi wili.
6* u ja bi tigq.
7* muriti jogo biye ula iko suxqli ni
ngalontigq ani mùgùw juguyali.
8* ubi juguya ani unin bi gqlqya .
9* uni lamùlikqla ti bqn.
10* uti da uyqrq la.
11* utise ka foyi latigq u yqrq ye.
12* uni mùgùwqrqw tise ka donxùgùna.
13* uti boxq ni kelenya sùrù makùrùbaw
fq hakqw la.

20
 Lamùli siraxuman

INI IDEN KA DONXùGùNNA

LAMùLI KAXQ IBOLO FO FQN 8:
1* ikadon lamùli baara ye lakoloni ka den
ka tabolo kilen ati jù bolodali de bikq
denw ka taaxq donwo don.
2* isinisi den ka xumanw kan ki xqtqmq
juguman kan.
3* isinsi lamùli jùsen ni a taasira kan anka
baara bi nùùbù ka kùn anka kuma xq.
4* bolodali kq lamùli xqlila ka a jùsenw
laazimuya denw kase ka kalan.
5* jogojugu kqlqli xqsin jogo ma kana
xqsin den yqrqkun ma (ma dimi ikùrù va
iye min kq).
6* axini ika den ka hakililaw faamu
atando aka baara la ika sùn ala.
7* xinqn den ka cqqnq kùrùmanw ko
donwodon furaxq kura daminq (pagi
kura)ani labqn kura sabu ini den ti kqlq
la ini jogojugu de bi kqlq la.
8* den sogola ni baara ye wala wilikajù
21
 Lamùli siraxuman
akana kq salibagato ye va den ka tulon
ye waajibi ye va kq tumaw de bi ala.

LAM%LIKQLA MANKUTU WAAJIBIW

1* ikakq kùnùnanjqya .
2* ikakq alaxqsiranyabaga ye.
3* lamùli dùnni kakq ila min bi nùùbù.
4* muxun kakq ila.
5* ikadon lamùli ye ikugo ye.

LAM%LI XQBILA
1- ika den kanu .
2- ika hinq denw la.
3- i ka bana don ka kon a furakqli xq.
4- i kùlùsi den ka jqxùgùnjuku fq jq la ani
terijukuw .
5- i makodon a ka dumuni n’a ka fqqrqbù
n’a ka xqnqmaya Sababuw bqq la.
6- cqq n’a muso ka xùgùnsamasama dabila
demisqniw xqna.
7- i kolosi furusa ani faantanya min b’a
Kùfq umana fara kelen tanya bikq ala.
8- ikolosi labilali kojuku a min bi
dimisqni tixq.
22
 Lamùli siraxuman
9- bankebagafila ku yqrq kolosi den
minqkojukuya la
10- ikolosi dimisqni ka siniman juku filq la
11– ikolosili baatarako carinli la sikida la.
12- bankebagafila kana u kùdon denw
lamùli la Kumalaw koo:Den min ba na
fa saara o ti yatimq Ye ,yatimqden ye
min ba na fa ka kow caaya ra u denw
ladonli ni lamùli ma.

LAM%LIKQLA LAADIRI LADABUW

1* abi amagodon den na ani den bi xogon
faamu.
2* abi a hakilila lamq wa ufila bqq bi xùgùn
dqmq.
3* abi igqlqya ki isinsi sirakilenniw kan ani
den ka xumanw ati isinsi den aka filiw kan.
4* hakilila falenfalen ani aw ka jqkola.
5* ka jq foroba laxiniw na ka abila ayqrq
ye aka kow la.
6* yqrqminq ani ka ixqtqmq fili fitiiniw kan
7* abi yqrqmahùùrùnya di ama min b’ato

23
 Lamùli siraxuman

abi kow kq cogo don ka’asùrù ama siri

mùgù la.
8* abi ban cixqlikow ma k’asùrù amakq
dimin ye.

LAM%LIKQLA NINGQLQN
KA LEEBUW
1* bqnbaliya b’ani den cq waati bqq.
2* yaamaruya caama ni bagabagali ani
Pqrqnpqrqnli den kuna.
3* ati den boxq wa a dalen tq ala.
4* ada biko fiitini ni kobelebele bqqla ati
tqmq foyi kan.
5* afq a kelen ye hakilixumantigi ye wa
akelen de bi den ka hqqrq don.
6* taasira kelen tq ala tumana ab’afù kana
sigi mùgù kùrùbaw cqlq tumado kana si-
ran mùgùkùrùbaw xq.

24
 Lamùli siraxuman
DENXUMAN BI DILAN COGODI
1* ka dilan ni daminq anw yqrq la (aw
jogo xqli).
2* kana to uka tugu anko ten uka kow
xqdon.
3* ka u yqrqkun dilan.
4* ato uka tulonkq sabu tulon ye kalan ye
tumado.
5* u dqqmq uka terixuman sùrù.
6* kato ukakq dannikqlaw ye(uka xqsùrù)
7* ka denw lafariya k’u tando.
8* ka uka xqtagamiriw laden (akakq aka
Miiriya ye)ni udqqmqliye.
9* kana ningqlqya kq ula.
10* ka uka yqrqmahùùrùnya kolosi.
11* ka u kalan ko xqnqmaya kow ka misqn
uka u xqmadù.
12* ka dusariya sabati dukùnù.
13* ka anw yùrùjaxa u jalakili la ani
bqnbaliya.
14* ka xùgùnfaamu don anixùgùncq akana
kq jaagoya fanga ye
15* ka ubil_a uka usago sukanti u yqrqye
(finidonli la –tulon na).
25
 Lamùli siraxuman

16* ka ukq cqw ye (mùgùxqnqman ye).

17* ka danaya sabati ula.
18* kana farati u ladonkoxuman na.
19* ka dùfara uka kqkuya kan k’a jiidi.
20* ka ukq himqba tigiw ye(sqbqkomùgù).
21* ka kusinfan ni laxini labqn uye.
22* ku’kq koxqnqbùlaw ye ukajù ujùyùrù la.
23* ka utugu ikù kata makùrùbaw cqla.
24* ka denmisqni minu ye kobaw kq k’o
barobù uye.

COGODI DENW BIKQ DENSQBQ YE

1* dudenw deli kumaxùgùnya la ani kuma
falen falen ka jqka kow cogo lajq xùgùnfq
2* sinsi dilali kan ka xuman ni juguman
suma ka bqnbaliya fqgqya.
3* denw deli kow sumali la ka kojugu laka-
ri xumanw kqrqfq k’a dqqmq kùlùsili la.
4* xqtaga nin do ala ani jigisigi ko ak’a don
kogo bq donda b’ala wa abiseka dayqlqn.
5* ak’adon jigitigq ti muminu jogo ye.
6* abila aka baaraxuman dùkq kasùrù mùgù
ma abila minna mùgù ma xqqsin fan jira
ala.
26
 Lamùli siraxuman
7* ka kurakurayali ni yqlqmqli barokq a
xqna ko ni okqra anbise ka taaxqfq wa
ka yaakubaya .

DU LAJQRQ NI A NAFA
1* bqq ka afqta ni a hakilila fù dukungo la.
2* foroba bqnkan kasùrù dukùnù ka dukun-
gow dilan.
3* bùxq hakika kakq dudenw ni xùgùncq.
4* kungo ka dilan sùmi aka boxq ka
dantqmq.
5* denw b’afq u da kadon du kumaw la
obi jùyùrùba ni sqbqdon di uma dukùnù
kow la.
6* alasu k’a jalagqlqya ni tandoli ye k’a
nusadiya aka baarabolodaliw la.
7* kosqbqw dilanli xqmadù la akanakq
waatikoroni na.
8* dulajqrq bi yqlqmqli kq koxagamilen ni
Kodakqxqbali k’u dakqxq xùgùndafq .
9* ka kuma duwaajibiw kan ani abarakqli
nafa.
27
 Lamùli siraxuman
10* bqq sqbq ka don duhaminkow la ka bq
lamq ka hakilaw sebqn ka hakiliboli
akan kasùrù ka akq bqnkan ye dukùnù
dutonsigi sqnfq.

DU LAJQRQ KQCOGO (T%NSIGI)

1* Abikq dùgùkun ni dùgùkun.
2* wala mago mana jù ala.
3* ajaxa miniti (tumaden)30 wala 40.
4* akana kq hakiliwili kùnù bqq ka basigi
laafiya la.
5* a taaxq ka kùlùsi ani xqli ani lasuli ka
fariw fooni
6* kuma kana tigq mùgùsi la.
7* kuma bi dayqlqn bqq ye dukungo la
bqq kakan ala
8* xqmùgù ka xini (kumatigi) ka bqnkanw
sqbq.
9* lajq bi daminq ka ban waati hakq sigi-
len na.
10* kana sinsi kungo dùrùn kan ka xqtaw
toyen.
11* lajq daminqli kaxi ni baaraw tonkoxu-
man ye.

28
 Lamùli siraxuman
12* bolodali bi waajibiya , aka asqbq ka
a dulon yùrùfqrqlen na.
13* lajq bi daminq ni kuranq kalan ye wala
aaya dù ni ye silamq ye.
14* sùsùli ni xùgùnsama dabilali ye waajibi
ye lajq la.
15* a cqkaxi ka lajq kuncq ni nisùdiya fqn
do ye bombon wala duminifqn dù min
bi bqq nusadiya .
16* ka aaya walama hadisa kq bqq ka
tamasixq ye inafù alah ka kuma aw
ye baarakq alah bina aw ka baara ye
ani kira ni muminu wala aye xùgùn
minq alah ka juruba kelen na akana
fara.







29
 Lamùli siraxuman
DU SARIYA BITA COGODI
1* Ka sariya sabatilen labqn duden bqq ka
o labato mùgù tibù mùgù la bqq ka jq ka
ataa xùgùnfq .
2* o sariya magotise kumacaama ma sabu
bqq ka bqnkan do mùgù mankan kaban
ama sabu bqnkan do ati yqlqmq ati lajù.
3* ni sariya bi den ni bangebaw bqq dqqmq
ka xùgùn faamu teliya ka bqnbaliya bqq
Ban dukùnù.
4* den ka baarakq sariya sabatilen kùnù
hali n’ati bqn ama kùsqbq o kafisa ka
tqmq ani ba wala faa min hakilila t’ala
ka den bila siraxuman kan.
5* ni sariya bi du faraxùgùn kan ati mùgù
bùxùgùnna laadiriya ni damakqxq bikq
dukùnù.
6* bqnkanw ka sqbqn ka walawala .
7* ka magaya baaraw kqlila ka kùlùsili kq
denw ka baara la yala yqlqmali kakq.
8* ka sariya gafe di duden bqq ma, aka
dulon yùrù la min biye .
9* ka dulajq kq dùgùkun kùnù wala kalo
kùnù munkùsùn laxini bi sabati .
30
 Lamùli siraxuman
10* du sariya tali bi denw bila sira ,ka u
jùyùrù dafali Nùgùya uye .

DU SARIYA SIGILI SARATI

1* ka jira ko ni du in ye anbqq de taye
anbqq bi balo a kùnù o kama du kakan
ka laafiya ka saniya anka xùgùn dqqmq
ka a baarra kq xùgùnfq.
2* dubqnkanw bqq kakq bqnkanxuman ye
wa a bise kakq aka walawala wa bqq
b’a faamu.
3* sariya kakq denw seko ye ubise ka
waleya.
4* bqn kakq baara ni xaageli bqq kan akakq
sqbq ye denw bolo fo acixq kana bù ala
5* anw bangebaw ka bqnkanw laazimuya a
baaraw kqli la,an kana sariya do cixq
dendù diyanxq kama.
6* anka sqmq waatibqq lasuli ni lafariyali
ni tandoli la den ka baaraxumaw na ,
an ka jalakili ni dùgùyali ni nparabùli
dùgùya , k’i xqtqmq ama atugu ka fili
minuw kq ka yafa oma .
31
 Lamùli siraxuman
7* ankana sariya nunu kq sùrùdaasi fanga
ye binkqnq Jenifanga min bikq xqdatu-
gulen a jate timinq.
8* ank’u ladoniya k’afù uka fusamadiya bi
ola ani u xqli ni uka hqqrq b’ala.
9* ka uladùniya k’afù ni sariya ti du kq
alijinq ye wa tikq dukq fusamadi ye va
du laxini dafalan do ani duden ka baa-
rakqxùgùya kqko xuman do laafiya la
min makq xùgùn takapqrqn ye.
10* bqnbaliya kana kqtugun ni dendù ye
fùngùxùgùnya kq ka ban baara dù ma ,
kuma afq ni basigiba ye .
11* anw ka sariya takasegi uye, anbqnna
min kan k’asùrù ama dùgùya pqrqn ma
Kq akuna.
12* segin ka sariyaw xqfù uye, k’u dqqmq
bqnkanw la niy’aye min kqli ka gqlqn
ama.
13* ikana bqnkan conboncanba den hakili
la in’afù k’abila sariya dù la tumawqrq
ibi dùwqrq fù aye.
14* ka baaraw tilan ucq ka bqqbila ibise
minna dukùnù yala uka don du ye
32
 Lamùli siraxuman
bqqtaye bqq jùyùrù bi ladonli ni alabqnli
la , wa bqq kugo do.

DU SARIYA LAKILENLI
1* Du sariya kakq dukùnù abi ani duwqrq
Danfara kabù xùgùnna.
2* duden bqq n’a jùyùrù bqq ni aka baara.
3* hakililaw min bidu bolo bqq bi xqsin a
cixqtigiyali ma akaseka waleya.
4* dudenw ka faraxùgùnkan bqqn kakq bqq
ni xùgùn cq.
5* dudenw ka nùùbù kase ka kow lakilen .
6* dudenw uka yqrqmahùùrùnya bi ubolo ,
tuma min yqrqmahùùrùnya kakan n’uye.
7* dudenw ubi xùgùn dqqmq dqqmq yùrùla.


33
 Lamùli siraxuman
DU SARATI
Du sarati ye fqn min ye waajibi ye akakan
aka kùlùsi dukùnù n’o sarati dafara du la a
baaraw bi dafa a hakililaw bi cixqtigiya .
Oye saba ye
lakodùni - lakoloni - waleyali
Lakodùni : abi waajibiya ni lamùlikqla ye
dqqmqli negeminq du baaraw la ni abifq du
bqnkanw ka kùlùsi , labatoli dafalen kakq ,
ka du baara bolodalen boxq ibi xqfùli kq k’a
negedo ula ko du ye foroba ye bqq tadon.
Lakoloni: muxun bi waajibiya ka den lako-
lon ka a dege ni xqfùli ye ani walawalali ni
xqjirali mukùsùn aka kisi kabù yùrù laafu-
lenw na ka aka taasiraw kilen ani min ka-
kan sabu sihakq bqq n’a bilasira cogo.
Waleyali: kumamin ni den dqsqra a dqqmq
sigida sigida abi a faamu abi dqqmq
dùwqrqw degeli la.


34
 Lamùli siraxuman
LAM%LI KUNGOW N%%NQYAW
1- limaniya lamùli kungo.
2- joko lamùli kungo.
3- farikolo lamùli kungo.
4- hakili lamùli kungo.
5- nin lamùli kungo.
6- maaya lamùli kungo.
7- nege lamùli kungo.

LAM%LI KUNGO F%L%

LIMANIYA LAM%LI KUNGO

1- den dulon limaniya lasalila kami afitiini.
2- ka a lafaamunya silaamqya nùùkon na.
3- ka a kalan silaamqya sariyaw la n’a ye
kodon .
4- k’a tulo dayqlqn a bangqdon ni laailaaha
ila lahu fùli ye a tulo la(kinibolo tulo la
Lazani bikq yen numantulo igaama).
5- ka a ladoniya halaalaw ni haraamuw na.
6- ka yaamaruya ni bato ye a si san wolo-
fila nan.
7- ka a ladabu kira (knk) n’a somùgùw
kanu na ani kuranq kalan .
8- ka alaxqsiranya sun turu a dusukun na.
35
 Lamùli siraxuman
9- ka alajùnya sun turu a dusukun na.
10- a dege alah kùlùsili la a ka baaraw n’a
Ka miiriw bqq la.

LAM%LIKQLA NI DEN KA
DONX%G%NNA WAAJIBIYALI
Lamùli ti dafa pew fo bqnxùgùnya xuman
kakq den ni Lamùlikqla ni Xùgùncq ,waati
do kqrqkqrqn ini den ka Okq xùgùnfq ka ba-
rokq afq k’a ladùniya xqnqmaya fqn bqq la
ibi minuw don,k’a ladùniya abiseka ayqrq
Masiri ni mankutu xuman minuye , ika
xqnqmaya la kobaw lakari aye ni eye san
35 ye ale san 10 san35 kodùn mana fara
aleta kan abikq san 45 ye a filan cqra.
Anw fq farafina kqrqkqrqn ma mali kùnù :
suradun kùfq mùùkqw ni mùmusow tqnqn-
muso bi ziirin da dimisqni ye ziirin kelen
wo kelen ye walanda do minbi ubilasira
k’u ladabu o baro ni kuma falenfalen bikq
sababu ye ka danaya do anw ni Xùgùncq ,
bi kalan abi lakolon kKodùw kùrùfùli aye ni
baro ziirin bikq sababu ye k’aka kogqlqn do
nùgùya aka xqnqmaya kùnù kakq sababu ye

36
 Lamùli siraxuman

Ka aka maaya dilan , ikadon mùgù bi balo

n’ama kq ni fùlenw ye , va itq Kq mùgùda-
falen ye n’atq abada ninin dù ye ajq wala a
tanyala , mùgù magobi jù bùxq la ani
ka mùgù tando ani hùùrùnya nunuw dilanni
bibqn maya ma ani ka danaya sabati ani da-
naya sùrùli ,bùxq kakan ka sùrù bangebaga-
fila la akanakq yeko dama ye ikaadon den
bi xqgunu ni jùmaaya filqli don hali ni aka
dùgù abi danfara don kabù yqlq nusadiya la
ani yqlq nparabùli aka hakqw tangali ye
waajibi ye ,aka xinigaliw ni a lamqli ani a
tandoli n’aye xumankq ani ka duwawu kq
aye ani ka siradi ama aka ayqrq kumabù ka
sùn a hakilila xuman na , dimisenifitini o
kakan ka minq ni hinq ye minqcogo xuman
k’aka damakasi lamq ni hakilila fùraxùgùkù
kuma falen falen kakq ani xùgùncq awbqq
ka xùgùn bùxq fo n’akqra labatoli ye Bang–
ebagafila hakq ye , dugaxini ye denw taye
ka uka xumanw lajq katqmq uka jugumanw
kan ni ubi tulonkq k’u dqqmq ani baara iko
awye teriw ye ni o teriya Tanyara abi teri
sùrù ni kameleya wala npogo tiya sera wala
37
 Lamùli siraxuman
ateri kakq mùgùwqrq ye abina jogojugu
ta obolo Ni teriya kqra ani bangebaga cq o
kun tikq.
F%NKOX%G%NYA BI FIXQ MIN DON
FURUX%GNFILA KA LAM%LILA
1* abi du ni dudenw kumasuuli.
2* abi mansakelen ni den cq cixq tasara ka
ma kelenna.
3* denw tùùrùli kùsqbq ni mansa fila dùla
kelen ye kelen degu .
4* mansa fila dola kelen ka amakobù du la
5* ka denw kq furu sababu ye (ni aw kama
tq neti sigi aw faa kuna nin furu la).
6* lamùli bi bila kelen bolo ka kelen to.
7* denw ka fankelen sùsùli laxinili ka klen
dqqmq.
8* denw ka minqkojuguya min bi mùgù
tùùrù.
9* ba ni faa ka fùxùkù bi nùto den dusukun
na .


38
 Lamùli siraxuman
LIMANIYA LASALI
1* ka limaniya alah la.
2* ka limaniya mqlqkqw la
3* ka limaniya kitaabu jiginlenw na
4* ka limaniya cidenw na (kiraw)
5* ka limaniya lahara la.
6* ka limaniya latigq la axuman juguman.
Lamùlikqla ka ni nùùkùn wùùrù fù denw ye
iseko la ka Walawala a kelen kelen bqq ka
nùùbù denw na.
LIMANIYALI ALAH LA –1
In’afù any’afù ka tqmq lamolikqla ni den
kakan ka donxùgùnna ka baro kq a fq , k’u
ladùniya k’u lakolon alah xqsiranya , k’a
jigida alah kan , ka alah labato aka kow bqq
la ibi kuma den fq isekola alah ka kabakow
la ana aka jùnw karabali la ni aka latigqw
ye , ni mùgù min ma a labato ibololangolon
bi bù jixq ni laahara ibi den waaju iseko ni
ika faamun na.


39
 Lamùli siraxuman

LIMANIYA MQLQKQW LA –2
Alah ye mqlkqw dan kabù nùùrù la ku son
labato dafalen na , ka fanga do ula aka ni
aaya sabati tahariimu 6 nan ko:  uti alah
sùsù amana u yaamaruya ni min ye ubi
fqnkq alah ye u yaamaruya ni min ye.
taharimm aya 6

MQLQKQW KA BAARAW –12

1* wahahayu (ci) alah ni aka cidenw cq.
2* buuru fixqli.
3* nin minqli .
4* sanji ni ji kalifalen bi uma.
5* tasuma (jaanqmq) kùlùsili.
6* alijinq kùlùsili.
7* jùnw ka baara sqbqnli .
8* denso kùlùsili.
9* xinigali kaburu kùnù.
10* alah kosumakqlaw kùlùsili(kalan ni
wajli).
11* laarosi talaw.
12* astagfurulahi fùli muuminu ye ani hinq xini
uye.

40
 Lamùli siraxuman
KA LIMANIYA KITABUW LA –3
kitabuw ye alah ye min jigin cidenw
kan kisi ni nqqma b’ubqq kan ,alah ye
akq nqqma ye aka jùn ye , ani k’u kan-
da munkùsùn uka kunadiya jixq ni laa-
hara. cidenw bqq ni u ka gafq va lako-
donlen ye duuru xùgon ulu ye:kuranq -
tawraata - inijiila - zabuuru - suhufi
iburaahima wa musa.

KA LIMANIYA CIDENW LA –4
Lamùlikqla kakan ka cidenw ka ci cixqti-
giya jirisun turu denw dusukun na ka uka
nabiyuxumanya sabati k’afù uye min fù
cixq do ni mùgù min ciden kelen valotigiya
u cqla ikafiriyala .
Cidenw hakq ye 313 ye -Nabixuma hakq
ye 124000 ye.
Cqsiri dungew ye 5 ye (uulul azimi) ulu
ye : nuuhun - iburahima - muusa - isa -
muhamadu kisi ni nqqma bi u bqq kan.
41
 Lamùli siraxuman

Kira minuw tùgù fùla kuranq kùnù

oye 25 ye :
1* adama (knk). 14* shu-ayibu (knk)
2* nuuhun (knk). 15* muusa (knk)
3* idriisa (knk). 16* haaruna (knk).
4* huudu (knk). 17* yuunusa (knk)
5* salihu (knk). 18* da-uda (knk).
6* iburahima(knk). 19* suleyimana(knk)
7* luuthu (knk). 20* ilyaasa (knk).
8* ismaa-ila (knk). 21* qlyasa-u (knk)
9* ishaaka (knk). 22* zakariya (knk)
10* ya-aguuba(knk). 23* yahaya (knk)
11* yuusufu (knk). 24* iisa (knk).
12* zul kafali (knk). 25* muhamadu(knk).
13* ayuba (knk).

42
 Lamùli siraxuman
KA LIMANIYA LAHARA LA –5
Donlaban (lahara) odeye jixq xqnqma-
nya banli ye ka alikiyama xqnqmanya
daminq ,alah ye omin kq saradon ye
xuman ni juguman na , oye cixqtigiya
sabatilen ani danganiya bangelen , fqn
min bikq saya kùfq ani barzagu xqnqm-
anya kùfq kaburu lahaalayaw kùfq ku-
nuli ni jùdon kqnq ni gafq dili ni miiza-
ni sumali ani fqsqfqsq kqli ni sarakqli
ni siraati tigqli ni soronali donli ,alijinq
ni jahanqmq anw bito jùlùkù la ibibù
dola ibi don dùla fo anka don ko jixq
banta abi tqmq wa lajarabili do kùrùbùli
fana do , ikadon bunuhadamaden ma
dan tulonna kama .

43
 Lamùli siraxuman

KA LIMANIYA LATIGQ LA
A HQQRQ NI A T%%R% – 6
Ka limaniya latigq la oye tixqtigiyali ni
danganiyali tigitigi k’afù fqnbqq hqqrq ni a
tana lamaga do wala o tana a bqq bikq alah
ka dùniya de la ani a sakoya ni aka latigq
ni aka se k’afù alah bi fqnkq min y’a diya
foyi tikq ni asako tq foyi tibù a sakoya kùnù
wa atikq ni alah ka dabaliyali tq.
Lamùlikqla bi den kumaxogonya ko ama
den inaafù eka karamoko bi sqgqsqgq cogo-
min k’a lajq ni ye walanda faamu ani k’ika
cqsiri don ini itùw bi cogomin dùbi dùxq
alah fana b’aka jùn lajarabi kafilq dùw taye
fanga ye dùw taye nafolo dùw taye kqnqya
ye ni fantaya ani bana ko gqlqn caama
mùgù kakan ka limaniya latigq la k’isqmq
alah la aka ini sawaaba bqn.

44
 Lamùli siraxuman
SILAMQYA J%SQN DUURU
1* Kada alah la ko filannaxùgùn tq ala ¨
muhamadu ye aka ciden ye.
2* ka selijù.
3* ka zakadi.
4* ka sunkalo sun.
5* ka taa hiji la n’asebi iye.
Lamolikqla binin xqfù denw ye limaniya
jùsenw ka u yamaruya ni bato kqli ye kabi
u san 7nan farikolo batow in’afù seli kana
seli k’ato ani sun adege sunna aseko dama-
jira la kana ban aka suguri dun ato aka sun
Abi dege dùùni dùùni fo aka kùkon ala.
K’u ladùniya ni u xqnatigqra silamqya sa-
riyaw la k’u ladabu kira (knk) kanu na ani
asomùgùw kanu ani kuranq kalan ka
alaxqsiranya nin turu u dusukun na ani
alajùnya turu a nin na ani aka alah kùlùsi
lahalaya bqq la (aka siran alaxq aka don
aleye alah ka jùn ye fqnbq juru bi ala
abiseka sa sisan , aka kùlùsi alah tana na
waati bqq).

45
 Lamùli siraxuman

LAM%LI KUNGO FILANAN

JOKO LAM%LI KUNGO

Limaniya lamùli kungo: ode bibqn jqngqlen
lakilen ni ma ,limaniya debi hadamaden nin
dilan ka xq ; n’aletq xqli Tise ka sabati tuku
xùkùnya min bq limaniya ni jokoxumanw ni
xùgùn cq ani dusukunnasiri baaraw o dekù-
sùn anw b’ayek’afù diinq ni jokoxumaw bqq
ye fqnkelen ye utise ka fara ka boxùgùn na,
ik’adon diinq bq iko nin jokow la Joko bq
iko diinq farikolo; fùcoko wqrq la : diinq bi
joko balo Ka lamù inaafù ji bi sqnqkq suman
balo cokomin k’a lamù.
Kira (knk) koo : bangebaga ma fqndi a den
ma fqnxuman na Min ka fisa katqmq joko
xuman kan.
A koo tuguni (knk): aye a denw boxq ku la-
damu ka xq.
A koo tuguni (knk): aye a denw kalan ani
aw somùgùw hqqrqkqli la k’u ladabu .
Niye kungo ye minbi tuku ninw dilanlila:ka
vùlùlenw kilen, ku kùrùtan ka bù Jokojukuw
la ,ani mùgùwqrqw fq Baara kqko xuman .
46
 Lamùli siraxuman

JOKO LAM%LI KUNGO TILANY%R%

1- ka denw jokoxumanya kamini u fitiini
Jokotanolenw Na.
2- ku nqq bali kabù dajukuya la ani nqnili
ani kuma jukuw .
3- denw deli maabayajogo la ani hinq .
4- kubù kokolonkqw la ani laadajukuw ani
jokocqjukuw.

JOKO TANDOLENW
1* cixqfo.
2* danaya .
3* kilenniya.
4* yqrqmajikin.
5* cqfarinya.
6* sabali.
7* laadiriya.
8* muxu.
9* nùgùya.
10* maloya.
11* fùniseriya.
12* yaafa.
13* kaari.
14* konùnangqya.
47
 Lamùli siraxuman
15* lahidudafa.
16* hinq.
17* kanu.
18* ka xuman kq ka a mako to i yqrq la.
19* xùgùn dqmq.
20* xumanya.
21* magaya (konùgon tigiya).
22* bilaxq.
23* maaya.
24* jùnkan.
25* jigisigi.
26* yqrqminq.
27* hakilisigi(xqmajù).

DENW DEGELI ADAMADENYA

HINQW LA
1* ka xumanya kq yatiimqw ye.
2* kamanaganbagato tulomagqnli.
3* fqnkùrùba boxqli.
4* dunan bùxqli.
5* xumanya kqli danaxùgùn ye .
6* mùgùwqrqw kanuli.
7* ka xuman kq ka amako to i yqrq la.
8* ka hinq maalafulenw la .

48
 Lamùli siraxuman

J%GOTANDOLEN NI ADAMADENYA
HINQW BIDON DENW DUSUKUN NA
NI KQKUYA NATAW YE:
1* dulajqrq (tonsigi)Ka baara bqnkanw ta.
2* ziirin ni kumaxogonya ani lakilen ni
lafamu li ni hakili kunuli.
3* baara bolodali ani a tandoli a kqlila nika
lafariya k’a ladiya kqcogo xuman na.
4* gqrqxùgùnna (xogonfaamu) ini denw cq.
5* kakq xqmùgù xuman ye.
6* sabali ye jaagoya ye ka laadaxuman dù
denna wala k’a jogo yqlqmq obikq waati
Jan kùnù ani cqsiri ni sabatili kùnù.
7* ka ato uka tulonkq ka yqrqmahùùrùnya
d’uma ka ukùlùsi ka ulakilen.

49
 Lamùli siraxuman

DEN KA J% NI AYQRQ YE
K’A KA KOW TO AYQRQ BOLO
Afùlù amana jùnka min ta ko oboxq oye
Siranafamanba ye an kana aka kolabqnlenw
cixq , aka banli kosqbq dù ma o lahaalaya
la tamasixqna furaminli aw bi xùgùn kuma-
xùgùnya o jùnkan na ibi xqfùli kq aye (fura
mintola aka kunan va sangani do ibi tila ka
waatijan kq laafiya la) a mago bi fùcogoxu-
man na : sangani manase Amin , wala den
bi tulon na ni mobilini ye amankan bi
mùgùw tùùrù ib’afù taa tulonkq ika sokùnù
manka kana mùgùw tùùrù ni a sii ka kùrù
anbi a kumaxùgùnya ka acixqli ni anafa fù
aye k’asùrù anma kumagqlqn fù aye (nlamq
wala nlabato) oye jaagoya fanga ye , den
lafaamuya ko min bi sqna kanaakq fanga
jalan ye otq den dilan obi acixq de.
Afilannan ato ayqrq ka sukantili kq ayqrq
ye donfini na ani teri ani tulon ni kumaxù-
gùnya ni xqsifan jirali , va ni sugantili kqra
juguman ye ayqrq bi degu in’afù Kqlqkqlq
caaman dunli wala ni diyanye foli xùgùnkù
tùùrù ti minna in’afù finidonta sukatili min
50
 Lamùli siraxuman

ti xùgùnta baasi ti Ola ka abila aka lajarabi

ka lasu ka aka sako boxq abolo k’asùrù ima
yaamaruyaw tugutugu ala ka kuma afq ka
taasira jira ala ka aka yqrqmahùùrùnya di
ama aka aka sukantili kq.
Asabanan: ka atando k’a lafariya baara-
kqli la ni aye mobilini do dilan kala la wa-
la aye kùrùkq dqmq kalikali yqlqnni la wala
ka maana do kalan akelen wa la tobilinin
dù anb’a jalagqlqya akqli la fo aka dùfara
ahakilila kan k’asùrù mùgù ma abilasira
ob’a deli jùnyqrqye la hakilixuman bisùrù
ala abi kowkq ayqrq ye .
Anaaninan : ka jalagqlqya kumacogo la ,
fili caaman ye anti siradi denw ma uka u
dantigq furakqyùrù la ka kuma Ka uka bana
xqfù anw bikuma unùùna kalanyùrù fana na
obiten , fadù nana ni aden ye san 16 neka
barakqyùrù la Fa kuma na ne ko ama jùni
kodo ako:aden neko muna itaato aka kuma
ka ayqrq xqfù , a kabakoyara , nko den ma
bisimila a ye kumaxqfù cogoxuman na min
kaxi n’afaa taye ,kaden tando ka jalagqlqya
dunanw wala somùgù xqna akaxi kojugun
51
 Lamùli siraxuman
ka den ladilan akajù ni ayqrq ye .
A duurunan : wari la baara ,ni kumamina
ibifq den ka bila ayqrqye aka ka musaakaw
kq , ni idonna sugu la wari di ama ka lajq
cogodi abi sanikq ayqrq magoxqfqn wala
aka siyùrù minqw , n’ama xq ibi abilasira ,
va n’akqra ko aka surun balikuya la iba
abila ka musa- aka do jateminq akana tqmq
hakq dù kan .
Ni sira duuru bi famuyali min jira anw na
koo: (kamelenkùrù tq min ko ne faa kun bi
tan kamelenkùrù Ye min koo : ne filq )
odeye jùnyqrqye ye ani see nyqrqkùrù ye.

52
 Lamùli siraxuman

IKA LAXINIW BOLODA LAM% LA

Lamùlikqla ye saba ye
1- kelen bi bolodalikq kabila sinixqsigi xq
ka aka kowton kaxq yala gqlqyaw bi ban.
2- filanan oti foyi boloda obito woyo bolo
amana a yaari kataa fanmin abi teliya ka
gqlqyaw dilan analen kofq fixq ni degu ti
dogola ola kùni.
3- sabanan omago ti foyi la ata kùfilq gqlq-
ya dilali la a biyen ten amanakq cogwoo
Cogo , faa caaman bi ten , baw fana ma
miiri uka kan katugu laxini min nùùfq
denw lamùli la uma miiri den bikq coko
Di yani san damadama cq , otoye ! U
donna lamùli kurun na jaagoya ni kara-
bali la ka uyqrqdi ni ko in ma , faya ni
baya waajibiyara ukan ….Oti baasi ye
agqlqman ye waati ka tqmq okùfq don ?
Uti jùùrq anw bina se min kurun bina
bqlqn min .
Tixq ye min ye mùgùmin laxini boloda-
len walawalalen ti ibolo itise iseyùrù la,
adùla ibi sirajugu minq , ni oy’asùrù sira
jirala ti ibolo mukùsùn ika se iseyùrù la
53
 Lamùli siraxuman
oye kabako ye nunu bi munkq uka sira jira-
nan ye ani tamasixq wala dalilu min bi aji-
ra ko ubi siraxuman kan wala ko uye sira
bila.
Anw kaadon waajibi do ba ni faa bqq kan
ka faya ni baya bila aboxq minqn kùnù min
ka bon wa alah ye o laxini alah min ka bon
n’aka sekùrùtanlen do, sabu ubi gqlqya mi-
nu kunbq farikolo la ani hakili la ani nin na
ka uka waatiw ni cqsiri ni wari boli la uhun
nideye faya ni baya cixqye , ni mùgùmin
jixq ni oye itq faya ni baya hqqrq sùrù itq a
jiriden nqnq jixqna wa lahara fana.

SIRA MINU BI IKA KANU BANGE

I DENW YE
1* waatidow di idenw ma awka gqrqxùgon
Na aw tin kadon xogonna.
2* danaya sabati ula ni jalagqlqyali ye ani
usankùrùtali ni uye ucqsiri ka xumankq.
3* ni mi ye danlikq o nusadiya kodù kq ka
dumuni dù labqn wala fqnwqrq.
4* den kalan miiriyaxuman na akakq sqbq-
komùgù ye.
54
 Lamùli siraxuman
5* u hakilijigin iye fqnmin kalan u fq.
6* afù uye ikqra u faa ye wala u ba ye o
diyara iye.
7* ato uka fini donta sukanti u yqrq ye.
8* ixagamin ula uka tulon tuma.
9* uka kalanyùrù walandaw bolodacogo
Don(walanda di sangaw).
10* ni den ko abi barokq ifq isogolalen ka-
na kuma afq.
11* ini uka jq ka dumuni kq.
12* kanukuma (kodiyanye)dù sqbqn kabila
uka saki kùnù wala u sunùgùbagato ka
bila uka dilan ka.
13* ajira ala aka kokadi iye ib’a fq.
14* ni aye desinkq adulon so yùrù kqrqn
kqrqnlen dù la ka jira ibi waso ni aye .
15* kana xinqn iyqrqko ini den ka yqlqmq
yqlqmqw la.
16* kanafù iden ma ni kqcogo maxi ,ibaafù
sixqwqrq ibaakq tan,ka adege akqcogo
La (n’itun y’akqtan okaxi).
17* gundo kumani dù kakq aw ni xogon cq
ka ika kanudo ala mùgùwqrq timin don
18* alaxini ika donkura de daminq donwoo
55
 Lamùli siraxuman
don ika xinqn aka fili kùrùmanw ko.
19* gongon dù bila aw bi kanu ni barikada
bataki bila xogon ma okùnù.
20* k’i hakilijigin den ka kanu bangebaga
fila fq sirilen tq foyi la wa sarati tq ala.

DENW LAM%LI YE MUNYE

Denwlamùli tq fanga ye wala ninkq nito otq
walama dumuni ani jiminli , filancq ba bi o
mara ni lamùli cq nbina dùfù ala neba e ye
kùnùmaya minkq ani sindi ni sixqna ni du-
munidi ni sindili ni den saniyali ni oxogù-
nnaw caama.
Oti lamùli dafalen ye abqlajqlen fana tq .
Lamù ye kuntilennan jirali ani bilasirali ni
lakunuli ani lafaamuyali min duumilen bq
dan timinna bantuma ti ala ani ka den jogo
latilen k’a bila taasiraxuman kan min ka
fusa wa acqkaxi a kùrùtalen do, okama alah
ye muso ka sara boxq : ka alijinq bila bam-
usow senkùrù .
Fùcogowqrq la ka dùfara den ka farikolo xq
ani a nin kan ani aka cqxq ni aka dafalenya ,
lamùli de bi jogoxuman don den na min bi
56
 Lamùli siraxuman
bqn fasodanbq ma ka fusamandiya bqq ka
sùrù ala min bi atanga kabù kunasuuli ma ,
ka yqrqkq akase ka dqqmq kq hqqrqkqli la a
filankuru cqla ka fasoden yaakubayalen di-
lan min jogo kaxi miiriyaxuman bi min la
abi afaso fq abi faso kunawolo ni aka faso
denya ye ka aka waajibiw kq asurafanalen
bq ni kodon ni aka xqnqmanya kibaaruyaw
ye ,wala ka mùgùdù dqqmq ka odilan fo oka
dafa aka mayala ani anin la ni de ye lamùli
ye ka mùgù labqn ka balo xqnqmaya dafa-
len na
DU TONKOXUMAN BI MARA
COKODI ?
1* lamolikqla kakq misaliya xuman ye .
2* sabali ye waajibi ye jogo dilanli la ani
Ayqlqmali la o mago bi waati jan na
sabu dilan ni ma nùgon.
3* ka tugu nùù ko ka taasira dilan tonkoxu-
maya taasira ani labqnkoxuma miiriya
don denw na k’u dqqmq k’u jalagqlqya .
4* ajalagqlqya aka ka bolodaliw waleya ka
nusadiya fqndi min ye danikq ma tuguni
ka adqmq ka bolodali xuman na, anka
57
 Lamùli siraxuman
anyqrq ka baara bolodalen jira ala ka
sabati akan.

TONKOXUMAN LAKOLONI
SENPAARAXQ
1* kanu fanfila fq odeye tonkoxuman ka-
lan daminq ye
2* akana tqmq den ka seko kan.
3* ka iyùrùjaxa den hakili conpocanpali la.
4* i yqrq kakq misaliya xuman ye .
5* baara tilan uni xùgùncq ka bq ta di ama.
6* ka xqfùlikq uye a nafa ni xqtaga la .
7* denw ka tonkoxuman faamu mun do.
8* nusadiyafqn ka bonbon wala tulon do
tonkoxuman kqwo kq .
9* ka waleya in nùùxuman jira ala.
10*ka minqw bqq bilayùrù xuman jira ula.
11*u kalan sendaxq sendaxq ni senpara .
12*ka waati fqrq uye yala u bilala min na
ukaseka okq.
13*ka den hakilijigin ko aka so kakan ka
labqn labqn koxuman na wa obibù ale
de la .
14*ka imiiri jixqdancogo la alabqnko xuman
58
 Lamùli siraxuman
su ni tile dadali la xùgùn kan ani ala ka
danli tonkoxumanw .
15* kira (knk) ka tonkoxuman tamasixqna
Selilaw lajq utugucogo alimaamin kù .
16* labqnkoxuman jùyùrùw baro bù aye .
17* den lakolon ka aka tile baara bqq bolo-
da aye foka bqq ban.
18* den kalan kùnùli waatiw tùnùnbùli la.
19* a kalan aka yùrùjaxa nbinaakq nbinakq
jogo la.
20* aka yùrùjaxa baaraboloda xqnasogon
Na (ka fqn miiri k’asùrù amakq).
21* sebq sun turu den na duumi kokan.
22* kunafoni di ama.
23* ato labqkoxuman kakq du kiiritigqla ye.
24* labqnkoxuman nafa ni baaraxuman
jùyùrù fù aye.
25* lafariyali kq ika baara ye.
26* kùlabqnla ka gafe kq dukùnù.
27* a lawasa labqkoxuman na ka minqn
fililen duguma wala minti unùùna ka o
bila Barikon kùnù.
28* makakokelen sariya (ni imagara fqn
minna ni tilala iba abila anùùla).
59
 Lamùli siraxuman

DEN DEGELI LABQNKOXUMAN NA

1* ka den deli miirila ani tonkoxuman na
ni bolodali la
2* ka akalanli daminq kabi a fitiini kolabqn
na kabqn ni dumuni kqtuma ye ani kala-
nyùrù tali a waati la.
3* a ladùniya ko dan bi kow la kobqq n’a
waati do.
4* dumuni ni sunùgù ani tulon o waatiw ti
asakola aka kan ka ulu labato atuma na.
5* ko woo ko hakq de b’ala hakq min bi ibù
ibùù de ta.
6* ka aladùniya ko sanga woo saga abi tigq
isii la ati segin fo laahara.

MUNA ANW BI TONKOXUMAN

NI BOLODALI KQ
1* silaamq bi labqn iko jixqtonkoxu man.
2* ibi waati tonùbù ati cixq ka xinilikq da
faliw mukosùn laafiya kasùrù ani daamu
3* abi den dqqmq ka baara nafaman kq a
waati la.
4* labqnkoxuman bi den ka baaraw dakqxq
ani ka duumi sabati kan .
- 60
 Lamùli siraxuman
5* bolodali ni labqnkoxuman ye sirasurun
don kase mùgù laxini ma .
6* ibi labqn kabila ika waajibiw xq ibi tila
jùùna.
7* mùgù bi aka fanga yùrùw don ani aka
dqsq yùrù obi abila ka gqlqyaw tqmq ka
jogo dilan ka aka xqta ni magoxq teliya.

COKODI IBI DEN DQQMQ

KA BOLODALI KQ
1* abi laxini kurakurayali kq ufq ka a
faranfasiya ka tuma kq ala.
2* ka hakq sigi aka baara la tamasixqna
don woo don aka aya fila durusi kuranq
la wala furaxq kelen.
3* ka gqlqmanw bila xqfq bolodali la .
4* ka adaminq kutaala surunw la sankelen
hakq obi dqqmq belebele kqlila.
5* ka laxini tilan tilanyùrù la ,tamasixqna
n’abifq ka kuranq durusi ka tilan tilan.
6* bolodali kakq nùgùman ye ,yala aka
yqlqmali kq .
7* ni den dqsqra fana abi dùfara aka
kodonta kan.
61
 Lamùli siraxuman
8* aka sinsi ko xqsùrùli ye sanifqn ye.
9* ka segin ka waati bolodali kan k’alajq
abisekakq cogomin ani gqlqya furakqli.
10*ka walan dilan ka bolodali tilan waatiw
ni xùgùncq

NI IBIFQ DENW KA LAKOLON KAXQ

1* ka abila baara la min ni a sii ni fanga bi
Bqn (abise ka minkq).
2* ka lakolonli daminq duguma ka yqlqn.
3* kana ningqlqya kq ala n’a filila ibi fili
xqfù aye xqmadù la ka bangq aye fili ni
dqsq ti kelen ye.
4* a kùlùsili ni adqqmqli baara daminqw la.
5* kana bila baara la min ti a waati ye ta
masixqna k’ato asogolalen bqq walanda
la ani aka tulon kuma.
6* ka ajalagqlqya ni tandoli ye min makq
dansago ye aka kalan ko ni baara ye aka
waajibi ye ode xinilen bq afq.

62
 Lamùli siraxuman

DEMISQNIW MAKO BI
FQNNAFAMAN MINU NA
1* den mako bi diinq na.
2* den mako bi kanu na.
3* den mako bi kunbq ko xuman na
4* den mako bi xqsùrù la (gaxq).
5* den mako bi hùùrùya la.
6* den mako bi hakilisigi makodon na.
7* den mako bi nusadiyali la ani jùyùrù fùli
8* den mako bi teriw la..
9* den mako bi dùùni ni koxqdon ni koxqxini.
10*den mako bi kokun dùùnli la.
11*den mako bi jù nyqrqye la (ka bila
ayqrqye).

63
 Lamùli siraxuman

DEN KA TULON NAFA

1* lamùli jùyùrù sabu abina fqn caaman don
kùlùw (kulqqriw) ani walanda caaman.
2* maaya jùyùrù abi adùn ani mùgùw bi jq
Cogomin jqcogo xuman na.
3* jogo jùyùrù abi xuman ni juguman yqrq
dùn ni ladiriya ni cixq .
4* sintiyùrù jùyùrù a hakili juru bi cari ka
dùfara aka kekuya kan.
5* ayqrq jùyùrù abi sedanyùrù ni afanga dùn
6* nindilanni (ayqrqkun) jùyùreù :abi ayqrq
tila kabù jawili la abise koxqnqbù la ka
bù a sirijuru dow la.

64
 Lamùli siraxuman

FQN KQRQNKQRQNLEN
MIN BI DENW NA
1* lamagalamaga caayali.
2* walakali ni sogolonni kanu b’ula.
3* kanagqlqnya.
4* uti xuman ni juguman don kabù
xùgùnna.
5* xinigali caayali.
6* hakili teliya aka hamiw ka dùgù.
7* lafariyali ni tandoli kadi uye.
8* kunfq miiri .
9* sùsùli ni sixqta kadi uye.
10*keguya sùrùli kadi uye.
11*aka yqlqmqli ka telin.
12*adege kadi joona kow la.
13*aka ko cixqtigiyali ka telin .
14*ko kura kunbqli ka telin abolo.
15*min bifù aye abi otigitigi de kialan.
16*dùngili kadi aye.
17*kasekowla kadi aye ani koxqxini .
18*aka kanmqn ka telin .
19*ati dakola kumadùw n’ikobiden ma ko
boobi nguna kolo la ab’afù ab’a kolo la
atq akisq la makorobaw kotqn.
65
 Lamùli siraxuman

DENW DELILI BAARA BOXQLI LA

ANI A KQKOXUMAN
1* ibi ika kobqq siri alah ka jixq na .
2* baara dita ka fqgaya ukan ubise ka min
kq teliya la.
3* ka baara kqta walawala uye.
4* fùlù ka baara daminq kakqcogo jira ula.
5* ka baara nafa fù uye.
6* ni u filil kana u dùgùya ibi segin akan
K’a xqfù uye .
7* tandùli ni jalagqlqya lafariyali caaya a
baara kqtùla.
8* ni u tilala ibi aka baara sankùrùtan
kaxq kùsqbq.
9* anw yqrq kakq baara xuman kqla ye.
10* ka kùlùsilikq ufq baara taaxq ni agqlqya
la ni a caayara.
11* makùrùba mako bi fqn min na demisqn
fana mako bi ola dqqmqli ni faamuyali
ka aka fili dùn ka kalan aka taaxq.
12* ka den ka sabatili yaakubaya n’adqsqra
k’afù aye ninti inùye anka alajq mun
ye ni kq.
13* n’ibifq ka den lakolon k’a dege taasira
66
 Lamùli siraxuman
dùla ibi taakasegin kq akan aye ni aba-
na k’akq ib’a ta a tqgq ma aw ka akq
xùgùfq dùùni dùùni ka agqlqman bqq kq
ni a sumayara wala ka abolo kùfq minq
dùùni i xqtemq o kan .

DEMISQNIW KA DAFABALIYA
DILANSIRA
Denw ka dafabaliya ni u ka leebuw bi fa ni
ba caama Siran k’u hami denw ka sinixqsi-
gi kama ani u labanko Jùùrqli , dafabaliya
ye mùgùsiran koye abi du siran ka jamana
kqnqya bila farati la o dafabaliya ni cixqlen
dilanli dùnni deye amago bi kùdon fqrqlen
na maya dùnni na ani lamùli dùnni la , ku-
macaama faaw bi fili k’a bqq cixq , alasùn
ye munye ? Oye dùnni yemin bi fqxqnqman
ni mùgù la ubi baaraw kq k’asùrù ama dege
ala .
Fanga dù dogolen bq fqnxqnqmaw ni bunh-
adamaden na Tamasixq na kùnù bi aka xaga

67
 Lamùli siraxuman

da ka den balo k’u dege panli la k’asùrù

ama kalan ara atq adon ka kùrù.
Dùnni caaman bi mùgù la in’afù tolijixqna
(xqnqmaya)kanu ani sekola ni koxqnqbù ani
kosogolon sanayqlqn ninu bqq ye nqqma ye
alah ye min kq den na akaseka lamaga min
bi a farikolo yaakubaya akase kola ka kow
xqnqbù Ka sokolonli kq kalanna ani kafqn
tùgù don , o dùnni in xùgùn dùw bi tùùrùkq
in’afù kqlqli ….jùyùrù t’ola obi dimi kuru
bila demisqni kùnù ka bali kilenni ma ka
A bila fangalakow la ani ko karabalenw
na , odimikuru bito a hakilila wala abifù
min ma nmako ti kola dusubaya b’a minq
adùw bikq fato ye.
Amisaaliya jiwoyota ni ayeka mùgùw tùùrù
ni u ye akunbq ni digi ye n’a caayara abi
kqxqkq ka kogow ben ka cixqlikq min ka-
fusa ka aboliyùrù yqlqmq yùrù wqrq.
Ocogo don den fana biten n’abi idanaxùgùn

68
 Lamùli siraxuman

ka jiri kari ibi onegqda aye ka ako xqfù aye

kajiri dù kalifa la aka o kolosi ka aladon .
Bangeba caama fq baara dùw bi demisqniw
tùùrù k’asùrù o nafa ka bùn demisqniw kan ,
a donbaliya do uka ne neya (nkelen) ani
basigi ni xqmadù xinili ninbq alah deye odi
uma uka tulonw tùùrù minbi se anw ma ani
uka lamagalamaga caaman (sigibaliya yùrù
kelen) ani sogolonli ni cili hali cqncqn na .
Ka den to aka baarakq min kadi aye ani ku-
ma min kadi aye fù maadaama ati atùùrù ati
mùgùwqrq tùùrù o kqcogo deye lamùli ti-
lancq ye ,sabu demisqni alah ye kodùn do
donn ula minbi ubila ka baara nafamankq u
farikolo lakilenni ni u hakili yiriwali la.
Ni faw ni baw minu masirilen tq ni lamùli
dùnni ye n’u sendonna uka bilasirali la ani
u ninnakow dekuba bi sùrù ola .


69
 Lamùli siraxuman

LAM%LIKQLA KA DENW
Y%R%JAXALI KOKOLONW NA
1* Suxqli.
2* dulùmin ni dùrùguta.
3* Sutura dabilali (langolonbù ni cqw
lajarabili).
4* banyqrqye (baarakqbaliya).
5* cqtqmusotqya cqq k’ayqrqkq muso ye .
6* jqnqya.

***hakilijigin:***
ninu kokolonw bi dilan ni walan da
tqmqlenw deye, obikq cokodi : niye walan-
da kùrùman lajq furaxq 13 nan lamùlikqla
mankutu waajibi 5 ani lamùli xqbila o 3nan
Ko :ika bana don ka kon a furakqli xq .
Niye sababu dùn ibi ikq afurakqli kan kana
xinq kumaxùgùya kù ani degeli ni sabali
kutaalajan imako nùfq(walasa iden bikq isa-
go ye).
Walanda wqrqw bina minbi idqqmq.


70
 Lamùli siraxuman

DENW CIXQLI SABABU

1* sabali dùgùyali denw kùrù.
2* kanu kumaniyal ni lafariyali kqbaliya.
3* fqn da den kun aka faamu mase minma.
4* baara bolodalenw kqli negeminq gqlqn.
5* den dù jatebaliya ko du baarakqla dùdo.
6* dudenw kakungo jatebaliya bikq sa
babu ye ka gqlqya don denw baarakq
xùgùnya la.

DEMISQNIW KA FIXQW FURAKQLI

1* den baaraxùgùnya ni kanu ni nùgùya ye
k’a jira ko mùgù don in’afù ixùgùnna.
2* aka taabolow da ixqkùro Sabu hakilila
nafamanw bi ala minbi bù ayùrù .
3* i labqn ni sabali ni sabati ye kana kùrùto
denw dilani la.
4* ato aka da ila obi i dqqmq alamùli la.
5* nùgùya iden ma k’a dqqmq ilabatoli la
ani aleebuw dilanli la kanakq majugu ye.
6* yqrqmahùùrùya d’ama yalasa aka dùnni
dogolen min bi ala akoo labaara ani
hakilila xumanw .

71
 Lamùli siraxuman

JOGO TIXQLI SABABUW

Lamùli tixqli bi segin lamùbaga ka jaagoya-
fanga de ma fa kqli leebuto nmakotikola
ye ani kùlùsilixuman tanyali ani cq ni mu-
so ka fùxùgùnkù caama kqlq ni kuma la obi
denw ka lamù cixq ka dùfara muritili kan
atixq fù kotixq sabaabu ka don abi sùrù ka
furakq.

SUXQLI KUNBQLI SIRA

1* axqxini sababu minbi bila suxqlila.
2* ka den kalan danbe ni laada xuman na
ani aka amagodon ula ka awaaju k’afù
xqnqmanya ye bqq de taye mùgù kelen
tatq.
3* usu kakq mùgùwqrq ka fqnw kùlùsili la
A tigi kùfq hali n’u tiyen .
4* aka musaka kqli k’adafa k’o sabati aka
Ka magoxqfqnw bqq sùrù.
5* akolùsi fqnw na min bi asu kakq suxqli
kan in’afù wari ni axùgùnnaw minuw
bi suxqli nùgùya ama.
6* mayaxuman kakq den ni asomùgùw ni
xùgùn cq ani kanu ni xùgùnfaamu ,
72
 Lamùli siraxuman
akakq maxqnqbùlen ye Amago bi fqn
minna ak’o xini maasaw fq k’asùrù
Ama siran ama yirayira(jalagqlqya).
7* mùgùminu bi dimisqniw kakokuna ani
Karamùkùw uka u makodon uka xini
fqnw na k’u kùlùsi ukana suxqlikq .
8* masafila kakq misaali xuman ye den ye
k’a minq Danaya ni kùnùnangqya ni
cixq minqcogo la munkùsùn ka den
kalan mawqrq ka fqn tangali la.
9* den kalanli tigiya hakq la.
10* den kalanli singa seginli atigima.
11* ni den ye suxqlikq abi waajibiya a
sabaabu ka xini minye abila ala
12* somùgùw ka alajq abixq cogomin obikq
hakilima ani xqmadù la.
13* ko dilanli ni sqbq ye ob’akq xqbisùrù
Ala wa ibi wasa.
14* abi waajibya anka adùn munye den bila
suxqli la akunbqlan ye jumqn ye o
biseka kq sùrù dqsqli ye wala ateri
nafolotigiden wala kanu sùrùbaliya
ani ka makodon tùùw bqqla ka kelen
toyen.
73
 Lamùli siraxuman

DUL%MIN NI D%R%GUTA
Dulùmin ni dùrùguta Jogow do min
cqkajugun wa faratiba bq ula sigidaw la
Jùyùrù foyi tq jogo fusamandiw la o sigida
la , hùrùma foyi ti silaamqya lamùli la ufq .
Dulù ni dùrùgu tùùrù caaman b’ala : kqnqya
sirakan ani Hakili ni sùrù fokase jogo ni
maaya bqqma.
JQNQYA NI LUUTIYA
Jqnqya ni luutiya fila de ye faratiba ye de-
misqniw ni Funagqniw fq faa ni ba de kun-
go do fùlù den ka lamùli la kasùrù ka sigida
ni jamana da okan .
***a kunbqcogo bi negelamùli la xqfq n’a-
lahsùna.
JQNQYA T%%R%W
1* a maxin kqnqya ma
2* abi farikolo laafu.
3* abi maaya cixq.
4* abi jogo cixq.
5* i tikq ninxumantigi ye.
6* abi cqya tila ila , ka boxq bù ikan .
74
 Lamùli siraxuman

JQNQYA FURA
1* furujùùna.
2* sun .
3* yùrùjaxqli negewilifqnw na.
4* la sogolali fqn nafamanw na.
5* taamaxùgùn xuman .

NQNILI NI DAJUGUYA
Ufila ni kuranq bi fùxogonkù ani silaamqya
ka ladamu wa ubi cixqlikq sigida la a sa-
babu ye kofilaye xqmùgùjugu ladegeli ni
jqxùgùnjugu .
Den mana dajuguya ni nqnili mq maasaw
dala ani kumajugu foyi ti mq adala okùfq
kumajuguw kù.
Ocogola taamaxùgùjugu bamananw koo :
mùgù bi a teri son bqqta fo aka cqxq.

JQX%G%NJUGU
Den mana terijugu sùrù bùlùnna ani teri
tixqlikqlaw waajibi don aka nqnili ni danga-
li ni kumajugu ta ufq ani laadajuguw obibù
lamùlijugu la jogotixq la okama a
waajibiyala lamùlikqlaw bqq kan uka kq
75
 Lamùli siraxuman
ladegelifqnxuman ye ka xuman kq den bi
tugu ila , ka tilaka u yùrùjaxa terijuguw la
ani maalangolon fqjq la.

VALONTIGQ SABAABU
Ngalontigq laada don ani suxqli bixùgùnna
n’afurakqcogo maxq Jogojugu bqq bi dami-
nq valon na.
1* xonilikqli kabù iyqrq ma (yqrqtagali).
2* miiriyaw ni banli baara ùa.
3* fqnkùrùbaw ladegeli(maasaw).
4* waso.
5* hakiika xinitùla.
6* mùgù ki i yqrqbila xqfq.
7* juguya.
8* sùrù.
9* waatibq ka den kq valontigqla ye.
10* danayabaliya den na a kuma wo kuma
iti da ala hali ni cixqdon okama abi
valon kq ka danaya xini.


76
 Lamùli siraxuman

VALONTIGQ KUNBQCOGO
1* ka a xini den fq aka seereyali kq aka
valon na ka jù aka fili kùrù.
2* ka jùyùrù di ama cixqfùla .
3* kodùnbaro kq aye valon cixqli ni a
mankosa jira ala ani suxqli ni janfan
in’afù abikq ziirin na cogomin.
4* ka yaafa xaageli ko den kana valotigq
k’ayqrq kisi bugùli ni nqnili ma.
5* cixq nafa ni ajùyùrù jira demisqni na.
6* ka den ka valontigq sababu xini.

VALONTIGQ FURAKQCOGO
1* Asagolafqn sanni dulon aka valontigq la
2* wari min bi di ama n’aye valontigq abi
saraka bù kadi fanta dù ma .
3* foto min kadi aye aka sokùnù n’aye va-
lontigq ka o bila a xqjugukan k’a dabiri.
4* n’aye valontig k ‘a bologùni pqntiri ni
daba dù ye.
5* ka foronto kq ada la wala fqnmin mandi
aye dumuninfqw la.
6* ka fini dù kqrqnkqrqn valontigqla kama
n’aye valon tigq abi o don.
77
 Lamùli siraxuman

7* ka dù tigq a kusigi la n’aye valontigq.

8* ka wqqri (minq) dù bila sokùnù n’aye
valontigq k’abila tabali kan
9* ka file fixq n’aye valontigq.
10* ka minqn bila aye n’aye cinqfù ka bon-
bon bila Okùnù walama ladiyalan dù.
11* ka doolo caama dulon a siyùrù la n’aye
valontigq ibi kelen jigin.
12* aka boli wala aka pan wala aka jù
sanga 5 hakq.
13* ka bila aka kasagoman kasa .
14* ka jurukisq mqtiri tilancq bila n’aye
valontigq dùbi siri a kuna .
15* n’aye valontigq aka dade tumaden 15
kase 30 ma nin xogonw ka caa xaageli
la minti nqnili ni bugùli ye abi xini
lamùlikqla bqq ka ninu xini abi idqqmq
siranya deye demisqn ka valontigq sa-
babu fùlù ye, n’o ma furakq n’atora ola
abi don jogojugu fila la nanbara ani
suxqli , sùmi anka furakqli daminq
k’afù valontigqla do ka sqkqsqkq valon-
tigqla dù wala ayi? Sabu kumadù abikq
kunakuma ye oti valon ye walama yqrq
78
 Lamùli siraxuman
kùrùtan ko fagan b’ala tamasixqna abi
ayqrq fù fùcogola min ti cixq ye walama ka
valontigq ka ani ateri dù ka kqlq sqnfq kala-
nyùrùla wala ka valontigq ayqrq kisili kama
sabu amaasaw ti aka kuma cixqtigiya , wa-
lama aka maasaw ladege barisa aye uye
valontigq la sixq caama abi ata ufq .
Abi wajibiya anka valonw bùxùgùnna va-
lontigq tqmqta ni valontigq labqnlen ani
jixqxinili valontigq ni duumilen , valontigq
tqmqta imankan ka sinsin akan ibi abilasira
ka kuntaafan jira ala va valontigq duumilen
min abi yqlqmq kakq valontigqla ye valon
caaya fq ode kakan ka furakq kumaxùgùya
fùlù ka aladùniya cixq ni valon danfara la
ani cixq nafa ni valon tùùrù n’a cixqli a fu-
rakqli sendaxq fùlù ankana akq ni dansago
(fanga) ye anka a dilan ni bilasirali ye an
mankan k’u bugù wala ka daraxini (npara-
bù) n’aye.
Ka kalan valontigq bi daga silamqya la
yùrùminw na uluw filq :
1* kqlqla sabu kqlq ye xùgùn janfan ye.
2* kqlqbaga fila cqdilanli .
79
 Lamùli siraxuman
3* furuxùgn fila cqdilanli.
Ka denw kalan valontigq gqqman tiyen a
fiiman tiyen wala dondù san kùnù valontigq
bi bqn otiyen valon bqq ye kelen ye taasira
jugu do.
Ika adon taasira ye ka adon iye cixqtigi ye
wa iye valontigi ye wa kumadù ibi cixqfù
foyi tikisi ni valon tq o lahalaya iye cixqtigi
ye , janiidu ye minfù ko :valon ye negekug-
qlqya deye abi mùgùw yqlq ni valon ye oka-
ma lugumaanu koo aden ma : den i kùlùsi
valon na negekugqlqya do abi in’afù coron-
nisogo(kùnù fitiini dù don) ni y’a dun iti
jixq akù .
Okama maasafila ka den ka valontigq ka a
xqsin kuntafan xuman ma k’asùrù amakq
degu ye u ka jalagqlqya aka kùlùsi valon
na .


80
 Lamùli siraxuman

DENW KA MURITILI SABABU

1* Ka mùgùw hakili sama umago kadon ala
2* xùgùnsama kqli xqmùgùya ni fanga kan.
3* ka dqsqli ni laafuli jira.
4* tajurusara a tùxùli kama wala kanubaliya
5* jùyùrù xinili dukùnù.
6* kodonbaliya ani nka sekola nege.
7* ka sqmq nyqrqla nege.
8* n’a koron na ka degu.

81
 Lamùli siraxuman

LAM%LI KUNGO SABANAN

FARIKOLO LAM%LI KUNGO

SILAMQYA MAKODONLI
DEN NA S%MIN AKA BANGE
Makodonli den na ni alamùli ye yani aban-
gelicq oye ko dunan ye caaman ka miiri la
ko fqnmin tiyen kiti ti xqsin oma ko dixq ni
diinq ti kosiri ala .
Silamqya ye o waajibiya faa kan k’a den to
a solola aka baxuman xini aye.
MIN BI WAAJIBIYA
K%N%BARATIGI KAN A DEN YE
A - abi waajiya muso kan aka a yqrq kùlùsi
ani den nidumuni xuman kqli ye ka uka
kqnqya lafiya sabati noye aka dumuni ni
jiminli boloda cogoxuman na.
B - in’afù a mankan aka a yqrq sqgqn cogo
dùla baara la den kana tùùrù a kùnù sabu u
82
 Lamùli siraxuman
bqq ye kelen ye min mana ba sùrù obi den
sùrù kumacaaman.
C - lasiribagatù ka kan k’a yùrùjaxa dimin
kojugu la mukùsùn akana den sùrù , cqq ka-
kan ka dqqmq farikolo lafiya la ani nin a
somùgùw fana ni a danaxogon hinq kama
ani akùnùnaden la.
D - akana fura ta ni dùkùtùrù ka bilsirali tq,
akùnùnaden kana tùùrù , sabu fura caaman
biyen abi kùnùman tùùrù ani a den .
Kana mankutuw lamq fo ika danaya yùrù
sùrù a fura la ani ka danganiya anafa la
adonbaga sqbqw fq furakqlaw debi odùn .
kana furakqli bila kùfq k’akq bolokùfq koye
n ’aye okq abi den tùxùn ani a yqrq ni a cq
ni a dqqmqbaga bqq .
n’asara ocogo la akqra yqrqfasu ye ani den.

MAGODONLI DENLA A BANGE TUMA

1* tibqnmuso xuman sugantili
Fqn fùlù min bi waajibiya ankan den bange-
tola : anka jiginimuso xuman xini akakq
dùkùtùrù ye wala akakq lakololen xuman ye
munkùsùn den ka balo ka ba yqrq kùlùsi
83
 Lamùli siraxuman
jigili tùùrùw ma .
2* Nusadiyali ni dekurani ye
Abi kanu nusadiya kakq ni denbangelen
kura nali ye muso minu bi yen ani mùgù
wqrqw bqq , abi kanu duwawu kakq faa la
ani somùgùw .
3* lazanikqli kinibolo tulo la ka selijù
numan tulo la.
4* ka tamaro xoxo idala kadi ama .
5* ka denkundi saga faga aye tile 7 nan .
Akanulen do a bangelen tile wolonfila
nan denfaa wala somùgù dù ka saga
kelen kantigq ni muso do ni cq don saga
fila ni asebiiye ka fantanw dumuni aso-
go la ani danaxùgùn hali ni famanw do.
6* ka togoxuman da ala.

84
 Lamùli siraxuman

FARIKOLO LAM%LI K’ATA B%MUNAN

NA KASE BAALIKUYALI MA
An bi kuma farikolo lamùli kan silamq sariya
y’afù cogomin kqnqya faamukoxuman tigiw ni
balokodùnni tigiw ani farikolo xqnagq dùniba-
gaw ka sira kan
1 - baloxuman : anbi adaminq den ka dumuni na
k’ata sindili la kase a balikuyali ma .
balo : deye farikolo jùlan ye ani alamùlan abi
fanga don ala a magobise fanga minma , ka
dqqmq ka jùlisira labqn ka farikolo labqn ka ba-
na kunbqn okama an kakan ka dumuni sukanti
farikolo mago bi witamini min na munkùsùn
aka mùù mùùkoxuman na ka a tanga kabù banaw
ma minbi aka lamùùli sumaya .
n’iti dumuniw don min kakan kadi den ma dùkù-
tùrù xiniga minbi axqdon ani ba ni faw
min ye ako lajarabi ka tqmq yala an kana
bqn nindqsq kùnù minye waajibi gqlqn ye.
2 - farikolo saniya : lamùlikqla kakan denw
kalan kqnqya jùsen na min bi ubila bana
kunbqn la ka dùfara uka xqnqmanya kan ani
kqnqya .
O jùsqn belebele doye farikolo saniya kabù
nùgù ni fùrùkù ani fqnwqrq min bi anka
85
 Lamùli siraxuman
kqnqya tùùrù ni anin kqnqya ni hakilikqnq-
ya , saniya ye limaniya dùye ani sariya sa-
niya inafù seliji ni janabako obq inafù kun-
kolo farikolo la , ni delila la kabi a fitiini
tqgqkolila dumuni daminqtù ani abantù ani
ada koli ni gqsq wala bùrùsi ye ka imagodo
aka fini saniya la ani fqnwqrqw n’aye okq
aye akakqnqya kùlùsi abi fanga sùrù ayqrq
la min bi abila baara la ako okq abi alah
tando .
3 - ka teliya ka den furakq n’a banana :abi
wajibiya ka teliya ka a furakq sùni bana ka
kqxqkq bana daminq furakq kadi ka tqmq a
kùkùnlen kan ,ka den tanga kabù bana sa-
babu bqq ma inafù sangq kùrùsili fini donli
nqnqtuma ni funtqnituma , ni lamùlikqla
maninuw kq abi jurumu sùrù wa ni den sa-
babu kqra ni nidù tixqli ye ika kiiti kqra
mùgùfagala ka kiiti ye.
4 - k’ato aka tulonkq :fqnmin bi fanga di
den farikolo ma odùye tulon nafaman ye
min ti tùùrù kq , maasaw kakan ka tulonw
don min kafisa denw ma abi u nafa Fariko-
lo ni nin waati la fqrqlen na.
86
 Lamùli siraxuman

FARIKOLO LAM%LI KUNGO

GQLQMANW
1- nafakaatu waajibiyali imusow ni den ye
2- ka tugu kqnqya josenw ko dumuni ni
minni ni sunùgù la.
3- ka den tanga bana yqlqmqtaw la.
4- a ka banaw furakq ni furakqli siraw ye.
5- k’u dege ntq mùgù tùùrù mùgù kana
ntùùrù la .
6- denw degeli tulonw na soboli karate
n’axùgùnaw.
7- den degeli farikolo lamaga la a kana a
yqrq deli nqqma dansagon na.
8- den delili xqnqmanya sqbq la ani cqqya
ka yùrùjaxa daamukojuku la ani yqrqla
bila .

DUL% NI D%R%GU T%%R%W

1* Fatùya ni kùnùnabanaw.
2* hakili bana.
3* sùrù kasaara.
4* jùgùtixqli valontigq ni suxqli .
5* maaya tùùrù kojugukq.

87
 Lamùli siraxuman

WALE MIN BI T%%R% KQ M%G%

KA KQNQYA NI A NIN NA
1- sigqrqtimin.
2- yqrqtulonkq(ka tulonkq ixqmana na).
3- dulùmin ni dùrùguta.
4- jqnqya ni luutiya.

JQNQYA NI LUUTIYA T%%R%W

1* funu bana.
2* sopisi ni liminapo.
3* furudimi
4* maaya tùùrùli siyaxagamin(k’i den wolo
duwqrq kùnù).
5* joko tùùrùli inaafù danbecixqli ani tanga
bùli ikan.
6* nin tùùrùli sabu boxq tq jqnqya den kan.

88
 Lamùli siraxuman

LAM%LI KUNGO NAANI NAN

HAKILI LAM%LI KUNGO

1* den bqq kalanni ye wajibiye masaw ni
jamana kan.
2* hakilila dayqlqni
3* hakili kqnqyali.

HAKILI LAM%LI
Ikadon hakili ye sùrù ye mùgù bi miiri a
yqrqla ni aye ka miiri lamunumunu nan mi-
nuw ya yqrq dùye abi fqn minu ye abi min
mq abi maga minna abi min kuna miiri kq
ani abi don kominna .
Ni hakili ye abi kow dabali n’aye abi kow
sabati k’a nankari ni hakili ye abi limaniya
ka kaafiriya , hakili ye xqmùgù ye ani bi-
lasirali kqla ye wa kiiritigqla don abi xq
abolo abi cixq abolo ,mùgù bikq mùgù ye
n’aye ni hakili tq ibikq iko bagan wala
okafisa iye.
Okama waajibi ka waajibi do lamùlikqla
kan aka ni sùrù in labaara den la dùnni ye
89
 Lamùli siraxuman
ani kodon ni lajarabili ye ni seko bqq ye
mukùsùn ukakq sinixqsigi ye ani jigiya ye
uka tugu maasaw la xumankqla danaya ka
sùrù ula, ola mako kakan ka don ula kosqbq
kosqbq ani dqqmq cogo bqqma ani lahaalaya
bqq ma.
Hakili lamùli akqbagaw ye maw ye alah ye
minuw sùn hakili nùùrùlen na ani dùnni do-
golen na ani fanga ka ukalan kqkoxuma ni
mùgù hakilimanw dilanli minuw tq Suuli
hakili langonlon ye uti taa woyo fq.
Ocogo la hakili lamùli minuw sukantilen bq
adùnni na ni demisqni bi kalan sùrù ufq
sanfq kalansow la abi waajibiya bangeba-
gaw kan uka labqn kunfùlù kq munkùsùn
Hakili lùmùli kunbqli bi xq denw la ubi
seka kùrùtan Sùrù cogomin kalan na ani ha-
kilitigiya la , o waajibi dafali lamùlikqla fq
fo uka ni sira nataw minq :
1* kalanni sira.
2* lafaamuli ni hakili nùùrùli.
3* kqnqya sabatili ani nin kqnqyali ni
maaya xqli.
4* den ni dùnni min kakan k’abila ola.
90
 Lamùli siraxuman

5* ka aka hakilidiya suma.

6* ka zanagosi uye(misaaliya) ka walawa-
lali kq uye.
7* ka baarakqminq kuraw labaara
(ordinateri).
8* lajarabili xuman dùnni la.
9* du gafemarayùrù labqnli.

KALAN SIRA
Oye ka kumado uda ka akobange uye ka
walawalali kq uye ani ka axqxini cogo jira
ula kabqn asi hakq ma o kungo ye lamùli
kqla kungo ye ubi baraaji ba sùrù ola sabu
ubi cqw labqn kadi jamana ma hakilimanw
minu dùnni bi ula ubi baara xqdon.
Ni ninye sùrù bi yiriwa balo tiyen min ka
fisa katqmq dùnni kan dùnni deye hakili
maralan ye, miiri tuloman do ni min bi jixq
xini kalan n’i bi laahara xini kalan n’ibi
A fila bqq xini kalan.

91
 Lamùli siraxuman

LAFAAMULI NI HAKILI N%%R%LI

Kalan ti kunfqkqli ye dùrùn ani kuma
xqfùli ikadon kalan ye hakili nùùrùli ni la-
faamuyali .
Lafaamuyali fùlù ye ka den kalan fqnwofqn
b’a la munumunu obqq tùgùla wala abi gqrq
minuna tumadù ani sokùnù fqnw,k’a ladùni-
ya fqnminu b’a masiri mankutu xumanw na
biseka usùrù cogomin , ani k’a ladùniya
mankutu juguw la yala abi a yqrq tanga ani
K’a yqrq lakisi ka kabù ama ni ojogo b’ala
wala a dùb’ala ka a yengema jogow kan
minbi maa nusadiya ani min bi maa tùùrù
n’a gqrqla ala , ka akqkun xqfù aye mun-
kama abi mùgù tùùrù wala ki nafa k’a
dqqmq min bi anafa kabù minb’a tùùrù ma
anbikq xùgùnfq kodon ni Faamu la ni nunu
kqra.
Ni cogola anbi denw labqn kabi u fitiini
akakq sini xqsigi xuman ye ayqrq b’a famu
n’a hakili ni miiri nùùrùlen ye , demisqni
mana dùnni sùrù abi anafa n’a kùrùla sabu
ati xinq afoyi kù a hakili langolonyali kama
kabù sogolakow ma abi to a hakili la ani a
92
 Lamùli siraxuman
dusukunna fo abikq iko ayqrq dù atixq fo
xqfùli ni ladùniyali kaKq mansaw fq wala
marabagaw ka maadù ni walawalali kqli ye
den bi min faamu ka amara.

DEN KA KQNQYA LAKILENNI

A FARIKOLO AN’A NIN ANI
MAAYA LA
n’iko den hakili ka diya fo anka magodon
aka kqnqya ni nixumanya n’aka maaya la
ka a kùlùsi.
Kqnqya sirakan ik’adon hakilikqnqman bi
sùrù farikolo kqnqman de la kodonnaw ka
kumana , dumuni xuman dafalen bi waaji-
biya oka di uma farikolo mago bi min na
kabù kùngùgqlqn na ,denw tangali kabù ba-
naw ma oye wajibi ye, an mankan ka xinqn
okù lamùlikqlaw .
Fqnmin ye ninxumanya ye : ka hakilito ula
farikolo la Sabu farikolo bi tugu nin deko
utise ka bùxogùnna fo Saya ubi tùùrù min
sùrù ubi jq ola .
Fqnmin ye ka makodon ula maaya la :n’u
93
 Lamùli siraxuman
dajuru minqna sigidala ka baarakq demisqni
ni makùrùba bqq fq kabqn anka laadaxum -
anw ma ubi caaman kalan umakobi fqnmi-
nuw na .
Olabelebele xùgùndqmq xuman demisqni ni
makùrùba bqqfq ani ka jaabi xumankqli uni
masuruxqmùgùw ni teriw ni dukùnù mùgùw
ni mùgùwomùgù donlen do xùgùnna yùrùjan
ni yùrùsurun bqq ,uni mùgùw bi donxùgùn-
na teriyanin bi turu ala ani boxogùnye ni
Xùgùnminq ani maaya ni hinq bi don ula.
Obikq ni minqn caaman ye : kokùrùw jirali
ula ani nùkùrùw ni barokqli uye ani taariku
xqfùli uye.
Ni lamùlikqla ye den lakolon xinigali la minbi u
dqmq iye abila dùnni sirafùlù kan , iye abila ko-
labqn na ani koxqxini , hakili tiyen iko kolabqnli
ale ye miiri jùsen ye ani laxini sùrùli , ni kotigi-
ya ,ani hqqrqfarali xùgùn kan.

94
 Lamùli siraxuman

DEN KA KUNKILENNA XINILI

Lamùlikqla kakan ka den ka kanu ni aka
diyanyekow don aka kunkilenan dùn dùnni
minuw fùfùlenbq xùgùnkù k’o cokoba ka
filq ni odùnni minbi bqn ama wala ati bqn
ama odùnni nùùnqya abi anafa wa ata anafa
dùnni bqq bi mùgù nafa va adarajaw fùlenbq
xùgùnkù .
Lamùlikqla ka alajq abi dùnni min sukanti a
den ye ka dege n’abi dùnni wo dùnni ta ako
o xuman deta.

HAKILI KIIMELI
misaaliya min bikq ka den hakili balo ni
dùnni ye oye axinigali ye k’a jaabi kùnù ,
jaabi fq abidon dùnni hakq minbi den la
omanakq a hakilidiya hakq bidùn ani ama-
godonli walanda la bidùn.
Ni u dùlakelen fili la jaabi la kana a nqni
kana atogoma ni hakiligoya ye ani fùxùgùnkù
va ib’a dilan aye Nùgùya la ib’afù aye aka
nani jaabi ye min kaxi ni nin ye ola abi i
miiri tuguni , otuma ibi dùwqrq xiniga la-
ala obi jaabi xuman di , abi laafiya xqxinili
95
 Lamùli siraxuman
la ka siranya ni jùùrq wili kabù akan xaage-
li la.
Ik’adon fqqlqxuman bi magoxq kalan na
min bikq basigi la k’a yùrùjaxa ninjuguya
la ani dùgùyali anbq kakq ladilikqla ye ani
dilalikqla ye ni kodon ye ani waajuli kqko
xuman ye.
Dùnni sodaw sogolen do a konqgq ye xini-
gali ye okama alah ye jùnw bila xinigali la
fqnmin bi nafa diinq na ani jixq akoo aka
bon asekùrùtanlen do:awye dùnibagaw xi-
niga ni aw t’a don diden suran 43 :-nabixumaw suran 6

WALAWALALI NI
MISAALIYA MINQNW
Abi waajibiya lamùlikqla ma uka misaaliya
di denw ma akakq walawalalan ye uye ani
lakalanli ani kuranq ni suna ladegeli ye
misaaliya bi cqsiri ba di uma uka jaabiw
sùrù u hakili la ,jango demisqniw hakili ni
misaaliya masùrù aka dùwqrq xini in’afù
maana min bibqn laxini ma wala walaha
dqsinlen ani oxogonwqrqw minbi ye ani
minbi mq.
96
 Lamùli siraxuman

LAJARABILI XUMAN YE
D%NNI BAKURUNBA YE
Dùnni baarakqminqn belebele ye walanda
kiimqli ye ni demisqni kakan ka awaleya
karamùgù xqna aye dùnni minuw sùrù
waatisurun ni waatijan kùnù sabu lajarabili
ye dùnni bakurunba ye oye hakili lawasali
ye k’aye ko dqqmq sùrùla jugu belebeleba
kan n’oye kalanbaliya ye.

XQTA BAARAKQMINQNKURA
anw kakan ka denw lakolon minqn kurabù-
lenw na k’u kalan alabaarali la ubi dùnni
sùrù sisan xqtaadùnniw la noye tekinologi
kuraw ye inafù teleba ( oridinateri ) ani
oxùgùnw minbi hakili labaara ka dùntaw
kanguriya ka den dqqmq miirixuman na
abifq ka minkq ka xqsin k’okq.

DU GAFEMARAY%R%
DIXQ TIKQ AKO
n’ibifq kalanden fari ka fooni ka dùnni kun-
bqn maasaw ni karamùkù fq kalanyùrùw la
abi waajibiya denfaw ka uni denw ka gafe
97
 Lamùli siraxuman
marayùrù kakq u bolo so , dùnni ni faamuya
caaman bi sùrù gafe minuw na munkùsùn
fitiini ni kùrùbalenw bi min filq k’u bilasira
akalancogo la ani sihakq ka kalanta .
Ni nin makq demisqni bolo sokùnù adùnni
sùrù manteli atise ka aka kalanyùrù gafq
minq kqxq note ab’a fili fili yùrùbqq k’a
farafara k’a nùgù.

KALAN WAJIBIYALI
1- kira (knk) Koo kalan ye waajibi ye cqq
ni muso bqq kan .
2- den ye maasa ka dqndqli fqnye abi xin
ga a la laahara .
3- abi waajibiya ika den kalan aka farida
kqrqnkqrqnlenw bqq la .
4- abi waajibiya den kalani ka daminq a
fitiini man.
5- cqq ni muso bqq ka kan kalan hakq la
silaamqya fq.

98
 Lamùli siraxuman
HAKILIDAYQLQN COKOW
1- xqfùli (k’a diinq xqfù a ye ani kow.)
2- ladegeli .
3- gafqkalan .
4- taamaxùgùnya .

HAKILIYIRIWALI KUNGOW
1- den siri silaamqyakow la ani jamanakow
2- kuraanq kakq aka ko toncoko n’aka
sariya ye.
3- silaamqya taariku kakq aka boxq n’a ka
kùrùta ye .
4- silaamqya dùnni kakq a ninnako ana
miirinanko ye.

DILANLI NI KODAMINQLI D%NNI

Tulonkqnan san ka di iden ma munkùsùn
aka walakali ni sogolonli la ika walaka a
xqna k’a sogolon,ka abila aka segin akan .
n’asera walakali k’a sogolon na ib’a tando
kùsqbq aba ni a Balemanw n’a teriw xqna ,
ibi kura san minbi kùrùman xq k’o walaka
k’a sogolon ,ka abila aka segin akan .
Okùfq ibi dùwqrq san ka di ama a yqrq b’a
99
 Lamùli siraxuman
walaka k’a sogolon ib’a dqmq k’asùrù ima
bolodon ala adaminq la Ka segi segin akan
k’a lajarabi ka filq ola ib’abila sira daminq
la kqcogo caamanna , iye yengema kokan
kanu sunturu a dusukun na ani baara kanu
ni baaraxuman kanu .

MAANA NI ZIIRIN D%NNI

Den kalan aye maana min mqq ak’o lakari
lakaricogo xumanna a dafalen ama jaxan
k’a dakqxq anacogo la a jùsen dafalen ana-
na kitaabu la cogomin kuma ka xùgùn minq
adaminq bi maa nege alaban na , alaban bi
dafa laxini bqq sùrùli la.

NTALENTALEN NI KUMAK%R%MAW
A kanuna lamùlikqla ka den kalan ntalenta-
len na va o Kqbagaw dùgùyara bi odeye ku-
makùrùman ye ani zana Bqqbi mindon , ibi
kuma fù aye kumakùrùman kamanagan ku-
ma ib’a bila aka kùrùfù k’abila aka miiri
n’a sera ibi akunbq ni nusadiya ni farifooni
ye ib’a ka hakilidiya don dùbi fara aka
faamu kan.
n’adqsqra kana juguya ama kana atogoroma
100
 Lamùli siraxuman
ni kodùn baliya ye ni nalomaya ibi miiri
bonda dayqlqn ye ka kuma kùrù suruxq ni
misaaliya wala kùùreyali walama Fùcogo
dù , foo aka xqsùrù ab’afù awbi tqgqrq da
aye ka a tando aka himq bi yaakubaya ku-
makùrùdonna .

LAM%LI KUNGO DUURUNAN

NINLAM%LI KUNGO
NINLAM%LI
Ninlamùli ye ka kùlùsi denna na kabini aba
dqbqla foka a Kùrù , denfitini ka ninlamùli
ye ka hakilito a farikolo la sabu amago bi
kùlùsili la ani faamuyaliba ni maaya dùnni
kakq ila ani aka yqlqmq yqlqmq don waati
ni waati ani sababu minubi den ni du lami-
nimini ani kafo ani kase aka kungow kunbq
minuw bi sirada axq aki sinsi xqnqbùli ni
dilanni fq.
Den ka lahalaya ye kabako ye akùnù ka dun
o dùye kasi ye ,kumadùla abi siran sunùgù
la , wala abolongoni Sunsunli ,wala ka ban
dumini la , ani sugunqkq ni ka siran
101
 Lamùli siraxuman
Siran fqnxq ama delika minye oko nunu bi
yqlqmq sii jaxa fq , ulu sababu ye sigiyùrù
koron ni den caaya ni Mangankolonci ani
balogqlqya ni mansaw ka gqlqya kojugu ni
sigidala mùgùw ni danaxùgùn , dimisqniya
In’afù anw b’adon cogomùin alede kagqlqn
mùgùyala dimisqniyala farikolo yakubaya
bi daminq ani dùnni ni afarikolo kqcogo ni
ayqrq dilanli dimisqniya labqn koxuman
kùfq abikq mùgùdafalen ye wala banabagato
Ye , ninnabana bqq bi daminq demisqniya
fqko donbaliya ani xinifqn sùrùbaliya bi
ubila dimin ni siran kojugu ni dqnkqrqfq la
ani xqgqnqnkq ni kasi kasùrù kuntala ani
xùgùnsamasama caayali (kqlqjeliya) valon-
tigq ni suxqli ni oxùgùncaama banaw la ubi
daminq ni waatila n’oye nin sihakq ye , ni
den ma minqkaxq ka a baara xùgùnya ka xq
lamùli kqko xumanna.

102
 Lamùli siraxuman
NIN LAM%LI KUNGO BELEBELE
1- den lamùli jalagqlqya kan.
2- a ka kq mùgù walawalalen ye .
3- a ka kq cqfarin ye.
4- a ka don ko a dafalen do.
5- aka hqqrq kanu ni mùgùwqrqw ye.
6- aka sabati dimi kuma.
7- a kakq cixqtigi ye kuma la ani baara la.
8- a ka masiri ni maabayajoko ni joko
xuman bqq ye.

ABI WAAJIBYA LAM%LIKQLA KAN

AKA DENY%R%JAXA
YECOKO NATAW LA
1- kunasiri.
2- siranya
3- dafabaliya (ka ye a ma dafa).
4- haasidiya .
5- diminjugu .
DAFABALIYA YEKO
1- dogoyaliman ani jùnyqrqla .
2- den marakojuku ka acixq.
3- ka denw fisaya ni xùgùn ye.
103
 Lamùli siraxuman
4- farikololabanaw(fiyen - nanbaraya).
5- yatimqya.
6- fantanya.

DAFABALIYA YEKO WALAWALALI

1- dogoyaliman ani jùnyqrqla ka den dùgùya
abalemanw xqna wala a filan n’afilila
k’afù ama kule n’aye valon tigq wala
mùgùtùùrùla ani nanbaratù wala suxqlikqla
2- den marakojuku ka a laafiya fok’a cixq
obi kunasiri bila ala ani masuuli ani ati
da ayqrqla abito atùw kùfq oye laafiya-
kojugu nùùye ni mara ni kùlùsilibaliya .
3- ka denw fisaya ni xùgùnye oye sababu-
ba ye ka den kq haasidi ye ani dudenw
kùnli minbi denkq kqrqfqdqn ye ka afara
kotali kanu kan ani ka baga tùw ma.
4- farikololabanaw : aka caala abi den kq
manwulen ye ani susuli ni kumabaliya
abi xqnqmaya don dibila den bolo jango
n’ama minqkaxq ama jama xumanye a
kqrqfq dudenw ye utigq ala .
5- yatimqya ni maasa dùlakelen tanyala
den bikq gamankelen ye hakili kato ala
104
 Lamùli siraxuman
nutq dafabaliya bqq biseka asùrù ani
Akùlùùlùw.
6- fantanya ni dqsq ye sababu ye minbi den
kq dafabali ye abi xqnqmaya filq ni tere-
juguya ye ani kùniya atiseka ayqrqtila
ala few waati kuntaalajan kùnù.

DAFABALIYA YEKO FURAKQLI

Demisqni ka kilenbaliya ni aka fili caaya
lamùlikqla mankan ka sinsi bugùli ni dùgù-
yali walama k’amakutu ni mankutu juguw
ye abi waajibiya anka siraxumanta kafara
nùgùya ni kumaxùgùnya kan ka filiw dilan.
2– abi maasafila kan ka damakqxq denw ni
xùgùncq kanu na , ka siran a ladabuli xq ni
xaangeli ye n’aye kodùn Kaseka a lamù
aka sqmq a yqrq la a kase a kungow kùrù
Jalagqlqya oni axùgùnwqrqw mankutu tan-
dolen la.
3– ladiriya den lamùlila kana dù fisaya ni
dù hali ni cqni muso don wala dù cqkaxi
kùsùbq wala dù hakilikadi onaxogon caama.
4– n’oy’asùrù den ka bana ye farikolo bana
ye wala Kungolo bana atixq foka a baarax–
105
 Lamùli siraxuman
ùgùnya n’a tabiya ye Tow tilajq ola anka u
lamù ni sabali ye ani fusamandiya aka da a
yqrq la kqrqfq fo akase ka baara dùkq ka
baaraxùgùnya kq mùgùw fq n’aka fixq ye
(bana ye).
5– lamùlikqla ka yatimq ladon k’a hakilisi-
gi kabù huzunu na min taakunbù kaman fi-
lana kakq afq aka Lamù kakq mùgùdafalen
ye kafo kawili n’aka waajibiw ye kajù
akungow kùrù ,min kakan ni faso ye k’odi
ama cogo xumanna in’afù silaamq ya ye
amago Don yatimq la ka a boxq waajibiya
alah ka kuma la koo:Yatimqden kana ka-
raba  walaha suran aaya 9

106
 Lamùli siraxuman
KUNASIRI YECOKO
Kunasiri ye mankutu ye abi demisqni sùrù a
sanfùlù a bangelen kùfq oye farifaga ni si-
ran ni yirayira abifù oma ko kunasiri minbi
mùgù fù alaxini kù ibifq ka min kq ani ka
minfù , abi yelqmq kabù ibi minjigi ani ibi
min naata abi seginkù ni dqnli bila den la,
miiri langolon ati tulon fq , kuma tiku ala
ani siranya ,ati da ayqrq la oye den ka yeko
dafabaliya jaabi ye, ati son ladili ma kuma-
caaman ani oxùgùcaaman min b’adqsq k’a
ka waajibiw kq ,k’abila ka balo iko dunan
nikobq bi segin lamùlijugu ma in’afù labila-
liko jugu ani den siranyako jugu wala a
kaye akelen bi sokùnù wala ani balemanw
ani gqlqya jugu wala aka dafabaliya la bana
fixqman min b’ala wala fantaya , wala sara
t’ala ayeko juguya, wala mùgùw bi jùn ala
wala hakili laafuli b’ala , ani aka dùni
Sùrùcogo kalayùrùla ani oxogonw leebuw
ni filiw la abi xini lamùlikqla fq aka kunas-
iri yqlqmq kakq maloya ye , jalagqlqya sun
turu anin la tixqna kumakan la ani kekuya
baara la oye ka u dege uka da u yqrqla ala
107
 Lamùli siraxuman
ka u kùdon siranya la kaseka aka waajibiw
kq ni jixqli naye Kato uka barokq ka dusu-
suma sira kqrqkqrqlen na ka u to uka kuma
usagoma ubila sirali otikq uka baro tuma
Abikq okùfq abixq waatimin kasùrù im’ukq
naloman ye K’asùrù im’u jogin kumakanna
lamùlikqlaw mankan ka Denw leebu fù tùw
xqna wala k’u weele n’uleebu ye n’u dimi-
na ukùrù ,uka fixq bqq fùli dabila min bi ujq
xqnqmayala in’afù fiyentoya fùli wala xqk–
elenya wala sengeleya ani oxùgùnw dacogo
ni jogo leebuw la ik’adùn togojugufùli sila-
mqya la haramun do sabu abi mùgù tùùrù
abi dudenw ni kafo bqnxùgùnya cixq abikq
sababu ye ka fixqtùw tùùrù obi faw ni baw
tùùrù tuguni Lamùli bi sigi kodùn de kan
ani waajuliko xuman ka mùgù sùnbali ni
kuranq ni hadisa ye ani silamqya alimamiw
ani ka sinsi cixq kan den ka xqnqmaya
jùyùrù bqq lamùsira kqrqkqrqlen de b’ala .


108
 Lamùli siraxuman
SIRANYA YECOGO
Siranya yecogo ye baara deye ani nin cog-
oya don minbi fitiini ni makùrùba bqq sùrù
abi cqw ni musow bqq sùrù an fqnxqnqman
tùw bqq siranya min jalakilen bq osababu
ye siranya damadù ye odùye ka demisqni
siran ni baara danfaralen ye in’afù k’abugù
ni tasuma ye , walama k’a datugu sodibilen
kùnù wala k’abila kùngù ni minùgù la , si-
raxuman ye den jalagqlqyali ye ka ko ha-
kika fù aye abi siran minxq ni sira ye abi
min faamu abi to akùnù .
Ib’afù aye tamasixqna n’a siranna wulu xq :
niye sokùnù daaba deye abi so kùlùsi sonw
kana do k’i kùlùsi ibi siran minxq , ka du-
muni di den in ma aka di wulu ma ,n’aye
odi wulu ma aka siran bi ban abi teriya
sùrù wulu fq abi son ala , anw kakan ka
baarakq u fq ni kodon ni fqqlqxuman ye
k’abila anw labatoli la k’asùrù ama sqmq u
lasiranyali la ani u bagabagali la oni oxo-
gon siranyakow ,ni den ye tando ni makutu
xuman mq bangebagaw la abi fanga don ala
ka u laxini bqqkq ni kanu ye ani kqcogoxu-
109
 Lamùli siraxuman
man, ni den ye a maasaw kanu ka da ufila
la , aka jigixuman jigi n’uye ob’ato aka kq
kodonna ye abi kqkuya ka se fqqlq la katq-
mq lagosili ni xaageli kan .
Lamùli dùnnibaga caaman bqnna akan k’afù
den ka siranya bi ban n’aye kow hakika
don kùfq a lajarabilen n’abi siran terqn
mankan xq wala mobii ibi terqn san aye ani
mobili aka tulonkq naye aka siran bi ban ,
ni oye asùrù abi siran fqnxqnqman dù man-
kan xq n’anye odon anbi oxqfù aye fùcogola
abi mindon ka nani tulonkqlan ye min ni a
bùlen bq aka siranya bi ban , n’abi siran di-
bi xq anbi abila ka yeelen mana ka a faga
sixq fila wala saba fo ak’adon dibi ti siran
koye ajala bi gqlqya ala.

D%B%LI DEN KA DIMINKOJUGU LA

Dimin ye yeko ye minbi nin la adogolen do
ni juguya ye abi mùgù bila tajurusara kqli
la min ye juguman kq wala ka tùùxùli kq ,
oye murudafila ye a tandolen bq tumadù wa
abi jalaki yùrùdùla , den minuw bi lamù du-
basigilen kùnù nin dimin t’u sùrù walama
110
 Lamùli siraxuman
kaanagqlqya wala kakq kqlqkqla ye odenw
bi bangebaga fila ka hinq sùrù ani dukùnù
mùgùw bqq ka hinq , o basigi ni hinq minbi
falenfalen den bi xqmadù abi kilen fixqw tq
sùrù ala ko dimin ye osababu ye otikq oden
na , va den cogobixq a xqmabidù , aka kan
lamùlikqla ka den ka yqrqmahùùrùnya di
ama fokase anusadiyali ma mintq atùùrù ,
den ka yqrqmahùùrùnya dili ama abi ada
ayqrqla minbi abila ka miiri fqnna minbi
anafa , abi fili kumadù abi sawaba sùrù tu-
madù fo aka tùùrùkow don ati xagamin ola
pew n’asera ola ob’akq maawasalen ye ka a
magow xq minmakq maaka dqqmq ye.


111
 Lamùli siraxuman

HAASIDIYA YEKO
Haasidiya ye ka naata ala ka maawqrq ka
ka nqqma ban oye maaya yeko ye min
cqkajugun ni lamùlikqla ma afurakq kabù
denw na abi jaabi jugu dedi min farati ka
bon, sùmi ika a kunbqn k’iba’a furakq ika
a sababu don fùlù min bi haasidiya tasuma
mqnq denw ninna.

HAASIDIYA SABABU SINSILEN BQ

KOXQ DUURU KAN
1* Den sirali akanu n’a hinq kana ban a
somùgùw la .
2* den kakq mùgù muritilen ye janko ni
denkura sùrùla.
3* denw sangaxùnyali k’adùkq hakiliduman
Ye kadùkq hakiligoman.
4* ka imagodon den dùla ka dù toyen.
5* den kakq nafolotigi cqla la va faantanya
gqlqn bi alela.


112
 Lamùli siraxuman
HAASIDIYA FURAKQCOGO
1* Den Kanuli ni xùgùdqqmq ani k’ubù
kùnixùli la ani mùgùmin xqti mùgùwqrq
la n’a ayqrq tq(ne ne mùgù).
2* laadiriya kakq denw ni xùgùn cq tixq la.
3* sababu minnuw bi mùgù bila haasidiya
la uluw bùli den na lamùlikqla kakq
kodonla ye ka tugu lamùli sira xumanw
Kù .

113
 Lamùli siraxuman

LAM%LI KUNGO W%%R%NAN

MAAYA LAM%LI KUNGO
MAAYA LAM%LI
Silamqya sigidaw la ladabuw biyen mi n’u
kakan ani laadaw min bi bqn ni silamqw ye
silamq kakan ka ulu bùxq ka lamù akan k’a
akq denw ka laada ye k’a kanu don ula uka
taama o sirakan , wa mùgù kelen kelen bq
ni aka hakq don abi falenfalen atixq fo
Silaamq bqq ka o don ka awaleya axqma i
sekola mùgùya la.

MAAYA LAM%LI SINSILEN BQ

KOXQ 4 KAN
1* ninxumaya sun turuli denmisqninw ninna
2* mùgùwqrqw hakq kùlùsili.
3* maaya forobaladabuw laazimuyali.
4* ka faso bqnkan xumanw kùlùsi .

NINXUMANYA SUN TURULI

1* alaxqsiranya.
2* balemaya.
3* hinq.
114
 Lamùli siraxuman
4* xùgùndqqmq (jolidi yatimq ladoni an’o
xùgùnnaw)
5* yaafa.
6* jagqlqya.

****kùlùsli****
Anbi segin nin kuma kan
Jogo nunuw bidon denna ni kuma xùgonya
ye ka barokq den fq ka xqfùlikq aye ka a
dege ak’a ye iyqrqfq ani ka iyqrq dqqmq ni
fqn wolonfila nata ye :
1* dulajqrq (tonsigi)Ka baara bqnkanw ta.
2* ziirin ni kumaxogonya ani lakilen ni
lafamu li ni hakili kunuli.
3* baara bolodali ani a tandoli a kqlila nika
Asu ani k’a ladiyali kq min kqcogo kaxi.
4* gqrqxùgùnna (xogonfaamu) ini denw cq.
5* kakq xqmùgù xuman ye.
6* sabali ye jaagoya ye ka laadaxuman dù
den na wala ka jogo yqlqmq obikq waati
Jan kùnù ani cqsiri ni sabatili kùnù.
7* ka ato uka tulonkq ka yqrqmahùùrùnya
d’uma ka ukùlùsi ka ulakilen.

115
 Lamùli siraxuman

M%G%WQRQW HAKQ
1* bankqbagafila hakq
2* sinjiw hakq.
3* karamùkù hakq.
4* fqnkùrùbaw hakq.
5* teri hakq.
6* dannaxùgùn hakq.
7* silaamq hakq silaamq kan.
8* silaamq tana hakq silaamq kan .

BANGEBAGA FILA HAKQ U DEN KAN

1- u fila la batoli mintq ala kotaye
2- i ka i yqrq majigin u ye
3- i ka u boxq kuma ani baara la
4- i ka u dumuni i seko damajira la
5- i ka u fqrqbù i seko damajira la
6- i ka u furakq nuu baanana
7- i ka tùùrù xùnin ka bù u ma i seko
damajira la
8- i ka u ka lahidu dafa ka u teriw boxa
9- ka duwawu kq u ye ni silamqw do


116
 Lamùli siraxuman

DUGADENYA LADABU
1- bangeba fila labatoli uka yamaruyaw bq
la fo na kqra ala kota ye .
2- ku kuma ufq ni ladabu ye ani nùgùya ye
3- ka iyqrqmajigin uye ka isuli u ye .
4- ka i janto u tùgùxumaya la an’udanbe
n’u ka nafolo la.
5- k’u boxq u bi fqnwofqn xini k’o di uma.
6- ni u bi don i ka wili ki jù u ye.
7- ku hakili la xini i ka baara ni ka koow
bqqla .
8- ka duwawu ni alayaafa xini uye ka
caaya.
9- ni dunan nana ika sigi ukùrù n’u mako
bi na jù i la.
10- min ka di u ye ko kq ,k’a sùrù u ma
xini i fq.
11- i ka na pqrqn uxqna ki kan kùrùtan.
12- ni u bi kuma i kana uka kuma tigq.
13- i kana bù sokùnù nu ka jinq tq.
14- i kana u ka sunùgù tigq.
15- i kana idenw ni imuso fisaya ni u ye.
16- i kana u jalaki hali ni uye fqn kq min
mandi ye.
117
 Lamùli siraxuman

17- i kana dansako yqlq kq u xqna ni fqn

tqyen min ye yqlqko ye.
18- i kana i bolo don dumini na u xe.
19- i kana itqkq se ukùrù n’a bi dumini na.
20- ika na ida ka sunùgù ni uka dixq tq.
21- kana isen sqqnq uxqfq boxq kama.
22- taama na ikana bila uxq ika na don
sokùnù uxq.
23- ku ka welew jaabi joona nuye i weele.
24- ka u teriw boxa usu ni u xqnaman.
25- ikana dangaden kq i teriye.
26- i ka duwawu kq uye jango nu faatu la
ika duwawu b’ufila nafa .
27- ka duwawu nin caaya uye :(ntigi ala
hinq nbangebaga Fila la inafù uye ne
lamù nfitiniman cogomin).


118
 Lamùli siraxuman
DANGADENYA SABABUW
1- kodonbaliya.
2- lamùkojuguya .
3- dafabaliya.
4- jqxùgùnjugu fq jq.
5- maasaw yqrqw ka dagadenya.
6- alaxqsiranya dùgùyali bagebagafila ka
furusa tumaw.
7- denw farafarali.
8- laafiya diyakojugu den na ani tulon.
9- sikiyùrù koronli .
10- bagebaw ka dqqmq dùgùya den ka
dugadenya la.
11- muso ka jokojuguya.
12– den ka sùmin dùgùyali bangebaga fila
Ka degu la.
ADAMADENYA HAKQW
1* a ka kan ni xqnqmaya ye.
2* a ka kan ni a bololafqnw tigiya ye.
3* a ka kan ni a danbe tangali ye.
4* a ka kan ni hùùrnya ye.
5* a ka kan bqq ka damakqxq .
6* a ka kan ni lakalanli ye.
7* a ka kan ni sikiyùrù ye (du wala so.).
119
 Lamùli siraxuman
SINJIYA HAKQ
1- k’u baaraxùgùnya iko ibangqbafila
Labato yùrù bqqla .
2- k’u dugaya ka xuman k’uye .
3- k’ula fqnkùrùbaw boxq .
4- ka hinq ula dqmisenniw la.
5- ka taabù ula banabagatùw ye.
6- ka duwawu k’uye ni masubako y’usùrù.
7- k’uka sinji tugu hali n’uye ika sinjitigq.
8- xuman kq uye hali n’u juguyara ima ka
dansagon.

KARAM%K% HAKQ
1* karamùgù boxqli n’a karamali.
2* ka i yqrqmajigin aye.
3* ik’a filq ni boxqfilqli ye.
4* kana xinq aka fisamandiya ko.
5* ika sabali a jokojuguw kan.
6* ika sigi akùrù ni ladabu ye.
7* ikana don a kan fo na kqra a ka jixq ye.
8* karamùkù ka lamqlixuman ani tulamajù
Dafalen k’a lamqli kq.

120
 Lamùli siraxuman

KARAM%K%YA LADABU
1- ka hinq kalandenw na
2- ka kalankq alakama.
3- ka kùnùnajqya kalandenw ye.
4- ika kalandenw bagabaga kabù jokojugu
ma k’a don ani cixqli cq iseko la.
5- kana doni wqrq lagosi itq mùgù kalan
min na.
6- ika walanda damakqxq ka bqn kalanden
ka faamuma
7- kalanden min ka faamu ka surun kana
tqmq o ka famu hakq kan .
8- ka baara kq n’ika donni ye.

KALADENYA LADABU
1- nin saniyali ka bù jokokolonw ma ani
mankutu juguw bq ma.
2- i ka jixqko sogola dùgùya ikan.
3- a kana iyqrqboxq dùni ma.
4- ka a daminq ni donni kqrqkqrqlenw
kafoli ye .
5- a kana dùni taabolo ni dùni nùùnqya
xuman tandolen foyi toyen fo aka dù
filq ola , olasa aba aka laxini sùrù .
121
 Lamùli siraxuman
6- kana bù dùni taabolo dùla ka taa taabolo
wqrq la fo aka Kùlùsili kq atoncogo la
ka daminq min ka gqlenna.
7- kana taa donisen kura la fo min b’axq
ika o dafa .
8- dùni xuman sùrù sababu ik’o dùn.
9- kalanden laxini kakq dùnixini na
akùnùna masirili ye ani k’a yqrq cqxq ni
fusamandiya ye, a ani kakq suruxqli ye
a danbaga alah la.
10-aka dùnni danbeyali don ka xqsin aka
laxini ma.

FQNK%R%BA HAKQ
1- ka jùyùrù di ama ani min ka kan.
2- ka fùlù ala kow bqq la
3- kanasùn jùnmaaya ka kq ala(dùgùyali).
4- ka maloya ama.
5- ka wilikajù a ye n’a bi na.
6- ka sijq boxq.


122
 Lamùli siraxuman
JQX%GON HAKQ
1- a foli ni ina bqnna.
2- n’a bana na ka taabù a ye.
3- n’a tison na n’a ko alihamudu lilahi
ik’afù : yarihamu ka Lahu (ala ka hinq
ila )a b’a fù :aami ala kayaafa anw ni
aw bqq ma.
4- ka taabù a ye alakama.
5- adqqmqli gqlqya tuma.
6- n’a ye i wqqle ik’a jaabi.
7- k’a fo seliw la ani laadala kow la.
8- k’a bolomafara kunko tumaw.
BALIMAYA SARATI
1- a kakq mumini , sanuman ye , kakq
maaxuman ye min b’a kadiinq Koxqw
don.
2- a kakq hakilitigi ye .
3- a kakq jokoxuman ye
4- a kakq tixqfùla ye
5- a kakq mùgù ye min b’a kùnùnagqya iye
ladili la.

123
 Lamùli siraxuman

DANAX%G%N HAKQ
A DANAX%G%N KAN
1- kana a tùùrù ni kuma wala wale do ye.
2- ka xumanya k’a ye iseko damajira la.
3- n’a bana na k’a taa fo.
4- kana ka gundo bùrùto kana yengema a
leebu kan .
5- ni silaamq don ika fùlù ka fo .
6- k’a bila aka hqqrq sira kan .
7- ni masiba y’a sùrù k’a duwawu kq aye.
8- ka dqqmq n’a makojùra dqqmq kan.
9- a karamali ,a boxqli,an’a jqxùgùnya kq
koxuman.
10-duwawukqli a ye ni silaamq do.

DANAX%G%N BOXQCOKO
1- ka fùlù ka fo ni silaamq do.
2- ika jq a fq a ka nusadiya la.
3- ka bùxqw k’a ye.
4- kana bali k’a jiri da ika koko kan min
b’a nixùgùn cq.
5- ika son nafolo la k’a dqqmq i seko la.
6- kana aka leebuw fqqsqfqqsq .
7- kana aka gundow bùrùtù k’akq ka lebu.
8- k’aw cqdilan ka kqlqqban awni xùgùncq
124
 Lamùli siraxuman
9- kana i datikq ala, kana kùniya.
10- ki kùnùnangqya aye ka kalan diinq la
k’alafaamuya.
11– ika balemanya hakq bqq dafa a ye.
12– ika tùùrù xùni ka bù ama.

SILAAMQ HAKQ
A SILAAMQX%G% KAN
1- kakon k’a fo naw bqnna sùmi ika kuma
a fq.
2- n’a tisona ika duwawukq aye inaafù
atqmqna cokomin.
3- n’a banana ka taa fo.
4- n’a saara ika taa ajanaja la.
5- n’a kalen na xuman na ik’a dqqmq
k’aka kalenkan dafa.
6- n’a ye kùnùnangqya xii i fq ika i
kùnùnagqya a ye.
7- ika fqn kanu aye ibi min kanu iyqrq ye.
8- ika dqmq kana labila.
9- ika tùùrù kan’a se a ma.
10- i kana idatigq ala katqmq tile saba kan.
11- k’i yqrqmajikin aye kana iyqrq boxq ama
12- kana a kùrùfù kana ajùnmaya wa ikana
125
 Lamùli siraxuman
imokqbù a la ( sabote.)
13- kan’a nqni a su n’a xqnqman fqn na
min mankan .
14- kana a haasiya kana jigiyajuku jigi
n’aya.
15- kana a nanbara.
16- kana ajanfan kana bqnbqnbqn siri akama
17- i k’a jqxùgùnya kqfq ni jokoxuman ye.
18- ika aboxq ni maakùrùba do ka hinq ala
ni dimisqni do.
19- ik’i jqya aye ka abaaraxùgùnya ka kaxq.
20- ka yaafa aka tqrqntqkow kù , k’a aka
leebuw sutura.
21- k’a dqqmq n’a mako jùra dqqmq la.
22- k’a son n’aye i deli alakama .

SILAAMQTANA HAKQ
SILAAMQ KAN
1- ikan’a to kafiriya kan fo ni dqsqra.
2- ka kùniya dusukunna ni ala ka kùniya ye
3- ka na tugu a la ni kanu ye.
4- ani min ka kan o k’aye ,ika kq laadiri
Ye ni aw jqra .
5- ika hinq ala foroba hinq la inafù ika
126
 Lamùli siraxuman
Dumni d’ama Ni kùngù y’aminq .
6- ikana atùùrù aka nanfolo la.
7- a sùnli bidaga ,n’aye isùn ika minq, aka
dumni kqli bi daga i ye ni keretixq do.
8- ikana silaamqmuso furu a ma.
9- n’a tisonna n’a ye ala tando ik’a fo :ala
k’aw kanda kaw laban xq.
10- kana fo ni salaamu ye n’aye salaamun
bila ikan ib’afù wa leyikum (abq aw
yqrq kan).
11- n’i na bqnna kana sira fqrq aye.
12- ika ka tabiyajukuw fùnkoxùnya.
/Minihaji musilimu : furaxq 96
Lamùlikqla kakan ka denw kalan silamqya
ladabuw la ka akùlùsi afq ka adege jogotan-
dolenw la.
Ne baleman lamùlikqla den kalan silamqya
ladabuw la ani ladabu xumanw baarakqminq
xuman b’ala oye muxun ye ani den kuma -
xùgùnya yala ibiseka ilaxini don den la aka
sabati okan ebi ilaxini sùrù,lamùli bi muxun
ni kumaxùgùnya ni lakolonli ni degeli xini
ifq ika duumi ukan , nunu ye lamùli minqn
la belebele ye notq atùw bikq juguya sababu
ni koniya ni jawili ye.
127
 Lamùli siraxuman

MAAYA FOROBALADABUW
1- dumuni ni minni ladabu.
2- foli ladabu.
3- jixqxini ladabu(ka jixqxini ka don
mùgù kan).
4- baroyùrù ni jamasigiyùrù ladabu.
5- kuma ladabu.
6- tulon ladabu.
7- hqqrq foliw ladabu.
8- banabaato fo ladabu.
9- sangafo ladabu.
10- tison ni haaloli ladabu.
Ijija ika den ladabu maaya forobaladabu
Lazimuyali la ani ninxumaya jogow ubi
funti kabù silaamqya dusukunasiri duumilen
dela noye limaniya xuman ye mukùsùn den
kakq yecogoxumanna baaraxuman ni lada-
buxuman ni hakilixuman ani aka yqlqmq
yqlqmq ni akqli kodonna ye.
a sabatila kafo sigida taaxq ni fanga ani aka
xùgùnminq oye sigida mùgù kelen kelenbqq
kaxq ka ulabqn ….ni yùrùla silamqya ye
amagodon demisqniw lamùùli la maayala
ani k’u bila siraxuman kan , n’u lamùra k’u
128
 Lamùli siraxuman
Lakolon ubikq xqnqmanya la yecogoxuman
ani mùgù hakiliman kodonla , lamùlikqla
kakan k’ijù sqbqsen kan , ka jù ni u kungo
belebele bqye xqnqmanya la maayalamùli
axqxuman kan .

DUMUNI LADABU
1- tqgqfila koli.
2- ika bisimilaahi fù daminq na, alihamu-
dulilahi fù laban na.
3- dumuni min dira ima kana leebu fo la.
4- ika kinibolo kq ka dumuni kq i kùrù.
5- kana i nùùgùma ka dumuni kq.
6- duwawu kq ijatigikq ye n’itilal(barikada)
7- kana dumuni daminq fqnkùrùbaw xq.
8- kana i nparabù alah ka nqqma la.

JIMIN LADABU
1- bisimilaahi fù daminq la alihamudulahi
fù laban na.
2- akonlen don ika jimin nijurufilen da ye.
3- akanulen do ika ji ni dumunikq isigilen.
4- kana i min sanu ni warigq minqn na.
5- akonlen do ika jiminta fixq ni daa ye.
6- kana konùfa tqtqtq dumuni ni ji la.
129
 Lamùli siraxuman
KA KON DUMUNI XQ LADABU
1- dumuni ni ji kakq halaala ye.
2- ika vaniya siri ibina dumuni ni ji min
min alah aka kq Fanga ye iy ik’akq ka
alabato la , ola abikq baraaji iye.
3- tqgqfila koli somi ika dumuni daminq.
4- ika dumuni bila fqn do sanfq.
5- sigili dumuni kuna ni yqrqmajiginin ye.
6- ika ku ni dumuni sùrùta ye ikana fixq
fo ala, n’a diyara iye ib’a dun n’a ma
diya iye ika toyen.

DUMUNI KOFQ LADABU

1- ika dumuni jo somi i kùnù ka fa kira
(knk) ladegeli kama.
2- ik’i tqgq nùn kasùrù k’a ko.
3- dumuni minu benna ika ulu tùmon.
4- k’i xin wùgùbq ka idaa muguri .
5- ka alatando dumuni ni minli kofq.

JIXQXINI KA DONSOK%N% LADABU

1- ika foli kq kasùrù ka jixqxin ka don.
2- itùgù fù wala i mankutu wala ibi wqqle-
Cokomin ibi don ni tùgùmin ye .
130
 Lamùli siraxuman
3- jixqxini sixq saba n’ima jixq sùrù taa.
4- kana soda konkon ni fanga.
5- i jqngq soda ma n’ibi jixqxini .
6- segin ni sotigi ko ika segin.

BAROKQY%R% NI
JAMASIGIY%R% LADABU
1- ka i tqgqdi barokqyùrù mùgùw ma.
2- sigiyùrù la dutigi ye yùrù min jira ila.
3- ika sigi ka bqn ni mùgùw ye kana sigi
camancq la.
4- kana sigi mùgùfila cqmancq la jaagoya
la, fo n’a kqra uka Jixq ye.
5- nabaga ka sigi sigiyùrù labanna.
6- mùgùfila kana xùgùnye ka kelen sigilen
to.
7- ni mùgùmin bùùra kataa cila n’a segin
na a n’asigiyùrù ka kan .
8- ika siraxini kana taaso i yqrqma.
9- ika sigiyùrù kafaara kalan : (saniya bi
ye ntigi ala ani tando nbi seereya ko
manwqrq tq yen ekù nbi yaafa deli ifq
nbi tuubi kataa i ma).

131
 Lamùli siraxuman

FOLI LADABU
1- den kalan ko sariya ye an yaamaruya ni
foli ye.
2- a kalan foli coko la.
3- a kalan foli ladabu la.
4- a bali ka bù foli cqjukuw ma .
5- e lamùbaga ka kon ka demisqninw fo.
6- a kalan min tq silaamq ye ka foli jaabi
la aka fo : (waaleyikum).
7- a ladoniya ka fù foli kqli fùlù oye suna
ye a jaabili ye waajibi ye .

KA KON KUMAXQ LADABU

1* ik’i miiri i bina kuma munkama.
2* ik’i miiri i bina kuma munkan.
3* ik’i miiri i bina kuma cokodi.
4* ik’i miiri i bina kuma kumajumqn.
5* ika kuma hakq dafa ka xq.
6* ika kuma bqq bila a bilayùrù la.
7* i bi fqnmin bqq don kana bqq fù.
8* fùta bqq tifù bqq xqna .
9* fùta bqq fùkuma mase.
10* kana kuma fqn na min taabù iye.

132
 Lamùli siraxuman

KUMA LADABU
1- k’i tulomada mùgùwqrqw ka kuma fq
k’i kùlùsi u ka kuma tigqli la kana u ka
kuma cixq ubolo fonaakqra kumajuku
2- kana xinigali kq fqnna min bq mùgù
tùùrù ati mùgù nafa.
3- kumakqla ka kuma xqsin kqnqkan
mùgù bqq ma .
4- k’i xqnafilqli tilan jama bqq cq.
5- ka kuma ni ladabu xuman ye .
6- ka kuma kq dùùnidùùni kan’a teliya .
7- kuma bqq fq bqq ka kodon danyùrù la.
8- ika daden ka caaya kuma ka dùgùya .
9- kana kùrùfùliw lamq a kon a tigi bolo.
10- iye min bqq mqn kana bqq fù.
11- iyùrùjaxa kumacaaman ni kumajanyali
La k’a damakqxq.
12- ika kuma dumanw tùmùn inaafù ibi
jiriden duman tùmùn cogomin.
13- ika kuma kileni fù.
14- kumanafaman taakasegin yala aka
faamu k’a durusi no y’asùrù a walawa-
lalen do otaa kun bù ik’a toten.
15- kuma mùgùw fq u hakili damajira la.
133
 Lamùli siraxuman
16- kumakanw walawalali kumafùcoko
xuman na kabù dusukun na.
17- kana ikan korùtan ka pqrqn ni darura tq
i kan damakqxq kabqn ni mùgùw ye.
18- kana yqlq kasiyùrù la.
19- kana kasi yqlqyùrù la.
20- iyùrùjaxa kogqlqya kojuku la ani kuma
sama kojuku ani Dansako kumaw la.
21- kana xinigali kq fo ni sira dira ima
kumala fq ika kuma.
22- ni mùgùwqrq xinigara kana jaabili kq
fo a tigi ka jixq d’ima.
23- iki xqfooni lamqlikqlaw kùrù ni kuma-
xuman ni kumadon ni Nusadiyakuma
ye (va aka kq tixq ye).

HQQRQ FOLI LADABU

1- ka nusadiya bangq k’i makodon a ka
hqqrq kq kun la.
2- ka foli kq min bi bqn ni hqqrq ye, foliko
xuman na.
3- bolomafara kanulen do kafara foli kan.


134
 Lamùli siraxuman

BANABAGATù FOLI LADABU

1- ka teliya kataa foli kq.
2- ka foli kutaala suruxq banabagato ka
lahaala coko la
3- ka duwaawu kq banabagato ye ni bi
Don akan.
4- a kanulen don ika banabagato somùgùw
xiniga aka lahaalaya la (abi cokodi).
5- a kanulen don ika banabagato nusadiya
ni a kqnqyali ye ani sijansùrù.
6- a kaunlen don ika sigi banabagato kun
yanfan fq.
7- a kaunlen don ika duwawu xini banaba-
gato fana fq.
8- n’a ye sikara daminq k’a hakilijigin
(laailaha ilalaahu la).
9- ikafù aka bolo bila dimin yùrù kan ikafo
sixq 3:(Bisimilahi nbi tanga xini ni alah
ka kùùrta ye ani aka sebaaya kabù tùùrù
ma nbi min sùrù ani nbimin kùlùsi na.)
n’a ma ban ib’a kq sixq 7 ala ka kq an
nafa nan ye.

135
 Lamùli siraxuman
SANGAFOLI LADABU
1- ika hakilsigikumaw fù ani duwawu .
2- a kanulen do ka dumuni dilan suu
somùgùw ye faatuli don.
3- k’i ka dusukun kamikami jira.
4- niye konko ye ika konùnajqya ladili kq.

TISON NI HAALOLI LADABU

1- ni tison na ibaafù alihamudu lilaahi
(tando bi ala ye)
2- mqbaga k’a fù yarihamukq laahu (ala
ka hinq i la) nisilaamq do .
3- tisonbaga k’a fù amina yagifira laahu
lanaa wa lakum (amiina ala ka yaafa
anw ni aw bqq ma).
4- ni silaamq tq ibaafù yahadii kumu laahu
wa yusilihu baalakum(ala ka aw kanda
k’aw laban xq).
5- n’a ma alatando kana fqn fù.
6- n’ibi tiso k’i bolo bila idala wala musu-
waari k’i mankan jigin n’a xqna.
7- ka tison laabi kase sixq saba ma.
8- abi kùn walicqq ka npokotikini ka tiso
jaabi .
136
 Lamùli siraxuman
9- i jija ka haalo kunbq i seko la.

BAARAKQDENYA LADABU
1- ka kq maaxuman ye
2- ka kq dnayama ye.
3- ka kq farifùùnilen ye.
4- ka kq hakiliduman ye.
5- a ka a xqnafilqli suuli.
6- a ka danaya dafa min ye wariko danaya
Ye ani o xùgùnnaw.
7- a kajo n’a ka waajibiw bqq ye.
8- a kaku n’a yqrq ye ka kq yqrqminqla ye.

BAARAKQDENTIGIYA LADABU
1- a bilasira baara kqcoko xuman na .
2- a ka waajibiw jùnjùn xqjirali a la.
3- a kakan kakq cokomin o xqfù a ye.

JATIKIYA LADABU
1- ika ladiyali fqn d’ama sufùlù.
2- ini dunan ka dumuni kq xùgùnfq kana
wili fù a kùnù ka fa.
3- dimi bi kon dunan xqna kana adegu.
4- jùrq konlen do dunan xqna kana adegu.
137
 Lamùli siraxuman
5- kana don ika dunan kan deguwaati
inaafù sogoma jùùna ani Sudukutila-
mafq .

DUNANYA LADABU
1* kana leebu fù jatig ka dumuni na .
2* ika sigi basigi la ani xamajo la.
3* kana i xq kalakala sokùnù minqw na.
4* kana i daa don fqnna min t’abù iye .
5* kana yengema jatigi musow n’a demu-
sow kan.
6* i mada kana i kumakan kùrùtan .
7* kana xukunto kow caaya infù kaaro
Tuli ani tison ni haalo caayali.
8* kana mqq dunanyala katqmq tile 3 kan.
9* ladiyalifqn do sama i jatigiw ma.
10* to jatigi ka bila la kana bù kan don ka
yaalayaala n’a ka jixq tq.
11* kanase jatigi ka minqw ma n’aka jixq tq
12* duwawu k’a ye dumuni kofq.

138
 Lamùli siraxuman

SUN%G% LADABU
1- saniyali ni xinterekeli sùmi ika sunùgù.
2- ikana sunùgù ni ma wasiyu sqbqn ka
bila i kun kùrù
3- n’ibi da ika tuubi kabù i jurumun bqq la.
4- k’ida idusukun saniyalen silaamq bqq ye
5- kana jù alakota kan n’i kunu na .
6- dilan daamu kana dqsq ka wili ni
wilikuma seera.
7- kana sunùgù fo sunùgù ka i minq fona-
akqra dqqmq kama kase ka wili sufq -
naafila seli la.
8- ika da k’i xqsin korùn ma.
9- ka duwawu kq i datuma ik’a fù:n’i tùgù
ye ntiki ala neye nkqrq da n’e tùgù ye
nba kùrùtan n’e tùgù ye.
10-i hakili ka jikin ko sunùgù ye saya
nùùnqya dùye .
11-duwawu kqli n’i kunu na ik’afo: ala
wqrq tqyen ala kqlqn ko , karabali masa
sankolo ni duguklo ni fqnmin b’u ni
Xùgùcq masa,yagalabuli masa ani yaafa.


139
 Lamùli siraxuman

JAKO LADABU
1* konùnangqya ani vaniyaxumanya ilaxi-
ni kakq nbi wari xini nka kisi ka bù
delili ma : ani naata dali mùgùw kan.
2* ika jako laxini kakq wilikajù ye lawasali
Kama farida waajibiw kase kakq .
3* jixqsugu kana i bali laahara sugu la.
4* ika alakosuma laazimuya sugu la.
5* sugu negegqlqn kana to ila ibi na bqq xq
bqq bi taa k’i to sugu la.
6* ik’i yùrùjaxa haraamu na .
7* baarakqxùgùya boliyùrù bqq kùlùsili.

TAAMADENYA LADABUW
1* ka tùùxùlifqnw segin ka juruw bqq sara
ka bù ikaana.
2* ka taamaxùgù xini kana taama i kelen .
3* kaanbqn da iteriw ye ani somùgùw .
4* naafila selili somi ika bù.
5* ni ibi bù ika fù:bisimilahi nye njigisqmq
ala la setq jùn ye dabali tq jùn ye ni ala
tq ntiki ala nbi tanga xini ifq nkana fili
mùgù kana nfili nkana tqrqntq mùgù ka-
na ntqrqntq nkana mùgù tùùxù mùgù ka-
140
 Lamùli siraxuman
Na ntùùxù mùgù kana kalabantiya kq na
nkq na kalabantiya kq mùgù la.
** Ni bi yqlqn i ka yqlqnkanfqn kan i baafù:
Subuhaana lazi Sakara lana haaza wamaak-
unaa lahu mukiriniina wa innaa ilaa rabi-
naa lamunkalibuuna.
(saniya bi masa ye Masa min ye ni yqlqn-
kanfqn kolon anw ye , anw tise ka nunu
kolon ika don anw bqq bi segin an danba-
man alah de ma).
6* ika soli kabù fajiridafq n’a xqna.
7* ika taama fanba ka kq sufq .
8* i kelen kana taama sqrq kùfq.
9* n’i bi daaba kan ika nùgùya a ma.
10* ini fqnwùùrù 6 ka taama xùgùn fq
A* dugalen .
B* jiminqn (bolen).
C* vonibùlan.
D* gqsq.
E* kale ni kalebara.
f * pqxi.

 141
 Lamùli siraxuman

LAM%LI KUNGO W%L%N FILANAN

NEGE LAM%LI KUNGO

NEGE LAM%LI
Hadamadenya negemine ye fqnye danbaga-
masa alah subuhanahu wa ta’al Yqrq dey’a
don mogoya la munkùson bùnaw kasùrù
(den) , onqgeminq bi dogo demisqniya la
abi bange k’a yaakubaya dùni dùùni mùgù
ka xqnqmaya la abise akqnfqnse ye bolon-
bolonya tuma , demisqniw ka negeminq ti
lagolonya u mago bi osanga inna lamùli
ani kùlùsili sqbqsqbq la .
cqnimusoya nege bi jate bunahadamadenya
negew la belebele do ye nege in bi bunaha-
damadenna kabi abangeli tuma abasigilen
bq k’a xamajù foo kase bolon bolonya tuma
va abi dayqlqnli daminq ani fanga sùrù
dùùnidùùni ka kafo bolonbolonya seli ma
fo aka Sesùrù osi hakq kan ka bolonblonya
dafa aminq bqq kakq ala , abi ayqrq sùrù
dqsqbagaye a kunbqli la ka tùùrùw kunbqn,
142
 Lamùli siraxuman
ni nege bangemli laadala gqlqya dùw ni
kungo dùwbi tugu ala , yan kungo ba biben
bangebaga fila kan ni ko nunu bùli la yen
min ye sirada denw xq nin si hakqla min
ka gqlqn .
Negelamùli bi tilan tilan yùrùfila demisqni
ani bolonbolonw.

DEMISQNIW KA NEGELAM%LI
Demisqniya tuma ani cqmisqni ni npogotigi
bolonbolonya nege bikq dogola ka sabati va
abi jate sihakq ye min nafa kabon nege
xqfùli demisqni ye ni xqfùli adùla aka sira
xuman sùrù ani ka bqn lamùli lasaliw ma
ani aka sigi diinq sigilanxuman kan ani
lamùlixuman , walama a kakq lamùli siraju-
gu ye min ti jùgù xuman sirakan ola akùfq
abikq laada ye min bi tùùrùkq kumadùla
abikq cixqli ba ye kqrqkqrqma bolonbolo-
niya tuma min, bi tugu ala.
Denya tuma oye ka jogoxuman ni juguman
bùxùgùnna ani sihakq minbi akùfq labqnli
ka tugu ala,somùgùw kakan ka sinsi xqkun-
kilenna dùw ani diinq kalan ni lamùli
143
 Lamùli siraxuman
kalanw dùw kan , munkùsùn k’u tanga kabù
bqnni ma mùgù kakan k’i kùlùsi kow min-
la ,ninkow min kakan ka kùlùsi ani kùfilq
kakan kakq ala.
1- MALOYA
Akakan ba ni fa ka gwa xqnqmaya kungow
bqqlajelen kùlùsi oye maloya lasali ye , uka
sigida labqn minbi bqn denw lamùyùrù xu-
man ma ani silaamqya lamùyùrù xuman
okùnùna maloya ka kùlùsi du fanbqq ola ba
ka silam- qya finidùncogo kùlùsi akqcùgù
yqrq la denw xqna wala abalemanw minuw
tise ka a furu wala a faw ,ka wililikq fili
nùùnaya bqq la, ani denw ka sirabila fini-
min ni adonli manka n’abi yqrqminq bali
ani sutura ani negewilili ubi demisqni dqsq
anegela jùùna , atibqn faa ye aka fini don
mindonli mankan sokùnù wala a fari lan-
golon boli .
2– MOLOBALIYA KUMA F%BALIYA
Bangebaga fila kakan k’uka kuma kùlùsi
kakq ni ladabu ye ani fùcogoxuman ni jogo
xuman ye , k’u yùrùjaxa dakuruxqw ni ku-
makanw na minbi negewili , uk’u yqrq bali
144
 Lamùli siraxuman
kabù kisa ni barokuma bqq ma minbi nege
wili hali tulon ni sùdiya sirakan .

3 – CMISQNI NI MUSOMANI FARALI

KA B%X%G%N NA DILANNA
Dencq ni denmuso kakan ka bùxùgùnna ko-
lila , ba kakan ka denw dege yqrq kolila ni
asera san naani ma aka sabati okan waati
jan foo ukanase u somùgùw ma koli kola
nuye kodon.
In’afù abi somùgùw kan uka cqmisqni ni
musomaniw ka dilan fara san wolonfila7
kùfq , atibqn maasa fila ye uni denw kasi
sokelen kùnù san wolonfila kùfq , aminqna
kiraba la (knk) akoo : aye a denw fara
siyùrùla n’usera san wolonfila ma .

4-MAASAFILA KANA DA
DILAN KELEN KAN DENW XQNA
Maasa fila kakan ka uden kalan dakonkonli
la ka jixq xini ni ubi don ukan usiso kùnù ,
aka kakan ba ni fa ka gqrqxùgùnna kana kq
den xqna kabù negewilikow ma , ati bqn
maasafila ka da dilakelen kan denw xqna ni
145
 Lamùli siraxuman
sibon t’ubolo uka kan ka dilan fila xini bqq
ni ika dilan.
Silamqya ka lakaliliw ni ladilikanw la min
bi gqlqyalikq banifaa ka yùrùjaxali cqko ni
musoko tamasixqw na denw xqna.
aminqna kiraba la (knk) akoo : nkalenna
masala ne nin bi masa min bolo ni cq sera
muso ma ka dento sokùnù akunulen do abi
uye abi uka kuma mq abi uhihan kan mq ati
kisi abada ni cqman do iye jqnqyakqla ye ni
musoman do iye jqnqyakqla .
Aminqna imaamu sùùdiku la kisi b’akan
tuguni: cq mankan aka gqrq a muso la wa
amankan ka gqrq aka jùnmuso fana la ka
den to sokùnù , a kadon oden bi jqnqya
tixqta (den bikq jqnqya kqla ye ).

5 – DAN MINBI DEN N’A MAASA KA

FARIKOLO JOOSILI LA X%G%N NA
Somùgùw makan ka uni den ka si dilan-
kelen kan n’asera san wùùrù ma jango ni
den ye cqye iye muso ye wala muso do eye
cq ye , ani minu sera kodon ye ,kana i fari-
lankolon nùrùn den fari la , ni ba y’a laxini
146
 Lamùli siraxuman
darura kama ani den ka si dilankelen kan
otuma akakan ka fini don min bi abali ani
den fari ka joosi xùgùnna .
Bangebaga fila kakan ka uyùrù jaxa fari
jùsijùùsili la ani tulonkqli la den xqmana
na , sabu okqli nùw b’ala min cqmaxi
obi bange bolonbolonya tuma ani funagq-
niya tuma .

6– K%L%SILI DUUMILI
DENW KA GQRQX%G%NNA LA
Denw kùlùsili bi waajibiya uka gqrqxùgù-
nya la , kqrqkqrq ma usi sanduuru ni san-
wùùrù kùfq , duguma kalan sihakq n’oye
sanwùùrù 6 kase tannisaba 13 ma.
Kùlùsili xuman kakan ka daminq munkùsùn
denw kana don gqrqxùgùnna la siga bi min
la uyùrù kana janxa xqnafilqliw la .
Laminqko sùmùgùw ka ko nùgùyakoju ani
dùnnibaliya kqrqkqrqma baw , denw bikq
tumadùw mùgùmin ka kùrù uye siila bolo-
kan ubi sirabila n’uye , abisekakq denkelen
bi denw tùw cixq k’ubù sira xuman kan.
Abi bangebaw kan ukana jateminq ko denw
147
 Lamùli siraxuman
bise ka uyqrqbù ni konunu na ukana xinqn
ni farati kù , otoyen ukakan ka abila ukùnù
kumabq den baalikubali biseka ni sirabila
xùgùn sùrù .
Misaalila akakan denw ka kùlùsi munkùsùn
ukana teriyakq bolobolonni fq min ka kùrù
ni uye .
Ani akakan tuguni uka kùlùsi gqrqxùgùnya
la masuruxqmùgùw la fo hakilisigi kakq
ani ka danaya sùrù k’afù ni gqrqxùgùnna
baasitala akaxi .
In’afù sùmùgù kakan ka kùlùsilikq denw ka
donli la lamini sow la ani uka taakasegi
segi teriw ni danaxùgùn kaso fokase isom-
ùgù minu ka yùrù kajan ila ni koxq in bijate
kola gqlqman ye npogotigiw fq , amankan
gqrqxùgùnya kakq balemankq ni baleman-
muso ni xogùncq sokelen kùnù ka yùrùjaxa
maasafila ka kùlùsili la , k’afù k’uye bale-
man ye utise ka xùgùnfuru dan debi o ne-
geminqla tumadùla ibi dqsq iyqrq la , va ku
uye baleman ye otiseka obali ,an manka
ka sinsin balemanya kan ka an hakilisigi ka
ban ka kùlùsili kq , niye ninko xùgùcaaman
148
 Lamùli siraxuman
sqkqsqkq ib’asùrù maasafila ka kùlùsibaliya
do ani uti udenw kalama .
Laaminqkodo dudùw ka xinqn ni kosqbq in
kù n’oye kùlùsili ye sabaabu caaman kama
in’afù xqnqmaya la sogolaliw ani a hminw
wala danaya kojugu denw na atijigin ukùnù
ko uden waatibq nibise k’asùrù , niko faa-
mucogoya okunye danaya ye farati bi min-
na ninbqq ye kodonbaliya ye ani maasafila
ka xinqn ujùyùrù kù denw ka waajibi la,
nikama maasafila kakan kabù denw ka
gqrqxùgùnya kalama axqma an’uka teriyaw

7- DEN KALANLI ZIIMAHARAMU LA

ANI MIN TI AYE
(itise ka cq wala musomin furu)
Akaxi maasafila ka denw kalan ziima-
haramuya la n’oye cq tiseka musominu
furu muso mankan ka furu cqminuw ma
k’ukalan ka daminq sanwùùrù la kana sanfq
wa k’ulabqn okama , bangebaga fila ye
misaalu xuman ye k’o xqfù denw ye niye
ziimuharamu ye niti iziimuharamu ye
(noye cq wala musomin ibise k’a furu) ulu
149
 Lamùli siraxuman
ka gqrqxùgùnna an’uka kowkqcogo mùgùw
fq obi denw dege ni walanda baaracogo xu-
man na ka dansigi min furuli ti daga iye ani
min tise ka ifuru ugqrqxùgùn ya la.

DENW KA DANAYA SABATILI

1* wilikajù kqli ni kibaaruya minbi basigi
Jira ka denw kisi tùùrù ma .
2* den ni lamùlikqbaga ka danaya falen.
3* sigiyùrù ka lafiya ka xamadù .
4* ka yùrùjaxa wilikajù minbi kobqq cixq
Walama k’usiran ika tila ka den lakilen.
5* ka kibaaruya ni wilikajo uti mindon koo
lase uma ni uka dùntaw ye.

150
 Lamùli siraxuman
DENMISQNI BOLONBOLON
KA NEGE LAM%LI.

DENMISQNI BOLONBOLON KA
NEGE WASALI SIRA
Farikolo nege bolonbolonniya la abi jate
negela yaakubalenw dùla kelen ye aka
waleya fanga kabon hadamaden kùsùbq :
okama abi kominu sirilen bq ala okow biye
yecogo la min kabon n’a kùrùtanlenbq katq-
mq atùw kan ik’adon cq nimusoya nege abq
iko kùngù ni minùgù bi cogomin ani mùgùya
mako tùw abi bolonboloniw bila wilikajù ni
kogqlqn caaman kqli la mukùsùn oka nege
ka xqnqbù .
Sabu baalikuya tuma ninkonunu kqli ye
laada ye minbi kakùn baalikuya xq ani ka
labqn furu xq .
Fùcogowqrq la bolonbolonni mako bijù
negedali la k’asùrù ama kùgùn farikolo
sirakan ani sùrùsira kan , n’okqra bolon-
bolonni ti sira wqrq sùrù fon’akqra Siranat-
aw ye :
1**boloboloni bi nege kunbqn bali waleya
151
 Lamùli siraxuman
lajù abi yùrùjaxa baara minuw bi mùgù
hawja ta ka inegewili ,abi teliya ka jaabi-
likq ni lahaalaya in na kase awaati jùnjùn
ma kqcogola min kadi alah ye kakq akqco-
go la , odeye silaamqya bi anbila min sa-
riya b’adqqmq va niko xqsùrùcogo in’afù
adogolentq mùgùsi la ode ka gqlqn,alabqnli
kqli bi xini sariya fq ani lamùli kqrqkqrqlen
akama .
2**negedali mnibi sariya laxini sùsù ani
hadamadenya danbe nege bi jate tùxùli
nùùneya dùye mùgoya la ani bagaman ni
dansago sariya la ani hadamadenya la abifù
ni lahalaya ma dùnibagaw ka fùcogola
yqrqlatulon kq ( ka tulonkq iyqrq la foka
laawaji bù ila. )
3** bolonbolonni ka sama negeminqla
axùgùna nùfq (n’abifù oma ko pedeya cqq
kase acqqxùgùn ma) obi diinq sariya sùsù
ani jogo ni maya , abi cqya ni musoya
dabùra kunmin kama abi ocixq ani ujùyùrù
xqnqmaya la abi seginkù waleya ka maya
kqxqli ntanya ika taasira cixqli bi tugu ola
ani jogo tixqli in’afù adogole tq cogomin
152
 Lamùli siraxuman
mùgùsila .
4**bolonbolonni ka nege ka sama kataa
siyawqrq nùfq ni cqdo ka nege muso nùfq ni
muso do ka nege cq nùfq ni lahalaya la
amanakq xqwoxq ma ni sirakan abi furu sa-
riya sùsù abi jate baara ye min haramuya-
len do wa banbikq min na diinq na ani jogo
la , foxùkùya caaman b’ara ani cixqli bele-
bele jogo dilanli la ani silamqya xqli la
kafokùnù .
Ni jogojugu carinna k’a caaya sigida la ,
abi sirada kobi sabati ni minuw ye in’afù
du, ani ladaxumanw minuw bi latilenni kq
k’u kùrùtan , tuguni abi mùgùw funu ka
jogojugu carin ka jqnqya daga .

SOM%G%W J%Y%R%
BOLONBOLONNIW KA KOLA
1- bolonbolonni berebeereli
Ik’adon beerebeereli fangaman bi lamùli
kqla ni bolonbolonni xqnqgqli sinsi ani
donxùgùnna k’asùrù kogoya xùgùnye taala ,
wa xùgùnkanu tq tixq,nunu bqq bi jateminq
sababuw ye ka den dqsq anege la den ka
153
 Lamùli siraxuman

aye ko aba a kelenna ani a sago sùrùbaliya

ni jigi misqyali somùgùw la ani jigitigq ani
ka sùmi ko bq jùnlen b’ala ani boxqbaliya
ninbq ye baaraw ye min bi den dqsq anege
la,okama anbi maasa bqq su kakq gqrqxù -
gùn na xuman kan ka denw beerebeere uka
doxùgùnna baaraxùgùnxa xuman min sigi-
lenbq kologqlqyaba kan ani danayaxùgùn na.
Demisqni n’aye waasa sùrù asigiyùrù la ka
aboxq kùsùbq k’aye nye mùgù boxqlen ye
ola abi danaya sùrù ayqrq la , a jalabigqlqya
ka sekokq n’afanga bqq ye ka dilanli kq , va
ni a dùgùyara ka afili kùfq a bi abolodon a
kùnù ati ayqrq di baara foyi ma.
2 - limaniya yaakubayali
Min bi baarakq ka nù caaman bù den kase
anegela ode limaniya nùùnayaw yaakubaya
li ye ani diinq yakubayali ka jiidi ka dùfara
akan waatibqq .
Ayera Jatemina k’afù foyi tiseka baarakq
nin sihakq la nege kunbqlinla ani ka nege
minq adajuru ma ni diinq limaniya tq ,diinq
limaniya bi fanga kenqkanda don demisqniw

154
 Lamùli siraxuman
ni bolobolonniw la , abi ubila ukase ka ku-
ruli kq ni sihakq kotimimanw n’akunanman
bqqla ,uka jù k’a negemineli ni laxini kq u
kùnù ka jù ka bolonbolonniya kungow
kunbq , oye bakurunba fùlila nege mako
biminna .
Bolonbolonni bi sama kùsqbq kana a nin
negedali ma kuma min n’a bi labqnkq ama-
ko kqnqkandaw xinili la ani limaniya , aka
ko kenqkanda ye afq obi jate aka xenagqyù-
rù duman ye minbi aka xqnqmanya farifoo-
ni k’a Kilen , okama limaniya lamùli kakan
ka yaakubaya ani ko kùrùmanw bolonbo-
lonni ka ako bùxq don aka jogo jùyùrù
boxqdon ani diinq kqcogo minbi sek’abila
aka yqrq tanga kabù tixqlikow ma ani taasi-
rajugu ma , misaaliya boloma alahu taala
koo : ik’adon seli bi mùgù fatani kabù
jogojuguw ma ani konko va alah kosumali
de kabon awbi fqnwo fqn kq alah b’a don
abi denmaasaw kan uka teliya ka kuma
denw fq uka bolonboloniya kunfùlù seliko
kunkan k’a boxq fù uye , ocogola ka batu
tow bqq boxq f’uye , ubi walawalali kq uye
155
 Lamùli siraxuman
cogomin nin batow b’udqqmq ka haramun-
kow ni jurumuw kunbqn ,uka ujija ka denw
tugu alah gqrqxogoya la ka ukq alakomùgù
ye , sabu ale kelen deye tangalan ye ani
hakika min bi yqlqmalikq k’asùrù ama bqn
jogotixq jan kùnù , abi jate kqlqminqn ye
minbi makoxq kùsqbq tixqli ni majiginkow
caaman la.
3– demisqni bolonbolonniw xqsinli laxinin
xumanw ma demisqni bolonbolonw ka ne-
gelamùli barala gqlqman ka uka negeminqli
lakilenli ye ni o ma lakilen aka makodon-
kow bi tixq abolo , aka walandaw bi tila ala
ani wilikajù wqrq, abisegin don nataw la
aka sirabilali kan Okama demisqni bolon-
bolon ka nege funtqni yqlqmqli ka xqsin ha-
kilila wqrqw ma miirila ani maaya la dùnko
la ni farikolo xqnagq n’axogonw konafa-
man la abi jate lamùli sirala fanba ye min
ye magoxq ,sabu abi a makodon k’a sogola
kabù negekow ma.
4- bolonbolonw ka laxini yaakubayali
Lahaalaya min kacaa bolonboloniw la uka
yqrq lajq mùgù dqsqlen ye ani laxini laafuli
156
 Lamùli siraxuman
kase hakqma ubi dqsq kobqnbaliw dabila ,fù
ubi deli ala waatini kùfq obi laban jigitigq
nyqrqla ni maaninya , abin’aye abi sixqta la
ati aseyùrù don (abi baarala atq axqkuma
don) yande demisqni bolonbolon ka laxini
kakan ka yaakubaya akaseka kow kunbq ni
sabati ye laxini bq iko falenfqn fitiini ama-
go bi ladon la fokase denkqli ma kasùn
Mùlima kabqn waati ma ,laxini yaakubali
ni ladonli kùfq amako bi lamù la tuguni ,
okùrù ka demisqni bolonbolon baarakqxùg-
ùnya kaxq ka kalan laxini yakubayali la
kqcogoxuman na ,sira caaman biyen ka den
ka laxini yaakubaya : o kungolo ye akadon
abiyen ani alahko kùlùsili duumilen minbi
okoxq boxq ik’a xqsin alabatu kanuli ma
ani alah kosuma ni ahakilijigili saya la ani
laahara ni kuraanq kalan ani duwawu ni
misiri taga ani kaburu ziyara .
Den sabatili kow kan ani sariya baaraw kan
obi anin ka sabatili la k’a kow kanu .
Ka den bolonbolon lamù baara labanli nin
turu ala foka aban ik’adon baara labanli
ojaabi kaxi ni atùtoli ye , baara tùtoli bi
157
 Lamùli siraxuman
mùgù ka laxini laafu ati sigiyùrùkelen .
5 – waatilangolon lafali.
Demisqni ni bolonbolonniw bi daamu ni
fanga ba ye akakan ka labaara ni cogoxu-
man ye amakan ka cixq ka mara ukùnù ,
okama sùmùgùw kakan ka miiri cogo bqq
ma ka uka waati langolon labqn ni fqn
nafaman ye, kqrqnkqrqma walanbila waati.
Waati langolon bi den bila sigasiga la ni
kamanagan , abi ubali kabù u laxini sùrùli
ma ani taaxq ka umakow sùrù xqnqmayala ,
caaman ye sirajugu minq kadaakan uma
baara nafaman sùrù ka uka waati langolon
lafa ni aye.
O kunbqli sira dùla kelen ye ka uka waati-
langolon lafa ni baara nafaman ye ani wili-
kajùw.
6 – u yùrùjaxqli kabù negewilifqn ma.
Kunafooniw ni filqlifqnw ni kalanlifqnw ni
mqntaw in’afù telewisùn ni qnterinqti ni ju-
runaliw nikitaabuw ninuw bqq baga (pùsùni)
belebeleba de b’ula ubi denw nege kunun
ka ajuguya ka juguya ka bila.
7– marakoxuman ni makodonli denw la:
158
 Lamùli siraxuman
Jogocixqko ni taasirajugu èminqli bikq ni
dusukunasiri ni tabiya ye , osababuw ni
xqxiniw kataa laxini sirafq obi den dqsq ka
kq maaye nika cixqlikow kùlaban don min
bi axq , demisqni bolonbolon bqq bi ni fara-
tila jogoni taasira kola fo musomani de bi
ninku katqmq cqmanin kan nin lahaalaya la
kada ko saba kan .
A fùlù :U farikolo dilan cogo kama sabu u
laafuli dùùni katqmq cqmanw kan ni iye u
suma .
A filannan: u lakodolen bq ni ko kùrùtanli
ni konùbùli Baaraw bqqla okama akakan u
marabagaw ika sqbqdon bakq wa ka dabali
xuman tigq min bise k’u kùlùsili ani u Ta-
ganli kabù jogocixq ni sirajugu ma , u kana
cq ni muso bila u kelenna - misaalila -
sokùnù waatijan , amankan anka danayaba
sinsin demisqni bolonbolon la nege ko la
uni somùgùw ni masuruxqmùgùw cq minuw
yùrù kajan ani minu yùrù kasurun , walama
mùgù minw ni bùxùgonye ye uni min
sexùgùnma ,a kakan kolùsi ka ta jogosira-
kan ani farikolosirakan mi ye waajibi ye
159
 Lamùli siraxuman
tùùrù kana u sùrù .
Kùlùsili ni yqrqtulokq tangali .
Ik’adon silamqya fùcogola diinq jùlen do
mùgùya kan abi yqrqtulokq kq baara ye min
bibù adamadenya tabiya la min ni cixqli
caaman b’ala a maxi farikolo fana ma sabu
abi laafuli ni dqsq se farikolo ma , abi kùrù
jùùna abi nùùbila nin la tuguni , minbi tugu
ala ka akq lada ye ani jurumu sùrùli ani ku-
nasuulili ni jigitigq ni miiri ni hakili kabù
hakili langolon ma , ani o xùgùnnaw nùjug-
uw la , yqrqlatulokq bijate nege poroncoli
ye a haramuyalen do silaamqya sariya la ibi
xaage ala wa akqbaga dangalen do ,in’afù a
minqna kira la (knk) akoo : mùgùmin bi a
yqrq tulonkq n’a bolo ye odangalen do.
Aminqna imami sadiku la alah ma jixqkqra
ama akoo :ko anana ni cqdo ye aye tulonkq
a mùgùya la ni abolo ye aye abolo bugù
foka abilen kasùrù ka muso furu kadi ama
beyituli maali la .
Okama abi waajibiya demisqni bolonbolon-
niw k’u kùfilq laada in la cq ni muso ka ni
jogo cixqli kùlùsi, ani akùlaban minbi npo
160
 Lamùli siraxuman
kotigi xq , ikakan ka xqfùli kq idenmuso ye
ko alah ye farikolo min di ama aye adi ama
aka kùlùsi .mùgù dunan wqrq mankan ka
maga ala k’afù aye a si sankùnùnton nan
k’awalawala aye yqlqmqli minuw binakq
afarila n’abina baalikuya akana tùùrù
(cqmani bi ten) okama ika kib’aruya laada
yeli la xqfùliko xuman na ko abina don ma-
kororobaya la aka a yùrùjaxa kokolonw la
ika akalan janabako la ani seli ni sun ni ku-
ranq kalan cogo la , o npogotigi joli b’a
bamuso xiniga abi tùùrù afq jolibon do wala
Bana do .
Cqmani okola akibaaruya maniyuji la abi
bù sunùgù la Baasi tq ala abi cqya daminq
de jira , ib’a baroxogonya saniya kow la
ani janabakoli , otuma nege wili bi daminq
ibi furuko cogoyaw walawala aye .

NEGE LAM%LI TQMQ SIRAW

1- san 7 kata san10 na a bi fù oma koxqna-
bù kuma den bi kalan Jixqxini ladabu la
ka don maasa kan ani filqli ladabu .
2- san 10 kata san 14 na o ye baalikuya
161
 Lamùli siraxuman
xqkorola ye ,den bi yùrùjaxa Negewili
kow bqq la.
3- san13 kata san16 la baalikuya si ye
den bi kalan gqrqxùgùnna Ladabuw la
n’aya sùrù a labqn len do furu kama.
4- baalikuya kùfq oye funangqya waati ye
abi kalan yqrqminq ladabu la n’a tise ka
furu kq.

FQNW MINU YE WAAJIBI YE

LAM%LI LA
1* bqq foroba do.
2* akakq foroba ye xqnqmaya kow bqq la.
3* damakqxq kakq lamùli la ani bqn sira
kana da mùgùwqrqw xq .
4* akakq nùgùya la ka a magaya waatiw
yelqmali la ani makow ni yùrùw bqq .
5* akakq ko duumilen ye kabqn ni mùgùya
ye kabqn lamùden ma akana cixq kqlq.
6* akabqn senma akana fù maaya makow
kù aka walawala lamùden k’a faamu ani
kalanden.
7* akakq koxuman ye akqli ka nùgùya aka
Nùbù lamùden ka taasira ni kalanden.
162
 Lamùli siraxuman

DARUURA (4) MINBI ADAGA

WALCQQ KA WALIMUSO FILQ
1- ka muso filq maminq kama.
2- kalanden filqli.
3- furakqli filqli.
4- kiritikq ni seereya filqli.

DEN Y%R%JAXALI
NEGEWILI KOW LA
1- den yùrùjaxa a kana don maasaw kan ni
aseera koxqnabù ma daruura waatiw la.
2- den yùrùjaxa a kana don musow wqrqw
kan umasirilen asuruxqlen baalikuya la.
3- denw farali dilan na nu sera san 7 ma.
4- den yùrùjaxa k’axqcoron langolon bùlen
na n’aye kodon.
5- u yùrùjaxali ja jugu filqlila jabarani na
6- langolon foto lajqli ani jarabi baro .
7- abalili siniman ni tiyatiri jukuw filqli la.
8- abalili fini kunkuruni ni leebujira finiw
don ni la min bi mùgù maloya.
9- abalili langolon bùyùrùw bqq la gindola
Ani bangela .
10-abalili taamaxùgùn jugu la.
163
 Lamùli siraxuman

LAXINI MIN LAM%LI TIXQ UK%

1- halaala xinili xqgqdonli den na.
2- den dancoko kùlùsi k’a labqn.
3- tulon waati kqrqkqrqlen bila den ye.
4- xùgùndqqmq yaakubaya so ni kalanyùrù
ni misiri ni xùgùcq (akq alakomùgù ye).
5- donxùgùnna kakq den ni lamùbaga cq .
6- ka taama lamùli taasiraw kan su ni tile.
7- ka gafe kalan negedon den na.
8- donnisira nafamanw minqw labqn aye.
9- den k’a don ko jùyùrùbala silaamqya la.
10- sqbq ni kilenniya nin don denna kosqbq.

LAM%LIXUMAN MINQN
MIN BI N%%B%
1- lamùlikq ni ladegeli ye
2- lamùlikq ni taasi ni waajuli ye
3- lamùlikq ni negedonli ye ani siranli.
4- lamùlikq ni laadaxuman ye.
5- lamùlikq ni kokqlenw ye.
6- lamùlikq ni misaaliya gosili ye.
7- lamùlikq ni kisabùli ye.
8- lamùlikq ni kodilanli ye.
9- lamùlikq ni baara dili ye den ma waati
164
 Lamùli siraxuman
langolon na.
10- lamùlikq ni baaracogo lajqli ye.
11- lamùlikq ni kùlùsili ye
12- lamùlikq ni xaageli ye .
Aka nùgon lamùlikqla ma ka baarakq ni nu-
nu minqw ye minbi nùùbù n’a danfaralen do
xqtaa don ka mùgùkelen kelen bqq lamù ka-
xq min b’ato danimasa ka laxini bi dafa
abato kakq ni kononajqya ye kabqn alah ka
sariya ma , ka den seko yaakubaya ka aka
Kekuyaw jiidi minbi abila miiri xuman na
ka hakilila xumanw nùùrùlen di ama a ka
xqnqmaya kokqtaw kunben .

LAM%LIKQLI NI LADEGELI YE
1- ikakq misaaliya kùrùtalen ye den ka
Filqlila.
2- ikakq ladegefqn xuman ye den xqkùrù.
3- k’abila taasira xuman kan.
4- ziirin daye jogosira kan min b’a lasùmin.
5- lamùbaga ka surqyaxuman jira den na
Kqwale ni kuma ni somin ni faamuya
Bqq, lamùli ni ladegeli ye obi jate lamùli
La fusamandi ye wa axq katelin sabu abi
165
 Lamùli siraxuman
demisqni bi sama kataa ladegeli ni maana
ma(ziirin) ni ikqra xqmùgùxuman ye ojogo
bi don den na ani taabolo korùtalenw ni a
kùrùla ni jogoxuman minye obi to ala , abi
marali kq aye min ye ladegeli la bamananw
ko : kamin b’a xqmogo ton filq.
Ikadon lamùli dafalen titaa ka ladegeli to.
Lamùli karamùkù ni ladegeli ye bi sira
cixqtigiya ni lamùli siraxuman ye ani
lamùli bi sigi fqnminuw kan ani lamùli laxi-
niw lamùli bi min xini lamùlikqla fq, ode-
kama alah ye kira ci (knk) kakq ladegelifqn
xuman ye  tixqnina kira kqra awye lade-
geli fqn xuman ye.
kira (knk) kqra kandabaga ani lamùlikqbaga
n’a jogo ye kafara kuranq ni hadisa n’oye
aka taasiraw ye , akqra dalaminq ye ani ka
alah ka laxini baara ni abifq ka min fù
mùgùw ye ani kuranq ladabu , in’afù saha-
baw ni taabi-uuna ye misaaliya ye cogomin
ka fanga di ladegeli xuman ma silamqya la.
Ladegeli xuman ye lamùlila sira belebele
ye silamqya kaye la min bi aka lamùli tilen
ni sirakan ,labuda den kakan ka ladegebaga
166
 Lamùli siraxuman
sùrù a maasa fila wala dukùnù munkùsùn si-
lamqya jogxuman ni asiraxuman kakq ata-
biya ye ,laabuda fo mùgù kasùrù sigida la
mùgùw bi min ladege abi fanga don si-
lamqya sariya la ani a ladaw uka minq ni
tixq ye ani danaya filankurun ka lamùli la ,
sigida yqrq tixq fo ladegebaga kakq ala min
bila aka kow xq ka fanga don silamqya la
bqq bi xqsin ama ka tugu akù.
A dogolentq ana ko mùgùw makobi lade-
gebaga xuman na mi bqq b’a ladege.



167
 Lamùli siraxuman

LAM%LI NI TAASI NI WAJULI YE

Taasi bi don k’afo ninnako don abi nùgùya-
li kq mùgù yeko laban donli la mùgù bi ko-
min ye ka dabali ka miiri ka fixq bù ala ka
suma ola abi jabixuman sùrù min bi nùbù a
dusukun bi sùn ala ,obi abila miiri sirakana
ani mùgùya sabatilen kuranq hadisa la wa-
landa caaman bi an weele kana miiri ni taa-
si ma , kuranq kisa bqq ani kira ka hadisa
bqq ye alah ka laxini lamùli don , hakili xu-
mantigi b’ayqrq kisi ni taasi ye ka a laxini
sùrù , alah ko alah min kabon ase korùtan-
len bq yusufu ka kisa kùfq cixqna taasi
kun bi yusufu ni a balemanw ka kisa la
miiri bagaw ye amakq baro ye min valon bi
tigq va tixqtigiyali do ani fqnbqq walawalali
ani kandan ni hinq jamakulu ye min bi li-
maniya alah la.masaba ye cixqfù Taasi
kisaw la abi jogo fusamandiw don lamùden
na ani ko korotanlen alahko nùùrù lamùli
kqla kakan ka baarakq ni fqn ye min bi bqn
aka baara ma , ka demisqnw ka miiriw la-
kunu k’u dege miiri xuman na .
Lamùli ni waajuli ye maakùrù tqmqlenw ka
168
 Lamùli siraxuman
sira kan a sinsilen bq fanfila kan fùlù : ka
cixq bange ka kùnko jira lamùden na nin
maxi , filanan: dusukun lakunuli den bi fi-
liw dilan ka cixq bange aka fili bi dùgùya
va dusukun lakunuli obi aka baarakq ,min
bi fo aye abi olabqn waujli bi den bila ka
baarakq ni fqnmin negedonna ala.

WAAJULI MINQW
1- ka waajulikq ni nùùgùya ye ani kùnni ye.
2- waajuli kqli ni baaroboli ye min ni taasi
ko ye ani waajuli.
3- waajuli kqli ni ladili ani waajuli kan ye.

WAAJULI SIRAW
1- kisa (barobo) sira
2- kumafalenfalen ani xiningali ni jaabili .
3- ka waajuli daminq ni alakalen ye.
4- ka waajuli xagamin tulonxùgùnya la.
5- waajuli kq k’a damakqxq akana degukq.
6- ka waajuli kq ka nùùbila dusukun na.
7- ka waajuli kq ni misaaliya gosili ye.
8- waajuli misaaliya dili ni bolo ye.
9- waajuli kqli ni desin ye ani walawalali .
169
 Lamùli siraxuman
10-waajuli kqli ni walew labaarali ye.
11-waajuli kqli ni mankaci ye min bi bqn
Ni kokqta ye.
12-waajuli kqli ni yqlqmqli ye ka xqsin ko
la gqlqman ma.
13-waajuli kqli ni haramu bangqli ye fatani
bi kq kabù min ma.


170
 Lamùli siraxuman
LAM%LI KQLI NI NEGEDONLI
NI LASIRANLI YE
Negedonli ye sira ye silamqya ye min kq ka
baarakq munkùson ka silamqw sukakq xu-
mankq kan k’ubila kanda sirakan ani baara
kabqn ni alah sariya ye ka yqrqminqkq kabù
diya ma minbi mùgù tùùrù wala baara jugu ,
alah kama oye hinq ye kabù alah yùrù aka
jùnw ye , kasùrù lasirani ye kankarimada ni
faratili ye xaagata la min bina kojugu kama
wala jurumu alah ye an ladi ankana min kq
walama farida bolokùfq minqli alah y’an
bila minla wala alah ka lasiranli k’a laxini
ka aka jùnw siran munkùsùn ka a mankutu
dù bange ani aka alahya boxq ,mukùsùn uka
farati sanga bqq jurumu nin kota kqli-
la ,cixqna silamqya ye alaxini bila silamq
kùrù nin bi sin min ma ka anegeminq kono-
nangqya la ani kanu minbi mùgù sama ,
kùrùtan do abi inafa ni alah ye sara minfù
ye abaara la .
Alah ye lahidu ta mùgùw ye minu lima-
niyara a la ka xumankq k’ukq kùfalen xu-
man ye dugukolo kan in’afù fùlùmùgù
171
 Lamùli siraxuman
tqmqlen uxq munkùsùn alah ka uka diine sa-
bati ubolo ajixqna ni minye ka falenkq uye
siran kùfq k’u jalagqlqya ubi ne alah batu
uti fqnfara nkan , ni mùgùmin kaafiriyala
nin kùfq uluye cixqlikqlaw ye  Nùùrù suran 55 .
Ikadon negedonli sira lamùli la kafisa ni la-
siranli ye sabu abi nin kumaxogùnya ka
dusukun xqsin ima , abi sinsi negeminqli
kan mùgù kùnùna na , an bise ka nafa kq
lamùlila n’ye sqbqdon lawasali la ,abi ku-
ranq ka hakikaw sabati koo ik’adon
mùgùminu limaniyara ka baara xuman kq
alijinqw firidawusi bi otigilamùgù dunaji-
gin aduumilen alijinq kùnù uta axogùnna
wqrq nege.Lanegeli bi demisqn fitiini ni
kùrùba bqq nafa ubqq ni uka faamu danyùrù
ani sedanyùrù kow la.
Va lasiranli sira oti siraxuman ye sabu
asinsilen bq siranya ni bagabagali kan obi
mùgù bila baara la atise minna ayqrqye , la-
siranyali ye ladabu kqlan ye min kakan ka
baara atumana, n’ama kqten abikq muritili
ni sirabilali ye , la wasali kakan ka bila axq
ani dqqmqli okùfq kankarida bina.
172
 Lamùli siraxuman

LAM%LI NI LAADAXUMAN YE
Laada bi jùyùrùba ta hadamadenya la ,sila-
mqya bi baarakq ni laada ye k’akq lamùli
minq ye , obikq ni donko ni sira xumanw
yqlqmqli ye kakq jogo ye ka mùgù kelenke-
len bqq ye min makq ni gqlqya ye ,silamqya
lamùli sira taara kunkilenna fila fq aye ata
ka silamq fùlù kalan laada kuraw la ,min
bise ka ukisi laada jugu kùrùma ma , kun-
kilenna filannan ka laadakura sabati ani
jogo kùrùtanlen .
Lamùli siraxuman bi yqlqmqlikq ka nùxuma
bila dusukunw na ani k’unege baara la , ka
Jqnkqlen kilen ka siraminq ufila bi faraxùgù
Kan , nka misaaliya ta selikan abikq laada
sabatilen ye itiseka laafiya fo ika seli wa
sun fana bi ocogo la ani jaka ani ladabuw
bqq silamqya sirakan in’afù dumuni laada
ni jimin ni sunùgù ani foli laada ninu b’aji-
ra ko ladegeli bi baaraba kq mùgù deli la
laadaw la ka fara lasuli ni xqjirali ani la-
zimuyali ni nùgùya wala cqsiri .

173
 Lamùli siraxuman

LAM%LI NI LAADA MINQW YE

1* ladegelike xqnafilqli la dilanli ni xqli la.
2* ka degelikq ni baara la ni lakolonli ye
ani labqnli.
3* ka ni dusukunasiri tuguxogonna.
4* k’a bù jugumanna.
5* ka sigida yqlqmq.

5- LAM%LI NI KOKQTAW YE
Lamùli ni kokqtaw ye siraxuman ye min bi
baarakq lamùli la xqnqmaya ni kokqtaw bi-
taa xogonfq , kumado kokqta bi dqmqkq ka
kuntaafan jira mùgù la ani lahalaya yqlqmqli
o lahalaya kunkilenna yùrù , ni lahalaya
yqlqmqli obi duxq k’a kuntaala jaxa nùùbùli
la n’u nana kokqta kùfq jango n’akqra koba
ye min bi nùùbù abi nin yuguyugu kùsqbq ,
lamùlikqla xuman bi kokqtaw kq ka ninw
kanda anùù bi to ala kamqq ati bù jùùna .

174
 Lamùli siraxuman

6– LAM%LI NI MISAALIYA
GOSILI YE
Akanbi misaaliya gosili ka bangeli kq , ka
xqfùlikq ka walawalali kq lahalayaw la .
Kuranq ni kira (knk) ka misaaliya fangaba
b’ala lamùlila minuw tixqtigiyara kùrùxu-
man bi ala ani kùrùtan ani laxini xuman
min bi faralen bi xogùnkan ani kumadon
minu kqli bi nùùbù.
Ko kunjalan ni ko kùrùman bqq ye kelen ye
maw ka kokùrùman ni kodogolenw faamu ,
kira (knk) ye baarakq ni kumaxùgùya hadi-
sa natala : anw y’a minq abii hurayirata la
alah ma jixqkqra ama akoo nxamq kira la
(knk) akoo: aw y’aye cogodi aw dùlakelen
ka soda la kùù biyen abi iko sixq duuru tile
kùnù , yala nùgù fqn bito a farila wa ? Ukoo
ayi fqn tito a fari la akoo : ocogola seli fa-
rida duuru biten alah bi tqrqntq jurumu
tuuse n’uye . Bqnkqlen do hadisain kan

175
 Lamùli siraxuman
LAM%LI NI KISAB%LI YE
Silamqya lamùli bi kisa sira kq ka lamùli
laxini cixqtigiya , kisa bi jate lamùli baara
ye minbi kuntaalafan ni siraxuman jira min
laxinilen do , abi weelekq kataa masirili ma
ni jogofusamandiw ye sabu fanga minbi ala
okabon nùùbùli la kunkilenna jirali .
Kisa kelen wo kelen ibi lamùli misaaliya
sùrù ala minbi mùgù taabolo dilan , walama
misaaliya damandaman abi taabolo dùw di
den ma nin lamùlikisa nunuw bi fangadon
mùgù taabolo la ka nùù bila nin la .
Lamùlikqla jolen bi kisa kq donyùrù ye
lamùli ni kalan na jango sanwùùrù fùlù ka-
lan na in’afù lamùlikura bise ka kisa kq
lamùli taasira xuman ye taariku sirakan.


176
 Lamùli siraxuman

LAM%LIKQI NI
GQLQYAW WILILI YE
Gqlqya bisùrù tumamin ni mùgù ye kokura
daminq ama deli minna otuma oko keguya
b’ajq ani a kib’aruyaw walama a siraw ti a
bolo min b’abila k’akq kaxq kqkoxuman na
mùgù bi aka baarakqminq kùrù bila muuli
kura wqrq kùnù ob’ato abise ka baarakq o
kola kaxq n’a dqsqra ola abi xqdon ni
keguya kura wqrq xini minbi yqlqmqcogo
xuman jira ala jùyùrù kura la .
Gqlqya kunbq siraw fùlenbq xogùn kù
mùgùdù ni dù tqkelen ye kodon ni keguya
ni faamu ni si tikelen ye kow yqlqmq cogo-
la , tumadùla gqlqya bi mùgùdù sùrù kodùla
ati dù sùrù , gqlqya wilili danfara b’ala ka
afù dusukunna kodo,sabu asirilen bq hakili
labaara caaman de la in’afù hakilijigin ani
faamu ni degeli ni koxqnqbù ni kosigicogo
xogonkan ani kodon ni kolaban ni oxogon
caaman hakilila baaraw ni keguyaw ni
taaxqw la.
Gqlqya wilili bi kalanli ni kalan na abi
dùfara mùgù ka keguya kan ani aka miiri
177
 Lamùli siraxuman
kan ani boxq kura ika wilikajù jaabi ha-
kilila baaraw la ani dusukun baara,
lamùlikqla xuman bi gqlqya wilili kqka la-
kolonli kq ani ka walawalali kq faamuyaw
la ani ka yengema faamuya kuraw kan
lamùli ni gqlqya wilili ye bi den bila ha-
kilila kuraku- rali la ani faamuya min bi
abila xqfq , ab’a labaara yùrùdùla wala
gqlqya kura la , abi koxqxini negedon ka-
landen , abidùfara aka danaya kan aka se-
kobaaraw la k’asùn waati la ka baarita
koxqsùrù nùùfq ani miiri.

GQLQYA WILILI SIGIDAW

1* Ka dansigi gqlqya LA.
2* fqnminu kqlenbq ka gqlqya koori ulu
donli ani kibaaruya min tugulenbq ala
ofarali xogonkan ani ka dansigi ako
nùbùtaw la ,obi abila ka gqlqya faamu
ka dansigi ala cogoxuman na.
3* ka fqn waajibilenw bila minqn kùnù
minbise ka gqlqya in wili.
4* ka waajibi kelenkelen bqq jateminq a
hakqya talen la kow bqq la.
178
 Lamùli siraxuman
5* ka lajqlikq jateminq bqq kqnqya la ani
xqnqboli jaabi sira bqq ibisùrù ka suka-
ntilikq min bise ka ika kungo xqnqbù.

9-LAMùLIKQLI NI BAARA DILI YE

DEN MA WAATILANGOLON NA.
Mùgù bi wolo ni farikolo fanga ye dùw bi
ban dùw bi mara ,oye wilikajù ye minye fa-
rankan ye in’afù waati langolon bikq mùgù
fq oye farankan ye abolo, silamqya la mùgù
ka lamùli sirakan abi langolonyali kq wili-
kajù la minye farankan ye ani ka waati lan-
golon lafa ni baara nafaman ye ,kakan ka
wilikajù minye farankan ye kq baara xuman
na hali n’akqrq nafa yeta ye in’afù abi
cqmisqni sùrù cogomin , demisqniw tqten
hali amakq fqnyeta ye amgo bi demisqni la-
dilankoxuman na .
wilikajù farakan fanga do min bise ka tonù-
bù xuman na ani juguman na ni ima labaara
xuman na ibi alabaara jugumanna oni waati
bibqn , silamqya ye niyùrù di ni fila bqqma.
Ni sirakan kalayùrù ni so kakan ka xogon
dqqmq nin labqnko xuman na konafamanw
179
 Lamùli siraxuman
na kalanden ka seko bi taaxq cogomin ani
aka labqnw alamùli bikq lamùcogo kùrùtan-
len ye ka ayùrùjaxa basigibaliya la ani sira-
bila , Fqnmin ye waati farankan ye noye
waati langolon ye okakan ka tonùbù ni ala-
kosuma ni alabato ni baraajixini farida kùfq
ani kuranq kalan ni kuranq durusi ani gafe
kalan ni farikolo xqnqgq ani bùxùgùnye ma-
suruxq mùgùw la ani teriw ni banabgatù foli.

180
 Lamùli siraxuman

10 - LAMùLIKQ NI
BAARACOGO LAJQLI YE.
lamùlikqli ni baaracogo lajqli ye silamqya
lamùli sira don min kaxi ,lajqli dùron taaxq
fo lakolonli kakq foka miiri ni kuma ni
baara donxogùnna ani waleyali , Silamqxu-
man de bi aka taasira ni aka dusukunnako
ni miiriyaw waleya , aka kuma ni aka baa-
ra bikq kelen ye , avaniya ni aka baara bi-
bqn , ik’adon baara bqq ye vaniya de ye wa
mùgù mana fqnmin vaniya ode bi iye.
Lamùlikqla kekuman obi sqbqba don den
baarasira taaxq na ka kuntilenna jira denna
aye min kalan ka o baaracogo lajq alajara-
bi tùla k’aka faamu lajq.

11 - LAMùLIKQLI NI KUNBILALI YE
Ni lamùli ye lasali ye min ni kira (knk) ye
fanga di ama sigda mùgùw kùlùsili la , o
kùlùsili min kunsinfan jirali ni kandali bi
tugu ala , lamùlikqli ni kunbilali ye laxini
ye den nùfetugu ka lazimuya lakolonli la
dusukunnasiri ni jogo la k’a kunbila k’a
181
 Lamùli siraxuman
kùlùsi ayqrqkun dilanli ni maaya dilanli la
ka xinigali duumi a lahalaya la ani a fari-
kolo kqnqya la ani aka dùnni sùrù cogo la ,
okùrù ye ko kunbilali tixq fo ka ka lamùden
maaya bqq kùlùsi .
Abi wajibiya ka farati kunbilali kanakq
dqndqli ye ani sùgùbqsùgùbqli ye , fili ye
lamùlikqla ka den kaso wugubali demisqn
min ye kodon , abi abila ka siga ila ati da
ila tuguni , ab’ajate dakqlentq ala ati dana-
yama ye , ola abi aka fqncaaman dogo ate-
riw ni adonbagaw la , ani hakili kakan kato
den deguli la ani ka tugu akù Kataa fanbqq
waatibqq , sabu demisqni bifq danaya kakq
ala aka sinsi ayqrq kan aka yqrq kùlùsi aka
lamagaw ye akungo ye , ayùrù ka jaxa
lamùlikqla ka kùlùsili la o Fqrqli bi damak-
qxq di ama , lamùli ni kùlùsili ye lamùlikqla
bi fili dow sùrù ani kodafabali dùw n’okqra
atixq fo ika minxinilen do don k’asùrù ima
juguman kq den na , lamùlikqla kakan ka ni
fqn wùùrù kùlùsi :
1* den kùlùsili ka lazimuya k’a lakolonli
Dusukunna siri la ani jogo la .
182
 Lamùli siraxuman
2* den kùlùsili ni a kunbilali a yqrq labqnna
ani aka maya dilali.
3* a xinigali kùtigqbali den cogoya ni a
lahalaya.
4* a xinigali aka kqnqya la.
5* a xinigali aka dùnni sùrùli la .
6* ka kùlùsi lamùli nùùnqya kungo wolonfi-
la bqq la.

LAM%LI NI XANGELI YE
ni lamùli maxq ni ladegeli ye ani wajuli ye
ani sira xuman tqmqlenw ye labuda fo xan-
geli sira kata abi daminq nùgùmani na kase
gqlqman ma , lamùlikqla kana a sqmq xaa-
geli la xaageli ti bqqma waajibi ye ,Ladege-
li ni wajuli bq dùw bù uka xqnqmanya bqq
utise xaageli ma , va mùgùbqq titen sigatq
ala dùw biyen u makobi xaageli la sixq ke-
len wala sixqdamani .
Xaageli ti fqn fùlù ye minbi jigin lamùlikqla
kùnù aka sirasurun fana tq, wajuli de bi bi-
laxq ka negeminqli tugu ola ani baraji ne-
gedoli ani ka weelekq kataa heere ma ani
sabali kuntalajan den ka sirabila kan yala
183
 Lamùli siraxuman
abixq okùfq bagabagali ni lasiranli ka
daxùgùnkan anacogo la Mùgùw ka daraja
folenbqxogonkù mùkùw biyen min niye
kùreyalikq aye yùrùjan fq adusukun bi lam-
aga abi siraminq ka kilen.
Mùgùw biyen foyi ti osegin ni dimin tq .
Mùgùw biyen bagabagali ni lajaba bi abila
aka siraminq .
Mùgùw biyen fo ika busan gqrq ila ako oye
agqrqfq .
Mùgùw biyen fo aka busan fariya sùrù a fa-
rikolo kan munkùsùn aka kilen amako bi
nunuw faamuyali la ka denbqq ka taabolo
don ani min kakan nutq lamùli tixq ibolo.

184
 Lamùli siraxuman

XANGELI SIRAW
1* den k’a don ko koye sqbq ye tulon tq.
2* xageli kakq ka bqn den tabiya ma ani
asi ni aka juguman hakq ma .
3* xageli kadaminq fqgqman na kataa
Girinman na.
4* filqli gqlqn ni xqkumu.
5* hunhun kqli minbi nusagoya jira.
6* axùgùnwqrq tandoli axqna .
7* kelenabila in’afù den bilali sokùnù a
kelen soda dayqlqnlen.
8* datigqndara ni sarati ye akana janxa
den k’aka fili don wala aka nimisa aka
kqwale la.
9* ka imago bù ala k’a bolokùfqminq .
10*abagabagali ni xageli ye ni busan dulo-
nli ye wala bere wala xageli minqn dù.
11*fili npalan (tuma wo tuma n’afilila
k’aka wari do bila okùnù fili sara ye .
12*baara farali aka baara kan minti lada ye
n’aye kojugu kq (ka xaage ni baara ye).
13*dùgùyali ni jalakili.
14*tulo tùnùminli ni bugùli fqgqman.
15* bugùli juguman.
185
 Lamùli siraxuman
MINBIKQ KAK%N DEN BUG%LI XQ
1* den ka fili dilan hakili la ani baara la .
2* bugùli kq minqn laban ye den ka fili di-
lanli la.
3* iden ladabu dùùni dùùni ka yqlqn .
4* den ka fili dilanli baara kqnqkan kuma
caaman abi xini denfq aka baarakq ama
delika minkq n’okqra abi fili abi xini
ik’a bilasira ka alakilen aye n’a xangela
k’asùrù ama bilasira a tùùxùnna .
5* kana iden bugù k’asùrù amase santan ma.
6* iden bugùlan suganti kùsùbq.
K’afù ka walawala iye den bugùli Lamùli-
kqla fq oye dalilu ye ko a dqsqra ka den ka
kow xqnqbù ni faamuyali ni kanu ni makari
ye , wala ika muxun laafuli wali itise koxq-
nqbù la wali ika fqqlqw dùgùyara ninuw ta-
nya bi mùgù bila ka bugùli kq .


186
 Lamùli siraxuman
XAAGELI K%L%%L% NI A FARATI
1* xaageli caaya bi den bila siran na .
2* den ti da ayqrqkun na .
3* sigikankùnù ni baarakqbaliya atiseka
maya magùxq.
4* abi akq ninjugu ye ani hakilila jugutigu
ye ani kamanaganbagatù .
5* abikq kaanagqlqn ye ab’afù ab’atasara
Cogoya dùla .
6* aka mùgùya bi cixq alaxini bi laafu abi
Degu ka koron .
7* den tiseka fqnkq ayqrq ye abikq iko den-
deni abi yelikq ni lamùlikqla xq ye abi
mqnlikq n’a tulo ye abi kuma ni lamùli-
kqla da ye bugùli siranya kama.
8* aka labqnw bi cixq abolo.
9* abi kumaniya kunadiya ni basigi la.
10* den bikq miiriya jugutigi ye abi dqsq
A yqrq la ni funtqnili ayqrqma .
11* juguya bilen ani tajurusara negeminqli.
12* ahakili bi goya.
13* maasafila yqlqmq kakq a jugu ye.
14* ati walawala a fari bifaga.
15* xaangeli bi a dege fqqlq jugw la.
187
 Lamùli siraxuman

JMNI YE DENKAANAGQLQN YE
DENMURUTILEN
kaanagqlqya dakurunxqkelen na : odeye ko-
tali ye labatolibaliya den bi ban min bi fù
aye kqlima wala aka duumi lahalaya dù kan
aka baara bikq ntibù ncogola wala nti ban
dabila wala mawqrqw dungùko kùniyùnli
in’afù a bangebaga fila ani mùgùwoomùgù.

KAANAGQLQYA BI DAMINQ
TUMAJUMQN ?
Aka caala muritili bi daminq den sankelen
nitilan wala sanfila otuma a bibqn ka lama-
ga ka fqnw minu kqlenbq k’a koori don aka
maaya bi bqnka daminq abi bù dixq kalama
abi yqrq labqn daminq ,ka taasira dù dilan a
yqrq ye .


188
 Lamùli siraxuman
DEN KA KAANAGQLQYA
Denbaxuman n’i den kqra kaanagelen mu-
ritilen ye ni ibifq ka abù kaanagqlqya la fo
ika lamùli kùrù faamu kùsùbq .
Anbina lamùli kùrù sqbq fù iye walanda na-
tala: lamùli ye munye?
Den lamùli ye :
A kanti xqmùgùya ma ayi walama yaama-
ruya ni fatanili ayi wala dumuni ni jimin
ayi , filancqba bi xqmùgùya ni lamùcq anw
bina a fù ka walawala iye ……….neba ibi
sqgqn ni cqsir minkq kùnùtali la ani sindili
la ani sixqna ni dumuni ni jimin ani den
saniyali …….….....ani o xogoncaama.
mùnq do oti lamùli dafalen ye min fqrqlen
bq minye abqlajqlen ye n’anko anbi kuma
lamùli dafalen kan waati ni papiye nunu ti
anbù uka dùgù .
Lamùli ye :xqsinfan jirali ni kandali ani la-
kunuli ni lalafaamuyali kùtigqbali danti
minna wa banbali do ani ka den jogo lati-
len ani ka den ka taasira lakilen k’akq sira
fisamandi ye min kaxi a kùrùtanlen do,
odela alah ye bamuso ka sara boxq ka
189
 Lamùli siraxuman
alijinq bila baw senkùrù.
DEN KA KAANAGQLQYA SABAUYA
1* maasafila ka abila baarala ati minfq
wala ati akqli fq wala ka abali ka baa-
rakq abimin fq.
2* den k’afù atibù ahakilila kan ka maak-
ùrùbaw ladege.
3* den k’aye aka yqrqmahùùrùnya bi abolo.
4* mùgùwqrq ka baarakqli aye .
5* nin dancogoya.
6* kùnli.
7* a sagokqli waati bqq.
8* aka ban ko ati siri mùgù la .
9* ka mùgùw hakilijigin ala.
10* maasafila ka abugùli.
11* tajurusara.
12* baarakqli min kadi aye.
13* sqmqli mùgùwqrq la sqmqkojugu ba la
wala baarakqden wali lamùlikqla.
14* den jaabili aka xinifqn bqqla ani anege
bqqla obi a kalan kaanagqlqya la.


190
 Lamùli siraxuman
DEN KAANAGQLQN
BAARAKQXOGONYA COGO
1* Ba nifa ka xogonfaamu ko denkqcogo
bqq ye u kungo ye hali alah fqyen .
2* maasafila k’adon den ti wolo ni kaan-
agqlqya ye sabu den jalan de nana ama
nani jogo foyi ye .
3* faa ni ba ka den baaraxogoya ni kanu ye
4* den ka xinifqn bqq kana kq aye .
5* kaanagqlqya fitiini xq kakan ka tqmq
okan k’a xinifqn di ama n’ati tùùrùkq.
6* ka sogola ni fqnwqrq ye ka ixqtqmq a
kan ni fitiini do ni aka kùrù awka ka
kuma ka xogon faamu .
7* kumaxogonya basigilen ka alawasa ka
lasumaya k’a kq ni sira xuman ye kaa-
nagqlqya tuma , n’aye aka kumaxogo -
nya lasumaya kataa wati hakqmanna
den b’aye asera kqlq la xqjugu kan .
8* xaageli kakq kaanagqlqya kqtuma , a
sarati akabqn den ma akakan ni min ye
sabu xaageliw nafa bi fùxogon kù den
na ,den kumaniyali bùli ma wala k’a
bali a kanumanfqw na obi tùnùbù den
191
 Lamùli siraxuman
dù la va ati foyi xq dùye va ka bugùli
sira ta ani nqnili sabu ati fqnxq ab’aye
a dùgùyara a fari bifaga.
9* anka xinili cogo afq kana jira abi ban.
10* kana fù ama kaanagqlqn waatibqq wala
k’afù demisqni dùma niti isi kaanagq-
lqn ye.
11* atando n’aye xuman kq .
12* den kaanagqlqn baaraxogonya manùgùn
a mako bi kodon ni sabali ni jigitigq
baliya ani k’i suma kabqn waati ma .
13* sabali ni sabali ni sabali ni nùgùya ani
magaya Baarakqxùgùnya la kafara ko-
gqlqyabaliya kan ikana pqrin akun.
14* a xini ika a lawasa kakow waajibiya
akan ka yqlqn dùùnidùùni.
15* nafaba tq fqnminna kana o negedo ala .
16* den tabiya faamu abi sii min la ,siihakq
dù biyen oye kaanagqlqya tuma ni
maasafila ye odonn abibaara xq ubolo ,
asina xaagqli caaya ti jaabi xuman bù
den bi yqlqmq kakq koniyobana ye min
ye Kaanagqlqya Koniya nafatan ye.
17* ikùlùsi banli ma aka fqnbqq ma Sùn
192
 Lamùli siraxuman
dùw ma bankun fù aye ni ibi banmima.
18* i den ka hakili sama kat’ima ni bonbon
ye wala tulongqna xuman dùye sabu
den xq n’a da ka faamuyali ka telin ni
ahakili ye, okùfq a xini afq ak’a xqma-
dù ni nùgùya ye .

KAANAGQLQYA SUGUYAW
*koxqxini kaanagqlqya ani laxini
O kaanagqlqya okakan ka tando k’a jalagq-
lqya sabu koxqxini dùdon , an b’aye den bi
taaka segin axqxini kan , taamasixqna n’a
tunbi aka tulonkqna dilan n’a dqsqra abi ka-
si ka taakasegi akan .
*hakilitanya kaanagqlqya
Den ka koxqxini bikq k’asùrù ama filqlikq
ako laban cogoya la .
*kaanagqlqya kq ayqrqkun la .
Anb’aye den bi kaanagqlq kq ayqrq la ka
laajaba abikq konùna kqlq la abi dimin aba
kùrù kaban dumuni la ka kùngo to ala , ba
bi alaxini aka dumunikq ka dqsq , ab’a jigi
ko abi ayqrq xaage ni kùngù ye.
*kaanagqlqya jogosirakan.
193
 Lamùli siraxuman
Den ka kqlqtigq bi caaya ani mùgùw ka
foxogonkù bi caaya , abi kq alaada ye ani a
taasira abikq mankutu sabatilen ye aka mùg-
ùya la , oyùrù la amago bq lamùxqdonba jùn-
jùn ka ladili la k’a bilasira.
*hakiliwasuwaasu kaanagqlqya.
Ola Bana bi a kungolosqmqn sùrù iko hakili
xaami obi yee denna iko kaangqlqya jugu-
man .

194
 Lamùli siraxuman
DENKAANAGQLQN FQ
BAARAXOG%NYA MINUW MAXI
1* ik’afù ama (ekùni nafa ti ila).
2* ik’afù ama (exogonna ni bugùli kakan)
3* xaageli teliyali ani jùnkan tabaliya.
4* ka dùfara den cixqli kan .
5* kuma nafatan fùli (kumajugu) naloman -
salibaatù - hakilitan - imankekun– obi
den tùùrù abi ase halakili ma .
6* ka jigi ko den ka muritili ni kaanagqlqya
ye tixqtalen de ye aye minta dù kù afaa
wala aba , abise kakq tixqtalen do va ati
bange fù ba ni faa ka kqcogo juguya.

195
 Lamùli siraxuman

LAM% YQRQ
1* ka maakelen kelen ka taasira ta sigidala
k’a lakilen ka fili bù ala.
2* dùnko cixqtalenw tali ka lakilen ka anka
nafaman fara akan Ka nafatanw bù ala.
3* dùnko cixqtalenw yqlqmqli ka lakilen ka
nafaman fara akan Ka nafatan bù ala.
4* sigida maakelen kelen ka maaya kodon
sùrù min kilelen bq ani kafo ka dusuku-
nasiri ani kolabqnlenw ni laadaxumanw
ani maw kataasira abi minuw cqra.
5* ka hakiliw nùùrùya ni dùnni kuraw ye
6* ka makelen kelenw ka taasira lakilen
min ni sigida ka sira bi bqn.

196
 Lamùli siraxuman

LAM% K%R%MA
Hadamaden tun bi balo xqnqmaya nùgùman
na aka xinifqw ka dùgù , oyùrùla osigidaw
xinifqnw t’ubù okama lamù sira nùgùyara
daminq la a masiri tunye lakokoli sanada
ani jogo laazimuyali ka sigida makow
xqnqbù , kqrqkqrqma farafina mali jamana
kùnù du ni dugu cokùrùbaw bqq bijq denw
lamùli la ni kùnùnajqya ye n’okqra lamùli
bisùrù dukùnù ani bùlùnna ani kalanyùrù la
xogonfq , denw fana bijù ni uka waajibi ye
sigida la .
Anw mùùkqw ye baaraba kq lamùli sirakan
fo cixq yùrù ti denna cogosi , uye du lamù
tilan cqq ni muso cq ka lamùli kalifa muso
ma ka mara di cqq ma ola muso bi denw
lamù bamanaw koo : (den fanbqq ye a faa
taye fo a tulofila)uko o ye munye: sabu ale
de b’afù denma ato akq , mara tora faa bolo
Bùlùnkùnù demisqniw tilan na filankuru 7
wolonfila utùgùw filq:
1- kondqn kalandenw.
2 - kodenw .
3 - baramakùnùw .
197
 Lamùli siraxuman
4 - baratigiw.
5 - baratigi kùrùw.
6 - bara dqnbaw.
7 - kangwew
Ninuw filakurun bqq xqmùgù b’ula ni mi-
nye kojugukq obi xaange ini minka kakan
tumadùla ni ye ngalotigq siyqfantoli bici
ikunkolola ,bùlùnna cokùrùba ni musokùrù-
ba bqq ye lamùlikqla ye ubi ukùnùgqya kajq
ka denw lamù bùlùnn kùnù ola cixqyùrù ti
denw na few .
Va ni cokùrùba ni musokùrùba min mana
kojugukq uye polisi dilan uyqrqye baratigi
damadamani bidon fuula ka o cokùrùba wa-
la musokùrùba sqbq ci a lakari yùrù tq abolo
jaagoya bqq jogo bi xq .
Katila ka sinangunya don maw ni xogoncq
ka mùùdenya don mùùkq ni mùùden nixùg-
oncq nimùgùniya fana dilan cqq ni a muso-
dùgùni cq , ka damakaya don dugu ni dugu
ni kelen wo kelen mana ban ka muriti tùke-
len bi a deli ati ban abisùn ka segin akù nin
ye anw mùùkqw ka baara ye.
Anka baarakq fasodexuman bi baara dekq .
198
 Lamùli siraxuman

LAM%LISIRA NI XAAGLI YE
1- den baarakqxùgùnyali ni nùgùya ye ani
Hinq ye.
2- ni den filila ika ka tabiya kùlùsi k’a dùn
ib’a xaagq coko min .
3- fili furakqli k’adaminq nùkoman na dùù-
nidùùni kataa gqlqman na.

DEN KA FILI JIRALI SIRAW

1- den ka tabiya kùlùsili ka minqcoko sùrù
akandali la sabu Lamùlikqla bq i ko do-
kotoro atq furakqli kq fo aka bana don
Fùlù kasùrù k’a furakq.
2- bilasirali ni kuntilenna jirrali ye
3- bilasirali ni kùlùsili ye.
4- bilasirali ni kùùrùyali ye.
5- bilasirali ni lagosili ye.
6- bilasirali ni tikqnsùya ye.
7- bilasirali ni bukùli ye.
8- bilasirali ni xaakqli ye minbq mùgù
Waaju (kafaara).


199
 Lamùli siraxuman

LAM%LI KEKUYAW
Den lamùli mako bi kekuya la ani sabali
ani tùùrùmuxuli ani kanu caama , ulaazimu-
li bi den bila kada ila , den dqqmqli ni k’a
jira ala e jixqlen do ama obi jate kanu bele-
bele ye abi xini ifq ika waati kqrqkqrqni kq
Ina a mùgù fila k’okq xùgùnfq.
Den ni faa ni ba ka donxogonna ye kekuya
dù ye ani den ka bila a yqrqye ni aka sqmq
a yqrq la ani ika baarakq afq ni nùgùya ye
ani abùxqli ni ajalagqlqyali k’alafariya , ka-
lan negedon ala aka xqnqmanya kùnù ka
kalan ka waatiFqrq aye ani ka makoxqfqnw
bq fqrq aye , abi waajibiya i ka i sendon
aka kow la k’a sabati ka bolodali xuman kq
aye walawalalen kq aka sinixqsigi kama ,
kana a jalakili kana
xaage fo ni idqsqra , taasirakola diinq foka-
don akunma nabixuman ka taasira kilenle-
nw xqfù koxuman kq aye kabini a demqsqni
man.

200
 Lamùli siraxuman

IBI WALEYA JUMINKQ

NI DEN FILILA
Den baaraxogonya xuman bikq iko nùnkùn-
saba baara asigilan ye kanu ye agalaka fila
ye laadiriya ani faamu Ye in’afù ni kawa-
timu bi cogomin :

kanu
sigilan
1* den kanuna ika laajaba ka xqsin waleya
kqta ma akana xqsin ayqrq ma otoye
ika cinafaman ci ama :ika fù aye ika
ni taasira cqmaxi wa a kanulen tq
Ibise k’a yqlqmq ; kanu bi a nùùna
waatibq k’asùrù sarati t’ala .
2* iyùrùmajaxa pqrin la ani bugùli ani
Nqnili ni ika abù idenya la (iti ne de
nye iko mandi nye) ani ika ni abali-
man do suma afq.
3* ka laadiriya ini dencq fqn kakqyen
min bi kunbqlikq sira jugu la sùmi
Cixqli kakq ibi siraxuman jira ala
201
 Lamùli siraxuman
Ani sirajugu bangeli aye k’a alaban
n’oye ajaabi ye Faranfaasiya bqq fù
aye ani aw ka bqqn.
4* ka laadiriya ini dencqa ka asagoya
sugantili la xaageli kakq den yqrq
Ka Sugantili jugu kùlùùlù ye ok’asùrù
A nqfùli kqra aye bqnkqra xqqgeli kan.
5* kq laadiri ye ka den bùxq mayala ani a
Kqrqnkqrqnmanfqnw la ,aka xaageli ka
Yùrùjanxa mùgùw la k’akq in’adùrùn cq.
6* den bi min faamu aka xaageli kabqn aka
juguma kqta ma akana dansago.
7* den bimin faamu aka xaageli suguya ka
fùxùgùnùkù kabqn kokqtaw ma ani ada-
raja ma, xaageli la xuman ye ka tigqzù-
nya ka abila kqrqfq ola tilan yùrù bù la
ulu ye :
Bilayùrù tigqzùnya : ka hakq lajq sanwoo-
san sixqkelen ni misqnkelen(miniti)k’abila
kqrqfq, sqzi (sigilan) kan wala sonùngonna
akelen wala mobili kùnù.
Jqxùgùnya tigqzùnya: ka donxogonna tigq
ala maasafila fq akato ayqrqma dumini bi di
ama amagoxqfqn bqq bidi ama k’asùrù kanu
202
 Lamùli siraxuman
gqrqxogonna tq.
Farikolo tigqzùna : ka a sabati aka sokùnù ,
wala k’a bolominq ka ixqcoron ala miniti
kelen hakq k’a jalaki xqnafilqli la .
8* den bi min faamu amago bi waati la ka
deli sira kura la minbitaa kalo 3 kase
kalo 6 ma lamùlikqla cogofq fùlù den fa
na cogo ye filanan ye , okùnùna la baara
Bikq ni lamùlikqla ka tabiya ye fo denka
taasira ka kilen .
***Kùlùsili nafaman :***
xaageli jiri ti den ni lamùlikqla ni den ka
donxogonna maxi, den bi sùmin cqjugu sùrù
lamùbaga fanfq in’afù konli wala siran wa-
la kùnli ni kanu ka xogon sama . Okama
ika awcq dilan aw ka donxogonna ikasùrù
ka xaageli daminq.
Den n’asii kqra cogo woo cogo a bugùli ba-
lilen do bugùli ti jateminq lamùminq xuman
ye fon’akqra farati tuma ye iko aka kura
minq wala muru minbise k’ajogin ib’a bugù
abolo la dùùni ak’adon faratiko don ni den
ye filila xaageli bikq den sihakq fq abi fùxù-
ngonkù filiw hakqfq abi waajibiya ika iyqrq
203
 Lamùli siraxuman
minq kana dimin ka pqrqn abi bila laafuli
kqnqkan icqsiri ika yqrqminq ka fusa kùsùbq
ni ika pqrqn ye

NUSAGOYA XANGELI
Den bi xange ni xqkisq ka kumakan ye ani
kqlq , xangeli minbi nùùbila denna o ye
diinqtigq xangeli ye nusagoya ini dencq
naye filikokq ob’abila ka cqsiri ka awcq bqn
xini abi sira numan ta ka e lajixq.
Okùfq ni aye nusagoya xangeli faamu iba
abila balili xangeli la (ka bali kodùw kqli
la).

204
 Lamùli siraxuman

BALILI XANGELI
Balili ye siraxuman ye ni ba ye ayqrq nafa
n’aye nafa cogoxuman na abi sugantili kq
abi den bali fqnmin na abi abali balikudqyi
la ka bali wariko bqqla va ni y’abali aka
musaaka la omankan ka tqmq tile kelen fila
acaayalen , denw balili wari la waatijan bi
abila sirajugu kan n’oye suxqli abi jaagoya
ka bila waritali la k’asùrù it’akalama aba
wala afaa wala balimaw hali ateriw kalan
yùrù la , ikùlùsi Taaxq bi balili minna oye :
ik’a bali tele filqli la wala kabù sqgqnlafiy-
abùla (rekirasùn) ani ateriw nofq tugu wala
taama dù wala k’abali bonbon na wala bon-
bon asani tilekelen tile fila , wala k’abali
tulonkq minqn na wala tulonna atùw fq.

205
 Lamùli siraxuman

DEN TIGQZONNA KA BILA

AKQLENNA
Odeye ka den bila akelen asisokùnù wala-
ma soyùrùdù, nbi hakilijigin akanakq sodi-
bilen ye oye tajurusara ye oti xangeli ye ,
tigqzùnna ni bilan nkelenna odeye tigqsùn-
na ye waati hakq donlen na yùrù la akelen
pew atikq a sirali kama ajawili kama tq va
ka bali wilikajù la sokùnù , abi lajù kada
asii hakq kan den fitiini miniti fila saba
n’akùrù la dùfara akan kana abila aka
sokùnù ima fqnkq , abila sowqrq kùnù aka
dilan ti min kùnù aka tulonkqminqn ti yùrù
min , xangeli la gqlqman ye akakq yùrù la
min ni akakan kabqn fili ma an’ajuguya ma
xangeli bikq cogola .

206
 Lamùli siraxuman

S%MIN IKA DEN BUG%

Sùmin ika den bugù kùlùsili kq ikana den
tùùxon bugmli kanakq tajurusara ye , kuma
caaman fùnkùxùgùnya b’usùrù mùgùw gasi
donbaliya kama ani uk’akq siran kama wa-
la keleya oni axùgùnawqrqw.
Niye aye ibi den bugù tumabqq n’aye kodù
kq aye minkq sqbqn tile kùnù ibin’ùrù aye
fili minkq konùgùn do xaageli ti waajibiya
ala va ebi osina deye akqtuma sabu idimi-
len do ; va niye den ka donbaliya ni faamu-
baliya filq ka eka faya wala baya jùtùrù filq
ani ika kalifa do ibi hinq ala ib’aye ninka-
kan ka lakalan akakan lafaamuya ninkow
bqqla ibina muxun akùrù n’okara ika xaage-
li bina nùùbù ****ikana xinqn xaageli min
kakan kakq denna min ni aka kojugu bibqn
coye ni omakq kùlùùlù caaaman bina.

207
 Lamùli siraxuman

DEN KA FILI DILANLI

HAKILI NI BAARA LA
Koxq saba bikq den ka fili sababu ye : fùlù
Ib’asùrù hilila jùnjùn t’abolo ab’akq akunfq
Ten abi cixq abolo .
Filanan : akakq ati baara in xqdon adùnni
t’ala ama dege ala ama lakùgon.
Sabanan: den kakq kanagqlqn ye a sinsilen
bq fili kan .
Den ka fili kùlùsi k’adon mindo kasùrù ka
afurakq anbinani furakqcogo damadama ye
HAKILILA FILI DILALI :
Den bq iko danfqn tow ati mindon okacaa
ni abi mindon ye ni akalanna siraxuman na
abi lafiya aka kow bitqmq tqmqko xumanna
va okalanli kakan kakq nùgùya la .
n’anye kira muhamadu (knk) aye minkq a
mooden huseeni na abuhurerata ka barola :
huseeni dimisqniman aye saraka tamaro ta
k’abila daala kira koo (knk) baaba baba ni
fili ema adonwa ko anwti saraka dun wa ?
Kana sqgqn hakilila xumandi la iden ma ni
ima itadi ama abi mùgùwqrq hakilila ta
odela den caama bi bolon ni tele hakilila ta
208
 Lamùli siraxuman

BAARA FILI DILANLI:

Kumacaaman den bibila baara la ama
dilika okq ni afùra akokq abi fili ola a
magobi mùgùla minbi adqmq ka fili di-
lan na bugùla filila k’asùrù ama dilan
aye a tùùxona .
Kira muhamad (knk) tqmqna denmisqni
dùla abi saga boson ako ama ijqngq nka
axqjira ila aye abolo barikaman don so-
go ni wolo ni xogocq k’a woron saga
kaman na asmrmla ka tqmq ka seli ni
mùgùw ye ama selijita .
Den kakan ni lakoloni ye ka lakùkon ka
muxun akùrù fo akase sabu maw hakili
danyùrù ti kqlen ye .
Ni alah ye igarizqgq den hakiligoman na
muxun de waajibiyara ikan somi ika
imako sùrù.

209
 Lamùli siraxuman

DEN KA XUMAN SARA SIRAW

1* nusadiya fqn dùdi ama.
2* maana duman bùli aye (ziirin).
3* kumaduman fùli aye (duwawuden).
4* ka yaafa ama n’a filila .
5* akunbqn ko xuman .
6* kanumagali(ka akun saalo)
7* k’ajira jùyùrù baala dukùnù.
8* kasùn ahakililaw la.
9* ka atùgù bila boxq walanba la.
10* ka dùfara aka musaaka kan.
11* ka yaafa ama baara dùla.
12* ka abila inùùna (sokùlùsili la).
13* ka atando axùgùnnaw xqna.
14* ka afilq nusadiya ni wasa filqli la.
15* ka tulonkq afq ka sumusumu aten na
Ka nùrùn ikùgùdisila.
16* ka duwawu kq aye .
17* ka tulonkq kq afq(balontan).
18* ka aweele ni tùgù duman ye.

210
 Lamùli siraxuman

SIRA MIN BI N%%BIL DEN

NIN NI AHAKILI LA
1* kq aka ladegefqn xuman ye.
2* aka hakq dafa aye.
3* kuma afq ahakili damajira la.
4* a dqqmq dugadenya ani ilabatoli la.
5* ladiriya ana baliman ni ateriw nixùcq.
6* aye taama xùgùfq ika tulokq afq.
7* nusadiya ni farifooni donni aninna.
8* xùgùnda xuman sunturu denw dusula.
9* iyùrùjaxq jalakili ni akùrùfùli la.
10* alafariya aka lamaga (jalagqlqya).
11* atando ika a togoxuman fù.
12* sangaxuman xini ka kunkilenafan jirala.
13* danaya lamù ayqrqkun na .
15* kuntilenafan jira ala ka yqlqn.
16* duwawu kq aye kana a danga.
17* abaraxùgùn ni nùgùya ye ani hinq.
18* maanaw lakari aye(ziirin).
19* a kalani alakolonli taakasegin kana
jigitigq ala.
20* ko negedon ala k’asùrù ka alasiran.
21* akuntilen kira (knk) ka maya ma aka
Kq aladege fqn ye.
211
 Lamùli siraxuman
22* adege hqqrqkqli la.
23* barokq afq axqma ka awalawala.
24* kuma falenfalen afq hakilisigi la.
25* alakolon ka lakolon ka lakolon .
26* adege daden la ka lamqqlikq xamadùla.
27* alamù ni wati kokqtaw ye.
28* aminq abi cogomin.
29* tulonkqminqn san aye.

LAFARIYALI ( KADEN LASU )

LAFARIYALI Y%R%W
1* ni den ye baarakq minkabon ama wala
Aye minkq ni kekuyaba ye.
2* ni tùw ye uden tando ifan k’ita lafariya.
3* ni abi baara la min makobi lafariyali la.
4* ni aye seginko ni kotali daminq wala ni
baara caayara ama.

 212
 Lamùli siraxuman
LAFARIYA SIRAW
1* kuma xqsin akelen ma akana tùw tùùrù.
2* abange aye ko idalenbq ala.
3* gqlqyaw fù mintunbi aka baarakqlen la.
4* baara xq ni aka cqsiri kùlùsi.
5* akùlùsi taaxq ni cqsiri minbi ani tùùw cq.
6* sinsi aka baara ye nùùmin bù kan.

LAFARIYALI SENPAARAXQ
1* iye minye o mankutu (siso sanuman)
2* ika sùmin fù iko ne nusadiyalen bq kosq
bq nka don sosaniman kùnù.
3* aye minkq olasurunxq k’afù aye iko tixq
na iye bikiw bila unùùna.

LAFARIYALI SARATIW
1* kana alanusadiyalan kq surafqn ye :
in’afù iko ninkq ako nte ik’afù akq nbi
ni di ima k’asùrù akqli y’ama wajibi ye.
2* kana akq ni sababu do tq.


3* kana a caaya kojugun mùgùw xqna .
4* ladiyalifqn kabqn baara ma.
5* ladiyali kakq akqtuma la.

213
 Lamùli siraxuman

DEN KA GQLQYA
FURAKQCOGO SENDAXQ
1* gqlqyaw faraxùgùn kan ka dadon .
2* dilancogo ni furakqcogo xini.
3* fura kelen suganti.
4* furakqli waleyali boloda.
5* jabi lakilen baara kùfq.
6* baara minu biseka idqqmq ka furakqli
Nùgùya oye ka ini alah donxùgùnna
Boxq ka ayaakubaya ani ifurumuso ni
kqrqfq mùgùw.

FQNMINUW BI LAM%LIKQLA
SOGOLALEN DQQMQ
1* dumunituma bqq ye komin kqra tile
kùnù koofù iye aye akunbq cogomin
koo fù iye.
2* dùgùkun laban suganti (sibiri ni kari )
ka kuntilenafan fù xùgùnye ani lamùli
Baara tùw ni axqna.
3* kakq ladegelifqn xuman ye ka denkùrù-
Ba labqn kaxq ale bibila inùùla ikùfq.
4* ukumaxùgùnya uka miiriya la ani uha
kililaw ni usqbqkow jama kungo.
214
 Lamùli siraxuman
5* sigi ufq usiso kùnù obi unusadiya.
6* sokùnù baaraw la ato ukakq igqrqfq.
7* ziirin da uye somi uka sunùgù.
8* idenw teriw don ka uweele ika so k’u
Dunaja k’uladiya.
9* ato uka gqrq idanayama dùla oka ubi-
lasira ka hakilixuma di uma.
10* idanaya masuruxq mùgù ka u lamù.
11* aka taa xùgùnfq mabasigiyùrùw la ani
Dùnnikqlaw sigiyùrù.

LAM%LIKQLA XUMAN
MANKUTUW
Fùlù hakili mankutu:
1* ikakq hakiliman ye ibiseka yelqemq
Yelqma ni kodon ka kogqlqnw xqnqbù
Ka denw lakalan obibqn maya faamu
li ma ani kocunlenw dilan li.
2* ika lakodon ni kùlùsili hakika ye ini
denw kataa xùgùnfq k’u lamù cogo xu-
manna k’umakow bqq kq.
3* maya ni diinq faamuya kasùrù ala .
4* baara ni hakilila kurakurayali kakq ala.
5* k’aka kodon ni waati ka kqxqxùgùn ma
215
 Lamùli siraxuman
Filanan maya mankutu:
6* ika basigi ka xqmadù baara xqdon na
ka denw dqmq kqcogo xuma na .
7* ihakilila kafqrq hakililaxuman kakq ila
Ikibaaruyalen do kodon kakq ila.
8* ika denw baaraxùgùnya ni yafa ni
kùnùnangqya ni xqmajù ni danaya ye.
9* kurakurali kqlali hakili ni baaraw la.
10* ika mankutu maw kayela ni magaya ye
sariya labatoli la.
11* ika lamùlikq ni maya walawalalen ye .
12* ika kumacogo don denfq (mankan fa-
len falen cogo) ani xqdakqcogo kabqn
waleya bqqma.
13* ika denw baaraxùgùnya iko iteri ka u
mago bi fqnminna don.
14* se iyqrqla ka mùgùwqrqw minqcogo don.
15* kalan ni taaxq nqgq kakq ala jango
lamùli kalan.
16* denw kanuli ka baarakq ufq ni nùgùya
ni sabali ye , ka wati di denma abimni
fù aka abqfù wala abi minkq.
17* kana juguya den ma bilasirali la kase
Den minqkoxuman na ka atando ni aye
216
 Lamùli siraxuman
Wale xumankq.
18* ikase ka den nusadi ka alatulonkq.
19* ikase ka mayaxuman tqmq ini denw ni
xùgùncq ani kqrqfq mùgùw.
20* ikaseka ladiriya sabati marakùnù tùxùli
Kana kq.
21* kokqcogoya xuman kakq ani demisqniw
cq ka kuma ufq ni uhakili danyùrù.
22* ika denw bqq danfara don k’uminqcogo
Don ko den dancogo don.
23* ika denw famu n’umako bi dqqmq la .
24* ika denw lafariya taaxq la k’asùrù uma
Lasumaya.
25* ika ibila den nùùna ika den ka yeta ye.
26* ikakq mùgù muxulen sabalilen kùkùdisi
fqrqlen ye ka dimi gqlqn muxun .
27* kakq denw foroba teri ye ka yùrùjaxq
ningqlqya la .
28* ka den baaraxùgùnya ko mùgù don aka
kan ni hùùrùnya ye ani yqrqta ika u
kanu ka yaafa ka usuruxq ila .
29* ika hinq denw la muhamad (knk) koo:
jirisun wo jirisun den bi ala dusukun
jiriden ye den deye ika don ala ti hinq
mùgù la min tin hinq a den na.
217
 Lamùli siraxuman

LAM%LIKQLA XUMAN
KA YQRQSUMA JOGOW

Iyqrqsuma ni jogo 33 fq ka ijùyù don

lamùli la ni iye lamùlikqla xuman ye.
1* yala ibi iden boxq ni inabi kuma?
2* yala ibi ahakilila xini wa?
3* yala ibi bùxq aka sukantili la wa?
4* yala ibi ajalaki dabila atùw xqna wa?
5* yala ibi alafariya aka baara xuman na?
6* yala ibi afù iden ye ko jùyùrùba bi ala?
7* yala ibi itulomada ka lamq kùsqbq?
8* yala ibi adqmq aka afanga danyùrù don
Ka gqlqyaw kunbq.?
9* yala ibi adiyananko ni asqbqko jate wa?
10* yala ibi waati kqrqnkqrq denbqq ye wa?
11* yala ibi den fq tixqna wa?
12* yala ibise ka u baaraxùgùnya ni sabali
ni muxun ni nùgùya wa.?
13* yala idenw bi ifq wa ?
14* yala gqrqxùgùnna xuman b’aw cq ison
na uka teriya ma.?
15* yala ibi den ka danfara kùlùsi ka baara
ka ufq ten wa?
218
 Lamùli siraxuman

16* yala ibi denka taaxq kùlùsi k’a lafariya?

17* yala ibise ka iyqrq minq ini denw ka
xùgùn famu.?
18* yala ib’abùxq abi ika bùxq somin ta ?
19* yala famuyaba bila dew kqcogo xqlila
Ani basigiba bi ila wa.?
20* yala ibi ikumacogo don denfq(mankan
falen falen cogo)ani xqdakqcogo kabqn
waleya cogoma.?
21* yala ibiseka dimigqlqn muxu ukùrù wa?
22* yala ibiseka den nusadiya ka alatulonkq
Ka nùgùya ama.?
23* yala ibise ka den baarakqxùgùnya ni
nùgùya ye ka yùrùjaxa ninjuguya la?
24* yala ibi den laxini don aka yqlqmq yq-
Lqmq cogo fq wa.?
25* yala laxinidù bila denlamù kùfq wa?
26* yala ika magan lafulen tq ani itq ninju
Guye wa ?
27* yala iye ladegefqn xuman ye ijogo ni i
Taasira kan wa?
28* yala ibse mùgù kalan ni lakùkùnli ni
marali ni kuntilenafan jirali la?
29* yala ibise kurakurayali ni lamùlila wa?
219
 Lamùli siraxuman
30* yala ibise ka maxuman manafaman
dilan ifaso ye kùnùjqya kama alah ye
31* yala ibi kuma denfq ahakili danyùrù la?
32* yala ibi nùgùya ni lafamuya walew kq
somi ika xaagelikq wa?
33* yala ibi den kumaxùgùnya kqguya don?
TANDO BI ALAH YE
Gafe Baana ni Alah ka DEEmE ye.

Barikada

Nbi barikada nmaasaw ni nkaramùgù ye ulumin

ye sabau ye ka duwawu kq uye alah kanikq ne
ni ulu ni silaamq xuman bqqye dalilu ye lahara,
maawoo maa ye baarakq n’aye wala ka ajira
mùgù la alah kana ansi bololangolon bù ala.
Kqrqnkqrqn ma serifu usumani madani hayidara
Ani aka denbaya alah ka hqqrqkq anuye anbi
minfq jixq ni lahara alah kookq anye amiina.

Wasalamu Aleyikumm Warahamatu

Laahi wa Barakaatuhu

220
 Lamùli siraxuman
furaxq walanda
Xqwala……………………………………………………….
An denw ye nqqma ye alah ka nqqmaw la..................
Dujùyùrù silamqya ni lamùli kùnù………………………..
Denhakq k’ata abangelila kase abaalikuyali ma……….
Baw jùyùrù den lamùlila…………………………………
Fajùyùrù den lamùlila……………………………………..
Faa kqli faaxuman ye…………………………………….
Faa ni ba minbi nùbù lamùlila…………………………...
Den ni faa ka dùnxùgùna ani aka nùùbù lamùlila …….
51 Cogodi muso b’acqq dqqmq aka jù fayajùrùla………...
Farati minbi den sirankojugula a faa xq………………..
Ningqlqya tùùrù denw kan………………………………..
Ini den ka dùnxùgùna lamùli ka xq ibolo fo fqn 8………
Lamùlikqla mankutu waajibiw…………………………….
Lamùli xqbila………………………………………………
Lamùlikqla ladiri ladabuw………………………………….
Lamùlikqla ningqlqn ka leebuw…………………………
Denxuman bi dilan cogodi………………………………..
Cokodi denw bikq densqbq ye……………………………
Du lajqrq ni a nafa………………………………………….
Dulajqrq kqcogo (tonsigi)………………………………….
Du sariya bita cogodi……………………………………
Dusariya sigili sarati……………………………………….
Du sariya lakilenli………………………………………….
221
 Lamùli siraxuman
furaxq walanda
43 Du sarati…………………………………………………….
Lamùli kungo nùùnqyaw…………………………………..
41 Lamùli kungo fùlù…………………………………………..
Limaniya lamùli kungo…………………………………….
Lamùlikqla ni den ka dùnxùgùnna waajibiya…………..
Fùnkoxùgùnya bi fixq mindon furuxùgùnfila ka lamùlila
Limaniya lasali………………………………………………
Limaniyali alah la……………………………………….......
Limaniyali mqlqkqw la……………………………………..
Mqlqkqw ka baaraw……………………………………….
Ka limaniya kitabuw la…………………………………….
Ka limaniya cidenw la……………………………………..
Ka limaniya lahara la……………………………………….
Ka limaniya latigq la ahqqrq ni atùùrù……………………
31 Silamqya jùsen duuru……………………………………..
Lamùli kungo filanan……………………………………….
Jogo lamùli kungo………………………………………….
Joko lamùli kungo tilanyùrù……………………………….
Joko tandolenw…………………………………………….
Den degeli adamadenya hinqw la……………………….
Jogotandolen ni adamadenya hinqw bidon denw na
ni kekuya nataw 7 ye……………………………………...

Den ka jù ni ayqrq ye ka aka kow to ayqrq bolo……….

222
 Lamùli siraxuman
furaxq walanda
Ika laxiniw boloda lamùli la……………………………….
Siraminu bi ika kanu bange idenw ye…………………
Den lamùli ye mun ye……………………………………...
Du tonkoxuman bi mara cokodi ?..................................
Tokoxuman lakoloni senparaxq………………………….
Den degeli labqnkoxuman na…………………………….
Muna anbi tonkoxuman ni bolodali kq………………….
15 Cokodi ibi den dqqmq ka bolodali kq…………………….
Ni ibifq denw ka lakolon ka kaxq…………………………
Demisqni mako bi fqn nafaman min na…………………
Den ka tulon nafa…………………………………………..
Fqn kqrqnkqrqnlen minbi denw na……………………….
Denw degeli baara boxqli la ani a kqkoxuman………
Demisqniw ka dafabaliya dilansira ……………………..
Lamùlikqla ka denw yùrùjaxali kokolonw na……………
Den cixqli sababu…………………………………………..
Demisqni ka fixqw furakqli………………………………..
Jogo tixqsli sababuw………………………………………
Suxqli kunbqli sira………………………………………….
43 Dulmmin ni dùrùguta………………………………………
Jqnqya ni luutiya……………………………………………
Jqnqya tùùrùw………………………………………………
Jqnqya fura………………………………………………….

223
 Lamùli siraxuman
furaxq walanda
Nqnili ni dajuguya………………………………………….
Jqxùgùnjugu………………………………………………..
Valontigq sabaabu…………………………………………
Valontigq kunbq cogo…………………………………….
Valotiga furakq cogo………………………………………
Denw ka muritil sababu…………………………………
Lamùli kungo sabana………………………………………
Farikolo lamùli kungo………………………………………
Silamqya makodonli den na sùmi aka bange…………..
Minbi wajibiya kùnùbaratigi kan a den ye………………
Ka imagodon denna a bangetuma………………………
51 Farikol lamùli k’ata bamunan na kase baalikuya ma…
Farikolo lamùli kungo gqlqmanw…………………………
Dulù ni dmrmgu tùùrùw……………………………………
Wale min tùùrù kq mùgù ka kqnqya ni anin na…………
Jqnqya ni luutiya tùùrùw…………………………………..
Lamùli kungo naaninan……………………………………
Hakili lamùli tilan yùrù……………………………………..
Hakili lamùli………………………………………………….
Kalan sira…………………………………………………….
Lafaamuli ni hakili nùùrùli………………………………….
Den ka kqnqya lakilenni afarikolo n’a ninna ani maaya
Den ka kuntilena xinili…………………………………….
224
 Lamùli siraxuman
furaxq walanda
51 Hakili kiimqli…………………………………………………
Walawalali ni misaaliya minqw…………………………..
Lajarbili xuman ye dùnni bakurunba ye…………………
Xqta baarakqminqn kura…………………………………..
Du gafe marayùrù dixq tika akù…………………………..
kalan wajibiyali……………………………………………..
Hakili dayqlqn cogow………………………………………
hakiliyiriwali kungow……………………………………….
Dilanli ni kodaminqli dùnni………………………………
Maana ni ziirin dùnni……………………………………….
Ntalentalen ni kumakùrùmaw…………………………….
Lamùli kungo duurunan……………………………………
Ninlamùli kungo…………………………………………….
Nin lamùli…………………………………………………….
Ninlamùli kungo belebele………………………………….
504 Abi wajibiya lamùlikqla kan aka denyùrùjaxa yeko …..
nataw la……………………………………………………..
Dafabaliya yekow………………………………………….
Dafabaliya yeko walawalali……………………………….
Dafabaliya yeko furakqli…………………………………..
Kunasiri yecoko…………………………………………….
Siranya yecogo…………………………………………….
dùbùli den ka diminkojugu la……………………………..
Hasidiya yeko……………………………………………….
225
 Lamùli siraxuman
furaxq walanda
Hasidiya sababu sinsilen bq fqn duuru kan…………….
Hasidiya furakq cogo………………………………………
Lamùli kungo wùùrùnan…………………………………
Maaya lamùli kungo……………………………………….
553 Maaya lamùli……………………………………………….
Maayalamùli sinsilen bq koxq naani kan ………………
Ninxumanya sunturuli…………………………………….
Kùlùsili……………………………………………………….
Mùgùwqrq hakq……………………………………………..
Bangebaga fila hakq uden kan…………………………
Dugadenya ladabu…………………………………………
Dangadenya sababuw…………………………………….
Adamadenya hakqw……………………………………….
Sinji hakq…………………………………………………….
Karamùkù hakq……………………………………………..
Karamùkùya ladabu………………………………………..
Kalandenya ladabu…………………………………………
Fqnkùrùba hakq…………………………………………….
Jqxùgùn hakq……………………………………………….
524 Balimaya sarati……………………………………………..
Danaxùgùn hakq adanaxùgùn kan……………………….
Danaxùgùn boxqcogo……………………………………..
Silamq hakq a silamq xùgùn kan…………………………
226
 Lamùli siraxuman
Silamq tana hakq silamq kan…………………………….
Maaya foroba ladabuw…………………………………..
Dumuni ladabu…………………………………………….
Jimin ladabu………………………………………………..
Ka kùn dumunixq ladabu…………………………………
Dumuni kùfq ladabu……………………………………….
Jixqxini ka dùnsokùnù ladabu……………………………
Barokqyùrù ni jamasigiyùrù ladabu……………………..
Foli ladabu………………………………………………….
Ka kùn kumaxq ladabu……………………………………
Kuma ladabu……………………………………………….
Hqqqfoli ladabu…………………………………………….
Banabagatù foli
Sagafoli
Tison ni hqqlo ladabu……………………………………..
Baarakqdenya
Baarakqde tigiya ladabu………………………………….
Jatigiya
Dunanya
Sunùgù ladabu……………………………………………..
Joko ladabu………………………………………………..
Taamadenya ladabu………………………………………
Lamùli kungo wolonfianan……………………………….
Negelamùli kungo………………………………………….
227
 Lamùli siraxuman
furaxq walanda
Negelamùli…………………………………………………..
Demisqni ka negelamùli…………………………………..
Maloya……………………………………………………….
Molobaliy kuma fùbaliya…………………………………..
Cqmisqni ni musomanin farali ka bùxùgùnna dilan na..
Maasa fila kana da dilankelen kan dew xqna…………..
Danminbi den n’a maasa ka farikolo joosili la xùgùnna
Kùlùsili duumilen denw ka gqrqxùgùnna la……………..
Den kalanli ziimaharamun la ani min t’aye……………..
Den ka danaya sabatili…………………………………….
515 Demisqni bolobolon ka negelamùli………………………
Demisqni bolobolon ka nege lawasali…………………..
Somùgùw jùyùrù bolonboloniw kakola………………….
Negelamùli tqmqsiraw……………………………………..
Fqnw minye wajibi ye lamùli la…………………………..
Darura (4) minbi adaga walicqq ka walimuso filqliq…..
Den yùrùjaxali negewili kow la………………………….
Laxini min lamùli tixq ukù………………………………….
Lamùlixuman minbi nùùbù………………………………..
Lamùlikqli ni ladegeli ye……………………………………
Lamùli ni taasi ni wajuli ye………………………………..
Waajuli minqw………………………………………………
Waajuli siraw………………………………………………..
229
 Lamùli siraxuman
furaxq walanda
Lamùli kqli ni negedonli ni lasiranli ye………………….
Lamùli ni laadaxuman ye …………………………………
543 Lamùli ni laadaye minqw………………………………….
Lamùli ni kokqtaw ye………………………………………
Lamùli ni misaaliya gosili ye………………………………
Lamùli ni kisabmli ye……………………………………….
Lamùli ni gqlqyaw wilili ye…………………………………
Gqlqya wili sigida la………………………………………..
Lamùli ni baara dili ye den ma waati langolonw na…..
Lamùlikq ni baaracogo lajqli ye…………………………..
Lamùlikq ni kunbilali ye…………………………………….
Lamùli ni xaageli ye………………………………………..
Xaageli siraw……………………………………………….
Minbikq kakmn den bugùli xq…………………………….
Xaageli kùlùùlù ni a farati………………………………….
Jùni ye den kaanagqlqn ye den muritilen……………….
Kaanagqlqya bi daminq tumajumqn…………………….
Den ka kaanalqya………………………………………….
Den ka kaanagqlqya sabaabu……………………………
Den ka kaanagqlqya baaraxogonya cogo………………
Kaanagqlqya suguyaw…………………………………….
Den kaanagqlqn fq baaraxogonya minuw maxi……….
Lamù yqrq……………………………………………………

228
furaxq walanda
Lamùkùrùman……………………………………………….
Lamùsira ni xaageli ye…………………………………….
Den ka fili jirali siraw……………………………………….
Lamùli kqkuyaw…………………………………………….
Ibi waleya jumqnkq ni den filila…………………………..
Nusagoya xaageli…………………………………………..
201 balili xangeli…………………………………………………
201 Tigqsonna ka den bila akelenna………………………….
204 Sùmin ika iden bugù……………………………………….
250 Den ka xuman sara siraw…………………………………
255 Sira minbi nùùbila den nin ni ahakili la…………………..
252 Lafariyali (ka den lasu)…………………………………….
252 Lafariyali yùrùw …………………………………………….
254 Lafariyali siraw……………………………………………..
254 Lafariyali senpaaraxq………………………………………
254 Lafariyali sarati……………………………………………..
Den ka gqlqya furakqcogo sendaxq……………………..
253 Fqnminu bi lamùlikqla sogolalen dqqmq………………..
Lamùlikqla xuman mankutuw…………………………….
Lamùlikqla xuman ka yqrqsuma jogow………………….
Waladaw xqfù walan……………………………………….

230
GAFE FARALAX%G%NKAN K’A BAYQLQMQ
BAMANANKAN NA
KABQN 2018 UTU KALO MA

aw balemankq fq

****Adama Jaabi ****

Asigiyùrù ye san ye medini
Negejurusira : 76 14 57 12 bamaliba.