Ni{ i Vizantija IV

191

Sne`ana Filipova

RANOVIZANTIЈSKI KAPITELI KREIRANI

U PRESTONICI U JUSTINIJANOVO DOBA,
MAKEDONSKE I SRPSKE ANALOGIJE

Funkcionalni i dekorativni aspekt vizantijskih kapitela je

uslovio wihovu mnogoobraznost i bogatstvo. Pri tome osnova svih
tokova u razvitku vizantijskog kapitela prestavqaju ranovizan­
tijski korintski i jonski kapitel, nasleÚe anti~ke arhitekture.
Kapiteli V i VI veka postali su neminovni uzori za kasnije vizan­
tijske stvaraoce, mada su ovi retko uspeli da ih dostignu. Razlika
u produkciji razli~itih centara proizvodwe vidi se i u motivima,
materijalu i tehnici. Dva faktora vr{e osobit uticaj na arhitek­
tonsku skulpturu VI veka: wena pove˚ana disperzija na vizantijskoj
teritoriji i ekspanzija crkava sa centralnim planom i zidanim
kupolama (koje dobija i bazilika). Ova arhitektura ograni~ila je
primenu arhitektonske skulpture.
U prestoni~noj {koli u 6. veku uvedena je inovativna
tehnika koja je podrazumevala slobodnu upotrebu svrdla za ~isto
ornamentalnu obradu. Tako je izmi{qen teodosijanski kapitel
~ipkastog efekta. Pod uticajem isto~nih modela, ova nova tehnika je
ispitujuÊi svoje moguÊnosti, preko upotrebe intenzivnog kontrasta
svetla i senke do{la do dramati~nog dvodimenzionalnog efekta.
Da bi se adaptirala ovom razvoju, plasti~na forma korintskog
kapitela zamewena je okrwenim, skraÊenim, zarubqenim konusom
koji je u 6. v. postao norma. Tako je akantus izgubio identitet i
postao {ablon koji se ponavqa po celoj povr{ini kapitela.
Krajem ~etvrtog veka jonski kapitel se upotrebqavao u ma­
woj meri ili na perifernim strukturama, kao u mauzolejima, kape­
lama u sklopu katakombi, i u objektima na nekoliko spratova, gde
 M. [uput, O kapitelima i wihovom ukrasu u srpskim crkvama XIV veka,
Saop{tewa XXXIV– 2002, Beograd 2002, 145-154, 145.
 Sodini, Barsanti, Guidobaldi, La sculpture architecturale en marbre au VI siecle a
Constantinople et dans les regions sous influence Constantinopolitaine, ACTA XIII CIAC,
Split 1998, 301-376, 303.
 A. Frantz, Early Christian Ornament in Greece, Byzantine East, Latin West,
Princeton University, New Jersey, 1995, 41-45; 42.
192 Sne`ana Filipova

je postavqan na gorwi sprat. Ipak i pored wegove smawene popu­

larnosti nastaje wegova adaptacija kru`nih graÚevina. Volute
se postavqaju u dijagonali i javqaju se ~etiri identi~na ehinusa,
nestaju jastuci.
Za V. Be~a promena tektonike kapitela mo`e uslediti zbog
promene vladajuÊe dinastije, a dekorativni motivi ‡ {eme kapitela
mogu biti dinasti~ki simboli. Tako teodosijanski kapitel a posebno
lira tip i tip „pokriven odozgo” u kasnom 5. i opet u 6. veku, kada
su stvoreni, su toliko ve{ta~ki i svode se na razli~ite rasporede
spoqa{nih zavojaka, da se mogu adekvatno objasniti dinasti~kom
motivacijom. Neki istra`iva~i odreÚene promene tuma~e kao
estetski izbor.
Napredni stadijum razvoja tipova kapitela u kasnom 5. veku i 6.
veku ogleda se pre svega kod jonskih impost kapitela i figuralnih
kapitela. Glavne kolonade bazilika, portici, galerije umesto ko­
rint­skih dobijaju jonske impost kapitele. Izrada kompozitnih
kapitela se prekida, dok se dimenzije figuralnih, dvozonih kapitela
smawuju i prenamewuju umesto za kolonade, za mawe unutra{we
konstrukcije bazilike, kao na primer ciborijume. ^etvorolisne
kapitele vidimo kod mawih celina, a imposte na prozorима. Mogu se
sresti i kombinacije nekoliko tipova kapitela.
U po~etku stole˚a popularan je kompozitni kapitel sa akantu­
som povijenim vetrom (sl. 1) i varijanta sa listovima koji formira­ju
leptir (sl. 2), figuralni kapiteli sa `ivotinskim protomima koje u

Sl. 1 Sv. Dimitrije Solun, kompozitni Sl. 2 Sv.Teodora, Arta, kozpozitni

kapitel, akantusov listovi povijeni kapitel sa leptirovim li{}em
vetrom
 Herrmann, The Ionic Capital, 168.
 Sodinni, Barsanti, Guidobaldi, La sculpture architecturale..., 313.
 W. Betsch, The History, Production and distribution of the late antique capital in
Constantinople, University of Pensilvania, 1977, 345.
 Eunice Dauterman Maguire, “A Revolution”, 167.
 Charoline Strube, Polyeuktoskirche und Hagia Sophia:Umbildung und auflosung
antiker Formen, Entstehen des Kampferkapitells, Munich 1984; 105.
Ni{ i Vizantija IV 193

dowoj zoni imaju ili ko{aru, ili

lozov list (sl.3). Tu je i ko{ara
ka­pitel uraen a`urom (sl. 4) i
kempfer sa panelima uramqenim
dekorativnom trakom (sl. 5),
jonski impost sa akroterijima
(sl.6), jonski impost sa stepenasto
profiliranim abakom (sl.7),
kao i varijanta jonskog imposta
sa jastucimа postavqenim pod
uglom (sl.8).
Kod imposta 6. veka deko­
rativni akantus (sl.9) ispuwava
celo poqe predwe strane, sti­ Sl. 3 Korpa kapitela sa protomima,
Kairo, Koptski muzej
lizovan do neprepoznatqivosti,
a {to se ti~e dekoracije strane
se izјedwa~avaju po va`nosti. Ovo ispuwavawe povr{ine ornamen­
tom sprovodi se vrlo konsekutivno do sredine 6. v. PoveÊava se i
tendencija ka simetriji obe polovine ornamenta koji obi~no flan­
kira centralni krst. Utisak izvesne plasti~nosti poku{avaju dati
`lebovi-nervatura i izvijeni u krug vrhovi listova.
Tip imposta dekoriсanim abakovom ru`om i dva reda akantu­
sovog li{ћa, dekoracija preuzeta od korintskog ukra{ava kapitele
prestonice (sl. 10) ali i bugarske (Hersones) i rumunske centre
pored Dunava. 
Kapiteli sa figuralnim motivima izraÚeni ne{to pre 524 g. u
prestonici su jedni od najlep{ih sa~uvanih primeraka ovog vremena
(sl. 11). To su preobra`eni dvozoni i kompozitni kapiteli, kod kojih
kombinacija ornamenata te~e horizontalno oko tela kapitela ili

Sl. 4 Sv. Vitale, imposti sa monogramom Justinijana

 Claudia Barsanti, l’importazione di manufatti marmorei degli opifici del procon-

neso nelle citta del Mar Nero il IV-VI secolo, Bulgaria Pontici Medii Aevi III, Nesebre 1985,
Sofia 1990, 197–225, 201.
194 Sne`ana Filipova

Sl. 5 Sv. Eufrazije, Pore~,

kempfer kapitel
sa panelima, 6 v.

Sl. 6 Konstantinopoq,
jonski impost
sa akroterijama

Sl. 7 Konstantinopoq,
jonski impost sa volutama
izra|enim svrdlom
i stepenastim abakom

Sl. 8 Sv Sofija,
Konstantinopoq,
~ipkasti jonski impost
Ni{ i Vizantija IV 195

Sl. 9 Plao{nik, Ohrid,

nova bazilika, impost
sa motivom kantarosa

Sl. 10 Topkapi,
Konstantinopoq, impost
sa akantusovim listom
pozajmqenim od korintskog
kapitela, azur tehnika

od doweg ruba kalatusa do abakusa, ukqu~ujuÊi rog izobiqa, maske

od li{Êa, vinovu lozu.10 Kapiteli u dve zone, po nekima, su plod
kratke evolucije Teodosijanskog kapitela izmeÚu druge polovine 5.
v. i izgradwe Sv. Sofije u Carigradu u drugoj polovini 6. v. Mo`e
se smatrati da su nastali u luksuznим ateqeima metropole. Prema
В. Be~u, wegovo datirawe je problemati~no, i obazrivo se mo`e
prihvatiti prva polovina 6. v. zbog tehnike a`urirawa na nekoliko
primerаka.11
Popularni kapitel u obliku ko{are je verovatno iranskog
porekla.12 Wegova primena u Vizantiji zapo~iwe u Sv. Polieuktu
524 g. 13 Mo`e biti jednozon i dvozon (u kombinaciji sa figuralnim
ili kompozitnim kapitelom). Ovaj tip najavquje pojavu orijental­
izacije {to se mo`e objasniti uticajem sasanidske umetnosti u 6.
10 Strube, op. cit., 105
11 Betsch, The History, 348.
12 Grabar, Byzantium, f. 3, 269.
13 Betsch, The History, 345, smatra da wegova popularnost prestaje u vre­
menu Justinijana.
196 Sne`ana Filipova

v.14 Dowi deo kapitela zauz­

ima ve{to izraÚenu u a`uru
pletenицу ko{arice, a iznad
we je akantusovo li{Êe druge
zone i eventualno protomi na
uglovima, ponekad pridru`eni
paunima (sl.12).
U Makedoniji stil­ski
preovlaÚuju konstantinopoљski
uticaji koji su i direkтno
prisуtni preko importa pre
svega kompozitnih i figuralnih
kapitela. Ovo govori o jakim
vezama episkopskih centara
Sl. 11 Konstantinopoq, sa prestonicom. Posredni~ki
Arheolo{ki Muzej, figuralni kapitel ateqei ili gostujuÊi majstori
sa protomima ovnova
bili su involvirani у odreÚene
projekte u velikim episkopskim
centrima u Stobiju, Herakleji,
Bargali, Lihnidu. NajveÊi broj
reprezentativnih primeraka
je otkriven u Episkopskој ba­
ziliци u Stobiju i u Maloj
bazilici i Episkopskom dvo­
ru u Herakleji. Naru~ioci
i donatori bili su moderni
Sl. 12 Bargala, episkopska bazilika, qudi koji su te`ili kvalitetu
galerije, 6 vek kako u pogledu materijala, ta­
ko i dekorativnog programa i
izvedbe. Preferirala se polihromija preko prisуstva nekoliko
vidova kamena (mermer za va`nije i vidqivije elemente), i preko
bojewa.
Episkopski centar u Herakleji u vreme episkopa Jovana je imao
intenzivne kontakte sa Konstantinopoqom, a natpis na gradskoj
fontani iz 562/3 g. koja je podignuta u ~ast godi{nice Justijanovog
vladawa to potvruje15. Kao deo ansambla Velike episkopske bazi­
like i Episkopskog dvora pronaeno je nekoliko tehni~ki odli~no
izraenih primeraka kapitela (jedan kompozitni iz sredine 6 veka,
kempfer sa panelima raen u a`uru iz istog perioda (sl.14) analo­
gan primercima u Sv. Eufraziju u Pore~u; kompozitni kapitel(i)
sa mesnatim dowim rubnim listom (sl. 15) i ~etvorolisni sa pal­
ma krstom (sl.16) koji govore o prestoni~kim modelima ili impor­
tu, kаo i poznati kompozitni kapitel sa orlovima i monogramom

Sodini, Barsanti, Guidobaldi, La sculpture architecturale, 313.

14
T. Janakievski, Heraclea Lyncestis-fontana, Starohristijanskata arhe­
15
ologija vo Makedonija, Skopje 2003, 191-205.
Ni{ i Vizantija IV 197

Sl. 13 Herakleja, Mala bazilika, kempfer Sl. 14 Herakleja, velika epis­

kapitel sa panelima kopska bazilika, kompozitni
kapitel, depo Muzeja
i galerije Bitoq

episkopa Jovana (sl. 17). Monogram sl­

edi modu razvijenog 6. veka16 i stilski
i hronolo{ki korespondira Justini­
janovim monogramima na kapitelima iz
Konstantinopola (sl. 18 Arheolo{ki
muzej i Muzej Sv. Sofije u Istambulu17),
iz Nesebаra sl. 19, Sv. Jovana u Efesu,
gde je u kombinaciji sa Teodorinim (sl.
20), Sv. Vitala u Raveni (sl. 5), kao i
iz tribelona glavnog broda bazilike u
ju`nom delu Cari~inog Grada sl. 21.18
Ostali dvozoni figuralni ka­
piteli sa makedonske teritorije ima­ju
protome ovnova ili golubova na uglovi­
ma. Dva primerka poti~u iz Herakleje,
iz Episkopske palate (sl. 22, 23), za
koje ne znamo ta~no mesto primene,
ali sudeÊi po dimenzijama moguÊe
re{ewe bi mogao biti naos Velike ba­
zilike; i prema tipu akantusovog li­sta
i analogijama iz Konstantinopoqa, Sl. 15 Herakleja, depo Muzeja i
Gr~ke (Filipi, Delfi) i Egipta galerije Bitoq, ~etvorolisni
(Aleksandrija) mogu se smestiti u kapiteli

16 Ibid., 41–42.
17 Thomas Zollt, Kapitellplastik Konstantinopels vom 4–6 Jahrhundert n. Chr., Bonn
1994, 36, 38, 39, 201, 222, 223, 265,
18 I. Nikolajevi˚, Ranovizantijska, 53.
198 Sne`ana Filipova

6. vek.19 Jedan od roga izo­

biqa je analogan onom pred­
stavqenom na kapitelu sa la­
vom iz Episkopske bazilike
u Bargali. Ovde umesto orla
predstavqenog na kapitelu iz
Podlesa, vidimo sokola koji
kanxama dr`i zmiju koja se uvi­
ja. Na drugom kapitelu (sl.23)
koji je lo{ije izrade, vidimo
dva mawa orla skraÊeno pred­
stavqena sredi{no postavqe­
ni, ~ije se kanxe oslawaju na
podlogu od vrha doweg reda
lista, a na drugim stranama
u toj poziciji vide se dva
Sl. 16 Herakleja, velika episkopska bazi­ razli~ita roga izobiqa. Or­
lika, kompozitni kapitel sa monogramom, lo­­vi su na isti na~in pred­
sredina 6 v. stavqeni na jednom kapitelu
iz Carigrada.20
Ostala tri mawa i ne{to
mlaÚa kapitela pronaÚenа u
sa­­li severno od Episkopske ba­
zilike u Bargali verovat­no pri­
padaju ciborijumu, a da­ti­rani su
u prvu polovinu 6. veka.21 Jedan
od ovih kapitela ima lavqu gla­
vu kao centralni motiv jedne
Sl. 17 Konstantinopoq, jonski impost sa strane (sl. 24), a ostala dva rog
monogramom i dabovim li{}em
izobiqa (sl. 25, 26).
Kapiteli u obliku ko{are su retki. Sa~uvan je samo jedan kasni
jednozoni primerak iz narteksa Osme bazilike (sl. 27a) u Stobiju
(sredina 6. veka) koji predstavqa provincijski rad. Iznad ko{are su
reqefno predstavqeni plodovi (limun, {i{arka, gro`Úe) i listovi
loze, abak je profilisan, ali veÊ je postao ~etvrtast, a abakova
ru`a zamewena je plodovima. Ovo je prava ko{arica sa plodovima.
Sa~uvani su ostaci od najmawe dva kapitela iz Episkopske бazilike
u Bargali (sl. 28 ciborijum?), ~ija je dowa zona imala trojnu i dvojnu
pletenицу, datirani u prvu polovinu 6. v. Mo`da su to ipak bili
jednozoni primerci, ili nefiguralni dvozoni, ili je gorwa zona
imala protome golubova.22
19 Laurent, “Delphi”, BCH, XXIII, 1899, fig. c; Zollt, Kapitellplastik, 617, Kautzsch,
Kapitellstudien, T 31, sl. 508, sl. 490, T 30, sl. 494.
20 Kautzsch, Kapitellstudien, T 30, sl. 477.
21 B. Aleksova, C. Mango,Bargala: A Preliminary Report, DOP 25, (1971):
265-281, 273, fig. 34 & 35.
22 Analogni primeri motiva pletenице postoje u Sv. Sofiji u Carigradu,
Sv. Klimenta u Rimu, Bazilici B u Nikopolisu i Rodosu. Aleksova, Mango, Bar-
gala, 272 p.
Ni{ i Vizantija IV 199

Jedna od pomenutih novo­

kreiranih varijanti u presto­
nici u toku 6. veka, kapitel sa
lukovima odnosno akroterijima
na fasciji impostnog dela, kod
kojeg se ~esto granica izmeu
oba dela gubi i impost prelazi
u ehinus jonskog dela general­
no nije veoma ra{iren, odno­
sno javqa se samo u objektima
za koje se zna da su dekorisani
od prestoni~kih majstora od­
nosno lokalnim ateqeima pod
prestoni~kim uticajem koja je
do sada potvrena incidentno
u Makedoniji i SCG (Bargala i
Cari~in Grad i wegova okoli­
na23 slike 29,30) i centrima pod
direktnim prestoni~kim utica­
jem u Gr~koj i Italiji (Korint,
Ravena, sl. 31, Lehaion, Nea
Anhi­alos, Filipi). Kod ovih
kapitela iz Makedonije i SCG
primewena je analogna dekora­ Sl. 18 Stobi, episkopska bazilika, jon­
cija impostnog dela i jastuka ski impost, danas izlo`en u Kur{umli
(lepezasti list) {to govori o Hanu u Skopqu
istovetnoj inspiraciji (sl. 32,
33).
Isti ovi kapiteli poka­
zuju jo{ jedan elemenat tipi~an
za razvijeni 6. vek, a to je ehi­
nus srasтао s impostom. Ostali
makedonski primerci sa ovim
elementom pronaeni su u
Sto­biju, Baptisterijum i kon­
fesio Epi­skopske bazilike,
gde mo`emo pratiti po~etak
Sl. 19. Neseber, jonski impost sa
tendencije. Kod slede˚ih ka­ Justinijanovim monogramom
pitela vidqiv je razvijeni
proces sra{˚ivawa: Melnica,
Crkvi{te, Prilep (sl. 34), Plao{nik, Ohrid (sl. 35), okolina sta­
rog Sv. Klimenta i Nesebаr.

23 Rudare, Kur{umlija, citirano kod I. Nikolajevi˚, Ranovizantij­

ska..., Beograd 1957, str. 51–70, sl. 43,44, 86-98. Novija literatura: Caricin Grad I,
59–63, i Caricin Grad II, Collection de l’Ecole Francaise de Rome, Belgrade Rome, 1984,
102–105.
200 Sne`ana Filipova

Sl. 20 Jonski imposti sa monogramom Justinijana i Teodore,

bazilika Sv. Jovana, Efes

Sl. 21 Jonski impost kapitel sa mono­ Sl. 22 Herakleja, figuralni kapitel

gramom Justinijana, tribelon bazilike sa ovnovskim protomima, episkopska
sa transeptom, Cari~in Grad, 6 vek rezidencija, baraka na lokalitetu

Sl. 23. Herakleja, figuralni kapitel, episkopska rezidencija,

stalna postavka Muzeja u Bitoqu
Ni{ i Vizantija IV 201

Sl. 24. Bargala, episkopska bazilika, cibori­ Sl. 25 Bargala, episkopska

jum, dvozoni kapitel sa protomima golubova bazilika, ciborijum, dvozoni
kapitel sa protomima golubova

Sl. 26 Sv. Sofija, Konstantinopoq, tehnikom 27 Osma bazilika

azura ra|ena korpa kapitela sa jonskim volu­ (extra muros), Stobi, korpa
tama, sa monogramom Justinijana kapitel, 6 vek

U Makedoniji se inovira varijanta jonski impost sa polu­

kru`nim jastucima tipa nebeski raj kako ih naziva V. Lil~i˚24:
Davina ^u~er, Skopqe (36), i Nerezi, okolina Sv. Pantelejmona,
Skopqe (37).
24 V. Lil~i}, Makedonskiot kamen za bogovite, hristijanite i za
`i­votot po `ivotot, Skopje 2001, tom 2, decembar 2002, 660.
202 Sne`ana Filipova

Sl. 27a Osma bazilika (extra mu- Sl. 28. Bargala, episkopska bazilika,
ros), Stobi, korpa kapitel, 6. vek ciborijum, korpa kapitel, 6. v.

Dvozoni kompozitni kapiteli iz baptisterijuma i naosa

Еpисkopske bazilike Cari~inog Grada i crkve u Kur{umliji su
provinciјski rad sa neobi~no klesanim listom akanta za koji nema
bliske analogije. Kapiteli pokazuju i izvesno nerazumevawe {ab­
lona koje su majstori posedovali.25 Tako su se zako{eni sitni listo­
vi akanta koji obi~no ukra{avaju dowi red sada na{li ispod abaka
na sve 4 strane. Uglovi abaka ukra{eni su protomima ovna, koze ili
krstom u medaqonu.
Proces tektonskog izjedna~avawa nekoliko tipova kapitela:
u obliku ~a{e, kemfera i ~etvorolisnih, ili kako ga Nikolajevi˚
imenuje prerastawa jedne forme u drugu primetan je kod jonskih im­
posta Cari~inog Grada, a kod nas i kod imposta i ~etvorolisnih
kapitela. Nikolajevi˚ je kao analogne u rasporedu mase ~lanova
kapitela navela kapitele iz Sv. Sofije u Carigradu (sl. 13), gde
vidimo obrnuto postavqawe jonskih voluta iznad imposta velikih
stubova. Smatram da pretpostavka da se u provincijама izgradio
konzervativni odnos prema novoj tektonskoj koncepciji kapitela
pa su se tako u Cari~inoм Gradу dobile kao sekundarni rezultat
velike volute26 nije validna jer se radi o druga~ijem eksperimentu.
U Sv. Sofiji imamo spajawe kempfera sa kompozitnim kapitelom
od kojeg su zadr`ane volute, mali listovi u a`uru su varijanta akan­
25 I. Nikolajevi˚, Ranovizantijska..., 54, sl. 43, 44.
26 Ibid., 53.
Ni{ i Vizantija IV 203

Sl. 29 Bargala, episkopska bazilika, naos, Sl. 30 Caricin Grad, jonski

jonski impost kapitel impost, episkopska bazilika

tusovog slobodno postavqenog li{ћa, a postoje i abakove ru`e koje

govore u prilog moje konstatacije. Da se tu kombinuje kompozitni
kapitel sa ostalim oblicima pokazuje i kapitel iz Jerusalema.27
Imposti konveksnih strana (u obliku ~a{e) sa tendencijom ka
kempferu su domиnantna pojava sredine i 2/2 6. veka. Primeri iz
Makedonije su vrlo frekventni: Sv. ™ore, s. Kozjak, [tip, Bargala,
stambeni kompleks (sl. 38); Kowuh, bazilika, rotonda i cisterna;
Crkvi{te, Morodvis; Stobi, okolina Episkopske bazilike; dvor
Sv. Sofije, Ohrid. Vidimo ih i u Cari~inog Gradu (sl. 39), zasad
prestavqeni dvama objavqenim primercima.28
Sre˚emo i imposte sa visokim abakom: (prete`no sa Bargale,
objekt Stambeni kompleks (Episkopska Rezidencija?), imposte sa
vratom (veliki deo jonskih imposta iz Cari~inog Grada poseduje
ovaj element), a veoma je izra`ena tendencija ka kempferu. Imposti
sa torusom-vratom mogu biti ukra{eni jonskim kimationom ili
analognom nizom perli, oboga˚ene anelurama, krstom, rozetama, koje
su prisуtne u Stobiju (40, 41), Bargali i Skupiju. Ovakav zavr{ni
ukras u Konstantinopoqu imao je i deo figuralnih kapitela,29 a u
Siriji niza od perli mo`e ispуwavati unutra{wost spirala jonskih
voluta (sl. 41). Krajwu fazu razvoja kempfera pokazuje primerak
iz S. Kozjaka, verovatno sa lokaliteta Bargala (sl. 41), gde se abak
kapitela spolije pretvorio u veliku kocku sa malom zaobqenom
dowom povr{inom kojom se spajao sa stubom, ili je bilo obrnuto,
abakus se izgubio, a impost postao kocka.
Jonski imposti pokazuju velike varijacije {to se ti~e va`nosti
ili isticawa odreenih delova. Tako vidimo visoki abak, a niski
impost i duplirawe ovog elementa, {to se jedino javqa samo u Ostiji
i Sv. Mariji u Efesu (opet kao italijanski uticaj); a kod nas je zas­
tupqen sa mnogo vi{e primeraka: Gorica Vinica (42); Bargala, kon­
signatorijum Episkopske bazilike i terme; s. Lukovica, Makedonska
Kamenica; Cisterna, Kowuh, s. Karabi~ane, Kumanovo (43).
27 R. Kautzsch, Kapitellstudien, Berlin–Leipzig 1936, T 47, 801-805
28 Caričin Grad I, 59, fig. 57.
29 Objavqeno kod Kautzsch, Kapitellstudien, T 31. f. 512.
204 Sne`ana Filipova

Sl. 31 Ravena i Korint (Lehaion), imposti sa akroterijama

Sl. 32 Bargala, episkopska bazilika, Sl. 33 Cari~in Grad, jonski impost

naos, jonski impost kapitel, analogna
dekoracija sa kapitelima
iz Cari~inog Grada

Sl. 34 Melnica, Prilep, jonski impost sa malim volutama i ehinusom

koji prelazi u impostni deo
Ni{ i Vizantija IV 205

Sl. 35 Plao{nik, Ohrid, nova bazilika, jonski impost sa ehinusom

koji prelazi u impostni deo

Sl. 36 Selo Orman kod Skopqa, jonski impost

Prestoni~ki dekorativni element–niza od perli koja ukra{ava

dowi rub ehinusa jonskih imposta30 ili rub abaka ~etvorolisnog ka­
pitela31 se kod Episkopske bazilike u Stobiju premestio izmeu
imposta i jonskog dela (sl. 44).
30 Zolllt, Kapitellplastik, fig. 10a, 11, 14, 22. Arheolo{ki muzej, Istambul.
31 Kautzsch, kapitellstudien. , T 17, fig.240. Primerak je iz Nea Anhialosa, gde
je konstatovan jak prestoni~ki uticaj.
206 Sne`ana Filipova

Sl. 37. Nerezi, okolina Sv. Pantelejmona, Sl. 38.a Lokalitet Bargala,
nestali jonski impost stambeni episkopski kompleks,
impost sa vratom

Sl. 39. Cari~in Grad, impost sa kr­ Sl. 40. Sirija jonski kapitel
stom, atrium krstoobrazne crkve sa velikim volutama

Jonski imposti sa ar­ha­i~nim karakteristikama iz­gleda da

postaju moda, posebno {to se ti~e akcentirawa jonskog dela, pa
tako dobijaju velike volute sa velikim brojem spirala ili sa vrlo
malim brojem debelih spiralnih rubova, a impost je relativno ni­
zak i od jonskog dela deli ga kanal. Primeri dolaze iz Gr~ke–Muzej
u Tegeji, Bazilika u Amfisi, iz SCG–Cari~inog Grada32 i wegove
okoline i Makedonije: Pokrvenik, Prespa, Davina, ^u~er, bazilika
A, s. Zloku˚ani, Skupi, Skopqe. Kao arhaizam mo­`emo smatrati i
prisуstvo torusa-vrata kod velikog dela jonskih imposta Cari~inog
Grada (sl. 45).

32 I. Nikolajevi˚, Ranovizantijska..., sl. 43,44, 86–98.

Ni{ i Vizantija IV 207

Sl. 41 Selo Kozjak, [tip, okolina Sl. 42 Lokalitet Gorica kod Vinice,
Bar­gale, privatna ku}a, impost sa vi­ bazilika, jonski impost
so­kim abakom upotrebqen kao baza

Sl. 43 Selo Karabi~ane, Kumanovo, Sl. 44 Episkopska bazilika, Stobi

crkva 6 veka, kombinacija ~etvoro­ (Narodni Muzej Beograd), josnki impost sa
lisnog i impost kapitela motivom perli i vretena izmedju jonskog i
impostnog dela
Rozete umesto spirala postaju dekor voluta, jonskog imposta iz
sela Nerezi (sl. 37)33 a analogne rozete pokazuje jedan primerak iz
Ostije. Takoe su odatle analogije za niskи impost i visokи abakus
na{eg jonskog imposta iz Vinice. Ovi kapiteli su inspirisani
sarkofazima 4. veka, koji slede rimske sarkofage.34
33 M. Lil~i}, Kamenot... II, 636, 660, datira ga u VI vek.
34 The Schematic Composite Capital: a Study of architectural decoration at Rome in
the Later Empire, University Microfilms International, 1973, 125–6, Pl.XIV, 54.
208 Sne`ana Filipova

Izјedwa~avawe ukrasa i
tektonike svih strana jonskih
imposta vidimo kod primera­
ka iz Cari~inog Grada, Rudara
kod Leskovca, Kur{umlije i
™urline kod Ni{a. To je deo
procesa prerastawa jednog ob­
lika (kapitela) u drugi, gde
prevagu odnosi onaj koji je
ja~i i tektonski zna~ajniji.
U slu~aju Cari~inog Grada
pobedio je jonski kapitel35,
odnosno radi se o ulasku jon­
Sl. 45 Cari~in Grad, jonski impost skog dela u impostni.
Uveћane volute sa ve­
likim brojem spirala ka­
pitela iz Bre­govine36 i
Cari~inog Grada pokazuju
analogije sa jonskim kapite­
lima episkopske bazilike u
Bargali, a pojava akroterija
govori o carigradskom uti­
caju. Nikolajevi˚ nagla{ava
da svа 43 primerка kapitela
iz CG poznatа do 1957 g. nisu
Sl. 46 Cari~in Grad, jonski impost, import. Takoe zakqu~uje da
parodija voluta su jonski imposti Episkopske
бazilike i bazilike sa krip­
tom raeni od jedne {kole.37 Zavr{na razmatrawa o plastici ovog
lokaliteta u tre˚em broju monografije istog koje o~ekujemo, mo`da
˚e nam doneti nova saznawa.
Jedan od jonskih impost kapitela iz Episkopske бazilike
u Cari~inom Gradu (sl. 46) je ilustracijа krajwe stilizacije i
upotrebe nekada{we tektonike jonskog dela volute kao ~istog de­
kora-parodije.38

Novokreirane kombinacije kapitela

1: kombinacija imposta i ~etvorolisnog (Karabi~ane, Ku­
manovo, sl. 42), za koje analogni primer dolazi iz Asklepiona kod

35 I. Nikolajevi˚, Ranovizantijska..., 52
36 M. Jeremić, La sculpture architecturale de l Eglise de Bregovina (VI s. ap. J.C.)
en Serbie du Sud, Starinar vol. LIII, Beograd 2004, 111–137, 121, fig. 13,
37 I. Nikolajevi˚, Ranovizantijska..., 52.
38 Ibid., sl. 89.
Ni{ i Vizantija IV 209

Sl. 47. Selo Prilepec, kombinacija Sl. 48. Selo Begov Dab,
imposta, ~etvorolisnog kapitela i k. sa Makedonska Kamenica, impost sa
maskom, 6 vek duplim abakom

Atine, 2: kombinacija imposta i ka­

pitela sa maskom (Sv. Petar, Golem
Grad, Prespa, sl. 47) ili imposta,
~etvrolisnog i kapitela sa maskom
(s. Prilepec, Prilep, sl. 47); 3: kom­
binacija imposta i kapitela u obliku
~a{e (ko{are prema Sodiniju39) s.
Lukovica, Makedonska Kamenica, 4
(sl. 48): duplirani impost i duplira­
ni abak (konsignatorijum i terme,
Epi­skop­ska bazilika, Bargala,
sl. 49).; 5 im­posti sa pro{irenim
kru`nim le­`i{tem i blago zaobqen­
im sre­di{wim delovima podu`ih
strana ili sa dowim pro{irewem u
obliku stuba iz Stobija, Mali per­
istil Parteniusove Palate (sl. 50);
za ko­je analogije nalazimo u Siriji-
Mugleja, i El Bara (sl. 51).40 Sl. 49. Bargala, terme, impost
sa dupliranim abakom
Rotacija motiva
Prela`ewe dekora­tiv­­­nih mo­ti­va tipi~nih za druge elemente
plastike na kapitele po~iwe najpre kod imposta i jonskih imposta
gde se na impostnom delu po~iwu pojavqivati motivi uobi~ajeni za
frizove, stubove, a to su kanelure sa perlama u dowem delu. Talasaste
kanelure se od sarkofaga i jastuka jonskih kapitela (Morodvis,
Centralna bazilika, Stobi) sele na fa­scije imposta jonskih

39 Jean-Pierre Sodini, Remarques sur la Sculpture Architecturale d’Attique, Béotie et

du Péloponnése a l’Époque paléochrétienne, BCH 101, I, 1977, 423–450.
40 Strube, Baudekoration im nordsyrischen Kalksteinmassiv, Mainz 1993, 47, ab. 79.
210 Sne`ana Filipova

imposta (konsignatorijum
Episkopske ba­zi­like
u Stobiju), na wihove
ehinuse, kao i jastuke
(Bela Crkva, Prilep;
baptisterijum Epi­
skopske bazilike u Sto­
biju, {to se sreÊe i u
Gr~kој,41 a vrlo pli­tko
kao potseÊawe na ne­ka­
da{we kanelure vi­di­
mo ih na kapitelu iz
ma­nastira Sv. Ilije, s.
Sl. 50 Stobi peristil Parteniusove palate,
imposti 6 veka Brailovo, Prilep. Od ja­
stuka jonskih kapitela
- kopqasti i izdu`eni
vodeni listovi prelaze
na impost (Sv. Filip,
Zrze, Prilep; kapitel iz
lapidarijuma u Stobiju)
ili u delu ehinusa (Bela
Crkva Prilep, Herakleja,
sl. 52, 53).
„Akroterije“ dolaze
od sarkofaga i prelaze na
fasciju jonskih imposta.42
Sl. 51. El Bara Sirija, impost analogan kapi­ Takoe elegantan krst od
telima iz peristila Parteniusove palme tipi~an za deko­
palate u Stobiju raciju sarkofaga prelazi
na kapitele (sl. 16, ~e­­
tvorolisni u Herakleji, jon­ski impost iz Sv. Di­mi­trija u Solunu).
Jajasti kimation od ehinusa jonskog kapitela prelazi na
kompozitne ka­pitele i na dowi rub imposta (Skupi, Cen­tral­na i
Episkopska bazilika, Stobi).
Od mozaika se pozajmquju krqu{ti (impost iz okoline
baptisterijuma na Plao{niku, ispuwene krstovima, palmetama,
rozetama).43 I jastuci jonskih kapitela iz Bargale imaju dekoraciju
od krqu{ti kombinirane sa zako{enim strigilima, odvojene
u`etom.

41 Ovo pokazuju i kapiteli iz Parosa. Vemi, Les Chapiteaux Ioniques, no. 251.
42 U Makedoniji, u SCG, u Gr~koj i Italiji. Sodini, “Remarques,” 447, sl. 53, 54.
43 Analognu kompoziciju krqu{ti ispuwene floralnim i geometriskim
motivima pokazuje plo~a iz Ankare, iz VI v. N. Firatli, La sculpture byzantine figuree
au Musee Archaeologique d’Istambul, Paris 1990, 156, katal. br. 309. Krqu{ti se vrlo
Ni{ i Vizantija IV 211

Sl. 52 Selo Bela Crkva, Prilep, jonsk Sl. 53. Herakleja, reviziona is­
iimpost kopavawa 2004 g., jonski impost

Od oltarskih ili parapetnih

plo~a motiv hristograma umetnut
u medaqon od kojeg se dole izvijaju
dve lente i zavr{avaju br{qanovim
li{ћem prenosi se na impostni
deo (Drenovo, ZlokuÊani) a u 6.
veku silazi u ehinus (Plao{nik,
Ohrid gde je hristogram pretvoren
u jednostavan krst, a umesto br{qa­
novim li{Êem lente se spajaju sa
spiralama voluta). I Bugarska i
Gr~ka imaju analogno dekorirane
primerke.44 Sl. 54. Stobi, Palikura bazilika,
Rog izobiqa se helenisti~kim kapitel u obliku ~a{e
uticajima pojavquje na impostима
i figuralnим kapitelима, a izje­
dna~avawe forme i time i zna~aja euharisti~kog kantarosa i roga
izobiqa de{ava se kod figuralnih kapitela.
„Ko{ara,“ impost i kempfer kapiteli kao i dekadentni ko­
rintski primerci spajaju se u je­dnom delu razvoja {to rezultira u
tektonsko izjedna~avawe, plinta postaje kvadratna, ukras i{~ezava
ili rotira, odnosno motivi se razmewuju, zaobqavaju se kosine du`ih
strana imposta, i svi ovi kapiteli postaju nalik ~a{i odnosno
ko{ari (sl. 54).

retko ispuwavaju `ivotiwama, i jedini poznati pr. dolazi iz mozaika tetra­

konhosa u Ohridu. Ibid, 157.
44 Qutibrod, Vra~an, bazilika. Neli ^aneva De~evska, Ranno-
hristi®nskata arhitektura v B®lgari˚, 4-6 v., Sofi® 1999, 142, fig. 92; Vassi-
liki Vemi, Les Chapiteauh Ioniques À Imposte De Grèce À L’Époque Paleochrétienne, BCH,
Athénes, 1989,
212 Sne`ana Filipova

Snežana Filipova
EARLY-BYZANTINE COLUMN CAPITALS CREATED IN THE IMPERIAL SEAT
DURING THE REIGN OF JUSTINIAN, MACEDONIAN AND SERBIAN ANALOGIES

The basis of all the trends in the Byzantine capital development is grounded in the
early-Byzantine Corinthian and Ionic capitals inherited from the ancient architecture. The
advanced stage of capital type development in late V and VI century is reflected primarily
in Ionic impost capitals and in figural capitals. At the beginning of the century, a composite
capital with wind-bent acanthus leaves and its variant with leaves forming a butterfly, as well
as figural capitals with animal protomes having either basket or grape leaf in the lower zone,
were innovated in the imperial city. There is also a cutwork basket capital and a chamfer
capital with panels framed by a decorative strip, an Ionian impost capital with akroteria or
graded profiled abacus, as well as a variant with angled cushions. The imperial-city variant
of decorating the Ionic impost by akroteria has its analogies in Macedonia and Serbia &
Montenegro. The contribution from Syrian art reflects in the imposts with widened circular
bearing or lower extension in the form of a column, which have analogies in Stobi.
“Basket”, impost and chamfer capitals, as well as decadent Corinthian examples in
one of the stages of their development come to the same results, leading to a tectonic equal-
ization.
Decorative motifs typical for other elements of plastic art started being applied in
capitals first in their forms of imposts and Ionic imposts. In the terminal phase of the devel-
oped VI century, we can observe a great diapason of motifs placed in the capital parts where
they could not exist before, due perhaps to the artisans’ miscomprehension. The style in
Macedonia is predominated by the influence of Constantinople, which is also directly present
via the import of primarily composite and figural capitals. This indicates strong links of epis-
copal centers with the imperial seat. Intermediary ateliers or visiting artisans were involved
in certain projects in big episcopal centers in Stobi, Heracleia, Bargala, Lychnidos. The great-
est number of representative examples has been discovered in the Episcopal Basilica in Stobi
and in the Minor Basilica and Episcopal Residence in Heracleia. The capitals of the Empress’
Fortress (Caričin Grad), which are believed to be locally made, according to some analogies
with the Macedonian material and based on existing style-elements (akroteria, big volutes,
neck rings) bear witness of mutually preferred imperial-city and Syrian models or maybe of
a joint intermediary in their transferring.