Alojz BENAC

OHRIDSKO JEZERO I JUŽNA PELAGONIJA

Već je rečeno da su u ovoj oblasti prelazne zone do sada poznata dva neolitska
lokaliteta: A) Ustie na Drim na Ohridskom jezeru i B) Mala tumba kod sela Trn u južnoj
Pelagoniji.
A) Nalazište Ustie na Drim je smješteno uz sam izvor Crnog Drima na Oh-
ridskom jezeru. Ovdje je 1962. godine izvršeno manje zaštitno iskopavanje (prilikom
uređivanja obale), kojim je rukovodio S. Saržovski. Tom prilikom je ustanovljeno da se
ovdje nalazilo neoiitsko naselje sojeničkog tipa, pošto je otkriven velik broj drvenih
stubova, nosača drvene terase u naselju. Zbog karaktera i naselja i radova nije ustanov-
ljena nikakva stratigrafija, nego je uglavnom sakupljen materijal u sekundarnom polo-
žaju. To su: kremena, kamena i koštana oruđa i keramički fragmenti.1
Pokretni inventar. - Među kremenim oruđem najviše dolaze do izražaja razni
nožići uobičajenog tipa, za razliku od strugača i strugalica koji su relativno slabo zas-
tupljeni. Male i pljosnate kamene sjekire pripadaju jadranskom kulturnom kompleksu,
ali su se našle i dvije kalupaste kamene sjekire, koje se, uglavnom, ne javljaju na Jad-
ranu; one se, bez daljeg, mogu ubrojiti u tip sjekira vinčanske i njoj srodnih grupa.
Specifičnost nalazišta Ustie na Drim se ogleda u koštanom orudu. U prvi red
stavljamo krasne udice-harpune sa dva, tri ili četiri zupća (T. LXXI, 8-10), odlično
obrađene i nađene u relativno velikom broju. Iza toga dolaze koštane sjekire-čekići,
duge i masivne, odlično uglačane i sa rupom za nasadivanje (T. LXXI, 6-7). Tu je, naj-
zad, i znatan broj fino obrađenih koštanih šila. Po svemu izgleda da su neolitski stanov-
nici naselja Ustie poklanjali veću pažnju koštanim nego kremenim i kamenim alatkama-
Vjerovatno je da bi veće sistematsko istraživanje dalo pravo bogatstvo ovakvog alata.
Kao što je slučaj sa Reštanima, tako se i ovdje među keramičkim nalazima iz-
dvajaju dvije vrste keramičke robe: a) crnoglačana, odnosno sivoglačana roba i b) ke-
ramika jadranskog tipa.
a. U prvoj vrsti preovlađuju oštro profilisani, bikonični oblici prilično dobro
glačanih šolja i zdjela. Uz njih se javljaju blaže profilisane posude sa izvijenim obodom
1
Sve podatke o ovom naselju dugujem Ijubaznoj susretljivosti direktora Muzeja u Strugi
Atanasu Kostajčinovskom i Vladi Maleskom, arheologu Narodnog muzeja u Ohridu.
22 ALOJZ BENAC

i nešto slabijom obradom (T. LXXI, 3, 5), kao i rijetke zaobljene zdjele. Svakako je
zanimljivo da na ovoj keramičkoj vrsti gotovo potpuno nedostaju ornamentalni ukrasi
(jedini izuzetak čine zaobljene zdjele sa okomitim kaneiurama). Zbog toga ova ke-
ramika i daje utisak jednostavnosti i nedorađenosti. Ni ovdje se ne bi moglo reći da je u
pitanju neka prava vinčanska roba; to je samo - da tako kažemo - vinčanoidna keramika
uproštenog izraza, nastala pod kulturnim uticajem sa Jugoistoka, odnosno iz centralnog
Balkana. Zapažen je i jedan fragmenat više šolje sa izvanredno sjajnom površinom i
širim okomitim kanelurama, koji se jako približava keramičkoj robi iz Vršnika. Po tome
se vidi da su uticaji sa Jugoistoka i Istoka bili mnogostruki i da ovu keramičku vrstu u
naselju Ustie ne treba uklapati u neku sasvim određenu kulturnu grupu.
b. Keramika jadranskog tipa ima prvenstveno odlike danilske grupe na Jadranu.
Radi se o sivoj i sivosmeđoj keramičkoj robi, nešto slabije glačane površine nego što je
kod prve vrste, sa urezanim, inkrustiranim i crveno bojenim (u crusted-tehnici) orna-
mentima. Po nađenim fragmentima dosta je teško rekonstruisati sve oblike ove kera-
mičke vrste. Čini se da su najviše izrađivane loptaste i poluloptaste vaze, a zatim - i
možda još u većem broju - konične posude sa nešto izvijenim obodom. Urezani motivi su
jednostavni: obično su to krivolinejne trake, dosta široke i nepravilno šrafirane. Ovi ure-
zani motivi su redovno i crveno inkrustirani. Pored traka jedino su vrijedni pažnje redovi
šrafiranih trouglova, dosta nemarno radenih, koji se potpuno uklapaju u danilski
omamentalni sistem. Ima i pojedinačnih drugih, pa i komplikovanijih urezanih motiva, no
oni su produkat momentane inspiracije majstora-lončara u ovom naselju (T. LXX, 1-9).
Crveno bojeni ukrasi se takođe iscrpljuju u trakastim (ali pravolinejnim) i trou-
gaonim (izduženim) motivima. Primijenjena je tehnika dvostrukog glačanja: površina
motiva je slabije obradena da bi mogla prihvatiti crvenu boju, a međuprostori su pažlji-
vije uglačani (T. LXX, 10). To je i jedna od posebnih osobina naselja Ustie.
Kod keramičke robe treba spomenuti još tri pojave.
1. Prilično su brojni nalazi tzv. tava: plitkih, ovalnih posuda, sa okomitim stijen-
kama i sa rupicama na dnu tave. Izrada ovakvih tava je vrlo gruba, površina im je tam-
nosiva ili čađava, a bile su svakako namijenjene posebnoj upotrebi.
2. Nađen je i jedan primjerak tzv. sunčevog koluta od pečene zemije, koji indi-
cira čvršće duhovne veze sa jadranskim kulturnim područjem.
3. Jedan primjerak pintadere, sa bogato graviranom donjom površinom, upućuje,
s druge strane, na čvršće veze sa Jugoistokom.
Kao što se vidi, dva pojedinačna nalaza ukazuju na sasvim različita izvorna pod-
ručja i opet naglašavaju simbiozu jugoistočnih, odnosno srednjobalkanskih i jadranskih
kulturnih elemenata.
Kada je riječ o ekonomskim aspektima u naselju Ustie na Drim, onda nam sas-
vim sigurno mogu koristiti samo dvije vrste nalaza - udice-harpuni i plitke tave od pe-
čene zemlje. Obadvije vrste ovih nalaza indiciraju ribarski način života tamošnjih
stanovnika. Udice-harpuni su služile za hvatanje ribe u jezeru i rijeci, a tave za pečenje
ribe i pripremanje odgovarajuće hrane.2 S obzirom da je sojeničko naselje bilo podig-
nuto na jezerskom izvorištu Cmog Drima, takvo zanimanje se moglo i očekivati. Cini
2
M. Vasić, 1936b, 99, (Jfs 965), 130, sl. 168.
OHRIDSKO JEZERO I JUŽNA PELAGONIJA 23

se, čak, da je ovo zanimanje bilo dominantno i da na lokalitetu Ustie na Drim imamo
pred sobom tipično ribarsko naselje iz neolitskog doba. - Teško je reći koliko su druga
zanimanja bila zastupljena i jedino bogatstvo u koštanom oruđu navodi na pomisao da
je stočarstvo bilo, takođe, dobro razvijeno, jer smo vidjeli da je stočarstvo u Obrima II
bilo podloga za razvijenu proizvodnju koštanog oruđa.
O duhovnom životu u naselju Ustie ponešto govori nalaz sunčeva koluta i bogata
upotreba crvene boje. Već je u monografiji posvećenoj Obrima II rečeno da je kult
sunca, čiji je vjerovatni simbol bio okrugli kolut od pečene zemlje, porijeklom sa
Jadrana, gdje su ovakvi kolutovi poznati u danilskoj kulturnoj grupi.3 Kako je jadranska
komponenta u naselju Ustie dobro zasvjedočena keramičkim nalazima, ovaj kolut se
javlja kao normalan sastavni dio te komponente. Kult vezan uz crvenu boju ima
općenitiji karakter u neolitskom svijetu, no u konfrontaciji jadranske i srednjobalkanske
zone upotreba crvene boje je znatno jače zastupljena u jadranskoj zoni. Prema tome, u
jadranskoj zoni su bili znatno razvijeniji i kultovi vezani za upotrebu crvene boje, pa
onda veliku upotrebu crvene boje u naselju Ustie treba zahvaliti jadranskoj komponenti
u ovom naselju. Tako izlazi da je sve ono što znamo o duhovnom životu u ovom naselju
vezano za jadranski kulturni kompleks, odnosno za njegovu jadransku komponentu.
U genezi neolitske grupe Ustie učestvovale su, opet, dvije komponente: jedna
jadranska i druga jugoistočna ili srednjobalkanska. Prva je pripadala danilskoj kulturnoj
grupi, druga nekoj vinčanoidnoj grupi sa suprotne geografske strane. Kako su pokazali
nalazi keramičke robe, prevagu u ovom naselju imala je jadranska komponenta, a do
istog rezultata je dovela i analiza oruđa i nekih aspekata duhovnog života. Druga
komponenta ima prateći karakter. Oslanjajući se na ove pokazatelje, rekli bismo da su
nosioci jadranske komponente sačinjavali naseobinsku bazu u naselju Ustie na Drim, da
su vjerovatno prvi i glavni naseljenici na izvoru Crnog Drima. Njima su se pridružili no-
sioci crnopolirane keramičke robe sa Jugoistoka, odnosno Istoka, jer se ne bi moglo
pretpostaviti da se radi samo o kulturnom uticaju sa Istoka. Suviše su ostale izražene
obje navedene komponente. Mehanika i proces saživljavanja ovih dviju komponenti išli
su istim putem kao i u centralnoj Bosni i u južnoj Metohiji.
Najzad, nešto i o hronologiji naselja Ustie.
Na osnovu do sada sakupljenog materijala ne bi se moglo sasvim precizno odrediti
hronološko mjesto grupe Ustie na Drim. Ipak, neke činjenice navode na zaključak da je
ovo naselje nešto mlađe od onoga u Reštanima. U njemu nije (bar do sada) pronađen
nijedan primjerak kultnog ritona, što bi značilo da je došlo do izumiranja ovog izvanredno
signifikantnog objekta. U centralnoj Bosni je izumiranje ritona vezano za I fazu butmirske
kultume grupe, pošto su oni u klasičnoj butmirskoj fazi potpuno nepoznati. Tako bi se
naselje Ustie na Drim moglo sinhronizirati sa krajem I faze i sa II fazom butmirske
kultume grupe. U naselju Ustie na Drim nema, kao ni u Reštanima, spiraloidnih ukrasa i
kako su crveno bojene trake i trouglovi u Ustie na Drim preuzeli istaknuto mjesto u
omamentici, ovo se naselje i u tom pogledu više približava butmirskoj grupi. U istom
pravcu su usmjereni i nalazi koštanog alata. Ovakvoj sinhronizaciji protive se jedino
zvonolike noge koje odgovaraju razvijenoj kakanjsko-danilskoj fazi. Ovo je, međutim,
krajnja periferija jadranskog kultumog kompleksa i velike retardacije su sasvim moguće.
3
J. Korošec, 1958, T. XLVII, 6.
24 ALOJZ BENAC

Crnoglačana keramička roba nije pružila podatke na koje bismo se mogli oslo-
niti u određivanju hronološkog mjesta grupe Ustie na Drim. Stoga ostaje samo raz-
matranje vezano za jadransku komponentu. Naselje Ustie na Drim bi moglo biti mlađe
za jednu fazu od Reštana i njegovi danilski elementi su samo tradicija, pa bi hronološki
bili više vezani za Lisičiće nego za danilsku gmpu. Bila bi to pretežno faza Butmir II -
Hvar II.
B) Mala tumba u Trnu, južna Makedonija, najjužniji je lokalitet prelazne zone i
nalazi se u okolini Bitole (zvaćemo je dalje Mala tmska tumba). Ona se uklapa, kako je
na početku rečeno, u veliki sistem naselja tipa tumbe u južnoj Pelagoniji, od kojih je
samo veoma mali broj arheološki istraživan i prema dosadašnjim podacima Mala tmska
tumba reprezentuje jedan drugi kultumi izraz, nego što je slučaj u ostalim istraženim
lokalitetima.
Zaštitna, sondažna istraživanja na Maloj tmskoj tumbi, pod vodstvom D. Simo-
ske i V. Saneva, obavljena su, u ograničenom obimu, 1973. godine. Po svemu izgleda
da ovdje postoje dva neolitska horizonta, bez direktnog kontinuiteta, ali je sondažnim
istraživanjem bio obuhvaćen samo gomji horizont. Zato ćemo na ovom mjestu biti u
mogućnosti da iznesemo neke podatke samo o tom horizontu.4
Karakter iskopavanja je dozvolio jedino uvid u neke vrste pokretnog materijala;
naseobinski i drugi objekti su ostali izvan domašaja istraživača. U razmatranju pokret-
nog materijala ograničavamo se, opet, na keramičke nalaze, koji su izvanredno doku-
mentami i dozvoljavaju neke sigumije zaključke. To se ne bi moglo reći i za nalaze
oruđa i oružja.
Keramički nalazi iz Male tmske tumbe su vrlo brojni i u tom pogledu ne postoji
nikakva razlika prema drugim neolitskim tumbama na ovom području. Razlika je u
oblicima, a poglavito u omamentalnom sistemu.
Među sakupljenim komadima grabe keramike najveći dio otpada na običnu
grubu keramiku, dok mali broj fragmenata pripada barbotinskoj keramičkoj robi, kane-
liranog tipa. Veći komadi upućuju na zaobljene, veće lonce i to će, vjerovatno, biti vo-
deći oblik kod gmbe keramike.
Najveći dio keramičkih nalaza otpada na monohromnu, osrednje glačanu kera-
mičku robu, pretežno tamne, tamnosive i smeđe površine. Prema dosada sakupljenim
fragmentima, daleko je najvažniji oblik u ovoj vrsti bikonična zdjela sa - manje ili jače
- izvijenim obodom. Neke od njih liče na terine jadranskog tipa, sa dodatkom izvijenog
oboda. Ipak, faktura monohromne keramike, boja površine i čitava obrada vaza, znatno
se razlikuju od keramičkog izraza monohromne keramike danilske kultume gmpe i
njene paralele treba tražiti na južnijem jadranskom podmčju. Ovoj grupi treba pribrojiti
i dvije pune, zadebljale noge, koje jako liče nogama kultnih posuda na četiri noge-
ritona. Kako te dvije noge ulaze u kmg monohromne keramike, eventualni ritoni iz
Male tmske tumbe bi nalikovali onima iz Reštana ili iz Obra II, ali i odgovarajućim
nogama ritona iz nalazišta Cakran u srednjoj Albaniji.5

4
Za sve podatke sa ovog lokaliteta najljepše zahvaljujem Dragici Simoskoj, arheologu-kustosu
Narodnog muzeja u Bitoli, koja mi ih je spremno stavila na raspolaganje.
5
M. Korkuti - Zh. Andrea, 1972, Pl. XI.
OHRIDSKO JEZERO I JUŽNA PELAGONIJA 25

Poseban interes izazivaju u Maloj trnskoj tumbi nalazi ukrašene keramičke robe.
Ove keramičke izrađevine su znatno pažljivije rađene od one prethodne, premda i ovdje
odnose prevagu tamne i crnoglačane vaze. Njihova površina je samo bolje glačana.
Oblici ornamentisane keramike nisu do kraja jasni, no - sa određenom sigur-
nošću - može se računati na četiri forme. Cini se da najveći broj fragmenata pripada
cilindričnim vazama (sa izvijenim gornjim dijelorn) i bikoničnim šoljama (sa nižim
donjim i višim gomjim dijelom). Pošto su nađene i valjkaste noge sa proširenom bazom,
nema sumnje da su u ovoj grupi bile zastupljene i vaze na nozi (pri tome je, vjerovatno,
gomji dio tih vaza imao oblik plitkih, bikoničnih ili zaobljenih zdjela). Konačno, neki
veći zaobljeni komadi ukrašenih vaza indiciraju određene loptaste oblike (nije isklju-
čeno da se pojave i piriformne vaze!).
Među omamentima apsolutno dominiraju motivi urezanih šrafiranih trouglova, u
raznim kombinacijama, no, prvenstveno u vidu uspravnih i horizontalnih redova, spoje-
nih linijom jednog kraka tih trouglova. Uz ovaj motiv upadaju u oči omamenti izvedeni
široko udubljenim linijama, kao što su: paralelne linije, koncentrični rombovi i spiralni
motivi sa velikim zavojem (T. LXXII).
Efekat ovakve omamentike pojačan je u Maloj tmskoj tumbi bogatom upotre-
bom bijele i crvene inkrustacije u, čini se, podijeljenoj ulozi. Bijela inkrustacija se isko-
rištavala kod urezanih motiva, poglavito kod urezanih trouglova, pa ovi motivi izgledaju
kao fmo izvedena bijela mreža na tamnom fonu. Crvenom inkrustacijom se, obično,
ispunjavaju široko udubljeni ukrasi u svim navedenim kombinacijama i to pruža jedan
dmgi, barokniji efekat. Zapaženo je da se crvena boja (crusted) ponekad upotrebljavala i
za bojenje izvjesnih međuprostora kod udubljenih motiva, što samo pojačava kolorit ove
ornamentike.
Ovi podaci mogu indicirati i na izvjesna razmišljanja o d u h o v n o m ž i v o t u
stanovnika Male tmske tumbe, pri čemu mislimo na obilnu upotrebu crvene boje i na
eventualno prisustvo kultnih ritona. Naravno, o značenju upotrebe crvene boje već je
sve rečeno i sva navedena tumačenja se odnose i na ovo nalazište. Mnogo će važnija biti
defmitivna identifikacija upotrebe kultnih ritona u ovom naselju. Geografski položaj
Male tumbe i osnovne karakteristike njenih keramičkih izrađevina navode na zaključak
da bi ovdje morao postojati kult vezan za ritone, čime bi se ovaj lokalitet uvrstio u našu
drugu oblast kultumog kompleksa sa kultnim ritonima (onu od centralne Bosne do
srednje Grčke). Njihova defmitivna identifikacija bi samo još više učvrstila uvjerenje da
Mala tmska tumba pripada prelaznoj neolitskoj zoni u našoj zemlji.
U proučavanju g e n e z e ove južnopelagonijske kulture nameće se jedna osnovna
dilema: da li je kultura Male trnske tumbe sastavljena od dvije različite komponente,
kao što je slučaj sa ostalim kultumim grupama u prelaznoj zoni, ili je ona jedinstvena
kultuma tvorevina. Na ovom mjestu treba prvenstveno podvući činjenicu da među kera-
mičkim nalazima Male tumbe nema izrađevina koje bi ukazivale na čvršće veze sa
velikim srednjo-balkanskim, odnosno jugoistočnim kultumim kompleksom crnopoli-
rane keramike. Dobiva se utisak da je monohromna keramika sa ove tumbe relativno
tuđa vinčanskoj crnopoliranoj robi, koju uzimamo kao glavnog predstavnika navedenog
srednjobalkanskog kompleksa. Zbog toga će biti pravilnije, bar u ovoj fazi istraživanja,
kulturi Male tmske tumbe pripisati jednosmjeran karakter. Njena pripadnost prelaznoj
26 ALOJZ BENAC

zoni neće, onda, biti uslovljena miješanjem dviju kulturnih komponenti, nego smješta-
jem samog naselja među neolitskim tumbama drugog kulturnog izraza (Porodin, Ve-
luška tumba). I ovdje će se, dakle, raditi o zoni miješanja, samo ne miješanja kulturnih
elemenata u jednom naselju, nego o miješanju naselja različitog karaktera na jednom te
istom području.
U vezi sa ovom osnovnom dilemom nameće se i čitav niz drugih pitanja. Da li se
kultura Male trnske tumbe naslanja na nekog razvijenog prethodnika u južnoj Pelago-
niji? Da li starije kulture ove oblasti sa bojenom keramikom imaju neke kulturne veze sa
ovom iz Male tumbe? Zbog čega se na ovom terenu miješaju dva kulturna izraza? Itd.
U vezi sa kulturnim vezama moramo se vratiti na našu tezu o prodoru nosilaca
jadranskih elemenata prema južnoj Peiagoniji. Ukoliko prihvatimo da su ovi elementi
išli dolinom rijeke Seman-Devoli (a to je najlogičnija pretpostavka), sasvim je očito da
paralele i izvorište kulture Male trnske tumbe treba tražiti sasvim na jugu Jadrana, od-
nosno u srednjoj Albaniji. Put vodi, u stvari, do neolitskog kompleksa Cakran-Dunavec.
Kada se pregledaju svi podaci o keramičkim nalazima u Cakranu,6 lako ćemo
primijetiti da se tamo ponavljaju sve one osobine koje smo pripisali keramici Male
trnske tumbe: isti ili slični oblici, bogata urezana i udubljena ornamentika, upotreba bi-
jele inkrustacije. U Maloj trnskoj tumbi nema jedino prave bojene keramike, koja je
prisutna u Cakranu.
5 druge strane, pravac kulturnih veza produžava se prema Tesaliji i srednjoj
Grčkoj, gdje se i na ritonima i na crnoglačanoj keramici sreću slični omamentalni mo-
tivi.7 Sigumo je, međutim, da su daleko čvršće i izvomije kultume veze Mala tmska
tumba - Cakran nego veza Mala tmska tumba - Elateia. Tako bi ovaj naš lokalitet
mogao biti samo veza između južnog Jadrana i Tesalije, odnosno srednje Grčke, u sred-
njem neolitskom dobu. Ta veza je vjerovatno išla dolinom Haliakmona, kako je to već
pretpostavio J. Glišić.
Ostaje da sekažejoš nešto o h r o n o l o š k o m mjestu naseljau Maloj tmskoj tumbi.
Sami istraživači Male tumbe su njenu kulturu stavili u srednje neolitsko doba i
vezali je za kultum Cakrana i Danila.8 U isto vrijeme oni u hronološkoj tabeli I fazu
Male tmske tumbe stavljaju paralelno sa Sesklom, a II fazu sa Tsangli-Elateia-horizon-
tom u Grčkoj, sa Cakranom u Albaniji i Starčevom Ilb u istočnoj Makedoniji i Srbiji.9
Ovo su samo njihove usputne napomene u obradi Veluške tumbe i treba sačekati siste-
matska iskopavanja da bi se potvrdilo odvajanje dviju faza u Maloj tmskoj tumbi.
M. Korkuti - Zh. Andrea su naselje u Cakranu stavili, u hronološkom pogledu,
na prelaz iz starijeg u srednje neolitsko doba.10 U Maloj tmskoj tumbi je nađeno nešto
fragmenata barbotinske keramike, pa bi to opravdavalo isti hronološki tretman. Nesigur-
nost u tome izaziva nekoliko činjenica. Prije svega, na Maloj tmskoj tumbi su izvedena
samo zaštitna iskopavanja, ne znamo odnos između ovog i, eventualno, jednog starijeg
6
Ibid., 1 8 - 2 0 , Pl. III-XI.
7
S. S. Weinberg, 1962, 190-195, Pl. 63-6.
8
D. Simoska - V. Sanev, 1975, 82.
9
Ibid., 78.
10
M. Korkuti - Zh. Andrea, 1972, 29.
OHRIDSKO JEZERO I JUŽNA PELAGONIJA 2 7

kulturnog horizonta na ovom iokalitetu, ne znamo sigurno da li sporadični nalazi bar-

botinske keramike ne pripadaju jednom starijem horizontu. U neposrednoj blizini Male
nalazi se u Trnu i Velika tumba koja će pripadati starijem neolitskom dobu. Nije li bar-
botinska keramika na Maloj samo naplavina sa Velike trnske tumbe? Sve to treba
sigurno utvrditi. Zapaženo je, nadaije, da se ponekad na keramici Male trnske tumbe
prevlače crvenom bojom, koja se otire, površine između udubljenih i urezanih ukrasa.
Takav ornamentalni manir je svojstven keramici danilske kulturne grupe, a - isto tako -
i spiralno-trakastoj keramici butmirske grupe. Pa i sam način izvođenja udubljenih spi-
ralnih ukrasa na keramici Male tumbe približava se tehnici izvodenja u starijoj but-
mirskoj kulturi i sve to upućuje na jedno razvijeno ili kasno srednje neolitsko doba.
Uzimajući u obzir ove dileme, biće najprihvatljivije da kulturu Male trnske
tumbe stavimo u srednje neolitsko doba, a samo sistematska istraživanja na licu mjesta
će pružiti preciznije stratigrafske i druge podatke za bliže hronološko opredjeljivanje
ove, izuzetno važne, kulturne grupe u južnoj Pelagoniji.

ZAKLJUČNE NAPOMENE

Sistematski pregled nalaza u pojedinim, ovdje tretiranim. oblastima opravdao je

u potpunosti izdvajanje tih oblasti u jednu posebnu neolitsku zonu, koju smo nazvali
prelaznom zonom Jugoslavije. Nije tu riječ o jedinstvenoj teritoriji, jer se u datim
geografskim uslovima nije mogla ni formirati takva neprekinuta teritorija, nego je riječ
o oblastima u kojima se odigrao isti ili sličan proces društvenih i kulturnih kretanja u
neolitskom dobu. Naša prelazna zona je smještena između jadranskog neolitskog komp-
leksa (sa cardium/impresso, danilskom i hvarsko-lisičićkom fazom) i srednjobalkanskog
neolitskog kompieksa (sa starčevačkom i vinčanskom fazom). Prirodno je da je u
širenju nosilaca ova dva kompleksa prema unutrašnjosti Baikana, odnosno prema za-
padu, moralo doći do dodira i taj dodir se odigravao baš u, ovdje izdvojenoj, prelaznoj
zoni. Ovo u principu. Gledajući u pojedinostima, izlazi na vidjelo da posljedice širenja
sa jedne ili sa druge strane nisu u svim oblastima preiazne zone jednake. O tome ćemo
nešto reći u ovim zaključnim napomenama.
1. Dosta je evidentno da su elementi jadranskih kulturnih grupa dolazili u
preiaznu zonu u svom, relativno, izvornom obliku. To se naročito odnosi na danilsku i
hvarsko-lisičićku kuiturnu grupu, u čemu se ogieda izvjesna konzervativnost i žilavost
nosilaca tih grupa. Sa srednjo-balkanskim kulturnim elementima je nešto drugačija si-
tuacija. Elementi starčevačke grupe prodiru gotovo čitavim spektrom u centralnu Bosnu,
ali izvorne elemente vinčanske kulturne grupe gotovo i ne nalazimo u neolitskim kultu-
rama prelazne zone. Srećemo se obično sa crnopoliranom i sivopoliranom keramičkom
robom posebnog tipa, koja, uz to, varira od oblasti do oblasti. Tako je velika vinčanska
kulturna grupa bila samo prenosnik jednog, vrlo raširenog, osnovnog stila i tehničkog
procesa, a bogatstvo oblika i ukrasa na keramici, kao i specijalna plastična umjetnost,
ostali su da karakterišu vinčansku kulturu u njenim srednjobalkanskim oblastima i nje-
nim varijantama. Prema tome, nosioci crnoglačane keramike su u krajeve prelazne zone
donosili samo osnovu jednog srednjo-balkanskog keramičkog stila, izgubivši uz put

APXE0J10IUKHTE OTKPHTHJA HA HOHBATA HA MAKEIIOHHIA

28 ALOJZ BENAC

druge važne elemente te keramičke produkcije. Ili su, na periferiji ovog kompleksa,
neke domaće grupe preuzele navedenu stilsku osnovu i razvile je dalje u svojoj osiro-
mašenoj i jednostavnijoj interpretaciji.
2. Prema svim pokazateljima, trebalo bi u nekim miješanim naseljima prelazne
zone računati sa jednom primarnijom i dmgom nešto sekundarnijom kulturnom i „etnič-
kom" komponentom. U starijem neolitu Obra I starčevačka komponenta je odigrala
ulogu baze, a donekle skučeni repertoar jadranske komponente ukazuje na sekundarnu
ulogu nosilaca ove komponente u sklopu toga naselja. U naseljima Reštane i Ustie na
Drim ulogu baze su odigrali nosioci jadranske komponente i ona se onda spojila sa
srednjobalkanskom komponentom sa Istoka.
3. Što se tiče kakanjske i butmirske kulturne grupe, u njihovom formiranju
najvazniju ulogu odigrala je autohtona baza, na koju su se onda naslonili sekundarni
kulturni i „etnički" elementi. Koliko se može vidjeti na osnovu ograničenih podataka,
jedino u Maloj trnskoj tumbi nije došlo do miješanja dviju komponenti, jer su se nosioci
jadranskog stila sa Zapada u Pelagoniji smjestili među nosioce drugih stilova.
4. Sasvim je očito da stilska raznovrsnost, odnosno stilska kompletnost, opada
od sjevernog prema južnom dijelu prelazne zone. U centralnoj Bosni su bogatstvo i
raznovrsnost nalaza najveći, u južnoj Metohiji i na Ohridskom jezeru se to znatno sma-
njuje. Tamo su elementi pojednostavljeni i svedeni na manji broj njihovih varijanti. Re-
lativna blizina srednje Dalmacije (gdje je izvorno područje cardium/impresso i danilske
kulturne grupe) i jednog dijela Podunavlja (gdje je centralno područje starčevačke i
vinčanske grupe) najvjerovatnije je uslovila izvjesnu stilsku punoću u centralnoj Bosni.
Udaljenost i, što je naročito važno, vrlo otežana povezanost južne Metohije i Ohrida sa
Jadranom uslovila je osiromašenje jadranskih elemenata u ovim oblastima. A u tim
elementima se ogleda bazična kultura.
5. Mala trnska tumba je smještena na krajnjem jugu prelazne zone i ona, zap-
ravo, već izmiče normama te zone. Možda bi se moglo reći da ovaj lokalitet predstavlja,
u neku ruku, kulturnu vezu između južnog Jadrana i Tesalije, odnosno srednje Grčke,
preko balkanskog kopna, jer leži na sredokraći između Cakrana i Elateie.
Ostaje da se istraživačkim poduhvatima u idućim decenijama dogradi naš preg-
led karakteristika prelazne zone, što bi bilo osobito važno za južne oblasti ove zone. Do
tada se moramo zadovoljiti sa ovom, nešto ograničenom, rekonstrukcijom.11

" Izvjesni keramički elementi danilskog stila su se pojavili i u neolitskom naselju u Grivcu, koje
se nalazi kod Kragujevca u Srbiji (B. Gavela, 1958, 256, sl. 41). Trebaće u idućem periodu ispitati da li se
radi o jednoj ozbiljnoj kulturnoj komponenti Danila i kojim putem je ona doprla do centralnog balkan-
skog područja.
OHRIDSKO JEZERO I JUŽNA PELAGONIJA 29

SINHRONIS TlČKA TABELA PRELAZNE ZONE

ITAUJA DALMACIJA CENTRALNA PELAGONIJA SRBIJA

BOSNA

ENEDUT ENEOLITICO LJUBUANA VUČEDOL BUBANJ-

NAKOVANJ KOSTOLAC HUM

DIANA HVAR N/M BUTM/R III V/NČA D1

BELLAVISTA

DIANA I HVAR i / l l
1 SERRA D'ALK) BUTMIR II VINČA C

s
CAPRI II HVAR I USTJE NA
3!
(RtPOU) DAN/LO IV BUTMIR I DRIM VINČA B2
SCALORIA

CAPRI I TRNSKA
SCALORIA DAN/LO III KAKANJ III TUMBA VINCA B1
RESTANI
K.
CAPRI
1
(ADRIATICO) DANILO II KAKANJ II VINČA A2
II

ADRIATICO Ujlll DANILO I KAKANJ I VINČA A!

§01
STENTINELIDII PROTOKAKANJ STARČEVO III
LA^OUEROA^

ADRIATICO I CARD/UM- STARČEVO- VELUŠ/NA STARČEVO

STARIJi

CARDIUM- IMPRESSO IMPRESSO PORODIN II b _

NEOUT

IMPRESSO II IIl/lI II
STARCEVO - -^DONJA
IMPRESSO I BRANJEVINA Ib,
F

APXE0J10I1IKHTE OTKPHTHJA HA nOMBATA HA MAKEflOHHJA

 alojz benac
30

**•*
Jt» »J U"V: ^V'^

Srcdnji ncolit ohridskog poćntl* ( ' - < « : U « k aa Dtim): R - I

OHRIDSKO JEZERO I JUŽNA PELAGONIJA 12

T* » MiM-fmtr^*.
I Wt

, t—jm i:i;8—lOsc I-4

APYPnnniTIK-HTF OTKPHTHJA HA nOHBATA HA MAKE7I0HHJA

32 ALOJZ BENAC