1

सेतू अभ्यासक्रम (ब्रीज कोसस) : इयत्ता- सहावी

 प्रवर्तक : शालेय शशक्षण शवभाग, महाराष्ट्र शासन
 प्रकाशक : राज्य शैक्षशणक संशोधन व प्रशशक्षण पररषद ,महाराष्ट्र, पुणे.
 प्रेरणा : मा. वंदना कृष्णा, (भा.प्र.से.)
अपर मख्ु य सशिव, शालेय शशक्षण व क्रीडा शवभाग, मंत्रालय, मंबु ई.
 मागतदशतक : मा.ववशाल सोळंकी, (भा.प्र.से.)
आयुक्त (शशक्षण), महाराष्ट्र राज्य, पणु े.
मा.राहुल विवेदी(भा.प्र.से.)
राज्य प्रकल्प सिं ालक,महाराष्ट्र प्राथशमक शशक्षण पररषद, मबंु ई.
 संपादक : मा. वदनकर टे मकर
सिं ालक,राज्य शैक्षशणक सश ं ोधन व प्रशशक्षण पररषद, महाराष्ट्र, पणु े.
 सहसंपादक : डॉ.ववलास पाटील
सहसिं ालक, राज्य शैक्षशणक सश ं ोधन व प्रशशक्षण पररषद, महाराष्ट्र, पणु े.
 कायतकारी संपादक: ववकास गरड,
प्र.प्रािायत,राज्य शैक्षशणक संशोधन व प्रशशक्षण पररषद, महाराष्ट्र, पणु े.
डॉ.प्रभाकर क्षीरसागर
वररष्ठ अशधव्याख्यार्ा, गशणर् शवभाग,
राज्य शैक्षशणक सश ं ोधन व प्रशशक्षण पररषद , महाराष्ट्र, पणु े.
वृषाली गायकवाड
अशधव्याख्यार्ा, गशणर् शवभाग,
राज्य शैक्षशणक सश ं ोधन व प्रशशक्षण पररषद , महाराष्ट्र, पणु े.
 संपादन सहाय्य : वैशाली गाढवे ,भक्ती जोशी,
शवषय सहाय्यक,गशणर् शवभाग,
राज्य शैक्षशणक संशोधन व प्रशशक्षण पररषद , महाराष्ट्र, पुणे.
 शनशमतर्ी सदस्य : १. श्री. शैलेश मोहनराव पाटील, अशधव्याख्यार्ा, शिल्हा शशक्षण व प्रशशक्षण संस्था, िळगाव
२. श्रीम. मवनषा राजेंद्र कुऱ्हाडे, उपशशक्षका, शि.प. प्रा. शाळा आनंदवाडी (नारायणगाव) िन्ु नर, पणु े
३. श्री. सज्जन श्रीधर मागाडे, उपशशक्षक, मािं री हायस्कूल, मािं री र्ा. सागं ोला शि. सोलापरू
४. श्री. गजानन आत्माराम पवार, शवषय सहाय्यक, शिल्हा शशक्षण व प्रशशक्षण संस्था, बल ु ढाणा
५. श्री. अवमत जीवनराव ठोकळ, शवषय सहाय्यक, शिल्हा शशक्षण व प्रशशक्षण संस्था, यवर्माळ

2
 ू ना /ववद्यार्थयाां शी वहतगुज
ववद्यार्थयाांसाठी सच
ववद्यार्थी वमत्ांनो ,मागील शैक्षवणक वषासत तुम्ही ऑनलाइन व इतर ववववध मागासने तुमचं वशक्षण सुरू
ठे वलतं .या शैक्षणिक वर्षाच्या सुरुवातीला काही दिवस मागील इयत्तेच्या पाठ्यक्रमाची उजळिी व्हावी
आणि या वर्षीच्या इयत्तेच्या अभ्यासक्रमाची पूववतयारी हे उदिष्ट ठे वून तुमच्यासाठी हा सेतू अभ्यासक्रम तयार
करण्यात आला आहे.

1. सेर्ू अभ्यासक्रम एकूण 45 शदवसांिा असनू त्यार् ाराशवक कालावधी नंर्र र्ीन िािणयांिा समावेश आहे.
2. मागील शैक्षशणक वषातर् र्ुम्ही नेमके काय शशकला हे समिणयासााी आशण पुढील इयत्तेिा पाा्यक्रम समिनू घेणयासााी हा सेर्ू अभ्यासक्रम
र्ुम्हाला मदर् करणार आहे.
3. हा सेर्ू अभ्यासशदवसशनहाय क्रमाने सोडवावा.
4. यार् शदवसशनहाय र्यार के लेल्या कृ शर्पशत्रकािं ा समावेश आहे. र्म्ु ही शदलेल्या शनयोिनाप्रमाणे कृ शर्पशत्रका स्वप्रयत्नाने सोडवाव्यार्.
5. कृ शर्पशत्रका सोडवर्ाना अडिण आल्यास शशक्षक शकंवा पालकांिी मदर् घ्या.
6. प्रत्येक कृ शर्पशत्रके र् शदलेला पाा्यांश अशधक िांगल्या रीर्ीने समिनू घेणयासााी शव्हडीओ शलंक शदल्या आहेर्, त्यांिा उपयोग करून
सक
ं ल्पना समिनू घ्या.
7. शदलेल्या शनयोिनानुसार येणाऱ्या िािणया सोडवा. िािणी सोडवनू झाल्यावर शशक्षकांकडून र्पासनू घ्या. शेवटी शदलेल्या उत्तरसिू ीच्या
मदर्ीने आपल्या उत्तरांिी खात्री करा.
8. न समिलेला शकंवा अवघड वाटणारा भाग समिनू घेणयासााी शशक्षकांिी शकंवा पालकांिी मदर् घ्या.

हा सेर्ू अभ्यासक्रम यशस्वीरीत्या पूणत करणयासााी मन:पूवतक शुभेच्छा !

3
 वशक्षक /पालकांसाठी सूचना

Covid-19 च्या उद्भवलेल्या पररशस्थर्ीमळ

ु े मागील शैक्षशणक वषातर् प्रत्यक्ष शव्ाथथी समोर असर्ाना वगत अ्यापन हो शकले नाही. नव्या
ु होर्ील याबाबर् अशनशिर्र्ा आहे .मागील शैक्षशणक वषातर् आपण ऑनलाइन मा्यमार्नू सवत शव्ार्थयाांपयांर्
शैक्षशणक वषातर् ही शाळा कधी सरू
शशक्षण पोहोिवणयासााी शवशवध प्रयत्न के लेर् . मागील शैक्षवणक वषासत ववद्यार्थयाांनी के लेल्या अध्ययनाची उजळणी व्हावी तसेच नवीन
शैक्षवणक वषासत वशकाव्या लागणाऱ्या अभ्यासक्रमाची पूवसतयारी हा दुहेरी उद्देश ठे वनू हा सेतू अभ्यासक्रम तयार करण्यात आला आहे.

1. सेर्ू अभ्यासक्रम एकूण 45 शदवसािं ा असनू त्यार् ाराशवक कालावधीनंर्र घ्यावयाच्या एकूण र्ीन िािणयािं ा समावेश आहे.
2. सेर्ू अभ्यासक्रम हा मागील इयत्तेच्या पाा्यक्रमावर आधाररर् असनू मागील इयत्तेिा पाा्यक्रम व स्याच्या इयत्तेिा पाा्यक्रम यांना िोडणारा
दवु ा आहे.
3. सदर अभ्यासक्रम हा इयत्ताशनहाय व शवषयशनहाय र्यार करणयार् आला असनू र्ो मागील इयत्तेच्या पाा्यपुस्र्काशी संलग्न व त्यार्ील
घटकांवर आधाररर् आहे.
4. सदर अभ्यासक्रमार् घटक व उपघटकशनहाय कृ शर्पशत्रकािं ा (वकत शीट) समावेश आहे. कृ शर्पशत्रका या अ्ययन शनष्ट्पत्ती / क्षमर्ा शवधाने
डोळ्यासमोर ाे वनू र्यार करणयार् आल्या आहेर्.
5. कृ शर्पशत्रका या सामान्यपणे सहा भागार्ं देलेल्या आहेर्.इयत्ताशनहाय त्यार् थोडाफार फरक आढळून येईल.
पशहला भाग -अ्ययन शनष्ट्पत्ती- शव्ाथथी नेमके काय शशकणार आहे. दसु रा भाग- थोड समिनू घे - संकल्पनांिे स्पष्टीकरण
शर्सरा भाग - िला सराव करू - सरावासााी उदाहरणे
िौथा भाग – सोडवनू पाहू - शव्ार्थयाांना सक
ं ल्पना समिली की नाही हे पाहणयासााी प्रश्न / कृ र्ी / स्वा्याय.
पािवा भाग - थोडी मदर् - संकल्पना अशधक िांगल्या रीर्ीने समिनू घेणयासााी मदर् हवी म्हणनू शव्हडीओ शलंक, क़्यु आर कोड इत्यादीिा
समावेश.
सहावा भाग - हे मला समिले – शव्ार्थयाांनी स्वयंमल्ू यांकन करावे यासााी अ्ययन शनष्ट्पत्ती दशतक शवधाने.
6. मागील शैक्षशणक वषातर् शव्ाथथी नेमके काय शशकले हे समिणयासााी, त्यािी िािपणी करणयासााी आशण शव्ार्थयाांना पुढील इयत्तेर्ील
पाा्यक्रम समिनू घेणयासााी हा अभ्यासक्रम अत्यर्ं मह्वािा ारणार आहे.
7. शशक्षकांनी प्रत्येक शव्ार्थयाांकडून सदरिा सेर्ू अभ्यासक्रम शदवसशनहाय शनयोिनाप्रमाणे पूणत करून घ्यावा.
8. शव्ाथथी प्रत्येक कृ शर्पशत्रका (वकत शीट) स्वप्रयत्नाने सोडवेल याकडे शशक्षकांनी लक्ष ्ावे, आवश्यक र्ेथे शव्ार्थयाांना मदर् करावी.
9. शनशिर् के लेल्या कालावधीनंर्र घ्यावयाच्या िािणया शव्ार्थयाांकडून सोडवनू घ्याव्यार्, िािणया र्पासनू शव्ाथथी शनहाय गुणांिी नोंद
स्वर्ःकडे ाे वावी.

१०.िािणी र्पासर्ाना शव्ाथथी शनहाय शवश्लेषण करून मागे पडलेल्या

शव्ार्थयाांना अशर्ररक्त पूरक मदर् करावी.

4
 अनुक्रमवणका
अ. क्र. घटक पान नं.
1 रोमन संख्यावचन्हे 07
2 संख्याज्ञान 09
3 सख्
ं याज्ञान 11
4 संख्याज्ञान 13
5 संख्याज्ञान 15
6 सख्
ं याज्ञान 17
7 ववभाज्य आवण ववभाजक 19
8 ववभाज्य आवण ववभाजक 21
9 बेरीज 23
10 बेरीज 25
11 बेरीज 27
12 वजाबाकी 28
13 वजाबाकी 30
14 बेरीज व वजाबाकी 32
15 चाचणी क्रमांक : 1 33
16 गुणाकार 34
17 गुणाकार 36
18 गुणाकार 38
19 भागाकार 39
20 भागाकार 41
21 भागाकार 42
22 दशांश अपूणाांक 43
23 अपूणाांक 46
24 अपण
ू ाांक 49
5
25 अपूणाांक 51
26 कोन 53
27 कोन 55
28 कोन 57
29 वतसुळ 59
30 चाचणी क्रमांक : 2 61
31 दशांश अपूणाांक 62
32 दशांश अपूणाांक 64
33 दशांश अपण
ू ाांक 66
34 दशांश अपूणाांक 68
35 दशांश अपूणाांक 70
36 कालमापन 72
37 कालमापन 75
38 मापनावरील उदाहरणे 78
39 मापनावरील उदाहरणे 80
40 वचत्ालेख 83
41 बीजगवणताची पूवसतयारी 85
42 बीजगवणताची पूवसतयारी 86
43 बीजगवणताची पवू सतयारी 88
44 बीजगवणताची पूवसतयारी 89
45 चाचणी क्रमांक : 3 91
46 उत्तरसूची ( चाचणी क्र. 1 ) 94
47 उत्तरसच
ू ी ( चाचणी क्र. 2 ) 96
48 उत्तरसूची ( चाचणी क्र. 3 ) 97

6
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
ववद्यार्थयासचे नाव - इयत्ता – सहावी
क्षेत्ाचे नाव – संख्याज्ञान घटकाचे नाव - संख्याज्ञान
उपघटक – रोमन संख्यावचन्हे वदवस – पवहला

*थोडं आठवू या –
काही घड्याळाां मध्ये आां तरराष्ट्रीय अां काां पेक्षा वेगळे अांक पाहायला ममळतात, ते
रोमन अांक असतात हे आपल् याला मामहत आहे .

I =1 ,V =5 ,X =10

*संबोध कोपरा –
रोमन सां ख्या खालीलप्रमाणे मलमहतात.

2=II ,20 =XX, 6 =VI ,12 =XII ,15 =XV ,4 =IV ,9 =IX ,24 =XXIV

7
*सराव कोपरा
प्रश्न 1 )रिकाम्या चौकटींत योग्य संख्याचचन्हे चिही.

आंतििाष्ट्रीय संख्या 7 14 28
िोमन संख्या IX XXXV

*आव्हानात्मक कोपिा
प्रश्न 1)आपल्यािा िोमन अंक कोठे कोठे वापिल्याचे दिसते ते चिही .

प्रश्न 2)खािीि संख्या िाखचवल्याप्रमाणे आंतििाष्ट्रीय व िोमन संख्याचचन्हांत चिही.

संख्या पन्नास चाळीस अडतीस चोवीस एकोणतीस

आंतििाष्ट्रीय 50
संख्या
िोमन संख्या L

*अध्ययन ननष्पत्ती /हे सवव मला समजले .

आां तरराष्ट्रीय सां ख्या रोमन सां ख्यामिन्ाां त कशा मलमहतात ते समजले .

*मदत कोपरा

1)मिक्षा अॅ प मलां क - https://cutt.ly/2nFpinb

8
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम

ववद्यार्थयासचे नाव - इयत्ता – सहावी

क्षेत्ाचे नाव – संख्याज्ञान घटकाचे नाव – संख्याज्ञान
उपघटक – सात अंकी संख्या ओळख वाचन व लेखन वदवस – दुसरा

*थोडां आठवूया –
आपण सात अांकी सां ख्या वािायला व मलहायला मशकलो आहोत. िला तर मग आपण खाली
िाखमवल् याप्रमाणे सां ख्या वािूया .

िे वनागरी आां तरराष्ट्रीय सां ख्यावािन

सां ख्यामिन्ात सां ख्यामिन्ात

५,७४६ 5,746 पाि हजार सातशे शे हेिाळीस

२,७८,९३२ 2,78,932 िोन लक्ष अठ्ठयाहत्तर हजार नऊशे बत्तीस

६२,४७,५१२ 62,47,512 बासष्ट् लक्ष सत्ते िाळीस हजार पािशे बारा

*सं बोध कोपरा –

खाली मिले ल् या ररकाम्या िौकटी भर.

अ.क्र. आंतििाष्ट्रीय संख्या संख्येचे अक्षिी िेखन

1 32,19,876 बत्तीस लक्ष एकोणवीस हजार आठशे शहात्तर

2 पासष्ट् हजार सातशे ते वीस

3 5,00,000

4 एकोणवीस लक्ष सात

5 86,37,954

9
*सिाव कोपिा
प्रश्न 1)खािीि फु िांमधीि अंक एकिाच वापरून वेगवेगळ्या सात अंकी जास्तीत जास्त संख्या
बनव.

उिा.1)12,34,567 2) 3) 4) 5)
6) 7) 8) 9) 10)
11) 12) 13) 14) 15)

*आव्हानात्मक कोपरा –

प्रश्न 1 )
वरील फुग्ाां तील अां क एकिाि वापरून सात अांकी मोठ्यात मोठी व सात अांकी लहानात लहान सां ख्या मलही.

प्रश्न 2)
सात अांकी मोठ्यात मोठी सम सां ख्या मलही.

प्रश्न 3)
सात अांकी लहानात लहान मवषम सां ख्या मलही.

*अध्ययन ननष्पत्ती /हे सवव मला समजले .

सात अंकी सं ख्या ओळखू न वाचता व नलनहता ये णे .

*मदत कोपरा
1 )मिक्षा अॅ प मलां क – https://cutt.ly/bnFpxCE
10
 राज्य शैक्षवणक सश
ं ोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
ववद्यार्थयासचे नाव - इयत्ता – सहावी
क्षेत्ाचे नाव– संख्याज्ञान घटकाचे नाव – संख्याज्ञान
उपघटक – सात अंकी सख्
ं या स्र्थावनक वकंमत व ववस्ताररत रूप वदवस – वतसरा

*थोडं आठवू या
आपल् याला सात अांकी सां ख्या मलमहता व वािता येतात. आपण सां ख्येतील मिले ल् या अां कािी
स्थामनक मकांमत साां गूया.

65,23,504 या सां ख्येतील प्रत्येक अांकािी स्थामनक मकांमत मलही.

अंक 6 5 2 3 5 0 4

स्थान िशिक्ष िक्ष िशहजाि हजाि शतक िशक एकक

अंकाची स्थाचनक 60,00,000 5,00,000 20,000 3,000 500 0 4

ककं मत

*संबोध कोपिा
प्रश्न 1) खािी दििेल्या संख्यांतीि प्रत्येक अंकाचे स्थान चिही व त्याची स्थाचनक ककं मत सांग .

अंकांची स्थाचनक िशिक्ष िक्ष िशहजाि हजाि शतक िशक एकक

ककं मत

संख्या
7,28,549

82,69,657

90,475

प्रश्न 2)खाली िाखमवल् याप्रमाणे सां ख्या मवस्ताररत रुपात मलही.

1)96,34,587 = 90,00,000 + 6,00,000 + 30,000 + 4,000 + 500 + 80 + 7

2)14,95,210 =

3)88,88,888 =
11
*सिाव कोपिा
प्रश्न 1)खाली मिले ल् या सां ख्याां च्या मवस्ताररत रूपावरून सां ख्या मलही.

1) 80,00,000 + 5,00,000 + 70,000 + 3,000 + 200 + 40 + 6 = 85,73,246

2) 60,00,000 + 9,00,000 + 30,000 + 4,000 + 500 + 80 + 7 =

3) 90,00,000 + 0 + 50,000 + 4,000 + 0 + 90 + 0 =

*आव्हानात्मक कोपरा
खािी दििेिे अंक एकिाच वापरून सात अंकी संख्या बनवा व त्या चवस्तारित रुपात चिही.

जसे 40000,000 = 4567121 )1 + 50000000 + 600000 + 70000 + 100 + 20 + 1

2)

3)

4)

5)

*अध्ययन ननष्पत्ती /हे सवव मला समजले .

सात अंकी संख्यांमधीि अंकांची स्थाचनक ककं मत व त्यांचे चवस्तारित रूप समजिे .

*मदत कोपरा
1)दिक्षा अॅप लिंक – https://cutt.ly/RnFpEe0

12
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
ववद्यार्थयासचे नाव - इयत्ता – सहावी
क्षेत्ाचे नाव– सख्ं याज्ञान घटकाचे नाव – सख्
ं याज्ञान
उपघटक – सात अंकी संख्यांचा लहानमोठे पणा वदवस – चार

*थोडां आठवू या –
आपल्याला मिलेल्या सां ख्याां िा लहान मोठे पणा ओळखता येतो. िला तर मग आपण
खालील उिाहरणाां वरून पुन्ा लक्षात घेऊया.

1504,7 ˃ 504,7

6105704,, ˂ 5601,0,47

,,0,,0,,, ˃ ,,0,,,

160,00425 ˂ 160,,0245

*सांबोध कोपरा–
िौकटीत ˂ , ˃ याां पैकी योग् मिन् मलही .

35,970 6104,0

,0000,,0, ,,0,,,

70000000 17000,070

160210102 16012,102

70,0,200 70,,,000

*सराव कोपरा–

प्रश्न 1) खाली मिलेल्या िोन सां ख्याां मधील लहान सां ख्येला गोल कर.

2016,406 ; ,,,75,

6046,010 ; 6046,100

,0000,07 ;1,0,,0,1,

13
प्रश्न 2) खाली मिलेल्या िोन सां ख्याां मधील मोठ्या सां ख्येला अधोरे खखत कर.

1024,001 ; 40210100

76052,45, ; 640,,4

,0000,000) ; ,0000,00,

*आव्हानात्मक कोपरा –

खालील उिाहरणे सोडव.

)1 औरां गाबाि मजल्ह्यातील प्राथममक शाळाां मधील मुलाां नी 1,240,00 मबया जमा केल्या, तर पुणे मजल्ह्यातील मुलाां नी
60,2, ,00 मबया जमा केल्या. जास्त मबया कोणत्या मजल्ह्यातील मुलाां नी जमा केल्या?

)2 एका प्रिशश नात स्वयांमसद्धा ममहला बितगटाने 7,16,400 रुपयाां च्या वस्तूां िी मवक्री केली. आमिशक्ती ममहला
बितगटा6 ,00, ,00 रुपयाां च्या वस्तूां िी मवक्री केली. सृ जन ममहला बितगटाने 20,60000रुपयाां च्या वस्तूां िी मवक्री
केली.

अ ) तर सवाां त जास्त मवक्री कोणत्या ममहला बित गटाने केली?

ब) कोणत्या ममहला बित गटािी मवक्री सवाां त कमी झाली?

*अध्ययन ननष्पत्ती /हे सवव मला समजले .

सात अांकी सांख्याां मधील लहान मोठे पणा समजला.

*मदत कोपरा –
दिक्षा App लिंक – 1) https://cutt.ly/inFpKjh

2) https://cutt.ly/2nFp82u

14
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
ववद्यार्थयासचे नाव - इयत्ता – सहावी
क्षेत्ाचे नाव -सख्ं याज्ञान घटकाचे नाव – सख्
ं याज्ञान
उपघटक – सात अंकी संख्यांचा चढता व उतरता क्रम वदवस – पाच

*थोडां आठवू या -
आपल्याला मिलेल्या सां ख्याां मधील लहान व मोठी सां ख्या ओळखता येते ते आपण खालील
उिाहरणाां तून पुन्ा लक्षात घेऊयात.

अ.क्र. सांख्या सवाां त लहान सांख्या सवाां त मोठी सांख्या

1 35,742 ; 4,18,976 ; 6,087 6,087 4,18,976

2 26,00,549 ; 47,982 ; 89,96,005 47,982 89,96,005

*सांबोध कोपरा–

चढता क्रम म्हणजे िहानाकडू न मोठ्याकडे जाणे आचण उतिता क्रम म्हणजे
मोठ्याकडू न िहानाकडे जाणे .

प्रश्न )1 खाली सोडवून िाखमवल्याप्रमाणे मिलेल्या सां ख्याां िा िढता व उतरता क्रम लाव.

अ.क्र सांख्या संख्यांचा चढता क्रम संख्यांचा उतिता क्रम

1 55,555 ; 5,555 ; 5,55,555 5,555 ; 55,555 ; 5,55,555 5,55,555 ; 55,555 ; 5,555

2 43,07,854 ; 85,72,416 ; 25,79,868

3 7,82,899 ; 92,32,992 ; 35,705

15
सराव कोपरा
खाली सोडवून िाखमवल्याप्रमाणे मिलेल्या सां ख्याां िा िढता व उतरता क्रम लावा.

अ.क्र सांख्या संख्यांचा चढता क्रम संख्यांचा उतिता क्रम

1 9,00,786 ; 74,26,614 ; 30,98,786

2 43,07,854 ; 85,72,416 ; 25,79,868

3 80,432 ; 5,329 ; 4,55,008

4 70,00,700 ; 8,88,790 ; 22,74,705

5 76,54,369 ; 24,12,636 ; 47,528

*आव्हानात्मक कोपरा–
खालील उिाहरणे सोडव.

1)अन्नपूणाश ममहला बितगटाने उडिािे 3,45,750 पापड तयार केले .मनमाश ण बितगटाने
5,70,400 पापड तयार केले . सृ जन ममहलागटाने 4,50,800 पापड तयार केले . तर
अ) कोणत्या ममहला बित गटाने सवाां त जास्त पापड तयार केले ?
ब) कोणत्या ममहला बितगटाने सवाां त कमी पापड तयार केले ?
क) मतन्ी बितगट गटाां नी तयार केले ले पापड उतरत्या क्रमाने मलही.
ड) मतन्ी बितगट गटाां नी तयार केले ले पापड िढत्या क्रमाने मलही.

*अध्ययन ननष्पत्ती /हे सवव मला समजले .

सात अांकी सां ख्याां िा िढता व उतरता क्रम समजला .

*मित कोपरा
1)मिक्षा अॅप मलां क- https://cutt.ly/2nFp82u

16
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
ववद्यार्थयासचे नाव - इयत्ता – सहावी
क्षेत्ाचे नाव– सख्ं याज्ञान घटकाचे नाव – सख्
ं याज्ञान
उपघटक – (कोटीची ओळख) आठ व नऊ अंकी सख्ं यावचन आवण सख्ं यालेखन वदवस – सहा

*थोडं आठवूया –
आपण सात अांकी सां ख्या वािायला व मलहायला मशकलो आहोत .िला तर मग आपण
खाली िाखमवल् याप्रमाणे सां ख्या वािूया .

आां तरराष्ट्रीय सां ख्यामिन्ात सां ख्याविन

15,746 पांधरा हजार सातशे शे हेिाळीस

25,78,932 पांिवीस लक्ष अठ्ठयाहत्तर हजार नऊशे बत्तीस

70,47,512 सत्तर लक्ष सत्ते िाळीस हजार पािशे बारा

*सं बोध कोपरा –

99,99,999 ही सवाां त मोठी सात अांकी सां ख्या आहे .या सां ख्येत 1 ही सां ख्या ममळवली
की 1,00,00,000 ही लहानात लहान आठ अांकी सां ख्या ममळते .या सां ख्येिे वािन ‘एक
कोटी’ असे करतात.

खाली मिले ल् या ररकाम्या िौकटी भर.

अ.क्र. आंतििाष्ट्रीय संख्या संख्येचे अक्षिी िेखन

1 32,19,876 बत्तीस लक्ष एकोणवीस हजार आठशे शहात्तर

2 पासष्ट् लक्ष िौऱ्याऐांशी हजार सातशे ते वीस

3 7,59,00,000

4 अठ्ठावीस कोटी एकोणवीस लक्ष िारशे सात

5 86,37,95,496

17
*सिाव कोपिा -
प्रश्न 1) खािीि संख्या वाचा व अक्षिांत चिही.

1)62,41,76,519 – बासष्ट् कोटी एकेिाळीस लक्ष शहात्तर हजार पािशे एकोणवीस

2) 5,68,00,486 -
3) 99,00,55,999 -
4) 10,00,72,010 -
5) 62,09,00,216 -

*आव्हानात्मक कोपरा –
प्रश्न 1) खािीि संख्या अंकात चिही.
1)सिु सष्ट् कोटी एकोणवीस लक्ष पांधरा िारशे सात -67,19,15,407
2)आठ कोटी पांिेिाळीस लक्ष बारा हजार सातशे िौतीस –
3)नव्याण्णव कोटी नव्याण्णव लक्ष नव्याण्णव हजार नऊशे नव्याण्णव –
4)िार कोटी िार –
5)शहात्तर कोटी िौिा लक्ष आठशे –

*अध्ययन ननष्पत्ती /हे सवव मला समजले .

आठ व नऊ अंकी सं ख्या वाचता व नलनहता ये तात .

*मित कोपरा –
1)मिक्षा अॅ प मलां क – https://cutt.ly/znFac7L

18
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
ववद्यार्थयासचे नाव - इयत्ता – सहावी
क्षेत्ाचे नाव– संख्याज्ञान घटकाचे नाव – ववभाज्य आवण ववभाजक
उपघटक – ववभाज्यतेच्या कसोट्या वदवस – सात

*थोडं आठवूया –
एखाद्या सां ख्येला मिले ल् या सां ख्येने भागले असता बाकी काहीि उरत नाही म्हणजेि शू न्य येते . ते व्हा
त्या सां ख्येला मिले ल् या सां ख्येने मन∶शे ष भाग जातो.
उिा .12 या सां ख्येला कोणकोणत्या सां ख्याां नी मन∶शे ष भाग जातो ते पाहूया.
12 या सां ख्येला 1,2,3,4,6,12 या सवश सां ख्याां नी मन∶शे ष भाग जातो न,म्हणू न त्या सवाश ना
12 िे मवभाजक मकांवा अवयव म्हणतात.
.
अ.क्र सां ख्या मवभाजक /अवयव

1) 8 1, 2, 4, 8

2) 16 1, 2, 4, 8, 16

3) 25 1, 5, 25

जेव्हा भाजकाने भाज्याला भागल् यावर बाकी शू न्य उरते ,तेव्हा त्या भाज्यालाि मवभाज्य
म्हणतात.
उिा. 24 ला 1,2,4,6,12,24 या सां ख्याां नी मन∶शे ष भाग जातो म्हणू न 24 ही सां ख्या
1,2,4,6,12 व 24 ने मवभाज्य आहे .
3 च्या पाढ्यातील सां ख्या 3 ने मवभाज्य असतात .

*सां बोध कोपरा –

*2 ने मवभाज्यते िी कसोटी –
सां ख्येच्या एककस्थानी 0,2,4,6,8 याां पैकी कोणताही अांक असे ल तर ती सां ख्या 2 ने मवभाज्य असते , म्हणजेि
त्या सां ख्येला 2 ने भाग जातो .

*5 ने मवभाज्यते िी कसोटी –
सां ख्येच्या एककस्थानी 0,5 याां पैकी कोणताही अांक असे ल तर ती सां ख्या 5 ने मवभाज्य असते .
19
 *10 ने मवभाज्यते िी कसोटी –
सां ख्येच्या एककस्थानी 0 असे ल तर ती सां ख्या 10 ने मवभाज्य असते .

प्रश्न 1) खाली सोडवून िाखमवल् याप्रमाणे मिले ल् या सां ख्याां िे मवभाजक मलही.
1) 10 – 1,2,5,10
2) 32 -
3) 14 –

प्रश्न 2) खाली सोडवून िाखमवल् याप्रमाणे मिले ल् या प्रश्नाां िी उत्तरे मलही.

अ)5 ने मवभाज्य असले ल् या तीन अां की पाि सां ख्या मलह -100 ,105 ,200,250 ,315
ब)10 ने मवभाज्य असले ल् या तीन अां की पाि सां ख्या मलही.
क) 2 ने मवभाज्य असले ल् या तीन अांकी पाि सां ख्या मलही.

*सिाव कोपिा -
खाली मिले ल् या सारणीत भाजकाने मन∶शे ष भाग जात असल् यास अशी खू ण करा व भाग
जात नसल् यास X अशी खू ण कर.

भाजक 2 5 10
संख्या
25
50
18
40

*आव्हानात्मक कोपरा –
प्रश्न 1) 6 मीटर लाां बीिी एक िोरी आहे . मतिे 50 से मी लाां बीिे तु कडे करता येतील का?
कारण मलही.
2)8 मीटि िांबीची रिबन आहे . चतचे 90 सेमी िांबीचे 11 तुकडे हवे आहेत ,ति त्यासाठी दकती
िांबीची रिबन कमी पडेि?

*अध्ययन ननष्पत्ती /हे सवव मला समजले .

सांख्येिे मवभाजक आमण मवभाज्यते च्या कसोट्या समजतात.

*मित कोपरा – 1)मिक्षा अॅप मलां क – https://youtu.be/FTOEwSrllH4

20
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
ववद्यार्थयासचे नाव - इयत्ता – सहावी
क्षेत्ाचे नाव– संख्याज्ञान घटकाचे नाव – ववभाज्य आवण ववभाजक
उपघटक - मूळ संख्या आवण सहमूळ संख्या वदवस – आठ

*थोडं आठवूया –
1)ज्या सांख्येिे 1 व ती सांख्या असे िोनि मवभाजक असतात, ती मूळ सांख्या असते.
2) ज्या सां ख्येिे िोनपे क्षा जास्त मवभाजक असतात, ती सां युक्त सां ख्या असते.
3)1 ही सां ख्या सां युक्तही नाही आमण मूळही नाही.

*सां बोध कोपरा -

2 ही सवाश त लहान मू ळ सां ख्या आहे .

* सहमूळ सां ख्या –

मिले ल् या िोन सां ख्याां मध्ये फक्त 1 हा एकि मवभाजक सामाईक असणाऱ्या िोन सां ख्याां ना सहमूळ सां ख्या
म्हणतात.उिा.10 व 21 यामध्ये फक्त 1 हा मवभाजक सामाईक आहे म्हणू न 10 व 21 या सहमूळ
सां ख्या आहे त.

*खालील तक्त्यात 2 ते 10 पयांतच्या मूळ व सां युक्त सां ख्या मिल् या आहे त त्या काळजीपूवशक पहा . 2 ते
10 पयांत 4 मूळ सां ख्या आहे त.
संख्या चवभाजक मूळ / संयुक्त संख्या

2 1,2 मूळ संख्या

3 1,3 मूळ संख्या

4 1,2,4 संयुक्त संख्या

5 1,5 मूळ संख्या

6 1,2,3,6 संयुक्त संख्या

7 1,7 मूळ संख्या

8 1,2,4,8 संयुक्त संख्या

21
 9 1,3,9 संयुक्त संख्या

10 1,2,5,10 संयुक्त संख्या

प्रश्न 1) 11 ते 30 पयांतच्या मूळ सां ख्या मलही.

प्रश्न 2) 1 ते 50 पयांत मकती मू ळ सां ख्या आहे त ते शोधू न मलही.

*सराव कोपरा –

प्रश्न 1) मिले ल् या सां ख्याां मधील मूळ सां ख्येला गोल कर.
24 , 31 , 49 , 12 , 23 , 48 , 59 , 74 , 79 ,10 ,91

प्रश्न 2) खालील जोड्याां मधील सह्मूळ सां ख्या आहे त की नाही हे ठरव.

1) 14 ; 21 -
2) 13 ; 17 -
3) 10 ; 30 -
4) 50 ; 52 –
5) 15 ; 16 –

*आव्हानात्मक कोपरा -

1 ते 100 पयांतच्या सां ख्या िौकटीत मलही.

अ) 2 ने मवभाज्य असणाऱ्या सां ख्याां ना लाल रां गाां िे वतुश ळ कर.

ब) 5 ने मवभाज्य असणाऱ्या सां ख्याां ना मनळ्या रां गािी िौकट कर.
क) 1 ते 100 मधील मूळ सां ख्याां ना वतुश ळ करून काट मार.

*अध्ययन ननष्पत्ती /हे सवव मला समजले .

मूळ सांख्या व सह्मूळ सांख्या ओळखता येतात.

*मित कोपरा –
1)मिक्षा अॅ प मलां क – https://cutt.ly/lnHplsc

https://cutt.ly/snHpdRk

22
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
ववद्यार्थयासचे नाव - इयत्ता ६ वी
क्षेत्ाचे नाव – सख् ं येवरील वक्रया वदवस :- नऊ
घटक :- बेरीज उपघटक :- सहा व सात अंकी संख्यांची बेरीज
................................................................................................................................................. .............................
संबोध कोपरा –

उजळणी :- मागील इयत्तेर् आपण पाि अक ं ापं यांर्च्या सख्ं यािं ी बेरीि कशी करायिी हे पाशहले आहे.
यासााी उिळणी म्हणनू हे उदाहरण अभ्यासयू ा.

उदा. (1) 2,38,097 + 6,58,304

ल दह ह श द ए

1 1 1
2 3 8 0 9 7

6 5 8 3 0 4

8 9 6 4 0 1

उदा. (2) 49,67,049 + 8,57,167

दल ल दह ह श द ए
1 1 1 1 1
4 9 6 7 0 4 9

8 5 7 1 6 7

5 8 2 4 2 1 6

23
सराव कोपरा -
खालील उदाहरण सोडव.

खालील उदाहरणे सोडव.

(1) 8,24,578 + 645 + 67,627 (2) 47,02,609 + 824 + 98,53,743
824578 4702609
645 824
67627 9853743
892850 14557176

आव्हान कोपरा –

खालील उदाहरणे सोडव.

(1) शवधानसभा शनवडणक ु ीर् 63,47,048 शियांनी व 64,29,638 परुु षांनी मर्दान के ले,र्र एकूण मर्दान शकर्ी
झाले ?
(2) सार् अंकी सवातर् लहान संख्या व सहा अंकी सवातर् मोाी संख्या यांिी बेरीि शकर्ी येईल.

खालील उदाहरण सोडव.

मदत कोपरा –

# शदक्षा अॅप – https://cutt.ly/mnFaJaD

24
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
ववद्यार्थयासचे नाव - इयत्ता ६ वी
क्षेत्ाचे नाव – संख्येवरील वक्रया वदवस :- दहा
घटक :- बेरीज उपघटक – शावददक उदाहरणे
..............................................................................................................................................................................

संबोध कोपरा –

एका शेर्कऱ्याने पशहल्या शदवशी 34,596 रुपयािा व दसु ऱ्या शदवशी 47,348 रुपयािा शेर्माल बािारार् ने न
शवकला, र्र त्याने एकूण शकर्ी रुपयािा शेर्माल शवकला?
34596
+ 47348
81944

याि पद्धर्ीने पाि पेक्षा अशधक अक

ं असलेल्या सख्ं यािं ी बेरीि करर्ा येर्े.

खालील उदाहरण सोडव.

सराव कोपरा –

खालील उदाहरण सोडव.

25
आव्हान कोपरा –

(1) साहेबरावांनी 9,13,557 रुपयांिा रॅक्टर व 32,068 रुपयांिे मळणीयंत्र खरे दी के ले, र्र त्यानं ी एकूण शकर्ी रुपये खित के ले ?
(2) मा्यशमक परीक्षेर् 38,60,049 मलु े व 47,08,204 मल ु ी प्रवेशशर् झाली, र्र एकूण शकर्ी शव्ार्थयाांनी परीक्षा शदली ?

मदत कोपरा –

# शदक्षा अॅप - https://cutt.ly/ZnFaBdX

26
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद,महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम

ववद्यार्थयासचे नाव - इयत्ता ६ वी

क्षेत्ाचे नाव – संख्येवरील वक्रया वदवस :- अकरा
घटक :- बेरीज उपघटक – चला सराव करुया
..............................................................................................................................................................................

सबं ोध कोपरा -

मदत कोपरा - https://cutt.ly/mnFa3fg

27
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद,महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
ववद्यार्थयासचे नाव - इयत्ता ६ वी
क्षेत्ाचे नाव – सख् ं येवरील वक्रया वदवस :- बारा
घटक :- वजाबाकी उपघटक :- सहा व सात अंकी संख्यांची वजाबाकी
................................................................................................................................................... ...........................

संबोध कोपरा -
उजळणी :- मागील इयत्तेर् आपण पाि अक
ं ापं यांर्च्या सख्ं यािं ी विाबाकी कशी करायिी हे पाशहले आहे.

यासााी उिळणी म्हणनू हे उदाहरण अभ्यासयू ा.

एका व्यापाऱ्याने पशहल्या शदवशी 34,506 रुपयािा व दसु ऱ्या शदवशी 54,937 रुपयािा शेर्माल शवकर् घेर्ला, र्र
त्याने पशहल्या शदवसापेक्षा दसु ऱ्या शदवशी शकर्ीने िास्र् रुपयािा शेर्माल शवकर् घेर्ला ?

54937
34506
20431

याि पद्धर्ीने पाि पेक्षा अशधक अंक असलेल्या संख्यांिी विाबाकी करर्ा येर्े.
त्यासााी पढु ील उदाहरणे अभ्यास.

उदा. (1) 16,38,097 2,58,304

12 17
5 2 7 10
1 6 3 8 0 9 7
2 5 8 3 0 4

1 3 7 9 7 9 3

28
 उदा. (2) 64,31,254 – 17,42,207

6 4 3 1 2 5 4

1 7 4 2 2 0 7

4 6 8 9 0 4 7

वरील उदाहरणार् दाखवल्याप्रमाणे हार्ािे वर न शलशहर्ा मनार् धरणयािी सवय कर.

सराव कोपरा –

विाबाकी करा.
(1) 13,17,519 – 10,07,423 (2) 70,12,345 – 28,64,547

1 3 1 7 5 1 9

1 0 0 7 4 2 3
0 3 1 0 0 9 6
7 0 1 2 3 4 5

2 8 6 4 5 4 7
4 1 4 7 7 9 8

आव्हान कोपरा –

खालील उदाहरणे सोडव.

1) संदश
े ला 27,459 रुपयांिा एक लॅपटॉप घ्यायिा आहे. त्याच्यािवळ 24,575 रुपये आहेर्,र्र लॅपटॉप
घेणयासााी त्याला आणखी शकर्ी रक्कम लागेल ?

2) पशहल्या वषथी एका साखर कारखान्यार् 26,37,356 पोर्ी साखर र्यार झाली,दसु ऱ्या वषथी 34,92,978 पोर्ी
साखर र्यार झाली. र्र कारखान्यार् दसु ऱ्या वषथी शकर्ी पोर्ी िास्र् साखर र्यार झाली ?

मदत कोपरा –

# शदक्षा अॅप - https://cutt.ly/ynFsqQb

29
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद,महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
ववद्यार्थयासचे नाव - इयत्ता ६ वी
क्षेत्ाचे नाव – सख् ं येवरील वक्रया वदवस :- तेरा
घटक :- वजाबाकी
..............................................................................................................................................................................

संबोध कोपरा -

सराव कोपरा –

खालील उदाहरण सोडव.

30
 खालील उदाहरण सोडव.

आव्हान कोपरा –

1) 24,13,758 रुपये िमा असलेल्या सस्ं थेने कोरोना रुग्णानं ा लोकवगतणी िमा करून 29,25,807 रुपयािी मदर्
के ली र्र त्या संस्थेने लोकवगतणी शकर्ी िमा के ली असेल ?

2) 15,249 व 17,726 या संख्या घे न विाबाकीिे एक उदाहरण र्यार करा ?

मदत कोपरा –

# शदक्षा अॅप - https://cutt.ly/qnFsi5a

31
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद,महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
ववद्यार्थयासचे नाव - इयत्ता ६ वी
क्षेत्ाचे नाव – सख् ं येवरील वक्रया वदवस :- चौदा
घटक - चला सराव करुया
..............................................................................................................................................................................

संबोध कोपरा –

मदर् कोपरा - https://cutt.ly/qnFsi5a

32
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
चाचणी क्रमां क 1 -
ववद्यार्थयासचे नाव -
इयत्ता – सहावी गुण 15-

क्षेत्ाचे नाव –संख्याज्ञान व संख्यांवरील वक्रया

घटकाचे नाव– सख्ं यांवरील वक्रया) बेरीज व वजाबाकी वदवस – पंधरा

सू िना: 1. सवश प्रश्न सोडवणे आवश्यक आहे .

2. उजवीकडील कांसातील सां ख्या गु ण िशश वतात.

प्रश्न क्र.1अ) खाली मिले ल् या सां ख्या वािा व अक्षराां त मलही. )2)
1) 95,71,628 –
2) 70,00,010 –

ब) खाली मिले ल् या सां ख्याां िे मवस्ताररत रूप मलही. )2)

1) 88,35,721 =
2) 5,60,007 =

प्रश्न क्र 2.िढता व उतरता क्रम लाव . ) 2)

अ.क्र सां ख्या सांख्याां िा िढता क्रम सांख्याां िा उतरता क्रम

1 9,28,995 ; 29,93,872 ; 53,670

2 74,09,854 ; 18,72,864 ;
25,96,768

ब)खालील सां ख्याां िे सवश मवभाजक मलही. )2)

1) 36 िे मवभाजक =
2) 65 िे मवभाजक =

प्रश्न क्र.3) खािीि उिाहिणे सोडव.

अ) एका कापड कारखान्यात मागील वषी 24,17,839 मीटर कापड तयार झाले . यावषी 32,47,560 मीटर
कापड तयार झाले , तर िोन्ी वषाां त ममळू न मकती कापड तयार झाले ? )2)

ब)एका शहरात पुरुषाां िी सां ख्या 18,73,568 असू न मियाां िी सां ख्या 17,98,989 आहे ,तर मियाां िी सां ख्या
पुरुषाां च्या सां ख्येपेक्षा मकती कमी आहे ? )2)

प्रश्न क्र.4) मक्रकेटच्या सामन्यासाठी पमहल् या मिवशी 23,495 मतमकटे , िु सऱ्या मिवशी 19,005 मतमकटे आमण
मतसऱ्या मिवशी काही मतमकटे मवकली गेली. तीन मिवसाां त 50,875 मतमकटे मवकली गेली, तर मतसऱ्या मिवशी मकती
मतमकटे मवकली गेली? )3)
33
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद,महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
ववद्यार्थयासचे नाव - इयत्ता ६ वी
क्षेत्ाचे नाव – संख्येवरील वक्रया वदवस :- सोळा
घटक :- गुणाकार उपघटक :- वदलेल्या सख् ं येला तीन अंकांपयांतच्या सख् ं येने गुणणे
..............................................................................................................................................................................

संबोध कोपरा -
संख्यांिी वेळोवेळी के लेली बेरीि म्हणिे गुणाकार हे आपण यापवू थी ि अभ्यासले आहे. त्यासााी खालील उदाहरण
बघयू ा....

उदा.1) आपल्या शाळे र् 376 शव्ाथथी आहेर्.एका शव्ार्थयातच्या गणवेशािा खित 195 रुपये येर्ो,र्र सवत
शव्ार्थयाांच्या गणवेशािा एकूण खित शकर्ी येईल ?.

376
5
376 1880 376
195 90
1 8 8 0 ......5 एककाने गुणनू 33840
3 3 8 4 0 .......9 दशकाने गुणनू
3 7 6 0 0 ......1 शर्काने गणु नू 376
73320 100
37600

गणवेशािा एकूण खित 73,320 रुपये येईल.

या उदाहरणार् 376 हा गुणय,195 हा गुणक,आशण 73320 हा गुणाकार आहे.

लक्षात घ्या.
376 ही संख्या 195 वेळा घे न त्यांिी बेरीि करुनही हे उदाहरण आपल्याला सोडवर्ा येर्े,परंर्ु गुणाकार
करून र्ेि उत्तर कमी वेळेर् व कमी श्रमार् शमळर्े.

34
सराव कोपरा –

1) 6157 × 408 = शकर्ी ?

6157
8
6157 49256 6157
408 0
4 9 2 5 6 ......8 एककाने गुणनू 0000
0 0 0 0 .......0 दशकाने गुणनू
2 4 6 2 8 ......4 शर्काने गुणनू 6157
73884 400
24628

आव्हान कोपरा –

पढु ील गणु ाकार कर.

1) एका मोबाईलिी शकंमर् 21,687 रुपये आहे र्र अशा 65 मोबाईलिी शकंमर् काढ.

मदत कोपरा-
# शदक्षा अॅप - https://cutt.ly/inFsv8H

35
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
ववद्यार्थयासचे नाव - इयत्ता ६ वी
क्षेत्ाचे नाव – सख् ं येवरील वक्रया वदवस :- सतरा
घटक :- गुणाकार
..............................................................................................................................................................................

संबोध कोपरा -

36
सराव कोपरा -
पढु ील गुणाकार करा.
(1) 376 × 84 (2) 6285 × 126 (3) 3480 × 250 (4) 7412 × 205
(5) 35214 × 203 (6) 205413 × 77 (7) 804 × 541 (8) 652341 × 37
(9) 5479 × 587 (10) 6524 × 209 (11) 4,386 × 758 (12) 20,587 × 39

आव्हान कोपरा -
1) एका कारिी शकंमर् 6,73,562 रुपये आहे र्र अशा 75 कारिी शकंमर् शकर्ी?

मदत कोपरा -
# शदक्षा अॅप - https://cutt.ly/inFsv8H

37
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
ववद्यार्थयासचे नाव - इयत्ता ६ वी
क्षेत्ाचे नाव – संख्येवरील वक्रया वदवस :- अठरा
घटक - चला सराव करुया
..............................................................................................................................................................................

संबोध -

मदर् कोपरा - https://cutt.ly/NnFsKY6

38
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
ववद्यार्थयासचे नाव - इयत्ता ६ वी
क्षेत्ाचे नाव – संख्येवरील वक्रया वदवस :- एकोणवीस
घटक :- भागाकार उपघटक :- भागाकाराची वक्रया समजून घेणे.
..............................................................................................................................................................................

संबोध कोपरा –
आर्ापयांर् आपण भागाकारासंबंधी काही बाबी शशकलो आहोर्.िसं की, भागाकार म्हणिे शदलेल्या संख्येिी समान
वाटणी करणं शकंवा शदलेल्या संख्येर्ून एखादी संख्या पन्ु हा पन्ु हा विा करण.ं

शशवाय एका गुणाकारावरून आपल्याला दोन भागाकार शमळर्ार्. िसे की 7 × 8 = 56, यावरून 56 ÷ 7 = 8
आशण 56 ÷ 8 = 7 हे दोन भागाकार शमळर्ार्.

ही उदाहरणे अभ्यास.ू ......

उदा. (1) 189

27 5 1 0 9 27 × 1 = 27
27 27 × 2 = 54
240 27 × 3 = 81
216 27 × 4 = 108
0 249 27 × 5 = 135
243 27 × 6 = 162
0006 27 × 7 = 189
27 × 8 = 216
( भागाकार 189, बाकी 6) 27 × 9 = 243

उदा.(2)
1185 42 × 1 = 42
42 4 9 7 8 5 42 × 2 = 84
42 42 × 3 = 126
077 42 × 4 = 168
42 42 × 5 = 210
358 42 × 6 = 252
336 42 × 7 = 294
0225 42 × 8 = 336
210
0015 ( भागाकार 1185,बाकी 15 )
39
 या भागाकारार् 42 िा पाढा र्यार न करर्ा आपण अंदािे भाग देणयाच्या पद्धर्ीिा उपयोग करू शकर्ो.

सराव कोपरा -
भािक 30 पेक्षा मोाा असेल त्या शाकाणी अंदािाने भाग ारवनू उदाहरण सोडवणयाच्या पद्धर्ीने खालील
उदाहरणे सोडव.

उदा. (1) 7584 ÷ 37 (2) 8959 ÷ 53

आव्हान कोपरा –

खालील भागाकार कर.

(1) 2453÷ 32 (2) 9564 ÷ 87 (3) 3542 ÷ 27

(4) 5789 ÷ 41 (5) 5634 ÷ 43 (6) 63,458 ÷ 26

मदत कोपरा –

# शदक्षा अॅप - https://cutt.ly/1nFsVFx

40
 राज्य शैक्षवणक सश
ं ोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
ववद्यार्थयासचे नाव - इयत्ता ६ वी
क्षेत्ाचे नाव – संख्येवरील वक्रया वदवस :- वीस
घटक :- भागाकार
................................................................................................................................ ..............................................

सबं ोध कोपरा -

सराव कोपरा -

आव्हान कोपरा -

खालील भागाकार कर.

(1) 2485÷ 38 (2) 4164 ÷ 27 (3) 3642 ÷ 17
(4) 2547 ÷ 37 (5) 5875 ÷ 44 (6) 63,854 ÷ 49
मदत कोपरा -
# शदक्षा अॅप - https://cutt.ly/hnFs9Hb

41
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद,महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
ववद्यार्थयासचे नाव - इयत्ता ६ वी
क्षेत्ाचे नाव – संख्येवरील वक्रया वदवस :- एकवीस
घटक - चला सराव करुया
..............................................................................................................................................................................

संबोध कोपरा -

मित कोपिा - https://cutt.ly/anFdtfW

42
 राज्य शैक्षवणक सश
ं ोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
ववद्यार्थयासचे नाव - इयत्ता ६ वी
क्षेत्ाचे नाव – अपूणाांक वदवस – बावीस
घटकाचे नाव - अपूणाांक उपघटक – दशांश अपूणाांकांचे वाचन व लेखन

*थोडे आठवूया –
आपल् याला अपूणाां कातील अांश व छे ि ओळखता येतात.

एखाद्या वस्तू िे मजतके समान भाग केले जातात ते अपूणाां क मलमहताना आपण रे षेखाली मलमहतो त्याां ना
आपण ‘छे ि’ म्हणतो.

आमण केले ल् या समान भागाां पैकी मजतके भाग घेतले जातात त्यास ‘अांश ‘ म्हणतो.

1
एक भाकरी िोघाां त समान वाटल् यास प्रत्ये काला 2 पैकी 1 भाग ममळे ल व तो असा मलमहतात.
2
जर भाकरीिे 4 समान भाग करून िोघाां त वाटल् यास प्रत्येकाला 2 भाग ममळतात म्हणजे अधीि
2
भाकरी ममळते व ते असे मलमहतात. तसे ि जर भाकरीिे 6 समान भाग करून िोघाां त वाटल् यास
4
3 1
प्रत्येकाला 3 भाग ममळतात म्हणजे अधीि भाकरी ममळते व ते असे मलमहतात. यावरून अधाश वेग
6 2
2 3 1 2
,4, अशा वेगवेगळ्या पद्धतीने मलमहतात. या तीनही अपूणाां काां िी मकांमत समान आहे . हे ि = =
6 2 4
3
असे मलमहतात.
6

अशाप्रकारे समान मकांमत असले ल् या अपूणाां काां ना ‘सममूल्य अपूणाां क’ म्हणतात.

*संबोध कोपिा –

* सममूल्य अपूणाां क –
1 2 1 3 2 4
= , = आमण = म्हणजेि सममूल्य अपूणाां काां पैकी एकािे अांश व छे ि, िु सऱ्याच्या अांश व
2 4 2 6 3 6
छे िाच्या समान पट आहे त.

अपूणाां कातील अांशाला व छे िाला ,एकाि

शू न्येतर सां ख्येने गुणले तर त्या अपूणाां काशी
सममूल्य असले ला अपूणाां क ममळतो.

6 2
या अपूणाां काच्या अांशाला व छे िाला 3 ने भाग जातो .तसा भाग मिला, हा अपूणाां क ममळतो,
15 5
6 2
म्हणजे =
15 5

43
 अपूणाां कातील अांश व छे ि या िोघाां नाही एकाि सां ख्येने
भाग जात असे ल , तर भाग मिल् यावर ममळणारा
अपूणाां क मिले ल् या अपूणाां काशी सममूल्य असतो.

5 5𝑥5 25 36 36 ÷ 6 6
= = ; = =
6 6𝑥5 30 42 42 ÷ 6 7

* समच्छे द अपूणाां क –
1 4 6
ज्या अपूणाां काां िे छे ि समान असतात त्या अपूणाां काां ना ‘ समच्छे ि अपूणाांक ‘ म्हणतात .उिा. , ,
9 9 9

* निन्नछे द अपूणाां क –
1 2 6
ज्या अपूणाां काां िे छे ि मभन्न असतात त्या अपूणाां काां ना ‘ चभन्नछे ि अपूणाांक ‘ म्हणतात. उिा. 9, 8, 7

* निन्नछे द अपूणाां कां चे समच्छे द अपूणाां कां त रुपां तर करणे -

1 2
उिा. 4 व यांचे छे ि समान कि.
3

प्रथम 4 व 3 या िोन्ही संख्यांच्या पटीतीि संख्या शोधायिा हवी.

4 च्या पटीतील सां ख्या : 4,8,12,16,20,24,28 ,..........

3 च्या पटीतील सां ख्या : 3,6,9,12,15,18,21,24,27,...........
येथे 24 ही सां ख्या िोन्ी सां ख्याां च्या पटीतील सां ख्या आहे ,म्हणू न या अपूणाां काां िा छे ि 24 करू.
1 1 𝑥 6 6 2 2 𝑥 8 16
= = ; = =
4 4 𝑥 6 24 3 3 𝑥 8 24

1 2 6 16
म्हणजेि व याां िे व हे अनु क्रमे समच्छे ि अपूणाां क तयार झाले .
4 3 24 24

*सराव कोपरा -
प्रश्न 1)प्रश्नमिन्ाच्या जागी योग् सां ख्या मलही.

1 ?
=
2 20

9 18
=
11 ?

प्रश्न 2)पुढीलपैकी प्रत्ये क अपूणाां काशी सममू ल्य असले ला आमण छे ि 30 असणारा अपूणाां क
ममळावा.

1 2 3 7 3
, , , ,
2 3 5 6 10

प्रश्न 3) मिले ल् या अपूणाां काां िे समच्छे ि अपूणाां काां त रुपाां तर कर.

4 5
1) ,
5 10

1 4
2) ,
6 9

44
*आव्हानात्मक कोपिा –
प्रश्न 1) खालील अपूणाां काां शी सममूल्य असे प्रत्येकी िोन सममूल्य अपूणाां क तयार कर.
5
1) =
8

6
2) =
7

3
3) =
11

प्रश्न 2)खालील अपूणाां काां िे समच्छे ि अपूणाां काां त रुपाां तर कर.

6 9
1) ,
5 15

3 1
2) ,
8 6

*अध्ययन ननष्पत्ती /हे सवव मला समजले .

सममूल्य अपू णाां क ओळखता येतात आमण मभन्नछे ि अपू णाां काां िे समच्छे ि अपू णाां काां त रुपाां तर
करता येते .

*मदत कोपरा –

1)मिक्षा अॅ प मलां क - https://youtu.be/YDxvbBvCrsc

https://youtu.be/9WQitQWqe5M

45
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
ववद्यार्थयासचे नाव - इयत्ता ६ वी
क्षेत्ाचे नाव – अपूणाांक वदवस – तेवीस
घटकाचे नाव - अपूणाांक उपघटक – अपूणाांकांचा लहान मोठे पणा

*थोडे आठवू या –
यापूवी आपण सममूल्य अपूणाां क ,समच्छे ि अपूणाां क व मिले ल् या अपूणाां काां िे समच्छे ि
अपूणाां कात रुपाां तर पमहले आहे .

10 15 1 4 15
व हे सममूल्य अपूणाां क आहे त. , , हे समच्छे ि अपूणाां क आहे त.
40 60 9 9 9

*संबोध कोपिा –
समच्छे ि अपूणाां क : लहान –मोठे पणा ) तु लना )

समच्छे ि अपूणाां काां मध्ये, ज्यािा अांश

मोठा तो अपूणाां क मोठा असतो.

1)
7
8
> 3
8

<
9 13
2)
11 11

समान अांश असले ल् या अपूणाां काां मध्ये ज्या अपूणाां कािा

छे ि मोठा असतो तो अपूणाां क लहान असतो.

उिा .
2
1)
3

2
2)
4

2
3)
5

46
 2 2 2
विीि आकृ तीवरून 3 > 4
> 5

अपूणाां काां िे छे ि मभन्न असतील तर त्याां िे समान छे ि असणारे

सममूल्य अपूणाां क तयार करून अपूणाां काां िा लहान –मोठे पणा
अांशाां वरून ठरवता येतो.

3 4
उिा. व या अपूणाां काां िा लहान मोठे पणा ठरवा.
5 7

आधी या िोन्ी अपूणाां काां िे छे ि समान करून घेऊया.

3 3 × 7 21
= =
5 5 × 7 35

4 4 × 5 20
= =
7 7 × 5 35

21 20 3 4
> म्हणून >
35 35 5 7

*सराव कोपरा –

खालील अपूणाां काां च्या जोड्याां मधील िौकटी ांत <,>मकांवा = याां पैकी योग् मिन् मलहा .
4 8
1)
9 9

7 3
2)
11 11

5 5
3)
7 11

3 4
4)
7 9

5 1
5)
18 9

47
*आव्हानात्मक कोपरा –

खालील अपूणाां काां तील लहान अपूणाां क ओळख व त्याला गोल करा .
6 9
1) ;
13 13

12 12
2) ;
17 15

7 15
3) ;
8 16

2 3
4) ;
21 7

9 11
5) ;
13 26

*अध्ययन ननष्पत्ती /हे सवव मला समजले .

मिले ल् या अपू णाां काां िा लहान मोठे पणा ओळखता येतो .

*मदत कोपरा – 1)मिक्षा अॅ प मलां क - https://youtu.be/ZkjQmazKgvQ

48
 राज्य शैक्षवणक सश
ं ोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
इयत्ता – सहावी
ववद्यार्थयासचे नाव
क्षेत्ाचे नाव -अपूणाांक वदवस – चोवीस
घटकाचे नाव - अपूणाांक उपघटक – समच्छे द अपूणाांकांची बेरीज व वजाबाकी

*थोडे आठवूया –

यापूवी आपण अपूणाां काां िा लहान मोठे पणा ओळखण्यास मशकलो आहोत .

5 9 7 7
उिा .1) < ; 2) > ;
7 7 11 13

3 8
,
5 13

3 3 × 13 39
= =
5 5 × 13 65

8 8 × 5 40
= = 65
13 13 × 5

39 40 3 8
< 65 म्हणून 5 < 13
65

समच्छे ि अपू णाां काां िी बेरीज करताना अपू णाां काां च्या
अांशाां िी बेरीज करतात व त्या अपू णाां काां िा छे ि बे रजे च्या
छे िस्थानी तसाि मलमहतात.

उिा.1) 27 + 6 8
7
=7

5 13 18
2)
12
+ 12
= 12

िोन समच्छे ि अपू णाां काां िी वजाबाकी करताना त्या

अपू णाां काां च्या अांशाां िी वजाबाकी अांशस्थानी मलहून छे िस्थानी
मिले ल् या अपू णाां काां िा छे ि तसाि मलमहतात.

49
 उिा. 1)
7 4 3
9
– 9
= 9

2) 13 –
9 4 5
13
= 13

* सराव कोपरा –

प्रश्न 1) बेरीज कर.

8 11
1) + =
15 15

3 5
2) + =
7 7

2 4 6
3) + 15 + 15 =
15

प्रश्न 2)वजाबाकी कर.

9 2
1) 12
– 12
=

7 3
2) – =
8 8

5 2
3) – =
10 10

*आव्हानात्मक कोपरा –

6 2
प्रश्न 1) एका स्वे टरिा भाग आईने मवणला आहे आमण उरले ल् यापैकी ताईने
10 10
मवणला आहे . तर स्वे टरिा एकूण मकती भाग मवणायिा झाला आहे ?

3
प्रश्न 2) आईने आणले ल् या कमलां गडापैकी भाग मुलाां नी खाल् ला. तर कमलां गडािा
8
मकती भाग मशल् लक रामहला?

*अध्ययन ननष्पत्ती /हे सवव मला समजले .

समच्छे ि अपू णाां काां िी बेरीज व वजाबाकी करता येते.

*मदत कोपरा –

1)मिक्षा अॅ प मलां क - https://youtu.be/G3fRB1ZE7pQ

50
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
इयत्ता – सहावी
ववद्यार्थयासचे नाव -
क्षेत्ाचे नाव - अपूणाांक वदवस – पंचवीस
घटकाचे नाव - अपूणाांक उपघटक – वभन्नछे द अपूणाांकांची बेरीज व वजाबाकी

थोडे आठवूया -
यापूवी आपण समच्छे ि अपूणाां काां िी बेरीज व वजाबाकी करण्यास मशकलेलो आहोत. ते आपण पुन्ा
पाहूया.
4 2 6 8 3 5
उिा. 1) 9
+ 9
= 9
; 2) 11
– 11
= 11

*सां बोध कोपरा –

चभन्नछे ि अपूणाांकांची बेिीज व वजाबाकी –

मभन्नछे ि अपूणाां काां िी बेरीज व वजाबाकी करताना आपल् याला मिले ल् या अपूणशकाां िे समच्छे ि
अपूणशकाां त रुपाां तर करून घ्यावे लागते आमण मग साां मगतले ली मक्रया करावी.

* बेरीज कर.

1 3
1) + =
3 5

1 1 × 5 5
= =
3 3 × 5 15

3 3 × 3 9
= =
5 5 × 3 15

5 9 14
+ 15 = 15
15

1 3 14
म्हणजेच 3 + 5 = 15

51
 * वजाबाकी कि.
6 7
1) – =
7 11

6 6 ×11 66
= =
7 7 × 11 77

7 7 × 7 49
= =
11 11 × 7 77

66 49 17
– =
77 77 77

6 7 17
म्हणजेच 7 – =
11 77

*सिाव कोपिा –
प्रश्न 1) बेरीज कर.

2 5
1) 21
+ 7
=

3 3
2) 9
+ 5
=

3) 12 + =
5 1
3

प्रश्न 2) वजाबाकी कि.

– =
6 2
1) 14 7

– =
7 2
2) 9 5

– =
4 3
3) 6 5

*आव्हानात्मक कोपिा –
3
1)राजीवने त्याच्याकडे असणाऱ्या पेरूिा भाग खाल् ला.सां जीवने त्याच्याकडील असणाऱ्या
8
2
पेरूिा भाग खाल् ला. तर िोघाां नी ममळू न मकती पेरू खाल् ला?
5

5 7
2) रुपाली ताईने मित्रािा भाग रां गवला आमण मिपालीने भाग रां गवला. तर रुपालीने
7 11
मिपालीपे क्षा मित्रािा मकती जास्त भाग रां गवला?

*अध्ययन ननष्पत्ती /हे सवव मला समजले - मभन्नछे ि अपू णाां काां िी बेरीज व वजाबाकी करता येते.

*मदत कोपरा – 1)मिक्षा अॅप मलां क - https://youtu.be/KXgOKK5Pgoo

52
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
ववद्यार्थयासचे नाव – इयत्ता – सहावी
क्षेत्ाचे नाव – भूवमती वदवस – सव्वीस
घटकाचे नाव – कोन उपघटक – कोनाचे नाव व कोनाचे घटक

र्थोडे आठवूया -

आपण शशकलोय शक,कोनािे काही घटक असर्ार्.िसे शक,भिु ा शकंवा बािू ,शशरोशबंदू आशण कोनाला नाव सुद्धा असर्े.यामळ
ु े आपल्याला कोनािे वािन करणे
सहि होर्े.

उदा.- खालील आकृ र्ी म्ये,

A
 कोनािे नाव आहे. ∠ABC / ∠CBA
 कोनािा शशरोशबंद ू आहे. B
 कोनाच्या बािू आहेर् बािू AB, बािू BC
B
C

सराव कोपरा-
खालील र्क्ता पूणत करूया.

अ.क्र. आकृ ती कोनाचे नाव कोनाचा वशरोवबंदू कोनाच्या बाजू

1) B
C

53
 P

Q
2)
R

3)
Y
Z

आव्हानात्मक प्रश्न / कृती

P
शेिारच्या आकृ र्ीिे शनरीक्षण करा व शोधा.

१) कोनांिे नाव :-

२) शशरोशबंदू :-
Q R
३) बाििूं ी नावे :-

अध्ययन वनष्पत्ती / हे मला समजले.

१) कोन व आकार यांच्याबद्दलिी अशधक माशहर्ी शमळशवर्ार्.

मदत कोपरा – https://youtu.be/6N0jg4KqaYg

54
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
इयत्ता – सहावी
ववद्यार्थयासचे नाव :-
क्षेत्ाचे नाव :- भूवमती वदवस – सत्तावीस
घटकाचे नाव :- कोन उपघटक :- कोन मापन व कोन काढणे.

र्थोडे आठवूया -

मागील इयत्तेर् आपण कोनािे मापन कसे करायिे हे समिनू घेर्ले होर्े.र्र र्े परर् एकदा आावून बघूया का ?

त्यासााी रवीने कोन मापन करणयासााी काय काय के ले र्े बघूया.

१) कोनमापकािा कें द्रशबंदू शदलेल्या कोनाच्या शशरोशबंदवु र ाे वला.

२) कोनमापकािी संदभत रे षा कोनाच्या एका बािवू र ाे वली.

३) कोनाच्या शशरोशबदं च्ु या ज्या शदशेला कोनािी बािू असर्े,त्या बािक

ू डील
शून्याच्या खनु ेपासून कोन मोिला.

कें द्रशबंदू संदभत रे घ

55
 सराव कोपरा.
खालील कोन मोिा व मापे शलहा.
P
X

A Q

Y
R Z
B C

आव्हान कोपरा -
बािच्ू या शित्राम्ये असणारे कोन शोधा व त्यांिी मापे कोनमापकाच्या
सहाय्याने घ्या.

अध्ययन वनष्पत्ती / हे मला समजले -

मला कोनािे मापन कसे करायिे र्े समिले.

मदत कोपरा.(link):-
1) https://youtu.be/bqOXiXQooWU
2) https://youtu.be/0wsOao18oqc

56
 ं ोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
राज्य शैक्षवणक सश
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
इयत्ता – सहावी

ववद्यार्थयासचे नाव :-
क्षेत्ाचे नाव :- भूवमती वदवस – अठ्ठावीस

घटकाचे नाव :- कोन उपघटक :- कोन काढणे.

र्थोडे आठवूया -

िसे कोन मोिणयासााी कोनमापकािा वापर करर्ो,र्सेि कोन काढणयासााी सुद्धा यािी मदर् होर्े.

ं मापािा एक कोन काढर्ोय.बघूया काय काय के ले त्याने.

राके श असाि 50 अश

१) पट्टीच्या सहाय्याने बािू MN काढली.

M N २) M शबंदवू र कोनमापकािा कें द्रशबंदू ाे वला.

३) कोनमापकािी संदभत रे षा बािू MN सोबर् िळ

ु े ल अशा प्रकारे ाे वली.

४) शबंदू N ज्या बािल ू ा आहे,त्या बािक

ू डील शून्याच्या खनु ेपासून क्रमाने
वाढणाऱ्या संख्या बघून 50 अश ं मापावर शबंदू घेर्ला.

संदभत रे षा ५) कोनमापक उिलून M पासून काढलेल्या शबंदर्ु नू िाणारी रे ष काढली व

कें द्रशबंदू
रे षेच्या दसु ऱ्या टोकाला ‘ L ’ हे नाव शदले.
L

M N

सराव कोपरा -
आर्ा आपण राके श प्रमाणेि पुढील मापािे कोन काढूया. त्यांना नावे देव.
ू

१) 40 अश
ं २) 110 अश
ं ३) 50 अश
ं ४) 90 अश
ं

57
 आव्हान कोपरा -
240 अश
ं मापािा कोन असेल का ?
र्मु च्या कंपास पेटीर्ील साशहत्यािा वापर करून काढर्ा येईल का ?

अध्ययन वनष्पत्ती / मला समजले -

शदलेल्या मापािा कोन कसा काढायिा.

मदत कोपरा –
https://youtu.be/-IrLGFxnHbk

58
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद , महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
इयत्ता – सहावी

ववद्यार्थयासचे नाव :-
क्षेत्ाचे नाव :- भवू मती वदवस – एकोणतीस
घटकाचे नाव :- वतसुळ उपघटक :- वतसळ
ु काढणे.

सबं ोध कोपरा -

शव्याथथी शमत्रानो यापूवथी आपण बांगडीच्या मदर्ीने नाणयाच्या मदर्ीने र्सेि प्लेट ,वाटी इ.साशहत्यािा वापर करून वर्ळ
ुत काढले आहे.र्सेि कंपासिा
वापर करणयास देखील वर्ळ ुत काढणयासााी के ला आहे.

आर्ा आपण ाराशवक मापािे / शत्रज्येिे वर्ळ

तु काढायिे समियू ा.

१) प्रथम कंपासला पेशन्सल अडकवूया. कंपासिे धार्िू े टोक व पेशन्सलिे टोक िळ

ु वून
घ्या.

२) शदलेल्या शत्रज्येिे वर्ळ

ुत काढणयासााी कंपासिे टोक व पेशन्सलिे टोक याम्ये
सोबर्च्या आकृ र्ीर् दाखशवल्या प्रमाणे अर्ं र घ्या.

३) कागदावर एक शबंदू घ्या.कंपासिे धार्िू े टोक शबंदवू र शस्थर ाे वून पेशन्सलिे टोक
तु ािी असेल.
कागदावर शफरवा.पेशन्सलने र्यार झालेली आकृ र्ी वर्ळ

59
 सराव कोपरा -
शदलेल्या शत्रज्येिी वर्ळ
ुत े काढा.
१) 3 सेमी. २) 4 सेमी. ३) 2 सेमी.

आव्हान / कृती -
ुत ाकार मैदान र्यार करायिे आहे.र्र कंपासने करर्ा येईल का ?
कृती १ लगं डी खेळणयासााी वर्ळ

नसल्यास कोणत्या साशहत्याच्या मदर्ीने करर्ा येईल.)शशक्षकाच्या मदर्ीने मैदान र्यार करा.)

कृती २ वेगवेगळ्या प्लेटच्या मदर्ीने वर्तळ

ु ाकार कागद कापा.त्यास घड्या घालून पढु ील बाबी दाखवा.शत्रज्या,व्यास,िीवा.

आव्हान :-
र्म्ु ही कृ र्ी क्रमांक दोन करीर् असर्ांना कापलेल्या प्रत्येक वर्तळ
ु ािे शत्रज्या व व्यास यांिी मापे घेवनू यामधील संबंधािा पडर्ाळा घ्या.

मदत कोपरा -
https://youtu.be/z7DTbV1Srr0
https://youtu.be/hcVPEECYy6w

60
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद,महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
इयत्ता – सहावी

िािणी क्र2.
ववद्यार्थयासचे नाव : गुण :15

..............................................................................................................................................................................................................................

सिू ना : .1सवत प्रश्न सोडवणे आवश्यक आहे.

उिवीकडील कंसार्ील सख्ं या गणु दशतवर्ार्.
प्रश्न क्र .1.पुढील उदाहरणे सोडव.
अ) गुणाकार करा. (2)
(1) 388 × 74 (2) 7385 × 126

ब) भागाकार करा. (2)

(1) 3264 ÷ 32 (2) 3537 ÷ 27

प्रश्न क्र.2 . खालील अपूणाां काां तील लहान अपू णाां क ओळखा व त्याला गोल कर. (2)
6 9
1) ;
13 13

12 12
2) ;
17 15

15 7
3) ;
16 8

2 5
4) ;
14 7

प्रश्न क्र.3. पुढील उदाहरणे सोडवा.(प्रत्येकी 2 गुण) (8)

1) मी एका पुस्र्कािा 6/11 भाग काल वािला आशण आि 2/11 भाग वािला र्र माझा पुस्र्कािा शकर्ी भाग वािायिा बाकी राशहला आहे?
2) आईने आणलेल्या कशलंगडापैकी 3/8 भाग मल ु ांनी खाल्ला. आशण 2/8 भाग आिीने खाल्ला.र्र कशलंगडािा एकूण शकर्ी भाग खाल्ला ?
3) िार अक
ं ी सवातर् मोाी सख्ं या व र्ीन अक
ं ी सवातर् मोाी सख्ं या यािं ा गुणाकार करा.
8)एक वही र्यार करणयासााी 86 कागद लागर्ार्,र्र 5,750 कागदांपासनू शकर्ी वह्या र्यार करर्ा येर्ील ?

प्रश्न क्र.4. 40 अश
ं मापािा कोन ABC काढ. (1)

61
 राज्य शैक्षवणक सश
ं ोधन व प्रवशक्षण पररषद,महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
इयत्ता – सहावी
ववद्यार्थयासचे नाव -
क्षेत्ाचे नाव – अपूणाांक वदवस – एकतीस
घटकाचे नाव - दशांश अपूणाांक उपघटक – दशांश अपूणाांकांचे वाचन व लेखन

*थोडे आठवू या –
आपण यापूवी िशाां श अपूणाां क अभ्यासले आहे त .िला तर त्यामवषयी थोडे से समजून घेऊया .
ज्या अपू णाां काां िे छे ि 10,100,1000 असे ,म्हणजे 10 मकांवा 10 च्या पटीत असतात त्याां ना
िशाां श अपूणाां क म्हणतात.

5 72 375
उिा. , ,
10 100 1000

*संबोध कोपिा –

*िशांशस्थान-
1
1 एककािे 10 समान भाग केले ,की प्रत्ये क भाग असे ल.त्यासाठी एककाच्या उजवीकडे
10
1
स्थान मनमाश ण करतात. म्हणजे ‘एक छे ि िहा’ म्हणजेि ‘एक िशाां श’)िश म्हणजे 10
10
आमण अांश म्हणजे भाग, म्हणू न िशाां श म्हणजे िहावा भाग ), म्हणू न या स्थानाला िशाां शस्थान
म्हणतात.

िशांशचचन्ह -
िशाां श हे स्थान अपूणाां क ले खनासाठी वापरतात.सां ख्याले खन करताना ,सां ख्येतील पूणाां क भाग
सां पल् यािी खू ण म्हणू न ,पूणाां कातील शे वटच्या अांकानांतर ‘.’असे एक मटां ब मलमहतात. या
खु णेला िशाां शमिन् म्हणतात.

4
िशाां श मिन् वापरून 8 हा अपूणाां क 8.4 असा मलमहतात.यािे वािन ‘आठ पूणाां क िार िशाां श
10
‘मकांवा ‘आठ िशाां शमिन् िार ‘असे करतात.

*शताां शस्थान –
1 1
या अपूणाां कािे 10 समान भाग केल् यास प्रत्येक भाग म्हणजे एक शताां श होतो.
10 100

14
हा अपूणाांक 0.14 असा चिचहतात ,त्याचे वाचन ‘शून्य पूणाांक चौिा शतांश ‘ककं वा ‘शून्य िशांश
100
चचन्ह एक चाि’ असे कितात.

62
 प्रश्न - खाली सोडवून िाखमवल् याप्रमाणे तक्ता पूणश करा.

व्यवहािी िशक एकक िशांश शतांश िशांश अपूणाांक रूपात वाचन

अपूणाांक िेखन

9
5
9 5 9.5 नऊ िशांशचचन्ह पाच
10

7
9
7 0 7.09 सात िशांशचचन्ह शून्य नऊ
100

36 0 3 6 0.36 शून्य िशांशचचन्ह तीन सहा

100

7
54
100
20
100

*सिाव कोपिा –
खालील अपूणाां क िशाां श रुपात मलहा आमण वािा .

8
1) –
100

9
2) 6 -
10

35
3) 4 -
100

60
4) -
100

1
5) 7 -
10

*आव्हानात्मक कोपिा –
खालील अपूणाां क िशाां श रूपात व अपूणाां क अांश –छे ि रुपात मलही.

1) शू न्य िशाां शमिन् िार सहा –

2) पाि िशाां शमिन् िोन नऊ –
3) सत्ते िाळीस िशाां शमिन् सहा आठ –
4) शू न्य िशाां शमिन् शू न्य तीन पाि –
5) अठ्ठ्याहत्तर िशाां शमिन् िार एक –

अध्ययन ननष्पत्ती /हे सवव मला समजले -

अपूणाां क िशाां श रुपात मलमहता व वािता येतात .
*मदत कोपरा – 1)मिक्षा अॅ प मलां क - https://cutt.ly/mnFfZ1f

63
 राज्य शैक्षवणक सश
ं ोधन व प्रवशक्षण पररषद,महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
इयत्ता – सहावी
ववद्यार्थयासचे नाव
क्षेत्ाचे नाव – अपूणाांक वदवस – बत्तीस
घटकाचे नाव - दशांश अपूणाांक उपघटक – दशांश अपूणाांकाची स्र्थावनक वकंमत

*थोडे आठवू या –
आपण यापूवी िशाां श अपूणाां क अभ्यासले आहे त .िला तर त्यामवषयी थोडे से समजून घेऊया .
खािीि अपूणाांक िशांश रुपात चिचहिे आहेत ते वाचूया.

8
1) – शू न्य िशाां शमिन् शू न्य आठ
100

9
2) 6 – सहा िशाां शमिन् नऊ
10

35
3) 4 –िार िशाां शमिन् तीन पाि
100

*संबोध कोपिा –
पूणाां क सां ख्याां तील अां काां िी स्थामनक मकांमत आपण ठरवतो .त्याि पद्धतीने िशाां श अपूणाां काां तील
अांकाां िी स्थामनक मकांमत ठरवता येते.
उिा.1) 375.28 या सां ख्येतील अांकाां िी स्थामनक मकांमत खाली िाखमवली आहे .

अंक 3 7 5 2 8

स्थान शतक िशक एकक िशांश शतांश

स्थाचनक ककं मत 3×100 = 300 7×10 = 70 5×1 = 5 2×1/10 = 0.2 8×1/100 = 0.08

वरीलप्रमाणे खालील अपूणाां काां मधील प्रत्ये क अांकािी स्थामनक मकांमत मलहा .
1) 52.17 –
2) 4.8 –
3) 137.65 –

64
*सिाव कोपिा –
खालील अपूणाां क वािा आमण प्रत्ये क अांकािी स्थामनक मकांमत मलही.
1)13.8 –
2) 84.09 –
3) 27.54 –
4) 0.95 –
5) 763.42 –

*आव्हानात्मक कोपिा –
खाली मिले ल् या स्थामनक मकांमतीवरून अपूणाां क मलहा.

1 1
1) 5×10 + 8×1 + 4 + 7 =
10 100

1 1
2) 9×100 + 6×10 + 8×1 + 4 + 7 =
10 10

1 1
3) 2×10 + 5×1 + 9 + 7 =
10 100

अध्ययन ननष्पत्ती /हे सवव मला समजले .

िशाां श अपूणाां कातील अांकाां िी स्थामनक मकांमत साां गता येते .

*मदत कोपरा –

1)मिक्षा अॅ प मलां क - https://cutt.ly/unFf3cu

65
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
इयत्ता – सहावी
ववद्यार्थयासचे नाव
क्षेत्ाचे नाव – अपूणाांक वदवस – तेहतीस
घटकाचे नाव - दशांश अपूणाांक उपघटक - दशांश अपूणाांकाचा उपयोग

*थोडे आठवूया –
िशाां श अपूणाां कािे आपल् याला वािन व ले खन करता येते . त्यातील अांकाां च्या स्थामनक मकांमती मलमहता येतात .
खालील उिाहरण आपण पुन्ा अभ्यासूया.

1 1
1) 84.75 - िौऱ्याऐांशी िशाां शमिन् सात पाि = 8×10 + 4 ×1 + 7 × + 5×
10 100

*सांबोध कोपरा –
िशाां श अपूणाां कािा उपयोग व्यवहारात कसा करतात ते पहा.

आता आपण 54.50 रुपये म्हणजे 54 रुपये 50 पैसे ‘कसे होतात ते पाहूयात.
100 पैसे म्हणजे 1 रुपया ,म्हणू न 1 पैसा म्हणजे 1 शताां श रुपया आमण 50 पैसे म्हणजे 50
शताां श रुपया .
म्हणू न 54.50 रुपये म्हणजे 54 रुपये 50 पैसे .

याप्रमाणे ि मीटर आमण से मी याां िेही िशाां श रूपातील वािन व ले खन आपल् याला समजू न घेता येईल.
100 से मी म्हणजे 1 मीटर ,म्हणू न 75 से मी म्हणजे 0.75 मीटर .

यािप्रमाणे से मी आमण मममी याां िेही िशाां श रूपातील वािन व ले खन आपल् याला समजू न घेता येईल.
10 ममलीमीटर म्हणजे 1 सें टीमीटर,म्हणू न 6 मममी म्हणजे 0.6 से मी

खालील तक्ता िाखमवल् याप्रमाणे पूणश करा.

100 पैसे = 1 रुपया 100 सेमी = 1 मीटि

1 1
1 पैसा = रुपया = 0.01 रुपया 1 सेमी = मीटि = 0.01 मीटि
100 100

50 25
50 पैसे = रुपया = 0.50 रुपया 25 सेमी = मीटि = 0.25 मीटि
100 100

9.5 रुपये =9 रुपये 50 पैसे 4.35 मीटि = 4 मीटि 35 सेमी

75 पैसे = 60 सेमी =
57.50 रुपये = 35.9 मीटि =

66
*सिाव कोपिा –
प्रश्न 1) मकती मीटर आमण मकती से मी ते चिहा.
1) 36.75 मी. =
2) 0.90 मी. =
3) 91.40 मी. =

प्रश्न 2)मकती से मी आमण मकती मममी हे मलहा .

1) 8.7 सेमी =
2) 50.4 सेमी =
3) 0.3 सेमी =

*आव्हानात्मक कोपिा –
प्रश्न 1) मकती रुपये हे िशाां श रुपात मलहा .
1) 16 रुपये 50 पैसे =
2) 38 रुपये 4 पैसे =
3) 650 पैसे =

प्रश्न 2) मकती मीटर हे िशाां श रुपात मलहा .

1) 60 मी 40 से मी =
2) 8 मी 95 से मी =
3) 347 से मी =

प्रश्न 3) मकती से मी हे िशाां श पद्धतीत मलहा .

1) 8 से मी 2 मममी =
2) 56 मममी =
3)495 मममी =

अध्ययन ननष्पत्ती /हे सवव मला समजले -

िशाां श अपूणाां काां िा व्यवहारात वापर करता येतो .

*मदत कोपरा –

1)मिक्षा अॅ प मलां क - https://cutt.ly/unFf3cu

67
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद,महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
इयत्ता – सहावी
ववद्यार्थयासचे नाव
क्षेत्ाचे नाव – अपूणाांक वदवस – चौतीस
घटकाचे नाव - दशांश अपूणाांक उपघटक – अधास , पाव, पाऊण, सव्वा इ. दशांश अपूणाांकात लेखन

*थोडे आठवू या –
आपण िशाां श अपूणाां काां िा व्यवहारात उपयोग कसा करतात ते पमहले आहे .

उिा. 1) 52.75 रुपये म्हणजे 52 रुपये 75 पैसे

2) 6.48 मी = 6 मीटर 48 से मी
3) 142 मममी = 14 से मी 2 मममी

*सांबोध कोपरा –
आता आपण अधाश ,पाव,पाऊण,सव्वा िशाां श अपूणाां काां त कसे मलमहतात ते पाहूया.

‘अधाश ’ यािे 1 1
व्यवहारी अपूणाां काां त ले खन आमण िशाां श पद्धतीत ले खन करण्यासाठी िे छे ि 10
2 2
असणाऱ्या सममूल्य अपूणाां कात रुपाां तर करावे लागते .

1 1 × 5 5 1 5
= = म्हणू न िे िशाां श अपूणाां कात ले खन मकांवा 0.5 असे होते .
2 2 × 5 10 2 10

1 1 × 50 50 1 50
= = म्हणू न िे िशाां श अपूणाां कात ले खन मकांवा 0.50 असे करता येते.
2 2 × 50 100 2 100

1 1 × 5
अधाा = = = 0.5 ककं वा 0.50
2 2 × 5

‘ पाव’ यािे 1 1
व्यवहारी अपूणाां काां त ले खन आमण िशाां श पद्धतीत ले खन करण्यासाठी िे छे ि 10
4 4
असणाऱ्या सममूल्य अपूणाां कात रुपाां तर करावे लागते .4 च्या पटीत 10 येत नाहीत , म्हणू न यािा छे ि
10 असणाऱ्या अपूणाां कात रुपाां तर करता येणार नाही परां तु 4 × 25 = 100 म्हणू न छे ि 100 करता
येईल.

1 1 × 25 25
पाव = = = = 0.25
4 4 × 25 100

‘ पाऊण’ यािे
3 3
व्यवहारी अपूणाां काां त ले खन आमण िशाां श पद्धतीत ले खन करण्यासाठी िे छे ि
4 4
10 असणाऱ्या सममूल्य अपूणाां कात रुपाां तर करावे लागते . 4 च्या पटीत 10 येत नाहीत, म्हणू न यािा

68
 छे ि 10 असणाऱ्या अपूणाां कात रुपाां तर करता येणार नाही परां तु 4 × 25 = 100 म्हणू न छे ि 100
करता येईल.
3 3 × 25 75
पाऊण = = = = 0.75
4 4 × 25 100

*सराव कोपरा –
खाली िाखमवल् याप्रमाणे उरले ल् या अपूणाां काां िे ले खन िशाां श अपूणाां काां त कर.
1
1) सव्वा = 1 = 1.25
4
2) िीड =
3) पावणेिोन =
4) साडेचौिा =
5) सव्वापंचवीस =
*आव्हानात्मक कोपिा –
प्रश्न 1)खालील अपूणाां काां िे ले खन िशाां श अपू णाां काां त करा .
1) अडीि =
2) सव्वाबारा =
3) साडे एकवीस =
4) पावणे सतरा =
5) साडे अठ्ठावीस =

प्रश्न 2)खालील िशाां श अपूणाां काां िे ले खन अक्षरी करा .

1
1) 17 2 =

1
2) 30 4 =

3
3) 8 4 =

3
4) 5 =
4

1
5) 22 2=

अध्ययन ननष्पत्ती /हे सवव मला समजले -

अधाश ,पाव पाऊण ,सव्वा इत्यािी ांिे िशाां श अपूणाां काां त ले खन करता येते .

*मदत कोपरा –
1)मिक्षा अॅ प मलां क - https://cutt.ly/UnFgoXM

69
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद,महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
इयत्ता – सहावी
ववद्यार्थयासचे नाव
क्षेत्ाचे नाव – अपूणाांक वदवस – पस्तीस
घटकाचे नाव - दशांश अपूणाांक उपघटक– दशांश अपूणाांकांची बेरीज व वजाबाकी

*थोडे आठवू या –
आपण िशाां श अपूणाां काां िे वािन , ले खन , स्थामनक मकांमत आमण व्यवहारातील वापर आपण पमहला आहे . त्यािे
पुन्ा वािन करूया.

1
1) सव्वािोन = 2 = 2.25
4

1
2) अडीच = 2 = 2.5
2

3
3) पावणेसहा = 5 = 5.75
4

1
4) साडेअठिा = 18 = 18.5
2

1
5) सव्वापंचवीस = 25 = 25.25
4

*सांबोध कोपरा –
व्यवहारात िशाां श अपूणाां काां िी बेरीज व वजाबाकी करण्यास मशकूया.

1) एका पेखिलिी मकांमत साडे तीन रुपये व वहीिी मकांमत साडे बारा रुपये आहे .तर पेखिल व वही
याां िी एकूण मकांमत मकती रुपये होईल ?

1
3 .50
+12 .5 0

16.00

तर पेखिल व वही याां िी एकूण मकांमत 16 रुपये होईल.

70
 2) सुहासने िु कानातू न पावणे एकोणिाळीस रुपयािी साखर खरे िी करून िु कानिाराला 50 रुपये मिले .
तर िु कानिार सुहासला मकती रुपये परत िे ईल?

4 9 .9 10
50 . 0 0
- 38 . 7 5

11.25
तर िु कानिार सुहासला सव्वाअकरा रुपये परत िे ईल.

प्रश्न 1)खालील उिाहराणे सोडव .

1) 37.4 + 619.6
2) 8.23 – 5.45

*सराव कोपरा –
प्रश्न 1) खालील बेरजा कर .
1) 49.7 मी + 837.54 मी
2) 6185 .75 रुपये + 481.25 रुपये
3) 9.56 + 57.96

प्रश्न 2) खालील वजाबाकी कर.

1) 206.35 – 168.22
2) 81.23 – 49.95
3) 32.60 मी – 29.75 मी

*आव्हानात्मक कोपिा –
प्रश्न 1)मिपालीने 525 .50 रुपयाां िी औषधे खरे िी केली आमण 350 रुपयाां िी पसश घेतली .
तर मतने एकूण मकती रुपये खिश केले ?

प्रश्न 2) गेल्या वषी मकरणिी उां िी 1.26 मीटर होती .या वषी मतिी उां िी 1.33 मीटर
झाली. तर एका वषाश त मतिी उां िी मकती से मी वाढली?

अध्ययन ननष्पत्ती /हे सवव मला समजले -

िशाां श अपू णाां काां िी बेरीज व वजाबाकी करता येते .

*मदत कोपरा –
1)मिक्षा अॅ प मलां क - https://cutt.ly/FnFghW8
https://cutt.ly/OnFgcv9

71
 राज्य शैक्षवणक सश
ं ोधन व प्रवशक्षण पररषद,महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
इयत्ता – सहावी

ववद्यार्थयासचे नाव -
क्षेत्ाचे नाव – मापन वदवस – छत्तीस

घटकाचे नाव - कालमापन उपघटक - 24 ताशी कालमापन

......................................................................................................................................................................................................
र्थोडं आठवूया :
मागील इयत्ते मध्ये आपण 12 ताशी कालमापन याचा अभ्यास के ला आहे. परंतु ववमान, जहाज, रे ल्वे, बस या वाहतुकीसाठी 24 ताशी कालगणना
आवश्यक असते. याचा आपण अभ्यास करूया.

सबं ोध कोपरा :

मध्यान्होत्तर 1 वाजून 25 वमवनटे मध्यान्हपूवस 9 वाजून 45 वमवनटे

12 ताशी कालमापन : 01 : 25 pm 24 ताशी कालमापन : 13 : 25 12 ताशी कालमापन : 09 : 45 am 24 ताशी कालमापन : 09 : 45

सराव कोपरा :
1. खाली 12 ताशी घड्याळातील वेळ वदली आहे. ती 24 ताशी घड्याळात वकती दाखवली जाईल, ते वलही.

मध्यान्हपूवस 8 वाजून 10 वमवनटे मध्यान्होत्तर 4 वाजून 35 वमवनटे

मध्यान्हपूवस 11 वाजून 15 वमवनटे मध्यान्होत्तर 10 वाजून 30 वमवनटे

72
 मध्यान्हपवू स 02 वाजले

12 ताशी कालमापन : 24 ताशी कालमापन :

आव्हानात्मक कोपरा :
1. खाली 12 ताशी घड्याळातील वेळ वदली आहे. ती 24 ताशी घड्याळात वकती दाखवली जाईल, ते वलही.

मध्यान्हपूवस 6 वाजून 40 वमवनटे मध्यान्होत्तर 2 वाजून 55 वमवनटे

मध्यान्हपवू स 4 वाजून 10 वमवनटे मध्यान्होत्तर 4 वाजून 10 वमवनटे

मध्यान्होत्तर 8 वाजून 04 वमवनटे

12 ताशी कालमापन : 24 ताशी कालमापन :

73
अध्ययन वनष्पत्ती/हे मला समजले

१. 05.71.08 12 ताशी व 24 ताशी घड्याळातील वेळा वाचन व लेखन करतो.

२. मध्यान्हपूवस व मध्यान्होत्तर या संकल्पना समजून कालमापन करतो.

मदत कोपरा :
वलक
ं QR Code

https://bit.ly/3wOr9da

74
 राज्य शैक्षवणक सश
ं ोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
इयत्ता – सहावी

ववद्यार्थयासचे नाव -
क्षेत्ाचे नाव – मापन वदवस – सदतीस

घटकाचे नाव - कालमापन उपघटक - कालमापानावर आधाररत उदाहरणे

......................................................................................................................................................................................................
र्थोडं आठवूया :
मागील घटकामध्ये आपण 24 ताशी कालमापन याचा अभ्यास के ला आहे. त्याचे वाचन व लेखन याचा सराव के ला आहे. मध्यान्हपूवस,
मध्यान्होत्तर या ही संकल्पना समजून घेतल्या आहेत.

सबं ोध कोपरा :
उदा. 1) बेरीज कर. उदा. 2) वजाबाकी कर.
5 तास 20 वम. + 3 तास 45 वम. 4 तास 10 वम. - 2 तास 35 वम.

तास वमवनटे तास वमवनटे

5 20 3 60 + 10
+ 3 45 4 10
8 65 - 2 35
9 05 1 35

65 वमवनटे = 1 तास 05 वमवनटे 10 वमवनटातून 35 वमवनटे वजा करता ये त नाहीत म्हणून 1 तास मोकळा
करून त्याची 60 वमवनटे के ली.
उदा. 3) मांजरी हायस्कूल, मांजरी ता. सांगोला ही शाळा सकाळी 10 : 30 am ला भरते व सायंकाळी 4 : 45 pm ला सटु ते, तर ती शाळा वकती
वेळ भरते?
रीत : 24 ताशी कालमापानाप्रमाणे सकाळी 10 : 30 आवण सायंकाळी 4 : 45 म्हणजे 16 : 45
तास वमवनटे
16 45
- 10 30
6 15

मांजरी हायस्कूल, मांजरी ता. सागं ोला ही शाळा 6 तास 15 वमवनटे म्हणजे च सव्वा सहा तास भरते.

75
सराव कोपरा :
उदा. 1) बेरीज कर.
1) 6 तास 25 वम. + 4 तास 55 वम. 2) 1 तास 50 वम. + 2 तास 15 वम.
3) 3 तास 40 वम. + 1 तास 35 वम. 4) 2 तास 10 वम. + 5 तास 55 वम.

उदा. 2) वजाबाकी कर.

1) 5 तास 15 वम. - 2 तास 45 वम. 2) 3 तास 10 वम. - 2 तास 25 वम.
3) 4 तास 30 वम. - 1 तास 55 वम. 4) 2 तास 20 वम. - 1 तास 30 वम.

उदा. 3) अभयचा सकाळी 2 तास 20 वमवनटे व सायंकाळी 1 तास 30 वमवनटे ऑनलाईन तास झाले, तर त्याचे एकूण वकती तास ऑनलाईन
तास झाले?
उदा. 4) लॉकडाऊनमध्ये वकराणामालाची दुकाने सकाळी 7 : 30 am उघडायची व दुपारी 1 : 15 pm ला बंद करावी लागायची, तर ती दुकाने
वकती वेळ उघडी असायची?

आव्हानात्मक कोपरा :
उदा. 1) बेरीज कर.
1) 3 तास 55 वम. + 5 तास 15 वम. 2) 2 तास 30 वम. + 1 तास 50 वम.
3) 1 तास 25 वम. + 4 तास 45 वम. 4) 4 तास 40 वम. + 2 तास 35 वम.

उदा. 2) वजाबाकी कर.

1) 4 तास 35 वम. - 1 तास 55 वम. 2) 3 तास 40 वम. - 2 तास 45 वम.
3) 5 तास 10 वम. - 3 तास 25 वम. 4) 6 तास 15 वम. - 2 तास 50 वम.

उदा. 3) प्रमोदने 3 तास 25 वमवनटे फलदं ाजीचा व 2 तास 10 वमवनटे गोलदं ाजीचा सराव के ला, तर त्याने एकूण वकती तास सराव के ला?
उदा. 4) एक बस 9 : 35 ला पंढरपूर वरून वनघाली व मुंबई ये र्थे 19 : 10 ला पोहचली, तर बसला पंढरपूर वरून मुंबईला पोहचण्यासाठी वकती
वेळ लागला?

76
अध्ययन वनष्पत्ती/हे मला समजले
1) 05.71.08 कालमापानातील बेरीज व वजाबाकी याची उदाहरणे मांडणी करून सोडववतो.
2) कालमापनाची शावददक उदाहरणे समजून घे ऊन मांडणी करून सोडववतो.

मदत कोपरा :
वलंक QR Code

https://bit.ly/3i9Styw

https://bit.ly/3c64NvG

77
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद,महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
इयत्ता – सहावी

ववद्यार्थयासचे नाव -
क्षेत्ाचे नाव – मापन वदवस – अडतीस

घटकाचे नाव - मापनावरील वक्रया उपघटक - मापनावरील उदाहरणे

......................................................................................................................................................................................................
र्थोडं आठवूया :
दैनवं दन व्यवहारामध्ये आपण लाबं ी, वस्तमु ान, धरकता मोजण्यासाठी अनक्र
ु मे मीटर, ग्रॅम, लीटर ही एकके वापरतो. बाजारहाट करताना रुपये ,
पैसे ही एकके वापरतो. याचा अभ्यास आपण मागील इयत्ते त वशकलो आहोत.

संबोध कोपरा :
उदा. 1) बेरीज कर. उदा. 2) वजाबाकी कर.
23 वकमी 150 मी + 17 वकमी 650 मी 28 वकग्रॅ 340 ग्रॅ - 13 वकग्रॅ 630 ग्रॅ

वकमी मीटर वकग्रॅ ग्रॅम

11 27 1340
23 450 28 340
+ 17 750 - 13 630
41 200 14 710
41 वकमी 200 मी 14 वकग्रॅ 710 ग्रॅ
( 450 + 750 = 1200 1200 मी = 1 वकमी + 200 मी )

उदा. 1) बेरीज कर. उदा. 2) वजाबाकी कर.

32 ली 510 वमली + 25 ली 250 वमली 70 रुपये 50 पैसे - 42 रुपये 80 पैसे

लीटर वमली रुपये पैसे

32 510 69 150
+ 25 250 70 50
57 760 - 42 80
27 70
57 लीटर 760 वमली 27 रुपये 70 पैसे

78
आव्हानात्मक कोपरा :
उदा. 1) बेरीज कर.
1) 44 रुपये 20 पैसे + 28 रुपये 60 पैसे 2) 61 ली 750 वमली + 21 ली 950 वमली
3) 49 वकग्रॅ 340 ग्रॅ + 11 वकग्रॅ 500 ग्रॅ 4) 35 वकमी 850 मी + 46 वकमी 630 मी

उदा. 2) वजाबाकी कर.

1) 37 ली 250 वमली - 19 ली 500 वमली 2) 50 रुपये 30 पैसे - 38 रुपये 20 पैसे
3) 98 वकमी 720 मी - 41 वकमी 960 मी 4) 76 वकग्रॅ 250 ग्रॅ - 55 वकग्रॅ 750 ग्रॅ

अध्ययन वनष्पत्ती/हे मला समजले

1) 05.71.08 मापानावरील बेरीज व वजाबाकी याची उदाहरणे मांडणी करून सोडववतो.
2) मापनाच्या ववववध सक
ं ल्पना समजून घेऊन उदाहरण सोडववतो.

मदत कोपरा :

वलंक QR Code

https://bit.ly/3vWCFD9

https://bit.ly/3ciA9iQ

79
 राज्य शैक्षवणक सश
ं ोधन व प्रवशक्षण पररषद,महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
इयत्ता – सहावी

ववद्यार्थयासचे नाव -
क्षेत्ाचे नाव – मापन वदवस – एकोणचाळीस

घटकाचे नाव - मापनावरील वक्रया उपघटक - शावददक उदाहरणे

......................................................................................................................................................................................................

र्थोडं आठवूया :
दैनवं दन व्यवहारामध्ये आपण लाबं ी, वस्तमु ान, धरकता मोजण्यासाठी अनक्र
ु मे मीटर, ग्रॅम, लीटर ही एकके आहेत, त्याच
ं ी बेरीज व वजाबाकी
याचा आपण अभ्यास के ला आहे. बाजार करताना यातल्या बऱ्याचशा संकल्पना समजून घेतल्या आहेत.

संबोध कोपरा :
उदा. 1) सागरने आपल्या वाढवदवसाला अनार्थ आश्रमातील बालकांना 17 वकग्रॅ 500 ग्रॅ लाडू व 12 वकग्रॅ 250 ग्रॅ वचवडा वाटला. तर सागरने
वकती वकग्रॅ खाऊ वाटला?

रीत :
वकग्रॅ ग्रॅम
17 500
+ 12 250
29 750
सागराने 29 वकग्रॅ 750 ग्रॅ खाऊ अनार्थ आश्रमातील बालकांना वाटला.

उदा. 2) एका दुकानदाराने 275 ली 500 वमली दुधापैकी 120 ली 850 वमली दुधाचा बासदुं ी तयार के ली, तर त्याच्याकडे वकती दुध वशल्लक
रावहले?
रीत :
लीटर वमली
274 1500
275 500
- 120 850
154 650

दुकानदाराकडे 154 ली 650 वमली दुध वशल्लक रावहले.

80
 उदा. 3) एक वही 18 रुपये 50 पैशांना वमळते, तर अशा 15 वह्ांची वकंमत वकती होईल?
रीत :
रुपये पैसे
18 50

× 15
450 750 ( 750 पैसे = 7 रुपये 50 पैसे )
15 वह्ांची वकंमत 457 रुपये 50 पैसे होईल.
उदा. 4) 6 मीटर 40 सेमी दोरीचे , 4 सेमी याप्रमाणे तक
ु डे के ले, तर वकती तुकडे तयार होतील?
रीत :
6 मी 40 सेमी = 640 सेमी
160
4 640
−4
24
−24
000
−0
0

दोरीचे 160 तक
ु डे तयार होतील.

आव्हानात्मक कोपरा :
उदा. 1) शाळे मध्ये एका ववद्यार्थयासला 11 वकग्रॅ 400 ग्रॅ तांदूळ शासनाकडून वमळत असेल, तर 17 ववद्यार्थयाांचा वकती तांदूळ शाळे ला
वमळे ल?

उदा. 2) ववजयने 912 रुपये 50 पैसे यामधून 680 रुपये 90 पैसे औषधोपचारासाठी खचस के ले, तर त्याच्याजवळ वकती रुपये
वशल्लक रावहले?

उदा. 3) एका शेतकऱ्याच्या म्हशी एका वदवसाला सकाळी 63 ली 340 वमली व सध्ं याकाळी 51 ली 870 वमली दुध देतात, तर एका
वदवसाला वकती लीटर दुध देतात?

उदा. 4) 7 मी लांबीचा एक खांब तयार करण्यासाठी 1 पोते वसमें ट लागते, तर 266 वसमें टच्या पोत्यात वकती खांब तयार होतील?

81
अध्ययन वनष्पत्ती/हे मला समजले
1) 05.71.08 मापानावरील बेरीज, वजाबाकी, गुणाकार व भागाकार याची शावददक उदाहरणे मांडणी करून सोडववतो.
2) मापनाच्या ववववध एककाच्या सक
ं ल्पना समजनू घेऊन शावददक उदाहरणाचा अर्थस लावून उदाहरण सोडववतो.

मदत कोपरा :

वलक
ं QR Code

https://bit.ly/3ciCrOY

https://bit.ly/2T0mVR6

https://bit.ly/3fRFUpN

82
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद, महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
इयत्ता – सहावी
ववद्यार्थयासचे नाव :-
क्षेत्ाचे नाव :- मावहतीचे व्यवस्र्थापन वदवस :- चाळीस
घटकाचे नाव :- आलेख उपघटक :- वचत्ालेख

र्थोडे आठवूया

शव्ाथथी शमत्रानो आपणास बरे िदा संशखकीय माशहर्ीिे शवश्लेषण करणयािी गरि भासर्े. कोणर्ीही सांशखकी माशहर्ी िटकन समिावी हा शित्रलेखािा हेर्ू
असर्ो. यांच्या मदर्ीने एका दृष्टीक्षेपार् अनेक बाबी स्पष्ट होणयासााी मदर् होर् असर्े.

उदा.वरुड गावार् शवशवध शपके घेणाऱ्या शेर्कऱ्यािी संख्या.

अन.
ु शपके शेर्कऱ्यािी संख्या

1 कापसू २०

2 सोयाबीन ३५

3 र्रू २५

4 ज्वारी १०

आर्ा आपण वरील माशहर्ीिा शित्रालेख र्यार करुया.त्यासााी माशहर्ीर्ील सख्ं यािे शनरीक्षण करून योग्य र्े प्रमाण ारवणे सोईिे असर्े. शदलेल्या
माशहर्ीर्ील िारही संख्यांना ५ ने भाग िार्ो.म्हणून ५ शेर्कऱ्यासााी एक शित्र दाखवले.

प्रमाण १ शित्र = ५ शेर्करी.

अनु. वपके शेतकऱ्याची सख्

ं या

१ कापसू

२ सोयाबीन

३ र्रू

४ ज्वारी

83
सराव कोपरा :-

शाळे म्ये येणयासााी प्रवासािी शवशवध मा्यमे वापरणाऱ्या शव्यार्थयातिी संख्या शदली आहे. शदलेल्या माशहर्ीवरून शित्रालेख काढूया.

अनु. वाहनाचा प्रकार सख्

ं या

१ सायकल १६

२ स्कूलबस २४

३ ऑटो १२

आव्हान / कृती :-

वगातर्ील शव्ार्थयाांना कोणर्े खेळ खेळणयास आवडर्ार्. यािी माशहर्ी संकलीर् करा. व त्या
आधारे शित्रालेख र्यार करा. )कबड्डी,लंगडी,खो-खो,शक्रके ट)

अध्ययन वनष्पत्ती / हे मला समजले -

१) दैनंशदन व्यवहारार् शवशवध प्रकारिी माशहर्ी गोळा करर्ार्.सारणी रुपार् व शित्रलेखाने दशतशवर्ार्.

मदत कोपरा :-
https://cutt.ly/xnFgAls

84
 राज्य शैक्षवणक सश
ं ोधन व प्रवशक्षण पररषद,महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
इयत्ता – सहावी
ववद्यार्थयासचे नाव -
क्षेत् - बीजगवणत वदवस – एके चाळीस
घटक - बीजगवणताची पूवसतयारी
......................................................................................................................................................................................................

सबं ोध कोपरा -
उिळणी -बीिगशणर् म्हणिे संख्या आशण अक्षरे यांिा वापर करून मांडलेले गशणर्.
(5+5),(3-13) ,5) X(2, (5÷22) अशा प्रत्येक माडं णीला पदावली असे म्हणर्ार्.
या प्रत्येक पदावलीिी शकंमर् 12 म्हणिे समान आहे . या सवत पदावली एकमेकींशी समान आहेर्.
(3-13) = (5+5)अशा स्वरूपाच्या मांडणयांना समानर्ा म्हणर्ार् .

ज्या पदावल्या समान नसर्ार्, त्या पुढील शिन्हाने ≠ दशतशवर्ार् .

उदा (5+8) .≠8) x (9

सराव कोपरा -
1. बेरीि 15येईल अशा संख्यांच्या िोड्या, कंसािा उपयोग करून शलहा .त्यावरून र्ीन वेगवेगळ्या समानर्ा शलहा .
आव्हान कोपरा -
1 .बेरीि, विाबाकी, गुणाकार, भागाकार यापैकी प्रत्येक शक्रया करून 22ही संख्या शमळेल, अशा संख्यांच्या िार िोड्या शलही .
.2 िौकटीर् अशी सख्ं या शलही, त्यामळ
ु े होणारे शवधान बरोबर असेल .

(2÷26) > +5) □ )

(8-29) < 3)x □)

मला समजले -
पदावलींिी मांडणी करणे व र्ुलना करणे .
मदत कोपरा - https://cutt.ly/hnFgCvl

85
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद,महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
इयत्ता – सहावी

ववद्यार्थयासचे नाव -
क्षेत् -बीजगवणत वदवस –बेचाळीस
घटक -बीजगवणताची पूवसतयारी
......................................................................................................................................................................................................

संबोध कोपरा -
ज्या पदावलींच्या शकमर्ी समान नाहीर्, त्यांना असमान पदावल्या असे म्हणर्ार् .
उदा .

(9+5) ≠ (15 ÷ 3)
दोन पदावल्याच्ं या शकमर्ी समान नाहीर्, म्हणिेि दोन पदावलींच्या शकमर्ी लहान-मोा्या आहेर् .पदावलींमधला लहान-
मोाे पणा पुढीलप्रमाणे दाखवर्ो .
1. (7+5) < (7X5)
2. (16X3) > (4×11)
पशहल्या उदाहरणार् डावीकडच्या पदावलीपेक्षा र्ुमच्या उिवीकडच्या पदावलीिी शकंमर् िास्र् आहे .र्र दसु ऱ्या
उदाहरणार् डावीकडच्या पदावलीिी शकंमर् उिवीकडच्या पदावलीपेक्षा िास्र् आहे .
शिन्हांिे शनरीक्षण कर .
सराव कोपरा -
1. पदावलीच्या िोड्यांमधील िौकटीर् <, =, > यापैकी योग्य शिन्ह शलही .

1) (9+6) □ (5×7)

2) (15+9) □ (8×3)
3) (16-5) □ (26÷2)
86
 4) (24÷2) □ (17-6)

5) (7×5) □ (6×6)

2. िक
ू की बरोबर हे ओळख आशण त्यापुढे शलही .
1) (27+5) = (5+27) -----------------
2) (9+4) > (12) -----------------
3) (32 ÷ 4) > (15-7) -----------------
4) (4X7) = (30-3) -----------------

आव्हान कोपरा ) -
िला सोडवयू ा
1. शदलेली शवधाने बरोबर होणयासााी िौकटीर् योग्य संख्या शलही .

1) (2X6) = (15 - □)
2) (5X7) > (8 × □)
3) (48÷3) < ( □ × 6)
4) (1+0) > (22 × □)
5) (27-9) = (36 ÷ □)
मदत कोपरा - https://cutt.ly/hnFgCvl

87
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद,महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
इयत्ता – सहावी

ववद्यार्थयासचे नाव -
क्षेत् -बीजगवणत वदवस –त्ेचाळीस
घटक - बीजगवणताची पूवसतयारी
…………………………………………………………………………………………………………………………………..

सबं ोध कोपरा -
गशणर् शवषयाच्या लेखनार् आपण शिन्हािं ा वापर करर्ो .शिन्हाप्रं माणे अक्षरािं ा वापर करूनही लेखन सोपे व सटु सटु ीर् करर्ा येर्े .
उिळणी -
उदा .1) 4+5 = 9 र्सेि 2) 5+4 = 9
वरील उदाहरणावं रून आपल्या लक्षार् आले असेलि, कोणत्याही दोन सख्ं यािं ी बेरीि आशण त्याि दोन सख्ं यािं ा क्रम
बदलनू येणारी बेरीि समानि असर्े .
आर्ा हा शनयम अक्षरांिा उपयोग करून मांडू .त्यासााी कोणत्याही दोन संख्यांसााी a आशण b ही अक्षरे वापरू .
र्र शनयम पढु ीलप्रमाणे होईल .
(a+b) = (b+a)
सराव कोपरा -
1. कोणत्याही दोन संख्यांिा गुणाकार आशण त्या संख्यांिा क्रम बदलनू के लेला गुणाकार हे समान असर्ार् का? काही उदाहरणे
सोडवनू बघ आशण अक्षरािं ा वापर करून माडं णी कर .
आव्हान कोपरा -
अक्षर वापरून शलशहलेले गुणधमत शबदांर् शलही .
1. a × 0 = 0
2. b ÷ 1 = b
मला समजले -
गशणर् शवषयाच्या लेखनार् शिन्हांप्रमाणेि अक्षरांिा वापर करून लेखन करणे .
मदत कोपरा - https://cutt.ly/hnFgCvl

88
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद,महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
इयत्ता – सहावी

ववद्यार्थयासचे नाव -
क्षेत् -बीजगवणत वदवस – चव्वेचाळीस
घटक -बीजगवणताची पूवसतयारी
…………………………………………………………………………………………………………………………………..

संबोध कोपरा -
िला सराव करूया.
1.बेरीि 32 येईल अशा संख्यांच्या िोड्या, कंसािा उपयोग करून शलहा .त्यावरून र्ीन वेगवेगळ्या समानर्ा शलही.
2. पदावलीच्या िोड्यामं धील िौकटीर् <, =, > यापैकी योग्य शिन्ह शलही .

1) (9+4) □ (6×7)
2) (15+13) □ (8×4)
3) (16+13) □ (66÷3)
4) (52-18) □ (17×2)
5) (8×9) □ (54+6)
3. शदलेली शवधाने बरोबर होणयासााी िौकटीर् योग्य संख्या शलही .

1) (8X6) = (25 + □)
2) (12X7) > (14 X □)
89
 3) (48÷6) < ( □ X 2)
4) (33÷1) > (7 X □)
5) (27+9) = (36 ÷ □)
मदत कोपरा - https://cutt.ly/hnFgCvl

90
 राज्य शैक्षवणक संशोधन व प्रवशक्षण पररषद,महाराष्र
गवणत सेतू अभ्यासक्रम
इयत्ता – सहावी
चाचणी क्र. 3

ववद्यार्थयासचे नाव -
वदवस : पंचेचाळीस गुण 30 :
..............................................................................................................................................................................
सिू ना .1 :सवत प्रश्न सोडवणे आवश्यक आहे
2. उिवीकडील कंसार्ील संख्या गुण दशतवर्ार्.

प्रश्न क्र .1.खाली मिलेल्या िोन सां ख्याां मधील लहान सां ख्येला गोल कर. ) 4 )

,,075, ; 20160406 )1

60460100 ; 60460010 )2

7,0,,0,1, ; 6105704,, )1

1,0,,0,1, ; ,0,20,07, )7

प्रश्न क्र .2.खालील िौकटीर् = , ˃ , ˂यापैकी योग्य शिन्ह शलही. )4)

1) (9+ 8 ) □ (5×4)
2) (7× 4 ) □ (5 ×6)
3) (18 -12 ) □ (25 ÷5 )
4) (54 ÷9 ) □ (15 -9 )
प्रश्न क्र.3.बेरीि, विाबाकी, गणु ाकार, भागाकार यापैकी प्रत्येक शक्रया करून 15ही संख्या शमळे ल, अशा संख्यांच्या िार िोड्या शलही .(2)
प्रश्न क्र 8) खािीि संख्या अंकात चिही. )1 )

1)सिु सष्ट् कोटी एकोणवीस लक्ष िौिा हजार आठशे सात -

2)आठ कोटी पांिेिाळीस लक्ष बारा हजार िौिा –

91
 प्रश्न क्र 4 ब)खािीि संख्या वाचा व अक्षिांत चिही. )1)
1) 10,42,55,999–
2) 5,38,00,485 -

प्रश्न क्र .6.खालील उपप्रश्न सोडव.

अ) मिले ल् या अपूणाां काां िे समच्छे ि अपूणाां काां त रुपाां तर कर. )1)
4 9
1) ,
5 15

ब ) खालील अपूणाां काां शी सममूल्य सममूल्य अपूणाां क तयार कर. )1)

5
a. =
9
क) सोडव. )2)
8 11
a. + =
15 15

9 4
b. 12
– 12
=

ड ) पु ढील उिाहरणे मिन्ाां िा अथश लक्षात घे ऊन माां डणी योग् करून सोडव. )2)
1) 47,02,609 + 87,53, 356 2 ) 70,32 ,345 – 28,99 ,547
इ ) पु ढील उिाहरणे मिन्ाां िा अथश लक्षात घे ऊन माां डणी योग् करून सोडव. )2)
1) 958 × 27 2) 9656 ÷17

प्रश्न क्र .5.खालील शाशबदक उदाहरणे सोडव) .प्रत्येकी 2गणु )8)

1. शकशोरने 43,550 रुपयािं ा लॅपटॉप व 14,992 रुपयािं ा शप्रटं र अशी खरे दी के ले, र्र त्याने एकूण शकर्ी रुपये
खित के ले ?
2. मोहसीनने आपली िनु ी िारिाकी 2, 27,450 रुपयानं ा शवकून त्याि दक ु ानार्नू नवीन गाडी 8,68,775
रुपयांना शवकर् घेर्ली र्र त्याला शकर्ी रक्कम ्ावी लागेल ?
3. शाळे सााी खरे दी करायच्या एका संगणकािी शकंमर् 29 ,680 रुपये आहे र्र अशा 15 संगणकािी शकंमर्
काढा.
4. एका शाळे च्या 18 मािी शव्ार्थयाांनी सवातनी शमळून 9,22,218 रुपये खित करून शाळे ला एक प्रयोगशाळा
बांधनू शदली. िर प्रत्येक शव्ार्थयाांने समान वाटा वाटा शदला असल्यास प्रत्येकाने शकर्ी रुपये िमा के ले ?

92
 प्रश्न क्र .5. खालील र्क्ता पूणत करूया. (3 )

अ.क्र. आकृ ती कोनाचे नाव कोनाचा वशरोवबंदू कोनाच्या बाजू

1) B
C

प्रश्न क्र 7 .4से .मी .शत्रज्येिे वर्ळ

तु काढ. (1 )

93
 उत्तिसूची
चाचणी क्रमांक 1
इयत्ता :सहावी चवषय :गचणत गुण 16:

प्रश्न 1 अ) 1) पांिाण्णव लक्ष एकाहत्तर हजार सहाशे अठ्ठावीस

2) सत्तर लक्ष िहा
ब) 1) 88,35,721 =80,00,000 + 8,00,000 + 30,000 + 5,000 +700 + 20 + 1
2) 5,60,007 = 5,00,000 + 60,000 + 0 + 0 + 0 + 7
प्रश्न 2 अ)
अ.क्र सां ख्या सांख्याां िा िढता क्रम सांख्याां िा उतरता क्रम

1 9,28,995 ; 29,93,872 ; 53,670 53,670 ; 9,28,995 ; 29,93,872 29,93,872 ; 9,28,995 ; 53,670

2 74,09,854 ; 18,72,864 ; 18,72,864 ; 25,96,768 ; 74,09,854 ; 25,96,768

25,96,768 74,09,854 ;18,72,864

ब) 1) 36 िे मवभाजक = 1,2,3,4,6,9,12,18,36 .
2) 65 िे मवभाजक = 1,5,13,65 .
प्रश्न 3 अ)
11
2417839 मागीि वषी तयाि झािेिे कापड
यावषी तयाि झािेिे कापड
+ 32 47560

5665399 िोन्ही वषाांत चमळू न तयाि झािेिे

एकू ण कापड

तर कापड कारखान्यात िोन्ी वषाां त ममळू न 56,65,399 मीटर कापड तयार झाले .

1873568 शहिातीि पुरुषांची संख्या

- 1798989 शहिातीि चियांची संख्या

0074579 पुरुषांपक्ष
े ा चियांची कमी संख्या

तर शहरात मियाां िी सां ख्या पुरुषाां च्या सां ख्येपेक्षा 74,579 ने कमी आहे .

94
प्रश्न 4 )
1
23495 पचहल्या दिवशी चवकिी गेिेिी चतदकटे
+ 19005 िुसऱ्या दिवशी चवकिी गेिि
े ी चतदकटे

42500 िोन्ही दिवशी चवकिी गेिेिी चतदकटे

50875 चतन्ही दिवसांची एकू ण चवकिी गेिेिी

चतदकटे
- 42500
िोन्ही दिवशी चवकिी गेिेिी चतदकटे

08 375 चतसऱ्या दिवशी चवकिी गेिेिी चतदकटे

तर मक्रकेटच्या सामन्याच्या मतसऱ्या मिवशी 8375 मतमकटे मवकली गेली.

95
 उत्तरसच
ू ी
चाचणी क्र : 2
इयत्ता - सहावी ववषय - गवणत गुण 15:
………………………………………………………………………………………………………………….

प्रश्न क्र .1.

अ) (1) 28416 (2) 930510 (ब) (1) 102 (2) 131

प्रश्न क्र.2 .
6
1)
13

12
2)
17

7
3)
8

2
4)
14

प्रश्न क्र.3.
3
1)
11

5
2)
8

3) 99,89,001
4) 125

प्रश्न क्र.4. 40 अंश मापािा कोन ABC काढा. (1)

96
 उत्तरसच
ू ी
चाचणी क्र : 3
इयत्ता - सहावी ववषय - गवणत गण
ु 30:
………………………………………………………………………………………………………………….

प्रश्न क्र .1.

,,075, )1

6046,010 )2

6105704,, )1

8) 1,0,,0,1,

प्रश्न क्र.2.
1) (9+ 8 ) ˂ (5×4)

2) (7× 4 ) ˂ (5 ×6)

3) (18 -12 ) ˃ (25 ÷5 )

4) (54 ÷9 ) = (15 -9 )

प्रश्न क्र.3 . )28 -12 ), (3 2 ÷2 ), ) (9+ 7 ), (4 ×4) याप्रकारे शवशवध उत्तरे येर्ील .

प्रश्न क्र 7 अ खािीि संख्या अंकात चिहा. )1 )

1)सिु सष्ट् कोटी एकोणवीस लक्ष िौिा हजार आठशे सात – 67,19,14,807
2)आठ कोटी पांिेिाळीस लक्ष बारा हजार िौिा –8,45,12 014

प्रश्न क्र 4 ब)खािीि संख्या वाचा व अक्षिांत चिहा . )1)

1) 10,42,55,999– िहा कोटी बेिाळीस लक्ष पांिावन्न हजार नऊशे नव्याणणव
2) 5,38,00,485 – पाि कोटी अडर्ीस लक्ष िारशे पच्ं याऐशं ी
प्रश्न क्र .6.खालील उपप्रश्न सोडवा.
अ) मिले ल् या अपूणाां काां िे समच्छे ि अपूणाां काां त रुपाां तर कर. )1)
12 9
1) ,
15 15

ब ) खालील अपूणाां काां शी सममूल्य सममूल्य अपूणाां क तयार कर. )1)

5 10 15
1) , , याप्रमाणे शवशवध उत्तरे येर्ील.
9 18 27

97
 क) सोडव. )2)
19
a. 15

5
b. 12

ड ) पु ढील उिाहरणे मिन्ाां िा अथश लक्षात घे ऊन माां डणी योग् करून सोडवा. )2)
1) 1,38,55,965 2 ) 41,32,798
इ ) पु ढील उिाहरणे मिन्ाां िा अथश लक्षात घे ऊन माां डणी योग् करून सोडवा. )2)
1) 25,758 2) 568

प्रश्न क्र .5.खालील शाशबदक उदाहरणे सोडवा) प्रत्येकी 2गुण ) 8)

1. 58,582
2. 6,81,325
3. 8,85,222
4. 52,221
प्रश्न क्र .4. खालील र्क्ता पूणत करूया) .3)

अ.क्र. आकृ ती कोनाचा प्रकार कोनाचा वशरोवबंदू कोनाच्या बाजू

1) B शवशालकोन शशरोशबंद ू B बािA

ू B, बािू BC
C

प्रश्न क्र 7 .7से ुत काढ)1)

.मी .शत्रज्येिे वर्ळ .

7 सेमी

98
99