Naci Ebülhesen Râcî
(Tebriz, 1812 - Kızıl Deniz, 1876)
XIX. yy. Divan Edebiyatı'nın, özellikle de mer-
siye şiirinin tanınmış temsilcilerinden biridir. Son
araştırmalara göre, hicrî 1228-mîlâdî 1812'de Teb-
riz'de doğdu. Râcî'nin doğum tarihini farklı gös-
terenler de vardır. Mesela, Seyid Ezim Şirvânî
onun 1834'te, Mehemmedeli Terbiyet ve Fi-
rudinbey Köçerli ise 1831'de doğduğuna işaret et-
mişlerdir. Ama Râcî'nin şiirleri üzerinde yapılan
araştırmalar, onun bu tarihlerden daha önce doğ-
duğu ihtimalini güçlendirmektedir.
Râcî de diğer Güney Azerbaycan şairleri gibi
medresede dinî eğitim gördü. Eserlerini Azeri
Türkçesi ve Fars dillerinde kaleme aldı. Şiirlerini
iki kısma ayırmak mümkündür. Râcî'nin gazel ve
kasidelerinde Fuzûlî geleneği devam ettirilmiştir.
Bu gazellerin konusu da gelenekseldir. Burada
âşığın ızdırabları, sevgilisine kavuşmak isteği ve
bu yolda karşısına çıkan engeller, karşılaştığı
zulüm ve ihnetler vs. tasvir edilmiştir. Ancak yük-
sek istidadı neticesinde Râcî, bu şiirlerinde yalnız
bir taklitçi olarak kalmamış; yeni, benzersiz şiir ör-
nekleri ortaya koymuştur. Geniş bilgisi ve kıvrak
zekâsı onun gazellerini çağdaşlarının eserlerinden
farklı kılmaktadır. XIX. yy. büyük gazel şairi S.E.
Şirvânî, Râcî'nin gazellerini değerlendirerek, onun;
"şirinkelâmlıkda meşhur" olduğunu bilhassa vur-
gulamıştır.
Râcî, aynı zamanda, XIX. yy.da genellikle
Güney Azerbaycan'da gelişen mersiye şiirinin ön-
derlerinden biriydi. Şairin "Divan"ında en önemli
yeri, Kerbelâ faciası konusunda yazdığı növhe ve
sînezenler tutmaktadır. Râcî, İslâm tarihinden kay-
nak olarak aldığı mitoloji ve rivayetlere da-
yanarak, Kerbelâ olayının taraflarını iki kısma ayı-
rır. Bunlardan İmam Hüseyn, Hezreti Abbas, Eli
Ekber, Cenabi Gasim, Cenabi Zeyneb, Cenabi Se-
kine, Ümmügülsüm vb. hakkın, adaletin, ma-
sumluğun, suçsuzluğun; Şüm, Yezid, Haris, Mer-
mele vb. ise mezâlimin, acımasızlığın sembolleri
olarak takdim edilir. Tabii ki, şair birinci tarafın
mücadelesine sevgi beslemektedir. Onun mer-
siyelerinde babanın ve annenin oğula, kardeşin
kardeşe ve onların hepsinin Allah'a ve mensup ol-
dukları dine sevgisi, herkesin kalbini aynı hisslerle
doldurmaya yetecek kadar güçlü bir ustalık ve sa-
natkârlıkla tasvir edilmiştir. F.Köçerli'nin yazdığı
gibi, Râcî'nin şiirlerindeki, özellikle de növhe ve si-
nezenlerindeki, "bu gem ü elem ve bu göz yaşı in-
sanı me'yûsü meğşûş etmir, belke onun kalbini
saflandırıb gözüne ışık getirir" (F.Köçerli, Azer-
baycan Edebiyatı, c. I, Bakı, 1981, s. 356.)
Râcî, hac ziyaretinden dönerken 1876'da Kızıl
Deniz'de bir gemi kazası sonucu boğulmuştur.
Çağdaşlarından "Sebur" mahlaslı bir şair onun
ölümü üzerine çok tesirli bir növhe yazmıştır.
Eserleri: Gazel, Növhe, Mersiyeler, Tebriz,
1875,; Divan-ı Raci, Növhe, Sinezen vs. Tebriz,
1876, Divan-ı Raci, Tebriz, 1877; 1902, Seçilmiş
Şiirleri, Bakı, 1992.
Kaynakça: Firudinbey Köçerli. Azerbaycan
Edebiyatı, c. I, Bakı, 1981; Güney Azerbaycan
Edebiyatı Antolojisi, c. I, Bakı, 1981, s. 115-133.
 ŞİİRLERİ
(Güney Azerbaycan Edebiyatı Antolojisi, Bakı-1981, el, s.118-119)
Yıxdılar âşiqlerin qelbi kimi meyxâneni,
Bîvefâlar ehdi tek sındırdılar peymâneni.
Le'l-i canan tek nezerlerden uzaq oldu şerâb,
Çeşm-i dilber tek xumâre saldılar mestâneni.
Rind ü şeyx, sâlik ü zâhid qarışmış bir-birine,
Çeşm-i heqbin yox seçe nâmerd ile merdâneni.
Düşdü rövneqden gülüstân-i vefa, sağ ü zeğen,
Bülbül-i şeydâ yerinde başlayıb efsâneni.
Âteş-i şövg-i mehebbet yandırardı âqibet,
Şe'miler nâhaq yere yandırdılar pervaneni.
Oldum hemreng-i cemâet, eşq-i xâl ü zülf ile,
Rişte-yi zünnâre düzdüm sebhe-yi seddâneni.
Ey dil, el çek, yox ben-i növ'-i beşerde e'tibâr,
Mesken et bayqûsifet bir gûşe-yi viraneni.
Kutah eylin qisse-yi zülfü, ey erbâb-i üqûl,
Rahat eyleşsin qoyun zencîrde dîvâneni.
Râci, gördüm terk-i candır iqtizâ-i ittihâd,
Bezm-i vesl-i xâse qoymazlar gire bigâneni.
(cJ,s.l21)
Sâqî ne olubdur meni bir yâde getirmez,
Könlüm tutulubdur, mene bir bade getirmez?
Rehme geler âxer, getirer sâqi mey-i nâb,
Gül feslidi, sed heyf bu esnâde getirmez.
Zâhid tapa ger tâq-i qaşın secdesin, ey şûx,
Mehrâb-i ibâdetlere seccade getirmez.
Nâqislere teklif elemin eşq rumuzun,
"Ebced" deyi, her tifli bu irşâde getirmez.
Mehbûs ele zülfünde könül mürgünü, yoxsa,
Dîvâne-yi qem tabını qellâde getirmez.
Herçend dedin, Râci de bu beyti mükererr:
Sâqî ne olubdu, mene bir bade getirmez?
Vefasızlar vermiş oldukları sözü bozdular, tut-
madılar; âşıkların kalbi gibi olan meyhaneyi yık-
tılar.
Şarap sevgilinin dudakları gibi bakışlardan uzak
oldu; dilberin gözleri gibi baygın bıraktılar âşıkım.
Rind ve şeyh, sâlik ve zahid birbirine karışmış.
Hakkı seçecek göz kalmadı ki, mert ile namerdi
ayırsm.
Vefa bahçesi güzelliğini yitirdi; kargalar, devamlı
ağlayıp inleyen bülbülün yerinde efsaneye baş-
lamış.
Sonunda aşk şevkinin ateşi seni yakardı. Ama
mumlar haksız yere pervaneyi yaktılar.
Saçının ve beninin aşkıyla cemaate hemrenk
oldum. Sebhe-yi seddâneni papazların kuşağının
ipine dizdim.
Ey gönül, elini çek, insanoğullarında itibar yok;
baykuş gibi bir viran köşeyi mesken et!
Ey akıl sahipleri, omuza dökülen saçları kesin. Deli,
divaneyi (saçlarını) zincirlere bağlayın, rahat etsin.
Raci; birlik için, canı terk etmek gerektiğini
gördüm. Sevgilinin has meclisine yabancıların
girmesine izin vermezler.
Sakiye ne olmuştur ki beni bir hatırlamaz; gönlüm
tutulmuş olduğu halde bana bir içki bile getirmez?
Sonunda saki bana acır, saf bir şarap getirir; yazık
ki şimdi, bahar mevsiminde getirmesi gerekirken
getirmedi.
Ey güzel, zahid yay gibi kaşlarını bulsa; ibadetlerin
mihrabına seccade sermez.
Aşk rumuzunu anlayışsızlara teklif etmeyin;
"ebced" zannederek, çocukları bu konuda uyan-
dırmazlar.
Gönül kuşunu saçlarına hapset, yoksa, gam di-
vanesi bu derdi taşıyamaz.
Raci; gerçi söyledin ama, bu beyti tekrar söyle: "Sa-
kiye ne oldu da, bana bin içki getirmez?"
 :
(el, s.122-123)
Nece müddetdi senin vesline hesret çekirem,
Tikmişem göz yola gel gör ne musibet çekirem.
Perde-yi çeşmimi gel bir de edim pâyendâz,
Qoy gözüm üste qedem, gör nece minnet çekirem.
Görse her kimse eder cismimi bir mûy xeyâl,
Gör, hevâ-yi ser-i kûyinde ne zillet çekirem.
Nâle ile yuxunu xalqa haram eylemişem,
Geceler sübhe kimi nâle-yi firqet çekirem.
O sebebden ki, sene görmeye rö'yâde reqîb,
Onu görmekliye rüxsârmı qeyret çekirem.
Söfi-yi eşqem ü xelvetqâh-i eşq içre müdâm,
Yâr adı vird-i zebânımdı, riyazet çekirem.
Vurma te'ne mene ey zâhid-i efsürde meqâm,
Me'n-i nefs eylemişem, renc-i terîqet çekirem.
Râci, şikve eleyib dexi deme çoxdu qemim,
Tanrı şâhiddi ki, men yüz bele möhnet çekirem.
(el, s.123-124)
Sen gerek qönçe kimi perdede mestur olasan,
Ne gül tek açılıb âleme meşhur olasan.
Dolanım başına, çox heyfdi, bu hüsn ile sen,
Gedesen bir para nâkesler ile cûr olasan.
Hele mey içmemisen, nâz ile min cân ahsan,
Belke bir sâğer-i serşâr ile mexmûr olasan?
Hûr ü qılmân deyib hesret çekesen ey zâhid,
Görmüsen sen bu nigârı meğer, ey kûr olasan?
Salma te'xîre menim qetlimi ey şûx nigâr,
Ki görüm sen bele xeyr işlere me'mûr olasan.
Naz ü qemze eleyib Râci'ni aldatma, gözel,
Bîvefâsan, sene meyi etmez eğer hûr olasan.
(c. I, s.125-126)
Râh-i cananda, könül, keçginen öz canından,
Tökseler qorxmagilen birce qâsıq qânmdan.
Âşiqin küfrüne Qur'anda ne âye yazılıb?
Küfrdür bu sözü zâhid deme öz yanından.
Çok zamandır sana kavuşma hasreti çekiyorum;
gözümü yollara dikmişim, bekliyorum, gel gör, ne
acılar çekiyorum.
Göz kapaklarımı, ayaklarının altına seneyim,
adımlarını gözlerimin üzerine koy, gel gör ne
sıkıntılar çekiyorum.
Benim vücudumu her kim görse, bir kılm hayali
sanır; gel gör senin bulunduğun yerde ne sıkıntılar
çekiyorum.
Ağlayıp, inlemelerim ile uykuyu halka haram et-
mişim. Geceleri sabaha kadar ayrılık acısı ile feryat
ediyorum.
Rakip seni rüyasında görmesin. Ben, senin yüzünü
görmeye çalışıyorum.
Aşk sûfîsiyim ve aşk halvetgâhmda devamlı yarin
adını anarım, riyazet ederim.
Ey yüreği donmuş zahid, beni ayıplama, nefsimi
yok etmişim, tarikat sıkıntısı çekiyorum.
Râci, şikayet edip, gamım çok deme, Allah şa-
hidimdir ki ben bir türlü sıkıntı çekiyorum.
Senin gonca gibi perde ile örtülü olman gerek. Gül
gibi açılarak âleme gözükmemelisin.
Kurbanın olayım, çok yazık, bu güzelliğinle sen gidip
beş kuruş etmeyen kimsesizler ile dost oluyorsun!
Daha içki içmeden, nazın ile bin âşığın canını alır-
sın; belki de bir kadehle sarhoş olursun.
Ey kör olası zahid; bu güzeli görmüyor musun da,
hurî, gılman diye hasret çekiyorsun!..
Ey şuh bakışlı sevgilim, benim katlimi erteleme; ki,
böyle hayırlı işler için görevlendirilmiş olduğunu
göreyim.
Güzel, naz, işve ve gamzelerin ile Râci'nin aldatma;
vefasızsan, melek bile olsan sana meyletmem.
Gönül sevgilinin yolunda kendi canından vazgeç,
avuçla kanın bile dökseler, korkma!
Âşığın küfrüne acaba Kur'an'da ne yazılmış? Zahit
bu sözü sen bari deme, küfürdür.
Yârımın vesfini men fâş ederem, var hünerin,
Sen de te'rif ele öz hûriyü qılmânından.
Nece min âşiq-i sergeşte düşer sehrâye,
Şâne bir tel qıra ger zülf-i perişanından.
Qoy duâ vaxtıdı, men birce edim râz ü niyaz,
Sübh-i sâdiq açılar çâk-i qirîbânından.
O ser-i zülf, o sen, ey dil, açıl başımdan,
Doğru söz, incimişem nâle vü efqânmdan.
Men ile ehd eledin buse verib cân alasan,
Dönme, qurbanın olum, ehd ile peymânından.
Lezzet-i veslden artıq sevirem hicranı,
Talibem derdine, Tanrı bili, dermanından.
Râci bu hesretilen ölmese ölmez hergiz,
Tanrı bu defe de ger qurtara hicranından.
Ben yarimin özelliklerini söylerim, eğer senin de
hünerin varsa huri ve gılmanım tarif et.
Eğer tarak senin o perişan saçlarından bir tel bile
kırsa, kendinden geçmiş birçok âşık kederinden
çöllere düşer.
Dua etme zamanıdır, ben Allah'a yalvarayım, ya-
karayım; açılan sinenden gerçek sabah doğar.
Ey gönül, zülfün başı sensin, başımdan uzaklaş;
senin feryat ve figanından incinmişim, bu sözüm
doğrudur.
Bir buse verip canımı almaya söz verdin. Kurbanın
olayım verdiğin bu sözünden dönme.
Ayrılığı, sana kavuşma hazzından çok seviyorum.
Senin dermanından çok, derdini istediğimi Allah
biliyor.
Raci, bu hasret ile ölmezse, asla ölmez. Allah bu
defa da senin ayrılığından beni kurtarsın.