Şeyh Mehemmed Hıyabani
(Tebriz, 1880 - Tebriz, 14 Eylül 1920))
XX. yy. başlarında Güney Azerbaycan'da ye-
tişen en büyük fikir adamı, filozof, politikacıdır.
1880'de Tebriz civarındaki Hamne kasabasında din
hadimi bir ailede doğdu. İlk tahsilini Hamne med-
resesinde aldı. Daha sonra Tebriz'de ve Dağıstan'ın
Mahaçkala şehirlerinde tahsilini davam ettirdi.
Arap, Fars, Rus ve Fransız dillerini mükemmel öğ-
rendi, şahsî görüşmeler ve seyahatler vasıtasıyla
bilgisini genişletti.
1906-1914'te İran'da, Setterhan'm önderliği ile
davam eden halk herekâtınm ve meşrutî ihtilalin
nazariyecilerinden biriydi. Setterhan'm, Tahran'da
ihanet yoluyla öldürülmesinden sonra (1914)
İran'da yaşayan milyonlarca Türk'ün millî ba-
ğımsızlık mücadelesine önderlik etti. 1917'de müs-
takil Azerbaycan Demokrat Partisi'ni kurdu ve
aynı yılın Ağustos ayında yapılan kongresinde
partinin başkanı seçildi. Aynı zamanda, 1917
Nisan ayında, millî mücadele ideallerini yaymak
için "Teceddüd" gazetesinin yayınma başladı.
Hiyâbânî, bu gazetenin başyazarı ve esas mü-
elliflerinden biriydi. Azerbaycan Türklerinin öz-
gürlük ve egemenlik haklarını savunarak, İran'ın
federal bir devlet halinde yeniden kurulmasını is-
tiyordu. Tahran hükümeti milyonlarca Azerî
Türk'ünün bu doğal haklarını tanımak istemeyince,
Şeyh Mehemmed Hiyâbânî'nin başkanlığı ile 24
Haziran 1920'de Tebriz'de millî-Demokratik Azer-
baycan Hükümeti kuruldu. Lakin Tahran yö-
neticileri, özellikle de İran'da Türklere karşı bir ce-
zalandırma aleti gibi kullanılan Rus Kazaklarının
yardımıyla aynı yıl 12 Eylülde, Millî Demokratik
Azerbaycan Hükümetini devirdiler. Millî Hü-
kümetin yerleştiği Alakapı denilen binada cereyan
eden dengesiz çarpışmalarda, hükümet başkanı,
âlim ve filozof Hiyâbânî de şehid oldu.
Hiyâbânî'nin makale ve nutukları, Güney
Azerbaycan'da millî benlik şuurunun kuv-
vetlenmesinde ve Türkçülük zihniyetinin ya-
yılmasında önemli rol oynadı.
Eserleri:
Güney Azerbaycan Edebiyatı Antolojisi, c.II,
' Bakı, 1983, Cenub Ulduzlan, Bakı, 1984.
Kaynakça:
Güney Azerbaycan Tarihinin Oçerkleri (1828-
1917), Bakı, 1985; Çjulam Memmedli. Xiyabani,
Bakı, 1949; Şövket Tağıyera. Azadhk ve Meslek
(İnanç) Fedaisi - Xiyabani. Azerbaycan EA Ha-
berleri.
 YAZILARI
AZERBAYCAN
(Güney Azerbaycan Edebiyatı Antolojisi, Bakı-1983, c.II, s.405-409)
...Öz genç heyatım heqiqet ve azadlıq yolunda
merdlikle feda eden Azerbaycan övladları içe-
risinde ele me'sum balalara tesadüf etmek olurdu
ki, dar ağaçları bele onların zeif vücudları qar-
şısmda titreyirdi. Bunların hedeqeden çıxmış göz-
leri, göyermiş dodaqları ve sıxılmış boğazları
cellâdları gorxudur ve renglerini qaçırırdı.
Muharibe aleyhine olan qüvveler, dahilî ve
xaricî düşmenler soyulmuş bu varlı eyaleti öz ma-
ceraları üçün meydan te'yin etdiler. Teerrüz ve zul-
mün qanlı pençesi bu vetenin nazenin vücudunu
parçaladı, qâlib ve meğlublarm yandırdığı ateşler
âbad yerleri yaxıb küle dönderdi. Duz-çörek qan-
mayan ünsürlerin qanlı xenceri Azerbaycan'ın hör-
metden salınmış qızlarmın vücudunda ele yaralar
açdı ki, onların qanlı dodaqları bir daha yumula
bilmeyecekdir
Hele de Azerbaycanlının qam axıdılmaqdadır.
Bu gün Tehran'm gözü Azerbaycan'ın parçalanmış
vücuduna dikilmişdir. Dodaqlardan eşidilen kel-
melerde, qelemlerin yazdığı sözlerde teqdir sesleri
ve tehsin nevaları eşidilmektedir.
Lâkin ey qeyretli Azerbaycan, ey Veten mef-
tunlarının istiqametli övladları, ey azadlığın qorxu
bilmeyen qehremanı, ey te'riflere ihtiyacı olmayan
Azerbaycan! Ey Azerbaycan!.. Bütün bu teqdir ve
teqdisler senin verdiyin şehidlerin qanı bahasıdır.
Bunlar senin heqiqeten ölmemiş cavanlarınm,
cavanmerd qocalarmm ezmkâr uşaqlarmm, teselli
tapmamış qadın ve qızlarınm sesidir ki, teqdir ve
teqdisleri İran semalarında terennüm edir.
... Dünyanın en günahkar âsileri xilâs oldu. Sen
ise hâlâ giriftarsan.
Tutalım ki, başdan ayağa yaralanmış ve par-
çalanmışsan. Bununla bele o abırlı başını yüksek
tut, vetenin qelbinden gelen teselli seslerini dinle,
qoy bu ses senin ürek ve ruhunda derin bir in-
tibahın qüdretli tufanını doğursun.
NITQLERİNDEN
I.
(c.II, s.429-430)
Menliyini sevmek tebii ve umumi bir qa-
nundur. Her bir adam, her bir canlı beşer özünü
başqasmdan çox sever. Buna göre de bir cemiyyet
öz rifah halını yaxşılaşdırmağı başqasmdan göz-
lememelidir.... Çox teessüf ki, biz öz qedr-
qiymetimizi çox az bilmiş, belke de özümüzde olan
menlikden xeber tutmamışıq. Bu, ferdlerin he-
yatmda tecrübeden keçirilmişdir. Yüksek xü-
...Sen teceddüd ve tekamülün geniş mey-
danının yalnız yolcususan, çetinlikler görmüşsen,
imtahandan çıxmışsan, budur qarşında yeni bir
dövr açılır.
Fedakârlıqlarm ne qeder böyük semere ver-
diyini gördün, ezildin, qanm axıdıldı, heyatmdan
yalnız bir quru nefes qaldı. Lâkin meqsed menziline
çatmaq üçün şerâfetli bir yola qedem goydun.
Zülm, işkence, ezab, musibetler, dar ağacı,
zencir ve zindanlar ne qeder möhkem olsalar bele
senin istiqamet ve metanetin qarşısmda bir-bir ezi-
lib mehv oldu. Lakin onların ölüm ve nehvinden
sonra sen yene de yaşadın ve selamet qaldm. Teh-
didler, hücum ve eziyyetler, mühasire ve qırgınlar
seni parça-parça edib altını üstüne çevirdi. Lakin
meğlub edebilmedi.
... Çmşlar, qiyamlar, üsyanlar, mühasireler,
müharibeler isted-i hamısma dözdün, suyu üzüne
bağladılar, çöreksiz ve yemeksiz qaldm. Lakin öz
meqsedine çatdm, istibdadı yıxıb mehv etdin.
... Budur, artıq xarabaları zehmetlerinden is-
tifade dövrü gelib çatmışdır. Keçmişin xarabaları
üzerinde geleceyin sarayları ucalmalıdır.
Bu sarayların yükselmesi fikir ve düşünce
teleb edir. Uzağı gören, uzağı düşünen fikir. Ağilli
ve tedbirli fikir. Yaradıcı ve canlandırıcı fikir. Tet-
big ve icra edici fikir. İslah edib intizam yaradan
fikir. Sebr ve sebat, yenilik, dissiplin ve teşkilat,
ayıqlıq, ümidvarlıq ve fedakarlıq teleb eden fikirler
olmalıdır.
Beli, fedakarlıq ve hemişe fedakarlıq.
Ey eziz Azerbaycan, sen iti gören bir gözsen
ki, İran seninle medeniyyete baxır. Sen bir hessa ve
müteessir olan üreksen ki, bu veten dünya ışığını
seninle hiss edir.
Ey ölmez Azerbaycan, bu ümidleri doğrult,
başını yuxarı tut, yaşa, hemişelik yaşa...
susiyetlere malik olan, ali fikirlere xidmet eden, öz
derece ve heysiyyetini qiymetlendiren ve bunun
qorunması üçün çalışan şehsler hemişe yüksek me-
qama çatmışlar. Mehz buna göredir ki, bir çox edib
ve filosoflar öz şehsiyyetleri namine âli dereceye
çatmış ve padşahları bele öz zehmet ve qüd-
retlerine qarşı hörmet etmeye mecbur etmişler.
Onlar saraylarda en parlaq yer tutmuşlar. Xalqlar
dexi bu ezemeti, me'nevi qüweni, menliyi ve öz
varlığına e'timadı üze çıxarmaqla tereqqi ve in-
kişafa nail olabilerler. Âzad ve müsteqil olmaq is-
teyen bir xalq öz heyatma ve içtimaî meselelere
lâqeyd qala- bilmez. Biz dexi mütereqqi xalqlar cer-
gesine çatmaq üçün öz fikir ve hissiyatımızı on-
ların derecesine qaldırmalıyıq.
Bir xalqın şerafeti üçün birinci sert onun müs-
teqil olmasıdır.
Müsteqil olmayan bir xalqın ezmi ve hörmeti
yoxdur. Xalqm istiqlaliyyetini onun exlaqi fazileti
saxlaya biler. Her bir xalqın istiqlaliyyetini qo-
ruyan ise onun merdlik ve şücâetidir.
15 haziran 1920
II.
(c.II, s. 436-437)
Xalq müqedderatmı özü müeyyen etmelidir.
O, evvelce öz hüququna malik olmalı ve hüququnu
eline almalıdır. Sonra ise hemin hüququn idare
olunması üçün vasite aramalıdır. Biz deyirik ki,
ham Qanun-i esâsî, hanı meclis, hani encümen, hanı
nazirlikler, hani teşkilat? Biz evvelce öz ha-
kimiyyetimizi te'sis etmeli, sonra zaman ve me-
kanın telebine uygun onun qanunlarmı vermeliyik.
Xalqm işleri ele adamların elinde olmalıdır ki, onlar
demokratiya üsûluna inansınlar ve hemin üsûlun
icrasına hazır olsun. Xalqm namuslu nü-
mayendelerinden teşkil olunmuş hökümet xain
adamların eline tapşırılabilmez. Xalq heyat mü-
baziresi ile daha yaxmdan tanış olmalıdır. Biz ele
bir zamanda yaşayırıq ki, her bir kiçik xalq bele öz
hüququna, istiqlaliyet ve azadlığına malik ol-
muşdur. Bunu gördükde biz çox şâd oluruq. Bi-
zimle hemserhed ve qonşu olan xalqların
istiqaliyyete çatdıqlarmı eşidib sevinirik. Le-
yaqetsizlik, qabiliyyetsizlik ve ciddiyyetsizlik ne-
ticesinde öz istiqlaliyyetini itirmiş xalqlarm vay ha-
lına! Biz demokratik hökumet teşkil etmek isteyirik.
Bu meqsed yolunda bütün azadixahlar bizimle şe-
rikdirler. Harada, hansı bir xeyanet ve xeta baş ve-
rerse, xalqm iti gözü onu görecekdir. Eğer yüksek
seviyyeye çatmak isteyirsinizse, özünüzü islâh
edin. Temiz niyyet ve semimiyyetle fealiyyet gös-
terin.
17 haziran 1920
III.
(c.II, s. 436-437)
Eşitmişsiniz ki, sebr acıdır, lakin onun şirin
meyveleri vardır. Siyasetde sebr ve metanet gös-
teren her bir xalq ve dövlet müveffeqiyyet qazanır.
Eksine, telesen ve öz meqsedine çatmaq üçün el-
ayağa düşenler bu meqsedlere yetişmeden çetinliye
rast gelib meğlub olurlar. Buna göre deyirler ki, si-
yaset de her şeyden evvel fikir ve düşünce lazımdır.
Eğer bu giyam dövründe de keçmişde olduğu kimi
hissiyyata qapılıb siyasetde inadcıl ve prinsipial ol-
masaydıq, peşimançılıq çekecekdik. Verilen düstur
ve gösterişleri öz mütefekkirlerinize olan inam ve
e'timadla icra edin. Size verilen te'limatları diqqetle
yerine yetirin. İstiqamet ve metanet bize mü-
veffeqiyet qazandıracaqdır...
30 haziran 1920
IV.
(c.II, s. 446)
Mühafizekar bir xalq inkişaf edebilmez. Es-
rimiz teceddüde doğru gedir. Mühafizekarlıq herc-
merclik, gerilik ve tenezzüle sebeb olur. Lakin bir
usûl var ki, o zahirde mühafizekarlığa oxşayırsa
da, heqiqetde tereqqi ve teceddüd yoludur. Bu o
demek deyildir ki, biz memleket içerisinde mü-
hasireye düşüb qalmışıq, dünya xalqlarmm güya
bizden xeberi yoxdur. Biz istediyimizi heyata ke-
çirebilerik. Xalqlarm mücerred ve ayrı-ayrı ferd ha-
lında heyat sürmesi mümkün deyildir...
... Bunu da anlamalısınız ki, öz bildiyinizi baş-
qalarına demek dexi sizin vezifenizdir. Tebligat ve
teşviqat olmadan heç bir fikir ve meslek ire-
lileyebilmez. Millî hakimiyyet esasını, demokratik
hökümet te'sisi zeruretini bütün vetendaşlarımıza
tebliğ etmelisiniz. Xalq iradesi her şeyden üstün ol-
malıdır. O, istediyi vaxt şahı taxtdan salmalı ve
redd etmelidir. Eğer isterse ve lazım görerse cum-
huriyet e'lan etmelidir. Beyenmediyi her bir dövlet
he'yetini iş üstünden götürmelidir. Her şeye özü
hâkim olmalıdır.
8 Temmuz 1920