Mirze Şefi Vazeh
(Gence, 1792 - Tiflis, 1852)
Mirze Şefi Vazeh 1792'de Gence'de doğdu. Ba-
bası Kerbelâyı Sâdık, Gence hakimi Cevat Han'ın
saray mimarıydı. Babasını erken kaybetmiş, İslâm
âyinlerine karşı itimatsızlığı ve hür fikirliliği ile
tanınan Hacı Abdulla adlı bir akrabasının hi-
mayesinde büyümüşdü. Bir kaç yıl Gence
medresesinde tahsil görmüş, lakin ruhanilere karşı
saygısızlığı nedeni ile medreseden kovulmuştu.
Bundan sonra şahsi gayretiyle tahsilini ta-
mamlamış, aynı zamanda bir hattat sıfatıyla
Gence'de ve çevresinde ün kazanmıştı. Hacı Ab-
dulla'nın yardımı ile Cevad Han'ın kızı Püste
Hanım'm sekreteri görevini üstlendi. Ama Rus-
ların 1826 yılı Gence saldırısından sonra, Püste
Hanım İran'a kaçmak zorunda kaldığından Mirze
Şefi de yegâne gelir kaynağı olan görevini kay-
betmişti. Ardından Hacı Abdulla'nın ölümü ve
Gence'lilerin şahsına yönelik sui zannı Mirze
Şefi'yi daha da zor bir duruma soktu. Sonunda Şah
Abbas camisi yanındaki medresede hüsn-i hatt öğ-
retmenliğine atanabildi. Burada Mirze Şefi'nin ya-
nmda tahsil görenlerden biri de XIX yy. Türk-
İslâm dünyasının büyük yazarı Mirze Feteli
Ahundzâde olmuştu. Onun sosyal görüşünün bi-
çimlenmesinde ve fikrî gelişiminde hocasının
Önemli rolü olmuştu.
1840-1846 yıllarında Mirze Şefi, Tiflis'teki orta
okulda -geza mektebinde- Türkçe öğretmeni ve şe-
riat müderrisi olarak çalışır. Burada okulun öğ-
retmenlerinden, Rus asıllı G.Grigoryev'le birlikde
Rus dilini öğrenen Türkler ve Azerî Türkçesini Öğ-
renmek isteyen Ruslar için ders kitapları, metin ör-
nekleri ve antolojiler hazırlar. Aynı zamanda Tif-
lis'teki Azerî şairlerini bir araya getiren "Divan-ı
Hikmet" adlı edebî meclisin kurucularından biri
olur. Rus şairlerinin bazı şiirlerini Fars diline çe-
virir. 1844'te Tiflis'teyken, Almanya'nın Hannover
şehrinden gelmiş şair ve tercümeci Fredrih Bo-
denştedt'le tanışır. Bir süre onun Fars dili ça-
lışmalarına kılavuzluk yapar. Bodenştedt Tiflis'ten
ayrılırken, Mirze Şefi kendi şiirler mecmuasını ona
hediyye eder. Aynı zamanda "Divan-ı Hikmet"
meclisinin faaliyetlerini devamlı takip eden Bo-
denştedt burada dinlediği şiirleri de yazıya al-
mıştı. 1846'da Almanya'ya dönen Bodenştedt
kendi memleketinde seyahat anılarını ihtiva eden
"Şarkda Bin Bir Gün" kitabını yayınlatır. Kitabın
içerisinde Mirze Şefi'nin şiirlerinden de örnekler
verir. Bu örneklerin kısa zamanda son derece
büyük şöhret kazandığını ve tüm Almanya'ya ya-
yıldığını gören Alman uzmanı, 1851'de Berlin'de
"Mirze Şefinin şarkıları" kitabını yayınlatır. Kitap
onun beklediğinden de büyük bir şöhret kazanır.
Kısa bir süre içerisinde, şarkılar İngiliz, Fransız,
İtalyan, İspanyol, Hollanda, Polonya, Çek, hatta
eski Yahudi diline bile aktarılır. Ve yalnız Al-
manya'da 100 defadan fazla yayınlanır. Şarkılar
aynı dönemde Rus diline de çevrilmiş ve ünlü Rus
yazarı Lev Tolstoy'un dikkatini çekmişti. 60-60.
yıllarda ekzotizm peşince koşan tüm Avrupa,
Mirze Şefi havasıyla nefes alırdı. Hetta "Mirze
Şefi" operası yazılmış, Almanya'da "Mirze Şefi"
pastaları üretilmeye başlamıştı. Bu durum kar-
şısında, 1873'ten sonra Bodenştedt, Mirze Şefi'nin
söz konusu şarkıların yazarı olduğunu inkâr etti.
Tiflis'te öğretmeni olan Mirze Şefi'nin adını, sa-
dece mahlas olarak kullandığını, şarkıları ken-
disinin yazdığını ileri sürdü. Uzun zaman Kaf-
kasya'da yaşamış Alman asıllı şarkiyatçı Adolf
Bcrje de, bu işte ona yardımcı olarak, Mirze
Şefi'nin hiç zaman şiir yazmadığı, yalnız bir öğ-
retmen olduğu yolunda, Tiflis'te sahte belgeler
topladı.
1846-1850 yıllarında Gence şehir mektebinde,
1850 yılından itibaren Tiflis ortaokulunda öğ-
retmenlik yapan ve 1852'de Tiflis'te Hakk'ın rah-
metine kavuşan Mirze Şefi'nin, kendi adı ve eser-
lerinin Avrupa'da ve tüm dünyada kazandığı şöh-
retten haberi bile olmadı. Azerbaycanlı tat-
kikatçılardan profosör Mikayıl Refili'nin, Eliejder
Seyidzâde'nin vb. yaptıkları araştırmalar, Mirze
Şefi'nin birçok şiirinin orijinallerinin ortaya çı-
karılması ve Almancaya tercümelerle mukayeseli
karşılaştırması Fridrih Bodenşted'tin hırsızlığını
ispat için yeterli sayıda örnekler vermiştir.
Mirze Şefi'nin adının ve eserlerinin Batı dün-
yasında yayılmasının önemli nedenlerinden biri,
onun şiirde Ömer Hayyam geleneklerini devam et-
tirmesi, dünyaya ve varlığa Ömer Hayyam gözü
ile-kaygısız ve neş'eli bir filozof nazarıyla bak-
masıydı. Şairin Azerbaycan Türkçesi ile elde edi-
len az sayıdaki şiiri, onun edebî mahareti, poetik
söz kullanma ustalığı ve başarısı hakkında bilgi
vermektedir. Bütün çağdaşları ve selefleri gibi
ŞİİRLERİ
(Poetik Meclisler, Bakı-1987, c.II, s.10)
Ne qeder kim, feleyin sâbit-i seyyaresi var,
Ol qeder sinede qemzen oxunun yâresi var.
Deyil eflâkde kövkeb görünen, çerx-i büîend,
Oluban dîde serapa, sene nezzâresi var.
Rûzigân qara, dâim gecesi târ keçer,
Her kinıin cşqde bir yâr-i sitemkâresi var,
Nece qan cûşe gelib eylemesin âh ü feğân,
KÖnlümün dîde-yi giryân kimi fevvâresi var.
Ol gezeldir ki, bu, Vâzeh dedi bir derd ehli,
Zahiren lâle otağında qonaq qâresi var.
SÜSENÎ
(c.II,s.11)
Ey nezâket çemeni içre xurâman Süseni,
Xûbluq kişverinin taxtma sultan Süseni,
Sedeğin yayı qaşı sedqesi qurban Süseni,
Bir baxışla yaraşır kim, ala yüz can Süseni,
Bele getse tez olur dillere dastan Süseni.
Herekât ü revîşin qıldı seh-i servini pest,
Sünbüle türreyi zülfün şikeni verdi şikest,
Lâleni dâğe salıb rûyin, edib bâdeperest,
Ey könül, qaş-göz arade ne gezirsen bele mest,
Yoxdu vehmin ki, are yerde töke qan Süseni.
Ey melek, ebryüzün güldü mü, yâ bedr-i tamam,
Kim ki, rûyinden olur mest, ona bade heram.
Perdesiz cilvelenib, naz ile ver qedde qiyam,
Küfr-i zülfün dağıdıb, mest çıxıb, eyle xuram
Bileler tâ ki, nedir küfr ile îman, Süseni.
Mirze Şefi de eserlerini iki dilde-Farsça ve Azerî
Türkçesi ile-kaleme almıştır.
Eserleri: Şiirleri. Bakı, 1926; Neğmeler, Bakı,
1961, Cünglerdeki Şiirleri, Bakı, 1981.
Kaynakça: Die Lieder des Mirza Şhaffuz,
Berlin 1851; (Mirze Şefİ Şarkıları, Alman dilinde);
Aus dem Nachlasse Mirza Scaffuys, Berlin, 1875
{Mirze Şefi irsinden, Alman dilinde); F. Bo-
denstedt. Tausend ein Tag im Orient, Berlin, 1896
(Şarkda Bin Bir Gün, Alman dilinde); Şair Mirze
Şefi, Bakı, 1938 (Rus dilinde); Mikayıl Refİlİ. Mirze
Şefi Dünya Edebiyatında, Bakı, 1957 (Rus di-
linde), E. Seyidzâde. Mirze Şefi, Yoksa Bo-
denştedt, Bakı, 1940 (Rus dilinde); E. Seyidzâde,
Mirza Şefi Vazeh. Bakı, 1969 (Rus dilinde); Fey-
zulla Kasımzâde. XIX. Esr Azerbaycan Edebiyatı
Tarihi. Bakı, 1974, s. 166-182.
Feleğin ne kadar gezegeni varsa sinemde de o
kadar gamzenin ok yarası vardır.
Gökte görünen yıldız değildir. Yüce gökler baştan
ayağa göz olmuş, seni seyrederler.
Kimin aşkta zalim bir sevgilisi varsa zamanı kara,
gecesi karanlık geçer.
Gönlümün yaşlı gözler gibi fıskiyesi varken kan
nasıl coşup da âh ve feryat eylemesin!
Bu gazeli Vâzeh adlı bir dert sahibi söyledi. Sanki
lâlenin otağında misafir olmuş bir karası vardır.
Ey nezaket çimeninde salınarak nazla gezen; gü-
zellik ülkesinn tahtına sultan olan; bir bakışıyla
yüz can alan susen çiçeği! Böyle giderse süsen çi-
çeği, çabucak dillere destan olur.
Yürüyüşün ve davranışların servinin düzlüğünü,
doğruluğunu geride bıraktı. Zülüflerinin kıvrımı
sümbüle kırıklık verdi. Yüzün lâleyi yaraya salıp
içki düşkünü hâle getirdi.
Ey melek, ey dolunay gibi olan güzel! Bulutlu
yüzün güldü mü? Senin yüzünden sarhoş olanlara
içki haramdır. Saklamadan cilve yap ve ayağa kal-
kıp boyunu göstererek nazlan.' Zülüflerinin ka-
ralığını ortaya dök. Sarhoş bir şekilde çıkıp salın.
Böylece küfür ile iman nedir, herkes bilsin.
Bu qed ü qâmetine etles ü xâra yaraşır,
Qaşlarm gûşesine qetlime îmâ yaraşır,
Ede ger zinde lebin lefz-i Mesîhâ, yaraşır.
Seni her kim ki, sever, basma sevda yaraşır,
Ola sergeşte vü dîvâne vü heyran Süseni.
Gün ki, her gün ki, cıxar, dergâhine secde eder,
Serv reftâra gelir, qilsa qedin bağa güzer
Gönce ger ağzın ile qarşı dura, boynun eyer,
Küfr-i zülfün yetişib bir yere kim, ey kâfer,
Deseler Vazeh'e, bühtandı, Müselman, Süseni.
MÜŞAİRE
(c. II. s.12)
Sebzpuş olmuş qeddin rüxsar-i ateşgunile,
Muse-yi İmrane güya, Tur şeklin gösterir.
NACİ
Tiğin almış destine ol çeşmi-celladm senin,
Cane qesd etmek diler, mexmur şeklin gösterir.
Cism-i zarımdan çıxar hicrin elinden naleler,
Böyle bir tendir tenim, zenbur şeklin gösterir.
Xett-i rüxsarm edib tarac hüsnün mülkünü,
Bir xerabe şehr içinde mur şeklin gösterir.
ŞEYX
Göz sirişki merdüminin nöqtesin berbad edip,
Aqibet bir gün olur kim, gur şeklin gösterir.
Tilbe könlüm teller ile sarmıb, teldir sebeb,
Filmesel, baxan kese Mensur şeklin gösterir.
Kehreba tek reng-i zerdim sanma gel bihude kim,
Derd-i eşqe uğramış, rencur şeklin gösterir.
MİRZE MEHEMMED HESEN
İller ile müttesil ger olsa bir ezeb,
Bir qarı düşse eline, hur şeklin gösterir...
Senin bu boyuna boşuna atlas veya üzeri menevişli
kumaş yakışır. Kaşlarının köşesine ise beni öl-
dürme düşüncesi yakışır. Eğer dudakların Hz.
İsa'nın adını yaşatırsa; yakışır, uygundur. Seni
seven her kişinin başına sevda yakışır. Ey susen çi-
çeği! Seni gören şaşkın, deli ve Sersem hâle düşer.
Güneş her gün çıkıp senin dergâhına secde eder.
Servi bağa gelse; boyun eğer, salınarak yürümeye
başlar. Eğer gül goncası ağzınla karşı karşıya gelse
boyun eğer. Ey kâfir! Senin zülüflerinin karalığı,
küfrü bir yere ulaştığında Vazeh'e Müslüman der-
lerse iftiradır.
Yeşil örtüye sarınmış boyun, ateş yüzünle, sanki
İmranoğlu Musa'ya Tur dağı gibi görünür.
Senin o cellat gözlerin eline okunu almış; mahmur
şekilde görünerek cana kastetmek ister.
Ayrılık derdiyle inleyen vücudumdan iniltiler
çıkar; tenim böyle bir tendir, arı şeklini gösterir.
Yanağının tüyleri güzellik mülkünü yağma edip,
harabe bir şehir içinde yoksulluğu gösterir.
Gözyaşı, aşığının (her) noktasını berbat etmiştir; so-
nunda öyle bir gün gelir ki mezarı gösterir.
Gönlüm teller ile sarmmıştır; bakan kimselere,
Mensur (gibi) olarak gösterir.
Gel, kehribar gibi altın renkli olduğumu sanma; za-
vallı ki aşk derdine düşmüş hasta şeklini gösterir.
Eğer bir dert, azap yıllarca sürse; bir kocakarı (bile)
eline düşse huri (gibi) görünür.