See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/260158529

Scour profiles and variation of shear stresses in scour holes downstream of

adverse stilling basins

Article · May 2013

CITATIONS READS

0 48

2 authors:

Hossein Khalili Shayan Javad Farhoudi

University of Tehran University of Tehran
34 PUBLICATIONS   80 CITATIONS    83 PUBLICATIONS   428 CITATIONS   

SEE PROFILE SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Developing the common equations for estimation of discharge in some flow measurement flumes View project

Simulation of River Morphological Changes under Dam Removal Condition (Case Study: Voshmgir Dam- Gorganrud River) View project

All content following this page was uploaded by Hossein Khalili Shayan on 12 January 2021.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 ‫ﻣﺠﻠﻪ ﻋﻠﻤﻲ‪ -‬ﭘﮋوﻫﺸﻲ‬
‫دوره ‪ ،7‬ﺷﻤﺎره ‪ ،4‬زﻣﺴﺘﺎن ‪1391‬‬

‫ﻧﻴﻢرخﻫﺎي آبﺷﺴﺘﮕﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﻨﺶﻫﺎي ﺑﺮﺷﻲ در ﺣﻔﺮه در‬

‫ﭘﺎﻳﺎب ﺣﻮﺿﭽﻪﻫﺎي آراﻣﺶ ﺑﺎ ﺷﻴﺐ ﻣﻌﻜﻮس‬

‫‪*2‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺧﻠﻴﻠﻲ ﺷﺎﻳﺎن‪ ،1‬ﺟﻮاد ﻓﺮﻫﻮدي‬
‫‪ -1‬داﻧﺶآﻣﻮﺧﺘﻪ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﺳﺎزهﻫﺎي آﺑﻲ‪ ،‬ﮔﺮوه ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ آﺑﻴﺎري و آﺑﺎداﻧﻲ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬
‫‪ -2‬اﺳﺘﺎد ﮔﺮوه ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ آﺑﻴﺎري و آﺑﺎداﻧﻲ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬

‫* ﻛﺮج‪ ،‬ﺻﻨﺪوق ﭘﺴﺘﻲ ‪31587 -4111‬‬

‫‪jfarhoudi@ut.ac.ir‬‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‪ -‬در اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺸﺎﺑﻪ ﻧﻴﻢرخﻫﺎي آبﺷﺴﺘﮕﻲ ﺣﺎﺻﻞ از ﺟﺮﻳﺎن ﻣﺴﺘﻐﺮق ﺧﺮوﺟﻲ از درﻳﭽﻪﻫﺎي ﻛﺸﻮﻳﻲ‬
‫در ﭘﺎﻳﺎب ﺣﻮﺿﭽﻪﻫﺎي آراﻣﺶ ﺑﺎ ﺷﻴﺐ ﻣﻌﻜﻮس ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳـﻦ ﻣﻨﻈـﻮر از ﻧﺘـﺎﻳﺞ ‪ 233‬آزﻣـﺎﻳﺶ و‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ‪ 3262‬ﻧﻴﻢرخ ﺣﻔﺮه در ﮔﺴﺘﺮه وﺳﻴﻌﻲ از اﻋﺪاد ﻓﺮود‪ ،‬داﻧﻪﺑﻨﺪي ذرات رﺳﻮﺑﻲ‪ ،‬ﻋﻤﻖ ﭘﺎﻳﺎب‪ ،‬ﻃﻮل و ﺷﻴﺐ‬
‫ﺣﻮﺿﭽﻪ ﻣﻌﻜﻮس اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻧﺸﺎن داد ﻧﻴﻢرخﻫﺎي آبﺷﺴﺘﮕﻲ در ﭘﺎﻳﺎب ﻫـﺮ ﺷـﻴﺐ ﺣﻮﺿـﭽﻪ‪،‬‬
‫ﺧﻮدﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪاي ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪاي ﺑﺮاي ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻧﻴﻢرخﻫﺎي ﺑﺪون ﺑﻌﺪ ﺣﻔﺮه در ﺷﻴﺐﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اراﺋـﻪ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎص از ﻋﺪد ﻓﺮود ذره‪ ،‬ﻋﻤﻖ ﭘﺎﻳﺎب و ﻃﻮل ﺣﻮﺿﭽﻪ‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﺷﻴﺐ ﺣﻮﺿﭽﻪ ﻣﻌﻜﻮس از‬
‫ﺻﻔﺮ ﺑﻪ ‪ ،%15/6‬ﺳﺒﺐ ﻛﺎﻫﺶ ‪ %15‬در ﻋﻤﻖ ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ آبﺷﺴﺘﮕﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬روﺷﻲ ﻧﻈـﺮي ﺟﻬـﺖ ﺗﻘﺮﻳـﺐ ﺗـﻨﺶ‬
‫ﻧﺎﺷﻲ از وزن ذره‪ ،‬ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺴﺘﺮ و ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﺣﺮﻛﺖ ذره در ﻃﻮل ﺣﻔﺮه آبﺷﺴـﺘﮕﻲ‪ ،‬اراﺋـﻪ ﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪات ﻧﺸﺎن داد ﺗﻨﺶﻫﺎي ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺴﺘﺮ و وزن در ﻃﻮل ﺣﻔﺮه‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻳﻚ روﻧﺪ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎ زﻣﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺣﻮﺿﭽﻪ ﺑﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﻨﺶﻫﺎي ﺑﺮﺷﻲ و وزن ﺑﺮرﺳﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻛﻠﻴﺪ واژﮔﺎن‪ :‬ﺗﺸﺎﺑﻪ ذاﺗﻲ‪ ،‬ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺴﺘﺮ‪ ،‬ﺟﺖ ﻣﺴﺘﻐﺮق‪ ،‬ﺣﻮﺿﭽﻪ آراﻣﺶ ﻣﻌﻜﻮس‪ ،‬ﻧﻴﻢرخ آبﺷﺴﺘﮕﻲ‪.‬‬

‫ﺳﻮي ﺟﺮﻳﺎن در ﻣﺠﺎورت ﺳﺎزه از ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ‬ ‫‪ -1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫آﺳﺘﺎﻧﻪ ﺣﺮﻛﺖ ذرات ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ‪ ،‬ذرات‬
‫ﺳﺎزﻧﺪه ﺑﺴﺘﺮ ﺗﻮﺳﻂ ﺟﺮﻳﺎن آب ﻛﻨﺪه ﺷﺪه و ﺳـﭙﺲ ﺣﻤـﻞ‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ آن ﺑﺮ ﻫﻢ ﺧـﻮردن وﺿـﻌﻴﺖ رﻳﺨﺘـﺎري‬
‫رودﺧﺎﻧــﻪ و اﻳﺠــﺎد ﺣﻔــﺮه آبﺷﺴــﺘﮕﻲ در اﻃــﺮاف ﺳــﺎزه‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻳﻦ ﺣﻔـﺮه ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﭘﺎﻳﺪاري ﺳﺎزه را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻧﺠﺎم ﺷﺪه‬
‫آبﺷﺴﺘﮕﻲ در اﻃﺮاف ﺳﺎزهﻫﺎي آﺑـﻲ اﺣـﺪاث ﺷـﺪه روي‬
‫ﭘﻲﻫﺎي ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮ‪ ،‬از ﺟﻤﻠـﻪ ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ ﻣﺴـﺎﺋﻠﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻋﻤﻠﻜﺮد اوﻟﻴﻪ ﻣﻮرد اﻧﺘﻈﺎر از اﻳﻦ ﺳﺎزه و ﭘﺎﻳﺪاري آن را در‬
‫ﻃﻮل زﻣﺎن ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه‬
‫در ﭘﺎﻳﺎب ﺳﺎزهﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑـﺮ ﺷـﺮاﻳﻂ ﺣﻀـﻮر ﺟﺮﻳـﺎنﻫـﺎي‬
‫ﻣﻮﺿﻌﻲ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ رخ ﻣـﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ ﺗـﻨﺶ ﺑﺮﺷـﻲ وارده از‬

‫‪85‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺧﻠﻴﻠﻲ ﺷﺎﻳﺎن‪ ،‬ﺟﻮاد ﻓﺮﻫﻮدي‬ ‫ﻧﻴﻢرخﻫﺎي آبﺷﺴﺘﮕﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﻨﺶﻫﺎي ﺑﺮﺷﻲ در ﺣﻔﺮه ‪. . .‬‬

‫)‪(1986‬‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﻧﻮع ﺧﻮد ﭘﻴﭽﻴﺪه و زﻣﺎنﺑـﺮ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺤﻘﻘﺎن در زﻣﻴﻨﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺣﻔﺮه آبﺷﺴﺘﮕﻲ ﻣﻮﺿﻌﻲ‬
‫‪ Ali and Lim‬ﺑﺎ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺳﺮﻋﺖ ﺟﺮﻳـﺎن در ﻣﺠـﺎورت‬ ‫در ﭘﺎﻳﻴﻦدﺳﺖ ﺳﺎزهﻫﺎ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه ﺗﻘﺴﻴﻢ‬
‫ﺑﺴﺘﺮ ﺣﻔﺮه‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺴـﺘﺮ را در ﻃـﻮل ﺣﻔـﺮه‬ ‫ﻛﺮد‪ :‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺣﻔﺮه آبﺷﺴﺘﮕﻲ‬
‫ﻣﺤﺎﺳـﺒﻪ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ ،Hogg et al. (1997) .‬ﻣـﺪﻟﻲ ﺗﺤﻠﻴﻠـﻲ را‬ ‫در زﻣﺎنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧـﺪ و ﺑﺮﺧـﻲ دﻳﮕـﺮ ﻋﻮاﻣـﻞ‬
‫ﺑﺮاي ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ دوﺑﻌﺪي ﺣﻔﺮه آب ﺷﺴﺘﮕﻲ در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻳـﻚ‬ ‫ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺣﻔﺮه را ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺤﻘﻘﺎن‪،‬‬
‫ﺟﺖ دﻳﻮارهاي ﻣﺘﻼﻃﻢ اراﺋﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﺸﺎن ﺗﻐﻴﻴـﺮات زﻣـﺎﻧﻲ‬ ‫در ﻃﻲ ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت ﺧـﻮد ﭼﻨـﻴﻦ ﮔـﺰارش ﻛﺮدﻧـﺪ ﻛـﻪ اﮔـﺮ‬
‫ﺣﻔــﺮه آبﺷﺴــﺘﮕﻲ را ﺑــﺎ اﻧﺘﮕــﺮالﮔﻴــﺮي از ﻣﻌﺎدﻟــﻪ ﺑﻘــﺎي‬ ‫ﻧﻴﻢ رخﻫﺎي آب ﺷﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻲﺑﻌـﺪ ﺷـﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺠﻤــﻲ رﺳــﻮب ﻣﺤﺎﺳــﺒﻪ و ﻧﺘــﺎﻳﺞ را ﺑــﺎ ﻧــﻴﻢرخﻫــﺎي‬ ‫ﺷﻜﻞ ﺣﻔﺮه از ﻧﻈﺮ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻣﺸﺎﺑﻪ و ﻣﺴﺘﻘﻞ از زﻣﺎن و اﻧـﺪازه‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪Dey and Westrich (2003).‬‬ ‫آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ‬ ‫ذرات رﺳﻮﺑﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد ) ‪Laursen, 1952, Hassan and‬‬
‫ﺑــﻪواﺳــﻄﻪ ﺣــﻞ ﻣﻌﺎدﻟــﻪ اﻧﺘﮕﺮاﻟــﻲ ﻣــﻮﻣﻨﺘﻢ ﻓ ـﻦ‪-‬ﻛــﺎرﻣﻦ‬ ‫‪Narayanan, 1985, Farhoudi and Smith, 1985,‬‬
‫‪.(Chatterjee et al., 1994, Dey and Sarkar, 2006‬‬
‫)‪ (Schlichting and Gersten 2000‬و اﺳــﺘﻔﺎده از ﻧﺘــﺎﻳﺞ‬
‫)‪Oliveto et al. (2011‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﻴـﺎن‪ ،Dargahi (2003) ،‬و‬
‫اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺳﺮﻋﺖ ﺟﺮﻳﺎن در ﻃﻮل ﺣﻔﺮه‪ ،‬ﻋﺒﺎراﺗﻲ را ﺑﺮاي‬
‫ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﺎﺑﻬﻲ ﺑـﻴﻦ ﻧـﻴﻢرخﻫـﺎي آبﺷﺴـﺘﮕﻲ ﻣﺸـﺎﻫﺪه‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﻣﺠﺎور ﺑﺴﺘﺮ ﺑﻪﻋﻠﺖ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي ﺑﺮﮔﺸﺘﻲ‬
‫ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در وﺟــﻪ ﺑﺎﻻدﺳــﺖ و ﺟﺮﻳــﺎنﻫــﺎي رو ﺑــﻪﺟﻠــﻮ در وﺟــﻪ‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺮرﺳـﻲ ﺗﻐﻴﻴـﺮات‬
‫‪Adduce and‬‬ ‫ﭘــﺎﻳﻴﻦدﺳــﺖ ﺣﻔــﺮه ﺑ ـﻪدﺳــﺖ آوردﻧــﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮﻋﺖ و ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ در ﻃﻮل و ﻋﻤﻖ ﺣﻔـﺮه آبﺷﺴـﺘﮕﻲ‬
‫)‪ Sciortino (2006‬ﻣــﺪﻟﻲ رﻳﺎﺿــﻲ را ﺑــﺮاي ﺷــﺒﻴﻪﺳــﺎزي‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻃﻮل ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻓﺮاﻳﻨﺪ آب ﺷﺴﺘﮕﻲ ﻣﻮﺿﻌﻲ ﺑﺎ زﻣﺎن‪،‬‬
‫ﻧﻴﻢ رخ آب ﺷﺴﺘﮕﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﻳﻚ ﺟﺖ دوﺑﻌﺪي اﻓﻘﻲ اراﺋـﻪ‬
‫ﺳﻪ ﻧﻮع ﺗﻨﺶ ﺑﺮ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﺣﻔﺮه آبﺷﺴﺘﮕﻲ ﻣﺆﺛﺮ اﺳـﺖ؛‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺪل ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﻣﺠﺎور‬
‫ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﻧﺎﺷﻲ از وزن ﻣﺴﺘﻐﺮق ذره روي وﺟﻮه ﺷـﻴﺒﺪار‬
‫ﺑﺴﺘﺮ در ﻃﻮل ﺣﻔﺮه در زﻣﺎنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫـﺮ‬
‫ﺑﺎﻻدﺳــﺖ و ﭘــﺎﻳﻴﻦدﺳــﺖ ﺣﻔــﺮه‪ ،‬ﺗــﻨﺶ ﺑﺮﺷــﻲ ﻧﺎﺷــﻲ از‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﺪوﻧﻲ ﺑﺮاي ﺗﺨﻤﻴﻦ اﻧﻮاع ﺗـﻨﺶ‪-‬‬
‫ﺳﺮﻋﺖﻫﺎي ﺟﺮﻳﺎن در ﻣﺠﺎورت ﺑﺴـﺘﺮ و ﺗـﻨﺶ ﺑﺮﺷـﻲ در‬
‫ﻫﺎي ﺑﺮﺷﻲ در ﻃﻮل ﺣﻔﺮه آبﺷﺴﺘﮕﻲ ﺑـﺎ ﻫﻨﺪﺳـﻪ دﻟﺨـﻮاه‬
‫‪Adduce and Sciortino‬‬ ‫آﺳــﺘﺎﻧﻪ ﺣﺮﻛــﺖ ذره رﺳــﻮﺑﻲ )‬
‫ﺑﻪﺟﻬﺖ ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ ﻣﻮﺿﻮع اراﺋﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .(2006‬از ﻳﻚ دﻳﺪﮔﺎه‪ ،‬ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ آبﺷﺴﺘﮕﻲ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ اداﻣﻪ‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺗﺸﺎﺑﻪ ﻧﻴﻢ رخﻫـﺎي آبﺷﺴـﺘﮕﻲ در‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺴﺘﺮ و ﺗـﻨﺶ ﻧﺎﺷـﻲ از‬
‫ﭘﺎﻳﺎب ﺣﻮﺿﭽﻪﻫﺎي آراﻣﺶ اﻓﻘﻲ و ﻣﻌﻜﻮس ﻧﺎﺷﻲ از ﺟﺖ‬
‫وزن ﻣﺴـﺘﻐﺮق ذره در اﻣﺘــﺪاد ﺟﺎﺑــﻪﺟـﺎﻳﻲ ﺑﻴﺸــﺘﺮ از ﺗـﻨﺶ‬
‫ﻣﺴــﺘﻐﺮق ﺧﺮوﺟــﻲ از درﻳﭽــﻪ ﻛﺸــﻮﻳﻲ ﺑــﺮ اﺳــﺎس ﻧﺘــﺎﻳﺞ‬
‫ﺑﺮﺷﻲ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﺣﺮﻛﺖ ذره رﺳﻮﺑﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻃﻼع از روﻧـﺪ‬
‫آزﻣﺎﻳﺸــﮕﺎﻫﻲ ﺑﺮرﺳــﻲ ﻣــﻲﺷــﻮد‪ .‬ﺳــﭙﺲ ﻣﻌــﺎدﻻﺗﻲ ﺑــﺮاي‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺣﻔﺮه آبﺷﺴﺘﮕﻲ در ﺗﻌﻴـﻴﻦ‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻧﻴﻢرخ ﺣﻔﺮه در ﻫﺮ زﻣﺎن‪ ،‬اراﺋﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﺑﺎر ﺑﺴﺘﺮ اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن و ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﺗﻐﻴﻴـﺮات‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺮدار ﻧﻴﺮوﻫﺎ و ﺗﻌـﺎدل ﻳـﻚ ذره رﺳـﻮﺑﻲ ﻣﻨﻔـﺮد در‬
‫ﺳﺮﻋﺖ در ﻃﻮل و ﻋﻤﻖ ﺣﻔﺮه آبﺷﺴﺘﮕﻲ ﻣﻔﻴـﺪ اﺳـﺖ‪ .‬از‬
‫ﻃﻮل ﺣﻔﺮه‪ ،‬روﺷﻲ ﻧﻈﺮي ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺎ داﺷـﺘﻦ‬
‫ﺳـﻮﻳﻲ ﻫــﺮ ﮔﻮﻧـﻪ اﻧــﺪازهﮔﻴــﺮي ﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ ﺗــﻨﺶ ﺑﺮﺷــﻲ در‬
‫ﻧﻴﻢرخﻫﺎي آبﺷﺴﺘﮕﻲ در ﻫﺮ زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺘـﻮان اﻧـﻮاع ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬
‫ﻣﺠﺎورت ﺑﺴﺘﺮﺗﻨﻬﺎ در ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫ﺗﻨﺶﻫﺎي ﺑﺮﺷﻲ را در ﻃﻮل ﺣﻔﺮه ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و روﻧﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮات‬
‫ﻟﻮﻟﻪ ﺳﺘﻮن اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﻏﻴﺮﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ ﺗـﻨﺶ‬
‫آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ زﻣﺎن ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻃـﻮل و ﺷـﻴﺐ‬
‫ﺑﺮﺷﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺴﺘﻠﺰم اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺳـﺮﻋﺖﻫـﺎي ﻣﺠـﺎور ﺑﺴـﺘﺮ‬
‫ﺣﻮﺿﭽﻪ ﺑﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮات اﻳﻦ ﺗﻨﺶﻫﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪86‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺧﻠﻴﻠﻲ ﺷﺎﻳﺎن‪ ،‬ﺟﻮاد ﻓﺮﻫﻮدي‬ ‫ﻧﻴﻢرخﻫﺎي آبﺷﺴﺘﮕﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﻨﺶﻫﺎي ﺑﺮﺷﻲ در ﺣﻔﺮه ‪. . .‬‬

‫ﺳﺎﻋﺖ )ﻧﺪرﺗﺎً ‪ 48‬ﺳﺎﻋﺖ ﺗﺎ ‪ 56‬ﺳﺎﻋﺖ( ﺑﻪواﺳـﻄﻪ ﺗﻜﻨﻴـﻚ‬ ‫‪ -2‬ﻣﻮاد و روشﻫﺎ‬

‫ﻋﻜﺲﺑﺮداي ﺑﺮداﺷﺖ و رﻗﻮﻣﻲ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻔﺎﻳﺖ زﻣﺎن اﻧﺠﺎم آزﻣﺎﻳﺸـﺎت ﻣﻌـﺎدل ‪24‬‬
‫ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬آزﻣﺎﻳﺸﻲ ﺷﺎﻫﺪ در ﻣﺪت ‪ 54‬ﺳـﺎﻋﺖ و در ﺷـﺮاﻳﻂ‬
‫اﻧﺠــﺎم ﺷــﺪ‪.‬‬ ‫) ‪(S o = − 0.076, Fr1 = 9.15, D 50 = 1.11mm‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 2‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﭼﻨﺎنﭼﻪ وﺿﻌﻴﺖ ﺣﻔﺮه در ﭘﺎﻳﺎن ‪54‬‬
‫ﺳﺎﻋﺖ آزﻣﺎﻳﺶ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﻌﺎدل ﻧﺴﺒﻲ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ‪ %87/5‬از ﻋﻤﻖ ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ در ﭘﺎﻳﺎن ‪ 54‬ﺳﺎﻋﺖ‬
‫آزﻣﺎﻳﺶ‪ ،‬در ﻣﺪت ‪ 24‬ﺳﺎﻋﺖ آزﻣـﺎﻳﺶ ﺣﺎﺻـﻞ ﻣـﻲﺷـﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ‪ 24‬ﺳﺎﻋﺖ ﺷﻴﺐ ﺗﻐﻴﻴـﺮات‬
‫‪ -1-2‬ﺑﺮداﺷﺖ ﻧـﻴﻢرخﻫـﺎي آبﺷﺴـﺘﮕﻲ از ﻧﺘـﺎﻳﺞ‬
‫آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ وﺿﻌﻴﺖ ﻧﻴﻢرخﻫﺎي آبﺷﺴﺘﮕﻲ ﻧﺎﺷـﻲ از‬
‫ﺟــﺖ ﻣﺴــﺘﻐﺮق ﺧﺮوﺟــﻲ از درﻳﭽــﻪ ﻛﺸــﻮﻳﻲ در ﭘﺎﻳــﺎب‬
‫ﺣﻮﺿــﭽﻪﻫــﺎي آراﻣــﺶ اﻓﻘــﻲ و ﺣﻮﺿــﭽﻪﻫــﺎي آراﻣــﺶ‬
‫ﻣﻌﻜﻮس‪ ،‬از ﻧﺘﺎﻳﺞ اﻧﺠـﺎم ‪ 233‬آزﻣـﺎﻳﺶ و ﺑﺮداﺷـﺖ ‪3262‬‬
‫ﻧــﻴﻢرخ ﺑــﺮ روي ﻳــﻚ ﻣــﺪل آزﻣﺎﻳﺸــﮕﺎﻫﻲ ﻣﻮﺟــﻮد در‬
‫آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت آب ﭘﺮدﻳﺲ ﻛﺸﺎورزي و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺑﺎ اﺑﻌﺎد ﻧﺸﺎن داده ﺷـﺪه در ﺷـﻜﻞ ‪ -1‬اﻟـﻒ‬

‫(‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗـﻮﺟﻬﻲ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ‬

‫‪dy m‬‬
‫ﻋﻤﻖ ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ ﺑﺎ زﻣﺎن )‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ‪ .‬آزﻣﺎﻳﺶ ﻫـﺎ در ﻣﺤـﺪوده ﮔﺴـﺘﺮدهاي از ذرات‬
‫‪dt‬‬
‫رﺳﻮﺑﻲ ﺑﺎ داﻧﻪﺑﻨـﺪي ﻳﻜﻨﻮاﺧـﺖ ‪ ،D50‬ﻃـﻮل ﻧﺴـﺒﻲ ‪ L/w‬و‬
‫ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦوﺟﻮد ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻋﺪم دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑـﻪ ﺗﻌـﺎدل دﻳﻨـﺎﻣﻴﻜﻲ‬
‫ﺷﻴﺐ ﺣﻮﺿﭽﻪ آراﻣﺶ ﻣﻌﻜﻮس ‪ ، S o = − tan θ‬ﻋﺪد ﻓﺮود‬
‫)‪et al. (2000‬‬ ‫ﺑﺴـــﺘﺮ آبﺷﺴـــﺘﮕﻲ ﻗـــﺒﻼً ﺗﻮﺳـــﻂ‬
‫اوﻟﻴﻪ ﭘﺮش ‪ Fr1‬و ﻋﻤﻖ ﻧﺴﺒﻲ ﭘﺎﻳﺎب ‪ yt/y1‬اﻧﺠﺎم ﺷـﺪ‪yt ) .‬‬
‫‪ Balachandar‬در ﻧﺘﻴﺠــﻪ اﻧﺠــﺎم ﻳــﻚ آزﻣــﺎﻳﺶ ‪ 96‬ﺳــﺎﻋﺘﻪ‬
‫ﻋﻤﻖ ﭘﺎﻳﺎب‪ L ،‬ﻃﻮل ﺣﻮﺿﭽﻪ‪ θ ،‬زاوﻳﻪ ﺷـﻴﺐ ﺣﻮﺿـﭽﻪ‬
‫ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻜﻮس‪ w ،‬ﺑﺎزﺷﺪﮔﻲ درﻳﭽـﻪ و ‪ y1‬ﻋﻤـﻖ آب در ﻧﺎﺣﻴـﻪ‬
‫ﺗﻨﮓﺷﺪﮔﻲ( )ﺟﺪول ‪ .(1‬ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﻴﺮي دﺑﻲ ﺟﺮﻳـﺎن در‬
‫ﻫﺮ ﺣﺎﻟﺖ از ﻳﻚ ﺳﺮرﻳﺰ ﻣﺜﻠﺜﻲ واﺳﻨﺠﻲﺷـﺪه ﺗﻮﺳـﻂ ﻳـﻚ‬
‫ﻓﻠﻮﻣﺘﺮ اﻟﻜﺘﺮو ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻓﻠﻨﭽﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﺷـﺪ‪ .‬آزﻣـﺎﻳﺶ ﻫـﺎ‬
‫ﭘﺲ از ﺑﺮﻗﺮاري ﻧﺴﺒﻲ ﺷﺮاﻳﻂ ﺟﺮﻳﺎن از ﻗﺒﻴـﻞ ﺗﻨﻈـﻴﻢ دﺑـﻲ‪،‬‬
‫ﺑﺎزﺷﺪﮔﻲ درﻳﭽﻪ و ﻋﻤﻖ ﭘﺎﻳـﺎب در ﭘﺎﻳـﺎن آزﻣـﺎﻳﺶ ﻗﺒﻠـﻲ‬
‫ﺷــﺮوع ﻣــﻲﺷــﺪ‪ .‬ﺑــﻪ ﻣﻨﻈــﻮر ﺟﻠــﻮﮔﻴﺮي از آبﺷﺴــﺘﮕﻲ‬
‫ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ رﺳﻮﺑﺎت در ﻟﺤﻈﺎت اوﻟﻴﻪ آزﻣﺎﻳﺶ ﺗﺎ رﺳـﻴﺪن ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻮرد اﻧﺘﻈﺎر‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﺻﺎف رﺳـﻮﺑﺎت از ﭘـﺎﻳﻴﻦدﺳـﺖ‬
‫ﺑﻪآراﻣﻲ از آب ﭘﺮﺷﺪه و ﭘﺲ از رﺳﻴﺪن ﺳﻄﺦ آب ﺑﻪﻣﻘـﺪار‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬آزﻣﺎﻳﺶ ﺟﺪﻳﺪ آﻏﺎز ﻣـﻲﮔﺮدﻳـﺪ‪ .‬در ﻫـﺮ آزﻣـﺎﻳﺶ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 1‬اﻟﻒ‪ -‬ﻣﺪل آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ‪ ،‬ب‪ -‬ﻃﺮﺣﻲ از ﺣﻔﺮه‬ ‫ﻧﻴﻢرخ آبﺷﺴﺘﮕﻲ در زﻣﺎنﻫﺎي ‪15‬و ‪ 30‬ﺛﺎﻧﻴـﻪ‪ 1 ،‬و ‪ 2‬و ‪4‬‬
‫آبﺷﺴﺘﮕﻲ‬ ‫و ‪ 8‬و ‪ 15‬و ‪ 30‬دﻗﻴﻘـــﻪ‪ 1 ،‬و ‪ 2‬و ‪ 4‬و ‪ 8‬و ‪ 12‬و ‪ 18‬و ‪24‬‬

‫ﺟﺪول ‪ 1‬داﻣﻨﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎي ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ در اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ‬

‫‪L‬‬ ‫‪yt‬‬
‫) ‪D 50 (mm‬‬ ‫‪So‬‬ ‫‪Fr1‬‬ ‫ﭘﺎراﻣﺘﺮ‬
‫‪w‬‬ ‫‪y1‬‬
‫داﻣﻨﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮات ‪0/58-1/78 0-(-0/156) 47/2-84/3 2/9-24/6 3/8-11/1‬‬

‫‪87‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺧﻠﻴﻠﻲ ﺷﺎﻳﺎن‪ ،‬ﺟﻮاد ﻓﺮﻫﻮدي‬ ‫ﻧﻴﻢرخﻫﺎي آبﺷﺴﺘﮕﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﻨﺶﻫﺎي ﺑﺮﺷﻲ در ﺣﻔﺮه ‪. . .‬‬

‫ﺣﺮﻛﺖ ذره رﺳﻮﺑﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ در ﺷـﺮاﻳﻂ اﻧﺘﻘـﺎل ذره روي‬ ‫‪ -2-2‬روش ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي‬
‫ﺑﺴﺘﺮ ﺷﻴﺐدار ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺎﺑﻌﻲ از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﻜﺎﻧﻲ و ﺗـﻨﺶ‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪات ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﺟﺰ در ﻣﺮاﺣﻞ اوﻟﻴﻪ آبﺷﺴﺘﮕﻲ‬
‫*‬
‫ﺑﺮﺷــﻲ در آﺳــﺘﺎﻧﻪ ﺣﺮﻛــﺖ ذره روي ﺑﺴــﺘﺮ اﻓﻘــﻲ ) ‪( τ cr‬‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺨﺶ ﻣﻌﻴﻨﻲ از رﺳﻮﺑﺎت اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺘﻪ را ﺑﺎر ﻣﻌﻠﻖ‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد )‪.(Meyer-Peter and Muller, 1948‬‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ رﺳﻮﺑﺎت ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن در‬
‫‪τ cr* = 0.047γ w ( S s − 1) D 50‬‬ ‫)‪(3‬‬ ‫‪Farhoudi and Smith,‬‬ ‫ﻗﺎﻟﺐ ﺑﺎر ﺑﺴﺘﺮ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ )‬

‫از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (1‬در ﻃﻮل ﺑﺎزه اﻧﺘﻘﺎل ‪ ∆x‬و در ﻣﺪت ‪ ∆t‬ﻣﻲ‪-‬‬ ‫‪.(1985‬‬

‫ﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫) ‪q 2( B ) − q1( B‬‬ ‫‪∆y‬‬
‫)‪= ( n − 1‬‬ ‫)‪(4‬‬
‫‪∆x‬‬ ‫‪∆t‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (4‬را ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (2‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪﺻﻮرت‬
‫راﺑﻄﻪ )‪ (5‬ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫‪(τ o( 2) − τ cr ( 2) ) =  ρ γ w (S s − 1)  q1( B ) + (n − 1)∆x. ∆y ‬‬ ‫)‪(5‬‬

‫‪‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪∆t ‬‬
‫در ﻃﻮل ﺟﺎﺑﺠﺎﻳﻲ ذره رﺳﻮﺑﻲ در ﻃﻮل ﺣﻔﺮه آب ﺷﺴـﺘﮕﻲ‬
‫دو ﻧﻮع ﺗﻨﺶ ﺑﺮ ذره وارد ﻣﻲﺷـﻮد‪ :‬ﺗـﻨﺶ ﺑﺮﺷـﻲ ﻧﺎﺷـﻲ از‬
‫وزن ذره در اﻣﺘﺪاد ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﻳﻲ‪ τ w ،‬و ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷـﻲ وارده از‬
‫ﺳﻮي ﺑﺴﺘﺮ‪ . τ b ،‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪:‬‬ ‫ﺷﻜﻞ ‪ 2‬ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻋﻤﻖ ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ ﺑﺎ زﻣﺎن در ﻃﻲ ﻳﻚ آزﻣﺎﻳﺶ ‪ 54‬ﺳﺎﻋﺘﻪ‬
‫‪τ o = τ b + τw‬‬ ‫)‪(6‬‬
‫اﻧﺘﻘﺎل رﺳﻮﺑﺎت ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد ﻛـﻪ ‪ . τ o
τ cr‬ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻘﺎي رﺳﻮب در واﺣﺪ ﻋﺮض ﺣﻔﺮه و ﺑﺎ ﻓﺮض ﻋﺪم‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻌﺎدﻻت )‪ (5‬و )‪ (6‬ﻣﻲﺗﻮان راﺑﻄﻪ )‪(7‬‬ ‫آورد رﺳﻮب از ﺑﺎﻻدﺳﺖ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪﺻـﻮرت راﺑﻄـﻪ )‪(1‬‬
‫را ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬ ‫)‪:(Farhoudi and Smith, 1985‬‬ ‫ﻧﻮﺷﺖ‬
‫‪τ b ( x2 ,t 2 ) = τ cr ( x2 ,t2 ) − τ w ( x2 ,t2 ) +‬‬ ‫‪∂ y ∂q B‬‬
‫)‪(1‬‬
‫) ‪(1 − n‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪=0‬‬
‫‪∂t‬‬ ‫‪∂x‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪(7‬‬
‫‪ ρ γ w (S s − 1) ‬‬ ‫‪∆y  ‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪ y = y ( x , t ) ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻧـﻴﻢرخ ﺣﻔـﺮه در ﻓﺎﺻـﻠﻪ‬
‫‪‬‬ ‫‪ q B ( x1 ,t1 ) + (n − 1)∆x.  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪∆t  ‬‬
‫‪ x‬از ﻣﺒﺪا و در زﻣـﺎن ‪ n ، t‬ﺗﺨﻠﺨـﻞ ذرات رﺳـﻮﺑﻲ و‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ qB‬دﺑﻲ ﺑﺎر ﺑﺴﺘﺮ در واﺣﺪ ﻋﺮض اﺳﺖ‪ .‬از ﺳـﻮﻳﻲ ﻣﻌﺎدﻟـﻪ‬
‫‪8‬‬
‫)‪(τ o(1) − τ cr (1) )2 (8‬‬
‫‪3‬‬
‫= ) ‪qB ( x1 ,t1‬‬ ‫ﭘﻴﺸــﻨﻬﺎدي)‪ Meyer-Peter and Muller (1948‬ﺟﻬــﺖ‬
‫)‪ρ γ w (S s − 1‬‬
‫ﺑﺮآورد دﺑﻲ اﻧﺘﻘﺎل رﺳﻮب در واﺣﺪ ﻋﺮض را ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ‬
‫و ‪ . x 2 = x 1 + ∆x , t 2 = t 1 + ∆t‬در ﺷــﺮوع ﻓﺮاﻳﻨــﺪ‬
‫ﺻﻮرت راﺑﻄﻪ )‪ (2‬ﻧﻮﺷﺖ )‪.(Hogg et al., 1997‬‬
‫آبﺷﺴﺘﮕﻲ روي ﺳـﻄﺢ ﺻـﺎف رﺳـﻮﺑﺎت در ﻣﺒـﺪا زﻣـﺎن‬
‫‪8‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ ، x 0‬ﺑـﺎ ﻓـﺮض ﻋـﺪم آورد رﺳـﻮﺑﺎت‬ ‫‪=0‬‬ ‫و ﻣﻜﺎن‬ ‫‪t0 = 0‬‬ ‫= ‪qB‬‬ ‫‪(τ o − τ cr ) 2‬‬ ‫)‪(2‬‬
‫)‪ρ γ w ( S s − 1‬‬
‫ﺑﺴــــــﺘﺮي از ﺑﺎﻻدﺳــــــﺖ ﺧــــــﻮاﻫﻴﻢ داﺷــــــﺖ‪:‬‬ ‫ﻛـــﻪ در آن‪ τ o ،‬ﺗـــﻨﺶ ﺑﺮﺷـــﻲ وارده ﺑـــﺮ ذره‪ γ w ،‬وزن‬
‫‪ . q0( B ) = q B ( x‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (7‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﻨﺶ‬ ‫‪o‬‬ ‫) ‪,t o‬‬ ‫‪=0‬‬ ‫ﭼﮕــﺎﻟﻲ‬ ‫‪Ss‬‬ ‫ﻣﺨﺼــﻮص آب‪ ρ ،‬ﺟــﺮمﻣﺨﺼــﻮص آب و‬
‫ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺴﺘﺮ در ﻃﻮل ﺣﻔﺮه آبﺷﺴﺘﮕﻲ در ﻫﺮ زﻣﺎن دﻟﺨﻮاه‬ ‫ﻧﺴﺒﻲ ذرات رﺳﻮﺑﻲ اﺳﺖ‪ τ cr .‬ﻧﻴﺰ ﺗـﻨﺶ ﺑﺮﺷـﻲ در آﺳـﺘﺎﻧﻪ‬

‫‪88‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺧﻠﻴﻠﻲ ﺷﺎﻳﺎن‪ ،‬ﺟﻮاد ﻓﺮﻫﻮدي‬ ‫ﻧﻴﻢرخﻫﺎي آبﺷﺴﺘﮕﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﻨﺶﻫﺎي ﺑﺮﺷﻲ در ﺣﻔﺮه ‪. . .‬‬

‫
‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ es == s
،‬ﺑﺮدار ﻳﻜﻪ در راﺳﺘﺎي ﺟﺎﺑﻪﺟـﺎﻳﻲ ذره‬ ‫از ﺷﺮوع آبﺷﺴﺘﮕﻲ را ﻣﻨﻮط ﺑﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﻨﺶ ﻧﺎﺷﻲ از وزن‬
‫‪s‬‬
‫
‬ ‫
‬ ‫
‬ ‫ﻣﺴـﺘﻐﺮق ذره در راﺳـﺘﺎي ﺟﺎﺑـﻪﺟـﺎﻳﻲ و ﺗـﻨﺶ ﺑﺮﺷــﻲ در‬
‫) ‪ (s = i + y x′ j‬اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺻـﻮرت راﺑﻄـﻪ )‪ (13‬ﺗﻌﺮﻳـﻒ‬
‫آﺳﺘﺎﻧﻪ ﺣﺮﻛﺖ ذره و ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮدن ﻧـﻴﻢ رخ آبﺷﺴـﺘﮕﻲ در‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫
‬ ‫
‬
‫آن زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻪدﺳﺖ دﻫﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻻزم اﺳـﺖ ﻋﺒـﺎراﺗﻲ ﺑـﻪ‬
‫
‬ ‫‪1‬‬ ‫‪y x′‬‬
‫=‪e s‬‬ ‫‪i +‬‬ ‫‪j‬‬ ‫)‪(13‬‬ ‫ﻣﻨﻈــﻮر ﺗﻌﻴــﻴﻦ )‪ τ cr (x‬و ) ‪ τ w (x‬روي ﺳــﻄﺢ ﺣﻔــﺮه‬
‫) ‪1 + ( y x′‬‬ ‫) ‪1 + ( y x′‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫
‬ ‫آب ﺷﺴﺘﮕﻲ اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﻮد‪ .‬ﺷﺎﻳﺎن ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ‬
‫ﻛﻪ در آن‪ i ،‬ﺑﺮدار ﻳﻜﻪ در راﺳﺘﺎي اﻓﻘﻲ و ‪ y′x‬ﺷﻴﺐ ﺧﻂ‬
‫ﻣﻤﺎس ﺑﺮ ﻧﻴﻢرخ ﺣﻔﺮه در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪:‬‬ ‫اﻧﺘﻘﺎل ذره رﺳـﻮﺑﻲ روي ﺳـﻄﺢ ﻧـﻴﻢرخ دو ﺑﻌـﺪي ﺣﻔـﺮه‬

‫‪‬‬ ‫آبﺷﺴﺘﮕﻲ‪ τ cr (x) ،‬و ) ‪ τ w (x‬ﺗﻮاﺑﻌﻲ از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﻜﺎﻧﻲ‬

‫‬ ‫‪wy′x‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1‬‬ ‫
‬ ‫‪y′x‬‬ ‫‪
‬‬ ‫)‪(14‬‬
‫‪τw = −‬‬ ‫‪i+‬‬ ‫‪j‬‬
‫) ‪1 + ( y′x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪+‬‬ ‫(‬ ‫‪y‬‬ ‫‪′‬‬ ‫)‬‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪+‬‬ ‫(‬ ‫‪y‬‬ ‫‪′‬‬ ‫)‬‫‪2‬‬ ‫‪‬‬ ‫ذره رﺳﻮﺑﻲ روي ﺳﻄﺢ ﻧﻴﻢرخ آبﺷﺴﺘﮕﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﻧﺎﺷﻲ از وزن ﻣﺴﺘﻐﺮق ذره‬
‫‪ -1-2-2‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﻧﺎﺷـﻲ از وزن ﻣﺴـﺘﻐﺮق ذره‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎل روي ﺳﻄﺢ ﻧﻴﻢرخ آبﺷﺴﺘﮕﻲ ) ‪τ w (x‬‬
‫‪wy x′‬‬
‫‪τw = −‬‬ ‫)‪(15‬‬ ‫ﺗﻨﺶ ﻧﺎﺷﻲ از وزن ﻣﺴﺘﻐﺮق ذره )‪ (W‬ﺑﺎ ﻓﺮض ذره ﻛﺮوي‬
‫) ‪1 + ( y x′‬‬
‫‪2‬‬

‫ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬

‫ﺑﺎ ﺟﺎيﮔﺬاري ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ در آﺳـﺘﺎﻧﻪ ﺣﺮﻛـﺖ ذره‬
‫‪W‬‬
‫روي ﺳﻄﺢ اﻓﻘﻲ از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (10‬ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬ ‫= ‪w‬‬ ‫)‪(9‬‬
‫‪D2‬‬
‫‪π‬‬
‫‪τ cr* y ′x‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪τw = −‬‬ ‫)‪(16‬‬ ‫در ﺷﺮاﻳﻂ آﺳﺘﺎﻧﻪ ﺣﺮﻛﺖ ذره رﺳﻮﺑﻲ روي ﺳﻄﺢ اﻓﻘﻲ‪:‬‬
‫) ‪tan φ . 1 + ( y ′x‬‬
‫‪2‬‬

‫‪τ cr* = w .tan φ‬‬ ‫)‪(10‬‬

‫از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (16‬و ﺷﻜﻞ ‪ 3‬ﻣﺸـﺨﺺ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﺷـﺮاﻳﻂ‬
‫ﻛــﻪ در آن ‪ φ‬زاوﻳــﻪ اﻳﺴــﺘﺎﻳﻲ ذره رﺳــﻮﺑﻲ اﺳــﺖ )زاوﻳــﻪ‬
‫‪ ، y x′‬در‬ ‫‪≺0‬‬ ‫اﻧﺘﻘﺎل ذره رﺳﻮﺑﻲ روي وﺟﻪ ﺑﺎﻻدﺳﺖ ﺣﻔﺮه‬
‫اﻳﺴﺘﺎﻳﻲ ذره رﺳﻮﺑﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت زاوﻳﻪ ﺑﻴﻦ ﭘﺎره ﺧﻂ وﺻـﻞ‬
‫‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﻧﺎﺷﻲ از وزن ذره ﻫﻤﺴﻮ‬ ‫‪τw
0‬‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﻛﻨﻨﺪه ﻣﺮاﻛﺰ دو ذره و راﺳﺘﺎي ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﻗـﺮار ﮔﻴـﺮي‬
‫ﺑﺎ راﺳـﺘﺎي ﺟﺮﻳـﺎن اﺳـﺖ و ‪ . τ o = τ b + τ w‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ در‬
‫ذره ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد(‪ .‬در ﻣﻌﺎدﻟـﻪ )‪ (10‬ﻓـﺮض ﺑـﺮ ﺣﺮﻛـﺖ‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ اﻧﺘﻘﺎل ذره رﺳـﻮﺑﻲ روي وﺟـﻪ ﭘـﺎﻳﻴﻦدﺳـﺖ ﺣﻔـﺮه‬
‫ذرات ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻟﻐﺰﺷﻲ ﺑﺮ روي ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺳﺖ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ‬
‫‪ ، y ′x
0‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ‪ ، τ w ≺ 0‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﻧﺎﺷـﻲ از‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺨﺸﻲ از رﺳﻮﺑﺎت ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺮشﻫﺎي ﻛﻮﺗﺎه‬
‫وزن ذره در ﺧﻼف ﺟﻬﺖ ﺟﺮﻳﺎن اﺳﺖ و ‪. τ o = τ b − τ w‬‬
‫ﺣﺮﻛــﺖ ﻛﻨﻨــﺪ‪ .‬ﺑــﺮدار ﺗــﻨﺶ ﺑﺮﺷــﻲ ﻧﺎﺷــﻲ از وزن ذره در‬
‫
‬
‫راﺳﺘﺎي ﻗﺎﺋﻢ ‪ w‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫
‬ ‫
‬
‫‪w = −w . j‬‬ ‫)‪(11‬‬
‫
‬
‫ﻛﻪ در آن ‪ j‬ﺑﺮدار ﻳﻜﻪ در راﺳﺘﺎي ﻗﺎﺋﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮدار ﺗـﻨﺶ‬
‫
‬
‫ﺑﺮﺷﻲ ﻧﺎﺷﻲ از وزن ذره در اﻣﺘﺪاد ﺟﺎﺑﻪﺟـﺎﻳﻲ ‪ τ w‬ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت راﺑﻄﻪ )‪ (12‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫

‬
‫
‬ ‫
‬ ‫ ‪w .e‬‬
‫‪τ w = proj ew
s‬‬ ‫‪=
2s e s‬‬ ‫)‪(12‬‬
‫‪es‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 3‬اﻧﻮاع ﺗﻨﺶﻫﺎي ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ذزه رﺳﻮﺑﻲ در ﻃﻮل ﺣﻔﺮه‬ ‫
‬ ‫
‬ ‫
‬
‫ﻛﻪ در آن
‪ proj ew‬ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺑﺮدار ‪ w‬در راﺳﺘﺎي ‪ e s‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪s‬‬

‫آبﺷﺴﺘﮕﻲ‬

‫‪89‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺧﻠﻴﻠﻲ ﺷﺎﻳﺎن‪ ،‬ﺟﻮاد ﻓﺮﻫﻮدي‬ ‫ﻧﻴﻢرخﻫﺎي آبﺷﺴﺘﮕﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﻨﺶﻫﺎي ﺑﺮﺷﻲ در ﺣﻔﺮه ‪. . .‬‬

‫ﻟﺬا از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻌﺎدﻻت )‪ (5‬و )‪ ،(21‬ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺴـﺘﺮ در‬ ‫‪ -2-2-2‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﺣﺮﻛﺖ ذره ﺑﺮاي‬
‫ﻫــﺮ ﻣﻮﻗﻌﻴــﺖ زﻣــﺎﻧﻲ و ﻣﻜــﺎﻧﻲ در ﻃــﻮل ﺗﻮﺳــﻌﻪ ﺣﻔــﺮه‬ ‫اﻧﺘﻘﺎل روي ﺳﻄﺢ ﻧﻴﻢرخ آبﺷﺴﺘﮕﻲ )‪τ cr (x‬‬
‫آب ﺷﺴﺘﮕﻲ ﺑﺎ ﻓﺮض ﻋﺪم ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻓـﺮم ﺑﺴـﺘﺮي‪ ،‬ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬ ‫ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺗﻨﺶ ﻧﺎﺷﻲ از وزن ذره‬
‫
‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ از راﺑﻄﻪ )‪ (22‬ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮآورد اﺳﺖ‪:‬‬ ‫در راﺳﺘﺎي ﻗـﺎﺋﻢ ‪ w‬در اﻣﺘـﺪاد ﻋﻤـﻮد ﺑـﺮ راﺳـﺘﺎي ﺳـﻄﺢ‬
‫*‪τ cr‬‬ ‫ﻧﻴﻢرخ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﻮد‪:‬‬
‫= ) ‪τ b ( x 2 ,t 2‬‬ ‫‪( y′x + tan φ ) +‬‬ ‫

‬
‫) ‪1 + ( y ′x‬‬ ‫
‪w .e‬‬
‫‪2‬‬ ‫
‬
‫‪tan φ .‬‬ ‫‪proj ew
n‬‬ ‫‪=
2n e n‬‬ ‫)‪(17‬‬
‫)‪(22‬‬ ‫‪en‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ρ γ w (S s − 1) ‬‬ ‫‪∆y  ‬‬ ‫‪3‬‬
‫
‬
‫
‬
‫
‬
‫‪‬‬ ‫‪ q B ( x1 ,t1 ) + (n − 1)∆x. ‬‬ ‫‪n‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪ w
= −w . j ،‬و
= ‪ e n‬ﺑﺮدار ﻳﻜﻪ در راﺳﺘﺎي‬
‫‪‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪∆t ‬‬ ‫‪n‬‬
‫
‬ ‫

‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻘﺮﻳﺐزﻧﻨﺪه ﺗﻨﺶﻫـﺎ در ﻧﺎﺣﻴـﻪ‬ ‫ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺳﻄﺢ آب ﺷﺴﺘﮕﻲ ) ‪ ( n = − y x′ i + j‬اﺳﺖ و ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻔﺮه‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻓﺮﺿـﻴﺎت ﺳـﺎدهﻛﻨﻨـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟـﻪ )‪،(1‬‬ ‫ﺻﻮرت راﺑﻄﻪ )‪ (18‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ رﺳﻮب را در راﺳﺘﺎي اﺻﻠﻲ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ‪-‬‬ ‫
‬ ‫‪y x′‬‬ ‫
‬ ‫‪1‬‬ ‫
‬
‫=‪e n‬‬ ‫‪i −‬‬ ‫‪j‬‬ ‫)‪(18‬‬
‫دﻫﺪ؛ درﺣﺎﻟﻲﻛـﻪ ﻣﺎﻫﻴـﺖ ﭘﺪﻳـﺪه آبﺷﺴـﺘﮕﻲ ﺳـﻪ ﺑﻌـﺪي‬ ‫) ‪1 + ( y x′‬‬
‫‪2‬‬
‫) ‪1 + ( y x′‬‬
‫‪2‬‬

‫اﺳــﺖ‪ .‬درﻧﺘﻴﺠــﻪ ﺗــﺪﻗﻴﻖ رواﺑــﻂ ﭘﻴﺸــﻨﻬﺎدي ﺗﻘﺮﻳــﺐزﻧﻨــﺪه‬ ‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪:‬‬

‫ﺗﻨﺶﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻴﺎز ﺑﻪ اﻃﻼع از ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻧﻴﻢرخ ﻋﺮﺿـﻲ ﺣﻔـﺮه ﺑـﺎ‬ ‫‪w‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪y′x‬‬ ‫
‬ ‫‪1‬‬ ‫‪
‬‬
‫
‬
‫= ‪proje
wn‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪i−‬‬ ‫‪j‬‬ ‫)‪(19‬‬
‫زﻣﺎن و ورود ﻣﻮﻟﻔﻪ ﺳﻮم اﺑﻌﺎد ﺣﻔﺮه در ﻣﻌﺎدﻟـﻪ )‪ (1‬اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫) ‪1 + ( y′x‬‬ ‫) ‪ 1 + ( y′x‬‬ ‫‪1 + ( y′x ) ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫ازﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (22‬ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻃﻮﻟﻲ ﺗـﻨﺶ ﺑﺮﺷـﻲ را‬ ‫از ﺗﻌﺎدل ﭼﺮﺧﺸﻲ ذره در ﺷﺮاﻳﻂ آﺳﺘﺎﻧﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﺣﺎﺻﻞ از‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﺮض ﺟﺮﻳـﺎن ﻳـﻚﺑﻌـﺪي‪ ،‬ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫـﺎي ﻣﺘﻮﺳـﻂ‬ ‫ﮔﺸﺘﺎورﻫـﺎي ﻧﻴـﺮوي ﻛﺸﺸـﻲ ) ‪ ،( FD‬ﻧﻴـﺮوي ﺑﻠﻨـﺪ ﻛﻨﻨـﺪه‬
‫ﺟﺮﻳﺎن و ﺗﻮزﻳﻊ ﻧﻴﻤـﻪ ﻟﮕـﺎرﻳﺘﻤﻲ ﺳـﺮﻋﺖ در ﻋﻤـﻖ آب و‬ ‫) ‪ ، (FL‬وزن ذره )‪ (W‬ﺣﻮل ﻣﺮﻛﺰ آن‪ ،‬ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﻌـﺎدل‬
‫ﺑــﺪون ﭼــﺮﺧﺶ ﺟﺮﻳــﺎن ﺑ ـﻪدﺳــﺖ ﻣــﻲدﻫــﺪ‪ .‬ﻻزم اﺳــﺖ‬ ‫ذره روي ﺑﺴﺘﺮ اﻓﻘﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ )ﺷﻜﻞ ‪:(4‬‬
‫ﻧــﺎﻣﻄﻤﺌﻨﻲﻫــﺎي ﻣﻌــﺎدﻻت ﺗﻮﺻــﻴﻔﻲ از روش ﭘﻴﺸــﻨﻬﺎدي‬ ‫‪w .tan φ‬‬ ‫*‪τ cr‬‬
‫= ‪τˆcr‬‬ ‫=‬ ‫)‪(20‬‬
‫) ‪1 + ( y x′‬‬ ‫) ‪1 + ( y x′‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﺑﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﻧﺤﺮاف از وﺿﻌﻴﺖ ﺟﺮﻳـﺎن ﭼﺮﺧﺸـﻲ‬
‫در وﺟﻪ ﺑﺎﻻدﺳﺖ ﺣﻔﺮه ﺑﺎ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻳﻚ‬ ‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ از ﻣﻌﺎدﻻت )‪ (16‬و )‪ (20‬ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫ﻛﺎرﺑﺮد روش ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي ﻓﻮق‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧـﻴﻢرخ زﻣـﺎﻧﻲ ﺣﻔـﺮه‬ ‫‪τ o − τ cr = τ b −‬‬
‫*‪τ cr‬‬
‫) ‪( y x′ + tan φ‬‬ ‫)‪(21‬‬
‫) ‪tan φ . 1 + ( y x′‬‬
‫‪2‬‬
‫آبﺷﺴﺘﮕﻲ ﺑﺎ اﻧﺘﮕﺮالﮔﻴﺮي ﻋﺪدي از ﻣﻌﺎدﻟـﻪ )‪ ،(5‬ﭘـﺲ از‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﻨﺶ دﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ ﺑﺴﺘﺮ و ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺗﺠﺮﺑﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﺎﻳﺞ و ﺑﺤﺚ‬ ‫‪-3‬‬

‫‪ -1-3‬ﺗﺸﺎﺑﻪ ﻧﻴﻢرخﻫﺎي آبﺷﺴﺘﮕﻲ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ -1‬ب ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣـﻮرد ﺑﺮرﺳـﻲ در ﭘﺪﻳـﺪه‬
‫ﺗﺸﺎﺑﻪ ﻧﻴﻢرخﻫﺎي آبﺷﺴـﺘﮕﻲ را ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺸـﺎﺑﻪ ﻧـﻴﻢرخﻫـﺎي آبﺷﺴـﺘﮕﻲ‪،‬‬
‫ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﺗﻞﻣﺎﺳﻪ در ﭘﺎﻳﻴﻦدﺳﺖ ﺣﻮﺿـﭽﻪ ﻣـﻮرد ﺗﻮﺟـﻪ‬ ‫ﺷﻜﻞ ‪ 4‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﻧﺎﺷﻲ از وزن و ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ در آﺳﺘﺎﻧﻪ‬
‫ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻜﻞﮔﻴـﺮي‬ ‫ﺣﺮﻛﺖ ذره روي ﺳﻄﺢ ﺷﻴﺐدار ﺣﻔﺮه‬

‫‪90‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺧﻠﻴﻠﻲ ﺷﺎﻳﺎن‪ ،‬ﺟﻮاد ﻓﺮﻫﻮدي‬ ‫ﻧﻴﻢرخﻫﺎي آبﺷﺴﺘﮕﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﻨﺶﻫﺎي ﺑﺮﺷﻲ در ﺣﻔﺮه ‪. . .‬‬

‫ﺗﻞ ﻣﺎﺳﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ اﺳـﺖ و در ﻣـﻮرد‬

‫ﭘﺪﻳﺪه رﺳﻮبﮔﺬاري‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﭘﺪﻳﺪه ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻧﻤـﻲﺗـﻮان‬
‫اﻧﺘﻈــﺎر داﺷــﺖ ﻫــﺮ آﻧﭽــﻪ ﻛــﻪ در ﻣــﺪل آزﻣﺎﻳﺸــﮕﺎﻫﻲ رخ‬
‫ﻣـﻲدﻫــﺪ‪ ،‬ﻟﺰوﻣـﺎً در ﻧﻤﻮﻧــﻪ اﺻـﻠﻲ ﻧﻴــﺰ رخ دﻫــﺪ؛ اﮔﺮﭼــﻪ‬
‫ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﺗﻞﻣﺎﺳﻪ در ﺷﺮاﻳﻂ آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﺗﻮﺳﻌﻪ‬
‫ﻫﻨﺪﺳﻪ ﮔﻮدال آب ﺷﺴﺘﮕﻲ اﺳﺖ‪ .‬روشﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺑـﺮاي‬
‫ﺑﻲﺑﻌـﺪ ﻛـﺮدن ﻧـﻴﻢرخﻫـﺎي آبﺷﺴـﺘﮕﻲ ﺗﻮﺳـﻂ ﻣﺤﻘﻘـﺎن‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻜﻦ در اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴـﻖ ﻓـﺮم ﺑـﻲﺑﻌـﺪ ﺑـﻪ‬
‫‪ ( x‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻛﺎراﻳﻲ و ﺳﻬﻮﻟﺖ ﻣﻮرد‬ ‫) ‪ym ,y ym‬‬ ‫ﺻﻮرت‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻃﻮﻟﻲ ﻫـﺮ ﻧﻘﻄـﻪ‬
‫در ﻫﺮ زﻣﺎن ) ‪ ( x‬و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻋﻤﻘﻲ ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ در ﻫـﺮ زﻣـﺎن‬
‫)‪ (y‬ﺑﻪ ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ ﻋﻤﻖ آبﺷﺴﺘﮕﻲ در آن زﻣـﺎن ) ‪ ،( ym‬ﻧﻤﻮﻧـﻪ‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 5‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﻴﻢرخﻫﺎي ﺑﻲﺑﻌﺪ ﺣﻔﺮه آبﺷﺴﺘﮕﻲ در ﭘﺎﻳﺎب‬ ‫ﻧــﻴﻢرخﻫــﺎي ﺑــﺪون ﺑﻌــﺪ آبﺷﺴــﺘﮕﻲ ﻣﻄــﺎﺑﻖ ﺷــﻜﻞ ‪ 5‬از‬
‫ﺷﻴﺐﻫﺎي ‪ -0/076‬و ‪-0/032‬‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﺷﺪهاﻧـﺪ‪ .‬از ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻧﺘﺎﻳﺞ وﺟﻮد ﻳﻚ ﻧﻮع ﺗﺸﺎﺑﻪ در ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺣﻔﺮه در ﭘﺎﻳـﺎب‬
‫ﻫﺮ ﺷﻴﺐ ﻗﺎﺑﻞ درك اﺳـﺖ‪ .‬از ﺑـﺮازش دادهﻫـﺎي ﺑـﻪدﺳـﺖ‬
‫‪x‬‬ ‫‪y ‬‬
‫ﺿـﺮﻳﺐ ‪ K 1‬از ﺷــﻴﺐ ﻧﻤـﻮدار ﺗﻐﻴﻴــﺮات ‪  m − m ‬و‬
‫‪‬‬ ‫‪w‬‬ ‫‪w ‬‬ ‫آﻣﺪه‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﻨﻨﺪه ﻧﻴﻢرخ ﺣﻔـﺮه ﺑـﻪ ﻓـﺮم‬
‫‪x‬‬ ‫‪y ‬‬
‫ﺿﺮﻳﺐ ‪ K 2‬از ﺷـﻴﺐ ﻧﻤـﻮدار ﺗﻐﻴﻴـﺮات ‪  s − m ‬از‬ ‫ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ درﺟﻪ ﺳﻮم ﺑﻪ ﺻﻮرت راﺑﻄـﻪ )‪ (23‬ﻗﺎﺑـﻞ اراﺋـﻪ‬
‫‪w‬‬ ‫‪w ‬‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋــﻪ دادهﻫــﺎي آزﻣﺎﻳﺸــﮕﺎﻫﻲ در ﭘﺎﻳــﺎب ﻫــﺮ ﺷــﻴﺐ‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪ x ‬‬ ‫‪ x ‬‬ ‫)‪(23‬‬
‫ﺣﻮﺿـﭽﻪ ﻣﻌﻜــﻮس ﺗﻌﻴــﻴﻦ ﻣــﻲﺷــﻮد‪ .‬ﺷــﻜﻞ ‪ 6‬اﺳــﺘﺨﺮاج‬ ‫‪= a0 + a1‬‬ ‫‪+ a2   + a3  ‬‬
‫‪ym‬‬ ‫‪ym‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪ m‬‬ ‫‪ ym ‬‬
‫ﺿﺮاﻳﺐ ‪ K1‬و ‪ K 2‬را در ﺷـﻴﺐ ‪ -0/076‬ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻧﻤﻮﻧـﻪ‬ ‫‪xs‬‬ ‫‪xm‬‬
‫= ‪ xm ) K 2‬ﻓﺎﺻـﻠﻪ‬ ‫= ‪ K1‬و‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺿﺮاﻳﺐ‬
‫‪ym‬‬ ‫‪ym‬‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ آزﻣﺎﻳﺸـﮕﺎﻫﻲ در‬
‫ﻋﻤﻖ ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ ﺣﻔﺮه ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎي ﺣﻮﺿﭽﻪ و ‪ xs‬ﻃﻮل ﺣﻔـﺮه( و‬
‫ﭘﺎﻳﺎب ﺗﻤـﺎم ﺷـﻴﺐﻫـﺎي ﻣﻌﻜـﻮس ﻣـﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ‪ ،‬ﻣﻘـﺎدﻳﺮ‬
‫اﺳــﺘﻔﺎده از ﺷــﺮاﻳﻂ ﻣــﺮزي اﺑﺘــﺪاي ﺣﻔــﺮه ) ‪، O ( 0, −ε y m‬‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺿـﺮاﻳﺐ ‪ K1‬و ‪ K 2‬ﺑـﺮاي اﺳـﺘﻨﺘﺎج ﻳـﻚ ﻧـﻴﻢرخ‬
‫اﻧﺘﻬﺎي ﺣﻔﺮه ) ‪ S (K 2 y m ,0‬و ﻣﺤﻞ ﺣﻔﺮه ﺑﺎ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻋﻤﻖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي‪ ،‬ﺑـﻪﺗﺮﺗﻴـﺐ ﻣﻌـﺎدل ﺑـﺎ ‪ 3/066‬و ‪9/246‬‬ ‫در ﻫـــﺮ ﺷــــﻴﺐ ﺑــــﺎ دو ﺷــــﺮط )‪ M (K 1 y m , − 1‬و‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺟﺪول ‪ 2‬ﻧﻴﺰ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺿﺮاﻳﺐ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪(23‬‬
‫‪ ، dy (x = x m ) = 0‬ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫را واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﻴﺐ ﺣﻮﺿﭽﻪ ﺑـﻪدﺳـﺖ ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬ ‫‪dx‬‬
‫ﺿــﺮاﻳﺐ ﻧــﻴﻢرخ ﻋﻤــﻮﻣﻲ ﺣﺎﺻــﻞ از ﻣﺠﻤﻮﻋــﻪ ﻧﺘــﺎﻳﺞ‬ ‫‪a 0 = −ε‬‬
‫‪‬‬
‫آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ در ﭘﺎﻳﺎب ﺗﻤﺎم ﺷﻴﺐﻫـﺎ و ﻧـﻴﻢرخ ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎدي‬
‫‪3‬‬
‫(‬
‫‪a = εK 1 + (ε − 1) 2 K 2 − 3K 1 K 2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‬
‫‪ 1‬‬ ‫‪K 14 K 2 − 2 K 12 K 22 + K 1 K 23‬‬
‫)‪ Dey and Sarkar (2006‬ﺑﺮاي ﺣﻔﺮه آبﺷﺴﺘﮕﻲ ﺣﺎﺻـﻞ‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪a‬‬ ‫=‬
‫(‬
‫‪− 2εK 13 + (ε − 1) 3K 12 K 2 − K 23‬‬ ‫)‬ ‫)‪(24‬‬
‫از ﺟﺖ ﻣﺴـﺘﻐﺮق ﺧﺮوﺟـﻲ از درﻳﭽـﻪ ﻛﺸـﻮﻳﻲ در ﭘﺎﻳـﺎب‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪K 14 K 2 − 2 K 13 K 22 + K 12 K 23‬‬
‫‪‬‬
‫ﺣﻮﺿﭽﻪ آراﻣﺶ اﻓﻘﻲ‪ ،‬در ﺟﺪول ‪ 2‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪a‬‬
‫‪ 3‬‬ ‫=‬
‫(‬
‫‪εK 13 − (ε − 1) 2 K 12 K 2 − K 1 K 22‬‬ ‫)‬
‫‪‬‬ ‫‪K 15 K 2 − 2 K 14 K 22 + K 13 K 23‬‬

‫‪91‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺧﻠﻴﻠﻲ ﺷﺎﻳﺎن‪ ،‬ﺟﻮاد ﻓﺮﻫﻮدي‬ ‫ﻧﻴﻢرخﻫﺎي آبﺷﺴﺘﮕﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﻨﺶﻫﺎي ﺑﺮﺷﻲ در ﺣﻔﺮه ‪. . .‬‬

‫اﺳﺘﺎﻧﺪارد )‪ (SE‬و ﺿـﺮﻳﺐ ﻫﻤﺒﺴـﺘﮕﻲ )‪ (R2‬در ﻣﻘﺎﻳﺴـﻪ ﺑـﺎ‬

‫دادهﻫﺎي آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﺷـﺪ‪ .‬ﻧﺘـﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻـﻞ از اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪﻫﺎ در ﺟﺪول ‪ 3‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 6‬اﺳﺘﺨﺮاج ﺿﺮاﻳﺐ ‪ K1‬و ‪ K 2‬را در ﺷﻴﺐ ‪-0/076‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 7‬ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺿﺮاﻳﺐ ‪ K1‬و ‪ K 2‬ﺑﺎ ﺷﻴﺐ ﺣﻮﺿﭽﻪ‬ ‫ﺟﺪول ‪ 2‬ﺿﺮاﻳﺐ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (23‬در ﻧﻴﻢرخﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﺷﻴﺐﻫﺎي‬
‫‪a0‬‬ ‫‪a1‬‬ ‫‪a2‬‬ ‫‪a3‬‬
‫ﺣﻮﺿﭽﻪ‬
‫ﺟﺪول ‪ 3‬ارزﻳﺎﺑﻲ ﻧﻴﻢرخﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﻔﺮه آبﺷﺴﺘﮕﻲ‬
‫‪-0/05‬‬ ‫‪-0/6257‬‬ ‫‪0/1218‬‬ ‫‪-0/0059‬‬ ‫‪-0/156‬‬
‫‪SE‬‬ ‫‪R2‬‬ ‫ﻧﻮع ﻧﻴﻢرخ‬
‫‪-0/05‬‬ ‫‪-0/6969‬‬ ‫‪0/1511‬‬ ‫‪-0/0081‬‬ ‫‪-0/096‬‬
‫‪0/123‬‬ ‫‪0/881‬‬ ‫دي و ﺳﺮﻛﺎر )‪(2006‬‬
‫‪-0/05‬‬ ‫‪-0/6764‬‬ ‫‪0/1424‬‬ ‫‪-0/0074‬‬ ‫‪-0/076‬‬
‫‪0/110‬‬ ‫‪0/906‬‬ ‫ﻧﻴﻢرخ ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫‪-0/05‬‬ ‫‪-0/7722‬‬ ‫‪0/1856‬‬ ‫‪-0/0111‬‬ ‫‪-0/053‬‬
‫ﻧﻴﻢرخ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي ﺑﺮاي ﻫﺮ‬
‫‪0/085‬‬ ‫‪0/943‬‬ ‫‪-0/05‬‬ ‫‪-0/7281‬‬ ‫‪0/165‬‬ ‫‪-0/0093‬‬ ‫‪-0/032‬‬
‫ﺷﻴﺐ‬
‫‪-0/05‬‬ ‫‪-0/6661‬‬ ‫‪0/1381‬‬ ‫‪-0/0071‬‬ ‫‪-0/013‬‬
‫‪-0/05‬‬ ‫‪-0/753‬‬ ‫‪0/1737‬‬ ‫‪-0/0093‬‬ ‫‪0‬‬
‫از ﺟﺪول ‪ 3‬ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓـﺖ ﻛـﻪ ﻧـﻴﻢرخ ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎدي‬ ‫‪-0/05‬‬ ‫‪-0/6958‬‬ ‫‪0/1507‬‬ ‫‪-0/0081‬‬ ‫ﻧﻴﻢرخ ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫ﺑـــــﺮاي ﻫـــــﺮ ﺷـــــﻴﺐ‪ ،‬ﺑـــــﺎ دﻗـــــﺖ ﺑﻴﺸـــــﺘﺮي )‬ ‫‪Dey and‬‬
‫‪-0/05‬‬ ‫‪-0/7169‬‬ ‫‪0/1595‬‬ ‫‪-0/0087‬‬
‫)‪Sarkar (2006‬‬
‫‪ ( R‬ﻧﻴﻢ رخ ﺣﻔﺮه آب ﺷﺴـﺘﮕﻲ را‬ ‫‪2‬‬
‫‪= 0.943, SE = 0.085‬‬

‫در ﻫﺮ ﺷﻴﺐ و در ﻫﺮ زﻣﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲدﻫـﺪ‪ .‬از ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 7‬ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺿﺮاﻳﺐ ‪ K1‬و ‪ K 2‬را واﺑﺴـﺘﻪ ﺑـﻪ ﺷـﻴﺐ‬
‫ﻧﻤﻮدارﻫﺎي ﺣﺎﺻـﻞ ﻣـﻲﺗـﻮان درﻳﺎﻓـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫ﺣﻮﺿﭽﻪ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﻣﻲﺗﻮان درﻳﺎﻓﺖ ﺑـﺎ‬
‫ﻧﻴﻢ رخﻫﺎي ﺑﻲﺑﻌﺪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه ﺑﺮاي ﺣﻔﺮه آبﺷﺴﺘﮕﻲ در‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻴﺰان ﺷﻴﺐ‪ ،‬ﻃﻮل ﺣﻔﺮه آبﺷﺴﺘﮕﻲ و ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻋﻤﻖ‬
‫ﻫــﺮ ﺷــﻴﺐ‪ ،‬ﻣــﻲﺗــﻮان ﺗﻤــﺎم ﺣﻔــﺮهﻫــﺎي آبﺷﺴــﺘﮕﻲ در‬
‫ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ ﺣﻔﺮه ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎي ﺣﻮﺿﭽﻪ ﺑﺎ ﺷﺪت ﺑﻴﺸـﺘﺮي اﻓـﺰاﻳﺶ‬
‫ﭘﺎﻳﻴﻦدﺳﺖ درﻳﭽﻪﻫـﺎي ﻛﺸـﻮﻳﻲ را ﺑـﺎ دﻗـﺖ ﻗﺎﺑـﻞ ﻗﺒـﻮﻟﻲ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ارزﻳـﺎﺑﻲ ﻣﻌﺎدﻟـﻪ ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎدي دي و‬
‫ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺿﺮاﻳﺐ ﻣﻌـﺎدﻻت ﻧـﻴﻢرخﻫـﺎي ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎدي‪،‬‬
‫ﺳﺮﻛﺎر )‪ ،(2006‬ﻧﻴﻢ رخ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي در ﺗﻤﺎم ﺷﻴﺐﻫﺎ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ از داﻧﻪﺑﻨﺪي ذرات رﺳـﻮﺑﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ؛ ﻟﻜـﻦ در ﻋـﻴﻦ‬
‫و ﻧــﻴﻢرخ ﭘﻴﺸــﻨﻬﺎدي در ﻫــﺮ ﺷــﻴﺐ از دو ﻣﻌﻴــﺎر ﺧﻄــﺎي‬

‫‪92‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺧﻠﻴﻠﻲ ﺷﺎﻳﺎن‪ ،‬ﺟﻮاد ﻓﺮﻫﻮدي‬ ‫ﻧﻴﻢرخﻫﺎي آبﺷﺴﺘﮕﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﻨﺶﻫﺎي ﺑﺮﺷﻲ در ﺣﻔﺮه ‪. . .‬‬

‫ﺣﺎل واﺑﺴﺘﮕﻲ زﻳـﺎدي ﺑـﻪ ﻫﻨﺪﺳـﻪ ﺳـﺎزه ﺑﺎﻻدﺳـﺖ ﻳﻌﻨـﻲ‬

‫ﺑﺎزﺷﺪﮔﻲ درﻳﭽﻪ و ﺷﻴﺐ ﺣﻮﺿﭽﻪ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎي ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﭘﺪﻳـﺪه آبﺷﺴـﺘﮕﻲ ﻣﻮﺿـﻌﻲ‬
‫در ﭘﺎﻳﺎب ﺣﻮﺿﭽﻪﻫﺎي آراﻣﺶ ﺑﺎ ﺷﻴﺐ ﻣﻌﻜـﻮس ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ‬
‫از‪:‬‬
‫)‪F (ρ ,ν , yt , g , q, L, tan θ , w, D50 , y m , y1 , t ) = 0 (25‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪ ρ ،‬ﺟﺮم ﻣﺨﺼﻮص ﺳﻴﺎل‪ ν ،‬ﻟﺰﺟﺖ ﺳﻴﻨﻤﺎﺗﻴﻜﻲ‬
‫ﺳﻴﺎل‪ y t ،‬ﻋﻤﻖ ﭘﺎﻳﺎب‪ g ،‬ﺷـﺘﺎب ﺛﻘـﻞ‪ q ،‬دﺑـﻲ در واﺣـﺪ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 8‬ارزﻳﺎﺑﻲ دﻗﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (23‬در ﺑﺮآورد ‪y m‬‬ ‫ﻋﺮض‪ y 1 ،‬ﻋﻤﻖ آب در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺗﻨـﮓﺷـﺪﮔﻲ و ‪ t‬ﭘـﺎراﻣﺘﺮ‬
‫زﻣﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ ﻳﻜﻨـﻮاﺧﺘﻲ ذرات‬
‫‪ -2-3‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻃﻮل و ﺷﻴﺐ ﺣﻮﺿﭽﻪ ﻣﻌﻜـﻮس‬ ‫رﺳﻮﺑﻲ از ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺿﺮﻳﺐ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺘﻲ‪ ،‬زاوﻳـﻪ‬
‫ﺑﺮ اﺑﻌﺎد ﺣﻔﺮه آبﺷﺴﺘﮕﻲ‬ ‫اﻳﺴﺘﺎﻳﻲ و ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻧﺴﺒﻲ رﺳﻮﺑﺎت ﺻﺮفﻧﻈـﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻜﻞﻫﺎي ‪ -9‬اﻟﻒ‪ -9 ،‬ب و ‪ -9‬ج‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﺸﺎندﻫﻨـﺪه‬ ‫ﻫﻤﭽﻨــﻴﻦ ﺑــﺎ اﻏﻤــﺎض از ﺗــﺄﺛﻴﺮ ﻋــﺪد رﻳﻨﻮﻟــﺪز ﺟﺮﻳــﺎن‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺷﻴﺐ و ﻃـﻮل ﺣﻮﺿـﭽﻪ آراﻣـﺶ ﺑـﺮ ﺗﻐﻴﻴـﺮات ﻋﻤـﻖ‬ ‫)) ‪ (Re = f 1 ( ρ ,ν ,w , q‬ﺑــﻪ ﻋﻠــﺖ ﻓــﺮض ﺟﺮﻳــﺎن ﻛــﺎﻣﻼً‬
‫آبﺷﺴﺘﮕﻲ ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ ) ‪ ،( y me‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻋﻤﻖ ﺑﻴﺸـﻴﻨﻪ ﺗـﺎ اﻧﺘﻬـﺎي‬ ‫ﻣﺘﻼﻃﻢ در ﻃﻮل آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎ‪ ،‬در ﻧﻈـﺮ ﮔـﺮﻓﺘﻦ ﻋﻤـﻖ ﺑﻴﺸـﻴﻨﻪ‬
‫ﻛﻒ ﺑﻨﺪ ) ‪ ( x me‬و ﻃﻮل ﺣﻔﺮه ) ‪ ( x se‬در ﻳﻚ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻌـﻴﻦ‬ ‫آبﺷﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﻐﻴﺮ واﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘـﺎي‪-‬‬
‫‪yt‬‬ ‫‪yt‬‬
‫( و ﻋــــﺪد ﻓــــﺮود ذره‬ ‫از ﻋﻤــــﻖ ﭘﺎﻳــــﺎب ) ‪= 6‬‬ ‫= ‪ t 0‬ﺧـــﻮاﻫﻴﻢ‬ ‫ﺑﺎﻛﻴﻨﮕﻬــﺎم و ﺗﻌﺮﻳـــﻒ‬
‫‪w‬‬ ‫‪g ( S s − 1) D 50‬‬
‫‪q‬‬
‫= ‪ ( Fo‬ﻣــﻲﺑﺎﺷــﺪ‪ .‬ﺗــﺄﺛﻴﺮ ﺷــﻴﺐ‬ ‫)‪= 8‬‬ ‫داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪g ( S s − 1) D 503‬‬
‫‪ym‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪y L‬‬ ‫‪t D ‬‬
‫ﻣﻌﻜﻮس ﺑـﺮ ﺟﺮﻳـﺎن ورودي ﺑـﻪ ﺑﺴـﺘﺮ رﺳـﻮﺑﻲ و اﻟﮕـﻮي‬ ‫‪= f  tan θ , t , , Fr1 , , 50 ‬‬ ‫)‪(26‬‬
‫‪w‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪w w‬‬ ‫‪t0 w ‬‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺣﻔﺮه آب ﺷﺴﺘﮕﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑـﻪ ﻳـﻚ آﺳـﺘﺎﻧﻪ‬ ‫‪q‬‬
‫= ‪ Fr1‬ﻋـﺪد ﻓـﺮود اوﻟﻴـﻪ ﺟﻬـﺶ‬ ‫ﻛﻪ در آن‪،‬‬
‫اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻓﺰاﻳﺶ ﺷﻴﺐ ﺣﻮﺿﭽﻪ ﻣﻌﻜﻮس در‬ ‫‪3‬‬
‫‪gy 1 Cosθ‬‬
‫ﻳﻚ ﻃﻮل ﻣﻌﻴﻦ ﻳﺎ اﻓﺰاﻳﺶ در ﻃﻮل ﺣﻮﺿـﭽﻪ ﻣﻌﻜـﻮس در‬ ‫روي ﺣﻮﺿــﭽﻪ ﻣﻌﻜــﻮس اﺳــﺖ‪ .‬ﺑــﺎ ﺷــﻨﺎﺧﺖ ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫــﺎي‬
‫ﻳﻚ ﺷﻴﺐ ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﺰاﻳﺶ ارﺗﻔﺎع ﻳﻚ آﺳﺘﺎﻧﻪ اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ‬ ‫ﺑــﻲﺑﻌــﺪ ﻣــﺆﺛﺮ و اﺳــﺘﻔﺎده از ﺗﺤﻠﻴــﻞ رﮔﺮﺳــﻴﻮﻧﻲ دادهﻫــﺎي‬
‫در اﻧﺘﻬﺎي ﺣﻮﺿﭽﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﺷﻴﺐ ﻳـﺎ ﻃـﻮل‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬راﺑﻄﻪ زﻳﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻋﻤـﻖ ﺑﻴﺸـﻴﻨﻪ ﺣﻔـﺮه در‬
‫ﺣﻮﺿﭽﻪ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻲ از ﺧﻄﻮط ﺟﺮﻳﺎن ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺴﺘﺮ ﺑﻪ ﺳـﻤﺖ‬ ‫ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ ) ‪ ( y m‬ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪ‪:‬‬
‫‪−0.635‬‬
‫ﺳﻄﺢ آب ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺟﺮﻳﺎن رﻳﺰﺷﻲ از ﺳﻄﺢ آب‬ ‫‪ym‬‬
‫) ‪= 0.486(1 − tan θ‬‬
‫‪− 0.342‬‬ ‫‪y ‬‬
‫‪× t ‬‬ ‫×‬
‫‪w‬‬ ‫‪w‬‬ ‫)‪(27‬‬
‫در ﻓﺎﺻﻠﻪ دورﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺣﻮﺿﭽﻪ اﻓﻘﻲ ﺑﺎ ﺳﻄﺢ‬ ‫‪−1.006‬‬ ‫‪0.271‬‬ ‫‪− 0.538‬‬
‫‪L‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪D ‬‬
‫) ‪× (Fr1‬‬
‫‪1.528‬‬
‫ﺑﺴﺘﺮ رﺳﻮﺑﻲ ﺑﺮﺧﻮرد ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪× ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪×  50 ‬‬
‫‪ w‬‬ ‫‪ t0‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ w ‬‬
‫در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺟﺮﻳﺎن رﻳﺰﺷﻲ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺳـﻄﺢ آب‬ ‫ﺷﻜﻞ ‪ 8‬دﻗﺖ ﺑﺮآورد ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻋﻤـﻖ ﺑﻴﺸـﻴﻨﻪ ﺣﻔـﺮه را در ﻫـﺮ‬
‫داراي ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﻛﻤﺘﺮي ﺟﻬـﺖ اﻧﺘﻘـﺎل ذرات رﺳـﻮﺑﻲ در‬ ‫زﻣﺎن از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (23‬در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻧﺘﺎﻳﺞ آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ ﻧﺸـﺎن‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻳﻚ ﺣﻮﺿﭽﻪ آراﻣﺶ اﻓﻘـﻲ در ﺑﺎﻻدﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪93‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺧﻠﻴﻠﻲ ﺷﺎﻳﺎن‪ ،‬ﺟﻮاد ﻓﺮﻫﻮدي‬ ‫ﻧﻴﻢرخﻫﺎي آبﺷﺴﺘﮕﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﻨﺶﻫﺎي ﺑﺮﺷﻲ در ﺣﻔﺮه ‪. . .‬‬

‫آبﺷﺴﺘﮕﻲ ﺑﺎ زﻣـﺎن و اﺳـﺘﻔﺎده ﮔـﺎم ﺑـﻪ ﮔـﺎم از ﻣﻌـﺎدﻻت‬

‫)‪ (20) ،(16‬و )‪ ،(22‬ﺗﻐﻴﻴــﺮات اﻧــﻮاع ﻣﺨﺘﻠــﻒ ﺗــﻨﺶﻫــﺎي‬
‫ﺑﺮﺷﻲ ﻧﺎﺷﻲ از وزن و ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺴﺘﺮ در ﻃـﻮل ﺣﻔـﺮه و‬
‫در ﻫﺮ زﻣﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬در ﺷﻜﻞ ‪ 10‬ﻧـﻴﻢرخﻫـﺎي‬
‫ﺣﻔــﺮه آبﺷﺴــﺘﮕﻲ در ﻃــﻮل ﻣــﺪت زﻣــﺎن ‪ 48‬ﺳــﺎﻋﺖ در‬
‫)
(‬
‫‪q‬‬
‫= ‪S o = −0.156 , Fr1‬‬ ‫ﺣﺎﻟــــﺖ ﻧﻤﻮﻧــــﻪ ‪= 8.53,‬‬
‫‪gy 13‬‬
‫‪D 50‬‬ ‫‪L‬‬
‫ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺷـﻜﻞ‬ ‫‪= 0.127 ,‬‬ ‫‪= 84.3‬‬
‫‪w‬‬ ‫‪w‬‬
‫‪ 11‬ﻧﻴﺰ ﺗﻐﻴﻴﺮات زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺗـﻨﺶ ﺑﺮﺷـﻲ وزن و ﺗـﻨﺶ‬
‫ﺑﺮﺷــﻲ ﺑﺴــﺘﺮ را ﺑــﺎ در ﻧﻈﺮﮔــﺮﻓﺘﻦ ﻧــﻴﻢرخﻫــﺎي ﺣﻔــﺮه‬ ‫)(‬
‫آبﺷﺴﺘﮕﻲ از ﺷﻜﻞ ‪ 10‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫) (‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺷﻴﺐ و ﻃﻮل ﺣﻮﺿﭽﻪ ﺑﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮات اﺑﻌﺎد ﺣﻔﺮه‬

‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﺳﺒﺐ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﺣﻔﺮه آب ﺷﺴﺘﮕﻲ در ﭘﺎﻳﻴﻦدﺳﺖ‬

‫ﺣﻮﺿﭽﻪ ﻣﻌﻜﻮس‪ ،‬ﻋﻤﻘﻲ ﻛﻤﺘﺮ داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻟﻜﻦ ﮔﺴﺘﺮش ﻃﻮﻟﻲ‬
‫آن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺣﻀﻮر ﺣﻮﺿﭽﻪ آراﻣـﺶ اﻓﻘـﻲ ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 10‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﻴﻢرخ ﺣﺎﺻﻞ از ﻧﺘﺎﻳﺞ آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ در ﺷﺮاﻳﻂ‬ ‫ﮔﺮدد‪ .‬در ﺣﺎﻟﺖ ﺧـﺎص ﻣـﻮرد ﺑﺮرﺳـﻲ و ﺑـﻪ ازاي ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﻋﺪم ﺣﻀﻮر ﺗﻞﻣﺎﺳﻪ‬ ‫‪L‬‬
‫‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﺷﻴﺐ ﺣﻮﺿـﭽﻪ ﻣﻌﻜـﻮس از ﺻـﻔﺮ ﺑـﻪ‬ ‫‪= 59‬‬
‫‪w‬‬
‫‪ ، %15/6‬ﺳﺒﺐ ﻛﺎﻫﺶ ‪%15‬در ﻋﻤﻖ ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ و اﻓﺰاﻳﺶ‪ %15‬و‬
‫در ﻃﻮل ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺣﻔﺮه آبﺷﺴﺘﮕﻲ در ﻫﺮ زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﺗـﻨﺶ‬ ‫‪ %18‬ﺑـﻪﺗﺮﺗﻴـﺐ در ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ ﻋﻤــﻖ ﺑﻴﺸـﻴﻨﻪ و ﻃـﻮل ﺣﻔــﺮه‬
‫ﺑﺮﺷﻲ ﻧﺎﺷﻲ از وزن ذره در وﺟﻪ ﺑﺎﻻدﺳﺖ ﺣﻔﺮه ﺑﺎ ﻛـﺎﻫﺶ‬ ‫آبﺷﺴﺘﮕﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻃﻮل ﻳﺎ ﺷـﻴﺐ‬
‫ﺷﻴﺐ وﺟﻪ ﺑﺎﻻدﺳﺖ در ﻃﻮل ﺣﻔﺮه ﻛﺎﻫﺶ ﺧﻮاﻫـﺪ ﻳﺎﻓـﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻮﺿﭽﻪ ﻣﻌﻜﻮس‪ ،‬ﻋﻤﻖ ﺣﻔﺮه آبﺷﺴـﺘﮕﻲ ﻛـﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘـﻪ‬
‫در ﻣﺤﻞ ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ ﻋﻤﻖ آب ﺷﺴﺘﮕﻲ و ﺷـﻜﻞﮔﻴـﺮي ﻧﻘﻄـﻪاي‬
‫ﻟﻜﻦ ﻃﻮل ﺣﻔﺮه و ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻋﻤﻖ ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ ﺗـﺎ اﻧﺘﻬـﺎي ﻛـﻒﺑﻨـﺪ‬
‫ﻳﻚ ﺑﺴﺘﺮ اﻓﻘﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﻧﺎﺷﻲ از وزن ﺑﺮاﺑﺮ ﺻـﻔﺮ‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻃﻮﻟﻲ ﺣﻔـﺮه‪ ،‬ﻣﻘـﺪار ﺗـﻨﺶ ﺑﺮﺷـﻲ‬
‫ﻧﺎﺷﻲ از وزن ذره در وﺟﻪ ﭘـﺎﻳﻴﻦدﺳـﺖ ﺣﻔـﺮه ﺑـﺎ اﻓـﺰاﻳﺶ‬ ‫‪ -3-3‬ﺗﺸــﺎﺑﻪ ﺗــﻨﺶﻫــﺎي ﺑﺮﺷــﻲ در ﻃــﻮل ﺣﻔــﺮه‬
‫ﻣﻴﺰان ﺷﻴﺐ‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫آبﺷﺴﺘﮕﻲ‬
‫ﺑــﺎ اﺳــﺘﻔﺎده از ﻧﺘــﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻــﻞ از ﺗﻐﻴﻴــﺮات اﺑﻌــﺎد ﺣﻔــﺮه‬

‫‪94‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺧﻠﻴﻠﻲ ﺷﺎﻳﺎن‪ ،‬ﺟﻮاد ﻓﺮﻫﻮدي‬ ‫ﻧﻴﻢرخﻫﺎي آبﺷﺴﺘﮕﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﻨﺶﻫﺎي ﺑﺮﺷﻲ در ﺣﻔﺮه ‪. . .‬‬

‫ﻋﻄﻒ ﻧﻴﻢرخ ﺣﻔـﺮه در وﺟـﻪ ﭘـﺎﻳﻴﻦدﺳـﺖ ﺣﻔـﺮه وﺟـﻮد‬

‫ﺧﻮاﻫــﺪ داﺷــﺖ ﻛــﻪ در آن ﻧﻴــﺮوي ﻧﺎﺷــﻲ از وزن ذره در‬
‫ﺧﻼف راﺳﺘﺎي ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷـﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻻزم‬
‫اﺳﺖ از ﺳﻮي ﺑﺴﺘﺮ ﻧﻴﺮوي ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮاي ﻏﻠﺒﻪ ﺑـﺮ ﻣﺠﻤـﻮع‬
‫ﺗــﻨﺶﻫــﺎي ﻧﺎﺷــﻲ از وزن ذره و ﺗــﻨﺶ ﺑﺮﺷــﻲ در آﺳــﺘﺎﻧﻪ‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ذره وارد ﺷﻮد‪ .‬از ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻒ ﺗﺎ ﺷﻜﻞﮔﻴـﺮي ﻳـﻚ‬
‫ﺑﺴﺘﺮ اﻓﻘﻲ در وﺟﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ دﺳﺖ ﺣﻔﺮه ﻣﻘـﺪار ﺗـﻨﺶ ﺑﺮﺷـﻲ‬ ‫)
(‬

‫ﻧﺎﺷﻲ از وزن ذره ﺗﺎ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﺻﻔﺮ و ﺗـﻨﺶ ﺑﺮﺷـﻲ‬

‫ﺑﺴﺘﺮ ﺗﺎ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﺣﺮﻛﺖ ذره‬
‫روي ﺑﺴﺘﺮ اﻓﻘﻲ ﻛﺎﻫﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻧـﻴﻢرخﻫـﺎي ﺗﻐﻴﻴـﺮات ﺗـﻨﺶ ﺑﺮﺷـﻲ‬ ‫•‬
‫ﻧﺎﺷﻲ از وزن ذره و ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺴﺘﺮ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن‪ ،‬ﺧﻮد‬
‫)ب (‬
‫ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﺘﻮان اﻳﻦ ﻧﻴﻢرخﻫـﺎ را ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 11‬ﺗﻐﻴﻴﺮات زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﻧﺎﺷﻲ از اﻟﻒ‪-‬‬
‫ﺷﻜﻞ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﻲﺑﻌﺪ ﻛﺮد‪ ،‬اراﺋﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻋﻤـﻮﻣﻲ واﺣـﺪ‬
‫ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺴﺘﺮ و ب‪ -‬وزن ذره‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ در ﻃﻮل ﺣﻔـﺮه و در‬
‫ﻫﺮ زﻣﺎن اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ ﻣﻜـﺎﻧﻲ ﻫـﺮ‬ ‫ﻣﻘﺪار ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺴﺘﺮ در ﻃﻮل وﺟﻪ ﺑﺎﻻدﺳﺖ ﺣﻔﺮه‬ ‫•‬
‫ﻧﻘﻄﻪ در ﻃﻮل ﺣﻔﺮه ﺑﻪ ﻋﻤﻖ آبﺷﺴﺘﮕﻲ ﺑﻴﺸـﻴﻨﻪ ﺣﻔـﺮه در‬ ‫ﺗﺎ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺣﻔﺮه ﺑﺎ ﺑﻴﺸـﻴﻨﻪ ﻋﻤـﻖ اﻓـﺰاﻳﺶ ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫آن زﻣﺎن و ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﻧﺎﺷـﻲ از وزن ذره ﻳـﺎ ﺗـﻨﺶ‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺴﺘﺮ در ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ ﻋﻤﻖ ﺣﻔﺮه ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺴﺘﺮ ﺑﺮ ﺗـﻨﺶ ﺑﺮﺷـﻲ در آﺳـﺘﺎﻧﻪ ﺣﺮﻛـﺖ ذره روي‬ ‫ﻋﻠﺖ ﻋﺪم ﺗﺄﺛﻴﺮ وزن ذره روي ﻳﻚ ﺑﺴﺘﺮ اﻓﻘـﻲ‪ ،‬ﻣﻌـﺎدل ﺑـﺎ‬
‫ﺑﺴﺘﺮ اﻓﻘﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻻﺗﻲ ﺑﻪ ﻓـﺮم زﻳـﺮ ﺟﻬـﺖ ﺑـﺮآورد ﻋﻤـﻮﻣﻲ‬ ‫ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﺣﺮﻛﺖ ذره ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬در ﻃـﻮل‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮات اﻧﻮاع ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ در ﻫﺮ زﻣﺎن و در ﻫـﺮ ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ‬ ‫وﺟﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦدﺳﺖ ﺣﻔﺮه‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﺗـﻨﺶ ﺑﺮﺷـﻲ ﺑﺴـﺘﺮ در ﻳـﻚ‬
‫ﻣﻜﺎﻧﻲ در ﻃﻮل ﺣﻔﺮه ﺣﺎﺻﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ )ﺷﻜﻞ ‪:(12‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺗﺎ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ ﻣﻌـﻴﻦ اﻓـﺰاﻳﺶ ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫‪2‬‬
‫‪τb‬‬ ‫‪ x ‬‬ ‫‪ x ‬‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻃﻮل وﺟﻪ ﺑﺎﻻدﺳﺖ ﺣﻔـﺮه‪،‬‬
‫*‬
‫‪= −0.027 ‬‬ ‫‪ + 0.382 ‬‬ ‫‪‬‬ ‫)‪(28‬‬
‫‪τc‬‬ ‫‪ ym ‬‬ ‫‪ ym ‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﻧﺎﺷﻲ از وزن ذره در ﺟﻬـﺖ ﺟﺮﻳـﺎن ﺑـﺮ روي‬
‫‪τb‬‬ ‫‪ x ‬‬ ‫‪ x ‬‬
‫*‬
‫‪= −0.027 ‬‬ ‫‪ + 0.382 ‬‬ ‫‪‬‬ ‫)‪(29‬‬ ‫ذره ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻤﻮده‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻘـﺪار ﺗـﻨﺶ ﺑﺮﺷـﻲ ﻻزم ﺑﺴـﺘﺮ‬
‫‪τc‬‬ ‫‪ ym ‬‬ ‫‪ ym ‬‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎل ذره ﻛﻤﺘﺮ از ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﺣﺮﻛـﺖ ذره‬
‫در ﺷﺮاﻳﻂ ﺣﻀﻮر ﺗﻞﻣﺎﺳﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﻃﻼع از ﻧـﻴﻢرخ ﺣﻔـﺮه و‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﻟﻜﻦ در وﺟﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦدﺳﺖ ﺣﻔﺮه ﺑﻪ ﻋﻠـﺖ ﺗـﺄﺛﻴﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺸﺎﺑﻪ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮات اﻧﻮاع ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ در ﻃـﻮل ﺣﻔـﺮه‬
‫ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﻧﺎﺷـﻲ از وزن ذره در ﺧـﻼف ﺟﻬـﺖ ﺟﺮﻳـﺎن‪،‬‬
‫آبﺷﺴﺘﮕﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮآورد اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ روش ﻗﺎﺑـﻞ ﺑﺴـﻂ ﺑـﻪ‬
‫ﻻزم اﺳﺖ از ﺳﻮي ﺑﺴﺘﺮ ﻧﻴﺮوي ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺟﻬﺖ اﻧﺘﻘـﺎل ذره‬
‫ﺣﻔــﺮهﻫــﺎي آبﺷﺴــﺘﮕﻲ در ﭘﺎﻳــﺎب اﻧــﻮاع ﺳــﺎزهﻫــﺎي‬
‫اﻋﻤﺎل ﺷﻮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ در ﺑﺨﺶ ﭘﺎﻳﻴﻦدﺳـﺖ ﺣﻔـﺮه ﻣﻘـﺪار‬
‫ﻫﻴﺪروﻟﻴﻜﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻳﻦ روش ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ در ﭘـﻴﺶ‪-‬‬
‫ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺴـﺘﺮ از ﺗـﻨﺶ ﺑﺮﺷـﻲ در آﺳـﺘﺎﻧﻪ ﺣﺮﻛـﺖ ذره‬
‫ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺗـﻨﺶ ﺑﺮﺷـﻲ ﺑﺴـﺘﺮ در ﻃـﻮل اﻧـﻮاع ﻓـﺮمﻫـﺎي‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺴﺘﺮي ﺑﺎ اﻃﻼع از ﻧﻴﻢرخ ﻃﻮﻟﻲ ﺑﺴﺘﺮ ﺑﻪﻛﺎر رود‪.‬‬
‫در ﺷﺮاﻳﻂ ﻋﺪم ﺣﻀﻮر ﺗﻞﻣﺎﺳﻪ ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻮﺳﻮم ﺑـﻪ‬ ‫•‬

‫‪95‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺧﻠﻴﻠﻲ ﺷﺎﻳﺎن‪ ،‬ﺟﻮاد ﻓﺮﻫﻮدي‬ ‫ﻧﻴﻢرخﻫﺎي آبﺷﺴﺘﮕﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﻨﺶﻫﺎي ﺑﺮﺷﻲ در ﺣﻔﺮه ‪. . .‬‬

‫ﺣﻮﺿﭽﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ؛ ﻟﻜﻦ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻓﺰاﻳﺶ‬

‫ﺷﻴﺐ ﺣﻮﺿﭽﻪ ﺑﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﺮﺷﻲ ﻧﺎﺷـﻲ از وزن ذره‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫)
(‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 13‬ﻧﻴﻢرخ ﺣﻔﺮهﻫﺎي آبﺷﺴﺘﮕﻲ از ﻧﺘﺎﻳﺞ آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ‬

‫)ب (‬
‫در ﺷﻴﺐﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 12‬ﻓﺮم ﺑﺪون ﺑﻌﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ اﻟﻒ‪ -‬ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ‬
‫وزن و ب‪ -‬ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺴﺘﺮ در ﻃﻮل ﺣﻔﺮه‬

‫‪ -4-3‬ﺑﺮرﺳــﻲ ﺗــﺄﺛﻴﺮ ﺷــﻴﺐ و ﻃــﻮل ﺣﻮﺿــﭽﻪ و‬

‫داﻧﻪﺑﻨﺪي ذرات رﺳﻮﺑﻲ ﺑـﺮ ﺗﻐﻴﻴـﺮات ﺗـﻨﺶ ﺑﺮﺷـﻲ‬
‫ﺑﺴﺘﺮ و ﺗﻨﺶ وزن‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺷﻴﺐ ﺣﻮﺿﭽﻪ ﻣﻌﻜﻮس ﺑﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮات‬
‫اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗـﻨﺶ ﺑﺮﺷـﻲ در ﻃـﻮل ﺣﻔـﺮه آبﺷﺴـﺘﮕﻲ‪،‬‬

‫)
(‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋــــﻪاي از ﻧﺘــــﺎﻳﺞ آزﻣﺎﻳﺸــــﮕﺎﻫﻲ ﺑــــﺎ ﺷــــﺮاﻳﻂ‬

‫) ‪ Fo‬ﻋـــﺪد ﻓـــﺮود ذره( و‬ ‫‪q‬‬
‫= ‪Fo‬‬ ‫‪= 12‬‬
‫‪g ( S s − 1) D 503‬‬
‫‪L‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪D‬‬
‫در ﺷــــﻴﺐﻫــــﺎي‬ ‫‪= 84.3 , t = 6 , 50 = 0.079‬‬
‫‪w‬‬ ‫‪w‬‬ ‫‪w‬‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﻮﺿﭽﻪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﺪ‪ .‬ﻧـﻴﻢرخ ﺣﻔـﺮهﻫـﺎي‬
‫آب ﺷﺴﺘﮕﻲ در ﭘﺎﻳﺎن ‪ 24‬ﺳﺎﻋﺖ آزﻣﺎﻳﺶ در ﻫﺮ ﺣﺎﻟـﺖ در‬

‫)ب (‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 13‬ﻧﺸﺎن داده ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در ﻫـﺮ ﺣﺎﻟـﺖ ﺗﻐﻴﻴـﺮات‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 14‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺷﻴﺐ ﺣﻮﺿﭽﻪ ﻣﻌﻜﻮس ﺑﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮات اﻟﻒ‪ -‬ﺗﻨﺶ‬ ‫ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﻧﺎﺷﻲ از وزن ذره و ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺴﺘﺮ ﻣﺤﺎﺳـﺒﻪ‬
‫وزن ب‪ -‬ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺴﺘﺮ‬ ‫و در ﺷﻜﻞ ‪ 14‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫روﻧﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮات اﻧﻮاع ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﺑـﺎ ﺷـﻴﺐ ﺣﻮﺿـﭽﻪ داراي‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻒ ﻧـﻴﻢرخ‪ ،‬ﺑـﺎ اﻓـﺰاﻳﺶ ﺷـﻴﺐ‬ ‫دو ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻘـﺪار ﺗـﻨﺶ ﺑﺮﺷـﻲ ﻧﺎﺷـﻲ از وزن ذره از‬
‫ﺣﻮﺿﭽﻪ‪ ،‬ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺴﺘﺮ اﻓـﺰاﻳﺶ و ﭘـﺲ از آن‪ ،‬ﺷـﻴﺐ‬ ‫اﺑﺘﺪاي ﺣﻔﺮه ﺗﺎ ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻒ ﻧﻴﻢرخ‪ ،‬ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻴﺰان ﺷـﻴﺐ‬

‫‪96‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺧﻠﻴﻠﻲ ﺷﺎﻳﺎن‪ ،‬ﺟﻮاد ﻓﺮﻫﻮدي‬ ‫ﻧﻴﻢرخﻫﺎي آبﺷﺴﺘﮕﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﻨﺶﻫﺎي ﺑﺮﺷﻲ در ﺣﻔﺮه ‪. . .‬‬

‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺣﻮﺿﭽﻪ‪ ،‬ﻛـﺎﻫﺶ ﺗـﻨﺶ ﺑﺮﺷـﻲ ﺑﺴـﺘﺮ را ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه‬

‫ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻗﺒﻼً ﺗﺸﺮﻳﺢ ﮔﺮدﻳـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ اﻓـﺰاﻳﺶ ﺷـﻴﺐ‬
‫ﻣﻌﻜﻮس در ﻳﻚ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻌﻴﻦ از ﻃﻮل ﺣﻮﺿﭽﻪ‪ ،‬داﻧﻪ ﺑﻨﺪي‬
‫ذرات و ﺷﺮاﻳﻂ ﺟﺮﻳﺎن؛ ﻋﻤﻖ آبﺷﺴﺘﮕﻲ ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ ﻛـﺎﻫﺶ و‬
‫ﻃﻮل ﺣﻔﺮه آبﺷﺴﺘﮕﻲ اﻓﺰاﻳﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ‬
‫از دﻳﺪﮔﺎه ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ از ﺷـﻜﻞﻫـﺎي ‪ 14‬ﻧﻴـﺰ ﻗﺎﺑـﻞ‬
‫درك اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻓـﺰاﻳﺶ ﺷـﻴﺐ ﺣﻮﺿـﭽﻪ ﺗـﺎ ﻗﺒـﻞ از ﻧﻘﻄـﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 15‬ﻧﻴﻢرخﻫﺎي ﺣﻔﺮه آبﺷﺴﺘﮕﻲ از ﻧﺘﺎﻳﺞ آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ‬ ‫ﻋﻄﻒ ﻧﻴﻢ رخ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﻻزم ﺑﺮاي ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﺴـﺘﺮ‬
‫ﺑﻪ ازاي ﺳﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻃﻮل ﺣﻮﺿﭽﻪ‬ ‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑـﺪ؛ در ﻧﺘﻴﺠـﻪ در ﻳـﻚ ﺷـﺮاﻳﻂ ﻣﻌـﻴﻦ ﻋﻤـﻖ‬
‫آبﺷﺴﺘﮕﻲ ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ در ﭘﺎﻳﺎب ﺣﻮﺿﭽﻪ ﺑﺎ ﺷﻴﺐ ﺑﺎﻻﺗﺮ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻟﻜﻦ ﭘﺲ از ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻒ‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﺷـﻴﺐ ﺣﻮﺿـﭽﻪ ﻛـﺎﻫﺶ‬
‫ﻧﻴﺮوي ﻻزم ﺟﻬﺖ ﻏﻠﺒـﻪ ﺑـﺮ ﻣﻘﺎوﻣـﺖ ﺑﺴـﺘﺮ را ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ در ﻳﻚ ﺷﺮاﻳﻂ‬
‫ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎل ذرات رﺳﻮﺑﻲ در ﻧﺎﺣﻴـﻪ ﭘـﺎﻳﻴﻦدﺳـﺖ ﻋﻄـﻒ‬
‫)
(‬
‫ﻧﻴﻢرخ‪ ،‬راﺣﺖﺗﺮ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘـﻪ و در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻃـﻮل ﺣﻔـﺮه‬
‫آبﺷﺴﺘﮕﻲ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻴﺰان ﺷﻴﺐ ﺣﻮﺿﭽﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻃﻮل ﻧﺴـﺒﻲ ﺣﻮﺿـﭽﻪ ﺑـﺮ ﺗﻐﻴﻴـﺮات‬
‫اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻨﺶﻫﺎي ﺑﺮﺷﻲ‪ ،‬ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﻧﻴﻢرخﻫـﺎي‬
‫آزﻣﺎﻳﺸــــــــــﮕﺎﻫﻲ در ﺷــــــــــﺮاﻳﻂ ﻣﻌــــــــــﻴﻦ‬
‫‪yt‬‬
‫در ﺳــﻪ ﻃــﻮل ﻧﺴــﺒﻲ‬ ‫‪Fo = 12,‬‬ ‫‪= 6, S o = − 0.076‬‬
‫‪w‬‬
‫)ب (‬
‫ﺣﻮﺿﭽﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ )ﺷﻜﻞ ‪ .(15‬ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺗﻨﺶﻫـﺎي‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 16‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻃﻮل ﻧﺴﺒﻲ ﺣﻮﺿﭽﻪ ﺑﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮات اﻟﻒ‪ -‬ﺗﻨﺶ‬
‫ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺴﺘﺮ و ﺗـﻨﺶ ﺑﺮﺷـﻲ ﻧﺎﺷـﻲ از وزن در ﺳـﻪ ﺣﺎﻟـﺖ‬
‫وزن و ب‪ -‬ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺴﺘﺮ‬
‫ﻣﻄﻠﻮب‪ ،‬در ﺷﻜﻞ ‪ 16‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘـﻴﺶ از اﻳـﻦ‬
‫ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻓـﺰاﻳﺶ ﻃـﻮل ﻧﺴـﺒﻲ ﺣﻮﺿـﭽﻪ در ﻳـﻚ‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ در ﻳﻚ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﻧﻴـﺮوي ﻻزم ﺟﻬـﺖ اﻧﺘﻘـﺎل‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﻋﻤـﻖ آبﺷﺴـﺘﮕﻲ ﺑﻴﺸـﻴﻨﻪ ﻛـﺎﻫﺶ و ﻃـﻮل‬
‫ذره رﺳﻮﺑﻲ و ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﺴﺘﺮي ﻗﺒﻞ از ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄـﻒ‬
‫ﺣﻔﺮه آبﺷﺴﺘﮕﻲ اﻓـﺰاﻳﺶ ﺧﻮاﻫـﺪ ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﺴـﺄﻟﻪ از‬
‫در ﺷﻴﺐﻫﺎي ﺑـﺎﻻﺗﺮ ﺣﻮﺿـﭽﻪ‪ ،‬ﺑﻴﺸـﺘﺮ و در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻣﻴـﺰان‬
‫دﻳﺪﮔﺎه ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﻨﺶ ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺑﻞ درك اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻋﻤﻘﻲ ﺣﻔﺮه ﻛﻤﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﻜـﻦ ﭘـﺲ از ﻧﻘﻄـﻪ‬
‫ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻃﻮل ﺣﻮﺿﭽﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﻜﻞ ‪ ،16‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﺮﺷـﻲ‬
‫ﻋﻄﻒ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﺴﺘﺮي‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎل ذره رﺳـﻮﺑﻲ‬
‫ﺑﺴﺘﺮ ﻗﺒﻞ از ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻒ اﻓـﺰاﻳﺶ و ﭘـﺲ از ﻧﻘﻄـﻪ ﻋﻄـﻒ‬
‫در ﺷﻴﺐﻫﺎي ﺑﺎﻻﺗﺮ راﺣـﺖﺗـﺮ و در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﻃـﻮﻟﻲ‬
‫ﻧﻴﻢرخ‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﺷﻴﺐ ﺣﻮﺿﭽﻪ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﺴﺘﺮ را ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻔﺮه اﻓﺰاﻳﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪97‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺧﻠﻴﻠﻲ ﺷﺎﻳﺎن‪ ،‬ﺟﻮاد ﻓﺮﻫﻮدي‬ ‫ﻧﻴﻢرخﻫﺎي آبﺷﺴﺘﮕﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﻨﺶﻫﺎي ﺑﺮﺷﻲ در ﺣﻔﺮه ‪. . .‬‬

‫‪So‬‬ ‫ﺷﻴﺐ ﺣﻮﺿﭽﻪ آراﻣﺶ‬ ‫‪ -4‬ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬

‫‪Ss‬‬ ‫ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻧﺴﺒﻲ ذرات رﺳﻮﺑﻲ‬ ‫اﮔﺮﭼــﻪ ﻧــﻴﻢرخﻫــﺎي آبﺷﺴــﺘﮕﻲ در ﭘﺎﻳــﺎب ﻫــﺮ ﺷــﻴﺐ‬
‫‪t‬‬ ‫زﻣﺎن‬ ‫ﺣﻮﺿﭽﻪ ﻣﻌﻜﻮس از ﻳﻚ ﺗﺸﺎﺑﻪ ﻣﻌﻴﻦ ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻜﻦ‬
‫‪w‬‬ ‫ﺑﺎزﺷﺪﮔﻲ درﻳﭽﻪ‬ ‫ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﺷﻴﺐ ﺣﻮﺿﭽﻪ ﺑـﺮ ﮔﺴـﺘﺮش ﻃـﻮﻟﻲ آن اﻓـﺰوده‬
‫‪xme‬‬ ‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ ﺣﻔﺮه ﺗﺎ ﺣﻮﺿﭽﻪ در ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﻌﺎدل‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪xse‬‬ ‫ﻃﻮل ﺣﻔﺮه آبﺷﺴﺘﮕﻲ در ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﻌﺎدل‬ ‫ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﺷﻴﺐ و ﻃﻮل ﺣﻮﺿﭽﻪ آراﻣﺶ ﻣﻌﻜﻮس‪ ،‬ﺟﺮﻳـﺎن‬
‫‪ym‬‬ ‫ﻋﻤﻖ ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ ﺣﻔﺮه آبﺷﺴﺘﮕﻲ در ﻫﺮ زﻣﺎن‬ ‫رﻫﺎ ﺷﺪه از ﺳﻄﺢ ﺣﻮﺿﭽﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪ دورﺗـﺮ و ﺑـﺎ ﻗـﺪرت‬
‫‪y me‬‬ ‫ﻋﻤﻖ ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ ﺣﻔﺮه آبﺷﺴﺘﮕﻲ در ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﻌﺎدل‬ ‫ﻓﺮﺳﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ رﺳـﻮﺑﺎت ﺑﺮﺧـﻮرد ﻛـﺮده و ﻟـﺬا‬
‫‪yt‬‬ ‫ﻋﻤﻖ ﭘﺎﻳﺎب‬ ‫ﺣﻔﺮه آبﺷﺴـﺘﮕﻲ ﻋﻤـﻖ ﻛﻤﺘـﺮ و ﻃـﻮل ﺑﻴﺸـﺘﺮي ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫‪ρ‬‬ ‫ﺟﺮم ﻣﺨﺼﻮص آب‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﺸﺎﺑﻪ ﺑﻴﻦ ﻧﻴﻢرخﻫﺎي آبﺷﺴـﺘﮕﻲ‪،‬‬
‫‪ν‬‬ ‫ﻟﺰﺟﺖ ﺳﻴﻨﻤﺎﺗﻴﻜﻲ آب‬ ‫ﻧﻴﻢ رخﻫﺎي ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﻨﺶﻫﺎي ﺑﺴﺘﺮي و وزن ذره در زﻣﺎن‪-‬‬
‫‪γw‬‬ ‫وزن ﻣﺨﺼﻮص آب‬ ‫ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺧﻮد ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻃﻮل وﺟـﻪ ﺑﺎﻻدﺳـﺖ‬
‫‪φ‬‬ ‫زاوﻳﻪ اﻳﺴﺘﺎﻳﻲ ذره رﺳﻮﺑﻲ‬ ‫ﺣﻔﺮه‪ ،‬ﺗﻨﺶ وزن در ﺟﻬـﺖ ﺟﺮﻳـﺎن ﺑـﻮده و ﺗـﻨﺶ ﺑﺮﺷـﻲ‬
‫زاوﻳﻪ ﺷﻴﺐ ﺣﻮﺿﭽﻪ آراﻣﺶ‬ ‫ﻛﻤﺘﺮي ﺟﻬﺖ اﻧﺘﻘﺎل ذره ﻻزم اﺳـﺖ؛ ﻟﻜـﻦ در ﻃـﻮل وﺟـﻪ‬
‫‪θ‬‬
‫‪τb‬‬ ‫ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺴﺘﺮ‬ ‫ﭘﺎﻳﻴﻦ دﺳﺖ ﺣﻔﺮه‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي از ﺳـﻮي‬
‫‪τ cr‬‬ ‫ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ آﺳﺘﺎﻧﻪ ﺣﺮﻛﺖ ذره روي ﺳﻄﺢ ﺷﻴﺒﺪار‬ ‫ﺑﺴﺘﺮ ﺟﻬﺖ ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ وزن ذره اﻋﻤﺎل ﺷﻮد‪ .‬در ﻃﻮل وﺟﻪ‬
‫*‪τ cr‬‬ ‫ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ آﺳﺘﺎﻧﻪ ﺣﺮﻛﺖ ذره روي ﺳﻄﺢ اﻓﻘﻲ‬ ‫ﭘﺎﻳﻴﻦ دﺳﺖ ﺣﻔـﺮه ﻳـﻚ ﻧﻘﻄـﻪ ﻣﻮﺳـﻮم ﺑـﻪ ﻋﻄـﻒ ﻧـﻴﻢرخ‬
‫‪τo‬‬ ‫ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ وارده ﺑﺮ ذره ﻧﺎﺷﻲ از وزن و ﺑﺴﺘﺮ‬ ‫آبﺷﺴﺘﮕﻲ وﺟﻮد دارد ﻛـﻪ ﺑﻴﺸـﺘﺮﻳﻦ ﺗـﻨﺶ ﻧﺎﺷـﻲ از وزن‬
‫‪τw‬‬ ‫ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﻧﺎﺷﻲ از وزن ذره رﺳﻮب‬ ‫اﻋﻤﺎل و ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺴﺘﺮ ﺣـﺪاﻛﺜﺮ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ .‬اﻓـﺰاﻳﺶ‬
‫ﺷﻴﺐ ﻳﺎ ﻃﻮل ﺣﻮﺿﭽﻪ ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻒ ﻧﻴﻢرخ ﺣﻔـﺮه‬
‫‪ -6‬ﻣﻨﺎﺑﻊ‬ ‫ﺳﺒﺐ اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﻨﺶ ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺴﺘﺮ و ﭘﺲ از ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻒ ﺳﺒﺐ‬
‫‪Adduce, C. and Sciortino, G. (2006). "Scour due to‬‬ ‫ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﺴﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺳﺒﺐ ﻛـﺎﻫﺶ‬
‫‪a horizontal turbulent jet: Numerical and‬‬
‫‪experimental investigation", J. of Hydraulic Res.,‬‬ ‫ﻋﻤـﻖ و اﻓــﺰاﻳﺶ ﻃــﻮل ﺣﻔــﺮه ﺑــﺎ اﻓــﺰاﻳﺶ ﺷــﻴﺐ و ﻃــﻮل‬
‫‪44(5), pp. 663-673.‬‬
‫ﺣﻮﺿﭽﻪ ﻣﻌﻜﻮس ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪Ali, K. H. M. and Lim, L. (1986). "Local scour‬‬
‫‪caused by submerged wall jets", Proceedings,‬‬
‫‪Institution of Civil Engineers, 81(2), pp. 607-645.‬‬ ‫‪ -5‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻋﻼﻳﻢ‬
‫‪Balachandar, R., Kells, J.A. and Thiessens, R.J.‬‬ ‫ﻗﻄﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ‪ 50‬درﺻﺪ ذرات ﻋﺒﻮري از اﻟﻚ‬
‫‪(2000). "The effect of tailwater depth on the‬‬ ‫‪D50‬‬
‫‪dynamics of local scour", Canadian Journal of Civil‬‬ ‫‪Fr1‬‬ ‫ﻋﺪد ﻓﺮود اوﻟﻴﻪ ﭘﺮش آﺑﻲ‬
‫‪Engineering, 27(1), pp. 138-150.‬‬
‫‪Fo‬‬ ‫ﻋﺪد ﻓﺮود ذره رﺳﻮﺑﻲ‬
‫‪Chatterjee, S.S., Ghosh, S.N. and Chatterjee, M.‬‬
‫‪(1994). "Local scour due to submerged horizontal‬‬ ‫‪g‬‬ ‫ﺷﺘﺎب ﺛﻘﻞ‬
‫‪jet", J. of Hydraulic Eng., 120(8), pp. 973-992.‬‬
‫ﻃﻮل ﺣﻮﺿﭽﻪ آراﻣﺶ‬
‫‪Dargahi, B. (2003). "Scour development‬‬
‫‪L‬‬
‫‪downstream of a spillway", J. of Hydraulic Res.,‬‬ ‫‪q‬‬ ‫دﺑﻲ ﺟﺮﻳﺎن در واﺣﺪ ﻋﺮض‬
‫‪41(4), pp. 417-426.‬‬ ‫ﺑﺎر ﺑﺴﺘﺮ در واﺣﺪ ﻋﺮض و در واﺣﺪ زﻣﺎن‬
‫‪qB‬‬
‫‪Dey, S. and Westrich, B. (2003). "Hydraulics of‬‬

‫‪98‬‬
 ‫ ﺟﻮاد ﻓﺮﻫﻮدي‬،‫ﺣﺴﻴﻦ ﺧﻠﻴﻠﻲ ﺷﺎﻳﺎن‬
Laursen, E. M. (1952). "Observation on the nature
of scour", Proc. 5th Hydraulic Conference.
University of Iowa, Iowa City, USA, pp. 179-197.
Meyer-Peter, E. and Muller, R. (1948). "Formulas
for bed-load transport", Proced. 3rd Meeting of
IAHR, Stockholm, Sweden, pp. 39-64.
Oliveto, G., Comuniello, V. and Bulbule T. (2011).
"Time-dependent local scour downstream of
positive-step stilling basins", J. of Hydraulic Res.,
49(1), pp. 105-112.
Schlichting, H. and Gersten, K. (2000). "Boundary
layer theory", Springer-Verlag, Berlin.
99
View publication stats
. . . ‫ﻧﻴﻢرخﻫﺎي آبﺷﺴﺘﮕﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﻨﺶﻫﺎي ﺑﺮﺷﻲ در ﺣﻔﺮه‬
submerged jet subject to change in cohesive bed
geometry", J. of Hydraulic Eng. 129(1), pp. 44-53.
Dey, S. and Sarkar, A. (2006). "Scour downstream
of an apron due to submerged horizontal jets", J. of
Hydraulic Eng., 132(3), pp. 24-257.
Farhoudi, J. and Smith, K.V.H. (1985). "Local
scour profiles downstream of hydraulic jump", J. of
Hydraulic Res., 23(4), pp. 343-358.
Hassan, N.M.K.N. and Narayanan, R. (1985).
"Local scour downstream of an apron", J. of
Hydraulic Eng., 111(11), pp. 1371-1385.
Hogg, A. J., Huppert, H. E. and Dade, B. (1997).
"Erosion by planner turbulent jets", J. of Fluid
Mech., 338, pp. 317-340.