Rozdział 13 Kalat

Temat: Funkcje poznawcze

• Po uszkodzeniu spoidła wielkiego łączącego obie półkule ludzie zachowują się
tak, jakby mieleli dwie odrębne świadomości.

• Uszkodzenie niektórych obszarów w lewej półkuli powoduje utratę zdolności

językowych, chociaż inne zdolności mogą pozostać niezmienione.

Asymetria mózgu język

Lewa półkula mózgu łączy się z receptorami skórnymi i mięśniami głównie po

prawej stronie ciała, natomiast prawa półkula łączy się z receptorami skórnymi i
mięśniami głównie po lewej stronie ciała.

Wyjątkiem są mięśnie tułowia i twarzy, które są sterowane przez obie półkule.

Z danych fMRI I innych badań wynika, że główną rolę w wytwarzaniu mowy u ponad
95% osób praworęcznych i prawie 80% leworęcznych odgrywa lewa półkula.

• Podział pracy między 2 półkulami nazywamy asymetrią funkcjonalną lub

lateralizacją.

Lewa i prawa półkula wymieniają informacje między sobą poprzez złożoną z

aksonów strukturę o nazwie spoidło wielkie (ciało modzelowate) oraz poprzez
spoidło przednie, spoidło hipokampa i 2 inne, mniejsze spoidła.

Spoidło wielkie to ogromne skupisko aksonów przekazujący informacje między

półkulami.

planum temporale- obszar kory odgrywający ważną rolę w rozumieniu mowy.

Struktura ta jest dużo większa w lewej półkuli u 65% osób.

• Każda z naszych półkul jest połączona z połową każdego

oka. Światło z prawej połowy pola widzenia pada na lewą
połowę każdej z siatkówek, która łączy się z lewą półkulą,
dlatego lewa półkula widzi prawe pole widzenia.
Analogicznie sygnały z lewego pola widzenia docierają do
prawej połowy każdej z siatkówek, która łączy się z prawą
półkulą.

prawe pole widzenia => lewa połowa każdej siatkówki => lewa półkula
lewe pole widzenia => prawa połowa każdej siatkówki => prawa półkula

1
 • Aksony z każdego oka krzyżują się ze sobą w
miejscu zwanym skrzyżowaniem wzrokowym.

Natomiast każde ucho wysyła informację do obu

stron mózgu, ponieważ każdy obszar mózgu, który
przyczynia się do lokalizacji dźwięków, musi
porównać sygnały nerwowe z obojga uszu. Ale każda
z półkul zwraca większą uwagę na ucho po
przeciwnej stronie.

Spoidło wielkie a komisurotomia

• Przecięci spoidła wielkiego uniemożliwia wymianę

informacji między półkulami. W niektórych sytuacjach
jest to celowy zabieg służący złagodzeniu ciężkiej
padaczki- choroby charakteryzującej się
nawracającymi epizodami nadmiernej,
zsynchronizowanej aktywności nerwowej. Ponad
90% pacjentów cierpiących na padaczkę dobrze
reaguje na leki przeciwpadaczkowe. Ale gdy pomimo farmakoterapii występują
częste i silne napady, przeprowadza się czasem operację chirurgiczną polegającą
na usunięciu ogniska padaczkowego, czyli miejsca, w którym powstają
wyładowania padaczkowe. Jego lokalizacja jest różna u poszczególnych chorych.
Operacji nie przeprowadza się gdy u chorego występuje kilka ognisk lub ognisko
umieszczone jest w obszarze istotnym
dla języka.

• Po komisurotomii, czyli operacji

przecięcia spoidła wielkiego, intelekt i
motywacja się nie zmieniają, pacjenci
poruszają się i mówią normalnie,
potrafią korzystać z obu rąk podczas
wykonywania dobrze opanowanych
czynności np. Wiązania sznurówek.
Maja jednak trudności z używaniem obu
rąk przy czynnościach nowych, których
wcześniej nie wykonywali. Osoby po
komisurotomii potrafią wykonywać
niezależne ruchy obiema rękami-
zdrowe osoby nie potrafią.

• Prawdopodobnie dopiero pomiędzy trzecim a piatym rokiem życia spoidło wielkie

dojrzewa.

2
Koncepcja interpretatora- skłonności lewej półkuli do wymyślania i obrony
wyjaśnień zachowań nawet wtedy, gdy prawdziwe przyczyny są nieświadome.

Lewa półkula- mowa, logiczne myślenie

Prawa półkula- analiza relacji przestrzennych, wrażliwa na bodźce emocjonalne,

kreatywność

• Język człowieka charakteryzuje się produktywnością- czyli zdolnością do

improwizowania nowych kombinacji sygnałów na oznaczanie nowych treści.

• Szympansy karłowate (bonobo): rozwinęły rozumienie języka na poziomie

porównywalnym z typowym dwu- lub dwuipółletnim dzieckiem.

Zespół Williamsa- jego przyczyną jest brak (delecja) genu wpływającego na

połączenia w mózgu. Ludzie dotknięci tym schorzeniem źle sobie radzą w
zadaniach związanych z liczbami, mają zmniejszoną sprawność wzrokowo-ruchową
percepcję przestrzenną, mają problemy z planowaniem, łatwo się rozpraszają, maja
trudności z hamowaniem niewłaściwych odpowiedzi. Wymagają opieki i maja
problemy nawet z wykonywaniem prostych prac.
Niemniej jednak wykazują dobrą zdolność wyklaskiwania złożonych rytmów,
zapamiętywania piosenek, interpretowania mimicznej ekspresji emocji. Mają
skłonność do używania wyszukanych słów sytuacje, gdy lepsze byłyby zwykłe
słowa.

• Za trudności z wymową i podstawową gramatyka odpowiada mutacja w genie

FOXP2, który koduje białko uczestniczące w tworzeniu się synaps w korze mózgu
i jądrach podstawy. Gen ten występuje zarówno u ludzi jak i szympansów, ale
różni się w dwóch miejscach, w efekcie kodując białka z innymi aminokwasami w
dwóch miejscach. FOXP2 ma szeroki zakres oddziaływania- wpływa między
innymi na rozwój mózgu, ale też na budowę szczęki i gardła, które są ważne dla
artykulacji mowy. Inna specjalizacja charakterystyczną dla ludzi jest to, że część
naszej kory ruchowej, która kontroluje struny głosowe, ma o wiele więcej połączeń
z reszta kory niż u małp.

• Afazja Broki (afazja ruchowa)

Afazja (zaburzenie mowy)

3
Ośrodek Broki znajduje się w lewym tylnym dolnym płacie czołowym kory
mózgowej obejmującym ośrodek Brodmanna (pole 44, 45). Jest odpowiedzialny za
zdolność wytwarzania, przetwarzania i rozumienia mowy.

Afazja Broki lub afazja ruchowa występuje wtedy, gdy uszkodzenie mózgu
spowoduje upośledzenie tworzenia wypowiedzi, niezależnie od miejsca
występowania urazu. Afazja Broki jest powiązana z uszkodzeniami części kory,
wzgórza i jąder podstawy.

• Pacjenci z afazją Broki przejawiają spowolnienie i trudności w realizacji wszystkich

form komunikacji językowej: mówieniu, pisaniu, gestykulowaniu i posługiwaniu się
językiem migowym. Afazja Broki dotyczy funkcji językowych, a nie mięśni
artykulacyjnych. Pole Broki pomaga organizować mowę, ale jej nie wytwarza.
Ludzie z afazją Broki gdy mówią to ich wypowiedzi są sensowne, ale zubożone.
(Ludzie dotknięci afazją Broki rozumieją większość wypowiedzi z wyjątkiem takich,
których znaczenie zależy od przyimków, końcówek fleksyjnych lub złożonej
składni- czyli tych samych elementów, które pomijają w swoich wypowiedziach.

• Afazja Wernickego (afazja czuciowa)

Ośrodek Wernickego – obszar kory mózgowej inicjujący i kierujący procesami

rozpoznawania głosek, wyrazów i zdań oraz czynnościami nadawania mowy. ...
Znajduje się w tylnej części zakrętu skroniowego górnego płata skroniowego kory
mózgu (Pole Brodmanna 22).

• Uszkodzenie w obrębie pola Wernickego i

strukturach przyległych, umiejscowionych blisko
kory słuchowej, powoduje wystąpienie afazji
Wernickego, czyli afazji czuciowej, która
charakteryzuje się słabym rozumieniem mowy i
pogorszeniem zdolności przypominania sobie nazw
przedmiotów. Afazję tego typu nazywa się
również afazją płynną, gdyż dotknięci nią
ludzie zachowują zdolność płynnego
mówienia. Uszkodzenie oprócz kory obejmuje zwykle wzgórze i jądra podstawy.

Typowe cechy afazji Wernickego:

1. Artykułowana mowa. W przeciwieństwie do pacjentów z afazją Broki osoby z

afazją Wernickego mówią płynnie z wyjątkiem momentów, gdy przerywają
wypowiedź, aby przypomnieć sobie nazwę jakiegoś przedmiotu.

4
2. Trudność ze znalezieniem odpowiedniego słowa. Osoby z tym schorzeniem
cierpią na anomię (afazja amnestyczna), czyli trudności w przypominaniu sobie
nazw przedmiotów.

3. Upośledzenie rozumienia mowy.

• Dysleksja

To specyficzne zaburzenie czynności czytania u osoby, która nie ma trudności z

widzeniem, motywacją, zdolnościami poznawczymi ani ograniczeniami
edukacyjnymi. Częściej występuje u chłopców niż u dziewcząt i jest powiązana z
kilkoma genami. W wielu badaniach stwierdzono u dyslektyków nieprawidłowości w
lewej półkuli, z których część pojawia się na bardzo wczesnym etapie życia.
Dyslektycy mają pewne części kory skroniowej większe w prawej półkuli niż w lewej.
Większość ma problemy ze słuchem, mniejsza liczba ma zaburzoną kontrolę ruchu
gałek ocznych, a niektórzy jedno i drugie.

- dysleksja dysfonetyczna: osoby z tą dysfunkcją maja trudności z dzieleniem

wyrazów na głoski, więc próbują zapamiętać każde słowo jako całość, a kiedy nie
rozpoznają jakiegoś słowa, zgadują jego znaczenie na podstawie kontekstu.

- dysleksja dysejdetyczna- osoby z tą dysfunkcją dość dobrze potrafią dzielić

słowa na głoski, ale nie umieją scalać ich w jedno słowo. Czytają wolno i mają
trudności z wyrazami, których wymowa różni się od pisowni.

Procesy świadome i nieświadome

Relacja mózg-umysł

• Próby wyjaśnienia zachowania w kategoriach biologicznych napotykają na tzw.

problem psychofizyczny, czyli problem relacji pomiędzy umysłem a ciałem czy
też umysłem a mózgiem. Jaka jest relacja pomiędzy tymi dwiema strefami?

5
• Dualizm- pogląd, że umysł i ciało istnieją niezależnie od siebie (zwolennikiem był
Kartezjusz)

• Monizm- zgodnie z nim cały wszechświat składa się wyłącznie z jednego typu
substancji. Istnieją różne formy monizmu:

- materializm: stanowisko, zgodne z którym wszystko, co istnieje, ma charakter

materialny, czyli fizyczny.

- mentalizm: stanowisko, zgodnie z którym realnie istnieje wyłącznie umysł, a świat

fizyczny nie mógłby istnieć, gdyby jakiś umysł nie był go świadomy.

- teoria identyczności: stanowisko, według którego procesy umysłowe są

tożsame z pewnym typem procesów mózgowych, ale opisuje się je za pomocą
różnych pojęć. Według tej teorii umysł jest aktywnością mózgu.

Świadomość percepcyjna

Jeśli współpracująca osoba mówi, że zdaje sobie sprawę z jednego bodźca, z

drugiego zaś nie, to znaczy, że była świadoma pierwszego, a drugiego nie.

tłumienie błyskiem- silna reakcja na błyskający bodziec zmniejsza reakcję na

nieruchomy bodziec tak, jakby jego intensywność słabła.

maskowanie: przed krótkim bodźcem wizualnym i po nim pojawiają się dłuższe

bodźce zakłócające

maskowanie wsteczne: prezentowanie tylko krótkiego bodźca i dłuższego po nim

- Zarówno w warunku świadomym, jak i nieświadomym bodziec początkowo

aktywuje pierwszorzędowa korę wzrokową, ale z powodu mniejszej interferencji
aktywacja ta jest większa w warunku świadomym. Ponadto w warunku
świadomym aktywność rozprzestrzenia się na dodatkowe obszary mózgu m.in.
korę przedczołową i korę ciemieniową, która wzmacnia sygnał i przekazuje go z
powrotem do kory wzrokowej. W przypadku osób z uszkodzeniem kory
przedczołowej bodziec wzrokowy, jeśli ma dotrzeć do świadomości musi trwać
dłużej niż w przypadku innych ludzi.

- Kiedy coś widzisz i rozpoznajesz to, efektem jest precyzyjne zsynchronizowana

aktywność w kilku obszarach mózgu o częstotliwości ok. 30-50 Hz/s - fale
gamma

- świadomość bodźca zależy od intensywności i zakresu aktywności neuronalnej

w mózgu

6
zjawisko fi- jeśli będziesz widzieć na przemian kropkę w jednym położeniu i
podobną kropkę obok, odniesiesz wrażenie, że kropka porusza się tam i z
powrotem.

ślepota na zmiany- jeśli jakiś element złożonej sceny zmienia się powoli lub
zmienia się w chwili, kiedy mrugasz powiekami, prawdopodobnie nie zauważysz
tego, o ile nie będziesz zwracać uwagi właśnie na ten element.

Kora somatosensoryczna – to obszar kory, powiązany z przetwarzaniem bodźców

czuciowych. Kora somatosensoryczna w płacie ciemieniowym odbiera impulsy z
obszarów somatosensorycznych wzgórza. Dwa z tych obszarów reagują głównie na
dotyk na skórze, dwa inne – nacisk głęboki, a także ruchy stawów i mięśni.
Poszczególne fragmenty każdego pasa kory somatosensorycznej reagują na różne
obszary ciała – kora somatosensoryczna pełni funkcję niejako „mapy ciała”.
Otrzymuje ona głównie informacje z kontralateralnej (naprzeciwległej) strony ciała, a
przez spoidło wielkie także z kory somatosensorycznej drugiej półkuli, dzięki czemu
możliwe jest porównywanie przez komórki kory informacji np. z jednej i drugiej ręki.
Kora somatosensoryczna jeżeli ulegnie uszkodzeniu może powodować zaburzenia
percepcji ciała – mapa ciała pacjentów z uszkodzeniami w tym obszarze bywa
zamazana.

efekt Stroopa- polega na trudności z jednoczesnym ignorowaniem treści słów i

nazywaniem koloru czcionki.

kora przedczołowa- kierowanie uwagą

Kora przedczołowa – część płata czołowego, leżąca najbardziej z przodu i

obejmująca okolicę oczodołową kory mózgu.

Neurony kory przedczołowej mają długie dendryty, pokryte większą liczbą kolców
dendrytycznych niż w pozostałych częściach kory mózgowej. Kora przedczołowa
pełni funkcję w działaniu pamięci roboczej, planowaniu ruchów i działań, rozważania
ich konsekwencji, a także wpływa hamująco na spontaniczne i często gwałtowne
stany emocjonalne, których źródłem jest podwzgórze i układ limbiczny.

Pomijanie stronne- osoby, które mają uszkodzoną prawą półkulę ignorują lewą
stronę ciała, lewą stronę przedmiotów oraz dużej części tego, co słyszą w lewym
uchu i czują lewą ręką. Uszkodzenie lewej półkuli rzadko powoduje znaczące
pomijanie prawej strony.

7
W pewnym badaniu szczur musiał
wetknąć nos do środkowego portu,
posłuchać sygnałów dźwiękowych,
a następnie odwrócić się w stronę,
skąd dobiegło więcej dźwięków. W
tylnej korze ciemieniowej jedna
grupa komórek reagowała
proporcjonalnie do liczby sygnałów
z lewej, a druga proporcjonalnie do
liczby sygnałów z prawej. W części
kory, nazywanej czołowymi polami
orientacyjnymi, sąsiadującej z korą
ruchową, jedna grupa komórek
reagowała wtedy kiedy przeważała lewa strona, a druga grupa reagowała, kiedy
przeważała prawa strona. Oznacza to, że podczas gdy reakcje w tylnej korze
ciemieniowej są stopniowane, reakcje w korze czołowej działają dychotomicznie,
według zasady „wszystko albo nic”. Po uszkodzeniu czołowych pól orientacyjnych
szczur nie jest wstanie śledzić sekwencji dźwięków i opiera swoją decyzję na
ostatnich usłyszanych dźwiękach zamiast zliczać je chociażby przez krótki czas.

Hipokamp – element układu limbicznego odpowiedzialny głównie za pamięć;

nieduża struktura umieszczona w płacie skroniowym kory mózgowej
kresomózgowia. Hipokamp odgrywa ważną rolę w przenoszeniu (konsolidacji)
informacji z pamięci krótkotrwałej do pamięci długotrwałej oraz orientacji
przestrzennej. Stwierdzono doświadczalnie, że uszkodzenie hipokampu w
znacznym stopniu upośledza u zwierząt zdolności uczenia się. Człowiek i inne ssaki
posiadają dwa hipokampy, po jednym na każdą połowę mózgu.

Jądra podstawne, inaczej jądra podstawy – grupa jąder wysyłających projekcje

do kory mózgowej, wzgórza i pnia mózgu. Jądra podstawne ssaków pełnią rozmaite
funkcje związane z kontrolą ruchów, procesami poznawczymi, emocjami i uczeniem
się.

- Komórki w jądrach podstawy uczą się stopniowo jakiego wyboru dokonać, który
jest lepszy. Biorą w tym udział także komórki w brzuszno-przyśrodkowej korze
przedczołowej, które modyfikują reakcję jąder podstawy

- Rolą brzuszno-przyśrodkowej kory przedczołowej jest monitorowanie

pewności co do własnych decyzji.
Osoby z uszkodzeniem tego obszaru zwykle są niezbyt pewne siebie pod
wieloma względami.

- Ludzie z zespołem Korsakowa maja uszkodzoną m.in. brzuszno-przyśrodkową

korę przedczołową, czego częstym skutkiem jest duża pewność co do
prawdziwości własnych konfabulacji (zmyślanie występuje m.in przy zaburzeniach
pamięci).

8
- Brzuszno-przyśrodkowa kora przedczołowa i inne obszary przekazują informację
do sąsiedniej kory oczodołowo-czołowej, która reaguje w zależności od tego, jak
spodziewana nagroda wypada w porównaniu z innymi możliwymi wyborami.

Neurobiologia społeczna zajmuję się rolą

genów, związków chemicznych i struktur
mózgu w zachowaniach społecznych.

Oksytocyna- pobudza skurcze macicy

podczas porodu, pobudza piersi do
wytwarzania pokarmu, wzmacnia zachowania
macierzyńskie, zmniejszenie dysonansu
społecznego i łączenie się w pary. Jest
wydzielana podczas aktywności seksualnej w
organizmie kobiety i mężczyzny. Nazywana
bywa „hormonem miłości”.

Oksytocyna pomaga osobom, które maja

trudności z rozpoznawaniem twarzy, i
osobom, które rozpoznają twarze, ale maja
trudności z odczytywaniem ich emocjonalnego wyrazu.

Kiedy ludzie uważają, że są w niebezpieczeństwie, oksytocyna sprawia, że zwracają

większą uwagę na możliwe zagrożenia, czują silniejszy gniew, stres i przejawiają
więcej negatywnych reakcji wobec innych. Ludzie, którzy z zasady nie ufają innym,
pod wpływem oksytocyny stają się jeszcze bardziej nieufni.

• Otępienie czołowo-skroniowe: (zwyrodnienie czołowo-skroniowe)

charakteryzuje się postępującymi zmianami zwyrodnieniowymi części płatów
czołowych i skroniowych kory mózgu. Często uszkodzenie obejmuje brzuszno-
przyśrodkową korę przedczołową i korę oczodołowo-czołową. Osoby z
uszkodzeniami tego typu często nie rozpoznaje lub nie reagują na reakcje innych
ludzi, w tym na okazywane cierpienie, okazują niewiele empatii i troski. Te osoby
wykazują niewielkie zainteresowanie tym, jak są postrzegani przez innych,
zaniedbują np. higienę osobistą.

9
Rozdział 14 Kalat

Temat: Zaburzenia psychiczne

• Substancje psychoaktywne wspomagaja lub hamują przewodnictwo w
synapsach.

Antagonista- substancja blokująca działanie neuroprzekaźnika.

Agonista- substancja naśladująca bądź wzmagająca działanie neuroprzekaźnika.

Mieszany agonista-antagonista- jest agonistą

dla pewnego działania, antagonistą zaś dla
innego, bądź jest agonistą w pewnych dawkach,
a antagonistą w innych.

- Substancje maja powinowactwo do receptora,

jeśli wiąże się z nim jak klucz pasujący do zamka.

- Skuteczność substancji to jej tendencja do aktywacji receptora. Substancja,

która wiąże się z receptorem, ale nie potrafi go pobudzić, ma wysokie
powinowactwo, ale małą skuteczność.

Uzależnienie- nieprawidłowości w istocie szarej i białej, deficyty behawioralne w

zadaniu z sygnałem stop.

Jeden z genów o potwierdzonym wpływie na nadużywanie alkoholu kontroluje

metabolizm alkoholu. Alkohol etylowy jest metabolizowany przez enzymy
znajdujące się w wątrobie do toksycznego aldehydu octowego. Następnie enzym o
nazwie dehydrogenaza aldehydowa rozkłada go do kwasu octowego (nieszkodliwy),
który jest wykorzystywany przez organizm jako źródło energii:

Ludzie z genem odpowiedzialnym za mniejsze wytwarzanie dehydrogenazy

aldehydowej wolniej metabolizują aldehyd octowy.

10
Nagromadzenie się aldehydu octowego prowadzi do zaczerwienienia twarzy,
podwyższonego tętna, nudności, bólu głowy, bólu brzucha, zaburzeń oddychania i
uszkodzenie tkanek (prawdopodobnie też za objawy kaca).

Rola dopaminy

• Szczurzy efekt samodrażnienia pojawia się podczas stymulacji tych obszarów

mózgu, które zawierają aksony bezpośrednio lub pośrednio zwiększające
wydzielanie dopaminy w jądrze półleżącym.

• Jądro półleżące– jedno z jąder podstawnych mózgu. Składa się przede

wszystkim ze średnich neuronów kolczystych wykazujących ekspresję receptorów
dopaminergicznych. Jądro półleżące jest częścią układu nagrody człowieka,
głównego systemu motywującego zachowanie. Równocześnie układ ten stanowi
podstawę biologiczną takich zjawisk jak natręctwa i uzależnienia.
Farmakologiczne zahamowanie aktywności neuronów jądra półleżącego wywołuje
utratę zdolności odczuwania przyjemności.

• Psychostymulanty, takie jak kokaina i amfetamina, zwiększają lub wydłużają

wydzielanie dopaminy w jądrze półleżącym. Podniecenie seksualne, muzyka,
słodki smak, wyobrażenie sobie czegoś przyjemnego, uprawiane hazardu przez
nałogowych graczy, granie w gry komputerowe powoduje wydzielanie dopaminy
w tej strukturze.

•głód narkotyczny- przejawia się

uporczywym poszukiwaniem
substancji. Głód wzrasta w
początkowej fazie abstynencji, a
później nieco słabnie.

•Leczenie polegające na
desensytyzacji synaps
glutaminergicznych w jądrze
półleżącym mogłoby zredukować
głód niektórych substancji.

•W miarę rozwoju uzależnienia

wiele jego skutków zwłaszcza
przyjemnych, słabnie. Spadek ten nazywamy tolerancją. Z powodu tolerancji
osoby uzależnione od heroiny coraz bardziej zwiększają dawkę i częstotliwość
przyjmując w końcu ilości które zabiłyby innych ludzi.

• Zespół odstawienny- gdy organizm przyzwyczai się do otrzymywania substancji

w określonych warunkach, przejawia silną reakcję kiedy jej nie otrzyma.

11
• Disulfiram (Anticol, dawniej: Esperal), jest antagonistą enzymu rozkładającego
aldehyd octowy, dlatego każdy kto zażywa disulfiram, czuje nudności po wypiciu
alkoholu. Skuteczność tego leku w walce z alkoholizmem jest zbliżona do
placebo, ponieważ sama myśl, że placebo może być disulfiramem, sprawia że
placebo jest skuteczne. Oczywiście, dopóki nie spróbują alkoholu, nie będą
wiedzieli, czy naprawdę zażyli ten lek.

• Do innych leków należą nalokson i naltrekson (nazwa handlowa Adepend lub

Naltex), które blokują receptory opiatów i w ten sposób zmniejszają przyjemność
z picia alkoholu. Podobną skuteczność ma akamprozat (Campral).

• Metadon, zbliżony do heroiny i morfiny, aktywuje te same receptory w mózgu i

tak samo działa. Zaleta: może być przyjmowany doustnie.

• Buprenorfina i lewacetylmetadol (lewometadyl), zbliżone do metadonu, są

stosowane w leczeniu uzależnienia od opiatów. Zaletą lewacetylmetadolu jest
jego długotrwałe działanie, dzięki czemu pacjent nie musi przychodzić do kliniki
codziennie, a trzy razy w tygodniu. Osoby stosujące któryś z tych leków żyją
przeciętnie dłużej i zdrowiej niż osoby biorące heroinę lub morfinę. Leki te nie
znoszą uzależnienia.

Zaburzenia nastroju

Choroba afektywna jednobiegunowa (depresja)

- Osoby cierpiące na chorobę afektywną jednobiegunową (duża depresja, depresja

endogenna), czuja przygnębienie i bezradność codziennie przez wiele tygodni bez
przerwy. Ich jądro półleżące jest mniej wrażliwe na nagrodę. Maja problemy z
funkcjonowaniem poznawczym, zaburzenia zmysłu węchu.

- Anhedonia- niemożność odczuwania szczęścia

- U osób z depresją o późnym początku (45-50 roku życia) istnieje wysokie

prawdopodobieństwo chorób układu krążenia wśród krewnych.

- Gen kodujący transporter serotoniny, czyli białko, które reguluje zdolność

aksonów do wychwytu zwrotnego uwolnionej serotoniny. Dwa typy genu
kodującego transporter serotoniny: krótki i długi. Krótka forma genu sama z
siebie nie prowadziła do depresji, ale nasilała reakcje na stresujące wydarzenia.
Krótka forma genu kodującego transporter serotoniny zwiększa ryzyko
depresyjnej reakcji na silne stresory, zwłaszcza przemoc w dzieciństwie. Ta krótka
forma genu nasila reakcje emocjonalne prawie każdego typu, zarówno dobre, jak i
złe.

12
- Osoby bez depresji wykazują na silny związek między pogodnym nastrojem a
zwiększona aktywnością lewej półkuli. Natomiast osoby z depresją wykazują
zwiększoną aktywność w prawej korze przedczołowej, która pozostaje stabilna
na przestrzeni lat pomimo zmian w objawach depresji.

• Iproniazyd, pierwszy antydepresant, na początku był stosowany w leczeniu

gruźlicy, dopiero później lekarze zauważyli, że przyczynia się on do łagodzenia
depresji.

• Chlorpromazyna- pomaga chorym na schizofrenię

Rodzaje leków przeciwdepresyjnych

I. Trójpierścieniowe

II. Selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny

III. Inhibitory MAO

IV. Atypowe antydepresanty

I. Mechanizm działania leków trójpierścieniowych (np. imipramina, nazwa

handlowa Tofranil) polega na blokowaniu białka transportowego, które
wychwytuje z powrotem serotoninę, dopaminę, noradrenalinę w neuronie
presynaptycznym. Lek trójpierścieniowy blokuję
transporter w początkowej pozycji. W
konsekwencji neuroprzekaźniki dłużej pozostają
w szczelinie postsynoptycznej i dłużej stymulują
komórkę postsynaptyczną. Leki z tej grupy
blokują również receptory histaminergiczne,
cholinergiczne i niektóre kanały sodowe.
Hamowanie działania histaminy wywołuje
senność. Zablokowanie acetylocholiny
powoduje suchość w ustach i trudności w
oddawaniu moczu, a zablokowanie kanałów
sodowych powoduje zaburzenia rytmu serca.

II. Selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego

serotoniny (SSRI)- przyłączają się do środka białka transportującego serotoninę
i blokują je w pozycji uniemożliwiającej przyłączenie się serotoniny. SSRI mają
łagodniejsze skutki niepożądane niż leki, trójpierścieniowe, ale mniej więcej taką
samą skuteczność. Do powszechnie stosowanych SSRI należą: fluoksetyna

13
 (nazwa handlowa Prozac), sertralina (Zoloft), fluwoksamina (Luvox), citalopram
(Celexa) i paroksetyna (Paxil lub Seroxat).
Inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny i noradrenaliny (SNRI), takie jak
duloksetyna (Depratal) i wenlafaksyna (Velafax), blokują wychwyt zwrotny
zarówno serotoniny, jak i noradrenaliny. W przeciwieństwie do innych leków
przeciwdepresyjnych SNRI poprawiają pewne aspekty pamięci.

III. Inhibitory monoaminooksydazy (inhibitory MAO lub MAOI) – na przykład

fenelzyna, (nazwa handlowa Nardil) - hamują działanie monoaminooksydazy
(MAO), czyli presynaptycznego enzymu, który przekształca katecholaminy i
serotoninę w nieaktywne związki chemiczne. Gdy któryś z inhibitorów MAO
zablokuje działanie tego enzymu, w zakończeniu presynaptycznym wzrastają
zapasy neuroprzekaźnika. Osoby zażywające inhibitory MAO nie mogą
spożywać produktów zawierających tyraminę np. serów, rodzynek i wielu
innych, ponieważ tyramina w połączeniu z MAOI podnosi ciśnienie krwi.

IV. Atypowe antydepresanty obejmują wszystkie leki, które nie należą do

omówionych typów. Jednym z nich jest bupropion, który hamuje wychwyt
zwrotny dopaminy i w ograniczonym stopniu noradrenaliny, nie działa jednak na
synapsy serotoninergiczne.

14
• Ketamina, która jest antagonistą receptorów glutaminergicznych typu NMDA, ale
też wspomaga powstawanie nowych synaps, wykazuje szybkie działanie
przeciwdepresyjne u pacjentów, którzy nie reagują na inne leki. Jednak często
wywołuje również halucynacje i urojenia, a jej działanie jest krótkotrwałe. Sama
ketamina nie byłaby odpowiednim antydepresantem, ale wstępne wyniki sugerują,
że potencjalnym kandydatem może być jeden z jej metabolitów.

Tryptofan- prekursor serotoniny

Neurotrofiny- wspomagaja przetwarzanie i wzrost neuronów oraz tworzenie

nowych połączeń między nimi.

- Większość osób z depresją ma niższe niż przeciętnie stężenie neurotrofiny

zwanej czynnikiem wzrostowym pochodzenia mózgowego (BDNF), która jest
istotna dla plastyczności synaptycznej, uczenia się i proliferacji nowych neuronów
w hipokampie. W wyniku niskiego stężenia BDNE większość chorych na depresję
ma mniejszy niż przeciętnie hipokamp, zaburzenia uczenia się i obniżone
wytwarzanie nowych neuronów hipokampowych.

Terapia elektrowstrząsowa (EW)

Leczenie za pomocą napadów drgawkowych indukowanych impulsami

elektrycznymi. Wykorzystywana jest głównie u pacjentów z ciężką depresją, którzy
nie odpowiadają na leki przeciwdepresyjne, i w większości przypadków jest
skuteczna. Najczęstszym skutkiem niepożądanym EW są zaburzenia pamięci, ale
można je zminimalizować. Główną wada tej metody jest wysokie ryzyko nawrotu
choroby. Tak samo jak antydepresanty elektrowstrząsy zwieszają proliferację
nowych neuronów w hipokampie oraz podwyższają stężenie BDNF.

- Sezonowe zaburzenie afektywne (depresja sezonowa, SAD): nawracające

epizody depresyjne występujące o tej samej porze roku, np. tylko zimą. Wiele
osób cierpiących na SAD ma mutację w jednym z genów odpowiedzialnych za
regulowanie cyklu okołodobowego. Leczenie SAD polega na eksponowaniu
pacjenta na bardzo silne światło (ok.2500 luksów).

- Osoby z depresją szybciej niż normalnie wchodzą w fazę snu REM i budzą się
wcześnie.

- głęboka stymulacja mózgu (DBS)- technika ta polega na umieszczeniu w

mózgu pacjenta zasilane przez baterie urządzenie, które periodycznie stymuluje
wybrane obszary mózgu.

15
Choroba afektywna dwubiegunowa

Depresyjne obniżenie nastroju może być częścią zaburzenia jedno- lub

dwubiegunowego. Osoby dotknięte chorobą afektywną jednobiegunową mają
okresy normalnego nastroju i depresji.

- Nastroje osób cierpiących na chorobę afektywną dwubiegunową (CHAD),

dawniej znaną pod nazwą psychozy maniakalno-depresyjnej lub cyklofrenii,
wahają się pomiędzy dwoma skrajnościami (biegunami): depresją i jej
przeciwieństwem - manią.

- Mania charakteryzuje się nadmierną aktywnością, ekscytacją, zawyżoną

samooceną, gadatliwością i brakiem zahamowań. Niektóre osoby z chorobą
afektywną dwubiegunową doświadczają nasilonych epizodów maniakalnych
(choroba afektywna dwubiegunowa typu 1), a inne mają łagodne epizody manii,
zwane stanami hipomaniakalnymi (choroba afektywna dwubiegunowa typu II).
Choroba zwykle zaczyna się w okolicach dwudziestego roku życia. Mózg
zwiększa zużycie glukozy podczas manii i zmniejsza podczas depresji.

- Lek który jest skuteczny w leczeniu ChAD to sole litu. Lit stabilizuje nastrój,
zapobiegając zarówno nawrotom manii i depresji.

Schizofrenia
- Chorzy na schizofrenię mówią i robią rzeczy, które innym ludziom (w tym innym
chorym na schizofrenię) trudno zrozumieć.

Według klasyfikacji DSM-5 warunkiem rozpoznania schizofrenii jest pogorszenie

codziennego funkcjonowania (w pracy, relacjach interpersonalnych, czynnościach
samoobsługowych itp.) przez co najmniej sześć miesięcy z przyczyn, których nie
można przypisać innym zaburzeniom. Chory musi mieć także przynajmniej dwa
objawy z podanej listy, w tym przynajmniej jeden z pierwszych trzech:

• Urojenia (nieuzasadnione przekonania, np.: „Istoty z kosmosu kontrolują moje

działania").

• Halucynacje (omamy) (fałszywe wrażenia zmysłowe, np. słyszenie głosów, kiedy

jest się samemu).

• Zdezorganizowana mowa (rozwlekła lub niespójna).

• Poważnie zdezorganizowane zachowanie.

• Zubożenie emocjonalne, ubóstwo mowy i wycofanie się z kontaktów społecznych.

16
- Pierwsze cztery punkty: urojenia, halucynacje, zdezorganizowana mowa i
zdezorganizowane zachowanie - to objawy pozytywne, czyli wytwórcze
(obecność zachowań, które nie powinny występować).

- Zubożenie emocjonalne, ubóstwo mowy i wycofanie się z kontaktów społecznych

to objawy negatywne, czyli deficytowe (brak zachowań, które powinny
występować).

- Do objawów poznawczych należą: zaburzenia myślenia i rozumowania

• U chorych na schizofrenię występują zaburzenia pamięci, które mają związek z

osłabioną łącznością między obszarami sensorycznymi kory a hipokampem.

• Zaburzenia pamięci roboczej i uwagi

Nawet jeśli czyjeś objawy wyraźnie pasują do opisu schizofrenii, lekarz musi
przeprowadzić diagnostykę różnicową, czyli wykluczyć inne choroby. Oto kilka
chorób, które czasami przypominają schizofrenię:

1. Nadużywanie substancji psychoaktywnych: nadużywanie amfetaminy,

metamfetaminy, kokainy, LSD lub fencyklidyny („anielski pył") może wywołać
omamy lub urojenia. Halucynacje wzrokowe pojawiają się częściej w przypadku
nadużywania substancji psychoaktywnych niż w schizofrenii.

2. Uszkodzenie mózgu: uszkodzenia lub guzy w korze skroniowej lub

przedczołowej mogą dawać objawy przypominające schizofrenię.

3. Niewykryte zaburzenia słuchu: czasami ktoś, kto zaczyna mieć problemy ze

słuchem, myśli, że wszyscy wokół szepczą, i w związku z tym zaczyna się
niepokoić: „Mówią o mnie!". Mogą rozwinąć się urojenia prześladowcze.

4. Choroba Huntingtona: do objawów tej choroby należą omamy, urojenia i

zaburzenia myślenia, a także zaburzenia ruchowe. Pewien rzadki typ schizofrenii
– schizofrenia katatoniczna- obejmuje zaburzenia ruchowe. Dlatego mieszanka
objawów psychicznych i motorycznych może wskazywać zarówno na
schizofrenię, jak i na chorobę Huntingtona.

5. Problemy żywieniowe: niedobór niacyny może wywoływać omamy i urojenia,

podobne skutki może mieć niedobór witaminy C lub alergia na białko mleka
krowiego (nie mylić z nietolerancją laktozy). Niektórzy ludzie, którzy nie tolerują
glutenu lub innych białek, reagują na nie halucynacjami i urojeniami.

17
Niewyjaśnione osobliwości związane ze schizofrenią:

A. Chorzy na schizofrenię mają wyższe niż przeciętnie prawdopodobieństwo

zachorowania na choroby autoimmunologiczne, takie jak zespół Guillaina-
Barrégo czy niedokrwistość złośliwą.

B. Chorzy na schizofrenię mają wyższe ryzyko raka jelita grubego, ale niższe ryzyko
kilku innych typów raka, reumatoidalnego zapalenia stawów i alergii.

C. Kobiety, które doświadczyły epizodu schizofrenicznego w czasie ciąży, zwykle

rodzą córki. Te jednak, u których choroba pojawiła się krótko po porodzie,
zwykle urodziły synów.

D. Wiele osób ze schizofrenią ma charakterystyczny zapach ciała, za który, jak się

uważa, odpowiada kwas trans-3-metylo-2-heksenowy. Chorzy mają również
obniżoną zdolność wyczuwania zapachu tego związku chemicznego.

E. Większość chorych na schizofrenię i duża część ich zdrowych krewnych ma

deficyty dotyczące śledzących ruchów oczu, czyli zdolności wodzenia wzrokiem
za poruszającym się celem.

Pląsawica Huntingtona- przyczyną choroby jest mutacja w genie kodującym

białko huntingtynę, położonym na krótkim ramieniu chromosomu 4.

- Bliźnięta monozygotyczne mają większą zgodność zachorowania na schizofrenię

niż bliźnięta dizygotyczne.

- Wyniki sugerują podłoże genetyczne schizofrenii, a leż nie wykluczają wpływu

czynników prenatalnych.

- Warto wspomnieć o genie zwanym DISC1, który kontroluje różnicowanie i

migrację neuronów podczas rozwoju mózgu, wytwarzanie kolców
dendrytycznych, powstawanie nowych neuronów w hipokampie oraz uczenie się.
Pewne warianty w genie DISC1 częściej występują u chorych na schizofrenię niż
w pozostałej populacji.

- Innym czynnikiem są mikrodelecje, czyli delecje małych fragmentów

chromosomu. W kilku badaniach stwierdzono, że mikrodelecje częściej występują
wśród chorych na schizofrenię niż wśród innych ludzi.

18
Schizofrenia- czynniki środowiskowe

Czynniki średniego ryzyka:

• życie w zatłoczonym mieście stanowi czynnik ryzyka,

• zakażenie pierwotniakiem Toxoplasma gondii w okresie prenatalnym lub w

dzieciństwie.( jeśli ten pierwotniak zaatakuje mózg niemowlęcia lub dziecka to
zaburza rozwój mózgu)

Czynniki niskiego ryzyka:

• złe odżywianie matki w czasie ciąży,

• przedwczesny poród, niska waga urodzeniowa, komplikacje okołoporodowe,

• jeśli matka w początkowym okresie ciąży była narażona na stres,

• jeśli matka chorowała na długotrwałą chorobę w czasie ciąży,

• Konflikt serologiczny ( jeśli matka ma czynnik Rh minus, a jej dziecko Rh plus, to

czynnik Rh plus dziecka może spowodować reakcję odrzucenia przez układ
odpornościowy matki (tzw. konflikt serologiczny). Przy pierwszej ciąży z dzieckiem
Rh plus reakcja ta jest słaba, ale przy następnych ciążach jest już silniejsza,
zwłaszcza w przypadku chłopców. Drugie i każde następne dziecko płci męskiej z
niezgodnością czynnika Rh ma podwyższone ryzyko wad słuchu, upośledzenia
umysłowego i kilku innych problemów zdrowotnych, a także większe
prawdopodobieństwo zachorowania na schizofrenię).

- U niektórych chorych na schizofrenię występują łagodne, zróżnicowane

indywidualnie nieprawidłowości w budowie mózgu, np. mniejsza niż normalnie
objętość istoty szarej, zwłaszcza w hipokampie, ciele migdałowatym i we
wzgórzu. Objętość istoty szarej jest zmniejszona, a komory mózgu są
powiększone. Często występują też niewielkie anomalie w obszarach
podkorowych. Nieprawidłowości widoczne w naczyniach krwionośnych siatkówki
wskazują na mniejszy niż normalnie dopływ krwi do mózgu.

- Niemniej nieprawidłowości te są niewielkie w porównaniu ze zmianami

występującymi u osób cierpiących na chorobę Alzheimera lub wiele innych
schorzeń. Objętość mózgu jest średnio tylko o około 5% mniejsza niż normalnie,
a u wielu chorych nie występują żadne nieprawidłowości anatomiczne lub tylko
nieznaczne.

- Nieprawidłowości występują często w tych obszarach mózgu, które wolno

dojrzewają, tj. grzbietowo-boczne okolice przedczołowe.

19


Leki przeciwpsychotyczne a dopamina

- psychiatrzy odkryli, że chloropromazyna (nazwa handlowa Fenactil) zmniejsza

pozytywne objawy schizofrenii u większości pacjentów.

- Później odkryto inne leki przeciwpsychotyczne, czyli neuroleptyki (leki łagodzące

schizofrenię i podobne choroby) z dwóch grup związków chemicznych:
fenotiazyny, do których należy chloropromazyna, oraz butyrofenony, do których
należy haloperydol (nazwa handlowa Haloperidol). Leki te przynoszą stopniową
poprawę behawioralną w ciągu kilku tygodni. Po zaprzestaniu leczenia objawy
mogą, ale nie muszą, wrócić.

- Każdy z tych leków blokuje synapsy dopaminergiczne, a konkretnie synapsy

dopaminergiczne typu D2.

20
• Dopaminowa hipoteza schizofrenii, według której przyczyną tej choroby jest
nadaktywność synaps dopaminergicznych w niektórych obszarach mózgu. Choć
stężenie dopaminy w mózgu jako całości nie jest wyższe niż normalnie, to
obserwuje się zwiększone uwalnianie tego neuroprzekaźnika w jądrach
podstawy, zwłaszcza w reakcji na stresujące wydarzenia.

Radioaktywna substancja IBZM- wiąże się z receptorami dopaminergicznymi typu

D2, które jeszcze nie zostały zajęte przez dopaminę

AMPT- blokuje całkowicie syntezę dopaminy

chorzy na schizofrenię mieli około dwukrotnie więcej zajętych receptorów D2,

niż normalnie:

• Pierwszy wynik: IBZM wiąże się ze wszystkimi receptorami D2, które nie zostały
zajęte przez dopaminę.

• Drugi wynik: IBZM wiąże się ze wszystkimi receptorami D2, (ponieważ AMPT
zablokowała wytwarzanie dopaminy).

• Drugi wynik minus pierwszy wynik = liczba receptorów D2, związanych z

dopaminą podczas pierwszego pomiaru.

Leki przeciwpsychotyczne drugiej generacji

- Łagodzący wpływ leków blokujących synapsy dopaminergiczne na objawy

schizofrenii wiąże się z oddziaływaniem na neurony szlaku
mezokortykolimbicznego, czyli neurony, które wysyłają projekcje ze
śródmózgowia do układu limbicznego i kory przedczołowej.

- Niestety, leki te blokują neurony dopaminergiczne również w szlaku

nigrostriatalnym, który wysyła projekcje do jąder podstawy. Rezultatem tego
wpływu są późne dyskinezy charakteryzujące się drżeniem i innymi ruchami
mimowolnymi.

- Leki, nazywane lekami przeciwpsychotycznymi drugiej generacji lub

atypowymi neuroleptykami, obniżają ryzyko zaburzeń ruchowych z 30% do
20%.

- Do najczęściej stosowanych należą klozapina, amisulpryd, risperidon, olanzapina

i arypiprazol. W porównaniu z lekami takimi jak haloperydol leki
przeciwpsychotyczne drugiej generacji działają mniej intensywnie na receptory
dopaminergiczne, ale są silniejszymi antagonistami receptorów
serotoninergicznych typu 5-HT2. Zwiększają również wydzielanie glutaminianu.

21
 Leki te mają działania niepożądane, do których należy przyrost wagi i osłabienie
układu odpornościowego.

Rola glutaminianu

• Glutaminowa hipoteza schizofrenii- problem polega na niedostatecznej

aktywności synaps glutaminergicznych w korze przedczołowej. W wielu
obszarach mózgu dopamina hamuje wydzielanie glutaminianu lub glutaminian
pobudza neurony, które hamują wydzielanie dopaminy. Zwiększenie ilości
dopaminy może przynieść mniej więcej takie same skutki jak zmniejszenie ilości
glutaminianu.

• Obniżone wydzielanie glutaminianu w korze przedczołowej chorych na

schizofrenię

• Fencyklidyna PCP („anielski pył”)- hamuje receptory glutaminergiczne typu

NMDA. W małych ilościach powoduje odurzenie i niewyraźną mowę, a w dużych
dawkach: indukuje pozytywne i negatywne objawy schizofrenii.

Zaburzenia ze spektrum autyzmu

cechy charakterystyczne spektrum zaburzeń autystycznych są następujące:

• nieprawidłowości w komunikacji i interakcji społecznej,

• deficyty w gestykulacji, mimice i innych formach komunikacji niewerbalnej,

• stereotypowe zachowania ruchowe lub werbalne, na przykład powtarzalne ruchy,

• nadmierne przywiązanie do rutyny i zrytualizowanych wzorców zachowania,

• wyjątkowo słabe bądź silne reakcje na bodźce sensoryczne, na przykład

obojętność na ból lub paniczna reakcja na dźwięk.

- Większość osób z autyzmem ma współwystępujące problemy zdrowotne tj.:

padaczka, zaburzenia lękowe, osłabiona koordynacja, deficyty uwagi lub snu.

- Ryzyko autyzmu wzrasta gdy matka w czasie ciąży jest narażona na kontakt z
dużą ilością pestycydów, rozpuszczalników, perfum lub zanieczyszczeń
powietrza.

- Niektóre matki dzieci z autyzmem- ok. 12%- ma przeciwciała, które są

skierowane przeciwko białkom występującym w ośrodkowym układzie
nerwowym. Przeciwciała ta prawie nie występują u matek dzieci bez autyzmu.

22