Η συμβολή του τεκτονισμού στη διαμόρφωση της

αστικής δημόσιας σφαίρας. Ο ιστορικός, πολιτικός

και κοινωνικός ρόλος του.

Αλέξανδρος Τσατσαρούνος

Αθήνα, 6 Ιουλίου 2015

_______________________________________________________
Εργασία στο σεμινάριο «Δημόσια σφαίρα και κοινή γνώμη στην Ευρώπη και
την Ελλάδα, 18ος αι. - αρχές 19ου αι.».
Π.Μ.Σ. «Πολιτική Επιστήμη & Κοινωνιολογία», Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και
Δημόσιας Διοίκησης, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Περιεχόμενα

Εισαγωγή σελ. 3

1ο κεφάλαιο Αστική δημόσια σφαίρα. Η διαμόρφωση της νεωτερικής σελ. 3

δημοσιότητας

2ο κεφάλαιο Η συμβολή του Ελευθεροτεκτονισμού στη διαμόρφωση σελ. 5

της αστικής δημόσιας σφαίρας

2.1 Η ίδρυση του Τεκτονισμού. Η πρώτη «Μεγάλη Στοά» σελ. 5

2.2 Ο κοινωνικός και πολιτικός χαρακτήρας του τεκτονισμού σελ. 6

2.3 Ο ιστορικός και κοινωνικός ρόλος του τεκτονισμού τον σελ. 9

18ο και 19ο αιώνα

Συμπεράσματα σελ. 12
Βιβλιογραφία σελ. 14

2
Εισαγωγή

Τις πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα ο τεκτονισμός εξαπλώθηκε από την Αγγλία,
όπου ιδρύθηκε το 1717, στις περισσότερες χώρες της ηπειρωτικής Ευρώπης αλλά και
στις βρετανικές αποικίες της Αμερικής και της Ασίας. Το ιδιότυπο τεκτονικό
φαινόμενο είναι μία εκδήλωση της αστικής κοινωνικότητας του Διαφωτισμού, το
οποίο επηρέασε δυναμικά τη συγκρότηση της νεωτερικής δημόσιας σφαίρας ενώ
συνέβαλλε και στη δημιουργία μίας νέας πολιτικής και κοινωνικής κουλτούρας.
Στην εργασία αυτή θα διερευνηθεί ο ιστορικός, πολιτικός και κοινωνικός ρόλος του
τεκτονισμού τον 18ο και 19ο αιώνα και η συμβολή του στη διαμόρφωση της νεωτερικής
δημοσιότητας. Στο πρώτο κεφάλαιο θα εξετασθεί η έννοια της αστικής δημόσιας
σφαίρας, όπως την εντόπισε και περιέγραψε ο Jürgen Habermas στη μελέτη του Αλλαγή
δομής της δημοσιότητας, θα σκιαγραφηθούν τα βασικά χαρακτηριστικά της, ενώ θα
καταδειχθεί η σχέση του τεκτονισμού με την ανάδυσή της. Στο δεύτερο κεφάλαιο θα
επιχειρηθεί η προσέγγιση του τεκτονικού φαινομένου. Θα γίνει μία συνοπτική
αναφορά στην ίδρυση του τεκτονισμού το 1717 και την εξέλιξή του τις επόμενες
δεκαετίες του 18ου αιώνα. Θα εξετασθεί ο κοινωνικοπολιτικός χαρακτήρας του, ενώ,
τέλος, θα αναδειχθεί ο ιστορικός και κοινωνικός ρόλος του τον 18ο και 19ο αιώνα.

1. Αστική δημόσια σφαίρα. Η διαμόρφωση της νεωτερικής δημοσιότητας

Ο όρος «αστική δημόσια σφαίρα» εισήχθη στις κοινωνικές επιστήμες από τον
Jürgen Habermas στο βιβλίο του The Structural Transformation of the Public Sphere
(1962). Στην αναλυτική ιστορική και κοινωνιολογική επεξεργασία του ο Habermas δεν
ορίζει τη δημόσια σφαίρα· την εντοπίζει και διερευνά τους όρους με τους οποίους
μετασχηματίστηκαν οι προνεωτερικές μορφές δημοσιότητας και διαμορφώθηκε η
νεωτερική, πολύσημη «Öffentlichkeit», η οποία αποδίδεται ως δημόσια σφαίρα,
δημοσιότητα αλλά και κοινό1.
Στη μελέτη του Habermas η δημοσιότητα μέχρι τον 18ο αιώνα σκιαγραφείται ως
αναπαραστατική: οι δομές εξουσίας αναπαριστούσαν τον εαυτό τους στο κοινό,
επιδιώκοντας να εδραιώσουν την εξουσία τους. Κυρίαρχο παράδειγμα της
αναπαραστατικής λειτουργίας της δημοσιότητας ήταν οι Βερσαλλίες στο Παρίσι, οι

1
Ν. Γιακωβάκη, «Ένας νέος ρόλος για την επιστολογραφία: η συμβολή της στη διαμόρφωση της
νεοελληνικής δημόσιας σφαίρας στις αρχές του 19ου αιώνα», Πρακτικά του Επιστημονικού Συμποσίου
«Νεοελληνική Επιστολογραφία (16ος-19ος αι.)» Αθήνα, 20-21 Μαρτίου 2003, Μεσαιωνικά και Νέα
Ελληνικά, τεύχος 8, Κ.Ε.Μ.Ν.Ε. Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα, 2006, σσ. 205-206.

3
οποίες χρησιμοποιήθηκαν από τον Λουδοβίκο ΙΔ’ για να καταδειχθεί η υπεροχή της
Γαλλίας και συνακόλουθα του ίδιου του βασιλιά2. Ο Habermas, αναζητώντας
αναλογίες με το μαρξικό σχήμα, περιγράφει την αναπαραστατική δημοσιότητα ως
λειτουργία αντίστοιχη του φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής, ενώ συνδυάζει την
κατίσχυση του καπιταλισμού με την ανάδυση της δημόσιας σφαίρα. Ο καπιταλιστικός
τρόπος παραγωγής συνεπέφερε τη συγκρότηση ενός δημοσίου χώρου, της
«Öffentlichkeit», που βρίσκεται εκτός του κράτους και της οικογένειας3.
Η ανάδυση της «Öffentlichkeit» και οι νέες δημόσιες δραστηριότητες συνέβαλαν
καταλυτικά στην εγκαθίδρυση των σύγχρονων αστικών δημοκρατιών. Η νεωτερική
δημόσια σφαίρα, σύμφωνα με τον Habermas, δημιούργησε τις προϋποθέσεις για τη
διαμόρφωση μίας νέας πολιτικής και κοινωνικής κουλτούρας4. Η ραγδαία ανάπτυξη
της αστικής κοινωνικότητας του Διαφωτισμού, κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα,
ώθησε στη συγκρότηση νέων τύπων επικοινωνίας. Η διάδοση των εφημερίδων, τα
καφενεία, οι αναγνωστικές εταιρείες, οι θεατρικές παραστάσεις, οι λέσχες, οι
εθελοντικές ενώσεις και οι τεκτονικές στοές διαμόρφωσαν έναν χώρο δημόσιας
επικοινωνίας, στον οποίο ο καθένας συμμετείχε ως ιδιώτης. Σχηματικά η νεωτερική
αστική δημόσια σφαίρα είναι ένας χώρος ανταλλαγής ιδεών κοινού ενδιαφέροντος,
στον οποίο μετέχουν όλοι ισότιμα, με όρους ανοιχτούς, χωρίς να φέρουν άλλη
ιδιότητα5. Στα τέλη του 18ου αιώνα η έννοια της ατομικής ελευθερίας ήταν κυρίαρχη
και, παρά τα μεσαιωνικά επιβιώματα και τη θρησκευτική δεισιδαιμονία, η ιεραρχική
δημοσιότητα του Παλαιού Καθεστώτος είχε δώσει σταδιακά τη θέση της στη
συμμετοχική δημοσιότητα και στη διευρυμένη δημόσια σφαίρα των ιδιωτών6.
Ο 18ος αιώνας, η εποχή του Διαφωτισμού και του ορθολογισμού, χαρακτηρίστηκε
από επιστημονική, τεχνολογική, οικονομική και κοινωνική πρόοδο. Το νέο
κοσμοείδωλο υποστηρίχθηκε από τις ανερχόμενες ομάδες της «φωτισμένης» αστικής
τάξης: τους εμπόρους, τους τραπεζίτες, τους διοικητικούς υπαλλήλους κ.ά. Μεγάλα
τμήματα αυτών των ομάδων, σύμφωνα με τον Βρετανό ιστορικό Eric Hobsbawm,
«συνέρρευσαν στις στοές των Ελευθεροτεκτόνων, όπου δεν υπολογίζονταν οι ταξικές
διακρίσεις και όπου η ιδεολογία του Διαφωτισμού διαδιδόταν με ανυστερόβουλο

2
T. C.W. Blanning, The French Revolution Class War or Culture Clash?, St. Martin’s Press, N. York,
2
1998, σ. 26.
3
Στο ίδιο, σ. 26-27.
4
Ν. Γιακωβάκη, ό.π., σ. 206.
5
Στο ίδιο, σ. 207-208.
6
E. Hobsbawm, Η εποχή των επαναστάσεων 1789-1848, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 62008, σ. 38-39.

4
ζήλο»7. Στην επεξεργασία του ο Habermas, εντοπίζοντας την αντίφαση της
οικοδόμησης της δημόσιας επικοινωνίας μέσα σε κλειστές τεκτονικές στοές, αναφέρει
πως «η δημόσια σφαίρα αναπτύχθηκε κυρίως πίσω από κλειστές πόρτες», μια και «ο
ορθός λόγος συνιστούσε απειλή για τις δομές εξουσίας»8.

2. Η συμβολή του Ελευθεροτεκτονισμού στη διαμόρφωση της αστικής δημόσιας

σφαίρας

2.1 Η ίδρυση του Τεκτονισμού. Η πρώτη «Μεγάλη Στοά»

Οι εκδοχές για την καταγωγή του Ελευθεροτεκτονισμού είναι ποικίλες,

αντιφατικές, αλληλοσυγκρουόμενες και συχνά αυθαίρετες, καθώς αντλούν στοιχεία
από ανιστορικές αναπαραγωγές μύθων. Ευφάνταστοι τέκτονες ερευνητές αναζητούν
τις ρίζες του τεκτονισμού, μεταξύ άλλων, στα αρχαία Αιγυπτιακά και Ελληνικά
Μυστήρια, στους Διονυσιακούς Τεχνίτες και στους Ναΐτες Ιππότες και ανακαλύπτουν
ιστορικές συνέχειες προσπαθώντας, μέσα από εικασίες και αστήρικτους ισχυρισμούς,
να προσδώσουν στον τεκτονισμό μία αμφιλεγόμενη αίγλη9.
Η μόνη θεωρία καταγωγής, η οποία διατηρεί ισχυρά ιστορικά ερείσματα, είναι της
προέλευσης του τεκτονισμού από τις επαγγελματικές συντεχνίες λιθοξόων του
ύστερου Μεσαίωνα. Υπάρχει πλήθος αρχειακών τεκμηρίων του 16ου και 17ου αιώνα,
το οποία πιστοποιούν τη συμμετοχή μη επαγγελματιών μελών σε αγγλικές τεκτονικές
στοές, των «αποδεδεγμένων» (accepted) τεκτόνων όπως ονομάζονταν, οι οποίοι
συμμετείχαν σε αυτές ως ισότιμα μέλη10.
Η πρώτη «Μεγάλη Στοά», η Μεγάλη Στοά του Λονδίνου, ιδρύθηκε στις 24 Ιουνίου
1717, όταν τέσσερις αυτόνομες στοές αποδεδεγμένων τεκτόνων συναντήθηκαν στο
πανδοχείο «Goose and Gridiron» στο Λονδίνο και αποφάσισαν να συστήσουν έναν
οργανισμό με κανονισμούς, κοινές διοικητικές και διαχειριστικές λειτουργίες κλπ. Ως
πρώτος επικεφαλής εξελέγη ο Anthony Sayer, ενώ τέσσερα χρόνια αργότερα εξελέγη
ο Δούκας Montagu, εγκαινιάζοντας μία παράδοση, η οποία τηρείται μέχρι σήμερα, να

7
E. Hobsbawm, ό.π., σ. 38.
8
M. Kohn, Foucault and Freemasonry, σ. 6, διαθέσιμο στο https://goo.gl/5pG7w6 (πρόσβαση
09.07.2015).
9
Α. Ριζόπουλος, Ελληνικό Τεκτονικό Εγχειρίδιο, Τετρακτύς Αθήνα, 22006, σ. 18-19.
10
Στο ίδιο, σ. 19.

5
εκλέγεται ως Μέγας Διδάσκαλος της Αγγλίας μέλος της βασιλικής οικογένειας ή
ευγενής11.
Στις πρώτες δεκαετίες από την ίδρυση της Μεγάλης Στοάς του Λονδίνου ο
τεκτονισμός γνώρισε ραγδαία εξάπλωση τόσο στα βρετανικά νησιά, όσο και στην
ηπειρωτική Ευρώπη, τη Βόρειο Αμερική και την Ινδία. Δημιουργήθηκαν νέες
ανεξάρτητες Μεγάλες Στοές στην Ιρλανδία, τη Σκωτία, τη Γαλλία, τη Γερμανία και
αλλού, ενώ στην Αγγλία δημιουργήθηκε ένα πλήθος ανταγωνιστικών τεκτονικών
σωμάτων, τα οποία στις 27 Δεκεμβρίου 1813 ενώθηκαν με την πρώτη Μεγάλη Στοά
σε μία νέα δύναμη, την Ηνωμένη Μεγάλη Στοά της Αγγλίας12. Είναι χαρακτηριστικό
πως το 1814, υπό την αιγίδα της Ηνωμένης Μεγάλης Στοάς της Αγγλίας, υπήρχαν 544
στοές στην Αγγλία και 104 στις βρετανικές αποικίες13.

2.2 Ο κοινωνικός και πολιτικός χαρακτήρας του τεκτονισμού

Ο τεκτονισμός, από τα πρώτα χρόνια της ίδρυσής του, λειτούργησε ως ένας χώρος
δημόσιας επικοινωνίας, στον οποίο τα μέλη του συμμετείχαν ισότιμα, χωρίς να φέρουν
άλλη ιδιότητα εκτός από αυτή του μέλους. Οι τεκτονικές στοές δημιούργησαν ένα
εκτεταμένο δίκτυο επικοινωνίας, το οποίο επέτρεπε την κοινωνική διάδραση
ανθρώπων με διαφορετικές κοινωνικές καταβολές14. Στις αγγλικές στοές του 18ου
αιώνα γίνονταν δεκτοί, χωρίς καμία διάκριση: «noble men, gentlemen and working
men»15. Σύμφωνα μάλιστα με την Αρχή με αριθμό 22, του καταλόγου των 25 «Αρχαίων
Θεμελιωδών Διατάξεων» (Landmarks) του επιφανούς τέκτονα ερευνητή Albert
Mackey (1807-1881):
«Όλοι ανεξαιρέτως οι Τέκτονες είναι ίσοι μεταξύ των. Δι’ αυτούς δεν υφίστανται
οι διακρίσεις του βέβηλου κόσμου. Ο βασιλεύς, ο ευπατρίδης, ο ταπεινός, ο
πλούσιος ή πένης εν τη Στοά ευρίσκονται επί του ιδίου επιπέδου, βαδίζοντες προς
εν κοινόν τέρμα· η ατομική αξία θεωρείται σεβαστοτέρα παντός υλικού πλούτου, η
δε αρετή και γνώσις αποτελούν την βάσιν των Τεκτονικών τιμών και αμείβονται δια
προτιμήσεως»16.

11
Α. Ριζόπουλος,, ό.π., σσ. 21-23.
12
Στο ίδιο, σσ. 23-24.
13
Ν. Λάσκαρις, Εγκυκλοπαίδεια της Ελευθέρας Τεκτονικής, Στοά Όμηρος, Αθήνα, 1951, σ. 21.
14
J. Van Horn Melton, The Rise of the Public in Enlightenment Europe, Cambridge University Press,
Cambridge, 2001, σ. 252.
15
T. O. Haunch, «The Formation 1717-1751», στο UGLE (συλλογικό) Grand Lodge 1717-1967,
University Press, London, 1967, σ. 52.
16
Ν. Λάσκαρις, ό.π., σ. 147.

6
 Ο τεκτονισμός από τα πρώτα του βήματα στη Μεγάλη Βρετανία, πριν ακόμα από
την ίδρυση της Μεγάλης Στοάς το 1717, είχε συνδεθεί με την πολιτική δράση.
Ανεξάρτητες στοές, τόσο στη Σκωτία όσο και στην Αγγλία, είχαν εμπλακεί στη
διαμάχη για το αγγλικό στέμμα μεταξύ της Αννοβεριανής δυναστείας και του Οίκου
των Στιούαρτ. Πολλά μέλη τους, υποστηρικτές των Στιούαρτ, μετά την οριστική
επικράτηση των Αννοβεριανών, καταδικάστηκαν σε θάνατο, φυλακίστηκαν ή
αυτοεξορίστηκαν, κυρίως στη Γαλλία και την Ιταλία. Μεταξύ πολλών ιστορικών
μελετητών του τεκτονισμού μάλιστα, κυριαρχεί η πεποίθηση πως η Μεγάλη Στοά του
Λονδίνου αποτελούσε ουσιαστικά μία προσπάθεια της δυναστείας των Αννοβεριανών
να ελέγξουν τον τεκτονισμό και να περιορίσουν την επιρροή των Στιούαρτ17.
Ο πάστορας James Anderson (1679-1739), ο οποίος ήταν ο συντάκτης των Γενικών
Κανονισμών και Συνταγμάτων (1723) της πρώτης Μεγάλης Στοάς της Αγγλίας,
αναφέρει, στο κεφάλαιο «Ιστορία», πως πολλοί ευγενείς και αριστοκράτες έχουν
εκφράσει την επιθυμία να γίνουν μέλη της Αδελφότητας και να βρεθούν δίπλα σε
φιλομαθείς άνδρες, εμπόρους και υπαλλήλους, οι οποίοι βρίσκουν στη στοά ένα
ευχάριστο και ασφαλές περιβάλλον μακριά από την πολιτική18.
Παρά την επισήμανση του Anderson, αλλά και τη συμπερίληψη ενός άρθρου στους
κανονισμούς, σχεδόν όλων των Μεγάλων Στοών ανά τον κόσμο, σύμφωνα με το οποίο
δεν επιτρέπονται οι τις πολιτικές και θρησκευτικές συζητήσεις μέσα στις στοές, ο
τεκτονισμός έχει ενίοτε συνδεθεί με πολιτικές εξεγέρσεις και επαναστάσεις19. Σε μία
φαινομενική αντίφαση δείχνει να κοιτάει τόσο προς τα πίσω, προς το Παλαιό
Καθεστώς, όσο και προς το μέλλον και την κοινωνία των πολιτών. Η μυστικότητα που
τον χαρακτηρίζει συνδέεται, κατά μία έννοια, με το παρελθόν, όταν η πολιτική ήταν
κάτι που αφορούσε λίγους προνομιούχους, ευνοεί όμως και τη συγκρότηση μιας
κοινωνίας πολιτών, τα μέλη της οποίας αντιλαμβάνονται τους εαυτούς τους «έξω από
το κράτος»20.
Υπάρχει μία μακρά ιστοριογραφική παράδοση, η οποία περιγράφει τον τεκτονισμό
ως πρωτο-δημοκρατικό, εξισωτικό ακόμα και επαναστατικό. Αυτή η τάση ξεκινά από
τον Ιησουΐτη Αββά Augustin de Barruel, ο οποίος το 1797 υποστήριξε πως η Γαλλική
Επανάσταση του 1789 ήταν προϊόν τεκτονικής συνωμοσίας. Οι επινοητές των θεωριών

17
M. Baigent, R. Leigh, The Temple and the Lodge, J. Cape, London, 1988, σσ. 250-251.
18
T. O. Haunch, ό.π., σ. 52.
19
J. Van Horn Melton, ό.π., σ. 252.
20
Στο ίδιο, σ. 253.

7
συνωμοσίας, που συνδέουν τον τεκτονισμό με όλες σχεδόν τις δημοκρατικές
επαναστάσεις του 18ου και 19ου αιώνα, θεμελιώνουν τα επιχειρήματά τους στον
χαρακτήρα του τεκτονισμού αλλά και στους όρκους μυστικότητας που παίρνουν τα
μέλη του. Η ιστορική επιστήμη, αν και θεωρούσε μέχρι πρόσφατα αστήρικτους αυτούς
τους ισχυρισμούς, τα τελευταία χρόνια επανεξετάζει πιο προσεκτικά το ζήτημα.
Νεότεροι ιστορικοί θεωρούν πως ο τεκτονισμός προανήγγειλε την τάση του
ιακωβινισμού για ιδεολογική καθαρότητα και ενότητα, ενώ άλλοι υποστηρίζουν πως
συνέβαλε στην διαμόρφωση της σύγχρονης φιλελεύθερης, δημοκρατικής κουλτούρας.
Οι δύο προσεγγίσεις - η ιακωβινική και η φιλελεύθερη - είναι διαφορετικές έχουν όμως
ένα κοινό σημείο: την αντιπαράθεση με το Παλαιό Καθεστώς21.
O ιεραρχικός και ταυτόχρονα αξιοκρατικός χαρακτήρας του τεκτονισμού
προσέλκυσε και ενσωμάτωσε ετερόκλητα στοιχεία: αφενός την αριστοκρατική
«αντιπροσωπευτική δημοσιότητα» του Παλαιού Καθεστώτος και, αφετέρου, τη
γραφειοκρατία της «αριστοκρατίας της τηβέννου», ενώ επέτρεψε τη διαμόρφωση
ελαστικών κοινωνικών και ιδεολογικών ορίων, γεγονός που οδήγησε σε εντάσεις
ακόμη και σε σχίσματα (π.χ. των «Αρχαίων» και των «Μοντέρνων» στην Αγγλία το
1751, τη δημιουργία του «Δόγματος της Αυστηράς Τηρήσεως» στη Γαλλία και τη
Γερμανία κ.ά.). Σε κάθε περίπτωση όμως η ισότιμη συμμετοχή αστών και
αριστοκρατών στις στοές συνέβαλε στην κατάλυση των κοινωνικών και πολιτισμικών
διαχωρισμών. Σύμφωνα με τον καθηγητή του Emory University J. Van Horn Melton
αν ο χαρακτήρας του τεκτονισμού ήταν μόνο ανατρεπτικός αυτό δεν θα είχε επιτευχθεί,
καθώς δεν θα είχαν γίνει μέλη σε στοές αριστοκράτες, κληρικοί κ.ά. Στη Βρετανία
μάλιστα, ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα, ο τεκτονισμός εγκατέλειψε τον
ριζοσπαστισμό του και στράφηκε στον πατριωτισμό και τη διαφύλαξη της παράδοσης,
ενώ διακήρυξε την πίστη του στον βασιλιά και την Αγγλικανική Εκκλησία22.
Το κύριο ζήτημα δεν είναι πως ο τεκτονισμός έχει πολιτικό χαρακτήρα, αλλά πως
μπορεί να έχει πολιτικό χαρακτήρα προς κάθε κατεύθυνση. Για παράδειγμα στην
Τουλούζη την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης το 1/3 των τεκτόνων ήταν
φιλοβασιλικοί και τα 2/3 δημοκρατικοί, ενώ στο Παρίσι υπήρχαν πολλές στοές αμιγώς
βασιλικές. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό πως μετά την Επανάσταση οι περισσότερες
στοές σταμάτησαν να λειτουργούν. Οι τέκτονες προτιμούσαν να συμμετέχουν σε

21
J. Van Horn Melton, ό.π., σσ. 262-263.
22
Στο ίδιο, σσ. 265-266.

8
πολιτικές εταιρείες και οργανώσεις, ενώ ο τεκτονισμός αντιμετωπίστηκε με καχυποψία
από το Διευθυντήριο λόγω της συμμετοχής και αριστοκρατών στις στοές23.
Για τον τεκτονισμό υπήρχε μία πεποίθηση, ήδη από τον 18ο αιώνα, πως έχει
δημιουργηθεί για να εξυπηρετεί τα βρετανικά πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα.
Αυτόν τον ισχυρισμό απορρίπτει η Αμερικανίδα ιστορικός Margaret Jacob, η οποία
υποστηρίζει πως, μέσα από τον τεκτονισμό και τις ευρωπαϊκές στοές, μεταφέρθηκαν
στην ηπειρωτική Ευρώπη οι αρχές του συνταγματισμού, η αρχή της πλειοψηφίας, η
ιδέα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας κ.ά. Στην τεκτονική ορολογία οι κανονισμοί
λέγονται Συντάγματα, στις στοές η ανάδειξη των αξιωματούχων γίνεται με εκλογές,
τηρούνται πρακτικά των συνεδριάσεων, ενώ πληρώνονται και «φόροι», δηλαδή
ετήσιες συνδρομές. Κατά μία έννοια ο τεκτονισμός του 18ου αιώνα προοικονομούσε
τη σύγχρονη πολιτική ζωή και τα πολιτικά κόμματα24.
Η τεκτονική πρακτική προβάλει την ισοτιμία των μελών, τα οποία αποκαλούν ο
ένας τον άλλο ως αδελφό, ανεξάρτητα από την κοινωνική θέση του καθενός. Είναι
χαρακτηριστικό πως σε τυπικά τεκτονικής μύησης επισημαίνεται η συμβολική
απογύμνωση από κάθε αξίωμα και κάθε ιδιότητα πέρα από αυτή του ανθρώπου. Όπως
και σε άλλες εκδηλώσεις της δημόσιας σφαίρας, στον τεκτονισμό υπήρχαν και
αντιφατικές πρακτικές με σημαντικότερη το γεγονός πως αρχικά δεν δεχόταν γυναίκες
στους κόλπους του. Ήδη από τα μέσα του 18ου αιώνα όμως ιδρύθηκαν είτε μικτές στοές
είτε και αμιγώς γυναικείες. Εκτός από το ζήτημα της αποδοχής ή όχι των γυναικών
στον τεκτονισμό υπήρχαν κι άλλες εσωτερικές αντιφάσεις· παρότι διακήρυττε την
«ανοικτότητά» του εντούτοις δεν υπήρχαν παρά ελάχιστοι αγρότες ή εργάτες μεταξύ
των μελών των στοών, καθώς οι συνδρομές, τα τέλη εγγραφής, το κόστος των
εκδηλώσεων που έπρεπε να πάρουν μέρος κλπ. ήταν υψηλό και προϋπέθετε την
ύπαρξη ενός σταθερού και σχετικά υψηλού εισοδήματος. Στη Βρετανία, για
παράδειγμα, το κοινωνικό προφίλ των τεκτόνων συνέπιπτε με το προφίλ εκείνων που
είχαν δικαίωμα ψήφου, ενώ, όπως καταδεικνύουν τα μητρώα στοών της εποχής,
μεταξύ των μελών υπήρχαν πολλοί έμποροι, επιστήμονες, αριστοκράτες, πολιτικοί κ.ά.
Παρόμοια στοιχεία προκύπτουν και από τις γαλλικές, τις γερμανικές και τις
αυστριακές στοές25.

23
J. Van Horn Melton, ό.π., σ. 269-270.
24
Στο ίδιο, σ. 257-258.
25
Στο ίδιο, σ. 258-260.

9
 Στη Γαλλία, παρότι στις στοές κυριαρχούσε ένα πνεύμα ισοτιμίας και αξιοκρατίας
μεταξύ αστών και αριστοκρατών, οι κοινωνικές διαφορές διευρύνθηκαν αντί να
αμβλυνθούν. Το εκτεταμένο δίκτυο των στοών επέτρεψε στους Γάλλους αστούς να
διαμορφώσουν μία διακριτή κοινωνική ταυτότητα και να αντιλαμβάνονται τους
εαυτούς τους ως διαφορετικούς από όσους ανήκαν στις λιγότερο προνομιούχες τάξεις.
Στο πιο γνωστό τεκτονικό έργο, τον Μαγικό Αυλό του Μότσαρτ, παρουσιάζεται
γλαφυρά ο κοινωνικός διαχωρισμός της τεκτονικής με τη λαϊκή κουλτούρα. Ο
τεκτονισμός, όπως και άλλοι θεσμοί του Διαφωτισμού, ήταν αξιοκρατικός, ουσιαστικά
όμως ήταν αξιοκρατικός μεταξύ των εχόντων και των μορφωμένων, ενώ επέτεινε τις
διαφορές με τις άλλες κοινωνικές ομάδες. Ο τεκτονισμός του 18ου αιώνα ήταν
ταυτόχρονα εξισωτικός και ελιτίστικος26.

2.3 Ο ιστορικός και κοινωνικός ρόλος του τεκτονισμού τον 18ο και 19ο αιώνα

Ο τεκτονισμός, από τα πρώτα χρόνια της ίδρυσής του, ιδιαίτερα στις δικαιοδοσίες
εκτός των βρετανικών νησιών, έχει διακριτές συνάφειες με το ιδεολογικό πρότυπο των
αστικών φιλελεύθερων επαναστατικών κινημάτων. Τεκτονικές δυνάμεις όπως η
«Μεγάλη Ανατολή της Γαλλίας» αναγνωρίζουν ως «κανονικούς» μόνο όσους τέκτονες
διέπουν οι «αρχές της ελεύθερης σκέψης» και δεν είναι εγκλωβισμένοι σε
δογματισμούς27.
Ο Γερμανός φιλόσοφος, ποιητής και κριτικός Gotthold Lessing (1729-1781) έχει
γράψει πως ο τεκτονισμός στον ιδεολογικό πυρήνα του είναι τόσο παλιός όσο και η
αστική κοινωνία. «Και τα δύο δεν μπορούσαν παρά να δημιουργηθούν μαζί. Αν δεν
δημιουργήθηκαν μαζί, τότε η αστική κοινωνία είναι απόγονος του τεκτονισμού».
Σύμφωνα με τον Γάλλο καθηγητή γεωπολιτικής της École pratique des hautes études,
François Thual η αστική κοινωνία απέκτησε την ταυτότητά της κυρίως μέσα στις
τεκτονικές στοές. Σε αυτές τα μέλη ήταν ελεύθερα να σκεφθούν, να μιλήσουν και να
δράσουν, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η οποιαδήποτε διαφορά κοινωνικής θέσης Η
τεκτονική ελευθερία και ισότητα βρισκόταν εκτός των ορίων της πολιτικής ελευθερίας
και της κοινωνικής ισότητας28.

26
J. Van Horn Melton, ό.π., σ. 261-262.
27
Ι. Μάζης, «Πρόλογος», στο F. Thual, Η γεωπολιτική του Ελευθεροτεκτονισμού, Προσκήνιο, Αθήνα,
2000, σ. 14.
28
Κ. Μπάλλας, «Εισαγωγή στην κοινωνιολογία του Ελευθεροτεκτονισμού», στο F. Thual, Η
γεωπολιτική του Ελευθεροτεκτονισμού, Προσκήνιο, Αθήνα, 2000, σσ. 19-20.

10
 Ο τεκτονισμός γεννήθηκε στο πιο ανεπτυγμένο σημείο του δυτικού κόσμου τον 18ο
αιώνα, την Αγγλία, κατά την περίοδο της Βιομηχανικής Επανάστασης, η οποία
σηματοδότησε τη μετάβαση από την προ-καπιταλιστική οικονομία στην οικονομία της
αγοράς. Η βαθμιαία επέκτασή του, τόσο στις βρετανικές αποικίες όσο και στην
ηπειρωτική Ευρώπη, επιτεύχθηκε κυρίως μέσα από τις γραμμές των εμπορικών
δικτύων29. Ο τεκτονισμός στις κοινωνίες του Παλαιού Καθεστώτος της ηπειρωτικής
Ευρώπης και την Αμερική άντλησε μέλη ουσιαστικά από την ανώτερη και μεσαία
τάξη, την αριστοκρατία και τον κλήρο30.
Ο τεκτονισμός συνέβαλλε καταλυτικά στην προετοιμασία των επαναστατικών
κινημάτων του «μακρού» 19ου αιώνα στην ηπειρωτική Ευρώπη. Στη Γαλλία μάλιστα,
αντίθετα από τη Μεγάλη Βρετανία, ήταν άρρηκτα συνδεδεμένος με την πολιτική και
κοινωνική εξέλιξη31. Αυτό δεν προκύπτει από το γεγονός ότι τέκτονες ενεπλάκησαν
σε επαναστατικές διεργασίες, καθώς σε κάθε επανάσταση υπήρχαν τέκτονες και στις
δύο αντιμαχόμενες πλευρές, αλλά από την ιδιαιτερότητα του τεκτονικού φαινομένου,
το οποίο κατάφερε να αντιληφθεί και να παρακολουθήσει το πνεύμα της εποχής και
την κοινωνική εξέλιξη32. Ειδικότερα για τη Γαλλική Επανάσταση του 1789, η
σύγχρονη ιστοριογραφία θεωρεί πως ο τεκτονισμός συνέβαλλε ουσιαστικά στην
επιτυχία της, έχοντας πρωτοστατήσει στη διαμόρφωση ενός ρεύματος δημοκρατικής
κοινωνικότητας, μέσα από την άμβλυνση των κοινωνικών αποστάσεων στις στοές33.
Η Γαλλική Επανάσταση εγκολπώθηκε τις τεκτονικές ιδέες της ισότητας, της
ανεκτικότητας και της παγκόσμιας αδελφοσύνης. Σύμφωνα με τους Roger Dachez,
καθηγητή ιστορίας του πανεπιστημίου Paris Diderot και προέδρου του Γαλλικού
Τεκτονικού Ινστιτούτου και Alain Bauer, καθηγητή Νομικής στο Conservatoire
national des arts και πρώην Μεγάλου Διδασκάλου της Μεγάλης Ανατολής της
Γαλλίας, παρότι ο αριθμός των Γάλλων τεκτόνων ήταν χαμηλός οι αρχές του
τεκτονισμού κυριάρχησαν το 1789, γιατί «η δύναμη της ελευθερίας του λόγου και της
σκέψης είναι ισχυρότερη από τη δύναμη των αριθμών»34.
Η Γαλλική Επανάσταση και η ναπολεόντεια περίοδος, κυρίως όμως η απόρριψη του
τεκτονισμού από τα συντηρητικά καθεστώτα που επέβαλαν την Παλινόρθωση στη

29
F. Thual, Η γεωπολιτική του Ελευθεροτεκτονισμού, Προσκήνιο, Αθήνα, 2000, σσ. 38-39.
30
Στο ίδιο, σ. 43.
31
R. Dachez, A. Bauer, Freemasonry. A French view, Westphalia Press, Washington DC, 2015, σ. 42.
32
F. Thual, ό.π., σ. 49.
33
Στο ίδιο, σ. 55.
34
R. Dachez, A. Bauer, ό.π., σσ. 33-34.

11
Γαλλία, σηματοδότησαν τη διαμόρφωση δύο αντιπαραθετικών τεκτονικών ρευμάτων:
του αγγλοσαξονικού παραδοσιακού, συντηρητικού ρεύματος, το οποίο είναι
επικεντρωμένο σε φιλοσοφικές και ηθικές αναζητήσεις και του φιλελεύθερου
γαλλικού, το οποίο είναι στραμμένο στην πολιτική και κοινωνική ζωή. Σκοπός του
φιλελεύθερου τεκτονισμού είναι ο κοινωνικός και πολιτικός μετασχηματισμός της
κοινωνίας, ενώ τα μέλη του δεσμεύονται να επιδιώξουν την επικράτηση των
τεκτονικών αρχών της ισότητας, της δικαιοσύνης και της προόδου 35.
Η μετατόπιση του φιλελεύθερου τεκτονισμού στο πεδίο της πολιτικής στράτευσης
τον έφερε απέναντι από τον κοινωνικό και πολιτικό συντηρητισμό. Τα συντηρητικά
καθεστώτα της Ευρώπης και κυρίως η Καθολική Εκκλησία, πολέμησαν τον
τεκτονισμό, ο οποίος ριζοσπαστικοποιήθηκε και βρέθηκε δίπλα στις εθνικές και
κοινωνικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα στην Ιταλία, τη Γαλλία, το Βέλγιο κ.α.36. Οι
αρχές του φιλελεύθερου τεκτονισμού, κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, επηρέασαν
διάφορα πολιτικά ρεύματα σκέψης: τον ρεπουμπλικανισμό, τον σοσιαλισμό, τον
αναρχισμό κ.ά.37. Είναι χαρακτηριστικό πως επιφανείς αναρχικοί στοχαστές όπως ο
Bakunin, ο Kropotkin, o Proudhon ήταν τέκτονες, όπως και ο πρωτεργάτης της
επανάστασης του 1848 και της Παρισινής Κομμούνας του 1871, Louis Auguste
Blanqui, ο στιχουργός της Διεθνούς Eugène Pottier κ.ά.38

Συμπεράσματα

Στις τεκτονικές στοές, οι οποίες ήταν δημιουργήματα της αστικής κοινωνικότητας

του Διαφωτισμού, γίνονταν δεκτοί ισότιμα άνθρωποι κάθε κοινωνικής τάξης. Το
εξισωτικό, αξιοκρατικό πνεύμα του τεκτονισμού προκάλεσε ρήγματα στην
καθεστηκυία ιεραρχική κοινωνική δομή, δημιουργώντας ένα νέο χώρο δημόσιας
επικοινωνίας έξω από το κράτος και την οικογένεια. Οι τέκτονες δεν επιδίωκαν την
ανατροπή του Παλαιού Καθεστώτος. Μέσα στις τεκτονικές στοές δεν βρίσκονταν υπό
την κρατική εξουσία, ενώ η κοινωνική θέση ή η θρησκεία τους δεν έπαιζαν κανένα
ρόλο. Η μόνη ιδιότητα που είχαν ήταν αυτή του ανθρώπου-ιδιώτη.

35
F. Thual, ό.π., σσ. 75-77.
36
Στο ίδιο, σ. 78.
37
Στο ίδιο, σ. 83.
38
Grand Lodge of British Columbia and Yukon, Freemasonry and nineteenth-century revolution,
διαθέσιμο στο http://freemasonry.bcy.ca/history/revolution/ (πρόσβαση 09.07.2015).

12
 Οι τεκτονικές στοές του 18ου και 19ου αιώνα ήταν προνομιακός χώρος για την
αλλαγή της δομής της προνεωτερικής δημοσιότητας και της διάδοσης του ορθού
λόγου. Ο τεκτονισμός είναι ένα παγκόσμιο κοινωνικό φαινόμενο, ένα ιδεολογικό
ρεύμα όπως τον χαρακτηρίζει ο François Thual, που συνέβαλλε καταλυτικά στην
διαμόρφωση της συμμετοχικής δημοσιότητας και στη συγκρότηση της διευρυμένης
δημόσιας σφαίρας των ιδιωτών, παρότι ουσιαστικά λειτουργεί με κλειστές πόρτες και
διέπεται από τελετουργική μυστικότητα.

13
Βιβλιογραφία

Baigent M., Leigh R., The Temple and the Lodge, J. Cape, London, 1988.

Blanning T. C.W., The French Revolution Class War or Culture Clash?, St. Martin’s
Press, N. York, 21998.

Γιακωβάκη Ν., «Ένας νέος ρόλος για την επιστολογραφία: η συμβολή της στη
διαμόρφωση της νεοελληνικής δημόσιας σφαίρας στις αρχές του 19ου αιώνα»,
Πρακτικά του Επιστημονικού Συμποσίου «Νεοελληνική Επιστολογραφία (16ος-19ος
αι.)» Αθήνα, 20-21 Μαρτίου 2003, Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, τεύχος 8,
Κ.Ε.Μ.Ν.Ε. Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα, 2006, σσ. 199-230.

Dachez R., Bauer A., Freemasonry. A French view, Westphalia Press, Washington DC,
2015.

Grand Lodge of British Columbia and Yukon, Freemasonry and nineteenth-century

revolution, διαθέσιμο στο http://freemasonry.bcy.ca/history/revolution/ (πρόσβαση
09.07.2015).

Haunch T. O., «The Formation 1717-1751», στο UGLE (συλλογικό) Grand Lodge
1717-1967, University Press, London, 1967, σσ. 47-91.

Hobsbawm E., Η εποχή των επαναστάσεων 1789-1848, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 62008.

Kohn M., Foucault and Freemasonry, διαθέσιμο στο https://goo.gl/5pG7w6

(πρόσβαση 09.07.2015).

Λάσκαρις Ν., Εγκυκλοπαίδεια της Ελευθέρας Τεκτονικής, Στοά Όμηρος, Αθήνα, 1951.

Melton J. Van Horn, The Rise of the Public in Enlightenment Europe, Cambridge
University Press, Cambridge, 2001.

14
Μάζης Ι., «Πρόλογος», στο Thual F., Η γεωπολιτική του Ελευθεροτεκτονισμού,
Προσκήνιο, Αθήνα, 2000, σσ. 11-15.

Μπάλλας Κ., «Εισαγωγή στην κοινωνιολογία του Ελευθεροτεκτονισμού», στο Thual

F., Η γεωπολιτική του Ελευθεροτεκτονισμού, Προσκήνιο, Αθήνα, 2000, σσ. 17-24.

Ριζόπουλος Α., Ελληνικό Τεκτονικό Εγχειρίδιο, Τετρακτύς Αθήνα, 22006.

Thual F., Η γεωπολιτική του Ελευθεροτεκτονισμού, Προσκήνιο, Αθήνα, 2000.

15