GEORGE GAMOW

GEORGE GAMOW

PAN TOMPKINS
"

W KRAINIE CZAROW
Przełożyli Maria J. Hurwic,
Barbara Wojtowicz-Natanson,
Ludwik Natanson
i Marek Krośniak

Pt"ószy�ski i S-ka
Warszawa 1995
 SPIS RZECZY

SI:.OWO WSTĘPNE (Roger Penrose) 9

PRZEDMOWA 13

WSTĘP 17

1 MIASTO OGRANICZONEJ PRĘDKOŚCI 19

2 ODCZVT PROFESORA O TEORl WZGLĘDNOŚCI

(PRZYCnNA SNU PANA TOMPKINSA) 27

3 PAN TOMPKINS JEDZIE NA WAKACJE 37

4 ODCZVT PROFESORA O ZAKRZYWIONEJ

PRZESTRZENI, GRAWITACJI I WSZECHŚWIECIE 49

5 PULSUJĄCY WSZECHŚWIAT 62

6 OPERA KOSMICZNA 73

7 KWANTOWY BILARD 84

8 KWANTOWA DŻUNGLA 104

9 DEMON MAXWELLA 113

10 WESOŁE PLEMIĘ ELEKTRONÓW 131

10i CZĘŚĆ POPRZEDNIEGO ODCZVTU,

KTÓRĄ PAN TOMPKINS PRZESPAŁ 147
8 • PAN TOMPKINS W KRAINIE CZAROW

12 WEWNĄTRZ JĄDRA 155

13 SNYCERZ 168

14 DZIURY W NICZl'M 185

15 PAN TOMPKINS JE OBIAD

W JAPOŃSKIEJ RESTAURACJI 196
 SŁOWO WSTĘPNE

S prawia mi szczególną radość, że dwie perły popularyza­

torskiego kunsztu George'a Gamowa - opisy niezwykłych
przygód pana Tompkinsa w świecie, w którym prędkość świa­
tła jest bardzo mała, oraz w świecie, w którym wartość stałej
Plancka jest bardzo duża - zostały wznowione w ramach jed­
nego wydania. Jakkolwiek z perspektywy dzisiejszego stanu
wiedzy można by kwestionować niektóre szczegóły tych wspa­
niałych opowiadań, nadal urzekają mnie one równie mocno,
jak pięćdziesiąt lat temu, kiedy to zetknąłem się z nimi po raz
pierwszy. Mimo że od tego czasu fizyka pod wieloma względami
posunęła się naprzód, zasadnicze koncepcje teorii względności
i mechaniki kwantowej nie uległy zmianie. Pomysłowość i ta­
lent narratorski pozwoliły Gamowowi przedstawić niełatwe,
lecz zadziwiające odkrycia z tych dziedzin fizyki, które zalicza­
ne są do podstaw współczesnej nauki, w pasjonującej formie
opowieści dla dzieci.
Pamiętam, jak w dzieciństwie czytałem (czy też mi czytano)
historie o panu Tompkinsie, i jestem przekonany, że to w znacz­
nym stopniu pod ich wpływem zrodziło się moje późniejsze,
trwające do dziś zainteresowanie fIzyką teoretyczną. Jak żywe
powracają w mej pamięci tygrysy z kwantowej dżungli, pudeł­
ka starego Snycerza z tajerrmiczymi kolorowymi kulkami-nu­
kleonami, spłaszczony relatywistycznie rower i Profesor wy­
krzykujący do pana Tompkinsa: "Niech się pan położy i obser­
wuje, co się będzie działo!", gdy znajdowali się wewnątrz minia­
turowego kurczącego się Wszechświata. To właśnie za sprawą
10 • P A N T O M P K I N S W K R A I NI E C Z A R O W

pana Tompktnsa już jako dziecko zacząłem postrzegać współ­

czesną fizykę jako barwn ą i zajmującą dziedzinę i jestem pe­
wien, że jego przygody wywrą obecnie taki sam wpływ na no­
wych czytelników.
Gamow poświęcił swe napisane na początku lat czterdzie­
stych i uaktualnione w 1 965 roku opowiadania przede wszyst­
kim fundamentalnym ideom teorti względności, mechaniki
kwantowej i teorti cząstek elementarnych. Czy ich treść się ze­
starzała?
Z wyjątkiem pewnych kwestii szczegółowych. w podstawach
tych działów fizyki nie nastąpiły zasadnicze zmiany. a zatem
ich popularne przedstawienie przez Gamowa nie straciło wiele
na aktualności. Być może największy postęp dokonany został
w fizyce cząstek elementarnych. Nie tylko znamy o wiele więcej
cząstek niż w czasach Gamowa. ale dysponujemy także odpo­
wiednimi te ortami pozwalającymi wyjaśnić ich własności. Le­
piej poznaliśmy strukturę wewnętrzną nukleonów (dzięki mo­
delowi kwarkowemu) oraz silne i słabe oddziaływania między
cząstkami (dzięki .teoriom cechowania·. stanowiącym podsta­
wę tego. co nazywa się obecnie .modelem standardowym") . Ist­
nienie neutrina. które stało pod dużym znakiem zapytania.
gdy Gamow tworzył pierwszą wersję swej książki, zostało w zu­
pełności potwierdzone. zarówno pod względem teoretycznym.
jak i od strony eksperymentalnej.
Jeśli chodzi o teortę względności. to trzeba przyznać. iż opi­
sywane przez Gamowa spłaszczenie rowerów i domów, aczkol­
wiek przemawiające do wyobraźni czytelnika. nie odpowiada
temu, co faktycznie widziałby obserwator. Skończona wartość
prędkości światła powodowałaby raczej. że mijane przedmioty
wydawałyby się obrócone, a nie spłaszczone.
Szkoda, że za czasów Gamowa nie poznano jeszcze czarn ych
dziur. gdyż bez wątpienia zrobiłby z nich w swych opowie­
ściach znakomity użytek. Udowodnione matematycznie wystę­
powanie osobliwości w czarnych dziurach i na początku
Wszechświata sprawiło. że oscylacyjny charakter Wszechświa­
ta zamkniętego jest obecnie podawany w wątpliwość. jednako­
woż prorocze stwierdzenia Gamowa odnośnie kosmologii i po-
 SŁO W O WST�P N E • 11

czątku Wszechświata wytrzymały doskonale próbę czasu.

Wprawdzie kwestia, czy Wszechświat jest otwarty, czy też za­
mknięty, nadal pozostaje nie rozstrzygnięta, lecz, zgodnie
z przewidywaniami Gamowa, koncepcja stanu stacjonarnego
odeszła do lamusa, a teoria Wielkiego Wybuchu w przekony­
wający sposób okazała swą wyższość nad konkurencyjnymi
modelami.
ROGER PENROSE
październik 1992
 PRZEDMOWA

Z imą 1 937 roku napisałem fantastyczne opowiadanie na­

ukowe (nie mylić z opowiadaniem fantastycznonauko­
wym), w którym starałem się uprzystępnić laikom podstawowe
idee fizyczne związane z zakrzywieniem przestrzeni i rozszerza­
niem się Wszechświata. W tym celu wyolbrzymiłem rzeczywi­
ste efekty relatywistyczne do tego stopnia, że bohater mojego
opowiadania, niejaki C. G. H.* Tompkins, urzędnik bankowy
interesujący się współczesną nauką, mógł je bez trudu obser­
wować bezpośrednio.
Wysłałem tekst opowiadania do ftHarper's Magazineft i, Jak
to się przydarza wszystkim początkującym autorom, otrzyma­
łem go z powrotem z notą odmowną. Podobnie odrzuciło go po­
tem z pół tuzina redakcji innych pism. Włożyłem zatem ręko­
pis do szuflady biurka i zupełnie o nim zapomniałem.
W lecie następnego roku brałem udział w Międzynarodowym
Kongresie Fizyki Teoretycznej w Warszawie, zorganizowanym
przez Ligę Narodów. Nad szklaneczką wybornego polskiego
miodu gawędziłem sobie z moim starym przyjacielem, sir Karo­
lem Darwinem, wnukiem tego Karola Darwina od Pochodzenia
gatunków, i nasza rozmowa zeszła na sprawy popularyzacji
nauki. Gdy opowiedziałem Karolowi o niepowodzeniu, jakiego

* Inicjały imion pana Tompkinsa pochodzą od oznaczeń literowych trzech fun·

damentalnych stałych fizycznych: prędkości światła c, stałej grawitacji G, oraz
stałej Plancka h. Ich wartości zostały w tej książce zmienione o wiele rzędów
wielkości, aby związane z nimi efekty mogły być bezpośrednio obserwowane
przez zwykłego człowieka.
1.4 • PAN TOM PKINS W KRAI N I E CZAROW

doznałem n a tym polu. powiedział mi: "Słuchaj, George, jak

tylko wrócisz do Stanów. odszukaj ten rękopis i wyślij go do dr.
Charlesa P. Snowa, redaktora popularnonaukowego czasopi­
sma Discoverycc , wydawanego przez Cambridge University
••

"
Press .
Uczyniłem tak i w tydzień później dostałem od dr. Snowa te­
legram ze słowami: "Pańskie opowiadanie ukaże się w najbliż­
szym numerze. Prosimy o następne". W ten sposób zrodził się
cykl opowieści o panu Tompkinsie, popularyzujących teorię
względności i mechanikę kwantową; drukowano je w kolejnych
"
numerach "Discovery . W jakiś czas potem otrzymałem z wy­
dawnictwa list z propozycją, aby po uzupełnieniu opowiadań
jeszcze kilkoma dodatkowymi tekstami. wydać Je w formie
książkowej. Książka, która otrzymała tytuł Mr Tompkins in
Wonderland (Mister Tompkins w Krainie Czarów), ukazała się
w 1 940 roku i była od tego czasu wznawiana szesnaście razy.
Jej ciąg dalszy. Mr Tompkms Exp lores the Atom (Mister Tomp­
kins poznaje atom), opublikowany po raz pierwszy w 1 944 ro­
ku, doczekał się do tej pory dziewięciu wznowień. Obie książki
zostały przetłumaczone na prawie wszystkie języki europejskie
(z wyjątkiem rosyjskiego), a ponadto na chiński i hindi.
Ostatnio wydawnictwo Cambridge University Press zdecydo­
wało się na wydanie obu książek razem w miękkiej oprawie*
i zwróciło się do rrmie z prośbą o zaktualizowanie ich poprzed­
niej treści i dołączenie nowych rozdziałów, uwzględniających
odkrycia w fizyce i dziedzinach pokrewnych. Dodałem zatem
opowiadania na temat rozpadu i łączenia jąder atomowych,
teorii stanu stacjonarnego i pasjonujących zagadnień z zakre­
su fizyki cząstek elementarnych. W ten sposób powstała ni­
niejsza książka.
Muszę jeszcze powiedzieć parę słów o ilustracjach. Opowia­
dania drukowane w "Discovery" oraz pierwsza z książek zilu-

* Pierwsze wspólne wydanie przygód pana Tompkinsa ukazało się w języku pol­
skim w roku 1960 w "Bibliotece ..Problemów"", drugie zaś - w 1962 roku. Wy­
danie niniejsze, dokonane na pod stawie edycji angielskiej z 1994 roku, różni się
znacznie od pierwszych polskich wydań układem tekstów i zawiera dwa nie pu
blikowane wcześniej rozdziały - szósty i piętnasty (przyp. red.).
 P R Z E D M O W A . 15

strowane zostały przez Johna Hookhama, który stworzył wize­

runek pana Tompkinsa. Kiedy pisałem drugą książkę, John
Hookham odszedł już z wydawnictwa na emeryturę, zatem po­
stanowiłem wykonać ilustracje sam, wiernie naśladując jego
styl. Nowe ilustracje dodane w tym wydaniu również są mojego
autorstwa. Zawarte w tej książce wiersze i teksty do nut napi­
sała moja żona Barbara.
G. GAMOW
Uniwersytet Stanu Kolorado
Boulder, Kolorado, USA
 WSTĘP

P ocząwszy od narodzin kontaktujemy się z otaczającym

nas światem za pomocą pięciu zmysłów; we wczesnym
dzieciństwie kształtują się podstawowe pOjęcia przestrzeni,
czasu i ruchu. Nasz umysł tak szybko przyzwyczaja się do tych
pojęć, że póżniej jesteśmy skłonnt wierzyć, iż odwołująca się do
nich nasza wizja świata zewnętrznego musi być prawdziwa;
każda próba zmiany tego stanu rzeczy wydaje się nam para­
doksalna. Jednak udoskonalone metody fizyki eksperymental­
nej oraz głębsza analiza uzyskiwanych wyników obserwacji
zmusiły współczesną naukę, by uznała, że te "klasyczne" poję­
cia całkowicie zawodzą, gdy próbujemy je wykorzystać do do­
kładnego opisu zjawisk, które zazwyczaj nie mieszczą się w do­
świadczeniach dnia codziennego. Dlatego też pewne zmiany
w podstawowych koncepcjach przestrzeni, czasu i ruchu są
absolutnie niezbędne, by w sposób poprawny i konsekwentny
opisać nasze nowe niezwykłe idee.
Różnice między powszechnie uznawanymi pojęciami i tymi,
które zostały wprowadzone przez fizykę współczesną, można
zupełnie pominąć, dopóki mamy do czynienia z doświadczenia­
mi dnia codziennego. Możemy jednak wyobrazić sobie inne
światy, w których panują te same prawa fizyki co w naszym
świecie, lecz podstawowe stałe fizyczne - określające granice
stosowalności starych pOjęć - mają inne wartości liczbowe;
wówczas nowe i poprawne pOjęcia przestrzeni, czasu i ruchu
stałyby się znane każdemu z życia codziennego, choć nasza na­
uka potrzebowała długotrwałych i szczegółowych badań, by je

2 - Pan Tompkins ..
18 • PA N T O M P KI N S W K R A I N I E C Z A R O W

sformułować. W takich światach nawet najwięksi barbarzyńcy

potrafiliby wykorzystywać prawa teorii względności i mechaniki
kwantowej podczas polowań i w życiu codziennym.
Bohater opowiadań prezentowanych w tej książce przenosi
się w swych snach do tego rodzaju światów, w których zjawi­
ska, zazwyczaj niedostępne naszym zmysłom zostały tak wyol­
brzymione, że można je bez trudu zaobserwować w życiu co­
dziennym. Przewodnikiem w jego niezwykłych, choć popraw­
nych z punktu widzenia nauki snach, jest stary profesor fizyki
ijego córkę bohater w końcu poślubi), który w przystępny spo­
sób wyjaśnia niezwykłe wydarzenia zachodzące w świecie
względności, kosmologii, kwantów, atomów, jąder, cząstek ele­
mentarnych itd.
Być może niezwykłe przygody pana Tompkinsa pomogą Czy­
telnikowi zrozumieć, jak wygląda rzeczywisty świat, opisywany
przez współczesną fIZYkę.
 RO Z D Z I A Ł l

MIASTO
OGRANICZONEJ
PRĘDKOŚCI

B ył świąteczny poranek. Pan Tompkins, skromny urzęd­

nik wielkiego banku, późno wstał i leniwie jadł śniada­
nie. Planując co dziś będzie robić, pomyślał najpierw o pójściu
do kina. Sięgnął po gazetę, jednak żaden film nie wydał mu się
interesujący. Nie znosił produkcji Hollywoodu z jej ciągłymi ro­
mansami popularnych gwiazd. żeby był choć jeden fIlm z praw­
dziwymi przygodami, z czymś niezwykłym, a może nawet fan­
tastycznym! Ale nie było. Nagle zauważył małą notatkę w rogu
stronicy. Miejscowy uniwersytet ogłaszał cykl odczytów o współ­
czesnej fizyce. Dzisiejszy wykład miał dotyczyć teorii względno­
ści Einsteina. Tak, to może być coś! Często słyszał zdanie, że
tylko tuzin ludzi na świecie rozumie naprawdę teorię Einsteina.
Może on zostanie trzynastym? Na pewno wybierze się na ten
odczyt. Może to będzie właśnie to, czego potrzebuje!
Gdy wszedł do wielkiej auli uniwersyteckiej, odczyt już
trwał. Sala wypełniona była słuchaczami, przeważnie młodzie­
żą, z uwagą śledzącymi słowa wysokiego, starszego pana z si­
wą brodą, który przy tablicy usiłował wyjaśnić słuchaczom
podstawowe idee teorii względności. Pan Tompkins zrozumiał
z tego tylko tyle, że sedno teorii względności leży w tym, iż ist­
nieje maksymalna prędkość, prędkość światła, której żadne
poruszające się ciało materialne nie może przekroczyć, i że ten
20 • P A N T O M P K I N S W K R A I N I E CZA R O W

fakt prowadzi do bardzo dziwnych i niezwykłych konsekwencji.

Profesor powiedział. że prędkość światła wynosi 299 800 km
na sekundę i wobec tego trudno jest w codziennym życiu zaob­
serwować efekty relatywistyczne. Natura tych niezwykłych zja­
wisk była niełatwa do zrozumienia i panu TompkJnsowi zda­
wało się. że wszystkie one przeczą zdrowemu rozsądkowi.
Próbował wyobrazić sobie skracanie się prętów mierniczych
i dziwne zachowanie zegarów. zjawiska. których należałoby się
spodziewać. gdy te przedmioty poruszają się z prędkością bli­
ską prędkości światła. Powoli głowa opadła mu na ramię.

Ta cała produkcja Hollywoodul

Gdy znowu otworzył oczy. zobaczył. że siedzi na ławce. ale

już nie w auli. lecz na przystanku autobusowym w jakimś
pięknym. starym mieście uniwersyteckim. Podejrzewał. że śni.
jednak ku jego zdziwieniu naokoło nie działo się nic niezwykłe­
go. nawet policjant stojący na przeciwległym rogu wyglądał jak
zwykły policjant. Wskazówki wielkiego zegara na wieży zbliżały
się do godziny piątej i ulice były prawie puste. Z oddali nadjeż­
dżał powoli rowerzysta; gdy przybliżył się. pan Tompkins sze­
roko otworzył oczy ze zdumienia. Rower 1 młody człowiek na
 M I A S T O O G R A N I CZ O N E J P R Ę D K O $ C I • 21

nim jadący byli nieprawdopodobnie spłaszczeni w kierunku

ruchu, jak gdyby oglądani przez soczewkę cylindryczną*.
Zegar na wieży wybił piątą i rowerzysta, najwidoczniej w po­
śpiechu, nacisnął mocniej na pedały. Pan Tompkins nie za-

Nteprawdopodobnte spłaszczeni. ..

uważył wzrostu prędkości, natomiast w wyniku swych wysił­

ków rowerzysta spłaszczył się Jeszcze bardziej i wyglądał jak
obrazek wycięty z kartonu. Wtedy pan Tompkins poczuł się

* W i stocie rzeczy, jak wykazał w roku 1959]. Terell, relatywistyczne skrócenie

poruszających się przedmiotów byłoby niewidoczne w przypadku, kiedy ruch
odbywałby się w kierunku prostopadłym do kierunku obserwacji. Będzie ono
bowiem skompensowane przez pozorne wydłużenie, pochodzące od nierówności
dróg optycznych od poszczególnych punktów ciała poruszającego się w kierun·
ku oka obserwatora (przyp. tłum.).
22 • PAN TOMPKINS W KRAI N I E CZAROW

bardzo dumny, gdyż zrozumiał, co się stało: było t o po prostu

skracanie poruszających się ciał, o czym właśnie usłyszał na
wykładzie.
- Widocznie granica dopuszczalnej w naturze prędkości jest
tu mniejsza - pomyślał - dlatego policjant na rogu wygląda na
rozleniwionego: nie musi uważać na przekraczających dozwo­
loną prędkość.
Właśnie ze straszliwym hałasem przejechała taksówka, nie
poruszała się jednak szybciej niż poprzednio rowerzysta, po
prostu się wlokła. Pan Tompkins postanowił dogoniĆ rowerzy-

Bloki domów wydają się Jeszcze krótsze.

stę i wypytać go o panujące tu stosunki. Doczekawszy chwili,

gdy policjant się odwrócił, chwycił czyjś rower stojący przy
krawężniku i popędził ulicą. Spodziewał się, że zostanie na­
tychmiast spłaszczony, i bardzo się na tę myśl cieszył, w ostat­
nich czasach bowiem zaczął tyć i był nieco zaniepokojony za­
okrąglaniem się swojej figury. Ku wielkiemu jego zdziwieniu
nie działo się jednak nic ani z nim samym, ani z jego rowerem,
jakkolwiek obraz wokół niego zupełnie się zmienił. Ulice ulega­
ły skróceniu, okna sklepów zaczęły wyglądać jak wąskie szpar-
 M I ASTO O G R A N I C Z O N E J P R Ę D KOSC I • 23

ki, a policjant na rogu stał się najchudszyrn człowiekiem, ja­

kiego kiedykolwiek widział.
- Na Bogal - wykrzyknął z podnieceniem. - Wiem już, na
czym rzecz polega. Tu właśnie pojawia się słowo wzglf!dność.
Wszystko, co porusza się względem mnie, staje się dla mnie
krótsze, niezależnie od tego, kto porusza pedałami.
Pan Tompkins był dobrym kolarzem i robił wszystko, aby do­
ścignąć młodego człowieka, ale spostrzegł, że nie było wcale łatwo
zwiększyć prędkość roweru. Chociaż naciskał na pedały, jak tyl­
ko mógł najsilniej, przyrost prędkości był minimalny. Zaczynały
już boleć go nogi, a posuwał się niewiele szybciej niż na początku.
Wyglądało na to, że wszystkie jego usiłowania poruszania się
z większą prędkością nie dają wyniku. Zrozumiał teraz, czemu
ani rowerzysta, ani samochód, który widział niedawno, nie mogą
jechać szybciej, i przypomniał sobie słowa Profesora o niemożli­
wości przekroczenia granicy prędkości światła. Zauważył jednak,
że bloki domów wydają się jeszcze krótsze i że rowerzysta, które­
go goni, nie jest już tak daleko. Na następnym zakręcie zrównał
się z nim i gdy jechali obok siebie, spostrzegł ze zdziwieniem, że
jest to zupełnie normalny, wysportowany młody człowiek.
- O, widocznie to dlatego, że nie poruszamy się względem
siebie - pomyślał i zwrócił się do niego: - Przepraszam pana,
czy nie uważa pan, że życie w mieście o tak niskiej dozwolonej
prędkości jest niewygodne?
- Dozwolona prędkość? - zdziwił się rowerzysta. - My nie
mamy tu żadnej dozwolonej prędkości. Mogę jeździĆ wszędzie
tak szybko, jak tylko chcę, a przynajmniej mógłbym, gdybym
miał motocykl, a nie tego starego grata.
- Ale pan jechał bardzo wolno; gdy mijał mnie pan przed
chwilą, specjalnie na to zwróciłem uwagę - odpowiedział pan
Tompkins.
- Och, czyżby? - obruszył się wyrażnie urażony rowerzysta.
- Przypuszczam, że pan nie zauważył, że od kiedy ze sobą roz-
mawiamy, minęliśmy już pięć bloków. Czy to jest nie dość
szybko dla pana?
- Ależ te ulice bardzo się skróciły I - argumentował pan
Tompkins.
24 • PAN TOMPKINS W KRAI N I E CZAROW

- Cóż z a różnica, czy my się szybciej poruszamy, czy też uli­

ce się skracają. Muszę przejechać obok dziesięciu bloków, żeby
dostać się na pocztę, i jeżeli silniej nacisnę na pedały, bloki
stają się krótsze i wcześniej tam dojadę. O, właśnie jesteśmy
już na miejscu - powiedział młodzieniec, zsiadając z roweru.
Pan Tompkins spojrzał na zegar w urzędzie pocztowym. By­
ło wpół do szóstej.
- A jednak zużył pan całe pół godziny na minięcie tych blo­
ków. Gdy pierwszy raz pana zobaczyłem, była akurat piąta.
- Czy pan odczuł te pół godziny? - spytał jego towarzysz.
Pan Tompkins musiał przyznać, że istotnie wydawało mu
się, iż jechali tylko kilka minut; co więcej, jego własny zegarek,
który miał na ręku, wskazywał pięć po piątej.
- Czyżby zegar na poczcie się spieszył? - zapytał.
- Oczywiście, że tak, albo pana zegarek się póżni po prostu
dlatego, że pan za szybko się poruszał. A w ogóle, co się panu
stało, czy spadł pan z Księżyca? - i młody człowiek wszedł do
budynku poczty.
Po tej rozmowie pan Tompkins odczuł żal, że nie było przy
nim starego Profesora, który wytłumaczyłby mu te wszystkie
dziwne zdarzenia. Młody człowiek był najwyrażniej tubylcem
i przyzwyczaił się do tego stanu rzeczy, zanim jeszcze nauczył
się chodzić. Tak więc pan Tompkins zmuszony był badać ten
świat samodzielnie. Nastawił swój zegarek według zegara na
poczcie i aby sprawdzić, czy idzie dobrze, odczekał dziesięć mi­
nut. Zegarek się nie spóżniał. Idąc dalej ulicą, zobaczył dwo­
rzec kolejowy i postanowił ponownie sprawdzić zegarek. Ku je­
go zdziwieniu okazało się, że znów sporo się spóźnia.
- Widocznie musi to być jakiś efekt relatywistyczny - pomy­
ślał i postanowił zapytać o to kogoś inteligentniejszego niż
młody rowerzysta.
Wkrótce nadarzyła się okazja. Z pociągu wysiadł jakiś pan
około czterdziestki i skierował się ku wyjściu. Oczekiwała go
staruszka, która ku wielkiemu zdziwieniu pana Tompkinsa
zwracała się do podróżnego "kochany dziadku". Tego było już
za wiele dla pana Tompkinsa. Pod pretekstem pomocy w od­
niesieniu bagaży rozpoczął rozmowę.
 MIASTO O G R A N I C Z O N E J P R Ę D K OŚ C I . 25

- Przepraszam, że wtrącam się w państwa sprawy rodzinne

- powiedział - ale czy rzeczywiście jest pan dziadkiem tej miłej,
starszej pani? Widzi pan, jestem nietutejszy i naprawdę...
- 0, rozumiem - uśmiechnął się pod wąsem nowo przybyły. -
Bierze mnie pan za Żyda Wiecznego Tułacza czy coś podobnego,
ale sprawa w istocie jest prosta. Moje interesy wymagają licznych
podróży, a ponieważ spędzam większą część czasu w pociągu,
więc starzeję się o wiele wolniej niż moi krewni, którzy stale są
w mieście. Jestem szczęśliwy, że udało mi się wrócić w porę, aby
ujrzeć jeszcze moją kochaną wnuczkę żywą. Ale bardzo pana
przepraszam, muszę już iść i pomóc jej wsiąść do taksówki.
Pobiegł, zostawiając pana Tompkinsa sam na sam z jego
problemami.
Kilka kanapek, które zjadł w bufecie dworcowym, rozjaśniło
mu nieco umysł i w swoich rozmyślaniach posunął się nawet
tak daleko, że wydawało mu się, iż znalazł sprzeczność w słyn­
nej zasadzie względności.
- Tak, oczywiście! - mówił do siebie, popijając kawę. - Gdy­
by wszystko było względne, podróżny wydałby się swoim krew­
nym bardzo starym człowiekiem, a oni wydawaliby się jemu
bardzo starzy, chociaż obie strony mogłyby być jeszcze zupeł­
nie młode. Ale to, co powiem teraz, będzie zupełnym nonsen­
sem: nie można mieć względnych siwych włosów.
Postanowił po raz ostatni spróbować dowiedzieć się, jak to
naprawdę jest, i zwrócił się do siedzącego w bufecie samotnego
człowieka w mundurze kolejarza:
- Czy byłby pan tak uprzejmy i zechciał mi powiedzieć, kto
jest odpowiedzialny za to, że pasażerowie w pociągu starzeją
się o wiele wolniej niż ludzie, którzy pozostali na miejscu?
- Ja jestem za to odpowiedzialny - brzmiała prosta odpo­
wiedż kolejarza.
- 0, więc pan rozwiązał problem kamienia filozoficznego śre­
dniowiecznych alchemików! - wykrzyknął pan Tompkins. -
Pewnie jest pan słynny w świecie medycznym. Czy zajmuje
pan tu katedrę medycyny?
- Nie - odpowiedział kolejarz, zdziwiony tymi pytaniami. -
Jestem po prostu hamulcowym tej kolei.
26 • P A N TO M P K I N S W K R AI N I E C Z A R O W

- Hamulcowym? Pan powiedział hamulcowym. . . - zawołał

pan Tompkins, przestając cokolowiek rozumieć. - Pan miał na
myśli, że po prostu uruchamia pan hamulec, gdy pociąg wjeż­
dża na stację?
- Tak, właśnie to robię: za każdym razem, gdy pociąg zwal­
nia, pasażerowie odmładzają się w stosunku do innych ludzi.
Oczywiście - dodał skromnie - maszynista, który przyspiesza
pociąg, również ma w tym swój udział.
- Ale co to ma za związek z przedłużaniem młodości? - zapy­
tał pan Tompkins z wielkim zdziwieniem.
- Nie bardzo wiem, ale to ma coś wspólnego. Gdy zapytałem
o to profesora uniwersytetu, który podróżował moim pocią­
giem, rozpoczął długi i niezrozumiały wykład o tym, a w końcu
powiedział, że to jest to samo co "grawitacyjne przesunięcie ku
czerwieni", zdaje mi się, że tak to nazwał. Czy słyszał pan coś
o takich rzeczach jak "przesunięcie ku czerwieni"?
- N-nie - odpowiedział z powątpiewaniem pan Tompkins
i kolejarz oddalił się, kręcąc głową.
Raptem ktoś potrząsnął go mocno za ramię i pan Tompkins
zobaczył, że nie siedzi w bufecie kolejowym, lecz w audyto­
rium, gdzie słuchał odczytu Profesora. Światła były przyćmio­
ne i sala już opustoszała.
- Zamykamy, proszę pana. Jeśli chce pan spać, to lepiej
niech pan idzie do domu - powiedział wożny, który go obudził.
Pan Tompkins wstał i skierował się ku wyjściu.
 ROZDZIAŁ 2

ODCZYT PROFESORA
O TEORII WZGLĘDNOŚCI
(przyczyna snu pana Tompkinsa)

P anie i Panowie! W bardzo pierwotnym stadium rozwoju

umysłu ludzkiego powstały w nim określone pOjęcia prze­
strzeni i czasu jako ramy, w których odbywają się różne wyda­
rzenia. Te pojęcia, bez żadnych zasadniczych zmian, były prze­
kazywane z pokolenia na pokolenie i zostały wbudowane
w fundamenty matematycznego opisu Wszechświata, kiedy
rozwinęły się nauki ścisłe. Wielki Isaac Newton pierwszy za­
pewne podał jasne sformułowanie klasycznych pojęć prze­
strzeni i czasu, pisząc w swoich Philosophiae naturalis princi
pia mathematica:
"Absolu tna przestrzeń w swojej własnej istocie, bez związku
z czymkolwiek zewnętrznym, pozostaje zawsze podobna i nie­
poruszona".
..Absolutny, prawdziwy i matematyczny czas sam z siebie
i ze swojej własnej natury płynie równo i bez związku z czym­
kolwiek zewnętrznym".
Przekonanie o absolutnej słuszności tych klasycznych pojęć
przestrzeni i czasu było tak silne, że często filozofowie przyj­
mowali je jako dane a priori i żaden uczony nie miał co do nich
wątpliwości.
Jednak na samym początku obecnego stulecia stało się ja-.
sne, że szereg wyników osiągniętych za pomocą najbardziej
28 • P A N T O M P K I N S W K R AI N I E C Z A R O W

subtelnych metod fizyki doświadczalnej prowadzi do oczywi­

stych sprzeczności. jeśli interpretuje się je w klasycznych ra­
mach przestrzeni i czasu. Ten fakt naprowadził jednego z naj­
większych współczesnych fizyków. Alberta Einsteina. na
rewelacyjną myśl. że nie ma powodu - z wyjątkiem tradycji -
aby uważać klasyczne pojęcia dotyczące przestrzeni i czasu za
absolutnie prawdziwe. i że mogą one i powinny być zmienione
tak. aby pasowały do naszych nowych i subtelnych doświad­
czeń. Istotnie. klasyczne pojęcia przestrzeni i czasu były for­
mułowane na podstawie doświadczenia ludzkiego w życiu co­
dziennym. nie powinniśmy więc być zdziwieni. że dzisiejsze
subtelne metody obserwacji. oparte na wysoko rozwiniętej
technice doświadczalnej, wykazują niedoskonałość i niedo­
kładność tamtych starych pojęć. które mogły być używane
w życiu codziennym i we wczesnych stadiach rozwoju fizyki
tylko dlatego. że ich odchylenia od właściwych pojęć były do­
statecznie małe. Również nie powinniśmy się dziwić. że rozsze­
rzenie pola odkryć nowoczesnej wiedzy wprowadziło nas
w dziedziny. w których te odchylenia stają się tak wielkie. iż
pojęć klasycznych nie można już tam w ogóle używać.
Najważniejszym wynikiem doświadczalnym. który doprowa­
dził do zasadniczej krytyki naszych pojęć klasycznych. było od­
krycie, że prf!dkość światła w próżni stanowi górną granicf!
wszystkich możliwychfIZycznie prf!dkości. Ten ważny i nie­
oczekiwany wniosek wynikł głównie z doświadczeń fizyka ame­
rykańskiego Alberta Abrahama Micheisona. który w końcu
ubiegłego stulecia próbował obserwować wpływ ruchu Ziemi
na prędkość rozchodzenia się światła i, ku wielkiemu zdziwie­
niu własnemu i całego świata naukowego. stwierdził. że od­
działywanie takie nie istnieje i że prędkość światła w próżni
pozostaje zawsze taka sama. niezależnie ani od tego, w jakim
układzie ją mierzymy. ani od ruchu samego żródła. z którego
światło jest wysyłane. Nie trzeba chyba tłumaczyć. że rezultat
taki jest niezwykły i zaprzecza naszym najbardziej podstawo­
wym koncepcjom dotyczącym ruchu. Istotnie. jeśli coś porusza
się szybko w przestrzeni. a Państwo biegną naprzeciw. to po­
ruszający się przedmiot uderzy was z większą względną pręd-
 O D C ZY T O T E O R I I W Z G L�D N OŚ C I • 29

kością, równą sumie prędkości przedmiotu i waszej własnej.

Przeciwnie, jeśli uciekacie od przedmiotu, to uderzy was z tyłu
z mniejszą prędkością, równą różnicy między tymi dwiema
prędkościami.
Jeśli na przykład jadą Państwo samochodem w obszarze,
w którym rozchodzi się dżwięk, to jego prędkość mierzona
w samochodzie będzie zwiększona względnie zmniejszona
o prędkość samochodu, w zależności od tego, czy Państwo po­
ruszają się w stronę źródła dźwięku, czy też uciekają od niego.
N azywamy to twierdzeniem o dodawaniu prf!dkości. Zawsze
wydawało się ono oczywiste.
Jednak nadzwyczaj starannie przeprowadzone doświadcze­
nia wykazały, że w przypadku światła nie jest ono prawdziwe.
Prędkość światła w próżni (oznaczamy ją zwykle symbolem cJ
pozostaje zawsze taka sama, niezależnie od tego, jak szybko
porusza się obserwator, i wynosi około 300 000 km/s.
- Tak - pewnie Państwo powiedzą - ale czy nie można by
uzyskać prędkości nadświetlnej przez dodanie wielu mniej­
szych prędkości, które są fizycznie osiągalne.
Na przykład moglibyśmy wyobrazić sobie pociąg poruszają­
cy się bardzo szybko, powiedzmy, z prędkością równą (3/4)c,
i włóczęgę biegnącego po dachach wagonów również z prędko­
ścią wynoszącą 3/4 prędkości światła. Zgodnie z twierdzeniem
o dodawaniu prędkości, wypadkowa powinna być równa półto­
rej prędkości światła i biegnący włóczęga mógłby wyprzedzić
wiązkę światła wysyłaną przez lampę sygnalizacyjną stojącą
na torze kolejowym. Prawda jednak wygląda inaczej. Ponieważ
stałość prędkości światła jest faktem doświadczalnym, wypad­
kowa prędkość w naszym przypadku musi być mniejsza, niż
się spodziewaliśmy - nie może przekroczyć krytycznej wartości
c. Tak więc dochodzimy do wniosku, że również dla mniejszych
prędkości klasyczne twierdzenie o dodawaniu prędkości musi
być fałszywe.
Matematyczne ujęcie tego zagadnienia, w które nie chciał­
bym tu wchodzić, prowadzi do bardzo prostego, nowego wzoru
na obliczanie prędkości wypadkowej dwóch nakładających się
ruchów.
30 • P A N T O M P K I N S W K R AI N I E C Z A R O W

Jeśli vl i v 2 s ą prędkościami, które mamy dodać, t o pręd­

kość wypadkowa będzie równa

Patrząc na ten wzór, widzą Państwo, że jeśli obie pierwotne

prędkości są małe - rozumiem tu: małe w porównaniu
z prędkością światła - to drugi składnik w mianowniku wzoru
(1) może być zaniedbany w porównaniu z jednością i otrzymu­
jemy klasyczne twierdzenie o dodawaniu prędkości. Jeśli jed­
nak vl i v2 nie są małe, to wynik będzie zawsze mniejszy od
sumy arytmetycznej. W przypadku włóczęgi biegnącego po
dachach wagonów vl = (3j4)c, v2 = (3j4)c I nasz wzór daje nam
prędkość wypadkową V= (24j25) c, co jest mniejsze od pręd­
kości światła.
W sżczególnym przypadku, gdy jedna z pierwotnych
prędkości wynosi c, wzór ( 1 ) daje na prędkość wypadkową
wartość c, bez względu na to, jaka była druga prędkość. Tak
więc, sumując jakąkolwiek liczbę prędkości, nigdy nie możemy
przekroczyć prędkości światła.
Może Państwa zainteresuje również to, że ów wzór został
sprawdzony doświadczalnie I rzeczywiście stwierdzono, iż
wypadkowa dwóch prędkości jest zawsze nieco mniejsza od ich
sumy arytmetycznej.
Uznając Istnienie górnej granicy prędkoścI, możemy
rozpocząć krytykę klasycznych pojęć przestrzeni I czasu,
kierując nasz pierwszy atak przeciw odwołującemu się do nich
pojęciu JednoczesnoscL
Gdy Państwo mówią: wybuch w kopalni pod Kapsztadem
zdarzył się akurat w tej samej chwili, gdy podano mi w moim
londyńskim mieszkaniu jajka na szynce, wydaje się Państwu,
że wiecie, co chcecie wyrazić. Wykażę, że tak jednak nie jest
i że, mówiąc ściśle, takie stwierdzenie nie ma sprecyzowanego
sensu. Istotnie, jakiej metody użyją Państwo, aby sprawdzić,
czy dwa wydarzenia w dwóch różnych miejscach są jedno-
 O D C ZY T O T E O R I I W Z G L Ę D N O S C I • 31

czesne, czy nie? Powiecie może, że zegar w obu miejscach

pokazywał ten sam czas. Ale wtedy powstaje pytanie, jak
nastawić odległe zegary tak, aby wskazywały jednocześnie ten
sam czas, i wracamy znów do punktu wyjścia.
Ponieważ prędkość światła w próżni nie zależy ani od ruchu
źródła, ani od ruchu układu, w którym jest mierzona, zatem
następująca metoda mierzenia odległości i właściwego nasta­
wienia zegarów na stacjach obserwacyjnych powinna być
uznana za najbardziej racjonalną i, zastanowiwszy się nieco
nad tym, jedynie rozsądną.
Ze stacji A wysyła się sygnał świetlny, który, gdy tylko
przybędzie do stacji B, jest z powrotem odsyłany do A. Połowa

Dwie długie rakiety poruszające się w przeciwnych kierunkach.

czasu, zmierzonego na stacji A między wysłaniem a powrotem

sygnału, pomnożona przez stałą prędkość światła, to odległość
między A i B.
Mówi się, że zegary na stacjach A i B są nastawione
poprawnie, jeżeli w momencie przybycia sygnału do B miej­
scowy zegar pokaże akurat średnią dwóch czasów zareje­
strowanych w A w momentach wysłania i odebrania sygnału.
Stosując tę metodę pomiędzy różnymi stacjami obserwacyjny­
mi rozmieszczonymi na bryle sztywnej, dochodzimy w końcu
32 • P A N TO M P K I N S W K R A I N I E C Z A R O W

do poszukiwanego układu odniesienia i możemy odpowiadać

na pytania dotyczące jednoczesności lub odstępu czasu między
dwoma wydarzeniami w różnych miejscach.
Czy jednak te rezultaty będą uznane przez obserwatorów
w innych układach? Aby odpowiedzieć na to pytanie, przy­
puśćmy, że takie układy odniesienia zostały ustalone na
dwóch różnych bryłach sztywnych, na przykład na dwóch
długich rakietach kosmicznych poruszających się ze stałą
prędkością w przeciwnych kierunkach. Zobaczmy teraz, czy te
dwa układy odniesienia będą się ze sobą zgadzały. Przy­
puśćmy, że umieściliśmy po jednym obserwatorze na przed­
nich i tylnych krańcach każdej rakiety i chcemy teraz nasta­
wić właściwie ich zegarki. Każda para obserwatorów może użyć
na swojej rakiecie modyfikacji wyżej wspomnianej metody,
wysyłając sygnał świetlny ze środka rakiety (wyznaczonego za
pomocą pręta mierniczego) i nastawiając zegarki na tę samą
godzinę zero, gdy sygnał wychodzący ze środka rakiety dotrze
do obu jej krańców. Tak więc każda para obserwatorów usta­
liła w swoim układzie, zgodnie z poprzednią definicją, kryte­
rium jednoczesności i nastawiła zegarki "właściwie", oczywiście
ze swojego punku widzenia.
Teraz chcielibyśmy sprawdzić, czy czasy odczytane na ich
rakiecie zgadzają się z czasami na drugiej rakiecie. Na
przykład, czy zegarki dwóch obserwatorów na różnych rakie­
tach wskazują ten sam czas w chwili, gdy rakiety się mijają.
Mogą to sprawdzić za pomocą następującej metody: w geome­
trycznym środku każdej rakiety instalują dwa elektrycznie
naładowane przewodniki tak ustawione, że w chwili mijania
się rakiet między przewodnikami przeskakuje iskra i sygnał
śWietlny wyrusza jednocześnie ze środka każdej rakiety ku
przedniemu i tylnemu krańcowi. Zanim sygnały świetlne, bieg­
nące ze skończoną prędkością, zbliżą się do obserwatorów,
rakiety zmienią swoje względne położenie i obserwatorzy 2A
i 2B będą bliżej żródła światła niż obserwatorzy lA i IB .
Jasne jest, że gdy sygnał świetlny dobiegnie do obserwatora
2A, obserwator 1 B znajduje się już dalej od żródła, tak że
sygnał świetlny będzie biegł do niego dłużej. Jeżeli zegarek 1B
 O D C Z Y T O T E O R I I WZ G L Ę D N O $ C I • 33

jest tak nastawiony, aby pokazywać godzinę zero w chwili

przybycia sygnału, obserwator 2A będzie się upierał, że ten
zegarek się spóźnia.
W ten sposób inny obserwator, lA, dojdzie do wniosku. że
zegarek 2B, który spotkał się z sygnałem wcześniej, się
spieszy. A zatem, ponieważ zgodnie z ich definicją jednoczes­
ności, ich własne zegarki są nastawione poprawnie, obserwa­
torzy na platformie A zgodzą się, że niewłaściwe są wskazania
zegarków obserwatorów na rakiecie B. Nie zapominajmy jed­
nak. że obserwatorzy z rakiety B z dokładnie takich samych
powodów będą uważali swoje własne zegarki za nastawione
dobrze, natomiast będą twierdzili, że źle są nastawione zegarki
na rakiecie A.
Ponieważ obie rakiety są zupełnie równoważne, spór między
obserwatorami można rozstrzygnąć jedynie stwierdzeniem. że
obie grupy mają słuszność ze swoich punktów widzenia,
a pytanie, kto ma "absolutną " rację, nie ma sensu fizycznego.
Obawiam się, że zmęczyłem Państwa tymi długimi rozwa­
żaniami, ale jeśli Państwo uważnie je śledzili, to stało się dla
was jasne, że gdy przyjmiemy naszą metodę pomiarów czaso­
przestrzeni, znika pojrcie absolutnej jednoczesności i dwa wy
darzenia uznane za jednoczesne z punktu widzenia jednego
układu odniesienia obserwowane z drugiego układu brdą
oddzielone określonym przedziałem CZaslL
Taka teza wydaje się początkowo bardzo niezwykła, ale czyi
będzie niezwykłe, jeśli powiem, że jedząc obiad w wagonie
restauracyjnym, zjedli Państwo zupę i deser w tym samym
punkcie wagonu, ale w bardzo odległych od siebie punktach
toru kolejowego. To stwierdzenie dotyczące obiadu w pociągu
można sformułować inaczej: dwa zdarzenia zachodzące
w różnym czasie w tym samym punkcie jednego układu od
niesienia brdą oddzielone określonym przedziałem przestrzeni
w drugim układzie.
Jeśli porównać to zwykłe" stwierdzenie z poprzednim "pa­
"
radoksalnym ", to okaże się, że są one najzupełniej symetry­
czne i przechodzą jedno w drugie przez prostą wymianę wyra­
zów "czas" i "przestrzeń".
34 • P A N T O M P K I N S W K R AI N I E C Z A R O W

W tym właśnie tkwi istota idei Einsteina: w klasycznej fizyce

czas był uważany za zupełnie niezależny od przestrzeni i ru­
chu, "płynąc równo bez związku z czymkolwiek zewnętrznym"
(Newton). w nowej fizyce natomiast czas i przestrzeń są ściśle
związane i reprezentują po prostu dwa różne przekroje jed­
norodnego continuum czasoprzestrzennego, w którym zachodzą
wszystkie dające się obserwować zdarzenia. Rozszczepienie
tego czterowymiarowego czasoprzestrzennego continuum na
trójwymiarową przestrzeń i jednowymiarowy czas jest całko­
wicie dowolne i zależy od układu, z którego wykonywane są
obserwacje.
Dwa zdarzenia, obserwowane w jednym układzie, są odda­
lone w przestrzeni o odległość l i w czasie o przedział czasu t.
a obserwowane w innym układzie będą oddalone o odległość l'
i przedział t'; tak więc można w pewnym sensie mówić o trans­
formacji przestrzeni w czas i na odwrót. Nietrudno również
zauważyć, że transformacja czasu w przestrzeń, jak pokazywał
przykład obiadu w pociągu, jest dla nas pojęciem ogólnie
znanym, natomiast transformacja przestrzeni w czas, dająca
w wyniku względność jednoczesności, wydaje się bardzo nie­
zwykła. Rzecz w tym, że gdy mierzymy odległości, powiedzmy,
w centymetrach, to odpowiednią jednostką czasu nie będzie
sekunda, lecz "naturalna jednostka czasu" , reprezentowana
przez odstęp czasu, w którym sygnał świetlny przebiegnie
drogę jednego centymetra, czyli 0, 000 000 000 03 sekundy.
Tak więc w sferze naszych zwykłych doświadczeń transfor­
macja odcinków przestrzeni w odcinki czasu prowadzi do
wyników praktycznie nieobserwowalnych, co wydaje się pod­
trzymywać nasz klasyczny pogląd, że czas jest czymś absolut­
nie niezależnym i niezmiennym.
Gdy jednak rozważymy ruch o bardzo wielkich pręd­
kościach, jak na przykład ruch elektronów wyrzucanych z ciał
promieniotwórczych lub ruch elektronów wewnątrz atomu,
gdzie odległości przebyte w pewnych odstępach czasu są tego
samego rzędu wielkości co czas wyrażony w jednostkach natu­
ralnych, spotykamy się wówczas z oboma omówionymi wyżej
zjawiskami i teoria względności nabiera tu wielkiego zna-
 O D CZYT O T E O R I I WZG L Ę D N O $ C I • 35

czenia. Nawet w obszarze stosunkowo małych prędkości, jak

na przykład w przypadku ruchu planet w naszym Układzie
Słonecznym, mogą być obserwowane efekty relatywistyczne,
a to dzięki nadzwyczajnej precyzji pomiarów astronomicznych.
Takie obserwacje efektów relatywistycznych wymagają jednak
pomiarów zmian ruchu planetarnego wynoszących ułamek
sekundy kątowej na rok.
Jak starałem się Państwu wyjaśnić, krytyka pojęć prze­
strzeni i czasu prowadzi do wniosku, że przedziały przestrzeni
mogą częściowo przechodzić w przedziały czasu i na odwrót.
Oznacza to, że liczbowa wartość danej odległości lub okresu
czasu będzie różna w zależności od tego, z jakiego porusza­
jącego się układu jest mierzona.
Stosunkowo prosta analiza matematyczna tego problemu,
w którą jednak nie chciałbym wchodzić w moich wykładach,
prowadzi do wzoru określającego zmiany tych wartości. Każdy
przedmiot o długości � poruszający się względem obserwatora
z prędkością v, zostaje skrócony o wielkość zależną od jego
prędkości; jego zmierzona długość wynosi

l' = l l -v2/ c?- .

Analogicznie, jakikolwiek proces trwający przez czas t, ob­

serwowany z układu poruszającego się, będzie trwał

f =

To jest właśnie słyne "skracanie przestrzeni" i "rozciąganie

się czasu" w teorii względności.
Gdy v jest znacznie mniejsze od c, efekty są bardzo małe, ale
przy dostatecznie dużych prędkościach można uczynić długo­
ści obserwowane z układów poruszających się dowolnie mały­
mi, a przedziały czasu - dowolnie długimi.
Chciałbym, aby Państwo nie zapominali, że oba te efekty są
całkowicie symetryczne. Wyobraźmy sobie, że obok pociągu
stojącego na stacji szybko przejeżdża drugi pociąg. Pasaźe­
rowie szybko jadącego pociągu będą się dziwić. czemu ludzie
36 • P A N T O M P KI N S W K R AI N I E CZA R O W

w stojącym pociągu są tacy chudzi I poruszają się tak wolno.

lecz pasażerowie stojącego pociągu pomyślą to samo o pasa­
żerach pociągu jadącego.
Inna ważna konsekwencja Istnienia maksymalnej możliwej
prędkości odnosi się do masy poruszających się ciał. Zgodnie
z ogólnymi zasadami mechaniki. masa ciała jest miarą trud­
ności nadania mu ruchu lub przyspieszenia ruchu już ist­
niejącego; Im większa jest masa. tym trudniej jest zwiększyć
prędkość.
Ponieważ żadne ciało w żadnych warunkach nie może
przekroczyć prędkości światła. opór przeciw dalszemu przy­
spieszeniu lub. inaczej mówiąc. jego masa musi rosnąć
nieograniczenie. kiedy prędkość ciała zbliża się do prędkości
światła. Analiza matematyczna tego problemu prowadzi do
wzoru analogicznego do wzorów (2) i (3) . Mianowicie. jeśli mo
oznacza masę przy bardzo małych prędkościach. to masa m
przy prędkości v wyniesie

(4)

i opór przeciw dalszemu przyspieszaniu staje się nieskoń­

czenie wielki. kiedy prędkość zbliża się do c.
Ten relatywistyczny efekt zmiany masy łatwo można obser­
wować w wypadku bardzo szybko poruszających się cząstek. Na
przykład masy elektronów wysyłanych przez ciała promienio­
twórcze z prędkością wynoszącą 99 procent prędkości światła
są kilkakrotnie większe niż masa elektronu w spoczynku. W
promieniowaniu kosmicznym elektron może osiągnąć prędkość
99.98 procent prędkości światła; masa jego jest wtedy 50 razy
większa od spoczynkowej. Przy takich prędkościach nie można
już stosować mechaniki klasycznej. Wkraczamy tu w sferę
wyłącznego panowania teorii względnoścI.
 RO Z D Z I A Ł 3

PAN TOMPKINS
JEDZIE NA WAKACJE

P an Tompkins był bardzo ubawiony przygodami w mieście

relatywistycznym. żałował jednak. że nie towarzyszył mu
Profesor. który wyjaśniłby dziwne zjawiska. jakie tam zaobser­
wował. Szczególnie intrygowała go tajemnicza sprawa. w jaki
sposób hamowniczy kolei mógł zapobiegać starzeniu się pasaże­
rów. Wielokrotnie. kładąc się wieczorem spać. miał nadzieję. że
znowu ujrzy to interesujące miasto. ale rzadko miewał sny. i to
przeważnie nieprzyjemne: ostatnim razem dyrektor banku wy­
rzucał go za nieoznaczoność. którą wprowadził do rachunków
bankowych... Zdecydował więc. że lepiej wziąć urlop i pojechać
na tydzień nad morze. Siedział teraz w przedziale kolejowym
i oglądał przez okno szare dachy przedmieść. ustępujące stop­
niowo miejsca zielonym wiejskim łąkom. WZiął do ręki gazetę
I próbował zainteresować się konfliktem wietnamskim. Ale wy­
dało mu się to nudne. a wagon tak przyjemnie kołysał...
Gdy opuścił gazetę i znów wyjrzał przez okno. krajobraz
zmienił się zupełnie. Słupy telegraficzne stały tak blisko siebie.
że wyglądały jak żywopłot. a drzewa miały bardzo wąskie koro­
ny i przypominały włoskie cyprysy. Naprzeciwko niego siedział
stary przyjaciel - Profesor - i również wyglądał przez okno
z wielkim zainteresowaniem. Przypuszczalnie wszedł do prze­
działu. gdy pan Tompkins zajęty był gazetą.
38 • PAN T O M P K I N S W K RA I N I E CZAROW

- Jesteśmy w kraju względności. prawda? - zapytał pan

Tompkins.
- Ach. więc pan już tyle wie. Gdzież pan się tego nauczył? -
zdziwił się Profesor.
- Byłem tu już kiedyś. ale. niestety. nie miałem wtedy przy­
jemności przebywać w pańskim towarzystwie.
- To może tym razem pan będzie moim przewodnikiem? -
zaproponował Profesor.
- Chyba nie - odparł pan Tompkins. - Widziałem tu mnó­
stwo niezwykłych rzeczy. ale miejscowi ludzie. z którymi roz­
mawiałem. nie mogli zrozumieć moich problemów.
- To zupełnie naturalne - powiedział Profesor. - Oni urodzili
się w tym świecie i uważają występujące wokół nich zjawiska
za zupełnie oczywiste. Przypuszczam. że byliby bardzo zdziwie­
ni. gdyby zdarzyło im się dostać do świata. w którym my żyje­
my. Wydałby się im niezwykły.
- Czy mogę zadać panu pytanie? - zagadnął pan Tompkins.
- Gdy byłem tu ostatnim razem. spotkałem hamowniczego ko-
lei. który upierał się. że na skutek zatrzymywania. a potem
znów ruszania pociągu pasażerowie starzeją się wolniej niż lu­
dzie pozostający stale w mieście. Czy są to czary. czy też to
również Jest zgodne z nowoczesną wiedzą?
- Nigdy nie wolno. zamiast wytłumaczenia. zasłaniać się
czarami. Zjawiska te wynikają wprost z praw fizyki. Einstein
na podstawie analizy nowych (a może powinienem powiedzieć:
starych jak świat. lecz nowo odkrytych) pojęć czasu i prze­
strzeni wykazał. że wszystkie procesy fizyczne przebiegają wol­
nieJ. gdy układ. w którym zachodzą. zmienia prędkość. W na­
szym świecie ten efekt jest prawie niezauważalnie mały. ale
tutaj. ze względu na małą prędkość światła. daje się niemal za­
wsze zauważyć. Gdyby. na przykład. chciał pan tu ugotować
jajko ł, zamiast spokojnie zostawić garnek na ogniu. poruszał
nim. stale zmieniając prędkość. ugotowanie jajka trwałoby nie
jak zwykle pięć. ale pewnie sześć minut. Również w ciele ludz­
kim wszystkie procesy przebiegają wolniej. gdy człowiek siedzi.
na przykład. na fotelu na biegunach lub w pociągu. który
zmienia prędkość: w tych warunkach żyjemy wolniej. Ponie-
 P A N T O M P K I N S J E DZ I E N A W A KA C J E . 39

waż jednak wszystkie procesy zmniejszają swoją prędkość

w tym samym stopniu. fizycy wolą mówić. że w układzie poru
szaJącym s� ruchem niejednostajnym czas płynie wolniej.
- A czy fizycy obserwują takie zjawiska w naszym świecie?
- Tak. ale to wymaga specjalnych umiejętności. Technicznie
bardzo trudno jest osiągnąć odpowiednie przyspieszenia. ale
warunki istniejące w niejednostajnie poruszającym się ukła­
dzie są analogiczne. a nawet. powiedziałbym. identyczne. z wy­
nikami działania bardzo wielkiej siły ciężkości. W windzie
szybko ruszającej ku górze wydaje się panu. że stał się pan
cięższy: gdy zaś winda zaczyna spadać w dół (najlepiej można
się o tym przekonać. kiedy pęka lina). czuje się pan. jak gdyby
tracił pan na ciężarze. Tłumaczy się to tym. że pole grawitacyj­
ne wytworzone przez przyspieszenie windy dodaje się. względ­
nie odejmuje. od ziemskiego pola grawitacyjnego. Potencjał
grawitacyjny na Słońcu jest o wiele większy niż na powierzchni
Ziemi i dlatego wszystkie procesy są tam nieco zwolnione. Za­
obserwowali to astronomowie.
- Ale żeby przeprowadzić takie badania. nie mogli oni prze­
cież pojechać na Słońce?
- Wcale nie potrzebująl Obserwują światło przychodzące do
nas ze Słońca. Światło to jest wysyłane w wyniku drgań róż­
nych atomów w atmosferze Słońca. Jeśli wszystkie procesy
przebiegają tam wolniej. to zmniejsza się również prędkość
drgań atomowych. Porównując światło słoneczne ze światłem
wysyłanym przez źródła ziemskie. można uchwycić tę różnicę.
W tym miejSCU Profesor przerwał i zapytał:
- Czy nie wie pan. jak się nazywa ta mała stacyjka. przez
którą teraz przejeżdżamy?
Pociąg toczył się wzdłuż peronu małej wiejskiej stacji, na
którym był jedynie zawiadowca i młody tragarz siedzący na
wózku bagażowym i czytający gazetę. Raptem zawiadowca
podniósł ręce do góry i runął na twarz. Pan Tompkins nie usły­
szał odgłosu strzału. zagłuszonego zapewne przez turkot po­
ciągu. ale kałuża krwi rosnąca wokół ciała zawiadowcy nie po­
zostawiała wątpliwości. Profesor natychmiast pociągnął za
hamulec bezpieczeństwa i pociąg zatrzymał się ze zgrzytem.
40 • PAN T O M P K I N S W KRAI N I E CZAROW

Gdy wysiadali z przedziału , młody tragarz biegł w stronę zabi­

tego, zbliżał się również wiejski policjanŁ.
- Przestrzelone serce - zaopiniował policjant po oględzinach
ciała i, kładąc dłoń na ramieniu tragarza, powiedział: - Aresz­
tuję pana za zabicie zawiadowcy stacji.
- Ja go nie zabiłem - wykrzyknął tragarz. - Czytałem wła­
śnie gazetę, gdy usłyszałem strzał. Ci panowie widzieli wszyst­
ko z pociągu i mogą zaświadczyć, że jestem niewinny.
- Widziałem na własne oczy - powiedział pan Tompkins - że
w chwili, kiedy został zastrzelony zawiadowca, ten człowiek
czytał gazetę. Mogę to przysiąc na Biblię!
- Ale przecież pan znajdował się w poruszającym się pociągu
- odparł policjant autorytatywnym tonem - i to, co pan mówi,
nie jest żadnym dowodem. Człowiek ten, widziany z peronu ,
mógł strzelać w tym właśnie momencie. Czyż pan nie wie, że
jednoczesność zależy od układu, z którego się obserwuje?
- Proszę iść za mną - zwrócił się do tragarza.
- Przepraszam, ale pan jest w błędzie - wtrącił się Profesor.
- Nie sądzę, żeby pańscy zwierzchnicy tolerowali taką ignoran-
cję. To prawda, że pojęcie jednoczesności jest bardzo względne
w waszym kraju . Prawdą jest również, że dwa wydarzenia
w różnych miejscach mogą być jednoczesne lub nie, w zależno­
ści od ruchu obserwatora. Ale nawet w pańskim kraju obser­
wator nie może zobaczyć skutku wcześniej od przyczyny. Chy­
ba nigdy nie otrzymał pan telegramu, zanim nie został on
wysłany, ani nie u pił się pan przed otwarciem butelki.
Jeśli dobrze pana zrozumiałem, przypuszcza pan, że ze
względu na ruch pociągu widzielibyśmy str�ał dużo później niż
jego skutek. Wysiedliśmy z pociągu natychmiast, gdy zauważy­
liśmy u padek zawiadowcy, a wciąż jeszcze nie widzieliśmy aktu
strzelania. Wiem, że w policji uczą was wierzyć tylko w to, co
jest napisane w waszych instrukcjach, proszę więc zajrzeć do
nich, a na pewno znajdzie pan tam coś odpowiedniego.
Profesorski ton zrobił wrażenie na policjancie, wyciągnął
więc z kieszeni książeczkę z instrukcjami i począł je powoli od­
czytywać. Wkrótce na jego dużej czerwonej twarzy pojawił się
uśmiech zakłopotania.
 P A N T O M P K I N S J E D Z I E N A W A KA C J E . II I

- Znalazłem - powiedział - rozdział 37, artykuł 12, paragraf e:

"Jako alibi winno być przyjęte każde autorytatywne świadectwo
pochodzące z jakiegokolwiek układu poruszającego się, pod wa­
runkiem, że w momencie przestępstwa bądż w przedziale czasu
±cd (e - naturalna granica prędkości, d - odległość od miejsca
przestępstwa) podejrzany był widziany w innym miejscu".
- Jest pan wolny - powiedział tragarzowi, po czym zwrócił
się do Profesora:
- Bardzo panu szanownemu dziękuję za uratowanie od kło­
potów na komisariacie. Od niedawna pracuję w policji i jeszcze
nie przyzwyczaiłem się do tych wszystkich przepisów. No, ale
w każdym razie muszę złożyć raport o morderstwie - i oddalił
się w stronę budki telefonicznej.
W minutę póżniej wrócił, wołając:
- Wszystko w porządku! Złapano prawdziwego mordercę,
gdy uciekał ze stacji. Jeszcze raz panu dziękuję.
- Może jestem bardzo głupi - powiedział pan Tompkins, kiedy
pociąg znów ruszył - ale co to za historia z tą jednoczesnością?
Czy jednoczesność nie ma rzeczywiście sensu w tym kraju?
- Ma, ale tylko do pewnego stopnia - brzmiała odpowiedż
Profesora. - W przeciwnym przypadku nie mógłbym pomóc
tragarzowi. Widzi pan, istnienie naturalnej granicy prędkości
dla ruchu ciał czy rozchodzenia się sygnałów sprawia, że jed­
noczesność, w zwykłym tego słowa znaczeniu, traci sens. Ła­
twiej to panu będzie zrozumieć na przykładzie. Przypuśćmy, że
w dalekim mieście ma pan przyj aciela, z którym pan korespon­
duje, przesyłając listy pociągiem. Przypuśćmy dalej, że coś się
panu zdarzyło w niedzielę oraz dowiedział się pan, że to sarno
ma się zdarzyć pana przyjacielowi. Jasne, że nie ma pan możli­
wości zawiadomienia go o tym wcześniej niż w środę. Z drugiej
strony, jeśliby on wiedział z góry o rzeczy, która miałaby się
panu wydarzyć, ostatnim terminem, w którym mógłby pana
o tym zawiadomić, byłby poprzedni czwartek. Tak więc przez
sześć dni od czwartku do następnej środy pański przyjaciel nie
może ani wpłynąć na pana los w niedzielę, ani też dowiedzieć
się o nim. Z punktu widzenia przyczynowości pana przyjaciel
jest zupełnie ni edostępny dla pana przez sześć dni.
42 • P A N T O M P K I N S W K R A I N I E CZA R O W

- A gdyby wysłać telegram? - zaproponował pan Tompkins.

- Przyjąłem, że prędkość pociągu wiozącego list jest maksy-
malną możliwą prędkością, co w tym kraju jest zgodne z prawdą.
W naszym świecie największą możliwą prędkością jest prędkość
światła i nie może pan przesłać szybszego sygnału niż radiowy.
- No dobrze - upierał się pan Tompkins. - Nawet jeśl1 nie
można przekroczyć prędkości pociągu, cóż to może mieć
wspólnego z jednoczesnością? Obiad niedzielny i ja, i mój przy­
jaciel jedlibyśmy jednocześnie, czyż nie?
- Otóż nie, takie stwierdzenie nie ma sensu. Jeden obserwator
mógłby się na to zgodzić, ale inny, przyglądając się z innego po­
ciągu, mógłby powiedzieć, że pan jadł niedzielny obiad w tym sa­
mym czasie, gdy pański przyjaciel jadł piątkowe śniadanie bądź
też wtorkową kolację. Ale w żadnym razie nikt nie mógłby obser­
wować jako jednoczesne posiłków jedzonych przez pana i pań­
skiego prqjaciela, jeśli upływa między nimi więcej niż trzy dni.
- Jakże to wszystko może się dziać? - wykrzyknął niedowie­
rzająco pan Tompkins.
- Bardzo prosto. Mógł się pan o tym dowiedzieć z moich wy­
kładów. Górna granica prędkości musi pozostawać taka sarna
dla obserwatorów z różnych poruszających się układów. Jeśli
to założymy, to musimy wywnioskować, że...
Tu rozmowa się przerwała, bo pociąg wjechał na stację, na
której pan Tompkins miał wysiąść.

Gdy pan Tompkins następnego poranka po przybyciu nad mo­

rze zszedł na śniadanie na oszkloną werandę hotelową, czeka­
ła go wielka niespodzianka. W przeciwległym rogu werandy
siedzieli razem przy stole stary Profesor i śliczna dziewczyna.
Panienka opowiadała coś wesoło starszemu panu, spoglądając
często w kierunku pana Tornpkinsa.
Przypuszczam, że musiałem bardzo głupio wyglądać, śpiąc
w pociągu - pomyślał pan Tompkins zły na siebie. - A Profesor
pamięta pewnie jeszcze bezsensowne pytanie o stawaniu się
młodszym, jakie mu zadałem. No, ale przynajmniej da mi to
pretekst, żeby się z nim teraz lepiej zaznajomić i zapytać
o sprawy, których wciąż jeszcze nie rozumiem.
 P A N T O M P K I N S J E DZ I E N A W A KA C J E . 43

Nie chciał się przyznać, nawet przed samym sobą, że szuka

rozmowy nie tylko z Profesorem.
- A tak, tak, zdaje mi się, że przypominam sobie pana z mo­
ich wykładów - powiedział Profesor, gdy wychodzili z jadalni. -
To jest moja córka Maud; studiuje malarstwo.
- Bardzo miło mi panią poznać , panno Maud - powiedział
pan Tompkins i pomyślał, że to najpiękniejsze imię, jakie kie­
dykolwiek słyszał. - Przypuszczam, że to piękne otoczenie do­
starczy pani wielu tematów do robienia szkiców.
- Pewnie pokaże je panu kiedyś - powiedział Profesor. - Ale
proszę mi powiedzieć, czy dużo skorzystał pan wysłuchując
moich wykładów?
- O tak, bardzo dużo, a nawet sam przeżyłem to relatywi­
styczne kurczenie się przedmiotów i zwariowane zachowanie
się zegarów, kiedy odwiedziłem miasto, w którym prędkość
światła wynosi tylko około 16 krn/h.
- Szkoda więc - powiedział Profesor - że opuścił pan mój na­
stępny odczyt o krzywiżnie przestrzeni i jej związku z siłami
newtonowskiej grawitacji. No, ale na plaży będziemy mieć dużo
czasu, będę więc mógł to wszystko panu wyjaśnić. Czy rozu­
mie pan, na przykład, na czym polega różnica między dodatnią
a ujemną krzywizną przestrzeni?
- Tatusiu - przerwała panna Maud, wydymając usteczka. -
Jeśli znów będziesz rozmawiał o fizyce, to ja sobie pójdę i zaj­
mę się swoją pracą.
- A dobrze, idź córeczko, idź - powiedział Profesor, sadowiąc
się w fotelu. - Widzę, że niewiele studiował pan matematyki,
młody człowieku, ale wydaje mi się, że mogę to panu łatwo wy­
jaśnić, biorąc dla uproszczenia za przykład powierzchnię.
Niech pan sobie wyobrazi, że pan Shell - pan wie: to ten jego­
mość, który jest właścicielem stacji benzynowych - postanowił
sprawdzić, czy jego stacje w jakimś kraju, na przykład w Ame­
ryce, są rozmieszczone równomiernie. Aby to zrobić, wysyła
polecenie do swego biura, żeby gdzieś ze środka kraju (zdaje
mi się, że za serce Ameryki uwaźane jest Kansas City) policzyć,
ile stacji benzynowych leży w odległości do stu, dwustu, trzy­
stu mil i tak dalej. Pan Shell pamięta ze szkoły, że powierzch-
44 • P A N T O M P K I N S W K R A I NI E C Z A R O W

nia koła Jest proporcjonalna d o kwadratu promienia. i spodzie­

wa się. że przy równomiernym rozmieszczeniu liczba stacji za­
wartych wewnątrz kolejnych współśrodkowych okręgów będzie
wzrastała jak ciąg liczb l . 4. 9. 1 6 itd. Bardzo by się zdziwił.

Stacje benzynowe w Stanach Zjednoczonych.

otrzymawszy sprawozdanie. że liczba stacji wzrasta o wiele

wolniej. przypuśćmy jak 1 .0; 3.8; 8.5; 1 5.0 itd. ..Co za bałaganI
- wykrzyknąłby. - Moi dyrektorzy w Ameryce nie znają się na
interesach. Co za sens koncentrować stacje w pobliżu Kansas
City?" Ale czy jego wnioski byłyby prawdziwe?
- A byłyby? - spytał pan Tompkins. który rozmyślał o czymś
innym.
- Nie. nie miałby słuszności - powiedział poważnie Profesor.
- Zapomniał. że powierzchnia Ziemi nie jest płaska. lecz kuli-
sta. Na kuli powierzchnia o danym promieniu rośnie wolniej
wraz ze wzrostem promienia niż na płaszczyżnie. Czy napraw­
dę pan tego nie widzi? Niech pan sobie wyobrazi kulę ziemską
i spróbuje sarn to zrozumieć. Jeśli znajduje się pan na przy­
kład na biegunie północnym. to kołem o promieniu równym
połowie południka jest równik. a tak ograniczoną powierzch-
 PAN T O M P K I N S J E DZ I E NA WAKACJE . 45

nią jest cała półkula północna. Jeślt pan podwoi promień, to

otrzyma pan całą powierzchnię Ziemi. Powierzchnia wzrośnie
więc dwukrotnie, a nie czterokrotnie, jak by się to działo na
płaszczyźnie. Czy teraz jest to już dla pana jasne?

Góralska chata na sIodłowej przełęczy.

- Jasne - odpowiedział pan Tompkins, z wysiłkiem skupia­

jąc uwagę. - A czy to jest krzywizna dodatnia, czy ujemna?
- Nazywamy to krzywizną dodatnią i, jak pan widział na
przykładzie Ziemi, odpowiada to skończonej powierzchni
o określonym polu. Przykładem powierzchni o ujemnej krzy­
wiźnie jest siodło.
- Siodło? - powtórzył pan Tompkins.
- Tak, siodło lub na powierzchni Ziemi przełęcz między
dwiema górami. Przypuśćmy, że jakiś botanik mieszka w sza­
łasie góralskim właśnie na takiej siodłowej przełęczy i że inte­
resuje się gęstością zadrzewienia sosen wokół szałasu. Jeśliby
policzył sosny rosnące w odległościach do stu, dwustu stóp
itd. od szałasu, to przekonałby się, że ich liczba rośnie szybciej
niż kwadrat odległości. Rzecz w tym, że na powierzchni siodło­
wej pole powierzchni zakreślonej danym promieniem jest więk-
46 • PAN T O M P K I NS W KRAI N I E CZAROW

sze niż n a płaszczyźnie. Mówimy. że takie powierzchnie mają

krzywiznę ujemną. Gdyby pan próbował rozłożyć powierzchnię
siodłową na płaszczyźnie. musiałby pan porobić fałdy. a gdyby
chciał pan zrobić to samo z powierzchnią kulistą. musiałby
pan ją porozdzierać. chyba że byłaby zrobiona z materiału roz­
ciągliwego.
- Rozumiem - powiedział pan Tompkins. - Chciał pan po­
wiedzieć. że powierzchnia siodła jest nieskończona. chociaż za­
krzywiona.
- Właśnie tak - zgodził się Profesor. - Powierzchnia siodłowa
rozciąga się w nieskończoność we wszystkich kierunkach i ni­
gdzie się nie zamyka. Oczywiście w moim przykładzie przełęczy
siodłowej powierzchnia nie ma już krzywizny ujemnej . gdy tyl­
ko zejdzie pan z gór na powierzchnię Ziemi o krzywiźnie dodat­
niej . Ale może też pan wyobrazić sobie powierzchnię, która
wszędzie zachowuje krzywiznę ujemną.
- Jakie to ma zastosowanie do krzywej przestrzeni trójwy­
miarowej?
- Dokładnie takie samo. Przypuśćmy, że ma pan przedmioty
równomiernie rozmieszczone w przestrzeni. Chcę powiedzieć:
rozmieszczone w taki sposób. że odległość między dwoma są­
siednimi przedmiotami jest zawsze taka sama. Przypuśćmy. że
liczy pan. ile ich znajduje się w określonej odległości od pana.
Jeśli liczba przedmiotów rośnie proporcj onalnie do kwadratu
odległości. to przestrzeń jest płaska; jeśli wolniej, to przestrzeń
ma krzywiznę dodatnią; jeźeli prędzej . to ma krzywiznę ujemną.
- Więc w przypadku krzywizny dodatniej przestrzeń ma
mniejszą objętość w obrębie określonej odległości, a w przypad­
ku krzywizny ujemnej - większą? - zdziwił się pan Tompkins.
- Otóż to - uśmiechnął się Profesor. - Teraz widzę. że dobrze
mnie pan zrozumiał. Aby zbadać znak krzywizny wielkiego
Wszechświata. w którym żyj emy. wystarczy wykonać takie ob­
liczenia wobec odległych obiektów. Wielkie mgławice. o któ­
rych niewątpliwie pan słyszał, są rozrzucone równomiernie
w przestrzeni i są widoczne na odległościach sięgających wielu
tysięcy milionów lat Świetlnych; stanowią one doskonałe
obiekty takich badań krzywizny świata.
 PAN T O M P K I N S J E D Z I E NA WAKACJ E • .!l 7

- I okazuje się, że nasz Wszechświat jest skończony i zam­

knięty w sobie?
-Ta-ak-powiedział namyślając się Profesor - ten problem
pozostaje jeszcze wciąż nie rozwiązany. W swoich pracach na
temat kosmologii Einstein stwierdził, że Wszechświat jest
skończonej wielkości, zamknięty w sobie i niezmienny w cza­
sie. Później rosyjski matematyk Aleksander A. Friedman wyka­
zał, że podstawowe równania Einsteina dopuszczają możli­
wość, iż Wszechświat, gdy się starzeje, rozszerza się lub
kurczy. Ten wniosek matematyczny został potwierdzony przez
amerykańskiego astronoma Edwina Hubble'a, który za pomo­
cą teleskopu o średnicy 2 , 5 metra w obserwatorium na Mt Wil­
son stwierdził, że galaktyki oddalają się od siebie, tzn. że nasz
Wszechświat się rozszerza. Pozostaje jednak pytanie, czy to
rozszerzanie będzie trwało wiecznie, czy też może osiągnie
pewną wartość maksymalną, a potem w dalekiej przyszłości
rozpocznie się kurczenie. Na to pytanie może dać odpowiedź
tylko większa liczba dokładnych obserwacji astronomicznych.

Gdy Profesor to mówił, wokoło pana Tompkinsa zaczęły zacho­

dzić jakieś bardzo dziwne zmiany. Jeden koniec hallu zrobił
się bardzo mały, zgniatając wszystkie meble, podczas gdy dru­
gi koniec stał się tak wielki, że cały Wszechświat, jak zdawało
się panu Tompkinsowi, mógłby się w nim zmieścić. Straszliwa
myśl zaświtała mu w głowie: co się stanie, jeśli część prze­
strzeni na plaży, gdzie malowała panna Maud, zostanie ode­
rwana od reszty Wszechświata? Nigdy nie będzie już mógł jej
zobaczyćI Pędząc w stronę drzwi, usłyszał za sobą głos Profe­
sora:
-Ostrożnie, stała kwantowa również oszalała.
Gdy przybiegł na plażę, zdawało mu się z początku, że są
tam tłumy. Tysiące dziewcząt biegało bezładnie we wszystkich
możliwych kierunkach.
Jakże ja znajdę moją Maud w tym tlumie? - pomyślał.
Nagle spostrzegł, że wszystkie one wyglądają zupełnie tak
samo jak córka Profesora i zdał sobie sprawę, że to po prostu
figiel zasady nieoznaczoności. W następnej chwili [ala nienor-
48 • PAN T O M P K I N S W KRAI N I E CZAROW

maInie wielkiej stałej kwantowej przeszła i panna Maud stała

na plaży z przerażeniem w oczach.
-Ochl to pan-westchnęła z ulgą. - Miałam wrażenie, że pę­
dzi na mnie wielki tłum. To pewno ten upał tak na mnie po­
działał. Niech pan poczeka chwilę, pobiegnę do hotelu po ka­
pelusz plażowy.
- O, nie, teraz już się nie rozstaniemy! - zaprotestował pan
Tompkins. - Mam wrażenie, że prędkość światła również się
zmienia, po powrocie z hotelu mogłaby mnie pani ujrzeć jako
starca.
- Głupstwo-powiedziała dziewczyna, ale jednak wsunęła
rękę w dłoń pana Tompkinsa.
W pół drogi do hotelu ogarnęła ich nowa fala nieoznaczono­
ści. Oboje rozprzestrzenili się po całym wybrzeżu. W tym sa­
mym czasie wielka fałda przestrzeni zaczęła rozkładać się od
pobliskich pagórków, wykrzywiając otaczające skały i domy ry­
baków w bardzo śmieszne kształty. Promienie Słońca, odchy­
lone przez ogromne pole grawitacyjne, zupełnie zniknęły z ho­
ryzontu i pana Tompkinsa ogarnęły ciemności.
Minął wiek, zanim drogi mu głos wrócił go znów do przytom­
ności.
- Aa - mówiła dziewczyna - widzę, że Ojciec uśpił pana roz­
mową o fizyce. Czy nie zechciałby pan pójść ze mną na plażę
wykąpać się? Taka przyjemna woda jest dzisiaj.
Pan Tompkins podskoczył jak na sprężynie.
Więc to był tylko sen-pomyślał, gdy szli w kierunku plaży.
- A może sen dopiero teraz się zacznie? . .
 ROZDZ I A Ł 4

ODCZYT PROFESORA
O ZAKRZYWIONEJ
PRZESTRZENI,
GRAWITACJI
I WSZECHŚWIECIE

P anie i Panowie I Dzisiaj będę omawiał problem przestrzeni

zakrzywionej i jej związku ze zjawiskami grawitacyjnymi.
Nie wątpię, że każdy z łatwością może wyobrazić sobie linię
krzywą lub krzywą powierzchnię, ale gdy tylko wspomnieć
o krzywej przestrzeni trójwymiarowej, twarze się wydłużają
i jesteście Państwo skłonni myśleć, że to coś niezwykłego i pra­
wie nadprzyrodzonego. Co jest przyczyną tego ogólnego "stra­
chu " przed przestrzenią krzywą i czy rzeczywiście to pojęcie
jest trudniejsze niż pojęcie powierzchni krzywej? Wielu z was,
zastanowiwszy się nieco, powie, że trudno jest wyobrazić sobie
przestrzeń krzywą, ponieważ nie można spojrzeć na nią "z ze­
wnątrz " , tak jak patrzycie na krzywą powierzchnię globusu
lub, biorąc inny przykład, na dosyć osobliwie zakrzywioną po­
wierzchnię siodła. A jednak ci, którzy tak mówią, zdradzają
nieznajomość ścisłego matematycznego znaczenia krzywizny,
które jest odmienne od potocznie przyjętego sensu tego słowa.
My, matematycy, nazywamy powierzchnię krzywą, gdy własno­
ści wyrysowanych na niej figur geometJycznych różnią się od
własności figur wyrysowanych na płaszczyźnie, i krqwiznę tę
mierzymy jej odchyleniem od klasycznych zasad Euklidesa.
Jeśli narysują Państwo trójkąt na płaskiej kartce papieru, to
suma kątów, jak wiadomo z geometrii elementarnej, równa się
50 • PAN T O M P K I N S W K R A I N I E CZAROW

dwóm 1s-ątom prostym. Można zgiąć kartkę. nadając jej kształt

walcowy . stożkowy czy jakiś bardziej skomplikowany . ale su­
ma kątów w narysowanym trójkącie pozostanie zawsze równa
dwóm kątom prostym.
Geometria powierzchni nie zmienia się wraz z tymi deforma­
cjami i z punktu widzenia ..wewnętrznej" krzywizny powierz­
chnie tak otrzymane (chociaż krzywe w zwykłym sensie) są tak
samo płaskie jak płaszczyzna . Nie można jednak dopasować
nierozciągliwej kartki papieru do powierzchni kuli lub siodła
i jeśli narysują Państwo trójkąt na globusie (to jest trójkąt sfe­
ryczny). proste twierdzenia geometrii Euklidesa nie będą już
obowiązywały . Istotnie. trójkąt utworzony na przykład przez
północne połówki dwóch południków i odcinek równika zawar­
ty między nimi będzie miał dwa kąty proste przy podstawie.
a jakiś dowolny kąt u wierzchołka.
Na powierzchni siodłowej stwierdziliby Państwo ze zdziwie­
niem. że suma kątów w trójkącie jest zawsze mniejsza od
dwóch kątów prostych.
Tak więc. aby określić krzywizn(! powierzchni. trzeba zbadać
geometri(! na tej powierzchni. która - oglądana z zewnątrz -
może być myląca. Spoglądając na powierzchnię walca. mogli­
by Państwo zaliczyć ją do tej samej klasy co powierzchnię pier­
ścienia. a jednak w rzeczywistości pierwsza jest płaska. a dru­
ga nie do wyprostowania krzywa. Gdy tylko przyzwyczaicie się
do tego nowego ścisłego pojęcia krzywizny. nie będziecie mieć
trudności ze zrozumieniem. co fizycy mają na myśli dyskutu­
jąc. czy przestrzeń. w której żyjemy. jest krzywa. czy też nie.
Zadanie polega na stwierdzeniu. czy figury geometryczne zbu­
dowane w przestrzeni fizycznej podlegają zwykłym prawom
geometrii Euklidesa. czy też nie.
Ponieważ jednak mówimy o rzeczywistej przestrzeni fizycznej.
musimy przede wszystkim podać flZyczną dę{mig(! terminów uży
wanych w geometrii, a w szczególności stwierdzić. jak rozumiemy
pojęcie linii prostych. z których budowane będą nasze figury.
Przypuszczam. że każdy wie. iż linię prostą określa się naj­
ogólniej jako najkrótszą odległość między dwoma punktami.
Można ją osiągnąć albo napinając sznurek pomiędzy dwoma
 o Z A K RZY W I O N E J P R Z E S T R Z E N I . . . . 51

punktami, albo w równoważny temu, ale bardziej skompliko­

wany sposób: znajdując drogą prób linię pomiędzy punktami,
wzdłuż której zmieści się najmniej sza liczba prętów mierni­
czych danej długości.
Aby wykazać, że wyniki takiej metody znajdowania linii pro­
stej zależą od warunków fizycznych, wyobraźmy sobie wielką,
okrągłą platformę jednostajnie obracającą się wokół swojej osi
oraz eksperymentatora 2 próbującego znaleźć najkrótszą odle­
głość pomiędzy dwoma punktami na brzegach tej platformy.
Ma on pudło z dużą liczbą prętów, każdy długości 1 2, 7 cm,

Uczeni mierzyli coś na obracającej się platfonnie. *

i stara się tak je ułożyć między dwoma punktami, aby zużyć

możliwie najmniejszą ich liczbę. Gdyby platforma nie obracała
się, ułożyłby je wzdłuż linii zaznaczonej na rysunku linią prze­
rywaną. Wskutek obrotu platformy pręty będą podlegały skró­
ceniu relatywistycznemu, jak już mówiłem na poprzednim od­
czycie, i te, które się znajdą bliżej brzegu platformy (a więc
będą miały większą prędkość liniową) , będą skrócone bardziej

* Nazwa " Cyrk Hookhama " ma przypominać nam pana Johna Hookhama, który
pracował jako ilustrator w Cambridge University Press i, zanim przeszedł na
emeryturę, narysował wiele z obrazków ozdabiających tę książkę.
52 • PAN TO M P K I N S W K R A I N I E CZAROW

niż pręty znajdujące się bliżej środka. Jasne jest więc, że aby
pokryć jak największą odległość za pomocą każdego pręta,
trzeba je umieszczać tak blisko środka, jak tylko można, cho­
ciaż z drugiej strony zbytnie przesuwanie prętów ku środkowi
nie jest wskazane ze względu na to, że oba końce linii ustalone
są na brzegu platfonny.
Najlepszy wynik osiągniemy drogą kompromisu między tymi
sprzecznymi wskazówkami najkrótsza odległość będzie wzdłuż
-

linii krzywej lekko wygiętej ku środkowi.

Gdyby nasz eksperymentator, zamiast używać oddzielnych
prętów, rozciągnął sznurek między tymi samymi dwoma punk­
tami, to wynik byłby oczywiście taki sam, bo poszczególne czę­
ści sznurka podlegaj ą takiemu samemu skróceniu relatywi­
stycznemu jak odpowiednio położone pręty. Chciałbym tu
podkreślić, że to odkształcenie napiętego sznurka, które za­
chodzi, gdy platfonna obraca się, nie ma nic wspólnego ze zwy­
kłym działaniem siły odśrodkowej . Odkształcenie to jest nieza­
leżne od napięcia sznurka, nie mówiąc już o tym, że zwykła
siła odśrodkowa działałaby w przeciwnym kierunku.
Jeśli teraz obserwator na platformie zechce sprawdzić uzy­
skany wynik, porównując tak otrzymaną Jinię prostą" z pro­
mieniem światła, to okaże się, że światło rzeczywiście rozcho­
dzi się wzdłuż linii, którą narysował. Obserwatorom stojącym
obok platfonny promień świetlny oczywiście nie wyda się wca­
le zakrzywiony. Będą interpretowali wynik uzyskany przez ob­
serwatora będącego w ruchu jako wynik nałożenia obrotu plat­
fonny i prostoliniowego rozchodzenia się światła i powiedzą, że
robiąc rysę na obracającej się płycie gramofonowej prostolinij­
nym ruchem ręki, również otrzyma się rysę krzywą. Jednak ze
stanowiska obserwatora na obracaj ącej się platfonnie nazwa
.linia prosta" dla linii, którą narysował , będzie najzupełniej
słuszna: w Jego układzie odniesienia wyznacza ona najkrótszą
drogę między dwoma punktami i pokrywa się z drogą promie­
nia świetlnego.
Przypu śćmy teraz, że obserwator wybrał trzy punkty na
brzegach platfonny i połączył je liniami prostymi, uzyskując
w ten sposób trójkąt. Suma. kątów tego trójkąta bf!dzie w tym
 o Z A K R ZY W I O N E J P RZ E S T R Z E N I . . . . 53

przypadku mniejsza od dwóch kątów prostych - obserwator

wyciągnie z tego słuszny wniosek, że przestrzeń w jego otocze­
niu jest zakrzywiona.
Weźmy inny przykład. Przypuśćmy, że inni obserwatorzy na
platfonnie (3 I 4) postanowili wyznaczyć liczbę 1t za pomocą po­
miaru średnicy i obwodu platformy. Na pręt mierniczy obser­
watora 3 obrót platfonny nie będzie miał wpływu, gdyż kieru­
nek ruchu jest zawsze prostopadły do kierunku pręta leżącego
wzdłuż promienia koła, natomiast pręt obserwatora 4 będzie
ulegał skróceniu i przez to otrzyma on większą wartość długości
obwodu niż na nieruchomej platfonnie. Dzieląc wynik uzyska­
ny przez obserwatora 4 przez wynik obserwatora 3, otrzymamy
jako 1t liczbę większą niż zwykle podawana w podręcznikach.
Jest to kolejny objaw krzywizny przestrzeni.
Obrót wpływa nie tylko na pomiary długości. Zegar umiesz­
czony na brzegu szybko obracającej się platfonny będzie wska­
zywał czas płynący wolniej niż zegar umieszczony w środku,
jak to wynika z rozważań zawartych w poprzednim odczycie.
Jeżeli dwóch eksperymentatorów (4 i 5) porówna swoje ze­
garki w środku platfonny, a następnie 5 przeniesie swój zega­
rek na pewien czas na brzeg, to wróCiwszy do środka stwierdzi,
że jego zegarek opóźnił się względem zegarka, który bez prze­
rwy pozostawał w środku platfonny. Dojdzie więc do wniosku,
że procesy fizyczne przebiegają w różnych punktach platfonny
z różnymi prędkościami.
Przypuśćmy teraz, że nasi eksperymentatorzy zastanawiają
się nad przyczyną tych niezwykłych wyników swoich pomiarów
geometrycznych. Przypuśćmy również, że platforma jest za­
mknięta, tworząc obracający się pokój bez okien, tak iż obser­
watorzy nie mogą widzieć swojego ruchu względem otoczenia.
Czy są w stanie wyjaśnić wszystkie otrzymane rezultaty jako
wynikłe wyłącznie z warunków fizycznych panujących na ich
platfonnie, nie nawiązując do obrotu względem "stałego lądu",
na którym jest zainstalowana ich platfonna?
Szukając różnic między warunkami fizycznymi na ich plat­
fonnie i na "stałym lądzie" , którymi można by wytłumaczyć za­
obserwowane zmiany w geometrii, zauważą natychmiast, że
54 • P A N T O M P K I N S W K R A I NIE C Z A R O W

pojawia się jakaś nowa siła, która usiłuje zepchnąć wszystkie

ciała od środka ku brzegom. Zaobserwowane zjawiska przypi­
szą naturalnie działaniu tej siły i powiedzą, na przykład, że
z dwóch zegarów wolniej będzie chodził ten, który znajdzie się
dalej od środka w kierunku działania nowej siły.
Ale czy ta siła jest rzeczywiście nową siłą, nie obserwowaną
na "stałym lądzie "? Czy nie obserwujemy stale, że wszystkie
ciała są przyciągane do środka Ziemi przez siłę, którą nazywa­
my siłą ciężkości? Oczywiście w jednym przypadku mamy
przyciąganie ku brzegom platformy, a w drugim-ku środkowi
Ziemi, ale oznacza to jedynie różnicę w rozkładzie siły. Nie­
trudno jednak podać inny przykład, w którym "nowa" siła, wy­
wołana niejednostajnym ruchem układu odniesienia, przeja­
wia się akurat tak jak siła ciężkości w tej sali.
Wyobraźmy sobie rakietę przeznaczoną do podróży między­
planetarnych, która leci swobodnie gdzieś w przestrzeni, w ta­
kiej odległości od wszelkich gwiazd, że nie istnieje wewnątrz
niej siła ciążenia. Wszystkie ciała znajdujące się wewnątrz ra­
kiety, no i sam podróżujący nią eksperymentator, nie będą
miały ciężaru i będą unosić się swobodnie w powietrzu, zupeł­
nie w ten sam sposób jak Michel Ardent i jego towarzysze
w czasie podróży na Księżyc w znanej powieści Julesa Verne'a.
Teraz zostają włączone silniki i nasza rakieta zaczyna poru­
szać się ruchem przyspieszonym. Co będzie się działo we­
wnątrz niej? Łatwo zrozumieć, że gdy rakieta przyspiesza ku
górze, wszystkie przedmioty wewnątrz niej będą okazywały
tendencję poruszania się ku podłodze albo, mówiąc to samo
innymi słowami, podłoga będzie się poruszać ku tym przed­
miotom. Jeśli, na przykład, nasz eksperymentator trzyma
w ręku jabłko, a potem je puszcza, jabłko będzie w dalszym
ciągu poruszać się (względem otaczających gwiazd) ze stałą
prędkością: z prędkością, z jaką leciała rakieta, w chwili gdy
jabłko zostało wypuszczone. Ale rakieta przyspiesza, w konse­
kwencji podłoga kabiny, poruszając się coraz szybciej i szyb­
ciej, dogoni w końcu jabłko i uderzy je. Od tej chwili jabłko bę­
dzie pozostawało w stałym kontakcie z podłogą, przyciskane
do niej przez stałe przyspieszenie.
 o Z A K R Z YW I O N E J P R Z E S T R Z E N I . . . . 55

Podłoga . . . dogoni w końcu Jabłko I uderq je.

56 • P A N T O M P K I N S W K RA I N I E CZAROW

Eksperymentator wewnątrz rakiety zaobserwuje jednak. że

jabłko .. spadło" z pewnym przyspieszeniem i, uderzywszy
o podłogę. pozostało na niej przyciśnięte swym ciężarem. Co
więcej. upuszczając różne przedmioty . eksperymentator za­
uważy . że wszystkie spadają z dokładnie równym przyspie­
szeniem Ueśli pominąć tarcie powietrza) . i przypomni sobie.
że jest to zasada spadku swobodnego odkryta przez Galileusza.
W istocie. nie bf!d.zie on mógł zauważyć najmniejszej różnicy
mi{!d.zy zjawiskami zachodzącymi w jego przyspieszonej kabi
nie a zjawiskami grawitacWnymi. Będzie mógł używać zegara
z wahadłem. ustawiać książki na półce bez obawy. że spadną
z niej. i powiesić na gwoździu portret Alberta Einsteina. który
pierwszy wykazał równoważność przyspieszenia układu odnie­
sienia i pola grawitacyjnego i na tej podstawie opracował tak
zwaną ogólną teorię względności.
Ale tu. zupełnie tak samo jak w pierwszym przykładzie z ob­
racającą się platformą. zaobserwujemy zjawiska. z którymi ani
Galileusz. ani Newton nie zetknęli się w swoich rozważaniach
o grawitacji. Promień świetlny. wysłany w poprzek kabiny. ule­
gnie zakrzywieniu i oświetli ekran zawieszony na przeciwległej
ścianie - w różnych miejscach. zależnie od przyspieszenia ra­
kiety. Obserwator patrzący z zewnątrz będzie to tłumaczył jako
nałożenie się jednostajnego prostoliniowego ruchu światła
i przyspieszonego ruchu kabiny obserwacyjnej. Geometria bę­
dzie również fałszywa. Suma kątów trójkąta utworzonego przez
trzy promienie świetlne będzie większa od dwóch kątów pro­
stych. a stosunek obwodu koła do jego średnicy będzie większy
od liczby 1t. Rozważyliśmy tu dwa najprostsze przykłady ukła­
dów poruszających się z przyspieszeniem. ale równoważność.
o której mówiłem poprzednio. będzie odnosiła się do każdego
ruchu sztywnego lub odkształcalnego układu odniesienia.
Dochodzimy teraz do najważniejszego zagadnienia. Widzieli­
śmy właśnie. że w układzie mającym przyspieszenie można obser­
wować szereg zjawisk nie znanych w zwykłym polu grawitacyj­
nym. Czy te nowe zjawiska. takie jak na przykład zakrzywienie
promienia ŚWietlnego lub zwalnianie zegara. istnieją również
w polach grawitacyjnych wytworzonych przez ważkie masy?
 o ZAKRZYW I O N E J PRZESTRZ E N I . . . . 57

Lub, innymi słowy, czy skutki przyspieszenia i skutki grawitacji

są nie tylko bardzo podobne, ale nawet identyczne?
Jasne jest oczywiście, że chociaż z heurystycznego punktu
widzenia byłoby bardzo pociągające przyjąć całkowitą iden­
tyczność tych dwóch rodzajów zjawisk, to jednak ostateczne
rozstrzygnięcie może tu dać tylko doświadczenie. Ku wielkiej
radości naszego ludzkiego umysłu, który znajduje zadowolenie
w prostocie i wewnętrznej zgodności praw natury, wyniki do­
świadczeń dowodzą istnienia tych nowych zjawisk również
w zwykłym polu grawitacyjnym. Rzecz prosta, efekty przewi­
dziane hipotezą równoważności pól przyspieszenia i grawitacji
są bardzo małe; dlatego właśnie zostały odkryte dopiero wtedy,
gdy uczeni zaczęli ich specjalnie szukać.
Używając przykładu układów przyspieszonych, omówionego
wyżej, możemy łatwo ocenić rząd wielkości dwóch ważnych re­
latywistycznych zjawisk grawitacyjnych: zmiany chodu zegara
i krzywizny promienia świetlnego.
Weźmy najpierw przykład obracającej się platformy. Wiado­
mo z elementarnej mechaniki, że siła odśrodkowa, działająca
na cząstkę o masie jednostkowej, umieszczoną w odległości
r od środka, określana J est równaniem

( 1)

gdzie O) jest stałą prędkością kątową obrotu naszej platformy.

Całkowita praca wykonana przez tę siłę w czasie ruchu cząstki
od środka do obwodu wynosi więc

(2)

gdzie R jest promieniem platformy.

Zgodnie z wyżej sformułowaną zasadą równoważności trze­
ba przyrównać F do siły grawitacji na platformie, a W do różni­
cy potencjałów grawitacyjnych między środkiem a obwodem.
Musimy teraz pamiętać, że, jak o tym była mowa na po­
przednim odczycie, opóźnienie zegara, który porusza się z pręd­
kością v określane jest przez czynnik
SB • P A N TO M P K I N S W K RA I N I E CZAROW

- (v /c) 2 =1 - (v/c)2 /2 + . . . (3)

Jeżeli v jest małe w porównaniu z c, to możemy zaniedbać

dalsze wyrazy sumy. Zgodnie z definicją prędkości kątowej
mamy v Rro i " czynnik spowolnienia" dający zmianę chodu
=

zegara w zależności od różnicy potencjałów grawitacyjnych wy­

niesie

1 - (Rro/c)2 /2 = 1 - W/c2 . (4)

Gdybyśmy umieścili jeden zegar u podstawy wieży Eiffla,

a drugi na jej szczycie (wysokość około 300 m), to różnica po­
tencjałów między nimi byłaby tak mała, że zegar u podstawy
chodziłby niewiele wolniej : czynnik spowolnienia wynosiłby
0,999 999 999 999 97.
N atomiast różnica potencjałów grawitacyjnych między po­
wierzchnią Ziemi a powierzchnią Słońca jest już o wiele więk­
sza i daje czynnik spowolnienia 0,999 999 5, który można już
zaobserwować przy bardzo dokładnych pomiarach. Nikt oczy­
wiście nie umieści na powierzchni Słońca zwykłego zegara i nie
będzie go obserwował. Fizycy mają na to dużo lepsze metody.
Za pomocą spektroskopu możemy obserwować okresy drgań
różnych atomów na powierzchni Słońca i porównywać je
z okresami drgań atomów tych samych pierwiastków umiesz­
czonych w płomieniu palnika bunsenowskiego w laborato­
rium. Drgania atomów na powierzchni Słońca powinny być po­
wolniejsze, przy czym czynnik spowolnienia wyraża wzór (4) ,
i światło wysyłane przez te atomy powinno być nieco bardziej
czerwone niż światło pochodzące ze żródeł ziemskich. To "po­
czerwienienie" zostało rzeczywiście zaobserwowane w promie­
niowaniu Słońca i wielu innych gwiazd, których widma udało
się dokładnie pomierzyć. Otrzymane wyniki pokrywaj ą się
z obliczonymi teoretycznie na podstawie wzoru (4).
Tak więc istnienie grawitacyjnego przesunięcia ku czerwieni
dowodzi, że procesy na Słońcu rzeczywiście przebiegają nieco
wolniej wsku tek wyższego potencjału grawitacyjnego na jego
powierzchni.
 o ZA K RZY W I O N E J P R Z E S T R Z E N I . . . . 59

Aby zdać sobie sprawę z krzywizny promienia świetlnego

w polu grawitacyjnym, wygodniej będzie użyć przykładu rakie­
ty podanego na stronie 54. Jeżeli l jest szerokością kabiny, to
czas t, w którym światło przebiegnie tę odległość, będzie

t = lic. (5)

W tym czasie rakieta poruszająca się z przyspieszeniem g

przebędzie odległość L określoną następującym wzorem z me­
chaniki elementarnej :

L = gt2 /2 = gP/2c2. (6)

Tak więc kąt, o który zmieni się kierunek promienia świetl­

nego, jest rzędu wielkości

. q> = L/ l = gl/2c2 radianów (7)

i jest tym większy; im większa jest odległość l, którą światło

przebywa w polu grawitacyjnym. Przyspieszenie g rakiety należy
tu oczywiście interpretować jako przyspieszenie grawitacyjne.
Gdybym przesłał wiązkę światła przez tę salę wykładową, mógł­
bym przyjąć z grubsza l = 1000 cm, przyspieszenie grawitacyjne
g na powierzchni Ziemi wynosi 98 1 cm/s2, a c = 3 X 1010 cm/s.
Podstawiając te wartości do wzoru (7) otrzymujemy

1 000x98 l
q> = = 5 X 1 0 16 radianów = 1 0-10 sekund kątowych. (8)
2x(3x 1 0 10)2

Krzywizny promienia świetlnego w takich warunkach nie

można zaobserwować. Jednak w pobliżu powierzchni Słońca g
wynosi około 2 7 000 cm/s2, a więc całkowita droga przebyta
w polu grawitacyjnym Słońca jest bardzo duża. Dokładne obli­
czenia wykazują, że wartość odchylenia promienia świetlnego
przechodzącego w pobliżu powierzchni Słońca powinna wynosić
1 ,75 sekund kątowych i właśnie tę wartość obserwują astrono-
60 • P A N T O M P K I N S W K R A I N I E CZA R O W

mowie dla przemieszczania pozornych położeń gwiazd w pobliżu

krawędzi tarczy słonecznej w czasie całkowitego zaćmienia
Słońca. Jak Państwo widzą. również i tutaj obserwacje wykazały
całkowitą identyczność skutków przyspieszenia i grawitacji.
Możemy teraz powrócić do naszego problemu zakrzywienia
przestrzeni. Przypominają sobie Państwo. że używając najbar­
dziej racjonalnej definicji linii prostej doszliśmy do przekona­
nia. iż geometria w układach odniesienia poruszających się ru­
chem niejednostajnym jest różna od geometrii Euklidesa i jest
geometrią przestrzeni krzywej . Ponieważ każde pole grawita­
cyjne jest równoważne przyspieszeniu układu odniesienia. za­
tem każda przestrzeń. w której występuje pole grawitacyjne.
jest przestrzenią zakrzywioną. Idąc jeszcze nieco dalej . może­
my powiedzieć. że pole grawitacyjnejest po prostu ftzycznym
przejawem krzywi2ny przestrzeni. Tak więc krzywizna prze­
strzeni w każdym punkcie powinna być określona rozkładem
mas i w pobliżu ciał ciężkich powinna osiągać największe war­
tości. Nie mogę tu wchodzić w skomplikowane sformułowania
matematyczne opisujące właściwości zakrzywionej przestrzeni
i zależność krzywizny od rozkładu mas. Wspomnę tylko. że ta
krzywizna jest ogólnie określona nie przez jedną liczbę. lecz
przez zespół dziesięciu różnych liczb. które nazywa się składo­
wymi potencjału grawitacyjnego g� v i które przedstawiaj ą
uogólnienie potencjału grawitacyjnego fizyki klasycznej . ozna­
czonego poprzednio przeze mnie literą W. Odpowiednio krzywi­
zna w każdym punkcie opisana jest przez dziesięć różnych
promieni krzywizny. oznaczanych zwykle przez Te promie­ �v '
nie krzywizny są związane z rozkładem mas przez fundamen­
talne równanie Einsteina

�v -
g�vR/ 2 = - 1( Tltv' (9)

gdzie Tltv zależy od gęstości, prędkości i innych właściwości po­

la grawitacyjnego wywołanego ważkimi masami.
Zbl1żając się do końca tego odczytu . pragnąłbym jednak
zwrócić uwagę na jedną z najbardziej interesujących konse­
kwencji równania (9). Jeżeli rozważymy przestrzeń równomier-
 o Z A K R Z YW I O N E J P RZ E S T R Z E N I . . . • 61

nie wypełnioną masami, tak jak na przykład nasza przestrzeń

jest wypełniona gwiazdami i układami gwiazdowymi, to doj ­
dziemy do wniosku, że - poza rzadkimi obszarami wielkich
krzywizn w pobliżu poszczególnych gwiazd - w pozostałej prze­
strzeni powinny istnieć wielkie obszary, w których krzywizna
przestrzenijest w przybliżeniu stała. Matematycznie może tu
być wiele różnych rozwiązań: niektóre z nich odpowiadają
przestrzeni zamykającej się w sobie, a więc mającęj skończoną
objf!tość, inne reprezentują przestrzeń nieskończoną, analo­
giczną do powierzchni siodłowęj, o której wspomniałem na po­
czątku tego odczytu . Drugą ważną konsekwencją równania (9)
jest to, że takie zakrzywione przestrzenie winny znajdować się
w stanie stałego rozszerzania bądż też kurczenia, co fizycznie
oznacza, iż cząstki wypełniające przestrzeń oddalają się od sie­
bie lub, przec1wnie, zbliżają się do siebie. Następnie można wy­
kazać, że dla zamkniętych przestrzeni o skończonej objętości
rozszerzanie i kurczenie następują periodycznie po sobie - są
to tak zwane światy pulsujące, natomiast nieskończone "sio­
dłowe" przestrzenie znajdują się stale w stanie bądź kurczenia,
bądź rozszerzania.
Problem, która z tych różnych matematycznych możliwośc1
opisuje przestrzeń naszego Wszechświata, powinna rozwiązać
nie fizyka, lecz astronomia, i ja nie będę go tutaj rozważał .
Wspomnę tylko, że dotychczasowe spostrzeżenia astronomicz­
ne dowodzą, iż nasza przestrzeń rozszerza się, jakkolwiek kwe­
stia, czy jest ona skończona, czy też nieskończona oraz czy
rozszerzanie zmieni się w kurczenie, nie została jeszcze osta­
tecznie rozstrzygnięta.
ROZDZ I A Ł 5

PULSUJĄCY
WSZECHŚWIAT

P ierwszego wieczoru w hotelu, po obiedzie, w czasie które­

go stary Profesor rozprawiał o kosmologii, a jego córka
gawędziła o sztuce, pan Tompklns poszedł wreszc1e do swojego
pokoju , padł na łóżko i nac1ągnął koc na głowę. BotUcel11
i Bondi, Salvador Dali I Fred Hoyle, Lemaitre I La Fonta1ne po­
mieszali mu się w jego zmęczonym umyśle i w końcu zapadł
w głęboki sen.
Pan Tompkins obudził się w środku nocy z dziwnym uczu­
ciem, że zamiast na wygodnym łóżku leży na czymś twardym.
Otworzył oczy I stwierdził, że chyba spoczywa na dużej skale
nad brzegiem morza. Później odkrył, że w rzeczyw1stośc1 jest to
skała średnicy około 9 metrów, zawieszona w przestrzeni bez
żadnego podparcia. Skałę pokrywał zielony mech, a w paru
miejscach z jej szczelin wyrastały niewielkie krzewy. Prze­
strzeń rozjaśniało jarzące się światło i pełno w niej było kurzu .
W powietrzu unosiło się więcej pyłu , niź kiedykolwiek w żyCiu
widział, nawet na filmach przedstawiających burze piaskowe
na środkowym zachodzie Stanów Zjednoczonych. By osłonić
nos, zawiązał chusteczkę na twarzy i poczuł się dużo lepiej .
Lecz w otaczającej go przestrzeni były rzeczy niebezpieczniej­
sze od pyłu . Bardzo często w pobltźu skały przelatywały ze świ­
stem kamienie wielkości jego głowy, a nawet większe: niektóre
 PAN TOMPKINS W KRAI N I E CZAROW • 63

z nich z głuchym hukiem uderzały w skałę. Zauważył też, że

w oddali unosiło się kilka skał równie wielkich jak ta, na której
się znajdował. Początkowo leżał nieruchomo, bojąc się, że
spadnie w zapyloną głębię. Wkrótce jednak, uspokoiwszy się
trochę, spróbował doczołgać się do krawędzi skały, aby zoba­
czyć, czy naprawdę od spodu nic jej nie podtrzymuje. Spostrzegł
wtedy ze zdumieniem, że wcale nie odpada od skały, lecz prze­
ciwnie, własny ciężar przyciska go mocno do podłoża. Pnedo-

Tu nie ma dni . . .

stawszy się na drugą stronę, nie spostrzegł nic, co by skałę

podtrzymywało, zdziwił się natomiast, gdy zobaczył wysoką
postać człowieka z białą brodą, robiącego zapiski w notesie.
Rozpoznał w nim swego znajomego - Profesora.
Teraz pan Tompkins zaczynał powoli rozumieć. Przypomniał
sobie z czasów szkolnych, że Ziemia jest wielką, kulistą skałą,
poruszającą się swobodnie w przestrzeni wokół Słońca. Przy­
pominał mu się także obrazek przedstawiający dwóch antypo­
dów stojących po przeciwnych stronach Ziemi. Tak więc jego
skała jest po prostu małym ciałem niebieskim, przyciągającym
64 • PAN T O M P K I NS W KRAI N I E CZAROW

wszystko do swojej powierzchni. a on i stary Profesor stanowią

całą ludność tej planety. To pocieszyło go trochę. przynajmniej
nie było niebezpieczeństwa odpadnięcia.
- Dzień dobry - powiedział pan Tompkins. chcąc odwrócić
uwagę starszego pana od jego notatek.
- Tu nie ma dni - odrzekł Profesor. podnosząc oczy znad no­
tesu . - Tu nie ma Słońca ani żadnej świecącej gwiazdy. Całe
szczęście, że otaczające ciała. dzięki pewnym procesom che­
micznym zachodzącym na ich powierzchni. wysyłaj ą nieco
światła. w przeciwnym razie nie mógłbym obserwować rozsze­
rzania się wszechświata - i powrócił do swoich notatek.
Panu Tompkinsowi zrobiło się przykro: j edyna żywa istota,
j aką spotkał w tym świecie . okazała się tak ni e towarzyska.
Nieoczekiwanie przyszedł mu z pomocą mały meteoryt: kamień
z trzaskiem uderzył w notes Profesora. wytrącaj ąc mu go z ręki
i popychając w przestrzeń.
- No. teraz już go pan nigdy nie zobaczy - powiedział pan
Tompkins. gdy notatnik. oddalaj ąc się od planety. znikał mu
z oczu .
- Przeciwnie - odparł Profesor - przestrzeń. w której się
znaj dujemy. nie rozciąga się w nieskończoność. O tak. tak.
wiem : uczono pana w szkole. że przestrzeń j est nieskończona
i że dwie linie równoległe nigdzie się nie przecinają. To jednak
nie j est prawdziwe ani dla przestrzeni. w której żyj e reszta
lu dzkości. ani też dla tej przestrzeni. w której my się teraz
znaj dujemy. Pierwsza z nich jest rzeczywiście olbrzymia. ucze­
ni oceniają j ej obecne rozmiary na co najmniej 1 6 000 000 000
000 000 000 000 km. co dla zwykłego u mysłu jest równoważ­
ne nieskończoności. Gdybym tam zgubił swój notes. trzeba by
niewiarygodnie długiego czasu , zanim mógłbym go znów zoba­
czyć. Na tej j ednak planeCie sytuacja jest zupełnie inna. Zdą­
żyłem właśnie obliczyć, że średnica tej przestrzeni wynosi oko­
ło 8 km, chociaż powiększa się bardzo szybko. Sądzę. że notes
wróci do mnie nie później niż za pół godziny.
- Ale - wtrącił pan Tompkins - czy przypuszcza pan. że pań­
ski notes zachowa się jak australijski bumerang; przebiegłszy
po zakrzywionym torze, spadnie panu do stóp?
 P U LS U J Ą C Y W S Z E C H SW I AT • 65

- Nic podobnego - odpowiedział Profesor. - Jeśli pan chce

naprawdę zrozumieć , co się tutaj dzieje, niech pan pomyśli
o starożytnym Greku , który nie wiedział, że Ziemia jest kuli­
sta. Przypuśćmy, że wydał komuś rozkaz, by szedł prosto na
północ. Niech pan sobie wyobrazi jego zdumienie, gdy jego wy­
słanik powrócił z południa. Nasz starożytny Grek nie miał po­
jęcia o podróżach dookoła świata (w tym przypadku mam na
myśli: dookoła Ziemi) i byłby przekonany, że jego wysłannik
pomylił drogę i po linii krzywej wrócił z powrotem do niego.
W rzeczywistości wysłannik szedł po najprostszej linii, jaką
można wyrysować na powierzchni Ziemi, ale ponieważ obszedł
ją dookoła, więc wrócił z kierunku przeciwnego. To samo sta­
nie się z moim notesem, o ile tylko nie uderq go jakiś inny ka­
mień i nie odchyli z jego prostej drogi. Proszę, niech pan weź­
mie moją lornetkę i spoj rzy, czy go jeszcze widać.
Pan Tompkins spojrzał pr.lez lornetkę i w zakurzonej prze­
strzeni udało mu się dostrzec oddalający się notes Profesora.
Był nieco zdziwiony różowym zabarwieniem notatnika
I wszystkich odległych przedmiotów.
Po chwili zawołał:
- Ależ pański notes wraca! Widzę, jak robi się coraz większy!
- Nie - powiedział Profesor. - On wciąż jeszcze się oddala. Je-
go rozmiary wydają się rosnąć, gdyż mamy do czynienia ze spe­
cjalnym ogniskowaniem promieni świetlnych przez zamkniętą
kulistą przestrzeń. Powróćmy znów do naszego Greka. Gdyby
promienie świetlne mogły biec po zakrzywionej powierzchni Zie­
mi , przypuśćmy dzięki refrakcji atmosferycznej , to nasz Grek,
używając bardzo silnej lornetki, mógłby obserwować swego wy­
słannika podczas całej jego podróży. Jeśliby pan spojrzał na glo­
bus, to zobaczyłby pan, że naj prostsze linie na jego powierzchni
- południki - najpierw rozchodzą się z jednego bieguna, a potem
po przecięciu równika zaczynają się zbiegać ku przeciwległemu
biegunowi. Gdyby promienie świetlne biegły wzdłuż południka,
to stojąc na biegunie widziałby pan, jak osoba oddalająca się ro­
bi się coraz mniejsza, dopóki nie przeszłaby przez równik. Od te­
go punktu wydawałoby się, że osoba ta rośnie i wraca do pana,
idąc jednak tyłem. Gdy osiągnie przeciwległy biegun, będzie tak

5 - Pan Tompkins . . .
66 • P A N T O M P K I N S W K R A I N I E C ZA R O W

duża, jakby stała tuż obok pana. Nie będzie pan mógł jednak jej
dotknąć, tak jak nie może pan dotknąć obrazu w zwierciadle sfe­
rycznym. Na podstawie tej dwuwymiarowej analogii może pan
sobie wyobrazić, co dzieje się z promieniami świetlnymi w dziw­
nie zakrzywionej przestrzeni trójwymiarowej . O! Niech pan uwa­
ża, zdaje mi się, że obraz notesu jest już blisko nas.
Gołym okiem pan Tompkins spostrzegł go o kilka metrów od
siebie. Wyglądał jednak bardzo dziwnie. Kontury nie były
ostre, raczej rozmyte, wzory wpisane przez Profesora - nieczy­
telne, obraz wyglądał jak słabo wywołana i nieostra fotografia.
- Widzi pan więc - powiedział Profesor - że to jest tylko ob­
raz notesu , mocno zniekształcony wskutek podróży światła
przez pół naszego świata. Niech pan zauważy, że poprzez stro­
nice notesu widać z tyłu kamienie.
Pan Tompkins chciał pochwycić notes, lecz jego ręka prze­
szła przez obraz, nie odczuwając żadnego oporu .
- W tej chwili notes znajduje się bardzo blisko przeciwległe­
go bieguna Wszechświata - powiedział Profesor - a to, co pan
widzi, to są tylko jego dwa obrazy. Drugi obraz znaj duj e się
z tyłu za panem. Gdy oba obrazy nałożą się na siebie, notes
będzie się znajdował ściśle na przeciwległym biegunie.
Pan Tompkins nie słuchał tego. Był całkowicie pogrążony
w myślach , starając się przypomnieć sobie, jak w optyce ele­
mentarnej tworzy się obrazy przedmiotów w zwierciadłach
wklęsłych i w soczewkach . Gdy wreszcie dał temu spokój , dwa
obrazy znów oddalały się w przeciwnych kierunkach.
- Co jest przyczyną tego, że przestrzeń jest zakrzywiona i że
występują te śmieszne zjawiska? - zapytał Profesora.
Odpowiedż brzmiała:
- Obecność ważkiej materii. Gdy Newton odkrył prawo cią­
żenia, sądził, że ciążenie jest po prostu zwykłą siłą tego same­
go typu co na prqkład siła wywołana przez sprężystą nić na­
piętą między dwoma ciałami. Pozostaje jednak tajemniczy fakt,
że wszystkie ciała, niezależnie od swoj ego ciężaru i rozmiaru ,
doznają tego samego przyspieszenia i poruszają się w taki sam
sposób pod wpływem ciążenia, oczywiście jeśli pominiemy tar­
cie powietrza i tego rodzaju rzeczy. Dopiero Einstein po raz
 P U LS U J Ą C Y WS Z E C H Ś W I A T . 6 7

pierwszy wyjaśnił, że podstawowym działaniem ważkiej materii

jest zakrzywienie przestrzeni i że drogi wszystkich ciał poru ­
szających się w polu grawitacyjnym są krzywe po prostu dlate­
go, że przestrzeń jest zakrzywiona. Myślę jednak, że trudno to
zrozumieć bez dostatecznej znajomości matematyki.
- Rzeczywiście - zgodził się pan Tompkins - ale niech mi
pan powie, czy gdyby nie było materii, to mielibyśmy tę geome­
trtę, której uczono nas w szkole, i czy proste równoległe nigdzie
by się nie przecinały?
- Na pewno by się nie przecinały - odpowiedział Profesor -
ale róWnież nie byłoby wtedy żadnej materialnej istoty, która
mogłaby to sprawdzić.
- No dobrze, może wobec tego Euklides nigdy nie istniał
i dlatego mógł zbudować geometrię absolutnie pustej prze­
strzeni?
Profesor nie wykazał jednak chęci wkroczenia w dyskusj ę
metafizyczną.
Tymczasem obraz notesu oddalał się w swoim pierwotnym
kierunku , a potem znowu zaczął się zbliżać. Był teraz jeszcze
bardziej zniekształcony niż poprzednio, tak że z trudem można
było go rozpoznać, co, według Profesora, wynikało stąd, że
światło obiegło teraz świat dookoła.
- Jeśli znowu odwróci pan głowę - powiedział panu Tomp­
kinsowi - zobaczy pan notes, który odbywszy podróż dookoła
świata wraca z powrotem do nas.
Profesor wyciągnął rękę, chwycił notes i schował go do kie­
szeni.
- Tyle jest kurzu i kamieni w tym świecie, że jest prawie nie­
możliwe widzieć dookoła świata. Te bezkształtne cienie, które
może zauważył pan wokół nas, to prawdopodobnie obrazy nas
samych i otaczających nas przedmiotów. Są jednak tak znie­
kształcone przez kurz i nieregularności krzywizny przestrzeni,
że nie mogę ich przyporządkować określonym przedmiotom.
- Czy te same zjawiska zachodzą w wielkim świecie, w któ­
rym mieszkaliśmy poprzednio? - zapytał pan Tompkins.
- O tak, lecz tamten świat jest tak wielki, że światło wędruje
wokół niego miliardy lat. Mógłby pan bez użycia lustra zoba-
68 • P A N T O M P K I N S W K R AI N I E C Z A R Ó W

czyć, jak strzygą panu włosy z tyłu głowy, ale dopiero w mil1ar­
dy lat po wizycie u fryzjera. Poza tym pył międzygwiezdny przy­
pu szczalnie zaciemniłby całkowicie obraz. Natomiast warto
wspomnieć, że pewien angielski astronom powiedział kiedyś.
pewnie jako dowcip, iż niektóre z gwiazd widocznych na niebie
są tylko obrazami gwiazd, które istniały bardzo dawno temu.

Zmęczony usiłowaniami zrozumienia tych wszystkich spraw

pan Tompkins rozejrzał się wkoło i z wielkim zdziwieniem za­
uważył, że wygląd nieba bardzo się zmienił. W powietrzu było
mniej pyłu : zdjął nawet chusteczkę, którą wcześniej zawiązał
sobie na twarzy. Małe kamienie przelatywały o wiele rzadziej
i uderzały w skałę ze znacznie mniejszą energią, a kilka wiel­
kich skał, podobnych do tej , na której się znajdował, oddaliło
się teraz tak dalece, że były ledwie widoczne.
- No, życie staje się znośniejsze - zauważył pan Tompkins. -
Bałem się, że któryś z tych przelatujących kamieni może mnie
uderzyć. Czy mógłby mi pan wytłumaczyć tę zmianę w naszym
otoczeniu?
- Z łatwością. Nasz mały wszechświat szybko się rozszerza
i odkąd tu jesteśmy, jego wymiary wzrosły od 8 do około 1 60
km. Jak tylko się tu znalazłem, od razu to odkryłem, obserwu ­
jąc poczerwienienie odległych przedmiotów.
- Tak, ja również spostrzegłem, że wszystko w oddali staje
się różowe, ale dlaczego to ma świadczyć o rozszerzaniu się? -
spytał pan Tompkins.
- Czy zauważył pan kiedy - odrzekł Profesor - że gwizd zbli­
żającego się parowozu ma bardzo wysoki ton, ale gdy pociąg
już pana minie, ton staje się znacznie niższy? Jest to tak zwa­
ne zjawisko Dopplera: zależność wysokości tonu od prędkości
źródła dźwięku. Gdy cała przestrzeń się rozszerza, każdy znaJ­
dujący się w niej przedmiot oddala się od obserwatora z pręd­
kością proporcjonalną do odległości. Na skutek tego światło
wysyłane przez te przedmioty staje się bardziej czerwone, co
jest optycznym odpowiednikiem niższego tonu . Im bardziej
odległy jest przedmiot, tym szybciej się porusza i tym czer­
wieńszy nam się wydaje. W naszym poczciwym starym świe-
 P U L S U J Ą C Y WSZ E C H S W I A T • 69

Świat się rozszerzał I oziębiał ponad wszelką miarę. (Na podstawie rysunku
w "The Sydney Daily Telegraph" z 16 stycznia 1960 rokuj.
70 • PAN T O M P K I N S W KRAI N I E CZAROW

cie, który również się rozszerza, to poczerwienienie lub, j ak

mówimy, przesunięcie ku czerwieni, pozwala astronomom
określić odległości od bardzo oddalonych galaktyk. Na przy­
kład jedna z najbliższych galaktyk, Wielka Mgławica w Andro­
medzie, wykazuje 0,05% zaczerwienienia, co odpowiada odle­
głości, którą światło może przebyć w ciągu 800 tysięcy lat. Ale
istniej ą też galaktyki, leżące już na granicy zasięgu obecnych
teleskopów, wykazujące zaczerwienienie około 1 5%, co odpo­
wiada odległości wieluset milionów lat świetlnych. Przypusz­
czalnie galaktyki te znaj duj ą się niemal w połowie drogi
wzdłuż równika wielkiego Wszechświata, a cała objętość prze­
strzeni, jaka j est znana ziemskim astronomom, stanowi dużą
część całkowitej objętości tego Wszechświata. Obecna pręd­
kość rozszerzania się wynosi około 0 , 000 000 0 1% na rok, tak
więc w ciągu każdej sekundy promień Wszechświata rośnie
o 1 6 milionów kilometrów. Nasz mały wszechświat rośnie
o wiele szybciej , blisko 1% na minutę.
- Czy to rozszerzanie nigdy się nie skończy? - zapytał pan
Tompkins.
- Oczywiście, że się skończy - odpowiedział Profesor. -
A potem zacznie się kurczenie. Każdy wszechświ at pulsuj e
między bardzo małym a bardzo dużym promieniem. Dla duże­
go świata okres j est raczej długi, coś około wielu tysięcy milio­
nów lat, ale okres pulsacj i naszego małego świata wynosi
tylko około dwóch godzin. Wydaj e mi się, że w tej chwili obser­
wujemy stan największego rozszerzenia. Czy czuj e pan, jak
zrobiło się zimno?
Istotnie, promieniowanie tenniczne wypełniające świat, roz­
łożone teraz w bardzo znacznej objętości, dawało bardzo mało
ciepła ich malutkiej planecie, tak że temperatura bliska była
temperatury zamarzania.
- Szczęśliwie się dla nas złożyło - powiedział Profesor - że
początkowo było dostatecznie dużo promieniowania, aby na­
wet w tym stanie rozszerzenia pozostało nieco ciepła. W prze­
ciwnym razie mogłoby zrobić się tak zimno, że powietrze wokół
nas skropliłoby się, a my zamarzlibyśmy na śmierć. Ale kurcze­
nie już się rozpoczęło i wkrótce zrobi się ciepło.
 P U LS U J Ą C Y WSZ E C HSWIAT • 71

Spojrzawszy na niebo. pan Tompkins zauważył. że dalekie

przedmioty zmieniły zabarwienie z różowego na fiołkowe. co
według Profesora wynikało z tego. że ciała niebieskie zaczęły
się teraz do nich zbliżać. Przypomniał sobie również analogicz­
ny przykład. podany przez Profesora. o wysokim tonie gwizdu
zbliżaj ącego się pociągu i zadrżał ze strachu.
- Jeśli wszystko teraz się kurczy. to czy nie należałoby ocze­
kiwać. że wielkie głazy. poruszające się we Wszechświecie. zde­
rzą się ze sobą i że zostaniemy zmiażdżeni przez nie? - zapytał
z przerażeniem w głosie.
- Właśnie tak - odpowiedział spokojnie Profesor - ale myślę.
że zanim to nastąpi. temperatura wzrośnie do tego stopnia. że

rozłożymy się na oddzielne atomy. To b ędzie miniaturowy ob­

raz końca wielkiego świata; wszystko będzie zmieszane razem
w jednorodną gazową kulę i dopiero wraz z ponownym rozsze­
rzaniem się rozpocznie się znów nowe życie.
- Ojej - westchnął pan Tompkins - w wielkim świecie mieli­
byśmy. jak pan mówił. jeszcze miliardy lat do jego końca. a tu
wszystko dzieje się zbyt szybko dla mnie. Jest mi j uż gorąco.
mimo że jestem tylko w pidżamie.
- Lepiej niech pan jej nie zdejmuje - powiedział Profesor. -
To nie pomoże. Niech pan się położy i obserwuje. co się będzie
działo. tak długo jak pan będzie mógł.
72 • PAN T O M P K I N S W KRAI N I E CZARÓW

Pan Tompkins nie odpowiedział. Gorące powietrze było nie

do zniesienia. Kur� bardzo teraz gęstniał i zbierał się naokoło
niego. Poczuł się. jakby go owijano w ciepły. miękki koc. Zrobił
ruch. żeby się uwolnić i Jedna jego ręka wydostała się na ze­
wnątrz w chłodne powietrze.
- Czyżbym zrobił dziurę w tym niegościnnym świecie? -
przemknęła pierwsza myśl.
Chciał zapytać o to Profesora. ale nie mógł go nigdzie zna­
leźć. Zamiast niego w szarym świetle poranka zobaczył kontu­
ry znajomych mebli. Leżał we własnym łóżku. zaplątany w weł­
niany koc. i właśnie udało mu się uwolnić jedną rękę.
- Nowe życie zaczyna się wraz z rozszerzaniem - pomyślał.
przypominając sobie słowa starego Profesora. - Dzięki Bogu. że
się rozszerzamy I - i poszedł do łazienki wziąć poranną kąpiel.
 RO Z D Z I A Ł 6

OPERA KOSMICZNA

K iedy rankiem przy śniadaniu pan Tompkins opowietlział

swój sen, stary Profesor przysłuchiwał się mu dość scep­
tycznie.
- Rzeczywiście - odezwał się w końcu - zapadnięcie się sta­
nowiłoby bardzo spektakularny koniec Wszechświata; według
mnie jednak prędkości ucieczki galaktyk są tak znaczne, że
obecne rozszerzanie się Wszechświata nigdy nie ustanie i bę­
dzie trwało wiecznie, przy czym gęstość galaktyk w przestrzeni
będzie malała. Gdy JUŻ wszystkie gwiazdy wchodzące w skład
galaktyk zgasną na skutek wypalenia się paliwa jądrowego
w ich wnętrzach, Wszechświat stanie się bezkresną pustką
z porozrzucanymi z rzadka w przestrzeni zimnymi i ciemnymi
skupiskami materii.
- Jednak niektórzy astronomowie są odmiennego zdania.
Zaproponowali oni tak zwaną kosmologię stanu stacjonarnego.
Według tego modelu Wszechświat pozostaje niezmienny w cza­
sie: w stanie, w którym go obecnie obserwujemy, istnieje od za­
wsze i będzie zawsze istniał. Jakkolwiek jest to zgodne ze starą,
dobrą zasadą polityki Imperium Brytyjskiego - zachować na
świecie status quo - nie sądzę, by teoria stanu stacjonarnego
była słuszna. Nota bene, jeden z jej twórców, profesor astrono­
mii teoretycznej na Uniwersytecie w Cambridge, napisał operę,
74 • PAN T O M P KINS W KRA I NI E CZAROW

której premiera odbędzie się w przyszłym tygodniu w Covent

Garden. Gdyby pan zarezerwował bilety dla siebie i Maud, mo­
glibyście wybrać się na nią - może być bardzo zabawna.
I tak, w kilka dni po powrocie z plaży, na której, podobnie
jak i na innych plażach położonych nad kanałem La Manche,

Pan Tompkins dostrzegł mężczyznę w czarnej sutannie z koloratką.

nastała zimna i deszczowa pogoda, pan Tompkins wraz

z Maud rozsiedli się w wygodnych, wyściełanych czerwonym
pluszem fotelach opery, czekając na podniesienie kurtyny.
Uwertura wykonywana była w tempie precipitevolissimevolmen
te, tak szybkim, że w trakcie utworu dyrygent musiał dwukrot­
nie zmieniać kołnierzyk u koszuli. Gdy w końcu kurtyna po­
szła w górę, wszyscy na widowni przysłonili dłońmi oczy -
 O P E RA KOS M I C Z N A . 7 5

scena tonęła w blasku . Jaskrawe światło bijące ze sceny mo­

mentalnie rozświetliło całą widownię, zarówno parter, jak
i balkon. Blask ten po dłuższej chwili stopniowo przygasł i pan
Tompkins miał wrażenie, że unosi się w ciemnej przestrzeni
rozświetlonej mnogością małych obracających się pochodni,

Patetycznie

rrhoz-pa a dlo.

-lak - tyyki Ob - da- rzo-ne e neerrh głą. O, rrha dlo ak ty Y wny! O,

.J .J -J- AL .J .J

U nł werrh sa a lny! Stwór-rhcy a-rrhcy - dzłe e - lo A to o - mie!

które przypominały nieco obrotowe race spotykane na poka­

zach sztucznych ogni. Muzyka niewidocznej orkiestry za­
brzmiała teraz jak organy i pan Tompkins dostrzegł na scenie
mężczyznę w czarnej sutannie z koloratką. Według programu
był to ksiądz Georges Lemaitre z Belgii, który pierwszy sformu -
łował teorię rozszerzającego się Wszechświata, nazywaną czę­
sto teorią Wielkiego Wybuchu .
76 • PAN TO M P K I N S W KRA I N I E CZAROW

Panu Tompkinsowi ciągle jeszcze dźwięczą w uszach pierw­

sze zwrotki jego aIii:

Atomie pierrhwootny,
W którrhym wszystko byyło!
A potem się w drrhobny mak rrhozpaadło,
Tworząc galaktyyki
Obdarzone eneerrhgią.
O, rrhadioaktyywny!
O, uniwerrhsaalny!
- Stwórrhcy arrhcydzieeło -
Atoomie!
Na początku byyły
Wielkie fajerrhweerrhki.
Popiół po nich został i rrheesztki tła.
My, skąpani w blaasku
Słońc uciekająących,
Wspominamy terrhaaz
To wielkie zdarzeenie.
O, parrhadoksaalny
Atoomie!

Gdy przewielebny Lemaitre skończył śpiewać, na scenie po­

jawiła się jakaś nowa, wysoka postać. Był to Uak podawał pro­
gram} George Gamow, rosyjski fizyk, chwilowo (od trzydziestu
bodaj lat) przebywaj ący na wakacjach w Stanach Zjednoczo­
nych. Oto, co zaśpiewał Gamow:

Wesoło, pod dobrą datą

Moj Ba . tiusz ka,ja so . gła · sien, Twa te . Dr . la blls · ka

mi; Wszech·śwlat wszak . że się roz sze · rza Od za · ra . nla swo·lch

dni. Wszech·śwlat wszak · że się raz · sze . rza Od za . ra . nla swa·lch dnI.
 O P E R A K O S MI CZ N A . 7 7

MoJ Batiuszka. ja sogłasien.

Twa teoria bliska mi;
Wszechświat wszakże się rozszerza
Od zarania swoich dni.
Wszechświat wszakże się rozszerza
Od zarania swoich dni.

Ale zgodzić się nie mogę,

że przyspieszać miałby on,
I co było na początku
Inny jest mych myśli ton.
I co było na początku
Inny jest mych myśli ton.

Płyn to był neutronowy.

A nie Atom. jakeś rzekł;
Y1em przeze mnie nazwany -
ft
ft

Taki był początków bieg.

ft Y1em przeze mnie nazwany -
ft

Taki był początków bieg.

Z neutronów gęstej zupy

Wywiódł się pierwiastków ród
I lat temu chyba z miliard
Swiata się narodził cud.
I lat temu chyba z miliard
Swiata się narodził cud.

Gdy błysk rozdarł wtedy przestrzeń.

To fotony wiodły prym.
Były one nąjważniejsze.
Tak jak ważny w wierszu rym.
Były one nąjważniejsze.
Tak jak ważny w wierszu rym.

Na fotonów każdy kwintal

Przypadał materii łut,
78 • PAN TO M PK I N S W KRAI N I E CZAROW

Aż inflacja się zaczęła.

Jakby kopnął wielki but.
Aż inflacja się zaczęła.
Jakby kopnął wielki but.

Światło odtąd stale słabło.

Sto milionów przeszło lat.
A materii coraz więcej .
Gdy upłynął czasu szmat.
A materii coraz więcej .
Gdy upłynął czasu szmat.

Z tej materii kondensacji

- To jest jedna z Jeansa tez ­
Rosły protogalaktyki
Każda gazu chmurą jest.
Rosły protogalaktyki -
Każda gazu chmurą jest.

Protogalaktyk fragmenty
Lecą przez kosmosu noc.
Z nich się utworzyły gwiazdy -
Światła z siebie dały moc.
Z nich się utworzyły gwiazdy -
Światła z siebie dały moc.

Kręcą się już galaktyki.

Gwiazdy świecą po swój kres -
Aż się Wszechświat stanie pustką.
Bo pisane mu to jest.
Aż się Wszechświat stanie pustką.
Bo pisane mu to jest.

Trzecią z zapamiętanych przez pana Tompkinsa arii wykonał

autor opery. który ni stąd. ni zowąd zmaterializował się z pustej
przestrzeni pomiędzy jasnymi galaktykami. Trzymając w ręce
wydobytą z kieszeni nowo narodzoną galaktykę. śpiewał:
 O P E RA K O S M I C Z N A . 7 9

Patetycznie

po cZII - tltu nie mla - al świat, Że po - czą - tku nie

mial świa - at, że nie mial świat, Bon - dl, Gold ja,

Fred Hoyle, to wie my Nle-zmlen-ny jest Wszech-ma - ta lad.

Refren

.
O, Wszech-świe-cle ! BIdź wiecz nle ta Id sam! WI-wat sta-cjo- nar-ny stan!

��
80 • P A N TO M P K I N S W K RA I N I E CZAROW

Mądry Bóg tak to urządził,

że początku nie miał świat.
Bondi, Gold i ja, Fred Hoyle, to wiemy -
Niezmienny jest Wszechświata ład.
0, Wszechświecie! Bądź wiecznie taki sam!
Wiwat stacjonarny stan!

Wprawdzie gasną galaktyki,

Mknąc hen po kosmosu kres,
Lecz - wybaczcie mi - przez cały ten czas
Wszechświata ład niezmienny jest.
0, Wszechświecie! Bądź wiecznie taki sam!
Wiwat stacjonarny stan!

Już galaktyk nowy zastęp

Z nicości zrodzony jest,
A zatem świat nasz jest, był i będzie -
To najważniejsza z naszych tez.
0, Wszechświecie! Bądź wiecznie taki sam!
Wiwat stacjonarny stan!

Jednak pomimo tych płomiennych wezwań, otaczające go

galaktyki stopniowo niknęły w dali, aż opadła pluszowa kurty­
na i w olbrzymim kandelabrze u sufitu zapaliły się światła.
- Och, Cyrylu - dobiegł go głos Maud - wiem, że jesteś zdol­
ny spać zawsze i wszędzie, ale jak mogłeś zasnąć w Covent
Garden! Przespałeś całe przedstawienie!
Gdy pan Tompkins odprowadził Maud do domu jej ojca, za­
stał Profesora siedzącego wygodnie w fotelu z naj nowszym, do­
piero co przyniesionym przez listonosza numerem " Monthly
Notices" w ręce.
- No, i jak tam przedstawienie? - zapytał Profesor.
- Ach, coś wspaniałego! - odparł pan Tompkins. - Szczegól-
nie spodobała mi się ta aria o Wszechświecie bez początku
i końca. Tchnęła z niej taka pewność.
- Lepiej niech pan nie traktuje tej teorii zbyt poważnie - po­
wiedział Profesor. - Czyż nie zna pan przysłowia "Nie wszystko
 O PERA K O S M I C Z N A . 8 1

złoto, co się świeci"? Czytam właśnie pracę innego uczonego

z Cambridge, Martina Ryle'a, który zbudował olbrzymi radiote­
leskop. Można za jego pomocą obserwować galaktyki, które
znajdują się kilka razy dalej niż naj dalsze obiekty dostrzegalne
przez 5-metrowy teleskop na Mount Palomar. Z przeprowadzo­
nych przez Ryle'a obserwacji wynika, że wzajemne odległości
naj dalszych galaktyk są mniejsze niż w przypadku galaktyk
bliskich.
- Czy miałoby to znaczyć - spytał pan Tompkins - że gęstość
galaktyk w naszej okolicy jest mała, lecz rośnie w miarę jak po­
suwamy się w głąb przestrzeni?
- Bynajmniej - rzekł Profesor - powinien pan mieć na uwa­
dze, że wskutek skońcwnej wartości prędkości światła, sięga­
jąc wzrokiem daleko w kosmos, patrzymy tym samym wstecz
w czasie. Przykładowo, ponieważ światło potrzebuje ośmiu mi­
nut na pokonanie odległości od Słońca do Ziemi, rozbłyski na
powierzchni Słońca obserwowane są przez astronomów na Zie­
mi z ośmiominutowym opóżnieniem. Zdjęcia najbliższej nam
galaktyki - odległej o około dwa miliony lat Świetlnych galakty­
ki spiralnej w gwiazdozbiorze Andromedy - które z pewnością
widział pan w podręcznikach astronomii, ukazują w istocie,
jak galaktyka ta wyglądała dwa miliony lat temu . To, co Ryle
jest w stanie zobaczyć, czy też należałoby raczej powiedzieć -
usłyszeć za pomocą swego radioteleskopu, odpowiada sytuacji.
jaka panowała w tych odległych rejonach Wszechświata wiele
miliardów lat temu . Gdyby Wszechświat rzeczywiście był sta­
cjonarny, jego obraz nie ulegałby zmianie, a więc najdalsze ob­
serwowane z Ziemi galaktyki nie powinny skupiać się w prze­
strzeni ani bardziej , ani mniej niż galaktyki położone bliżej .
Obserwacje Ryle'a, Świadczące o tym , że odległe galaktyki są
znacznie bardziej stłoczone, dowodzą, iż galaktyki w odległej
przeszłości, wiele miliardów lat temu , były rozmieszczone we
Wszechświecie gęściej . Przeczy to teorii stanu stacjonarnego,
potwierdzając pogląd, że galaktyki uciekają od siebie i ich
przestrzenna gęstość stopniowo maleje. Naturalnie, także
w tym przypadku potrzebna jest pewna doza sceptycyzmu
i należy poczekać na potwierdzenie wyników Ryle'a.
82 • PAN TO M P K I N S W KRAI N I E CZAROW

- Nota bene - dodał Profesor, wyciągając z kieszeni złożoną

kartkę - mam tutaj wiersz na ten temat, napisany przez jedne­
go z moich poetycko uzdolnionych współpracowników.
I przeczytał na głos:

Do Hoyle'a Ryle
Chełpliwie rzekł:
"Próżny jest trud twój , Fredzie!
Wybuchem Wszechświat
Zaczął sif!
Teleskop mnie nie zwiedzie.

Teorii twej
Wierutny kłam
Zadają obseIWacje.
Kto zmierzy tła
Kosmosu blask -
Rychło mi przyzna rację" .

Odparł mu Hoyle:
" LemaiŁre'a to
Pomysły i Gamowa.
Wspólnikiem nie bądż
Mafii tej -
Bo niecna jest ich mowa.

Końca nie bf!dzie,

Nie było też
Początku. przyjacielu!
Ja, Bondi, Gold,
wierzymy w to -
Wkrótce nas będzie wielu " .

"Nic podobnego! " ­

Wrzasnął Ryle,
Gniew nim owładnął srogi;
" Wszak Wszechświat wciąż
 O PE RA KOSMI CZNA . 8 3

Rozszerza się
Widać galaktyk drogi/ "

"Co za bezczelność! -
Parsknął Hoyle. -
Obalę twe twierdzenia:
Materia nowa
Rodzi się
I Wszechświat się nie zmieniar

"Twój błąd wykażę

Zaraz ci,
Mój Fredzie! (Śmiechem bucha)
Przestań te bzdury
Ludziom pleść -
Nikt ciebie już nie słucha" . *

- No, cóż - rzekł pan Tompkins - ciekawe, kto ostatecznie

będzie miał rację w tym sporze.
Następnie pocałował Maud w policzek, życząc jej i Profeso­
rowi dobrej nocy.

* Dwa tygodnie przed ukazaniem się pierwszego wydania tej książki Fred Hoyle
opublikował artykuł zatytułowany " Najnowsze osiągnięcia kosmologii " ("Natu
re " , 9 października 1965, str. 111). Hoyle pisze w nim: "Ryle wraz ze swymi
współpracownikami przeprowadził zliczenia radioźródeł [ ... l. Ze zliczeń tych wy.
nika, że Wszechświat był w przeszłości bardziej gęsty niż jest obecnie". Autor
zdecydował się jednak nie zmieniać tekstu " Opery kosmicznej " , wychodząc z za
łożenia, że każda opera po napisaniu staje się z miejsca klasyką. Przecież nawet
uduszona przez Otella Desdemona śpiewa jeszcze przed śmiercią piękną arię.
RO Z D Z I A Ł 7

KWANTOWY BILARD

P ewnego razu pan Tompkins wracał do domu bardzo zmę­

czony po długim dniu pracy w banku . Przechodził wła­
śnie koło J akiegoś pubu i postanowił wstąpić na kufel piwa.
NaJednym kuflu się nie skończyło i panu Tompkinsowi zakrę­
ciło się w głowie. W głębi pubu był pokój bilardowy. gdzie
mężczyżni. zdjąwszy marynarki. grali na zielonym stole. Pan
Tompkins przypomniał sobie. że był tu Już kiedyś ze swoim
kolegą z pracy. który uczył go gry w bilard. Zbliżył się do stołu
i zaczął obserwować grę. Ol Kryje się w tym coś dziwnego I
Gracz położył bilę na stole i uderzył Ją kijem. Obserwując to­
czącą się kulę. pan Tompkins zauważył ze zdumieniem. że za­
częła się ona "rozmazywać" . Tym właśnie wyrażeniem określił
w myśli dziwne zachowanie się bili. która poruszaj ąc się po
zielonym suknie stawała się coraz bardziej rozmyta. tracąc
swoje ostre kontury. Wyglądało to tak. Jak gdyby po stole to­
czyła się nie J edna bila. lecz duża ich liczba. przy czym
wszystkie częściowo się przenikały. Zdarzało się już panu
Tompkinsowi obserwować podobne zjawiska. ale dziś przecież
nie wypił ani kropli whisky; nie mógł zrozumieć. skąd to dziw­
ne wrażenie.
Zobaczymy. Jak ta kasza z kul będzie się zderzać z drugą ta­
ką samą - pomyślał.
 PAN TOMPKINS W KRAI N I E CZAROW • 85

Uderzający był najwidoczniej doskonałym graczem: tocząca

się kula uderzyła drugą akurat na wprost. Rozległ się głośny
stuk i obie kule, spoczywająca i uderzająca (pan Tompkins nie
mógł już ich rozróżnić) , rozbiegły się "we wszystkich kierun­
kach" . Tak, to było bardzo dziwne: nie było już dwóch kul wy-

Biała bila rozbiegła się we wszystkich kierunkach.

glądających nieco "kaszowato" , lecz zdawało się, że niezlicze­

nie wiele kul , bardzo mglistych i kaszowatych , toczy się
w obrębie kąta 1 800 wokół pierwotnego kierunku ruchu zde­
rzających się kul. Było to podobne do j akiejś dziwnej fali roz­
chodzącej się z punktu zderzenia.
Pan Tompkins zauważył jednak, że największy strumień kul
płynie w kierunku ruchu kuli przed zderzeniem.
- Rozproszenie fali S odezwał się z tyłu znajomy głos.
-

Pan Tompkins odwrócił się i zobaczył Profesora.

86 • PAN TO M P K I N S W KRAI N I E CZARÓW

- O , czy znowu jest tu coś zakrzywionego? Wydaje mi się, że

stół j est doskonale płaski - wykrzyknął.
- Ma pan słuszność - odparł Profesor. - Przestrzeń jest tu
zupełnie płaska, a to, co pan obecnie obserwuj e , j est zj awi­
skiem kwantowo-mechanicznym.
- A więc macierz! - zawołał z sarkazmem pan Tompkins.
- Albo raczej nieoznaczoność ruchu - odpowiedział Profesor.
- Właściciel sali bilardowej zebrał tu szereg przedmiotów, które
cierpią na kwantowy "elefantiasis", jeśli mogę się tak wyrazić.
W przyrodzie wszystkie ciała podlegają prawom kwantowym,
ale tak zwana stała kwantowa, która rządzi tymi zjawiskami,
jest bardzo, bardzo mała. Jej wartość liczbowa ma dwadzieścia
sześć zer po przecinku. Dla tych kul, które tu obserwujemy,
stała kwantowa jest znacznie większa - zbliżona do j edności -
i może pan z łatwością zaobserwować na własne oczy zjawiska,
które nauce udało się odkryć jedynie dzięki bardzo czułym
i wyrafinowanym metodom obserwacji.
Tu Profesor zamyślił się.
- Nie mam zamiaru się wymądrzać - ciągnął po chwili dalej -
ale chciałbym wiedzieć, gdzie ten człowiek kupuje swoje bile. Ści­
śle mówiąc, one nie mogłyby istnieć w naszym świecie, bo w nim
stała kwantowa dla wszystkich ciał ma tę samą małą wartość.
- Może importuje je z innego świata? - zaproponował pan
Tompkins, ale Profesora to nie zadowoliło i nadal przyglądał
się bilom podejrzliwie.
- Zauważył pan - kontynuował - że kule "rozmazują się". To
znaczy, że ich położenie na stole nie jest zupełnie określone.
Nie może pan dokładnie podać położenia kuli , lecz j edynie
stwierdzić, że kula znajduje się "przeważnie tu", a "częściowo
"
gdzie indziej .
- To jest bardzo niezwykłe - mruknął pan Tompkins.
- Przeciwnie - upierał się Profesor. - Jest to najzupełniej zwy-
kłe w tym sensie, że zdarza się stale każdemu materialnemu
ciału , a jedynie dzięki małej wartości stałej kwantowej i niedo­
skonałym metodom obserwacji ludzie nie zauważają tej nieokre­
śloności. Dochodzą do błędnego wniosku, że położenie i pręd­
kość są zawsze określonymi wielkościami. W rzeczywistości obie
 K W A N T O W Y B I LA R D . 8 7

te wielkości pozostają zawsze do pewnego stopnia nieokreślone

I Im lepiej jedna z nich jest określona. tym bardziej druga jest
rozmyta Stała kwantowa rządzi związkiem między tymi dwiema
.

nieokreślonościamI. Niech pan spojrzy. ograniczę teraz położe­

nie tej kuli. umieszczając ją wewnątrz drewnianego trójkąta.
Gdy tylko Profesor włożył kulę do ogrodzenia. natychmiast
całe wnętrze trójkąta wypełniło się połyskującą kością słoniową.
- Widzi pan. zdefiniowałem położenie kuli do wymiarów trój­
kąta. to znaczy do kilku cali. To spowodowało znaczną nie­
określoność prędkoścI: kula porusza się szybko wewnątrz na­
łożonych granic.
- Czy może ją pan zatrzymać? - zapytał pan Tompkins.
- Nie. to jest fizycznie niemożliwe. Każde ciało w zamkniętej
przestrzeni posiada pewien ruch; my. fizycy. nazywamy to ru­
chem zerowym; taki na przykład jest ruch elektronu w atomie.
Gdy pan Tompklns obserwował kulę. rzucającą się w swoim
zamknięciu jak tygrys w klatce. nastąpiło coś niezwykłego. Ku­
la po prostu "przeciekła" przez ściankę trójkąta i po chwili to­
czyła się już ku odległemu rogowi stołu . Dziwnie to wyglądało.
bo kula nie przeskoczyła przez drewnianą ściankę ale po pro­
.

stu przeniknęła przez nią. nie unosząc się ze stołu .

- Oho. pana ruch zerowy ucieka. Czy to jest zgodne z regu­
łami? - zawołał pan Tompkins.
- Oczywiście. że tak - odpowiedział Profesor. - To właśnie
jest j edna z naj ciekawszych konsekwencji teorii kwantowej .
Nie można utrzymać ciała wewnątrz zamknięcia. jeżeli tylko
ma ono dosyć energii aby uciec po przejściu przez ściankę.
.

Wcześniej czy póżniej przedmiot "przecieknie i oddali się .

"

- Wobec tego nigdy już nie pójdę do ogrodu zoologicznego -

zdecydował pan Tompkins i wyobraził sobie przerażający obraz
lwów i tygrysów "przeciekaj ących" przez śclany klatek. Potem
jego myśli powędrowały w Innym kierunku. Nasunęła mu się
refleksja. że samochód. pozornie bezpiecznie zamknięty w ga­
rażu . mógłby przeciec" na zewnątrz poprzez ściany niczym le­
"
gendarne średniowieczne duchy.
- Jak długo musiałbym czekać - zapytał Profesora - zanim
samochód. ale nie z tej substancji. z którą tu mamy do czynie-
88 • PAN T O M P K I N S W KRAI N I E CZAROW

Niczym legendarne średnioWieczne duchy.

nia, lecz ze zwykłej stali, "przeciekłby" przez ścianę, powiedz­

my ceglaną, garażu? Bardzo chciałbym to zobaczyć.
Po wykonaniu szybkich obliczeń w pamięci Profesor odpo­
wiedział:
- Musiałby pan czekać około l 000 000 000 . . . 000 000 lat.
Mimo że pan Tompkins miał często do czynienia z wielkimi
sumami na kontach bankowych, zgubił się w liczbie zer wymie-
 KWAN TOWY B I LA R D . 89

nionych przez Profesora: była ona w każdym razie tak wielka, że

przestał martwić się możliwością ucieczki swego samochodu.
- Przypuśćmy, że uwierzę we wszystko, co pan powiedział.
Nie mogę sobie jednak wyobrazić, jak można to zaobserwować,
jeśli nie rozporządzamy takimi kulami jak te tutaj .
- Słuszna uwaga - powiedział Profesor. - Nie twierdzę bynaj ­
mniej , że zjawiska kwantowe można obserwować n a takich du­
żych ciałach, z jakimi mamy zwykle do czynienia. Chodzi o to,
że prawa kwantowe dają się znacznie łatwiej zauważyć w za­
stosowaniu do małych mas, takich j ak atomy czy elektrony.
Dla tych cząstek efekty kwantowe są tak wielkie, że zwykłej
mechaniki nie można już stosować. Zderzenie dwóch atomów
odbywa się akurat tak, jak zderzenie dwóch bil, które pan
przed chwilą obserwował, a ruch elektronów w atomie przypo­
mina "ruch zerowy" bili zamkniętej w drewnianym trójkącie.
- A czy atomy często uciekają z garażu? - spytał pan Tompkins.
- O tak! Słyszał pan pewnie o substancjach promieniotwór-
czych, których atomy samorzutnie rozpadają się, wysyłaj ąc
bardzo szybkie cząstki. Taki atom, a właściwie jego centralna
część, zwana jądrem atomowym, j est podobny do garażu ,
w którym znajdują się samochody, czyli inne cząstki. One wła­
śnie UCiekają, przeciekaj ąc przez ścianki jądra: czasami nie
pozostaj ą w jądrze dłużej niż jedną sekundę. W takich jądrach
zjawiska kwantowe są czymś całkiem zwyczajnym.
Pan Tompkins poczuł się bardzo zmęczony tą długą rozmo­
wą i z roztargnieniem rozejrzał się wkoło. Uwagę jego zwrócił
duży, staroświecki zegar w rogu pokoju . Długie wahadło powo­
li się kołysało.
- Widzę, że zainteresował się pan tym zegarem - powiedział
Profesor. - To również nie jest zwyczajny mechanizm, ale obec­
nie jest już przestarzały. Reprezentuje on dawne poglądy na
mechanikę kwantową. Jego wahadło zrobione jest w ten spo­
sób, że amplituda może zmieniać się tylko skokami. Obecnie
wszyscy zegarmistrze wolą używać patentowanych wahadeł
o niewyrażnie określonych wychyleniach.
- Och, chciałbym zrozumieć te wszystkie skomplikowane
sprawy! - zawołał pan Tompkins.
90 • PAN T O M P K I N S W KRAI N I E CZAROW

- Bardzo dobrze - odpowiedział Profesor. - Wstąpiłem do

pubu w drodze na mój odczyt o teorii kwantów, bo zobaczyłem
pana przez okno. Teraz już pora na mnie, jeśli mam się nie
spóźnić na własny odczyt. Ma pan ochotę pójść ze mną?
- O tak, bardzo - odpowiedział pan Tompkłns.
Jak zwykle wielkie audytorium było wypełnione studentami
i pan Tompkins był zadowolony, że udało mu się choć na stop­
niach znaleźć miejsce.

Panie i Panowie! - zaczął Profesor.

W moich dwóch poprzednich odczytach starałem się poka­
zać, w jaki sposób odkrycie górnej granicy wszystkich prędko­
ści fizycznych i analtza pojęcia linii prostej doprowadziły do
całkowitej rewizji klasycznych pojęć przestrzeni i czasu .
Postęp krytycznej analizy podstaw fizyki nie zatrzymał się
jednak w tym stadium i przyszły potem dalsze, jeszcze bardziej
zadziwiające odkrycia i wnioski. Mam tu na myśli gałąź fizyki,
zwaną teorią kwantów, która zajmuje się nie tyle samymi wła­
ściwościami czasu i przestrzeni, ile ruchami i wzajemnymi od­
działywaniami przedmiotów materialnych w czasie i przestrze­
ni. W fizyce klasycznej przyjmowało się zawsze jako oczywiste,
że oddziaływanie między dwoma jakimikolwiek ciałami fizycz­
nymi można uczynić tak małym, jak tego wymagają warunki
doświadczenia, a kiedy to jest potrzebne - praktycznie zredu­
kować do zera. Na przykład w badaniach ciepła wydzielanego
w pewnych procesach obawiano się, że wprowadzenie tenno­
metru zabierze pewną ilość ciepła i w ten sposób zakłóci nor­
malny przebieg obserwowanego zjawiska. Eksperymentator
był przekonany, że przez użycie odpowiednio małego tennome­
tru lub bardzo cienkiej tennopary to zakłócenie można zredu­
kować do wartości poniżej granicy wymaganej dokładności.
przeświadczenie, że każdy proces fizyczny można w zasadzie
obserwować z dowolną, żądaną dokładnością, nie zakłócając
przy tym jego przebiegu , było tak silne, że nikt nie zadał sobie
trudu , aby wyrażnie sformułować to twierdzenie. Wszystkie
ograniczenia dokładności pomiarów uważano wyłącznie za
trudności techniczne. Jednak nowe odkrycia, dokonywane od
 KWANTOWY B I LA R D . 9 1

początku bieżącego stulecia, doprowadziły fizyków do wnio­

sku , że sytuacja jest naprawdę znacznie bardziej skompliko­
wana: w naturze istnieje pewna dolna granica oddziaływania,
której nigdy nie można przekroczyć. Ta naturalna granica do­
kładności jest tak bliska zera, że możemy ją całkowicie zigno­
rować, gdy mamy do czynienia z procesami, do których przy­
wykliśmy w zwykłym życiu, ale nabiera ona znaczenia, kiedy
chodzi o oddziaływanie między tak delikatnymi układami me­
chanicznymi, jak atomy lub cząsteczki.
W roku 1 900 fizyk niemiecki Max Planek, badając teoretycz­
nie warunki równowagi między materią a promieniowaniem,
doszedł do zadziwiaj ącego wniosku , że równowaga taka jest
możliwa tylko przy założeniu , że oddziaływanie mi�dzy mate
rią a promieniowaniem nie zachodzi w sposób ciągły, jak do te
go czasu sądzono, ale w wyniku wielu oddzielnych skoków ".
•

W każdym takim elementarnym akcie oddziaływania zostaj e

przeniesiona pewna określona ilość energii z materii d o pro­
mieniowania lub odwrotnie. Aby osiągnąć zgodność z faktami
doświadczalnymi, trzeba było przyj ąć prostą matematyczną
zależność, wyrażającą proporcjonalność między ilością energii
przekazanej w każdym akcie elementarnym a częstością (czyli
odwrotnością okresu) zjawiska prowadzącego do przekazywa­
nia energii.
Tak więc, oznaczając współczynnik proporcjonalności sym­
bolem h, Planek stwierdził, że najmniejsza porcja, czyli kwant
energii, jaka może być przekazana, wyraża się równaniem

E = hv, (1)

gdzie v oznacza częstość. Stała h m a wartość liczbową

6 , 626x l O 27 erg·s 6 , 626x l O 34 J · s i jest zwykle nazywana
=

stałą Plancka albo stałą kwantową. Jej mała wartość liczbowa

sprawia, że zjawiska kwantowe nie są obserwowane w życiu
codziennym.
Dalszy rozwój tej idei zawdzięczamy Einsteinowi, który kilka
lat później doszedł do wniosku , że promieniowanie nie tylkojes t
wysyłane w określonych oddzielnych porgach, ale że istnieje
92 • P A N T O M P K I N S W K R A I N I E C ZA R O W

ono zawsze tylko w tej Jonnie, sktadąjqc si� z pewnej liczby po

szczególnych .paczek energii", które nazwał kwantami światła.
Kwanty światła, poruszając się, powinny mieć nie tylko ener­
gię h v . lecz również pewien pęd mechaniczny. który zgodnie
z mechaniką relatywistyczną musi być równy ilorazowi ich ener­
gii przez prędkość światła c. Pamiętając. że częstość fali świetlnej
związana jest z j ej długością A równaniem v c/A. możemy napi­
=

sać wzór określający pęd mechaniczny kwantu światła:

p = hv / c = h/A. (2)

Ponieważ działanie mechaniczne, wywołane u<Jerzeniem po­

ruszaj ącego się przedmiotu , określane jest przez jego pęd, mu­
simy dojść do wniosku , że działanie kwantu światła jest tym
większe, im mniejsza jest długość fali. Jeden z najlepszych do­
wodów doświadczalnych słuszności pojęcia kwantów światła
oraz oceny ich energii i pędu przedstawił fizyk amerykański
Arthur Compton. który badał zderzenia pomiędzy kwantami
światła a elektronami . Stwierdził on, że elektrony wprawione
w ruch działaniem promieniowania świetlnego zachowują się
dokładnie tak, jak gdyby były u derzone przez cząstkę o energii
i pędzie danych przez wzory ( 1 ) i (2) . Ze swej strony kwanty
światła podczas zderzeń z elektronami również ulegają pew­
nym zmianom (co do częstości) , co j est całkowicie zgodne
z przewidywaniami teorii.
Możemy obecnie powiedzieć, że jeżeli chodzi o oddziaływanie
z materią, właściwości kwantowe promieniowania są dobrze
ustalonym faktem doświadczalnym.
Dalszy rozwój idei kwantowych zawdzięczamy słynnemu
duńskiemu fizykowi Nielsowi Bohrowi. który w roku 1 9 1 3
pierwszy wyraził pogląd. że dla wewn�trznego ruchu każdego
układu mechanicznego możliwe są tylko pewne określone dys
kretne* wartości energii i że uktad może zmieniać swój stan tyl
ko skokami, przy czym przy każdej zmianie j est wysyłana,
względnie pochłaniana, określona ilość energii. Wzory matema-

* Przez " dyskretne " rozumiemy tu "tworzące zbiór nieciągly" (przyp. tłum.).
 K W A N TO W Y B I L A R D . 9 3

tyczne. określające możliwe stany układów mechanicznych. są

bardziej skomplikowane niż w przypadku promieniowania i nie
będziemy tutaj się nimi zajmować. Wskażemy tylko. że podob­
nie jak w przypadku kwantów światła. gdzie pęd wyznaczony
jest przez długość fali światła. w układzie mechanicznym pęd
Jakiejkolwiek poruszającej się cząstki związany jest z geome­
trycznymi wymiarami obszaru przestrzeni, w którym cząstka
się porusza. Rząd wielkości pędu dany jest wyrażeniem

Pcząstkl '"
hl l .

gdzie l Jest liniowym wymiarem obszaru ruchu. Ze względu na

niezmiernie małą wartość stałej kwantowej zjawiska kwantowe
mogą mieć znaczenie tylko dla ruchów zachodzących w tak
małych obszarach. Jak wnętrza atomów czy cząsteczek. Ma to
bardzo duże znaczenie dla naszego zrozumienia wewnętrznej
struktury materii.
Jednym z najbardziej bezpośrednich dowodów istnienia wie­
lu dyskretnych stanów tych drobnych układów mechanicz­
nych były wyniki doświadczeń Jamesa Francka i Gustava
Hertza. Bombardując atomy elektronami o różnych energiach.
uczeni ci zauważyli, że określone zmiany w stanie atomu na­
stępują tylko wtedy, kiedy energia bombardujących elektro­
nów osiąga pewną określoną wartość. Gdy energię elektronów
utrzymywano poniżej pewnej granicy, nie obserwowano w ato­
mie żadnego efektu , ponieważ zasób energii niesionej przez
każdy elektron nie wystarczał , aby przenieść atom z jednego
stanu kwantowego do następnego.
Tak więc, pod koniec tego pierwszego, wstępnego stadium
rozwoju teorii kwantowej sytuację można by opisać nie jako
modyfikację podstawowych pojęć i zasad fizyki klasycznej . lecz
raczej jako Jej mniej lub bardziej sztuczne ograniczenie przez
tajemnicze warunki kwantowe. wybierające z continuum kla­
sycznie możltwych ruchów tylko dyskretny zbiór ruchów .do­
zwolonych". Jeślt jednak przyjrzymy się dokładniej związkom
między prawami mechaniki klasycznej a tymi warunkami
kwantowymi, do których przyjęcia zmusza nas nasze pogłębio-
94 • PAN T O M P K I N S W KRAI N I E CZAROW

n e doświadczenie. stwierdzimy. że taki układ. zawierający po­

j ęcia klasyczne i kwantowe. jest logicznie niespójny i że wy­
snute z doświadczenia zakazy kwantowe pozbawiaj ą sensu
podstawowe koncepcje mechaniki klasycznej . Istotnie. podsta-

promieni y

źródło
elektronów

� TOR PIERWOTNY
do próżni

Heisenberg i wymyślony przez niego mikroskop promieni y.

wową koncepcją dotyczącą ruchu w teorii klasycznej jest zało­

żenie. że każda poruszająca się cząstka zajmuje w danej chwili
pewne położenie w przestrzeni i ma określoną prędkość. cha­
rakteryzującą czasową zmianę jej położenia na torze.
Te podstawowe pojęcia - położenie. prędkość i tor - na któ­
rych jest oparty wspaniale zbudowany gmach mechaniki kla­
sycznej . powstały ijak wszystkie inne nasze pojęcia) z obserwa-
 K W A N T O W Y B I LA R D . 9 5

cji zjawisk zachodzących wokół nas i , podobnie jak klasyczne

pojęcia przestrzeni i czasu , mogą być przedmiotem daleko idą­
cych modyfikacji, jeśli wymagają tego wyniki doświadczeń roz­
ciągających się na nowe, poprzednio nie zbadane, dziedziny.
Gdybym zapytał kogoś, dlaczego sądzi, że każda poruszają­
ca się cząstka zajmuje w danym momencie pewne położenie,
opisując z biegiem czasu linię zwaną torem, otrzymałbym
przypuszczalnie taką odpowiedż: "ponieważ widzę to, gdy ob­
serwuję ruch " . Przeanalizujmy tę metodę tworzenia klasyczne­
go pojęcia toru i zobaczmy, czy prowadzi ona rzeczywi ście do
określonego wyniku . W tym celu wyobrażmy sobie fizyka, któ­
ry rozporządza naj czulszymi przyrządami wszelkiego rodzaju
i stara się śledzić ruch małego ciała materialnego rzuconego ze
ściany jego laboratorium. Postanowił robić obserwacj e , "wi­
dząc, jak ciało się porusza" , i użył do tego celu małego, ale bar­
dzo precyzyjnego teodolitu . Chcąc widzieć poruszające się cia­
ło, musiał je oczywiście oświetlić, a wiedząc, że światło
wywiera ciśnienie na ciało i może zakłócić przez to jego ruch,
postanowił zastosować oświetlenie krótkimi błyskami, w chwi­
lach kiedy miały być dokonywane obserwacj e . W pierwszym
doświadczeniu decyduje się obserwować tylko przejście ciała
przez dziesięć wybranych punktów toru , dobiera więc tak sła­
be źródło światła, aby całkowity efekt ciśnienia światła pod­
czas dziesięciu kolejnych błysków pozostał w granicach wyma­
ganej przez niego dokładności. W ten sposób, za pomocą
dziesięciu błysków w trakcie spadku ciała, otrzymuje z żądaną
dokładnością dziesięć punktów na torze.
Teraz chce powtórzyć doświadczenie, obserwując przebieg cia­
ła przez sto punktów toru. Zdając sobie sprawę z tego, że sto ko­
lejnych błysków zakłóciłoby obserwowany ruch, osłabia ich na­
tężenie dziesięciokrotnie. W następnym doświadczeniu zamierza
śledzić ruch ciała poprzez tysiąc punktów, osłabia więc natęże­
nie błysku stokrotnie w stosunku do natężenia pierwotnego.
Postępując w taki sposób i stopniowo osłabiając natężenie
oświetlenia, może oglądać ruch ciała w dowolnie wielkiej liczbie
punktów toru , nie powiększając błędów obserwacji poza grani­
ce, j akie sobie wyznaczył na początku . Postępowanie jego,
96 • PAN TO M PK I N S W KRAI N I E CZAROW

w wysokim stopniu wyidealizowane. zasadniczo stanowi ściśle

logiczną metodę rozpoznania toru ciała oraz jego ruchu po tym
torze przez " patrzenie na poruszające się ciało" i. jak Państwo
widzą. w ramach fIzyki klasycznej jest to zupełnie możliwe.
Ale zobaczymy teraz. co się stanie. jeśli wprowadzimy ogra­
niczenia kwantowe i weżmiemy pod uwagę to. że działanie pro­
mieniowania może być przekazywane tylko w postaci kwantów
światła. Widzieliśmy. że nasz obserwator stale obniżał natęże­
nie oświetlenia poruszającego się ciała. Możemy teraz spodzie­
wać się. że nie będzie mógł zmniejszać energii błysku poniżej
wartości jednego kwantu światła. Kwant odbije się od porusza­
j ącego się ciała albo też nie. Jeżeli nie. to obserwacja w ogóle
nie dojdzie do skutku. Widzieliśmy. że efekt uderzenia kwantu
światła jest tym słabszy. im większa jest długość fali. i nasz
obserwator. biorąc to pod uwagę. na pewno będzie chciał sto­
sować światło o coraz większej długości. w miarę jak zwiększa
liczbę obserwacji. Tu jednak napotka inną trudność.
Wiadomo. że w świetle o danej długości fali nie można od­
różnić przedmiotów. których rozmiary są mniejsze od tej dłu­
gości; nie można przecież namalować perskiej miniatury pędz­
lem malarza pokojowego. Używając więc światła coraz bardziej
długofalowego. obserwator będzie pogarszał dokładność swo­
ich spostrzeżeń chwilowego umiejscowienia poruszającego się
ciała i wkrótce dojdzie do tego, że spostrzeżenia jego będą ob­
ciążone niepewnością porównywalną z wymiarami jego labora­
torium, a nawet większą. W końcu zmuszony będzie szukać
kompromisu między wielką liczbą obserwacji podczas ruchu
a niepewnością poszczególnych obserwacji i nigdy nie zdoła
ustalić dokładnego toru ciała w postaci linii matematycznej ta­
kiej , jaką mógł otrzymać jego kolega klasyk. Najlepszym wyni­
kiem. jaki uzyska, będzie rozmyta, dość szeroka wstęga i jeżeli
na wynikach wykonanego doświadczenia oprze swoje poj ęcie
toru. będzie ono odmienne od pojęcia klasycznego.
Opisana metodajest metodą optyczną. Poszukajmy teraz in­
nej możliwości, używając metody mechanicznej . Nasz ekspery­
mentator może sporządzić czuły przyrząd mechaniczny, po­
wiedzmy malutkie dzwoneczki na sprężynkach, reagujące na
 KWANTOWY BILARD . 97

ciała matertalne, które przechodzą w pobliżu dzwoneczków.

Może zawiesić wielką liczbę takich dzwoneczków w obszarze,
w którym obserwowane ciało ma się poruszać. Dzwoneczki
dzwoniące po przejściu ciała wskażą jego tor. W fizyce klasycz­
nej można dzwoneczki dowolnie zmniejszyć, a ich czułość do-

Malutkie dzwoneczki na sprężynkach.

wolnie zwiększyć; w przypadku granicznym nieskończonej

liczby nieskończenie małych dzwoneczków możemy znowu wy­
tworzyć sobie pojęcie toru wyznaczonego z dowolną dokładno­
ścią. Jednak ograniczenia kwantowe dla układów mechanicz­
nych znowu psują sytuację. Jeśli dzwoneczki będą zbyt małe,
ilość pędu, jaką będą odbierać poruszającemu się ciału, bę­
dzie, zgodnie z wzorem (3), zbyt wielka i ruch ulegnie poważne­
mu zakłóceniu nawet przy zderzeniu ciała z jednym tylko
dzwoneczkiem. Jeśli natomiast dzwoneczki będą duże, to rów­
nież duża będzie niepewność położenia ciała, którego przejście
dzwoneczki maj ą sygnalizować. Uzyskany tor znowu będzie
miał postać rozmytej wstęgi.
Obawiam się, że rozważania o eksperymentatorze usiłują­
cym zaobserwować tor poruszającego się ciała mogą robić wra­
żenie zbyt technicznych i że Państwo skłonni są sądzić, iż Jeże­
li nawet nasz obserwator nie potrafi wyznaczyć toru za pomocą
98 • PAN T O M P K I N S W KRA I N I E CZAROW

stosowanych przez siebie środków, to j akieŚ inne, bardziej

skomplikowane urządzenie mogłoby pozwolić na uzyskanie
poszukiwanego wyniku . Muszę j ednak Państwu przypomnieć,
że rozważaliśmy tu nie konkretne doświadczenie, przeprowa­
dzone w j akimś laboratorium fizycznym, lecz idealizacj ę naj ­
bardziej ogólnego zagadnienia pomiaru fizycznego. Jeśli przyj ­
miemy, ż e wszelkie występujące w naszym świecie działania
mogą być zalicwne albo do efektów pola promieniowania, albo
też do zj awisk czysto mechanicznych, to każdy najbardziej
skomplikowany pomiar da się zredukować do elementów opi­
sanych w tych dwóch metodach i ostatecznie doprowadzi do
takiego samego wyniku . Ponieważ nasz idealny "przyrząd po­
miarowy" może objąć cały fizyczny świat, dochodzimy ostatecz­
nie do wniosku, że na takie rzeczy, jak dokładnie wyznaczone
położenie i dokładnie określony tor, nie ma miejsca w świecie
podległym prawom kwantowym.
Wróćmy teraz do naszego eksperymentatora i spróbujmy
znaleźć wzór matematyczny wyrażający ograniczenia nałożone
przez warunki kwantowe. Widzieliśmy już, że w obu zastoso­
wanych metodach pojawiał się zawsze konflikt między wyzna­
czeniem położenia a zaburzeniem prędkości poruszającego się
przedmiotu. W metodzie optycznej zderzenie z kwantem świa­
tła spowoduj e , ze względu na mechaniczne prawo zachowania
pędu , nieokreśloność pędu cząstki porównywalną z pędem
kwantu użytego światła. Wykorzystując wzór (2) możemy więc
napisać wyrażenie na nieoznaczoność pędu cząstki:

�PcząStki '"
h/ t., (4)

a pamiętając, że nieoznaczoność położenia cząstki dana j est

przez długość fali (� q '" t.) , wnioskujemy, iż

(5)

W metodzie mechanicznej pęd poruszaj ącej się cząstki był

niepewny ze względu na ilość pędu oddaną dzwonkom. Stosując
wzór (3) i pamiętając, że w tym przypadku nieoznacwność poło-
 KWANTOWY B I LA R D . 99

żenia jest określona wielkością dzwonka (f>q '" O . dochodzimy

znów do tego samego skończonego wyrażenia. co w poprzednim
przypadku. Tak więc związek (5). po raz pierwszy sformułowany
przez fizyka niemieckiego Wernera Heisenberga. przedstawia
fundamentalną w teorii kwantów relację nieoznaczoności - im
dokładniej wyznacza się pf!d. tym bardziej nieokreślone stqje się
położenie. i na odwrót. Pamiętając. że pęd jest iloczynem masy
poruszającej się cząstki i jej prędkości. możemy napisać

(6)

Dla ciał. z którymi zwykle mamy do czynienia. iloczyn ten

jest śmiesznie mały. Dla lekkiego pyłku o masie 0.000 000 l g
zarówno położenie. jak i prędkość mogą być zmierzone jedno­
cześnie z dokładnością 0.000 000 O l %! Dla elektronu jednak
(mającego masę 1 0 27 g) iloczyn f>v x f>q będzie bliski jedności.
Wewnątrz atomu prędkość elektronu powinna być określona
przynajmniej w granicach ± 1 0 8 cm/s. w przeciwnym razie
elektron ucieknie z atomu. To daje nieoznaczoność położenia
1 0 8 cm. czyli cały obszar atomu. A więc "orbita" elektronu
w atomie jest rozmyta do tego stopnia. że "grubość" toru staje
się równa jego " promieniowi ". Elektron pojawia sif! jednocze­
śnie wszf!dzie dookołajqdra.
W ciągu ostatnich dwudziestu minut starałem się pokazać
Państwu obraz destruktywnych skutków naszej krytyki kla­
sycznych idei dotyczących ruchu. Elegancko i precyzyjnie zde­
finiowane pojęcia klasyczne rozpadły się i ustąpiły miejsca cze­
muś. co nazwałbym " bezkształtną kaszą". Państwo mogą
naturalnie zapytać. w jaki sposób fizycy będą opisywać jakie­
kolwiek zjawiska wobec tego oceanu niepewności. Odpowiem.
że zniszczyliśmy już pojęcia klasyczne. ale nie doszliśmy jesz­
cze do ścisłego sformułowania nowych.
Zajmiemy się tym obecnie. Nie możemy określić położenia
cząstki przez punkt matematyczny ani jej toru przez linię ma­
tematyczną. ponieważ wszystko się rozmyło. Musimy więc
oczywiście zastosować metody dające. że tak powiem . ..gęstość
kaszy" w różnych punktach przestrzeni. Matematycznie ozna-
1 00 • PAN TO M P K I N S W KRA I N I E CZAROW

cza to użycie funkcji ciągłych (takich jak stosowane w hydro­

dynamice) . a fizycznie wymaga od nas przyzwyczajenia się do
takich wyrażeń. jak "ten przedmiot znaj duje się głównie tu . ale
"
częściowo tam. a nawet gdzie indziej albo "ta moneta j est
"
w 75% w mojej kieszeni. a w 25% w pana kieszeni . Zdaj ę so­
bie sprawę z tego. że takie zdania Państwa przerażą. ale ze
względu na małą wartość stałej kwantowej nie będą Państwo
nigdy potrzebowali stosować ich w życiu codziennym. Gdyby
jednak chcieli Państwo studiować fizykę atomową. to szczerze
radziłbym przyzwyczaić się do tych wyrażeń.
Muszę tu ostrzec przed błędnym mniemaniem. że funkcj a
opisująca "gęstość obecności" ma swÓj fizyczny odpowiednik
w naszej trójwymiarowej przestrzeni. Istotnie. jeśli opisujemy
zachowanie się dwóch. powiedzmy. cząstek. musimy odpowie­
dzieć na pytanie dotyczące obecności pierwszej cząstki w jed­
nym miejscu i jednoczesnej obecności drugiej cząstki w jakimś
innym miej scu . Aby to uczynić. należy użyć funkcji sześciu
zmiennych (współrzędnych dwóch cząstek) . które nie mogą
być "zlokalizowane" w przestrzeni trójwymiarowej . Dla bardziej
skomplikowanych układów trzeba posłużyć się funkcją o jesz­
cze większej liczbie zmiennych. W tym sensie "funkcja kwanto­
wo-mechaniczna" j est analogiczna do funkcji potencj ału"
"
układu cząstek w mechanice klasycznej lub do entropii" ukła­
"
du w mechanice statystycznej . Ona tylko opisl!le ruch i poma­
ga nam przewidzieć wynik konkretnego ru chu w danych wa­
ru nkach. Fizyczna rzeczywistość związana jest z cząstkami,
których ruchy opisujemy.
Funkcj a. która opisuje. w jakim stopniu cząstka lub układ
cząstek znaj duje się w poszczególnych miejscach. wymaga for­
muły matematycznej . zawierającej pewne symbole. i oznacza­
na jest za przykładem fizyka austriackiego Erwina Schrodinge­
ra. który pierwszy napisał równanie opisujące zachowanie się
tej funkcji symbolem "''V.
Nie będę zajmował się tutaj dowodem matematycznym tego
fundamentalnego równania. ale chciałbym zwrócić uwagę Pań­
stwa na wymagania. które umożliwiły jego wyprowadzenie.
Najważniejsze z nich jest nader niezwykłe: równanie musi być
 K W A N T O W Y B I LA R D . 1 0 1

napisane w taki sposób. aby funkga. która opisuje ruch cząstki

materialnej. miała wszelkie cechy Junkgifalowej.
Na konieczność przypisania właściwości falowych ruchowi
cząstek materialnych wskazał po raz pierwszy francuski fizyk
Louis de Broglie na podstawie swoich teoretycznych studiów
nad budową atomu . W następnych latach falowe właściwości
ruchu cząstek materialnych zostały potwierdzone przez liczne
doświadczenia. które wykazały istnienie takich zjawisk. j ak
dyfrakga wiązki elektronów przy przejściu przez mały otwór
i interferenga. zachodząca nawet dla takich względnie dużych
i złożonych obiektów. jak cząsteczki chemiczne.
Zaobserwowane właściwości falowe cząstek materialnych
były najzupełniej niezrozumiałe z punktu widzenia klasyczne­
go pojęcia ruchu i sam de Broglie musiał ostatecznie przyjąć
raczej nienaturalny pogląd. że cząstkom "towarzyszą" pewne
fale i że te fale niejako " kierują" ruchem cząstek.
Skoro j ednak porzucamy klasyczne pojęcia i przechodzimy
do opisywania ruchu za pomocą funkcji ciągłych. wymaganie.
aby miały one charakter falowy. staj e się bardziej zrozumiałe.
Oznacza ono po prostu . że nasza funkcja '1'0/ rozprzestrzenia
się nie j ak . powiedzmy. ciepło przenikaj ące poprzez ścianę
ogrzewaną z j ednej strony. lecz podobnie jak odkształcenie
mechaniczne (dżwięk) przechodzące przez ścianę. Wynikaj ą
z tego pewne ściśle określone wymagania c o d o postaci mate­
matycznej szukanego równania. Ten podstawowy warunek -
wraz z żądaniem. aby w zastosowaniu do ciał o dużych ma­
sach. dla których efekty kwantowe winny stawać się tak małe.
że można j e zignorować. nasze równania przechodziły w rów­
nania mechaniki klasycznej - sprowadza zagadnienie znalezie­
nia tych równań do zadania czysto matematycznego.
Jeżeli kogoś z Państwa interesowałoby. jak to równanie wy­
gląda w ostatecznej formie. mogę j e tu wypisać. Oto ono:

W tym równaniu funkcj a U oznacza potencjał sił działają­

cych na cząstkę. która ma masę m Dla danego rozkładu siły
1 02 • P A N T O M P K I N S W K RA I N I E C ZA R O W

równanie daje określone rozwiązanie problemu ruchu . Stoso­

wanie tego "równania falowego Schrodingera" pozwoliło fizy­
kom, w ciągu 1 3 lat·, jakie upłynęły od j ego odkrycia, na wy­
tworzenie sobie najbardziej zupełnego i logicznie spójnego
obrazu wszystkich zjawisk zachodzących w świecie atomów.
Być może niektórzy z Państwa dziwią się, że dotychczas nie
użyłem wyrazu " macierz" , który często słyszy się w związku
z teorią kwantową. Muszę się przyznać, że osobiście nie bardzo
lubię te macierze i wolę obywać się bez nich, ale żeby nie pozo­
stawić Państwa w zupełnej nieświadomości co do tego mate­
matycznego n arzędzia teorii kwantów, powiem o -nich parę
słów. Jak Państwo widzieli, ruch cząstki albo złożonego ukła­
du mechanicznego j est zawsze opisany przez pewne funkcj e
ciągłe. Funkcje t e s ą często bardzo skomplikowane i można j e
przedstawiać w postaci zbioru prostych drgań, tak zwanych
"
" funkcji własnych (podobnie skomplikowany dźwięk składa
się z prostych tonów harmonicznych) . Cały skomplikowany
ruch można opisać przez podanie amplitud poszczególnych
składowych. Wobec tego, że liczba składowych (wyższych har­
monicznych) j est nieskończenie wielka, musimy wypisać nie­
skończone tablice amplitud w takiej postaci:

% 1 %2 %3 ' "
ą2 1 ą22 ą23 . . . ( 8)
ą31 %2 ą33 ' "

Taka tablica może być poddana działaniom matematycznym

według stosunkowo prostych zasad i niektórzy fizycy teoretycy
wolą posługiwać się "macierzami " , zamiast prowadzić oblicze­
nia za pomocą funkcji falowych. "Mechanika macierzowa" , jak
ją niekiedy nazywają, j est zatem po prostu matematyczną mo­
dyfikacją zwykłej "mechaniki falowej " . W tych odczytach, po­
święconych przede wszystkim zagadnieniom zasadniczym, mo­
żemy nie zajmować się tymi sprawami.

• Pisane około roku 1939 (przyp. tłum.).

 K W A N T O WY B I L A R D . 1 0 3

Szczerze żałuję, że ograniczony czas nie pozwala mi omówić

dalszego rozwoju teorii kwantów i jej związków z teorią względ­
ności. W tej dziedzinie największą rolę odegrały prace brytyj ­
skiego fizyka Paula Adriana Maurice'a Diraca, dzięki którym
wyj aśniono wiele interesujących kwestii i które doprowadziły
do ogromnie ważnych odkryć doświadczalnych. Być może, uda
mi się wrócić do tych zagdnień innym razem, ale teraz muszę
kończyć, wyrażając nadzieję, że nasz cykl odczytów przyczynił
się do uzyskania przez Państwa jaśniej szego poglądu na
współczesną koncepcję fizycznego świata i zachęcił was do dal­
szych studiów.
ROZDZ IAŁ 8

KWANTOWA DŻUNGLA

N astępnego poranka pan Tompkins drzemał j eszcze

w łóżku, gdy nagle odczuł czyjąś obecność w pokoj u .
Rozglądaj ąc s i ę ujrzał swego starego przyjaciela - Profesora,
który siedział w fotelu i był zajęty studiowaniem rozłożonej na
kolanach mapy.
- Czy pojedzie pan ze mną? - zapytał Profesor, podnosząc
głowę.
- Dokąd? - odparł pan Tompkins, dziwiąc się wciąż, jak Pro­
fesor dostał się do jego pokoju.
- Obejrzeć słonie, oczywiście, oraz inne zwierzęta dżungli
kwantowej . Właściciel sali bilardowej , w której niedawno byli­
śmy, zdradził mi swój sekret, skąd bierze kość słoniową na bi­
le. Widzi pan ten obszar, który oznaczyłem na mapie czerwo­
nym ołówkiem? Wygląda na to, że wszystko wewnątrz niego
podlega prawom kwantowym, a stała kwantowa ma tam bar­
dzo dużą wartość. Tubylcy sądzą, że cała ta część kraju jest
zamieszkana przez diabły. Obawiam się, że trudno nam przyj­
dzie znaleźć przewodnika. No, ale jeśli pan chce jechać ze mną,
to radzę się pospieszyć. Statek odpływa za godzinę, a musimy
jeszcze po drodze zabrać sir Richarda.
- Kto to jest sir Richard? - zapytał pan Tompkins.
- Jak to, nigdy pan o nim nie słyszał? - zdziwił się Profesor.-
 PAN T O M P K I NS W KRAI N I E CZAROW • 1 05

To przecież słynny łowca tygrysów. Sir Richard zgodził się po­

j echać z nami, gdy obiecałem mu interesujące polowanie.
Przybyli do portu akurat w momencie, gdy ładowano długie
skrzynie ze strzelbami sir Richarda i specjalne kule z ołowiu,
który Profesor zakupił w kopalni ołowiu w pobliżu dżungli
kwantowej . Pan Tompkins był właśnie zajęty rozpakowywaniem
swoich walizek, gdy odczuł miarowe drgania. Wywnioskował
stąd, że statek odpływa. Podróż morska nie była interesująca;
pan Tompkins nie zauważył nawet, kiedy minęła, i oto znaleźli
się już w zachwycającym wschodnim mieście - osiedlu ludzkim
położonym najbliżej tajemniczych obszarów kwantowych.
- Musimy teraz kupić słonia, żeby odbyć na nim podróż
w głąb lądu - powiedział Profesor. - Nie przypuszczam, by któ­
ryś z tubylców zgodził się poj echać z nami, będziemy więc sami
kierować słoniem. Pan się tym zajmie, gdyż mnie pochłoną
obserwacj e naukowe, a sir Richard będzie miał dość roboty
z bronią.
Biedny pan Tompkins był bardzo nieszczęśliwy, gdy na ryn­
ku słoniowym, gdzieś na dalekich peryferiach miasta, zobaczył
z bliska te wielkie zwierzęta. Sir Richard, który znał się na sło­
niach, wybrał ładne, duże zwierzę i zapytał właściciela o cenę.
- Hrup hanek o hobot ham. Hagori ho haraham oh Hohohohi
,

- powiedział krajowiec, błyskając zębami.

- Chce mnóstwo pieniędzy - tłumaczył sir Richard - ale mó-
wi, że to jest słoń z dżungli kwantowej i dlatego jest droższy.
Bierzemy go?
- Oczywiście! - zawołał Profesor. - Słyszałem na statku, że
czasem słonie wychodzą z krainy kwantowej i wówczas tubylcy
j e łapią. Są dużo lepsze od słoni z innych okolic. Dla nas będzie
szczególnie odpowiedni, jeśli pochodzi z dżungli kwantowej .
Pan Tompkins obejrzał słonia ze wszystkich stron. W zacho­
waniu tego wielkiego, pięknego zwierzęcia nie było jednak nic
osobliwego, co wyróżniałoby go od innych słoni, które widział
w ogrodzie zoologicznym.
- Powiedział pan, że to kwantowy słoń, ale mnie się wydaj e
zupełnie zwyczajnym słoniem - zwrócił się d o Profesora. - Nie
zachowuje się bynajmniej tak j ak kule bilardowe zrobione
1 06 • PAN T O M P K I N S W KRAI N I E CZAROW

z kłów jego krewnych. Dlaczego nie rozpływa się we wszystkich

kierunkach?
- Pan doprawdy bardzo wolno myśli. Przecież to wynika z wiel­
kiej masy słonia . Mówiłem już panu kiedyś, że nieoznaczoność
położenia i prędkości zalety od masy. Im większa masa, tym
mniejsza nieoznaczoność. Właśnie dlatego nie obserwuje pan
praw kwantowych w zwykłym świecie, nawet dla tak lekkich ciał,
jak cząstki kurzu . Za to stosują się do nich elektrony, które są bi­
liony bilionów razy lżejsze. W dżungli kwantowej stała kwantowa
jest dość duża, ale jeszcze niedostatecznie wielka, abyśmy mogli
dostrzec jej efekty w zachowaniu się tak ciężkiego zwierzęcia jak
słoń. Nieokreśloność położenia kwantowego słonia można do­
strzec tylko wtedy, gdy bardzo dokładnie obserwuje się jego kon­
tury. Może pan spostrzegł, że powierzchnia jego skóry nie jest
całkiem wyrażna i wydaje się nieco mglista. Ta nieoznaczoność
rośnie powoli z czasem i przypuszczam, że to dało początek miej­
scowej legendzie, iż bardzo stare słonie z dżungli kwantowej są
porośnięte futrem. Przypuszczam jednak, że wszystkie małe zwie­
rzęta podlegają znacznym efektom kwantowym.
- Jak to dobrze - pomyślał pan Tompkins - że nie jedziemy
na tę wyprawę konno. Nigdy bym wtedy nie wiedział, czy koń
jest między mymi kolanami, czy też zupełnie gdzie indziej.
Profesor i sir Richard ze swoimi strzelbami usadowili się
w koszu przymocowanym na grzbiecie słonia, a pan Tompkins,
pełniąc nową dla siebie funkcję kornaka, siadł z kijem w ręku
na jego karku. Ruszyli powoli w stronę tajemniczej dżungli.
W mieście powiedziano im, że droga potrwa około godziny.
Pan Tompkins, starając się utrzymać równowagę między usza­
mi słonia, postanowił wykorzystać ten czas, aby jak najwięcej
dowiedzieć się od Profesora o zjawiskach kwantowych.
- Czy mógłby pan powiedzieć mi - zapytał, odwracając się
w stronę Profesora - dlaczego ciała o małych masach zacho­
wują się tak dziwnie i jakie jest właściwie znaczenie stałej
kwantowej, o której pan tyle mówi?
- O, to nie tak trudno zrozumieć. Dziwne zachowanie się
przedmiotów w świecie kwantowym wynika z tego, że pan pa­
trzy na nie.
 KWANTOWA DŻUN GLA . 1 0 7

- Czy są tak nieśmiałe? - u śmiechnął się pan Tompkins.

- "Nieśmiałe" nie jest odpowiednim słowem - odpowiedział
surowo Profesor. - Sprawa polega na tym, że obserwując ruch,
zakłócamy go tym samym. Istotnie, jeśli dowiaduje się pan
czegoś o ruchu ciała, oznacza to, że poruszające się ciało
oddziałało w pewien sposób na pana zmysły lub przyrządy,
których pan użył. Wobec zasady równości działania i przeciw­
działania musimy wyciągnąć wniosek, że pana przyrząd po­
miarowy również oddziałał na ciało i w ten sposób "popsuł"
jego ruch, wprowadzaj ąc nieoznaczoność w jego położenie
i prędkość.
- No dobrze - odpowiedział pan Tompkins. - Gdybym do­
tknął kuli bilardowej , to z pewnością zakłóciłbym jej ruch, ale
ja tylko patrzyłem na nią; czyżby to mogło wywołać zakłóce­
nia?
- Oczywiście, że tak. Nie może pan przecież zobaczyć kuli
w ciemności, a jeśli ją pan oświetli, to promienie świetlne odbi­
jające się od kuli i tym samym czyniące ją widoczną będą od­
działywały na kulę (nazywamy to ciśnieniem Światła) i "popsu­
ją" jej ruch.
- A przypuśćmy, że użyję bardzo czułych i delikatnych przy­
rządów. Czy mógłbym u czynić oddziaływanie moich przyrzą­
dów na kulę tak słabym, że można byłoby je pominąć?
- Tak właśnie sądziliśmy w fizyce klasycznej , zanim nie od­
kryto kwantu działania. Na początku tego stulecia stało się ja­
sne, że działania na jakikolwiek przedmiot nie można uczynić
mniejszym od pewnej określonej wielkości, zwanej stałą kwan­
tową i zazwyczaj oznaczanej symbolem h. W zwykłym świecie
kwant działania wyraża się liczbą o dwudziestu sześciu zerach
po przecinku i ma znaczenie tylko dla tak lekkich przedmiotów
jak elektrony, które ze względu na bardzo małą masę odczu­
wają bardzo małe działania. W dżungli kwantowej , dokąd wła­
śnie się zbliżamy, kwant działania jest bardzo duży. To surowy
świat, w którym nie jest możliwe działanie delikatne. Jeśli
w takim świecie ktoś będzie próbował bawić się z kotkiem, to
albo zwierzę nic nie odczuje, albo pierwszy kwant pieszczoty
złamie mu kark.
1 08 • PAN T O M P K I N S W KRAI N I E C ZAROW

- N o tak - powiedział pan Tompkins - a jeżeli nikt nie pa­

trzy. to czy ciała zachowują się przyzwoicie. to znaczy w spo­
sób odpowiadający zwykłym pojęciom?
- Jeśli nikt nie patrzy. to nikt nie może wiedzieć. jak się za­
chowują. Pańskie pytanie nie ma więc sensu fizycznego.
- To już wygląda mi na fIlozofię! - wykrzylmął pan Tompkins.
- Jeżeli pan chce. może pan to nazwać filozofią - Profesor
był wyraźnie urażony - ale w rzeczywistości jest to zasada no­
woczesnej fizyki : nigdy nie mówić o rzeczach, o których nic si�
nie wie. Wszystkie nowoczesne teorie są oparte na tej z_asadzie.
chociaż filozofowie często na to nie zwracaj ą uwagi. Na przy­
kład słynny niemiecki filozof Kant poświęcił dużo czasu na za­
stanawianie się nad właściwościami ciał nie takich jak nam
"
się wydają". lecz "jakimi są same w sobie". Dla nowoczesnego
fizyka tylko tak zwane szeczy obserwowalne " (przede wszyst­
kim właściwości obserwowalne) mają jakieś znaczenie i cała
nowoczesna fizyka j est oparta na ich wzajemnych związkach.
Rzeczy. których nie można zaobserwować. nadają się tylko do
igraszek myślowych; nie ma żadnych ograniczeń przy wynaj­
dywaniu ich i żadnych możliwości sprawdzenia. czy istnieją.
ani zrobienia z nich jakiegokolwiek użytku . Rzekłbym . . .
W tym momencie rozległ się straszliwy ryk i słoń uskoczył
w bok tak nagle. że pan Tompkins omal nie spadł na ziemię.
Duże stado tygrysów zaatakowało słonia. obskakując go rów­
nocześnie ze wszystkich stron. Sir Richard pochwycił strzelbę
i celując między oczy najbliższego tygrysa pociągnął za spust.
W następnej chwili pan Tompkins usłyszł ostre myśliwskie
przekleństwo. Sir Richard przestrzelił głowę tygrysa. nie wy­
rządzając mu żadnej krzywdy.
- Niech pan dalej strzela! - krzylmął Profesor. - Proszę roz­
siewać ogień wokoło i nie tracić czasu na celowanie dokładne.
Tu jest tylko jeden tygrys. ale jest rozmyty wokół słonia i naszą
jedyną nadzieją jest podnieść hamiltonian.
Profesor chwycił drugą strzelbę i kanonada strzałów zmie­
szała się z rykami kwantowego tygrysa. Panu Tompkinsowi
zdawało się. że cała wieczność minęła. zanim to wszystko usta­
ło. Jedna z kul " trafiła do celu " i tygrys. który raptem stał się
 KWANTOWA D Ż U N GLA . 1 09

Duze stado rozmytych tygrysów zaatakowało słonia. obskakując

go ze wszystkich stron.

jednym zwierzęciem. został gwałtownie odrzucony. Jego mar­

twe ciało opisało łuk w powietrzu i spadło daleko wśród palm.
- Kto to jest Hamiltonian? - zapytał pan Tompkins . gdy
wszystko się uspokoiło. - Czy to jakiś słynny myśliwy. którego
chciał pan wskrzesić. żeby nam pomógł?
- O. bardzo przepraszam - odpowiedział Profesor. - W ogniu
walki użyłem j ęzyka naukowego. którego pan oczywiście nie
1 10 • P A N T O M P K I N S W K R A I N I E C ZA R O W

może rozumieć. Hamiltonian to jest wyrażenie matematyczne.

opisujące oddziaływanie kwantowe między dwoma ciałami.
Nazwa pochodzi od nazwiska irlandzkiego matematyka Willia­
ma Hamiltona. który pierwszy użył tego wyrażenia matema­
tycznego. Chciałem tylko powiedzieć. że wystrzeliwując więcej
kwantowych kul. zwiększamy prawdopodobieństwo oddziała­
nia pomiędzy kulą a ciałem tygrysa. Widzi pan. w świecie
kwantowym celując dokładnie nie można być pewnym trafie­
nia. Ze względu na nieokreśloność położenia kuli i samego ce­
lu istniej e tylko skończone prawdopodobieństwo trafienia.
a nigdy nie ma pewności. W naszym przypadku wystrzeliliśmy
co najmniej trzydzieści kul. zanim trafiliśmy tygrysa. a wtedy
działanie kuli na zwierzę było tak gwałtowne. że odrzuciło da­
leko j ego ciało. To samo dzieje się w naszym świecie w dużo
mniejszej skali. Jak już wsponmiałem. aby cokolwiek zauwa­
żyć w zwykłym świecie . trzeba badać zachowanie się tak ma­
łych cząstek jak elektrony. Pewnie pan słyszał. że atom składa
się ze stosunkowo ciężkiego jądra i krążących wokół niego
elektronów. Początkowo myślano. że ruch elektronów wokół
jądra jest zupełnie podobny do ruchu planet wokół Słońca. ale
głębsza analiza wykazała. że zwykłe pojęcia dotyczące ruchu
są zbyt mało subtelne dla tak miniaturowych układów jak ato­
my. Odziaływania. które odgrywaj ą ważną rolę wewnątrz ato­
mu. są tego samego rzędu wielkości. co elementarny kwant
działania. i wobec tego cały obraz jest mocno rozmyty . Ruch
elektronu wokół jądra atomowego przypomina pod wieloma
względami ruch tygrysa. który wydawał się znajdować jedno­
cześnie ze wszystkich stron naszego słonia.
- A czy ktoś strzela do elektronu. tak jak my do tygrysa?
- Ależ tak. oczywiście. Czasami j ądro wysyła bardzo ener-
giczne kwanty światła. Można również strzelać do elektronu
z zewnątrz atomu. oświetlaj ąc go wiązką światła. I wszystko
dzieje się tak jak tu z naszym tygrysem. Wiele kwantów światła
przechodzi przez miejsce. w którym znajduje się elektron. bez
żadnego skutku. aż w końcu jeden z nich wytrąci z atomu
elektron. Na system kwantowy nie można oddziałać tylko tro
chf; albo pozostaje nienaru szony. albo zmienia się całkowicie.
 KWA N TO W A D Ż U N G L A . 1 1 1

Sir Richard był już gotowy do strzału . gdy Profesor go powstrzymał.

- Zupełnie jak z biednym kotkiem. którego w świecie kwan­

towym nie można głaskać. nie zabij aj ąc go - wywnioskował
pan Tompkins.
- Spójrzcie. gazele! I j akie ich mnóstwo - zawołał sir Ri­
chard. podnosząc strzelbę. Istotnie. wielkie stado gazeli wynu­
rzało się z zarośli bambusowych.
Tresowane gazele - pomyślał pan Tompkins. - Biegną jak
regularny oddział żołnierzy na paradzie. Ciekaw jestem. czy to
także j akiś efekt kwantowy?
Stado gazeli szybko zbliżało się do słonia i sir Richard był
już gotowy do strzału . gdy Profesor powstrzymał go.
1 12 • P A N T O M P K I N S W K RA I N I E C Z A R O W

- Niech p an nie marnuje naboi, istnieje bardzo mała szansa

trafienia zwierzęcia, gdy porusza się, tworząc prążki dyfrakcyjne.
- Co pan miał na myśli, mówiąc zwierzę? - wykrzyknął sir
Richard. - Tu jest przecież przynajmniej kilka tuzinów gazeli.
- O nie, tu jest tylko jedna mała gazela. Jest czymś przera­
żona i biegnie przez zarośla bambusowe. "Rozmazanie " wszyst­
kich ciał ma właściwość analogiczną do zwykłego światła.
PrLechodząc przez regularny układ otworów, na przykład mię­
dzy pniami bambusów, daj e zj awisko dyfrakcji, o którym
z pewnością słyszeli panowie w szkole. Dlatego właśnie może­
my mówić o falowym charakterze materii.
Ale ani pan Tompkins, ani sir Richard nie wiedzieli, co ozna­
cza taj emnicze słowo " dyfrakcja" i rozmowa na tym się urwała.
Posuwaj ąc się dalej przez kraj kwantowy, nasi podróżnicy
spotkali się z wieloma innymi ciekawymi zjawiskami, jak na
przykład kwantowe moskity, których ze względu na bardzo
małą masę w ogóle nie można było zlokalizować, oraz bardzo
śmieszne kwantowe małpki. Zbliżali się teraz do czegoś, co wy­
glądało na wioskę krajowców.
- Nie wiedziałem - powiedział Profesor - że te obszary są za­
mieszkane przez ludzi. Sądząc z odgłosów, musi tam akurat
odbywać się jakaś uroczystość. Czy słyszycie nieustający hałas
dzwonków?
Trudno było odróżnić poszczególne postacie krajowców tań­
czących j akiś dziki taniec wokół wielkiego ogniska. Z tłumu
podnosiły się stale brązowe ręce z dzwonkami rozmaitych wiel­
kości. Gdy podróżnicy zbliżyli się Jeszcze bardziej , wszystko,
łącznie z chatami i otaczającymi je dużymi drzewami, zaczęło
się rozmazywać. Dźwięk dzwonków stał się nie do zniesienia
dla uszu pana Tompkinsa. Wyciągnął rękę, chwycił coś i od­
rzucił to od siebie. Budzik uderzył w szklankę wody stojącą na
nocnym stoliku obok łóżka i strumień. zimnej wody przywrócił
panu Tompkinsowi przytomność. Wyskoczył z łóżka i zaczął
się szybko ubierać. Za pół godZiny musi być w banku .
 ROZDZ I AŁ 9

DEMON MAXWELLA

W ciągu wielu miesięcy pan Tompkins przeżywał nad­

zwyczajne przygody. w czasie których Profesor usiło­
wał wprowadzać go w tajniki fizyki. W tym czasie był coraz
bardziej oczarowany córką Profesora i w koncu zdecydował się.
raczej nieśmiało. poprosić ją o rękę. Maud przyjęła oświadczy­
ny i wkrótce odbył się ślub. W swojej nowej roli teścia Profesor
uważał za swój obowiązek rozszerzać wiedzę zięcia o fizyce i jej
ostatnich osiągnięciach.
Pewnego niedzielnego popołudnia państwo Tompkinsowie
odpoczywali na fotelach w swoim przytulnym mieszkaniu . Ona
była zatopiona w lekturze naj świeższego numeru "Vogue" . a on
czytał artykuł w czasopiśmie "Esquire" .
Raptem pan Tompkins wykrzyknął: - Tu piszą o systemie
gry. który jest pewny!
- Czy sądzisz naprawdę. że ten system jest cokolwiek wart?
- zapytała Maud. niechętnie podnosząc oczy znad magazynu
mód. - Ojciec zawsze twierdzi. że nie istnieje nic takiego jak
pewny system gry.
- Ale popatrz. Maud - odpowiedział pan Tompkins. wskazu­
jąc żonie artykuł. który uważnie studiował już od pół godziny."

" "Esqiure", styczeń 1940.

1 1 LI • PAN TOMPKINS W KRAI N I E CZAROW

Ale tym razem musisz wygrać!

- Nie znam innych systemów gry, lecz ten opiera się wyłącznie
na zasadach matematycznych, i to prostych; doprawdy nie
wtem, jak taki system mógłby zawieść . Wszystko, co trzeba
zrobić, sprowadza się do wypisania trzech liczb:

1 , 2, 3

na kartce papieru i zastosowania kilku prostych reguł poda­

nych tutaj .
 DEMON MAXWELLA . 1 1 5

- A więc spróbujmy! - zaproponowała Maud, objawiając co­

raz większe zainteresowanie. - Na czym polegają te reguły?
- Zacznijmy od przykładu podanego w artykule. To chyba
najlepsza droga nauczenia się zasad gry. W artykule wyjaśnia­
ją reguły na przykładzie gry w ruletkę, gdzie stawia się na czer­
wone lub czarne; to tak samo jak w grze w monety, gdy trzeba
typować orła lub reszkę. Wypisuję

1 , 2, 3

a reguła głosi, że muszę postawić na liczbę będącą sumą dwóch

liczb skrajnych ciągu. Biorę więc jeden plus trzy sztony, czyli
cztery sztony, i stawiam je na przykład na czerwone. Jeśli wy­
gram, wykreślę liczby jeden oraz trzy i postawię tyle sztonów,
ile wynosi pozostała liczba, czyli dwa. Jeśli przegram, umiesz­
czę straconą sumę na końcu ciągu i zastosuję tę samą regułę
do znalezienia następnej liczby sztonów, jaką mam postawić.
Przypuśćmy więc, że kula zatrzymała się na czarnym i krupier
zabrał moje cztery sztony. Mój nowy ciąg będzie tak wyglądał:

1 , 2, 3 , 4

a moja następna stawka wyniesie jeden plus cztery, czyli pięć.

Załóżmy, że przegrywam raz jeszcze. Artykuł twierdzi, że mu­
szę postępować dalej w ten sam sposób, umieszczając liczbę 5
na końcu serii i kładąc na stole sześć sztonów.
- Ale tym razem musisz wygrać! - wykrzyknęła Maud, wpa­
dając w podniecenie. - Nie możesz przecież stale przegrywać.
- Niekoniecznie - odrzekł pan Tompkins. - Jako chłopiec
grywałem z kolegami w monety i, wierz mi lub nie, widziałem
kiedyś, jak orzeł wyszedł dziesięć razy z rzędu. Przypuśćmy
jednak, jak zaleca artykuł, że tym razem wygram. Zabieram
swoje dwanaście sztonów, mam jednak o trzy sztony mniej niż
na początku gry. Działając zgodnie z podanymi zasadami, wy­
kreślam liczby l i 5, a mój ciąg wygląda teraz tak:

J , 2, 3 , 4, �
1 16 • PAN T O M P KI N S W KRA I N I E CZAROW

Moja następna stawka wynosi dwa plus cztery, czyli znowu

sześć sztonów.
- Tu napisano, że i teraz przegrywasz - westchnęła Maud, czy­
tając mężowi przez ramię. - To znaczy, że musisz umieścić sześć
na końcu ciągu i postawić osiem sztonów. Wygrywasz, prawda?
- Tak jest, lecz potem znów przegrywam. Mój ciąg wygląda
teraz tak:

J , 2, 3, 4, j, 6, 8

i tym razem muszę postawić dziesięć sztonów. Wygrywam. Wy­

kreślam liczby 2 i 8, a dalej stawiam trzy plus sześć, czyli dzie­
więć. Ale i tym razem przegrywam.
- To zły przykład - powiedziała Maud, wydymając wargi. -
Jak dotąd wygrałeś tylko raz, a przegrałeś trzy razy. To nie­
sprawiedliwe.
- Nic nie szkodzi, nic nie szkodzi - odrzekł pan Tompkins ze
spokojną pewnością siebie magika. - I tak wygramy po zakoń­
czeniu cyklu . Przy ostatnim obrocie ruletki straciłem dziewięć
sztonów, dodaję więc tę liczbę na końcu ciągu . Wygląda teraz
tak:

J , �, 3, 4, j, 6, łJ, 9

i stawiam dwanaście sztonów. Tym razem wygrywam, wykre­

ślam liczby 3 i 9, stawiam sumę pozostałych dwóch liczb,
a więc dziesięć sztonów. Druga kolejna wygrana kończy cykl,
gdyż teraz wykreśliłem już wszystkie cyfry. Wzbogaciłem się
ostatecznie o sześć sztonów, mimo że wygrałem tylko cztery
razy, a przegrałem pięćl
- Czy jesteś pewien, że wygrałeś sześć szto9 ów? - zapytała
Maud z powątpiewaniem w głosie.
- Najzupełniej . Widzisz, to taki system, że ilekroć kończy się
cykl, zostajesz z wygraną sześciu sztonów. Można to wykazać
za pomocą prostej arytmetyki; dlatego właśnie twierdzę, że to
jest matematyczna metoda i nie może zawieść. Jeśli nie wie­
rzysz, weź kartkę papieru i sprawdź sama.
 D E M O N MAXWE LLA . 1 1 7

- W porządku. Wierzę na słowo, że tak właśnie działa ten

system gry - powiedziała Maud w zamyśleniu. - Ale sześć szto­
nów to niewielka wygrana.
- Mylisz się, zupełnie wystarczająca, jeśl1 jesteś pewna, że
pozostanie ci po każdym zakończeniu cyklu . Możesz przecież
powtarzać tę procedurę stale od nowa, za każdym razem za­
czynając od 1 , 2, 3 i zarabiając ostatecznie tyle pieniędzy, He
tylko zechcesz. Czy to nie wspaniałe?
- Cudowne - wykrzyknęła Maud. - Będziesz więc mógł rzu ­
cić pracę w banku , przeprowadzimy się do lepszego mieszka­
nia, a rano widziałam na wystawie sklepowej prześliczne futro.
Kosztuje zaledwie . . .
- Kupimy j e oczywiście, ale przede wszystkim musimy pręd­
ko pojechać do Monte Carlo . Mnóstwo innych ludzi czytało
chyba ten artykuł, a byłoby bardzo smutne, gdybyśmy tam po­
j echali po to tylko, by stwierdzić , że ktoś nas już uprzedził
i rozbił bank w Monte Carlo.
- Zatelefonuję do biura podróży - zaproponowała Maud -
i dowiem się, kiedy odlatuje najbliższy samolot.
- Dokąd się tak spieszycie? - zapytał znajomy głos z hallu .
Oj ciec Maud wszedł do pokojU i ze zdumieniem spojrzał na
podnieconą parę.
- Lecimy do Monte Carlo najbliższym samolotem i wrócimy
do domu bardzo bogaci - powiedział pan Tompkins, wstając
na powitanie Profesora.
- Och, rozumiem - odparł z uśmiechem Profesor, sadowiąc
się wygodnie w staromodnym fotelu koło kominka. - Macie no­
wą metodę gry?
- Tak, lecz tym razem jest to dobra metoda, ojcze - zaprote­
stowała Maud, wciąż jeszcze trzymając rękę na telefonie.
- Tak - dorzucił pan Tompklns, wręczając Profesorowi ma­
gazyn. - To niezawodny system gry.
- Czy naprawdę? - z uśmiechem zapytał Profesor. - No do­
brze, zobaczymy.
Po pobieżnym przejrzeniu artykułu ciągnął dalej :
- Najbardziej znamienną cechą waszego systemu jest to, że
reguła rządząca wysokością stawki wymaga podwyższenia staw-
1 18 • P A N TO M P K I N S W K R A I N I E C Z A R O W

ki p o każdej przegranej i obniżenia p o każdej wygranej . Jeśli

więc będziecie na zmianę i regularnie wygrywać i tracić, wasz
kapitał będzie rósł i malał, przy czym każdy wzrost kapitału bę­
dzie nieco większy od poprzedzaj ącego go zmniejszenia się.
W takim przypadku zostaniecie oczywiście milionerami w krót­
kim czasie. Lecz bez wątpienia rozumiecie chyba, że regular­
ność taka zdarza się niezmiernie rzadko. Istotnie, prawdopodo­
bieństwo wystąpienia tak regularnie zmiennej serii jest równie
małe jak prawdopodobieństwo wystąpienia takiej' samej liczby
kolejnych wygranych. Musimy więc zobaczyć, co będzie, jeśli
wiele razy kolejno wygracie lub stracicie. Jeśli traficie na to, co
gracze nazywają szczęśliwą serią, wasza metoda zmusi was do
obniżenia lub przynaj mniej niepodnoszenia stawki po każdej
wygranej , tak że wasza ostateczna wygrana będzie niezbyt wy­
soka. Z drugiej strony, ponieważ musicie podnieść stawkę po
każdej przegranej , " czarna seria" może spowodować katastrofę
i wyeliminować was z gry. Możecie teraz zobaczyć, że krzywa
przedstawiająca zmianę waszego kapitału składa się z wielu po­
wolnych wzrostów, przerywanych bardzo ostrymi spadkami.
Jest zupełnie prawdopodobne, że na początku gry znajdziecie
się na długiej , powoli wznoszącej się części krzywej i chwilowo
będziecie mieli przyjemne uczucie, jakie daje obserwacja powol­
nego, lecz stałego wzrostu kapitału. Jeśli jednak, w nadziei co­
raz większego zysku , będziecie przedłużali grę, niespodziewanie
dojdziecie do ostrego spadku , który może być tak głęboki. że po­
stawicie i stracicie ostatni grosz. Można wykazać, i to w sposób
jak najbardziej ogólny, że w tym czy jakimkolwiek innym syste­
mie gry prawdopodobieństwo dojścia krzywej do punktu podwo­
jenia kapitału równe jest prawdopodobieństwu dojścia do zera.
Innymi słowy, szanse ostatecznego wygrania są dokładnie takie
same, jak gdybyście postawili wszystkie swoje pieniądze na
czerwone lub czarne i przy jednym obrocie koła podwoili kapitał
bądż stracili wszystko. A zatem taki system może najwyżej za­
pewnić przedłużenie gry i dać wam większą przyjemność za wa­
sze pieniądze. Jeśli tego jednak pragniecie, nie musicie postępo­
wać w sposób tak skomplikowany. Jak wiecie, na kole rulety
znajduje się trzydzieści sześć liczb i nic nie stoi na przeszkodzie,
 D E M O N MAXWE L LA . 1 1 9

by obstawić wszystkie liczby z wyjątkiem jednej . Macie wtedy

trzydzieści pięć szans na trzydzieści sześć, że wygracie i że bank
wypłaci wam o jeden szton więcej ponad trzydzieści pięć, które
postawiliście. Lecz mniej więcej raz na trzydzieści sześć obrotów
kula zatrzyma się na tej właśnie liczbie, której nie obstawiliście,
i stracicie całe trzydzieści pięć sztonów. Grajcie w ten sposób
dostatecznie długo, a krzywa waszego kapitału będzie wyglądała
dokładnie tak samo jak krzywa, którą otrzymacie przy zastoso­
waniu systemu zalecanego przez wasz magazyn.
Zakładałem przy tym oczywiście, że kasyno nie zastrzega
sobie żadnych zarobków. W rzeczywistości wszystkie koła rule­
tek, jakie widziałem, mają pole zerowe, a często nawet dwa, co
zwiększa szanse przegranej gracza. Niezależnie od systemu , ja­
ki stosuje, pieniądze gracza przeciekają stopniowo z j ego kie­
szeni do kieszeni właściciela kasyna.
- Chciałeś przez to powiedzieć - rzekł przygnębiony pan
Tompkins - że nie istniej e żaden dobry system gry i nie ma
możliwości wygrania pieniędzy bez ryzykowania nieco większej
możliwości ich straty?
- Dokładnie to właśnie miałem na myśli - powiedział Profe­
sor. - Co więcej , to, o czym mówiłem, stosuje się nie tylko do
spraw stosunkowo mało ważnych jak zagadnienie gier loso­
wych, lecz również do bardzo wielu różnorodnych zj awisk fi­
zycznych , na pierwszy rzut oka nie mających nic wspólnego
z prawami prawdopodobieństwa. Jeśli umielibyście wymyślić
system obalający zasady prawdopodobieństwa, moglibyście
zastosować taki system do zagadnień znacznie bardziej pod­
niecaj ących niż wygranie pieniędzy. Można by zbudować sa­
mochody jeżdżące bez paliwa lub fabryki pracujące bez węgla ­
mielibyście mnóstwo fantastycznych możliwości!
- Gdzieś czytałem o takich hipotetycznych maszynach; zda­
j e się, że nazywają je maszynami zbudowanymi na zasadzie
perpetuwn mobile - powiedział pan Tompkins. - Jeśli sobie do­
brze przypominam, maszyny pracujące bez zużycia paliwa
uważane są za rzecz niemożliwą, gdyż nie można wytwarzać
energii z niczego. Tak czy inaczej , maszyny takie nie mają nic
wspólnego z grami.
1 20 • P A N T O M P K I N S W K R A I N I E C ZA R O W

- Masz zupełną rację, mój chłopcze - zgodził się Profesor,

zadowolony, iż jego zięć ma jakiekolwiek przynajmniej pojęcie
o fizyce. - Takie perpetuwn mobile, "perpetuum mobile pierw­
szego rodzaju " , jak się to mówi , nie może istnieć, bo j est
sprzeczne z prawem zachowania energii. Maszyny pracujące
bez zużycia paliwa, które miałem na myśli, są jednak innego
typu ; to "perpetuum mobile drugiego rodzaju " . Zadaniem ich
nie jest wytwarzanie energii z niczego, lecz czerpanie energii
z otaczających zbiorników ciepła na Ziemi, w morzach i powie­
trzu. Na przykład, można sobie wyobrazić parowiec, w którego
kotłach powstaje para nie dzięki spalaniu węgla, lecz wskutek
pobierania ciepła z otaczającej wody. Istotnie, gdyby można
było zmusić ciepło do płynięcia z ośrodka zimniejszego do cie­
plejszego, zamiast na odwrót, można by zbudować układ,
w który wpompowywano by wodę morską, pozbawiano ją zaso­
bu ciepła i powstające bloki lodu wyrzucano za burtę. Gdy litr
chłodnej wody zamarza, oddaje dość ciepła, by ogrzać inny litr
chłodnej wody niemal do wrzenia. Przepompowując kilka li­
trów wody morskiej na minutę, można by odebrać jej ilość cie­
pła wystarczającą do napędu dużego silnika. Z praktycznego
punktu widzenia perpetuum mobile drugiego rodzaju jest tak
samo dobre jak maszyna przeznaczona do wytwarzania energii
z niczego. Działające perpetuwn mobile zapewniłoby każdemu
człowiekowi na Ziemi równie beztroski żywot, jaki mógłby
wieść gracz mający niezawodny system gry. Niestety, j est to
równie niemożliwe, gdyż jedno i drugie w ten sam sposób na­
rusza prawa prawdopodobieństwa.
- Przyznaj ę , że pomysł czerpania ciepła z wody morskiej
w celu wytwarzania pary w kotłach statku jest zupełnie zwa­
riowany - powiedział pan Tompkins. - Nie mogę jednak doszu­
kać się jakiegokolwiek związku między tymi zagadnieniami
a regułami rządzącymi grą. Nie zalecasz chyba zastosowania
kości do gry i kół rulety jako części ruchomych w tych bezpali­
wowych maszynach?
- Oczywiście, że nie! - roześmiał się Profesor. - Przynajmniej
nie sądzę, by najbardziej nawet zwariowany wynalazca perpe
tuwn mobile wpadł już na taki pomysł. Rzecz w tym. że same
 D E M O N MAXWE LLA . 1 2 1

procesy cieplne są w swojej istocie bardzo zbliżone do gry

w kości, a oczekiwanie, że ciepło popłynie z ciała zimniejszego
do cieplejszego, przypomina marzenie o tym, iż pieniądze po­
płyną z banku kasyna do twojej kieszeni.
- Czy uważasz, że bank jest chłodny, a moja kieszeń gorąca?
- spytał pan Tompkins, teraz już zupełnie zdezorientowany.
- W pewnym sensie tak - odrzekł Profesor. - Gdybyś nie opu-
ścił mego wykładu w zeszłym tygodniu , wiedziałbyś obecnie, że
ciepło to nic innego jak szybkie, nie uporządkowane ruchy nie­
zliczonych cząstek, znanych jako atomy i cząsteczki, z których
zbudowane są wszystkie ciała materialne. Im gwałtowniejsze są
ruchy molekularne, tym cieplejsze wydaje się nam dane ciało.
Ze względu na to, że ruchy cząsteczek są zupełnie nie uporząd­
kowane, podlegaj ą one prawom prawdopodobieństwa; łatwo
wykazać, że najbardziej prawdopodobnym stanem układu zło­
żonego z wielkiej liczby cząstek jest bardziej lub mniej jedno­
rodny rozkład między nimi całego zasobu energii. Jeśli pod­
grzać cząsteczki z jednej strony, zaczynają się w tym miejscu
szybciej poruszać; należy wówczas oczekiwać, że drogą dużej
liczby przypadkowych zderzeń ten nadmiar energii zostanie
szybko równomiernie rozdzielony między wszystkie pozostałe
cząsteczki. Ponieważ jednak zderzenia są czysto przypadkowe,
istnieje także możliwość, że przypadkowo pewna część cząste­
czek zdobędzie większą część dostępnej energii kosztem pozo­
stałych . Takie samorzutne zagęszczenie się energii cieplnej
w j ednej części ciała będzie odpowiadało przepływowi ciepła
przeciwnemu do gradientu temperatury. W zasadzie nie jest to
niemożliwe. Jeśli jednak spróbujemy obliczyć względne praw­
dopodobieństwo wystąpienia takiego samorzutnego zagęszcze­
nia ciepła, otrzymamy tak małe wartości liczbowe, że zjawisko
to można uznać za praktycznie niemożliwe.
- 0, teraz już rozumiem - powiedział pan Tompkins. - Masz
na myśli, że perpetuum mobile drugiego rodzaj u może nagle
zaistnieć jeden raz, lecz szanse tego zdarzenia są tak niewiel­
kie, jak w grze w kości wyrzucenie siódemki sto razy pod rząd.
- Szanse są jeszcze mniejsze - powiedział Profesor. - W grze
przeciwko naturze prawdopodobieństwo wygranej jest tak ma-
1 22 • PAN T O M P K I N S W KRA I N I E CZAROW

łe, że trudno j e nawet wyrazić słowami. Mogę na przykład obli­

czyć prawdopodobieństwo tego , by całe powietrze znajdujące
się w tym pokoju zebrało się nagle pod stołem, wytwarzaj ąc
bezwzględną próżnię wszędzie indziej . Liczba kolejnych rzutów
kości odpowiada liczbie cząsteczek w pokoju, muszę więc obli­
czyć, ile ich tu jest. O ile pamiętam, liczba �ząsteczek znajdu­
jących się w centymetrze sześciennym powietrza pod ciśnie­
niem atmosferycznym wyraża się liczbą o dwudziestu cyfrach,
w sumie więc liczbę cząsteczek powietrza w tym pokoju podaje
liczba złożona z około dwudziestu siedmiu cyfr. Przestrzeń pod
stołem zajmuje około jednego procenta objętości pokoju, szan­
sa więc, że dana cząsteczka znaj dzie się pod stołem, a nie
w żadnym innym miejscu, wynosi jeden do stu . Aby obliczyć
szansę zdarzenia, w którym wszystkie cząsteczki znalazłyby
się naraz pod stołem, muszę zatem pomnożyć jedną setną
przez j edną setną itd. dla każdej cząsteczki w tym pokoju. Ja­
ko wynik otrzymam ułamek dziesiętny, zaczynaj ący się od
pięćdziesięciu czterech zer.
- F1uuu . . . - westchnął pan Tompkins. Z pewnością nie ob­
-

stawiłbym gry wobec takich szans! Czyż wszystko to nie ozna­

cza jednak, że odstępstwa od równomiernego rozkładu są nie­
możliwe?
- Tak jest - zgodził się Profesor. - Możesz być zupełnie pew­
ny, że nie udusimy się dlatego, że całe powietrze zgromadzi się
nagle pod stołem, jak również że woda w twojej szklance nie
zagotuj e się samorzutnie. Jeśli j ednak weżmiesz pod uwagę
przestrzeń znacznie mniejszą, zawierającą dużo mniej cząste­
czek, odstępstwa od rozkładu statystycznego staną się znacz­
nie prawdopodobniejsze. Nawet w tym pokoju cząsteczki po­
wietrza gromadzą się zazwyczaj w pewnej mierze nieco gęściej
w niektórych punktach, tworząc chwilowe nierównomierności
rozkładu , zwane statystycznymi fluktuacjami gęstości . Gdy
światło słoneczne przechodzi przez naszą Ziemską atmosferę,
takie miejsca niejednorodnej gęstości rozpraszaj ą niebieskie
promienie widma słonecznego i nadaj ą niebu jego znane za­
bruwienie. Gdyby fluktuacji gęstości nie było, mielibyśmy za­
wsze czarne niebo i widzielibyśmy gwiazdy przy pełnym świetle
 D E M O N M A X W E L L A . 1 23

dziennym. Również lekka opalescencja cieczy podgrzanych do

temperatury bliskiej punktu wrzenia tłumaczy się tymi samy­
mi fluktuacjami gęstości, wytwarzanymi dzięki nieregularności
ruchu cząsteczek. Na wielką skalę j ednak fluktuacje takie są
tak nieprawdopodobne, że moglibyśmy tu czekać miliardy lat
i nigdy żadnej nie dostrzec.
- Istniej e j ednak możliwość, że takie nieprawdopodobne
zdarzenie wystąpi właśnie w tej chwili i w tym pokoju - nalegał
pan Tompkins - czy też nie ma takiej możliwości?
- Oczywiście, jest to możliwe i byłoby nierozsądnie upierać
się przy tym, jakoby zupa z wazy nie mogła nagle wylać się na
obrus, gdyż połowa cząsteczek zupy nabrała nagle prędkości
cieplnych skierowanych w tę samą stronę.
- Proszę, to właśnie zdarzyło się nie dalej jak wczoraj - za­
brzmiał głos Mau d , która skończyła już czytać swoj e pismo
i z zainteresowaniem słuchała rozmowy obu panów. - Zupa
rozlała się, a służąca powiedziała, że nie dotknęła stołu .
Profesor chrząknął.
- W tym szczególnym przypadku - powiedział - podejrze­
wam, że winić należy raczej służącą niż Demona Maxwella.
- Demon Maxwella? - powtórzył zdumiony pan Tompkins. -
Byłem dotąd skłonny uważać uczonych za ludzi nie zajmują­
cych się demonami i podobnymi sprawami.
- No tak, ale widzisz, my nie traktujemy go zbyt serio - powie­
dział Profesor. - James Clerk Maxwell, słynny fizyk, wymyślił
takiego statystycznego demona, by posłużyć się nim dla zilustro­
wania dyskusji nad zjawiskami cieplnymi. Demona Maxwella
uważa się za osobnika raczej żwawego i zdolnego do zmiany kie­
runku ruchu każdej cząsteczki w każdym żądanym kierunku .
Gdyby demon taki istniał rzeczywiście, można by spowodować
przepływ ciepła w kierunku przeciwnym do wskazanego przez
różnicę temperatur, a podstawowe prawo termodynamiki: zasa
da wzrostu entropii, nie byłoby warte złamanego szeląga.
- Entropii? - powtórzył pan Tompkins. - Słyszałem już to
słowo. Jeden z moich kolegów wydał kiedyś przyjęcie i po kilku
kieliszkach pewien student zaimprowizował i zaśpiewał taką
piosenkę:
1 24 • PAN TO M P K I N S W KRAI N I E CZAROW

RośnIe, to znów maleje,

Maleje, znów rośnie . . .
Co z entropią się dzieje?
Nie wzrusza to mnie!

na melodię O, du lieber Augustin. Cóż to takiego ta entropia?

- To nietrudno wytłumaczyć. Entropia" jest po prostu wy­
"
rażeniem używanym do opisu stopnia nieuporządkowania ru­
chu cząsteczkowego w dowolnym ciele fIzycznym lub układzie
ciał, Liczne bezładne zderzenia cząsteczek prowadzą zawsze do
wzrostu entropii, ponieważ całkowity bezład jest najbardziej
prawdopodobnym stanem każdego układu statystycznego. Je­
śliby jednak można było zaprząc do pracy Demona Maxwella,
prędko wprowadziłby on porządek do ru chu cząsteczek, tak
j ak dobry owczarek, biegając dookoła stada owiec, utrzymuje
j e w ryzach; entropia zaczęłaby się wówczas zmniejszać. Po­
wiem wam także, iż zgodnie z tak zwanym twierdzeniem H,
wprowadzonym do nauki przez Ludwika Boltzmanna. . .
Najwyraźniej zapominając, że mówi do człowieka praktycznie
nie wiedzącego nic o fIzyce, a nie do audytorium zaawansowa­
nych w studiach fizyków, Profesor ciągnał dalej , używając takich
monstrualnych słów, jak "uogólnione parametry" oraz " układy
quasi-ergodyczne" , i wyobrażając sobie, że zrozumiale wyjaśnia
podstawowe prawa termodynamiki i ich stosunek do mechaniki
statystycznej w ujęciu Gibbsa. Pan Tompkins zdążył się już przy­
zwyczaić do przemówień swego teścia, których nie był w stanie
zrozumieć, więc z fllozoficznym spokojem popijał małymi łyczka­
mi szkocką whisky z wodą sodową i starał się zachować inteli­
gentny wyraz twarzy. Dla Maud było to jednak zdecydowanie
więcej , niż mogła znieŚĆ, zwinęła się więc w fotelu I z trudem wal­
czyła z uparcie opadającymi powiekami. Wreszcie, by pokonać
senność, zdecydowała się wstać i zobaczyć, co słychać z obiadem.
- Czy życzy sobie pani czegoś? - zapytał wysoki, elegancko
ubrany lokaj , zginając się w ukłonie na widok wchodzącej do
jadalni Maud.
- Nie, proszę sobie nie przeszkadzać - odpowiedziała zasta­
nawiając się, jakim cudem znalazł się tutaj lokaj . Było to bar-
 DEMON MAXWELLA . 1 25

dzo dziwne, gdyż nigdy nie mieli służącego i z pewnością nadal

nie mogli sobie na to pozwolić. Był to człowiek wysoki, o oliw­
kowym zabarwieniu skóry, długim haczykowatym nosie i zie­
lonkawych oczach zdających się płonąć dziwnym, silnym bla­
skiem. Ciarki przeszły Maud po skórze, gdy zauważyła nad
czołem przybysza dwa symetryczne wzniesienia, na wpół ukry­
te pod czarnymi włosami.
- Albo śnię, albo to jest Mefistofeles we własnej osobie, pro­
sto z galowego przedstawienia w operzel - pomyślała.
- Czy mój mąż zaangażował pana? - zapytała na głos, chcąc
powiedzieć cokolwiek.
- Niezupełnie - odparł dziwny lokaj , kończąc z dużym po­
czuciem artyzmu nakrywać do stołu. - Jeśli już o tym mowa,
przybyłem tu z mojej własnej woli, by pokazać szanownemu oj­
cu pani, że nie jestem wcale mitem, za jaki mnie uważa. Pani
pozwoli, że się przedstawię. Jestem Demon Maxwella.
- Och! - odetchnęła Maud z wyraźną ulgą. - Nie jest pan
więc przypuszczalnie złośliwy jak inne demony, i nie ma pan
chyba zamiaru nikogo skrzywdzić.
- Oczywiście, że nie - powiedział Demon, uśmiechając się
szeroko. - Lubię jednak płatać figle i właśnie zamierzam spła­
tać figla ojcu pani.
- Co chce pan zrobić? - zapytała Maud, jeszcze trochę za­
niepokojona.
- Och, tylko pokazać mu , że jeśli zechcę, potrafię złamać
prawo wzrostu entropii. Aby zaś przekonać panią, że leży to
w mych możliwościach, będę czuł się zaszczycony, jeśli dotrzy­
ma mi pani towarzystwa. Nie ma w tym nic niebezpiecznego,
zapewniam panią.
Przy tych słowach Maud poczuła, że ujął ją silnie pod ramię
i nagle całe jej otoczenie zwariowało. Wszystkie dobrze znane
przedmioty w jej własnej jadalni zaczęły nagle rosnąć z przera­
żającą szybkością, a oparcie krzesła zasłoniło cały horyzont.
Gdy przedmioty uspokoiły się wreszcie, Maud stwierdziła, że
unosi się w powietrzu , podtrzymywana przez towarzysza. We
wszystkich kierunkach latały zamglone kule wielkości piłek te­
nisowych, lecz Demon Maxwella zręcznie usuwał niebezpie-
1 26 • P A N T O M P K I N S W K R A I N I E C ZA R O W

Czy tak wygląda piekło?

czeństwo zderzenia z groźnie wyglądającymi przedmiotami. Pa­

trząc w dół, Maud spostrzegła coś przypominającego łódź ry­
backą, wypełnioną po brzegi drżącymi, błyszczącymi rybami.
Nie były to jednak ryby, lecz niezliczona ilość kul, bardzo po­
dobnych do tych, które latały w powietrzu . Demon podprowa­
dził j ą bliżej , aż zdawało jej się, że jest otoczona morzem kle­
istej papki poruszaj ącej się bezładnie. Jedne kule unosiły się
ku górze, inne zaś spadały, jakby je coś ściągało w dół. Czasa-
 DEMON MAXWELLA . 1 27

mi jedna podchodziła do powierzchni z tak wielką szybkością,

że przedzierała się w przestrzeń nad powierzchnią, a inna z kul
lataj ących w powietrzu zanurzała się w papkę i znikała między
tysiącami podobnych kul. Przyglądając się bliżej papce, Maud
odkryła, że w rzeczywistości były tam dwa rodzaje kul. Mniej ­
sze przypominały piłki tenisowe, natomiast większe i bardziej
wydłużone wyglądały jak piłki do gry w amerykańską piłkę
nożną. Wszystkie były na wpół przezroczyste i zdawały się
mieć skomplikowaną budowę wewnętrzną, lecz Maud nie mo­
gła się w niej zorientować.

- Gdzie jesteśmy? - zawołała Maud. - Czy tak wygląda piekło?

- Nie - roześmiał się Demon. - Piekło nie jest aż tak malow-
nicze. Po prostu przypatrujemy się z bliska maleńkiej części
powierzchni cieczy w szklance, której zawartość z powodze­
niem powstrzymuje męża pani od zaśnięcia, podczas gdy ojciec
pani rozwij a zasady układów quasi-ergodycznych. Te kule to
cząsteczki. Mniejsze, o kształcie sferycznym to cząsteczki wo­
dy, a większe to cząsteczki alkoholu . Jeśli zada pani sobie trud
obliczenia proporcji, w jakiej się tu znajdują, dowie się pani,
jak mocny trunek mąż sobie przygotował.
- Bardzo interesujące - powiedziała Maud tak poważnie, jak
tylko mogła. - A co to takiego , co wygląda jak wieloryby za-
1 28 • PAN TOMPKINS W KRAI N I E CZAROW

bawiające się w wodzie? Czy nie s ą to przypadkiem wieloryby

atomowe?
Demon podążył za wzrokiem Maud.
- Nie, trudno powiedzieć, by to były wieloryby - rzekł. - W
rzeczywistości to kilka bardzo drobnych kawaleczków przydy­
mionego słodu jęczmiennego, który nadaje whisky jej szczegól­
ny zapach i kolor. Każdy taki kawałeczek składa się z wielu
milionów złożonych cząsteczek organicznych, jest więc stosun­
kowo duży i ciężki. Jak pani widzi, wykonują one nieregularne
ruchy, jakby podskoki: są to skutki dzialania uderzeń cząste­
czek wody i alkoholu , ożywionych ruchami cieplnymi. To wła­
śnie badanie cząstek pośrednich rozmiarów - tak małych jesz­
cze, że podlegaj ą wpływom ruchów cząsteczkowych, lecz już
dostatecznie dużych, by można j e było dostrzec pod silnym mi­
kroskopem - dostarczyło uczonym pierwszych bezpośrednich
dowodów słuszności kinetycznej teorii ciepła. Mierząc natęże­
nie ruchów, które przypominaj ą neapolitański taniec tarante­
lę, wykonywanych przez takie maleńkie cząstki zawieszone
w cieczach - ruchów Browna, jak się je zazwyczaj nazywa ­
uczeni zebrali bezpośrednie informacje o energii ruchu czą­
steczkowego.
Demon poprowadził Maud dalej przez powietrze, aż dotarli
do olbrzymiej ściany złożonej z niezliczonych cząsteczek wody,
ułożonych blisko siebie i doskonale do siebie dopasowanych,
jak cegły w murze.
- Jakie to robi wspaniale wrażenie! - zawołala Maud. - To by­
łoby najlepsze tło do portretu , który zamierzam namalować.
Cóż to za nadzwyczajna budowla?
- Ależ to część krysztalu lodu w szklance pani męża - powie­
dział Demon. - A teraz, jeśli pani pozwoli, jest już najwyższy
czas, bym się zabrał do wykonania figla, jaki zamierzam spła­
tać temu staremu , pewnemu siebie Profesorowi.
To mówiąc Demon posadził Maud, jak nieszczęsnego alpini­
stę, na brzegu kryształu lodu i wziął się do roboty. Uzbroj ony
w przyrząd, przypominaj ący rakietę tenisową, kierował ru ­
chem otaczaj ących go cząsteczek. Uderzając to tu, to tam, za­
wsze zdążył na czas, by właściwie skierować jakąś upartą czą-
 DEMON MAXWELLA . 1 29

steczkę. usiłującą zachować niewłaściwy kierunek. Pomimo

wyraźnie niebezpiecznego położenia wspaniała szybkość i do­
kładność ruchów Demona zmuszały Maud do podziwu ; po­
krzykiwała z podniecenia. ilekroć udało mu się pokierować ja­
kąś szczególnie prędką i upartą cząsteczką. W porównaniu
z przedstawieniem. którego była świadkiem. mistrzowie tenisa
wyglądali j ak beznadziejni partacze. Po kilku minutach dały
się już zauważyć wyniki pracy Demona. Obecnie. choć część
powierzchni cieczy pokrywały bardzo powoli poruszające się.
spokojne cząsteczki. część leżąca bezpośrednio u jej stóp poru-

Ś�ęta entropio! To przecież wrze!

szała się z szaleńczą. niespotykaną prędkością. Liczba cząste­

czek wylatujących z powierzchni w procesie parowania zwięk­
szała się szybko. Uciekały teraz grupami po kilka tysięcy.
rozdzierając powierzchnię jako ogromne bąble. Naraz chmura
pary zasłoniła ten piękny widok przed Maud. która odtąd jedy­
nie przypadkowo dostrzegała szalejącą rakietę lub ogon fraka
Demona między masarni oszalałych cząsteczek. Wreszcie czą­
steczki "skalnego występu" kryształu lodu . na którym siedzia­
ła. osunęły się i Maud spadła w ciężkie chmury pary . . .
1 30 • PAN T O M P K I N S W KRA I N I E CZAROW

Gdy chmury opadły. Maud znalazła się n a tym samym fote­

lu, na którym siedziała przed pójściem do j adalni.
- Święta entropio! - zawołał ojciec, ze zdumieniem wpatru­
j ąc się w szklankę pana Tompkinsa. - To przecież wrze!
Ciecz w szklance pokrywały gwałtownie pękaj ące bąble,
a rzadka chmurka pary powoli unosiła się do sufitu. Szczegól­
nie dziwne wydawało się jednak, że napój wrzał na stosunko­
wo małej powierzchni dookoła kryształu lodu. Pozostała część
napoju pozostawała nadal zupełnie chłodna.
- Pomyśleć tylko! - ciągnął Profesor przerażonym, drżącym
głosem. - Opowiadam właśnie o statystycznych fluktuacjach
prawa entropii i akurat rzeczywiście jesteśmy świadkami ta­
kiego zdarzenial Dzięki naszemu nieprawdopodobnemu szczę­
ściu , być może po raz pierwszy w historii Ziemi, wszystkie czą­
steczki o większej prędkości zgromadziły się przypadkowo na
j ednej części powierzchni wody i woda samorzutnie zaczęła
wrzeć! Miną biliardy lat, a my przypuszczalnie będziemy wciąż
jedynymi ludźmi, którzy kiedykolwiek mieli to szczęście, by uj ­
rzeć tak niezwykłe zjawisko.
Obserwował uważnie napój , teraz powoli stygnący.
- Co za uśmiech losul - ze szczęścia z trudem łapał oddech.
Maud uśmiechała się, lecz nic nie powiedziała. Nie miała
ochoty dyskutować z ojcem, tym razem jednak wiedziała prze­
cież lepiej od niego, co właściwie zaszło.
 RO ZDZ I AŁ 1 0

WESOŁE PLEMIĘ
ELEKTRONÓW

K ilka dni później , kończąc obiad, pan Tompkins przypo­

mniał sobie, że to właśnie dzisiaj wieczorem Profesor
wygłasza odczyt o budowie atomu , którego obiecał wysłuchać.
Był już jednak tak przesycony nie kończącymi się wykładami
teścia, że postanowił zapomnieć o odczycie i spędzić spokoj ny
wieczór w domu . Gdy jednak usadowił się wygodnie z książką,
Maud zamknęła mu tę drogę ucieczki, patrząc wymownie na
zegar i przypominając grzecznie, lecz stanowczo, że już najwyż­
szy czas, by opuścić domowe pielesze. Tak więc w pół godziny
później pan Tompkins znalazł się na twardej , drewnianej ławce
audytorium uniwersyteckiego, pośród tłumu zapalonych mło­
dych studentów.
- Panie i Panowie! - zaczął Profesor, patrząc z powagą znad
okularów. - Na ostatnim wykładzie obiecałem opowiedzieć
wam dokładniej o wewnętrznej budowie atomu i wyjaśnić ,
w j aki sposób poszczególne cechy tej budowy decyduj ą o fi­
zycznych i chemicznych właściwościach atomu . Wiecie już
oczywiście, że atomów nie uważamy obecnie za elementarne,
niepodzielne części składowe materii - rolę tę przejęły cząstki
o wiele mniejsze, takie jak elektrony, protony i inne.
- Idea istnienia elementarnych składników materii, repre­
zentujących ostatni możliwy krok w podziale ciał materialnych,
1 32 • P A N TO M P K I N S W K R A I N I E C Z A R O W

datuje się od czasów Demokryta, filozofa starożytnej Grecji, ży­

j ącego w IV wieku p.n.e. Rozmyślaj ąc nad wewnętrzną istotą
rzeczy, Demokryt doszedł do zagadnienia materii i stanął wo­
bec problemu , czy może ona, czy też nie może występować
w postaci nieskończenie małych porcji. Ponieważ w owych cza­
sach nie było zwyczaju rozwiązywania zagadnień metodami in­
nymi niż czysto rozumowe, a zresztą w epoce tej i tak nie moż­
na by było przeprowadzić potrzebnych doświadczeń, poprawnej
odpowiedzi na swoje pytanie szukał Demokryt w głębiach wła­
snego umysłu . Na podstawie niejasnych rozważań filozoficz­
nych doszedł ostatecznie do wniosku , że jest "nie do pomyśle­
nia", by można było nieskończenie dzielić materię na części
coraz mniejsze i mniejsze bez żadnego ograniczenia, oraz że
trzeba przyjąć istnienie "najmniejszyh cząstek, nie dających się
już więcej dzielić " . Cząstki takie nazwał " atomami" , co jak za­
pewne wiecie, znaczy po grecku "niepodzielny".
- Nie chciałbym pomniejszać wielkiego wkładu Demokryta
w rozwój nauk przyrodniczych, warto jednak zapamiętać, że
obok Demokryta i jego następców istniała niewątpliwie druga
jeszcze grecka szkoła filozoficzna, której zwolennicy utrzymy­
wali, iż proces podziału materii można ciągnąć w nieskończo­
ność bez żadnych ograniczeń. Tak więc niezależnie od charak­
teru odpowiedzi, jaką nauki ścisłe miały dać w przyszłości na
to pytanie, filozofia starożytnej Grecji zapewniła sobie bez­
wględnie zaszczytne miejsce w historii fIzyki. W czasach Demo­
kryta i przez wiele kolejnych stuleci istnienie niepodzielnych
porcji materii stanowiło czysto filozofIczną hipotezę i dopiero
w XIX wieku uczeni doszli do przekonania, że znależli wreszcie
owe niepodzielne cegtełki materii, przepowiedziane przez daw­
nych greckich filozofów ponad dwa tysiące lat wcześniej .
- Rzeczywiście, w roku 1 808 chemik angielski, John Dalton,
wykazał, że względne stosunki. . .
Niemal o d początku wykładu pan Tompkins czuł nieodpartą
ochotę, by zamknąć oczy i uciąć sobie drzemkę, i powstrzymy­
wała go przed tym jedynie akademicka twardość ławki. Jednak
poglądy Daltona dotyczące prawa " stosunków wielokrotnych"
okazały się kroplą przepełniaj ącą czarę i wkrótce po cichym
 W E S O Ł E P L E M I Ę E L E KT R O N O W • 1 33

audytortum zaczęły rozchodzić się słabe poświsty z tego wła­

śnie kąta. w którym siedział pan Tompkins.

Zapadaj ąc w sen. pan Tompkins poczuł. że niewygody bez­

względnej dlań ławki przechodzą stopniowo w miłe uczucie
unoszenia się w powietrzu; otworzył oczy i stwierdził ze zdu -

mieniem. że przedziera się w przestrzeni z szybkością co naj ­

mniej . jego zdaniem. nadmierną. Rozglądając się wokół zoba­
czył. że w swej niezwykłej wycieczce bynajmniej nie jest
osamotniony. W pobliżu pewna liczba niewyrażnych . zamglo­
nych kształtów krążyła wokół jakiegoś wielkiego. ciężko wyglą­
daj ącego przedmiotu . znajdującego się pośrodku tłumu. Te
dziwne istoty podróżowały parami. goniąc się wzajemnie po to­
rach kołowych lub eliptycznych. Pan Tompkins poczuł się na­
gle bardzo samotny. gdyż stwierdził. że w całej grupie jest jedy­
ną osobą nie maj ącą towarzysza zabawy.
1 34 • PAN T O M P K I N S W KRA I N I E CZAROW

- Ach, czemu nie zabrałem ze sobą Maud? - westchnął

smętnie. - Moglibyśmy spędzić wspaniałe chwile w tym beztro­
sko zabawiającym się tłumie.
Poruszał się po torze położonym poza wszystkimi innymi,
a gdy pragnął zbliżyć się do towarzyszy, niemiłe uczucie, że
jest tu zbyteczny, powstrzymało go przed tym. Kiedy jednak
pewien elektron (gdyż pan Tompktns zauważył już, że w cu ­
downy sposób przyłączył się do elektronowej społeczności ato­
mu), poruszając się po wydłużonym torze, zbliżył się doń, zde­
cydował się poskarżyć na sytuację.
- Dlaczego akuratja nie mam nikogo do towarzystwa? - za­
wołał.
- Bo to jest nieparzysty atom, a pan jest elektronem warto­
śclowośclll . . . - wykrzyknął elektron, zawracając po torze I za­
nurzając się z powrotem w roztańczony tłum.
- Elektrony wartościowości żyją samotnie albo znajdują to­
warzyszy w Innych atomach - zabrzmiał wysoki sopran Innego
elektronu , pospiesznie mijającego pana Tompkinsa.

Jeśli miłego partnera pragniesz mleć może,

Wskocz do chlorul poszukaj towarzysza w chlorze!

- zaśpiewał drwiąco trzecI.

- Widzę, że jest tu pan nowicjuszem, mój synu , I czuje się
pan bardzo osamotniony - zabrzmiał przyjazny głos nad pa­
nem Tompklnsem; podnosząc wzrok, pan Tompklns spostrzegł
potężną postać zakonnika ubranego w brązowy habit.
- Jestem Ojciec Paulini - ciągnął dalej zakonnik, przecho­
dząc na tor pana Tompkinsa - a moim zadaniem życiowym jest
zajmowanie się moralnym I społecznym życiem elektronów
w atomach oraz wszędzie indziej. Moim obowiązkiem jest utrzy­
mywanie tych rozbawionych elektronów we właściwych komór­
kach kwantowych pięknej budowli atomowej , wzniesionej przez
naszego wielkiego architekta, Nlelsa Bohra. W celu utrzymania
porządku I zachowania przyzwoitości nigdy nie pozwalam, by
więcej niż dwa elektrony poruszały się po jednym torze; menage
ćt trois zawsze przysparza mnóstwo kłopotów, wie pan przecież.
 WESOŁE PLE M I Ę ELEKTRONOW • 1 35

Tak więc dwa elektrony łączą się zawsze w pary o przeciwnie

skierowanych " spinach" i jeśli para okupuje już jakąś komórkę.
nie dopuszczam. by wmieszał się tarn jaktkolwiek intruz. To do­
bra zasada i mogę stwierdzić. że nie było jeszcze wypadku. by
którykolwiek elektron złamał moje przykazanie.
- Być może Jest to rzeczywiście dobra zasada - powiedział
.
pan Tompkins - lecz chwilowo dość dla mnie uciążliwa.
- Tak. tak. widzę to - uśmiechnął się zakonnik. - To pański
osobisty brak szczęścia: zostać akurat elektronem wartościowo­
ści w niepanystym atomie. Atom sodu. do którego pan należy.
ma prawo do posiadania w sumie jedenastu elektronów - upo­
ważnia go do tego elektryczny ładunek jądra (tej dużej . ciemnej
1 36 • P A N TO M P K I N S W K R A I N I E C Z A R O W

masy, którą pan dostrzega pośrodku) . Niestety, n a pańskie nie­

szczęście jedenaście to liczba nieparzysta, lecz nie jest to w żad­
nym przypadku okoliczność wyjątkowa, jeśli pan rozważy, że
dokładnie połowa wszystkich liczb to liczby nieparzyste, a tylko
pozostała połowa - parzyste. Tak więc jako nowo przybyły bę­
dzie pan musiał pozostać samotny, przynajmniej chwilowo.
- Myśli pan, że mam szanse przyłączyć się póżniej do kogoś?
- skwapliwie zapytał pan Tompkins. - Na przykład wyrzucając
któryś z zasiedziałych tu już elektronów?
- No, niezupełnie - powiedział zakonnik, grożąc mu pulch­
nym palcem. - Lecz oczywiście istnieje zawsze pewna szansa,
że jakieś zewnętrzne zakłócenie wyrzuci z toru kogoś z człon­
ków sfer wewnętrznych i oswobodzi jedno miejsce. Na pańskim
jednak miejSCU nie liczyłbym na to zbytnio.
- Powiedziano mi, że lepiej bym na tym wyszedł, gdybym się
przeniósł do atomu chloru - powiedział pan Tompkins, znie­
chęcony słowami Oj ca Pauliniego. - Czy nie mógłby mi pan
wskazać, jak to wykonać?
- Młody człowieku , młody człowieku! - ze smutkiem wykrzyk­
nął zakonnik. - Dlaczego tak panu zależy na znalezieniu towa­
rzystwa? Czy nie może pan cieszyć się samotnością i tą przez
niebiosa zesłaną okazją do kontemplowania w spokoju własnej
duszy? Czemuż nawet elektrony skłaniają się do życia świato­
wego? Jeśli jednak zależy panu na dobraniu sobie towarzysza,
dopomogę w spełnieniu tego marzenia. Jeśli spojrzy pan we
wsk azanym przeze mnie kierunku, zobaczy pan zbliżający się
atom chloru, a nawet z tej odległości może pan dostrzec nie za­
jęte miejsce, gdzie z pewnością zostanie pan bardzo mile przyję­
ty. Wolne miejsce znajduje się w zewnętrznej grupie elektronów,
tak zwan�j powłoce M, która powinna składać się z ośmiu elek­
tronów zgrupowanych w czterech parach. Jak pan widzi, cztery
elektrony maj ą spiny skierowane w jedną stronę, a tylko trzy
w drugą, jedno miejsce jest wolne. Powłoki wewnętrzne, znane
jako K i L, są całkowicie zapełnione i atom będzie szczęśliwy, je­
śli pan przybędzie i zakończy zapełnianie warstwy zewnętrznej .
Gdy dwa atomy zbliżą się do siebie, po prostu niech pan prze­
skoczy, jak elektrony wartościowości zazwyczaj czynią. I niech
 W E S O Ł E PLE M I Ę E LE K T R O N OW • 1 37

pokój będzie z tobą, synu! - Z tymi słowy imponująca postać

elektronowego zakonnika rozpłynęła się w powietrzu.
Pokrzepiony na duchu pan Tompkins zebrał siły przed cze­
kającym go skokiem na złamanie karku na orbitę mijającego
go atomu chloru . Ku własnemu zdziwieniu przeskoczył z du­
żym wdziękiem i znalazł się w odpowiednim dla siebie środowi­
sku członków powłoki M chloru .
- To bardzo ładnie z pańskiej strony, że się pan do nas przy­
łączył - zawołał nowy p artner pana Tompkinsa o przeciwnym
spinie, wdzięcznie ślizgając się po torze. - Teraz nikt już nie
może zarzucić naszej społeczności , że jest niekompletna. Bę­
dziemy się świetnie bawili razem!
Pan Tompkins zgodził się, że istotnie zabawa będzie świet­
na, po prostu wspaniała, lecz jedna mała troska nie przesta­
wała go niepokoić.
Jak wytłumaczę się Maud, kiedy ją znów zobaczę? - myślał
z pewnym poczuciem winy, ale prędko się pocieszył. - Z pew­
nością nie będzie mi tego miała za złe - zdecydował. - W końcu
to przecież tylko elektrony.
- Dlaczego atom, który pan opuścił, nie oddala się od nas? -
zapytał jego towarzysz, wydymając wargi. - Czy ma jeszcze na­
dzieję odzyskać pana?
Istotnie, atom sodu, pozbawiony elektronu wartościowości,
przywarł do atomu chloru, jakby w nadziei, że pan Tompkins na­
myśli się jeszcze i przeskoczy z powrotem na swój samotny tor.
- Proszę bardzo, jeśli chcesz, możesz tu zostać - gniewnie
powiedział pan Tompkins, z niezadowoleniem marszcząc czoło
na widok atomu , który początkowo tak chłodno go przyjął. -
Figę z makiem dostaniesz.
- Ach, one zawsze postępują w ten sposób - rzekł bardziej
doświadczony członek powłoki M. - Moim zdaniem, to nie tyle
elektronowa społeczność atomu sodu pragnie pańskiego po­
wrotu , ile jądro atomowe sodu . Prawie zawsze występują takie
niezgodności poglądów między centralnym jądrem a jego elek­
tronową eskortą: jądro chce mieć tyle elektronów dokoła siebie,
ile może utrzymać swym ładunkiem elektrycznym, natomiast
same elektrony wolą znajdować się w takiej akurat liczbie, jaka
138 • P A N T O M P K I N S W K RA I N I E CZAROW

wystarczy d o zapełnienia warstw. W kilku jedynie rodzajach

atomów, zwanych gazami oboJf!tnymi lub , j ak wolą chemicy
niemieccy, gazami szlachetnymi, panuje zupełna harmonia
między życzeniami rządzącego jądra i podległych mu elektro­
nów. Takie atomy, jak na przykład helu , neonu czy argonu , są
z siebie najzupełniej zadowolone i ani nie wypędzają swych
elektronów, ani nie zapraszają nowych. Są chemicznie obojętne
i trzymają się z daleka od innych atomów. We wszystkich jed­
nak innych atomach społeczności elektronowe chętnie witają
zmiany swego składu . W atomie sodu , pańskiej poprzedniej
siedzibie, ładunek elektryczny uprawnia j ądro do posiadania
jednego elektronu więcej , niż j est to konieczne ze względu na
zapewnienie powłokom harmonii. Z drugiej strony, w naszym
atomie normalny kontyngent elektronów nie wystarcza do peł­
nej harmonii i dlatego pańskie przybycie ucieszyło nas, mimo
że przeciąża ono nasze j ądro. Dopóki pozostanie pan u nas,
nasz atom nie będzie już dłużej obojętny, ma bowiem dodatko­
wy ładunek elektryczny. Dlatego właśnie opuszczony przez pa­
na atom sodu się nie oddala, utrzymywany blisko przez siłę
przyciągania elektrycznego. Słyszałem kiedyś, jak nasz wielki
kaznodzieja, Ojciec Paulini, mówił, że takie społeczności ato­
mowe, mające o jeden elektron za dużo lub jeden elektron bra­
kuj ący, nazywaj ą się ujemnymi lub dodatnimi jonami. Użył
także słowa "cząsteczka" dla określenia grupy złożonej z dwóch
lub więcej atomów utrzymywanych razem przez siły elektrycz­
ne. Taką kombinację jak nasza, składającą się z jednego atomu
sodu i jednego atomu chloru , nazwał Ojciec Paulini cząsteczką
"soli kuchennej", nie wiem jednak, co to znaczy.
- Czy zamierza mi pan wmówić, że nie wie pan, co to jest sól
kuchenna? - powiedział pan Tompkins, zapominając z kim
rozmawia. - To przecież to, czym posypuj e pan jajko na mięk­
ko, jedząc śniadanie.
"
- Co to jest "ja jkonam iękko" i co to jest "śniadanie ? - spy­
tał zaintrygowany elektron. Panu Tompkinsowi zaschło juŻ
w gardle, gdy przekonał się wreszcie o jałowości prób wytłuma­
czenia swemu towarzyszowi najprostszych nawet pojęć i szcze­
gółów życia istot ludzkich.
 W E S O Ł E P L E M I Ę E L E KT R O N O W • 1 39

- Oto dlaczego tak trudno mi zrozumieć, o czym właściwie

mówią, opowiadając mi o wartościowości i zapełnionych po­
włokach - powiedział sobie w duchu , decydując się dobrze ba­
wić w czasie wizyty w tym fantastycznym świecie, nie próbując
już więcej go zrozumieć. Nie było jednak łatwo pozbyć się ga­
datliwego elektronu , najwyraźniej objawiającego ogromną
ochotę przekazania panu Tompkinsowi całej wiedzy zebranej
w trakcle długiego elektronowego życla.
- Nie powinien pan sądzić - clągnął dalej - że związanie ato­
mów w cząsteczki odbywa się zawsze za pomocą jednego elek­
tronu wartośclowoścl. Pewne atomy, jak na przykład tlen, po­
trzebują dwóch dodatkowych elektronów do zapełnienia
warstwy zewnętrznej , a są atomy, które wymagają trzech lub
nawet większej liczby elektronów. Z drugiej strony, w niektó­
rych atomach j ądro utrzymuje dwa lub więcej nadmiernych
elektronów, czyli elektronów wartościowości. Kiedy takie ato­
my spotkaj ą się, ich elektrony mają mnóstwo roboty: przeska­
kiwanie, tworzenie wiązań - w efekcie powstaj ą cząsteczki ,
czasem bardzo złożone, składające się nawet z tysięcy atomów.
Istniej ą również tak zwane cząsteczki homeopolame, to jest
cząsteczki złożone z dwóch identycznych atomów, ale to już
bardzo nieprzyjemna sytuacja.
- Nieprzyjemna, a dlaczego? - zapytał pan Tompkins, oży­
wiaJ ąc się znowu .
- Za dużo pracy, aby utrzymać atomy razem. Kiedyś przy­
padkowo dostała mi się taka praca I przez cały czas pobytu
w tej cząsteczce nie miałem chwili dla siebie. To zupełnie Inna
sytuacja niż tutaj , gdzie elektron wartośclowości zabawia się
I pozwala wygłodzonym elektrycznie i opuszczonym atomom
pozostawać w pobliżu. Nie, mój paniel W celu utrzymania
dwóch Identycznych atomów razem elektron musi skakać tam
i z powrotem, od jednego do drugiego, i znowu od początku .
Daję słowo, ma pan wówczas uczucie, jakby pan był piłeczką
pingpongowąl
Pan Tompkins był trochę zdziwiony, lZ elektron, który nigdy
nie słyszał o j aj kach na miękko, rozprawia tak swobodnie
o ping-pongu, nic jednak nie powiedział.
1 40 • PAN T O M P K I N S W KRA I N I E CZAROW

- Nigdy więcej nie podejmę się już takiego zaj ęcia! - narzekał
leniwy elektron, ogarnięty falą niemiłych wspomnień. - Moja
obecna sytuacja zupełnie mi odpowiada.
- Chwileczkęl - zawołał nagle. - Zdaje się, że widzę jeszcze
lepszą pozycj ę dla siebie. A więc hoooop! - i wspaniałym sko­
kiem przeniósł się do wnętrza atomu .
Patrząc w kierunku , w którym zniknął dotychczasowy roz­
mówca, pan Tompkins zrozumiał, co się stało. Wydało mu się,
że jeden z elektronów sfer wewnętrznych został niespodziewa­
nie wyrzucony z atomu przez jakiś obcy, bardzo szybki elek­
tron, przechodzący nagle przez ich układ, przy czym zwolniło
się przytulne miejsce na powłoce K. Czyniąc sobie wyrzuty, iż
stracił taką okazj ę przyłączenia się do bliższych warstw, pan
Tompkins obserwował z zainteresowaniem los elektronu ,
z którym dopiero co rozmawiał. Elektron mknął coraz głębiej
do wnętrza atomu , a jego triumfalnemu lotowi towarzyszyły ja­
skrawe promienie światła. To aż zbyt j askrawe światło znikło
dopiero wtedy, gdy elektron dosięgnął wewnętrznej orbity.
- Co to było? - zapytał pan Tompkins, a oczy rozbolały go od
widoku nieoczekiwanego zjawiska. - Skąd to światło?
- Ach, to po prostu promieniowanie rentgenowskie, związa­
ne z przejściem - wyjaśnił nowy towarzysz pana Tompkinsa,
śmiej ąc się z j ego zmieszania. - Kiedykolwiek jeden z nas ma
szczęście dostać się głębiej do atomu , emituj e nadmiar energii
w postaci promieniowania. Ten szczęśliwy facet wykonał niezły
skok i uwolnił dość dużo energii. Częściej musimy się zadowo­
lić mniejszymi skokami , tu na przedmieściach atomowych,
a wtedy nasze promieniowanie nazywa się światłem widzial­
nym - tak przynajmniej mówi Ojciec Paulini.
- Ależ to promieniowanie rentgenowskie, czy jak tam je na­
zywacie, jest także widzialne - zaprotestował pan Tompkins. -
Muszę powiedzieć, że wasza terminologia prowadzi do nieporo­
zumień.
- Tak, tak, my jesteśmy elektronami i jesteśmy wrażliwe na
wszelkie rodzaje promieniowania. Lecz Ojciec Paulini powie­
dział nam, że istnieją takie gigantycznie wielkie stwory, Istoty
Ludzkie, jak je nazywa, zdolne do spostrzegania jedynie świa-
 WESOŁE PLEMIĘ ELEKTRONOW • 141

tła zawartego w wąskim przedziale energii czy przedziale dłu­

gości fal, jak mówi. Opowiadał nam także, że trzeba było pew­
nego wielkiego człowieka, który nazywał się właśnie Wilhelm
Roentgen, by odkryć to promieniowanie rentgenowskie, i że
obecnie stosuje się je szeroko w czymś zwanym medycyną.
- Ach, tak. O tym wiem dość dużo - powiedział pan Tomp­
kins dumny, że teraz on może wykazać się wiedzą. - Czy
chciałby pan, bym mu nieco opowiedział na ten temat?
- Nie, dziękuj ę - rzekł ziewaj ąc elektron. - Naprawdę nic
mnie to nie obchodzi. Czyż nie możemy być szczęśliwi, nie ga­
dając? Spróbuj mnie złapać!
Przez dłuższy czas pan Tompkins cieszył się życiem, polega­
jącym na miłym nurkowaniu w przestrzeni, połączonym z ro­
dzajem wspaniałych ćwiczeń, które przypominały zabawy na
trapezie. Nagle, jak najbardziej nieoczekiwanie włosy stanęły
mu dęba na głowie; przeżył już kiedyś podobne doświadczenie,
gdy znalazł się w górach w czasie letniej burzy z piorunami .
Było jasne, że do atomu zbliżało się j akieś silne zakłócenie
elektryczne, łamiąc harmonię ruchów elektronów i zmuszając
je do poważnej zmiany dotychczasowych torów. Z punktu wi­
dzenia człowieka-fizyka była to zaledwie fala światła nadfiole­
towego, przechodząca przez to właśnie miejsce, w którym przy­
padkowo znajdował się atom, lecz dla maleńkich elektronów
stanowiło to straszną burzę elektryczną.
- Trzymaj się mocno! - wykrzyknął jeden z towarzyszy - albo
wylecisz z atomu w efekcie fotoelektrycznym!
Ostrzeżenie przyszło jednak za późno. Coś oderwało pana
Tompkinsa od reszty towarzyszy i rzuciło w przestrzeń z prze­
rażaj ącą prędkością, tak j ednak łagodnie, jakby trzymała go
przy tym para potężnych palców. Bez tchu pędził dalej i dalej ,
pozostawiaj ąc w tyle najróżnorodniejsze atomy. z tak wielką
prędkością, iż z trudem rozróżniał poszczególne elektrony. Na­
gle tuż przed nim ukazał się wielki atom i pan Tompkins zro­
zumiał, że nie uda mu się uniknąć zderzenia.
- Proszę wybaczyć, lecz zdarzył mi się fotoefekt i nie mogę. . .
- rozpoczął grzecznie wyj aśnienia, ale reszta zdania zatraciła
się w rozdzierającym uszy szumie towarzyszącym jego zderte-
1 42 • PAN T O M P K I N S W KRAI N I E CZAROW

niu z jednym z elektronów zewnętrznych, n a który wpadł gło­

wą. Obaj koziołkując wylecieli w przestrzeń. Pan Tompkins
stracił jednak przy tym większą część swej energii i mógł teraz
dokładniej przyjrzeć się nowemu otoczeniu . Znajdujące się do­
koła niego atomy były większe od wszystkich, jakie dotąd wi­
dział, i mógł doliczyć się aż dwudziestu dziewięciu elektronów
w każdym z nich. Gdyby lepiej znał ich budowę, zrozumiałby,
że są to atomy miedzi, lecz przy tak dużym zbliżeniu całość zu­
pełnie miedzi nie przypominała. Układały się w przestrzeni
dość blisko siebie i tworzyły regularny wzór, rozciągający się
tak daleko, jak tylko sięgał wzrok pana Tompkinsa. Najbar­
dziej zadziwiło go j ednak to, że atomy nie przejawiały specjal­
nej troski o u trzymanie swego przydziału elektronów, szczegól­
nie elektronów zewnętrznych. Istotnie, orbity zewnętrzne były
niemal puste, a tłumy nie związanych elektronów leniwie po­
ruszały się w przestrzeni, czasem zatrzymując się, lecz nigdy
na długo, na krańcach tego czy innego atomu . Dość zmęczony
pędzeniem na złamanie karku pan Tompkins postanowił od­
począć trochę na stałej orbicie jednego z atomów miedzi. Szyb­
ko zaraził się jednak panującym w tłumie pragnieniem prowa­
dzenia życia wagabundy i przyłączył się do reszty elektronów
i ich bezcelowych ruchów.
- OrganizaCja nie jest tu najlepsza - stwierdził w głębi du ­
szy. - Zbyt wiele elektronów nie wypełnia swoich obowiązków.
Myślę, że Ojciec Paulini powinien się nimi zająć.
- Dlaczego? - spytał znajomy głos zakonnika, mateIializują­
cego się nagle znikąd. - Te elektrony nie są nieposłuszne moim
przykazaniom, poza tym spełniają tu bardzo pożyteczne zada­
nie. Może zaciekawi pana, że gdyby wszystkie atomy troszczyły
się tak silnie o przytrzymanie swoich elektronów, jak to robią
niektóre z nich, nie byłoby wcale takiego zjawiska jak przewod­
nictwo elektryczne. Nie mógłby pan mieć nawet dzwonka elek­
trycznego w domu, nie mówiąc już o oświetleniu czy telefonie.
- Ach, ma pan na myśli, że te elektrony przenoszą prąd
elektryczny? - zapytał pan Tompkins, uszczęśliwiony nadzieją
zwrotu rozmowy na tematy lepiej mu znane. - Nie widzę j ed­
nak, by poruszały się w jakimś wybranym kierunku .
 WESOŁE P L E M I Ę E L E KT R O N O W • 1 43

- Przede wszystkim, mój chłopcze - powiedział poważnie za­

konnik - nie używaj słowa "one" , lecz raczej słowa " my". Zapo­
mina pan, że jest pan również elektronem i że w chwili, gdy
ktoś naciśnie guziczek, do którego podłączony j est ten dru t ,
napięcie elektryczne zmusi pana, podobnie jak inne elektrony
przewodnictwa, do pospieszenia, by wezwać służącą lub speł­
nić jakieś inne polecenie.
- Ale ja nie chcęl - stanowczo oznajmił pan Tompkins z nutą
gniewu w głosie. - Jeśli chodzi o ścisłość, rola elektronu zupeł­
nie mnie wyczerpała i nie sądzę już, by było to takie przyj em­
ne. Co za życie, wciąż wypełniać tylko wszystkie elektronowe
obowiązki, stale i zawsze!
- Niekoniecznie znów zawsze - sprzeciwił się Ojciec Paulini,
wyratnie niezadowolony z obgadywania zwykłych elektronów.
- Istnieje możliwość, że zostanie pan unicestwiony i przestanie
istnieć.
- Uuuu . . . unicestwiony? - powtórzył pan Tompkins czując,
jak zimne ciarki przechodzą mu wzdłuż kręgosłupa. - A ja
uważałem dotąd elektrony za twory wieczne.
- Tak właśnie myśleli fizycy jeszcze do niedawna - zgodził
się Ojciec Paulini, ubawiony efektem, jaki wywarły jego słowa.
- Lecz nie jest to słuszne. Elektrony mogą powstawać i umie­
rać tak samo jak istoty ludzkie. Nie ma tu, oczywiście, takiego
zjawiska jak śmierć spowodowana starością; śmierć przynoszą
tylko zderzenia.
- Uległem dopiero co zderzeniu, i to nawet wystarczająco silne­
mu jak na mój gust - powiedział pan Tompkins, odzyskując tro­
chę pewności siebie. - A jeśli to zderzenie nie usunęło mnie z tego
świata, nie mogę sobie wyobrazić takiego, które by tego dokonało.
- Sprawa nie polega na sile zderzenia - poprawił go Ojciec
Paulini - lecz na tym, z kim się pan zderzy. W swym niedaw­
nym zderzeniu wpadł pan przypuszczalnie na inny elektron
ujemny, bardzo podobny do pana, a takie spotkanie nie przed­
stawia najmniejszego niebezpieczeństwa. Możecie bóść się jak
para baranów przez całe wieki i nic się wam nie stanie. Istnieje
inna jeszcze nacja elektronów, elektrony dodatnie, które fizycy
odkryli nie tak dawno temu . Elektrony dodatnie, czyli pozyto-
1 44 • P A N TO M P K I N S W K R A I N I E C Z A R O W

ny, wyglądają dokładnie tak samo jak pan, a jedyna różnica

polega na tym, że niosą dodatni ładunek elektryczny zamiast
ujemnego. Widząc zbliżaj ącego się takiego kolegę, jest pan
przekonany, że to niewinny członek pańskiego własnego ple­
mienia, i podchodzi pan bliżej , by go pozdrowić. Wówczas
stwierdza pan nagle, że zamiast lekko pana odepchnąć, by
u niknąć kolizji, jak zrobiłby to każdy normalny elektron, ten
pcha się prosto na pana. Ale wtedy jest już za póżno, by podjąć
jakąkolwiek akCję.
- Straszne! - zawołał pan Tompkins. - A ile biednych zwy­
kłych elektronów może pożreć jeden pozyton?
- Na szczęście tylko jeden, niszcząc bowiem uj emny elek­
tron, pozyton niszczy zarazem sam siebie. Można by je porów­
nać do członków klubu samobójców szukających partnera do
unicestwienia. Nie czynią szkody takim samym elektronom do­
datnim, lecz gdy tylko elektron ujemny znajdzie się na ich dro­
dze, nie ma szans przeżycia.
- Dzięki Bogu , nie trafiłem jeszcze na takiego potwora - po­
wiedział pan Tompkins mocno przejęty. - Mam nadzieję, że nie
są zbyt liczne?
- Nie, nie są. A to z tego prostego powodu , że zawsze szuka­
ją przygód i znikaj ą prawie natychmiast po urodzeniu. Jeśli
poczeka pan chwilę, będę prawdopodobnie mógł pokazać panu
jednego.
- Tak jest, już go mamy - powiedział Ojciec Paulini po krót­
kim milczeniu . - Jeśli uważnie przyjrzy się pan temu tu taj
ciężkiemu jądru , zobaczy pan narodziny pozytonu .
Wskazany przez zakonnika atom najwyrażniej przechodził
przez silne zakłócenie elektromagnetyczne, spowodowane na­
dejściem z zewnątrz energicznego promieniowania. Było to za­
kłócenie dużo silniejsze od tego, które wyrzuciło pana Tomp­
kinsa z atomu chloru ; rodzina elektronów atomowych została
rozproszona i porwana jak suche liście podczas huraganu .
- Proszę uważnie obserwować j ądro - powiedział zakonnik.
Natężaj ąc uwagę pan Tompkins ujrzał, j ak w głębinach
zniszczonego atomu odbywa się niezwykłe zjawisko. Bardzo
blisko jądra, wewnątrz najgłębszej warstwy elektronowej , stop-
 W E S O Ł E PLE M I Ę E LE K T R O N OW • 1 Ll 5

niowo nabierały coraz wyraźniejszych kształtów dwa zamglone

cienie, a w sekundę póżniej pan Tompkins zobaczył dwa świe­
cące, nowe j ak spod igły elektrony, z ogromną szybkością
opuszczające miejsce swego narodzenia.
- Ależ ja widzę dwa elektrony - powiedział zafascynowany
widokiem pan Tompkins.
- Słusznie - zgodził się Ojciec Paulini. - Elektrony zawsze ro­
dzą się parami , w przeciwnym wypadku zjawisko byłoby
sprzeczne z prawem zachowania ładunku elektrycznego. Jedna
z tych dwóch cząstek, zrodzona pod działaniem silnego promie­
niowania gamma na jądro, to zwykły ujemny elektron, druga
zaś to morderczy pozyton. Poleciał już na poszukiwanie ofiary.
- Jeśli narodzinom kaźdego pozytonu , przeznaczonego do
unicestwienia elektronu , zawsze towarzyszy powstanie innego
zwykłego elektronu , sprawy nie przedstawiają się znowu tak
źle - zauważył w zamyśleniu pan Tompkins. - Nie prowadzi to
przynajmniej do wyniszczenia plemienia elektronów i ja . . .
- Uwaźaj l - przerwał zakonnik, odpychając go na bok, pod­
czas gdy nowo powstały pozyton przeleciał ze świstem zaledwie
o kilka centymetrów od nich. - Nigdy nie można być dość
ostrożnym, gdy te mordercze cząstki znajdują się w pobliżu .
No, ale za dużo czasu poświęciłem już na rozmowę z panem,
a mam także inne zajęcia. Muszę poszukać mego ulubieńca,
neutrino . . . i zakonnik zniknął, nie wyj aśniając panu Tompkin­
sowi, co to jest neutrino, i czy również należy się go obawiać.
Pan Tompkins poczuł się jeszcze bardziej samotny niż przed­
tem i gdy ten czy ów z kolegów-elektronów zbliżał się doń
w czasie podróży w przestrzeni, miał nawet tajemną, rozpaczli­
wą nadzieję, iż pod j ego niewinnym wyglądem kryć się może
serce mordercy. Przez długi czas, który wydawał mu się wie­
kiem, jego obawy i nadzieje nie znalazły uzasadnienia i wbrew
woli wypełniał nudne obowiązki elektronu przewodnictwa.
Stało się. Nagle, w najmniej oczekiwanym momencie. Czu­
j ąc silną potrzebę rozmowy z kimkolwiek, choćby z głupim
elektronem przewodnictwa, pan Tompkins zbliżył się do powo­
li poruszaj ącej się cząstki, najwyraźniej będącej nowym przy­
byszem w tym odcinku miedzianego drutu . Już w pewnej odle-
1 46 • P A N T O M P K I N S W K RA I N I E C Z A R Ó W

głości zauważył jednak, że dokonał niewłaściwego wyboru, lecz

nieodparta siła przyciągania nie pozwoliła mu na odwrót. Przez
sekundę usiłował walczyć i uciec, ale przestrzeń między nimi
zmniejszała się gwałtownie, a panu Tompkinsowi wydało się,
że ujrzał szatański uśmiech na twarzy swego zdobywcy.
- PUŚĆ mnie! PUŚĆ mnie! - krzyczał z całych sił, broniąc się
rękami i nogami. - Nie chcę zostać unicestwiony! Będę przewo­
dził prąd elektryczny po wieczne czasy!

Wszystko na próżno. Otaczającą go przestrzeń oświetlił na­

gle oślepiający błysk silnego promieniowania.
- No tak, więc już mnie nie ma - pomyślał pan Tompkins. -
Jakże jednak mogę wobec tego myśleć? Czyż anihilacji uległo
tylko moje ciało, a dusza poszła do kwantowego nieba?
Poczuł, że coś innego, tym razem delikatniejszego, potrząsa
nim mocno, lecz pewnie, a otwierając oczy, poznał wożnego
u niwersytetu .
- Przykro mi, proszę pana - powiedział - lecz wykład skoń­
czył się dość dawno temu i muszę już zamknąć audytorium.
Pan Tompkins stłumił ziewnięcie; miał niezbyt mądry wyraz
twarzy.
- Dobranoc panu - powiedział woźny ze współczującym
uśmiechem.
 ROZDZ I AŁ 1 0 1 / 2

CZĘŚĆ POPRZEDNIEGO
ODCZYTU, KTÓRĄ PAN
TOMPKINS PRZESPAŁ

R zeczywiście, w roku 1 808 chemik angielski, John Dal­

ton, wykazał, że względne stosunki różnych pierwiast­
ków chemicznych, potrzebnych do utworzenia bardziej złożo­
nych związków, można zawsze wyrazić przez stosunek liczb
całkowitych. By wytłumaczyć to prawo, przyjął, że wszystkie
substancje złożone zbudowane są ze zmiennej liczby cząstek
reprezentujących proste pierwiastki chemiczne. Porażka śre­
dniowiecznych alchemików, próbujących przekształcić pewne
pierwiastki chemiczne w inne, dostarczyła kolejnych dowodów
istnienia jawnej niepodzielności tych cząstek i bez dalszego
namysłu ochrzczono je starą grecką nazwą: atomy. Raz nada­
na nazwa przyjęła się i choć wiemy obecnie, że atomy Daltona
bynaj mniej nie są niepodzielne. lecz składaj ą się z licznych
cząstek jeszcze mniej szych, przymykamy oczy na filologiczną
nieadekwatność tej nazwy.
Tak więc twory zwane w nowoczesnej fIZYce atomami nie są
wcale elementarnymi i niepodzielnymi jednostkami składowy­
mi materii wymyślonymi przez Demokryta, a termin "atom"
należałoby poprawniej zastosować do takich mniej szych czą­
stek, jak elektrony i protony, z których zbudowane są atomy
Daltona. Zmiana nazw wywołałaby jednak za dużo zamiesza­
nia, a nikt nie dba tak bardzo o filologiczną niesprzeczność
1 48 • P A N T O M P K I N S W KRA I N I E CZAROW

w fizyce! Tak więc stary tennin atom rezerwujemy dla cząstek.

którym nadał go Dalton. a elektrony. protony itp. nazywamy
"cząstkami elementarnymi".
N azwa ta wskazuje oczywiście. że wierzymy obecnie w rze
czywistą elementarność i niepodzielność tych mniejszych czą­
stek w znaczeniu . jakie Demokryt nadał temu słowu. Możecie
mnie zapytać. czy historia się nie powtórzy i czy dalszy postęp
nauki nie wykaże. że cząstki elementarne w pojęciu współcze­
snej fizyki są w rzeczywistości bardzo skomplikowanymi two­
rami. Moja odpowiedź zawiera się w tym. że choć nie sposób
zagwarantować. iż coś podobnego się nie zdarzy. istniej ą jed­
nak bardzo poważne powody. by wierzyć. że tym razem mamy
jednak rację. Znamy dziewięćdziesiąt dwa różne rodzaje ato­
mów (odpowiadaj ące dziewięćdziesięciu dwóm różnym pier­
wiastkom chemicznym) * każdy zaś rodzaj atomów ma dość
•

złożone. charakterystyczne dlań właściwości; taka skompliko­

wana sytuacj a sama się prosi o pewne uproszczenie. Z drugiej
strony. współczesna fizyka zna bardzo niewiele rodzajów czą­
stek elementarnych: ** elektrony (dodatnie i ujemne cząstki
lekkie) . nukleony (naładowane i obojętne elektrycznie cząstki
ciężkie. znane także jako protony i neutrony) oraz być może tak
zwane neutrino. którego natura nie jest jeszcze całkowicie wy­
jaśniona.
Te cząstki elementarne mają szczególnie proste właściwości
i dalsze zmniejszanie ich liczby może przynieść niewielkie już
tylko uproszczenie sytuacji: poza tym. jak chyba sami Państwo
rozumieją. do budowy tworów bardziej złożonych potrzebne są
zawsze jakieś pojęcia prostsze. a dwa lub trzy pojęcia elemen­
tarne to wcale nie za dużo. Tak więc moim zdaniem można
bezpiecznie założyć się o ostatniego dolara. że cząstki elemen­
tarne współczesnej fizyki będą nadal zasługiwać na tę nazwę.

* Pierwiastki o liczbie atomowej większej od 92. tzw. transmanowce, nie wystę·

pują w przyrodzie, ale kilkanaście zostało już zsyntetyzowanych w laborato·
riach drogą reakcji jądrowych. Dwa najcięższe z nich, o liczbach atomowych
1 10 i 111, uzyskano pod koniec 1994 roku (przyp. red.).

** Sytuacja w tej dziedzinie uległa obecnie znacznym zmianom, o czym wspomi·

na w przedmowie Roger Penrose (przyp. red.).
 C Z Ę S C P O P R Z E D N I E G O O D C ZY T U . . . . 1 49

Teraz możemy wrócić do zagadnienia dotyczącego sposobu ,

w jaki atomy Daltona zbudowane są z cząstek elementarnych.
Pierwszą poprawną odpowiedź na to pytanie dał w roku 1 9 1 1
słynny angielski fizyk Ernest Rutherford (późniejszy lord Ru­
therford of Nelson) . Rutherford badał budowę atomów, bom­
bardując je maleńkimi, szybko poruszającymi się pociskami,
zwanymi cząstkami alfa, wysyłanymi w procesie rozpadu pier­
wiastków promieniotwórczych. Obserwując zmianę kierunku
ruchu (rozpraszanie) tych pocisków przy przechodzeniu przez
materię, Rutherford doszedł do wniosku, że wszystkie atomy
muszą mieć bardzo gęsty, dodatnio naładowany ośrodek cen­
tralny Uądro atomowe), otoczony dość rzadką chmurą ujem­
nych ładunków elektrycznych (powłoką atomową) . Wiemy
obecnie, że j ądro atomowe składa się z pewnej liczby protonów
i neutronów, nazywanych nukleo nami., mocno ze sobą związa­
nych potężnymi siłami spójności, a powłoka atomowa składa
się ze zmiennej liczby ujemnych elektronów, krążących wokół
j ądra pod wpływem elektrostatystycznego przyciągania jego
dodatniego ładunku. Liczba elektronów w powłoce określa
wszystkie fizyczne i chemiczne właściwości danego rodzaju
atomów i zmienia się od jednego (dla wodoru) do dziewięćdzie­
sięciu dwóch (dla najcięższego znanego w przyrodzie pierwiast­
ka, uranu) przy przechodzeniu od początku do końca natural­
nego ciągu pierwiastków chemicznych.
Mimo pozornej prostoty atomu Rutherforda, dokładne zro­
zumienie go nie okazało się wcale sprawą prostą. Istotnie, we­
dług naj świętszych zasad fizyki klasycznej ujemnie naładowa­
ne elektrony, krążąc wokół jądra atomowego, powinny tracić
energię ruchu na promieniowanie (emisję ŚWiatła). Obliczono
nawet, że ze względu na ciągłą utratę energii wszystkie elek­
trony tworzące powłokę atomową powinny spaść na j ądro
w ciągu maleńkiego ułamka sekundy. Ten pozornie słuszny
wniosek, wynikaj ący z teorii klasycznej , jest j ednak zdecydo­
wanie sprzeczny z doświadczeniem: powłoki atomowe są trwa­
łe , a zamiast spadać na j ądro, elektrony powłoki atomowej
kontynuują ruch okrężny wokół ciała centralnego przez czas
nieskończony. Widzimy więc, że powstał głęboki konflikt mlę-
1 50 • PAN T O M P K I N S W KRAI N I E CZARO W

dzy podstawowymi pojęciami mechaniki klasycznej a danymi

doświadczalnymi, świadczącymi o zachowaniu się maleńkich
składników świata atomowego. Na tej podstawie słynny fizyk
duński Niels Bohr stwierdził, że mechanika klasyczna, przez
stulecia u trzymuj ąca uprzywilejowaną I bezpieczną pozycj ę
w systemie nauk przyrodniczych, powinna zostać odtąd uzna­
na za teorię ograniczoną: opisującą świat makroskopowy, z ja­
kim stykamy się w życiu codziennym, lecz całkowicie zawodną
w zastosowaniu do dużo delikatniejszych rodzajów ruchów,
odbywających się wewnątrz atomów. Próbuj ąc stworzyć pod­
stawy nowej , uogólnionej mechaniki, która stosowałaby się
także do ruchów maleńkich, poruszających się cząstek mecha­
nizmu atomowego, Bohr zaproponował przyjęcie hipotezy, że
z nieskończonej liczby rod.ząJ6w ruchu, przyJf!tych w teorii kla­
sycznej, w rzeczywistości w natlUZe wystf!pr.gejedynie niewie­
le specjalnych, wybranych typów ruchlL Te dozwolone typy ru­
chu należy wybierać według pewnych matematycznych reguł,
zwanych warunkami kwantowymi teorll Bohra. Nie będę tu
szczegółowo omawiał tych warunków kwantowania, zaznaczę
jedynie, że wybrano je w taki sposób, iż wszystkie wprowadzo­
ne przez nie ograniczenia tracą jakiekolwiek znaczenie prak­
tyczne we wszystkich przypadkach, gdy masa poruszającej się
cząstki jest dużo większa od mas spotykanych w świecie ato­
mów. Tak więc w zastosowaniu do ciał makroskopowych nowa
mikromechanika daje wyniki dokładnie takie same, jak stara
teoria klasyczna (zasada korespondengO, a tylko w przypadku
maleńkich mechanizmów atomowych niezgodność między
obiema teoriami nabiera zasadniczego znaczenia. Nie zagłębia­
jąc się w szczegóły, zaspokoję Państwa ciekawość opowiadając,
j ak zbudowany jest atom według teorll Bohra i pokazując
schemat bohrowskich orbit kwantowych w pewnym atomie
(poproszę o pierwsze przezrocze). Widać tu, oczywiście w du­
żym powiększeniu , układ orbit kołowych l eliptycznych, re­
prezentujących jedyne " dozwolone" typy ruchu elektronów po­
włoki elektronowej atomu według bohrowsklch warunków
kwantowania. Podczas gdy mechanika klasyczna pozwala
elektronowi poruszać się w dowolnej odległości od jądra i nie
 CZĘ$C PO PRZE D N I EG O O D CZYTU . . . . 151

W ten sposób uzyskujemy schemat Bohra Sommerfelda dozwolonych kwan

' " ,
towych orbit elektronu w atomie wodoru .

ogranicza zupełnie eliptyczności orbity, wybrane orbity teorii

Bohra tworzą skończony układ, o ściśle określonych wszyst­
kich charakterystycznych wymiarach. Liczby i litery znajdujące
się obok każdej orbity wskazują jej nazwę w ogólnej klasyfika­
cji. Można na przykład zauważyć, że większe orbity oznaczone
są większymi liczbami.
Mimo że teoria budowy atomu Bohra zapisała na swym kon­
cie liczne sukcesy w tłumaczeniu różnych właściwości atomów
i cząsteczek, jednak podstawowe pojęcie ściśle wyznaczonych
(dyskretnych) orbit kwantowych długo pozostawało niej asne,
a im bardziej zagłębialiśmy się w analizę tego niecodziennego
ograniczenia teorii klasycznej , tym bardziej zamazywał się cały
obraz.
Wkrótce zrozumiano, że słaby punkt teorii Bohra polega
na tym, iż zamiast wjakiś zasadniczy sposób zmieniać mecha­
nikę klasyczną, teoria ta po prostu tylko ograniczala wyniki
osiągane za pomocą mechaniki klasycznej przez wprowadzenie
dodatkowych warunków, zasadniczo obcych całej strukturze
1 52 • P A N T O M P K I N S W K R A I N I E C ZA R O W

mechaniki klasycznej . Właściwe rozwiązanie całego problemu

przyszło zaledwie w 1 3 lat później . w postaci tak zwanej me
chanilcija/owej. która zmodyfIkowała podstawy mechaniki kla­
sycznej w zgodzie z nowymi zasadami kwantowymi. Choć na
pierwszy rzut oka mechanika falowa może wydawać się jeszcze
bardziej zwariowana od starej teorii Bohra. ta nowa teoria sta­
nowi jedną z najbardziej zwartych i zaakceptowanych już czę-

ści dzisiejszej fizyki teoretycznej . Ponieważ w jednym ze swoich

wcześniejszych odczytów· omówiłem już podstawowe zasady
nowej mechaniki. przy czym szczególną uwagę zwrócUem tam
na pojęcia nieoznaczoności i rozmytych orbit. w sprawie tej po­
zwolę sobie odesłać Państwa do własnej pamięci lub notatek.
a sam powrócę do zagadnienia budowy atomu . W schemacie.
który teraz wyświetlam (poproszę o drugie przezrocze) . widzicie
Państwo. jak mechanika falowa przedstawia ruchy elektronów
atomowych. wykorzystując pojęcie rozmytych orbit. Pokazano

• Profesor ma tu na myśli swój odczyt. zamieszczony w rozdziale Kwantowy bilard.

 C Z Ę S C P O P R Z E D N I E G O O D C ZY T U . . . . 1 53

tu te same typy ruchu, co na poprzednim schemacie, z tym

jednak, że na schemacie poprzednim przedstawiono je w uję­
ciu klasycznym (poza tym ze względów technicznych każdy typ
nlchu narysowano teraz oddzielnie) : zamiast ostro zarysowa­
nych torów z teorii Bohra, mamy obecnie obraz rozmyty, zgod­
ny z zasadą. nieoznaczonoścL Poszczególne stany ruchu ozna­
czono tak samo jak na schemacie poprzednim. Porównując je
zauważycie, odrobinę natężając wyobrażnię, że te rozmyte
kształty dość wiernie powtarzaj ą ogólne cechy starych orbit
bohrowskich.
Wykresy te pokazują, co staje się z dobrymi, staromodnymi
orbitami mechaniki klasycznej , gdy zastosować kwantowanie,
a chociaż laik może uważać, iż przypomina to fantastyczny
sen, u czeni pracujący w atomowym mikroświecie nie maj ą
żadnych oporów, by przyjąć taki właśnie obraz.
Po tym krótkim przeglądzie możliwych stanów ruchu
w elektronowej powłoce atomu , przej dziemy obecnie do waż­
nego zagadnienia dotyczącego rozkładu różnych elektronów
atomu między różnymi możliwymi stanami ruchu . I tu znów
trafiamy na nową zasadę, zasadę całkowicie obcą światu ma­
kroskopowemu . Sformułował ją po raz pierwszy mój młody
przyjaciel Wolfgang Pauli; głosi ona, że w społeczności elektro
noweJ danego atomu żadne dwie cząstki nie mogą znajdować
sięjednocześnie w ruchu tego swnego typu. Ograniczenie to nie
miałoby specj alnego znaczenia, gdyby tak jak w mechanice
klasycznej istniała nieskończona liczba dopuszczalnych rodza­
jów ruchu. Skoro jednak prawa kwantowe w drastyczny spo­
sób redukują liczbę dozwolonych typów ruchu, zasada Paulie­
go odgrywa w świecie atomowym bardzo ważną rolę: zapewnia
bardziej lub mniej jednolity rozkład elektronów wokół j ądra
atomowego i zapobiega ich stłoczeniu się w jednym miejscu.
Z powyższego sformułowania nowej zasady nie powinni jed­
nak Państwo wnioskować, że w każdym rozmytym kwantowym
stanie ruchu, widocznym na moim schemacie, może znaj do­
wać się jeden tylko elektron. W rzeczywistości, niezależnie od
ruchu po orbicie, każdy elektron kręci się jeszcze wokół wła­
snej osi. Ale nie przeszkodzi to zupełnie doktorowi Pauliemu,
1 54 • PAN TOMPKINS W KRAI N I E CZAROW

j eśli p o tej samej orbicie poruszają się dwa elektrony, o ile

oczywiście kręcą się wokół własnej osi w przeciwnych kierun­
kach. Badania krętu, czyli spinu elektronów, wykazały, że
prędkość obrotu pozostaje zawsze taka sama, a kierunek osi
jest zawsze prostopadły do płaszczyzny orbity. To pozostawia
tylko dwie możliwości różnych spinów; można je określić dwo­
jako: albo sq zgodne z kierunkiem ruchu wskazówek zegara,
albo przeciwne do kierunku ruchu wskazówek zegara.
Tak więc w zastosowaniu do stanów kwantowych atomu za­
sadę Pauliego można sformułować w następujący sposób: ża
den kwantowy stan ruchu nie może być okupowany" przez wir
•

cej niż dwa elektrony, przy czym spiny tych dwóch cząstek
muszq być przeciwnie skierowane. Jak z tego wynika, przecho­
dząc przez układ okresowy pierwiastków w kierunku atomów
o coraz większej liczbie elektronów, stwierdzamy stopniowe wy­
pełnianie się elektronami różnych kwantowych stanów ruchu
i stały wzrost średnicy atomu . W związku z tym należy zazna­
czyć, że z punktu widzenia sily wiązania w atomie, różne stany
kwantowe elektronów w atomie można połączyć w oddzielne
grupy (czyli powłoki) stanów o w przybliżeniu równej wiążącej je
sile. Gdy posuwamy się wzdłuż układu okresowego pierwiast­
ków, zapełnia się jedna grupa po drugiej , a w wyniku kolejnego
zapełniania się warstw elektronowych właściwości atomów rów­
nież zmieniają się okresowo. Oto wyjaśnienie dobrze znanej po­
wtarzalności właściwości pierwiastków, odkrytej metodą empi­
ryczną przez rosyjskiego chemika, Dymitra Mendelejewa.
 RO Z D Z I A Ł 1 2

WEWNĄTRZ JĄDRA

N astępny odczyt, na który poszedł pan TompkJns, był po­

święcony wnętrzu j ąder atomowych, co było zupełnie in­
ną historią niż obroty elektronów atomowych.
- Panie i PanowieI - zaczął Profesor.
Wnikaj ąc coraz głębiej w budowę materii, spróbujemy teraz
zajrzeć oczyma duszy do wnętrza j ądra atomowego, taj emni­
czego obszaru zaj mującego zaledwie jedną biliardową część ca­
łej objętości atomu. Mimo j ednak niewiarygodnie małych roz­
miarów, nasze nowe pole b adań pełne jest bardzo ożywionej
działalności. Jądro to przecie:t serce atomu , a mimo swych
względnie małych rozmiarów zawiera około 99,97 procent cał­
kowitej masy atomu.
Wchodząc do obszaru j ądra z bardzo rozrzedzonej elektro­
nowej powłoki atomu , będziemy zdumieni panującym tu za­
gęszczeniem cząstek. Podczas gdy elektrony powłoki atomowej
przemierzaj ą, przeciętnie, obszary setki tysięcy razy przekra­
czaj ące ich własną średnicę, cząstki zamieszkujące j ądro do­
słownie ocierają się o siebie łokciami, o ile oczywiście maj ą
łokcie. W ty m sensie obraz wnętrza jądra bardzo przypomina
obraz zwykłej cieczy; zamiast cząsteczek napotykamy tu jedy­
nie du:to mniejsze i znacznie bardziej elementarne cząstki,
zwane protonami i neutronamL Nalety tu zauwa:tyć, :te choć
1 56 • PAN T O M P K I N S W KRA I N I E CZAROW

maj ą różne nazwy. protony i neutrony uważamy obecnie po

prostu za dwa odmienne stany elektryczne tej samej cząstki
ciężkiej . nazywanej nukleonem. Proton to nukleon o ładunku
dodatnim, neutron to nukleon elektrycznie obojętny; nie wy­
kluczajmy także możliwości występowania ujemnych nukle­
onów. choć nigdy dotąd ich jeszcze nie obserwowano. Geome­
trycznymi rozmiarami nukleony nie różnią się znacznie od
elektronów, gdyż mają średnicę około 0 ,000 000 000 000 1 cm.
Są jednak o wiele cięższe: na szalce wagi proton czy neu tron
trzeba by zrównoważyć tysiąc osiemset czterdziestoma elektro­
nami. Jak już mówiłem, cząstki składowe jądra atomowego są
w nim ułożone bardzo gęsto; jest to wynikiem działania pew­
nych specyficznych Jqdrowych sil spójności., analogicznych do
sił działających między cząsteczkami cieczy. I, zupełnie tak sa­
mo jak w cieczy, siły te , nie pozwalając cząstkom całkowicie
się rozdzielić, nie przeszkadzaj ą im przesuwać się względem
siebie. Tak więc materia jądrowa jest w pewnym stopniu płyn­
na, a gdy nie oddziałują na nią siły zewnętrzne, przyjmuj e
kształt kulistej kropli, zupełnie jak zwykła kropla wody. Na ry­
sunku, który właśnie szkicuj ę na tablicy, widzą Państwo
w schematycznym ujęciu różne rodzaje jąder zbudowanych
z protonów i neutronów. Najprostsze jest jądro wodoru , utwo­
rzone przez jeden proton, a najbardziej złożone j ądro uranu,
składające się z dziewięćdziesięciu dwóch protonów i stu czter­
dziestu dwóch neutronów. Musicie oczywiście pamiętać, że
jest to wysoce uproszczone ujęcie rzeczywistej sytuacji. dzięki
bowiem zasadzie nieoznaczoności, podstawowej w teorii kwan­
tów, położenie każdego z nukleonów "rozciąga się" na cały ob­
szar j ądrowy.
Jak już mówiłem, cząstki tworzące jądro atomowe utrzymu­
ją się razem dzięki potężnym siłom spójności; niezależnie jed­
nak od sił przyciągania, w jądrze działają również siły innego
rodzaju, przeciwnie skierowane. Istotnie, protony, stanowiące
około połowy wszystkich cząstek jądrowych, mają dodatni ła­
dunek elektryczny, odpychaj ą się więc wzajemnie kulombow­
sktmi siłami elektrostatycznymi. W jądrach lekkich, mających
stosunkowo mały ładunek elektryczny, kulombowskie odpy-
 W E W N Ą T RZ J Ą D R A . 1 5 7

chanie nie odgrywa specj alnej roli, w przypadku jednak jąder

cięższych, o dużym ładunku , siły kulombowskie stanowią po­
ważną konkurencję dla sił spójności - sił przyciągania. Jądro
traci trwałość i nabiera zdolności wyrzucania niektórych
swych składników. Tak właśnie się dzieje w wypadku pewnej
liczby pierwiastków znajdujących się na samym końcu układu
okresowego, nazywanych pierwiastkami promieniotwórczymi.
Z powyższych rozważań mogliby Państwo wyciągnąć wnio­
sek, że ciężkie, nietrwałe jądra powinny emitować protony,
gdyż neutrony nie maj ą ładunku elektrycznego, nie podlegają
więc kulombowskim siłom odpychania. Doświadczenia wyka-

e
wodÓ!'
C8
..
ciężki oJÓ!'

Wi'
.
hel
UMn

zują j ednak, że cząstkami rzeczywiście emitowanymi są tak

zwane cząstki alfa Oądra helu), czyli złożone cząstki zbudowa­
ne z dwóch protonów i dwóch neutronów. Fakt ten można wy­
j aŚnić pewnym specyficznym grupowaniem się cząstek składo­
wych jądra. Wydaje się, że połączenie dwóch protonów i dwóch
neutronów tworzących cząstkę alfa jest wyjątkowo trwałe i du­
żo łatwiej jest wobec tego wyrzucić cząstkę alfa jako całość niż
rozbić ją na poszczególne protony i neutrony.
1 58 • PAN T O M P K I N S W KRA I N I E CZAROW

Jak zapewne Państwo wiedzą. zjawisko promieniotwórczości

odkrył francuski fizyk Henri BecquereI. a wytłumaczenie. że ma­
my do czynienia z samorzutnym rozpadem jąder atomowych.
podal słyny fizyk angielski lord Rutherford. Jego nazwisko wy­
mienialem już wielokrotnie w związku z innymi zagadnieniami;
nauka zaciągnęła wobec niego wielki dług wdzięczności za ważne
odkrycia w dziedzinie fizyki jądra atomowego.
Jedną z naj osobliwszych cech procesu rozpadu alfa jest bar­
dzo niekiedy długi czas potrzebny cząstce alfa do "ucieczki"
z jądra. Dla uranu i toru okres ten mierzy się miliardami lat; dla
radu wynosi on około tysiąca sześciuset lat. a choć istnieją tak­
że pierwiastki. w których rozpad odbywa się w ciągu ułamka
sekundy. i tu czas ich istnienia można uważać za bardzo długi
w porównaniu z gwaltownością ruchów weWnątrzjądrowych.
Cóż zmusza cząstkę alfa do pozostawania czasami przez
wiele miliardów lat we wnętrzu jądra? A jeśli przebywała tam
tak długo. dlaczego w ogóle wydostała się ostatecznie na ze­
wnątrz?
Aby znaleźć odpowiedź na te pytania. musimy przede
wszystkim dowiedzieć się nieco więcej o względnym natężeniu
sił przyciągania - sił spójności oraz elektrostatycznych sił od­
pychania działających na cząstkę. gdy wydobywa się z jądra.
Starane eksperymentalne badania tych sił prowadził Ruther­
ford. stosując metodę bombardowania atomów. W swych słyn­
nych doświadczeniach. wykonywanych w laboratorium im.
Cavendisha. Rutherford kierowal na różne substanCje wiązkę
szybko poruszających się cząstek alfa. wysyłanych przez pew­
ne pierwiastki promieniotwórcze. i obserwował odchylenia
(rozpraszanie) tych pocisków atomowych. wynikające ze zde­
rzeń z jądrami bombardowanych substancji. Doświadczenia
Rutherforda potwierdziły. że choć na dużej odległości od jądra
siły elektryczne ładunku jądra silnie odpychają pociski jądro­
we. odpychanie przechodzi w silne przyciąganie. gdy pociskowi
uda się dotrzeć bardzo blisko zewnętrznych granic obszaru ją­
drowego. Można by powiedzieć. że jądro przypomina trochę
fortecę otoczoną ze wszystkich stron wysokim. spadzistym
przedmurzem. nie pozwalającym cząstkom zarówno wedrzeć
 W E W N ĄTRZ J Ą D R A . 1 59

się do środka, jak i wydostać się na zewnątrz. Najbardziej j ed­

nak u derzaj ącym wynikiem doświadczeń Ru therforda j est
stwierdzenie, że zarówno czqstki alfa opuszczającejąd.ro w roz
padzie promieniotwórczym. jak i czqstki przenikające do jądra
z zewnątrz, mają mniej energii, niż jej potrzeba do przejścia
przez wierzchołek przedmurza, czyli " bariery potengału", jakją
zazwyczaj nazywamy. Fakt ten jest zasadniczo sprzeczny
z wszelkimi podstawowymi pojęciami mechaniki klasycznej .
Doprawdy, czy można by oczekiwać, że kula wtoczy się na
wierzchołek wzgórza, jeśli rzucilibyśmy ją z energią znacznie
mniejszą od energii koniecznej do osiągnięcia wierzchołka? Fi­
zyk wyznający zasady fizyki klasycznej mógłby jedynie otwo­
rzyć szeroko oczy ze zdumienia i stwierdzić, że w doświadcze­
niach Rutherforda musi tkwić jakiś błąd.
W rzeczywistości jednak w doświadczeniach nie było żadne­
go błędu, a jeśli ktoś się mylił, to nie lord Rutherford, lecz fizy­
ka klasyczna. Sytuację wyjaśnili jednocześnie mój dobry przy­
j aciel dr George Gamow i doktorzy Ronald Gurney i E. U .
Condon, dowodząc, ż e żadna trudność nie istnieje, jeśli spoj­
rzeć na zagadnienie z punktu widzenia współczesnej teorii
kwantów. Istotnie, wiemy, że dzisiej sza fizyka kwantowa od­
rzuca ściśle określone liniowe tory przyjęte w fizyce klasycznej,
zastępując je rozmytymi torami-duchami. I podobnie jak do­
bry, staromodny duch przeniknąłby bez trudu grube kamien­
ne mury starego zamku , takie tory-duchy mogą przechodzić
przez bariery potencjału, całkowicie nieprzenikalne z klasycz­
nego punktu widzenia. Proszę jednak nie myśleć, że żartuję;
przenikalność barier potencjału dla cząstek o niedostatecznej
energii wynika w sposób bezpośredni z podstawowych równań
nowej mechaniki kwantowej i reprezentuje jedną z najważniej­
szych różnic między nowymi a starymi pojęciami ruchu . Cho­
ciaż jednak nowa mechanika dopuszcza tak niezwykłe efekty,
czyni to wyłącznie przy założeniu ścisłych ograniczeń: w więk­
szości przypadków szanse przejścia przez barierę są skrajnie
małe, a uwięziona cząstka musi obijać się o ścianę wprost nie­
wiarygodnie długo, zanim wysiłki jej zostaną uwieńczone suk­
cesem. Teoria kwantów pozwala nam obliczyć w sposób do-
1 60 • PAN TOMPKINS W KRAI N I E CZAROW

(a) Azot trafiony przez hel zamienia się w ciężki tlen i w wodór
147N + \Re -> 1 780 + l lR
(h) Lit trafiony przez wodór zamienia się na dwa atomy helu
73Li + \H -> 2 42He
(c) Bor trafiony przez wodór zamienia się na trzy atomy helu
1 1 5B + llH -> 3 42He
 WEWN ĄTRZ J Ą D R A . 1 6 1

kładny prawdopodobieństwo takiej u cieczki i obserwowane

okresy rozpadu alfa pozostają w pełnej zgodności z przewidy­
waniami teorii. Również w przypadkach pocisków wystrzelo­
nych w jądro z zewnątrz wyniki obliczeń kwantowo-mecha­
nicznych są całkowicie zgodne z wynikami doświadczeń.
Zanim przej dziemy do dalszych rozważań, chciałbym poka­
zać Państwu niektóre zdjęcia przedstawiające proces rozbicia
różnych j ąder trafionych pociskami atomowymi o wielkiej
energii (poproszę o przezrocze) .
N a tym obrazie (strona poprzednia) widzą Państwo dwa róż­
ne procesy rozpadu sfotografowane w komorze Wilsona, której
działanie wytłumaczę na jednym z kolejnych wykładów* . Zdję­
cie u góry ukazuje jądro azotu trafione przez szybką cząstkę
alfa; jest to pierwsze w świecie zdjęcie sztucznej przemiany ją­
drowej . Wykonał je dr Patrick Blackett, uczeń lorda Rutherfor-
da. Widzicie tu liczne ślady torów cząstek alfa emitowanych
z niewidocznego na zdjęciu żródła. Większość cząstek przecho­
dzi przez pole widzenia, nie biorąc udziału w żadnym poważ­
niej szym zderzeniu , jednej udało się wszakże trafić w j ądro
azotu . Ślad cząstki alfa dokładnie w tym miej scu się kończy
i widzą Państwo dwa inne ślady wychodzące z punktu zderze­
nia. Długi, cienki ślad należy do protonu wybitego z jądra ato­
mu azotu , a ślad gruby i krótki odpowiada odskokowi samego
jądra. Nie jest to już jednak jądro azotu , ponieważ tracąc pro­
ton i wchłaniając cząstkę alfa przekształciło się ono w jądro
tlenu . Tak więc mamy tu alchemiczną przemianę azotu w tlen,
z wodorem jako produktem ubocznym.
Drugie zdjęcie przedstawia rozbicie jądra atomowego, doko­
nane przez zderzenie ze sztucznie przyspieszonym protonem.
Specjalna maszyna wysokiego napięcia wytwarza wiązkę szyb­
kich protonów; czytelnicy gazet codziennych znają takie
maszyny pod nazwą " rozbijaczy atomów" . Wiązka protonów
wchodzi do komory przez długą rurę, której zakończenie widzi­
cie na zdjęciu. Tarczę, w tym przypadku cienką warstwę boru ,

* Profesor miał na myśli wykład (którego jedynym słuchaczem był pan Tomp
kins), przedstawiony w rozdziale piętnastym (przyp. red.)_
1 62 • PAN TO M P K I N S W KRAI N I E CZAROW

(a) Braggowskie zdjęcie atomów w krysztale dlopsydu. Kółka w lewym rogu

ukazują pojedyncze atomy wapnia, magnezu, krzemu i tlenu. Powiększenie
około 100 milionów razy.

(h) Dwa produkty rozszczepienia rozbiegające się w przeciwnych kierunkach

z uranu trafionego przez neutron.

(c) Produkcja I rozpad neutralnych hiperonów lambda I antylambda.

 WEWN ĄTRZ JĄDRA . 1 63

umieszczono w niższym otworze rury. dlatego też powstałe

w wyniku zderzeń fragmenty jądra muszą przejść przez powie­
trze komory. zostawiając mgliste ślady. Jak widać na zdjęciu
(cl . jądro boru . trafione przez proton. rozpada się na trzy czę­
ści, a obliczaj ąc bilans ładunków elektrycznych dochodzimy
do wniosku . że każda z tych części jest cząstką alfa. czyli ją­
drem atomu helu . Te pokazane na zdjęciach przemiany stano­
wią dość typowe przykłady wieluset innych przemian jądro­
wych badanych przez współczesną fizykę doświadczalną. We
wszystkich przemianach tego rodzaju. zwanych jądrowymi re­
akcjami podstawiania. cząstka przychodząca (proton. neutron
lub cząstka alfa) przenika do jądra. wybij a zeń jakąś inną
cząstkę. a sama pozostaje na jej miejscu. Mamy więc podsta­
wienie protonu przez cząstkę alfa. cząstki alfa przez proton.
protonu przez neutron i tak dalej . We wszystkich takich prze­
mianach u tworzony w reakcji nowy pierwiastek jest w układzie
okresowym pierwiastków bliskim sąsiadem pierwiastka bom­
bardowanego.
Stosunkowo niedawno. przed samym wybuchem woj ny.
dwaj chemicy niemieccy. Otto Hahn i Fritz Strassmann. od­
kryli najzupełniej nowy rodzaj przemiany jądrowej : w przemia­
nie takiej Jądro c�żkie rozpada s� na dwie równe cZf!ści. przy
czym uwolniona zostaje olbrzymia energia. Na następnym
przezroczu (strona poprzednia) widzą Państwo po prawej stro­
nie u góry zdjęcie pokazujące. jak z cienkiego drutu ołowiane­
go rozbiegają się w przeciwnych kierunkach dwa fragmenty
jądra uranu . To zjawisko. zwane rozszczepieniem jądra, za ­
uważono po raz pierwszy w przypadku uranu bombardowane­
go wiązką neutronów. Wkrótce odkryto jednak, że i inne pier­
wiastki znajdujące się na końcu układu okresowego mają
zbliżone właściwości. Wydaje się, że tak ciężkie jądra znajdują
się na krańcach trwałości i najlżejszy bodziec. na przykład
zderzenie z neu tronem, wystarcza, aby rozbić je na dwie po­
łówki - jak zbyt wielką kroplę rtęci. Fakt tak wielkiej nietrwa­
łości jąder ciężkich rzuca światło na zagadnienie. dlaczego
w naturze występują tylko dZiewięćdziesiąt dwa pierwiastki:
żadne jądro cięższe od uranu nie może istnieć przez najkrótszy
1 6 L1 • PAN TO M P K I N S W KRA I N I E C ZAROW

nawet czas i musi natychmiast rozpaść się n a mniejsze części.

Zjawisko rozszczepienia jądra jest interesujące także z prak­
tycznego punktu widzenia, gdyż otwiera pewne perspektywy
wykorzystania energii jądrowej . Rzecz w tym, że rozpadając się
na połowy, jądra ciężkie wysyłaj ą także pewną liczbę neutro­
nów, które mogą spowodować rozszczepienie jąder sąsiednich.
Może to doprowadzić do reakcj i przebiegaj ącej wybuchowo,
w której uwolniona zostanie w ciągu ułamka sekundy cała
zmagazynowana we wnętrzu jąder energia. A jeśli przypomni­
cie sobie, że energia j ądrowa jednego kilograma uranu jest
równoważna energii spalania dwudziestu ton węgla, zrozumie­
cie, że możliwość wykorzystania tej energii spowoduje poważne
zmiany w naszej gospodarce.
Te wszystkie reakcje jądrowe można było przeprowadzać tylko
w bardzo małej skali i chociaż dostarczają one mnóstwo infor­
macji o wewnętrznej strukturze jądra, wydawało się, że nie ma
wielkich nadziei na wyzwolenie dużych ilości energii jądrowej .
Dopiero odkrycie dokonane pr.lez Hahna i Strassmanna, o czym
wspomniałem już przed chwilą, otworzyło nowe możliwości.
W tym procesie ciężkie jądro uranu, uderzone prZez pojedynczy
neutron, rozpada się na dwie, w przybliżeniu równe, części, wy­
zwalając przy tym olbrzymie ilości energii, a także dwa lub trzy
neutrony, które z kolei mogą zderzyć się z jądrami uranu, rozbić
je na dwie części, znów uwolnić energię i jeszcze więcej neutro­
nów. Ten łańcuchowy proces rozszczepienia może doprowadzić
do straszliwego wybuchu lub też, jeśli będzie przebiegał pod
kontrolą, stać się niemal niewyczerpalnym źródłem energii. Ma­
my szczęście, bo dr Tellerkin, który pracował nad bombą atomo­
wą i którego nazywają "oj cem bomby wodorowej", zgodził się mi­
mo swoich licznych zaj ęć przyjść do nas i opowiedzieć nam
krótko o bombach jądrowych. Powinien być tu lada chwila.
Gdy Profesor wypowiadał te słowa, otworzyły się drzwi i do
sali wszedł imponująco wyglądaj ący pan o płonących pod
ciemnymi, gęstymi brwiami oczach. Potrząsnął ręką Profesora
i zwrócił się do słuchaczy.
- HOlgyeim es Uraim. Roviden kelt beszelnem, mert nagyon
sok a dolgom. Ma reggel tóbb megbeszelesem volt a Pentagon
 W E W NĄTRZ J Ą D R A . 1 65

-ban es a Feher Raz-ban. Delutan. . Och, przepraszam, czasa­

.

mi mylę języki. Pozwólcie, że zacznę jeszcze raz. Panie i Pano­

wie! Będę mówił krótko, bo j estem bardzo zajęty. Dziś przed
południem byłem na kilku konferencjach w Białym Domu
i w Pentagonie, po południu muszę być obecny przy próbnej
eksplozji podziemnej w French Flats w stanie Newada, a wie­
czorem mam wygłosić przemówienie na bankiecie w bazie lot­
niczej Vandenberg w Kaliforni.
Chodzi o to, że jądra atomowe znaj dują się w równowadze
dzięki dwóm siłom: jądrowej sile przyciągającej , która usiłuj e
utrzymać jądro w całości, i odpychającej sile elektrycznej ,

Dr Tellerkin i procesy rozszczepienia oraz syntezy jądrowej .

działającej między protonami. W ciężkich jądrach, na przykład

uranu lub plutonu, ta druga siła przeważa i jądro może z lada
powodu rozpaść się na dwa fragmenty. Takiego powodu może
dostarczyć neutron, który uderzy w jądro.
Odwrócił się do tablicy i ciągnął dalej :
- Widzą tu Państwo rozszczepialne jądro i uderzający neu­
tron. Dwa produkty rozszczepienia rozbiegają się w dwóch róż­
nych kierunkach, unosząc około miliona elektronowoltów
1 66 • PAN TO M P K I N S W KRA I N I E CZAROW

energii każdy. a j ednocześnie zostają uwolnione neutrony roz­

szczepienia - około dwóch w przypadku uranu i około trzech
w przypadku plutonu. I reakcj a idzie. bach. bach. tak j ak to
narysowałem na tablicy. Jeżeli kawałek materiału rozszcze­
pialnego jest mały. to większość neutronów rozszczepienia wy­
chodzi na zewnątrz. zanim ma szansę trafić na inne rozszcze­
pialne j ądro. i reakcja łańcuchowa nie może się rozpocząć. Gdy
j ednak ten kawałek j est większy niż to. co nazywamy masą
krytyczną (średnica 7- 1 0 cm) . większość neutronów zostaj e
schwytana i następuje wybuch. To właśnie jest bomba roz­
szczepienia. zwykle niewłaściwie nazywana bombą atomową.
- Dużo lepsze wyniki można uzyskać. pracując na innym
końcu tablicy układu okresowego pierwiastków. gdzie jądrowe
siły przyciągaj ące są większe od odpychania elektrycznego.
Gdy dwa lekkie jądra zetkną się ze sobą. łączą się tak jak dwie
krople rtęci. Może się to zdarzyć tylko w bardzo wysokiej tem­
peraturze. gdyż zetknięciu się dwóch lekkich jąder przeszka­
dza siła odpychania elektrycznego. Jeżeli jednak temperatura
sięga dziesiątków milionów stopni. odpychanie elektryczne nie
może już przeszkodzić zetknięciu i zaczyna się proces syntezy
j ąder. Do reakcji syntezy najlepiej nadają się deuterony. czyli
jądra atomów ciężkiego wodoru . Po prawej stronie narysowa­
łem schemat reakcji termojądrowej w deuterze. Gdy pierwszy
raz myśleliśmy o bombie wodorowej . sądziliśmy. że będzie bło­
gosławieństwem dla świata. gdyż nie wytwar.la promieniotwór­
czych odpadów. które rozprzestrzeniaj ą się w ziemskiej atmo­
sferze. Nie udało się nam j ednak wytworzyć takiej .. czystej "
bomby wodorowej . gdyż deuter. który stosunkowo łatwo moż­
na ekstrahować z wody morskiej . nie jest dostatecznie dobry.
aby mógł się sam spalać. Musieliśmy otoczyć rdzeń deuterowy
ciężkim płaszczem z uranu . Taki płaszcz wytwarza dużą ilość
produktów rozszczepienia. Niektórzy nazywają takie urządze­
nie MbrudnąM bombą wodorową. Na podobną trudność natrafia
się przy proj ektowaniu kontrolowanej reakcji termojądrowej
w deuterze. Mimo wielkich wysiłków nie udało się nam j eszcze
jej osiągnąć. Jestem jednak pewien. że prędzej czy później pro­
blem zostanie rozwiązany.
 W E W N ĄTRZ J ĄD R A . 1 67

- Doktorze Tellerkin - zapytał ktoś ze słuchaczy - co pan po­

wie o odpadach rozszczepienia powstałych podczas próbnych
wybuchów. Czy mogą spowodować szkodliwe mutacje popula­
cji całego globu?
- Nie wszystkie mu tacj e są szkodliwe - uśmiechnął się
dr Tellerkin - niektóre prowadzą do u doskonalenia potom­
stwa. Gdyby nie było mutacji żywych organizmów, to pan i j a
bylibyśmy nadal amebami. Czyż pan nie wie, ż e ewolucj a życia
na Ziemi to wynik naturalnych mutacj i i przetrwania najlepiej
przystosowanych?
- Czy chce pan powiedzieć - wykrzyknęła histerycznie jakaś
kobieta - że powinniśmy produkować dzieci tuzinami i zacho­
wywać przy życiu tylko najlepsze, a resztę uśmiercać?
- Widzi pani. . . - zaczął dr Tellerkin, ale w tym momencie
otworzyły się drzwi i do sali wszedł jakiś człowiek w stroju pilota.
- Niech pan się pospieszy - zawołał - pański helikopter cze­
ka przed wej ściem do bu dynku i j eśli nie wystartuj emy na­
tychmiast. to nie zdąży pan na lotnisko na swój samolot!
- Przepraszam - dr Tellerkin zwrócił się do słuchaczy - ale
muszę już iść. [sten veliikf I obaj z pilotem wybiegli z sali.
ROZDZ I AŁ 1 3

SNYCERZ

Drzwi były wielkie i ciężkie, a na nich widniał przerażają­

cy napis: "UWAGA! - WYSOKIE NAPlECIE" . Pierwsze
wrażenie niegościnności zacierało j ednak nieco słowo "WITAJ­
CIE", wypisane wielkimi literami na wycieraczce do obuwia,
i po kilku chwilach namysłu pan Tompkins nacisnął dzwonek.
Wprowadzony przez młodego astystenta, znalazł się w obszer­
nym pokoju, którego połowę zajmowała bardzo skomplikowa­
na i fantastycznie wyglądająca maszyna.
- To nasz wielki cyklotron, czyli sozbijacz atomów", jak go
nazywają w gazetach - wyjaśnił asystent. kładąc z miłością rękę
na jednym ze zwojów olbrzymiego elektromagnesu , stanowiące­
go główną część tego potężnego narzędzia współczesnej fizyki.
- Nadaje cząstkom energię sięgaj ącą dziesięciu milionów
elektronowoltów - dodał z dumą - a niewiele j est j ąder zdol­
nych wytrzymać uderzenie pocisku poruszaj ącego się z tak
przeraźliwą energią!
- No, no - powiedział pan Tompkins - muszą to być bardzo
mocne j ądra! Proszę, buduje się potężne maszyny, jak ta na
przykład, tylko po to, by rozbić maleńkie jądro maleńkiego ato­
mu . Jak działa jednak ta maszyna?
- Czy byłeś kiedyś w cyrku? - zapytał teść pana Tompkinsa,
wyłaniając się zza ogromnej konstrukcji.
 M R T O M P K I NS W KRA I N I E CZAROW • 1 69

- Ehhh . . . tak, oczywiście - odpowiedział pan Tompkins, ra­

czej zakłopotany niespodziewanym pytaniem. - Czy chciałeś
powiedzieć, że masz dla mnie bilet na dziś wieczór?
- Niezupełnie - uśmiechnął się Profesor - lecz dopomoże ci
to w zrozumieniu działania cyklotronu . Jeśli zajrzysz między
bieguny tego wielkiego magnesu , zauważysz okrągłe pudło
miedziane służące za arenę cyrkową, na której przyspiesza się
rozmaite naładowane elektrycznie cząstki, używane w do-

świadczeniach nad bombardowaniem jąder. W środku pudła

znajduje się źródło produkujące naładowane cząstki, czyli jo­
ny. Gdy wychodzą one ze źródła, mają bardzo nieznaczne
prędkości i silne pole magnetyczne zakrzywia ich tory w małe
koła wokół centrum. Wtedy zaczynamy poganiać j e , nadając
im coraz większe prędkości.
- Wiem, jak można poganiać konia - powiedział pan Tomp­
kins - ale jak dokonujecie tego na maleńkich cząstkach, to już
przechodzi moj e zdolności pojmowania.
1 70 • M R T O M P K I NS W KRAI N I E CZAROW

Oto nasz wielki cyklotron. czyli ..rozbijacz atomów".

 S N Y C E RZ - 1 7 1

- Niemniej jest to bardzo proste. Gdy cząstka porusza się po

kole, wszystko, co należy w tym celu uczynić, to poddać ją
działaniu serii kolejnych impulsów elektrycznych za każdym
razem. gdy przechodzi przez określony punkt swego toru; zu­
pełnie tak samo, j ak stojący na skraju areny trener cyrkowy
pogania konia, ilekroć ten przechodzi koło niego.
- Ale trener widzi konia - zaprotestował pan Tompkins. -
Czy ty możesz zobaczyć cząstkę obracającą się w pudle mie­
dzianym, by uderzyć ją w naj odpowiedniejszym momencie?
- Nie mogę, oczywiście - zgodził się Profesor - ale to wcale
nie jest konieczne. Cały dowcip polega na tym. że choć przy­
spieszana w cyklotronie cząstka porusza się coraz szybciej , za­
wsze wykonuje jeden pełny obrót w tym samym okresie czasu .
Rzecz w tym, widzisz. że w miarę wzrostu prędkości cząstki
wzrasta również promień. a więc i całkowita długość jej koło­
wego toru , i to proporcjonalnie do wzrostu prędkości. Tak więc
cząstka porusza się po odwijającej się spirali i zawsze przycho­
dzi do pewnego punktu "areny" w regularnych odstępach cza­
su . Jedyne. co pozostaje do zrobienia, to umieszczenie tu przy­
rządu elektrycznego wytwarzającego impulsy elektryczne
w regularnych odstępach; czynimy to za pomocą urządzenia
wytwarzającego zmienne pole elektryczne, bardzo zbliżonego
do układów, jakie możesz zobaczyć w dowolnej stacji radiowej .
Produkowane tu impulsy elektryczne nie są zbyt silne. lecz ich
sumaryczny efekt przyspiesza cząstki do niezwykłych wręcz
prędkości. To wielka zaleta tego aparatu : daje efekt równoważ­
ny działaniu wielu milionów woltów, choć nigdzie w przyrzą­
dzie nie ma w rzeczywistości tak wysokiego napięcia.
- Bardzo pomysłowe. istotnie - rzekł pan Tompkins w zamy­
śleniu. - Czyj to wynalazek?
- Pierwszy cyklotron zbudował wiele lat temu Ernest Orlando
Lawrence na Uniwersytecie Kalifornijskim - odpowiedział Profe­
sor. - Od tego czasu w laboratoriach fizycznych buduje się coraz
większe cyklotrony, a liczba ich wzrasta z prędkością rozprze­
strzeniania się plotki. Wydają się rzeczywiście być dużo dogod­
niejsze od starszych urządzeń, stosujących transformatory ka­
skadowe, lub od maszyn opartych na zasadach elektrostatyki.
1 72 • M R T O M P K I N S W K RA I N I E CZAROW

- Czy nie można by j ednak rozbić jądra atomowego bez

wszystkich tych skomplikowanych przyrządów? - spytał pan
Tompkins, zagorzały zwolennik prostoty, nie dowierzający przy
tym zbytnio niczemu bardziej złożonemu od młotka.
- Oczywiście, że można. Gdy Rutherford przeprowadzał swe
pierwsze, słynne doświadczenia nad sztuczną przemianą pier­
wiastków, stosował po prostu zwykłe cząstki alfa, wysyłane
przez naturalne ciała promieniotwórcze. Ale było to już dawno
i, jak możesz zauważyć, technika rozbijania atomów uczyniła
od tego czasu znaczne postępy.
- Czy możesz mi pokazać jakiś atom, który właśnie ulega
rozbiciu? - spytał pan Tompkins, który zawsze wolał ujrzeć
rzecz na własne oczy, niż wysłuchiwać długich obj aśnień na
dany temat.
- Z przyjemnością - powiedział Profesor. - Właśnie rozpoczę­
liśmy doświadczenie. Prowadzimy tu dalsze badania nad roz­
padem boru pod działaniem szybkich protonów. Jeśli w jądro
atomu boru uderzy proton dostatecznie szybki, by zdołał poko­
nać jądrową baterię potencj ału i wedrzeć się do jego wnętrza,
j ądro rozpada się na trzy równe części, które rozbiegaj ą się
w różnych kierunkach. Proces ten można zaobserwować za po­
mocą tak zwanej komory Wilsona, pozwalającej na obserwację
śladów wszystkich cząstek biorących udział w zderzeniu. Komo­
rę taką, z umieszczonym w środku kawałkiem boru , przyczepi­
my teraz do wyj ścia komory przyspieszeń i gdy tylko urucho­
mimy cyklotron , na własne oczy zobaczysz proces rozbij ania
jądra.
- Proszę włączyć prąd - powiedział Profesor - a ja zajmę się
regulacj ą pola magnetycznego.
Uruchamianie cyklotronu trwało pewien czas, a pozostawio­
ny samemu sobie pan Tompkins przechadzał się po laborato­
riu m . Uwagę j ego przyciągnął skomplikowany układ dużych
lamp wzmacniaj ących, świecących słabym, niebieskawym
światłem. Nie zdając sobie sprawy z tego, że napięcie elektrycz­
ne w cyklotronie, choć za małe do rozbicia j ądra atomowego,
z łatwością zdolne jest powalić wołu , zbliżył się do przyrządu ,
by go dokładniej obejrzeć.
 S N YC E R Z . 1 7 3

Rozległ się głośny trzask, przypominający strzał z bicza po­

skramiacza lwów, i pan Tompkins poczuł, jak przez jego ciało
przechodzi wstrząs elektryczny. W następnej chwili ogarnęły
go ciemności i stracił przytomność.

Gdy otworzył oczy, znajdował się w tym samym miejscu, w któ­

rym poraziło go wyładowanie elektryczne; leżał na podłodze
rozciągnięty jak długi. Pokój wydawał się ten sam, lecz wszyst­
kie znajdujące się w nim przedmioty zmieniły się znacznie. Za­
miast góruj ącego nad wszystkim magnesu cyklotronu , błysz­
czących miedzianych zwoj ów i tuzinów skomplikowanych
przyrządów elektrycznych poprzyczepianych w każdym możli­
wym miejscu , pan Tompkins ujrzał długi, drewniany warsztat,
pokryty prostymi narzędziami snycerskimi. Na przybitych do
ścian staromodnych półkach zauważył liczne drewniane rzeźby
o bardzo dziwnych, niezwykłych kształtach. Przy stole praco­
wał stary, sympatycznie wyglądający człowiek, a przyglądając
się uważniej jego twarzy, pan Tompkins stwierdził ze zdumie­
niem, że bardzo przypomina zarówno staruszka Gepetto z filmu
Disneya Pinokio, jak i portret zmarłego lorda Rutherforda of
Nelson. Portret ten wisiał na ścianie w laboratorium Profesora.
- Proszę nii wybaczyć najście - powiedział pan Tompkins,
podnosząc się z podłogi - lecz zwiedzałem pewne laboratorium
jądrowe i zdarzyło mi się GOŚ dziwnego.
- Ach, więc interesuje się pan j ądrami atomowymi - powie­
dział staruszek, odkładając na bok kawałek drewna, który
właśnie rzeźbił. - W takim razie trafił pan w najwłaściwsze
miej sce. Tu akurat robię wszelkie rodzaje jąder atomowych
i będę szczęśliwy, mogąc panu pokazać mój mały warsztacik.
- Pan powiedział, że robi jądra? - zdziwił się pan Tompkins,
raczej zbity z tropu tą wiadomością.
- Tak jest, naturalnie. To wymaga oczywiście pewnych zdol­
ności, szczególnie w przypadku jąder promieniotwórczych,
które mogą się rozpaść, zanim nawet zdążę je pomalować.
Pomalować?
- Tak. Używam czerwieni do malowania cząstek naładowa-
nych dodatnio i zieleni do ujemnych. Wie pan zapewne, że
1 74 • M R T O M P K I N S W KRAI N I E C ZAROW

czerwień i zieleń są to tak zwane barwy dopełniające się i że

znoszą się wzajemnie. jeśli je wymieszać* . Odpowiada to wza­
jemnemu znoszeniu się ujemnego i dodatniego ładunku elek­
trycznego. Jeśli j ądro zbudowane jest z równej liczby ładu n-

* Trzeba zwrócić uwagę Czytelnika, że mieszanie barw odnosi się jedynie do

promieni świetlnych, a nie do barwników. Jeśli zmieszamy farbę czerwoną z zie

loną, otrzymamy po prostu jakiś brudny kolor. Z drugiej strony, jeśli pomaluje­
my połowę dziecinnego bąka na czerwono, a drugą na zielono i wprawimy go
w bardzo szybki ruch, bąk będzie się wydawał biały.
 SNYC ERZ . 1 75

ków ujemnych i dodatnich, szybko poruszających się tam

i z powrotem, będzie elektrycznie obojętne i będzie się panu
wydawało białe. Jeśli będzie w nim więcej ładunków dodatnich
lub ujemnych, cały u kład będzie zabarwiony na czerwono lub
na zielono. Czy to proste?
- Tu właśnie - ciągnął dalej staru szek, pokazując panu
Tompkinsowi dwie duże, drewniane skrzynie stoj ące obok sto­
łu - trzymam materiały, z których można zbudować różne ją­
dra atomowe. Pierwsza skrzynia zawiera protony, te tu czerwo­
ne kule. Są zupełnie trwałe i nigdy nie zmieniają koloru , chyba
że zeskrobie pan farbę nożem czy coś w tym rodzaj u . Dużo
więcej kłopotu sprawiaj ą mi tak zwane neutrony, znajduj ące
się w drugiej skrzyni . Normalnie są białe, czyli elektrycznie
obojętne, ale wykazują silną tendencj ę do przemiany w czer­
wone protony. Dopóki skrzynia jest mocno zamknięta, wszyst­
ko w porządku . Proszę j ednak popatrzeć, co się dzieje, gdy tyl­
ko wyjmę j eden ze środka.
Stary Snycerz wyjął ze skrzyni białą kulę i położył ją na sto­
le. Najpierw wydawało się, że nic się nie dziej e , i pan Tompkins
zaczynał już tracić cierpliwość, gdy nagle kula ożywiła się. Na
powierzchni u kazały się nieregularne zielonkawe i czerwonawe
pasma i przez krótki moment kula przypominała kolorowe
szklane kule o marmurkowym wzorze, jakimi tak bardzo lubią
się bawić dzieci. Potem barwa zielona skoncentrowała się
z jednej strony, aż wreszcie całkowicie oddzieliła się od kuli,
tworząc błyszczącą zieloną kropelkę, która spadła na podłogę.
Właściwa kula była teraz zupełnie czerwona i niczym nie róż­
niła się od zabarwionych na czerwono protonów z pierwszej
skrzyni.
- Sam pan widzi, co się dzieje - powiedział staruszek, podno­
sząc z podłogi kropelkę zieleni, terazjuż zupełnie okrągłą i twar­
dą. - Biała barwa neutronu rozpadła się na zieleń i czerwień,
a całość na dwie oddzielne cząstki, proton i ujemny elektron.
- Tak, tak - dodał, patrząc na zdumioną minę pana Tomp­
kinsa. - Ta cząstka barwy malachitu to nic innego jak elek­
tron, zwykły elektron, niczym nie różniący się od innych elek­
tronów, w atomie czy gdzie indziej .
1 76 • M R T O M P K I N S W K R A I N I E C ZA R O W
 SNYC E RZ . 1 7 7

- Coś podobnego! - wykrzyknął pan Tompkins. - Ta sztuka

j est z pewnością lepsza od wszystkich magicznych historii
z chusteczkami, j akie kiedykolwiek widziałem. Czy może pan
jednak zmieszać barwy z powrotem?
- Mogę. Potrafię wetrzeć z powrotem zielony barwnik w po­
wierzchnię czerwonej kuli i uczynić ją znowu białą. Lecz to wy­
magałoby, oczywiście, pewnego nakładu energii . Innym spo­
sobem osiągnięcia tego samego byłoby starcie czerwonego
barwnika, ale i to wymagałoby nakładu energii. Barwnik starty
z powierzchni protonu utworzyłby czerwoną kropelkę, to jest
dodatni elektron, o którym zapewne już pan słyszał .
- Tak, gdy sam byłem elektronem . . . - zaczął pan Tompkins,
lecz prędko się pohamował. - Mam na myśli, że słyszałem już,
iż elektrony dodatni i ujemny unicestwiają się wzajemnie, gdy
tylko się spotkaj ą - powiedział. - Czy może mi pan pokazać
również ten trik?
- O, to bardzo proste - powiedział staruszek. - Nie będę so­
bie j ednak zadawał trudu starcia barwnika z tego protonu ,
z porannej pracy zostało mi trochę pozytonów.
Otworzył jedną z szuflad i wyjął z niej maleńką, błyszczącą
czerwoną kulkę, po czym trzymaj ąc ją mocno między kciukiem
a wskazującym palcem położył na stole koło zieleni. Rozległ się
ostry trzask, przypominaj ący wystrzelenie racy, i obie kulki
natychmiast zniknęły. ..
- Widzi pan? - powiedział Snycerz, dmuchając na lekko po­
parzone palce. - Oto dlaczego nie można używać elektronów do
budowy jąder. Próbowałem kiedyś, ale od razu porzuciłem ten
pomysł. Teraz stosuję wyłącznie protony i neutrony.
- Ale neutrony też są nietrwałe, prawda? - zapytał pan
Tompkins, przypominając sobie wcześniej szy pokaz.
- Tak, gdy są na wolności. Kiedy stłoczy się je ściśle w ją­
drze, wśród innych cząstek, stają się zupełnie trwałe. Jeśli jed­
nak w jądrze znajdzie się za dużo, w stosunku do innych czą­
stek, protonów lub neutronów, ulegają one przemianie i jądro
emituje nadmiar b arwnika w postaci dodatniego lub ujemnego
elektronu . Takie przystosowanie się do warunków nazywamy
przemianą beta.
1 78 • M R T O M P K I N S W K RA I N I E C Z A R O W

- Czy używa pan jakiegoś kleju d o robienia jąder? - z zainte­

resowaniem zapytał pan Tompkins.
- Nie potrzebuję tego - odpowiedział staruszek. - Widzi pan,
te cząstki same się do siebie przylepiają, gdy tylko znajdą się
dostatecznie blisko siebie. Może pan sam spróbować, jeśli ma
pan ochotę.
Pan Tompkins posłuchał rady i wziąwszy jeden proton i je­
den neu tron powoli zbliżył je do siebie. Od razu poczuł silne
przyciąganie, a obserwując cząstki, stwierdził występowanie
niezwykle dziwnego zjawiska. Cząstki wymieniały się barwą,
stając się na przemian czerwone i białe. Wyglądało to tak, jak­
by czerwony barwnik "przeskakiwał" z kuli w jego prawej ręce
na kulę znajdującą się w lewej , a potem z powrotem. Migotanie
barwy odbywało się tak prędko, że dwie kule zdawały się połą­
czone różowym pasemkiem, wzdłuż którego tam i z powrotem
oscylowało zabarwienie.
- Oto, co moi przyjaciele teoretycy nazywają zjawiskiem wy­
miany - powiedział stary mistrz, podśmiewając się ze zdumie­
nia pana Tompkinsa. - Obie kule pragną być czerwone, czyli
mieć ładunek elektryczny, jeśli chce pan to w ten sposób wyra­
zić, a że nie mogą go mieć jednocześnie, po kolei przeciągają go
każda w swoją stronę. Żadna nie chce ustąpić, przylepiają się
więc do siebie, dopóki nie rozdzieli ich pan siłą. Teraz pokażę
panu , jak łatwo robi się dowolne j ądro, jakie tylko pan zapra­
gnie. Jakie mam więc zrobić?
- Złoto - powiedział pan Tompkins, przypominając sobie
ambicje średniowiecznych alchemików.
- Złoto? Zaraz, popatrzmy - mruknął stary mistrz, zwraca­
jąc się w stronę wielkiej tablicy wiszącej na ścianie. - Jądro
złota ma masę stu dziewięćdziesięciu siedmiu jednostek, a nie­
sie ładunek równy siedemdziesięciu dziewięciu ładunkom do­
datnim. Znaczy to, że muszę wziąć siedemdziesiąt dziewięć
protonów i dla doprowadzenia do właściwej masy dodać sto
osiemnaście neutronów.
Odliczył właściwą liczbę cząstek i włożył je do wysokiego cy­
lindrycznego naczynia, a następnie przykrył ciężkim drewnia­
nym tłokiem. Z całych sił pchnął tłok w dół.
 SNYC E RZ . 1 79

- Muszę tak postępować - wyjaśnił panu Tompkinsowi - ze

względu na silne elektryczne odpychanie między dodatnio na­
ładowanymi protonami. Kiedy jednak raz już pokonam to od ­
pychanie za pomocą ciśnienia wywieranego przez tłok, protony
i neutrony będą się trzymały razem dzięki siłom wzajemnej wy­
miany i w ten sposób utworzą żądane jądro.
Wcisnął tłok tak głęboko, jak tylko zdołał, po czym wyjął go
i szybko odwrócił cylindryczne naczynie do góry dnem. Na stół
stoczyła się połyskująca różowa kulka, a przyglądając się jej
bliżej pan Tompkins zauważył, że różowawy kolor pochodził
z gry barw czerwonych i białych błysków, pojawiaj ących się
między gwałtownie poruszaj ącymi się cząstkami.
- Jakież to piękne! - wykrzyknął. - A zatem tak wygląda
atom złota?
- Jeszcze nie atom, na razie wyłącznie jądro atomowe - po­
prawił go Snycerz. - Aby skompletować atom, trzeba j eszcze
dodać właściwą liczbę elektronów; zobojętnią one dodatni ła­
dunek jądra, tworząc wokół niego zwykłą powłokę elektronową
atomu. To jest już łatwe, j ądro samo wyłapie elektrony z oto­
czenia, gdy tylko zjawią się w pobliżu .
- Zabawne - powiedział pan Tompkins - mój teść nigdy mi
nie mówił, że można tak łatwo zrobić złoto.
- Ach, pański teść i ci wszyscy pozostali tak zwani fizycy ją­
drowi! - wykrzyknął stanrszek z nutką irytacji w głosie. - Robią
dużo szumu, ale naprawdę niewiele potrafią. Twierdzą, że nie
umieją ścisnąć pojedynczych protonów w złożone jądro, ponie­
waż nie mogą wywrzeć dostatecznego ciśnienia. Jeden z nich
obliczył nawet. że aby zlepić z sobą protony, trzeba by mieć do
dyspozycji ciężar całego Księżyca. Pięknie, czemuż więc nie bio­
rą Księżyca, jeśli to stanowi jedyne ich zmartwienie?
- Przeprowadzają jednak pewne przemiany j ądrowe - łagod­
nie zauważył pan Tompkins.
- No tak, ale okropnie niezdarnie i w bardzo wąskim zakresie.
Otrzymują nowe pierwiastki w tak małych ilościach, że nie mogą
ich nawet dostrzec. Pokażę panu, jak oni to robią.
Wziął do ręki proton i rzucił go ze znaczną siłą w leżące na
stole jądro złota. W pobliżu granicy jądra proton zwolnił nieco,
1 80 • M R TOMPKINS W KRAI N I E CZAROW

zawahał się przez chwilę i zanurzył się w głąb jądra. Połknąwszy

proton, jądro drżało przez pewien czas, jakby w wysokiej gorącz­
ce, po czym z głośnym trzaskiem oddzieliła się odeń mała część.
- Widzi pan - powiedział Snycerz, podnosząc oddzielony ka­
wałek - oto co oni nazywają cząstką alfa. Jeśli przyjrzy się jej
pan z bliska, zobaczy pan, że składa się z dwóch protonów
i dwóch neutronów. Jądra ciężkie tak zwanych pierwiastków
promieniotwórczych wyrzu caj ą zazwyczaj takie cząstki, lecz
można je również wydobyć ze zwykłych trwałych jąder, uderza­
jąc w nie z dostateczną siłą. Muszę również zwrócić pańską
uwagę na to, że cięższy fragment, który pozostał na stole, nie
jest już j ądrem złota; stracił jeden ładunek i należy teraz do
platyny, pierwiastka poprzedzaj ącego złoto w układzie okreso­
wym. W niektórych przypadkach wnikaj ący do j ądra proton
nie rozbij a go na dwie części i w efekcie otrzymuje się jądro
pierwiastka położonego w układzie okresowym za złotem, czyli
jądro rtęci. Wykorzystując takie i podobne procesy, można
praktycznie otrzymać każdy pierwiastek, rozpoczynając od do­
wolnego pierwiastka.
- Teraz już wiem przynajmniej , do czego używaj ą oni wiązek
szybkich protonów wytwarzanych w cyklotronie - powiedział
pan Tompkins, zaczynając trochę rozumieć. - Dlaczego jednak
twierdzi pan, że ta metoda nie jest dobra?
- Ponieważ ma niezwykle małą wydajność. Po pierwsze, oni
nie umieją celować swymi pociskami, tak jak j a mogę to czy­
nić, a zatem tylko jeden na wiele tysięcy strzałów trafia w j ą­
dro. Po drugie, nawet w przypadku trafienia istnieje duże
prawdopodobieństwo, że pocisk odbije się od jądra zamiast
doń przeniknąć. Zauważył pan, być może, że gdy rzucałem
protonem w j ądro złota, proton zawahał się przez moment, za­
nim przeniknął do jądra; sądziłem j uż nawet, że zostanie od­
rzucony do tyłu .
- Cóż przeszkadza pociskom w przenikaniu do j ądra? - za­
pytał zaintrygowany pan Tompkins.
- Mógł się pan tego sam domyślić - powiedział staruszek. -
Pamięta pan przecież, że zarówno jądra, jak i bombarduj ące je
protony niosą dodatni ładunek elektryczny. Siła odpychania
 SNYC E RZ . 1 8 1

między takimi s amymi ładunkami wytwarza rodzaj bariery

niełatwej do przekroczenia. Jeśli bombardujące protony zdoła­
j ą jednak przeniknąć do jądrowej fortecy, to tylko dzięki użyciu
fortelu podobnego do historii z koniem trojańskim; przechodzą
przez mury jądra nie jako cząstki, lecz jako fale.
- No, tu mnie pan zaskoczył - powiedział pan Tompkins ze
smutkiem. - Nie zrozumiałem ani słowa z tego, co pan powiedział.
- Obawiałem się, że tak będzie - z uśmiechem odparł Sny­
cerz. - Mówiąc prawdę, ja sam też jestem raczej człowiekiem
czynu . Mogę zrobić to wszystko własnymi rękoma, ale nie je­
stem zbyt mocny w tej teoretycznej abrze-kadabrze. Najważ­
niej sze w tej sprawie jest to, że ponieważ wszystkie cząstki ją­
dra zrobione są z materiału kwantowego, mogą zawsze przej ść,
lub raczej przeniknąć, przez przeszkody zazwyczaj uważane za
nieprzenikalne.
- Teraz wiem już, o czym pan mówi! - wykrzyknął pan
Tompkins. - Przypominam sobie, że kiedyś, na krótko, zanim
poznałem Maud, byłem w takim dziwnym miejscu, gdzie kule
bilardowe zachowywały się dokładnie tak, jak pan teraz opo­
wiada.
- Kule bilardowe? Chciał pan powiedZieć: prawdziwe kule
bilardowe z kości słoniowej? - powtórzył staruszek z wielkim
zainteresowaniem.
- Tak, przypuszczam, że były zrobione z kłów kwantowych
słoni - odpowiedział pan Tompkins.
- Proszę, takie jest życie - powiedział ze smutkiem staru ­
szek. - Używają tak kosztownych materiałów po prostu do za­
bawy, a j a muszę rzeźbić protony i neu trony, podstawowe
cząstki całego Wszechświata, ze zwykłego kwantowego dębu !
- Jednak - ciągnął dalej , usiłując ukryć swe rozczarowanie ­
moje biedne drewniane zabawki są równie dobre, jak te kosz­
towne twory z kości słoniowej , i pokażę panu, jak pięknie po­
trafią przeniknąć przez dowolną barierę.
Wspiął się na ławkę i zdj ął z najwyższej półki przedmiot
o bardzo dziwnym kształcie, wyglądaj ący jak model wulkanu .
- To, co pan widzi - ciągnął dalej , ścierając kurz z dziwnego
przedmiotu - jest modelem bariery sił odpychania, otaczającej
1 82 • M R T O M P K I N S W K RAI N I E CZAROW

każde jądro atomowe. Zewnętrzne spadziste stoki odpowiadają

elektrycznemu odpychaniu działającemu między ładunkami,
krater zaś - siłom spójności, które powodują, że cząstki j ądra

" , l I I "I I I I itI, " 1 1 I 1 I I I" Iti \ \1

trzymają się razem. Jeśli teraz popchnę kulkę w górę stoku , lecz
niezbyt silnie, by nie doleciała do krawędzi krateru, będzie pan
naturalnie sądził, że stoczy się z powrotem. Proszę jednak popa­
trzeć, co stanie się w rzeczywistości. . . - tu lekko trącił kulkę.
- Jak dotąd nie widzę nic niezwykłego - powiedział pan
Tompkins, gdy kula, po wzniesieniu się do mniej więcej połowy
wysokości stoku, ześlizgnęła się z powrotem na stół.
- Proszę poczekać - spokojnie odrzekł Snycerz. - Nie należy
oczekiwać wyniku przy pierwszej próbie.
Raz jeszcze popchnął kulę w górę stoku . I tym razem się nie
powiodło, lecz za trzecim razem kula zniknęła nagle, właśnie
wtedy, gdy znajdowała się w połowie wysokości stoku .
- Jak pan przypuszcza, gdzie kulka znaj duje się w tej chwi­
li? - triumfalnie zapytał stary Snycerz z miną magika, któremu
u dała się sztuczka.
- Sądzi pan, że jest w kraterze? - zapytał pan Tompkins.
- Tak, znajduje się dokładnie w tym właśnie miejscu - po-
wiedział staruszek, wyjmując palcami kulę z wnętrza krateru.
- No, a teraz spróbujemy zrobić to samo w odwrotny sposób
- zaproponował . - Zobaczymy, czy kula zdoła wydobyć się
z krateru , nie przetaczając się górą.
Wpuścił kulę znowu do dziury. Przez chwilę nie działo się
nic i pan Tompkins słyszał tylko słabe odgłosy kuli obijaj ącej
się wewnątrz krateru. Nagle, jakby cudem, kula ukazała się
pośrodku stoku, na zewnątrz i spokojnie stoczyła się na dół.
 S N YC ERZ . 1 83

- To. co pan widział. stanowi bardzo dobrą ilustrację zjawi­

ska zachodzącego podczas promieniotwórczego rozpadu alfa -
powiedział Snycerz. odstawi�ąc model na miejsce. - Tylko
w rozpadzie alfa zamiast bariery ze zwykłego dębu kwantowego
mamy barierę sił odpychania elektrycznego. W zasadzie nie
sprawia to jednak różnicy. Bariery elektryczne są czasami tak
" przezroczyste". że cząstka ucieka przez nie w ciągu małego
ułamka sekundy. czasem zaś są tak "nieprzezroczyste". że
upływają miliony lat. zanim ucieczka się uda. jak na przykład
w przypadku jądra atomu uranu.
- Dlaczego nie wszystkie jądra są promieniotwórcze? - zapy­
tał pan Tompkins.
- Ponieważ w większości jąder dno krateru leży poniżej po­
ziomu otoczenia. a tylko w jądrach n�cięższych dno jest do­
statecznie wzniesione. by umożliwić ucieczkę.
Trudno powiedzieć. ile godzin spędził pan Tompkins
w warsztacie miłego. starego Snycerza. zawsze gotowego dzie­
lić się swą wiedzą z każdym nadarzającym się rozmówcą. Wi­
dział też j eszcze wiele innych niezwykłych rzeczy. a przede
wszystkim starannie zamkniętą. lecz najwyrażniej pustą szka­
tułkę z napisem: "NEUTRINA. Obchodzić s� ostrożnie i nie wy
puszczać z naczynia".
- Czy tu w ogóle coś j est? - zapytał pan Tompkins. potrząsa­
jąc szkatułką koło ucha . .
- Nie wiem - powiedział Snycerz. - Niektórzy twierdzą. że
tak. inni, że nie. Tak czy inaczej . i tak nie można nic dostrzec.
Tę śliczną szkatułkę podarował mi jeden z mych przyjaciół teo­
retyków i niezupełnie wiem. co z nią zrobić. Zostawiam ją więc
tymczasem w spokoju i czekam. co będzie dalej .
Kontynuując przegląd skarbów staruszka. pan Tompkins
odkrył również zakurzone stare skrzypce. wyglądające tak sta­
ro. że chyba je robił dziadek Stradivariusa.
- Czy gra pan na skrzypcach? - zwrócił się do Snycerza.
- Tylko melodie na promienie gamma - odpowiedział staru-
szek. - To skrzypce kwantowe i nic innego nie można na nich
grać. Miałem kiedyś wiolonczelę na melodie optyczne. ale ktoś
ją pożyczył i nie oddał.
1 84 • M R T O M P K I N S W KRAI N I E CZAROW

- Świetnie. proszę mi zagrać melodię n a promienie gamma -

poprosił pan Tompkins. - Nigdy jeszcze nie słyszałem czegoś
podobnego.
- Zagram panu Nukleinf! w ThC(is) - powiedział Snycerz.
podnosząc skrzypce do ramienia. - Musi się pan przygotować
na to. że jest to bardzo smutna melodia.

Muzyka rzeczywiście brzmiała bardzo dziwnie. nie przypo­

minaj ąc niczego. co pan Tompkins słyszał przedtem. Stale po­
wtarzał się w niej szum fal morskich uderzających o piaszczy­
ste plaże . przerywany od czasu do czasu ostrym dźwiękiem
przypominaj ącym gwizd przelatującej kuli. Pan Tompkins nie
był zbyt muzykalny. lecz melodia ta wywarła na nim potężne
i złowieszcze wrażenie. Wyciągnął się wygodnie w starym fotelu
i zamknął oczy. . .
 ROZDZ I AŁ 1 4

DZIURY W NICZYM

P anie i Panowiel Dzisiejszego wieczoru poproszę Państwa

o specjalną uwagę, gdyż zagadnienia, które mam zamiar
omawiać, są równie trudne, jak fascynujące. Będę mówił o no­
wych cząstkach, zwanych pozytonami, mających właściwości
więcej niż niezwykłe. Bardzo pouczające j est to, że występowa­
nie tego nowego rodzaj u cząstek przewidziano na podstawie
rozważań czysto teoretycznych wiele lat wcześniej , zanim j e
w naturze wykryto , a w doświadczalnym odkryciu wielką po­
mocą okazały się teoretyczne przewidywania ich najważnIej ­
szych właściwości.
Zaszczyt dokonania tej "przepowiedni " przypadł w udziale
znanemu angielskiemu fizykowi, Paulowi AdrIenowi Maurlce'owi
Diracowi; do wniosków tych doszedł on na podstawie rozważań
teoretycznych tak dziwnych i fantastycznych, że przez długi czas
większość fizyków nie dawała im wiary. Zasadniczą ideę teorii
Diraca można przedstawić w tych prostych słowach: w pustej
przestrzeni powinny wyst�pować dziury. Widzę zdumienie na
Państwa twarzach; no tak, tak samo zdumieli się wszyscy fizycy,
gdy Dirac wygłosił te pełne znaczenia słowa. Jak w pustej prze­
strzeni mogą występować dziury? Czy ma to w ogóle jakikolwiek
sens? Ma, j eśli przyjmiemy, że tak zwana pusta przestrzeń nie
j est w rzeczywistości tak bardzo pusta, za j aką ją uważamy.
1 86 • M R TOMPKINS W KRAI N I E CZAROW

Istotnie, głównym punktem teorii Diraca jest założenie, że tak

zwana pusta przestrzeń, czyli próżnia, jest w rzeczywistości g�
sto wypełniona nieskończonq. liczbą zwykłych '-!Iemnych elektro
nów, ulożonych w sposób bardzo regularny ijednostąjny. Nie ma
oczywiście potrzeby zaznaczać, że tak dziwna hipoteza nie wpa­
dła Diracowi do głowy po prostu w wyniku czystego fantazjowa­
nia. Do przyjęcia jej zmusiły go w pewnej mierze rozważania do­
tyczące teorii zwykłych ujemnych elektronów. Rzeczywiście,
teoria prowadzi do nieuchronnego wniosku, że w atomie, poza
kwantowymi stanami ruchu , istnieje również nieskończona licz­
ba specjalnych ujemnych stanów kwantowych", należących do
"
czystej próżni, i że jeśli nie zapobiegnie się przechodzeniu elek­
tronów do tych wygodniejszych" stanów ruchu, opuszczą one
"
atomy i - można rzec - rozpuszczą się" w pustej przestrzeni. Da­
"
lej , ponieważ jedynym sposobem zapobieżenia przejściu elektro­
nu tam, gdzie mu się podoba, jest, by dane szczególne miejsce
było już "zajęte" przez inny elektron (proszę przypomnieć sobie
Pauliego), wszystkie stany kwantowe próżni muszą być całkowi­
cie wypełnione nieskońcwną liczbą elektronów równomiernie
rozmieszczonych w całej przestrzeni.
Obawiam się, że moj e słowa brzmią jak j akaś naukowa
abra-kadabra i że nie potrafią Państwo za nimi podążyć, lecz
przedmiot jest istotnie bardzo trudny; pozostaje mi jedynie ży­
wić nadzieję, że jeśli będziecie uważnie słuchać, wyrobicie so­
bie ostatecznie pewien pogląd o naturze teorii Diraca.
Tak czy inaczej , doszliśmy do wniosku, że pusta przestrzeń
jest gęsto wypełniona elektronami rozłożonymi w niej równo­
miernie, lecz z nieskończenie wielką gęstością. Jakże się więc
dzieje, że ich wcale nie dostrzegamy i uważamy próżnię za
przestrzeń bezwzględnie pustą?
Możecie zrozumieć odpowiedż na to pytanie, jeśli postawicie
się w położeniu ryby głębinowej w oceanie. Czy ryba, j eśliby
nawet była dostatecznie inteligentna, by postawić sobie takie
pytanie, zdaje sobie sprawę z tego, że otacza ją woda?

Te słowa wyrwały pana Tompkinsa z drzemki, w którą zapadał

na początku odczytu. Był po trosze rybakiem; poczuł teraz
 DZI U RY W N I CZYM . 1 8 7

świeży wiaterek od morza i zobaczył łagodne kołysanie się błę­

kitnych fal. Lecz choć był dobrym pływakiem, nie udało mu się
utrzymać na powierzchni i zaczął opadać coraz głębiej . Nie od­
czuwał jednak braku powietrza; było mu całkiem przyjemnie.
Może, pomyślał, j est to efekt specjalnej mutacji recesyjnej .
Według paleontologów życie zaczęło się w oceanach,
a pierwszą rybą-pionierem, która wyszła na suchy ląd, była
tak zwana ryba płucodyszna, która podpieraj ąc się płetwami
wyczołgała się na plażę. Według biologów te pierwsze ryby płu­
codyszne (Neoceratodus w Australii, Protopterus w Afryce i [e
pidosiren w Ameryce Południowej) stopniowo ewoluowały
w zwierzęta lądowe, takie jak myszy, koty czy ludzie. Jednak
niektóre z nich , na przykład wieloryby i delfiny, poznawszy
przykrości życia na lądzie, powróciły do oceanów, zachowując
przy tym cechy nabyte na lądzie, i pozostały ssakami. Samice
nosiły potomstwo w swoich ciałach zamiast wyrzucać ikrę , za­
pładnianą potem przez samce. To chyba słynny węgierski
uczony Leo Szilard * powiedział, że delfiny są bardziej inteli­
gentne niż istoty ludzkie?
Rozmyślania pana Tompkinsa przerwała rozmowa prowa­
dzona gdzieś głęboko pod powierzchnią oceanu przez delfina
i typowego przedstawiciela Homo sapiens, którego rozpoznał
na podstawie widzianej kiedyś fotografii jako Paula Adriena
Maurice'a Diraca, fizyka z Uniwersytetu w Cambridge.
- Posłuchaj , Paul - mówił delfin - twierdzisz, że jakoby nie
tkwimy w próżni, lecz w ośrodku materialnym utworzonym
z cząstek o ujemnej masie. Jeżeli chodzi o mnie, to woda nie
różni się wcale od pustej przestrzeni - jest całkiem jednorodna
i mogę swobodnie poruszać się w niej we wszystkich kierun­
kach. Słyszałem legendę pochodzącą od mojego pra-pra-pra­
pra-pradziadka, że suchy ląd j est zupełnie inny. Są tam góry
i kaniony, przez które można się przedostać tylko z ogromnym
wysiłkiem. A tu , w wodzie, mogę się poruszać w dowolnym kie­
runku.

* Leo Szilard: The Voice ot the Dolphins and Other Stories, Simon and Schuster,
Nowy Jork 1961.
1 88 • M R TOMPKINS W KRAI N I E CZAROW

- Masz rację, jeśli chodzi o wodę oceanu , mój przyj acielu -

odpowiedział P. A. M. - Woda wywiera tarcie na powierzchnię
twego ciała i gdybyś nie pracował płetwami i ogonem, nie
mógłbyś się w ogóle poruszać. Ciśnienie wody zmienia się wraz
z głębokością, możesz więc wypływać do góry lub zanurzać się
głębiej , rozszerzaj ąc lub kurcząc swoj e ciało. Gdyby j ednak
woda nie wywierała tarcia i gdyby nie było gradientu ciśnienia,
byłbyś tak bezradny jak astronauta, któremu skończyło się

• . oCJ. o
.
.

. .

P. A. M. Dirac zajęty był rozmową z delfinem.

paliwo rakiety. W moim oceanie, u tworzonym z elektronów

o ujemnych masach, w ogóle nie ma tarcia, a zatem jest on
nieobserwowalny. Jedynie brak jednego z elektronów można
zaobserwować za pomocą przyrządów fizycznych, gdyż brak
ujemnego ładunku elektrycznego jest równoważny obecności
ładunku dodatniego; nawet Coulomb by to zauważył.
- Porównując mój ocean elektronów ze zwykłym oceanem,
musimy jednak zrobić pewien ważny wyjątek, by ta analogia
nie zaprowadziła nas zbyt daleko. Chodzi o to, że ponieważ
elektrony tworzące ocean podlegąją zasadzie Pauliego, nie moż­
na dodać do oceanu ani jednego elektronu , gdy wszystkie moż­
liwe stany kwantowe są zajęte. Taki dodatkowy elektron będzie
musiał pozostawać ponad powierzchnią mojego oceanu i eks­
perymentatorzy łatwo go zidentyfikują. Elektrony odkryte przez
 DZI U RY W N I CZYM . ' 89

sir J. J. Thomsona. elektrony krążące wokół jądra atomowego

lub przepływaj ące w lampach próżniowych. są właśnie takimi
nadmiarowymi cząstkami. Dopóki nie opublikowałem w 1 930
roku mojej pierwszej pracy. sądzono, że reszta przestrzeni jest
pusta i że rzeczywistość fizyczna związana jest ze sporadyczny­
mi rozbryzgami ponad powierzchnią zerowej energii.
- Jeżeli ze względu na swoją ciągłość i brak tarcia twojego
oceanu nie można obserwować, to jaki ma sens mówienie
o nim? - zapytał delfin.
- No cóż - odpowiedział P. A. M. - przypuśćmy, że jakaś ze­
wnętrzna siła uniosła jeden z elektronów o ujemnej masie z głę­
bi oceanu ponad jego powierzchnię. W takim przypadku liczba
obserwowalnych elektronów wzrosłaby o jeden, co trzeba by
uznać za naruszenie zasady zachowania. Teraz jednak dostrze­
żemy w oceanie pustą dziurę, z której został usunięty elektron,
gdyż brak ładunku ujemnego w jednorodnym rozkładzie objawi
się jako obecność ładunku dodatniego odpowiedniej wielkości.
Ta dodatnio naładowana cząstka będzie miała również dodat­
nią masę i będzie się poruszała w kierunku siły ciążenia.
- Chce pan powiedzieć, że będzie on wypływał zamiast to­
nąć? - spytał zdziwiony delfm.
- Naturalnie·. Pewien jestem, że widziałeś wiele przedmiotów
opadających na dno, ciągniętych tam siłą grawitacji: przed­
mioty wyrzucone ze statków, a nawet niekiedy same statki. Ale
popatrz - tu P. A. M . przerwał - czy widzisz te małe srebrne
obiekty wznoszące się ku powierzchni? One podlegają sile cią­
żenia, a jednak poruszają się w przeciwnym kierunku .
- Ależ to po prostu bańki - zaoponował delfin. - Uciekaj ą
pewnie z czegoś, c o zawiera w sobie powietrze, z czegoś. c o się
przewróciło lub pękło, gdy uderzyło o skały na dnie.
- Masz rację, ale w próżni nie zaobserwowałbyś baniek wy­
pływających ku górze, a zatem mój ocean nie jest próżny!
- Bardzo mądra teoria, ale czy prawdziwa? - odpowiedział
delfin.
- Gdy wystąpiłem z nią w 1 930 roku - mówił P. A. M. - nikt
w nią nie wierzył. Stało się tak w dużej mierze z mojej winy.
gdyż z początku su gerowałem, że te dodatnio naładowane
1 90 • M R TOMPKINS W KRAI N I E CZAROW

cząstki to nic innego j ak protony, dobrze znane fizykom do­

świadczalnym. Wiesz oczywiście, że proton jest 1 840 razy cięż­
szy od elektronu. Miałem nadzieję, że za pomocą jakiejś sztucz­
ki matematycznej będę mógł wyjaśnić, d laczego ten opór
przeciw przyspieszeniu danej siły rośnie, i jakoś tam otrzymam
teoretycznie liczbę 1840. To się jednak nie udało i masa bańki
w moim oceanie okazała się dokładnie równa masie zwykłego
elektronu . Mój kolega Pauli, który ma wielkie poczucie humo­
ru , biegał i głosił wszem i wobec, że mamy teraz "drugą zasadę
Pauliego" . Bo widzisz, on obliczył, że jeśli zwykły elektron zbliży
się do dziury, jaka powstała w moim oceanie po usunięciu in-

nego elektronu, to wskoczy do tej dziury w czasie niewyobrażal­

nie krótkim. Jeśli więc proton atomu wodoru miałby być rze­
czywiście " dziurą", to zostałby natychmiast wypełniony
zwykłym krążącym wokół niego elektronem i obie cząstki znik­
nęłyby w błysku światła, a właściwie w błysku promieniowania
gamma. To samo, oczywiście, działoby się z atomami innych
pierwiastków. I tu pojawia się Druga Zasada Pauliego, według
której każda zaproponowana przez fizyka teoria musi natych­
miast stosować się do materii, z jakiej zbudowane jest jego cia-
 D Z I U RY W N I CZYM . 1 9 1

ło. A więc byłbym zanihilowany, zanim miałbym możność opo­

wiedzieć o mojej idei komuś z kolegów. O właśnie tak - to mó­
wiąc P. A. M. zniknął w jaskrawym błysku promieniowania.
- Proszę pana - odezwał się poirytowany głos nad uchem pa­
na Tompkinsa - ma pan prawo spać na wykładzie, ale nie wol­
no panu chrapać. Nie słyszę ani słowa z tego, co mówi Profesor.
Pan Tompkins otworzył oczy i zobaczył, że jest znowu w za­
tłoczonej sali wykładowej , a stary Profesor właśnie mówi:
- Zobaczymy teraz, co będzie się działo, gdy wędrująca dziura
napotka nadmiarowy elektron, który szuka sobie wygodnego
miejsca w oceanie Diraca. Oczywiście w wyniku takiego spotka­
nia elektron nie uniknie wpadnięcia do dziury. Obserwując ten
proces, fIzyk stwierdzi ze zdumieniem, że nastąpiła wzajemna
anihilaga dodatniego i ujemnego elektronu. Wyzwolona energia
zostanie wyemitowana jako krótkofalowe promieniowanie i bę­
dzie reprezentować to, co zostało z dwóch elektronów, które zja­
dły się wzajemnie jak te dwa wilki w znanej bajeczce dla dzieci.
Można sobie wyobrazić także proces przeciwny, polegający
"
na "powstawaniu z niczego pary elektronów - dodatniego
i ujemnego - w wyniku działania potężnego promieniowania
zewnętrznego. Z punktu widzenia teorii Diraca proces taki po­
lega po pro s tu na wybiciu elektronu z tworzonego przez te
cząstki oceanu ; należy więc traktować to zjawisko nie jako "po­
wstanie", lecz raczej jako rozdzielenie dwóch przeciwnych ła­
dunków elektrycznych. W schemacie, który właśnie Państwu
pokazuję, oba procesy - "tworzenia" (kreacji) i "unicestwiania"
(anihilacji) elektronów - przedstawiono w bardzo uproszczonej
postaci, lecz możecie się zorientować, że w całej tej sprawie nie
ma nic taj emniczego. Muszę tu dodać, że ściśle mówiąc, proces
tworzenia par może wprawdzie zachodzić w absolutnej próżni,
jednak z niezwykle małym prawdopodobieństwem; można by
powiedzieć, że rozkład elektronów w próżni j est zbyt równo­
mierny, by można go było zakłócić. Z drugiej strony, w obecno­
ści ciężkiej cząstki materialnej , służącej jako punkt oparcia dla
promieniowania gamma wdzierającego się do oceanu elektro­
nowego, prawdopodobieństwo tworzenia par zwiększa się
znacznie i zjawisko to można z łatwością obserwować.
1 92 • M R T O M P K I N S W K R A I N I E C ZA R O W

Jest jednak zupełnie jasne. ż e pozyton powstający w opisa­

ny wyżej sposób nie może istnieć długo i zostanie szybko uni­
cestwiony w spotkaniu z jednym z elektronów ujemnych, ma­
j ących w naszym zakątku Wszechświata dużą przewagę
liczebną. Fakt ten stanowi przyczynę stosunkowo późnego od­
krycia tych interesujących cząstek. Istotnie, pierwszą wiado­
mość o istnieniu dodatniego elektronu podano dopiero
w sierpniu 1 932 roku (teorię Diraca opublikowano w roku
1 930) ; dokonał tego kalifornij ski fizyk Carl Anderson, który

w badaniach promieniowania kosmicznego trafił na cząstki

przypominąjące pod każdym względem zwykłe elektrony. z jed­
ną tylko zasadniczą różnicą: zamiast ujemnego, niosły dodatni
ładunek elektryczny. Wkrótce nauczyliśmy się w prosty spo­
sób wytwarzać pary elektronów w warunkach laboratoryjnych,
przepuszczając silną wiązkę promieniowania o dużej częstości
(promieni gamma z substancji promieniotwórczych) przez do­
wolną substancję materialną.
Na następnym przezroczu. które Państwu za chwilę pokażę,
zobaczycie tak zwane fotografie z komory Wilsona pozytonów
promieniowania kosmicznego i procesu tworzenia par. Zanim
 DZI U RY W N I CZYM . 1 93

to jednak uczynię. muszę Państwu wyjaśnić. w jaki sposób ro­

bi się takie zdjęcia. Komora Wilsona. zwana także komorą
mgłową. stanowi j eden z n ajużyteczniejszych przyrządów
współczesnej fIzyki doświadczalnej . Zasada jej polega na tym.
że dowolna naładowana elektrycznie cząstka. poruszając się
w gazie. wytwarza wzdłuż swej drogi dużo jonów. Jeśli gaz jest
nasycony parą wodną. na jonach kondensują się maleńkie
kropelki wody. tworząc cienką warstwę mgiełki ciągnącą się
wzdłuż całego toru cząstki . Oświetlaj ąc pasmo mgły silną
wiązką światła na ciemnym tle. otrzymujemy doskonałe foto­
grafIe ukazujące wszystkie szczegóły ruchu cząstki.
Pierwsza z dwóch fotografIi wyświetlanych teraz na ekranie to
oryginalne zdjęcie pozytonu promieniowania kosmicznego wy­
konane przez Andersona: nawiasem mówiąc. jest to także pierw­
sze zdjęcie tej cząstki. j akie w ogóle kiedykolwiek wykonano.
Szeroki poziomy pas przechodzący przez zdjęcie to gruba płyta
ołowiana umieszczona w komorze. a ślad pozytonu widzimy tu
jako cienką zakrzywioną linę. SIad jest zakrzywiony. ponieważ
na czas doświadczenia komorę umieszczono w silnym polu ma­
gnetycznym. wpływającym na kierunek ruchu cząstki. Płytę
ołOwianą i pole magnetyczne zastosowano w celu wyznaczenia
znaku ładunku elektrycznego niesionego przez cząstkę: można
to zrobić na podstawie następującego rozumowania. Wiadomo.
że kierunek odchylenia toru w polu magnetycznym zależy od
znaku ładunku poruszającej się cząstki. W danym przypadku
magnes ustawiono w ten sposób. że elektron ujemny zostałby
odchylony na lewo od początkowego kierunku ruchu. elektron
dodatni zaś zostałby odchylony na prawo. Tak więc. gdyby
cząstka na fotografii poruszała się od dołu ku górze. byłby to
elektron ujemny. Skąd j ednak można wiedzieć. w jakim kierun­
ku poruszała się cząstka? Tu zaczyna się rola płyty ołowianej .
Po przejściu przez płytę cząstka musiała stracić część początko­
wej energii. a więc łatwiej ulegała działaniu pola magnetycznego.
Na tej fotografii tor jest bardziej zakrzywiony pod płytą (trudno
to dostrzec na pierwszy rzut oka. można jednak stwierdzić na
podstawie dokonanych na kliszy pomiarów) . Cząstka poruszała
się zatem ku dołowi. ma więc dodatni ładunek elektryczny.
1 94 • M R T O M P K I N S W K RA I N I E CZARÓW

Drugie zdjęcie zrobił James Chadwick z Uniwesytetu w Cam­

bridge. Przedstawia ono proces tworzenia pary w powietrzu ko­
mory Wilsona. Potężny promień gamma nadbiegł od dołu. nie
pozostawiając śladu. wytworzył natomiast parę elektronów po­
środku komory. Dwie cząstki lecą w przeciwnych kierunkach.
gdyż silne pole magnetyczne odchyla je w przeciwne strony.
Patrząc na fotografię. dziwicie się zapewne. dlaczego pozyton
(lewy ślad) nie został unicestwiony podczas wędrówki przez
gaz. I na to pytanie teoria Diraca dostarcza odpowiedzi. a każ­
dy. kto gra w golfa. łatwo ją zrozumie. Gdy umieścimy piłkę na
trawie i uderzymy ją zbyt silnie. nie wpadnie do dołka. nawet
jeśli dobrze wycelowaliśmy. Istotnie. bardzo szybko poruszaj ą­
ca się piłka po prostu przeskoczy nad dołkiem i potoczy się da­
lej . Zupełnie tak samo bardzo szybko poruszający się elektron
nie wpadnie do diracowskiej dziury tak długo. dopóki nie stra­
ci znacznej części swej energii. Tak więc istnieje dużo więcej
szans unicestwienia pozytonu na końcu j ego drogi. gdy liczne
zderzenia zmniejszyły jego prędkość. Staranne obserwacje rze­
czywiście wykazują. że promieniowanie towarzyszące każdemu
aktowi unicestwienia występuje na końcu toru pozytonu. Fakt
ten stanowi dodatkowe potwierdzenie teorii Diraca.
Pozostają jeszcze do omówienia dwa zagadnienia ogólnej na­
tury. Po pierwsze. mówiłem o uj emnych elektronach jako
o elektronach nadmiarowych oceanu Diraca. a o pozytonach ja­
ko o dziurach w tym oceanie. Można jednak odwrócić zagadnie­
nie i rozważać zwykłe elektrony jako dziury. nadając pozytonom
rolę cząstek wyrzuconych na zewnątrz. W tym celu wystarczy
założyć. że ocean diracowski nie ma nadmiaru . lecz przeciwnie.
istnieje tam zawsze pewien niedobór cząstek. W takim przypad­
ku możemy przedstawić diracowski rozkład cząstek j ako coś
przypominającego ser szwajcarski z mnóstwem dziur w środku.
Dzięki stałemu i ogólnemu brakowi cząstek dziury będą istnieć
wiecznie. a j eśli jedna z cząstek zostanie wyrzucona na ze­
wnątrz. szybko wpadnie z powrotem do jednej z dziur. Należy
jednak stwiedzić. że zarówno z fIzycznego. jak i matematycznego
punktu widzenia oba obrazy są najzupełniej równoważne i j est
sprawą całkowicie obojętną. który z nich wybierzemy.
 DZI U RY W N I CZYM . 1 95

Drugi problem można przedstawić w formie następującego

pytania: "Jeśli w tej części świata, w której żyjemy, elektrony
uj emne są w znacznej przewadze, czy należy przypuścić, że
w j akiejś innej części Wszechświata sytuacj a wygląda wręcz
przeciwnie?" Innymi słowy, czy nadmiar elektronów ujemnych
w oceanie diracowskim w naszym bezpośrednim sąsiedztwie
rekompensowany jest brakiem tych cząstek gdzie indziej?
Bardzo trudno udzielić odpowiedzi na to niezwykle interesu­
j ące pytanie. Istotnie, ponieważ atomy zbudowane z dodatnich
elektronów krążących wokół uj emnych j ąder miałyby dokład­
nie takie same właściwości optyczne jak zwykłe atomy, nie da
się rozstrzygnąć tego zagadnienia n a podstawie obserwacj i
spektroskopowych. Z tego, c o wiemy, jest rzeczą zupełnie moż­
liwą, że materia tworząca, powiedzmy, Wielką Mgławicę w An­
dromedzie jest takiego właśnie przekornego typu, lecz jedynym
sposobem sprawdzenia tego byłoby dostanie w jakiś sposób
próbki tej materii i stwierdzenie, czy w kontakcie z naszą ziem­
ską materią u lega ona unicestwieniu. Nastąpiłaby oczywiście
potworna eksplozja! Mówi się ostatnio, że pewne meteoryty
eksplodujące w atmosferze ziemskiej zbudowane są być może
z takiego właśnie materiału "przeciwnego" w stosunku do ma­
terii ziemskiej ó" nie sądzę jednak, by należało dawać wiarę ta­
kim poglądom. I bardzo być może, że zagadnienie nadmiaru
i braków w oceanie diracowskim w różnych obszarach Wszech­
świata pozostanie na zawsze nie rozwiązane.
ROZDZ I A Ł 1 5

PAN TOMPKINS
JE OBIAD
W JAPOŃSKIEJ RESTAURACJI

W pewien weekend. gdy Maud wybrała się w odwiedziny

do swoj ej ciotki w Yorkshire. pan Tompkins zaprosił
Profesora na obiad do jednej ze znanych japońskich restaura­
cji sukiyaki. Usiadłszy na miękkich poduszkach przy niskim
stoliku . rozkoszowali się wspaniałościami japońskiej kuchni.
popijając sake z małych czarek.
- Chciałbym cię o coś zapytać. - odezwał się w pewnej chwi­
li pan Tompkins. - Doktor Tellerkln stwierdził kiedyś na wy­
kładzie. jakoby protony i neutrony były więzione wewnątrz ją­
dra przez jakieś siły jądrowe. Czy chodzi o te same siły. które
utrzymują elektrony w atomie?
- W żadnym wypadkul - odpowiedział Profesor. - To coś zu­
pełnie innego. Elektrony przyciągane są przez jądro atomu
przez zwykłe siły elektrostatyczne. opisane szczegółowo już
przez francuskiego fizyka Charlesa Augustina de Coulomba
pod koniec XVIII wieku. Te stosunkowo słabe oddziaływania
są odwrotnie proporcjonalne do odległości Inaczej rzecz się
.

ma w przypadku sił jądrowych. Póki proton i neutron nie sty­

kaj ą się ze sobą b ezpośrednio. nawet będąc bardzo blisko sie­
bie praktycznie ze sobą nie oddziałują. Dopiero po zetknięciu
pojawiają się bardzo duże siły przeciwdziałające ich rozdziele­
niu - podobnie jak w przypadku dwóch kawałków taśmy kleją-
 M R T O M P K I N S W KRAI N I E CZAROW • 1 97

cej , które nie przyciągaj ą się nawet z najmniejszej odległości.

lecz staj ą się nierozerwalne, gdy je ze sobą zetknąć. Fizycy na­
zwali te siły oddziaływaniami silnymi. Nie zależą one od ładun­
ku elektrycznego cząstek i są tej samej wielkości zarówno
w przypadku pary proton - neutron, jak I dwóch protonów lub
dwóch neutronów.
- Czy istniej ą jakieś teorie wyjaśniające, co to za siły? - spy­
tał pan Tompkins.
- O, tak. Na początku lat trzydziestych naszego wieku ja­
poński fizyk Hidekei Yukawa wysunął hipotezę, że siły te pole­
gają na wymianie między nukleonami - tym tenninem określa
się protony i neutrony - pewnych nie znanych przedtem czą­
stek. Gdy tylko dwa nukleony zetkną się ze sobą, owe tajemni­
cze cząstki zaczynają przeskakiwać między nimi tam i z powro­
tem, w wyniku czego powstaje duża siła, która przeciwdziała
ich rozerwaniu. Yukawa wyznaczył teoretycznie ich masę,
otrzymując wartość około dwieście razy większą od masy elek­
tronu, czyli blisko dziesięć razy mniejszą niż masa protonu lub
neutronu. Dlatego też cząstki te nazwano ftmezatronaml" . Jed­
nak ojciec Wernera Heisenberga, który był profesorem filologU
klasycznej , zaprotestował przeciwko takiemu przekręcaniu
greki. Jak W adomo, nazwa ftelektronft pochodzi od greckiego
słowa TJAEK'tpOV, oznaczającego ftbursztynft, natomiast "protonft
- od słowa 7tp(J)"[ov, które znaczy ftpierwszy" . Tymczasem nazwa
cząstki odkrytej przez Yukawę pochodzi od słowa I1Eoov, ozna­
czającego " pośrednift , w którym ft rft w ogóle nie występuje. Za­
tem na jednej z międzynarodowych konferencji Heisenberg za­
proponował , aby nazwę ftmezatronft zmienić na ftmezonft.
Sprzeciwili się temu niektórzy fizycy francuscy, gdyż, pomimo
odmiennej pisowni, mezon brzmi jak maison, co po francusku
oznacza dom, ale ich opinia została zignorowana i nazwa " me­
zonft powszechnie się przyjęła. Ale niech pan spojrzy na estra­
dę. Zaraz zaczną się mezonowe występy.
Rzeczywiście, na estradę wyszło sześć gej sz. Zaczęły grać
w bilbokieta, grę polegającą na przerzucaniu piłeczki między
trzymanymi w rękach miseczkami. Z tyłu ukazała się twarz
mężczyzny, który zaśpiewał:
1 98 • M R TOMPKINS W KRAI N I E CZAROW

Za mezonów pomysł Nobla dali mi.

l odkrycie to do dzisiaj mi się śni.
Lambda zero, Jokohama,
Eta kaon, Fudżijama -
Za mezonów pomysł Nobla dali mi.

W Japonii jukonami chciano nazwać je.

Zeskronlności jednak powiedziałem: - Nie!
Lambda zero, Jokohama,
Eta kaon, Fudżijama -
W Japoniijukonami chciano nazwać je.

Z a m e . zo·nów po mysi N o bla da - 11 mi I od-

kry cle to do dzl-slaj mi się śnI. Lam - bda ze-ro, Jo ko-ha ma. E ta

ka-on, Fu-dżl-ja-ma Za me zo nów po mysi No - bla da - 11 mi.

- Ale dlaczego są aż trzy pary gejsz? - spytał pan Tompkins.

- Odpowiada to trzem schematom wymiany mezonów - od-
parł Profesor. - Mamy trzy rodzaje mezonów: naładowane do­
datnio, ujemnie i elektrycznie obojętne. Niewykluczone, że
wszystkie trzy biorą udział w generowaniu oddziaływań silnych.
- A więc wszystkich rodzaj ów cząstek elementarnych jest
osiem - wykrzyknął pan Tompkins, wyliczaj ąc na palcach:
neutrony, protony dodatnie i ujemne, ujemne i dodatnie elek­
trony oraz trzy rodzaje mezonów.
- Ho, ho, ho - odparł Profesor - nie osiem, a chyba z osiem­
dziesiąt. Początkowo odkryto dwa rodzaje mezonów: ciężkie
i lekkie, zwane pionami i mionami * , oznaczane odpowiednio

* Obecnie wiadomo, że miony nie są mezonami (przyp. red.).

 PAN TOMPKINS J E OBIAD ... . 1 99

greckimi literami 1t i 11. Piony powstają w górnych warstwach at­

mosfery ziemskiej wskutek zderzeń wysokoenergetycznych pro­
tonów promieniowania kosmicznego z jądrami gazów wchodzą­
cych w skład powietrza. Są jednak bardzo nietrwałe i zanim

Trzy gejsze grały w niezwyklego bilbokieta.

dotrą do powie�zchni Ziemi. ulegają rozpadowi na miony oraz

neutrtna - najbardziej tajemnicze z cząstek. które nie maj ą ani
masy. ani ładunku elektrycznego. i przenoszą wyłącznie ener­
gię. Czas życia mionów jest nieco dłuższy - rzędu kilku mikrose­
kund - dzięki czemu osiągają powierzchnię Ziemi. gdzie na na­
szych oczach rozpadają się na zwykłe elektrony i dwa neutrina.
Ponadto mamy jeszcze mezony oznaczane literą K. czyli kaony.
- A jakich czasteczek używają do gry gejsze? - spytał pan
Tompkins.
- Och. prawdopodobnie pionów neutralnych. które odgry­
waj ą największą rolę w przyrodzie. ale nie jestem tego pewien.
Większość z nowych cząstek. które odkrywane są obecnie nie­
malże co miesiąc. ma tak znikomo krótki czas życia. iż nawet
poruszając się z prędkością światła rozpadają się po przebyciu
zaledwie kilku centymetrów od miejsca. gdzie powstały. Dlate­
go też nawet aparatura umieszczona w wysyłanych na bardzo
dużą wysokość balonach nie może ich zarejestrować.
200 • M R TOMPKINS W KRAI N I E CZAROW

Jednak dysponujemy teraz potężnymi akceleratorami czą­

stek, przyśpieszającymi protony do wysokich energii, jakie wy­
stępują w promieniowaniu kosmicznym - liczonych w miliar­
dach elektronowoltów. Jedno z takich urządzeń, nazywane
lorenstronem, znajduje się właśnie nie opodal i chętnie ci je
pokażę·
Po krótkiej jeździe samochodem zatrzymali się przed dużym
budynkiem, w którym mieścił się akcelerator. Po wejściu do
środka pan Tompkins poczuł się nieco przytłoczony złożonością
olbrzymiego urządzenia, choć Profesor zapewnił go, że w istocie
działa ono na równie prostej zasadzie, co proca, z której Dawid
zabił Goliata. Naładowane cząstki umieszczane są w środku gi­
gantycznego bębna i poruszając się po rozwijających się spiral­
nych trajektoriach, ulegają przyśpieszeniu pod wpływem
naprzemiennych impulsów elektrycznych, przy czym utrzymy­
wane są w określonym obszarze przez silne pole magnetyczne.
- Chyba widziałem już kiedyś coś podobnego - powiedział
pan Tompkins. - Kilka lat temu miałem okazję zwiedzić cyklo­
tron, o którym mówiono "rozbijacz atomów" .
- A, tak - rzekł Profesor - właśnie tamto urządzenie skonstru­
ował dr Lawrence. To, które widzimy tutaj, działa na tej samej
zasadzie, lecz może rozpędzać cząstki już nie do kilku milionów,
lecz do kilku miliardów elektronowoltów. Dwa akceleratory tego
typu zbudowano ostatnio w Stanach Zjednoczonych. Pierwszy
z nich, w Berkeley w Kalifornii, zwany jest bewatronem, ponie­
waż wytwarza cząstki o energiach sięgających bilionów elektro­
nowoltów. Jest to czysto amerykańska nazwa, ponieważ w Ame­
ryce słowem "bilion" określa się tysiąc milionów. W Wielkiej
Brytanii "bilion" oznacza milion milionów* i nikt w starej dobrej
Anglii nie myśli nawet o osiąganiu takich energii. Drugi z akce­
leratorów, znajdujący się na Long Island w Brookhaven, zwany
jest kosmotronem, co jest nazwą trochę na wyrost, gdyż w rze­
czywistości cząstki występujące w promieniowaniu kosmicz­
nym mają wyższe energie niż te, które osiągamy w kosmotronie.
W Europie dwa porównywalne z amerykańskimi akceleratory

* Podobnie w Polsce (przyp. red.)

 PAN TOMPKINS J E O BIAD . . . . 201

zbudowano w ośrodku badawczym CERN w pobliżu Genewy. W

Rosji. nie opodal Moskwy znajduje się jeszcze jedno takie urzą­
dzenie. potocznie określane jako "nikitotron"; pewnie teraz będą
na niego mówić "leonidotron" .
Rozglądając się wokół. pan Tompkins zauważył napis na
drzwiach:
ŁAźNIA ALVAREZA - KĄPIELE W CIEKŁYM WODORZE
- Co tam jest? - spytał.
- Al - odparł Profesor. - Nowe rodzaje cząstek elementarnych
o coraz wyższych energiach. które generowane są w lorenstro­
nie. bada się mierząc ich trajektorie. co pozwala na wyznacze­
nie masy. czasu życia. oddziaływań i wielu innych własności.

Cząstki elementarne mnożyły się jak króliki.

takich jak dziwność. parzystość itp. Dawniej używano do tego

celu tak zwanej komory mgłowej . wynalezionej przez angiel­
skiego fIzyka Charlesa Wilsona. któremu przyznano za to Na­
grodę Nobla w 1 927 roku . Badając szybkie. obdarzone ładun­
kiem elektrycznym cząstki o energii sięgającej kilku milionów
elektronowoltów. fizycy przepuszczali je przez komorę. za­
mkniętą od góry szklaną płytą i wypełnioną powietrzem nasy-
202 • M R T O M P K I N S W KRAI N I E CZAROW

conym parą wodną. Po gwałtownym obniżeniu dna komory za­

warte w niej powietrze rozszerzając się gwałtownie się ochładza
i para wodna staj e się przesycona, wskutek czego częściowo
ulega kondensacji w postaci drobniutkich kropelek wody. Wil­
son odkrył, że proces ten następuje przede wszystkim wokół jo­
nów, czyli naładowanych elektrycznie cząsteczek gazu . Jednak
gaz ulega jonizacji właśnie wzdłuż toru lotu obdarzonych ła­
dunkiem elektrycznym cząstek, które przemykają się przez ko­
morę. W ten sposób tworzyły się pasemka mgły, wyraźnie odci­
naj ące się od ciemnego tła dna komory po oświetleniu bocznym
źródłem światła. Z pewnością pamiętasz, jak pokazywałem ta­
kie zdjęcia na poprzednim wykładzie.
Natomiast w przypadku cząstek promieniowania kosmicz­
nego o energiach przekraczających ponad tysiąckrotnie ener­
gię cząstek badanych do tej pory, sytuacja jest trudniejsza. Po­
zostawione przez nie ślady są tak długie, że wypełnione
powietrzem komory mgłowe maj ą zbyt mały obszar roboczy,
aby można było śledzić tory cząstek od początku do końca -
dostępny obserwacjom pozostaje tylko ich niewielki odcinek.
Postępu w tej dziedzinie dokonał młody amerykański fizyk,
Donald A. Glaser, co przyniosło mu Nagrodę Nobla w 1 960 ro­
ku . Według jego własnej relacji, siedząc pewnego razu w ponu ­
rym nastroj u przy barze, przyglądał się bąbelkom w stojącej
przed nim szklance piwa. No dobrze, pomyślał sobie, jeśli Wil­
son mógł się posłużyć kropelkami cieczy w gazie, czy nie osią­
gnę lepszych wyników, jeśli wykorzystam pęcherzyki gazu
w cieczy? Nie będę się tu zagłębiał w szczegóły konstrukcyjne -
ciągnął Profesor - oraz problemy techniczne związane z budo­
wą tego urządzenia; to byłoby nie na twoją głowę. W kaźdym
razie okazało się, że aby osiągnąć założony cel, należy komorę,
zwaną obecnie komorą pęcherzykową, wypełnić Ciekłym wodo­
rem o temperaturze około 250 stopni poniżej temperatu ry
krzepnięcia wody. W sąsiednim pomieszczeniu znajduje się
właśnie olbrzymi zbiornik z ciekłym wodorem, skonstruowany
przez Louisa Alvareza. Nazywamy go Jaźnią Alvareza" .
- Brr . . jak dla mnie to ta łaźnia jest nieco za zimna! - wy­
.

krzyknął pan Tompkins.

 PAN TOMPKINS J E OBIAD . . . . 203

- Och, przecież nikt nie będzie d o niej wchodził. Trajektorie

cząstek można obserwować przez przezroczyste ścianki zbior­
nika.
Łaźnia działała normalnie, jak co dnia; rozmieszczone wokół
aparaty fotograficzne bezustannie wykonywały zdjęcia. Zbior­
nik znaj dował się wewnątrz wielkiego elektromagnesu odchy­
lającego tory cząstek, co pozwalało na wyznaczenie prędkości
ich ruchu .
- Wykonanie jednego zdjęcia trwa kilka minut - powiedział
Alvarez. - Daj e to kilkaset zdjęć dziennie, pod warunkiem, że
urządzenie się nie zepsuje i nie trzeba go naprawiać. Wszystkie
fotografie są następnie dokładnie oglądane, kaźdy tor mierzy
się i wyznacza jego krzywiznę. Zajmuj e to od kilku minut do
godziny, w zależności od tego, jak bardzo skomplikowane jest
zdjęcie i jak szybko pracuje przeglądająca Je laborantka.
- Dlaczego powiedział pan "laborantka"? - przerwał mu pan
Tompkins . - Czyżby zajmowały się tym wyłącznie kobiety?
- Ależ nie! - odparł Alvarez. - Częstokroć faktycznie robią to
mężczyżni, lecz przyzwyczailiśmy się mówić laborantka", nie­
"
zależnie od płCi, gdyż praca ta wymaga dużej bystrości i do­
"
kładności. Podobnie mówi się maszynistka" czy też "sekretarka .
"
Gdybyśmy chCieli wszystkie otrzymane w naszym laborato­
rium fotografie przebadać na miejscu, musielibyśmy zatrudnić
setki laborantek, z czym byłyby z pewnością problemy. Dlatego
znaczną część naszych fotografii wysyłamy do innych ośrod­
ków uniwersyteckich, które nie mają dość funduszy, by stać je
było na bu dowę lorens tronów i komór pęcherzykowych, lecz
mogą sobie pozwolić na zakup aparatury do analizy zdjęć.
- Czy tylko u was robi się badania tego typu? - zaintereso­
wał się pan Tompkins.
- Ależ nie! Podobne akceleratory pracują w Brookhaven Na­
tional Laboratory na Long Island koło Nowego Jorku , w CERN
(Centre Europeenne de Recherche Nucleaire) pod Genewą
w Szwaj carii oraz w laboratorium Szczełkunczik (co znaczy
"dziadek do orzechów") nie opodal Moskwy w Rosji. Wszędzie
tam szuka się igły w stogu siana i, Bóg mi świadkiem, czasem
udaj e się ją znależć!
 204 • M R T O M P K I N S W K RA I N I E C Z A R O W

S�mbol
i rntISd rpocz'lnkOWd

A ( /, ,�o)
',1 00 " ( ',i ls )
',700
N ( I , "")
l2 C I ,P' )
I.UO %. ( I, "'O )

� ( I.HO)
" ( � SlO)
/f ( I S 11)
1\ (ł,I/Os)
',IłOo 1: ( I.,,,.)
1\ (I, /IS')
'I ( I,t. n)
d ( I. n'}

r, roo " (I ,liS)

',000 ? ( 1. 010)

N � 119) N-*"on
l:. ( .lf ) p.

&00

Więcej cząstek niż pierwiastków w tablicy Mendelejewa (Wg artykułu G. F.

Chowa, M. Gell-Manna I A. H. Rosenfelda, "Scientlfic Amertcan", luty 1964).
 PAN TOMPKINS J E O B I A D . . . . 205

- Ale po c o się t o wszystko robi? - zapytał zdumiony pan

Tompktns.
- Aby odkryć nowe cząstki elementarne - co jest zadaniem
znacznie trudniej szym niż odnalezienie igły w stogu siana -
i zbadać oddziaływania, jakim podlegają. Tu na ścianie wisi ze­
stawienie wszystkich cząstek; już w tej chwili obejmuje ono
więcej cząstek niż jest pierwiastków w tablicy Mendelejewa. *
- Dlaczego jednak podejmowane są tak ogromne wysiłki, by
znależć parę nowych cząstek? - zapytał pan Tompkins.
- No, cóż - odparł Profesor. - Nauka polega właśnie na dąże­
niu ludzkiego umysłu do poznania wszystkiego, co nas otacza,
czy są to gigantyczne galaktyki, mikroskopijne bakterie, czy
też cząstki elementarne. Jest to bardzo interesujące i pasJonu­
Jące zajęcie; dlatego to robimy.
- Czy postęp nauki nie służy Jednak także celom praktycz­
nym , dla dobra i szczęścia ludzkości?
- Owszem, służy, ale Jest to cel wtórny. Czy sądzisz, że mu­
zykę komponuje się Jedynie po to, by trębacze mogli trąbić na
pobudkę, zwoływać żołnierzy na posiłki i zagrzewać do boju?
Mówi się, że "ciekawość to pierwszy stopień do piekła" ; Ja bym
powiedział raczej : "ciekawość czyni uczonego" .
Po tych słowach Profesor pożegnał pana Tompkinsa, życząc
mu dobrej nocy.

* Obecnie znamy kilkaset cząstek subatomowych. Cząstki te dzielimy, w zależ

ności od oddziaływań jakim podlegają, na: haclrony (oddziaływania silne, słabe
i elektromagnetyczne), l eptony (oddziaływania słabe i elektromagnetyczne)
oraz nośniki oddziaływań elektromagnetycznych (foton) i słabych (cząstki W=,
Za). Hadrony z kolei dzielimy na bariony (tu należą nukleony, czyli proton i neu·
tron) i mezony. Hadrony składają się z kwarków - cząstek, które obecnie uważa·
my za elementarne na równi z leptonami i nośnikami oddziaływań. Wśród nośni·
ków oddziaływań na poziomie kwarkowym pojawiają się także gluony - nośniki
oddziaływań silnych. Do leptonów natomiast należą elektron, mion (cząstka 1-1),
taon (cząstka 't) i neutrina (przyp. red.).