PGS.TS. NGO QUANG HUY
AN TOAN
NHA XUAT BAN KHOA HOC VA KY THUATPGS.TS. NGO QUANG HUY
AN TOAN
BUC XA ION HOA
NHA XUAT BAN KHOA HQC VA KY THUATLOI GIO THIEU CUA NHA XUAT BAN
Nha xudt bin Khoa hoe va Ky thuat tran trong gidi thigu voi ban doc
quyén sach “An toan bit xa ion hoa” cia Pho gido su Tién si Ngo Quang
Huy. PGS.TS Ngé Quang Huy da nhiéu nim lim cong tée gidng day vi.
nghitn cite khoa hoc trong linh. vue vat ly hat nhén néi chung va an toan
bie xa ion héa néi riéng. Quyén séch nay la su tong két cde gido trinh ma
tic gid dé gidng day & bie dai hoc va cic khéa tap hutin cho cée can bd
quan Ly vé an toan vic kiém sodt bite xa,
Nhé xudt ban Khoa hoc vit Ry thudt rét han hanh duoe PGS.TS Coo
Minh Thi, Chi tich Hoi Vea ly TP H6 Chi Minh git thieu xudt ban quyén
sach ctia PGS.TS Ngé Quang Huy, Uy vitn Ban chéip hanh Hoi. Vite xudt
ban quyén sich nay thé hitn su dong gop cia Hoi Vat ty TPHCM trong
cong tie phé bién kién thie vé an toin bie xa, dap ting nhu ciu quan ly an
ton va hiém sodt bite 10 theo Phap lenh etia Nha nuée vit cde Nghi-dink
cita Chinh phi: Viet Nam.
Dé c6 } hién phan bién vé ndi dung quyén séch nay, ching toi da gitt
bdn théo dén Vien Nghién cia Hat nhén Da Lat, mét co quan cé nhitu
kinh nghiim trong viec nghién citu va trién khai cong tac an todn bite xa.
Ching téi d& nhdn duoe cée ban nhan xét cia Vien Nghién cite Het nhén
Dé Lot vi hai nha khoa hoe la PGS. TS. Nguyén Mong Sinh va TS.
Nguytn Van Hing.
Céec ban nhan xet déu dank gid cao quyén sdch nay, coi dé la tai ligu
du tien bien soan bing titng Vist mét cach 06 hé thing va dy di: vé ban
chat ctta bute xg ion héa, céc bién phép bdo dém an toan bite xa cing nlut
ede van ban phap ly vé an ton vi. kiém sodt bin xa. Quyén sdch duoe téc
Gd trinh bay ré rang, mach lac, dé hiéu, cé thé phue vu cho cic doi titong
ban doc rong rii, tit cde sinh vien dei hoc, hoc vien cao hoc, nghién citu
sink dén cde gidng vién, cdn 66 khoa hoe, cde nha quén ly vé an toan bite
wet va cde nhén vién bite xa.
Viet Nam dé va dang sit dung cde nguén phong xa va cée thidt bj
bite xa trong hon 50 ném nay. Hien nay chiing ta cé tei hang nghin co so
sti dung cic nguén bite xa trong y té, cing nghiép, néng nghiép, dia chét,
xay dung, giao thing vén ti, nghitn cit khoa hoc va giang day. Vike
quén ly an toain bite xa rd rang dat ra mot nhu cau cép thiét bién soan va
xutt ban cée séch chuyén dé vé an totn bite xa. ion héa. Ching toi hy vong
quyén sich nay sé gidp tch thi8t thuc cho ban doc néim due cée ibn thite
vé an toin bite xa vis dp dung vio cong vite cia minh, gép phan tang
eutng cing tée quan ly ciing nhut bao dim. an toan bite xa.
Nha xudt ban Khoa hoc vit Ky thudt
weLOI NOI DAU
Trén thé gidi, vide ap dung va phat trién cae ky thuat bie xa nghy
cang nhiéu va & quy mé lén, do dé van dé an toan bie xa ion hoa dutic
nghién ect mét cdch hé thong. Trén co sf dé da thiét lap cdc tiéu chudin va
guy pham cho tat ca cdc eo sé bie xa va nhan vién cing nhu cong déng
tuan tha. O Viet Nam, c&e nguén phong xa va ede thidt bj bite xa duge sly
dung ngay cang tang trong hon nita thé ky qua. Hién nay theo thing ké se
b@, 6 Vidt Nam cd khoang 1500 co sd st dung c&c ngudn bite xa trong cic
linh vue y té, cing nghiép, dia chat, néng nghiép, xay dung, giao thong,
nghién cifu Ishoa hoc va giang day. Dé thong nhat quén ly vé an toan bie
xa trong ton quéc, trong ce nam gan day Nha nuée da ban hanh mét sé
vin ban ph4p quy nhu Php lénh cia Uy ban Thutng vu Quéc hii, c&e
Neghj dinh ella Chinh phi va c4e Thong tu efip Bd, cde Tidu chudn. Viet
Nam va tién hanh x4y dung hé thing quan If tai trung uong va tat cd cde
tinh, thanh phd. Mot nhiém vu quan trong trong cong tac trién khai quan
ly an to&n bie xa 1A hudin luyén an toan bite xa cho ede edn bd quan ly tir
céip trung udng dén dia phudng, cAc ed sé bite xa va tat cA cdc nhan vien
bite xa, Viée phd c&p dai ching vé an todn bite xa cimg dang duce céc co
quan truyén thong, béo chi ché trong trong thoi gian gan day.
Dé dép (mg vige huén luyén va phé cap kign thie vé an todn bite
xa, ching ta di tién hanh dupe nhiéu kkhéa hudn luyén an toan bic xa do
cae eo quan trong nude, nuGe ngodi cing nhu Co quan Nang luong Nguyén.
tit Quoc 1 t6 chic. Chuyén nganh an toan bic xa ion héa cing dang due
giang day tai mt sé tritng dai hoe & trinh dé dai hoc va sau dai hoc. Do
d6 viéc soan thao s4ch chuyén dé va an toan bite xa ion héa 1A mét nhu cau
cdn thiét.
Quyén sch niy duoc bién soan dua trén cd s8 cdc bai giang eta tae
gi& ding cho sinh vién dai hoc va cée khéa huan Iuyén cho céc can bd
quan ly va nhan vign bite xa. Ndi dung cla quyén séch cung efp cho ban
doe kkién thie vé ban chat cla c&e tia bie xa ion héa, tung tae cia chimg
véi vat chit, ce nguin bite xa tu nhién va nha tao, eée dung cy do lubng
bite xa, higu img sinh hoe eba. bie xa, ofc tigu chudin an tokn bite xa, an
toin bite xa déi v6i chiéu xa ngoai, an toan bie xa adi véi chidu xa trong,quan ly chat thai phong xa, van chuyén an ton chit phéng xa va cdc
phuong phap kiém soat bife xa.
Quyén séch nay chi gidi han déi v6i cdc bae xa ion héa nhu tia
gamma, tia X, hat alpha, hat beta, hat neutron va cdc hat khae c6 thé ion
héa vat chéit. Quyén sich khong dé c4p dén cdc bie xa khong ion héa nhu
vi s6ng, tia cue tim, 4nh sang nhin thay va bit xa hong ngoai.
Voi ndi dung due tac gia dé c&p nhu tran, hy vong quyén sach nay
gitip ich thiét thu cho ban doe tigp can ede van dé vé an toan va kiém
soat bite xa cing nhu ap dung ching trong cng tae quan ly an toan bie
xa. Tae gid chan thanh cam on Ban Chip hanh Hoi Vat ly TP H6 Chi
Minh, Ban Giém dée Vien Nghién cGu Hat nhan Da Lat va Nha xuat ban
Khoa hoe va Ky thuat 44 tao diéu kign dé xudit ban quyén sach nay. Tac
gid bay to long cam on dén PGS.TS Cao Minh Thi va KS Bui Thé Hung
vé suf quan tim va gidi thigu xudt ban sach, dén PGS.TS Nguyén Nhi
Dién, PGS.TS Nguyén Mang Sinh va TS Nguyén Van Hing da dong gop
nhiéu ¥ kién nhan xét cb gid tri vé ndi dung cho quyén séch. Tac gid xin
cam on ThS Thai My Phe, ON Nguyén Van Mai va CN Trén Van Luyén
vé su hgp tée nhiéu nam trong linh vyc an toan bde xa ma trén co si dé
quyén sach nay duge hinh thinh. Quyén sich dé duye tae gif va ban bién
tap quan tam nhiéu dén chat lwong, tuy nhién. fing kho tranh khéi con
thi€u s6t trong lan dau xuat ban nay. Téc gia chan thanh cém on céc ¢
kin phé binh gop ¥ cia ban doc nhim nang cao chat lung va hiéu qua
phue vu cia quyén s&ch.
Tac gidMYC LUC
Lai gidi thigu
Lai ndi déu
Muc luc
CHUONG 1. Bie xa ion héa
1.1. Nguyén tir
1.2. Hat nhan
1.3. Cac qua trinh phan r& phéng xa va cdc tia bite xa
14. Cée don vi do Iuong va dinh lidu lugng bie xa
CHUONG 2. Tuong tae cia bite xa vii vat cht
2.1, Tuong tée cia hat beta véi vat chat
2.2. Tuong tae cia hat alpha véi vat chit
2.3, Tuung tée cha tia X va tia gamma voi vat chat
2.4. Tuemg tac cita neutron véi vat chat
CHUONG 3. Cée nguén bie xq ty nhién va nhan tao
3.1, Cac nguén phéng xa tu nhién
3.2, Cac nguén phéng xa nhan tao
3.3, Cac thiét bj btic xa
3.4, Ung dung cba céc nguén bite xa
CHUONG 4. Cée dung cy do liting bite xa
4.1, Detector chita khi
4.2. Detector nhap nhay
4.3. Detector ban din
44. Detector neutron
4.5. Cae phuwing ph4p do liéu bite xa
4.6. Cée liéu ké cA nhan
Trang
12
18
26
38
38
45
48
60
68
81
85
91
98
103
105
107
108
7CHUONG 5. Hiéu tmg sinh hoe cia bife xa
5.1, Co thé con nguti
5.2. Cae hiéu ting bite xa 6 mie phan ty
5.3. Cac hidu ing bite xa d mute t@ bao
5.4, Cae hitu img bic xa & mic co thé
CHUONG 6, C&c tiéu chufin an ton biic xa
6.1. Lich sit xiy dung ofe tigu chufin an todn bie xa tron thé
gidi
6.2, Tri&t iy vé an to&n bite xa
6.3. Cac van ban ph4p lf vé an toan bite xa cua Viet Nam
6.4. Cée titu chudn mién trir
6.5. Cée gidi han liéu déi véi chiéu xa nghé nghiép va chigu
xa dan chimg
6.6. Céc chi din vé ligu trong chigu xa y t€
6.7. Cac mie liéu can can thiép
6.8, Dau biéu nguy hiém bite xa
CHUONG 7. An toin bie xa déi véi chiéu xa ngoai
1.1. Thai gian
7.2, Khoang cach
7.3. Che chin
7.4. Céc bién phép quan lf an to&n bite xa dé giam liéu chiéu
ngoai
CHUONG 8. An toin bite xa déi véi chiéu xa trong
8.1. Cac nguy od clia chiéu xa trong
8.2. Phugng phap tinh toan liév chigu trong
8.8. Suphii hop gift liéu higu dung va gidi han liéu
8.4. Cae ma hinh ICRP déi véi c4c hé thong hd hép, titu hoa
va xuong
8.5. Gidi han hép thu nim (ALD, néng dé khong khi din
xuat (DAC) va gidi han nhiém xa bé mat
8.6. Céc bién phap quan ly an toan bite xa dé gidm lidu chiéu
trong
122
122
128
131
138
151
173
176
182
185
187
187
189
194
218
221
221
223
233
246
253
261CHUONG 9. Quan ly chat thai phéng xa
9.1, Cae nguyén tc co ban trong quan ly chat thai phéng xa
9.2. Phan loai cdc chéit thai phéng xa
9.3. Xifly cdc cht thai phéng xa long
9.4. Xirly cdc chat thai phéng xa ran
9.5. Xi by c&c chat thai phéng xa khi
CHUONG 10. Van chuyén an toan chit phéng xa
10.1.-Cae nguyén tdc chung vé van chuyén an toan chat
phéng xa
10.2. Cac quy dinh vé an toin khi van chuyén chat phong xa
CHUONG 11. Kiém soat bite xa
11.1, Kiém soat liéu chigu ngoai
11.2. Kiém sot liéu chigu trong
11.3. Kiém soat nhiém ban khong khi
Phy luc 1: Bang cAe nguyén td
Phy lue 2; Cac hing sé vat ly co ban
Phu luc 3: Tém t&t cac don vi do ludng bite xa
Phu lye 4: Tom tat cdc tiga chudn an toin bife xa
Phu lue 5: Céc &n phim caa Uy ban Quic té vé An toan
Bite xa (ICRP )
Phy luc 6: Cac 4n pham cita Co quan Nang lugng Nguyén
tit Quéc té ( TAEA )
Phy lue 7: Cac &n ph&m vé an toan va kiém soat bic xa
cha Viét Nam
Tai ligu tham khio
267
271
279
283
292
314
314
347
349
364
370
878
381Chudng 1
BUC XA ION HOA
1.1. NGUYEN TU
1.1.1. Céu tao nguyén tt
Tat cd vat chat déu edu tao tt cdc nguyén té (element). Trong
tu nhién da tim thay hon 92 nguyén té, tit hydrogen dén uranium.
Cac nguyén té bao gém cde nguyén tit (atom), 1A phan tit nhé nhat
ma mét nguyén té héa hoc e6 thé phan chia ra duge ma khong mat
di tinh chat héa hoc cia no.
C&c nguyén tu e6 cau tric riéng cia minh phy thudc vao loai
nguyén t6. Nhung dace diém chung cua chung 1a cdu tao tw hat
nhén nguyén tit (nucleus) c6 dién tich duong ndm 6 giifa va cdc
electron c6 dién tich 4m chuyén dong trén céc quy dao xung quanh
hat nhan. M6 hinh nguyén tt nhu trén tuong ty m6 hinh hé théng
mat trai, duye goi 1a mé hinh nguyén ti Bohr. Dién tich dugng cua
hat nhan bang téng sé cdc dién tich 4m cua cde electron. Nguyen
ti trung héa vé- dién tich. Sé electron quy dao tang dan khi nguyén
ti cang nang. Vi du nguyén tu hydrogen cé 1 electron quy dao, con
uranium ¢é 92 electron quy dao.
Neguyén tit e6 dung kinh khodng 107° m con hat nhan c6
duéng kinh khong 10° m. Khéi lugng hat nhan chiém phan lén
khoi lugng nguyén td cdn khdi ludng cdc electron khéng dang ké.
Vi du khéi lugng nguyén ti hydrogen bang 1,67343.107" kg con
khéi lugng electron bing 9,1091.10" kg.
Cae electron chuyén déng trén cdc quy dao hay cde lép v6, ma
tai dé electron tén tai mét cach 40c lap va c6 nang lugng xde dinh.
Ban kinh quy dao va nang lugng cdc electron duge xdc dinh bdi
sd lugng tit chinh n , s6 lugng tit qily dao @ va sé lugng tit ti m. Sd
lugng tit chinh n 14 sé nguyén duong x4c dinh lép quy dao, lép K 1a
lép trong cing tng véi n = 1, iép L tiép theo tng véi n = 2, 6p M
img véi n = 3, lép N ting vdin = 4 .v.v. Doi voi nguyén tt hydrogen
véi sd nguyén ti Z =1, tai méi lép quy dao n, electron cé nang
lugng W, , goi la mite nang lugng, duge x4c dinh theo cong thitc
sau:Wi =-
Rh
“> (1)
n
trong dé R = 3,27.10" s? lA hing sé Rydberg cdn h = 6,625.10 Js la
hing s8 Planck. Déi véi ede nguyén tit khac c6 Z > 1 thi hing sé Rydberg
duge nhan v6i Z*. Cong thie (1.1) cho thiély W, 06 gid tri am va dat gid tri
thép nh&t khi n = 1. Nhu vay lép electron K 6 nang lugng théip nhait, sau
46 electron lép L cé nang lugng cao hon, va cdc lép tiép theo 6 mite nang
lugng cao din (Hinh 1.1). M6i lép lai gém mét sé trang thai con, duge xAc
dinh bii c&c sO lugng tit quy dao ¢ va sd lugng ti tit m. Tuy nhién é day ta
Ichdng quan tam sdu dén cdc trang thai con dé. Tai lép thi n 06 2n”
electron, tit 1A lép K 6 2 electron, lop L cé 8 electron, lép M cé 18
electron, .v.v. (Hinh 1.2).
Hat nhan
Hinh 1.1. Céc mie nang lugng cia cée Hinh 1.2. Cac lép quy
electron quy dao trong nguyén tit dao cia cée electron.
hydrogen.
1.1.2. Sy kich thich va ion héa nguyén bi
Cée electron cia nguyén ti chiém day céc trang théi thap nhait & cdc
quy dao théip nhét. Vi du nguyén ti sodium (Na) cé 11 electron, trong dé 2
electron nim & lép K, 8 electron nim & 1ép L va 1 electron dn lai nim 6
lép M. D6 le trang thai co ban (ground state) cia nguyén tit. Cée electron,
nim & lép eang thép thi cang bi luc t4c dung hat manh vao hat nhan. Déchuyén né lén lép cao hon phéi ob nang lung cing ep tir bén ngoai. Khi
mot electron ndo a6 duge cung cp nang lugng dé chuyén ti lép duéi len
1p trén thi né dé lai mot 1d tréng (empty slot) 6 lép ma né vila bd di. Khi
a6 nguyén ti & trang théi Rich thich (excited state). Néu duge cung cap
mot ning luong rat 1én, electron cé thé thodt ra ngodi nguyén tu, nghia la
khong bi luc hit cia nguyén ti, va dé lai mot 16 trong tai ldp no vita bo di.
Khi d6 ta néi nguyén tit bi ion Ada (ionization), bic 1a nguyén ti vdi dién
tich duong 6 gid tri bling dién tich céc electron bay ra ngoai.
Khi nguyén tit bi kich thich hay bi ion héa, vi tri of cia electron tré
thanh Jé trong. Néu mot electron nAo dé & 16p cao ne roi vao 16 tring 6 lop
thap n, thi nguyén ti gidi phong mat ning lugng bling higu sé gitia hai
mife nang luong tuong ding véi hai lép nay:
B=W.- Wa =n 2-4] VOi Dg > ny (1.2)
n 2
Ning lugng E due gidi phéng ra ichdi nguyén ti duéi dang mot bie
xa dién ty, chang han Ia anh séng déi véi nguyen tis hydrogen. Déi véi cae
nguyén tif nang, tie 14 c6 86 nguyén tir Z 1én, nang lugng bite xa cé gid tri
I6n. Trong truding hgp nay, khi electron chuyén gitta céc mde thap, bite xa
phat ra 6 n&ng lugng kha 1én, goi lA tia X, cbn ddi véi cde 16p cao hon,
ning lugng bite xa bé, khi dé nguyén tit phat ra cde tia anh séng tiv ngoai,
nh séng nhin thay hofe énh sang hing ngoai. Tia X va céc bic xa anh
séng dau IA séng dign ty, ching chi khée nhau va tan sé séng. Ching 6
tinh chét hat nén cdn goi 1& photon hay lugng tit Anh sang. Trong khuon
1sh8 quyén s6ch nay ching ta chi yéu quan tam dén tia X vi n6 06 ning
luong Ion, lién quan dén van dé an todm bit xa (Hinh 1.3).
Hinh 1.3. Nguyén tit bie xa tia XNang luong tia bic xa thutng do bang don vi electron-volt, viét tat IA
eV. Po Ja nang luong cia electron, c6 didn tich bing e = 1,6.10"° C, duve
gia tdc trong hiéu dién thé 1 volt. Lién hé gia eV va c&e don vi nang
luong thuéng ding J va erg nhu sau :
1eV = 1,6021.10 J = 1,6021.10" erg
Vi du 11: Tinh nang long cia bic xa 4nh sang khi nguyén ti
hydrogen chuyén tif mde kich thich L (ng = 2) xuing mie co ban K (ny= 1).
Gidi déqp: Theo cong thi (1.2), nang luong Anh sang bing:
1 1)\.3
E= Wyo- Wu = Rh| =-->} = —Rh 13), .
2 Waa ( #) 4 (1.3) ,
Thay R = 3,27.10% s? va h = 6,625.10 J.s vao cong thet (1.3), ta
duoc B= 10,2 eV.
Vé dy 1.2: Tinh n&éng lugng ion héa nguyén tit hydrogen, tic JA nang
luong edn thiét dé mOt electron chuyén tir mife eg ban K (n; = 1) tro thanh
electron tu do & mite véi ng =~,
Gidi dap: Theo so 43 cac mfic nang lung trén hinh 1.1, mie nang
lugng cao nhat 1a Wye = 0. Do dé nang lugng ion hoa nguyén ‘tit hydrogen,
theo cing thie (1.2), bing:
E=W,,~W,, =0-W,, =Rh (1.4)
Thay R= 327.10" s* va h = 6,625.10“ J.s vao cong thi (1.4), ta
duce E = 13,6 eV.
1.2. HAT NHAN
1.2.1, Cu trae hat nhan
Hat nhan edu tao tit cée proton, (cy higu lA p) va cée neutron (ky higu
la n). Ching duge goi chung IA cde nizcleon. Proton 6 dién tich dung + €
cbn neutron 1a hat trung hoa. Ching e6 khoi lugng cd 1840 lan khoi luong
electron, trong 46 khéi lugng proton m, = 1,6726.10" kg va khdi luong
neutron m, = 1,67492.107 kg.
Sé eée proton trong hat nhiin bing Z, goi 1A sd nguyen tit (atomic
number), chinh 1a s6 dign tich duong cia hat nan. $6 eée nucleon tronghat nhan bing A, goi la sf khéi Lumg (mass number). N@u coi khéi lugng
cia nucleon bing 1 thi khéi luong hat nhan xiip xi bling A. Néu goi 3d
neutron trong hat nhan la N thi tacé A =Z +N.
Ta ky hiéu hat nhan X ¢6 86 khdi lugng A va sé nguyén tir Z fa 7X.
Chang han het nh lithium 06 A = 7 va Z = 3 nén due ky higu la Li”.
1.2.2. Hat nhan déng vi phéng xa
Da sé cde nguyén td tao thimh tir h’n hgp cde nguyén tif véi Ae s6 A
khéc nhau song véi cing mét 86 Z, tie cimg tinh chat héa hoc. Ching han
nguyén (6 lithium hp thanh tif cc nguyén tit c6 het nhan ,Li’ (92,5%)
va ,Li® (7,5%). C4c hat nhan Li? va ,Li® duge goi la cae hat mhan
déng vj, hay goi tit 1A déng ui (isotope), cla nguyén t@ lithium, tic la céc
hat nhan nim trong cing mot vi tri trong bang tuan hoAn Mendeleyev.
Déi voi mdi nguyén t6 ti 1é gitia cdc déng vi thanh phén trong né goi la do
phé bién. Vi dy dd phé bién eda ding vi yLi? Ia 92,5%, cia ding vi, Li®
1A 7,5% trong nguyén té lithium. Nguyén té oxygen 06 3 ding vj vi dd phé
bién nhut sau: 40" (99,759%), 0°" (0,037%) va gO" (0,204%),
Céc déng vi 06 thé tén tai trong ty nhién, goi 1A cée déng vi tif nhién,
hay cé thé tao nén trong c4c,Jb phan dng hat nhan hay céc may gia toc
hat tich dién, goi 1a c&c ding vi nhan tao. Mot st déng vi ty nhién va hau
hét cde déng vj nhdn tao déu khong bén va thutmg phat ra cée bic xa dé
tro thanh ode déng vi bén. Tinh chat phat bie xa nay goi lé tinh phong xa
va cde déng vi phat bie xa goi la che déng vj phéng xa (radioisotope). Cac
déng vi phéng xa ty nhién (natural radioisotope) gém c’ 70 dng vi, trong
46 quan trong nhat 1A cdc ding vi el", gU™, aTh™ cling cdc ding vi
con chéu trong eae day phan ra cia ching. Céc déng vi phéng xa nbn tao
(artificial radioisotope) cb khong 2000 ding vi, trong d6 céc déng vi
thutng ding nbut Co, 550s", nr, Am, v.v. Dé: don gidn, do 36
nguyén tif cia ede nguyén t6 dai biét, thuting bd qua chi sé Z trong ky higu
déng vi phéng xa. Chang han o6 thé viét Co™, Cs, Ir, Am’, v.v. Cac
déng'vi phong xa phan ra céc hat alpha (a), beta (8) va gamma (7).
Hot nhan bén (stable element) la“hat nhan khong tf phat ra cée bite
xa. Céc hat nhan ban cé s0 proton va sé neutron nim trong mét hanh lang
hep migu 1A sy phu thuge cla Z vao N trén hinh 1.4 (mign gach ca rd). Dai
nay c6 Z va.N Ide dau bang nhau ti voi c&e hat nhan tiy hydrogen déncalcium va sau d6 tang cham theo s6 N, chim hon dutng phin giée Z = N.
Cée¢ hat nhAn phéng xe nium ngodi hanh lang giéi han cia dai nay.
Zz
10 4
Se
Zen, L
80 =
‘i ; 2 Is
Cac hat nhin 4
phong xe at
60 5
fh _ dee” Sx0
4 “| Cac hat nhan ben
40 7a
4 w= | Cac hat nhan phing xa 8
2 =
2 —p
0 2 ~«40SCO #0 100° 12001460
Hinh 1.4. Mat phang (Z,N) chita tat cA edc hat nhan bén déi véi phan ra
nucleon, gidi han béi cc dutng cong S, = 0 va S, = 0 (S, va S, 1A cde nang
lugng t4ch proton va neutron ra khdi hat nhan). Dai hep gach ca rd gém
cc hat nhan bén déi véi phan ra B . Ving gach chéo phia trén gém céc
hat nhan phan ra Bt cbn ving gach chéo phia dudi gdm cdc hat nhan phan
ra B.
1.2.3. Quy luat phan ra phéng xa
Hién tugng phan ra phong xa (radioactive decay) JA hi¢n tung ma
mot hat nhan déng vi nay chuyén thanh hat nhan déng vi khae thong qua
vie phéng ra c4c hat alpha, beta hoc chiém. electron qiiy dao. Phan ra
gamma xay ra khi mot déng vi phéng xa é trang thai kich thich cao
chuyén vé trang thai kich thich thap hon hode trang thai eg ban ca chinh
déng vi d6..Phan ra phéng xa cé thé kéo theo ho&c khong kéo theo phan
va gamma. Tinh phong xa phu thude vao hai nhan 10, thi nhét 14 tinh
khong bén viing eta hat nhan do sé N qué cao hoe qua thip so véi Z trén
dutng cong hinh 1.4, va thir hai JA quan hé khéi luong giita hat nhan me
(hat-nhan truée phan ré), hat nhan con (hat nhan sau phan ra) va hat
duge phat ra. Tinh phéng xa khong phy thuge vio ede tinh chat héa hoe
va vat lf cla hat nhan déng vi va vi vay khong thé bj thay éi bling bat ed
cach nao.
4Khi phan r& phéng xa, sé hat nhan chua bi phan ré sé gidm theo
thdi gian. Gia sit 4 thoi diém t, s} hat nhan phéng xa chua bi phan ra 1A
N. Sau thii gian dt s0 dé tré thanh N - dN vi cé dN hat nhan da phan ra.
BQ giam sé hat nhan chua bi phan rf - dN ti 1é voi N va dt:
-dN= ANdt (1.5)
trong dé hé sé ti le A goi 1a hang sé phan ré (decay constant), c6 gid tri
xAc dinh déi véi mdi déng vi phéng xa. Ti (1.5) ta due :
dN
Nz (1.6)
Thu hién phép lay tich phan céng thie (1.6) ta 06:
N= Nye* (1.7)
trong d6 Np 1a 86 hat nhan chua bi phan ra & thai diém ban dau t = 0, N
1a sd hat nha chua bi phan ra 4 thai diém t. Day Ia quy IuAt phan ra cin
hat nhan phong xa.
Thai gian song trung binh (average life time) cia hat nhan phong
xa duce tinh nhu sau:
foncoar fie* dt
Tai eh
freat fen dt
“oo oO
Thay At =x ta 06:
A fre ox
T= LL
j form
Hay:
T= > (1.8)
Cong thi (1.8) cho thy thdi gian sng trung binh cia hat nhan
phong xa bing nghich dao céa hing s6 phn ra. Khi thay t = T vao (1.7)
tacé:
N
N(T) = Noo™*= =~ (1.9)‘Vay T cdn cé nghia JA khodng thai gian dé sd hat nhan phong xa
~ giam di e = 2,72 ldn. No cin duge goi la chu ky phan ra (decay period).
2Bé phan hiet duge tée dd phin r4 ca hat nhan ph6ng.xa ngudi ta
dimg dai lugng thai gion ban ré Tin (halflife time). Dé 1a khoang thi gian
6 86 hat nhan phéng xa gidm di mét nia. Thay t = Ty, vao (1.7) ta cé :
NT) = Beenyer
Do 6
In2 0,693
Ts = .
wa x (1.10)
Vi dy thai gian bén ra cia het nhan phéng xa Co” 18 Tip = 5,27
nam, ea Cs” 1 Tig = 30 nm.
‘Tren Hinh 1.5 trinh bay sif phy thude N(t) theo thai gian dua theo
cong thie (1.7). Quy luat nay rét don gidn Ja off sau mt thai gian bén ri
Typ thi sé hat nhan phéng xa giam di con mét nla.
Tia Pal 3Tin t
Hink 1.5. Quy luat phan ra phéng xaTw dinh nghia cia thdi gian ban ré Ty, suy ra rang sd hat nhan
déng vi phong xa N con lai sau n khodng thdi gian ban ra lién hé véi so
hat nhan déng vi phong xa ban dau Np theo cong thtic sau day:
N 1
Nas vine t (ap
Ny 2 Te
Vi du 1.3: Hat nhan phéng xa Co™ 06 thdi gian ban rai l& Tye = 5,27
nam. Héi sau 10,54 nim s6 hat nh&n cn lai bling bao nhiéu ph4n tram so
véi sé hat nhan ban d&u ?
Gidi dép: 06 hai cach tinh.
a Céch tink thit nhét: SU dung ebng thie (1.7), trong dé 4 lien hé
v6i Tiz theo cong thuc (1.10). Nhu vay ta cb:
0,693
N-Ne "2 (1.12)
Thay Typ = 5,27 nam va ¢ = 10,54 nam vao cong thite (1.12) ta duge:
N= 0,25No
Vay sau 10,54 nam sé hat nhan cin lai bing 25% sé hat nhén ban
dau.
0, Cach tinh thit hai: Do thii gian ban ra Typ = 5,27 nam con théi
gian ta xét lA t = 10,54 nam, nghia lA t = 2T,,, Theo dinh nghia cia thii
gian ban r4 thi sau thii gian 2Typ sé het nhan ban dau sé giam di 2? = 4
lan, nghia J& con lai wry hay 25% so véi sé hat nhan ban dau.
Vi dy 14: Nguin phong xa Co™ e6 thoi gian ban 1 Ja Ty, = 5,27
nam. Sit dung nguén nay vao m4y chup anh phéng xa thi hang nam sé
luong hat nhfin phong xa gidm dan va thdi gian chyp anh phdi tang lén
46 bdo dam chat lugng hinh anh trén phim. Hay tinh hiéu chink thai gian
chyp phim cho méi nam.
Gidi dap: Vié lai cong thie (1.11) duéi dang sau:
No Jos (1.13)
N
Lay logarithm hai vé eéng thie (1.13) ta duve:
yIn =n Ln2=0,698n
t 1
14 86 lan théi gian bén 1, bing n = —— =—— = 0,190
nlasd gian ra, bang n Ts 337
No
Vay ny = 0,698 x 0,190 = 0,132
Do 46 No et? =114
N .
Luong chit phéng xa gidm 1,14 lan sau mét nim, do 6 sau mot
nam phai ting thdi gian chup anh lén 14%. Bé higu chinh thi gian 14%
nay ding déi véi mdi nim.
1.3, CAC QUA TRINH PHAN RA PHONG XA VA CAC TIA BUC
XA :
13.1. Phan ra alpha (Alpha decay)
Hat alpha & bat nhfin ;He', 6 dign tich bling + 2e vA khdi luting
gan bling 4 ln khéi lugng nucleon. Phan ra alpha xdy ra khi hat nan
Dhéng xg.c6 ti 86 N/Z qué thép. Khi phin ra alpha, hat nhan ban dau zX*
chuyén thanh hat nhan 7.Y"4va ph4t ra hat alpha.
oX* 4 5 M4 4 Het a4
‘Vé.quan hé khdi lughg, phén ré alpha théa min diéu kigu sau day:
My = M, +m, + 2m, +Q (1.15)
Trong 6 Mi; M,, m, vA m, tuong ting lA khéi ligng cde hat nhan
me, hat nhn con, hat alpha va hat electron. Q 1A khfi Jung tuong ing
véi ning lugng téng cong gidi phéng khi phan rd, bling téng dong ning
cia hat nbn con va hat alpha. Hai hat electron gity dao bi mit di khi hat
nhan me phan ré ra, hat nhan eon 06 sé nguyén tit thip hon,
Cée vi du phan ra alpha ;
2 — > oTh™ + Het (1.16)
eRa™ 2 > Rn” + He! (117)
wiPo” — > Ph + Het (1.18)Hat alpha phat ra voi nang lugng ed dinh va véi suat ra cd dinh.
Hinh 16 trinh bay qué trinh phn r Ra” —“> Rn” + He’, gom
hai nhénh phat alpha, nhénh thi nhat véi hat alpha ning luong 4,591
MeV, suét ra 5,7% va nhénh thé hai véi hat alpha nding lung 4,777 MeV,
suat ra 94,3 %. Hat nhan Rn™ sau phan ra theo nhénh thi nhét nim 6
trang thai kich thich va tiép tuc phan r& gamma dé chuyén vé trang thai
co ban. Hat nhan Rn™ sau phan r4 theo nhénh tht hai n&m é trang thai
eo ban.
Ra
4,591 MeV
5,7%
‘4,777 MeV
70.186 MeV
(35% €-) Rn???
Hinh 1.6. So aS phan r& gRa™ —* > ggRn™ + Het
Hat alpha bj hap thy rét manh khi di qua vat chat, do dé quing
dutmng di cia né ré&t ngiin. Lap da chét 6 mat da di day dé hap thu tat cd
bde xa alpha tir mét nguén phéng xa. Két qua 1A, bic xa alpha tit nguin
bén ngoai chigu vao co thé khang gay nén nguy hiém. Tuy nhién khi hat
nh4n phéng xa alpha Ipt vao trong ec thé qua dudng tiéu héa hac hé hp,
Khong bi can lai béi lép da chét, nang lugng bie xa alpha sé truyén cho
cdc té bao co thé. Vi vay cdc ding vi phéng xa alpha réit de khi chung 06
mat bén trong co thé.
1.3.2. Phan ri beta (Beta decay)
Hat beta gém hai leai: hat p' 1 hat electron (e’) véi khoi ligng m, =
9,1091.10' kg, dién tich bing —1e = -1,6.10° C va hat 6" 1A hat 06 khéi
lung bing khdi luong hat: electron song cé dién tich duong +1e, goi IA hat
positron (e*). Tuy nhién trong thuc té, khi néi “hat beta” ngudi ta thutng
hiéu 1a hat § va tif nay tré di ta dimg tir “beta” dé chi hat [ vA dimg tir
“positron” d8 chi hat B*.
Phan rit beta xiy ra khi hat nhén phéng xa thita neutron, tiie la ti 36
N/Z qué cao, hon dung cong bén cia hat nhan (Hink 14). Khi phan rébeta, hat nhan ban dau 7X* chuyén thanh hat nhin z.:Y* vA phat ra hat
electron cimg phan hat neutrino v :
mm sare ey (1.19)
trong d6 neutrino 1& hat trung hoa vé dién tich va héi lung bé khong
dang ké. Qua trinh (1.19) la két qua cia phan ra neutron thifa trong hat
nhan dé bién thanh proton theo s¢ dé sau:
n—spieety (1.20)
Vé quan hé khdi luong, phan ra beta théa man didu kiéu sau day:
Ma = M. +m, +Q (1.21)
Céc dai luong trong cong thie (1.21) cing cé dinh nghia nhu cde dai
lugng trong cong thie (1.15) déi véi phan ra alpha. O day Q JA khéi lung
tuong tng voi téng dong nang cia electron va phan hat neutrino.
Cac vi du phan ra f:
pK? + aCa® +e 4 v (1.22)
no” 25 g NIP ee av (1.23)
wP? § 5 Si eoey (1.24)
“Tyén hinh 1.7 hat nhan ,oK” & trang thai kich thich phat ra hai
hat beta dé bién thanh hat nhan Ca” & trang thai kich thich véi nang
lugng:1,53 MeV va trang théi oo ban cé ning lugng 0. Hat nhan »Ca’?
chuyén ti trang thai kich thich va trang thai co ban bling cach phat ra tia
gamma véi nang lung bing 1,53 MeV.
Ka
B 2,04 MeV
18%
B’ 3,55:MeV
7 153 MeV
82% at
Ca”?
__Hinh,1.7. Mink hoa so dé phan ra beta ca gk" thanh 9a,Khéc véi hat alpha trong phan ra alpha, electron trong phan, ra beta
6 déng nding phan bé lien tue tit gid tri O dén nang lwong cue dai E,yy =
Qc”. Vi dy phan ra beta cia P* theo so dé (1.24) c6 ndng luang evic dai En
= 1,71 MeV. Dutmg cong phan bé déng néng ala electron duce minh hoa
trén hinh 1.8. Tw hinh nay thdy rang nang luong trung binh cia electron
bing 0,7 MeV, tite bing 41% nang luong cue dai. Noi chung, nang luong
trung binh cia electron trong c&c phan r& beta bang 30% -.40% nang
lugng cue dai Ena :
so Ens = 0,7 MeV
tuung
dei
Emax = 1,71. MeV
0 05 10 15
Ning luong hat beta, MeV
Hinh 1.8. Phé nang long electron trong phan ra beta
cia dong vi phéng xa P™.
Hat beta co kha nang dam xuyén lén hon hat alpha, phy thude vio
nang lugng cia no, do dé né nguy hiém khi chiéu xa ngoai.,Cac-hat beta
véi nang luong thap hon 200 keV 6 kha ning dam xuyén thép, ching
han cdc hat beta cha ede dong vi phéng xa H*, S® hay C™, ching khang
gay nguy hiém khi chiéu xa ngoai. Tuy nhién cac hat beta d6, khi bi vat
ligu che chan hap thy, lai sinh ra cdc tia X c6 kha nang dam xuyén lén,
goi 1& bite xa ham (Bremsstrahlung). B&t ett déng vi phéng xa nao phat
beta ma lot vio bén trong co thé véi mdt lugng vuvt qué gidi han cho phép
déu nguy hiém cd.
13.3. Phan ra positron (Positron decay)
Hat positron Ia hat ¢6 khéi lvong bling khéi luong hat electron song
6 dién tich duong +1e. Phdn ra positron xdy ra khi hat nhan 6 ti sé N/Z
qué thép va phan ra alpha khong x4y ra do khong théd man diéu kién vé
nang luong theo céng thé (1.15). Khi phan ra positron, hat nhéin ban dau
2X* chuyén thanh hat nhan 2;Y*, phat ra hat positron va hat neutrino:
xt Ly a WAdetay (1.25)
2!Qua trinh (1.25) l& két qua cia phan ra proton thiva trong hat nhan
dé bin thanh neutron theo s¢ dé sau:
Pp es ntetey (1.26)
Vé quan hé khéi luong, phn ra positron thoa man diéu kiéu sau day:
M, =M,+m+Q (1.27)
trong dé M,,, M,, va m, tong tng 1A khéi lugng c&c hat nhan me, hat
nhén con va hat positron. Q lA khéi lugng tuong tng véi nang luong tong
cong gidi phéng khi phan ra, bang tong dong nang cia hat positron vA hat
neutrino. Theo cong thtic (1.27), hat nhan con 06 sd nguyén tir bé hon 1
don vi so véi hat nhdn me, tic 14 bi mat di mot electron quy dao ngay sau
khi phan ra positron. Vi vay, néu st dung khéi luong nguyén ti ta cd
phuong trinh sau:
M,,’ = M; + 2m, + Q (1.28)
’ Vi du phan ra positron:
coin® —* + 2Cu% seta v (1.29)
uNa® —2 5 yNe® +er+v (1.80)
Khac véi electron, hat positron khong tén tai lau trong tf nhién.
Positron gap electron,trong nguyén ti va hai hat hay nhau cho ra hai tia
gamma 6 nang lugng, bing nhau va bang nang lugng tinh cia electron
0,511 MeV.
“Va hat’ positron 1a hat electron mang dién tich duong nén mic 46
nguy hiém bite xa cia né déi v6i co thé cing giéng nhu hat electron. Ngoai
ra bd xa gamma sinh ra khi hiy positron — electron gay nguy hiém khi
chigu xa ngodi.
1.34, Chiém electron qtiy dao (Orbital electron capture)
Phuong trinh (1.28) cho thay, néu mot nguyén ti thiéu neutron
muén chuyén vé trang théi bén bling cach phét hat positron thi khéi
lugng cia 6 phai lén hon khéi lugng hat nhan con ft nhat la 2 lin khéi
lugmg electron. Néu diéu kién nay khong théa min thi sy thiéu hyt
_eutron phai khiic phyc bang qu4 trinh chiém electron qui dao, hay cbn
goi lk chiém K (K capture). Trong qué trinh ny mét trong cde electron
ngo&i hat nhan bj hat nhan chiém va két hop véi proton ban trong hat
nhan dé tao nén neutron theo phan tng saui:
22e +p'—{o n+ v (1.31)
Ky hiéu “ec.” trén mii tén trong qué trinh (1.31) ky hiéu qué trinh
chiém electron. Do electron lép K trong nguyén tit e6 quy dao thap nhat
nén x4c suat dé hat nhan bit né 14 cao nh&t so véi cdc electron & cdc lép
kh&c. Vi vay qua trinh chiém electron thutng xay ra doi vdi electron lép K
va cin duve goi 1A qué trinh chiém K. Qua trinh chiém electron giéng qua
trinh phan ra positron & ché, sé nguyén tit cia hat nhan con théip hon 1
don vj so véi hat nhan me, trong lic dé sé khéi luong cia hai hat dé giéng
nhau.
Vé quan hé kh@i lugng, qua trinh chiém electron théa man diéu kién
sau day:
M,, +m, =M.+B+@Q (1.32)
Trong dé Mn, M,, va m, tuong tng 1a khéi luong cdc hat nhan me,
hat nhan con va hat electron. Q 14 khéi luong tuong img véi ning luong
ea qué trinh cdn B 1a khéi lugng tuong Gng véi nang luyng lién két cua
electron bi chiém.
Vi du qué trinh chiém electron cla hat nhan Na”:
e@ +yNa® 5 Ne + v (1.33)
Nang luong lién két cfia electron 1ép K trong nguyén tit Na” I& Ey =
1,08 keV. Nang lugng phan ting tinh theo cong thite (1.32) bang Eg =
3,352 MeV. Do sau qué trinh chiém electron hat nhan phat tia y véi nang
Juong 1,277 MeV (Hinh 1.9) nén phan nang luong con lai 3,352 - 1,277 =
2,075 MeV la déng nang cia phan hat neutrino. Hinh 1.9 minh hoa su
bign déi ty hat nhan Na” thanh hat nhan Ne” bing hai qué trinh phan
7a positron va chitin electron lgp K, wéh qué trink phn TA gamma tiép
theo cia Ne”.
Na”
c.e. 10,2%
87 0,544 MeV
89,8%
71,277 MeV
¥ Ne”
Hinh 1.9. So dé bitn déi Na” thanh Ne*.
23
2aTeXSau qué trinh chiém electron, xuat hién mét 16 tring tai lép K cia
nguyén ti, va.mdt electron tir 6p cao hon chuyén xudng chiém vi tri nay,
phat ra tia X die trung. Cac bute xa tia X dic trung nay gay nguy hiém bie
xa khi chat phéng xa nim trong co thé ma chat nay phan r& theo co ché
chiém electron quy dao.
1.3.5. Phan ré gamma (Gamma decay)
Ca hai phan ra alpha va beta thutng kem theo phin ri gamma vi
sau khi phan ra alpha va beta hat nhan phéng xa me bién thinh hat
nhan con thutng nim é trang thai kich thich. Khi hat nhan con chuyén tir
trang thai kich thich vé trang thai co ban né c6 thé phat ra mét sO tia
gamma. Tia gamma 1a mOt dang ciia séng dién tit song cé tAn sé hay nang
lugng rat on. Khi phan ra gamma hat nhan -X* khong thay déi ce gid tri
Z va A Céc hinh 1.6, 1.7 va 1.9 trinh bay cde so dé phan ra alpha va
gamma, beta vA gamma hoc chiém electron vA gamma.
Tia gamma la bie xa dién tir don nang giéng nhu tia X, song cd ning
lung lon hon va c6 kha nang dam xuyén lon hon. Do dé tia gamma gay
nguy hiém bac xa chil yéu trong trudng hop chiéu xa ngoai.
1.3.6. Qua trinh bign hoan n@i (Internal conversion)
Qué trinh bign hoan ndi xy ra déi véi hat nhan phéng xa phat
gamma. Tia gamma tif hat nhan phat ra tuong tac véi electron lién két
manh @ lép K hay Iép L cia nguyén ti, truyén ton bé nAng luong cho
electron nay dé no bay ra khdi nguyén tit’ Cé thé néi, qué trinh bién hoén
noi la higu dng quang dign ndi, do tia gamma ofa hat nhdn nguyén tit gay
higu img quang dién di véi electron cia chinh nguyén tit d6.
‘Vé quan hé nang luong, qué trinh bién hoan noi thda min didu kién
sau diy:
E=E, +E, (1.34)
trong d6 E, va E, tuong tng IA nang luong cia tia gamma va electron con
Ep 1a ning lugng lién két cia electron. Electron phat ra e6 ning luong don
nang nén trén phé nang lugng lién tuc cia electron trong phan ra beta cé
céc vach ning lugng cla eéc electron bién hodn ndi lép K va lép L. Hinh.
1.10 minh hoa phé nang luong elie electron tir phan r& beta va bién hon.
noi cua hat nhan Cs™’. Hat nhan phéng xa nay phan ri beta bitn déi
thanh het nhan Ba’ & trang théi kich thich. Hat nhan Ba®” chuyén vé
trang théi co ban bang phan ré gamma, trong d6 ob 11% tia gamma tham
24gia vio qué trinh bién hoan néi. Ha sé bin hodn néi due xée dinh bling
td 86 gitta sO electron bién hodn néi N, so véi sé photon N, phat ra:
N €
Ny
Dei véi hat nhan Cs thi « = 0,11. Sau qué trinh bi&n hodn ndi
xudt hién mat 16 tréng trén lép K hay lép L do electron bi bin ra vA mot
electron & lép v5 cao hon chuyén vé chiém vi tri 18 héng nay, phat ra tia K
d&c trung. Dén luot minh, tia X dic trung nay lai bi hap thu, gay ra hiéu
mg quang dién ndi mdi, lam ban ra electron litn két khéc ra ngoai
nguyén ti. Electron phat ra lin nay duge goi J& electron Auger (Auger
electron).
a= (1.35)
Sé wong K
adi
Hinh 1.10. Phé beta cha L
Cs'"d6i v6i cdc electron
bign hodn ni tiv e4¢ made
nang luong K va L 0 1000 2000-3000 4000
Gauss.cm
1.3.7. Bite xa neutron (Neutron emission)
Neutron cimg véi proton Ja hai loai hat. cu tao nén hat nhan nguyén
tt. Khéi luong neutron va proton gn bing nhau va gap ed 1840 lan khdi
luong electron. Tuy nhién neutron J& hat trung hia vé dién cdn proton
mang dién tich duong +1le. C4c neutron thutng gap trong cfc nguén
neutron hay céc m4y phat neutron, c4e } phan img hat nhan.
Nguén neutron manh nhét la 1b phan ting hat nhan. Su phan hach
hat nhan uranium hay plotunium kéo theo vai neutron due phat ra. Cac
neutron phan hach nay c6 nang luong kéo dai ti 0 dén vai chuc MeV,
phan bé nang luting 6 cut dai tai 0,7 MeV va gid tri trung binh od 2 MeV.
Trit mot vai manh vé phan hach c6 thii gian sdng ngén, khéng co}
déng vi phéng xa nao phat neutron, ngoai tris dong vi Cf. Dang vi phong
xa Cf? phan ra alpha déng thdi phan hach hat nhan tu phat, voi 10 phan
hach trén 313 phan ra alpha. Théi gian sing cha Cf déi véi phan r&
alpha Ja 2,73 nd va thdi gian bén ra hiéu dung kkhi ké dén phan hachphat 14 2,65 nam. Do phan hach ty phat, déng vi Cf*” cimg la nguén phat
neutron vi cutng dd 2,31.10° neutron/s d0i v6i 1 pg Cf®*, Nang luong
neutron ¢6 xc sual cao nhét 14 1 MeV con nang lugng neutron trung binh
la 2,3 MeV.
Cae nguén neutron khée phy thude vao cée phan dng hat nhan sinh
neutron, Neutron cé thé sinh ra trong may gia tée theo nhiéu loai phan
tig khae nhau. Chang han 6 thé sit dung chim deutron biin pha bia
beryllium dé nhan dude neutron theo phan ving:
1D’ + Be’ > (B")* > BP +n (1.36)
Trong phan ting trén, hat nhan 5B" cé dau sao nim 6 trang thai kich
thich, goi 1A hat nhan hap phdn, phan ra trong théi gian < 10° s. Phan
tng (1.36) edn duge vidt dudi dang ,Be(D,n) BY.
Béi véi cée nguén neutron bé thong thudng ngudi ta ding hat alpha
ban vao bia beryllium theo phan (ing sau:
2He* + Be? > (C™)* > (CP +n (1.87)
Dé 06 nguin phat hat alpha ngudi ta sit dung cae déng vi phéng xa
Ra”, Po”, Pu, v.v. Déi v6i nguin neutron sinh ra theo phan ting (a,n)
cé thé ding c4c hat nhan bia khéc nhu Li, B, F, vv.
Nguén neutron cin nhan duge nh phan tng (yn), trong dé tia
gamma sinh ra do céc nguén gamma c6 néng luong thich hop. Vi du mot
vai nguén neutron theo phan tng (yn) nhu Sb!y,n)Be?, Na”y,n)Be’,
Na™(y.n)D.0, vv.
14. CAC DON VI DO LUONG VA DINH LIEU LUONG BUC XA
Cae don vj chinh due sit dung dé do himg bite xa JA hoat dé, liga hap
thy, liu tuong duong, liéu hiéu dung, ligu chiéu. Sau day trinh bay eée don
vi do lutng nay.
1.4.1. Hoat dé phéng xa (Radioactivity)
Hoat dé phing xa la 86 phan ra cia nguén phong xa trong mot don
vi théi gian :
a= oN 38)
= . (1.38)
trong dé N Ja s¢ hat nhan chua bi phan ra, tinh theo cing thi (1.7).
Nhu vay:
26a= AN =ANje™ (1.39)
Bon vi do hoat d5 phong xa trong hé SI 1A Becquerel (ky hidu 'a Bg).
1 Bg la 1 phan ré trong 1 gidy. Don vi thutng ding khac 1A Curie
thy higu la Ci), lien hé véi don vi Bq nhu sau:
1 Ci = 3,7.10" Bq (1.40)
Lién hé gitta cdc bdi sé cha Bg véi Ci vA céc uée sé cla Ci nhu sau:
Vi dy 1.8 : Mot nguén phéng xa cé hoat dd 100 mCi. Héi hoat 46
tinh theo don vi Bg l& bao nhiéu?
Gidi dép : Do 1 mCi = 37 MBq nén
100 mCi = 37100 MBq = 3,710" MBq = 3,7 GBq
Hogt dé phéng xa riéng (specific activity) la hoat d@ phéng xa cia
mét don vi nguén phéng xa, don vi thutmg ding la Bo/kg (thugng dimg
cho nguén dang rén), Ba/m? (thudng ding cho nguén dang léng hay kh).
142. Lién hé giita hoat 4 phéng xa vdi khéi hong chat
phéng xa
Theo cong thie (1.39) hoat dO phéng xa a duge x4c dinh qua sé hat
nhan phéng xa N, mat khéc sd hat nhan phéng xa N duye x4c dinh qua
kkhéi lung m chat phéng xa nhu sau:
N= Nem (1.41)
trong d6 Ng = 6,02.10” hat nhan/mole l& si Avogadro edn A IA phan tit
gam, tinh theo don vi g/mole, khéi lugng m tinh theo don vi g. Thay N
vao cong thi (1.39) ta duve cong thé sau day tinh hoat dé ch&t phong xa
khi biét khéi luong cia né:
0,693, 0,693 x 6,02.10" 1
a=’N=——N= n By hay
The ATi
23
a= 41710" mm Bg (m tinh theo g) (1.42)
AT 2trong dé Typ 1a thdi gian ban rA clia déng vi phong xa, tinh theo giay.
Do 1 Ci =3,7.10" Bq nén cong thife (1.42) c6 thé vidt thanh:
113.10"
ATi,
TW che cong thite (1.42) va (143) suy ra ede cong thie sau day 4é
tinh kh6i lugng chéit phong xa Khi biét hoat dd ela nd:
m = 8.85.10" aATj» g (Tie tinh theo s via tinh theo Ci) (1.44)
4.10" aATie g (Tie tinh theo s va a tinh theo Bq) (1.45)
m Ci (m tinh theo g va Ty tinh theo s) (1.43)
as
m=
Vi du 1.6: Hay tinh hoat do phéng xa cia 1 g radium voi A = 226
va Ty = 1620 n&m.
Gidi dép. Sit dung céng thie (1.43), thay A = 226, Ti, = 1620
nam, 1 nim = 365 x 24 x 3600 svam=1g, tacé;
_ 143.10"
226 x 1620 x 365 x 24 3600
Nhu vay 1 Ci bing hoat d phéng xa cba 1 g Ra™,
Can nhén manh ring hoat dO phéng xa JA sé phan ra trong don vi
thdi gian hay khéi lugng hat nhan phéng xa bj bién déi trong mot don vi
thdi gian, ma khong ding nhat véi sé hat bite xa phat ra trong mot don vi
thdi gian. Doi voi déng vi phat beta thudn tay thi mOt phn rfi trong 1 s,
hay 1 Ba, tring véi mét‘hat beta phat ra trong 1 s. Song ddi vi ding vi
phéng xa phifc tap hon, chang han Co (Hinh 1.11), mdi phan r& phat ra
mot hat beta va hai tia gamma, c6 nghia Ja phat ra 3 bite xa cling mot lie.
Khi dé hoat dé 1 Bq eda Co™ Ichong phai ting voi 1 bée xa ma JA 3 bie xa
phat ra trong 1 s, Déi véi déng vi phong xa K™ (Hinh 1.7) thi 20% céc
phan r& beta kéo theo phan ra gamma. Nhu vay sé bie xa phat ra tix 1 Bq
K" la 1,2/s. Co
—~ B 0314 Mev
Ly 1173 Mev
~_¥y
=1Gi
| y 1332 MeV
Ni@ ye
nh 1.11. So dé phan ra Co™.
281.4.8, Liéu hap thu (Absorbed dose)
Tac hai cua bite xa lén co thé phu thude vao su hap thu nang long
bifc xa va gan ding ti lé@ voi néng do nang lu¢ng hap thu trong md sinh
hoe. Do 46 don vi co ban cia liéu bie xa duge biéu dién qua nang long
hap thu trén mot don vi khdi luong cia md. Khai niém liéu héip thu khong
chi ding cho déi tuong sinh hoc ma dimg cho mOt méi trutng vat chat bat
ky. Do dé liéu hap thy duge dinh nghia nhu sau:
Liu hép the (ky hidu 18 D) 1A ti 86 gitta nang luong trumg binh dé
ma bite xa truyén cho vat chat trong thé tich nguyén td va khéi luong vat
chat dm cia thé tich dé:
dé
D=,~ 4
am (1.46)
Don vi ligu hap thu trong hé SI 1a Gray (cy hidu la Gy). 1 Gy bing
nang luong 1 June truyén cho 1 kg vat chat.
1Gy = lug (147)
Truée khi chap nhn cac don vi theo hé SI, liéu hap thu due do bang
don vi red. 1 rad Ja liéu hap thu 100 erg trén 1 ¢:
1 rad = 100 erg/g (1.48)
Do 13 =10'erg va Lkg=1000g, nén
lrad = 001Gy hay 1Gy = 100rad (1.49)
Suét lidu hap thu Da ligu hap thu trong mot don vi thoi gian
p-2. Don vj suit liéu héip thy trong he SI 1a Gy/s. Don vj khée Ja
It
rad/s hay rad/h.
144. Kerma
Kerma 1a chit viét t&t ti ti8ng Anh “Kinetic Energy Released in
Material” (Péng nang duge truyén cho vat chét), ky hiéu la K. Kerma IA ti
80 git dE, va dm, trong d6 dE, la téng gid tri dong néing ban dau cua tat
c& che hat mang dién dive sinh ra do cdc bite xa ion héa gidn tip trong
thé tich nguyén t6 cia vat chat va dm 1A khéi luong vat chat cia thé tich
do:
K=—— (1.50)
29Theo cong thifc (1.50), Kerma eting phan anh sy hap thu nang luong
bie xa trong vat chat vai don vi do trong hé SI 1a J/kg. Dai luong nay
thudng sit dung d6i véi cdc bie xa ion héa gidn tiép nhu tia X, tia gamma,
neutron nhanh va chting ta quan tam dén dong ning ban dau ciia céc hat
bie xa s¢ cp nhy photoelectron, electron Compton, cap electron-positron,
v.v, sinh ra khi tuong tac ota bic xa véi vat chat. Mac du Kerma va liéu
hap thu déu duge do theo cing mot don vi nhung ching IA cdc dai luong
khde nhau. Diéu nay thé hién trong vi dy 1.7.
Vi du 1.7: Mét photon nang lugng 10 MeV tuong tac voi mot vat cb
khéi lugng 100 g qua co ché tao cap electron — Positron, méi hat c6 dong
nang 4,5 MeV. Ca hai hat tich dién nay déu truyén toan bo dong nang cua
minh cho vat ehét thong qua hiéu tg ion héa va bite xa ham. Ba photon
ham voi ning lugng 1,6 MeV, 1,4 MeV va 2 MeV duge sinh ra va bay ra
ngoai Ichéi vat cht ma Khong tuong tac. Hay tinh Kerma va lic. hap thu.
a Kerma dute xac dink la ting ede dong nang ban dau trén mot don
vi kh0i luong cia tat cd cae hat tich dién do bic xa ban dau gay ra. Trong
trudng hop nay cp positron-electron, mdi hat 6 dong nang 4,5 MeV, cho
déng ning téng céng ban dau la:
2x4,5MeVx 16x10 J.
Ke MeV _ 144.104 Gy
0,ikgx1t—L/Gy
ke
b. Ligu hap thu duge xae dinh la nang luong hap thu trén mot don vi
Ichdi luong. G day ta 06 9 MeV dong ning ban dau, trong d6 (1,6 + 1,4 +2)
MeV duve chuyén thanh bite xa ham va bay ra khdi khdi vat chat. Nhu
vay liéu héip thu bing:
D (4.5+4,5)MeV ~(1,6+1,4+2)MeV
= eh at 2)Mev
‘ 1,610" 4 _ 364.10" Gy
OIkgxl > sGy Mev
kg
Ket qué tinh toan trén cho thaly Kerma K 06 gid tri lon hon liéu hp
thy D. Tuy nhién cdc gid tri neu trén chi méi tinh tai bé mat Ikhdi val cht
va ching sé thay doi khi di sfu vao vat dé. That vay, Kerma K gidm lién
tue Ii bie xa di sau vao Ichdi vat chat do thong lug ciia bite xa ion héa
gin tiép gidm lian tuc trong vat hap thu. Trong lac dé liéu hap thu Ite
30