JOG - egzamin

1. Cechy definicyjne języka.

Zapytamy teraz: jakie są najważniejsze cechy języków (etnicznych), które wyróżniająje

wśród wszystkich systemów semiotycznych? Wielokrotnie próbowano ułożyć takąlistę
wyznaczników, co wcale nie jest łatwe. Jedną z propozycji jest następująca:

1. Semantyczność.​ Ta cecha systemu semiotycznego polega na tym, że wyróżnić można

w nim dwa plany: wyrażania i treści. Jednostki planu wyrażania (wyrażenia
językowe) powiązane są relacjami semantycznymi (relacją oznaczania) z
odpowiadającymi im jednostkami planu treści (znaczeniami).
2. Arbitralność.​ Nie ma koniecznego związku między formą znaku językowego a jego
znaczeniem i odniesieniem przedmiotowym.
3. Dwustopniowość. ​W systemach dwustopniowych występują dwa rodzaje jednostek:
cenemy ​oraz ​pleremy​. Cenemy (inny termin: ​diakryty​) to jednostki, które same nie
posiadają znaczenia, ale służą do odróżniania znaczeń. Pleremy są jednostkami
posiadającymi znaczenie.
4. Dwuklasowość. Każdy język zawiera ​słownik (​zwykle dość obszerny) oraz ​gramatykę
(zestaw reguł, określających jakie wyrażenia złożone należą do języka).
5. Produktywność. ​W każdym języku etnicznym istnieje potencjalnie nieskończenie
wiele znaków złożonych (np. zdań).
6. Dyskretność. ​Komunikaty językowe nie mogą być dzielone (segmentowane) w
nieskończoność. Istnieją minimalne segmenty językowe.
7. Metajęzykowość. ​Komunikaty językowe mogą dotyczyć innych komunikatów
językowych.
8. Rekurencja (rekursywność).​ To własność pozwalająca wstawić pewną strukturę (np.
składniową) wewnątrz struktury tego samego typu.

Językom przypisać można jeszcze cały szereg innych, mniej ogólnych niż powyższe, cech,
np.:

1. Przemienność. Użytkownicy języka mogą pełnić rolę zarówno nadawców, jak i

odbiorców. Każdy użytkownik może być nadawcą i odbiorcą – w szczególności,
każdy może „rozmawiać sam ze sobą”.
2. Uniwersalność​. Odniesienie przedmiotowe języków etnicznych obejmuje to
wszystko, o czym można mówić. Przypomnijmy ostatnią tezę z ​Traktatu
logiczno-filozoficznego W
​ ittgensteina:

Wovon man nicht sprechen kann, darüber musśman schweigen.

W dalszym ciągu omówimy inne jeszcze własności, które według lingwistów,

przysługują wszystkim językom etnicznym.

1
 2. Schemat Jakobsona i funkcje wypowiedzi.

Akt komunikacji analizowany bywa wedle następującego ​schematu Jakobsona​:

1. Nadawca​. Ten, kto wytwarza komunikat językowy.

2. Odbiorca​. Ten, do kogo skierowany jest komunikat językowy.
3. Kontekst​. Fragment rzeczywistości, w której dokonuje się akt komunikacji.
4. Komunikat.​Sama wypowiedź bądź tekst.
5. Kod.​ Inwentarz środków symbolicznych, służących do tworzenia komunikatów
językowych.
6. Kontakt​. Fakt dokonywanią się aktu komunikacji.

Z tym schematem wiążemy naste ̨pujące podstawowe funkcje znaków językowych:

1. Ekspresywna.​Komunikat wyraża przekonania mówiącego.

2. Impresywna.​Komunikat wpływa na przekonania słuchającego.
3. Przedstawieniowa​. Komunikat odnosi się do rzeczywistości pozajęzykowej.
4. Poetycka​. Komunikat ma wewnętrzną strukturę.
5. Metajęzykowa.​Komunikat może odnosić się do innych komunikatów.
6. Fatyczna.​ Komunikat językowy służy podtrzymaniu więzi między użytkownikami
języka.

Komunikacja językowa odbywa się głównie zą pośrednictwem zmysłu słuchu (mowa) oraz
wzroku (pismo).

3. Systemy semiotyczne.

Semiotyka to ogólną nauka o znakach. Tradycyjnie wyróżnia się trzy jej działy:
1. Składnia - bada budowę znaków. Ustala reguły tworzenia znaków złożonych ze
znaków prostszych.
2. Semantyka - bada związki między formami znaków a ich odniesieniami
przedmiotowymi.
3. Pragmatyka - bada związki między znakami a użytkownikami systemu znakowego

Tak więc, semiotyka bada nie tylko języki (etniczne), ale wszelkie systemy znakowe.
Ważne postacie w dziejach semiotyki to m.in.:

1. John Langshaw Austin (1911–1960).

2. CharleśSanderśPeirce (1839–1914).
3. Umberto Eco (1932–2016).

Tradycyjnie wyróżnia się (cytat za Grzegorczykową 2007, 16):

2
 1. znaki naturalne, niezamierzone, jednostronne (mające tylko odbiorcę, który
uzyskuje informacje na zasadzie wnioskowania, opartego na wiedzy o związkach
przyczynowo-skutkowych)
2. znaki zwane konwencjonalnymi, inaczej sygnały, dwustronne (mające nadawcę i
odbiorcę), zamierzone jako nośniki in Znaki naturalne nazywane są także:
symptomami, oznakami, objawami.
Jeśli między formą a przekazywaną przez znak treścią zachodzi związek
podobieństwa, to mamy do czynienia ze znakiem ​umotywowanym (ikonicznym). Gdy
nie ma takiego związku, to mamy do czynienia ze znakiem ​nieumotywowanym
(arbitralnym).

4. Rodzina indoeuropejska.

Języki tej rodziny omówimy nieco bardziej szczegółowo niż języki z pozostałych rodzin.
Praindoeuropejska wspólnotą istniała w V–III tysiącleciu p.n.e. Lokalizuje się ją na terenach
od południowo-wschodniej Azji po Europę. Współczesne rozmieszczenie jęyków w Europie
ustaliło się zasadniczo w drugiej połowie pierwszego tysiąclecia n.e.
Oprócz języków występujących obecnie w Europie rodziną indoeuropejską obejmuje języki
indoirańskie, funkcjonujące w południowo-środkowej Azji. W ramach rodziny
indoeuropejskiej wyodrębniamy szereg podrodzin:

★ Języki romańskie
★ języki germańskie
★ języki bałtyckie
★ języki słowiańskie
★ język grecki
★ język albański
★ języki celtyckie
★ języki indo-irańskie

5. Wielkie rodziny językowe (pozą indoeuropejską).

● języki uralskie
● języki ałtajskie
● języki Kaukazu
● języki wschodniej Syberii
● języki drawidyjskie
● języki austroazjatyckie
● języki chińsko-tybetańskie
● języki afroazjatyckie
● języki nilo-saharyjskie

3
 ● języki nigrokongijskie
● języki khoisan
● języki austronezyjskie
● języki aborygeńskie
● języki Ameryki Północnej
● języki Ameryki Środkowej
● Języki Ameryki Południowej
● pidżyny i języki kreolskie
● języki izolowane

6. Relacje w systemie głosek.

Mowa jest liniowym ciągiem dźwięków. Reprezentację mowy jako ciągu głosek
otrzymujemy zastępując dźwięki ich klasami równoważności (względem relacji homofonii).
Po tym zabiegu możemy określić relacje oparte na dystrybucji głosek, czyli związane z tym,
w jakich kontekstach mogą występować głoski. Dwa ważne przypadki to:

1. Homodystrybucja.​ Dwie głoski są homodystrybucyjne, gdy zbiory ich kontekstów są

równe (czyli po ptostu występują w tych samych kontekstach).
2. Dystrybucja komplementarna​. Dwie głoski pozostają w dystrybucji komplementarnej,
gdy zbiory ich kontekstów są rozłączne.

Homofonia (równe brzmienie) dotyczy nie tylko pojedynczych dźwięków, ale także
dowolnych ich ciągów. Dopełnienie tak rozumianej homofonii to relacja ​diakryzy​. Tak więc,
w relacji diakryzy pozostają te segmenty wypowiedzi, które nie są homofoniczne.
Jeśli dwa segmenty wypowiedzi pozostają w relacji diakryzy oraz różnią się jedynie jedną
głoską na tej samej pozycji, to mówimy, że segmenty te tworzą ​minimalną parę diakrytyczną.
Owe różne głoski takiej pary nazywamy jej diakrytami.​
Relacja ​opozycji fonologicznej ​zachodzi między takimi głoskami, które są diakrytami w co
najmniej jednej minimalnej parze diakrytycznej, przy czym segmenty wypowiedzi tworzące
tę parę różnią się znaczeniem.
Rozważa się różne rodzaje opozycji fonologicznych, w zależności od charakterystyki
artykulacyjnej głosek oraźich własności dystrybucyjnych:

1. Opozycje jedno- oraz wielowymiarowe.​ z ​opozycją jednowymiarową m ​ amy do

czynienia, gdy powiązane tą relacją głoski różnią się w jednym tylko wymiarze
artykulacyjnym. Opozycje, które nie są jednowymiarowe nazywamy
wielowymiarowymi.​
2. Opozycje proporcjonalne oraz izolowane.​ Dwie pary głosek pozostających w
opozycji fonologicznej mogą kontrastować w dokładnie tych samych wymiarach
artykulacyjnych lub w różnych takich wymiarach. Pierwszą z tych sytuacji daje
pewną relację równoważności (na zbiorze par głosek pozostających w relacji opozycji

4
 fonologicznej). Jeśli do klasy abstrakcji tej relacji należy dokładnie jedna para głosek,
to mówimy o ​opozycji izolowanej​. W przeciwnym przypadku mówimy o ​opozycji
proporcjonalnej​.
3. Opozycje stałe i zneutralizowane​. Dwie głoski są w ​opozycji stałej,​ jeśli są one sobie
przeciwstawiane (są diakrytami minimalnej pary diakrytycznej) w każdej zajmowanej
przez nie pozycji (w głoskowej strukturze wypowiedzi). Jeśli istnieje pozycja, w
której dwie głoski nigdy nie są w ten sposób przeciwstawiane, to mówimy, że są one
w​ opozycji zneutralizowanej​.
4. Opozycje prywatywne.​ Lingwiści używają terminu ​opozycja prywatywna ​dla tych
przypadków par głosek w opozycji fonologicznej, gdy jedna z głosek takiej pary
posiada jakąś cechę artykulacyjną, a druga jest jej pozbawiona. To ma sens na mocy
tradycji nazewniczej.
5. Opozycje gradualne​. Lingwiści używają terminu ​opozycja gradualna d​la tych
przypadków par głosek w opozycji fonologicznej, gdy jedna z głosek takiej pary
posiada jakąś cechę artykulacyjną w stopniu większym niż druga. To ma sens, gdy
wymiary artykulacyjne traktujemy jako skale.

W relacji ​
wolnej wariancji ​(​wariancji fakultatywnej)​ pozostają te głoski, które:

1. są w relacji homodystrybucji oraz

2. nie są w relacji opozycji fonologicznej.

7. Definicja bazy fonematycznej.

Bazą fonematyczną (​dla ustalonego języka) nazywamy każdą rodzinę B zbiorów głosek (tego
języka), którą spełnia następujące warunki:

1. Postulat klasyfikacji.​Rodzina B jest podziałem zbioru wszystkich głosek.

2. Postulat wolnej wariancji​. Jeśli dwie głoski są swoimi wolnymi wariantami,
to należą do tego samego elementu rodziny B.
3. Postulat opozycji fonologicznej​. Jeśli dwie głoski pozostają w relacji opozycji
fonologicznej, to należą do różnych elementów rodziny B.
4. Postulat dystrybucji komplementarnej​. Jeśli dwie głoski należą do tego samego
elementu rodziny B, to są one swoimi wolnymi wariantami lub pozostają w relacji
dystrybucji komplementarnej.
5. Postulat dyferencjacji.​ Każde dwa elementy rodziny B mają różne zestawy cech
artykulacyjnych, przysługujących wszystkim głoskom należącym do tych elementów.
6. Postulat ekonomii​. Dowolny podział zbioru wszystkich głosek, spełniający powyższe
pięć postulatów jest drobniejszy od rodziny B.

Elementy bazy fonematycznej nazywamy ​fonemami.​Głoski tworzące dany fonem nazywamy

jego wariantami lub ​allofonami.​ Cechy artykulacyjne wspólne wszystkim głoskom
należącym do ustalonego fonemu nazywamy cechami dystynktywnymi ​tego fonemu.

5
Inaczej: określone fonemy, które da się wyodrębnić dla danego języka. Każdy lingwista może
zrobić to w odmienny sposób w zależności od przyjętej teorii.

8. Systemy pisma językach świata.

Jak się wydaje, systemy pisma podlegały ewolucji. Początki pisma wiąże się z rysunkami
naskalnymi, żetonami glinianymi służącymi do liczenia, inskrypcjami na skorupach i
kościach zwierząt, węzełkami na sznurach, nacięciami na kijach, itp.
Uważa się, że pismo powstało najpierw w postaci obrazkowej, narracyjnej. Później
wykształcone zostały systemy znaków reprezentujących pojęcia lub segmenty mowy (sylaby
lub dźwięki).
Systemy pisma są dwóch rodzajów: niefonetyczne oraz fonetyczne.

2.1 Pisma niefonetyczne

Znaki pisma skorelowane są nie z dźwiękami lub sylabami, lecz z większymi jednostkami
języka (morfami, wyrazami).

1. Piktogramy​. To pismo obrazkowe: używane znaki sąikonami. Na przykład: pismo

dongba ludu Naxi.
2. Logogramy.​ W tych pismach poszczególne znaki odpowiadają morfemom
(minimalnym jednostkom posiadającym znaczenie). Zamiast terminu ​logogram
używa się też (częściej) terminu ideogram.​Przykłady:
http://www.omniglot.com/writing/semanto-phonetic.php

Hieroglify (z greckiego: ​świete znaki)​ to najwcześniejszy system pisma starożytnego Egiptu.

W tym piśmie występowały: ideogramy, determinatywy (znaki określające klasę pojęciową)
oraz znaki fonetyczne.
http://www.omniglot.com/writing/egyptian.htm
Pismo ​ hieratyczne​:
http://www.omniglot.com/writing/egyptian_hieratic.htm
Uproszczenie pisma hieratycznego dało pismo ​demotyczne:​
http://www.omniglot.com/writing/egyptian_demotic.htm
W 1799 roku odkryto ​kamień z Rosetty,​który zawierał tekst zapisany w trzech
systemach pisma: hieroglificznym, demotycznym oraz greckim. Kilka lat później
Jean-Françoiś Champollion odszyfrował pismo hieroglificzne, posługując się owym tekstem.
Był to zapis dekretu kapłanów egipskich, wydany dla uczczenia pierwszej rocznicy rządów
faraona PtolemeusząV, który zaraz po wstąpieniu na tron ogłosił amnestię, obniżył podatki
oraz podniósł dochody kapłanów.

2.2 Pisma fonetyczne

6
Znaki pisma skorelowane są z elementami systemu dźwiękowego: głoskami, morami,
sylabami.

1. Sylabariusze​. Składająsięze znaków reprezentujących sylaby (lub mory). Na przykład:

japońskie ​hiragana o​raz ​katakana.​
2. Abugidy​. Alfabety sylabiczne: poszczególne symbole reprezentująs ylaby, ale
podstawą symbolu jest znak dla spółgłoski, a znaki dla amogłosek są dodawane przez
stosowne symbole diakrytyczne. Na przykład: dewanagar̄i, abugidy kanadyjskie.

1. Abdżady. Pismąspółgłoskowe: zawierająsymbole jedynie dląspółgłosek, samogłoski

zapisywane sąprzy pomocy stosownych znaków diakrytycz- nych. Nąprzykład:
hebrajski, arabski, aramejski.
2. Alfabety​. Składają się ze znaków reprezentujących głoski. Na przykład: pismo
łacińskie, cyrylica.

2.3 Sposoby zapisu

Istnieją różnorodne konwencje dotyczące sposobu zapisu:

1. Od lewej do prawej​. Na przykład: polski.

2. Od prawej do lewej​. Na przykład: hebrajski, arabski.
3. Bustrofedon.​ Naprzemiennie: od lewej do prawej, nąnastępny wiersz od prawej do
lewej (jak wół orzący pole). Na przykład: archaiczny grecki.
4. Z góry na dół. Na przykład: mongolski, mandżurski.
5. Liniowo, ale w grupach​. Na przykład: koreański.
6. Spiralnie.​Na przykład: dysk z Fajstos.

9. Rodzaje morfemów.

Podobnie, jak w przypadku dotąd omówionych podsystemów języka, tak i na płaszczyźnie

morfologicznej wyróżniamy okazy (morfy) oraz typy (morfemy). Tak więc, ​morfy s​ą
minimalnymi jednostkami tekstu (mowy), posiadającymi samodzielne znaczenie, natomiast
morfemy t​o klasy równoważności, składające się z morfów nieodróżnialnych pod względem
znaczenia. Morfy tworzące dany morfem nazywamy jego ​allomorfami​.
W Grzegorczykowa 2007 na stronie 90 proponuje się następującą definicję morfemu:
Najmniejszy element stanowiący połączenie kształtu fonicznego (jednego fonemu lub ich
ciągu) i znaczenia (funkcji). Najmniejszy (najprostszy) znaczy to, że dalej nierozkładalny na
elementy znaczące (jedynie na diakryty).

Dalej w tym tekście podaje się dwa podziały morfemów, ze względu na różne kryteria.

Ze względu na ich funkcję:

7
 1. Funkcją ​semantyczna w​ węższym sensie: odniesienie do zjawisk pozajęzykowych.
Morfemy z dominującą funkcją semantyczną: ​leksykalne o​raz s​łowotwórcze.
2. Funkcja ​syntaktyczna:​ polega na sygnalizowaniu relacji wewnątrztekstowych.
Morfemy z dominującą funkcją syntaktyczną: ​fleksyjne​.

Ze względu na ich łączliwość:

1. Te, które mogą występować samodzielnie: morfemy swobodne​.

2. Te, które nie mają takiej samodzielności: morfemy związane

Morfemy związane są trzech rodzajów:

1. R​ dzenne związane słowotwórczo lub fleksyjnie.
2. S​łowotwórcze.
3. ​Fleksyjne.​

Morfemy słowotwórcze dzieli autorka na:

1. ​Prefiksy.​Występują przed rdzeniami
2. ​Interfiksy.​Wystę̨pują między rdzeniami.
3. ​Sufiksy​. Występują po rdzeniach.

Wreszcie, na stronie 93 autorka podsumowuje powyższe dystynkcje podając następujące

opisy:
Morfemy fleksyjne: niesamodzielne (związane), o dominującej funkcji syntaktycznej,
tworzące konstrukcje regularne.
Morfemy słowotwórcze: niesamodzielne (związane), o dominującej funkcji semantycznej,
tworzące konstrukcje regularne.
Morfemy leksykalne: samodzielne lub związane (słowotwórczo bądź fleksyjnie, tzw.
rdzenie), o funkcji zasadniczo semantycznej. Dodatkowo można je scharakteryzować jako
obecne w każdym leksemie.

10. Typologia morfologiczna języków świata.

Języki świata dzieli się na typy, ze względu na występujące w danym języku rodzaje
łączliwości morfemów. Tradycyjnie wymienia się następujące typy (nie popadając w
przesadę, jeśli chodzi o poprawność definicji):

1. ​
Analityczne​. W językach analitycznych (prawie) nie występują morfemy fleksyjne. Mogą
jednak występować morfemy słowotwórcze.
Izolujące​. W językach izolujących leksemy składają się z niewielkiej liczby morfemów, w
2. ​
większości z jednego morfemu.

8
3. ​Syntetyczne.​ W tych językach wystę̨pują rozbudowane systemy morfemów
słowotwórczych oraz fleksyjnych. Klasę tę dzieli się dalej na:

(a) ​
Aglutynacyjne​. Poszczególne morfemy niosą jedno znaczenie gramatyczne, a ich
połączenie jest „mechaniczne” (zlepkowe): nie pociągąząsobązmian formy dźwiękowej.

Fuzyjne (​​fleksyjne)​. Morfemy gramatyczne niosąźreguły wie ̨cej niżjednąinformacje ̨.

(b) ​
Łączenie morfów odbywąsięze zmianąich formy fonicznej.

Polisyntetyczne​. W tych językach poszczególne wyrazy charakteryzują się dużą liczbą

(c) ​
tworzących je morfów. Często jeden wyraz stanowi kompletne zdanie.

(d) Oligosyntetyczne​. Języki tego typu miałyby mieć ograniczony inwentarz morfemów
(najwyżej kilkaset), które pozwoliłyby całkowicie obsłużyć semantykę. Nie ma w użyciu
takich języków.

Czasem dokonuje sięsubtelniejszych jeszcze odróżnień np. wydziela się języki ​alternacyjne,​
w których fleksja wyrażana jest przez transfiksy samogłoskowe (jak np. w hebrajskim).
Powyższa typologia nie jest konsekwentna, z kilku względów. Dla przykładu, języki
określane jako polisyntetyczne mogą być językami aglutynacyjnymi lub fleksyjnymi.
Właściwie należałoby raczej mówić o ​stopniu syntetyczności j​ęzyka i sytuować języki świata
na stosownej skali syntetyczności, co zresztą postulowali niektórzy lingwiści.
Osobną kategorię tworzą też języki ​ inkorporujące​. W takich językach elementy werbalne
zawierają wykładniki argumentów predykatu. Właściwie nie jest jasne, czy można tu mówić
o ​
klasie ​języków inkorporujących czy też stosowniej byłoby mówić, że jeden język jest
inkorporujący z punktu widzenia innego języka. Jak poradzić sobie z tym (w gruncie rzeczy
logicznym) problemem pokazano np. w Pogonowski 1996. Cytowana praca zawiera
rozszerzenie propozycji zawartych w Vennemann 1982 i podaje spójne kryteria, stanowiące
podstawę dla typologii morfologicznej języków świata (tekst jest dostępny na stronie
niniejszych wykładów).

11. Relacje semantyczne w leksykonie.

Z czysto formalnego, logicznego punktu widzenia relacje na tym poziomie języka mogą być
m.in. następujących rodzajów:

1. Relacje porządkujące.​ Ustalają hierarchiczną strukturę leksykonu lub jego

uporządkowanie liniowe (ze względu na jakąś własność – np. częstość użycia).
2. Relacje podobieństwa.​ Ustalają, które elementy leksykonu są tożsame znaczeniowo
lub bliskie znaczeniowo.
3. Relacje opozycji.​ Ustalają, które elementy leksykonu różnią się (w określony sposób)
znaczeniem.

9
Oprócz zależności, które dostrzegają użytkownicy języka rozważa się w lingwistyce cały
szereg relacji, które wymyślają teoretycy. Tu skupimy się jedynie na tych pierwszych.
3.1 Polisemia

O ​polisemii m
​ ówimy wtedy, gdy dany leksem ma więcej niż jedno znaczenie, a nieco
dokładniej, gdy używany jest w wielu znaczeniach, przy czym istnieje związek (np.
etymologiczny) pomiędzy wchodzącymi w grę znaczeniami. Na przykład:

1. ​
Klucz
2. ​
Język
3. Ż
​ uraw
4. ​
Głowa.​

3.2 Homonimia

Homonimia p​olega na wyrażaniu różnych znaczeń przez tę samą jednostkę leksykalną, przy
czym nie ma bezpośredniego związku pomiędzy wchodzącymi w grę znaczeniami. Na
przykład:

1. Ranny
2. Zamek
3. Dam
4. Wydrze wydrzę wydrze wydrze wydrze wydrzę​.
5. Eifersucht ist eine Leidenschaft, die mit Eifer sucht, waśLeiden schafft.​Za-zdrość jest
pasją, którą z zapałem szuka tego, co wywołuje cierpienie.

3.3 Hiponimia
Hiponimia ​to relacja ​podrzędności z​naczenia. Poprzedniki tej relacji nazywamy ​hiponimami,​
a jej następniki ​hiperonimami​. Zwykło się też używać terminu ​kohiponimy d​la leksemów,
które mają wspólny (bezpośredni) hiperonim. Na przykład:

1. s​tół – mebel
2. ​jamnik – pies
3. t​e ̨czowy – wielobarwny
4. c​hłeptać – spożywać.

Kryteria ustalania zachodzenia hiponimii:

1. Zawieranie się zakresów. X jest hiponimem Y, gdy zakres X zawiera się w

zakresie Y.
2. Zawieranie się treści​. X jest hiponimem Y, gdy treść Y zawiera się w treści
X.

10
 3. Podstawialność w zdaniach (salva veritate)​. X jest hiponimem Y, gdy (każde) zdanie
S zawierające X implikuje zdanie powstające z poprzez zastąpienie wystąpień X na
wystąpienia Y.

3.4 Synonimia

Synonimia t​o relacja tożsamości znaczenia. Powstaje naturalne pytanie: po cóż miałyby
istnieć w języku jednostki synonimiczne? Może synonimia, rozumiana jako ścisła tożsamość
znaczenia jest po prostu relacją identyczności? Przykłady:
1. ​ziemniak – kartofel
2. ​sztandar – chorągiew
3. ​traktor – ciągnik
4. l​ingwistyką– je ̨zykoznawstwo.
Kryteria ustalania zachodzenia synonimii:

1. Równość zakresów. X jest synonimem Y , gdy zakres X jest identyczny z

zakresem Y.
2. Równość treści. X jest synonimem Y , gdy treść X jest identyczna z treścią
Y.
3. Wzajemna wymienialność we wszystkich zdaniach (salva veritate)​. X jest synonimem
Y, gdy X można zamienić na Y w każdym zdaniu, bez zmiany wartości logicznej tego
zdania.

3.5 Bliskoznaczność
Bliskoznaczność ​to niejako słabsza odmiana synonimii. Za bliskoznaczne uważamy takie
leksemy, których znaczenie sąsobie stosunkowo bliskie. Na przykład:
1. ​
ksiądz– zakonnik
2. ​
wadą– usterka
3. ​
zeszyt – kajet
4. ​
dziecko – bachor.​<3
Kryteria ustalania zachodzenia bliskoznaczności:
Niepustość iloczynu zakresów. X jest bliskoznaczny z Y, gdy przekrój (iloczyn) zakresów
1. ​
X oraz Y jest niepusty.

1. Niepustość iloczynu treści​. X jest bliskoznaczny z Y, gdy przekrój (iloczyn) treści X

oraz Y jest niepusty.
2. Wzajemna wymienialność, w niektórych zdaniach (salva veritate)​. X jest
bliskoznaczny z Y, gdy X można zamienić na Y w co najmniej jednym zdaniu, bez
zmiany wartości logicznej tego zdania.

3.6 Antonimia

11
Inna ważną grupą relacji semantycznych są różnego rodzaju ​opozycje ​– przeciwieństwa
znaczeniowe.

1. Antonimia właściwa.​ Kontrast znaczeniowy może być dychotomiczny lub może

dotyczyć cechy stopniowalnej, np.:

(a) ​
biały – czarny
(b) ​
mądry – głupi
(c) ​
ciepło – zimno
(d) ​
dodać – odjąć

2. Komplementarność. W Grzegorczykowa 2007 na stronie 138 znajdujemy następujące

określenie tej relacji: ​Dwa wyrażenia są w relacji komplementarnej, jeśli odnoszą się
znaczeniowo do tej samej klasy pojęciowej (są względem siebie kohiponimami) i,
przeciwstawiając się sobie określoną cechą, pokrywają łącznie całość zakresu pojęcia
nadrzędnego, np. k​obieta ​i ​mężczyzną pokrywają zakres znaczenia wyrazu ​człowiek.

(a) ż​ywy – martwy

(b) ​zaczynać – kończyć
(c) ​prawdziwy – fałszywy​.

3. Odwrotność. Tą zależność łączy wyrazy występujące w zdaniach, które ujmują tę

samą sytuację z różnych punktów widzenia, np.:

(a) ​kupić – sprzedać

(b) ​gonić – uciekać
(c) z​wycięstwo – porażka
(d) ​wygrać – przegrać
(e) ​zwierzchnik – podwładny​.

1. Enantiosemia.​ Z tą relacją mamy do czynienia, gdy przeciwstawne są znaczenia

jednego wyrazu, np.: p​ożyczać (od kogoś lub komuś), ​wynająć ​(od kogoś lub komuś).
2. Oksymorony.​ Ten termin oznacza zestawienie wyrazów, których znaczenia są wzajem
sprzeczne, np.: ​bezdzietna matka,​​żywy trup, ​sucha woda.​

12. Atomy znaczenia (analiza składnikowa).

Jednym z pomysłów na opis leksykonu jest postulowanie istnienia ​atomów znaczenia

(semantic primitives): abstrakcyjnych jednostek, których wiązki miałyby tworzyć
znaczenia leksykalne. Takie znaczenia elementarne byłyby już dalej nierozkładalne.

12
Ponadto, w terminach tych znaczeń elementarnych powinno dać się zdefiniować
relacje semantyczne między leksemami.

W dziejach lingwistyki (a także filozofii) wielokrotnie podejmowano próby ustalenia

takiego inwentarza znaczeń elementarnych. Wymieńmy parę przykładów:

1. Characteristica universalis. Gottfried Wilhelm Leibniz posługiwał się tym

terminem na oznaczenie uniwersalnego języka (pojęciowego), w którym można
byłoby reprezentować za całość wiedzy. Język ten miałby zostać wyposażony w
aparat dedukcyjny (calculus ratiocinator), który pozwalałby przeprowadzać
rozumowania.

2. Model Sens↔Tekst. ​Koncepcja semantyki, zaproponowana przez Igora

Mielczuka, Aleksandra Zołkowskiego oraz Jurija Apresjana. Uwzględnia składników
a analizę znaczeń ma służyć do rekonstrukcji „naiwnego” obrazu świata, ma
reprezentować znajomość języka, a nie wiedzę o rzeczywistości.

13
X czuje zawiść =
czasem osoba myśli coś takiego:
„coś dobrego zdarzyło się innej osobie
to nie zdarzyło się mnie
chcę, żeby rzeczy takie jak ta zdarzały się mnie”
z tego powodu ta osoba czuje coś złego
X czuje cos takiego

Znaczenia elementarne można zatem traktować jako elementy ​metajęzyka,

służącego do opisu semantyki leksykalnej. Podobnie jak w przypadku parametrów
(wymiarów) artykulacyjnych w fonologii, znaczenia elementarne grupowane byłyby
w zestawy znaczeń jednorodnych, tworząc w ten sposób ​parametry semantyczne.

Przykładami takich parametrów semantycznych (wraz z tworzącymi je

znaczeniami elementarnymi) mogą być (za: Bańczerowski, Pogonowski, Zgółka

14
 1982, ´ 199–201):

1. Technika ​oznaczania​: nazywanie, szeregowanie, wskazywanie

2. Zasięg ​oznaczania​: apellativun, nomen proprium
3. Kategoria ​ontologiczna:​ człowiek, zwierzę, przedmiot, narzędzie, czynność, stan,
proces, zjawisko
4. Dostępność ​poznawcza​: konkretność, abstrakcyjność
5.​Sposób istnienia​: żywotność, nie żywotność
6. ​
Sposób powstania​: naturalność, sztuczność
7. ​
Rodzaj zbioru:​policzalność, niepoliczalność
8. ​
Stopień zaznajomienia:​określoność, nieokreśloność
9. ​
Kształt:​okrągłość, podłużność, owalność, kulistość,... ´
10. ​Rozmiar:​deminutywność, augmentatywność, neutralność
11. ​Stopień intensywności​: mała intensywność, duża intensywność, wielka
intensywność
12. ​Stopień afektywności: ​hipokorystyczność, zgrubiałość, neutralność
13. Prawdopodobnie jeszcze wiele (dziesiątki? setki?) innych parametrów...

Byłoby oczywiście wspaniale, gdyby udało się podać taki uniwersalny katalog
parametrów semantycznych, a jednostki leksykalne każdego języka definiować jako
wiązki cech branych z poszczególnych parametrów. Osobiście zajmujemy stanowisko
pesymistyczne wobec możliwości zrealizowania takiego projektu. Ale można
próbować, to wolna planeta.
Należy nadto podkreślić, że znaczenia, które są leksykalne w jednym języku
mogą być znaczeniami gramatycznymi w innym. Liczne przykłady poznamy w
trakcie dalszych wykładów.

13. Pola semantyczne.

Pole semantyczne t​o zespół jednostek leksykalnych powiązanych relacjami semantycznymi

(wymienionymi powyżej). Takie pola mogą mieć strukturę ​radialną (​gdy jakiś element
zajmuje pozycję centralną) lub bardziej skomplikowaną.

Przykłady niektórych (intensywnie badanych przeźlingwistów) pól semantycznych:

1. ​
Nazwy barw​.
2. N
​ azwy stosunków pokrewieństwa.
3. ​
Nazwy uczuć.​
4. ​
Czasowniki oznaczające ruch​.

14. Systemy liczebnikowe w językach świata.

15
Twierdzi się czasem, że w niektórych językach Ameryki Południowej nie poświadcza
się liczebników. Nie bierzemy odpowiedzialności za to stwierdzenie, trzeba byłoby
sprawdzić na miejscu.
System liczebnikowy może być bardzo ubogi (około czterech elementów), lub dość
bogaty, w zależności od tego, co brane jest za zasadę tworzenia liczebników. Systemy
liczebnikowe bez bazy odwołują się np. do części ciała (palce rąk, części ramienia,
części nóg, palce nóg). Taki system ma zatem jedynie liczebniki proste, bez
możliwości tworzenia językowej reprezentacji dowolnych liczb. Za Majewicz 1989,
227 wyliczmy niektóre inne systemy liczebnikowe w językach świata:

1. system dwójkowy (binarny): języki khoisan, aranda, języki papuaskie

2. system trójkowy (ternarny): np. coroado (Brazylia)
3. system czwórkowy (kwaternarny): niektóre języki czumaskie oraz niektóre języki
papuaskie
4. system piątkowy (kwinarny): liczne języki na wszystkich kontynentach poza
Europą
5. system szóstkowy (heksanarny): np. w balante, bola, papel (afrykanskie),
kimaghama, kanun, kati (papuaskie), wintu, nomlaki, patwin, maidu (kalifornijskie)
6. system siódemkowy (heptanarny): np. w somrai (j˛ezyk czadyjski) Bardzo
popularnym systemem liczebników jest system dziesiętny (decymalny). Występują
też systemy bazujące na liczbie dwanaście, a także na liczbie sześćdziesiąt. Ślady
systemu dwudziestkowego (wigesimalnego, wicesimalnego) znajdujemy w:
baskijskim, francuskim, duńskim, gruzińskim i językach celtyckich. Por. np.
francuskie:

soixante-dix siedemdziesiąt 60 i 10
quatre-vingts osiemdziesiąt cztery dwudziestki
quatre-vingts-dix dziewięćdziesiąt cztery dwudziestki i dziesiątka

Ślady systemu dwunastkowego oraz sześćdziesiątkowego odnajdujemy w jednostkach

mierzenia czasu. W tworzeniu liczebników złożonych wykorzystuje się operacje
arytmetyczne ˙ (dodawanie, odejmowanie, mnożenie, mnożenie).
W niektórych językach znajdujemy proste liczebniki dla wybranych bardzo dużych
liczb, np. japońskie ​oku​(100000000), ​cho​(1000000000000).
Angielskie (a właściwie obecnie międzynarodowe) ​googol oznacza liczbę 10^100, zaś
googolplex o​znacza liczbę 10^10^100 , czyli 10 do potęgi googol. Słuchacze z
pewnością znają niektóre z polskich nazw (stosunkowo) dużych liczb, takie jak np.
milion ( 10^6 ), miliard (10^9 ), bilion (10^12), trylion (10^18) oraz pamiętaj ˛a
różnice między skalą długą (na której, np. w polskim mamy miliard (10^9 ), tryliard
(10^21), itd.), a skal ˛a krótką (np. w USA, gdzie nie ma miliarda, a bilion oznacza
10^9). W niektórych językach korzystanie z liczebników wymusza użycie
klasyfikatorów numerycznych, jak np. w chińskim. Klasyfikator określa rodzaj

16
 przedmiotów, które są liczone i musi występować wraz z liczebnikiem i
rzeczownikiem uczestniczącymi w liczeniu. W japońskim jest kilkadziesiąt
klasyfikatorów. Oto niektóre z nich:

- nin ludzie
- hiki małe zwierzęta
- to duże zwierzęta ˙
- wa ptaki
- satsu książzki, magazyny ilustrowane, gazety
- hon przedmioty długie
- do wystąpienia
- kai powtórzenia
- hai szklanki, filiżanki, naczynia z płynem
- mai płaskie, cienkie przedmioty
- dai pojazdy

Język niwchijski ma kilka serii liczebników, z których każda używana jest dla liczenia innego
rodzaju obiektów (Majewicz 1989, 235)

15. Sposoby wyrażania znaczeń gramatycznych.

Jak już powiedziano, sposoby wyrażania znaczeń są ograniczone w liczbie. Zwykle
podaje się kilkanascie takich sposobów, występujących w językach świata
(wspomnieliśmy o tym na pierwszym wykładzie):

1. Szyk. Kolejność występowania jednostek językowych w wypowiedzi.

2. Rdzenie. Jednostki tworzące inwentarz leksykalny języka.
3. Reduplikacja. Powtórzenie jednostki (np. sylaby, morfu).
4. Złożenia. Kompleksy utworzone z jednostek leksykalnych.
5. Akcent. Dźwięki wytwarzane ze zwiększona energią.
6. Intonacja. Przebieg melodyczny wypowiedzi.
7. Tony. Zmiany wysokości wypowiadanych dźwięków.
8. Iloczas. Czas wymawiania jednostki językowej.

17
 9. Partykuły. Inwentarz jednostek z przypisanymi im znaczeniami
(gramatycznymi).
10. Modyfikacje rdzenia. Zmiany struktury dźwiękowej rdzenia.
11. Afiksacja. W tej technice wyróżnia się:
(a) Prefiksy. Poprzedzaj rdzenia .
(b) Sufiksy. Następują po rdzeniu.
(c) Infiksy. Są wstawione do rdzenia.
(d) Konfiksy. Otaczają rdzeń
(e) Transfiksy. Przeplatają się z elementami rdzenia.

Przykłady użycia wymienionych technik w językach świata ukazano w pracy

Majewicz, Pogonowski 1983.

16. Kategoria przypadka.

Tą kategorią gramatyczną (casus) grupuje informacje odnoszące siędo różnych relacji, w

których pozostawać mogą przedmioty, o których mowa. Może tu chodzić o relacje
przestrzenne, czasowe, przyczynowe, itd. Omawiając tę kategorię gramatyczną warto
poświęcić odrębną uwagę tym przypadkom, które odnoszą się do ​agensą (​sprawcy,
wykonawcy czynności) oraz ​patiensą (​odbiorcy czynności).

Zakładamy, że słuchaczom znane jest odróżnienie czasowników ​nieprzechodnich ​(w

przybliżeniu: tworzących zdanie bez dopełnienia, np. ​spać​) oraz ​przechodnich ​(w
przybliżeniu: tworzących zdanie z dopełnieniami, np. dawać)​.
Języki świata dzielą się na kilka typów, w zależności od sposobu wyrażania agensa, podmiotu
zdania nieprzechodniego oraz patiensa. Wymienimy tutaj jedynie niektóre z nich (nieco
więcej powiemy o tym podczas następnego wykładu, przedstawiając typologię syntaktyczną
wywodzącą się od Milewskiego):

1. Języki nominatywno-akuzatywne (nominatywne)​. W taki sam sposób wyraża się

podmiot zdanią nieprzechodniego oraz agensa, natomiast w inny sposób wyraża się
patiensa. W językach, w których występuje morfologicznie wyrażana kategoria
przypadka, podmiot oraz agens wyrażany jest ​mianownikiem (​​Nominativus​ ),
natomiast patiens wyrażany jest ​biernikiem (​​Accusativus)​. Tego typu językiem jest w
zasadzie np. polski.
2. Języki ergatywno-absolutywne (ergatywne)​. Podmiot czasownika nieprzechodniego
oraz dopełnienie (patiens) czasownika przechodniego wyrażane są tak samo, przez
Absolutivus,​ natomiast agens zdanią przechodniego wyrażany jest przez ​Ergativus.​
Takimi językami są np.: baskijski, inuit.
3. Języki nominatywno-absolutywne (aktywne)​. W tych językach ​Nominativus ​wyraża
agensa, ​Absolutivus ​wyraża patiensa. Języki te odróżniają podmiot ​aktywny ​od
nieaktywnego.​Takimi je ̨zykami są np.: guarani, tabassarański.

18
 4. Języki trójdzielne. W tych językach argument zdania nieprzechodniego (czyli jego
podmiot) wyrażany jest przez ​Absolutivus,​ agens zdania przechodniego przez
Ergativus,​ zaś patiens zdania przechodniego przez ​Accusativus​. Tego typu są
nieliczne języki, np. kalaw lagaw ya (Australia), nez perce (penutiański).
5. Języki bezpośrednie (direct).​ Pewne języki nie dokonują żadnych odróżnień między
omawianymi trzema pojęciami (albo czynią to jeszcze inaczej).

Przykład konstrukcji ergatywnej w baskijskim:

Gizonąa etorri da.

Mężczyzna–Abs. przybyć-Past
Mężczyzna przybył.

Gizonak mutila ikusi du.

Mężczyzna-Erg. chłopiec-Abs. widzieć-Past
Mężczyzna widział chłopca.

Zauważmy, że w polskim zdaniu ​ Prezesowi marzy się korona p​odmiotem jest ​korona,​
agensem natomiast jest ​prezesowi:​ w tym przypadku agens wyrażony jest nie przez
mianownik, lecz przez celownik. Tą konstrukcją nieco przypomina konstrukcję ergatywną.
W językach świata znajdujemy między innymi naste ̨pujące dystynkcje, jeśli chodzi o
kategorię przypadka:

1. Nominativus ​(mianownik). Wyraża agensa w językach nominatywno-akuzatywnych.

2. Accusativus (​biernik).Wyraża patiensa w językach nominatywno-akuzatywnych.
3. Dativus ​(celownik). W polskim zdaniu ​Prezes daje kota prezydentowi ​agensem (i
podmiotem) jest ​prezes,​ patiensem ​biernym (​biernym odbiorcączyn- ności) jest ​kota​,
ąpatiensem ​czynnym (​czynnym odbiorcą czynności) jest ​prezydentowi.​
4. Stativus.​Oznacza byt w jakimś stanie. ​Kobieta siedzi​.
5. Destinativus.​Oznacza obiekt jako cel wykonywania czynności. ​Konstytucja
uchwalona jest dla narodu.​
6. Comitativus​. Oznacza obiekt współtowarzyszący. Ojciec z matką.​
7. Essivus​. Wyraża stan lub własność przemijającą. Jest studentką​.
8. Abessivus.​Wyraża brak, nieobecność obiektu. Bez pieniędzy.​
9. Causalis​. Oznacza stan rzeczy, który jest przyczyną czegoś. Wył z zachwytu​.
10. Finalis​. Oznacza cel, któremu coś służy. Woda do picia​.
11. Instrumentalis ​(narzędnik). Oznacza narzędzie wykonania czynności. ​Uderzył pałką.​
12. Genetivus (​dopełniacz). Wyraża cechę własność czegoś. Wstyd prezydenta.​
13. Partitivus.​Wyraża obejmowanie części obiektu. Kromka chleba.​
14. Totivus.​Wyraża obejmowanie całości obiektu. Zgubiłem paszport.​
15. Locativus.​Wyraża zależności przestrzenne.
16. Directivus​. Wyraża kierunki (ruchu).

19
W niektórych językach ​Locativus o​raz ​Directivus ​mają dość złożoną strukturę oddającą
subtelniej zależności przestrzenne oraz dotyczące ruchu. Tak więc, ​Locativus ​bywa
rozczłonkowany np. na:

1. ​
Inessivus:​wewnątrz czegoś
2. ​
Adessivus:​przy czymś
3. ​
Superficialis​: na czymś
4. ​
Anteessivus​: przed czymś
5. ​
Postessivus​: za czymś
6. ​
Superessivus:​nad czymś
7. ​
Subessivus​: pod czymś
8. ​
Interessivus:​mię̨dzy czymś
9. ​
Circumessivus​: wokół czegoś
10. ​Temporalis​: podczas czegoś
Natomiast ​Directivuś b​ywa rozczłonkowany np. na:
1. ​
Allativus​: do czegoś
2. ​
Illativus​: do wewnątrz czegoś
3. ​
Supralativus​: na powierzchnię czegoś
4. ​
Antelativus:​przed coś
5. ​
Postlativus:​nątył czegoś
6. ​
Superlativus:​nad coś
7. ​
Sublativus:​pod coś
8. ​
Allativuśterminativus​: do pewnej granicy
9. ​
Ablativus​: od czegoś
10. ​Elativus​: … czegoś
11. ​Delativus​: z powierzchni czegoś
12. ​Ablativuśanteessivus:​sprzed czegoś
13. ​Ablativuśpostessivus​: zza czegoś
14. ​Ablativuśsuperessivus​: znad czegoś
15. ​Ablativuśsubessivus:​spod czegoś
16. ​Ablativuśterminativus:​od pewnej granicy
W językach światąwyste ̨pująbardzo różnorodne systemy przypadkągrama- tycznego:
niektóre języki mająnp. cztery przypadki, a inne np. kilkadziesiąt.

17. Kategoria trybu.

Kategoria trybu (modus) służy do wyrażaniąstosunku użytkownika języka do stanu rzeczy, o

którym mowa w wypowiedzi.

1. Affirmativus.​Wyraża stwierdzenie. Prezydent podpisuje nominację.

2. Negativus.​Wyraża zaprzeczenie. Prezydent nie podpisuje nominacji.​
3. Interrogativus.​Wyraża niepewność mówiącego. Czy wreszcie podpisał?.​

20
 4. Dubitativus.​Wyraża wątpliwość lub niepewność. Mówi jakoby juzz podpisał.
5. Permissivus​. Wyraża przyzwolenie na wykonanie czynności. Wolno myśleć​.
6. Debitivus​. Wyraża powinność lub obowiązek wykonaniączynności. ​Powinien
podpisać.
1. Habilitivus.​Wyraża możność wykonania czynności. Może podpisać.
2. Necessativus​. Wyraża konieczność wykonania czynności. Musi podpisać.
3. Prohibitivus.​Wyraża zakaz wykonania czynności. Nie wolno mu podpisać.
4. Conditionalis​. Wyraża to, że dany stan rzeczy nie zachodzi, ale mógłby zajść, pod
pewnymi warunkami. ​Zdałby, gdyby umiał.​
5. Potentialis​. Wyraża przypuszczalną możliwość zajścia zdarzenia. Wyjechałbym stąd​.
6. Irrealis​. Wyraża to, że dany stan rzeczy nie może zajść. Gdybym był tobą.​
7. Imperativus.​Wyraża rozkaz. Podpisz to.​
8. Hortativus​. Wyraża zachęcenie. Zostańmy kolegami​.
9. Iussivus.​Wyraża łgodniejszy rozkaz. Niech będzie spokój.
10. Optativus.​Wyraża życzenie. Oby dożył dymisji rządu.

18. Kategorie: rodzaju i klas nominalnych.

Nie należy mylić rodzaju gramatycznego (genus) źrodzajem naturalnym istot żywych.
Znaczeniąniesione przeźrodzaj gramatyczny służącelom syntaktycznym.
W je ̨zyku polskim wyróżniamy następujące rodzaje gramatyczne:
1. ​
Męski (masculinum)​.
(a) ​
Męskoosobowy​. Nauczyciel.
(b) ​Męskożywotny. Pies.
(c) ​
Męskorzeczowy.​Stół.
2. Ż
​ eński (femininum). Ryba.
3. ​
Nijaki (neutrum).​Krzesło.
W języku wę̨gierskim nie występuje kategoria rodzaju gramatycznego. W holenderskim,
szwedzkim, duńskim mamy dychotomie rodzaju gramatycznego: ​utrum ​(rodzaj ogólny,
wspólny, męsko-żeński, nienijaki) oraz neutrum ​(rodzaj nijaki).

3.3 Klasy nominalne

W wielu językach światąspotykamy klasyfikacje rzeczowników ze względu nąrodzaj
obiektów przeźnie oznaczanych.
W języku dyirbal (północna Australia) mamy cztery klasy:
1. ​
Klasa I.​Mężczyźni, obiekty ożywione.
2. ​
Klasa II.​Kobiety, woda, ogień, przemoc, wyjątkowe zwierzę̨ta.
3. ​
Klasa III​. Jadalne owoce i warzywa.
4. ​
Klasa IV​. Różne obiekty, poząpowyższymi klasami.
W kaukaskim języku bacbijskim tradycyjnie wyróżniało się osiem klas nominalnych (ale trzy
z nich mają bardzo ograniczony zasięg). System klas nominalnych jest typowy dla jezyków

21
rodziny bantu (suahili, fula). Klasy nominalne w suahili odpowiadają następującym
dystynkcjom:

1. Osoby.
2. Drzewa, siły natury.
3. Przedmioty w grupach, zgrubienia.
4. Sztucznie wytworzone przedmioty, zdrobnienia.
5. Zwierzęta, słowa zapożyczone.
6. Przedmioty posiadające rozciągłość (np. płot).
7. Abstrakta.

Wykładnikami (środkami wyrażania) dlątych klaśsąstosowne prefiksy (osobne dla liczby

pojedynczej i mnogiej). Stosowne formy wykładników inkorporowane są w czasowniki, co
mniej więcej odpowiada związkowi zgody w wyrażeniach polskich.

19. Kategorie: czasu, aspektu i rodzaju akcji.

Kategoriączasu gramatycznego (tempus) związanąjest źwyrażaniem zależności między

momentem odniesienia (np. momentem wypowiedzi), a lokalizacją w czasie czynności
(zdarzenia, stanu rzeczy, procesu), o której mową w wypowiedzi. Języki świata dokonuja
różnych dystynkcji w wyrażaniu czasu gramatycznego, np.:
1. Z
​ aprzeszłość – przeszłość – teraźniejszość ́ – przyszłość ́ .
2. T
​eraźniejszość ́ - nie teraźniejszość
3. U
​ przedniość ́ -nie uprzedniość ́ .
4. ​
Czas bliski-czas odległy​.
Gdy moment odniesieniąjest momentem wypowiedzi, mówimy o czasie ​absolutnym​. Gdy ten
moment odniesieniąnie jest momentem wypowiedzi (lecźjakimś innym momentem, w
przyszłości lub w przeszłości), mówimy o czasie względnym​.
Warto zauważyć́, że wyrażanie zależności czasowych między czynnościami i zdarzeniami
wykorzystuje metaforyzacjęprzestrzenną. Więcej na ten temat dowiedzą się słuchacze na
zajeciach ​
z językoznawstwa kognitywnego.​
Czasem rozdzieląsięte dwie kategorie, osobno mówiąc o aspekcie (aspectus) oraz rodzaju
akcji (genuśactionis). Są jednak dobre logiczne powody, aby traktowac ́ te kategorie łącznie
jako wyrażające charakterystykę temporalną czynności: jej przebieg, sposób rozpoczęcia i
zakończenia, itp.
Tradycyjnie wyróżnia się dwa znaczenia aspektowe, charakteryzujące czynność ́ względem
pewnego momentu odniesienia, który jest lub miałby byc ́ jej zakończeniem:

1. Dokonaność ́ . Wyrażączynnośc ,́ którą osiągnęłąmoment zakończenia.

Kargul doszedł do płotu.​

22
 2. Niedokonaność́. Wyrażączynność́, która nie osiągneła momentu zakończenia.

Kargul szedł do płotu.​

Dystynkcją aspektową jest też odróżnienie ​progresywności ​oraz ​rezultatywności,​

charakterystyczne np. dla angielskiego.
Kategoria rodzaju akcji charakteryzuje czynności ze względu m.in. na: sposób przebiegu
temporalnego, trwanie w czasie, przebieg ilościowy, przebieg przestrzenny, stopień
intensywności. Podajmy jedynie kilka przykładowych znaczeń tej kategorii,
wykorzystywanych w językach świata, bez żadnych aspiracji do kompletności opisu:

1. Ingresywność (​inchoatywność).Wyraża nagłe lub stopniowe rozpoczęcie czynności.

Zapłakać.​
2. Egresywność (​terminatywność). Wyraża nagłe lub stopniowe zakończenie czynności.
Zniknąć.​
3. Przemijalność.​ Wyraża jakiś przedział czasu pomiędzy rozpoczęciem a zakończeniem
czynności. ​Posiedzieć.
4. Limitatywność​. Wyraża przebieg czynności w określonym przedziale czasu.
Przesiedzieć.
5. Chwilowość .​Wyraża czynności chwilowe. Mrugnąć.
6. Duratywność. ​Wyraża czynności dłużej trwające. Ziewać.
7. Semelfaktywność. W ​ yraża jednorazowość czynności. Uderzyć.
8. Iteratywność ​. Wyrażączynności powtarzające sięwiele razy. Uderzać.
9. Mutatywność​.Wyraża czynności prowadzące do przejścia z jednego stanu w drugi.
Rdzewieć.
10. Ornatywność​. Wyraża wyposażenie czegoś czymś. Otynkować.
11. Prywatywność.​Wyraża czynność polegającą na pozbawianiu czegoś. Obrabować.
12. Kauzatywność (faktytywność).​Wyraża spowodowanie czynności lub stanu. Poić.

20. Relacje syntaktyczne.

W wyrażeniach złożonych pewne ich części mogą określać inne, np. wyraz ​mały w
mały pies określa wyraz ​pies.​ Ta relacja określania pozwala na wydzielanie pewnych
konstrukcji złożonych z wyrazów, ma także określone własności semantyczne. Proszę
zauważyć, że mały pies jest psem, a jeśli ktoś zdał egzamin na piątkę, to oczywiście
zdał egzamin. W pewnych przypadkach występują, powiedzmy, kolizje między
składniowymi a semantycznymi własnościami tej relacji (np. rzekomy ojciec
niekoniecznie jest ojcem, były kolega już nie jest kolegą).

1. Walencja. To liczba argumentów, które przyjmuje czasownik. Mając

na myśli tę liczbę, mówi się także o własnościach konotacyjnych
czasownika.
2. Hipotaksa. To, najogólniej mówiąc podrzędność składniowa.

23
 3. Parataksa. To, najogólniej mówiąc, równorzędność składniowa.
4. Związek zgody. Ta relacja (nazywana też kongruencja) zachodzi
między dwoma elementami tworzącymi konstrukcje w zdaniu, gdy oba
zgadzają się co do pewnych informacji gramatycznych (w tym sensie,
że oba je posiadają). W wyrażeniu mały pies oba elementy zgadzają się
co do: przypadka, liczby, rodzaju.
5. Związek rządu. Ta relacja nazywana jest też reakcją i zachodzi między
dwoma elementami zdania, gdy znaczenie gramatyczne jednego z nich
wymusza na drugim przyjmowanie określonych znaczeń
gramatycznych. Mówi się np., że czasowniki rządzą wyrażeniami,
pełniącymi funkcję dopełnien (np. patiens zdania z czasownikiem
przechodnim niesie w języku polskim informację biernika). Związkiem
rządu mogą też być połączone dwa rzeczowniki: w wyrażeniu wycie
skazańca drugi człon w języku polskim niesie informację dopełniacza
(i tak być musi w polskim).
6. Związek przynależności Ta relacja, zwana też adiunkcją leksykalną
zachodzi między tymi elementami zdania, z których jeden (zwykle
czasownik) jest nadrzędny składniowo wobec całej grupy, a drugi jest,
mówiąc językiem szkolnym, nieodmienny. Dla przykładu: Teraz
zaśpiewam
7. Akomodacja syntaktyczna. Wszelkie wymagane sygnały zależności
składniowej.
8. Temat i remat. Temat to to, o czym w danym zdaniu się mówi, zaś
remat to to, co mówi się o temacie. Niektórzy zamiast temat i remat
używają terminów topic oraz comment, odpowiednio. Zaznaczanie
tematu w różnych językach może wyglądać różnie: używa się do tego
szyku, intonacji, specjalnych partykuł, itd.
9. Datum i novum. Datum to informacja już znana, novum to informacja
nowa.
x
21. Rodzaje modalności.
We wstępnych zdaniach rozdziału IV pracy Grzegorczykowa 1990 autorka pisze
(strona 134): Każde użyte zdanie to wypowiedź mająca swego nadawcę i skierowana
prawie zawsze do kogoś, jakiegoś odbiorcy (wyjątek stanowią czyste ekspresje, o
czym dalej). Zawsze więc wyrażona jest w wypowiedzi jakaś postawa nadawcy
wobec treści komunikowanej, a także często wobec odbiorcy. Owa postawa nadawcy
wobec komunikowanego zjawiska, wyróżnionego przez struktuę
predykatowo-argumentów a (proposition), ujmująca je jako rzeczywiste,
nierzeczywiste, możliwe, pożądane itp. nazywana jest najogólniej modalności ˛a. ´ O
modalnosciach w lingwistyce pisze się nieco inaczej niż o modalnościach, ´
traktowanych jako obiekt zainteresowania logiki. Zacytujmy jeszcze jeden fragment z
pracy Grzegorczykowa 1990 (strona 138), odnoszący się do typów modalności

24
 wyróżnianych przez lingwistów: Podstawowe odróżnienie oddziela modalność
rozumianą jako informacją o intencji, z jaką nadawca tworzy wypowiedź, zawarta w
sposób konieczny w każdym zdaniu, o
1. ​Ekspresje woli​. Niechbym zdała ten egzamin!
2. ​Ekspresje uczuć​. Jakie piękne pytania egzaminacyjne!
3. Ekspresje sądów. Zdałam ten egzamin!
Modalnosci zwane w lingwistyce epistemicznymi oraz deontycznymi
powiązane są z kategori ˛a gramatyczną trybu, omawianą w jednym z wcześniejszych
wykładów. Różnica polega tu na tym, że informacja trybu oddawana jest za pomocą ˙
gramatycznych srodków wyrażania, natomiast wspomniane modalności mają
wykładniki leksykalne. W filozofii tradycyjnie dokonuje się odróznienia:
1. Modalność ​de re.​ Odnosi się do przysługiwania przedmiotom cech.
Tyran jest bezwzględny.
2. Modalność ​de dicto​. Odnosi się do stanów rzeczy (np. w
stwierdzeniach, że˙ są konieczne, możliwe, itd.). ˙Przejście od
demokracji do tyranii jest możliwe ˙ .
Główne typy modalności z punktu widzenia logiki to:
1. Aletyczna. Dotyczy konieczności oraz możliwości , a także ich zaprzeczeń:´
niekoniecznosci ´ oraz niemożliwśoci
2. Doksastyczna. Dotyczy żywionych przekonań. W stosunku do zachodzenia ´
jakiegoś stanu rzeczy możemy np.: ​być przekonanym, wątpić, mniemać,
głęboko wierzyć, podejrzewać, sądzić, itp. Ż ​ ywienie przekonań jest
stopniowalne.
3. Epistemiczna. Ten typ modalności dotyczy naszej wiedzy (oraz, ​rzecz jasna,
niewiedzy)​. Wedle dość tradycyjnego ujęcia, wiedza to uzasadnione
prawdziwe przekonanie.
4. Deontyczna. Jest to modalność dotycząca powinności , czyli tego, co jest:
nakazane, zakazane, dozwolone, niedozwolone.
Logika współczesna dość dobrze radzi sobie z opisem modalności
wspomnianych wyżej typów. Studenci kognitywistyki UAM mają możliwość
usłyszenia o tym na kilku kursach logiki. Poznaje się na nich nie tylko najprostsze
fakty dotyczące tych modalności (jak np. różne kwadraty logiczne), ale także
współczesna ˙ teorię dowodu dla logik modalnych oraz rózne wersje proponowanych
dla nich ˙ semantyk.

22. Typologie syntaktyczne języków świata.

25
26
27
23. Rodzaje zdań złożonych.
W książce Grzegorczykowa 2007 wymienia się trzy typy zdań złożonych języka ˙
polskiego (strona 116):
1. Zdania łączone na zasadzie semantycznej.
(a) Parataktyczne (współrzędne). Zakochał się i kompletnie zgłupiał.

28
 (b) Hipotaktyczne (podrzędne). Zakochał się, poniewaz kompletnie
zgłupiał.

2. Określnik (zastępnik) grupy imiennej zdania nadrz˛ednego (zdania

relatywne) Kto myśli, ten jest rozumny.
3. Konotowane przez predykat zdania nadrzędnego (zdania intensjonalne,
dopełniające). Widzę, że nadciąga katastrofa.
Dalej, autorka wymienia pięć typów zdań parataktycznych:
1. Zestawienie zdarzeń (stanów rzeczy) na zasadzie przestrzennej i czasowej,
lub też jakiegoś innego myślowego powiązania. Sprzedał konia, a uzyskane pieniądze
przepił.
2. Przeciwstawianie: proste zauważanie różnic i przeciwstawianie stanów z ˙
ukrytym rozumowaniem. Marian jest grzeczny, ale podstępny.
3. Alternatywa, czyli informacja, ze zachodzi jeden z dwóch pomyślanych
stanów rzeczy. Pacjent jest chory lub pijany.
4. Wskazywanie na skutek. Agata zamawia pizzę z rabarbarem, bo lubi
witaminy.
5. Doprecyzowanie. Prezydent jest prawnikiem, czyli nie łamie prawa.
Wedle autorki relacje semantyczne wyrazane hipotaktycznie sprowadzają się ˙
do trzech typów:
1. Niektóre przypadki porównywania zdarzeń (stanów rzeczy). Zachowuje się
tak, jakby miał poparcie społeczne.
2. Związki temporalne między zdarzeniami. Wyszła za mąż, zanim ukończyła
studia.
3. Powiązania przyczynowo-skutkowe między zdarzeniami. Ucieszyłby się,
gdyby zapłacił wyższy podatek. Wreszcie, ostatni z tych typów (czyli zdania
przyczynowo skutkowe) obejmuje:
1. Zdania przyczynowe zwykłe. Umarła, poniewaz zjadła zapiekank˛e na
dworcu ˙ w Kutnie.
2. Zdania z niedostateczną przyczyną. Chociaż zjadła zapiekankę na dworcu
w ˙ Kutnie, to żyje do dziś.
3. Zdania z przyczyną logiczną (hipotetyczną). Skoro nie podpisał nominacji,
to widocznie miał powody.
4. Zdania celowe. Wyjechał, aby zacząć nowe życie.
5. Zdania warunkowe. Jeśli mnie nie zbałamucisz, pójdę do klasztoru.
6. Zdania skutkowe. Myślał tak intensywnie, że aż się spocił. Na marginesie
pozwolimy sobie dodać, że w językach świata spotyka się różne ˙ sposoby wyrażania
połącze zdań. W przypadku zdań złożonych współrzędnie dominujące są trzy typy
(Majewicz 1989, 218):
1. sekwencja zdań prostych łączonych spójnikami (np. języki indoeuropejskie)
2. bezspójnikowa sekwencja zdan prostych (np. wiele j˛ezyków izolujących) ´
3. sekwencja zdań prostych łączonych drogą afiksacji (np. japoński). ´

29
 Natomiast zdania złożone podrzędnie mogą być wyra ´ zane na nast˛epuj ˛ace
sposoby (Majewicz 1989, 219):
1. sekwencja zdan prostych poł ˛aczonych zaimkami wzgl˛ednymi (np. polski)
2. atrybutyzacja zdań podrzędnych (np. japoński)
3. konstrukcja teleskopowa (np. chiński, tajski).

24. Semantyka kwantyfikatorów.

Prezentacja 10
25. Typy aktów mowy.
Jeden z podstawowych podziałów aktów mowy to ich podział na:
1. ​Akty mowy bezpośrednie.​ W takich aktach intencja mówi ˛acego jest
odczytywana dosłownie (i niezależnie od kontekstu). Bezpośrednimi aktami mowy są
zwykłe stwierdzenia zachodzenia stanów rzeczy.
2. ​Akty mowy pośrednie.​ W takich aktach znaczenie wypowiedzi (z
włączeniem intencji mówiącego oraz kontekstu) nie jest odczytywane dosłownie.
Czasem np. zadajemy pytanie, które właściwie zastępuje prośbę lub polecenie: ​Czy
mógłbyś sprawdzić czy nie ma cię za drzwiami? ​Akty mowy mają następujące
aspekty:
1. Lokucje. To po prostu tworzenie i artykułowanie wypowiedzi.
2. Illokucje. Ten aspekt bierze pod uwagę intencje mówiącego.
3. Perlokucje. Ten z kolei aspekt odnosi się do skutków, wywołanych
wypowiedzią.

Ciekawą typologię aktów mowy zaproponował John Searle:

1. Asercje. To stwierdzenia, dotyczące zachodzenia (bądź niezachodzenia)
stanów rzeczy, ale także wyrażające postawę mówiącego wobec nich (np. podziw,
obawę).
2. Akty dyrektywne. Celem takich aktów jest wywarcie wpływu na
zachowania odbiorcy (np.: prośby, pytania, rozkazy).
3. Akty komisywne. Ich celem jest podjęcie działania lub zobowiązanie do
działania (np. obietnice).
4. Akty ekspresywne. Te akty polegają na wyrażeniu własnych stanów
emocjonalnych (np.: gratulacje, wyrazy ubolewania).
5. Akty deklaratywne. Celem takich aktów jest stwarzanie nowych stanów
rzeczy (np.: nadawanie imienia, wydziedziczanie).

Wypowiedzi performatywne to wypowiedzi, które zmieniają rzeczywistość

(społeczną), stwarzają nowe fakty przez samo ich wygłoszenie. Aby wypowiedź
performatywna była skuteczna, spełnione muszą być odpowiednie warunki. ´ Dla
przykładu, obietnica nadawcy N wobec odbiorcy O, iz wykona czynność C jest
komunikatem takim, że:
1. C jest czynnoscią przyszłą;

30
 2. O woli, zeby ˙ N zrobił C, niz˙ zeby ˙ N nie zrobił C;
3. N zamierza zrobić C;
4. przed złożeniem obietnicy ˙ nie było oczywiste, ze˙ N zrobi C;
5. N jest świadom tego, że obietnica nakłada na niego ˙ zobowiązanie do
zrobienia C.

Tak więc, obietnica będzie nierzetelna, gdy:

1. N nie zamierzał jej dotrzymać; lub

2. składając ją, był i tak skądinąd zobowiązany wykonać C; lub
3. O nie życzy sobie, aby ˙ N zrobił C, itp.

Inny rodzaj illokucji maj ˛a np. szczere przeprosiny (odbiorcy O przez nadawcę N za
zdarzenie Z):
1. Z jest zdarzeniem przeszłym;
2. Z w odczuciu N jest nieprzyjemne dla O;
3. N wywołał Z;
4. N żałuje, że wywołał ˙ Z.

Podobnie dla innych illokucji: prósb, gróźb, pytań, poleceń, przysiąg, rozkazów, przekleństw,
itd.

26. Eksploatacja maksym konwersacyjnych.

Maksymy konwersacyjne Grice’a

1. Maksyma ilości (informować w ilości stosownej do celu konwersacji)
2. Maksyma jakości (podawać informacje prawdziwe; "nie mów tego, o czym sądzisz,
że nie jest prawdą")
3. Maksyma odniesienia (mówić to co istotne dla tematu rozmowy)
4. Maksyma sposobu (mówić jasno i zrozumiale; "unikaj wieloznaczności, wypowiadaj
się zwięźle")

31