Máy móc tạo ra giá trị thặng dư?
Nguyễn Mạnh Công
Bộ môn Mác-Lênin và Tư tưởng Hồ Chí Minh
N gay từ cuối thế kỷ XVII học thuyết kinh tế
cổ điển đã xuất hiện ở Pháp dưới tên gọi là
trường phái Trọng nông. Họ cho rằng lao động
sản xuất nông nghiệp là hoạt động duy nhất được
sự giúp đỡ của tự nhiên mà trực tiếp là đất đai nên
có thể làm tăng thêm giá trị, là lao động sản xuất
tạo ra giá trị mới nhiều hơn giá trị đã tiêu dùng.
Còn lao động trong ngành khác chỉ khôi phục lại
những giá trị mà nó đã sử dụng.
Sang đến D. Ricardo (1772 - 1823, nhà kinh tế
chính trị tư sản cổ điển Anh) đã có những tiến bộ
vượt bậc khi khẳng định rằng giá trị hàng hoá do
lao động hao phí để sản xuất ra hàng hoá quyết
định và phân tích được mối quan hệ giữa giá cả và
giá trị hàng hoá, đưa kinh tế chính trị học cổ điển
lên tới đỉnh cao lý luận. Tuy nhiên nhược điểm cơ
bản của ông là xác định giá trị trên điều kiện sản
xuất xấu nhất và cho rằng giá trị là một phạm trù
vĩnh viễn, là thuộc tính của mọi vật và vẫn chưa
đề cập đến giá trị thặng dư (GTTD).
C. Mác (1818 - 1883, tiến sĩ triết học người
Đức) trên cơ sở phê phán những hạn chế trong lý
luận của giai cấp vô sản đã kế thừa và phát triển
quan điểm của các nhà kinh tế học đi trước để
hình thành nên học thuyết của mình, đã giải thích
một cách chính xác và khoa học về giá trị hàng
hóa (GTHH) và nguồn gốc của GTTD.
Theo ông, GTHH (G) bao gồm: 1) Giá trị cũ
(c) là giá trị của những tư liệu sản xuất đã tiêu
dùng được chuyển sang sản phẩm mới. Nó bao
gồm giá trị máy móc, trang thiết bị, nguyên nhiên
vật liệu… đã tiêu dùng để sản xuất ra hàng hoá
đó. 2) Giá trị mới: (v + m). Trong đó, v là giá trị
sức lao động của người công nhân làm thuê hay số
tiền mà người công nhân nhận được sau quá trình
lao động cho chủ doanh nghiệp; m là giá trị sản
phẩm thặng dư (phần giá trị mới dôi ra ngoài giá
trị sức lao động do người công nhân làm thuê tạo
ra và bị nhà tư bản chiếm đoạt) do v tạo ra.
Qua đó ta thấy rằng nguồn gốc của GTTD
chính là lao động sống, chính lao động của con
người đã tạo ra giá trị hàng hoá.
Hiện nay, có nhiều ý kiến cho rằng: điều đó
chỉ đúng trong thời kỳ lao động thủ công chiếm
ưu thế còn trong thời đại hiện nay - trong bối cảnh
tự động hoá sản xuất mà đỉnh cao của nó là sử
dụng người máy (rôbôt) khi thực hiện một số chức
năng nào đó thì người máy có thể thay thế con người,
thì máy móc là nguồn gốc chính để tạo ra GTTD.
Như vậy, liệu rằng học thuyết GTTD của C. Mác có
còn đúng nữa hay không?
Trong học thuyết GTTD, C. Mác khẳng định lao
động sản xuất hàng hoá có tính chất hai mặt. Chính
tính hai mặt của lao động sản xuất hàng hoá đã tạo ra
giá trị sử dụng (GTSD) và GTHH. Trong đó: Lao
động cụ thể tạo ra GTSD của hàng hoá; Lao động
trừu tượng tạo ra GTHH.
Do đó, quá trình sản xuất hàng hoá cũng sẽ bao
gồm hai mặt là quá trình lao động và quá trình tạo ra,
làm tăng giá trị. Với tư cách là yếu tố của quá trình
lao động, máy móc gia nhập toàn bộ vào quá trình
sản xuất, còn với tư cách là một yếu tố hình thành giá
trị thì máy móc chỉ gia nhập từng phần giá trị vào sản
phẩm.
Vẫn biết rằng, quá trình lao động dù là giản đơn
hay phức tạp cũng là sự kết hợp của người lao động
với tư liệu sản xuất. Sử dụng máy móc càng hiện đại
thì sức sản xuất ngày càng được nâng lên, càng tạo ra
nhiều của cải vật chất để đáp ứng nhu cầu của xã hội.
Nhưng khi nghiên cứu quá trình tạo ra và làm tăng
giá trị hàng hoá thì máy móc tham gia vào đây không
còn được xét là nhân tố vật thể nữa mà chỉ được coi
là những lượng lao động đã vật hoá nhất định, giá trị
của chúng được chuyển dần hoặc chuyển ngay vào
trong một chu kỳ sản xuất sản phẩm. Dù máy móc có
hiện đại đến đâu đi chăng nữa thì cũng không thể tự
chuyển giá trị của mình vào sản phẩm. Một cái máy
không dùng vào quá trình sản xuất là một cái máy vô
ích, ngoài ra nó còn bị hư hỏng dần bởi sức mạnh
huỷ hoại của tự nhiên. Chính lao động sống, lao động
của con người đã “cải tử hoàn sinh”, đã làm cho máy
móc sống lại, chuyển giá trị của chúng sang sản
phẩm mới. Nhưng một tư liệu sản xuất không bao giờ
chuyển vào sản phẩm mới một giá trị lớn hơn phần
mà nó đã hao mòn đi trong quá trình sản xuất. Tức là,
tư liệu sản xuất nói chung và máy móc nói riêng chỉ
tạo điều kiện cho việc làm tăng giá trị của hàng hoá
chứ bản thân không trực tiếp tham gia vào quá trình
làm tăng giá trị.
Khi đi sâu vào nghiên cứu các phương pháp sản
xuất GTTD thì ta thấy rằng những doanh nghiệp sử
dụng máy móc thiết bị hiện đại thì sẽ thu được
GTTD siêu ngạch, từ đó sẽ có lợi nhuận siêu ngạch.
Phải chăng từ đó mà quan điểm sai lầm trên lại
được củng cố hơn?
Thực chất, khi sử dụng máy móc hiện đại sẽ
làm tăng khả năng sản xuất của lao động. Trong
một đơn vị thời gian sẽ tạo ra được nhiều hàng
hoá hơn, với chất lượng tốt hơn, khi bán hàng hoá
trên thị trường (có thể bán với giá thấp hơn so với
giá cả thị trường) nhưng vẫn thu được lợi nhuận
rất cao. Sở dĩ như vậy là do khi năng suất lao
động tăng lên thì hao phí lao động để sản xuất ra một
hàng hoá giảm xuống dẫn đến lượng giá trị của một
đơn vị hàng hoá giảm xuống. Chính vì thế C.Mác
cho rằng: xã hội sẽ không thể tiến bộ nếu không luôn
luôn cách mạng hoá công cụ sản xuất.
Chẳng hạn như có ba doanh nghiệp sản xuất A, B
và C cùng sản xuất một sản phẩm với số liệu như
sau:
 Bảng 1: Giả định cung hàng hoá bằng cầu hàng hoá
Doanh Sản Giá trị Tổng giá trị Giá trị Tổng giá trị Lợi nhuận
nghiệp lượng cá biệt cá biệt xã hội xã hội siêu gạch
(1) (2) (3) (4) = (2) x (3) (5) (6) = (2) x (5) (7) = (6) – (4)
A 70 2 140 2,4 168 + 28
B 20 3 60 2,4 48 -12
C 10 4 40 2,4 24 -16
100 240 240

Trong ví dụ này, doanh nghiệp A đi đầu trong
việc ứng công nghệ mới để tăng năng suất lao
động, hạ giá trị cá biệt của hàng hoá thấp hơn giá
trị xã hội nhờ đó thu được lợi nhuận siêu ngạch
(+28). Còn doanh nghiệp B và C sản xuất ra hàng
hoá có giá trị cá biệt cao hơn giá trị xã hội nên
không thu lại đủ phần hao phí lao động đã bỏ ra.
Như vậy, lợi nhuận siêu ngạch thu được do cạnh
tranh giữa các doanh nghiệp (diễn ra trên thị
trường) chứ không phải trong sản xuất. Chính cơ
chế thị trường đã phân hoá các doanh nghiệp theo
quy luật: mạnh được yếu thua, doanh nghiệp nào
có giá trị cá biệt thấp sẽ thu được lợi nhuận siêu
ngạch. Khoản thưởng (+28) cho các doanh nghiệp
có hao phí lao động cá biệt thấp chính bằng khoản
phạt đối với các doanh nghiệp có hao phí lao động
cá biệt cao (-12; -26), còn tổng giá trị hàng hoá vẫn
không thay đổi. (Tổng giá trị cá biệt (240 = 140 + 60
+ 40) = Tổng giá trị xã hội (240 = 168 + 48 + 24)).
Do đó, nếu không đi sâu vào nghiên cứu bản chất
của nó, ta sẽ không phân biệt được phân phối GTTD
và sản xuất GTTD. Từ đó làm cho ta lầm tưởng rằng
máy móc là nguồn gốc sinh ra GTTD mà không thấy
được rằng máy móc chỉ là điều kiện để thu được lợi
nhuận siêu ngạch thông qua cạnh tranh. Vì thế các
doanh nghiệp yếu kém phải phấn đấu vươn lên, ứng
dụng công nghệ mới để tồn tại. Nếu như đến một khi
tất cả các doanh nghiệp đều ứng dụng khoa học
kỹ thuật và hạ giá trị lao động cá biệt xuống như
nhau tức là doanh nghiệp B và C có hao phí lao động
cá biệt như doanh nghiệp A. Vậy khi đó có còn lợi
nhuận siêu ngạch nữa không?
 Bảng 2: Giả định cung hàng hoá bằng cầu hàng hoá
Doanh Sản Giá trị Tổng giá trị Giá trị Tổng giá Lợi nhuận
nghiệp lượng cá biệt cá biệt xã hội trị xã hội siêu ngạch
(1) (2) (3) (4) = (2) x (3) (5) (6) = (2) x (5) (7) = (6) – (4)
A 70 2 140 2 140 0
B 20 2 40 2 40 0
C 10 2 20 2 20 0
100 200 200
 Câu trả lời là không. Vì khi đó, giá trị xã
hội sẽ hạ xuống, hàng hoá bán ra với giá mức
giá rẻ hơn, người tiêu dùng sẽ được hưởng lợi
và sẽ không có doanh nghiệp nào thu được lợi
nhuận siêu ngạch.
Nhưng động cơ lợi nhuận siêu ngạch
không ngừng thôi thúc các doanh nghiệp ứng
dụng công nghệ mới, hiện đại vào những quá
trình sản xuất mới. Vì thế nếu xét trong từng
trường hợp thì GTTD siêu ngạch là hiện
tượng tạm thời, xuất hiện và mất đi nhưng
nếu xét trong toàn xã hội thì nó luôn luôn tồn
tại, là khát vọng, là động lực trực tiếp thúc
đẩy các doanh nghiệp ứng dụng tiến bộ khoa
học kỹ thuật vào sản xuất. Cho nên lợi nhuận
siêu ngạch sẽ luôn luôn tồn tại.
Tuy nhiên, không phải bao giờ sử dụng
máy móc hiện đại cũng thu được nhiều lợi
nhuận hơn so với lao động thủ công. C.Mác
đã chỉ ra rằng: các nhà tư bản không trả công
cho lao động đã sử dụng mà chỉ trả công cho
giá trị sức lao động đã sử dụng. Cho nên việc
sử dụng máy móc bị giới hạn bởi số chênh
lệch giữa giá trị của máy móc và giá trị của
sức lao động đã thay thế. Do vậy, tiền công
thấp sẽ ngăn cản việc sử dụng máy móc hiện
đại vào sản xuất bởi vì: lợi nhuận không phải
bắt nguồn từ giảm bớt lao động được sử
dụng mà là từ giảm bớt lao động được trả
công.