MUSTAFA ACAR Prof, Dr, Kinkkale Oniverstesiftisat Bolin 1. Girig Lee itibariyle bir dzgirluk felsefesi, /srgiirlik eksenli bir siyaset teorisidir. Bireye @ncelik veren, Szgtirligii degerler hiyerargisinin en tepesine yerlestiren, insanin dogustan getirdigi te- mel hak ve dzgiilikleri dnemseyen, bireyin huku- unun devietin organize giicii kargisinda korunma- sin Sngdren bir anlayrstir. “Hayat-hirriyet-milki- yet” liberal felsefeyi dzetleyen belki diisturdur. “Hiirriyet-adalet-barg” diistura da bunu tamamlayan, liberalizmin son tahlilde Szgiirliklerin korunmasin, adaletin tesisini ve bangin gergcklesti- rilmesini Gngéren bir anlayrs oldugunun yalin ifade- sidir. Liberalizmin siyasi ve iktisadi olmak Gzere iki ‘nem ayagindan s6z edilebilit iberalizmin siyasi ayagim, siyasi dzgiirlillerin ko- runmast ve en ist diizeyde yayanmast olusturmakta- dit, Bunun éngérdiigi siyasi diizen en iyi liberal de- mokraside ifadesini bulmaktadsr. Demokrasi siyasi iktidann bariset yollardan ve halkin rvzasina dayala olarak el degistirmesini mimkiin kilarken, bagina f= beral sifati almis olan demokrasi, bireysel hak ve Szginliklerin korunmasim, devletin sinurlanmasinave sivil alamin genisletitmesini Ongoren bir siyasal sistemi ima etmektedir. Liberalizmin iktisadi ayagim ise, bu yazimn da ko- nnusunu teskil eden, serbest piyasa ekonomisi olus- turmakiadir. Klasik liberal iktisadi dgreti Szel mil- kiyet,tercih ve segim Szgtirligi, rekabet, sit dev- let ve serbest ticaretten olusan bes temel siitun tize- rinde yikselmektedir. Serbest piyasa ckonomisi Sze! miilkiyet haklarinin korunmasim, tirtici ve tketci nin elindeki kaynaklant nereye harcayacajina bizzat kendisinin karar vermesini Sngdrmekte; rekabeti ‘megru bir kurum olarak kabul edip tesvik etmekte; devlet gictiniin simirlanmasm Sngérmektedir. Niha- yet liberal iktisadi doktrin,ticaretin serbest olmasini, serbestge milbadele edebilme Szgiirligiine sahip olmasm temel bir diistur olarak kabul etmektedir! bireylerin tr Ote yandan Iskim diinyast ve liberalizm iliskisi kar- ‘magik bir tartigina konusudur. Liberalizmin ne oldu- u ve liberal 6fretilere karst nasil bir tavwetakinmak gercktigi konusunda Miisltiman diinyada kafalarin bir hayli kangik oldugu bir vakiadir, Miislimentar arasinda liberalizmin dzgirlked degerlerine sahip cikmak gerektigini savunanlarin da, buna siddetle ‘arg gikanlarin da bulundu, genis bir yelpaze siz- Konusudur. Ancak son onyillarda diinyada meydana gelen geligmelere Souk Savasin bitmesi, kiresel- legme siireci, mtldahaleci sistemlerin bayanstzli- dana- kayitstz kalamayacagumtz igin, liberalim ve liberal politikalann Misliiman diinyanin da gtinde- mini daha fazla isgal etmesi kaginilmazdh Bu gergevede bu yazida, liberalizmin iktisadi mode- Ii olarak serbest piyasa ckonomisi tarigilmaktad: Once piyasaci gériis ile kumandaci gériig arasindal tarihsel gerilime deginilmektedir. Bunun ardindan serbest piyasa modelinin temel kurumlan olarak Szel miilkiyet, tercih ve givisim Szgirligi, rekabet, sinurlt devlet ve serbestticaret irdeleamektedir. Son bolimde ise islam ve piyasa ekonomisinin uyumu, iki olgunun birbiriyle gatisma iginde olup olmadij konusuna deginilmektedir? 2, Liberalizmin iktisadi Modeli: Serbest Piyasa Ekonomisi 2.1, Piyasa ile Kumandacibk Acasmdaki Tarihsel Gerilim Esasen insanoglunun esyaya bakist ve dis diinyayt anlama ve yorumlama bigimi agisiadan baslica iki zihniyet gergevesine sahip oldugu séylenebilir: ya- saker ve serbestiyetei zibniyet, Bu ziniyetsel ayns- ‘manun siyasette Karsthgh strastyla, savasgt ve bans zihniyet; iktisattaki Kars ise serbest ticaret¢i ve orumacs zibniyet, ya da piyasaci ve kumandaci zih- niyet olarak adlandiniabilir. Iktisat tarihi boyunca piyasaet zihniyet ile kumandact zihniyet arasinda siirekli bir gerilim ve miicadele olagelmistir. 1776'da yayimlanan ve modem iktisadin bagucu ki- (abi olarak kabul edilen Milletierin Zenginligi ad eserinde Adam Smith piyasact modelin temellerini atmistir, Dogal Ozgitrliikler Modeli adint verdigi bu modelin 3 Snemli ayagi vardhr: Szgiitlk, kigisel g1- kar, rekabet (Skousen, 2005:20) Liberalizm Szii itibarlyle bir ézgiirlik felsefesi, ézgiirliik eksenli bir siyaset teorisidir. Bireye dncelik veren, dzgiirligét degerler hiyerarsisinin en tepesine yerlestiren, insanin dogustan getirdigi temel hak ve ézgiirliikleri énemseyen, bireyin hukukunun devletin organize giicii karsisinda korunmasin: éngéren bir anlayistir. iktisat carihi boyunca Smith’in basin gektigi serbest piyasa modeli ile bunun kargisinda yer alan devletgi- kumandaci model arasinda kayasiya bir miicadele ‘g6rilmistir. Yukanda sézi edilen zihniyet ayrigma- st agisindan bu miicadele aym 2amanda bireyci mo- del ile kollektivist modetin gatismasidir. Bu gergeve- de Karl Marx’m basint gektigi sosyalist-kollektivist ekol Smith'in énerdigi serbest piyasaci modele top- tan Karst gikarken, Keynes*in basint gektigi devletgi- miidahaleci ekol ise piyasuc modele toptan karst ‘ukmamakla beraber, piyasanin kendi haline burakil- mast helinde strecin krizle sonuglanacagiu, sorun- Janin g6ziimié igin devletin ekonomiye aktif midaha- ede bulunmast gerektigini ileri siirmiigtiz® Skou- sen’in (2005) ilging yaklasimunt izleyerek denebilir i, Smith, Marx ve Keynes’i, ortaya attiklan fikirle- in Ulkelerin dzgirleymesi ve zenginlesmesine yap- tuklan katlays esas larak “totem dire" yalelagumy- 1a bir suralamaya tabi tutmak gerekse, Smith en tepe- de, Keynes ortada, Marx ise en alta yer alacakt iki yiizyth askin bir tarihsel siireg igerisinde bireyci ve kollektivist, piyasact ve kumandact model arasin- SAYI15 SONBAHAR 2009 ESKIVENI 19daki miicadele galkantily, inili-gikash bir seyir izle- yerek bugiine kadar gelmistir. Yirminci yiizyilda yae sanan deneyimleristginda, ézellikle yizyilin sonla- tina dogru sosyalist sistemin cokmesi ve devletgi sistemin agar maliyetlerinin goriilmesi izerine bitin diinyada serbest piyasa modeline bir yénelim olmus- tur, Bu baBlamda, basta eski sosyalist-komiinistsis- temle yénetilen iikeler olmak iizere pek ok tilkede Szellestirme, devietin Kiigiiltilmesi, koruma oranla- rnin distirilmesi, serbest ticaret anlasmalan ve re- kabetin tesisine yénelik piyasact reformlar yapulmis- tor te yandan islam diinyast ve liberalizm iliskisi karmasik bir tartigma konusudur, Liberalizmin ne oldugu ve liberal dgretilere kargi nasil bir tavir talanmak gerektigi konusunda Miistiiman diinyada kafalarin bir hayli karisik oldugu bir valaadir, Liberal demokrasi ve serbest piyasa modelinin geg- tigimiz yiizyilm son geyreginde kazandis basandan sonra F. Fukuyama gibi distinirler “insanoglunun ideolojik arayisinin sonuna gelindigi” anlamunda ta- rihin somunu ildn etmnis olsa da, bunun fazla aceleci bir yaklagim oldugu ortadadsr# insan dogast degis- ‘medigi siirece insanoglu ctrafindaki diinyayt anlam- Jandirma arayisinda bireyci veya kollektivist, ku- ‘mandact veya piyasact olmak iizere kabaca iki fark- ‘i kulvarda kosmaya devam edecck, birinin ak dedi- ine Sbiird kara, birinin iyi dedigine ObGrd kot di- yecek, dolayisiyla farklt ideolojik araysslar da, fark- Ii sistemler ya da modeller arasindaki gerilim ve ga- ‘ngma da kiyamete kadar devam edecektir. Nitekim 2008 yihnin Eylil ayinda ABD*de patlak veren ve kisa siirede biitin diinya ekonomisini etki- si altima alan, “yiizyilin krizi” olarak nitelenen kiire- sel finansal krizin nedenleri ve ctkis yollan dzerine baslayan hararetli tarnigmalar piyasact model ile devletgi-mildahaleci model arasindaki miicadelenin yeniden alevienmesine yol agmisti. Diinyaya daha kollektivist bir zihniyetin penceresinden bakanlar ‘krizi piyasanin ve liberal kapitalist sistemin bir krizi olarak girirken, daha bireyci ve piyasact bir zibni- yyetin penceresinden dinyaya bekanlar krizin eses 20 ESKIYENI SONBAHAR 2009 SAY 18 itibariyle piyasanin degil, miidahaleciligin ve devlet- giligin krizi olarak yorumlama ejilimindedirier> 22, Serbest Piyasa Ekonomisinin Kurumlant 2.2.1, Oael mitkdyet zel mitkiyet kurumundan kastedilen, esas itibariy- le milk edinme ve edindigi milk tizerinde serbestge tasarmufta bulunma hakkidir. Ozel milkiyet haklarie rin korundugu bir ekonomide bireyler emeklerinin kkargihginda elde ettikleri gelirle istedikleri milkit ‘edincbili, kendilerine ait milk istedigi yekilde kul- lanabilir; ister kendileri kullamr, istererse bir bedel karsiliit veya bedelsiz olarak baskalarina devredebi- lirler. Miilk, baskalanin saldinsindan, tecaviizin- den, misaderesinden korunmustur. Ozel miilkiyet kurumunun dnemi ne kadar vurgulan- sa azdhr. O kadar ki, 6zel mitkiyet kurumunun olma- digs yerde uygarlijin olmayacagim, nesilden nesile aktanlacak eserlerin meydana_getirilemeyecegini séylemek indimkiindir. Bunun nedeni insan dogasin- da var olan, kendine ait olana dzen gdsterme, baska- lanina ait olamt nispeten ihmal etme egilimiir. Insan kendi evine baskalarinin evinden, kendi arabasina baskalannin arabasindan, velhasil kendi malina bag- kasinin malindan daha fazla zen gistermektedir. BV sahibi evine kiracidan daha fazla zen gistermekte, ama belediye otobiistiniin soférti araci kendi aracina ayasta daha az, dikkatle kullanmaktadir. Sonugta &zel milk daha Szenli kullantldig ve daha iyi baki- smu yapildigsigin daha wzun mili olmakta; herke- se ait olan ortak mallar, “orta mallann trajedisi”® kavraminin ima ettigi dzere bakimsizlga, kisa Smirltige ve yok olmaya mahkiim olmaktady. ‘S8z konusu ilke aslnda sosyalist ekonomilerin diin- ya capindaki basarsiziii. konusunda cok seyi izah etmektedir (Reed, 2008:216). 2.2.2. Kisisel Gikar Arayr Tercih ve Girisim Ozgiirlaga Kisisel gikar pesinde kosmak, “menfaatperestlik” olarak algilanmakta ve geleneksel kiltirtimtizde pek hos karstlanmamaktadir. Kendi menfaati pesinde Kosmak “bencillik” olarak gérildigi ve Ortik ola~ tak Kendi menfaati pesinde kogan birinin mutlaka baskalarnin aleyhine galipryor olacai varsaytldiga ‘gin, liberal iktisadi Ogretinin kisisel gikar arayisint mesru gormesi biryoklar tarafindan elestirilmekte- dir, Bunda sahip oldugumuz. kollektivist-cemaatgizibniyet arkaplamimn etkisi oldugu kadar, Adam Smith’in “g6riinmez el” 6gretisinin iyi bilinmemesi- nin de payt oldugu sdylenebilir. ‘Smith esasen kigisel menfaat ile toplumsal menfast arasinda ille de bir uzlasmazlik ve gatisma aramanin yanlts oldujunu, kisi kendi menfaati pesinde kosar- ken aym zamanda “gértinmez bir el” tarafindan top- Jum menfsatine de hizmet etmeye yonlendirildigini ileri sirmektedir, Smith’in klasik émegine gére sof- ramizdaki et, ekmek ve sirtimizdaki elbise ne kasa- bin merhametinden, ne firineini ne de terzinin iyi- likseverligindendir. Bu insanlarn her biri aslnda kendi ekmek parasim kazanmanin pesindedir; ama bbumu yaparken ortaya koyduklan tirinler baskalant- nin karmim doyurmaktadir. Béylece kisi kendi men- faatipeginde kosmakla gofunlukla toplumun da menfaatine destek olmus olmaktadir (Smith, 1965:14).? Bu gercevede serbest piyasa ekonomisinde tiketici- ler (alctla) tercih dzgirliitine, tireticiler (satictlar) sirisim SzgtirlUgiine sahiptir. Bu konudaki kararlar merkezden kumanda ile verilmez;tiketici cebindeki paranin ne kadarina ne satin alacagia, iretici de elindeki kaynaklarla neyi ne kadar dretecegine ken- disi karar verit. Serbest piyasa ekonomisinde merke- 7i planlamaya, fiyatlarin devlet tarafindan belirlen- ‘mesine, toplumun kaynaklarimin hangi sektére akit- lacaina siyasetin veya birokrasinin karar vermesi- ne yer yoktur. Birey parasinin patronudut. 2.2.3. Rekabet Serbest piyasa ekonomisinin temel kurumlarmdan biri de rekabottir. Bu baglamda rekabetten kast edi- en mafyavari yéntemlerle rakipleri piyasadan kov- mayt hedefleyen yildima gabalan degil, hukukun smirlan iginde, fiyatta ve kalitede yangmaktr. Piya- saya giris-cikisin serbest olmast esasti; isteyen fir- ma istedigi piyasaya girmeke, isteyen de istedigi pi- yasadan gikmakta serbesttr. Yasalarla piyasaya giri- sin yasaklanmast ve bu yolla devlet tekelleri yaraul- ‘mast serbest piyasa ekonomisinin mantigina aykin- dir, Yasal gergevede kalmak koguluyla, baz dogal veya sonradan yaratilan avantajlan sayesinde bazi firmalarin zamanla fiyatta ve kalitede rakiplerinden stim hale gelmesi, bunun sonucunda da piyasada airhkl bir konum kazanmasma kimsenin bir diye- cegi yoktur. Tersinden, fiyatta ve kalitede yansama- gt icin piyasada tutunamayan firmalanin zamanta piyasayt terk etmelerinden daha dojal bir sey ola- maz. Serbest piyasa ckonomisinde devlet kendi eliy- Ie tekeller yaratmadigi gibi, firmalarin rakiplerini safdisi etmek igin giriebilecekleri yasal olmayan yontemlere karst durmak, adaleti saglamak, mafya- tin piyasaya midthale etmesine engel olmak da devletin girevidit. Serbest piyasa ekonomisinde devlet batmakta olan higbir firmayt kurtarmakla yi- Kiimlit degildir; devlet kurtanict “baba” degildir; ya- salan uygulamakla gdrevii tarafsxz hakemdir Rekabetin sonucunda fiyatin digmesi, rin gegidi- rin bollasmasi ve diriin kalitesinin yiikselmesinden en cok yararlanacak olanlar ise, kuskusuz tiketici- lerdir, Bu anlamda serbest piyasa ekonomisinde pat- ron, tiketicidir: higbir firma kimseyi kendi malin: satin almaya zorlayamayacagt icin, piyasada tutun- mak isteyen, satislarint artinp igini biiytitmek iste- yen her firma misterinin beenisini kazanmak, onun intiyag duydugu ve para ddemeye haar olduiu Airinleritespit edip tiretmek durumundadit. Misteri- ye kendini sevdiremeyen, mtisterinin radi driini tiretmeyen, kaliteyi yiikseltip fiyat distiremeyen bir firmanin, serbest piyasa ekonomisinde uzun vadede piyasada kalma sansi yoktur. Esasen insanoglunun esyaya bakis1 ve dig diinyay anlama ve yorumlama bicimi agisindan bashica iki zihniyet cercevesine sahip oldugu sdylenebilir: yasakg1 ve serbestiyetci zihniyet. Bu zihniyetsel ayrigmanin siyasefte karsilig sirastyla, savage! ve barigci zihniyet; iktisattaki karsihgt ise serbest ticaretci ve korumact zihniyet, ya da piyasaci ve kumandact zihniyet olarak adlandmiabilir. 2.2.4, Smirh Devlet Devletin varligimn gerekliligi, zorunlulugu, siyasi ve iktisadi hayattaki rold ve agarliginin ne olmasi ge- rektigiyle ilgili gorisleri Og bashk altmda toplamak rmiimktindir: devletsizlik, ejderha devlet, ve simirh devlet. ‘Anaryistler ve bazi anarko-kapitalistlerin savundugu birinei gorge gore devlet bir yagma ve talan araci- ir; devletin varlgs biteysel Szgirlikler izerindeki en bilydk tehditt. Devlet higbir sorunu gézmedigi SAYI 16 SONBAHAR 2009 ESKIYENI 24sibi, aksine soruntan daha da arte; devlet gSztimin del sorumun bir pargasidir; metaforik bir ifadeyle, “devletin bastigr yerde ot bitmez.” Bu nedenle de ‘yapilmast gereken en iyi sey, devletten kurtulmaktur, Bu gériy devlete ilgili iki asin ugtan biridir. Devlet konusundaki diger asin ugta ise ejderha dev- letgi g6rig yer alir. Buna gore her sey devletigin ol- ‘malidir. Devlet millet igin defi, millet devletigindir. Bireyin ve cemaatin varhjh ancak ve ancak devletin varlii ve btiinmer biitinligitiginde anlam kazannr. Bu nedenle de vatandasa diigen, devlete kaystsiz sartsiz itaat etmek, devletin icraatlanm sorgulams- ‘mak, “varchr bir hikmeti, en iyisini devlet bilyikleri- iz bilir” anlayist iginde hayatim sirdirmektit. Bu- na gore her sey devletin milkiyetinde olmalt, vatan- das her eylemini devletin bilgisi ve izni dabilinde yapmaly; bireyler ve kurumlar kendi haline buraktl- mamalidit. Bu baglamds, sivil toplum ve bireysel hak ve ézgiirliikler tehlikelidir, vil toplumun genis- leyip giiclenmesine izin verilmemelidit. Nitekim 2008 yslinin Eyliil ayinda ABD’de patlak veren ve kisa ekonomisini etkisi allina alan, “yiizysln krizi” olarak nitelenen kiiresel finansal krizin nedenleri ve g1las yollart iizerine baslayan hararetli fartigmalar piyasaci model ile devletgi-miidahaleci model arasindaki miicadelenin yeniden alevienmesine yol agmustir. Bu iki asim ucun arasinda yer alan “orta yolcu” gé- 1g ise simrh devlet gorigidtir. Buna gore adalet ve ‘iventigin saglanmast igin merkezi bir otoriteye ih- tiyag vardit. Klasik liberal iktisat 6Bretisini geistiren diigiicler sunrh devlet gorigiin benimse Devlet ig givenlik, dig givenlik ve adalet gibi, piys- sanin kendi kendine basanyla ‘iretmesinin zor oldu- iu hizmetleri Gretmeli, Oteki iktisadi faaliyetleri pi- yasaya burakmalidir. Iskog Aydinlama geleneiinden gelen ve dogal Szgirliin erdemlerini savunan, mo- dem iktisadin da Kurucu Onderlerinden biri olan Adam Smith’e gére devietin tig amact vardi: “Bir devleti barbarhim en asagsindan zenginligin en tst seviyesine gikarmak igin ashinda gok bir sey gerek- mez: bans, diigik vergiler ve kabul edilebilir bir aadalet yénetimi” (Danhert, 1974:218), 22 ESKIVENI SONBAHAR 2009 SAYI 15 Devletin giciindin simrlanmamasinin tehlikelerine Lord Acton bilgece uyansiyla dikkstimizi gekmistir: “iktidar yorlasma eilimindedir; mutlak iktidar mu- hhakkak yozlasur.” Yetkileri simrlanmanys, kendisine ‘emanet edilen otoriteyi ve kaynaklan yerinde kulla- up kullanmadiga denetlenemeyen, geffat ve hesap verebilir olmayan bir deviette giirtime, yozlasma ve adaletten ayrilma kaginilmazdir, Dahast, bu takdirde devlet birilerinin iktidar hursim tatmin etmenin araci haline gelebilit, vatandagim hayatt igkence ve trl baskalarla cchenneme dénebilir. 2.2.5, Serbest Ticaret Serbest piyase ekonomisinin dogast geregi dayands- &t vazgegilmez kurumlardan bir de serbest ticareti Buna gore bireyler veya firmalar, trettikleri seyleri baskalanyla serbestge miibadele edebilmelidirler. Ticaret hem igerde hem de smur dtesi bélgelerle ser- bestge yapilmal, serbestticareti engelleyen kisitla- ‘malar ve korumalar kaldinimalder Serbest ticaret ile korumacitik atasindaki gattyma sok eskilere dayanmakta olup, modem iktisat heniiz felsefeden aynlip bagimsiz bir bilim dali haline gel- mezden dneeki devirlere kadar geri gitmektedir. Yu- kanda zibniyet aynsmast vurgulanurken de belitil- igi iizere, tarihsel seyri iginde genel olarak bariga, serbestlie ve diga agilmaya odakli zihniyet serbest ticareti savunurken, savasa, yasaksihiga ve ige ka- panmaya odaklt zihniyet korumaciliktan yana ol- mustur. Serbest ticaret ve korumacilik her devirde farkli toplumlar ve ilkelerde kendisine taraftar bul- rmustur. Her iki tarafin da pozisyonunu haklskagir~ ‘mak igin saris bir dizi argiman vardsr. Korumacihk taraftarlaninin sanldigi gerekgeler ara- sinda dne gikantar milli giventik, bebek endistrileri koruma, issizligi azalima, dis ddemeler dengesi agiklanmn kapatilmass, gocuk isgicit kullammin Gnleme, cevrenin korunmasi ve ig pazarin yer tire- liciye tahsis edilmesi sayilabilir. Buna karsilik ser- best ticaret taraftarlan da pozisyonlarim savunacak argiman bulmakta korumacilik taraftarlanndan asa~ 1 kalmamakta, en az esit sayida kargi argiiman ileri siirmektedirler, Serbestticaret taraftarlarina gre ko- rumacilik mal ve hizmet arzimt kasttlamakta, mal ge~ sidini azaltmakta ve fiyat yiksclimek suretiyle ti keticinin sémiirilmesine yol agmaktadr. Aynca ko- ruma duvarlan arkasinda desteklenen bobck endis- triler hig biiyiimemekte, devletin destekledigi ve igpiyasada tekel konumundaki firmalar teknolojiye yatirim yapmadiklan igin rekabet gic) kazanama- ‘maka, ithalatin kasitlanmastyla -ticaret ortaklarim- zn da benzer tepkide bulunmast yiizinden-ihracat cndiistrileri zayiflamakta, dolayrsiyla korumacihigin istihdam Konusunda net bir kazanct olmamaktadbr. “Yerli malt yurdun malt, herkes onu kullanmalt” slo- ‘ganmnin ima ettigi sartlandirmaya uyarak gayet tike- ticiler fiyat ve kaliteye bakmadan yerli malt kullana- ‘cak olurlarsa, Kalitesiz mallara daha yiksek fiyat ‘Sderneleri kaginilmazdit. Dolayisiyla, serbestticaret gerek mal ve hizmet arzinm bollasmast, gesidinin artmast ve fiyatinin ucuzlamast yoluyla tiketicinin; gerekse rekabetin etkisiyle teknolojiye yatirim sonu- cunda gelecek rekabet glicii sayesinde lreticinin re- fat agisindan daha iyidir. Nitekim empirik veriler de serbest ticaretgi ilketerin korumacr Wkelere ki- yasla daha hizh bilyiyen, sosyo-ckonomik gisterge- leri daha iyi, daha mireffeh ilkeler olduklarina iga- ret etmektedir* 3. islam ve Piyasa Ekonomisinin Uyumu Sorunu Islam ve piyasa ckonomisinin uyumlu olup olmadi- &, ya da Islam's piyasa ekonomisine cevaz verip ‘vermedigi getrefil bir sorundur. Mistimantar arasu dda her iki g6riigi de savunanlara rastlamak miim- indir? Bu saurlanin yazarina gore islam ile piyasa ckonomisi arasinda bir uyum sorunu yoktur; fskim piyasa ckonomisi ile uyumludur, piyasa ckonomisi- nin temel kurumlariain higbiti Islim’in yasaklady veya cevaz, vermedigi bir kurum degildir. Islam ile kapitalizm veya serbest piyasa ekonomisi arasinda bir paralellik kuran griglere getirilen yay- ‘gm bir clestri, Islam’in “kapitalizmden harcketle” megrulastinimaya galisilmasieir Bir zamanlar Islam ile sosyalizm arasinda kurulmaya galisilan peralellik simdi de Islam ile kapitalizm ve Islém ile piyasa ‘ekonomisi arasinda kurulmaya galiglmaktadit. Oysa islam’sn degerleri olarak bize Ofretilen degerler—ér- negin, kimsenin malina géz dikmeme, hakkindan fazlasimt almama, mazlumlant ve yoksullan gézet- ‘me, adil olma, mistif olmama, drist olma vs.~ ka- pitalist degerlerle uzlasmaz. Bu gortiste birmebze hakbiik pay1 vardu. Islamia bir zamanlar moda olmus ideolojiler arasinda parale!- likler kurma girisimleri olmustur; mubtemelen gele- ccekte de olacaktsr. Ancak bu, Islim ile piyasa ekono- ‘isi uyusmaz gOrigtind hak gikarmamaktady. ‘Vurgulamak gerckir ki, Miisltiman diinyada yasa- yan, saget olsun solcu olsun hemen her kesimden ou insanin kafasindaki "kapitalizm” imaji, ayn zamanda bu kavramin mucidi olan Karl Marx'n 19. yilzyil ortalarinda, kapitalizmin dogus evresinde yasanan sikintilan esas alarak yaptigu kapitalizm g- ‘ziimlemesiyle bigimlendigi igin, kapitalizm ile ada- let, israftan kaginma, kimsenin malinda g6zii olma- ‘ma... gibi degerleri yanyana koymay1 aklimiz alma- maktadir, Oysa “islam’m degerleri kapitalizmle uyusmaz, nokta” seklinde bir yargiya varmadan én- ce biraz diisiinmek, aynntlar fizerinde kefa yormak gerekmektedir. Bu baglamda, 6zellikle iki noktanun altim gizmekte yarar vardut Devletin varliginm gereKliligi, zorunlulugu, siyasi ve iktisadi hayattaki rolii ve ajurhgnin ne olmasi gerektigiyle ilgili giriisleri tig baghk altinda toplamak miimkiindiir: devletsizlik, ejderha devlet, ve smurli deviet, Birincisi, g6k kubbenin altmnda tek bir kapitalizm yoktur, Her ulusun, devietin veya dlkenin uygulama- sida kendine 6zgii farklihklari olan, cesitli "kapita- lizmler" vardi Kapitalizmin Anglo-Sakson versiyo- nu Iskandinav versiyonundan, Amerikan versiyomu ksta Avrupasi versiyonundan, Japon versiyonu Cin versiyonundan farklidir. Durum boyleyken, bu uy- gulamalann tdmtind "kapitalizm" bashigi altinda bir gonellemeye tabi tutup “pdpe atmak” dogru degildir. Atalanmizin dedigi gibi "Seytan, ayrntilarda gizli- din” ikincisi, kapitalizmin “sermayenin egemenligi” ola- rak tammmlanabilecek, tk tek tlke uygulamalarinda- ki farklan g6z ardi eden en genel ve soyut tanumi ele alindiginda bile, “devletci-tekelci Kapitalizm” ile “piyasaci kapitalizm” arasinda bir ayrm yapmak ge- rekmektedir. Bunlardan birincisi rekabetten hazzet- ‘meyen, piyasaya giriglerin devlet eliyle yasakland- &, tekelci, deviet destegiyle ayakta duran sirketlerin is rekabete karst korundugu bir kapitalizm tiridir i, merkezden kumandal: sosyalist modele bir hayli yaklagmaktadir. Piyasact kapitalizm dedigimiz ikin- Ci versiyon ise rekabet temelli, disa acik, serbest ti caretgi,iktisadifaaliyetlei bireylere ve piyasaya bi- SAYI15 SONBAHAR 2009 ESKIYEN! 23rakan, ademi merkeziyetgi bir kapitalizmdir ki buna serbest piyasa ckonomisi denmektedir. Bu bilgilerin iginda guna sdylemek mimkiindtir: kapitalizmin devletgi-miidahaleci-tekelci versiyonu gil, ama serbest piyasact versiyonu, Gze! miilkiyet hhaklan, tasarruf, yatirm, israftan kaginma, kaynak- Janin etkin kullanim, herkesin emeinin ve yetene- finin karguhgm almasi (adalet) gibi kavramlarla son dorece banigik, bu kavramlan hararetle savunan bir iktisadi drgiitlenme tarzadit. Bu saturlarin yazan, Islam ile kapitalizmi ille de uyusturma, ikisi arasinda ille de bir paralellile kurma derdinde dewildir. Ancak Islém’m bir “din,” kapita- lizmin bir “iktisadi Srgiitlenme tarzi” oldugu unutul- mamahidr. [kisi birbirinin altematifi degildir; dota- Aa bu iki olgunun birebir kiyaslanmast miimicin degildir. Benzer sekilde, Islam bir din, liberalizm bir (gevsek, esnek) ideolojidir, Islam, hayatin anlam ve amaci nedir, insanoglu nereden gelip nereye gitmek- tedir, erdemli insan kimdir, 6lim Stesinde insanog- lunu nasil bir akibet beklemektedir,.. gibi sorulara cevap veren, beseristii bir Varhk’in vaz’ettigi bir islam bir din, liberalizm bir ideoloji, kapitalizm liberal dgretinin iktisadi Srgiitlenme tarzidir. Kapitalizmin bu anlamda alternatifi islam de@il, sosyalizmdir. ilhi disturlar, emirler ve yasaklar manzumesidir. Liberalizm ise farklliklar iginde bir arada savasma- dan nasil yagam, bunun siyasi ve iktisadi gerekleri nodir sorusuna cevap arayan, insanlar tarafindan ge- listiilmiy gevgek bir idcolojiir. Ikisi aym sorulara cevap aramadiklan igin de birbirinin altematifi de- fildir, bire bir layaslama yapilamaz, ikisi arasinda “cargilikltdislayscs,” birinin varigs digerini yokluga mahkim edici bir geliski szkomusu degildir. is- ém’in dniine diinyevi ideolojiler veya sosyo-ckono- rik Srgiitlenme tarzlanyla akraba birtakim sifatlar konmast da islam’in yetersizligine delélet etmez."® {slam bir din, iberatizm bir ideoloji, kapitalizm libe- ral dGretinin iktisadi Srgitlenme tarzidir. Kapitaliz- ‘min bu anlamda alternatifi Islam degil, sosyalizmdir. ‘Bu baglamda burada sadece bir gdzlem yapip, bir de tespilte bulunmakla yetinilecektir.” 24 ESKIVENI SONBAHAR 2009 SAYI 18 Att gizilmesi gereken gézlem sudur: kapitalist sis- temler uygulamada merkezden kumandact sosyalist sistemlerden refah yaratma ve yoksullukla miicade~ lede, bireysel hak ve Szgirliklere imkan tanmada aha baganhidir, Bunun en canlt kant, son yarum yiizyilda dinyanin yagadija deneyimdir. Eski SSCB semsiyesi altinda toplanmis sosyalist ekonomiler ABD ve Bat Avrupa’nin Snciltik ettigi kapitalist cekonomilerle teknolojide ve refeh dretmede yarsa~ ‘mamislar; 1980"1i yillarin sonlarinda da toptan iflas cetmislerdir. Yapiimasi gereken tespit de gudur: kapitalizmin “serbest piyasact” versiyonunun temel kurumlanyla {slam’in temel kaynaklant ya da ilkeleri arasinda bir uyumsuzluk yoktur. Yukanda agimlandigs Gzere, serbest piyasa ckonomisinin 5 temel kurumu vardhr: 1, Ozel milkiyet, 2, Tercih ve girisim Szgirligi, 3. Rekabet, 4. Sinirh devlet, 5. Serbest ticaret. Kur’an ‘ve sahih siinnet gibi Islam'n temel kaynaklant bu ku- rumlan yasaklamadigs gibi, tam aksine bunlan hara- retle desteklemektedir. "Miilkiind tecaviizden koru- ‘maya galigtrken dlen gehitti" hadisi dzel milkiyetin dokunulmazliginn en acik Islami kant. Insanla- nin goluk-gocugunun rzkam kazanmak ve kazandi- Bam harcamak konusunda yetkilerini baskasina dev- retmelerini emreden bir Islami hiikiim yoktur; her- kes kendi parasinin ve sahip oldugu kaynaklarin pat- ronudur (tercih ve girisim Szgirligii). Bu konuda sadece Misltimanlara igki, kumar, zina gibi haram yollara para harcamamalan emredilmektodit. 1s- limm’da rekabet, alice satiet arasinda pazarlik esas- tur; malin pazara gelmeden tireticinin elinden yolda almp pazarda yiksek fiyattan satiimast caiz. g6ril- rmemistir; fiyatlan sabitlemesi (tavan fiyat) talepleri- ni Hz, Peygamber kabul etmemistir; fiyatlain pazar- da, alicilarla saticanin temasi ve pazarligi sonucu olugmast esastir. Ticaret dteden beri tesvik edilmis, “nzkin onda dokuzunun ticarette oldugu” sdylen- mistir. Ticaret kervanlarmun Sniinii kesme girisimle- rine karst Miisliiman toplum savagmistir. Miistiman tacirler Arap yarmadasindan gikip o ginkii dinya- nin en uzak kégelerine, Uzak Asya’ya, Kuzey Aftika ve Endiilis’e kadar ticaret kervanlan gbtimmiisler- dic, isldm'da stmesie ejderha dovietin deGil, smh, hesap verebilir devletin esas oldugunun birgok deli- Ii vardir, Hz. Peygamberin Medine'de “Medine Ve- sikast” olarak bilinen belge ile her kesimin hak ve yukamidlaklerini kayit altina almast; Hz, Ebu Be-kir'in Miisliman topluma yaptifa “Dojru yolda gi- dersem bana itaat edin, gitmezsem etmeyin” gagnist; Hz. Omer'in rizasim almadan bir gayri-Miislimin arazisine yaptirdigi camiyi -kendisini haksiz bulan ‘yargt karan iizerine- yiktirmayt kabul etmesi,.. bun- lar arasinda sayilabilir. Kisaca, serbest piyasa cko- nomisinin temel Kurumlanyla islim arasmda bir uyusmazhk, bir gatisma yoktur!? 4. Sonus Sosyalist sistemin gdkmesi ve Soguk Savagin bitme- siyle bitin diinyada popiller hale gelen, sevenleri kadar hasimlarmm da cok oldugu bir ideoloji olarak liberalizm, Mésliiman dinyamn kayitstz kalamaya- ccajt bir ideolojidir. Her ne kadar 2008 sonlanndan ‘bu yana tim diinyay: etkisine alan kiiresel ekonomik icrizi kapitalizme ve serbest piyasaya baglayan po- piiler anti-liberal yaklastmlanin etkisiyle bugtinlerde youn bir clestiri bombardimanina ugrasa da, libera- lizm ve liberal siyasi-iktisadi yaklagimlar 6niimiiz- ddeki onyillarda dtinya gindeminin en Onemali tartg- ma konulart arasinda olmaya devam edecektir. Bu gergevede Masliman diinya liberalizm ve liberal ‘gretiden beslenen teori ve politikalan yakindan ta- numak, gerekirse bunlarla hesaplasmak durumunda- dur, Maalesef, gerek Gazali-ibn Risd gatigmasinda Gazali tarafinin, Mutezile-Ehli Hadis gatigmasinda a ikincilerin galip gelmesi, gerekse 17. yazyildan ‘bu yana Batt karsisinda stirekli gerileyen ve dstinli- tin Batya kaptinimasimin yaretty travmanin etki- siyle, Miisliman diinyada daha gok radikal, Selefi, Marksist, kollektivist ve yasakgt yaklagumlar daha popiiler olagelmigtir. Oysa Miistiimanligindan vaz~ gegmeden ve higbir komplekse kapilmadan diinyaya daha Szglirlikeli, daha serbestiyetci, daha bireyci bir pencereden de bakmak miimkiindiir. Bu baglamda, Misliiman dtinyann gerek kendi sorunlarina, gerek- se evrensel soruniara géziim bulma araytst srasmda yeni geyler sdylemek isteyen Miisliman aydinlann Relistirecegi siyasi ve iktisadi modeller, Sgretiler, ya da yaklasimlar liberal gelenegin engin birikiminden ‘Snemli dlgiide yararlanmak durumundadrr. Bu yazida liberalizmin iktisadi modeli olarak serbest piyasa ckonomisi tahlil edilmis, Islam ile serbest pi- yyasa ekonomisinin uyumu konusu irdelenmisir, Kaynaklanin nasil paylagilacagh ve dretim-tiketim- yatinm strecinin nasil organize edilecegi konusun- da, bugiinkii bilgilerimiz tsiginda elimizde son tah- lilde iki model meveuttur: kumandaci-merkezi plan- lama modeli ve serbest piyasa modeli. Serbest piyasa ekonomisi, klasik liberal iktisadi 6y- reti Uzerine bina edilen, kaynaklarm merkeriyetgi bir tarzda deil, adem-i merkeziyetgi bir tareda dagi- tumasint; ne, ne kadar, nasil ve kimin igin dretilecek sorusunun cevabinm merkezi otorite tarafindan de- il, alteilar ve saticlar, yani piyasa tarafindan veril- ‘mesini Gngoren bir iktisadi Orgitlenme tarzudir. Ser- best piyasa ekonomisinin tzerinde ylkseldigi 5 te- ‘mel situn vardir:8zel mitkiyet,tercih ve girisim o2- slirligi (kigisel yarar ve kar arayist) rekabet, simult devlet, serbestticaret. Son béliimde tarusildigytize- re, bunlardan higbiri islim'm temel 6gretileriyle ge- lisen veya catigan kurumlar deildir. Aksine fslamm'in temel kaynaklarinca dvillen, desteklenen, tesvik edi- Jen kurumlardir Misliimanlanin din ile ideotojiyi birbirine kangtr- ‘madan, birini digerinin yerine koymadan, temel ina- rmslaniyla geliskiye digme endigesi tagimadan liberal fikriyatt daha yakindan tana ve ondan yararlanma yoluna gitmeleri kendi menfaatlerinedir Hil dipnotlar "Liberal gelenek iginde fark kollardan sz etmek mim- kinda, Daha gok ABD "de geligen modern liberal gelenck, lasik liberal gelenege kryasla daha devleti, daha mida- halevi bir gizgiyi tomsil ctmoktedit. Bu makalede serbest piyasa ekonomisinin temeli olarak Klasik itsadi liberal agelenek esas alms, ‘Ancak bu getrefil konunun sim hacimde bir makale kap- saminda derinligine tablil edilmesinin mikiin olmadigt heurlanimalid. Iicisatta piyasact ve kumandact gelenedin micadelesi ve liberal iktisadin yakselisinin hikayesi konusunda bkz. Acar (2008). ‘Bu konudaki tartismalar ign bkz. Fukuyama (tarihsz) ‘Bu konudaki tarasmatarigin bkz. Acar (2008). Bir toplulugun orak mal olan, dolayisiyla sahip cikacak kimsesi olmayan nesnelerin sabipsiz, bakimsiz ve ilgisiz ‘alma veya agin kullanim sonucu yok olma durumuna gel- ‘mes Kamu milkiyetinde olan kaynakdlann agi kullarim ve bakimsi2 burakalma eilimi (Demir ve Acar, 2005:310), ‘Smith meshur eserinin Turkge gevirist ign, Onegin ble. Smith (2006). ‘Bu konuda daha geniy bir tartigma igin bkz. Acar (2004), Gwartney vd. (2008). ‘Bu konudaki tarugmalar igin Smegin bkz. Ahmad (2005), ‘Acar (2009), ' Radikal-Selefizibniyetin penceresinden fskimi kaynakara akan ve diinyayt savasg-yasake-kollektivist bir gizle SAYI15 SONBAHAR 2009 ESKIVEN! 25kyanlen rahatsizedecek olsa da, una sBylemek miim- indir: Selefi Islam, Liberal Islém, Siyasal Islim gibi tamlaralarIslfn yetersiligin,eksikligine igre etmez; {slimin énine ba tir stfstlargetimmek dinyeviideolojilet {slim yamama gayreti olarak deferiendiritemec, Bu daba iyade Isla biteyei mi kollektivist mi; savage ms barg- 61 mt yasakgt mi serbesiyetgi mi; Korumact mt secbest ti- caretg mi, velhasl nasil bir gz Islami kaynaklara ba- ald, kaynaklann hangi zihniyetle okunduguna isarct eden birtamlamadsr Bu baglamda, Selef Islames da, Libe- ral islamer da Miislimandur; kimi daha sti oldu han- pisinin daba tkva zere olduguna bagluir, hangisinin Arte alabetinin ne oldugu, bu dinyada kendi gir ira- esiyle yang eylemlere bagh olarak, Alah’m taki ede- ‘ogi bir sey. Bir Mitiimant sit Selefi olmasi kurtarms- ‘yaaa gibi, sf Liberal olmast da helk etme. Bu iki yak- Jamdan hangisinin daha dstin oldugu ancak ortak bir avramsal zeminde ve ortak Sncillerizerindetarstlabil. ‘Omegin “hayatkutsldr, tabi lim gelinceye kadar yaga- mak ve yasatmak esasur,yoksulluga kryasla vars, se- falete kiyesla zenginlik daha iyiir® konusunda mutabik kaliniyorsa, sonrasinda bu hedefler Ismi metinlerin 82- sfrlkpa ve bireyei yorum tarafindan mu, yoksa yas ve kolektivist yorum tarafindan mi daha iyi, daba kolay, daha sancisiz haya gegiilebitr Konus Gzerinde teorik bir tarssma; bu yorumlara dayal uygulamelardan hangi nin pratikte ne sonue verde baklarak da empiri bir ki yaslama yapilarak bir sonuea vanlabii 1" Bu baglamds slim ve liberalizm iigkisinin Siimizdcki ‘plarda daha yogun bigimde trtslmast mubtemel gbzik- rcktedit. Liberal Islam ya de Islimi Liberalizm konusun~ dak meveut tatsmalar icin, 6megin bkz. Binder (1988), Kurzman (1998), Armajan (2004). ‘1 Mosliman camiada liberalizmin veya serbest piyasanin “mabedi” sayilen ABDiye atiflapiyasaye sivgi sik rastle- nan bir olgudur. ABD'nin secbest piyase mekanizmasinin birgok yiniyle iyi isledii bir ike olmast dogradur:tarife ve koruma oranlartnispeten distr, tcaret gorece ser- best, Sze milkiyet korume altindads,fikri milkiyet haan’ en dst dizeyde korunmaktadu, yeni kite, Gin- Jer ve bilimsel galigmalarin gogu oradan gkmaktadn, ter- ci ve girisim ézgirtiga meveuttar, vs. Ancak radikal-sa- hin ziiyedi yénetimerin einde ABD'nin dinyada gity- {iB iggal ve bashalar cou kez kapitlizmin veya serbestpi- yasanin emriymis ib algslandsis iin "pieye kezap yorzan yalalmakta” Amerikayakazp kesellesme ve kapitalizme SBylmektedt. Oysa bu dogru bir yaklaim dei. Savas, isgal, asa ve aul insaniniktidar ve hegemony his ‘mn bir sonucudu; banu emreden is, insana adeta"yeryi _inlin tant” oldugunu tlkin eden, kendi dorularina g0- re yeryizie gekidizen verme yetkisitaryan carpk bir ibniyetr. Radikal Islames SeleficVabhabi zihniyet ile Evanjlist Hristiyan-Necon zhniyet bu anlamda genis bir ‘ortakdizlemi paylasmaltair, Os serbest pasa ekono- ‘isi tam tesini yapmaya, Kaynaklan savas ve yagma yo- Iuyla dei, nzaya dayal barge yoldan paylagmaya gaiir- ‘maktadt 26 ESKIYENI SONBAHAR 2009 SAYI 15 kaynakdar ‘Acaz, M. (2008), “Towards A Synthesis of Islam and the Market Economy? The Justice and Development Party's Beonomic Reforms in Turkey." Economic Airs, une 2009, Vol. 29, Issue 2, pp. 16-21. ‘Acar, M. (2008), “Kriz Kimin Krizi: Piyasenin m, Deve siligin ve Kumandacsigin mu?” Liberal Diignce, Ys 13, Say 51-52, (Var-Sonbahar 2008), ss. $24 ‘Acar, M. (2004), “Iktisadin Ezeli Sorunsa: Serbest Tica ret mi, Korumacihk mi? Piyasa Baber 2004, 3(10) 1-23. ‘Acar, M. (2005), “Liberal Iktisadim Yakselisi: Bireyci ve Kollektivst Okul Aresndaki Micadelenin Son Perdes.” ‘sami Arasturmata islam ve ttisat 1 (Cel Say). ilt 18. Sayn 4, 2005, s, 367-376. ‘Ahmad, 1. (2009), Islam and the Free Market Economy, Editorial, Economic Affairs, Vol. 29, No 2, June 2009, pp. 23 ‘Armajan, J. (2004), Dynamic Islam: Liberal Musto Perse pectives in a Transnational Age, Lanham, Maryland: Uni- ‘verity Pres of America Binder, L. (1988), /slamic Liberalism: A Critique of Deve- opment Ideologies, Chicago: The University of Chicago Press, 1988. Danhert, C. (1974), ed, Adam Smith: Man of Letters and Economist, New York: Exposition. Demir, 0. ve M, Acar (2005), Sosy Bilimler Soli, 6 bs, Ankara: Adres Vayilan Fukuyama (laihsiz), Terihin Sonu mu?, gev. Y- Kaplan, Kayser: Rey Yaymneiik Gwertney, J, R. Lawson, and S, Norton (2008), Economic Freedom of the Word: 2008 Annual Report, Canada: Eco- nomic Freedom Network. www frethewoed.com Kurzman, C. (1998), Liberal Islam: A Sourcebook, New York: Oxford University Press. Reed, L (2008), “Salam Kamu Poliikasinin Yedi kes.” Liberal Disince,lkbahar 2008, Yil 13, Sayt 50, ss. 213- 222, Roberts, R. (2008), Tech Bir SerbestTiaret ve Koruma- culek Opkisit, ev. M. Acar, Ankara: Liman Kitaplan, Skowsen, M. (2005), Hkrisad! Diiince Tarihi, Cev. M. ‘Acar, B Erdem, M, Topak, 2. bs, Ankara: Adees Yayinla- Smith, A. (2006), Uluslann Zeneinlii. cev. M. Saltoglu, ‘Ankara: Palme Yayiesik, Smith, A. (1965 (1776)), An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, New York: Modern Lib- ry