Nilai Moral Pada Sulaman Linangkit

1
BAB 1
PENDAHULUAN
1.1 PENGENALAN
Dusun1 merupakan satu istilah yang digunakan untuk merujuk kepada sebuah kumpulan
suku kaum pribumi dalam rumpun dusunik yang berasal dari negeri Sabah ( dikenali
sebagai north borneo). Panggilan terhadap suku-suku dalam kumpulan masyarakat
Dusun dimulakan dengan perkataan dusun. Contohnya, suku Dusun Dumpas, Dusun
Kimaragang, Dusun Liwan, Dusun Lotud, Dusun Tindal, Dusun Ranau, Dusun Tatana
dan banyak lagi. Istilah dusun (Bahasa Melayu Brunei) digunakan oleh orang Brunei
ketika Kesultanan Brunei telah menguasai pantai barat di bahagian Borneo Utara.
1
Jacqueline Pugh-Kitingan, 2012. Kadazan Dusun (Institut Terjemahan & Buku Malaysia Berhad,
Kuala Lumpur, 2012), hlm 2.
2
Dusun juga merujuk kepada petani pendalaman yang majoritinya adalah bekerja sebagai
penanam padi. Selain itu, kaum Dusun juga pakar dalam sektor hortikultur (Pertanian)2.
Sebagai contoh, mengusahakan dusun buah-buahan secara meluas dan juga menternak
haiwan seperti kerbau, babi, ayam dan itik. Tambahan pula, terdapat juga sesetengah
etnik ini yang menangkap ikan di sungai dan anak sungai serta memburu haiwan di hutan
untuk membekalkan protein tambahan dalam diet tradisional.
Kepelbagaian etnik yang muncul dalam kehidupan masyarakat tradisional suku
kaum Dusun mungkin telah lama diwarisi, termasuklah dalam kehidupan masyarakat di
Sabah. Menurut pandangan sosiologi, kesedaran etnik atau sesuatu kumpulan budaya
tradisional berubah menjadi kumpulan etnik hanya dalam proses kemunculan masyarakat
moden untuk memahami kemunculan kepelbagaian suku etnik di Sabah dan juga di
Malaysia.
Jumlah orang bagi suku kaum Dusun Lotud adalah dalam anggaran 10 000 orang
dan kebanyakannya bertempat di daerah Tuaran dan juga daerah kecil Tamparuli. Daerah
tersebut terletak kira-kira 30 kilometer ke utara di Pantai Barat Sabah. Di samping itu,
kebanyakkan suku ini mendiami tanah-tanah datar di kawasan pantai barat dan
pendalaman seperti daerah Ranau, daerah Tuaran, daerah Tamparuli, daerah Kota Belud
dan daerah Tambuan.
Pada asalnya, suku kaum Dusun Lotud dahulu tinggal di sebuah kampung seperti
kampung Selupoh, kampung bantayan dan banyak lagi. Dusun Lotud tinggal di lamin
tanaru3, atau lebih dikenali sebagai rumh-rumah panjang yang boleh mengandungi
sebanyak empat unit kediaman. Akan tetapi, Lamin tanaru telah menjadi sebuah adat
2
salah satu cabang pertanian dengan tumpuan lebih kepada tumbuhan yang diusahakan oleh manusia
sebagai makanan, tujuan dan untuk kepuasan estetik.
3
Ibid, hlm, 136-137.
3
warisan yang lama ditinggalkan disebabkan oleh faktor kemodenan dan hampir semua
masyarakat suku kaum Dusun Lotud tinggal dalam sebuah
rumah yang dikenali sebagai lamin. Bagi jantina pula, keseimbangan jantina
adalah norma dalam etnik suku kaum Dusunik tradisional. Bagi kaum lelaki dan wanita,
mereka mempunyai status yang sama rata tetapi mereka masing-masing mempunyai
peranan dan juga fungsi yang berbeza-beza mengikut tradisi. Contohnya, bagi kaum
lelaki, mereka berperanan sebagai ketua kampung dan juga pahlawan, manakala bagi
wanita yang berbakat akan mengambil peranan menjadi ketua bagi upacara keagamaan
tradisional dan upacara ritual perantara roh iaitu upcara molibabou4.
Secara tradisi, pekerjaan harian suku kaum Dusun Lotud yang menetap di sekitar
Tuaran di bahagian Pantai Barat adalah menanam padi sawah. Bagi golongan wanita
Dusun Lotud pada zaman dahulu, mereka mengisi masa lapang dengan membuat aktiviti
menjahit sulaman Linangkit5. Tujuan utama mereka menghasilkan Linangkit adalah
untuk kegunaan harian dan seterusnya menjadi satu budaya dalam kehidupan seharian
mereka.
Sejak zaman dahulu lagi, warisan kesenian turun temurun ini telah menjadi
khazanah termahal dan terunik bagi suku kaum Dusun Lotud di daerah Tuaran dimana
menggunakan teknik simpul kait yang menggunakan benang. Secara umumnya, simpul
kait Linangkit yang dihasilkan oleh suku kaum Dusun Lotud adalah untuk pakaian
tradisional wanita Dusun Lotud.
4
Sesuatu upacara ritual
5
Simpul kait yang bercorak simetri dan berwarna-warni yang dibuat menggunakan jarum dan benang.
4
Tambahan lagi, pakaian tradisional suku kaum Dusun Lotud juga merupakan
pakaian harian mereka yang mempunyai fungsi dan juga keunikan tersendiri. Pada awal
dahulu, simpul kait Linangkit dihasilkan bagi tujuan hiasan dan alas pada pakaian kaum
lelaki dan wanita namun, pada masa sekarang simpul kait ini telah menjadi satu warisan
turun temurun. Akan tetapi, disebabkan oleh kemodenan dan juga perubahan teknologi
yang semakin pesat, generasi muda yang berbangsa suku kaum Dusun Lotud semakin
kurang dipraktikkan dan diperkenalkan tentang warisan simpul kait Linangkit. Simpul
kait Linangkit pada masa kini juga telah berkembang dan mengalami beberapa perubahan
dari segi cara proses penghasilannya. Hal ini demikan, kerana arus pemodenan sedikit
sebanyak telah memudahkan dan mengganti tenaga manusia serta mempengaruhi dalam
seni simpul kait Linangkit.
Dalam simpul kait Linangkit, unsur flora merupakan unsur hias yang amat
dominan dipakai dalam menghasilkannya. Hal ini dapat dilihat melalui motif-motif yang
diaplikasikan dalam simpul kait Linangkit yang masing-masing mempunyai keunikan
tersendiri. Hal ini demikan kerana golongan wanita suku kaum Dusun Lotud begitu
kreatif dalam mengolah unsur-unsur flora yang terdapat di persekitaran mereka dan
diaplikasikan pada sulam kait Linangkit mereka.

5
1.2 Latar belakang persoalan
Suku kaum Dusun Lotud mempunyai keunikannya yang menarik bukan sahaja terdapat
pada budaya malah juga pada pakaian tradisional mereka. Pakaian tradisional suku kaum
Dusun Lotud diwarisi sejak nenek moyang lagi dan pakaian mereka dihasilkan untuk
pakai harian bagi kedua-dua jantina lelaki dan juga wanita. Pakaian tradisional ini
biasanya dipakai pada musim perayaan seperti Pesta Kaamatan (Pesta Menuai), tarian
tradisional, majlis perkhawinan dan upacara khas seperti pemujaan. Bagi istilah umum
busana tradisional Lotud ialah sukup kopio.
Gambar 1.1: Sukup Kopio
(Sumber: Koleksi Penyelidik)
Bagi pakaian tradisi yang dipakai oleh wanita terdiri daripada sehalai blaus hitam
berlengan panjang atau lebih dikenali sebagai Sukup. Blaus ini dihiasi dengan corak
6
berwarna merah sebagai warna utama dan dipadankan dengan gonob6. Kelim pada skirt
tersebut dihiasi dengan corak yang dijahit di tepi kiri dipanggil Linangkit, serta
sinulangkit7 yang dijahit melintang diparas betis.
Gambar 1.2: Kuluwu
Di samping itu, wanita Lotud juga memakai sehelai kukuwu8 yang disambungkan
dengan simpul kait Linangkit yang dipakai menyilangi dada. Pada zaman dahulu, kuluwu
ini digunakan oleh golongan wanita untuk menutupi lutut mereka sewaktu duduk bersila
dan sebagai tempat menyimpan barang.
6
Skirt hitam.
7
Simpul kait benang yang berwarna merah, kuning dan putih mengelilingi kain skirt pakaian tradisional
golongan wanita.
8
Selempang.
7
Seterusnya, wanita Dusun Lotud juga menggunakan eksesori seperti Lilimbo9,
dengan jalur kain berwarna putih berhias perak di tengah dan dipakai di pinggul wanita.
Bagi warna rotannya pula adalah untuk menunjukkan status wanita Dusun Lotud sama
ada bujang, isteri ataupun balu. Jika warna lilimbo adalah warna merah, wanita tersebut
adalah bujang atau tidak mempunyai anak. Manakala bagi warna merah dan hitam pula,
wanita tersebut sudah berkhawin dan mempunyai anak dan jika warna semula jadi pula
adalah menunjukkan wanita itu seorang balu.
Selain itu, wanita Lotud memakai haboi10 yang dipakai di bawah lilimbo. Di
samping itu, wanita Lotud juga memakai perhiasan pada kepala mereka dengan sigar11
serta siwot12. Manakala simpai13 pula dipakai di lengan baju atas paras siku dan juga
menggunakan langsung14 yang dipakai pada majlis-majlis khas.
9
Tali pinggang yang diperbuat daripada rotan.
10
Tali pinggang yang diperbuat daripada duit syiling.
11
Cekak rambut emas yang dipakai pada perhiasan kepada golongan wanita
12
Hiasan kepala yang terdiri daripada empat cucuk bulu ayam jantan muda berwarna hitam yang diikat
dengan kain merah serta terdapat untaian manik berjurai di dahi dan belakang kepala.
13
Gelang kaki.
14
Gelang kaki yang diperbuat daripada loyang berat.
8
Gambar 1.3: Pakaian tradisional wanita Dusun Lotud.
(Sumber: Murut dan Pelbagai Etnik kecil lain di Sabah)

9
Gambar 1.4 : Pakaian Tradisioanl Lotud Tantagas.
(Sumber: Murut dan Pelbagai Etnik kecil lain di Sabah)

10
Gambar 1.5: Tali pinggang rotan (lilimbo)
(Sumber: Koleksi penyelidik)
Dalam konteks ritual, penari pula akan memakai selempang panjang atau sandai15
yang diikat di hadapan dan di belakang denagn sehelai samping atau sinungitan di atas
gonob16.
Bagi busana istiadat lengkap yang dipakai oleh tantagas17 dikenali sebagai
manarapoh18. Sukup kopio yang dipakai oleh tanagas dipadankan dengan skirt sutera
tenun antic yang lebih panjang, dikenali sebagai sinungkitan. Sinungkitan merupakan
kain yang ditenun dari India dan dibawa masuk dalam masyarakat Lotud melalui
perdagangan dari Brunei19.

15
Sejenis selendang panjang yang digunakan untuk melilit bahagian pinggang dan bahu.
16
Kutayya, M Dan Paul, p. Murut dan pelbagai etnik kecil di Sabah (Kuala Lumpur, Institusi
Terjemahan Malaysia Berhad, 2012), hlm. 160.
17
Ketua upacara ritual tradisional etnik Dusun Lotud Tuaran.
18
Merupakan pakaian kebesaran ritual.
19
Ibid, hlm. 163.
11
Gambar 1.6: Kumburongoh
Bagi golongan tantagas, mereka memakai mandapun20 dan juga menggunakan
perhiasan pada kepala mereka seperti siwot dan sigar. Di samping itu, manaparoh
tantagas juga memakai semua perlengkapan rituai seperti karo21, giring-giring22,
kamburongoh23 dan tutubik24 sewaktu upacara ritual dijalankan.
Manakala bagi sukup kopio untuk baju lelaki Lotud dikenali sebagai sukub25 dan
binandus26. Di bahagian belakang seluar tersebut terdapat sehelai panel Linangkit yang
lebar. Akan tetapi, Linangkit tersebut tidak digunakan lagi pada zaman kini. Selain itu,
semasa tarian
20
Kepingan loyang emas yang dilekatkan pada sehelai kain merah.
21
Rantai yang diperbuat daripada susunan manik-manik kecil.
22
Terdiri daripada 12 lonceng kecil yang digunakan oleh tantagas semasa upacara ritual.
23
Bahan-bahan buangan seperti duit syiling lama, tulang atau taring binatang, bahan-bahan buangan,
silikon atau besi buruk berbentuk silinder dan tiga segi dan juga batu-batu kerikil ganjil.
24
Teks doa yang diukir pada cengkerang kura-kura zaman dahulu.
25
Istilah panggilan baju lelaki.
26
Seluar hitam panjang untuk golongan lelaki.
12
Mongigol27 seseorang lelaki akan memakai sandai panjang yang tergantung
dilehernya. Lelaki Lotud juga menggunakan sundi28. Sundi ini dibuat menggunakan kain
dastar yang dilipat secara berbeza. Apabila dua titik melekat keluar, maka pemakaiannya
beristeri dan sebagainya. Bagi lelaki tantagas pula, mereka juga akan memakai supu29
yang diikat pada keliling pinggang.
27
Sejenis tarian itual etnik Dusun Lotud.
28
Tongkolok sebagai hiasan di kepala.
29
Bekas untuk menyimpan tembakau yang diperbuat daripada rantai perak.
13
Gambar 1.7: Pakaian tradisional lelaki Lotud
Gambar 1.8: Tengkolok lelaki (sundi)
(Sumber: Koleksi penyelidik)
Busana tradisional suku kaum Dusun Lotud kaya dengan keunikan dan kehalusan
seni budaya tersendiri. Bukan itu sahaja, busana Dusun Lotud ini tidak banyak beza
dengan pakaian tradisional suku kaum lain dari segi baju asas iaitu berwarna hitam.
Walaubagaimanapun, dari segi aksesori dan simpul kait Linangkit yang ada pada pakaian
Dusun Lotud memberikan banyak perbezaan dan juga keistmewaan tersendiri kepada
pakaian tradisional ini. Dalam kajian ini akan memperkenalkan tentang simpul kait
Linangkit pada pakaian tradisional dan juga nilai moral yang ada pada Linangkit. Di
samping itu, tujuan kajian ini juga adalah untuk membuka mata masyarakat agar dapat
14
mengenali dan juga memahami lebih baik tentang simpul kait Linangkit. Oleh yang
demikan, warisan Dusun Lotud akan terpelihara untuk generasi akan datang.
1.3 Persoalan kajian
Simpul kait Linangkit merupakan kebanggan bagi orang suku kaum Dusun Lotud. Hal ini
kerana kemahiran simpul kair Linangkit bukan mudah untuk dipelajari oleh golongan
muda terutamanya generasi masa kini. Secara umumnya, penghasilan kai daripada
simpul kait Linangkit ini merupakan aktiviti harian bagi wanita suku kaum Dusun Lotud
zaman dahulu.
Linangkit ini juga merupakan hasil seni tangan suku kaum Dusun Lotud di kg.
Selupoh dan juga di Tuaran yang digunakan sebagai penyambung kain dan penghias
pakaian. Linangkit ini terletak pada baju tradisional perempuan suku kaum Dusun Lotud
iaitu pada bahagian gonob dan kuluwu. Manakala baju tradisional lelaki suku kaum
Dusun Lotud di bahagian pinggul. Hasil daripada pemerhatian yang dilakukan, sulam
kait Linangkit ini semakin dilupakan oleh generasi pada zaman sekarang. Sehubungan
dengan itu, hanya warga emas dan juga beberapa orang sahaja yang mempunyai
kemahiran dan juga ilmu dalam menghasilkan simpul kait Linangkit bagi kampung
Selupoh dan juga beberapa tempat di Tuaran. Hal ini terjadi disebabkan generasi
sekarang tidak diajar dan juga tidak berminat dalam kepentingan simpul kait Linangkit
ini walaupun Linangkit ini mempunyai banyak nilai moral. Selain itu, kebanyakkan
15
golongan muda pada zaman kini cepat bosan dan tidak menanam perasaan ingin tahu
tentang Linangkit kerana mereka hanya memhami bahawa simpul kait ini cuma rumit dan
membosankan tanpa menlihat nilai estetiknya.
Perkara yang menarik tentang Linangkit ini adalah proses simpul kait Linangkit
itu yang sangat rumit dan memerlukan kesabaran yang tiggi dan juga mempunyai nilai
kesabaran dan juga nilai bertanggungjawab kerana golongan muda inilah yang perlu
bertanggungjawab dalam menjaga dan juga memelihara khazanah seni simpul kait
Linangkit ini.
Selain itu, simpul kait Linangkit ini juga dapat menyampaikan mesej kepada
masyarakat bahawa Linangkit Dusun Lotud ini mempunyai keunikan yang menarik dan
juga nilai estetik yang tinggi. Linangkit juga hampir menyerupai teknik Eropah dalam
‘perendaan’ atau ‘frivolite’ dalam bahasa Perancis. Manakala dalam bahasa Inggeris,
sulam kait Linangkit ini disebut sebagai ‘jarum tenunan’ atau permaidani tenunan30. Akan
tetapi, penjelasan ini belum jelas untuk menggambarkan proses penghasilan tersebut. Di
Sabah, proses simpul kait Linangkit ini dilakukan dengan menggunakan jarum dan
benang yang nipis yang juga dikenali sebagai benang cina, dimana benang ini sukar
untuk dijumpai pada masa kini.
Simpul kait Linangkit bagi Dusun Lotud mempunyai motif yang tersendiri dan
kebanyakkan motif tersebut dihasilkan daripada elemen flora. Bukan itu sahaja, motif
yang dihasilkan juga dapat menjadi nilai moral iaitu menjadi lambang kaum atau status
30
Rita, L. dan Stella M.T (eds). An Introduction to The Traditional Costume of Sabah. Sabah. Natural
History Publications (Borneo) Sdn. Bhd, 1997. hlm. 93.
16
seseorang untuk bersyukur bahawa suku kaum Dusun Lotud ini mempunyai nilai estetik
yang menarik dan unik.
Justeru, nilai moral simpul kait Linangkit pada masa kini perlu diambil berat agar
dapat membantu golongan muda sedar dan bertanggungjawab dalam menjaga nilai
simpul kait Linangkit tersebut agar tidak ditelan oleh peredaran zaman.
1.4 Rumusan persoalan
1.4.1 Apakah yang dikatakan dengan simpul kait Linangkit.
1.4.2 Apakah nilai moral yang ada pada simpul kait Linangkit.
1.4.3 Apakah nilai moral yang boleh membantu golongan muda sedar.
1.5 Batasan persoalan
Dalam penghasilan simpul kait Linangkit pada pakaian tradisional suku kaum Dusun
Lotud, terdapat banyak aspek yang boleh dikaji. Oleh itu, pengkaji telah memberi fokus
kepada aspek nilai moral pada sulaman Linangkit pada baju tradisi suku kaum Dusun
Lotud di kampung Selupoh untuk dijadikan asperk utama dalam membuat kajian ini.
1.5.1 Fokus Kajian

17
Pengkaji menumpukan kajian daripada aspek nilai moral simpul kait Linangkit suku
kaum Dusun Lotud di kampung Selupoh, Tuaran, Sabah. Simpul kait Linangkit
merupakan lambang kebanggaan bagi suku kaum Dusun Lotud yang ada pada pakaian
tradisional golongan wanita dan juga lelaki. Hal ini kerana, proses sulaman Linangkit itu
yang sangat rumit dan bukan mudah untuk dipelajari jika tidak mempunyai nilai
kesabaran yang tinggi dan juga kualiti jahitan sulaman itu sendiri menjadikan kain.
Linangkit mempunyai nilai moral yang boleh menjadi teladan kepada orang ramai kerana
memunyai motif-motif yang berkonsepkan sumber flora dan menyampaikan pelbagai
mesej yang positif.
1.5.2 Batasan Tempat
Majoritinya, suku kaum Dusun Lotud terletak di sekitar daerah Tuaran, Sabah. Dalam
daerah ini, terdapat beberapa buah perkampungan kecil yang dibahagikan iaitu,
Kampung Selupoh, Kampung Pendamai, Kampung Bantayan, Kampung Dungang,
Kampung Tagas, Kampung Panjut, Kampung Damat, Kampung Kauluan, Kampung
Tambalugu dan Kampung Marabahai. Akan tetapi, pengkaji hanya menjalankan kajian di
Kampung Selupoh sahaja.
1.5.3 Batasan Masa

18
pengkaji mengkaji nilai moral pada sulaman Linangkit yang terdapat pada pakaian
tradisional suku kaum Dusun Lotud yang bermula sebelum kemerdekaan hingga kini
(2019).
1.6 Tujuan Kajian
1.6.1 Mengkaji nilai moral pada sulaman Linangkit pada pakaian tradisional suku
kaum Dusun Lotud bermula pada sebelum kemerdekaan sehingga kini (2019).
1.6.2 Memberitahu masyarakat tentang nilai motif-motif pada sulaman Linangkit
suku kaum Dusun Lotud.
1.6.3 Mengambil nilai proses jahitan Linangkit daripada kaum dan budaya
masyarakat Dusun Lotud di kampung Selupoh, Tuaran, Sabah.
1.7 Faedah kajian
1.7.1 Dapat mengetahui nilai moral pada sulaman Linangkit pada pakaian tradisional
suku kaum Dusun Lotud.

19
1.7.2 Dapat mengetahui nilai moral pada motif sulaman Linangkit untuk memberi
pengetahuan kepada masyarakat.
1.7.3 Dapat mengetahui proses jahitan Linangkit pada pakaian tradisional kaum
Dusun Lotud di kampung Selupoh, Tuaran, Sabah dan nilai moral semasa
proses penghasilan jahitan.
1.8 Tinjauan Pustaka/ literature
Setelah membuat tinjauan, pemerhatian dan juga kajian, terdapat beberapan kajian yang
telah dibuat secara terperinci mengenai sulaman Linangkit bagi suku kaum Dusun Lotud
di kampung Selupoh, Tuaran, Sabah. Melalui tinjauan yang dilakukan, kebanyakkan
kajian yang dibuat adalah berkaitan dengan budaya, adat resam dan keistimewaan pada
pakaian tradisional masyarakat suku kaum Dusun Lotud.
Dalam buku Jacqueline Pugh-Kitingan yang bertajuk Kadazan Dusun dan buku
Keluarga Dusun yang tulis oleh Raymond bin Tombung ada menjelaskan tentang budaya
dan sejarah asal usul Dusun Lotud. Dalam buku ini hanya menceritakan tentang
kumpulan etnik yang terdapat di Sabah dan dapat membantu dalam awal proses kajian.
Manakala dalam buku Rita Lasimbang dan Stella Moo-Tan yang bertajuk An
Introduction to the tradisional costumes of Sabah banyak menjelaskan pakaian tradisional
suku kaum yang terdapat di Sabah secara terperinci. Dalam buku ini menceritakan
sejarah, ragam hias, motif dan cara pemakaian baju tradisional suku kaum yang terdapat
di Sabah. Bukan itu sahaja, terdapat gambar-gambar yang berkaitan dengan pakaian
20
tradisional Dusun Lotud serta serba sedikit mengenai Linangkit. Dengan itu, buku ini
sedikit sebanyak membantu dalam proses menjalankan kajian.
1.9 Hipotisis
Melalui tajuk yang dipilih, pengkaji telah memberi penekanan pada nilai moral
sulaman Linangkit pada pakaian tradisional etnik Dusun Lotud di Kampung Selupoh,
Tuaran, Sabah. Sulaman Linangkit ini bukan sahaja menjadi kebanggaan bagi suku
kaum Dusun Lotud tetapi juga menjadi identiti bagi masyarakat Dusun Lotud
walaupun generasi kini kian melupakan seni estetik ini. pengkaji berpendapat bahawa
nilai moral, kualiti dan proses penghasilan dalam sulaman Linangkit ini menjadi unsur
dominan mengapa sulaman Linangkit ini mempunyai nilai moral yang banyak hingga
hasil proses penghasilan sulaman ini sangat lama dan mempunyai maksud tersendiri
walaupun pada zaman dahulu menghasilkan Linangkit ini hanya sebagai aktiviti
mengisi masa lapang bagi kaum wanita Dusun Lotud.
Selain itu, dalam menghasilkan sulaman Linangkit ini mempunyai ragam hias
yang tersendiri yang bermotifkan elemen flora dan ketentuan warna yang digunakan
pada sulaman Linangkit.
1.10 Metodologi Kajian
Metode merupakan cara atau jalan menyelesaikan permasalahan dalam penyelidikan.
Metode ini juga dikenali sebagai kaedah kajian yang berfungsi sebagai alat
21
penyelidikan untuk mendapatkan data dan bagaimana cara menganalisis data tersebut.
Dalam teknik penyelidikan menurut Suhaili (et al) dalam penterjemahan Abdullah
Taib dapat dibezakan kerana teknik penyelidikan merujuk kepada cara yang Pratik
untuk mengumpul data utana sementara metadologi pula merujuk kepada logic yang
digunaka dalam pemilihan sesuatu teknik pemerhatian yang tertentu, menilai daya
yang diperolehi dan menghubungkan data ini kepada teoritis. Masalah praktik dalam
penggunaan sesuatu teknik pengumpulan dan tidak dapat dipisahkan seluruhnya
daripada logic yang digunakan. Dengan itu, rujukan kepada teknik penyelidikan
diambil kira dalam membuat sebarang perbincangan tentang metodologi.
1.11 Jenis Data
Jenis data yang digunakan untuk kajian ini adalah data lisan iaitu menggunakan
kaedah temu temu bual, data bertulis melalui buku, temu bual dan sumber maklumat
dari internet.
1.11.1 Data Lisan
Bagi mendapatkan data-data atau maklumat yang diperlukan dalam kajian ini,
pengkaji menggunakan data lisan. Pengumpulan data lisan ini dilakukan oleh pengkaji
22
melalui paparan video, temu bual, penceritaan dan sebagainya yang bukan berupa
penulisan.
1.11.2 Data Bercetak
Bagi menyokong maklumat fokus kajian, pengkaji menggunakan kaedah bertulis
dalam pengumpulan maklumat. Data bertulis merupakan data yang tertumpu pada
bidang penulisan yang boleh diperolehi melalui jurnal, buku, surat khabar, majalah
dan sebagainya. Setelah mengumpul data dari pelbagai sumber, kaedah analisis
digunakan. Segala data yang diperolehi akan dikelompokkan mengikut sub-subtajuk
dan dikategorikan sebelum dianalisis. Data tersebut kemudiannya akan diuji
kebenarannya. Kemudian, data yang boleh digunakan akan diambil untuk laporan
penulisan.
1.12 Sumber Data
Terdapat tiga kategori sumber data digunakan dalam kajian ini iaitu sumber primer,
sumber sekunder dan sumber tertier.
1.12.1 Sumber Data Primer

23
Sumber data primer adalah sumber yang diperoleh secara langsung daripada data
pihak pertama. Data primer ini dikumpulkan untuk mengetahui secara khusus. Dalam
kajian ini, data primer diperolehi untuk menjawab persoalan kajian. Dalam kajian ini,
data primer diperolehi daripada beberapa pengusaha simpul kait Linangkit iaitu Puan
Liliana Tangkis da Puan Sunarti Suradi yang merupakan belia muda yang mempunyai
kemahiran dalam menghasilkan sulaman Linangkit.
1.12.2 Sumber Data Sekunder
Sumber data sekunder adalah merupakan data yang diperolehi dari sumber secara
tidak langsung melalui media perantara. Data sekunder ini berupa bukti, buku-buku,
catatan, laporan dan cerita-cerita yang diterbitkan dan yang tidak diterbitkan. Dalam
kajian ini, sumber sekunder diperolehi daripada buku rujukan dan keratin akhbar
berkaitan dengan kajian yang dijalankan.
1.12.3 Sumber Data Tertier
Sumber data Tertier adalah data yang diperolehi dari sumber ketiga. Dalam kajian ini
sumber tertier adalah cerita dari cerita masyarakat dari sekitar tempat kajian
24
dijalankan mengenai keistimewaan sulaman kait Linangkit pada pakaian tradisional
Dusun Lotud. Kami juga telah menemubual salah seorang ketua kampung Selupoh
iaitu encik Richard Wanda.
1.13 Kaedah Mengumpul Data
Dalam kajian ini, terdapat 3 kaedah mengumpul data yang dibuat iaitu dengan
menggunakan kaedah pemerhatian, kaedah temu bual dan kaedah kajian pustaka.
Kaedah-kaedah ini adalah penting dalam melaksanakan sesuatu kajian. Hal ini
demikian kerana terdapat banyak maklumat yang boleh pengkaji perolehi sekiranya
kaedah-kaedah tersebut digunakan.
1.13.1 Kaedah Pemerhatian
Sebelum sebarang kajian dilakukan, pemerhatian merupakan salah satu kaedah yang
terdapat dalam proses pengumpulan data. Pemerhatian dan juga pengumpulan data dapat
dijalankan dengan baik sekiranya pengkaji membaca dahulu maklumat yang berkaitan
dengan apa yang hendak dikaji sama ada sumber berkenaan datangnya dari perpustakaan,
internet, mahupun bertanya kepada orang yang lebih arif ataupun berpengetahuan tentang
perkara yang ingin dikaji. Antara perkara yang perlu diketahui oleh pengkaji sebelum
membuat kajian adalah latar belakang sejarah dan pantang larang sebelum berkunjung ke
lokasi kajian.
25
1.13.2 Kaedah Temubual
Setelah pengkaji menjalankan kaedah pemerhatian, kaedah temubual secara tidak
langsung merupakan kaedah yang seterusnya bagi mengetahui sumber maklumat-
maklumat yang lebih mendalam mengenai nilai moral pada sulaman Linangkit suku
kaum Dusun Lotud. Melalui kaedah ini, pengkaji telah bertanya ketua kampung di
Kampung Selupoh berkaitan dengan sulaman Linangkit. Hal ini demikian, kerana ketua
kampung di kampung Selupoh mempunyai ilmu sejarah tentang nilai moral pada
sulaman Linangkit pada pakaian tradisional suku kaum Dusun Lotud.
Oleh yang demikian, pada 15 November 2019, pengkaji telah menemubual secara
tidak langsung melalui telefon kepada orang pengusaha di rumah Kampung Kebudayaan
Linangkit yang terletak di kampung Selupoh, Tuaran, Sabah. Melalui dalam talian
tersebut, pengkaji telah menemubual dengan seorang wanita yang juga merupakan salah
satu pengusaha dan juga pengajar bagaimana sulaman Linangkit yang bernama sunarti
Suradi, berusia 32 tahun.
Selain beliau, pengkaji juga berkesempatan menemubual ketua kampung Selupoh
dalam talian telefon tentang nilai-nilal moral yang ada pada sulaman Linangkit dalam
suku kaum Dusun Lotud. Beliau adalah Encik Richard Wanda, berumur 64. Temubual
bersama beliau telah dilakukan pada 22 November 2019 dalam talian telefon.
26
Melalui kedua-dua responden ini, pengkaji telah memperoleh sedikit sebanyak ilmu
mengenai nilai moral unsur hias motif yang terdapat dalam sulaman Linangkit pada
pakaian tradisional suku kaum Dusun Lotud. Malahan, kedua – dua responden juga telah
memberi respon yang positif semasa proses berkongsi ilmu tentang nilai moral sulaman
Linangkit dan nilai moral pada proses dan juga kesan kepada masyarakat suku kaum
Dusun Lotud.
1.13.3 Kaedah Varifikasi Data
Bagi kaedah kajian pustaka, pengkaji telah merujuk daripada buku Kepelbagaian Etnik di
Sabah oleh Kutayyan Marippan dan Paul Pandong. Seterusnya, pengkaji merujuk juga
kepada buku Jacquline Pugh-Kitingan yang bertajuk Kadazan Dusun dan buku Keluarga
Dusun yang ditulis oleh Raymond bin Tombung yang menjelaskan tentang budaya dan
sejarah asal usul Dusun Lotud. Dalam buku ini juga hanya menceritakan tentang
kumpulan etnik yang terdapat di Sabah dan dapat membantu dalam awal proses kajian.
Dalam buku Rita Lasimbang dan Stella Moo-Tan yang bertajuk An Introduction to
the tradisional costumes of Sabah banyak menjelaskan pakaian tradisional suku kaum
yang terdapat di Sabah secara terperinci. Dalam buku ini juga, buku ini mencertiakan
sejarah, ragam hias motif dan cara pemakaian baju tradisional suku kaum yang terdapat
di Sabah dan juga terdapat gambar-gambar yang berkaitan dengan pakaian tradisional
Dusun Lotud dan serba sedikit mengenai Linangkit. Oleh itu, buku ini juga mempunyai
sedikit sebanyak telah membantu dalam proses pengkaji menjalankan tugas.

27
1.13.4 Kaedah Interpretasi data
Dalam menjalankan kaedah kesahan data yang telah di ambil pengkaji pula perlu
mengkategorikan maklumat-maklumat yang diperolehi bagi memudahkan penentuan
kesahan data. Selain itu, dalam menjalankan tugas mengkategorikan ini, pengkaji telah
memilih kaedah analisis komporatif. Langkah pertama adalah pengkaji perlu memilih
maklumat pertama di antara yang telah disusun, kemudian membaca dan memahami dan
seterusnya mencatatkan isi. Maklumat pertama ini mewakili entri pertama daripada
katergori yang akan dilabelkan dan akan diasingkan tempatnya.
Seterusnya, pengkaji haruslah membaca maklumat yang kedua dan mencatatkan isi
yang dilakukan pada maklumat yang pertama, kemudian berdasarkan pengetahuan yang
ada, pengkaji akan membuat keputusan pengetahuan sama ada maklumat kedua tersebut
adalah sama dengan maklumat yang pertama ataupun sebaliknya. Jika maklumat tersebut
sama, pengkaji perlu meletakkannya di tempat yang sama dengan maklumat yang
pertama tadi. Jika sebaliknya, maka maklumat tersebut perlulah diasingkan, dilabelkan
dan begitulah seterusnya.
Setelah itu, setiap maklumat yang telah diasingkan mengikut katergori akan
diberikan judul yang sesuai, ini adalah bagi memudahkan tugas-tugas penggabungan isi
28
dilakukan. Kemudian, pengkaji perlu membaca dan juga memastikan bahawa setiap
maklumat yang dimasukakan dalam setiap kategori yang telah dibuat adalah betul.
1.14 Penarikan Kesimpulan
Dalam proses kesimpulan ini adalah untuk menjawab setiap persoalan kajian. Kajian
yang telah dijalankan oleh pengkaji ini adalah bertujuan untuk memberi pendedahan
kepada masyarakat luar dan juga kepada masyarakat suku kaum Dusun Lotud itu sendiri
terutama sekali kepada golongan muda yang perlu didedahkan mengenai proses
menghasilkan sulaman Linangkit.
Dalam kajian ini juga menerangkan serba sedikit mengenai makna nilai moral
disebalik unsur hias yang telah diaplikasikan pada sulaman Linangkit suku kaum Dusun
Lotud. Secara kesimpulannya, terdapat banyak maklumat baru yang boleh dipelajari
dalam tempoh proses kajian ini dilaksanakan.

29
BAB 2
LATAR BELAKANG SEJARAH DAN SOSIOBUDAYA MASYARAKAT
DUSUN DI SABAH
2.1 Latar Belakang Sejarah Masyarakat Dusun Di Sabah
Masyarakat Melayu, Cina dan India kebanyakkannya menetap di Semenanjung
Malaysia. Sabah dan Sarawak pula kebanyakkan didominasi oleh bumiputera yang
lain seperti Dusun, Bajau, Sungai, Bidayuh dan sebagainya. Masyarakat Dusun
30
merupakan kaum yang keluar dari daratan Asia melalui Semenanjung Tanah Melayu
dan berhampiran dengan Brunei. Mereka membuat penempatan di kawasan pantai.
Mereka menamakan kumpulan pertama itu Dusun.
Sabah merupakan salah satu negeri di Malaysia yang mempunyai pelbagai
kumpulan etnik peribumi yang terdiri daripada orang Kadazan Dusun, Bajau, Melayu
dan Murut, terdapat juga kumpulan etnik peribumi dengan skala yang kecil seperti
Suluk, Iranun, Biasayak dan banyak lagi yang kini masih lagi memperjuangkan
identiti etnik tersendiri.
Perkataan “Dusun” merupakan panggilan yang disebut oleh Pengiran Brunei
(Pemerintahan Brunei dalam tahun 1500) untuk mengenal orang-orang yang
mempunyai kebun sebagai petani dan pada tahun 1881-1941, British (British North
Chartered Company) telah menggunakan perkataan “Dusun” untuk merujuk kepada
orang.
Menurut T.R Williams, 1965 dalam wikipedia menyatakan bahawa terdapat 5
teori mengenai asal usul kaum Dusun di Sabah. Menurut beliau, kaum Dusun
dipercayai berasal dari rumpun Indo-Malayan dari Selatan China ke negara-negara di
Asia Tenggara. Dalam kajian mereka, saintis sosial dan ahli sejarah mengambil kira
aspek fizikal, bahasa pertuturan, kumpulan darah dan bahan kesenian yang dicipta
oleh masyarakat Dusun.
Manakala, teori kedua menurut Ivor H.N. Evans, 1923 dan T.R Williams,
1965 dalam Wikipedia menyatakan bahawa asal-usul kaum Dusun dikaitan dengan
31
penghijrahan orang Mongol, orang China dan orang Kanchin serta orang Annam dari
Myanmar.
Seterusnya, teori ketiga menurut Ivor H.N. Evans: 1923 dan Owen
Rutter:1922 dalam Wikipedia kaum Kadazandusun adalah kacukan kaum China dan
teori keempat Kaum Kadazandusun adalah keturunan orang purba Gua Madai. Teori
kelima, mengatakan kaum ini asalnya dari suku kaum Bunun di Taiwan.
Mengikut kepercayaan kaum Dusun pada masa dahulu, asal usul masyarakat
Dusun merupakan keturunan dewa dewi iaitu daripada keturunan dewa Kinorohingan
dan isterinta Siminundu.
Dusun merupakan kumpulan kaum bumiputera yang mmpunyai jumlah yang
besar di Sabah. Kebanyakan kaum Dusun ini mendiami tanah-tanah dasar di kawasan
Pantai Barat dan Pendalaman seperti Ranau,Tuaran,Tamparuli,Kota Belud dan
Tambunan.
2.2 Pembahagian Suku Kaum Dusun Di Sabah
Di Sabah, bumiputera asli yang terbesar ialah kaum Dusun. Kaum ini juga boleh
dikenali sebagai Momogun atau Mamasok yang bermaksud ‘orang asal’ ataupun
32
‘orang asli’. Dalam kaum Dusun terdapat 27 suku kaum dan juga terdapat pelbagai
bahasa dan dialek dengan pelbagai kebudayaan dan adat resam tradisional31.
Antara etnik yang ada pada kaum Dusun ialah Dusun Tindal, Dusun Lotud,
Dusun Liwan, Dusun Kimaragang, Dusun Labuk, Dusun Pahu, Dusun Bagahak,
Dusun Tagahas, Dusun Tangara dan Dusun Rungus dan ada juga yang dikenali Orang
Sungai. Kuijau, Tambanuo dan sebagainya32.
Kumpulan kaum Dusun ini merupakan satu pertiga dari penduduk Sabah.
Kumpulan ini tinggal di Pantai Barat seperti Penampang, Papar, Tuaran, Kiulu,
Tamparuli, Tenghilan, Kota Belud dan juga di lembah bukit Ranau, Tambunan, dan
Keningau dan mereka merupakan petani tradisi yang menanam padi sawah dan
huma33.
Selain itu juga, bukan semua kumpulan ini mengerjakan bidang pertanian tetapi
terdapat sesetengah daripada mereka memburu serta menangkap ikan sungai. Sebelum
ini, mereka kebanyakan bermastautin di sekitar kawasan lembah Pantai Barat dan
kawasan pendalaman34.
Kaum Dusun ini terdiri daripada 40 etnik iaitu Bisaya, Bonggi, Bundu, Dumpas,
Gana, Garo, Idaan, Kimaragang, Kolobuan, Kuijau, Labuk, Linangkabau, Liwan,
Lobu, Lotud, Lun Bawang/Lun Dayeh, Makiang, Malapi, Mangkaak/kunatong,
Minokok, Murut, Ngabai, Paitan, Pingas, Rumanau, Rungus, Sinobu, Sinorupu,
31
Ibid
32
Ibid.
33
Ibid.
34
Ibid.
33
Sonsogon, Sukang, Sungai, Tagahas, Tatana, Tangara, Tidong, Tinagas, Tindal,
Tobilung, Tolinting, Tombonuo, Tuhawon dan Tutung35.
2.3 Latar Belakang Sejarah Daerah Tuaran, Sabah.
Daerah Tuaran merupakan salah satu daerah daripada 25 daerah besar yang terdapat
pada negeri Sabah Di Bawah Bayu. Tuaran terletak lebih kuramg daripada 34
kilometer ari Kota Kinabalu, Ibu Negeri Sabah. Selain itu juga, daerah Tuaran ini
merupakan sebuah daerah yang mempunyai keluasan lebih kurang 1165 kilometer
persegi. Jarak yang agak jauh ini telah meletakkan daerah Tuaran sebagai daerah
terpencil. Namun tahap pembangunan yang telah berlaku secara mendadak dan
semakin maju telah mengubah status daerah Tuaran seiring dengan daerah Kota
Kinabalu. Daerah ini merupakan pekan yang menjadi pintu masuk ke Utara dan Timur
negeri Sabah iaitu perjalanan menuju ke Kota Belud, Kudat, Ranau, Sandakan, Lahad
Datu, Semporna dan Tawau36.
Mengenali Daerah Tuaran, Pelancaran Pesta Kaamatan Peringkat Negeri Sabah

dan Tamu Besar Tuaran. 201. Diperoleh dari Arkib Negeri Sabah.
Ibid.
35
36
Mengenali Daerah Tuaran, Pelancaran Pesta Kaamatan Peringkat Negeri Sabah dan Tamu Besar
Tuaran. 2011. Diperoleh dari Arkib Negeri Sabah.
34
Pada tahun 1813, seorang rakyat British telah mencatat mengenai asal usul
Tuaran, iaitu Sir Stamford Raffles. Melalui surat yang ditulis oleh beliau kepada
setiausaha British di India untuk memohon kebenaran bagi memasuki Borneo Utara.
Sir Stamford Raffles selaku Gabenor British di Jawa ketika itu yelah menggunakan
pelawaan daripada kerajaan Brunei sebagai alasan utama beliau untuk membuat
permohonan kebenaran berkenaan. Tujuan pelawaan tersebut adalah disebabkan oleh
masalah lanun yang semakin berleluasan di Borneo Utara terutama di kawasan
Jawaran (Tuaran) dan kawasan Jampasoo (Tempasuk)37.
Selain itu, terdapat cerita yang mengatakan bahawa asal usul nama Tuaran
diambil sempena dengan nama sebatang sungai yang airnya tawar dan mengalir
berhampiran dengan Pekan Tuaran. Pada ketika itu, sungai tersebut amat penting
sebagai alat perhubungan, pengangkutan dan juga untuk bekalan air tawar.
Peta 2.1: Daerah Tuaran
(Sumber: https://ms.wikipedia.org/wiki/Greater_Kota_Kinabalu)
37
Tuaran, 2016 diperoleh dari Koleksi Arkib Negeri Sabah.
35
2.4 Latar Belakang Struktur Ekonomi Masyarakat Dusun Lotud
Di Tuaran, Sabah
Pada tahun 1963 iaitu sejak kemerdekaan Sabah menerusi Malaysia, Tuaran telah
mengalami pembangunan yang agak pesat khasnya dalam bidang ekonomi dan sosial.
Adanya projek-projek yang diadakan oleh kerajaan Sabah seperti pembinaan sekolah-
sekolah, jalan raya, pembekalan kemudahan perairan untuk pertanian dan juga
kemudahan bekalan elektrik dan air38 .
Ekonomi dari segi urusan jual beli atau boleh dikatakan urusan tamu di Tuaran
telah pun wujud sebelum kedatangan orang Inggeris. Tapak peniagaan pada mulanya
ialah di Kampung Tandu iaitu sebuah perkampungan kecil di tebing sungai Tuaran.
Urusan jual beli ini telah dilakukan oleh orang tempatan seperti suku kaum Bajau dan
Dusun Lotud. Di mana, orang Bajau membawa hasil laut manakala orang Dusun
membawa hasil-hasil pertanian. Selain itu juga, para pengunjung juga dapat membeli
kain, barang-barang tembaga dan lain-lain daripada pedagang yang datang dari Brunei
atau Labuan39.
Pada tahun 1884, Tuaran telah diserahkan kepada Syarikat Berpiagam Borneo
Utara British iaitu Kerajaan rasmi pertama di Sabah. Sebelum ini, Tuaran pada
mulanya merupakan sebahagian daripada kawasan taklukan Kesultanan Brunei dan
38
Ibid.
39
Ibid.
36
menjadi hak milik seorang bangsawan Brunei bernama Sherif Jahir. Beliau telah
melantik Nakoda Radin yang merupakan seorang Dayak dari Sarawak untuk menjaga
kawasan tersebut dan sambil mengutip cukai daripada penduduk. Sehubungan dengan
itu, aktiviti pemungutan cukai ini telah mendapat tentangan daripada masyarakat
tempatan kerana membebankan masyarakat pada ketika itu. Oleh itu, masyarakat
tempatan sanggup untuk menerima pentadbiran orang Inggeris pada tahun 188440.
Setelah itu, apabila pihak Inggeris sudah mengambil alih pentadbiran kawasan
Tuaran, pihak Inggeris telah melantik seorang ketua daripada suku aum Bajau yang
bernama Pengiran Subudin sebagai ketua daerah dan beliau dibantu oleh seorang
ketua dari suku kaum Dusun yang bernama Gawang pada tahun 1887. Hasil daripada
pelantikan ini, pihak Inggeris ingin menunjukan bahawa daerah Tuaran pada ketika itu
merupakan sebuah pentadbiran yang bersifat tempatan dan bukannya pemerintahan
orang asing. Pentadbiran Inggeris dilaksanakan melalui pejabat Daerah41.
Pada awalnya, bangunan pejabat daerah merupakan sebuah pondok kecil yang
terletak di Kampung Kota. Tujuan penubuhan pejabat daerah tersebut adalah untuk
memudahkan pihak Inggeris untuk memerintah penduduk Tuaran42.
Selain itu, penubuhan pentadbiran Inggeris telah mengubah corak perniagaan di
Tuaran iaitu dengan menggalakkan penghijrahan orang Cina ke Sabah dan Tuaran
merupakan salah satu kawasan penempatan orang Cina ini. Kampung Merabahai
merupakan kawasan pertama penempatan orang Cina. Kedatangan mereka telah
40
Ibid.
41
Ibid.
42
Ibid.
37
memesatkan lagi aktiviti perniagaan di Tuaran pada ketika itu. Bangunan-bangunan
kedai telah didirikan dan tamu di susun supaya menjadi lebih tertatur43.
Perkembangan aktiviti perniagaan yang semakin pesat hari demi hari
menyebabkan pihak Inggeris memindahkan tapak kedai dari Tandu ke Tengkoring dan
kemudiannya ke Posikadar yang pada masa kini merupakan bangunan Bank Chung
Kiaw.
Hasil pemindahan tapak kedai ini, kaum Cina telah beransur-ansur menguasi aktiviti
perdagangan Tuaran yang sebelum ini dikuasai oleh orang peribumi44.
2.5 Adat Dan Kepercayaan Masyarakat Suku Kaum Dusun Lotud Di
Kampung Selupoh Tuaran, Sabah
Suku kaum Dusun Lotud di Kampung Selupoh Tuaran, Sabah merupakan salah satu
pecahan rumpun suku Dusun di negeri Sabah. Suku kaum Lotud ini sememangnya
terkenal dengan pelbagai adat istiadat mereka yang tersendiri. Sejak zaman dahulu
lagi, suku kaum Dusun Lotud ini sudah mengamalkan beberapa adat tertentu yang
berhubung kait dengan kepercayaan suku mereka. Menurut masyarakat Dusun Lotud,
terdapat beberapa upacara yang harus dilaksanakan pada waktu-waktu tertentu. Hal ini
43
Ibid.
44
Ibid.
38
demikian kerana, menurut kepercayaan mereka, jika adat tersebut tidak dilaksanakan,
maka ia akan membawa padah kepada orang yang meninggalkan adat tersebut.
Pengkaji juga telah mengkaji beberapa adat tradisi suku kaum Dusun Lotud di
Tuaran. Antara salah satu upacara yang adat dan kepercayaan yang masih diamalkan
dan juga merupakan salah satu upacara yang menjadi kewajiban oleh masyarakat
Dusun Lotud sehingga kini ialah upcara memuja semangat padi. Upacara memuja
semangat padi ini perlu melalui beberapa peringkat iaitu yang bermula pada awal
musim
menanam padi sehinggalah ke musim menuai. Tujuan utama upacara ini adalah agar
‘dewa; ataupun semangat padi akan menganugerahkan hasil yang baik dan juga bagi
mengelak daripada sebarang jangkitan ataupun serangan penyakit padi yang boleh
menjejaskan hasil tanaman mereka. Menurut salah seorang orang lama yang pernah
mengikuti upacara tersebut, Puan Jumin Balom 74 tahun, upacara ini dikenali sebagai
Mansalud45 dimana upacara ini dijalankan di kawasan sawah padi semasa awal musim
menanam padi. Pada peringkat ini, ayam tersebut akan di bawa pulang ke rumah dan
akan di tambah dengan beberapa ekor ayam lagu untuk dijadikan lauk bagi acara yang
telah dijalankan, sementara bahagian-bahagian ayam yang tidak boleh dimakan akan
ditinggalkan di sawah.
45
Jumaldin,A.R, Upacara memuja semangat padi suku kaum Lotud, Daily express, 9 Jun 1994.
39
Gambar 1.9 : Upacara Mansalud
Sepanjang upacara mansalud ini dijalankan, seorang momolian ataupun pawing46
padi akan membacakan mantera (rinait) dalam bentuk syair ataupun puisi yang
mengandungi maksud kepada pujia-pujian yang ditujukan kepada ‘dewa; semangat
padi. Sementara itu, pengkaji juga akan bertanya tentang bahasa yang digunakan oleh
momolian bagi acara yang dikenali sebagai rinait. Mantera ini dituturkan dalam
bahasa ibunda masyarakat Dusun Lotud iaitu bahasa klasik Lotud yang amat sukar
untuk difahami makna dan maksudnya oleh generasi Dusun Lotud masa kini.
Seterusnya, tempat kedua yang menjadi kebiasaan upacara ini dijalankan adalah
di tebing sungai ataupun di kaki bukit sekiranya si petani mempunyai dua bendang
yang berasingan tempatnya dan terpaksa melalui salah satu kawasan sungai ataupun
46
Seorang pemimpin upacara mansulud.
40
berbukit. Upacara yang dijalankan bagi kawasan-kawasan seperti ini dikenali sebagai
monuras47.
Sehubungan dengan itu, tujuan bagi upacara ini adalah sebagai satu tanda
menghormati penunggu sungai ataupun bukit agar perjalanan mereka ke bendang
sentiasa berada dalam keadaan yang selamat dan di jauhi daripada sebarang
kemalangan dan bencana. Pengkaji dapati bahawa menurut kepercayaan kaum Dusun
Lotud bahawa sungai dan juga bukit mempunyai penunggu yang boleh mendatangkan
bala ataupun malapetaka sekiranya tidak di hormati dengan pelakasanaan upacara
monuras disertai dengan beberapa persembahan berbentuk sajian. Dalam upacara
monuras ini, momolian akan mengetuai upacara dengan membacakan mantera rinait
serta diiringi oleh paluan gong, canang dan gendang yang menghasilkan muzik yang
tersendiri. Iringan muzik yang diiringi upacara ini dikenali sebagai mojumbak48. Irama
muzik ini mempunyai rentak yang berbeza-beza mengikut maksu mentera. Acara
mojumbak ini biasa dilakukan oleh empat ataupun lima orang pemain. Apabila
selesainya upacara monuras ini, kumpulan tersebut akan terus bergerak ke bendang
dan seterusnya akan menjalankan upacara yang sama yang dikenali sebagai matang.
Pada peringkat ini, seekor anak babi akan dikorbankan dan dibiarkan di sawh tersebut
sebagai sajian kepada dewa padi yang dikenali sebagai bambaraion49.
Selepas selesai upacara tersebut, kumpulan tersebut akan kembali ke rumah
masing-masing bagi menikmati jamuan pesta bersama-sama jiran ataupun sahabat
handai. Pada waktu inilah ayam yang telah di sembelih tadi akan menjadi hidangan
47
Upacara yang dijalankan di tebing sungai ataupun di kaki bukit.
48
Iringan muzik yang dimainkan sebagai hiburan pada perhimpunan sosial yang kecil.
49
Semangat padi.
41
dalam jamuan kepada pesta yang akan diadakan. Pada waktu malamnya, sebaik sahaja
selesai majlis jamuan dan setelah jiran-jiran kembali ke rumah masing-masing, petani
yang merupakan tuan rumah akan melakukan acara menyumpit damak menggunakan
corong daripada buluh yang digunakan sebagai alat untuk meniup api. Damak ini
dikenali juga sebagai ramok yang akan disumpit ke arah langit melalui tingkap
terbuka yang bertujuan agar ramok tersebut akan membunuh segala jenis penyakit
padi yang mengancam tanaman. Upacara ini juga dikenali sebagai upacara menumbai
ataupun memulih semangat padi50.
Antara beberapa peralatan yang digunakan untuk upacara memuja semangat padi
ialah locing yang juga dikenali sebgaia giring-giring, talam tembaga pula dikenali
sebagai tutubit tombak ataupun dikenali sebagai bujak dan kumborongoh51 iaitu
sejenis tumbuhan yang mempunyai kunyit yang dikeringkan dan mengeluarkan bau
yang sangat kuat. Kemborongoh merupakan peralatan yang sangat penting dalam
upacara ini52. Selain itu perse, bahan lain yang di bawa kepada penunggu sugai dan
bukit sertabambaraion ialah nas, tembakau, sirih, pinang, tuak atau bahar serta
beberapa bahan-bahan lain yang ditinggalkan di tempat-tempat tersebut sebagai sogit53
ataupun sajian.
Pengkaji mendapati bahawa upacar pemujaan semangat padi yang diamalkan
masyarakat Dusun Lotud ini begitu halus dan unik seninya berbanding upacara sama
yang juga dijalankan oleh suku-suku lain di seluruh negeri Sabah.
50
Ibid, hlm. 140.
51
Sejenis tumbuhan serupa kunyit yang dikeringkan dan mengeluarkan bau yang kuat.
52
Kuasa Kemborongoh Dan Gondig Kini Semakin Hilang, Utusan Borneo, 10 Ogos 1996.
53
Sejenis bayaran denda.
42
Menurut masyarakat suku kaum Dusun Lotud di Tuaran, suasana dunia yang
aman damai melibatkan perhubungan yang seimbang diantara dimensi spiritual dan
juga dimensi fizikal. Mereka juga mempercayai bahawa alam spiritual merangkumi
tujuh lapisan di atas bumi, dan setiap satu lapisan tersebut dihuni oleh pelbagai jenis
roh.
Daripada ketujuh-tujuh lapisan tersebut, lapisan alam yang tertinggi ataupun
dikenali sebagai Diwato didiami oleh sepasang kuasa spiritual tertinggi dan dipercayai
mereka ini tinggal bersama 17 orang anak mereka. Menurut pandang dunia tradisional
dusun lotud, alam spiritual adalah sama dengan alam manusia. Hal ini demikian
kerana kesemua roh dan juga kuasa spiritual dalam lapisan alam tersebut turut juga
menjalani kehidupan berkeluarga dan mempunyai anak.
Kinorohingan54 ataupun juga dikenali dalam nama ritual iaitu, Hajin Mansasal
Awan, dan juga isterinya yang bernama Umunsumundu yang mempunyai nama ritual
sumandak panamba’an. Menurut mitus kewujudan Lotud, ialah padi dicipta daripada
darah anak perempuan mereka huminodun yang telah dikorbankan oleh ibunya
sendiri. Sejak daripada itu, umunsumundu telah memulakan penubuhan kumpulan
tantagas.
Diwato55 terdiri daripada 7 lapisan dan mempunyai 10 bahagian dan terlatak
menghala ke utara. Setiap 17 lapisan dalam 10 bahagian itu didiami oleh seorang
daripada 17 orang anak kepada pasangan kinorohingan dan umusumundu. Anak serta
54
Ibid, hlm.163.
55
Merujuk kepada tempat yang didiami oleh pencipta dan isterinya.
43
pelbagai diwato lain tinggal diseluruh lapisan alam ini. Manakala anak mereka dan
pelbagai diwato yang lain pula tinggal di seluruh lapisan alam yang lain.
Seterusnya, pongoluan56 pula adalah tempat bersemadinya roh-roh orang baik
yang telah meninggal dunia (tempat yang berlainan dengan diwato). Pongoluan ini
dikatakan terletak pada lapisan pertama ataupun yang terendah di atas bumi, dan ke
arah timur gunung kinabalu. Roh-roh itu tersebut juga boleh merayau-rayau ke alam
manusia dan manusia haruslah membuat persembahan yang sewajarnya sebagai cara
untuk menghantar semula roh tersebut balik ke tempat persemadian mereka.
Kulungkud merupakan alam ghaib yang terletak di tengah-tengah bumi yang
menuju ke arah selatan, yang dihuni oleh kebanyakan hantu orang jahat. Kulungkud
ini dipercayai didiami oleh seekor naga yang bernama Ombuakar.
2.5.1 Adat Kelahiran Masyarakat Dusun Lotud
Seperti kaum Dusun yang lain, masyarakat Dusun Lotud juga mempunyai bidan dan
tugas seorang bidan adalah sangat besar dimana mereka bertanggungjawab tentang
kelahiran seorang anak. Bidan terdiri daripada kaum perempuan yang lanjut usia dan
mengetahui tentang selok-belok perubatan masyarakat Kadazan secara menyeluruh.
Bukan itu sahaja, tugas bidan meluas iaitu sejak bayi di dalam kandungan sehinggalah
selamat dilahirkan.
56
Ibid, hlm. 138.
44
Dalam proses sebelum kelahiran bayi, bidan harus memastikan keadaan bayi
berada di dalam keadaan sihat. Kandungan akan dijaga dengan baik dan bidan
memberi beberapa pantang larang kepada ibu yang mengandung. Hal ini penting,
supaya kandungan berada di dalam keadaan sihat. Apabila bayi dilahirkan, tugas
bidan akan menjadi lebih berat kerana bidan perlu memastikan bayi dalam keadaan
sihat terutama jika seseorang itu beranak sulung.
Biasanya ibu yang bersalin dkenakan pantang. Bagaimanapun bilangan hari
berpantang adalah bergantung kepada unsur kasta. Bagi orang kebanyakan tempoh
berpantang ialah tujuh hari manakala, bagi orang yang berdarjat, tempoh pantangnya
ialah 21 hari. Dan bagi orang yang lebih berdarjat lagi akan mendapat tempoh pantang
selama 44 hari.
Sepanjang tempoh berpantang, si suami tidak dibenarkan berada jauh dari rumah.
Sejak hari kelahiran hingga tamat tempoh berpantang, ibu dan anak yang baru lahir
diberi kawalan secara mistik oleh bidan agar tidak diganggu oleh makhluk halus.
Biasanya jampi mantera digunakan untuk mengusir makhluk halus di sekitar tanah.
Antara pantang yang mesti diikuti oleh ibu yang bersalin ialah dia tidak boleh
makan ikan yang bertulang keras, ikan yang berduri, nasi sejuk dan nasi bercampur air
seperti bubur. Manakala, bagi bayi yang baru lahir terutamanya dari hari pertama
hingga hari ke tujuh, bayi tidak dibenarkan bawa ke ruang yang terdedah, umpamanya
ke halaman rumah. Hal ini kerana untuk mengelakkan bayi itu daripada diganggu oleh
roh jahat.
45
Bagi selepas kelahiran bayi, adat memberi nama anak dilakukan setelah bayi itu
berumur lapan hari. Anak itu diberi nama sebanyak dua kali, iaitu nama sementara dan
nama sebenar. Pemberian nama sementara mesti dibuat kerana kalau terlalai memberi
nama sementara dalam jangka yang lama, roh jahat iaitu Rogon Gaiyoh57 dipercayai
akan mendahului memberi nama dan atas sebab itu, dia berhak menuntut anak
tersebut.
2.5.2 Adat Perkhawinan Masyarakat Dusun Lotud
Perkahwinan merupakan adat yang suci dan perlu disambut dengan penuh
kemeriahan. Seperti adat kaum lain, masyarakat Dusun Lotud juga percaya bahawa
ibubapa tahu yang terbaik untuk memilih pasangan anaknya kerana mereka akan
menentukan nasib keturunan mereka yang terbaik untuk anak-anak mereka. Manakala
bagi anak pula, mereka harus patuhi terhadap ibubapa mereka. Oleh itu, terdapat
beberapa proses perkhawinan yang patut dipatuhi dalam adat Dusun Lotud. Dalam
proses yang pertama, suku kaum Dusun Lotud akan melakukan proses merisik dimana
bapa si anak lelaki akan mendapat persetujuan pada pasangan perempuan untuk
dijadikan menantunya. Dalam menjalankan proses ini, beberapa aspek perlu di ambil
pertimbangan seperti latar belakang keluarga, bekerja keras menanam padi dan pakar
dalam mengurus dan menjaga kehidupan kekeluargaan.

57
Sebuah makhluk raksasa jin yang boleh berubah bentuk.
46
Proses yang kedua adalah dimana keluarga sebelah pasangan si lelaki menghantar
wakil yang dipanggil suruhan58 untuk membawa niat dan khabar baik kepada
keluarga pasangan si perempuan. Suruhan ini biasanya dalam kalangan orang yang
berusia dan tidak mempunyai sebarang pertalian persaudaran dengan keluarga
pasangan si lelaki serta hampir kesemuanya suruhan merupakan orang yang berilmu
dan fasih dalam adat tradisi suku kaum Dusun Lotud. Mereka juga akan melawat ke
kawasan perempuan dengan membawa tepak sirih atau kapil untuk berbincang
tentang majlis perkhawinan. Semasa perbincangan dijalankan, keluarga pasangan
perempuan biasanya akan meminta beberapa hari untuk berbincang dengan seluruh
keluarga dan akan memulakan tradisi bermimpi iaitu ginimpi.
Pasangan si perempuan kemudian akan diberitahu tentang pinangan perkhawinan
tersebut selepas hari malam selepas itu, mereka akan mengadakan tradisi bermimpi.
Dalam tradisi ini, keluarga si perempuan akan bermimpi dan akan mendapat petunjuk
dimana untuk memastikan sama ada untuk menerima pinangan tersebut atau
menolaknya. Sama ada bermimpi atau tidak, si lelaki harus membayar sogit atau
denda iaitu memberi sedikit kawasan tanah geran mereka. Sogit ini dikenali sebagai
sogit ginimpi.
Setelah pinangan perkhawinan diterima, proses pertunangan atau dikenali
sebaagai monunui akan diadakan. Dalam perayaan ini harus mempunyai orang yang
penting iaitu ketua kampung dan juga suruhan atas sebab mereka akan menentukan
hantaran atau lebih dikenali sebagai berian. Manakala, bagi monumui pula, si lelaki
harus membawa sepenuhnya atau separuh berian tersebut. Antara jenis berian yang
58
Wakil untuk upacara merisik
47
lelaki akan berikan adalah sebuah tapak tanah, dua buah karoh59, sebuah balang China,
tawog-tawog60 dan juga badil61. Semasa perayaan monumui dijalankan, bakal
pengantin perempuan mempunyai pantang larang iaitu dilarang untuk memanjat
pokok atau memakai seluar manakala bagi bakal pengantin lelaki pula dilarang untuk
mengembara jauh. Namun, jika perempuan tersebut ingin membuat pembatalan
pertunangan dalam sepanjang perayaan tersebut dilaksanakan, perempuan tersebut
perlu memulangkan semua hantaran dan juga jumlah wang yang telah digunakan
sepanjang perayaan pertunangan serta perlu dibayar sogit karoh. Bagi lelaki pula yang
ingin membuat pembatalan, kesemua hantaran tidak akan dipulangkan kepadanya.
Namun bagitu, tiada sebarang pembayaran sogit atau hukuman dikenakan kepada
lelaki tersebut.
Apabila adat monumui telah siap, proses seterusnya akan dilaksanakan iaitu
popiodop atau dikenali sebagai tidur bersama dan proses ini mempunyai dua tahap.
Tahap yang pertama ialah matod kokusayan62 dan tahap yang kedua ialah matod do
konduan63. Di setiap perayaan tersebut, kedua-dua ibubapa pasangan tersebut dilarang
untuk mengikuti perayaan ini, hanya saudara mara sahaja yang boleh mengikuti untuk
tidur di rumah pasangan tersebut. Sebelum perayaan popiodop dijalankan, kedua-dua
pasangan pengantin termasuklah pengapit lelaki akan mencukur sedikit rambut
mereka dengan menggunakan pisau pencukur. Kemudian rambut tersebut akan
diletakkan pada sebuah mangkuk yang mengandungi garam dan juga air. Adat ini
dipanggil sebagai puun untuk mengelakkan mereka daripada nasib buruk.

59
Sejenis permata rantai.
60
Gong.
61
Sejenis meriam.
62
Si pengantin lelaki dihantar ke rumah pengantin perempuan untuk tidur di rumah mereka.
63
Si pengantin perempuan membuat balas dengan tidur di rumah pengantin lelaki.
48
Setelah perayaan popiodop selesai maka, perayaan yang kemuncak akan
dilakukan iaitu perkhawinan atau dipanggil sebagai matod. Dalam perayaan ini,
separuh hantaran akan diberikan dan bagi pengantin lelaki, pengapit beliau, keluarga,
kawan dan juga saudara-mara akan berjalan tapak kaki menuju ke rumah pengantin
perempuan. Semasa menuju ke rumah pengantin perempuan, pengantin lelaki akan
dipakai sebuah payung berwarna merah jambu dan disusuli pukulan bunyi alat
tradisional. Manakala bagi rumah pengantin perempuan akan dihiasi dengan bendera
kecil yang berwarna-warni akan digantung untuk menyambut pengantin lelaki dan
juga yang lain-lain. Setelah sampai, pengantin lelaki akan membawa binungkut iaitu
sejenis saputangan yang dianyam dan selalunya dipakai sebagai alat pakaian kepala
ke hadapan pintu rumah pengantin perempuan. Apabila pengantin lelaki sampai ke
pintu rumah pengantin perempuan, seorang pakar adat yang dipanggil tantagas akan
membuat meletakkan karoh di leher pengantin lelaki dan membasuh kakinya sebelum
pengantin lelaki tersebut memasuki bilik yang telah dihias. Disini, pasangan pengantin
akan memakan nasi dan berkongsi sebuah mangkuk yang dipenuhi sup ikan. Semasa
perkhawinan ini dijalankan, pengantin lelaki tidak dibenarkan memakan daging
kerbau yang dihidangkan pada majlis perkhawinan.
Sepanjang perkhawinan ini juga, pengantin perempuan akan membantu di dapur
dan bercerita dengan jiran. Setelah upacara makan selesai, seorang lelaki atau
perempuan yang berusia akan menjemput pengantin lelaki untuk berkumpul dengan
saudara-mara untuk mendengar nyanyian tradisional. Selepas perayaan perkhawinan
ini selesai, keesokan harinya pengantin lelaki akan balik ke rumahnya dan akan
49
dibenarkan untuk tinggal bersama isterinya dengan hanya perayaan perkhawinan akan
dilakukan di tempat lelaki.
2.5.3 Adat Kematian Masyarakat Dusun Lotud
Seperti adat perayaan lain, kematian juga mempunyai adatnya tersendiri dan suku
kaum Dusun juga mempunyai pegangan adat mereka tersendiri. Bagi masyarakat
Dusun Lama, mereka melihat kematian ini adalah sebagai satu nasib buruk atau
sebuah bencara. Sekiranya terdapat seorang meninggal, mereka meyakini bahawa
terdapat dua peringkat yang harus dijalani oleh mereka yang ingin terlepas daripada
belenggu bencana yang tidak diundang itu. Peringkat-peringkat itu dikenali sebagai
amalan pemisahan dan amalan pembersihan. Peringkat-peringkat ini juga turut
melibatkan empat hari penting dalam pelaksanaanya, iaitu hari kematian, hari ketiga,
har ketujuh dan hari kesepuluh. Adat pemisahan dilakukan pada hari pertama dan
ketiga. Manakala bagi adat pembersihan dilakukan pada hari keempat dan kesepuluh.
Sekiranya kematian melibatkan orang yang telah berkhawin atau mati secara tidak
semulajadi seperti membunuh diri dan kemalangan, mereka akan membuat adat
tambahan bagi melengkapkan upacara kematian.
Masyarakat dusun akan menjalankan upacara ini secepat mungkin sebaik sahaja
kematian berlaku. Bagi mereka, kematian akan mengundang bencana dan kehadiran
roh jahat. Bagi mengelakkan kejadian yang tidak diingini berlaku pada mereka, si mati
akan dikebumikan secepat mungkin kerana kematian melambangkan bahawa si mati

50
bukan lagi sebahagian daripada anggota keluarga. Dalam upacara pengebumian atau
momolobong, masyarakat Dusun mempunyai dua cara pengebumian. Terdapat rekod
yang dicatatkan bahawa sebelum era 1930-an, masyarakat Dusun akan menjalankan
upacara mogihad iaitu menangisi kematian si mati sambil memukul-mukul lantai yang
dibuat daripada bambu di sekekiling mayat sehingga lantai tersebut rosak dan mayat
jatuh ke tanah. Tanah dimana tubuh si mati itu jatuh akan dijadikan pusara
persemadiannya yang terakhir. Keluarga si mati akan meninggalkan rumah berkenaan
bagi mengelakkan bertembung dengan roh jahat yang membawa malang.
Selepas era 30-an, masyarakat Dusun di sekitar kawasan berkenaan mula
menjadikan tajau sebagai tempat penyimpanan mayat yang dipercayai di sesetengah
tempat, adat menyimpan mayat di dalam tajau telah lama dipraktikkan sejak turun-
temurun. Mayat akan diletakkan dalam keadaan duduk dan dikebumikan di tanah yang
dikhaskan untuk penduduk kampung. Selepas tahun 1960-an, mayat-mayat mula
dikebumikan menggunakan keranda. Gaya hidup yang jauh lebih baik dan moden
menjadikan amalan merosakkan rumah tidak lagi praktikal untuk terus diamalkan.
2.6 Latar Belakang penduduk Kampung Selupoh

51
Kampung Selupoh merupakan salah sebuah kampung yang terletak di daerah Tuaran.
kampung ini merupakan sebuah kampung asal bagi suku kaum Dusun lotud selain
daripada kampung bantayan. Asal nama kampung Selupoh adalah daripada nama siput
gulupu. Pada awalnya, negeri Sabah pernah mengalami musim kemarau yang panjang
dan kemarau ini menjadi impak buruk bagi seluruh masyarakat Sabah. Kesannya,
masyarakat sukar untuk mencari sumber makanan dan juga minuman.
Tregedi ini juga dialami oleh masyarakat kampung selupoh. Namun begitu,
terdapat sebuah tasik di tengah-tengah kampung Selupoh yang kaya dengan sumber
air dan makanan walaupun musim kemarau panjang masih berlaku. Oleh itu ramai
penduduk kampung Selupoh pergi ke tasik ini untuk mendapatkan sumber air.
Disebabkan tasik ini sukar dehidrasi, banyak siput gulupu hidup di tasik tersebut.
Dengan sumber makanan yang kurang, masyarakat menemui siput ini dan dijadikan
sumber makanan utama mereka untuk teruskan hidup.
2.7 Latar Belakang Ekonomi Masyarakat Dusun Lotud

52
Seperti dengan masyakarat Dusun lain, Masyarakat Dusun Lotud juga lama
diperkenalkan sistem jual barang di daerah Tuaran. Tuaran merupakan sebuah pekan
yang sibuk dimana ramai warga asing seperti China, India dan lain-lain melakukan
aktiviti ekonomi. Dengan pendedahan tersebut, ramai masyarakat Dusun Lotud
melakukan ekonominya sendiri tetapi tidak ramai. Antara barang yang mereka
menjual ialah beras, sumber-sumber hutan, tanaman dan banyak lagi. Bagi
mengukuhkan berlakunya sistem perdagangan di daerah ini, masyarakat Dusun
membeli seramik, mangkuk, balang daripada China. Oleh itu, ekonomi masyarakat
Dusun Lotud juga mengalami sistem ekonomi pada zaman dahulu.
2.8 Sistem Kekeluargaan Masyarakat Dusun Lotud
Dalam setiap keluarga pada setiap adat, suku kaum Dusun Lotud juga mempunyai
system kekeluargaannya tersendiri. Antaranya ialah hubungan ibubapa dengan anak,
hubungan antara suami dan isteri, hubungan antara kawan hubungan antara adik
beradik dan juga hubungan antara orang beusia. Hubungan ibubapa dengan anak
merupakan hubungan yang lazim didengar dimana anak perlu patuh dan menghormati
ibubapa mereka. Dalam konteks ini, anak juga perlu patuh dengan keputusan ibu bapa
mereka dalam memilih bakal isteri dan suami mereka kerana ibubapa lebih
53
mengetahui yang terbaik untuk anak-anak mereka. Bukan itu sahaja, anak-anak perlu
membantu ibubapa mereka dalam pekerjaan mereka dengan membantu menanam dan
juga menuai padi, membantu di dapur, menjaga adik-beradik dan banyak lagi.
Hubungan antara suami dan isteri pula adalah dimana kedua-dua suami isteri
perlu saling hormat-menghormati. Suami perlu menjaga isteri dan perlu memberi
kasih saying sepenuhnya dan begitu juga dengan isteri. Suami isteri juga perlu
bekerjasama memikul tanggungjawab masing-masing. Bagi suami, mereka
bertanggungjawab dalam mencari sumber makanan mereka dengan menanam padi,
mencari sumber makanan dan juga melakukan kegiatan ekonomi untuk menyara
keluarganya. Manakala bagi isteri pula, mereka wajib dalam melakukan kerja di
dapur, menjaga anak dan juga membantu suami dalam menanam padi dan juga
menuai padi.
Seterusnya, hubungan antara adik-beradik pula adalah hubungan antara anak yang
tua dengan muda. Bagi anak yang tua, mereka harus menjaga adik mereka yang muda
dan membimbing mereka semasa ibubapa mereka tiada. Anak tua juga perlu murah
hati dan ringan tulang dalam membantu adik mereka dan juga ibubapa mereka. Bagi
adik muda pula, mereka harus patuh dan melayan abang atau kakak mereka dengan
penuh hormat. Adik muda juga mempunyai tanggungjawab yang sama dengan abang
atau kakak mereka iaitu membantu ibubapa mereka.
Selain itu, hubungan antara orang berusia pula merupakan golongan masyarakat
tua iaitu nenek dan datuk. Bagi golongan mereka, semua masyarakat muda perlu
menghormati mereka kerana mereka mempunyai ilmu yang lebih banyak dan lebih
54
berpengalaman dalam pelbagai aspek. Selalunya mereka akan bertanggungjawab
dalam menjaga adat tradisi dan pantang larang suku kaum Dusun Lotud. Mereka juga
akan menjadi orang yang penting dan perlu hadir dalam apapun perayaan.
2.9 Pakar Ritual Wanita Dusun Lotud/ Lotud Tantagas
Pakar ilmu tradisional ataupun pakar dalam upacara ritual yang lebih mudah dikenali
sebagai tantagas merupakan penjaga teks suci (rinait). Menurut salah seorang
pengamal ilmu tradisional ini, Losung Udin 76 tahun mereka iaitu golongan tantagas
ini merupakan suatu sistem hierarki wanita dan juga warga tua yang memiliki ilmu
dan juga kuasa spiritual yang meluas. Dalam sistem hierarki tantagas, setiap tantagas
mempunyai nama ritual yang merupakan nama kemudian didahului dengan gelaran
odun (nenek). Odun ataupun nenek merupakan pangkat tertua. Golongan ini juga
mempunyai pengetahuan rohani yang luarbiasa dan biasanya mempunyai ‘nilai kuasa’
yang paling berkesan dalam upacara ritual yang mereka jalankan.
Manakala bagi pelatih attaupun wanita yang baru mempelajari rinait daripada
tantagas yang lebih tua dan juga yang lebih berpengalaman terutama sekali tantagas
lawid. Terdapat sesetengah tantagas juga merupakan libabao64 atau perantara dengan
alam roh kerana mereka mempunyai roh pendamping ataupun libabao/gimbaran yang
64
Semangat di alam ghaib.
55
akan mengiringi mereka masuk ke dalam alam roh. Bagi masyarakat Lotud yang
mempunyai libabao juga dikenali sebagai libabao juga pada kebiasaannya boleh
menjadi dukun tradisional dalam upacara-upacara ritual masyarakat lotud.
Pada asalnya kumpulan tantagas ini dikaitkan asal usul mamahui pogun yang
merupakan ritual utama yang dijalankan semasa berlaku malapetaka yang
membabitkan seluruh masyarakat lotud. Suatu ketika dahulu, telah berlaku satu
bencana yang melibatkan kesemua masyarakat lotud iaitu kemarau buruk yang telah
berlarutan selama bertahun-tahun lamanya. Menurut Pugh Kitingan dan Judeth John
Baptist, 2009 dalam Kutayya M, dan Paul, 2012 menyatakan bahawa Umunsumundu
telah muncul dalam mimpi seorang wanita yang bernama luntar dan seterusnya telah
menunjukkan upacara ritual bagi menyucikan alam semesta daripada segala dosa-dosa
manusia dan juga kekotoran yang telah mengakibatkan kemarau yang berpanjangan.
2.10 Tarian dalam konteks ritual dan kaum Dusun Lotud
Definisi tarian dari segi bahasa ialah gerakan badan serta tangan dan kaki berirama
mengikut rentak muzik (Kamus Dewan, Edisi Ketiga). Manakala tafsiran ahli sejarah
pula mendefinisikan seni tari sebagai gerakan yang berirama (C.Sachs). Tarian boleh
diertikan sebagai seni lakon dibawah unsur kesenian dan dilihat dibawah aspek
kebudayaan. Ianya dapat dizahirkan melalui sebarang gerakan yang dapat

56
melambangkan kebudayaan sesuatu masyarakat dan gerakan dilakukan pula
menggambarkan perasaan jiwa manusia yang wajib diamalkan dalam semua suku
bangsa di negeri Sabah. Setiap kaum mempunyai tarian mereka tersendiri dan unik.
Disamping itu, tarian juga sememangnya mempunyai maksud yang berbeza-beza bagi
setiap suku kaum.
Tarian dalam konteks ritual65 bagi etnik Dusun Lotud adalah merupakan suatu
sistem pengetahuan dalam pergerakan tersusun yang melambangkan tindakan dan
pertukaran yang berlaku di alam spiritual yang ghaib menurut Kaepler, 1998, dalam
Raymond Tombung, 1991 menyatakan bahawa dalam kalangan masyarakat Lotud,
setiap persembahan tarian yang dipersembahakan dalam banyak konteks ritual.
Antaranya ialah mongigol untuk mangahau dan mangain oleh tantagas pula adalah
dalam upacar mamahui pogun.
Mangahau66 merupakan satu upacara yang dijalankan oleh golongan-golongan
keluarga kaya yang memilii tempayan pusaka dalam upacara ini, tarian yang akan
dipaparkan sangat perlahan rentak, iringan muzik ritual yang dimainkan dengan alat
basalon dan goncangan giring-giring dan dipersembahan dengan penuh takzim sekali.
Tarian ini kebiasaanya dipersembahankan oleh empat orang lelaki serta empat orang
gadis dan juga seseorang tantagas.
Mongigol merupakan satu istilah umum bagi tarian yang digunakan dalam
upacara mangahau ini. Tarian mongigol merujuk kepada salah satu pergerakan apabila
penari mengangkat tangan mereka pada permulaan tarian dengan iringan muzik yang
65
Ibid, hlm. 162.
66
Ibid, hlm. 158.
57
sangat perlahan. Namun begitu, sesetengah orang juga menggunakan istilah ini untuk
menggambarkan kedudukan tangan yang diangkat semasa tarian.
Bagi istilah sumayau67 pula adalah merujuk kepada pergerakan penari yang
melangkah ke hadapan dengan perlahan-lahan sambil memegang sehelai selempang
ataupun sandai masing-masing. Tarian ini memaparkan pergerakan tumit ke tumit dan
jari kaki ke jari kaki sambil mengangkat dan menurunkan tangan. Pergerakkan yang
perlahan melambangkan perbuatan mempengaruhi roh supaya bergerak ke alam yang
lain.
Pada zaman kini, tarian mingigol Lotud telah diadaptasi kepada yang lebih
ringkas sebagai persembahan pentas untuk acara kebudayaan sekular, pertandingan
tarian dan juga promosi pelancongan. Selain itu, tarian ini juga tidak dipersembahkan
dengan penuh upacara dan takzim seperti tarian asal, dan penari juga tidak memakai
pakaian istiadat yang lengkap.
67
Ibid, hlm. 155.
58
2.10.1 Mangain
Mangain68 merupakan tarian ritual berkeliling yang dipersembahkan oleh sekumpulan
tantagas semasa mamahui pogun. Tarian ini selalunya dibuat dalam satu bulatan
kerana alam semesta dipercayai berbentuk bulat menurut kepercayaan orang dahulu.
Semasa upacara tarian mangain ini, kumpulan tantagas akan mengelilingi bendera dan
barang persembahan yang diletak di tengah-tengah sebanyak 13 kali mengikut satu
arah, kemudian 13 kali lagi mengikuut kedua-dua arah sepanjang hari. Setiap
pusingan yang mereka lakukan adalah mewakili satu daripada 13 diwato yang
dipercayai hadir.
Setiap gerak isyarat dan perlengkapan yang mereka lakukan juga bersifar
simbolik. Hal ini kerana, setiap goncangan giring-giring, dengan tangan kanan dan
menggunakan gerak isyarat memanggil dengan menggunakan tangan kiri, perbuatan
ini menandakan bahawa mereka memanggil diwato ataupun semangat baik untuk
menyertai mereka dalam mangain. Setiap bunyi gemercing lonceng-lonceng kecil
dikaitkan dengan kinorohingan, umusumundu dan diwato. Apabila mereka
menggoncangkan alat bedetar atau tutubik dengan tangan kanan sambil menolak ke
luar dengan tangan kiri, perbuatan ini bermakna menghalau rogon ataupun makhluk
halus yang jahat. Bunyi dentangan yang kuat ditujukan buat rogon.
Akhir sekali, sebelum mereka mengakhiri upacara ini, mereka akan berhenti
membaca rinait lalu menghentak-hentakkan kaki sambil menggerakkan tangan kiri
68
ibid, hlm. 157.
59
dan ke atas serta ke bawah ketika menari. Pergerakan ini melambangkan kehadiran
Kinorohingan dan Umusumundu.
2.11 Busana Tradisional Dusun Lotud
Busana tradisional dusun lotud di Tuaran merupakan aspek berwarna warni yang
sangat berharga dalam budaya kebendaan masyarakat lotud. Istilah umum bagi busana
tradisional lotud ialah sukup kopio.
Busana sukup kopio ini terdiri daripada sehelai balus hitam yang berlengan
panjang ataupun dikenali sebagi sukup, sehelai skirt paras bawah lutut atau gonob, dan
juga sehelai selempang kuluwu dan dipakai secara menyilang pada bahagian dada.
Kelim di bahagian belakang kuluwu dan kelim di bahagian sisi gonob bersambung
dengan panel sulam kait tangan yang berwarna-warni yang dikenali sebagai linangkit.
Manakala tali pingang rotan ataupun lilimbo dengan jalur kain putih berhiaskan perak
di tengah pula di pakai pada bahagian pinggul kaum wanita.
Tali pingang rotan lilimbo mempunyai warna berbeza yang melambangkan status
perkahwinan pemakai lilimbo. Misalnya, sekiranya warna merah, wanita itu adalah
bujang atau tidak mempunyai anak. Jika lilimbo berwarna hitam dan merah, wanita itu
60
sudah berkahwin dan mempunyai anak. Manakala rotan yang dipakai berwarna
semula jadi, wanita itu adalah balu.
Antara aksesori lain yang dipakai oleh wanita lotud adalah tali pinggang duit
syiling atau haboi yang di pakai di bawah lilimbo. Seterusnya adalah hiasan kepala
wanita lotud, yang terdiri daripada cekek rambut emas yang dikenali sebagai sigar,
dan hiasan sanggul iaitu siwot yang terdiri daripada empat cucuk bulu ayam jantan
muda berwarna hitam yang diikat dengan kain merah serta untaian manik-manik kecil
yang berjurai di dahi belakang kepala si pemakai.
Sukup kapio lelaki pula terdiri daripada sukub atau baju berlengan panjang, seluar
hitam atau binandus, dengan panel sulam kait linangkit yang bersaiz lebar merentangi
bahagian belakang serta tanjak ataupun sundi. Dalam upacara tarian mongigol, kaum
lelaki akan memakai sandai panjang yang tergantung dari leher dan sehelai samping
tiub yang bergelang kaki panjang daripada kain moga yang berjalur-jalur melintang di
atas seluar.
Bagi busana lengkap yang dipakai oleh golongan tantagas pula dikenali sebagai
manarapoh69. Manarapoh merupakan pakaian kebesaran bagi upacara ritual lotud.
Busana lengkap tersebut terdiri daripada pakaian kebesaran ritual sukup kopio dengan
skirt sutera tenun antik yang dikenali sebagai sinugittan dipakai di atas gonob.
Manakala sehelai kain lagi panjang dipakai sebagai sandai. Kain antik untuk sinugitan
dikenali di seluruh Asia Tenggara sebagai patola70.
69
Ibid, hlm. 163.
70
Kain yang ditenun di India dan dibawa masuk dalam masyarakat Lotud.
61
2.12 Pelaksanaan Perkahwinan Menurut adat suku kaum Dusun Lotud.
Adat istiadat perkahwinan suku kaum Dusun Lotud ini boleh diklasifikasikan kepada
beberapa peringkat iaitu merisik, bertunang dan seterusnya berkahwin. Di samping itu
terdapat juga perkara-perkara yang berkaitan dengan tiga aspek iaitu tentang sogit.
62
BAB 3
SIMPUL KAIT LINANGKIT
3.1 Golongan Pengusaha Linangkit di Tuaran
Simpul kait Linangkit merupakan warisan turun-temurun masyarakat suku kaum
Dusun Lotud yang mempunyai keunikannya tersendiri. Pada zaman dahulu Linangkit
ini hanya diusahakan oleh segelintir wanita tantagas daripada suku kaum Dusun Lotud
di Tuaran. Pada ketika itu mereka beranggapan bahawa sesiapa yang memiliki simpul
kait Linangkit ini dianggap kaya. Hal ini demikian kerana penghasilan Linangkit
bukanlah sesuatu yang mudah.
Seiring dengan perkembangan arus pemodenan wariasan simpul kait Linangkit
turut mengalami perubahan. Sehingga kini hanya terdapat segelintir masyarakat
Dusun Lotud Tuaran yang masih mengusahakan simpul kait Linangkit.

63
Memandangkan menghasilkan Linangkit bukanlah sesuatu yang mudah kerana
memerlukan kosentrasi yang tinggi dan masa yang lama. Walaupun proses
penghasilannya adalah rumit tetapi linangkit mempunyai nilai esstetika yang tinggi
dan bernilai. Oleh yang demikian mencari mereka yang masih menghasilkan
Linangkit adalah sukar. Kebanyakkan masyarakat Dusun Lotud telah beralih kepada
kaedah yang lebih mudah dan cepat iaitu kruistik tetapi masih mengekalkan corak
Linangkit.
Menurut Masliha Abdullah@ Tujung, membuat Linangkit asli sebenarnya
tidaklah susah sekiranya berminat. Hal ini demikian kerana minat boleh disemai
dengan semangat dan keyakinan yang kuat. Menurut Masliha, semangat itu lahir
dengan sendirinya apabila kita melihat baju tradisi yang masih dipakai sehingga hari
ini. Beliau telah berjinak-jinak dengan Linangkit ketika berusia lima belas tahun.
Sehingga beliau berkahwin minat beliau terus disemai melalui dorongan dan galakan
daripada mertua dan iparnya.
Hasil simpul Linangkit yang pertama yang dihasilkan beliau adalah pada
selendang atau kuluwu. Beliau yang sudah mahir boleh menyiapkan selendang dalam
masa satu hari jika tumpuan diberikan kepada membuat selendang. Namun, beliau
yang sudah dimamah usia tidak lagi mampu menyulam pada waktu malam kerana
matanya tidak lagi terang.
Bagi penghasilan corak pada Linangkit Pn. Masliha, beliau tidak terikat dengan
satu corak yang mahu disulamnya 71. Corak dan bentuk yang pelbagai dihasilkan
adalah bergantung dengan idea yang datang dengan secara spontan semasa menyulam
71
Dusun Lotud Pertahankan Linangkit, 2004 diperolehi dari Koleksi Arkib Negeri Sabah.
64
linangkit. Oleh itu, pemilihan warna benang yang padan di antara satu corak dengan
corak yang lain adalah sangat penting. Hal ini adalah bagi memastikan corak
Linangkit menarik dan kemas.
Namun pada era globalisai ini ramai golongan muda tidak berminat dalam
mempelajari simpul kait Linangkit. Kebanyakan golongan muda memberikan alasan
membuat Linangkit susah dan membosankan. Menyedari akan hal ini, beliau yang
mempunyai sifat inginkan seni Linangkit diwarisi, beliau telah berusaha mendekati
beberapa orang wanita kampung tersebut bagi mencurahkan ilmu yang dipelajarinya
sejak remaja lagi. Walaupun beliau sudah berusia namum faktor umur bukanlah
penghalang untuk memberi tunjuk ajar kepada masyarakat Dusun Lotud di
kampungnya.
Selain itu, dalam mebuat simpul kait Linangkit bukanlah lahir daripada bakat
semula jadi tetapi minat. Hal ini pernah dialami oleh Duya Umpat yang merupakan
salah seorang yang pernah belajar simpul kait Linangkit asli dengan Pn.Masliha.
Beliau bergitu tertarik dengan seni Linangkit ketika pesta menuai. Daripada perayaan
tersebut beliau sedar bahawa sebagai masyarakat Dusun Lotud perlu mempelajari
warisan tersebut. Beliau yang kini berkerja sebagai tukang jahit yang mengusahakan
pakaian tradisi suku kaum Dusun Lotud di Tuaran.
Selain itu, terdapat sebuah rumah kebudayaan Kampug Budaya Linangkit terletak
di Kampung Selupoh Tuaran yang menyimpan pelbagai warisan tentang kebudayaan
Dusun Lotud. Pusat tersebut mula beroperasi sepenuhnya pada mei 2009 telah
menerima pengunjung bukan sahaja masyarakat setempat malahan luar negara.

65
Perkampungan Budaya Linangkit ini diusahakan oleh mendiang Patrick Jilan
merupakan masyarakat Dusun Lotud di daerah Tuaran.
Semasa di kampung Budaya Linangkit pengunjung akan dapat melihat pelbagai
warisan masyarakat suku kaum Dusun Lotud. Pelbagai aktiviti menarik dijalankan
oleh pusat tersebut seperti lawatan berpandu di sekitar kampung, memgutip daun ubi,
demonstrasi kraf tangan, persembahan kebudayaan dan banyak lagi.
Selain itu, terdapat juga pengusaha yang bukan keturunan Dusun Lotud berminat
dalam mempelajari simpul kait Linangkit. Beliau adalah Puan Sunarti Suradi, 29 yang
berketurunan murut dan antara pembuat Linangki termuda di Tuaran. Beliau
merupakan salah satu seorang kakitangan di kampung budaya linangkit. Pengalaman
beliau selama 6 tahun yang bergiat dalam pengusaha Linangkit memberikan
pengalaman yang begitu berharga baginya.
3.2 Bahan dan Alat Yang Digunakan dalam menghasilkan Linangkit

66
Dalam melihat rupa bentuk Linangkit ini, seharusnya kita mengambil tahu akan bahan
dan alat yang digunakan semasa menhasilkan satu panel Linangkit. Penghasilan
Linangkit tidak memerlukan kos yang tinggi. Hal ini demikian kerana bahan yang
digunakan hanya benang pelbagai warna dan jarum sahaja.
Pada dasarnya benang yang dijadikan oleh pengusaha Linangkit dahulu ialah
benang ‘cina’ yang berasal daripada china. Benang tersebut pada ketika itu mudah
didapati . oleh demikian benang yang digunakan oleh pengusaha Linangkit pada masa
kini adalah benang ‘Anchor’.
3.3 Proses Menghasilkan Linangkit
Proses menghasilkan Linangkit bukanlah sesuatu yang mudah. Bagi mereka yang
sudah arif mereka hanya mengambil masa dalam seminggu atau sebulan. Namun ia
bergatung pada saiz simpul kait yang ingin dihasilkan. Di samping itu, memerlukan
kesabaran dan ketelitian agar Linangkit yang dihasilkan adalah kemas dan menarik.
3.3.1 Proses Penyediaan Bahan

67
Sebelum proses menyulam dilakukan langkah pertama yang perlu dilakukan ialah
sediakan benang yang banyak dengan pelbagai warna mengikut corak. Warna yang
digunakan adalah seperti jingga,hijau, merah, merah jambu, putih dan ungu. Selain
itu, kain hitam, jarum dan jarum peniti.
3.3.2 Proses membuat Linangkit
Proses pertama dalam menghasilkan Linangkit ini ialah tentukan kedudukan kaki
merujuk gambar rajah terlebih dahulu. Kaki ini disulam di bahagian permulaan
sebelum menyimpul corak Linangkit. Saiz kaki ini lebih kurang dua inci dan disulam
menggunakan benang berwarna jingga.
Selepas itu, simpul kaiy Linangkit tersebutu menggunakan jarum dan benang
mengikuut corak yang ingin dihasilkan. Proses menyimpul ini dilakukan
menggunakan teknik simpul kait benang satu persatu sehinngga membentuk motif.
Proses terakhir adalah proses mencantumkan Linangkit pada skirt dan baju pada
pakaian tradisional. Namun sekiranya dibuat secara terus pada skirt dan baju proses
intik tidak perlu dilakukan lagi.

68
3.4 Transformasi Seni simpul kain linangkit tradisional ke konteks
Kontemporari
Pergantungan kepada teknologi di milenium yang baru ini tidak dapat dielakkan, ia
hanyalah peroalan bila dan peratusan pergantungan kepadanya. Ia juga telah meyusup
dan telah merubah budaya kita, terdapat budaya baru dan juga telah berpindah alih
kepada keadaan semasa.
Justeru itu, pengkaji telah meyingkap sama ada perlambangan dalam suasana
tradisi sulam kait linangkit dapat dipindah alih kepada suasana semasa iaitu silang
‘crosstage’ supaya kita dapat meyambung hayat apa sahaja yang diwarisi atau yang
terdapat dalam masyarakat tradisi budaya agung yang pernah kita miliki.
3.4.1 Kruistik
Kruistik ataupun dikenali sebagai tusuk silang adalah salah satu jenis sulaman yang
menggunakan jahitan benang yang bersilang (membentuk x) diatas kain tenunan
sejajar. Teknik jahitan yang membenyuk huruf x disebut tusuk silang, sehinggakan
jahitan kruistik popular dengan sebutan ‘tusuk silang’.

69
BAB 4
NILAI MORAL PADA SULAMAN LINANGKIT PADA PAKAIAN

TRADISIONAL DUSUN LOTUD DI KAMPUNG SELUPOH, TUARAN,
SABAH.
4.1 Nilai Moral pada Motif dan juga Jenis-jenis Corak Sulaman Linangkit
Menurut daripada Encik Richard wanda, kain linangkit yang dihasilkan melalui proses
teknik sulaman bagi motifnya akan dicantum kepada kain hitam mengikut ukuran baju
ataupun kain. Meskipun kain Linangkit ini juga dihasilkan oleh beberapa suku kaum
yang lain namun, motif yang digunakan adalah hampir sama dengan lain. Manakala, bagi
70
perbezaannya pula, cara pemakaian dan peletakkan motif Linangkit berbeza. Misalnya,
suku kaum Bajau di Kota Belud yang hanya memakainya pada kain skirt (wanita) dan
seluar untuk kaum lelaki sahaja.
Seterusnya, bagi kaum Dusun Lotud, Linangkit pada wanita dipakai pada kain
skirt yang dikenali sebagai gonob dan juga selendang yang dikenali sebagai keluwu.
Manakala, bagi lelaki pula pada seluar dan baju mereka.
Kemudian, nilai moral pada motif-motif Linangkit ini boleh didapati pada corak
yang dihasilkan oleh nenek moyang Dusun Lotud pada zaman dahulu. Susunan motif
geometri yang seakan-akan kain sarung yang mempunyai kepala dan badan kain
mempunyai nilai moralnya tersendiri. Hal ini demikan, kerana idea motif geometri ini
berasal daripada sumber-sumber alam sekeliling mereka pada zaman dahulu. Menurut
puan Liliana Tangkis, 54 tahun, masyarakat tradisi Dusun Lotud mempunyai konsepnya
yang tersendiri mengenai hubungan manusia dengan alam dan juga komponen lain yang
melibatkan spiritual. Dalam konteks ini, suku kaum Dusun Lotud menanam semangat
cinta akan alam sekitar kerana bagi mereka, alam semula jadi ini merupakan salah satu
seni estetik yang semula jadi daripada ciptaan Tuhan.

71
Senarai Nama-nama motif:
Gambar 2.0 : Binakul
Gambar 2.1: Linsou sahur / biji tembikai.

72
Gambar 2.2: Ubur-ubur.
Gambar 2.3: Sinulangkit.
(Sumber Koleksi Penyelidik)

73
Gambar 2.4 : Kuyang-Kuyangan.
4.2 Nilai moral corak Jenis pada sulaman Linangkit pada pakaian tradisional
suku kaum Dusun Lotud
Sulaman Linangkit pada pakaian tradisional suku kaum Dusun lotud mempunyai
banyak nilai moral yang boleh menjadi teladan kepada masyarakat Sabah. Sebagai
contohnya, bagi corak Linsou sahur (biji tembikai), nilai moral yang ada pada corak
tersebut adalah merupakan makanan yang dimakan oleh suku kaum Dusun Lotud. Nilai
moral ini menunjukkan bahawa masyarakat Dusun Lotud bekerjasama untuk
menghasilkan cucuk tanam mereka sendiri dan juga mencari makanan daripada
tumbuh-tumbuhan di sekitar kawasan mereka.

74
Bagi corak sulaman Linangkit ubur-ubur pula, mereka mengaplikasikan corak
obor-obor di hujung Linangkit tersebut untuk menunjukkan bahawa nilai moral
toleransi pada kehidupan para nelayan suku kaum Dusun Lotud. Dalam corak ini juga
menyampaikan bahawa masyarakat suku kaum Dusun Lotud bukan sahaja mencari
hasil makanan mereka di dalam hutan tetapi juga di laut.
Bukan itu sahaja, cara pemakaian dan susun atur pada pakaian tradisi Dusun
Lotud mempunyai maskud tersendiri dan tidak boleh di ubah atas dasar pemodenan
atau peredaran masa. Sehubungan dengan itu, kesilapan dalam cara pemakaian pakaian
tradisi juga akan membawa maskud yang salah dan bertentangan dengan keizinan yang
diamalkan oleh suku kaum Dusun Lotud. Dalam konteks ini, peraturan pemakaian juga
mempunyai nilai moralnya tersendiri dimana nilai bertanggungjawab dan amanah untuk
menjaga peraturan dan juga khazanah pemakaian sulaman Linangkit pada pakaian
tradisional suku kaum Dusun Lotud.
4.3 Nilai moral pada proses membuat sulaman Linangkit
Bagi sulaman Linangkit pada pakaian tradisional suku kaum Dusun Lotud, proses
pembuatannya mempunyai nilai moral juga. Sulaman Linangkit ini mengambil masa
yang panjang kerana proses penghasilannya yang rumit. Dalam penghasilan sulaman
Linangkit ini, corak yang kecil memerlukan daya tarikan yang kuat. Sewaktu proses
sulaman ini bukanlah mudah sehingga boleh mencederakan jari untuk mendapat
sulaman yang ketat dan kukuh. Hal ini demikian, kerana untuk mendapatkan hasil
75
sulaman Linangkit yang tahan lama dan tidak mudah tercarik-carik sehingga kini
terdapat kain Linangkit yang masih bertahan sehingga kini dan telah berusia lebih 20
tahun. Dalam proses ini dapat dirumuskan bahawa penghasilan sulaman Linangkit ini
memerlukan kesabaran yang sangat tinggi dan juga perlu dedikasi dalam proses
penghasilannya.
Gambar 2.5: Posisi badan dalam menghasilkan Linangkit.

76
Gambar 2.6 : Contoh Linangkit yang ada pada gonob.
(Sumber : Koleksi Penyelidik)
4.4 Nilai Mementingkan Kehormatan pada simpul kait Linangkit
Linangkit merupakan salah satu adat tradisi yang unik dan harus dijaga dan dihormati
oleh seluruh masyarakat suku kaum Dusun Lotud. Oleh itu, masyarakat Dusun Lotud
perlu menghormati adat ini kerana seni sulaman linangkit ini dihasilkan oleh nenek
moyang mereka dan menjaga adat tradisi ini agar tidak ditelan oleh zaman. Pelbagai
denda yang akan dikenakan bagi sesiapa yang tidak menjaga sulaman linangkit ini. Hal
ini kerana sulaman linangkit ini adalah warisan dan juga khazanah penting bagi
masyarakat Dusun Lotud dan mereka bangga sulaman ini menjadi salah satu adat tradisi
mereka.
77
4.5 Nilai Kasih Sayang pada Sulaman Linangkit
Dalam sulaman linangkit ini juga terdapat nilai-nilai moral di sebalik penghasilannya
dan juga menghargai sulaman ini di Sabah. Nilai kasih sayang amat ketara pada proses
penghasilan sulaman linangkit ini kerana ia memerlukan masa yang lama dan proses
yang banyak untuk menghasilkannya. Bagi para wanita yang menghasilkannya, mereka
perlu menyulam dengan teliti dan penuh kasih sayang kerana sulaman ini menjadi salah
satu simbol kebanggan suku kaum Dusun Lotud. Oleh itu, mereka menanam nilai moral
kasih sayang pada proses penghasilan sulaman linangkit.
Bukan itu sahaja, masyarakat suku kaum Dusun Lotud juga menghargai sulaman
linangkit dengan meletakkan pada baju tradisi dan hiasan pada rumah sekiranya
perayaan perkhawinan diadakan. Masyarakat Dusun Lotud sangat menyayangi sulaman
ini kerana penghasilan seni yang unik dan berwarna warni. Bukan itu sahaja, mereka
juga mengharap bahawa sulaman linangkit ini akan dijaga oleh generasi muda agar
sentiasa ingat dan menyayangi seni sulaman ini.
4.6 Nilai Bekerjasama dalam Sulaman Linangkit
Nilai moral bekerjasama jelas terlihat dalam proses penghasilan sulaman linangkit ini.
Pekara ini boleh dilihat dimana golongan wanita saling bekerjasama dalam tolong
antara satu sama lain dalam sama-sama menghasilkan sulaman linangkit mereka. Bagi
wanita yang mempunyai pengalaman yang banyak, mereka akan mengajar sulaman ini
pada wanita yang baru belajar cara-cara penghasilan. Ini dibuktikan bahawa kesemua
wanita yang menghasilkan sulaman ini mempunyai kerjasama yang tinggi kerana yang
berpengalaman membantu wanita baru tentang cara-cara manakala, bagi wanita yang
baru mempelajari sulaman ini membantu menjaga dan mempelajari seni sulaman ini
agar tidak dilupakan dari masa ke semasa.
78
4.7 Nilai Mementingkan alam sekitar pada Sulaman Linangkit
Nilai-nilai ini dapat dilihat dimana golongan wanita yang menghasilkan sulaman ini
dengan menggunakan corak-corak alam sekitar. Perkara ini berlaku kerana masyarakat
Dusun Lotud sangat menghargai pada sumber semula jadi yang terdapat dari hutan,
kawasan berbukit, sungai, laut dan lain-lain. Dalam konteks ini, corak yang mudah
dilihat adalah dari corak ubur-ubur dan juga corak linsou sahur atau dikenali sebagai
biji tembikai. Daripada corak tersebut, mereka meniru aspek-aspek yang jelas dilihat
oleh mata mereka dan diolah ciri-ciri alam semula jadi pada sulaman linangkit mereka.
Pekara ini bukan sahaja dapat menujukkan bahawa masyarakat Dusun Lotud
menghargai alam sekitar namun sangat kreatif dalam mengolah ciri-ciri alam sekitar
menjadi corak sulaman linangkit.
79
BAB 5
KESIMPULAN DAN SARANAN
5.1 KESIMPULAN
Seni adalah suatu bentuk komunikasi yang menghubungkan pengkarya dengan
masyarakat. Bukan itu sahaja, seni juga boleh menyampai pelbagai mesej yang ingin
disampaikan termasuklah nilai moral. Dalam konteks ini, hasil seni seperti sulaman
Linangkit boleh menjadi peranan kemasyarakatan. Apabila dipamerkan, digunapakai dan
dihayati umum khususnya masyarakat suku kaum Dusun Lotud itu sendiri untuk
memainkan peranannya sebagai medan petemuan antara identity sesuatu kaum itu
dengan masyarakat agar tidak ditelan zaman.
Penghidupan masyarakat suku kaum Dusun Lotud yang sebahagian daripada
penghuni alam semula jadi menjadikan mereka lebih kreatif dalam menghasilkan rekaan
mereka. Kini, dengan adanya bahan mentah yang mudah diperolehi dapat membantu
menghasilkan berbagai-bagai produk dan kegunaan. Penciptaan sulaman Linangkit ini

80
memberi pelbagai nilai moral kepada masyarakat terutamanya pada suku kaum Dusun
Lotud.
Justeru, daripada daya pengamatan mereka kepada alam semula jadi telah
menyebabkan mereka mengolahkan pelbagai motif, warna, gubahan dan pengunaan
bahan mentah. Penghasilan kain Linangkit adalah disebabkan penggunaannya yang
bergitu penting dalam symbol identiti suku kaum Dusun Lotud.
Kajian yang dijalankan ini sedikit sebanyak dapat mendedahkan nilai moral
sulaman Linangkit pada pakaian tradisional suku kaum Dusun Lotud di kampung
Selupoh, Tuaran, Sabah. Selain itu, dapat mengetahui dan mempelajari budaya serta
kesenian masyarakat tersebut.
Dengan ini, masyarakat luar juga berpeluang dalam mengetahui serba sedikit
mengenai budaya suku kaum Dusun Lotud dan nilai moral pada sulaman Linangkit pada
pakaian tradisional suku kaum Dusun Lotud ini. Hal ni kerana, pada masa kini generasi
muda perlu mengetahui nilai moral pada sulaman Linangkit agar dapat menanamkan
cinta akan budaya sendiri dan bangga bahawa suku kaum Dusun Lotud ini mempunyai
identitinya yang menarik dan unik.

81
5.2 Saranan
Seperti mana kita tahu bahawa, sulaman Linangkit merupakan satu warisan turun
temurun oleh masyarakat suku kaum Dusun Lotud. Akan tetapi, kini semakin dilupakan
oleh generasi muda. Oleh itu, pelbagai usaha perlu dilakukan seperti memberi latihan
percuma khusunya kepada generasi muda dalam memartabatkan semula kemahiran
sulaman Linangkit ini agar tidak dilupakan dan ditelan oleh arus pemodenan. Manakala
pembelajaran secara tidak langsung juga akan mereka mempelajari seperti nilai-nilai
moral dalam penghasilan Linangkit ini. Oleh itu, mereka akan sedar dengan nilai moral
pada sulaman Linangkit ini juga wujud.
Selain itu, Jabatan Kebudayaan dan Kesenian Negeri Sabah perlu memainkan
peranan dalam memulihara khazanah warisan nenek moyang. Antara langkah yang boleh
dilakukan ialah menganjurkan bengkel atau khusus mamalangkit72 diperingkat derah
Tuaran dan mewajibkan setiap kampung untuk menghantar anak muda merreka untuk
menghadiri bengekel atau kursus tersebut. Perkara ini dapat menarik minat sekaligus
memberi kesedaran kepada golongan muda untuk menjadi generasi peneraju kemahiran
sulaman Linangkit ini agar kemahiran ini menjadi symbol identiti kepada suku kaum
Dusun Lotud.
Ahkir sekali, kita sebagai generasi muda haruslah menyokong dan menyanjung
tiggi akan seni yang ada pada Linangkit. Hal ini demikian, kerana Linangkit adalah satu
seni kraftangan yang mempunyai nilai estetik yang tinggi.
72
Proses sulaman Linangkit.
82
BIBLIOGRAFI
Buku
David Totu (ed). Tradisi Lisan di Sabah. Sabah. Arkib Negeri Kota Kinabalu, 1992.
Eddow, W. Salasilah Keluarga: Sigid Ponidong & Ringkapan Egih 1840-2002 (tidak
diterbitkan). Sabah.
G.C. Woolley. Tuaran Adat Some Customs of The Dusun of Tuaran West Coast
Residency, North Borneo. Sabah.
Jerome Rousseau. Central Borneo ‘Ethnic Identity and Social Life in a Stratified
Sociecty’. New York: United States by Oxford University Press, 1990.
Kutayya, M, dan Paul, P. Murut & Pelbagai Etnik Kecil Lain di Sabah. Kuala Lumpur,
Terjemahan Malaysia Berhad, 2012.
Raymond Bin Tombung. Keluarga Dusun Persatuan Dusun Sabah Bersatu. Kota
Kinabalu Sabah, SQS Printing Sdn. Bhd, 1991.
Rita, L. dan Stella M.T. (eds). An Introduction to The Traditional Costume of Sabah.
Sabah. Natural History Publications (Borneo) Sdn. Bhd, 1997.
Thomas Rhys Williams. The Dusun A North Society. United States Of America, 1965.
83
Internet
Ballingi Lawadin. (2008). Perkhawinan Suku Kaum Dusun Lotud. Diperolehi dari
https://www.myheritage.com/FP/newsItem.php?
s=41658932ID=7&sourceList=home. Pada 20 Oktober 2019.
Gwen. (2009). Dusun Lotud di Tuaran Sabah. Diperolehi dari http://ivsageplusone.
Blogspot.my/2009/10/linangkit-khas-3-mac-2009-budaya.html. 20 Oktober
2019.
Lindey Easter Apolonius. (2008). Pebincangan Adat Istiadat Perkhawinan Suku Kaum
Dusun Lotud Tuaran: Satu Tinjauan. Diperolehi dari
http://malafmuhim.tripod.com/DusunLotud_lindey.doc. Pada 20 Oktober 2019.
Sam, ( 5 Januari 2018). Adat istiadat Kematian Masyarakat Dusun Lama. Diperolehi dari
thepatriots.asia/adat-istiadat-kematian-masyarakat-dusun-lama/
84
LAMPIRAN
Gambar 1: Pengkaji melawat ke kg. Selupoh dan melawat ke Linangkit Culture Village
Gambar 2: Salah satu koleksi dan sejarah pakaian tradisional Dusun Lotud semasa
perkhawinan dijalankan.
85
Gambar 3: Pengkaji mencuba memakai baju tradisional Dusun Lotud bersama pengantin
lelaki.
Gambar 4: Salah Satu contoh linangkit pada kuluwu.

86
Gambar 5: Salah satu koleksi kain Linangkit yang asli ditenun.
Gambar 6: Salah satu pakaian tradisi Dusun Lotud wanita yang digunakan pada tarian
mongigol
87
Gambar 7: Kedudukan Linangkit pada pakaian tradisional suku kaum Dusun Lotud.

Nilai Moral Pada Sulaman Linangkit

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Nilai Moral Pada Sulaman Linangkit

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Nilai Moral Pada Sulaman Linangkit

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

sebagai north borneo). Panggilan terhadap suku-suku dalam kumpulan masyarakat

untuk membekalkan protein tambahan dalam diet tradisional.

Kepelbagaian etnik yang muncul dalam kehidupan masyarakat tradisional suku

dan daerah Tambuan.

masyarakat suku kaum Dusun Lotud tinggal dalam sebuah

tradisional dan upacara ritual perantara roh iaitu upcara molibabou4.

menjahit sulaman Linangkit5. Tujuan utama mereka menghasilkan Linangkit adalah

tradisional wanita Dusun Lotud.

seni simpul kait Linangkit.

diaplikasikan dalam simpul kait Linangkit yang masing-masing mempunyai keunikan

diaplikasikan pada sulam kait Linangkit mereka.

1.2 Latar belakang persoalan

busana tradisional Lotud ialah sukup kopio.

Gambar 1.1: Sukup Kopio

(Sumber: Koleksi Penyelidik)

sinulangkit7 yang dijahit melintang diparas betis.

Gambar 1.2: Kuluwu

(Sumber: Koleksi Penyelidik)

dan sebagai tempat menyimpan barang.

Seterusnya, wanita Dusun Lotud juga menggunakan eksesori seperti Lilimbo9,

adalah menunjukkan wanita itu seorang balu.

menggunakan langsung14 yang dipakai pada majlis-majlis khas.

Gambar 1.3: Pakaian tradisional wanita Dusun Lotud.

(Sumber: Murut dan Pelbagai Etnik kecil lain di Sabah)

Gambar 1.4 : Pakaian Tradisioanl Lotud Tantagas.

(Sumber: Murut dan Pelbagai Etnik kecil lain di Sabah)

Gambar 1.5: Tali pinggang rotan (lilimbo)

(Sumber: Koleksi penyelidik)

perdagangan dari Brunei19.

Gambar 1.6: Kumburongoh

(Sumber: Koleksi Penyelidik)

Bagi golongan tantagas, mereka memakai mandapun20 dan juga menggunakan

tantagas juga memakai semua perlengkapan rituai seperti karo21, giring-giring22,

kamburongoh23 dan tutubik24 sewaktu upacara ritual dijalankan.

Mongigol27 seseorang lelaki akan memakai sandai panjang yang tergantung

yang diikat pada keliling pinggang.

Gambar 1.7: Pakaian tradisional lelaki Lotud

(Sumber: Koleksi Penyelidik)

Gambar 1.8: Tengkolok lelaki (sundi)

(Sumber: Koleksi penyelidik)

1.3 Persoalan kajian

membosankan tanpa menlihat nilai estetiknya.

untuk dijumpai pada masa kini.

yang menarik dan unik.

1.4 Rumusan persoalan

1.4.1 Apakah yang dikatakan dengan simpul kait Linangkit.

1.5 Batasan persoalan

1.5.1 Fokus Kajian

memunyai motif-motif yang berkonsepkan sumber flora dan menyampaikan pelbagai

mesej yang positif.

1.5.2 Batasan Tempat

Kampung Selupoh, Kampung Pendamai, Kampung Bantayan, Kampung Dungang,

Kampung Tagas, Kampung Panjut, Kampung Damat, Kampung Kauluan, Kampung

Kampung Selupoh sahaja.

1.5.3 Batasan Masa

1.6 Tujuan Kajian

1.6.2 Memberitahu masyarakat tentang nilai motif-motif pada sulaman Linangkit

suku kaum Dusun Lotud.