7

ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ

ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
για την εκπαίδευση και την κοινωνία
ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ | Τεύχος 7 | Άνοιξη 2019 | Τιμή τεύχους 4 €

e i k tis.edu.gr
sel i d o d
gr
dodeik tis.edu.
ook.com/seli
ceb
www.fa

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Οι αναδιαρθρώσεις στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση

Συνέδρια ΔΟΕ-ΟΛΜΕ • αναπληρωτές • Nέο Λύκειο • τοπικό κράτος & εκπαίδευση • ασφαλι-
στικό • απεργία εκπαιδευτικών στις ΗΠΑ • φασισμός & νεωτερικότητα • αντιφασιστικό μαθητι-
κό κίνημα • κτιριακό & λυόμενα νηπιαγωγεία • Επιτάφιος του Ρίτσου • «Αντιγόνες» του Μπρεχτ
 Z Αντώνης Κασίτας

ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ Οι Λέξεις
για την εκπαίδευση και την κοινωνία

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ Και όμως

Τεύχος 7, Άνοιξη 2019, Τιμή τεύχους 4 € οι λέξεις υπάρχουν
Διεύθυνση Περιοδικού
υπάρχουν ρηξικέλευθες για να αποδίδουν νοήματα.
https://selidodeiktis.edu.gr Υπάρχουν για να κατανοούν αγωνία
https://www.facebook.com/selidodeiktis.edu.gr για να κάνουν σεκόντο με τη σιωπή...
Και όταν στήνονται στα οδοφράγματα
Εκδίδεται από Συντακτική Επιτροπή
και όταν πουλιά γίνονται και πέτρες
Συντακτική Επιτροπή: στα χέρια νεαρών διαδηλωτών
Γεωργάκη-Κόλλια Ειρήνη, Γκικουρία Αϊντα, Δομούζη Σταυρούλα, Ιωαννίδου Γιώτα, Καλημερίδης Γιώργος, φαντάζουν όνειρα για να γκρεμίσουν τον κόσμο τον παλιό.
Καραμήτρου Χρύσα, Κρεασίδης Γιώργος, Λασπίδου Αλίκη, Μιλτσακάκης Μιχάλης, Νικολόπουλος Αποστόλης,
Πατέλη Βιολέττα, Ρέππας Χρήστος, Σταυροπούλου Μάγια, Τσαγκαράτου Αιμιλία, Φρυδά Λίτσα, Χατζοπούλου Σοφία Μαστόροι πελεκητές της πέτρας - λέξης
Η ΣΕ λειτουργεί στο πλαίσιο των αποφάσεων της ολομέλειας των μελών του Σελιδοδείκτη. ακροβατούν στις μετώπες της νέας ζωής
και συνομιλούν με το μέλλον.
Τακτικοί Συνεργάτες:
Αγγελοπούλου Νατάσα, Βασιλάτου Βίκυ, Βουρεκάς Θοδωρής, Βουρτσάκη Βάνα, Γούναρη Παναγιώτα, Γρόλλιος Γιώργος, Κάθε φωνήεν και μια κραυγή διαμαρτυρίας
Γρόλλιου Μαλαματή, Δαφέρμος Μανόλης, Δινοπούλου Βαγγελίτσα, Guagua Planet, Ιωαννίδης Τάσος, Jones Ken, κάθε σύμφωνο και στοίχειωμα των συμπληγάδων
Κυργιάκης Επαμ. Χρήστος, Λεγάκης Μιχάλης, Μακρυγιάννης Στέφανος, Μαρίνης Στέλιος, Μποέμη Νάγια, για να περνούν τα μικρά χάρτινα καραβάκια
Παλούκης Κώστας, Χρήστος Παναγιώτου Παππά Ιωάννα, Παυλίδης Περικλής, Περιστεροπούλου Μαρία,
Ρέππα Ντίνα, Σαββίδου Ιωάννα, Σάμιος Παναγιώτης, Σμήλιος Ηλίας, Στεφανίδου Σοφία, Τζήκας Χρήστος,
που κουβαλούν τα όνειρα.
Τραγά Στέλλα, Τραϊανού Άννα, Τσιλιμπάρη Όλγα Δώσε μου λέξεις
να τις ανάψω φωτιές στις μεγάλες λεωφόρους.
Διόρθωση - Επιμέλεια:
Αλεμίδου Θώμη, Δομούζη Σταυρούλα, Καραμήτρου Χρύσα, Λασπίδου Αλίκη, Λεγάκης Μιχάλης,
Να τις κάνω χαρταετούς...
Σφαιροπούλου Αθηνά, Τονοζλή Λίνα, Χατζοπούλου Σοφία, Χούλλης Γιώργος Στον παλιό τον κόσμο τα νοήματα χάθηκαν.
Μόνο στα οδοφράγματα βαρύτητα
χτίζουν όνειρα.
Τα δημοσιευμένα κείμενα εκφράζουν τις απόψεις των συγγραφέων.
Τα καινούρια ποιήματα θα γραφτούν
Ευχαριστούμε τον Μιχάλη Μιλτσακάκη για το φωτογραφικό υλικό. με λέξεις που θα αιμορραγούν
στο πουθενά και στο παντού της ύπαρξης.
Σχεδίαση εξωφύλλου - Ηλεκτρονική σελιδοποίηση - Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία:
Σύνθεση, Εργαστήρι Γραφικών τεχνών Σου δίνω και εγώ μια λέξη...
τ. 210 381 3838, info@synthesi-print.gr «Επανάσταση»...
Γράψε μου ποιήμα...
Κεντρική διάθεση Εκδόσεις ΚΨΜ
Βιβλιοπωλείο ΚΨΜ:
Κιάφας 3 & Ακαδημίας, 106 78 Αθήνα
τ. 210 38 13 838, 210 38 10 502 | f. 210-38 39 713
m. info@kapsimi.gr | url: www.kapsimi.gr

Δημοσίευση: Κείμενα για το περιοδικό «Σελιδοδείκτης» μπορούν να υποβάλλονται σε ηλεκτρονική μορφή

στη διεύθυνση: selidodeiktis.edu@gmail.com
Τα κείμενα δεν μπορούν να υπερβαίνουν τις 3.000 λέξεις για άρθρα γνώμης και τις 650 για σχόλια και βιβλιοκριτικές. * Aπό το βιβλίο του Αντώνη Κασίτα «Ακροβασίες» εκδόσεις ΚΨΜ.

Editorial............................................ 02-03
Έξω από την ΕΕ του κεφαλαίου, του
ρατσισμού, του φασισμού και
του πολέμου.......................................... 04
Συντακτική Επιτροπή
Σχόλια - Ανασκόπηση...................... 06-07
Η ΑΘΕΑΤΗ ΠΛΕΥΡΑ ΤΗΣ ΑΙΘΟΥΣΑΣ.........08
Χρήστος Κυργιάκης
περιεχόμενα
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
Αντιδραστικές αλλαγές στη Γ΄ Λυκείου
και στο σύστημα εισαγωγής................... 45
Άννα Μπαχτή
Οι 4χρονοι μελλοντικοί φαντάροι της
εργασίας είναι λογικό (;) βέβαια
να στεγάζονται σε λυόμενα…................ 50
Νατάσα Αγγελοπούλου

AΦΙΕΡΩΜΑ - Oι αναδιαρθρώσεις στην εργασια

Τριτοβάθμια Εκπαίδευση Η τραγωδία του ασφαλιστικού - ψέματα κι
Για τις συγχωνεύσεις Παν/μίων & ΤΕΙ ....... 11 αλήθειες για τον «μεγάλο ασθενή» ....... 54
Γιώργος Κάργας Σοφία Χατζοπούλου
Το τοπίο στην Έρευνα το 2019................... 14
ΔΙΕΘΝΗ
Ολίβια Τζιουβάρα
Η επιστροφή της απεργίας στους
Τα διετή προγράμματα των αει εκπαιδευτικούς των ΗΠΑ....................... 60
για απόφοιτους ΕΠΑΛ........................... 18 Αιμιλία Τσαγκαράτου
Απόστολος Νικολόπουλος
κοινωνια
O καπιταλισμός καταστρέφει την Επιστήμη... 23
Φασισμός και νεωτερικότητα...................... 63
Meagan Day, μτφ.: Σοφία Χατζοπούλου
Όλγα Τσιλιμπάρη
Το πανεπιστήμιο στο καθεστώς
Τοπικό κράτος και εκπαίδευση.................... 70
του «ακαδημαϊκού καπιταλισμού»......... 25
Ντίνα Ρέππα
Περικλής Παυλίδης
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
EKΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ «Αντιγόνη»: οι μεταγραφές του μύθου
Περί κρίσης του εργατικού και από τον Σοφοκλή στον Μπρεχτ.............. 73
εκπαιδευτικού κινήματος....................... 33 Eυαγγελία Φρυδά
Γιώτα Ιωαννίδου
Η μελοποίηση του Επιτάφιου &
Με το βλέμμα στο μέλλον του κινήματος..... 38 η πρόσληψή της..................................... 82
Βαγγελίτσα Δινοπούλου Bαγγελιώ Σκαρσουλή
Οι μαθητές υψώνουν το ανάστημά τους στον
εθνικισμό και φασισμό.......................... 42 ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ............................. 88
Εύα Καλούση, Κώστας Καλαμπόκας της Μάγιας Σταυροπούλου
περιεχομενα

ANOIΞΗ 2019 01
 και των φορέων της ακροδεξιάς. Καθώς η καπιταλιστι-

t o r ia l • κή κρίση δεν ξεπερνιέται, ενώ αιωρείται και ο φόβος για

• Ed i
μια νέα υποτροπή σαν κι αυτή που έφερε η χρεοκοπία
της Λίμαν Μπράδερς το 2008, το ιδεολογικό και πολιτικό
οπλοστάσιο της ακροδεξιάς γίνεται στοιχείο του πολιτικού
μείγματος που κυριαρχεί στην ΕΕ. Ο νεοφιλελευθερισμός
των Βρυξελλών, μια πολιτική σύνθεση σε ανώτερο επί-
πεδο για τα κοινά συμφέροντα του κόσμου του κεφαλαίου
στην Ευρώπη, μπολιάζεται με ισχυρές δόσεις ρατσισμού,
κρατικού αυταρχισμού, αντικομμουνισμού, ακόμα και
προστατευτισμού απέναντι σε Κίνα και ΗΠΑ. Ακόμα και
ο εθνικισμός, που υποτίθεται απουσίαζε από τους μύθους
της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, δεν έλειψε ποτέ με τη
μορφή του γερμανικού ηγεμονισμού του Σόιμπλε και της
κρίσης μεγαλείου του Μακρόν. Τώρα ενισχύεται, καθώς
η κυρίαρχη πολιτική στην ΕΕ ενσωματώνει πλευρές του
«ευρωσκεπτικισμού», ο οποίος δεν μπορεί να μετατρα-

Κ
πεί σε αντιΕΕ ρεύμα, όπως δείχνουν οι παλινωδίες του
αθώς στην εκπαίδευση διαμορφώνεται ένα πλαίσιο
Μπρέξιτ.
σύγκρουσης γύρω από την εφαρμοζόμενη εκπαι-
Έτσι προέκυψαν η Συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας, ένα απάν-
δευτική πολιτική της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ, με τη
θρωπο ρατσιστικό αίσχος ενάντια στους πρόσφυγες, η
σφραγίδα των επιλογών ΕΕ και ΟΟΣΑ, οι συνολικότερες
ενίσχυση του ευρωστρατού, της ευρωαστυνομίας, της ευ-
πολιτικές εξελίξεις σφραγίζονται από δύο σημαντικά δε-
ρωχωροφυλακής της ΦΡΟΝΤΕΞ, η σχολή κατασκόπων
δομένα που αναδείχτηκαν ξεκάθαρα μπροστά στις φετινές
της ΕΕ, που ο ΣΥΡΙΖΑ πασχίζει να φιλοξενηθεί στην Ελ-
ευρωεκλογές.
λάδα, οι περιορισμοί της ελευθερίας στο διαδίκτυο και
Το πρώτο αφορά την ολοκληρωτική χρεοκοπία του
δεν συμμαζεύεται…
«σχεδίου ΣΥΡΙΖΑ», την απατηλή υπόσχεση για μια φιλο-
Για τη γραφειοκρατία των Βρυξελλών και το πολιτικό
λαϊκή διέξοδο από την κρίση μέσα στα ασφυκτικά πλαί-
σύστημα στις χώρες της ΕΕ, με βασικούς πυλώνες την ευ-
σια των μνημονίων και των 700 εφαρμοστικών νόμων.
ρωπαϊκή Δεξιά του ΕΛΚ και της ΝΔ, για τους σοσιαλιστές,
με άθικτες τις τράπεζες και τα κέντρα εξουσίας της ολι-
τους φιλελεύθερους -τύπου Μακρόν- και τους Πράσινους,
γαρχίας του πλούτου. με τη διαδικασία αποπληρωμής του
η υποχώρηση στις πιέσεις της ακροδεξιάς και η ενσω-
χρέους να συνεχίζει να ρουφάει το αίμα της κοινωνίας,
μάτωση σημαντικών πλευρών της δικής της ατζέντας δεν
εντός ΕΕ. με το σύμφωνο σταθερότητας και τον ασφυ-
είναι αποτέλεσμα της εκλογικής εμβέλειας του γαλαξία
κτικό κορσέ του ευρώ να πνίγουν κάθε ελπίδα για μια
της ευρωπαϊκής ακροδεξιάς των εθνικιστών, ρατσιστών,
αξιοβίωτη ζωή.
φασιστών και νεοναζί. Εξάλλου η ζωή δείχνει ότι η υπο-
Ο ΣΥΡΙΖΑ πλέον λειτουργεί όχι απλά σαν πυλώνας
χώρηση στην πίεση της ατζέντας που προβάλλουν πρώτα
του νέου αναδυόμενου διπολισμού, αλλά και σαν δύναμη
τους νομιμοποιεί πολιτικά, στη συνέχεια απονομιμοποιεί
πολιτικής σταθερότητας του συστήματος. Αξιοποιώντας
την αντίσταση σε αυτούς και τέλος τους ενισχύει πολιτικά.
την ιστορική εμπειρία του δικομματισμού της μεταπολί-
Το 2000 η ΕΕ, πριν μορφοποιηθεί η σημερινή γραμμή
τευσης, ξαμολιέται σε σκιαμαχίες με υψηλότατους τόνους,
απέναντι στην ακροδεξιά, πήρε μέτρα, με κάποια αμη-
αλλά την ίδια ώρα αφήνει έξω από κάθε αντιπαράθεση
χανία, ενάντια στην Αυστρία λόγω της συμμετοχής στην
κάθε στρατηγική επιλογή που ορίζει τη ζωή μας. Και εί-
κυβέρνηση του Κόμματος της Ελευθερίας (FPΟ), έκφρα-
ναι οι επιλογές αυτές που οδήγησαν στη χρεοκοπία και
σης των αμετανόητων νοσταλγών του Χίτλερ. Σήμερα ο
τα μνημόνια. Αυτή η στρατηγική είναι αντικείμενο μιας
ίδιος χώρος συμμετέχει πάλι στην κυβέρνηση με σημαία
ακλόνητης συναίνεσης με τη ΝΔ, την ακροδεξιά, αλλά
το αντιπροσφυγικό μένος και τη 12ωρη εργασία, με τις
και με το λεγόμενο «Κέντρο» των ΚΙΝΑΛ/ΠΑΣΟΚ, Πο-
Βρυξέλλες να περιορίζονται σε δημοσιογραφικές διαρρο-
ταμιού, Λεβέντη. Το συναινετικό πλαίσιο ορίζεται από την
ές για τη δυσφορία τους.
ένταξη στην ΕΕ και την ευρωζώνη, την προτεραιότητα και
ανταγωνιστικότητα του κεφαλαίου στην Ελλάδα -πρώτα
απ’ όλα του εφοπλιστικού, τη σταθερή πρόσδεση με τον
ιμπεριαλισμό των ΗΠΑ και τη διεκδίκηση περιφερειακού
ρόλου με τη Συμφωνία των Πρεσπών και τις ΑΟΖ και
editorial

φυσικά με το μνημονιακό κεκτημένο που έριξε το κόστος

της κρίσης στους εργαζόμενους και την κοινωνική πλει-
οψηφία.
Το δεύτερο στοιχείο αφορά την επιλογή της άρχουσας
τάξης σε όλη την Ευρώπη να ακολουθήσει τη διεθνή τάση
και να επενδύσει στην αξιοποίηση των αντιλήψεων, αλλά

02 σελιδοδεικτησ
 Η ακροδεξιά ατζέντα είναι πολύ βολική για την ενσω-
μάτωση των μικρομεσαίων και μικροαστικών στρωμά-
των που ζουν με τον φόβο ότι θα χάσουν το επίπεδο ζωής
τους. Υιοθετούν τη μαχητική υπεράσπιση των κοινωνικών
και άλλων ανισοτήτων, στα πρότυπα της αστικής τάξης,
για να κρατήσουν την κοινωνική τους θέση, αφού το
ευρωπαϊκό όραμα αποδείχτηκε εφιάλτης μνημονιακού
τύπου και η κεντροαριστερή διαχείριση παραλλαγή του
νεοφιλελευθερισμού. Ο ρατσισμός επιστρατεύεται για να
διαιρέσει τα πιο φτωχά στρώματα, ώστε να μην συναντη-
θούν στην πάλη για να πάρουν πίσω όσα παράγουν και
δικαιούνται. Ο εθνικισμός επενδύει ιδεολογικά τους οικο-
νομικούς ανταγωνισμούς μεταξύ χωρών, αλλά και τους
ενδοϊμπεριαλιστικούς –ΕΕ με ΗΠΑ και Κίνα. Ο κρατικός
αυταρχισμός του «νόμος και τάξη» στρέφεται ενάντια
στις κοινωνικές αντιστάσεις, όπως τα «Κίτρινα Γιλέκα»
στη Γαλλία, αλλά χρησιμοποιείται, επίσης, για τον έλεγ-
χο και την πειθάρχηση μιας νεολαίας που ασφυκτιά. Ο
αντικομμουνισμός χωρίς κομμουνισμό λειτουργεί σαν μια
προληπτική αντεπάνασταση, όχι μόνο για να χτυπηθούν οι
δυνάμεις της μαχόμενης Αριστεράς που επιμένει. Σε μια
εποχή που ο κόσμος του κεφαλαίου είναι ανίκανος να
προσφέρει ένα θετικό όραμα, προσπαθεί να βγάλει με το
στανιό στην παρανομία τον πόθο για μια καλύτερη ζωή
και για μια άλλη κοινωνία.
Γεγονός είναι ότι στην Ελλάδα ο ΣΥΡΙΖΑ, όπως και
άλλες δυνάμεις της λεγόμενης κεντροαριστεράς σε ΕΕ
και Αμερική, προσπαθεί να επενδύσει πολιτικά στην ανη-
συχία και τις δημοκρατικές, αντιφασιστικές ευαισθησίες.
Η εκλογική αξιοποίησή τους για να σταθεροποιηθεί σαν
δύναμη του διπολισμού, τις απονευρώνει κοινωνικά σε
μια παθητική στάση που βγάζει έξω από τη συζήτηση το
εκρηκτικό κοινωνικό πρόβλημα και τις ιμπεριαλιστικές
επεμβάσεις που δίνουν έδαφος στην ανάπτυξη της ακρο-
δεξιάς. Η αντιμετώπιση της ακροδεξιάς απειλής δεν είναι
επικοινωνιακή υπόθεση ή ζήτημα διαχείρισης συμβολι-
σμών. Εξάλλου η «πολιτική εικονομία» του ΣΥΡΙΖΑ έχει
σταθερά μια αμφισημία. Καθόλου τυχαία η νέα υπουρ-
γός Μακεδονίας Θράκης Ε. Χατζηγεωργίου αρνήθηκε,
δήθεν λόγω «φόρτου εργασίας», να συναντηθεί με τους
εκπροσώπους των ΕΛΜΕ τη μέρα της απεργίας του κλά-
δου στις 12/4/19 ενάντια στο «Νέο Λύκειο» Γαβρόγλου.
Δύο μέρες πριν είχε προφτάσει να συναντηθεί, όμως, με
τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, Άνθιμο, που αρέσκεται
σε ρατσιστικές, εθνικιστικές και σκοταδιστικές δηλώσεις,
αλλά και στο πολιτικό ξέπλυμα της εγκληματικής Χρυσής
Αυγής.
Φυσικά η κοινωνία δεν εξελίσσεται με βάση σχέδια επί
χάρτου, επικοινωνιακές στρατηγικές και επιθυμίες.
Αυτό δείχνει άμεσα το γεγονός ότι η ακροδεξιά, παρά
τον κατακερματισμό και τις διαφορές εντός της, δεν θα
μείνει θεατής στην προσπάθεια των κυρίαρχων πολιτικών
δυνάμεων να υιοθετηθεί η γραμμή της, ή έστω πλευρές
της, με την ίδια να μένει έξω από το παιχνίδι της πολιτικής
εξουσίας.
Κυρίως καταδεικνύει το εκρηκτικό κοινωνικό πρόβλη-
μα που βάζει στο περιθώριο τον κόσμο της εργασίας και
ιδιαίτερα τη νεολαία. Μετά από δέκα χρόνια σκληρών
αντιλαϊκών πολιτικών για να ξεπεραστεί η κρίση σε βά-
ρος των εργαζομένων, που στην Ελλάδα πήραν τη μορφή
των τριών μνημονίων, η έκθεση της ΕΚΤ διαπιστώνει ότι
οι τρεις στις τέσσερις θέσεις που δημιουργήθηκαν την τρι-
ετία 2015-2018 αφορούν ηλικίες άνω των 55. Η νεολαία
στην ανεργία, συχνά με πλούσιο βιογραφικό και γεμάτο
πορτφόλιο, και οι ώριμες γενιές μέσα στον φόβο της από-
λυτης φτώχειας στα γηρατειά. Εκεί οδηγούν οι περίφημες
«ιδρυτικές αξίες» της ΕΕ.
Αυτό είναι το πολιτικό τοπίο μέσα στο οποίο διεξάγο-
νται οι εκλογές στα τέλη του Μάη. Μπορεί οι κάλπες να
είναι τρεις, υπάρχει όμως ένα «κόκκινο νήμα» που τις
συνδέει: η επιβολή των αντιλαϊκών αναδιαρθρώσεων
και πολιτικών που επιβάλλει η ΕΕ και εφαρμόζει η κυ-
βέρνηση ΣΥΡΙΖΑ, ενώ όποια πέτρα κι αν σηκώσεις στο
τοπικό κράτος των δήμων και των περιφερειών υπάρχει
η σφραγίδα της ΕΕ. Είναι λοιπόν απόλυτη ανάγκη στον
δρόμο προς τις εκλογές να μπουν μπροστά οι ανάγκες και
τα δικαιώματα του λαού και της νεολαίας, μακριά από τα
δίπολα του «φωτός και του σκότους», με καθαρό στόχο
την ανάγκη για μια ανασυγκρότηση και αντεπίθεση του
κινήματος, με ορίζοντα τη ρήξη και την αποδέσμευση από
τη φυλακή της ΕΕ σαν πολιτικό στόχο για το σήμερα και
τη σύγκρουση με όλους αυτούς που συναινούν και εφαρ-
μόζουν την πολιτική της.
Ταυτόχρονα, σε αυτό το πολιτικό τοπίο θα έχουμε
«παιδεία μάχης» για την εφαρμογή του «Νέου Λυκεί-
ου» Γαβρόγλου, δηλαδή του νέου αντιδραστικού εξετα-
στικού συστήματος, και της αυτοαξιολόγησης σχολικών
μονάδων με την οποία η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ επιχειρεί
να ξεπεράσει την ιστορική αδυναμία του νεοφιλελευθερι-
σμού να επιβληθεί η αξιολόγηση σε βάρος της ζωντανής
εκπαίδευσης. Αντίστοιχα μένει να φανεί αν η κυβέρνηση
θα μπορέσει να εφαρμόσει το «προσοντολόγιο» των απο-
λύσεων των αναπληρωτών. Εξάλλου και ο νόμος Αρσέ-
νη με τον διαγωνισμό του ΑΣΕΠ ποτέ δεν εφαρμόστηκε
όπως ψηφίστηκε κάτω από την πίεση του κινήματος που
επέβαλλε τους μαζικούς διορισμούς από επετηρίδα το
1998, αλλά και αναπληρωτών με την προϋπηρεσία στη
συνέχεια.
Με επίγνωση ότι στους δρόμους θα κριθεί το δίκιο, οι
editorial
ζωντανές δυνάμεις της εκπαίδευσης και του μαζικού κι-
νήματος μπορούν να χαλάσουν τα σχέδια διαιώνισης της
αντιλαϊκής πολιτικής που επιχειρεί ο νέος διπολισμός, με
στρατηγική που θυμίζει τα λόγια του αριστοκράτη στον
Γατόπαρδο του Λαμπεντούζα «αν θέλει κανείς να μείνουν
όλα όπως είναι, τότε πρέπει όλα ν’ αλλάξουν…».
ANOIΞΗ 2019 03
 ΓΙΑ ΝΑ ΕΡΘΟΥΝ ΜΠΡΟΣΤΑ ΤΑ ΜΟΡΦΩΤΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ
Έξω από την ΕΕ του κεφαλαίου,
του ρατσισμού, του φασισμού και του πολέμου
Z Συντακτική Επιτροπή
Τ
ο έβδομο τεύχος του περιοδικού μας κυκλοφορεί
λίγο πριν τις ευρωεκλογές, σε μία περίοδο δηλαδή
που εκ των πραγμάτων η συζήτηση για τον ρόλο,
τον χαρακτήρα, και τις εξελίξεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση
αποκτά επικαιρότητα.
Μετράμε τριάντα οκτώ χρόνια ένταξης και παραμονής
της Ελλάδας στην καπιταλιστική-ιμπεριαλιστική ολοκλή-
ρωση της ΕΟΚ αρχικά, Ευρωπαϊκής Ένωσης στη συνέ-
χεια, που το μόνο που έφεραν στους εργαζόμενους και τη
νεολαία είναι χειροτέρευση των όρων ζωής, δουλειάς και
μόρφωσης σε όλα τα επίπεδα.
Μας είπαν ότι ως μέλη της ΕΕ δεν θα έχουμε οικονομι-
κές κρίσεις, ότι θα έχουμε κοινωνική και πολιτική σταθε-
ρότητα. Μόνο που ζούμε την πιο σοβαρή κρίση που ρήμα-
ξε εκατομμύρια ζωές στη χώρα, όχι παρά, αλλά εξαιτίας
της ένταξής μας στην ΕΕ. Με μνημόνια και δημοσιονομικά
σύμφωνα, επιτροπείες και μηχανισμούς επιτήρησης.
Μας έταξαν ανάπτυξη και ευημερία, μόνο που βλέπουμε
ολόκληρους βιομηχανικούς κλάδους να καταστρέφονται
και να ξεπουλιούνται τα δημόσια αγαθά και ό,τι δημιούρ-
γησε ο κόπος των εργαζομένων τις τελευταίες δεκαετίες.
Ξεπούλημα που γίνεται για να πληρωθούν οι τοκογλύφοι-
δανειστές για το ληστρικό δημόσιο χρέος. Χρέος που από
20% του ΑΕΠ το 1981 (χρονιά ένταξης στην ΕΟΚ), έχει
φτάσει τώρα στο 180% του ΑΕΠ και όσο το πληρώνουμε
τόσο αυτό μεγαλώνει!
Μας παραμύθιασαν ότι θα «εξισωθούν προς τα πάνω
μισθοί, συντάξεις και κοινωνικά δικαιώματα», για να φτά-
σουμε αυτά της «αναπτυγμένης Ευρώπης» κι ότι η ανεργία
θα μηδενιστεί. Μόνο που η εξίσωση γίνεται συνεχώς προς
τα κάτω. Η αναιμική καπιταλιστική ανάπτυξη επανέρχεται
στην Ευρώπη με μισθούς και συντάξεις που όλο και μειώ-
νονται, ενώ η μερική-ελαστική απασχόληση γενικεύεται,
βαθαίνοντας την εκμετάλλευση προς όφελος της κερδο-
φορίας του κεφαλαίου. Τα 17 εκατομμύρια των ανέργων
στις χώρες της ΕΕ και τα 120 εκατομμύρια φτωχοί, με
τη νεολαία και τις γυναίκες να απειλούνται περισσότερο
από τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό, είναι από
μόνα τους βραδυφλεγείς βόμβες που ανά πάσα στιγμή
μπορούν να τινάξουν το οικοδόμημα στον αέρα…
Μας υποσχέθηκαν δημοκρατία, ειρήνη και «προστασία
των συνόρων» μας, μόνο που έχουμε πλήρη καταπάτη-
ση της λαϊκής κυριαρχίας, σύνορα που έγιναν απροσπέ-
λαστος φράχτης και θαλασσοπνίχτης για πρόσφυγες και
μετανάστες και την απειλή του πολέμου να μοιάζει όλο
και πιο κοντινή. Στην Ευρώπη της δημοκρατίας ο «φιλε-
04 σελιδοδεικτησ
λεύθερος» και «ευρωπαϊστής» Μακρόν είναι αυτός που
κατεβάζει τον στρατό στους δρόμους του Παρισιού με δι-
καίωμα να πυροβολεί για να αντιμετωπίσει τα «κίτρινα
γιλέκα»! Οι δεξιοί και ακροδεξιοί «ευρωσκεπτικιστές»,
εθνικιστές και ρατσιστές, όπου κυβερνάνε, όπως στην
Αυστρία και την Ουγγαρία, ψήφισαν τους πιο αντιλαϊκούς
νόμους, μέχρι και για 80 ώρες δουλειά την βδομάδα προς
όφελος των επιχειρηματιών και των τραπεζιτών!
Η Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται
σε βαθιά δομική κρίση
Η τεράστια κοινωνική και πολιτική δυσαρέσκεια στους
λαούς, αναπτύσσεται στο πλαίσιο αφενός της διαρκούς
ισχυροποίησης του πολιτικού ρόλου των κεντρικών θε-
σμών της ΕΕ, και αφετέρου των συνεπειών της αστικής
αντεργατικής απάντησης που δόθηκε στην κρίση με μια
επιθετική προώθηση καπιταλιστικών αναδιαρθρώσεων
σε όλη την ΕΕ. Ο πόλεμος της ανταγωνιστικότητας εντός
της ΕΕ αλλά και έναντι των ανταγωνιστών της, τροφοδο-
τείται αποκλειστικά σχεδόν από μια ιστορικών διαστάσε-
ων επίθεση στις εργατικές τάξεις σε όλες τις χώρες.
Αυτό ακριβώς το πεδίο του φόβου, του αυταρχισμού,
και του ανταγωνισμού είναι εύφορο για την ακροδεξιά
και δίνει φτερά στα μαύρα πανιά της. Τα μεταφασιστικά
και νεοφασιστικά ρεύματα αναπτύσσονται ως επιθετικό
όχημα της συνολικής αντιδραστικής στροφής του καπιτα-
λισμού της εποχής μας και ως αποτέλεσμα των βημάτων
του σε αυτή την κατεύθυνση.
Οι Βρυξέλλες, η νέα «Ιερά Εξέταση» των ιδεών
και της γνώσης
Από το μακρινό 1995, η Ευρωπαϊκή Ένωση με τη
Λευκή Βίβλο για την Εκπαίδευση και Κατάρτιση επιχει-
ρεί να αναδιαρθρώσει εκ βάθρων την εκπαίδευση και
να καθορίσει τους βασικούς πυλώνες που θα γίνουν το
«ευαγγέλιο» κάθε αντιδραστικής αλλαγής: Στη νέα εποχή
πρέπει να ξεχάσουμε τη μόνιμη και σταθερή δουλειά προς
όφελος της ευελιξίας και η εκπαίδευση πρέπει να γίνει
υπηρέτης αυτού του νέου θεού!
Για να «οικοδομηθεί» ένας εργαζόμενος φτηνός, ευέ-
λικτος και χωρίς κατοχυρωμένα δικαιώματα πρέπει να
υποβαθμιστεί η δομημένη εκπαίδευση, η στηριγμένη στη
γενική μόρφωση, και να αντικατασταθεί από ένα σύνολο
υποβαθμισμένων ευέλικτων γνώσεων και καταρτίσεων,
που θα είναι για τους πολλούς. Η εκπαίδευση πρέπει να
υποταχθεί πλήρως στις ανάγκες της αγοράς. Και αυτό αρ-
κιβώς κάνουν.
«Όποια πέτρα κι αν σηκώσεις» στην εκπαίδευση στη
χώρα μας έχει τη σφραγίδα της ΕΕ. Από τις ντιρεκτίβες
της δεκαετίας του 1980 μέχρι τη Λευκή Βίβλο του 1995,
από τη Μπολόνια και τη Λισαβόνα μέχρι τον Ανασχεδια-
σμό της Εκπαίδευσης και τη Στρατηγική 2020, το εκπαι-
δευτικό σύστημα στη χώρα μας δένεται με χιλιάδες νήμα-
τα με το στρατηγείο των Βρυξελλών. Κάθε φορά, το ευ-
ρωπαϊκό ιερατείο έρχεται να δώσει δήθεν «απαντήσεις»
σε προβλήματα που το ίδιο έχει δημιουργήσει. Δεκαετίες
ευρωπαϊκών εκπαιδευτικών πολιτικών και παρεμβάσεων
όχι μόνο δεν έχουν λύσει αλλά έχουν παροξύνει βασι-
κά προβλήματα όπως η σχολική διαρροή, η ανεργία των
αποφοίτων και των πτυχιούχων, η υποχρηματοδότηση
σχολείων και σχολών, η μη ένταξη των προσφύγων στις
τυπικές εκπαιδευτικές δομές για να απαριθμήσουμε κά-
ποια από αυτά. Και οι «απαντήσεις» που δίνει η ΕΕ, δίνο-
νται πάντα από τη σκοπιά της εξυπηρέτησης των συμφε-
ρόντων αυτών που κατέχουν τον πλούτο και την εξουσία.
Αντί για στέρεη καθολική γενική γνώση, που δημιουρ-
γεί κριτική σκέψη και αμφισβήτηση, πρέπει να έχουμε
«δεξιότητα» και «κατάρτιση» - τον σύγχρονο λειτουργικό
αναλφαβητισμό – και «μαθητεία». Πρέπει να μορφωνό-
μαστε λιγότεροι και λιγότερο, γιατί αυτό απαιτούν οι επι-
χειρήσεις και η αγορά.
Αντί για κατοχυρωμένα επαγγελματικά δικαιώματα,
ο απόφοιτος της κάθε εκπαιδευτικής βαθμίδας πρέπει
να είναι διαρκώς υπό αίρεση και με ανάγκη για διαρκή
επανεξέταση και εκ νέου κατοχύρωση. Η κατάκτηση της
γνώσης και του επαγγελματικού δικαιώματος μετατρέπε-
ται από συλλογική υπόθεση σε ατομική διαδρομή με αέ-
ναο κυνήγι προσόντων και συνεχών επανακαταρτίσεων,
όπου ο καθένας προσπαθεί να επιβιώνει στην «αρένα»
της μορφωτικής και εργασιακής κινητικότητας και περι-
πλάνησης. Ταυτόχρονα, τα πάντα πρέπει να μετριούνται
και να αξιολογούνται. Για να ελέγχεται η «επένδυση» και
να συμμορφωνόμαστε με την κυβερνητική πολιτική και
την ευρωπαϊκή στρατηγική.
Αντί για γενναία δημόσια χρηματοδότηση, ζούμε τον
εκβιασμό της μόνιμης υποχρηματοδότησης ως το
μέσο εκείνο που οδηγεί από τη μια στην ιδιωτι-
κοποίηση, από την άλλη κάνει να εμφανίζονται
τα πακέτα τύπου ΕΣΠΑ ως μάννα εξ ουρανού.
Μόνο που το αντίτιμο είναι ακριβό. Ελα-
στικές σχέσεις εργασίας, συνεχείς
αξιολογήσεις, «καινοτόμα» προ-
γράμματα και «καλές πρα-
κτικές» μιας χρήσης, που
αναπαράγουν κατά κύριο
λόγο τα κυρίαρχα ιδεο-
λογήματα.
Και φυσικά πα-
ντού οι επιχειρήσεις.
«Πρέπει να ανοίξει η
εκπαίδευση στον κό-
σμο της εργασίας»
καθώς «μόνο η κα-
τανόηση του κόσμου
της εργασίας, η γνώση των επιχειρήσεων και η αντίλη-
ψη των μεταβολών που σημαδεύουν τις δραστηριότητες
παραγωγής» μπορούν να αποτελούν περιεχόμενο για την
εκπαίδευση. Έτσι η κρίση στην εκπαίδευση και η ανεργία
αποδίδεται στην «έλλειψη προσαρμογής στις απαιτήσεις
της οικονομίας και της παραγωγής σε ένα ανταγωνιστικό
περιβάλλον».
Η ρήξη με την ΕΕ και η αποδέσμευση από αυτήν
είναι όρος για την ύπαρξη δικαιωμάτων και
επιβίωσης
Όλα τα παραπάνω δεν τα λέμε για να κάνουμε μια
ακόμα περιγραφή της κατάστασης. Εξάλλου σε πολλά
άρθρα και ειδικά αφιερώματα του περιοδικού μας έχου-
με μιλήσει για όλα αυτά αναλυτικά.
Με αυτή μας την παρέμβαση, θέλουμε να τονίσουμε
για άλλη μια φορά αυτό που είχαμε δηλώσει από την
πρώτη στιγμή της έκδοσης και της κυκλοφορίας του
Σελιδοδείκτη: ότι στόχος μας και βασική μας επιδίωξη
είναι να συνδυάσουμε την κριτική της συνολικότερης
κοινωνικής και πολιτικής κατάστασης και του σημερι-
νού αστικού σχολείου με έναν ευρύτερο προγραμματικό
λόγο για την εκπαίδευση και την κοινωνία στην κατεύ-
θυνση της συνολικής κοινωνικής και μορφωτικής χει-
ραφέτησης.
Θεωρούμε ότι μια τέτοια χειραφέτηση δεν μπορεί να
υπάρξει στα στενά δεσμά της ευρωπαϊκής καπιταλιστι-
κής ολοκλήρωσης της ΕΕ. Πολλοί υποστηρίζουν ότι
αυτός είναι ένας στόχος ανέφικτος. Όμως για πόσο ακό-
μα θα ζούμε με τον «ρεαλισμό» μιας ζωής ρημαγμένης,
στερημένης από δικαιώματα και ανάγκες; Μήπως δεν
είναι όλοι αυτοί οι «ρεαλισμοί» του εφικτού, της διαχεί-
ρισης, του μικρότερου κακού που μας έχουν οδηγήσει
εδώ; Ή μήπως θα πρέπει να περιμένουμε τη στιγμή που
«θα ωριμάσουν οι συνθήκες» για να ζήσουμε μια ζωή
αξιοβίωτη;
Η διεθνιστική ρήξη-αποδέσμευση από την ΕΕ είναι
όρος για την επιβίωση και την κοινωνική πρόοδο του
λαού μας. Είναι βασικός πολιτικός στόχος ενός αντικαπι-
ταλιστικού προγράμματος πάλης των εργαζομένων.
Ειδικά για την εκπαίδευση, δεν νοείται ούτε
ανάσα μορφωτικής ελευθερίας και εργασιακών
δικαιωμάτων χωρίς αντιπαράθεση με αυτήν.
Οι μεγάλες αντιφασιστικές και αντιρατσιστι-
κές κινητοποιήσεις στις χώρες της Ευρώ-
πης το τελευταίο διάστημα, ο ξεση-
κωμός των Κίτρινων Γιλέκων, οι
κινητοποιήσεις στην Ουγγαρία,
οι αγώνες στην εκπαίδευση
στη Μεγάλη Βρετανία στη
Γαλλία και στην Ιταλία,
όπως και η δική μας εκ-
παιδευτική «άνοιξη» αν
και μέσα στο Γενάρη
με τους αγώνες ενάντια
στο προσοντολόγιο, όλα
αυτά είναι ελπιδοφόρα
μηνύματα για έναν τέ-
τοιο δρόμο.
ANOIΞΗ 2019 05
 Σχόλια - Ανασκόπηση
Έξαρση της επιδημίας της ιλαράς
στη Νέα Υόρκη!
Με τη μεγαλύτερη επιδημία ιλαράς εδώ
και δεκαετίες βρίσκονται αντιμέτωπες οι
αρχές της Νέας Υόρκης. Η επανεμφάνι-
ση της ασθένειας, που σύμφωνα με τον
ΠΟΥ είναι πιο μολυσματική από τη γρί-
πη ή τη φυματίωση, αποδίδεται σε ορι-
σμένες χώρες στις αβάσιμες φήμες που
συνδέουν το εμβόλιο κατά της ιλαράς με
τον αυτισμό και διασπείρονται από το
λεγόμενο «αντιεμβολιαστικό» κίνημα
μέσω των social media.
Στην πολιτεία της Νέας Υόρκης τα
περισσότερα περιστατικά ιλαράς κατα-
γράφονται σε περιοχές όπου οι γονείς
αρνούνται να εμβολιάσουν τα παιδιά
τους. Προκειμένου να ελεγχτεί η επι-
δημία λαμβάνονται δραστικά μέτρα.
Στην κομητεία Ρόκλαντ απαγορεύτηκε
η κυκλοφορία ανεμβολίαστων παιδιών
σε δημόσιους χώρους για 30 ημέρες (η
περίοδος επώασης της ιλαράς είναι από
7 ως 21 ημέρες), ενώ σύμφωνα με την
Washington Post ο δήμαρχος της Νέας
Υόρκης κήρυξε την πόλη σε κατάστα-
ση έκτακτης υγειονομικής ανάγκης. Οι
υγειονομικές αρχές της Νέας Υόρκης
επέβαλαν πρόστιμο 1.000 δολαρίων
στους γονείς τριών παιδιών λόγω της
μη συμμόρφωσής τους με την έκτακτη
οδηγία για εμβολιασμό του πληθυσμού.
Μάλιστα, είναι η πρώτη φορά μετά από
έναν αιώνα που επιβάλλεται πρόστιμο
σχολια-ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ
που να αφορά τέτοιου είδους παράβα-
ση! Συγχρόνως, οι αρχές κλείνουν τα
σχολεία που δεν πληρούν τις εμβολι-
06 σελιδοδεικτησ
αστικές προδιαγραφές προκειμένου να
ελεγχθεί η μετάδοση της νόσου.
Αν και ο ΠΟΥ επισημαίνει ότι «ο κύ-
ριος λόγος» για το ότι δεν εμβολιάζονται
τα παιδιά είναι πως αυτά «που το χρειά-
ζονται περισσότερο (...) δεν έχουν πρό-
σβαση στο εμβόλιο», αναγνωρίζει συγ-
χρόνως ως σημαντική αιτία της αναζω-
πύρωσης «εξαφανισμένων» ασθενειών
τον «δισταγμό έναντι του εμβολιασμού»
κατατάσσοντάς τον ανάμεσα στις 10 ση-
μαντικότερες και πιεστικότερες απειλές
για την υγεία σε παγκόσμιο επίπεδο το
2019. Η ανισοκατανομή του πλούτου
από τη μια, και ο σκοταδισμός με τον
ανορθολογισμό από την άλλη δημιουρ-
γούν μεσαιωνικές συνθήκες για τη δη-
μόσια υγεία απειλώντας ακόμα και την
επιβίωση του ανθρωπίνου είδους.
Γιάννης Μπεχράκης:
«Η αποστολή μου είναι
να διασφαλίσω ότι κανείς δεν θα
μπορεί να πει: “δε γνώριζα....”»
Στις 2 Μαρτίου 2019 πέθανε σε ηλικία
59 χρονών ο Γιάννης Μπεχράκης, ένας
από τους κορυφαίους και πολυβρα-
βευμένους φωτορεπόρτερ στον κόσμο.
Υπήρξε επικεφαλής του φωτογραφικού
τμήματος του ειδησεογραφικού πρακτο-
ρείου Reuters στην Ελλάδα. Ανάμεσα
στις διακρίσεις του περιλαμβάνεται η
ανάδειξή του ως καλύτερου φωτογρά-
φου της χρονιάς για το 2015 από την
Guardian, ενώ το 2016 απονεμήθηκε
στον ίδιο και την ομάδα του το βραβείο
Πούλιτζερ για την φωτογραφική κάλυψη
της προσφυγικής κρίσης στην Ευρώπη.
Μια από τις πιο εμβληματικές φω-
τογραφίες του απαθανατίζει έναν Σύρο
πρόσφυγα να κρατά στην αγκαλιά του
την κόρη του και να περπατάει στη μέση
του δρόμου μια βροχερή μέρα. Στους
ώμους του φοράει μια αυτοσχέδια μπέρ-
τα, φτιαγμένη από μια μαύρη σακούλα
σκουπιδιών για να προστατευτεί από τη
βροχή. Ο ίδιος αναφέρει για αυτήν τη
λήψη: «..Όταν τον είδα να περπατά στη
μέση του δρόμου έτσι με μια δύναμη και
μια αγάπη, μου φάνηκε τεράστιος, σαν
σούπερ ήρωας. [..] Λέω μάλιστα πολ-
λές φορές χαριτολογώντας ότι με αυτή
τη φωτογραφία απέδειξα ότι οι σούπερ
ήρωες δεν υπάρχουν μόνο στη φαντα-
σία μας. Υπάρχουν και στη ζωή..».
Ο Γιάννης Μπεχράκης, στα 30 χρόνια
που εργαζόταν ως φωτογράφος για το
Reuters, κάλυψε με τον φωτογραφικό
του φακό ορισμένα από τα συγκλονιστι-
κότερα γεγονότα της σύγχρονης Ιστορί-
ας σε Ευρώπη, Μέση Ανατολή, Αφρική
και Ασία – ρισκάροντας συχνά την ίδια
του τη ζωή.
Κι αν ολόκληρος ο πλανήτης γνώρι-
σε τον φωτογράφο Γιάννη Μπεχράκη
μέσα από το έργο του, οι στενοί φίλοι
και συνεργάτες του μας σύστησαν τον
Άνθρωπο πίσω από τον φωτογραφικό
φακό με τις άγνωστες -στο ευρύ κοι-
νό- ιστορίες που μοιράστηκαν μέσα στη
βαθιά θλίψη του χαμού του. Ένας από
αυτούς, ο Σάκης Παπαδόπουλος αφη-
γείται: «Ήταν καλοκαίρι του 2014 και
βρισκόμουν τρία χρόνια άνεργος, είχαν
φροντίσει γι’ αυτό οι μνημονιακές κυ-
βερνήσεις, ζώντας στη φτώχεια και την
ανέχεια, όταν χτύπησε το κινητό μου και
είδα το όνομα του Γιάννη να με καλεί.
“Φίλε, είμαι στο Λαύριο και πολύ γου-
στάρω, να βρεθούμε και να πιούμε ένα
καφέ” μου είπε. Λίγο αργότερα βρεθή-
καμε σε ένα καφέ της πόλης και τα λέ-
γαμε, σαν να είχαμε να βρεθούμε από
την προηγούμενη μέρα. Φεύγοντας ο
Γιάννης μου έδωσε ένα φάκελο, λέγο-
ντας μου ότι περιέχει κάποιες φωτογρα-
φίες του που θα ήθελε να τις έχω. Στο
σπίτι μου, ξεσφράγισα τον φάκελο, και
είδα ότι μέσα υπήρχαν απίστευτες φω-
τογραφίες του από διάφορα ρεπορτάζ
σε όλο τον κόσμο, αλλά ανάμεσά τους
τυλιγμένα και αρκετά 50ευρα. Τότε συ-
νειδητοποίησα, ότι δεν είχε “βρεθεί στο
Λαύριο” ο Γιάννης αλλά είχε κάνει το τα-
ξίδι από την Αθήνα μόνο για αυτόν τον
λόγο. Να με βοηθήσει και να με στηρίξει
με απόλυτη ευγένεια και διακριτικότητα.
Τον πήρα ευθύς τηλέφωνο για να του ζη-
τήσω “εξηγήσεις”… “Φίλε, εάν επιχει-
ρούσα να στα δώσω χέρι με χέρι, ξέρω
ότι δύσκολα θα τα δεχόσουν. Για αυτό
σκέφτηκα τον φάκελο με τις φωτογραφί-
ες. Σε παρακαλώ όμως δεν θέλω να το
πεις ούτε στα παιδιά σου”. Αυτός είναι ο
Γιάννης…».
Αναλγησία, τρομοκρατία και
μεθοδεύσεις σε βάρος των
προσφύγων από κυβέρνηση,
κράτος, Ε.Ε. και διάφορες ΜΚΟ
Δεν έχουν τελειωμό τα βάσανα και η
ταλαιπωρία των προσφύγων στη χώρα
μας. Η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ πετά κυρι-
ολεκτικά στον δρόμο τους πρόσφυγες
διώχνοντάς τους βίαια από τους χώ-
ρους στέγασης σε σπίτια και στρατόπε-
δα συγκέντρωσης και την ίδια στιγμή
τους απαγορεύει την ελεύθερη μετακί-
νηση εντός της χώρας, παρά το γεγονός
ότι έχουν χαρτιά και αγορασμένα εισι-
τήρια για τον τόπο προορισμού τους!
Στις 5/4/19 η κυβέρνηση και η Διοίκη-
ση της ΤΡΑΙΝΟΣΕ διέταξαν τη διακο-
πή των δρομολογίων, προκειμένου να
εμποδιστούν οι πρόσφυγες που θέλουν
να ταξιδέψουν με τρένα.
Χέρι-χέρι κυβέρνηση και ΜΜΕ επι-
δόθηκαν σε έναν αγώνα προπαγάνδας
κατηγορώντας τους πρόσφυγες για
την ταλαιπωρία του επιβατικού κοι-
νού, ενώ στην πραγματικότητα με την
πρωτοφανή ρατσιστική διάκριση των
επιβατών παραβιάστηκε κατάφωρα το
δικαίωμα στην ελεύθερη μετακίνηση
όλων! Το σχήμα εργαζομένων ΟΣΕ Βό-
λου Α.Σ.ΠΡΟ. εξέδωσε Δελτίο Τύπου
στο οποίο καταγγέλει τη στάση κυβέρ-
νησης-διοίκησης ΤΡΑΙΝΟΣΕ: «Κυβέρ-
νηση και ΤΡΑΙΝΟΣΕ εφαρμόζουν νό-
μους δικτατορίας, απαγόρευσης μετα-
κίνησης για τον προσφυγικό πληθυσμό
και παρεμπόδισης μετακίνησης όλων
των επιβατών και καμία κατανόηση δεν
δείχνουμε στην κατάληψη ενός σιδηρο-
δρομικού σταθμού από ΜΑΤ, των εντο-
λοδόχων της – κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ και
τον εφαρμοστή της εντολής – ΤΡΑΙΝΟ-
ΣΕ! [...] Αυτοί που πατούσαν το κου-
μπί για να φύγουν τα ναζιστικά τραίνα
για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης των
ΝΑΖΙ ήταν συνυπεύθυνοι για το έγκλη-
μα της ναζιστικής θηριωδίας! Εμείς να
μη γίνουμε συνένοχοι στο έγκλημα της
αντιπροσφυγικής θηριωδίας και της
εξόντωσης της κοινωνικής πλειοψηφί-
ας των εργαζομένων αυτού του τόπου,
με τη σιωπή και την εφαρμογή κάθε
εντολής διοικήσεων και κυβέρνησης!».
Ο Συντονισμός για το Προσφυγικό
και το Μεταναστευτικό βρέθηκε από
την πρώτη στιγμή στον σταθμό Λα-
ρίσης στο πλάι των προσφύγων. Σε
ανακοινώσεις του δηλώνει: «Στεκόμα-
στε στο πλάι των προσφύγων και των
μεταναστών απέναντι στην απάνθρω-
πη κατάσταση στην οποία τους οδηγεί
η πολιτική της Κυβέρνησης και της
Ε.Ε., ειδικότερα μετά την συμφωνία
Ε.Ε- Τουρκίας τον Μάρτη του 2016.
Γνωρίζουμε ότι κατόπιν αυτής της συμ-
φωνίας έχει ισχυροποιηθεί το κλείσιμο
των συνόρων και της λογικής Ευρώπης
φρούριο».
Παράλληλα, οι Κούρδοι πρόσφυγες
που περίμεναν στις 5/4/2019 το μεση-
μέρι στον σταθμό Λαρίσης, συνέταξαν
το παρακάτω κείμενο, στο οποίο συμ-
φώνησαν και οι Σύροι πρόσφυγες. Το
κοινοποίησαν για την ενημέρωση όλων
μας και για την αποκατάσταση της αλή-
θειας: «Θέλουμε να σας ενημερώσουμε
ότι τα δρομολόγια των τρένων σταμά-
τησαν από τη διοίκηση, όχι εξαιτίας
των προσφύγων που βρίσκονται στον
σταθμό. Εμείς όλοι οι πρόσφυγες που
είμαστε εδώ, έχουμε τα νόμιμα δικαιο-
λογητικά και έχουμε αγοράσει εισιτήρια
για να ταξιδέψουμε στη Θεσσαλονίκη!
Επίσης, έχουμε νόμιμη παραμονή
στην Ελλάδα. Θέλουμε επίσης να σας
ενημερώσουμε ότι η συμπεριφορά της
κυβέρνησης και της διοίκησης της εται-
ρείας είναι πολύ ρατσιστική. Θέλουμε
να προσπαθήσουμε να φύγουμε από
αυτή τη χώρα, γιατί η Ελλάδα δεν έχει
τη δύναμη να διαχειριστεί τόσους πολ-
λούς ανθρώπους».
Συγχώνευση του ΠΤΔΕ Πάτρας
με το ΤΕΙ Κοινωνικής Εργασίας
Με το σχέδιο νόμου «Συνέργειες Πα-
νεπιστημίων και Τ.Ε.Ι., πρόσβαση στην
Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, Πειραματικά
Σχολεία, Γενικά Αρχεία του Κράτους
και λοιπές διατάξεις» που κατατέθηκε
προς ψήφιση στη Βουλή, η κυβέρνηση
ΣΥΡΙΖΑ προωθεί μια σειρά από συγ-
χωνεύσεις τμημάτων ΑΕΙ και ΤΕΙ. Με-
ταξύ αυτών είναι και η συγχώνευση του
ΠΤΔΕ Πάτρας με το Τμήμα Κοινωνικής
Εργασίας του Τ.Ε.Ι. Δυτικής Ελλάδας
σε ένα τμήμα με την μετονομασία «Τμή-
μα Επιστημών της Εκπαίδευσης και
Κοινωνικής Εργασίας».
Προφανώς, η κυβέρνηση φέρει ακέ-
ραια την ευθύνη των αναδιαρθρώσεων
που αλλάζουν τον χάρτη της Τριτο-
βάθμιας Εκπαίδευσης. Αποτελεί όμως
έκπληξη το γεγονός ότι η παραπάνω
συγχώνευση επιδιώχθηκε και δρομο-
λογήθηκε από τους ίδιους τους καθη-
γητές του ΠΤΔΕ Πάτρας με ομόφωνη
απόφασή τους, χωρίς μάλιστα να έχουν
ενημερωθεί οι φοιτητές/τριες του τμή-
ματος.
Στη συνάντηση τους με το ΔΣ της
ΔΟΕ, ο πρόεδρος του Τμήματος και οι
καθηγητές που ήταν παρόντες υποστή-
ριξαν την άποψη πως «τα Παιδαγωγι-
κά Τμήματα έχουν κλείσει τον κύκλο
τους» αφού τα πτυχία τους οδηγούν
τους απόφοιτους στην ανεργία. Τα πτυ-
χία λοιπόν ευθύνονται για την ανεργία
των εκπαιδευτικών, και όχι η χρόνια
μνημονιακή αδιοριστία, η κατάργηση
του ολοήμερου, η αύξηση των συντα-
σχολια-ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ
ξιοδοτικών ορίων, οι συγχωνεύσεις
τμημάτων και σχολείων…
Η προώθηση της παραπάνω συγχώ-
νευσης λειτουργεί ως λαγός στον χώρο
των Παιδαγωγικών Τμημάτων. Στρώ-
νει τον δρόμο για τη διάλυσή τους και
βάζει στο στόχαστρο τα επαγγελματικά
δικαιώματα των αποφοίτων τους, των
εν ενεργεία δασκάλων αλλά και τη
δομή και τον προσανατολισμό του δη-
μοτικού σχολείου συνολικά. Είναι στο
χέρι του φοιτητικού και εκπαιδευτικού
κινήματος να μείνουν τα σχέδια της κυ-
βέρνησης στα χαρτιά!
ANOIΞΗ 2019 07
 H α θ έ α τ η π λ ε υ ρ ά
της αίθουσας
ργι άκης, φυσικός
Z Xρήστος Κυ
Δ
εν ξέρω αν ήταν η είδηση που
έφτασε στ’ αυτιά μου για τον
πνιγμό δύο ψαράδων ή η συ-
ζήτηση που είχα με συναδέλφους στο
διάλειμμα για τις ίσες ευκαιρίες των
παιδιών. Όπως και να έχει ένας κόμπος
ήρθε και στάθηκε στο στήθος. Το μυα-
λό μου πήγε στον Μιχάλη. Παιδί να το
σφίγγεις στην αγκαλιά σου και να μην
μπορείς να το στερηθείς.
Τα μάτια του πετούσαν σπίθες κάθε
φορά που μάθαινε κάτι καινούργιο. Το
μυαλό του ηφαίστειο κανονικό κάθε
φορά που έψαχνε να βρει απάντηση
στην ερώτηση που του γινόταν.
Μόνο όταν έπεφτε η κουβέντα στους
γονείς και ειδικά στους πατεράδες το
βλέμμα του θόλωνε, έσκυβε το κεφάλι
και δεν έβγαζε μιλιά.
Όλοι το ήξεραν σ’ εκείνο το μικρό
νησί των Δωδεκανήσων που έτυχε να
βρεθώ πριν από δέκα και πάνω χρό-
νια: Ο πατέρας του Μιχάλη χάθηκε ένα
βράδυ στη θάλασσα από ατύχημα. Τι
η αθεατη πλευρα τησ αιθουσασ
κι αν οι φίλοι του και συνάδελφοι ψα-
ράδες τον μετέφεραν στο νοσοκομείο
του νησιού. Γιατρός δεν υπήρχε να τον
βοηθήσει.
Πέντε παιδιά είχε να θρέψει με τη
βάρκα του. Λίγο η κακιά στιγμή, λίγο ο
λανθασμένος υπολογισμός, λίγο ο δυ-
ναμίτης που δεν είναι να του έχεις ποτέ
εμπιστοσύνη.
Τι τα θες; Δεν αργεί να γίνει το κακό.
Τον βρήκα έξω από την τάξη μία από
τις πρώτες μέρες που πήγα στο σχολείο
του ως αναπληρωτής.
«Γιατί δεν είσαι στο μάθημα;», τον
ρώτησα.
«Είσαι ο καινούργιος δάσκαλος;»,
με ρώτησε με τη σειρά του.
«Καθηγητής είμαι, όχι δάσκαλος.»
«Οι δάσκαλοι μαθαίνουν τα γράμμα-
τα στα παιδιά. Εγώ αυτό ξέρω.»
«Δεν μου είπες, όμως, γιατί είσαι
έξω;»
08 σελιδοδεικτησ
«Με χαστούκισε ο θείος μου.»
«Ο θείος σου;»
«Ναι.»
«Και πού σε βρήκε;»
«Τι πού με βρήκε; Στο μάθημα! Ο
Διευθυντής είναι! Είναι ξάδερφος της
μάνας μου.»
«Και γιατί σε χαστούκισε;»
«Γιατί χθες δεν ήρθα στο σχολείο.»
«Και γιατί δεν ήρθες;»
«Γιατί πήγα για ψάρεμα με τη βάρ-
κα του καπετάν Μανώλη. Πάω καμιά
φορά και βοηθάω. Μου δίνει καμιά
τηγανιά ψάρια και χαρτζιλίκι.»
«Κρυφά πήγες; Ο πατέρας σου το
ήξερε;»
Δεν πρόλαβα να τελειώσω την πρό-
ταση. Με το που άκουσε τη λέξη «πατέ-
ρας» πετάχτηκε σαν ελατήριο κι έφυγε
τρέχοντας.
Ρωτώντας έμαθα από τους συναδέλ-
φους τι είχε συμβεί πριν από τρεις μή-
νες με τον πατέρα του.
Πήγα στον Διευθυντή και του εξιστό-
ρησα το γεγονός.
«Δεν κρατήθηκα και του τη σβούρι-
ξα. Έπρεπε να το μαζέψω το χέρι, αλλά
μου ανέβηκε το αίμα στο κεφάλι. Σκέ-
φτηκα εκείνη τη μάνα του. Να τρέχει
όλη μέρα κι όλη νύχτα να καθαρίζει
σπίτια, να ξεσκατίζει γερόντους για να
θρέψει αυτόν και τα τέσσερα μικρότε-
ρα, και ο Μιχάλης σου να γυρνάει στις
βάρκες να ψαρεύει με τους δυναμίτες.
Γιατί; Για να φύγει σαν τον πατέρα του;
Τον πήρα αγκαλιά μετά, τον κανάκεψα
αλλά τίποτα. Αγρίεψε κι έκοψε πέρα.»
Γύρισα στο σπίτι ράκος. Πήρα τα
δικά μου τα παιδιά αγκαλιά λες και την
άλλη μέρα δεν θα υπήρχα γι’ αυτά.
Την επομένη, συνάντησα τον Μιχάλη
στο σχόλασμα.
«Βιάζεσαι;» τον ρώτησα.
«Λίγο, βιάζομαι είναι η αλήθεια. Τι
με θες;» είπε με εκείνον τον ενικό της
αμεσότητας που σε κάνει να στέκεσαι
μόνο στην ουσία των πραγμάτων.
«Τι θα γίνεις σαν μεγαλώσεις;»
«Και πού θες να ξέρω, δάσκαλε;»
«Εννοώ, τι θα ήθελες να γίνεις;»
«Γιατί ρωτάς; Τι σε νοιάζει εσένα;»
«Λογαριασμό θα σου δώσω; Έτσι
μου σκάει και με νοιάζει. Θα μου απα-
ντήσεις ή σκιάζεσαι να φανερώσεις
αυτό που θέλεις;»
«Γιατρός θέλω να γίνω και δεν σκιά-
ζομαι.»
«Γιατρός, ε! Πώς κι έτσι;»
«Δάσκαλε, άσε με να φύγω πρέπει
να πάω στο σπίτι να φυλάξω τα μικρά
για να φύγει η μάνα μου.»
«Πες μου γιατί θες να γίνεις γιατρός
και δεν θα σε ρωτήσω τίποτε άλλο.»
«Γιατί το νησί δεν έχει γιατρό. Γι’
αυτό.»
«Ωραίο επάγγελμα. Θα βγάζεις και
λεφτά.»
«Χέστηκα για τα λεφτά, δάσκαλε.»
«Τότε; Σου αρέσει τόσο πολύ;»
«Ναι μου αρέσει, αλλά είναι και κάτι
άλλο.»
«Τι άλλο;»
«Δεν θέλω να σου πω.»
Σηκώθηκε απότομα από τον πέτρινο
φράχτη που καθόμασταν, μου γύρισε
την πλάτη και κίνησε να φύγει. Κοντο-
στάθηκε, γύρισε και με κοίταξε με τα
κλαμένα καταγάλανα μάτια του.
«Αν είχε γιατρό το νοσοκομείο ο
πατέρας μου μπορεί να ζούσε. Κατάλα-
βες τώρα, δάσκαλε, γιατί θα ήθελα να
γίνω γιατρός;»
«Είμαι σίγουρος ότι θα γίνεις!» του
είπα συγκινημένος.
«Με κοροϊδεύεις δάσκαλε; Ψαράς
θα γίνω. Ψαράς. Το κατάλαβες;»
Πήρε τη μικρή ανηφόρα πίσω από το
σχολείο κι έφυγε σκυφτός.
Ο Μιχάλης τελείωσε το γυμνάσιο,
μα στο λύκειο δεν συνέχισε. Ήταν πο-
λυτέλεια για ‘κείνον. Έγινε ψαράς σαν
τον πατέρα του γιατί στο γ@μ%μ$νο
το εκπαιδευτικό μας σύστημα δεν χω-
ράνε κάτι παιδιά σαν τον Μιχάλη. Γιατί
το εκπαιδευτικό μας σύστημα εκστα-
σιάζεται με την «αριστεία» ξεχνώντας
πως όλα τα παιδιά μπορούν να είναι εν
δυνάμει «άριστοι» σε αυτό που θέλουν
και αγαπάνε.
Μικρό χρέος στους απανταχού Μι-
χάληδες αυτό το σύστημα να το αλλά-
ξουμε. Αν χρειαστεί να το γκρεμίσουμε
και να το φτιάξουμε από την αρχή, πιο
όμορφο και πιο μεγάλο για να χωράει
τα όνειρα όλων των Μιχάληδων.
 Oι αναδιαρθρώσεις
στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση

Ριζοσπαστική Σκέψη και Εκπαίδευση IΙ

ANOIΞΗ 2019 09

αφιερωμα
Τ
ο αφιέρωμα αυτού του τεύχους έχει ως θέμα την
τριτοβάθμια εκπαίδευση, τις διεθνείς τάσεις σε αυ-
τήν και τις σχετικές αλλαγές στην Ελλάδα. Θεω-
ρούμε ότι είναι θέμα επίκαιρο και ιδιαιτέρως σημαντικό,
καθώς μάλιστα τα τελευταία χρόνια η κυβέρνηση τρο-
ποποιεί ριζικά το τοπίο στην τριτοβάθμια εκπαίδευση
και την έρευνα, προς όφελος πάντα των συμφερόντων
του κεφαλαίου. Η τριτοβάθμια εκπαίδευση επίσης στην
χώρα μας, αλλά και διεθνώς, συνδέεται στενότερα με την
οικονομία και τις επιχειρήσεις. Επιπλέον, επηρεάζεται
ολοένα και περισσότερο από διεθνείς αποφάσεις, με τους
υπερεθνικούς οργανισμούς του κεφαλαίου να ασχολού-
νται συστηματικά και να παρεμβαίνουν έντονα σε αυτήν.
Υπό αυτές τις συνθήκες, είναι αναγκαία η ποιοτικά ανώ-
τερη δράση των μαχόμενων τμημάτων της εκπαίδευσης
ενάντια στους σχεδιασμούς του κεφαλαίου, σε σύνδεση
και με την πάλη για συνολική κοινωνική απελευθέρωση.
Ετοιμάσαμε λοιπόν αυτό το αφιέρωμα έχοντας ταυτοχρό-
νως κατά νου αυτά τα δεδομένα και αυτή την ανάγκη.
Προσπαθήσαμε επίσης, ελπίζουμε επιτυχημένα, να δει-
χτεί η πραγματική κατάσταση ζωντανά, στην κίνησή της
και όπως επιδρά στον εργαζόμενο άνθρωπο.
Στο αφιέρωμα περιλαμβάνονται άρθρα που βασικά
εστιάζουν στις αλλαγές που προωθούνται στην Ελλάδα,
καθώς και άρθρα που κυρίως ασχολούνται με τις γενικό-
τερες διεθνείς τάσεις.
Στο άρθρο του Γιώργου Κάργα, που αφορά στις συγ-
χωνεύσεις Πανεπιστημίων και ΤΕΙ, εξετάζονται οι επι-
πτώσεις και η δυναμική που αυτές δημιουργούν στα ΑΕΙ.
Εκθέτονται οι πραγματικοί στόχοι αυτών των συγχω-
νεύσεων, αποκαλύπτεται η τακτική του Υπουργείου και
αναλύονται οι αλυσιδωτές επιπτώσεις που θα έχουν στη
λειτουργία και τον χαρακτήρα των ΑΕΙ, στους εργαζόμε-
νους σε αυτά και τους αποφοίτους. Το άρθρο εντάσσει τις
συγχωνεύσεις σε έναν γενικότερο κυβερνητικό σχεδια-
σμό για τα ΑΕΙ, τον οποίο και κριτικάρει.
Η Ολίβια Τζουβάρα μελετά το τοπίο που διαμορφώ-
νεται στον χώρο της έρευνας. Τονίζει ότι η επιστημονική
10 σελιδοδεικτησ
έρευνα αναδεικνύεται σε βασικό πυλώνα της καπιταλι-
στικής ανάπτυξης, σε «βασικό μοχλό της καπιταλιστικής
αναδιάρθρωσης στην προσπάθεια ξεπεράσματος της οικο-
νομικής κρίσης», και μετά περιγράφει τις αντιδραστικές
στρατηγικές κατευθύνσεις για την έρευνα, όπως έχουν
καθοριστεί από τον ΟΟΣΑ. Στη συνέχεια αναλύει τις κυ-
βερνητικές πολιτικές για την έρευνα στην Ελλάδα και πώς
συντελούν στη επιτάχυνση της μετάλλαξης του πανεπιστη-
μίου σε επιχείρηση. Γλαφυρά και με στοιχεία, περιγράφει
το καθεστώς επισφάλειας που επιβάλλεται, το κυνήγι των
δημοσιεύσεων, τον περιορισμό της πρόσβασης στη δημο-
σιευμένη γνώση και τις συνέπειες όλων αυτών.
Αντικείμενο του άρθρου του Αποστόλη Νικολόπου-
λου είναι τα διετή προγράμματα σπουδών των ΑΕΙ για
αποφοίτους των ΕΠΑΛ. Σε αυτό τονίζει ότι τα διετή σχε-
τίζονται με στρατηγικές κατευθύνσεις υπερεθνικών ορ-
γανισμών του κεφαλαίου και απαιτήσεις του ΣΕΒ, απο-
δείχνει την αντιδραστικότητα του νομικού πλαισίου που
τα διέπει, κριτικάρει την πρόταση του ΕΣΕΚΑΑΔ για την
θεμελίωσή τους και δίνει αρκετά στοιχεία για τις προ-
σπάθειες να εδραιωθούν σε διάφορα ΑΕΙ. Βάσει αυτών,
εκθέτει βασικά συμπεράσματα για τον χαρακτήρα και τον
ρόλο των διετών, καθώς και για την διαδικασία που ακο-
λουθείται. Εκκινώντας από τα διετή, θίγει ζητήματα που
δείχνουν την αμοιβαία σχέση των αλλαγών στην τριτο-
βάθμια εκπαίδευση με αυτές στην δευτεροβάθμια.
Στο αφιέρωμα συμπεριλάβαμε ένα πολύ εύστοχο
μεταφρασμένο άρθρο της Meagan Day, στο οποίο πε-
ριγράφεται πώς το πανεπιστήμιο υποτάσσεται διεθνώς
όλο και περισσότερο στα προτάγματα της καπιταλιστικής
αγοράς. Η Day παρουσιάζει ευρήματα από το έργο των
Marc Edwards και Siddhartha Roy για την ακαδημαϊκή
έρευνα στον 21ο αιώνα, που αποκαλύπτουν ξεκάθαρα τις
δυσμενείς επιπτώσεις της επιχειρηματικοποίησης των πα-
νεπιστημίων πάνω στα επιστημονικά αποτελέσματα, στην
ακεραιότητα των ιδρυμάτων, στις εργασιακές σχέσεις
κλπ. Όπως λέει η Day, «το πιο πιθανό είναι τα προβλή-
ματα να συνεχιστούν … μέχρι να σταματήσει ο καπιτα-
λισμός να κυριαρχεί στο πανεπιστήμιο και στη κοινωνία
που τον συντηρεί».
Το άρθρο του Περικλή Παυλίδη ασχολείται εκτενώς
με αυτά τα ζητήματα, αφού σε αυτό αναλύονται οι συνθή-
κες και οι αλλαγές στα πανεπιστήμια σε καθεστώς «ακα-
δημαϊκού καπιταλισμού», δηλαδή υπαγωγής και στενής
σύνδεσης με τις επιχειρήσεις και ενσωμάτωσης μεθόδων
και πρακτικών της καπιταλιστικής οικονομίας. Αξιοποιώ-
ντας πολλά διεθνή παραδείγματα και πηγές, παρουσιάζει
πώς η έρευνα υποτάσσεται στην υποστήριξη της ανταγω-
νιστικότητας και της κερδοφορίας των επιχειρήσεων και
τελικά, εξαιτίας αυτού, υπονομεύεται. Πως προκύπτει
αναπόφευκτα, σε αυτό το καθεστώς, η ραγδαία υποβάθ-
μιση της διδασκαλίας και των παιδαγωγικών σχέσεων,
αλλά και η παρακμή της ακαδημαϊκής κοινότητας. Υπο-
στηρίζει ότι το πανεπιστήμιο είναι εγκλωβισμένο σε μία
κρίσιμη αντίθεση, την οποία περιγράφει, και εξηγεί βα-
σικές παραμέτρους της πάλης για ένα άλλο πανεπιστήμιο
από τη σκοπιά μιας ευρείας ιστορικής-απελευθερωτικής
αντίληψης.
Για τις συγχωνεύσεις Πανεπιστημίων & ΤΕΙ
Z Γιώργος Κάργας, καθηγητής ΓΠΑ

Με τον νόμο που ψηφίστηκε στις 18/1/2019 και αφορά τη συγχώνευση του ΤΕΙ Θεσσαλίας
με το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και τον διαμοιρασμό του ΤΕΙ Στερεάς Ελλάδας ανάμεσα
στο Γεωπονικό, της Θεσσαλίας και των Αθηνών, κορυφώθηκε ουσιαστικά η διαδικασία
κατάργησης των ΤΕΙ διαμέσου των συγχωνεύσεων πανεπιστημίων με ΤΕΙ. Είχε προηγηθεί η
συγκέντρωση των ΤΕΙ Αθήνας στην ομπρέλα του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, η συγχώνευση
του ΤΕΙ Ηπείρου με το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων με το Ιόνιο Πανεπιστήμιο,
ενώ είναι εν εξελίξει οι συγχωνεύσεις των ΤΕΙ Ανατ. Μακεδονίας και Θράκης, ΤΕΙ Κεντρικής
Μακεδονίας και ΤΕΙ Θεσσαλονίκης με το Διεθνές Πανεπιστήμιο. Εκτός από τις συγχωνεύσεις
όμως σε μερικά Πανεπιστήμια δημιουργήθηκαν και νέα τμήματα και σχολές, όπως στο ΕΚΠΑ
και το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο.

Oι αναδιαρθρώσεις στην Τριτοβάθμια εκπαίδευση

Ό
σον αφορά το ζήτημα των συγχωνεύσεων, με-
θοδολογικά, δεν είναι σωστό να θεωρήσουμε
ότι η μόνη επίπτωσή τους είναι η κατάργηση
των ΤΕΙ, αλλά θα πρέπει να συνεκτιμήσουμε τις επι-
πτώσεις και τη δυναμική που θα δημιουργήσουν στα
ΑΕΙ. Ταυτόχρονα πρέπει να δούμε αυτές τις εξελίξεις
σε συνδυασμό με τις εξελίξεις στη δευτεροβάθμια εκ-
παίδευση και ιδιαίτερα την τεχνική-επαγγελματική.
Οι συγχωνεύσεις των πανεπιστημίων και των ΤΕΙ
υπηρετούν πρωταρχικά τον στόχο για τη μείωση των
δομών της ανώτατης εκπαίδευσης στη χώρα, στόχο
που είχε τεθεί ήδη από τα πρώτα μνημόνια και τον
οποίο είχαν επιχειρήσει να υλοποιήσουν και οι προ-
ηγούμενες μνημονιακές κυβερνήσεις («Σχέδιο Αθη-
νά», 2013), σύμφωνα πάντα με τις οδηγίες του ΟΟΣΑ.
Οι απόπειρες εκείνες είχαν συναντήσει ισχυρό ρεύμα
αντίστασης, το οποίο απέτρεψε τις συγχωνεύσεις και
την περαιτέρω διάλυση της ανώτατης εκπαίδευσης.
Η σημερινή ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας, όμως,
ακολούθησε διαφορετική τακτική σε σχέση με τις

ANOIΞΗ 2019 11
 προηγούμενες ηγεσίες του Υπουργείου για την επίτευ-
αφιερωμα
ξη του ίδιου στόχου. Έτσι, δεν εμφανίστηκε ποτέ επί-
σημα «σχέδιο συγχωνεύσεων». Όλα παρουσιάστηκαν
ότι έγιναν δήθεν με «πρωτοβουλία» και συνεργασία
των «πρόθυμων» διοικήσεων των πανεπιστημίων
και των ΤΕΙ, αλλά και ομάδων πανεπιστημιακών και
καθηγητών των ΤΕΙ. Οι μεν βέβαια έλαβαν προίκα
τα περιουσιακά στοιχεία και το προσωπικό των ΤΕΙ,
τα διετή προγράμματα κατάρτισης με δίδακτρα, οι δε
την «πανεπιστημιοποίηση». Όλα προς δόξα της «ακα-
δημαϊκότητας» και της λεγόμενης «αναβάθμισης» της
Ανώτατης εκπαίδευσης!
Τόσα χρόνια διατυμπάνιζαν την ανάγκη δημιουργί-
ας ειδικών τεχνολογικών τμημάτων με περιορισμένο
γνωστικό αντικείμενο στα ΤΕΙ, με την αιτιολογία ότι
αυτά τα αντικείμενα ζητά η αγορά και ότι αυτή η μέθο-
δος είναι η καταλληλότερη για την αντιμετώπιση της
ανεργίας. Τώρα ξαφνικά ανακάλυψαν ότι το μοντέλο
αυτό χρεωκόπησε και, ω του θαύματος, εφαρμόζουν
αυτό το χρεωκοπημένο μοντέλο στα πανεπιστήμια,
αφού μεταφέρουν την συντριπτική πλειοψηφία των
τμημάτων των ΤΕΙ στα ΑΕΙ και επιπλέον δημιουρ-
γούν και νέα τμήματα στα ΑΕΙ με πολύ περιορισμένο
γνωστικό αντικείμενο.
Με τον τρόπο αυτό η σημερινή κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ
εξαφάνισε από τον χάρτη την πολυτραγουδισμένη και
ανωτατοποιημένη τεχνολογική εκπαίδευση της επο-
χής του ΠΑΣΟΚ. Σε αυτήν την πορεία δεν απέφυγε
ακόμα και τα «δωράκια» στους «ημέτερους» ή στους
πειθήνιους συνεργάτες.
Έτσι λοιπόν, στα πανεπιστήμια που στενάζουν από
τις περικοπές των προϋπολογισμών και τη μείωση
του διδακτικού προσωπικού προστίθενται καινούργια
Τμήματα και Σχολές, συνήθως με πολύ περιορισμέ-
νο γνωστικό αντικείμενο. Η κυβερνητική πολιτική
πρακτικά αδιαφορεί για το πώς θα λειτουργήσουν τα
Ιδρύματα με περισσότερους φοιτητές, με το ίδιο προ-
σωπικό, με μεγαλύτερη διασπορά (μιας και κάποιοι
12 σελιδοδεικτησ
τοπικοί παράγοντες έπρεπε να ανεμίζουν το λάβαρο
της δημιουργίας ή της «πανεπιστημιοποίησης» κά-
ποιου τμήματος στην πόλη τους). Ακραίες εκφράσεις
της διαμορφούμενης πραγματικότητας είναι τα προ-
βλήματα θέρμανσης που παρουσιάστηκαν σε αρκετά
πανεπιστήμια καθώς και η αδυναμία συντήρησης των
υποδομών.
Σημαντικό μέτρο των νομοσχεδίων για τις συγχω-
νεύσεις  είναι η δημιουργία τετραετών κύκλων σπου-
δών  στο ΠΑ.Δ.Α., που θα αντιστοιχούν σε αντικεί-
μενα σπουδών που υπάρχουν ήδη σε 5ετείς σχολές,
αλλά και η δημιουργία τετραετών κύκλων σπουδών
μέσα σε ιδρύματα που παρείχαν μόνο πενταετείς κύ-
κλους σπουδών π.χ. Γεωπονικό Παν/μιο Αθηνών.
Στην πραγματικότητα, μέσα από τον κατακερματισμό
θα επιτυγχάνεται μια ενιαία εργασιακή συμπίεση της
πληττόμενης πλειοψηφίας. Χαρακτηριστικό παράδειγ-
μα είναι το τι συμβαίνει στις 5ετείς σχολές. Έτσι, παρά
το γεγονός ότι στις 5ετείς σχολές έχουν πετάξει το τυ-
ράκι της «ακαδημαϊκής αναγνώρισης του πτυχίου σαν
master, η «αναγνώριση» δεν επιφέρει μισθολογικές
διαφορές, με αποτέλεσμα τη δημιουργία σχολών δύο
ταχυτήτων (5ετών, 4ετών),  με το ίδιο αντικείμενο,
η οποία θα λειτουργήσει  σαν μέτρο συμπίεσης των
εργασιακών δικαιωμάτων κάθε αποφοίτου προς τα
κάτω και σαν διαρκής πίεση για προσαρμογή όλων
των σχολών στα 4 χρόνια, σύμφωνα με τις πάγιες
επιδιώξεις τους.
Αποτέλεσμα όλων αυτών θα είναι η μετατροπή
μεγάλου μέρους της Ανώτατης Εκπαίδευσης σε τα-
χύρρυθμη κατάρτιση που θα οδηγεί σε εργασία με
άθλιους μισθούς και λειψά δικαιώματα ή –το πιο πι-
θανό– στη μακρόχρονη ανεργία και τη συνεχιζόμενη
επανακατάρτιση των αποφοίτων. Αργά ή γρήγορα θα
τεθεί το ζήτημα με ωμό τρόπο: «βρείτε τρόπους για να
επιβιώσετε αλλιώς θα κλείσετε ή θα συγχωνευτείτε
με άλλα Πανεπιστήμια». Για να μπορέσουν να επιζή-
σουν τα ΑΕΙ μέσα σε αυτή τη ζοφερή κατάσταση θα
H μετατροπή της Ανώτατης
Εκπαίδευσης σε ταχύρρυθμη
κατάρτιση θα οδηγεί σε εργασία με
άθλιους μισθούς, λειψά δικαιώματα
ή στη μακρόχρονη ανεργία και στη
συνεχιζόμενη επανακατάρτιση των
αποφοίτων.
 Για να μπορέσουν να επιζήσουν
τα ΑΕΙ μέσα σε αυτή τη ζοφερή
κατάσταση θα είναι υποχρεωμένα
να προσφύγουν αργά ή γρήγορα σε
περαιτέρω εμπορευματοποίηση και
επιχειρηματική λειτουργία, σε αναζήτηση
χορηγών, σε επιβολή διδάκτρων κ.λπ.
είναι υποχρεωμένα να προσφύγουν αργά ή γρήγορα
σε περαιτέρω εμπορευματοποίηση και επιχειρηματική
λειτουργία, σε αναζήτηση χορηγών, σε επιβολή διδά-
κτρων κ.λπ. Με όλα αυτά συνδέεται η επιτάχυνση των
διαδικασιών της οικονομικής αυτοτέλειας των ΑΕΙ,
ώστε τα πανεπιστημιακά λόμπυ να έχουν λυμένα τα
χέρια τους στις διάφορες επιχειρηματικές δραστηριό-
τητες, στο όνομα της επιβίωσης των ΑΕΙ. Μέσα από
αυτές τις διαδικασίες θα ισχυροποιήσουν ακόμα πε-
ρισσότερο την θέση και την δύναμή τους.
Σε αυτήν την πολτοποιημένη κατάσταση κάποια μι-
κρά κομμάτια (τμήματα ή συστάδες εργαστηρίων ή
μεταπτυχιακά) θα ενισχυθούν περαιτέρω ή θα εμφα-
νιστούν καινούργιοι πόλοι δύναμης στο πλαίσιο των
ΑΕΙ, που θα στηριχτούν οικονομικά αλλά και με προ-
σωπικό, για να πραγματοποιούν έρευνα, κυρίως προς
όφελος των διάφορων επιχειρήσεων. Κεντρικό ρόλο
σε αυτή τη διαδικασία θα παίξει και η αξιολόγηση των
τμημάτων, καθώς και η επερχόμενη πιστοποίηση των
προγραμμάτων σπουδών. Ιδιαίτερα η πιστοποίηση
των προγραμμάτων σπουδών από την Αρχή Διασφά-
λισης Ποιότητας (ΑΔΙΠ) θα περιορίσει σε σημαντικό
βαθμό την ελευθερία στην εκπαίδευση, αφού θα επι-
βάλει όρους και προϋποθέσεις για την απόκτηση της,
συμβατούς με την επιχειρηματική λειτουργία και τους
νόμους της αγοράς. Είναι προφανές ότι μαθήματα και
περιεχόμενα μαθημάτων, τα οποία δεν συνάδουν με
τα παραπάνω, αρχικά θα συμπιεστούν και προοπτικά
θα εξοβελιστούν από τα προγράμματα σπουδών.
Το περιεχόμενο και ο σχεδιασμός της κυβερνητικής
πολιτικής για την τριτοβάθμια εκπαίδευση είναι εχθρι-
κός για την εκπαίδευση, την επαγγελματική προοπτική
της νεολαίας, την κάλυψη των κοινωνικών αναγκών
και τη στήριξη της κοινωνικής πλειοψηφίας. Ο μόνος
σχεδιασμός που υπάρχει είναι:
• οι συγχωνεύσεις πανεπιστημίων με ΤΕΙ,
• η προώθηση της οικονομικής αυτοτέλειας, δηλαδή
η σταδιακή απαλλαγή του κράτους από τη χρηματο-
δότηση πανεπιστημίων και ΤΕΙ,
•η  ενίσχυση της ταχύρρυθμης κατάρτισης και η συ-
μπίεση των εργασιακών δικαιωμάτων,
Oι αναδιαρθρώσεις στην Τριτοβάθμια εκπαίδευση
•η  σταδιακή ένταξη σε ένα κοινό εκπαιδευτικό δί-
κτυο, στο οποίο συμπλέουν και διασυνδέονται όλες
οι μορφές εκπαίδευσης και κατάρτισης, τυπικές
(προπτυχιακές & μεταπτυχιακές σπουδές) με μη τυ-
πικές μορφές (Δια Βίου κατάρτιση, εξ αποστάσεως
εκπαίδευση, επαγγελματική κατάρτιση και εξειδί-
κευση διαφόρων τύπων, όπως τα διετή προγράμ-
ματα κ.ά.),
•η  εξυπηρέτηση των πανεπιστημιακών λόμπυ και η
διατήρηση κάποιων υπουργικών, πρυτανικών ή πα-
ρεμφερών θώκων.
Η συνειδητή αποδοχή και συμμετοχή– ή έστω η
ανοχή– πολλών πανεπιστημιακών σε αυτές τις εξελί-
ξεις για την ανώτατη εκπαίδευση είναι ιδιαίτερα ανη-
συχητική. Τέτοια φιλοκυβερνητική στάση είχε χρόνια
να επιδειχθεί από τον χώρο!
Ακόμα και η λαλίστατη κατά τα άλλα ΠΟΣΔΕΠ, η
οποία μπορεί για περιθωριακά ζητήματα των πανεπι-
στημίων να βγάζει δεκάδες ανακοινώσεις, για αυτό το
κορυφαίο ζήτημα στάθηκε στο πλάι της κυβέρνησης
και του υπουργείου. Η στάση της αυτή είναι δικαιο-
λογημένη, αφού η βασική κατεύθυνση των αλλαγών
που γίνονται ήταν πάντα η επιδιωκόμενη από την
ΠΟΣΔΕΠ.
Όσοι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι θεωρούμε ότι ο
ρόλος μας δεν είναι να είμαστε χειροκροτητές των
υπουργικών πρωτοβουλιών, όσοι δεν παζαρέψαμε
θέσεις, τμήματα και δημόσιες σχέσεις «για το καλό
της χώρας και της Αριστεράς», έχουμε κάθε λόγο
να πιστεύουμε ότι οι νέοι κι οι νέες θα διεκδικήσουν
μόρφωση, εργασία και μια καλύτερη ζωή.
ANOIΞΗ 2019 13
 Το τοπίο στην Έρευνα το 2019
αφιερωμα

Z Ολίβια Τζιουβάρα, βιολόγος, υπ. Διδάκτορας

Μελετώντας το τοπίο στην έρευνα σήμερα δεν μπορούμε να μην έχουμε στο νου πως η
τριτοβάθμια εκπαίδευση, τα πανεπιστημιακά ιδρύματα και τα ερευνητικά κέντρα, όπου δηλαδή
κατά βάση διεξάγεται η έρευνα, λειτουργούν συντονίζοντας την εκπαιδευτική και ερευνητική
διαδικασία. Ουσιαστικά μιλάμε για μια καλολαδωμένη μηχανή διαχείρισης κονδυλίων των
διαφόρων προγραμμάτων και παραγωγής αποφοίτων, μέρος των οποίων θα απορροφηθεί με
τους πλέον επισφαλείς όρους εργασίας στο κομμάτι της έρευνας.

Δ
εν είναι τυχαίες οι «προτάσεις»-κατευθύνσεις που
ορίζει η έκθεση του ΣΕΒ [1] σχετικά με την εκπαί-
δευση και τη σύνδεσή της με την αγορά εργασίας.
Συγκεκριμένα, αναγνωρίζει μεγάλη αναντιστοιχία στα
προσόντα των εργαζομένων, ειδικά στους «πυλώνες»
της ελληνικής οικονομίας, το λιανικό εμπόριο και τον
επισιτισμό, με τις απαιτήσεις στην εργασία τους και
εκτιμά πως αυτό συνδέεται άμεσα με το brain drain.
Συνεχίζει προτείνοντας την αναδιαμόρφωση των προ-
γραμμάτων σπουδών της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης
λαμβάνοντας υπόψη πέραν των επιστημονικών κριτη-
ρίων, τις ανάγκες της οικονομίας, της παραγωγής και
των επιχειρήσεων, σύνδεση του αριθμού των εισακτέ-
ων στα τμήματα με τις ανάγκες του παραγωγικού συ-
στήματος. Σ’ αυτό στοχεύουν μια σειρά από αλλαγές
των τελευταίων χρόνων, η καθιέρωση των διδάκτρων
στα μεταπτυχιακά [2], η θεσμοθέτηση διετών προγραμ-
μάτων εκπαίδευσης τύπου ΙΕΚ [3] υπό την αιγίδα των
πανεπιστημίων και η ανάθεση διδασκαλιών με πενιχρές
απολαβές σε πανεπιστημιακούς υποτρόφους.
Επιστήμη και τεχνολογία – Ένας απ’ τους
βασικούς πυλώνες της καπιταλιστικής
ανάπτυξης
Η επιστημονική έρευνα αναδεικνύεται διεθνώς, και ιδι-
αίτερα σε χώρες και σχηματισμούς που ηγούνται της
καπιταλιστικής ανάπτυξης, σε πυλώνα της οικονομίας
και σε βασικό μοχλό της καπιταλιστικής αναδιάρθρω-
σης στην προσπάθεια ξεπεράσματος της οικονομικής
κρίσης. Τα τεχνολογικά επιτεύγματα και η πρόοδος που
έχει σημειωθεί σε διάφορες επιστήμες προσελκύουν
τεράστιες επενδύσεις από την πλευρά του κεφαλαίου,
απασχολώντας ολοένα και περισσότερους εργαζόμε-
νους, σε συνθήκες εντατικοποίησης της εργασίας.
Ο αριθμός των ερευνητών στην ΕΕ έχει αυξηθεί κατά
πολύ τα τελευταία χρόνια: Το 2015 απασχολούνταν
1.82 εκατομμύρια ερευνητές σε ισοδύναμα πλήρους
απασχόλησης (ΙΠΑ), ενώ καταγράφηκε αύξηση των
προσλήψεων κατά 443 χιλιάδες (32.2.%) σε σύγκριση
με το 2005. Οι αριθμοί των ερευνητών σχεδόν διπλασι-
άστηκαν μεταξύ 2005 και 2015 σε Πορτογαλία, Ιρλαν-
δία και Ελλάδα. Η ανάλυση ανά τομέα απασχολούμενου
προσωπικού σε δραστηριότητες Έρευνας & Ανάπτυξης
(R&D) στην ΕΕ, καταδεικνύει μεγάλη συγκέντρωση
των ερευνητών στον επιχειρηματικό τομέα (49%) και
στον τομέα της ανώτατης εκπαίδευσης (39%), ενώ το
12% του συνολικού αριθμού των εργαζόμενων ερευ-
νητών απασχολούνται στον κρατικό τομέα. Μικρότερος
είναι ο αριθμός των ερευνητών στην Κίνα (χωρίς να
περιλαμβάνεται το Χονγκ Κονγκ), όπου το 2014 έφτασε
τα 1.52 εκατ., ελάχιστους παραπάνω σε σχέση με τις
ΗΠΑ (1.27 εκατ. βάσει στοιχείων του 2012). Μεταξύ
2005-2014 ο αριθμός των ερευνητών στην Τουρκία
υπερδιπλασιάστηκε, ενώ σχεδόν διπλασιάστηκε στη Ν.
Κορέα. Στην Ελλάδα, οι συνολικές δαπάνες για (R&D)
το 2014 ήταν 1.49 δις. ευρώ, με το συνολικό προσω-
πικό που απασχολείται σε δραστηριότητες (R&D) να
φτάνει τις 43.316 ΙΠΑ και οι ερευνητές ανέρχονται σε
29.877 ΙΠΑ. Συνολικά, η απασχόληση προσωπικού σε
δραστηριότητες (R&D) και στην έρευνα αποτελούν το
1.22% της συνολικής απασχόλησης, ενώ μόνο οι ερευ-
νητές είναι το 0.84% των εργαζόμενων.
Οι στρατηγικές κατευθύνσεις για την
επιστημονική έρευνα
Η Ελλάδα είναι μία από τις χώρες του ΟΟΣΑ (Οργανι-
σμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης-OECD),
συνεπώς αρκετές από τις γενικές κατευθύνσεις-προ-
τάσεις του Οργανισμού ενσωματώνονται στο θεσμικό
πλαίσιο για την έρευνα στη χώρα. Η χρηματοδότηση της
έρευνας εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο συζήτη-
σης τόσο σε ακαδημαϊκό όσο και σε πολιτικό επίπεδο,
με κυρίαρχα ερωτήματα ποιοι τύποι χρηματοδοτικών
μηχανισμών και μέσων θα πρέπει να χρηματοδοτούν το

14 σελιδοδεικτησ

είδος της έρευνας, και πώς ο τρόπος χρηματοδότησης
επηρεάζει την ίδια την έρευνα.
Πρακτικά, η χρηματοδότηση της έρευνας ακολουθεί
δύο μοντέλα, τη λεγόμενη ανταγωνιστική και μη αντα-
γωνιστική χρηματοδότηση, με το μίγμα των δύο μο-
ντέλων που ακολουθείται σε κάθε χώρα να επηρεάζει
την κατανομή των κονδυλίων σε διάφορους τομείς. Ως
ανταγωνιστική χρηματοδότηση ορίζονται τα διάφορα
προγράμματα που αποδίδονται σε ερευνητικές ομάδες
μετά από διαδικασία επιλογής, ενώ η μη ανταγωνιστική
χρηματοδότηση αποδίδεται στα πανεπιστημιακά ιδρύμα-
τα και τα ερευνητικά κέντρα με βάση τις πάγιες ανάγκες
τους για μισθοδοσία του τακτικού προσωπικού κ.λπ. Η
λογική των προγραμμάτων και των κέντρων αριστείας
οδήγησε στη συγκέντρωση όλο και περισσότερων χρη-
μάτων σε περιορισμένο αριθμό εργαστηρίων και στην
άσκηση κριτικής από πλευράς της ακαδημαϊκής κοι-
νότητας για τη μη χρηματοδότηση καινοτόμων ιδεών
που ξεφεύγουν από το πλαίσιο της δεδομένης, για κάθε
εποχή, σκέψης. Από την άλλη, κριτήρια ανταγωνιστικό-
τητας εισέρχονται διαρκώς στο πώς κατανέμεται η «μη
ανταγωνιστική» χρηματοδότηση, κυρίως μέσω της αξι-
ολόγησης ιδρυμάτων και προσωπικού.
Σύμφωνα με την έκθεση του ΟΟΣΑ για 2018 [4],το
μερίδιο της κρατικής χρηματοδότησης των δημόσι-
ων ερευνητικών κέντρων παρέμεινε σχετικά σταθερό
από τη δεκαετία του 1980, αντίθετα έχει μειωθεί για
τα Ιδρύματα της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης, τα οποία
έχουν στραφεί στη χρηματοδότηση από τρίτους. Μια πιο
προσεκτική ματιά στην πιο πρόσφατη περίοδο, αποκα-
λύπτει μια σημαντική αύξηση της δημόσιας χρηματοδό-
τησης της έρευνας (καθώς και απότομη αύξηση της χρη-
ματοδότησης του R&D επιχειρήσεων) αμέσως μετά την
έναρξη της κρίσης, καθώς πολλές χώρες εισήγαγαν τη
λογική πως έρευνα και καινοτομία μπορούν να αποτε-
λέσουν κομμάτι της λύσης για την έξοδο από την κρίση
(π.χ. πρόγραμμα επενδύσεων για το μέλλον [Program
d’investissements d’avenir] στη Γαλλία και ο αμερικα-
νικός νόμος για ανάκτηση και επανεπένδυση του 2009
στις ΗΠΑ). Ωστόσο, η αύξηση αυτή ήταν βραχύβια: ήδη
από το 2010-11, οι αυξήσεις των δημόσιων προϋπο-
λογισμών R&D επιβραδύνθηκαν ή αντιστράφηκαν. Οι
κυβερνητικές δαπάνες για την έρευνα σε Πανεπιστημι-
ακά Ιδρύματα και Ερευνητικά Κέντρα μειώθηκαν, τόσο
ως ποσά όσο και ως ποσοστό του ακαθάριστου εγχώ-
ριου προϊόντος (ΑΕΠ). Η μείωση αυτή δεν μπορεί να
αποδοθεί μόνο στις δημοσιονομικές πιέσεις: η δημόσια
χρηματοδότηση για την έρευνα μειώθηκε επίσης ως πο-
σοστό των συνολικών κυβερνητικών δαπανών. Για την
Ελλάδα τα αντίστοιχα στοιχεία δείχνουν και πάλι μια
αύξηση τόσο σε απόλυτους αριθμούς όσο και ποσοστά,
με το 0.55% να δαπανάται στην έρευνα προ κρίσης ενώ
το 2017 να αυξάνεται στο 1,14% του ΑΕΠ (σχεδόν 2
δις ευρώ).
Ως προς το περιεχόμενο της χρηματοδοτούμενης έρευ-
νας, οι κατευθύνσεις που ορίζονται ακολουθούν πιστά
τις επιταγές του κεφαλαίου. Σύμφωνα με την ίδια έκ-
θεση του ΟΟΣΑ, «οι πολιτικές για την επιστήμη, την
τεχνολογία και την καινοτομία (Science, Technology
and innovation-STI) διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο
βοηθώντας τις χώρες να επιτύχουν τους στόχους της
Oι αναδιαρθρώσεις στην Τριτοβάθμια εκπαίδευση
βιώσιμης ανάπτυξης (Sustainable Development Goals-
SDGs)». Ορίζονται συγκεκριμένοι τομείς προτεραιότη-
τας για δράση με σκοπό καλύτερη ενσωμάτωση των
SDG στο πλαίσιο των πολιτικών για τη μεταρρύθμιση
της καινοτομίας. Αυτό περιλαμβάνει:
(1) υποστήριξη για εταιρικές σχέσεις R&D «προσα-
νατολισμένες στην αποστολή» μεταξύ δημόσιων ερευ-
νητών, επιχειρήσεων και άλλων ενδιαφερομένων που
σχετίζονται με συγκεκριμένες προκλήσεις.
(2) ισχυρότερη στήριξη για διεπιστημονική έρευνα
που συμπεριλαμβάνει τους πολίτες.
(3) τη διεθνή συνεργασία για τα «παγκόσμια δημόσια
αγαθά», όπως το κλίμα, η βιοποικιλότητα και η παγκό-
σμια δημόσια υγεία.
(4) στενότερη ευθυγράμμιση των διαρθρώσεων δι-
ακυβέρνησης σε εθνικό επίπεδο με το αναδυόμενο
«πλαίσιο παγκόσμιας διακυβέρνησης» για τους στόχους
βιώσιμης ανάπτυξης.
(5) αξιοποίηση των δυνατοτήτων των ψηφιακών τε-
χνολογιών για την αντιμετώπιση των στόχων της βιώ-
σιμης ανάπτυξης.
Αυτό πρακτικά σημαίνει πως η έρευνα θα προσανα-
τολίζεται διαρκώς στους συγκεκριμένους στόχους, ενώ
παράλληλα ένα από τα κριτήρια για τη διάθεση των κον-
δυλίων θα είναι η σύμπραξη δημόσιου και ιδιωτικού
τομέα.
Αυτό συμβαίνει άλλωστε ήδη με ένα από τα βασικά
ευρωπαϊκά προγράμματα, το Horizon 2020. Διακηρυ-
κτικά, το Horizon στοχεύει να αντιμετωπίσει μερικές από
τις μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζει σήμερα η
κοινωνία, από την αλλαγή του κλίματος στην ανισότητα,
οδηγώντας τη συνεργασία σε διάφορους κλάδους και
φορείς στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα (Ευρωπαϊκή
Επιτροπή, 2018). Συνδυάζοντας την «έρευνα και την
ANOIΞΗ 2019 15

αφιερωμα
καινοτομία», το πρόγραμμα δίνει έμφαση στην άριστη
επιστήμη, την ηγεσία της βιομηχανίας και στην αντιμε-
τώπιση των κοινωνικών προκλήσεων. Όντας το βασικό
χρηματοδοτικό όχημα για την έρευνα στην ΕΕ, έχει δι-
αθέσει 80 δις ευρώ σε διάστημα 7 χρόνων, θέτοντας τα
όρια στην έρευνα την τελευταία 10ετία [5].
Οι κυβερνητικές πολιτικές και οι βασικές πηγές
χρηματοδότησης της έρευνας στην Ελλάδα - Οι
εργασιακές συνθήκες που διαμορφώνονται
στον κλάδο
Το υπουργείο Παιδείας και Έρευνας επιχείρησε τα
τελευταία χρόνια να αναδιαρθρώσει το πανεπιστήμιο
στις βασικές επιταγές της ΕΕ, στα πλαίσια του Κοινού
Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης και Έρευ-
νας. Όλη αυτή τη νεοφιλελεύφθερη ατζέντα συμπυ-
κνώνει και ο πρόσφατος νόμος Γαβρόγλου, ο οποίος
αναδιαρθρώνει τόσο την τριτοβάθμια όσο και τη δευ-
τεροβάθμια εκπαίδευση και πατώντας στη δια βίου
μάθηση και στην αριστεία οδηγεί στη διαμόρφωση
φθηνού, ευέλικτου και επισφαλούς εργατικού δυναμι-
κού πολλών εφήμερων εξειδικεύσεων και ταχυτήτων.
Αλλαγές στα προγράμματα σπουδών, συγχωνεύσεις
τμημάτων και σχολών, δημιουργία κύκλων σπουδών
και εξίσωση των ιδιωτικών κολεγίων και δημόσιων
πανεπιστημίων περιγράφουν το νέο τοπίο που διαμορ-
φώνεται στην παιδεία. Δημιουργούνται έτσι εργαζό-
μενοι με διαφορετικά δικαιώματα στο ίδιο γνωστικό
αντικείμενο που δεν μπορούν να διεκδικήσουν ενιαία
τα εργασιακά τους δικαιώματα, και το κυνήγι πιστοποι-
ήσεων και προσόντων (κυρίως επί πληρωμή) γίνεται
απαραίτητη προϋπόθεση για την εύρεση εργασίας. Ει-
δικά σε ό,τι αφορά την επιστημονική έρευνα, τα πανε-
πιστήμια και τα ερευνητικά κέντρα προσανατολίζονται
στο να μπορέσουν να ανταγωνιστούν τη διεθνή “βαριά
βιομηχανία” της έρευνας και να απορροφήσουν όσο το
16 σελιδοδεικτησ
δυνατό μεγαλύτερο κομμάτι ευρωπαϊκών χρηματοδο-
τήσεων. Αυτό σημαίνει πρακτικά ότι τα επιστημονικά
αντικείμενα αιχμής, οι όροι απασχόλησης και οι πηγές
χρηματοδότησης ορίζονται απευθείας και κεντρικά από
την ΕΕ. Επιπλέον, τα τελευταία χρόνια, η κυβερνητική
προπαγάνδα παρουσιάζει την απασχόληση στο κλάδο
της έρευνας στην Ελλάδα ως αντίβαρο εξισορρόπησης
του «brain drain», δηλαδή της μετανάστευσης μορφω-
μένων νέων στο εξωτερικό. Υπό αυτές τις συνθήκες, η
μετάλλαξη του πανεπιστημίου σε επιχείρηση επιταχύνε-
ται. Η διαχείριση και διάθεση κονδυλίων που προέρχο-
νται από οποιαδήποτε πηγή στα ελληνικά Πανεπιστήμια
γίνεται από τους Ειδικούς Λογαριασμούς Κονδυλίων
Έρευνας. Δημιουργείται έτσι ένας κοινός «κουμπαράς»
όπου καταλήγουν κρατική χρηματοδότηση, τα χρήματα
των προγραμμάτων, τα δίδακτρα των μεταπτυχιακών κι
από εκεί διαμοιράζονται στις όποιες ανάγκες του κάθε
ιδρύματος. Με τη διαρκή μείωση της κρατικής χρημα-
τοδότησης ένα Πανεπιστήμιο που θέλει να συνεχίσει να
λειτουργεί είναι αναγκασμένο στις συνθήκες αυτές να
λειτουργεί με ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια, εντείνοντας
τόσο την προσέλκυση χρημάτων από ιδιωτικούς φορείς
και εταιρείες, όσο και μέσω της επιβολής διδάκτρων,
ενώ ταυτόχρονα επιβάλλει καθολικά ελαστικές σχέσεις
εργασίας στο ανθρώπινο δυναμικό όλων των ειδικοτή-
των και βαθμίδων. Αυτό μεταφράζεται σε συμβασιού-
χους στο ερευνητικό και διοικητικό προσωπικό, εργο-
λάβους στην καθαριότητα, ανασφάλιστους - άμισθους ή
κακοπληρωμένους - υποψήφιους διδάκτορες και μετα-
πτυχιακούς φοιτητές, «ακαδημαικούς υπότροφους» και
ανακυκλούμενους postdoc ερευνητές που δουλεύουν
με ορίζοντα από 1 έως 3 χρόνια.
Η επισφάλεια στην έρευνα όμως δεν «επιβάλλεται»
μόνο με μη θεσμικό τρόπο λόγω της υποχρηματοδότη-
σης. Όπως και σε άλλους κλάδους της οικονομίας, γίνε-
ται θεσμική μέσω των δομών χρηματοδότησης. Οι πηγές
χρηματοδότησης είναι κομβικά οι εξής:
• Ευρωπαϊκά προγράμματα (horizon 2020, Erasmus
+ κ.ά.)
• Προγράμματα ΕΣΠΑ
• Υποτροφίες ΙΚΥ και ΕΛΙΔΕΚ
Τα διάφορα προγράμματα (κυρίως ΕΣΠΑ) έχουν εδώ
και χρόνια καθιερώσει την πληρωμή με συμβάσεις έρ-
γου, τη γραφειοκρατία της φορολογίας πάντα εις βάρος
του εργαζόμενου, ενώ στην τελευταία προκήρυξη προ-
γράμματος δίνεται η δυνατότητα οι μισθοί των εργαζό-
μενων να γίνουν αναλώσιμα, υλικά δηλαδή που είναι
αναγκαία για τη διεξαγωγή της έρευνας.
Οι δύο άλλοι μεγάλοι ελληνικοί φορείς χρηματοδότη-
σης της έρευνας είναι το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών
(ΙΚΥ) και το Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας
(ΕΛΙΔΕΚ).
Τα τελευταία όμως χρόνια, μέσω του ΙΚΥ αξιοποιήθη-
καν οι αποζημιώσεις του εξωδικαστικού συμβιβασμού
με τη Siemens. Κι αυτό αφενός όρισε με μαζικό τρόπο
πως οι απολαβές υπ. Διδακτόρων και μεταδιδακτορι-
κών συνεργατών θα δίνονται με τη μορφή της υποτρο-
φίας, δηλαδή ανασφάλιστη εργασία, αφετέρου έδωσε
 συγκεκριμένες κατευθύνσεις στο περιεχόμενο της έρευ-
νας. Οι τομείς που χρηματοδοτήθηκαν ήταν η υγεία, οι
υποδομές και η ενέργεια, τομείς που δραστηριοποιείται
η ίδια η Siemens. Παράλληλα αξιοποιήθηκε συνεργα-
σία του ΙΚΥ και της Εθνικής Τράπεζας για τη χορήγηση
υποτροφιών τους τομείς Οικονομικά-Χρηματοοικονομι-
κά, Πληροφορική, Θετικές Επιστήμες και Διοίκηση Επι-
χειρήσεων-Τραπεζική με παράλληλη πρακτική άσκηση,
με σκοπό την απόκτηση επαγγελματικής εμπειρίας στην
ΕΤΕ και κατόπιν, διετή πλήρη απασχόληση με σύμ-
βαση εξαρτημένης εργασίας. Οι υπόλοιπες υποτροφίες
ΙΚΥ χρηματοδοτούνται μέσω ΕΣΠΑ με αποτέλεσμα η
μισθοδοσία να εξαρτάται από την απορρόφηση των κον-
δυλίων. Επίσης η ίδια η διατριβή αποτελεί παραδοτέο,
γεγονός που εκθέτει τον υπότροφο στον κίνδυνο να του
ζητηθεί πίσω το σύνολο των τροφείων σε περίπτωση
που η διδακτορική διατριβή δεν ολοκληρωθεί εντός του
προβλεπόμενου χρονοδιαγράμματος.
Η ιστορία του ΕΛΙΔΕΚ είναι κάπως διαφορετική. Απο-
τελεί τον βασικό πυλώνα της πολιτικής ΣΥΡΙΖΑ στην
έρευνα. Η ίδρυσή του έγινε το 2016 και τα κονδύλιά
του προέρχονται από δάνειο της Ευρωπαϊκής Τράπεζας
Επενδύσεων. Ως τώρα έχει χορηγήσει υποτροφίες για
διδακτορικές διατριβές καθώς και χρηματοδότηση για
ερευνητικές ομάδες που μπορούν να έχουν επικεφαλής
μεταδιδακτορικό συνεργάτη. Κανείς βέβαια δεν γνωρί-
ζει τους όρους του μοναδικού δανείου που πάρθηκε από
ελληνική κυβέρνηση την περίοδο των μνημονίων και
πώς αυτό θα αποπληρωθεί. Κοινό χαρακτηριστικό με
το ΙΚΥ είναι πως η χρηματοδότηση των διδακτορικών
διατριβών γίνεται με ορίζοντα την τριετία, υπηρετώντας
τη συνολικότερη κατεύθυνση για διατριβές που ολοκλη-
ρώνονται στο διάστημα 3-5 ετών, κάτι που ήταν βασική
διεκδίκηση του κεφαλαίου στις αρχές του 21ου αιώνα.
Publish (in a high-impact-factor journal) or
perish: το κυνήγι των δημοσιεύσεων και οι
εκδοτικοί οίκοι
Στην καθημερινή ζωή των εργαζομένων στον ακαδημα-
ϊκό χώρο, η φράση «publish or perish» (δημοσίευσε ή
θα χαθείς) είναι αρκετά συχνή και, αν και έχει διαφο-
ρετικές επιπτώσεις ανάλογα με τη θέση στην κοινότητα,
έχει πάντα αρνητική χροιά. Το κυνήγι των χρηματοδο-
τήσεων είναι συνδεδεμένο με τις δημοσιεύσεις στα επι-
στημονικά περιοδικά, ενώ η πρόσβαση στα περιοδικά
είναι αναγκαία προϋπόθεση για τη συνέχιση της έρευ-
νας σε οποιοδήποτε πεδίο. Η υπόθεση των δημοσιεύ-
σεων είναι ένας φαύλος κύκλος. Αντιμετωπίζοντας την
σημειωσεισ
[1] ΣΕΒ (Φεβρουάριος 2019), Special report «Αναντιστοιχία
προσόντων»
[2] Νόμος 4485/17 “Οργάνωση και λειτουργία της ανώτατης
εκπαίδευσης, ρυθμίσεις για την έρευνα και άλλες δια-
τάξεις”
[3] Νόμος 4521/18 “Ίδρυση Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής
και άλλες διατάξεις”
[4] OECD, Science, technology and innovation outlook 2018
[5] ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ_ΒΗΜΑ SCIENCE, 30.12.2018
πίεση της μείωσης της κρατικής χρηματοδότησης, τα
ιδρύματα πρέπει να προσελκύσουν τη χρηματοδότηση
μέσω προγραμμάτων και ένας από τους «καλύτερους»
τρόπους για να γίνει αυτό είναι οι δημοσιεύσεις σε ανα-
γνωρισμένα περιοδικά.
Με την αύξηση των άρθρων που υποβάλλονται από
τους ερευνητές τα περιοδικά γίνονται όλο και πιο «επι-
λεκτικά» στο ποια άρθρα δημοσιεύουν - με υψηλό χρη-
ματικό κόστος για την ερευνητική ομάδα. Αυτό οδηγεί
στη δημιουργία περισσότερων περιοδικών και στην αυ-
ξανόμενη πίεση όχι απλά για δημοσίευση, πλέον, αλλά
για δημοσίευση σε περιοδικό με το μεγαλύτερο αριθμό
παραπομπών.
H πρόσβαση δε στη δημοσιευμένη γνώση είναι ένα
μόνιμο εμπόδιο που αντιμετωπίζει καθημερινά ο κάθε
ερευνητής στη δουλειά του, ο κάθε φοιτητής στις σπου-
δές του. Και είναι αναμενόμενο, αν σκεφτεί κανείς ότι,
από το 1973, η πλειοψηφία των δημοσιεύσεων ελέγ-
χεται κατά κύριο λόγο από 6 εκδοτικούς οίκους: Reed-
Elsevier, Wiley-Blackwell, Springer, Taylor & Francis,
American Chemical Society και Sage Publishing, οι
οποίοι και καθορίζουν τις τιμές των συνδρομών που
συνεχώς αυξάνονται. Το 2018 ο Elsevier δήλωσε κέρ-
δη ύψους 900 εκ. λίρες, ο Taylor & Francis πάνω από
Oι αναδιαρθρώσεις στην Τριτοβάθμια εκπαίδευση
160 εκ. λίρες το 2016 και ο Wiley το 2017 183 εκ.
λίρες, ξεπερνώντας ακόμα και εταιρείες όπως η Google,
η Apple και η Amazon.
Αυτός ο έλεγχος πρόσβασης στη γνώση έδωσε το
έναυσμα για τη δημιουργία του Κινήματος Ελεύθερης
Πρόσβασης (Open Access Movement), και την προ-
σπάθεια για δημιουργία δομών υλοποίησής του από
πρωτοπόρους ακτιβιστές, οι οποίοι αμφισβήτησαν το
μονοπώλιο των εκδοτικών κολοσσών και υποστήριξαν
με τις δράσεις τους την ελεύθερη πρόσβαση όλων στην
επιστημονική βιβλιογραφία. Ο προγραμματιστής Aaron
Swartz κατάφερε να «κατεβάσει» εκατομμύρια δημοσι-
εύσεις από τη βάση δεδομένων JSTOR το 2011, ενώ το
ίδιο έτος η Alexandra Elbakyan ιδρύει το Sci-Hub, ένα
πειρατικό ιστότοπο που δίνει πρόσβαση σε αντίγραφα
για περισσότερες από 64 εκ. δημοσιεύσεις.
Η χρήση του Sci-Hub και άλλων τέτοιων ιστότοπων,
όπως το LibGen, στην καθημερινότητα κάθε ερευνητή,
οδήγησε στην ευρεία αποδοχή του, και σε πολλές πε-
ριπτώσεις έχει σχεδόν υποκαταστήσει την αναζήτηση
στους μεγάλους εκδοτικούς οίκους. Δεν είναι απλά μόνο
ένα «βολικό» εργαλείο, αλλά μια αναγκαιότητα για δω-
ρεάν πρόσβαση σε ένα τεράστιο όγκο δεδομένων, που
δεν μπορεί καμία άλλη πλατφόρμα να προσφέρει. Η
εμπορευματοποίηση των αποτελεσμάτων της επιστήμης
και της έρευνας και η κερδοσκοπία των εκδοτικών ομί-
λων εις βάρος της επιστημονικής κοινότητας έχει οξυν-
θεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε η πληρωμή συνδρομών από
τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά κέντρα είναι πλέον
απαγορευτική λόγω του απίστευτα υψηλού κόστους.
Αυτό αποτυπώνεται από τις κινήσεις που γίνονται από
μεγάλα πανεπιστήμια σε όλο τον κόσμο, διακόπτοντας
τα συμβόλαια με τους εκδοτικούς οίκους και προωθώ-
ντας τη χρήση των δομών ελεύθερης πρόσβασης.
ANOIΞΗ 2019 17
 Τα διετή προγράμματα των αει
αφιερωμα

για απόφοιτους ΕΠΑΛ

Z Απόστολος Νικολόπουλος, μαθηματικός

Τα τελευταία χρόνια έχει προχωρήσει αποφασιστικά ένα γενικευμένο πρόγραμμα αναδιάρθρωσης

της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Στα πλαίσια της δημιουργίας ενός ενιαίου χώρου εκπαίδευσης,
έρευνας και καινοτομίας και σύμφωνα με τις απαιτήσεις του κεφαλαίου, προωθείται η αλλαγή
του ακαδημαϊκού χάρτη της χώρας και οι λεγόμενες «συνέργειες πανεπιστημιακών ιδρυμάτων»,
ιδρύονται Πανεπιστημιακά Ερευνητικά Κέντρα, λαμβάνονται μέτρα ενίσχυσης της λεγόμενης
«εξωστρέφειας» των πανεπιστημίων. Μέρος αυτής της αναδιάρθρωσης είναι και η λειτουργία
διετών προγραμμάτων για αποφοίτους ΕΠΑΛ, που μαζί με τις συνέργειες Πανεπιστημίων και ΤΕΙ
προβάλλονται ως η πολυπόθητη αναβάθμιση της τεχνικής εκπαίδευσης. Στο παρόν άρθρο θα
ασχοληθούμε με το πλαίσιο λειτουργίας και το χαρακτήρα αυτών των διετών προγραμμάτων,
καθώς και με κάποια συμπεράσματα που προκύπτουν από τις προσπάθειες θεμελίωσής τους.
Ενταγμένα στις γενικές κατευθύνσεις λον της εργασίας», «Σύγχρονες Δεξιότητες για Διεθνώς
του κεφαλαίου Ανταγωνιστικές Επιχειρήσεις»). Πρόσφατα επίσης (28-
2-2019) ανακοινώθηκε και το Special Report του ΣΕΒ
Οποιαδήποτε συζήτηση για τα διετή προγράμματα στε-
«Αναντιστοιχία Προσόντων» που δεν κάνει σαφή αναφο-
ρείται πραγματικής βάσης εφόσον παραβλέπει τη σχέση
ρά στα βραχυχρόνια προγράμματα αλλά εμμέσως τα πρι-
του μέτρου με τις γενικές στρατηγικές κατευθύνσεις των
μοδοτεί, αφού θεωρεί ως βασικό πρόβλημα τον προσα-
υπερεθνικών οργανισμών του κεφαλαίου για την εκπαί-
νατολισμό του εκπαιδευτικού συστήματος στην «παροχή
δευση, και πρώτα πρώτα με την κατεύθυνση του ΟΟΣΑ
τυπικών προσόντων» και όχι στην ανάπτυξη δεξιοτήτων
για ευθυγράμμιση της εκπαίδευσης με την αγορά εργασί-
αναγκαίων στην αγορά.
ας.1 Επίσης η καθιέρωση και η επέκταση βραχυχρόνιων
προγραμμάτων σπουδών, όπως τα διετή, αποτελεί ουσι-
ώδες τμήμα της διαδικασίας της Μπολόνια στα πλαίσια Το αντιδραστικό νομικό πλαίσιο
της εξυπηρέτησης των επιχειρηματικών συμφερόντων.2 Τα διετή προγράμματα απευθύνονται σε αποφοίτους ΕΠΑΛ
Σχετίζεται επίσης με την ενθάρρυνση της Ευρωπαϊκής και συνεπώς οι αρχές τους συνδέονται με το «Εθνικό Στρα-
Επιτροπής για εμπλοκή των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων τηγικό Πλαίσιο για την Αναβάθμιση της Επαγγελματικής
όταν απαιτούνται «εξειδικευμένες στρατηγικές» για την Εκπαίδευσης και Κατάρτισης και της Μαθητείας» (Απρί-
«ανάπτυξη και απασχόληση» σε διάφορες περιοχές (Σύ- λιος 2016). Η πρώτη νομοθέτησή τους βρίσκεται στον Ν.
νοδος Γκέτεμποργκ, Νοέμβριος 2017).3 4485/20174 (Αύγουστος 2017), όπου οριζόταν ότι τα ΑΕΙ
Και ο ΣΕΒ όμως υποστήριζε ήδη την κατεύθυνση για μπορούν να προσφέρουν τέτοια επαγγελματικά προγράμ-
βραχυχρόνια προγράμματα, πριν ακόμα νομοθετηθούν τα ματα σε αποφοίτους ΕΠΑΛ, ώστε να παρέχουν διπλώμα-
διετή, όπως προκύπτει από τα Special Reports του Οκτώ- τα επιπέδου 5. Η λειτουργία των διετών προγραμμάτων
βρη του 2017 και του Ιανουαρίου του 2018 («Το μέλ- εξειδικεύθηκε στο άρθρο 8 του Ν. 4521/20185 (Μάρτιος
1. Καλύτερες Επιδόσεις και Επιτυχείς Μεταρρυθμίσεις στην Εκ-
2018). Εκεί αναφέρεται ότι στα ΑΕΙ μπορούν να ιδρύονται
παίδευση. Συστάσεις για την Εκπαιδευτική Πολιτική στην Ελλάδα. Κέντρα Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (ΚΕΕ), «που παρέ-
(ΟΟΣΑ, 2011)
2. Βλέπε σχετικά και την §3.1.2 (Short-cycle programs and qual- 4. «Οργάνωση και λειτουργία της ανώτατης εκπαίδευσης, ρυθμί-
ifications) στο –The European Higher Education Area in 2018– σεις για την έρευνα και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ Α΄114/4-8-2017)
(Bologna Process Implementation Report, April 2018) 5. «Ίδρυση Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής και άλλες διατάξεις»
3. leaders-working-lunch-lifelong-learning_en.pdf (ΦΕΚ Α΄38/2-3-2018)

18 σελιδοδεικτησ
χουν διετή προγράμματα επαγγελματικής εκπαίδευσης για
αποφοίτους των Επαγγελματικών Λυκείων». Τα γνωστικά
αντικείμενα των προγραμμάτων «πρέπει να είναι συναφή
με ένα από τα γνωστικά αντικείμενα που θεραπεύουν τα
Τμήματα του Ιδρύματος». Τα ΚΕΕ ιδρύονται κατόπιν πρό-
τασης της Συγκλήτου στην οποία πρέπει να προσδιορίζεται
«η σκοπιμότητα ίδρυσης του ΚΕΕ με βάση τις εθνικές και
περιφερειακές ανάγκες της εθνικής οικονομίας». Επιση-
μαίνουμε ότι η Σύγκλητος οφείλει να δίνει στοιχεία για
τους διαθέσιμους πόρους του ΑΕΙ ώστε να λειτουργήσουν
τα διετή (ιδίως αναφορικά με το προσωπικό και την υλι-
κοτεχνική υποδομή) και εκτίμηση του πρόσθετου ετήσιου
κόστους που πρέπει να καλυφθεί. Η ίδρυση ενός ΚΕΕ γί-
νεται με Υπουργική Απόφαση, αφού γνωμοδοτήσουν το
ΕΣΕΚΑΑΔ και η ΕΕΚ.6 Στον νόμο καθορίζονται τα όργανα
του ΚΕΕ και πώς η Σύγκλητος επιλέγει ένα Διευθυντή για
κάθε πρόγραμμα. Η επιλογή των αποφοίτων των ΕΠΑΛ
που θα εισαχθούν στο πρόγραμμα γίνεται βάσει απολυ-
τηρίου. Η φοίτηση είναι δωρεάν, διαρκεί 4 εξάμηνα και
περιλαμβάνει συνολικά 1200 διδακτικές ώρες και 960
ώρες πρακτικής άσκησης. Η επιτυχής ολοκλήρωση του
προγράμματος οδηγεί σε δίπλωμα επιπέδου 5 του Εθνικού
και Ευρωπαϊκού Πλαισίου Προσόντων.
Από μόνη της η δομή των προγραμμάτων με τις 960
ώρες πρακτικής άσκησης αναδεικνύει το φιλεργοδοτικό
χαρακτήρα τους. Η αντιδραστικότητά τους όμως φανερώ-
νεται και στα εξής:
α) Εκτός από τον προϋπολογισμό του ΑΕΙ προβλέπεται
χρηματοδότηση του ΚΕΕ από δωρεές και χορηγίες, ακό-
μα και ιδιωτών.
β) Όχι μόνο δεν υπάρχει ελεύθερη πρόσβαση των απο-
φοίτων σε αυτά, αλλά δίνεται η δυνατότητα να μπουν
πρόσθετα κριτήρια επιλογής και γίνεται λόγος για «επι-
τροπές επιλογής εκπαιδευόμενων».
γ) Ο νόμος μιλά για «επαγγελματικό προφίλ» και
«επαγγελματικά περιγράμματα». Υπάγεται στη λογική των
διαρκών πιστοποιήσεων και στην αστική στρατηγική του
ενιαίου χώρου εκπαίδευσης.
δ) Ο καθορισμός των επαγγελματικών δικαιωμάτων,
για τις ειδικότητες για τις οποίες αυτά δεν έχουν ορισθεί,
παραπέμπεται σε προεδρικά διαγράμματα που θα εκδο-
θούν σε κάποιο μελλοντικό, ακαθόριστο χρόνο. Η αβε-
βαιότητα μάλιστα εντείνεται καθώς υπάρχουν και άλλες
δομές τεχνικής εκπαίδευσης που παρέχουν διπλώματα
επιπέδου 5.
ε) Η αξιολόγηση είναι πανταχού παρούσα σε διάφορα
σημεία του άρθρου. Ομάδες για την εσωτερική αξιολόγηση
των εκπαιδευτικών προγραμμάτων, εσωτερική αξιολόγη-
ση των δομών, αξιολόγηση των εκπαιδευτών. Εσωτερική
αξιολόγηση διασφάλισης ποιότητας ανά διετία και εξωτε-
ρική αξιολόγηση από την ΑΔΙΠ. (Αρχή Διασφάλισης και
Πιστοποίησης της Ποιότητας στην Ανώτατη Εκπαίδευση)
Όσον αφορά στη σκοπιμότητα των διετών, πρέπει να
δούμε το νόμο για το ΠΑΔΑ (Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττι-
κής) στο σύνολό του. Η αιτιολογική έκθεση του αντίστοι-
6. Εθνικό Συμβούλιο Εκπαίδευσης και Ανάπτυξης Ανθρώπινου
Δυναμικού, Εθνική Επιτροπή Εκπαίδευσης και Κατάρτισης.
χου νομοσχεδίου7 αφαιρεί το πέπλο της δήθεν ακαδη-
μαϊκότητας του εγχειρήματος. Ευθύς εξαρχής τονίζει ότι
είναι πολιτικός στόχος του Υπουργείου «η διαμόρφωση
του Ενιαίου Χώρου της Ανώτατης Εκπαίδευσης και Έρευ-
νας». Στη συνέχεια το ΠΑΔΑ συνδέεται με την επίτευξη
«σημαντικών οικονομιών κλίμακας», με τμήματα ΤΕΙ που
έχουν ολοκληρώσει τον κύκλο τους και με «σημαντικά
οφέλη της Πολιτείας σε δημοσιονομικούς και αναπτυξι-
Oι αναδιαρθρώσεις στην Τριτοβάθμια εκπαίδευση
ακούς όρους». Εδώ ο ενιαίος χώρος της ανώτατης εκ-
παίδευσης μεταφράζεται σε ένα ασταθές έδαφος για τους
εργαζόμενους, «δεξαμενή» πολλαπλών τίτλων, ευελιξία
και κινητικότητα σύμφωνα με τα συμφέροντα των επι-
χειρήσεων. Ανάπτυξη σημαίνει αξιοποίηση της εργατικής
δύναμης από το κεφάλαιο με ελάχιστο κόστος, τοπική
προσαρμογή και ελάχιστα εργασιακά δικαιώματα.8 Αυτά
ταιριάζουν και με όσα προβλέπονται για τα διετή καθώς
και με το μοντέλο «εκπαίδευσης» που ακολουθούν.9
Ο νόμος για το ΠΑΔΑ ψηφίστηκε από ΣΥΡΙΖΑ, ΑΝΕΛ
και ΝΔ ενώ το ΚΙΝΑΛ ψήφισε λευκό. «Η ιδέα είναι σω-
στή, αλλά την υλοποιείτε με τελείως λανθασμένο τρόπο»,
είπε ο πρόεδρος της ΝΔ στη Βουλή απευθυνόμενος στην
κυβέρνηση και διατύπωσε την άποψη ότι έπρεπε να ιδρυ-
θεί ένα Πρότυπο Πανεπιστήμιο Εφαρμοσμένων Επιστη-
μών, διότι η διεθνής τάση είναι «προγράμματα σπουδών
προσανατολισμένα στην πρακτική εφαρμογή σε όλα τα
γνωστικά πεδία». Για τα διετή πάντως δεν υπήρξαν σοβα-
ρές αντιρρήσεις εκτός από κάτι γκρίνιες για τα οικονομικά.
Η μελέτη του ΕΣΕΚΑΑΔ
Το Σεπτέμβριο του 2018 δημοσιοποιήθηκε και στάλθηκε
από το Υπουργείο στις διοικήσεις των Πανεπιστημίων μία
μελέτη του ΕΣΕΚΑΑΔ για τα διετή.10 Ασχολούνταν με τα
7. https://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/2f026f42-950c-
4efc-b950-340c4fb76a24/i-uniwest-eis-all.pdf
8. Γιώτα Ιωαννίδου, Νομοσχέδιο για το Πανεπιστήμιο Δυτικής
Αττικής: Ποιοτική-Αντιδραστική τομή κλπ. (selidodeiktis.edu.gr,
23/2/2018).
9. Παράλληλη θεωρητική εκπαίδευση και πρακτική άσκηση με με-
γάλο ποσοστό της δεύτερης
10. Χρ. Παϊδούση, Στ. Γαβρόγλου, Σπ. Γεωργάτος, Διετή Προγράμ-
ματα Επαγγελματικής Εκπαίδευσης στα ΑΕΙ: Υπόβαθρο, μεθοδολο-
ANOIΞΗ 2019 19
 βασικά ζητήματα στην αρχική φάση ανάπτυξής τους (επι-
αφιερωμα
λογή κατάλληλων ειδικοτήτων, διασφάλιση ποιότητας,
βιωσιμότητα, σύντονη ολοκληρωμένη εφαρμογή), δη-
λαδή με κρίσιμα θέματα θεμελίωσης και επέκτασης του
μέτρου. Σχετικά με τις ειδικότητες προτεινόταν ο σχεδι-
ασμός τριών κατηγοριών διετών: Ι) γενικού σκοπού, ΙΙ)
τοπο-ειδικά προγράμματα, ΙΙΙ) προγράμματα εστιασμένα
στις νέες τεχνολογίες και την καινοτομία. Συνιστούσε στα
Ιδρύματα «να επιλέξουν ένα λιτό και ισορροπημένο «μείγ-
μα» προγραμμάτων, με βάση πρωτίστως το στρατηγικό
τους σχεδιασμό και τα συγκριτικά τους πλεονεκτήματα»,
τονίζοντας ταυτόχρονα πως βραχυπρόθεσμα τα ΚΕΕ θα
έπρεπε να επικεντρωθούν στις δύο τελευταίες κατηγορίες.
Γίνεται λοιπόν φανερό ότι τα ΑΕΙ αντιμετωπίζονται στη
βάση των νεοφιλελεύθερων προσεγγίσεων για την «αυτο-
νομία» τους (στρατηγικός σχεδιασμός, συγκριτικά πλεο-
νεκτήματα). Εκτός αυτού, η πρόταση λαμβάνει υπόψη της
τον «Αναπτυξιακό Νόμο»11 και το «Ολιστικό Σχέδιο Ανά-
πτυξης»,12 προκαθορίζοντας τελικά, χωρίς να το αναφέρει
ρητά, την πλήρη υποταγή τους στις θελήσεις των επιχειρή-
σεων. Σχετικά με τα οικονομικά/βιωσιμότητα των διετών,
λόγω της οικονομικής «στενότητας», η μελέτη πρότεινε,
εκτός της οικονομικής ενίσχυσης από το Υπουργείο, να
δοθούν «δημοσιονομικώς ουδέτερα κίνητρα» στους εκ-
παιδευτές, π.χ. κινητικότητα. Για τη βιωσιμότητα έκρινε
σημαντικό να εμπλακούν –το συντομότερο δυνατόν!–
κοινωνικοί εταίροι στη συγκρότηση και λειτουργία των
διετών και τόνιζε το ρόλο της τοπικής / περιφερειακής
διοίκησης. Στεκόταν ιδιαιτέρως στην ανάγκη διάγνωσης
της αγοράς και έκανε συγκεκριμένες προτάσεις για τον
αποτελεσματικό σχεδιασμό και την υλοποίηση των προ-
γραμμάτων. Η μελέτη δείχνει σαφή προτίμηση προς το
γαλλικό μοντέλο των DUT (Πανεπιστημιακά Διπλώματα
Τεχνολογίας) που παρέχονται σε Πανεπιστημιακά Τεχνο-
λογικά Ινστιτούτα (IUT).13 Τα παραπάνω στοιχεία της με-
λέτης του ΕΣΕΚΑΑΔ αποκαλύπτουν ξεκάθαρα τον ταξικό
ρόλο των διετών. Ας εκθέσουμε τώρα μερικά στοιχεία για
την προσπάθεια έναρξής τους στα ΑΕΙ.
γικές προσεγγίσεις και προοπτικές.
11. Ο Ν.4399/2016 προσφέρει δημόσιο χρήμα για επενδύσεις
μέσω κινήτρων: πλήρη φορολογική απαλλαγή για 15 χρόνια, κρα-
τικές εγγυήσεις για κάλυψη ζημιών, Fast-track διαδικασίες για
μεγάλες «στρατηγικές» επενδύσεις, επιδότηση κόστους δημιουρ-
γούμενης απασχόλησης κ.λπ.
12. «Ελλάδα: Μία στρατηγική ανάπτυξης για το μέλλον» (Μάιος
2018). Το Σχέδιο, προαπαιτούμενο της 4ης αξιολόγησης, συναρ-
τούσε την «ανάπτυξη» με την κουλτούρα «υπεύθυνης επιχειρημα-
τικότητας», την καινοτομία και το διαδίκτυο, την αξιοποίηση συ-
γκριτικών πλεονεκτημάτων, την προσέλκυση σημαντικών ξένων
επενδύσεων κοκ. (σελ.2-3). Για την παιδεία, βλέπε σελ. 67-68.
13. Όπως λέει η μελέτη, τα DUT είναι «εστιασμένα στην επαγγελμα-
τική σταδιοδρομία», έχουν μέντορες και project, εξειδικεύουν «σε
επαγγελματικό πεδίο μέσω θεωρητικής εκπαίδευσης και πρακτικής
άσκησης», απονέμουν δίπλωμα που «έχει χαρακτήρα Εθνικού Πι-
στοποιητικού».
Εμείς προσθέτουμε την προετοιμασία «για γρήγορη μεταφορά
(στην εργασία) με δεξιότητες» και τις σχετικές διεθνείς δραστηριό-
τητες των IUT (https://ressources.campusfrance.org/catalogues_
recherche/diplomes/en/dut_en.pdf).
20 σελιδοδεικτησ
Η προσπάθεια θεμελίωσης των ΚΕΕ
Το πρώτο ΑΕΙ όπου ιδρύθηκε ΚΕΕ ήταν το Πανεπιστήμιο
Δυτικής Αττικής. Ο ορισμός των μελών του Συμβουλίου
του ΚΕΕ και η ίδρυσή του έγιναν τον Ιούλη του 2018.
Τα αντικείμενα των προγραμμάτων επιλέχτηκαν σε συ-
νεργασία με επαγγελματικούς φορείς, την «τοπική αυτο-
διοίκηση» και, πράγμα καθοριστικό, την Ένωση Ελλήνων
Εφοπλιστών14. Τον Οκτώβρη του 2018 εγκρίθηκαν 6
προγράμματα σπουδών από τη Διοικούσα Επιτροπή του
Πανεπιστημίου, αφού προηγήθηκε συνάντηση του προέ-
δρου της Επιτροπής με τον Υπουργό Ναυτιλίας15. Δεν είναι
λοιπόν καθόλου τυχαίο που 4 από τα 6 προγράμματα αφο-
ρούν σε ναυτιλιακά επαγγέλματα. Συνεργαζόμενοι φορείς
στα 6 προγράμματα ήταν οι Δήμοι Ασπρόπυργου και Πε-
ράματος.16
Ο καθορισμός προγραμμάτων από το ΠΑΔΑ προβλή-
θηκε ιδιαίτερα από τα αστικά μέσα ενημέρωσης που
επαινούσαν τον «πρωτοποριακό» ρόλο αυτού του ΑΕΙ.
Η αλήθεια όμως είναι πως η προώθηση διετών προ-
γραμμάτων συνήθως προσκρούει σε αρκετά προβλήμα-
τα. Έτσι, το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων αρχικά πρότεινε 4
προγράμματα (γαλακτοκομία, ιχθυοκαλλιέργεια, αργυ-
ροτεχνία, λογιστική)17. Υπήρξε όμως εμπλοκή στο γενι-
κό προϋπολογισμό του Ιδρύματος, ο οποίος αρχικά δεν
εγκρίθηκε αφήνοντας «ξεκρέμαστη» και την ίδρυση των
διετών.18 Η σύγκλητος τοποθετήθηκε με απόφαση που
ουσιαστικά απειλούσε με παραίτηση. Τελικά ο προϋπολο-
γισμός εγκρίθηκε, χωρίς πάντως τις τροποποιήσεις στους
14. Καθημερινή, 25-5-18
15. Alfavita, 4-10-18
16. Στο ΠΑΔΑ λειτουργεί μεταπτυχιακό πρόγραμμα («Βιομηχανικά
Συστήματα Πετρελαίου και Φυσικού Αερίου») που χρηματοδοτεί-
ται πλήρως από το Δήμο Ασπρόπυργου και τα ΕΛΠΕ (Ελληνικά
Πετρλέλαια), (Εφ. Συν., 14-3-19). Τα ΕΛΠΕ μάλιστα προχωρούν
μεθοδικά σε συνάψεις συμβάσεων με πανεπιστήμια.
17. agon. gr, 14-2-19)
18. Ήδη από τις 15/2 υπήρχαν δηλώσεις της Υφυπουργού Παι-
δείας που έθεταν διάφορα ζητήματα προς επίλυση για τα διετή:
εξασφάλιση για τις μη αλληλοκαλύψεις και την ελκυστικότητα
των προγραμμάτων, χρηματοδότηση, πολλές δομές με παράλληλα
επαγγελματικά δικαιώματα (pb. news).
κωδικούς που ζητούσε η διοίκηση του ΑΕΙ, και η πρυ-
τανεία εξέφρασε την ικανοποίησή της. Στη συνέχεια, σε
εκδήλωση της Γαλακτομικής Σχολής, ανακοινώθηκε ότι
θα λειτουργήσουν 3 προγράμματα και ότι το πρώτο θα
αφορούσε στην Γαλακτοκομία και την Τυροκομία. Στην
εκδήλωση περίσσεψαν οι αναφορές στα «συγκριτικά πλε-
ονεκτήματα», το «δρόμο προς τον καταναλωτή», την ανά-
γκη συνεργασίας με το Δήμο, την αξιοποίηση του ΕΛΓΟ
- Δήμητρα (Ελληνικός Γεωργικός Οργανισμός) κ.λπ. 19
Μία ανάλογη αντίληψη για τα διετή (περιφερειακή ανά-
πτυξη, συνεργασία με επιχειρήσεις, συχνά υποστήριξη
κρατικών φορέων) συναντάμε όπου «στήνονται» ΚΕΕ.
Στο πόρισμα της επιτροπής που συστάθηκε για τη συνέρ-
γεια Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, ΤΕΙ Θεσσαλίας και ΤΕΙ
Στερεάς Ελλάδας20 γίνεται λόγος για «υλοποίηση της ανα-
πτυξιακής στρατηγικής», «τοπικές ιδιαιτερότητες και ανά-
γκες, χωρίς όμως να καθορίζονται από αδράνειες», για
«επιχειρηματικό οικοσύστημα spin-off εταιρειών». Ειδικά
για τα προγράμματα επαγγελματικής εκπαίδευσης, τονίζε-
ται ότι θα «καθοριστούν σε συνεργασία με τους παραγωγι-
κούς φορείς της περιοχής και θα αντιστοιχούν στα συγκρι-
τικά πλεονεκτήματα και τις ανάγκες της». Αναφέρονται
ενδεικτικά 21 προγράμματα κατανεμημένα σε 6 πόλεις. Η
υπουργική απόφαση (Υ.Α.) ίδρυσης του ΚΕΕ εκδόθηκε
το Φεβρουάριο του 2019. Επίσης, στο πόρισμα για την
ανωτατοποίηση του ΤΕΙ Κρήτης (29-1-19), στα θετικά του
ΤΕΙ αναφέρονται και τα ερευνητικά έργα με ιδιωτικές επι-
χειρήσεις και φορείς της Κρήτης, καθώς και η δυνατότητα
σοβαρής συνεργασίας με το νεοïδρυθέν Ινστιτούτο Πετρε-
λαϊκής Έρευνας στα Χανιά που προφανώς σχετίζεται και
με τις σχεδιαζόμενες εξορύξεις στην Κρήτη. Προτείνονται
συνολικά 11 διετή προγράμματα σε 5 πόλεις της Κρήτης.21
Αξίζει να αναφέρουμε και την περίπτωση του Πανεπι-
στημίου Αιγαίου, όπου υπήρξε πρόταση της συγκλήτου για
συνένωση με την ΑΣΤΕΡ (Ανώτατη Σχολή Τουριστικής
Εκπαίδευσης Ρόδου) και δημιουργία Πανεπιστημιακού
Τμήματος «Φιλοξενίας, Αναψυχής και Εκδηλώσεων».
Το θέμα προξένησε αντιδράσεις, καθώς υπάρχει ανάλογο
τουριστικό τμήμα στη Χίο, ενώ απόφαση του συλλόγου
μελών ΔΕΠ το συνέδεσε «με οικονομικά αιτήματα των
μεγαλοξενοδόχων της Ρόδου, ώστε να έχουν φθηνό…
εξειδικευμένο προσωπικό». Πάρθηκε όμως απόφαση και
για διετή προγράμματα: η σύγκλητος ενέκρινε την ίδρυ-
ση ΚΕΕ και στόχος είναι, σε συνεργασία με την Ένωση
Ξενοδόχων Ρόδου και λοιπούς επαγγελματικούς φορείς
του νησιού, να προσδιοριστούν τα αντικείμενα των προ-
γραμμάτων. 22
19. epirusonline.gr, 21-3-19
20. «Η Νέα Αρχιτεκτονική του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας» (στο
site του Υπουργείου, 3-7-18)
21. Μιας και αναφερόμαστε σε πορίσματα, η πρόταση του ΕΚΠΑ
για το «Συγκρότημα Ευρίπου» σε Εύβοια-Βοιωτία είναι η πλέον
ενδεικτική του «νέου πνεύματος» (δορυφορικές εγκαταστάσεις σε
άλλες πόλεις ή περιοχές, νεωτερισμός-αλλαγή-καινοτομία, τόνωση
εξωστρέφειας, εναρμονισμός με ΕΣΠΑ, κατάσταση και ανάγκες
των επιχειρήσεων της περιοχής, πόλος καινοτομίας και διασύνδε-
σης).
22. Καθημερινή 27-3-19, esos 5-4-19, foititikanea.gr 10-3-19.
Μέχρι τώρα (αρχές Απρίλη 2019)23 γνωρίζουμε ακόμα
ότι έχει ιδρυθεί ΚΕΕ στο Αριστοτέλειο και αναμένεται η
Υ.Α. 24ενώ έχουν καταρτιστεί προτάσεις για τα Προγράμ-
ματα σπουδών από το Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, το
ΤΕΙ Πελοποννήσου και το ΤΕΙ Σερρών.25 Μία συνολική
πρόσφατη εικόνα έδωσε η Υφυπουργός Παιδείας στις
5/4 όταν, σε συνέντευξη στο Κανάλι της Βουλής, είπε ότι
έχουν υποβληθεί περίπου 110 προτάσεις (για διετή προ-
γράμματα) από ΑΕΙ και πως η αρχική σκέψη είναι να γί-
νουν δεκτές σε πρώτη φάση τουλάχιστον οι μισές, δηλαδή
οι «πιο ώριμες» που δεν καλύπτονται από τη μαθητεία.
Σχετικά με τα οικονομικά, μέχρι τώρα έχει ανακοινωθεί
συγκεκριμένα ότι θα δοθούν 50.000 ευρώ ανά πρόγραμ-
μα. Θα υπάρξει νομοθετική ρύθμιση για την αμοιβή των
διδασκόντων και θα προβλέπεται επίδομα ευθύνης για
τους διευθυντές των διετών. 26
Μερικές πλευρές και συμπεράσματα
Τα διαθέσιμα στοιχεία οδηγούν σε μερικά βασικά συμπε-
ράσματα για τα διετή προγράμματα:
α) Πράγματι προχωράνε προγράμματα τύπου ΙΙ και ΙΙΙ
σύμφωνα με τη μελέτη του ΕΣΕΚΑΑΔ. Παρά τα λεγόμενα
περί συνεισφοράς στην οικονομική προοπτική της χώρας,
το βάρος πέφτει στη «συνεργασία» με τους «παραγωγι-
Oι αναδιαρθρώσεις στην Τριτοβάθμια εκπαίδευση
κούς φορείς» και την ικανοποίηση των αιτημάτων των
ισχυρών επιχειρήσεων. Άλλωστε, και η πρακτική άσκηση
προσφέρει ανέξοδο εργατικό δυναμικό.27
β) Τα διετή εμπλέκονται στο πέρασμα της «ανάπτυξης»
μέσα από το περιφερειακό επίπεδο ενώ και οι κρατικοί
φορείς βοηθούν σε αυτό. Εδώ εντάσσονται επίσης τα πα-
νεπιστημιακά ερευνητικά κέντρα και άλλες δομές (τεχνο-
λογικά πάρκα κ.λπ.). Για όλα αυτά οι κατευθύνσεις της
ΕΕ και οι «δημοσιονομικοί κανόνες» αποτελούν δεδομέ-
νο, αναμφισβήτητο πλαίσιο.28
γ) Η ίδρυση των διετών είναι μέρος της οικοδόμησης
του ενιαίου χώρου εκπαίδευσης και έρευνας. Σέβονται
και ενισχύουν τη λογική των επαγγελματικών περιγραμ-
μάτων χωρίς επαγγελματικά δικαιώματα. Πιθανόν να
δοθεί δυνατότητα διεξόδου σε ανώτατες σπουδές μέσω
αυτών29, αλλά το σίγουρο είναι ότι τελικά θα εντάσσονται
στο ρευστό, πολυεπίπεδο τοπίο της λεγόμενης «εξατομι-
23. Σε λίγες μέρες αναμένεται το τελικό νομοσχέδιο για τις επόμε-
νες συνέργειες ΑΕΙ.
24. xronos.gr, 19-3-19
25. Αυγή 12/2/19, σε άρθρο με τον ενθουσιώδη τίτλο «Πρόσω
ολοταχώς για τα διετή προγράμματα σπουδών στα ΑΕΙ»!
26. Νέα, 27/3/19
27. «Οι βιομήχανοι δείχνουν ενδιαφέρον για τα διετή. Να σας πω
κάτι; Τυχαίνει να ζούμε σε καπιταλιστικό κόσμο και έχουμε να
κάνουμε με βιομηχάνους. Σε αυτές τις καπιταλιστικές επιχειρήσεις
στέλνουμε τα παιδιά να κάνουν μαθητεία, πρακτική άσκηση κλπ.
… Σε αυτή την πραγματικότητα πρέπει να λειτουργήσουμε και πι-
έζουμε με κάθε τρόπο οι επιχειρήσεις αυτές να μην είναι κρατικο-
δίαιτες και να ενισχύσουν την ανάπτυξη.» (Ομιλία Γαβρόγλου στην
Επιτροπή Μορφωτικών Υποθέσεων, 31-7-18).
28. «Με μία λελογισμένη χρήση των οικονομικών και μία αύξηση,
θα μπορέσουμε να κάνουμε το πρώτο που είναι και το πιο δύσκολο
βήμα» (συνέντευξη Γαβρόγλου στην ΕΡΤ 1, 13-7-18).
29. Δηλώσεις Γαβρόγλου, esos 26/3
ANOIΞΗ 2019 21
 κευμένης» μάθησης με το κυνήγι ευρωπαϊκών πιστωτι-
αφιερωμα
κών μονάδων κ.λπ.
δ) Τα διετή, μαζί με όλες τις συντελούμενες αλλαγές στο
χώρο της ανώτατης εκπαίδευσης, θα επιβαρύνουν παραπέ-
ρα τη λειτουργία των ΑΕΙ, τις ανεπαρκείς υποδομές τους,
τις διοικητικές υπηρεσίες και τους υπαλλήλους τους.30 Επί-
σης θα οδηγήσουν στη δημιουργία επιπλέον μερίδων εκ-
παιδευτικού προσωπικού με υποβαθμισμένη θέση.
ε) Το Υπουργείο ισχυρίζεται ότι για τις αναδιαρθρώσεις
(συνεπώς και για τα διετή) ακολουθείται μια πρωτοπο-
ριακή, υποδειγματική διαδικασία, ξεκινώντας με «συμ-
φωνίες από τα κάτω» και έτσι επιτυγχάνονται οι μέγιστες
δυνατές συναινέσεις. Κατ’ αυτό τον τρόπο υποβαθμίζει τις
σφοδρές αντιδράσεις που πολλές φορές έχουν εκδηλωθεί.
Εμείς θέλουμε εντούτοις να τονίσουμε πως στην πραγμα-
τικότητα έχουμε εφαρμογή μιας παρόμοιας μεθοδολογίας
με αυτήν της ΕΕ για τη συγκρότηση των «Ευρωπαϊκών
Πανεπιστημίων» (καταγραφή εταίρων, υποβολή γνώμης
από μέρους τους, διαδικασία «από τα κάτω» κ.λπ.). Πρό-
κειται για μία βασικά τεχνοκρατική διαδικασία που όμως
λειτουργεί δημοκρατικά για τους οικονομικά ισχυρούς
παίκτες. Ταυτοχρόνως, τα διετή μπορεί να δελεάζουν για
συγχωνεύσεις ΤΕΙ με ΑΕΙ, ενώ εξασφαλίζουν συμμαχίες
με μέλη ΔΕΠ και προσφέρουν πεδίο δράσης σε βουλευτές
ή τοπικούς πολιτευτές.
στ) Τα διετή συντελούν αποφασιστικά σε μία συνολικότε-
ρη αλλαγή του εκπαιδευτικού έργου, δίνοντας έμφαση στην
ρηχή «πρακτική» γνώση και τις μερικές δεξιότητες. Λαμ-
βάνοντας υπόψη και το αντιδραστικό πλαίσιο λειτουργίας
των ΚΕΕ (αξιολόγηση, ιδιωτική χρηματοδότηση κ.λπ.), το
εκπαιδευτικό έργο θα μετριέται με αγοραία κριτήρια. Έτσι
τα διετή θα συνεισφέρουν στην κατεύθυνση της λεγόμενης
«αυτονομίας» των ΑΕΙ και στην κατηγοριοποίησή τους.
ζ) Συνεπώς, τα διετή αποτελούν έμπρακτη υποβάθμιση
των τεχνολογικών σπουδών. Ταυτοχρόνως θα παρέχουν
άλλοθι και δυνατότητες για παραπέρα υποβάθμισή τους,
αποτελώντας την άμεση διέξοδο για το «μπάλωμα» εκ-
παιδευτικών αναγκών που δεν αντιμετωπίζονται σε βάθος
και στη σωστή κατεύθυνση.
Η σχέση με τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση
Αφού τα διετή απευθύνονται σε απόφοιτους ΕΠΑΛ, η
άμεση σύνδεσή τους με τις αλλαγές στη Δευτεροβάθμια
Εκπαίδευση είναι προφανής. Έρχονται να συμπληρώσουν
και τάχα να «καταξιώσουν» πρακτικές όπως η μαθητεία.
Ταυτόχρονα μέσω αυτών επιδιώκεται η μεγέθυνση της
ΤΕΕ, πρακτικά η συρρίκνωση των ΓΕΛ, αφού το Υπουρ-
γείο ισχυρίζεται ότι τα διετή θα δημιουργήσουν αυξημένες
προσδοκίες και ροή προς τα ΕΠΑΛ. Μιλάμε βέβαια για
ΕΠΑΛ που διαρκώς υποβαθμίζονται, με καταργήσεις τμη-
μάτων/ειδικοτήτων και μετατόπιση του κέντρου βάρους
προς τη μαθητεία. Επιπλέον, η νέα δομή των Πανεπιστη-
μίων, σε συνδυασμό με τις ρυθμίσεις για την πρόσβαση,
οδηγεί σε συνθήκες εντεινόμενου ταξικού αποκλεισμού
30. Βλέπε π.χ. την απόφαση της Ο.Δ.Π.Τ.Ε. (Ομοσπονδία Διοι-
κητικού Προσωπικού Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης) στις 11-3-19
(http://students.phl.uoc.gr:8080/pdfW4GnXsQVAm.pdf).
22 σελιδοδεικτησ
από την τριτοβάθμια εκπαίδευση, αφού ένας απόφοιτος
των ΕΠΑΛ εξαιρετικά δύσκολα μπορεί να αποφύγει τη
μαθητεία ή το διετές επαγγελματικό πρόγραμμα. Αυτό γί-
νεται πιο εύκολο να εμπεδωθεί καθώς χώροι των ΕΠΑΛ
θα παραχωρούνται τα απογεύματα για χρήση από τα διετή
προγράμματα.
Θέλουμε όμως να υπογραμμίσουμε επίσης πως συνο-
λικά η αναδιάρθρωση των ΑΕΙ «κουμπώνει» με τις προ-
ωθούμενες αλλαγές στη δευτεροβάθμια. Τα ΤΕΠ ( Τμή-
ματα Ελεύθερης Πρόσβασης), που προβλέπονται στο νέο
σύστημα πρόσβασης, εντείνουν την κατηγοριοποίηση των
πανεπιστημιακών τμημάτων με αγοραίους όρους. Απ΄την
άλλη υπάρχουν και οι επιδράσεις των αλλαγών στη μετα-
δευτεροβάθμια εκπαίδευση προς τη δευτεροβάθμια. Έτσι,
στο ΕΑΠ προβλέπεται πλέον η εισαγωγή ακόμα και προ-
πτυχιακών φοιτητών με δίδακτρα. Ακόμα και όταν ένα
μέτρο δεν φαίνεται σήμερα να επιδρά, αυτό θα γίνει στο
μέλλον: εξωστρεφείς συνέργειες των πανεπιστημίων και
εισαγωγή διδάκτρων σε αγγλόφωνα τμήματα για παρά-
δειγμα δημιουργούν ευνοϊκό κλίμα για διαδικασίες ιδιω-
τικοποίησης. Η συστηματοποίηση της επιμόρφωσης των
εκπαιδευτικών, π.χ. μέσω του ΕΑΠ, αποβλέπει και στην
καλλιέργεια της αποδοχής της κυρίαρχης πολιτικής. Σε
εξέλιξη βρίσκεται επίσης η υπόθεση των κολλεγίων, για
τα οποία ο υπουργός έχει υποσχεθεί γρήγορη αναγνώρι-
ση επαγγελματικών δικαιωμάτων 31 και έχει πει ότι επί-
κειται νομοθετική ρύθμιση 32. Επισημαίνουμε επίσης την
παρότρυνση του Υπουργού στην 89η Σύνοδο Πρυτάνεων
για «συνδρομή των Πανεπιστημίων ως προς το «μαθησι-
ακό προφίλ» των μαθητών».
Τα διετή προγράμματα των ΑΕΙ για αποφοίτους των
ΕΠΑΛ πρέπει να αντιμετωπίζονται λοιπόν ως μέρος μιας
πολύ πιο γενικής εικόνας, μιας ευρείας αναδιάρθρωσης.
Ακόμα και εάν κλείσει ένας κύκλος αναδιαρθρώσεων,
ο ταξικός αντίπαλος θα επανεκτιμήσει τα δεδομένα και
θα προχωρήσει σε πρόσθετες αλλαγές. Επιπλέον, οι
αναδιαρθρώσεις στην τριτοβάθμια εκπαίδευση δείχνουν
μία προσπάθεια γρήγορης αφομοίωσης των νέων κατευ-
θύνσεων της ΕΕ από την κυβέρνηση και εφαρμογής τους
στην πράξη. Συνεπώς, το εκπαιδευτικό κίνημα χρειάζεται
να συνυπολογίσει και τις σχετικές διεθνείς αναζητήσεις
και κινήσεις.
31. esos, 23/3
32. Έθνος, 15/2
 O καπιταλισμός
καταστρέφει
την Επιστήμη
Z Meagan Day, συγγραφέας, μόνιμη
συνεργάτης του περιοδικού Jacobin
μτφ.: Σοφία Χατζοπούλου
Η υφέρπουσα εμπορευματοποίηση
έχει δημιουργήσει διεστραμμένα κίνητρα για
τους ερευνητές – απειλώντας να διαφθείρει
ολοκληρωτικά την επιστήμη.
Τ
ο Πανεπιστήμιο υπήρχε ήδη πριν τον καπιταλισμό,
και πολλές φορές έχει αντισταθεί στα προτάγματα
της καπιταλιστικής αγοράς, επιδιώκοντας την αλή-
θεια και τη γνώση κι όχι το κέρδος. Όμως ο καπιταλι-
σμός καταβροχθίζει ό,τι μπορεί, και καθώς επεκτείνει
την κυριαρχία του, δεν προκαλεί έκπληξη ότι το σύγ-
χρονο πανεπιστήμιο υποτάσσεται όλο και περισσότερο
σε αυτό που η Ellen Meiksins Wood αποκαλεί «τα προ-
τάγματα της καπιταλιστικής αγοράς – τις επιταγές της
ανταγωνιστικότητας, συσσώρευσης, μεγιστοποίησης
του κέρδους και αυξανόμενης παραγωγικότητας της ερ-
γασίας».
Στον ακαδημαϊκό κόσμο, αυτή η επιταγή εκδηλώνεται
με ορατούς τρόπους: δημοσιεύσεις ή καταστροφή, χρη-
ματοδότηση ή πείνα.
Χωρίς δημόσιες επενδύσεις, τα πανεπιστήμια είναι
αναγκασμένα να ακολουθούν τους κανόνες του ιδιω-
τικού τομέα, με άλλα λόγια, να λειτουργούν σαν επι-
χειρήσεις. Οι επιχειρήσεις βεβαίως επικεντρώνονται
στο αποτέλεσμα – και το υγιές, επιθυμητό αποτέλεσμα
βασίζεται στη μεγιστοποίηση του κέρδους, η οποία με τη
σειρά της εξαρτάται από την προσεκτική και συνεχή αξι-
ολόγηση εισροών και εκροών. Με βάση τους ερευνητές
Marc A. Edwards και Siddhartha Roy και την εργασία
τους «Η Ακαδημαϊκή Έρευνα τον 21ο αιώνα: Διατηρώ-
ντας την Επιστημονική Ακεραιότητα σε ένα περιβάλλον
Διεστραμμένων Κινήτρων και Υπερβολικού Ανταγωνι-
σμού», αυτό, όσον αφορά την ακαδημαϊκή επιστήμη,
έχει ως συνέπεια την εισαγωγή ενός νέου καθεστώτος
ποσοτικών μετρήσεων απόδοσης, το οποίο κατευθύνει
σχεδόν ο,τιδήποτε κάνουν οι ερευνητές και έχει ορατό
αντίκτυπο στις πρακτικές εργασίας τους.
Αυτές οι μετρήσεις και οι δείκτες συμπεριλαμβάνουν
«αριθμό δημοσιεύσεων, παραπομπές, συνδυαστικό
αριθμό παραπομπών-δημοσιεύσεων (π.χ. h-δείκτης),
συντελεστής απήχησης περιοδικών (journal impact
factors-JIF), συνολική χρηματοδότηση έρευνας και συ-
νολικές πατέντες».
Οι Edwards και Roy παρατηρούν ότι «αυτές οι ποσο-
τικές μετρήσεις κυριαρχούν αυτή τη στιγμή στη λήψη
αποφάσεων, όσον αφορά στις προσλήψεις προσωπικού
τμήματος, προαγωγή και μονιμοποίηση, βραβεύσεις και
χρηματοδότηση». Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, οι ακαδη-
μαϊκοί ερευνητές να ωθούνται από μια όλο και αυξα-
νόμενη μανία να βρουν χρηματοδότες για την έρευνά
τους, να εκδώσουν και να αναφερθούν σε παραπομπές.
« Το επιστημονικό προϊόν όπως μετρείται με βάση τις
αναφορές σε παραπομπές διπλασιάζεται κάθε 9 χρόνια
περίπου από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο» σημειώ-
νουν οι Edwards και Roy.
Αλλά η ποσότητα δε μεταφράζεται σε ποιότητα. Αντι-
θέτως, οι Edwards και Roy εντοπίζουν κι αναλύουν το
αποτέλεσμα της ποσοτικής μέτρησης απόδοσης πάνω
στην ποιότητα της επιστημονικής έρευνας και συμπε-
ραίνουν ότι είναι καταστροφικό. Μέσα από τα συστή-
ματα επιβράβευσης που δίνουν κίνητρα για περισσό-
Oι αναδιαρθρώσεις στην Τριτοβάθμια εκπαίδευση
τερες δημοσιεύσεις, οι επιστημονικές εργασίες έχουν
γίνει μικρότερες σε έκταση και λιγότερο κατανοητές, με
«ανεπαρκείς μεθόδους και αυξημένα ποσοστά εσφαλ-
μένης ανακάλυψης». Ανταποκρινόμενοι στην όλο και
μεγαλύτερη έμφαση που δίνεται στις αναφορές εργασι-
ών ως παραπομπές κατά τις επαγγελματικές αξιολογή-
σεις, οι αντίστοιχοι κατάλογοι έχουν μεγεθυνθεί, ώστε
να καλύπτουν τις ανάγκες της σταδιοδρομίας, με όλο
και περισσότερους ομότιμους αξιολογητές να ζητούν να
αναφερθεί η δική τους εργασία ως προϋπόθεση για δη-
μοσίευση.
Εν τω μεταξύ, το σύστημα το οποίο επιβραβεύει τις αυ-
ξανόμενες επιδοτήσεις με περισσότερες επαγγελματικές
ευκαιρίες οδηγεί τους επιστήμονες να αφιερώνουν υπερ-
ANOIΞΗ 2019 23

αφιερωμα
Ο Higgs σημειώνει ότι
το πανεπιστήμιο τον κρατούσε παρά
την ανεπαρκή παραγωγικότητά του
με την ελπίδα ότι θα κέρδιζε το βραβείο
Νόμπελ, στο σύγχρονο άκρως ανταγωνιστικό
περιβάλλον.
βολικό χρόνο συντάσσοντας προτάσεις επιχορηγήσεων
και προωθώντας τα θετικά αποτελέσματα της έρευνάς
τους για να προσελκύσουν την προσοχή των χρηματοδο-
τών. Παρομοίως, όταν τα πανεπιστήμια επιβραβεύουν τα
τμήματα που έρχονται υψηλά στην κατάταξη, τα τμήμα-
τα αυτά μπαίνουν στη διαδικασία να «αντιστρέψουν την
ανάλυση, να “παίξουν” και να εξαπατήσουν τις σειρές
κατάταξης», διαβρώνοντας την ακεραιότητα των ίδιων
των επιστημονικών ιδρυμάτων.
Οι συστημικές επιπτώσεις μιας όλο και αυξανόμενης
πίεσης από την αγορά στην ακαδημαϊκή επιστήμη είναι
δυνητικά καταστροφικές. Όπως γράφουν οι Edwards και
Roy, «ο συνδυασμός διεστραμμένων κινήτρων και μει-
ωμένης χρηματοδότησης αυξάνει τις πιέσεις που μπορεί
να οδηγήσουν σε ανήθικη συμπεριφορά. Αν μια κρίσιμη
μάζα επιστημόνων γίνουν αναξιόπιστοι, μπορεί να φτά-
σουμε στο κρίσιμο σημείο, όπου η ίδια η επιστήμη θα
εκπέσει σε μια εγγενή διαφθορά και η εμπιστοσύνη της
κοινωνίας σε αυτήν θα χαθεί, οδηγώντας σε έναν νέο με-
σαίωνα με ολέθριες επιπτώσεις για την ανθρωπότητα».
Για να διατηρήσουν την αξιοπιστία τους, οι επιστήμονες
πρέπει να διατηρήσουν την ακεραιότητά τους – όμως ο
υπερβολικός ανταγωνισμός διαβρώνει αυτήν την ακε-
ραιότητα και εν δυνάμει υπονομεύει το όλο εγχείρημα.
Επιπλέον, οι επιστήμονες που ασχολούνται κυρίως
με το κυνήγι επιδοτήσεων και παραπομπών χάνουν
ευκαιρίες για πραγματικό, προσεκτικό προβληματισμό
και διερεύνηση σε βάθος, τα οποία είναι απαραίτητα για
την ανακάλυψη σύνθετων αληθειών. Ο Peter Higgs, ο
Βρετανός θεωρητικός φυσικός ο οποίος το 1964 προέ-
βλεψε την ύπαρξη του μποζόνιου ή σωματιδίου Higgs,
24 σελιδοδεικτησ
είπε σε συνέντευξή του στην εφημερίδα Guardian, όταν
παρέλαβε το βραβείο Νόμπελ το 2013, ότι δεν θα είχε
καταφέρει ποτέ την ανακάλυψη αυτή στις ακαδημαϊκές
συνθήκες που επικρατούν τώρα.
«Είναι δύσκολο να φανταστώ πώς θα είχα την απα-
ραίτητη ηρεμία στις παρούσες συνθήκες για να κάνω
αυτό που έκανα πίσω στο 1964», είπε ο Higgs. « Σή-
μερα δεν θα έβρισκα δουλειά στον ακαδημαϊκό χώρο.
Δεν νομίζω να με θεωρούσαν αρκετά παραγωγικό, εί-
ναι τόσο απλό».
Αργότερα στην καριέρα του ο Higgs αναφέρει ότι
προκαλούσε κάτι σαν «αμηχανία στο τμήμα όταν αυτοί
διενεργούσαν ασκήσεις αξιολόγησης της έρευνας». Το
Τμήμα Φυσικής στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου μοί-
ραζε ένα μήνυμα που έλεγε: «Σας παρακαλούμε να μας
δώσετε μια λίστα με τις πρόσφατες δημοσιεύσεις σας...»
κι εγώ τους απαντούσα: «Καμία». Ο Higgs σημειώνει ότι
το πανεπιστήμιο τον κρατούσε παρά την ανεπαρκή παρα-
γωγικότητά του με την ελπίδα ότι θα κέρδιζε το βραβείο
Νόμπελ, το οποίο θα αποτελούσε για το ίδιο θείο δώρο
στο σύγχρονο άκρως ανταγωνιστικό περιβάλλον.
Όταν η ανταγωνιστική λογική του καπιταλισμού – το
να πουλάς την εργασία σου αν είσαι εργαζόμενος, το να
μεγιστοποιείς το κέρδος σου αν είσαι το αφεντικό – κυ-
ριαρχεί πάνω σε όλα τα άλλα, εναλλακτικές επιδιώξεις
αναπόφευκτα ματαιώνονται όσο ευγενείς κι αν είναι.
Ένας ευγενής σκοπός της επιστημονικής ακαδημαϊκής
κοινότητας, για παράδειγμα, είναι να προσφέρει τους
πόρους και την ενθάρρυνση για σοβαρή έρευνα που θα
προάγει τη συλλογική γνώση για τον κόσμο μέσα στον
οποίο ζούμε. Αυτές όμως οι φιλοδοξίες πλήττονται κα-
θώς οι λογικές λιτότητας των διοικήσεων ανακόπτουν
την κρατική χρηματοδότηση για τα πανεπιστήμια και την
έρευνα, και τα ιδρύματα αλλάζουν τα μοντέλα χρηματο-
δότησής τους για να επιβιώσουν.
Οι Edwards και Roy παρατηρούν ότι ο υπερβολικός
ανταγωνισμός που προκαλείται από τον πολλαπλασια-
σμό των μετρήσεων απόδοσης οδηγεί τους ακαδημαϊ-
κούς επιστήμονες να δίνουν έμφαση στην ποσότητα αντί
για την ποιότητα, τους ωθεί να κάνουν περικοπές, και
να επικεντρώνονται στην καριέρα παρά στην επιστήμη.
Με λίγα λόγια, οι επιταγές της καπιταλιστικής αγοράς
(«ανταγωνισμός, συσσώρευση, μεγιστοποίηση του κέρ-
δους και αυξανόμενη παραγωγικότητα της εργασίας»)
ζημιώνουν την επιστημονική ακεραιότητα και τη συλλο-
γική επιδίωξη της γνώσης.
Οι Edwards και Roy προτείνουν διάφορες μεταρρυθ-
μίσεις, με επίκεντρο κυρίως τη χαλάρωση των ποσο-
τικών μετρήσεων και την πρόληψη αντιδεοντολογικής
συμπεριφοράς. Όμως το πιο πιθανό είναι τα προβλήματα
να συνεχιστούν μέχρι να αντιμετωπιστεί η γενεσιουρ-
γός αιτία τους – με άλλα λόγια, μέχρι να σταματήσει ο
καπιταλισμός να κυριαρχεί στο πανεπιστήμιο και στην
κοινωνία που τον συντηρεί.
Πηγή: JACOBIN
https://www.jacobinmag.com/2018/07/capitalism-science-
research-academia-funding-publishing
 Μια νέα εποχή

Το πανεπιστήμιο στο καθεστώς

του «ακαδημαϊκού καπιταλισμού»

Oι αναδιαρθρώσεις στην Τριτοβάθμια εκπαίδευση

Z Περικλής Παυλίδης, Αναπληρωτής καθηγητής στο ΠΤΔΕ ΑΠΘ

Κάποτε ο Ντάνιελ Μπελ, αναφερόμενος στην –κατά τη γνώμη του– αναδυόμενη «μεταβιομηχανική
κοινωνία», υποστήριξε ότι τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά ιδρύματα, οι χώροι δηλαδή όπου η
επιστημονική γνώση κωδικοποιείται και εμπλουτίζεται, θα αποτελέσουν τους κύριους θεσμούς της
(τις αξονικές δομές της) (Bell, 1973,44, 246). Ειδοποιό γνώρισμα της νέας κοινωνίας, σύμφωνα
πάντα με τον Μπελ, θα είναι η ορθολογική διεύθυνση των διαδικασιών της, αντί της ανεξέλεγκτης
δράσης των δυνάμεων της αγοράς, ενώ, σε συνάρτηση με τη γενική κατίσχυση της επιστημονικής και
τεχνολογικής ορθολογικότητας, κυρίαρχη δύναμη θα αποτελούν οι τεχνοκράτες και οι επιστήμονες,
αντί της τάξης των ιδιοκτητών κεφαλαίου (Bell, 1973, 26, 31-33).

Ω
στόσο, την είσοδο των πανεπιστημίων –μαζί με
αυτά και των διαδικασιών δημιουργίας και με-
τάδοσης επιστημονικών γνώσεων– σε μια νέα
εποχή σηματοδότησαν γεγονότα όπως ο νόμος Bayh-
Dole στις ΗΠΑ το 1980, ο οποίος επέτρεψε στα ΑΕΙ
της χώρας να κατοχυρώνουν ως πνευματική ιδιοκτη-
σία τους τα αποτελέσματα επιστημονικής έρευνας, η
οποία χρηματοδοτήθηκε από δημόσιους πόρους, και
να αναπτύσσουν δραστηριότητες εμπορευματικής αξι-
οποίησής της.
Η νεοφιλελεύθερη στρατηγική που εξαπλώθηκε
δυναμικά σε όλο τον καπιταλιστικό κόσμο συνέβαλε
αποφασιστικά στην αναβάθμιση της αγοραίας σημασί-
ας της γνώσης και των θεσμών της. Το πανεπιστήμιο,
ως προνομιακός χώρος της επιστημονικής έρευνας και
εκπαίδευσης, άρχισε να προσεγγίζει ολοένα και περισ-
σότερο το σύστημα της παραγωγής, λειτουργώντας ως
αποφασιστικός θεσμός της τεχνολογικής καινοτομίας
και οικονομικής ανταγωνιστικότητας.
Η στενή σύνδεση του πανεπιστημίου με την κεφα-
λαιοκρατική οικονομία και η συνακόλουθη ενσωμά-
τωση σε αυτό μεθόδων και πρακτικών της τελευταίας
αποτέλεσε το σημασιολογικό περιεχόμενο της έννοιας
«ακαδημαϊκός καπιταλισμός» (Slaughter & Leslie,

ANOIΞΗ 2019 25
 1999), κομβικές πτυχές της οποίας θα ανιχνεύσουμε
αφιερωμα
στη συνέχεια.
Χρειάζεται βεβαίως να επισημάνουμε ότι η υπαγωγή
των πανεπιστημίων σε καθεστώς «ακαδημαϊκού καπι-
ταλισμού» είναι αποτέλεσμα όχι τυχαίων και αυθόρ-
μητων ενεργειών, αλλά σκόπιμης, οργανωμένης, συ-
στηματικής προσπάθειας σε παγκόσμιο επίπεδο, βάσει
της νεοφιλελεύθερης στρατηγικής που προωθείται από
διεθνείς οργανισμούς, μεταξύ των οποίων ιδιαίτερα
κρίσιμο ρόλο επιτελεί ο ΟΟΣΑ. Όχι τυχαία στα έγγρα-
φά του βρίσκουμε μια εξαιρετικά αντιπροσωπευτική
διατύπωση αυτής της στρατηγικής.
Χαρακτηριστική, για παράδειγμα, είναι η έκθεση του
ΟΟΣΑ με τίτλο «Tertiary Education for the Knowledge
Society» (OECD, 2008). Μεταξύ των βασικών ιδεών
της συναντάμε την επισήμανση της σημασίας της ανώ-
τατης εκπαίδευσης για την ενίσχυση της οικονομικής
ανταγωνιστικότητας, καθώς και της ανάγκης να συνδέ-
εται η διδασκαλία με τις απαιτήσεις της αγοράς εργα-
σίας και η έρευνα με την ανάπτυξη της επιχειρηματικής
δραστηριότητας (OECD, 2008, 4).
Συνάμα, τονίζεται η ανάγκη να συμμετέχουν οι φοι-
τητές στην κάλυψη των δαπανών λειτουργίας των ΑΕΙ,
με το σκεπτικό ότι ο τίτλος σπουδών που θα αποκτή-
σουν θα τους αποφέρει ιδιωτικό όφελος. Η πρόταση
αυτή θεμελιώνεται στην ιδέα ότι στην περίπτωση χρη-
ματοδότησης των σπουδών από τους φοιτητές τα ακα-
δημαϊκά ιδρύματα θα ανταποκρίνονται σε μεγαλύτερο
βαθμό στις ανάγκες τους (OECD, 2008, 8). Δηλώνε-
Τα πανεπιστήμια έχουν εισέλθει
σε μια νέα εποχή, με τους νόμους
και τις δυνάμεις της κεφαλαιοκρατικής
οικονομίας.
26 σελιδοδεικτησ
ται, επίσης, ότι ο ανταγωνισμός μεταξύ των ιδρυμάτων
και η φοιτητική επιλογή θα μπορούσαν να χρησιμοποι-
ηθούν από τις κυβερνήσεις ως μέσο για τη βελτίωση
της απόδοσης της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (OECD,
2008, 6), καθώς και ότι η ακαδημαϊκή ελευθερία θα
πρέπει να πλαισιώνεται από την υποχρέωση των ιδρυ-
μάτων απέναντι στην κοινωνία να εκπληρώνουν συ-
γκεκριμένους στόχους (OECD, 2008, 11).
Εμφατική είναι η αναφορά στο ζήτημα της αξιολό-
γησης των πανεπιστημίων και της λογοδοσίας τους.
Η έκθεση διαπιστώνει ότι οι περιορισμένοι οικονομι-
κοί πόροι που διατίθενται για τη λειτουργία των πα-
νεπιστημίων καθώς και οι πιέσεις των δυνάμεων της
αγοράς έχουν ενισχύσει την προσοχή στο ζήτημα της
λογοδοσίας και της διασφάλισης ποιότητας εντός της
τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (OECD, 2008, 3). Ο ΟΟΣΑ
προτείνει τη δημιουργία συστημάτων αξιολόγησης,
που θα περιλαμβάνουν τόσο εσωτερικούς όσο και
εξωτερικούς μηχανισμούς ελέγχου της ποιότητας. Η
δε λογοδοσία των ιδρυμάτων θα πρέπει να στηρίζεται
σε δείκτες απόδοσης και δημοσιοποιημένα σε διάφο-
ρες βάσεις δεδομένων στοιχεία επαλήθευσης (OECD,
2008, 9).
Βεβαίως, οι εξελίξεις αυτές ουδόλως δικαίωσαν τις
προβλέψεις του Μπελ. Τα πανεπιστήμια έχουν εισέλ-
θει σε μια νέα εποχή, με τους νόμους και τις δυνάμεις
της κεφαλαιοκρατικής οικονομίας να εισβάλλουν επι-
θετικά και εκτενώς στο εσωτερικό τους, επιφέροντας
σημαντικές αλλαγές στον τρόπο λειτουργίας τους, στη
σχέση τους με την κοινωνία, στον χαρακτήρα της επι-
στημονικής έρευνας και εκπαίδευσης (Jessop, 2018).
Κρίσιμη, μεταξύ αυτών των αλλαγών, είναι και η απο-
δυνάμωση της θέσης των πανεπιστημιακών δασκά-
λων, με την υπαγωγή τους σε καθεστώς σημαντικής
έως μεγάλης εργασιακής επισφάλειας.
Η επιστημονική έρευνα σε κερδώες ατραπούς
Η μετάλλαξη των πανεπιστημίων σε θεσμούς του ακα-
δημαϊκού καπιταλισμού αφορά πρώτα απ’ όλα τον
προσανατολισμό τους στην εμπορευματοποίηση της
παραγόμενης γνώσης, με ορισμένα από αυτά να αυ-
ξάνουν σημαντικά τους πόρους τους από την πώληση
αδειών και ευρεσιτεχνιών, ενώ διευρύνονται οι ερευ-
νητικές συμπράξεις τους με επιχειρηματικούς ομίλους
(Hanley, 2005,4).
Η επιστημονική έρευνα υποτάσσεται πλέον ευρέως
σε συμφέροντα της κεφαλαιοκρατικής οικονομίας,
στην υποστήριξη της ανταγωνιστικότητας και κερδο-
φορίας των επιχειρήσεων. Προς την κατεύθυνση αυτή
συμβάλλει αποφασιστικά η συρρίκνωση της χρηματο-
δότησης των δημόσιων ακαδημαϊκών ιδρυμάτων από
το κράτος.
Η εξάρτηση της επιστημονικής έρευνας των πανε-
πιστημίων από τη χρηματοδότηση των επιχειρήσεων
προσφέρει στις τελευταίες, όπως σημειώνει ο Μάικλ
Πέρελμαν, τριπλό όφελος. Πρώτον, η έρευνα στα πα-
νεπιστήμια είναι χαμηλότερου κόστους και υψηλότε-
ρου επιπέδου από ό,τι στα εργαστήρια των επιχειρή-
σεων, δεδομένων των υποδομών που αυτά διαθέτουν,
της φθηνής εργασίας των μεταπτυχιακών φοιτητών,
αλλά και της περισσότερο ελκυστικής ακαδημαϊκής
ατμόσφαιρας. Δεύτερον, η χρηματοδότηση των πα-
νεπιστημίων δίνει στις επιχειρήσεις τη δυνατότητα να
προβάλλουν μια περισσότερο φιλανθρωπική εικόνα.
Τρίτον, χρηματοδοτώντας τα πανεπιστήμια οι επιχειρή-
σεις μπορούν να διαμορφώνουν σε εθνικό επίπεδο το
πρόγραμμα των επιστημονικών ερευνών (Perelman,
2002, 99).
Η σχέση όμως αυτή μεταξύ πανεπιστημίου και επι-
χειρήσεων δίνει στις τελευταίες τη δυνατότητα να
επηρεάζουν προς το συμφέρον τους όχι μόνο τις κα-
τευθύνσεις, αλλά και τα αποτελέσματα και συμπερά-
σματα της επιστημονικής έρευνας (Bok, 2003, 76·
Washburn, 2006, 84).
Συνέπεια της υπαγωγής των πανεπιστημίων στις
αγοραίες ανάγκες των επιχειρήσεων είναι η ενίσχυ-
ση της μυστικότητας στην έρευνα. Οι επιχειρήσεις που
χρηματοδοτούν ερευνητικά προγράμματα των πανεπι-
στημίων επιδιώκουν την αποσιώπηση των αποτελε-
σμάτων τους, προκειμένου να έχουν την αποκλειστική
ιδιοκτησία σε πολύτιμες ανακαλύψεις. Ενίοτε, η εξάρ-
τηση των πανεπιστημίων από τις επιχειρήσεις οδηγεί
σε παρεμπόδιση ή παραχάραξη επιστημονικών δημο-
σιεύσεων, όταν υπάρχει κίνδυνος να πληγούν κρίσιμα
επιχειρηματικά συμφέροντα (Washburn, 2006, xii,
19-23· Bollier, 2003, 142-145).
Βέβαια, η μυστικότητα στην επιστημονική έρευνα
έχει ισχυρές αρνητικές συνέπειες για τα ερευνητικά
ιδρύματα, τους ερευνητές και την εξέλιξη της επιστή-
μης. Ο πρώην πρόεδρος του Πανεπιστημίου του Χάρ-
βαρντ, Ντέρεκ Μποκ, σημειώνει ότι η μυστικότητα
στην έρευνα υπονομεύει την εμπιστοσύνη και τις συνα-
δελφικές σχέσεις μεταξύ των μελών της ακαδημαϊκής
κοινότητας, από τη στιγμή που οι επιστήμονες-ερευνη-
τές δεν μπορούν να μιλήσουν ελεύθερα για το περιε-
χόμενο της έρευνάς τους στα άλλα μέλη των τμημάτων
τους. Εκτός αυτού, συντελεί στην παραγωγή άσκοπου
ερευνητικού έργου, δεδομένου ότι επαναλαμβάνονται
ερευνητικά εγχειρήματα, τα οποία έχουν ήδη πραγμα-
τοποιηθεί από άλλους σε συνθήκες μυστικότητας και
για επιχειρηματικούς σκοπούς. Εν τέλει, η μυστικότη-
τα στον χώρο της επιστημονικής έρευνας επιβραδύνει
σημαντικά την επιστημονική πρόοδο, εφόσον η τελευ-
ταία εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη δυνατότητα
του κάθε ερευνητή να στηρίζεται στις ανακαλύψεις των
άλλων (Bok, 2003, 112).
Η κατίσχυση των πρακτικών του ακαδημαϊκού κα-
πιταλισμού εντός των πανεπιστημίων συνάπτεται με
την αντιμετώπιση της γνώσης που παράγουν ως εμπο-
ρεύματος, το οποίο μπορεί να πωληθεί επικερδώς. Η
εμπορευματική αξιοποίηση της γνώσης συνεπάγεται
αναπόδραστα την ανάπτυξη θεσμών και πρακτικών
εξειδικευμένων στην υπαγωγή της σε καθεστώτα
πνευματικής ιδιοκτησίας.
Η κατοχύρωση δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτη-
σίας επί των αποτελεσμάτων της έρευνας έχει ως
συνέπεια πολλές ιδέες, γνώσεις, μέθοδοι, τεχνικές
να αποσπώνται από πεδία κοινής πρόσβασης, κάτι
Oι αναδιαρθρώσεις στην Τριτοβάθμια εκπαίδευση
που δυσχεραίνει σημαντικά την εξέλιξη της επιστή-
μης, δεδομένου ότι, πολύ συχνά, τα επιτεύγματα αυτά
του ανθρώπινου πνεύματος συνιστούν μεθοδολογικά
θεμέλια και μέσα, εξόχως αναγκαία για την σχεδία-
ση και υλοποίηση νέων ερευνητικών προγραμμάτων
(Washburn, 2006, 151).
Κατ’ ουσίαν, με τις πρακτικές ιδιωτικοποίησης και
εμπορευματοποίησης της επιστημονικής γνώσης οι
επιχειρήσεις επιβάλλουν τον έλεγχό τους όχι μόνο στις
ξεχωριστές ανακαλύψεις του ενός ή του άλλου ερευνη-
τή, αλλά στα επιτεύγματα του παγκόσμιου πολιτισμού.
Διότι κάθε επιστημονικό εγχείρημα και ανακάλυψη εν-
σωματώνει γνώσεις και διανοητική προσπάθεια πλη-
θώρας ανθρώπων, τόσο των σύγχρονων, όσο και των
παρελθοντικών γενεών (Bollier, 2003, 122).
Όπως σημειώνει ο Πέρελμαν οι επιχειρήσεις που
αξιοποιούν τη συσσωρευμένη επιστημονική γνώση για
δικούς τους σκοπούς, στις περισσότερες των περιπτώ-
σεων δρέπουν τους καρπούς ανακαλύψεων που έγιναν
πριν από αρκετά χρόνια, ως επί το πλείστον από επι-
στημονικά ιδρύματα που χρηματοδοτούνταν από δη-
μόσιους πόρους και ασχολούνταν με τη βασική έρευνα
(Perelman, 2002, 75-76). Μάλιστα, η επιστημονική
πρόοδος που σημειώθηκε μετά τον B΄ Παγκόσμιο Πό-
λεμο οφείλεται στη έρευνα εντός πανεπιστημίων και
μεγάλων ερευνητικών εργαστηρίων που λειτουργού-
σαν σε καθεστώς ελευθερίας από επιχειρηματικές πιέ-
σεις (Perelman, 2002, 85).
Ένα σημαντικό πρόβλημα που εμφανίζεται εντός
του καθεστώτος του ακαδημαϊκού καπιταλισμού είναι
ο περιορισμός της βασικής έρευνας προς όφελος της
εφαρμοσμένης και ευκολότερα αξιοποιήσιμης εμπορι-
ANOIΞΗ 2019 27
 κά. Η ελεύθερη αναζήτηση της γνώσης, η βασική και
αφιερωμα
μακροπρόθεσμη έρευνα η οποία είναι από τη φύση της
εξαιρετικά δαπανηρή και χρονοβόρα, υποκαθίσταται
από την επίλυση επί μέρους προβλημάτων, από πολύ-
μορφους συνδυασμούς και χρήσεις της ήδη υπάρχου-
σας γνώσης.
Εν γένει, ο ακαδημαϊκός καπιταλισμός δεν ευνοεί
τη βασική έρευνα. Η βασική έρευνα ως κατεξοχήν
πρωτότυπη, υλοποιούμενη σε αδιάβατες κατευθύνσεις
και πρωτόγνωρα πεδία, είναι εκτεθειμένη σε μεγάλη
απροσδιοριστία, ενέχει μακροχρόνια προσπάθεια, με
πληθώρα σφαλμάτων και αδιέξοδων εγχειρημάτων,
μέχρι να φτάσει σε κάποια αποτελέσματα, τα οποία
κατά κανόνα έχουν τη μορφή γενικών θεωρητικών
διατυπώσεων (επιστημονικών νόμων, θεωρημάτων
κλπ.) και όχι άμεσα εφαρμόσιμων ιδεών.
Γι’ αυτόν τον λόγο η διεύρυνση των επιχειρηματι-
κών δραστηριοτήτων των πανεπιστημίων συνεπάγεται
την απομάκρυνση από τη βασική έρευνα προς κατευ-
θύνσεις που οδηγούν σε περισσότερο προβλέψιμα,
εφαρμόσιμα και επικερδή αποτελέσματα, σε συνεργα-
σία πάντα με τις επιχειρήσεις και με στόχο την αύξηση
των πόρων και του κύρους του κάθε ιδρύματος.
Ο Μποκ σημειώνει με καυστικό τρόπο ότι ένα μεγά-
λο μέρος της εμπορικά επικερδούς έρευνας «αφορά σε
ζητήματα τετριμμένα από επιστημονικής σκοπιάς. Αυτό
καταμαρτυρούν τα μεγάλα ποσά που δαπανώνται στην
προσπάθεια να αποδειχτεί ότι ένα νέο φάρμακο είναι
οριακά διαφορετικό από τα υπάρχοντα υποκατάστατα.
Αντιθέτως, τα πιο σημαντικά ερευνητικά ζητήματα της
επιστήμης συχνά συμπεριλαμβάνουν ερωτήματα, την
ενασχόληση με τα οποία καμία εταιρεία δεν θα υπο-
στήριζε, δεδομένου ότι οι απαντήσεις σε αυτά παίρνουν
τη μορφή των γενικών νόμων της φύσης, οι οποίοι δεν
προσφέρουν καμία ειδική ανταμοιβή στην επιχείρηση
που χρηματοδότησε την έρευνα» (Bok, 2003, 111).
Το πόσο μικρή σχέση έχει η κεφαλαιοκρατική οικο-
νομία με τη βασική έρευνα και τα μεγάλα βήματα στην
επιστήμη αναδεικνύεται εμφατικά στην παρακάτω δή-
λωση του πρώην κοσμήτορα της Σχολής Μάνατζμεντ
του Τεχνολογικού Ινστιτούτου της Μασαχουσέτης Λέ-
στερ Θόροου: «Οι βιομηχανίες νοημοσύνης χρειάζο-
νται επενδύσεις για έρευνα-ανάπτυξη, οι οποίες απαι-
τούν να περάσουν μεγάλες χρονικές περίοδοι προτού
αρχίσουν να αποδίδουν. Η βιοτεχνολογία θα αλλάξει
τον κόσμο και πιθανόν τη φύση της ίδιας της ανθρωπό-
τητας […] Ωστόσο, ο καπιταλισμός δεν θα είχε δώσει
ποτέ τα κεφάλαια για την έρευνα-ανάπτυξη τα οποία
παρήγαγαν τη βιοτεχνολογία. Στην περίπτωση της βι-
οτεχνολογίας, χρειάστηκαν τριάντα χρόνια μαζικών
επενδύσεων (δισεκατομμύρια δολάρια τον χρόνο),
προτού αρχίσουν να φαίνονται έστω πιθανά τα πρώ-
τα προϊόντα που θα μπορούσαν να πουληθούν στην
αγορά, πόσο μάλλον να αρχίσουν να παράγονται»
(Thurow, 1997, 422-423).
Μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η επιστημονική
28 σελιδοδεικτησ
έρευνα στα μεγάλα και μακροπρόθεσμα εγχειρήματά
της βρίσκεται σε θεμελιώδη αντίθεση με τον τρόπο
λειτουργίας της κεφαλαιοκρατικής οικονομίας, ο οποί-
ος διακρίνεται από τη χρησιμοθηρική αντιμετώπιση
των φυσικών και ανθρώπινων πόρων με στόχο την
άμεση και ταχύτατη αύξηση του κέρδους. Η κυριαρχία
στην οικονομία και κοινωνία του ιδιωτικού συμφέρο-
ντος εγκλωβίζει το ενδιαφέρον και τη δραστηριότητα
(συμπεριλαμβανομένης και της επιστημονικής) των
ανθρώπων σε βραχυπρόθεσμους, άμεσα επικερδείς
σκοπούς, γεννώντας συνάμα αδιαφορία για το μέλλον
της κοινωνίας, τις γενιές που θα έρθουν, τις μεγάλες
προκλήσεις που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα.
Αξίζει εδώ να θυμηθούμε την εξαιρετικά εύστοχη
παρατήρηση του Θόροου, ότι ο καπιταλισμός υπονο-
μεύει καίρια την οποιαδήποτε σχεδίαση του μέλλο-
ντος, τις μακροπρόθεσμες δραστηριότητες που αφο-
ρούν την αντιμετώπιση των μεγάλων προβλημάτων
της ανθρωπότητας, όπως είναι το περιβαλλοντικό
(Thurow, 1997, 438-448). Όπως ο ίδιος αναφέρει
χαρακτηριστικά, «χρησιμοποιώντας τους κανόνες των
καπιταλιστικών αποφάσεων, η απάντηση για το τι πρέ-
πει να γίνει σήμερα, ώστε να αποτραπούν τέτοια προ-
βλήματα, είναι πολύ σαφής: τίποτα» (Thurow, 1997,
439).
Το αποτέλεσμα αυτής της στάσης είναι η διαρκής με-
τάθεση της αντιμετώπισης των κρίσιμων προβλημάτων
στις επόμενες γενιές, με κίνδυνο, όμως, να έρθει μια
στιγμή όπου θα είναι πλέον αδύνατο να αντιμετωπι-
στούν. Εν τέλει –συμπεραίνει ο Θόροου– «κάθε γενιά
παίρνει καλές καπιταλιστικές αποφάσεις, ωστόσο το
καθαρό αποτέλεσμα είναι συλλογική κοινωνική αυτο-
κτονία» (Thurow, 1997, 439).
Η υποβάθμιση της διδασκαλίας
και των παιδαγωγικών σχέσεων
Ένα άλλο κρίσιμο πεδίο στο οποίο εκδηλώνονται οι
πρακτικές του ακαδημαϊκού καπιταλισμού είναι τα
προγράμματα σπουδών των πανεπιστημίων, τα οποία
αλλάζουν, προκειμένου να ανταποκριθούν στις ανά-
γκες της αγοράς, αντιμετωπίζοντας συνάμα τους φοιτη-
Τα πανεπιστήμια αποτελούν
σήμερα βασικό θεσμό συγκρότησης του
εμπορεύματος της «εργατικής δύναμης»,
παροχής στους φοιτητές εμπορεύσιμων
εργασιακών προσόντων, πιστοποιημένων
με αντίστοιχους τίτλους σπουδών.

τές ως πελάτες (Slaughter & Leslie, 2001, 157-159).
Σε συνθήκες συρρίκνωσης της δημόσιας χρηματοδό-
τησης τα δίδακτρα καθίστανται σημαντική πηγή πόρων
για τα πανεπιστήμια, κάτι που έχει ως συνέπεια τη
δραματική αύξηση των φοιτητικών δανείων (Hanley,
2005, 3-4).
Τα πανεπιστήμια αποτελούν σήμερα βασικό θεσμό
συγκρότησης του εμπορεύματος της «εργατικής δύνα-
μης», παροχής στους φοιτητές εμπορεύσιμων εργασια-
κών προσόντων, πιστοποιημένων με αντίστοιχους τίτ-
λους σπουδών. Αποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης είναι
η αυστηρή εξειδίκευση και τυποποίηση της γνώσης, η
αναγωγή της εκπαίδευσης σε μετάδοση πληροφοριών,
η υποβάθμιση της διδασκαλίας και των παιδαγωγικών
σχέσεων μεταξύ διδασκόντων και διδασκομένων.
Ο προσανατολισμός των σπουδών στην προετοι-
μασία των φοιτητών για την αγορά εργασίας έχει ως
συνέπεια την απομάκρυνση της πανεπιστημιακής εκ-
παίδευσης από την καλλιέργεια βαθιάς, σφαιρικής
κατανόησης των διαφόρων επιστημονικών πεδίων,
καθώς και δημιουργικών ικανοτήτων αυτόνομης επι-
στημονικής έρευνας, προς τη μετάδοση κατακερματι-
σμένων γνώσεων στο πλαίσιο αποσπασματικών και
ετερόκλητων προγραμμάτων, δυσδιάκριτης έως ανύ-
παρκτης διανοητικής κουλτούρας.
Η ενσωμάτωση των πανεπιστημίων στην κεφαλαι-
οκρατική οικονομία επηρεάζει βαθύτατα το εκπαιδευ-
τικό έργο. Η διδασκαλία επιστημονικών γνώσεων και
πολύ περισσότερο η μύηση των φοιτητών και φοιτη-
τριών στην επιστημονική έρευνα απαιτεί ισχυρούς
παιδαγωγικούς δεσμούς, διά των οποίων μεταδίδο-
νται ηθικές αρχές και επιστημονικά ιδεώδη, καλλι-
εργείται πνεύμα συντροφικότητας και αλληλεγγύης,
αναπτύσσεται τολμηρή και καινοτόμος σκέψη. Όμως, η
μετατροπή των πανεπιστημιακών σε επιχειρηματίες, η
στροφή του ενδιαφέροντός τους στην απόκτηση οικο-
νομικού κέρδους δυσχεραίνει σημαντικά την επιστη-
μονική καθοδήγηση των προπτυχιακών και μεταπτυχι-
ακών φοιτητών (Slaughter & Leslie, 1999, 166-167).
Ο Μποκ παρατηρεί ότι η εθελοντική επιλογή της
προσφοράς του χρόνου που διαθέτει ο καθένας, προ-
κειμένου να βοηθήσει το ακαδημαϊκό του ίδρυμα, τους
συναδέλφους και τους φοιτητές, αποτελεί αναγκαία
αρετή για την εύρυθμη λειτουργία των ακαδημαϊκών
κοινοτήτων. Αυτή, όμως, η επιθυμία της προσφοράς
στους άλλους, πέραν των τυπικών απαιτήσεων του
επαγγέλματος, βρίσκεται σε κίνδυνο, όταν εμφανί-
ζονται δυνατότητες απόκτησης φήμης και περιουσίας
στον «έξω κόσμο» (Bok, 2003, 114-115).
Σε πολλά ΑΕΙ έχει παρακμάσει η διαλογική εμπει-
ρία, ενώ, λόγω του πλήθους των φοιτητών, είναι
πλέον εξαιρετικά δύσκολη η διδασκαλία με τη μορφή
σεμιναρίων. Δεδομένης της τάσης ραγδαίας αύξησης
του αριθμού των φοιτητών χωρίς την αντίστοιχη αύ-
ξηση του αριθμού των διδασκόντων, αναπόφευκτα
μειώνεται δραματικά η δυνατότητα εξατομικευμένης
προσοχής στις ανάγκες των πρώτων, ενώ υιοθετού-
νται περισσότερο ανώνυμες διαδικασίες μάθησης με
τη μορφή μαζικών διαλέξεων, εξ αποστάσεως εκπαί-
δευσης κλπ.
Πολλά πανεπιστήμια αρχίζουν να μοιάζουν ολοένα
και περισσότερο με μαζικής απεύθυνσης εργοστάσια
γνώσης, διαμορφώνοντας ένα ιδιότυπο σύστημα ακα-
δημαϊκού φορντισμού. Η τυποποίηση της πανεπιστημι-
ακής εκπαίδευσης σε συνάρτηση με την εμπορευματο-
Oι αναδιαρθρώσεις στην Τριτοβάθμια εκπαίδευση
ποίησή της, καθώς και η ελαστική-επισφαλής απασχό-
ληση σημαντικού μέρους του διδακτικού προσωπικού
υπονομεύουν την αυτονομία των πανεπιστημιακών,
απαξιώνουν και οδηγούν σε ατροφία τις παιδαγω-
γικές τους ικανότητες. Το διδακτικό προσωπικό των
πανεπιστημίων δεν εκτιμάται πλέον για τη διανοητική
συμβολή του στη μόρφωση των φοιτητών, αλλά για
την ικανότητά του να παραδίδει πακέτα γνώσεων με
χαμηλό κόστος και αποδοτικότητα.
Η παρακμή της ακαδημαϊκής κοινότητας
Ο ακαδημαϊκός καπιταλισμός επηρεάζει αποφασιστικά
τις σχέσεις εντός της ακαδημαϊκής κοινότητας. Η ποι-
κιλομορφία των ρόλων και των αποστολών που δι-
εκπεραιώνουν τα πανεπιστήμια εξασθενούν τη συνοχή
τους και καθιστούν εξαιρετικά δύσκολη την υιοθέτηση
κάποιων κοινών σκοπών, ενός κοινού ιδεώδους, μιας
ενιαίας αντίληψης της αποστολής τους. Τα τμήματα των
πανεπιστημίων συνενώνονται από μια ενιαία γραφει-
οκρατική διοικητική δομή και όχι από μια ενιαία ακα-
δημαϊκή κουλτούρα.
Στο νέο πανεπιστήμιο της αγοράς αναπόφευκτη είναι
η διάκριση μεταξύ των πανεπιστημιακών, το έργο των
οποίων έχει εμπορική αξία, και αυτών που το έργο
τους υπηρετεί κοινωνικές ανάγκες. Εκτός αυτού, τα
τμήματα με επιχειρηματική δραστηριότητα διατηρούν
καθαρά τυπικούς δεσμούς με τα ακαδημαϊκά ιδρύμα-
τα, λειτουργώντας ως ανεξάρτητες οντότητες εντός του
campus (Slaughter & Leslie, 1999, 227).
Η διοίκηση των πανεπιστημίων απομακρύνεται
ολοένα και περισσότερο από τους αυτοδιοικητικούς
θεσμούς της ακαδημαϊκής κοινότητας και περνάει στα
ANOIΞΗ 2019 29
 χέρια των managers, τεχνοκρατών εξειδικευμένων
αφιερωμα
στη διεύθυνση επιχειρήσεων (Slaughter & Leslie,
1999, 20, 227). Συνάμα εκπρόσωποι των επιχειρήσε-
ων καταλαμβάνουν κρίσιμες διοικητικές θέσεις εντός
των πανεπιστημίων με δυνατότητα να επηρεάζουν ση-
μαντικά τη λειτουργία τους (Marmol, 2015, 7-9, 13).
Η ενίσχυση όμως της θέσης των managers στα πα-
νεπιστήμια οδηγεί στον συγκεντρωτισμό της λήψης
αποφάσεων και τον περιορισμό της ακαδημαϊκής
ελευθερίας. Η διεύθυνση των πανεπιστημίων λειτουρ-
γεί ως μηχανισμός διαρκούς επιτήρησης και ελέγχου
των πανεπιστημιακών, σύγκρισης του έργου τους,
άσκησης πίεσης για επίτευξη μετρήσιμων επιδόσεων,
σε καθεστώς αποσταθεροποίησης των εργασιακών
τους σχέσεων (Halffman & Radder, 2015, 165-168).
Ευρεία εξάπλωση γνωρίζουν οι μορφές ελαστικής και
μερικής απασχόλησης του ερευνητικού και διδακτικού
προσωπικού, η προσφορά διδακτικού έργου χωρίς συ-
γκεκριμένη και σταθερή θητεία, με συμβάσεις ποικίλης
διάρκειας που μπορούν να μην ανανεωθούν. Τη δυναμι-
κή των πραγμάτων αποκαλύπτει το γεγονός ότι στα ΑΕΙ
των ΗΠΑ το ακαδημαϊκό προσωπικό που εργαζόταν με
όρους μερικής απασχόλησης ανερχόταν το 1970 στο
22%, το 1987 στο 38% και το 1992 περίπου στο 45%
(Slaughter & Leslie, 1999, 216). Το 2005 οι ακαδημα-
ϊκές θέσεις στα πανεπιστήμια των ΗΠΑ χωρίς προοπτική
μονιμοποίησης (non-tenure-track positions) υπερέβαι-
ναν στο σύνολό τους το 60% (Hanley, 2005, 6).
Η ανισότητα μεταξύ των μελών της ακαδημαϊκής
κοινότητας ως προς τις συνθήκες απασχόλησης, τις
αμοιβές, τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα συνο-
δεύεται από την υπαγωγή τους σε καθεστώς διαρκούς
αξιολόγησης, ελέγχου, επιτήρησης. Ο ακαδημαϊκός
καπιταλισμός επιβάλλει στα πανεπιστήμια την ιδεολο-
γία της αριστείας, η οποία αντιμετωπίζει τους πανεπι-
στημιακούς ως ανταγωνιστές για την επαγγελματική
σταδιοδρομία και, συνακόλουθα, δίνει έμφαση στην
αναγκαιότητα διαρκούς αξιολόγησης και ιεράρχησης
του έργου τους.
30 σελιδοδεικτησ
Όμως, για τη διασφάλιση της συγκρισιμότητας του
ακαδημαϊκού έργου υιοθετούνται κατεξοχήν ποσο-
τικές μέθοδοι αξιολόγησης, οι οποίες εστιάζουν την
προσοχή στις ευκόλως μετρήσιμες πτυχές του, όπως ο
αριθμός των δημοσιεύσεων, ο συντελεστής απήχησης
«impact factor» των εντύπων στα οποία φιλοξενή-
θηκαν, ο αριθμός των παραπομπών σε δημοσιευμένα
έργα κ.λπ.
Σε συνθήκες ισχυρής πίεσης για «παραγωγικότητα»
οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι ωθούνται στο κυνήγι των
δημοσιεύσεων, όχι όμως οπουδήποτε και με οποιοδή-
ποτε περιεχόμενο. Οι δημοσιεύσεις που διασφαλίζουν
ακαδημαϊκή σταδιοδρομία και πολύ συχνά την απλή
παράταση της παραμονής στο πανεπιστήμιο είναι αυτές
που γίνονται στα περιοδικά των περιβόητων ranking
lists, η κατάρτιση των οποίων από συγκεκριμένες εται-
ρείες επιβάλλει διεθνώς, πρωτίστως στο πεδίο των
κοινωνικών επιστημών και ανθρωπιστικών σπουδών,
ένα ισχυρό καθεστώς ακαδημαϊκής νομιμοφροσύνης
και ελέγχου των ιδεών (Σταμάτης, 2008, 63-70).
Η περιβόητη αξιολόγηση του ακαδημαϊκού έργου με
στόχο δήθεν την ενίσχυση της ποιότητάς του έχει οδη-
γήσει παγκοσμίως σε μια παντελώς ανούσια καταγρα-
φή ποσοτήτων (αριθμού δημοσιεύσεων, ανακοινώσε-
ων κ.λπ.), στη φρενήρη προσπάθεια των πανεπιστη-
μιακών να γεμίσουν τα βιογραφικά τους με αριθμούς
καριέρας, χάριν εντυπωσιασμού, και με δεδομένη την
υποτίμηση και υποβάθμιση της ποιότητας του επιστη-
μονικού έργου τους.
Σχολιάζοντας την αξιολόγηση των δημοσιεύσεων
στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών με βάση το
«The Social Science Citation Index», ο Ράσελ Τζά-
κομπυ σημειώνει τα εξής: «Όπως όλες οι ποσοτικές
μελέτες της φήμης, το ευρετήριο είναι κυκλικό. Μετρά
όχι την ποιότητα του έργου αλλά την επιδίωξη και τις
διασυνδέσεις. Αλλά αν χρησιμοποιηθεί για να αξιολο-
γήσει καριέρες, τα μαθήματα για τον πασχίζοντα καθη-
γητή είναι σαφή: άπλωσε ένα φαρδύ δίχτυ, εδραίωσε
όσο το δυνατόν περισσότερες αμοιβαίες σχέσεις, μην
απομονώνεσαι από το κυρίως ρεύμα» (Τζάκομπυ,
2008, 149).
Οι διάφορες διαδικασίες αξιολόγησης του ακαδη-
μαϊκού έργου, δεδομένου ότι αφορούν σε πρακτικές
ομογενοποίησης-τυποποίησης, ποσοτικής σύγκρισης
και αποτίμησης των ποικίλων ερευνητικών και εκπαι-
δευτικών πτυχών του, έχουν ως αποτέλεσμα την υπο-
νόμευση της αναγκαίας αυτονομίας που πρέπει να έχει
η επιστημονική έρευνα και εκπαίδευση, προκειμένου
αυτές να αναπτυχθούν αυθεντικά προς ποικίλες, πρω-
τότυπες και δημιουργικές κατευθύνσεις. Σε αυτές τις
συνθήκες το επιστημονικό έργο (ιδιαιτέρως στις κοι-
νωνικές επιστήμες) χειραγωγείται, παραμορφώνεται
και παρακμάζει.
Η υπαγωγή του ερευνητικού και εκπαιδευτικού έρ-
γου σε διαδικασίες αξιολόγησης, βάσει κυρίως τυπο-
ποιημένων, ποσοτικών κριτηρίων επιστημοσύνης και
ανταγωνιστικών προτύπων παραγωγικότητας, αποτε-
λεί ένα από τα κύρια μέσα αποξένωσής του από τους
φορείς του.
Όσο περισσότερο η διανοητική εργασία (ως ερευνη-
τική και εκπαιδευτική δραστηριότητα) υποτάσσεται σε
μηχανισμούς αξιολόγησης, ανταγωνιστικής ποσοτικής
αποτίμησης των αποτελεσμάτων της, όσο πιο ισχυρός
και άμεσος είναι ο έλεγχος που ασκούν οι δυνάμεις
της αγοράς επί αυτής, τόσο περισσότερο εγκλωβίζεται
στην υπηρέτηση συγκυριακών και βραχυπρόθεσμων
στόχων.
Βεβαίως, οι ισχυρές ανταγωνιστικές πρακτικές και
ο εγκλωβισμός των πανεπιστημιακών –ακόμη και των
θεωρούμενων αριστερών– που εργάζονται στα πεδία
των κοινωνικών επιστημών σε τακτικές καριέρας,
οδήγησαν, όπως παρατηρεί ο Τζάκομπυ, στην κομ-
φορμιστική απομάκρυνσή τους από τα ζητήματα που σιστικά σχεδόν όλες τις πλευρές της οικονομίας και
απασχολούν την κοινωνία και στην παραίτησή τους της κοινωνικής ζωής. Ο έλεγχος επί αυτής αποτελεί
από την επιδίωξη απεύθυνσης σε αυτή (Τζάκομπυ,
διαρκή επιδίωξη του κεφαλαίου. Η επίτευξή του όμως
2008, 144-187).
προσκρούει σε ορισμένες ουσιώδεις ιδιαιτερότητες της
Αξιοσημείωτο είναι ότι ο διάχυτος κομφορμισμός της
επιστημονικής-ερευνητικής δραστηριότητας.
πανεπιστημιακής διανόησης βρήκε ισχυρή έκφραση
Η ιδιομορφία της επιστημονικής εργασίας συνίσταται
και άλλοθι στη μεταμοντέρνα ιδεολογία, για την οποία
στο γεγονός ότι τα αποτελέσματά της, κι όταν ακόμα

Oι αναδιαρθρώσεις στην Τριτοβάθμια εκπαίδευση

το να υπερασπίζεσαι με βεβαιότητα και μαχητικότητα
συγκεκριμένες ιδέες και αρχές εναντίον άλλων εγγρά-
φεται στην ολοκληρωτική και καταπιεστική παράδοση
της νεωτερικότητας. Η μεταμοντέρνα σχετικοποίηση
της γνώσης (η αλήθεια δεν είναι τίποτε περισσότερο
από κατασκευή), σε συνάρτηση με την απόρριψη των
αυστηρών θεωρητικών τεκμηριώσεων, γενικεύσεων
και εννοιολογήσεων, ήρθε να διευκολύνει τις τακτικές
ακαδημαϊκής σταδιοδρομίας των πανεπιστημιακών
δασκάλων.
Σε συνθήκες όπου κυριαρχεί ο κανόνας «publish or
perish» και ο όγκος των δημοσιεύσεων είναι τελικά
αυτός που μετριέται και μετράει, ο καθένας μπορεί
πλέον να δημιουργεί τη δική του μικροαφήγηση, να
γράφει και να δημοσιεύει πολλά, χωρίς να υποστηρί-
ζει τίποτα συγκεκριμένο και σημαντικό. Άλλωστε, αν η
αλήθεια είναι μόνο σχετική, τότε ποιος μπορεί να ορί-
σει σημασίες και να κρίνει τις δηλώσεις των άλλων;
Μια θεμελιώδης αντίθεση της εποχής μας
Στη θέση και τον ρόλο των πανεπιστημίων στον σύγ-
χρονο κόσμο εκφράζονται δύο αντίθετες διαδικασίες.
Αφενός, η μετατροπή της επιστημονικής γνώσης σε
άμεση παραγωγική δύναμη, κάτι που παραπέμπει στην
προοπτική διαμόρφωσης μιας κοινωνίας θεμελιωμέ-
νης στη γνώση. Αφετέρου, η υποταγή της γνώσης και
των θεσμών της στην παγκοσμίως κυρίαρχη κεφαλαι-
οκρατική οικονομία, ουσιώδη στοιχεία της οποίας εί-
ναι η εκμετάλλευση της μισθωτής εργασίας και ο εμπο-
ρευματικός ανταγωνισμός με στόχο την ιδιοποίηση του
μέγιστου κέρδους.
Σαφώς η επιστήμη στις μέρες μας επηρεάζει αποφα-
πωλούνται, δεν αποξενώνονται ποτέ από τον δημιουρ-
γό τους. Εκτός αυτού, τα αποτελέσματα της επιστημο-
νικής εργασίας, όταν χρησιμοποιούνται, δεν κατανα-
λώνονται και δεν φθείρονται, παρά εμπλουτίζονται και
αναπτύσσονται διαμέσου της διανοητικής δραστηριό-
τητας άλλων ανθρώπων, εξελίσσονται ως καθολικά
δημιουργήματα της ανθρωπότητας (Παυλίδης, 2012,
219-220).
Επίσης, στην επιστημονική δραστηριότητα καθο-
ριστικός παράγων είναι οι δημιουργικές ικανότητες
των ερευνητών, οι οποίες είναι αδιαχώριστες από την
προσωπικότητά τους. Συνεπώς το επιστημονικό έργο
μπορεί να είναι αποτελεσματικό όταν όλες οι συνθήκες
εργασίας και ζωής των ερευνητών είναι ευνοϊκές για
την πραγμάτωση και ανάπτυξή τους ως προσωπικοτή-
των (Παυλίδης, 2012, 226-231).
Δεδομένων αυτών των ιδιομορφιών της επιστημονι-
κής δραστηριότητας και της δυσκολίας των δυνάμεων
του κεφαλαίου να ασκήσουν άμεσο έλεγχο επί αυτής
και των φορέων της (κατ’ αναλογία με τον έλεγχο που
ασκούν επί της εργασίας των εργατών της χειρωνακτι-
κής ή εκμηχανισμένης παραγωγής), οι εν λόγω δυνά-
μεις επιχειρούν να ελέγξουν το θεσμικό, οργανωτικό
και διοικητικό πλαίσιο εντός του οποίου πραγματοποι-
είται η επιστημονική δραστηριότητα.
Καθοριστική, εν προκειμένω, είναι η συρρίκνωση
της αυτονομίας των πανεπιστημίων με τρόπο ώστε
αυτή να παρέχεται υπό όρους και βεβαίως να είναι
διαρκώς υπό όρους η λειτουργία των διαφόρων τμη-
μάτων και η απασχόληση του προσωπικού τους. Κάτι
τέτοιο σημαίνει τη σκόπιμη, οργανωμένη και συστη-
ματική αποσταθεροποίηση των συνθηκών λειτουργίας

ANOIΞΗ 2019 31
 των πανεπιστημίων. Η οργανωμένη αβεβαιότητα των
αφιερωμα
συνθηκών εργασίας του ερευνητικού και εκπαιδευ-
τικού προσωπικού τους καθίσταται κρίσιμος μοχλός
πίεσης, ούτως ώστε να θέτουν όλες τις δημιουργικές
τους ικανότητες στην υπηρεσία των δυνάμεων της κε-
φαλαιοκρατικής οικονομίας.
Η αποσταθεροποίηση όμως και αβεβαιότητα των
συνθηκών εργασίας και ζωής των φορέων της επιστη-
μονικής εργασίας πλήττουν καίρια τη δημιουργικότη-
τά τους, υπονομεύουν την πρωτοτυπία και ποιότητα
της ερευνητικής και διδακτικής τους δραστηριότητας.
Τελικά, το σύγχρονο πανεπιστήμιο βρίσκεται εγκλω-
βισμένο σε μια κρίσιμη αντίθεση. Αφενός, καλείται
να στηρίξει τη δυναμική μετατροπή της επιστήμης σε
παραγωγική δύναμη, τον καθοριστικό ρόλο της γνώ-
σης στην ανάπτυξη της σύγχρονης τεχνολογίας και της
κεφαλαιοκρατικής οικονομίας. Αφετέρου, στο βαθμό
που υποτάσσεται στις κερδώες επιδιώξεις της τελευ-
ταίας, αδυνατεί να υλοποιήσει αποτελεσματικά το
ερευνητικό και εκπαιδευτικό του έργο.
Η αντίθεση αυτή είναι θεμελιώδης, αναπόδραστη
στις παρούσες συνθήκες και καθοριστική για τη λει-
τουργία και εξέλιξη των πανεπιστημίων και, εν γένει,
για την ανάπτυξη της επιστήμης.
Δεδομένων των παραπάνω, ο αγώνας ενάντια στην
υποταγή του πανεπιστημίου στα συμφέροντα και τις
δυνάμεις της κεφαλαιοκρατικής οικονομίας είναι ταυ-
τόχρονα αγώνας για την υπεράσπιση του κοινωνικού
χαρακτήρα της επιστημονικής γνώσης, της ελεύθερης
διάθεσής της στην κοινωνία, βάσει της παραδοχής ότι
η καλύτερη προστασία και χρήση των επιστημονικών
ανακαλύψεων εξασφαλίζεται με την πλήρη απελευθέ-
ρωση της επιστήμης από τα δεσμά της ιδιωτικής ιδιο-
κτησίας.
Είναι αγώνας για τη μετατροπή του πανεπιστημίου
σε χώρο κριτικού αναστοχασμού της κοινωνίας ως
ολότητας, ενασχόλησης με τα κρίσιμα προβλήματα
που αυτή αντιμετωπίζει, ανίχνευσης και ανακάλυψης
εναλλακτικών δυνατοτήτων και προοπτικών τεχνολο-
Βιβλιογραφία-Άρθρα
γικής, παραγωγικής και κοινωνικής προόδου.
Είναι αγώνας για τη βαθιά επιστημονική εκπαίδευ-
ση και πολύπλευρη καλλιέργεια της προσωπικότητας
των φοιτητών και φοιτητριών, ώστε να μπορούν να
λειτουργούν ως αυθεντικά υποκείμενα της γνώσης και
της κοινωνικής ζωής. Ζητούμενο από το πανεπιστήμιο
δεν είναι μόνο η αύξηση των διανοητικών δυνάμεων
της ανθρωπότητας, αλλά και η ανάπτυξη της κοινωνι-
κής συνείδησης, των μορφών συνείδησης (της ηθικής,
της αισθητικής, της φιλοσοφίας) δια των οποίων οι άν-
θρωποι αντιλαμβάνονται τους εαυτούς τους ως υποκεί-
μενα των κοινωνικών σχέσεων και συνάμα κατανοούν
και αναλαμβάνουν την ευθύνη για τη διατήρηση και
ανάπτυξη των σχέσεων αυτών. Γι’ αυτό και η μελέτη
και γνώση της φύσης (επιστήμες της φύσης) θα πρέπει
να συνδυάζεται οργανικά με τη μελέτη και γνώση της
κοινωνίας (κοινωνικές επιστήμες) και οι δυο τους με
την καλλιέργεια της αυτοσυνείδησης των ανθρώπων
σε συνάρτηση με τον προβληματισμό για το νόημα και
τα ιδεώδη του βίου (ανθρωπιστικές σπουδές: φιλοσο-
φία, λογοτεχνία, τέχνη).
Εν κατακλείδι ο αγώνας για ένα άλλο πανεπιστήμιο
είναι συνυφασμένος οργανικά με όλους τους αγώνες
εναντίον των κυρίαρχων αλλοτριωτικών και εκμεταλ-
λευτικών σχέσεων, για τη χειραφέτηση της εργασίας
και της κοινωνίας. Η επιτυχής έκβασή του θα σημάνει
την απελευθέρωση της επιστήμης από τα στενά κεφα-
λαιοκρατικά όρια λειτουργίας της, την ανάδειξή της σε
αυτό που εν δυνάμει αποτελεί, σε συλλογική-καθολική
δύναμη της ανθρωπότητας.

Bell, D. (1973), Τhe Coming of Post-
industrial Society, New York: Basic Books,
Inc., Publishers.
Bok, D. (2003), Universities in the
Marketplace: The Commercialization of
Higher Education. Princeton, N.J. and
Oxford: Princeton University Press.
Bollier, D. (2003), Silent Theft: The Private
Plunder of our Common Wealth, New York
and London: Routledge.
Halffman, W. & Radder, H. (2015), “The
Academic Manifesto: From an Occupied
to a Public University”, Minerva, 53, 165-
187.
Hanley, L. (2005) “Academic Capitalism in
the New University” The Radical Teacher,
73, 3-7.
Jessop, B. (2018), “On academic capitalism”
Critical Policy Studies, 12(1), 104-109,
DOI: 10.1080/19460171.2017.1403342
Marmol, E. (2015), “The Corporate
University: An E-interview with Dave Hill,
Alpesh Maisuria, Anthony Nocella, and
Michael Parenti”, Critical Education,
6(19), 1-24.
OECD, (2008), Tertiary Education for the
Knowledge Society: Thematic Review of
Tertiary Education (Synthesis Report),
Paris: OECD, Ανακτηθέν από: http://www.
oecd.org/dataoecd/20/4/40345176.pdf.
Παυλίδης, Π. (2012), Η γνώση στη διαλεκτική
της κοινωνικής εξέλιξης, Θεσσαλονίκη:
Επίκεντρο.
Perelman, M. (2002), Steal this Idea, New
York: Palgrave.
Slaughter, S. & Leslie, L.L. (1999), Academic
Capitalism: Politics, Policies and the
Entrepreneurial University, Baltimore,
London: The John Hopkins University
Press.
Slaughter, S. & Leslie, L.L. (2001),
“Expanding and elaborating the concept of
academic capitalism” Organization, 8(2),
154-161.
Σταμάτης, Γ. (2008), Ο νεοφιλελεύθερος ενα-
γκαλισμός του πανεπιστημίου, Αθήνα: εκδ.
ΚΨΜ.
Thurow, L. (1997), Το μέλλον του καπιτα-
λισμού, μτφρ. Ε. Αστερίου, Αθήνα: εκδ.
Α.Α.Λιβάνη.
Τζάκομπυ, Ρ. (2008), Οι τελευταίοι διανοού-
μενοι, μτφρ. Β. Τομανάς, Θεσσαλονίκη: εκδ.
Νησίδες.
Washburn, J. (2006), University, Inc. The
Corporate Corruption of Higher Education,
New York: Basic Books.

32 σελιδοδεικτησ
Περί κρίσης του εργατικού EKΠΑΙΔΕΥΤΙΚ
Ο
ΚΙΝΗΜΑ
και εκπαιδευτικού κινήματος
Μια αναγκαία συζήτηση μπροστά στα Συνέδρια ΟΛΜΕ-ΔΟΕ
Z Γ
ιώτα Ιωαννίδου, μέλος ΔΣ ΟΛΜΕ εκλεγμένη με τις Παρεμβάσεις Κινήσεις Συσπειρώσεις
Μιχάλης Μιλτσακάκης, μέλος ΕΕ ΑΔΕΔΥ εκλεγμένος με τις Παρεμβάσεις Κινήσεις
Συσπειρώσεις

Μετά τις απόπειρες πραγματοποίησης του Συνεδρίου «βίας και νοθείας» της ΓΣΕΕ και της ΟΙΥΕ,
πριν από τα συνέδρια των εκπαιδευτικών Ομοσπονδιών ΟΛΜΕ και ΔΟΕ και το συνέδριο της
ΑΔΕΔΥ το Φθινόπωρο, η συζήτηση περί της κρίσης του εργατικού και εκπαιδευτικού κινήματος
και κυρίως της αναγκαίας αντιμετώπισής της έρχεται πιο έντονα στο προσκήνιο. Πρόκειται για
μια επείγουσα συζήτηση που πρέπει να γίνει με το βλέμμα στραμμένο στην αποτελεσματικότητα
της άμεσης αναμέτρησης των εργαζομένων, των ανέργων, της νεολαίας με την αστική πολιτική
των αντιλαϊκών μέτρων και αναδιαρθρώσεων κεφαλαίου – ΕΕ – ΟΟΣΑ στην προοπτική της
στρατηγικής νίκης των δυνάμεων της εργασίας.

Η κρίση του εργατικού κινήματος
έρχεται από τα παλιά
Προφανώς η κατάσταση κρίσης του εργατικού κινήματος
και του πολιτικού συστήματος αναφοράς του δεν προέ-
κυψε τώρα. Προετοιμαζόταν και σοβούσε όλη τη μετα-
πολιτευτική περίοδο κι όχι μόνο. Η όξυνσή της σχετίζε-
ται με το καθεστώς της καπιταλιστικής κρίσης και των
μνημονίων, των αντιδραστικών αναδιαρθρώσεων στην
εκπαίδευση και στην εργασία, την ελαστική και επισφα-
λή εργασία στο έδαφος μηδενικών διορισμών, την αφαί-
καλιστών από τις πολιτικές προτεραιότητες των κομματι-
κών τους φορέων αλλά και το δέσιμό τους απευθείας με
υλικά συμφέροντα με εργοδότες, κράτος, ΕΕ και ΕΣΠΑ,
καθώς και την καθήλωση των διεκδικήσεων με βάση τα
όρια της καπιταλιστικής ανάπτυξης και κερδοφορίας. Κα-
θοριστική υπήρξε η ιδεολογική κατίσχυση του ακραίου
νεοφιλελευθερισμού-ατομισμού, η κατάρρευση των μεγά-
λων κοινωνικών αφηγήσεων και η «παραγωγή σκέψης,
στάσεων και συμπεριφοράς» που επέβαλλαν οι αντιδρα-
στικές μεταρρυθμίσεις από το 1980 και μετά.
ekπαιδευTIKO KINHMA

ρεση επαγγελματικών δικαιωμάτων από το πτυχίο και τη
διάρρηξη της αντικειμενικής βάσης της συλλογικότητας
με τη διαφοροποίηση των εργαζομένων ανάλογα με τα
προσόντα τους, την εργασιακή τους σχέση, τις μισθολογι-
κές απολαβές, την τεράστια αύξηση και μονιμοποίηση της
ανεργίας. Ιδιαίτερα στον ιδιωτικό τομέα όλα αυτά αποσυ-
γκρότησαν τον ήδη τραυματισμένο χώρο της συλλογικής
έκφρασης των εργαζόμενων, αφού τους πολυδιάσπασαν
ακόμη περισσότερο στο χώρο, το χρόνο, τις συνθήκες
και αποδοχές τους, την ύπαρξη εργασίας.
Η κρίση του εργατικού κινήματος εκφράστηκε με την
απομάκρυνση των συνδικαλιστικών ηγεσιών από τη βάση
των εργαζόμενων, τη γραφειοκρατικοποίηση των Διοικη-
τικών Συμβουλίων, τη μεγαλύτερη δέσμευση των συνδι-
Εμφάνισαν όλες τις εκδοχές του εργοδοτικού και κυ-
βερνητικού συνδικαλισμού. Αυτού δηλαδή που εκπρο-
σωπεί μέσα στους εργαζόμενους τα ευρύτερα συμφέροντα
κυβέρνησης, κράτους και αστικού μπλοκ εξουσίας. Όλα
αυτά τροφοδότησαν και τροφοδοτήθηκαν από το τελε-
σίδικο πνίξιμο της εργατικής δημοκρατίας των Γενικών
Συνελεύσεων και των αποφάσεων αγώνα στη βάση των
εργαζόμενων, που υποκαταστάθηκαν με πελατειακές σχέ-
σεις εξυπηρέτησης και ανάθεσης, ανοίγοντας το δρόμο σε
όλες τις μορφές τυπικής και ουσιαστικής νοθείας, ωμών
επεμβάσεων εργοδοτών, κυβέρνησης και αστικής δικαι-
οσύνης στο εσωτερικό των συνδικάτων. Τα εκφυλιστικά
γεγονότα των φετινών αποπειρών συνεδρίων της ΓΣΕΕ
Α.Ε. είναι η κορυφή του παγόβουνου, του «YES-EE» που

ANOIΞΗ 2019 33
 είπε το 2015 στο Δημοψήφισμα και συνεχίζει να υπηρετεί
με συνέπεια, του κοινωνικού εταιρισμού και της εθνικής
ημέρας δράσης υπέρ συμφερόντων κεφαλαίου – ΣΕΒ –
εργοδοτών (απεργία της «Κοινωνικής Συμμαχίας» μαζί
με την ΑΔΕΔΥ στις 30 Μάη 2018), της απουσίας από
τους εργαζόμενους (ούτε 15% δεν είναι οι συνδικαλιζό-
μενοι στο σύνολο των εργαζομένων) και τους αγώνες για
τα δικαιώματά τους, της παρουσίας στην εξασφάλιση κα-
τάρτισης και μαθητείας για τους εργοδότες. Κι από κοντά
οι φοβερές μελέτες του ΙΝΕ της «ΓΣΕΕ ΑΕ», (με περίπου
100 μόνιμους εργαζόμενους, με δεκάδες «ειδικούς συ-
νεργάτες» με ελαστική εργασία, αλλά κυρίως με χιλιάδες
«ωφελούμενους» και τον πακτωλό εκατομμυρίων ευρώ
από προγράμματα της ΕΕ) που τεκμηριώνουν την ανα-
γκαιότητα της πολιτικής ΕΕ, ΣΕΒ και κυβέρνησης.
Στοιχεία κυβερνητικού συνδικαλισμού και κρίσης
του εκπαιδευτικού κινήματος
Δεν απέχουν πολύ όλα τα παραπάνω από την κατάσταση
που επικρατεί στην ΑΔΕΔΥ αλλά κατ’ αναλογία και στις
εκπαιδευτικές Ομοσπονδίες, ακόμη και σε κάποιες ΕΛΜΕ
ή ΣΕΠΕ. Μην ξεχνάμε ότι στο προηγούμενο Συνέδριο της
ΑΔΕΔΥ, με ευθύνη των συνδικαλιστικών δυνάμεων που
έχουν αναφορά σε ΝΔ-ΠΑΣΟΚ-ΣΥΡΙΖΑ καμιά διαδικα-
σία πρακτικά δεν ξεκίνησε, παρεκτός η ψηφοφορία για
τα νέα όργανα, αλλά και για μια ακόμη φορά αρνήθηκαν
να εγγράφονται οι ελαστικά εργαζόμενοι στα σωματεία
τους. Ακόμη στο 18ο Συνέδριο της ΟΛΜΕ, το 2017, το
μπλοκ της ακροδεξιάς ΔΑΚΕ, των κυβερνητικών ΣΥ-
ΝΕΚ και της ΠΕΚ, έκανε ολονύκτια προσπάθεια να μην
παρθεί καμιά αγωνιστική απόφαση και να ανατραπούν
κρίσιμες προηγούμενες συνεδριακές αποφάσεις ή να
παρθούν αντιδραστικές αποφάσεις π.χ. υπέρ της αξιολό-
γησης, προσπάθεια που δεν τελεσφόρησε. Στο ίδιο μήκος
κύματος, στην 87η Γενική Συνέλευση της ΔΟΕ το 2018
δεν αποφασίστηκε κανένας αγωνιστικός σχεδιασμός και
πρόγραμμα δράσης, δεν πάρθηκε καμία απόφαση για
απεργία-αποχή από τις διαδικασίες αξιολόγησης-αυτο-
αξιολόγησης. Στη διάρκεια της διετούς θητείας τους, η
πλειοψηφία των ΔΣ ΟΛΜΕ-ΔΟΕ αποκρυστάλλωσαν στις
ομοσπονδίες το προφίλ του σοβαρού κοινωνικού εταί-
ρου των υπουργείων και της κυβέρνησης. Προώθησαν τη
ekπαιδευTIKO KINHMA
λογική αναζήτησης σημείων επαφής με την κυβερνητική
πολιτική, προσμέτρησης θετικών – αρνητικών και όχι συ-
νολικής εκτίμησης της κατεύθυνσης των αντιδραστικών
μέτρων αναδιάρθρωσης της εκπαίδευσης, απεμπόλησαν
κάθε στόχο ενάντια στην πολιτική κεφαλαίου-ΕΕ-ΟΟΣΑ.
Γι αυτό ακριβώς φρόντισαν να αδρανήσουν οι συλλο-
γικές διαδικασίες των εκπαιδευτικών, καλλιεργώντας
κλίμα απογοήτευσης και αποστράτευσης. Υιοθέτησαν
πλήρως τακτικές κινήσεων διαμαρτυρίας, εθιμοτυπικών
24ωρων απεργιών και συγκεντρώσεων την ημέρα ψή-
φισης. Αποκορύφωμα ήταν η άρνηση σύγκλησης ΓΣ και
σχεδιασμού κλιμάκωσης την περίοδο του μεγαλειώδους
κινήματος των αναπληρωτών αλλά και η άρνηση ανα-
γνώρισης απόφασης ΓΣ Προέδρων για απεργία – αποχή
από την αξιολόγηση. Ούτε τα πλήρη συνδικαλιστικά δι-
34 σελιδοδεικτησ
καιώματα των αναπληρωτών δεν δέχθηκαν να υπερα-
σπίσουν μέχρι τέλους, οι πλειοψηφίες του κυβερνητικού
συνδικαλισμού σε ΔΟΕ-ΟΛΜΕ, στην πρόκληση των Πα-
ρεμβάσεων που με επιμονή και θυσίες εξέλεξαν στα ΔΣ
των Ομοσπονδιών αναπληρωτές συναδέλφους. (φέτος
στη ΔΟΕ και το 2015-16 στην ΟΛΜΕ).
Ταυτόχρονα η ΔΑΚΕ (ιδιαίτερα στη Β΄βαθμια εκπαί-
δευση) μεταλλασσόταν ακόμη πιο ακροδεξιά ακουμπώ-
ντας στον εθνικιστικό εσμό, επαναφέροντας το «πατρίς,
θρησκεία, οικογένεια» εν μέσω μακεδονικών εμβατηρί-
ων αλλά και χαϊδεύοντας ρατσιστικά αντανακλαστικά. Με
αυτή τη ΔΑΚΕ συμμαχούσαν οι ΣΥΝΕΚ, με προτεραιό-
τητα το πέρασμα της κυβερνητικής πολιτικής, ενώ τώρα
προεκλογικά εμφανίζονται ως υπερασπιστές δήθεν ανα-
χωμάτων στη νεοφιλελεύθερη και ακροδεξιά επέλαση.
Εναγώνια υπήρξε φέτος η προσπάθεια από τις παραπάνω
δυνάμεις στο ΔΣ του ΚΕΜΕΤΕ, αναζήτησης δρόμων σύν-
δεσης με χρηματοδοτούμενα προγράμματα ΕΣΠΑ κλπ.
Η κυριαρχία των παραπάνω αντιλήψεων και πρακτικών
στα ΔΣ των Ομοσπονδιών τροφοδότησε και τροφοδοτή-
θηκε από την κινηματική αδράνεια, τη βαθιά απογοήτευση
και την επικράτηση της λογικής του Τ.Ι.Ν.Α. (There Is No
Alternative) σε πλατιά κομμάτια κόσμου. Είναι χαρακτη-
ριστικό ότι ακόμη και αυτή η εισήγηση της πλειοψηφίας
του ΔΣ της ΟΛΜΕ, απορρίφθηκε στη συντριπτική πλειο-
ψηφία όσων ΓΣ έγιναν αυτό το διάστημα, άμαζων κατά
κανόνα. Ενώ από την άλλη μεριά χιλιάδες ανταποκρίθη-
καν στο κάλεσμα του συντονισμού δασκάλων, καθηγη-
τών, αναπληρωτών και μόνιμων, φοιτητών και εργαζόμε-
νων της κατειλημμένης Πρυτανείας, το Γενάρη, στη μάχη
ενάντια στο προσοντολόγιο – έκτρωμα, για μαχητικές και
αποφασιστικές μορφές αγώνα.
Η χρησιμότητα του εργοδοτικού, γραφειοκρατικού,
κυβερνητικού συνδικαλισμού όλο αυτό το διάστημα δια-
κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ, εκφράστηκε με μια νέα προτεραιό-
τητα. Να ακυρώσει οποιαδήποτε αγωνιστική διεκδίκηση
στο όνομα του «δεν υπάρχει άλλη λύση εκτός ΕΕ-ΝΑΤΟ-
ανταγωνιστικότητας κεφαλαίου και ανάπτυξης με βάση τις
προτεραιότητές τους». Να εμπεδώσει το δόγμα «δεν μπο-
ρούμε να πάρουμε από τα κέρδη τους αλλά και μόνο αν τα
εξασφαλίσουμε μπορούμε να πάρουμε κάτι από τα ψίχου-
λα που θα μας δώσουν» και να καθηλώσει την εργατική
δυσαρέσκεια σε μορφές διαμαρτυρίας, τροφοδοτώντας
την αλληλοσφαγή ως μόνο τρόπο επιβίωσης.
Ο ρόλος αυτός δεν είναι καινούργιος. Αλλά γίνεται
πιο αντιδραστικός γιατί, ενώ τις προηγούμενες δεκαετίες
αφορούσε μια διαχείριση και διαπραγμάτευση των όρων
πώλησης της εργατικής δύναμης σε ένα έδαφος όμως που
αυτό εξασφάλιζε την αναπαραγωγή της και κάτι παραπά-
νω, σήμερα σε περιόδους κρίσης υπογράφει την κατα-
στροφή της. Αλλά και γιατί οδηγεί στον αυτοχειριασμό
και στην άμπωτη ενός μεγάλου εργατικού και εκπαιδευ-
τικού κινήματος αντίστασης, που τη δική του πλημμυρίδα
το 2010-12, εκμεταλλεύτηκε ο ΣΥΡΙΖΑ για να καταλάβει
τις κυβερνητικές καρέκλες.
Η αντικειμενική κατάσταση των εργαζόμενων και
των εκπαιδευτικών χειροτερεύει
Σήμερα τα πράγματα δεν είναι ούτε καν όπως το 2017,
χρονιά των προηγούμενων εκπαιδευτικών συνεδρίων
ΟΛΜΕ, ΔΟΕ. Είναι ποιοτικά και ποσοτικά χειρότερα.
Διαμορφώνεται ένα πλαίσιο όπου τα μνημόνια γίνονται
κανονικότητα. Την ώρα που η συζήτηση για το Brexit βά-
ζει όλο και περισσότερο το ερώτημα της δυνατότητας και
των προϋποθέσεων εξόδου από την ΕΕ, η κυβέρνηση ΣΥ-
ΡΙΖΑ μαζί με όλο το αστικό πολιτικό σκηνικό (ΝΔ, ΠΑ-
ΣΟΚ,ΠΟΤΑΜΙ, ΕΝΩΣΗ ΚΕΝΤΡΩΩΝ, ΧΑ) σταθεροποιούν
το καθεστώς Επιτροπείας, την εποπτεία του Δημοσιονο-
μικού Συμφώνου και των συνθηκών, τη σταθερή εξάμη-
νη αξιολόγηση των δεικτών ανταπόκρισης, για αιματηρά
πλεονάσματα έως το 2060, την παραμονή εντός μιας ΕΕ
που αντιδραστικοποιείται ακόμη περισσότερο. Γίνεται
όλο και πιο φανερό ότι όχι μόνο δεν υπάρχει δυνατότητα
προόδου εντός της αλλά διαμορφώνει έδαφος ακύρωσης
κάθε δυνατότητας.
Στοιχείο του ίδιου πλαισίου είναι η όξυνση των ενδο-
καπιταλιστικών, ενδοιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών.
Την ίδια στιγμή που η ΕΕ κρατά σε καθεστώς ομηρίας
τους λαούς στο εσωτερικό της, στο εξωτερικό της σπέρνει
πόλεμο. Θερίζει τα πτώματα των προσφύγων που γεννά
η πολιτική της, καθώς τους απαγορεύει την είσοδο με την
τακτική της Ευρώπης Φρούριο, παρεκτός εκείνων που
χρειάζεται ως καύσιμη ύλη των κερδών της. Η Ελλάδα
αναλαμβάνοντας το ρόλο του μπάτσου αυτών των συνό-
ρων οικοδομεί κολαστήρια τύπου Μόρια. Η κυβέρνηση
με τη συμφωνία των ΝΔ-ΚΙΝΑΛ, κινείται μαζί με ΗΠΑ,
ΝΑΤΟ, πολυεθνικές στην εκμετάλλευση των ΑΟΖ, και στα
νέα οικονομικά deals που ανοίγουν στα Βαλκάνια με τη
συμφωνία των Πρεσπών και τη συμφωνία «προστασίας»
του εναέριου χώρου της Β. Μακεδονίας από ελληνικά μα-
χητικά για λογαριασμό του ΝΑΤΟ. Όλο το αστικό πολιτικό
προσωπικό μαζί ορκίζεται στο όνομα της υπεράσπισης
των συμφερόντων της αστικής τάξης, εμπλέκοντας την ερ-
γατική τάξη και τους λαούς της περιοχής σε ένα γαϊτανάκι
πολέμου.
Σε αυτό το πλαίσιο οι εργαζόμενοι και η νεολαία, συνε-
χίζουν να βιώνουν τις συνέπειες της κοινωνικής καταβύ-
θισης που παίρνουν και αυτές χαρακτήρα κανονικότητας.
Τα δικαιώματα σε εκπαίδευση, εργασία, ελευθερίες πε-
τιούνται στον καιάδα. Ανεργία, ελαστική και επισφαλής
εργασία, απλήρωτη ή κακοπληρωμένη εργασία, μαθητεία,
εκπαίδευση πιο ταξική, υποταγμένη στο κέρδος για τον
εργοδότη. Πιο πρόσφατα παραδείγματα οι ρυθμίσεις για
την πρώτη κατοικία, που θα περιορίσουν τα δάνεια των
82 δις σε 25, μέχρι το 2021, προστατεύοντας τις τράπεζες
και ανοίγοντας το δρόμο σε μαζικούς πλειστηριασμούς,
το προχώρημα των αντιδραστικών αναδιαρθρώσεων σε
όλη την έκταση στην εκπαίδευση, το προσοντολόγιο της
αλληλοσφαγής για μια θέση ελαστικής εργασίας.
Κι όλα αυτά ενώ νέα σύννεφα μαζεύονται στον ορίζο-
ντα, παρά την αφήγηση για την ανάπτυξη που έρχεται,
μετά από τόσες στερήσεις για τους εργαζόμενους. Τα κέρ-
δη των επιχειρήσεων πάλι δεν είναι αρκετά, νέος παροξυ-
σμός απειλείται, οι αγορές ανησυχούν… Σε αυτή τη βάση
και την επιδείνωση των πραγμάτων στο κοινωνικό πεδίο,
η αστική πολιτική μεταλλάσεται παγκόσμια και στη χώρα
μας σε ακροδεξιά κατεύθυνση. Το σκηνικό της πάλης του
φωτός με το σκότος, που χρόνια ζήσαμε με το ΠΑΣΟΚ,
αναβιώνει πάλι με τον πασοκοποιημένο ΣΥΡΙΖΑ και την
ακροδεξιά ΝΔ.
ekπαιδευTIKO KINHMA
Η λογική του εργοδοτικού, κυβερνητικού και
κομματικού συνδικαλισμού παράγοντας ήττας
των εργατικών δικαιωμάτων
Σε αυτό το τοπίο, η κρίση και η ανεπάρκεια του ερ-
γατικού και εκπαιδευτικού κινήματος είναι ακόμη πιο
φανερή. Η λογική των ΣΥΝΕΚ και της ΕΡΑ-ΑΕΕΚΕ «να
τα δώσουμε όλα για να πάρουμε κάτι πίσω», να αξιοποι-
ήσουμε όποια χαραμάδα αφήνει η πολιτική της κυβέρνη-
σης που έχει θετικά σημεία, βρίσκεται πολύ πίσω και από
αυτόν τον μαχητικό ρεφορμισμό προηγούμενων χρόνων
που δεν αμφισβητούσε το σύνολο της κυρίαρχης πολιτι-
κής αλλά δεν την αναγνώριζε ως τετελεσμένο γεγονός και
διεκδικούσε μαχητικά κάτι. Αυτή η πολιτική μπορεί εύ-
ANOIΞΗ 2019 35
 κολα να συναντηθεί με τη λογική μιας ΔΑΚΕ που στο ένα
χέρι κρατά ξανά το «Πατρίς, Θρησκεία, Οικογένεια» και
στο άλλο τη λογική ότι όριο των διεκδικήσεων πρέπει να
είναι να μην πέσει η κυβέρνηση. Και οι δυο κατηγορούν
το συνδικαλιστικό κίνημα για αρνητισμό και έλλειψη θε-
τικών προτάσεων, ενώ ταυτόχρονα στο όνομα της αδρά-
νειάς του δεν κηρύσσουν ΓΣ και αποφασιστικούς αγώνες
ή, αντίστροφα, όταν αυτοί ξεσπούν από κάτω κάνουν ότι
μπορούν για να ανακόψουν τη δυναμική τους. Καθόλου
δεν εμποδίζει η ακροδεξιά λογική της ΔΑΚΕ τη φιλοκυ-
βερνητική λογική των ΣΥΝΕΚ και μαζί συναντιούνται με
την ΠΕΚ-ΔΗΣΥ, που έχει αναγάγει σε κεντρική προτεραι-
ότητά της, αντίστοιχη με αυτή του πολιτικού φορέα που
αναφέρεται, το ρόλο πασπαρτού των συνθέσεων για τη
σταθεροποίηση του κυρίαρχου αστικού σκηνικού.
Οι δυνάμεις που αναφέρονται στο ΠΑΜΕ ακολουθούν
μια αδιέξοδη και τραγική για το εργατικό κίνημα τακτική.
Συνεχίζουν τον αδιέξοδο παρακολουθητισμό των πρωτο-
βουλιών των ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ-ΔΟΕ-ΟΛΜΕ (πολλές φορές
προτείνουν το ίδιο απεργιακό πρόγραμμα) με πιο χαρα-
κτηριστική τη στάση τους στην απεργία που πραγματοποι-
ήθηκε από τα κάτω από πρωτοβάθμια σωματεία του ιδιω-
τικού τομέα για τις συλλογικές συμβάσεις την 1 Νοέμβρη
του 2018. Το ΠΑΜΕ άλλαξε 3 φορές την πρότασή του για
απεργία με μόνο στόχο να μην συμπέσει με τα πρωτοβάθ-
ekπαιδευTIKO KINHMA
μια σωματεία. Σύρθηκε διαδοχικά πίσω από την απεργία
της ΑΔΕΔΥ και μετά της ΓΣΕΕ στις 28 Νοέμβρη. Δεν επι-
διώκει κανένα βάθεμα των μορφών και του περιεχομέ-
νου και αποφεύγει με κάθε τρόπο την κοινή δράση και
την προώθηση ενός άλλου ριζικά διαφορετικού σχεδίου
στο εργατικό κίνημα πέρα και έξω από τις εργοδοτικές
τριτοβάθμιες οργανώσεις. Δεν έχει καμία εμπιστοσύνη
στις αγωνιστικές δυνάμεις του κινήματος και περιορίζει
κάθε αγωνιστικό σκίρτημα στο επίπεδο της διαμαρτυρίας.
Αυτό υπηρέτησε και στο κίνημα των εκπαιδευτικών για
μόνιμους μαζικούς διορισμούς και ενάντια στο προσοντο-
λόγιο. Μια 24ωρη και ο λαός να βγάλει τα συμπεράσματα
του πάνω από την κάλπη.
Η πρόσφατη στάση του στο νόθο και εργοδοτικό συ-
36 σελιδοδεικτησ
νέδριο της ΓΣΕΕ έχει ως βασικό συστατικό του στοιχείο
την αριθμητική παγίωση των αντιπροσώπων που εκλέγει
( που είναι φθίνουσα τα τελευταία χρόνια) και τα ωφε-
λήματα που προκύπτουν από την Εργατική Εστία, παρά
μια άλλη πορεία για το εργατικό κίνημα για την ταξική
του ανασυγκρότησή. Είναι η πρώτη φορά από το 1985,
με το διορισμό του Ραυτόπουλου, που η ΓΣΕΕ έχει διο-
ρισμένη διοίκηση από τα αστικά δικαστήρια, στα οποία
προσέφυγαν τόσο ο υποταγμένος συνδικαλισμός όσο και
το ΠΑΜΕ, ανοίγοντας το δρόμο παρέμβασης της αστικής
δικαιοσύνης στα εργατικά συνδικάτα. Μόνο οι εργάτες και
οι συνελεύσεις τους μπορούν και πρέπει να αποφασίζουν
για το μέλλον τους, όχι το κράτος και οι δικαστές.
Αυτή η τακτική του ΠΑΜΕ ολοκληρώνεται με καταγ-
γελιολογία και επιθέσεις στο υπόλοιπο αντικαπιταλιστικό
– αντιιμπεριαλιστικό δυναμικό στη θέση μιας αναγκαίας
ιδεολογικής αντιπαράθεσης αλλά και της κοινής δράσης.
Καμιά ανασυγκρότηση του εργατικού και εκπαιδευτικού
κινήματος δεν μπορεί να συμβεί σε καμένη γη. Μόνο
στο έδαφος μιας αυτοπεποίθησης που συγκροτείται αν οι
εργαζόμενοι οργανωθούν, αναγνωρίσουν τον αντίπαλο
και εξασφαλίσουν συλλογικές διαδικασίες ώστε να δώ-
σουν μάχες, μπορεί να βρει χώρο και η αναγκαία ανα-
συγκρότηση ενός κινήματος που να μπορεί να νικά. Το
ΠΑΜΕ δεν επιλέγει αυτό αλλά την επικράτηση του ως
το αριστερό άκρο ενός εκφυλισμένου κατ’ όνομα εργατι-
κού θεσμού της ΓΣΕΕ αλλά και των Ομοσπονδιών, παρά
να δώσει όλες του τις δυνάμεις στην ανασυγκρότηση του
εργατικού κινήματος. Σήμερα, όποιος θεωρεί πως έχει
μέλλον ο αγώνας μόνο για την αλλαγή των εκλογικών
συσχετισμών και οι μάχες μηχανισμών στη σημαδεμένη
τράπουλα, στο τερατούργημα της ΓΣΕΕ και στα νόθα συ-
νέδρια, είναι βαθιά νυχτωμένος.
Η «λογική» της «αλλαγής των εκλογικών
συσχετισμών»
Η παραπάνω λογική διαπερνά πολλές δυνάμεις και ρεύ-
ματα στο εργατικό κίνημα. Βασίζεται στη μηχανιστική
αντίληψη για την αλλαγή των συνδικάτων, η οποία θα
προκύψει «αν στην θέση των άλλων μπούμε εμείς που
έχουμε ταξική γραμμή» μέσα από εκλογικές διαδικασίες
και κινητοποιήσεις διαμαρτυρίας, αν κάνουμε μέτωπο με
το μίνιμουμ περιεχόμενο, συμφωνίες πολιτικών δυνάμε-
ων και παραταξιακό δυνάμωμα.
Κάτι τέτοιο δεν μπορεί να προκύψει παρά μόνο με το
δυνάμωμα και την ανάπτυξη του κινήματος και την ενί-
σχυση της αγωνιστικής ταξικής πτέρυγας σε πλήρη ρήξη
με κυβέρνηση, ΕΕ, ΔΝΤ, κεφάλαιο, αστικοποιημένο-ερ-
γοδοτικό συνδικαλισμό. ΓΣΕΕ και ΑΔΕΔΥ, πολλά πρω-
τοβάθμια και ομοσπονδίες, εκτός από την υπηρέτηση της
αστικής πολιτικής, έχουν ως βασικό στόχο την καθήλωση
και την ήττα του κινήματος και την ένταξη των οργανω-
μένων εργαζόμενων στη μεταμνημονιακή πραγματικότητα
«του δεν υπάρχει εναλλακτική πέρα από τα μνημόνια και
τα ψίχουλα για την αντιμετώπισή τους». Αντίστροφα λοι-
πόν πρέπει να πάνε τα πράγματα : από τα κάτω κι όχι από
τα πάνω, ενότητα πάνω στη βάση των αναγκαίων πολιτι-
κών στόχων- αιτημάτων και όχι στη βάση της ελάχιστης
κοινής συμφωνίας, μέτωπο μορφές και περιεχόμενο διεκ-
δίκησης και όχι διαμαρτυρίας.
Χαρακτηριστικό της γραμμής για την «αλλαγή των συ-
σχετισμών» είναι ο κατακερματισμός των αιτημάτων και
των κινητοποιήσεων, η κήρυξη απεργιών-κινητοποιήσε-
ων την μέρα που ψηφίζονται τα μέτρα, όταν δηλαδή το
αποφασίζει η κυβέρνηση ή η εργοδοσία, η μερικότητα και
η αποσπασματικότητα στόχων και αιτημάτων, ο περιορι-
σμός στον κλάδο ή στο χώρο εργασίας, ο συντονισμός
κατά θέμα και ο αποκλεισμός κάθε προσπάθειας συνολι-
κοποίησης, γενίκευσης και κλιμάκωσης .
Τι κίνημα και τι σωματεία χρειαζόμαστε;
Ποιο κίνημα λοιπόν μπορεί να απαντήσει στη νέα κα-
τάσταση από τη σκοπιά των εργατικών, εκπαιδευτικών
συμφερόντων και αναγκών; Οφείλουμε να δώσουμε μια
συγκροτημένη μάχη διαμόρφωσης μιας ισχυρής αντι-
καπιταλιστικής, αντιιμπεριαλιστικής, αντιδιαχειριστικής
πτέρυγας μέσα στον κόσμο της εκπαίδευσης και της ερ-
γασίας, προκειμένου να συνεισφέρουμε στην απάντηση
αυτού του ερωτήματος. Χρειαζόμαστε ένα κίνημα αντί-
στασης, ρήξης και ανατροπής που να κατακτήσει τα πα-
ραπάνω χαρακτηριστικά.
Ένα κίνημα που συγκροτεί το περιεχόμενο και τα αι-
τήματά του με όρους άρνησης του προκαθορισμένου
από κυβέρνηση, εργοδότες, ΕΕ και ΟΟΣΑ, πλαισίου των
αιματηρών πλεονασμάτων μέχρι το 2060 και των μνη-
μονιακών νόμων, συμφωνιών των κυβερνήσεων ΝΔ-
ΠΑΣΟΚ-ΣΥΡΙΖΑ μνημονιακών κομμάτων. Των αναδιαρ-
θρώσεων που εξαρθρώνουν τα εργατικά δικαιώματα και
τις κοινωνικές κατακτήσεις διαμορφώνοντας το έδαφος
του αυταρχικού ζόφου της ακροδεξιάς και του ανορθο-
λογισμού. Αυτό σημαίνει ότι το εκπαιδευτικό και εργα-
τικό κίνημα θέτει στόχους «για να ζήσουμε» κι όχι «να
ζήσουν». Όπως αυξήσεις μισθών, επιδομάτων ανεργίας,
συντάξεων, επαναφορά ωραρίου και μείωσή του, μαζι-
κούς, μόνιμους διορισμούς, όχι σε προσοντολόγια και
αξιολογήσεις, δημόσια και δωρεάν κοινωνικά αγαθά, με
μάχη κατά των ιδιωτικοποιήσεων και εθνικοποιήσεις με
εργατικό και λαϊκό έλεγχο, ενιαίο δωδεκάχρονο σχολείο
δημόσιο δωρεάν για όλα τα παιδιά με δίχρονη υποχρεω-
τική προσχολική αγωγή.
Ένα κίνημα που δε βάζει όριο των διεκδικήσεών του
το πλαίσιο που υπάρχει σήμερα και όχι μόνο δε φοβά-
ται να έρθει σε σύγκρουση με αυτό, αλλά προετοιμάζεται
και γι αυτό το ενδεχόμενο. Οι στόχοι της εξόδου από την
ΕΕ και την ευρωζώνη, η στάση πληρωμών, η άρνηση και
διαγραφή του δημόσιου εξωτερικού χρέους προς ESM,
EKT, ΔΝΤ.
Ένα κίνημα που απέναντι στην ακροδεξιά μετάλλαξη
της αστικής πολιτικής, τον εθνικισμό και το φασισμό θα
κινείται με όρους διεθνισμού και συνεργασίας των λαών.
Θα είναι μέρος του αναγκαίου αντιιμπεριαλιστικού και
αντιΝΑΤΟικού, αντιπολεμικού, διεθνιστικού ρεύματος
που θα είναι ενάντια στην πολιτική της Ευρώπης Φρού-
ριο, μαζί με πρόσφυγες και μετανάστες, και με την προώ-
θηση μορφών συνεργασίας με τους λαούς της Τουρκίας,
των Βαλκανίων και γενικότερα.
Ένα κίνημα που δε θα μένει στη θεωρία και στη μελ-
λοντολογία, θα υποστηρίζει δηλαδή όλα τα παραπάνω με
αποφασιστικούς, μαχητικούς συλλογικούς, κοινωνικούς
αγώνες μέχρι τέλους, ξεπερνώντας τα εμπόδια του αστι-
κοποιημένου συνδικαλισμού κι όχι θεωρώντας τα όριο
ekπαιδευTIKO KINHMA
του.
Τέλος, αυτό το κίνημα θα οδηγείται από το όραμα μιας
άλλης κοινωνίας ειρήνης και αλληλεγγύης των λαών,
απελευθερωτικής παιδείας, χειραφετημένης από τα δεσμά
του κέρδους και της εκμετάλλευσης κοινωνίας, εργατικής
δημοκρατίας και ελευθερίας.
Ο μεγαλειώδης αγώνας ενάντια στο προσοντολόγιο-
έκτρωμα, είναι ένα πρόσφατο παράδειγμα αγώνα που κι-
νήθηκε στην παραπάνω κατεύθυνση. Γιατί ήταν ένας αγώ-
νας που αναπτύχθηκε σε ρήξη με την κυβερνητική επί-
θεση και το συνδικαλισμό της υποταγής. Γιατί ήταν ένας
αγώνας που ένωσε τους εκπαιδευτικούς στα πιο μαζικά,
μαχητικά συλλαλητήρια των τελευταίων χρόνων, κάτω
από το κοινό τους συμφέρον της αξιοπρεπούς μόνιμης
ANOIΞΗ 2019 37
 Με το βλέμμα
εργασίας και της δημόσιας εκπαίδευσης και δεν υπέκυψε
στη λογική της αλληλοσφαγής των ομάδων και του ατο-
μικού δρόμου. Γιατί συγκροτήθηκε με τη δημοκρατία των
ΓΣ, συλλογικές αποφάσεις, συντονισμό ΕΛΜΕ και ΣΕΠΕ.

στο μέλλον
Γιατί τις κρίσιμες ημέρες των κινητοποιήσεων διαμόρφω-
σε κέντρο αγώνα στην κατειλημμένη Πρυτανεία και τη
μετέτρεψε σε χώρο μαζικών ΓΣ και δράσεων, όλων των
αγωνιζόμενων. Γιατί δεν αποδέχθηκε την ηττημένη λογι-
κή του «τίποτε δε γίνεται» ή των τυπικών διαμαρτυριών.
Όσοι βημάτισαν στον παλμό του και ενίσχυσαν τη φωνή
του βγήκαν με την αυτοπεποίθηση της γνώσης και της
συλλογικότητας. Σε αυτό τον αγώνα, που δεν στερήθη-
του κινήματος
κε αδυναμιών και προβλημάτων αλλά του περίσσεψε η
αποφασιστικότητα και η θέληση, οι Παρεμβάσεις από την
Z Βαγγελίτσα Δινοπούλου, αναπληρώτρια
πρώτη στιγμή έδωσαν τον καλύτερο εαυτό τους. δασκάλα, μέλος του ΔΣ της ΔΟΕ
Σε αυτή την κατεύθυνση παλεύουμε για νέου τύπου (σε
περιεχόμενο, λειτουργία κλπ) ταξικά σωματεία, ΕΛΜΕ
και συλλόγους πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. «Να το λοιπόν γιατί δεν καταδέχουμαι
Είναι φανερό, ότι όποιος σήμερα αρνείται να αντιμε-
τωπίσει την πραγματικότητα των ασθενικών σωματείων, να υψώσω το κεφάλι στ’ αστροφώτιστα
των άμαζων διαδικασιών, των άσφαιρων κινητοποιήσε-
ων, δεν μπορεί να συμβάλλει στην αντιστροφή της κατά-
διαστήματα.
στασης, στην αναγκαία αντεπίθεση των εργαζομένων και
του κινήματός τους σε όλα τα επίπεδα. Γι αυτό, δίνουμε
Θα πείτε, τ’ άστρα είναι μακριά
πρώτα από όλα τη μάχη για να μπορεί να υπάρχει συν- κι η γη μας τόση δα μικρή.
δικάτο, απεργία, εργατικό δικαίωμα, μορφές οργάνωσης
και εργατικής δημοκρατίας για όλους τους εργαζόμενους. Ε, το λοιπόν, ό,τι και να είναι τ’ άστρα,
Θέλουμε ταξικά ανασυγκροτημένα συνδικάτα που να
ενώνουν τους εργαζόμενους-εκπαιδευτικούς στην αποφα-
εγώ τη γλώσσα μου τους βγάζω.»
σιστική διεκδίκηση των δικαιωμάτων και αναγκών τους, Ναζίμ Χικμέτ
με πρώτο στόχο τη ριζική βελτίωση - αλλαγή της θέσης
των εργαζομένων. Με πολιτική ανεξαρτησία από τον ταξι-
κό αντίπαλο και τους μηχανισμούς του (κυβέρνηση, αστι- Γενάρης 2019. Το εκπαιδευτικό κίνημα αυθαδία-
κά κόμματα, δικαιοσύνη, ΕΕ και οργανισμοί, κ.λπ.), από σε. Χιλιάδες εκπαιδευτικοί, αναπληρωτές και μόνιμοι,
τα ιδεολογήματα των ενιαίων, «εθνικών» ή διαταξικών φοιτητές και μαθητές, εργαζόμενοι του ιδιωτικού και
συμφερόντων, από τη λογική της διαχείρισης, του κυβερ- δημόσιου τομέα, όλες οι γενιές συναντήθηκαν στους
νητισμού, του «τίποτε δε γίνεται». δρόμους, έκαναν μαζικές συνελεύσεις και οργάνωσαν
Η πορεία προς τα εκπαιδευτικά συνέδρια είναι ένα στιγ- βήμα-βήμα το δεκαήμερο που συγκλόνισε τόσο την
μιότυπο αυτής της πορείας που πρέπει να φωτιστεί από
εκπαίδευση όσο και την υπόλοιπη κοινωνία.
την παραπάνω αναγκαία συζήτηση.
Αυθαδιάσαμε ζητώντας μόνιμη και σταθερή δου-
Η καταστροφική λογική της συναίνεσης με τον ευρωπα-
λειά, μέσα σε μια κανονικότητα με θάλασσα ανεργίας,
ϊσμό, την ανταγωνιστικότητα και την ανάπτυξη, την αξιο-
επιβίωση με ψίχουλα στις ουρές επιδομάτων (2 στους
λόγηση, την ανταποδοτικότητα και τις ιδιωτικοποιήσεις, η
ekπαιδευTIKO KINHMA

3 πολίτες αδυνατούν να καλύψουν τα βασικά τους

τακτική του παζαρέματος με τις κυβερνήσεις και της υπό-
κλισης στη λογική των «αναγκαίων θυσιών», η γραμμή
της κομματικής στοίχισης, η υποταγή στον διαδρομισμό
στα υπουργεία και η αναποτελεσματική λογική της «εξαί-
ρεσης» του ενός ή του άλλου κλάδου από αντιδραστικά
μέτρα που έχει ο κυρίαρχος υποταγμένος συνδικαλισμός,
οδήγησαν τους εργαζόμενους από την μια απώλεια στην
άλλη.
Αντίθετα, οι μεγαλύτερες κατακτήσεις και η βελτίωση
της θέσης του κόσμου της δουλειάς και της εκπαίδευσης
ήταν αποτέλεσμα μεγάλων αναμετρήσεων και κινημάτων
που είχαν στις σημαίες τους τα καθολικά ταξικά συμφέρο-
ντα και τις ανάγκες, που διεκδίκησαν το «όλο» και όχι τα
ψίχουλα. Σε πολύ δύσκολες και μαύρες εποχές…
έξοδα, γράφει σε μια πρόσφατη έρευνά του ο ΙΟΒΕ)
και απάγκιο χιλιάδων νέων στα προγράμματα μερικής
απασχόλησης των 400 και 500 ευρώ.
Απαιτήσαμε μονιμοποίηση όλων των ελαστικά ερ-
γαζόμενων τώρα, μέσα στους πανηγυρισμούς και τη
μεγαλοψυχία των κυβερνητικών ιθυνόντων που μοι-
ράζουν φιλανθρωπία και αντίδωρα, συσσίτια και κα-
τανόηση, επιστρέφοντας το ένα από τα χίλια που μας
έχουν κλέψει χάριν της δικτατορίας των αιματηρών
πλεονασμάτων και του δημοσιονομικού και εκπαιδευ-
τικού σφαγείου της ΕΕ και του ΟΟΣΑ.
Διεκδικήσαμε να αναγνωρίζεται από το κράτος η
δουλειά μας τόσων χρόνων, όταν η εργατική γενοκτο-

38 σελιδοδεικτησ
νία συνεχίζεται στο όνομα της ανάπτυξης κάθε λογής
Λάτσηδων, Βαρδινογιάννηδων και λοιπών που εκ-
προσωπούν στα διεθνή λόμπυ τη χώρα, την ώρα που η
επισφάλεια, η ανακύκλωση μεταξύ εργασίας-ανεργίας
αποτελεί προαπαιτούμενο του ΣΕΒ και κάθε εργοδότη
για το ξεπέρασμα της κρίσης του καπιταλισμού.
Αμφισβητήσαμε όσους μιλούν για «αριστεία»,
«ανταγωνισμό», «προσόντα», «εξειδίκευση» και «κα-
τάρτιση δια βίου», προτάσσοντας το πτυχίο και τα ερ-
γασιακά δικαιώματα που απορρέουν από αυτό, όταν
όλοι πιπίλιζαν σαν καραμέλα που υπνωτίζει το χιλιο-
ειπωμένο «Δεν βλέπεις γύρω σου πόσοι πιο προσο-
ντούχοι από σένα υπάρχουν; Λίγες είναι οι θέσεις δικέ
μου. Δεν θέλεις να τις πάρουν οι καλύτεροι;»
Αναπτύξαμε μαζικές, μαχητικές κινητοποιήσεις
που δεν λιβάνιζαν τα ψίχουλα αλλά ζήτησαν το καρβέ-
λι, ξεπερνώντας τα διλλήματα που τέθηκαν εκείνη την
περίοδο από την ψήφο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση
μέχρι το εθνικό φιλότιμο, καθώς βοούσαν τα ΜΜΕ
για το διακύβευμα των ιερών και οσίων «της μίας και
ελληνικής Μακεδονίας» ή της Β. Ηπείρου.
Συγκρουστήκαμε και επιδιώξαμε να αντιστρέψου-
με -στον βαθμό που μας αντιστοιχούσε- τον ρόλο του
επαίτη που επιφυλάσσει στο εργατικό κίνημα και ειδι-
κά στους νέους, ελαστικά εργαζόμενους το νέο αστι-
κό διπολικό σκηνικό: Από τη μια, μιας κορδωμένης
αυτάρεσκα, κυβερνώσας «αριστεράς» των ψίχουλων
για τους εργαζόμενους και τις χοντρές μπίζνες για το
κεφάλαιο, που όχι μόνο συνεχίζει αλλά και βαθαίνει
την εφαρμογή μιας αντεργατικής, ευρώδουλης και
αμερικανόδουλης μνημονιακής πολιτικής, ποντάρο-
ντας στην έλλειψη προσδοκιών αλλά και στο φόβο.
Και από την άλλη μιας δεξιάς – ακροδεξιάς που βά-
ζει τέλος στην εποχή του «δεν υπάρχει εναλλακτική»
παρουσιάζοντας επιθετικά ως εναλλακτική την αντι-
δραστική εξέλιξη του καπιταλισμού της εποχής μας,
τις πολιτικές ΕΕ και ΟΟΣΑ με τη συντριβή όλων των
κοινωνικών κατακτήσεων και πολιτικών συμβάσεων
που ήταν απότοκα της ταξικής πάλης σε προηγούμενα
στάδιά του.
Μέσα στο σκηνικό των δύο πόλων της αντεργατι-
κής απάντησης που η ύπαρξη του ενός νομιμοποιεί την
ύπαρξη του άλλου ο ΣΥΡΙΖΑ ψήφισε τον νόμο για το
προσοντολόγιο της αλληλοσφαγής και των απολύσε-
ων για μια θέση ελαστικής εργασίας, ποντάροντας στις
προσδοκίες χιλιάδων αδιόριστων και άνεργων εκπαι-
δευτικών για πενιχρά υποσχόμενους διορισμούς. Και
στην άλλη πλευρά του ίδιου νομίσματος, η ΝΔ σε συμ-
φωνία και με το ΚΙΝΑΛ, ήρθαν να επιβεβαιώσουν τις
μόνιμες απολύσεις, διεκδικώντας στο μακελειό των
εργαζόμενων και των δικαιωμάτων τους, να προστε-
θούν κι άλλα προσόντα καθώς και γραπτός διαγωνι-
σμός ΑΣΕΠ!
ekπαιδευTIKO KINHMA
Ο Γενάρης των εκπαιδευτικών κόντρα και στις
επιδιώξεις των πλειοψηφιών των ομοσπονδιών
Αυτός ο αγώνας αναπτύχθηκε παρά το γεγονός ότι οι
συνδικαλιστικές δυνάμεις ΔΑΚΕ-ΣΥΝΕΚ/ΕΡΑ/ΑΕΚΚΕ-
ΠΕΚ/ΔΗΣΥ σε ΔΟΕ και ΟΛΜΕ αντίστοιχα, είχαν φρο-
ντίσει να δώσουν πολιτικό χρόνο στην κυβέρνηση και
να της αφήσουν ανοικτό τον δρόμο για εύκολη επέλαση.
Από τη μια δια της υπογράμμισης της αναποτελε-
σματικότητας, της ανημπόριας και του ανέφικτου των
αιτημάτων που κινούνται εκτός των πλαισίων άσκη-
σης της κυβερνητικής πολιτικής, είτε της τωρινής του
ΣΥΡΙΖΑ, είτε μιας επόμενης γύρω από τη ΝΔ. Με την
υπογράμμιση της υποταγής στον ρεαλισμό του εφικτού,
ANOIΞΗ 2019 39
 των «προτάσεων» και του «αναγκαίου διαλόγου» με
εκείνα τα αιτήματα που θα μπορούν να είναι διαχειρί-
σιμα και ενσωματώσιμα. Πρόκειται για μια διαδικασία
που ξεκίνησε από τον Ν. Φίλη, με τη νομική συζήτηση
περί κριτηρίων και ικανοποίησης της απόφασης του
ΣΤΕ που εκφράστηκε κατά κύριο λόγο στην ΟΛΜΕ,
αλλά και με θολά αιτήματα που άφηναν ανοιχτή τη
συζήτηση περί «καλών και δικαιότερων» κριτηρίων
με την απόφαση της 87ης ΓΣ της ΔΟΕ για «κυρίαρχο
κριτήριο –μεταξύ άλλων, προσθέτουμε εμείς– την
προϋπηρεσία», και έφτασε μέχρι τον Κ. Γαβρόγλου,
επιτρέποντάς του να φέρει το νομοσχέδιο αιφνιδιαστι-
κά πριν τα Χριστούγεννα χωρίς την επιδίωξη από ΔΟΕ
και ΟΛΜΕ στοιχειώδους προετοιμασίας του κλάδου
να δώσει τη μάχη.
Από την άλλη πριμοδοτήθηκε η δημιουργία και η
δράση ομάδων συμφερόντων των αναπληρωτών εκ-
παιδευτικών και ενισχύθηκε η τακτική του «διαίρει
και βασίλευε», την ίδια στιγμή που αυτές χρησιμο-
ποιούνται από τις εν λόγω δυνάμεις σαν άλλοθι της
ekπαιδευTIKO KINHMA
στάσης τους.
Κι όχι μόνο αυτό! Χρόνια τώρα οι συγκεκριμένες
δυνάμεις με την πλήρη αποδοχή του πλαισίου κυβερ-
νήσεων-ΕΕ-ΟΟΣΑ και στην πολιτική κατεύθυνση των
αντιεκπαιδευτικών, αντεργατικών μέτρων αλλά και
της πολιτικής της περίφημης «κοινωνικής συνοχής»
και του «κοινωνικού εταιρισμού», πάσχισαν και πα-
σχίζουν να καταστήσουν το συνδικαλιστικό κίνημα
αξιόπιστο θεσμικό τους εταίρο. Τέτοιο δηλαδή που
αποστειρώνει τις συναντήσεις του με τους υπουργούς
από την κινηματική έστω διαμαρτυρία.
Ο αγώνας του Γενάρη ξετυλίχτηκε παρά και σε κό-
ντρα με αυτά τα σημάδια κρίσης και εκφυλισμού του
συνδικαλιστικού κινήματος. Άντλησε καύσιμα από την
40 σελιδοδεικτησ
κίνηση των ΕΛΜΕ και των Συλλόγων ΠΕ, την ακρι-
βή συνεισφορά του Συντονιστικού Αναπληρωτών και
Αδιόριστων Εκπαιδευτικών και των φοιτητών, τη λο-
γική του κέντρου αγώνα όλων αυτών στην κατειλημ-
μένη Πρυτανεία. Εφοδιασμένος με μια λογική τέτοια
κατόρθωσε να αξιοποιήσει την κυβερνητική αρρυθμία
της στιγμής και να χρησιμοποιήσει τον χρόνο που του
δόθηκε για να συγκροτήσει πολύ γρήγορα ένα μαχητι-
κό, αποφασιστικό μπλοκ.
Σε όλη αυτήν τη διαδικασία οι Παρεμβάσεις έπαι-
ξαν πρωταγωνιστικό ρόλο. Έδωσαν όλες τους τις δυ-
νάμεις στην ενίσχυση του αγώνα που αναπτυσσόταν,
με σταθερή και καθοριστική εμπλοκή σε κάθε στιγμή
αυτής της μάχης, συμβάλλοντας ουσιαστικά στην πο-
λιτική συζήτηση και την υλοποίηση των αποφάσεων.
Από την άλλη το ΠΑΜΕ αμήχανα ανέπτυξε αντανα-
κλαστικά χαρακτηριστικά περιχαράκωσης του χώρου
του, όταν συνειδητοποίησε τη δυναμική των κινητο-
ποιήσεων, αποδεικνύοντας την τραγική ανεπάρκεια
της λογικής του, με συγκεντρώσεις δίπλα στις ΔΟΕ και
ΟΛΜΕ, μακριά από την κατειλημμένη Πρυτανεία.
Τελικά κατάφερε το εκπαιδευτικό κίνημα να ξεπε-
ράσει τα φαινόμενα κρίσης του συνδικαλιστικού κι-
νήματος; Κινητοποιήθηκε μαζικά όλος ο κόσμος της
εκπαίδευσης σε Α/θμια και Β/θμια; Συμμετείχαν μαζι-
κά τόσο οι αναπληρωτές όσο και οι μόνιμοι; Τα επιτα-
κτικά ερωτήματα συνεχίζονται. Πώς θα μπορούσαμε,
όμως, να έχουμε έστω και αυτές τις κολοβές απεργίες
χωρίς ΔΟΕ-ΟΛΜΕ;
Όλα αυτά τα ερωτήματα αναδεικνύουν την κρίση
του συνδικαλιστικού και ευρύτερα του εργατικού κι-
νήματος. Η λύση βρίσκεται σίγουρα στην ανεξαρτησία
από την αστική πολιτική και τον υποταγμένο συνδι-
καλισμό, ωστόσο οφείλουμε να αναζητήσουμε τον
δρόμο που αυτά υλοποιούνται και να τολμήσουμε να
απαντήσουμε. Κι αυτό θα γίνει όπως τον Γενάρη! Να
μην βλέπουμε μόνο ανθρώπους που πάσχουν ή γίνο-
νται αντικείμενο εξαπάτησης ή αισχρής ψηφοθηρίας,
και τον εχθρό ανίκητο να μας υποβάλλει. Οφείλουμε
να εστιάσουμε το βλέμμα μας στους ανθρώπους, τα
ρεύματα που στέκονται όρθια και αντιστέκονται. Γιατί
η ταξική πάλη με ορατό ή μη τρόπο είναι πάντα παρού-
σα. Αλλά πρέπει κανείς να στρέφει τη ματιά του προς
τα εκεί κι όχι να πλανιέται μόνο στο αχανές τοπίο των
ηττημένων. Και να το κάνει αυτό διεκδικώντας ενεργό
ρόλο και σκοπό κι όχι από τη θέση του παρατηρητή,
του μισότυφλου ή βαρήκοου καταγραφέα.
Για να μπορούμε να δώσουμε κάθε μάχη με καθα-
ρό αντίπαλο τους κυβέρνηση-ΕΕ-ΟΟΣΑ-ΣΕΒ, με ένα
ταξικά ανασυγκροτημένο κίνημα που θα έχει διαφο-
ρετικούς συσχετισμούς σε όλες τις διαδικασίες του και
τα όργανά του.
Αγώνας μέχρι τέλους κι όχι μια διαμαρτυρία
Το εκπαιδευτικό και εργατικό κίνημα μετά το ξέσπασμα
της κρίσης ενσωμάτωσε με κυρίαρχη ευθύνη των δυ-
νάμεων του αστικοποιημένου, γραφειοκρατικού, εργο-
δοτικού συνδικαλισμού, με τη μέγιστη συνεισφορά των
δυνάμεων του ΣΥΡΙΖΑ σε αυτό, αλλά και του ΠΑΜΕ
από άλλη σκοπιά, έναν και μοναδικό δρόμο, αυτόν της
διαμαρτυρίας χωρίς προοπτική. Αλήθεια, ποια κοινή
λογική ορίζει ότι μπορεί ένας κόσμος να απεργεί σε
συνθήκες κρίσης και δύσκολης επιβίωσης, μόνο για
να διαμαρτυρηθεί; Και πόσες φορές θα το κάνει αυτό;
Και πώς από την άλλη μπορεί να προκριθεί ένας άλλου
τύπου αγώνας, αποφασιστικός, συγκρουσιακός και με
απαίτηση υποχώρησης της κυβέρνησης και νίκης, ιδίως
τώρα που και αυτό υπονομεύεται, μέχρι την οριστική
διάλυση των σωματείων και την οριστική ήττα του κι-
νήματος και στο Δημόσιο όπως φωνάζει και οδηγεί η
ασκήμια της ΓΣΕΕ;
Αν κάτι ξεχωρίζει το κίνημα του Γενάρη και μας
καλεί να το μελετήσουμε και να ακουμπήσουμε κάθε
πλευρά του πολύμορφου αγώνα που αναπτύχθηκε εί-
ναι ότι, παρόλο που μεθοδεύτηκε να είναι πάλι μια
διαμαρτυρία την ημέρα ψήφισης του νομοσχεδίου,
τελικά τα πράγματα κύλησαν αλλιώς! Το νεύρο του
μαχόμενου κόσμου επέβαλε το κεντρικό αίτημα: το
νομοσχέδιο αυτό να μην περάσει, να αποσυρθεί! Είχε
τη μνήμη των εξεταστικών του 1998 και την οργή των
νέων εργαζόμενων της μισής δουλειάς – μισής ζωής.
Κι αυτό το νοηματοδότησε αλλιώς. Με ζωντανές δι-
αδικασίες, πραγματικής κινηματικής δημοκρατίας, οι
εργαζόμενοι μπόρεσαν να αποκτήσουν πυκνή πολιτική
εμπειρία και αυτοπεποίθηση ότι οι αγώνες τους μπο-
ρούν να οργανώνονται από αυτούς και να προσδο-
κούν να νικήσουν!
Η ανάγκη ανάσας δημοκρατίας–ελευθερίας και
η προσπάθεια κατάλυσής της
Τα γεγονότα του Γενάρη φωτίζουν και τις δύο όψεις.
Και της θέσης της και της άρνησής της. Θέση μέσα στο
πολύβουο ανθρωπομάνι της Πρυτανείας, των συνελεύ-
σεών της και των δραστηριοτήτων της. Οι διαδικασίες
εκείνων των ημερών έκαναν πολλούς νέους συναδέλ-
φους μας να μιλούν για ανοιξιάτικο Γενάρη στην καρδιά
του Χειμώνα. Ωστόσο ο ίδιος πολλές φορές κόσμος δεν
κατάφερε να ξεπεράσει τις αντιφάσεις και τις αδυναμίες
του. Αντιφάσεις που εκδηλώθηκαν κυρίως στις άμα-
ζες συνελεύσεις στα σωματεία που δεν κατόρθωσαν να
σπάσουν την εικόνα της κούρασης, της απογοήτευσης
και της απαξίωσης των διαδικασιών. Αποτελεί στοίχη-
μα αν θα μπορέσουμε να κάνουμε το δυναμικό αυτό
τροφοδότη των συνολικότερων διαδικασιών του κινή-
ματος.
Κι από την άλλη, την ώρα που η κυβέρνηση προ-
σπάθησε να αιφνιδιάσει, με τα σχολεία κλειστά, και
κατέστειλε με την ίδια ευκολία που καταδίκασε την
καταστολή, την ίδια στιγμή το μακρύ της χέρι μέσα
στο συνδικαλιστικό κίνημα, όχι μόνο δεν συγκάλεσε
ΓΣ αλλά ούτε και ΔΣ, κάτω από τον φόβο της όποιας
πίεσης θα μπορούσε να δεχθεί. Στον δικό τους ρόλο
τα ΜΜΕ, με την ΕΡΤ θρηνούσα που η «εισβολή» των
εκπαιδευτικών διέκοψε για λίγο την πλήρη κατοχή της
από τα κυβερνητικά παπαγαλάκια του Υπουργείου!
Και οι δύο όψεις αναδεικνύουν την ανάγκη των
ανθρώπων για ελευθερία και συλλογικότητα που με-
ekπαιδευTIKO KINHMA
ρικές φορές τόσο έχει αλλοιώσει η εξουσία, που την
ξεχνάμε κι εμείς οι ίδιοι. Όπως επίσης δείχνουν τι ενο-
χλεί την εξουσία, τι την απειλεί και πώς τότε αποκαλύ-
πτει το πρόσωπό της.
Το σίγουρο λοιπόν είναι ότι υπάρχουν πολλά ερω-
τήματα που ξανατίθενται με αφορμή το κίνημα του
Γενάρη. Και η συζήτηση και η απόπειρα απαντήσεων
επείγει.
Αξίζει, έχει πολλά να μας δώσει η απόφαση να
αναμετρηθούμε θαρρετά με αυτά.
Για να πάρουμε λίγο από το νερό των αγώνων του
Γενάρη, για να σταθούμε στο παρόν και να ξεδιψάσου-
με το μέλλον.
ANOIΞΗ 2019 41
 Οι μαθητές υψώνουν το ανάστημά τους
στον εθνικισμό και φασισμό
Z Εύα Καλούση, Κώστας Καλαμπόκας, μέλη του Ανυπόταχτου Μαθητή

Η φετινή χρονιά ξεκίνησε με «καλούς οιωνούς», αλλά και πολλές απαιτήσεις

για το μαθητικό κίνημα. Σύμφωνα με τις εξαγγελίες του Υπουργείου Παιδείας,
η φετινή χρονιά επρόκειτο να είναι η χρονιά ψήφισης του («αναπτυξιακού» κατά
ΣΥΡΙΖΑ και ΕΕ) νομοσχεδίου για το «Νέο Λύκειο», αλλά και άλλων νομοσχεδίων,
σχετικών με τις επιδιωκόμενες εκ μέρους του εγχώριου και του διεθνούς κεφαλαίου
αλλαγές στον χώρο της εκπαίδευσης. Έτσι, παράλληλα με το Νέο Λύκειο,
ο Υπουργός φρόντισε να καταθέσει προς ψήφιση κι άλλα τέτοια «αναπτυξιακά»
νομοσχέδια σχετικά τόσο με την επιθετική εισβολή των επιχειρήσεων στα ΑΕΙ, όσο
και με τις μειώσεις των διορισμών των εκπαιδευτικών σε δημόσια εκπαιδευτικά
ιδρύματα. Ποια «ανάπτυξη», όμως, ευαγγελίζεται το Υπουργείο Παιδείας;

«φτωχοποίηση και αποκλεισμός» για μαθητές, φοι-

τητές και εκπαιδευτικούς. Φυσικά, απέναντι σε όλα
αυτά δεν θα μπορούσαμε να μείνουμε αδρανείς.
Από τους πρώτους κιόλας μήνες, οι μαθητές, με
μαζικές κινητοποιήσεις, έδειξαν στον Υπουργό και
το επιτελείο του ότι δεν υποτάσσονται, αλλά αγωνί-
ζονται. Η ίδια η φύση των κινητοποιήσεων αυτών,
η μαχητική συνθηματολογία και η συγκρουσιακή
και ανατρεπτική λογική των μαθητών κατάφερε να
οικοδομήσει ένα αγωνιστικό κλίμα εντός των σχο-
λείων και να λειτουργήσει ως προπομπός των κινη-
ματικών διαδικασιών που ακολούθησαν.
Κινηματικές διαδικασίες που απέκτησαν πανεκ-
παιδευτικά χαρακτηριστικά και κατάφεραν να συνε-
νώσουν τον κόσμο της εκπαίδευσης, προσδίδοντας
έτσι στο πανεκπαιδευτικο κίνημα μια νέα δυναμική
και έναν «αυξημένο βαθμό επικινδυνότητας» για τα

Α
πό την πλήρη φροντιστηριοποίηση και την
καταπάτηση των μορφωτικών δικαιωμάτων
των μαθητών με το Νέο Λύκειο, μέχρι τις
ιδιωτικοποιήσεις και τα προσοντολόγια, οι αλλα-
γές στον χώρο της εκπαίδευσης βροντοφωνάζουν
«ανάπτυξη» για τα συμφέροντα του κεφαλαίου,
σχέδια Κυβέρνησης-ΕΕ. Ένα μαζικό πανεκπαιδευτι-
κό κίνημα, το οποίο κατάφερε όχι μόνο να φτάσει
στο γραφείο του Υπουργού, αλλά και να κλιμακώ-
σει τον δίκαιο αγώνα του με τις μαζικές κινητοποι-
ήσεις των αδιόριστων εκπαιδευτικών στο κέντρο
της Αθήνας και σε άλλες πόλεις, οι οποίες, παρά

42 σελιδοδεικτησ
την καταστολή που γνώρισαν, κατάφεραν να αποτυ-
πώσουν την έντονη αγωνιστική διάθεση μαθητών,
φοιτητών και εκπαιδευτικών.
Εκτός όμως από τα παραπάνω, το μαθητικό κίνη-
μα κλήθηκε και κατάφερε τελικά να σταθεί εμπόδιο
στην προσπάθεια της εθνικιστικής και φασιστικής
ρητορείας να εισβάλουν στον κοινωνικό χώρο των
μαθητών. Ως μαθητές πυκνώσαμε τις γραμμές του
αντιφασιστικού νεολαιίστικου κινήματος, το οποίο
έκανε και πάλι αισθητή την παρουσία του τον φετινό
Νοέμβρη και οι εμπειρίες που αποκομίσαμε, αλλά
και τα συμπεράσματα που αντλήσαμε και από αυτήν
την έκφραση ενός υπαρκτού κοινωνικού πολέμου,
που ακόμη συνεχίζεται, είναι σημαντικά και αξίζει
να αναφερθούν. Ας πάρουμε λοιπόν τα πράγματα
από την αρχή.
Γύρω στα μέσα του Νοέμβρη έκανε την εμφάνισή
της πανελλαδικά μια συντεταγμένη κίνηση από διά-
φορες φασιστικές ομάδες, οι οποίες, με αφορμή τον
θάνατο του εθνικιστή και μέλους παραστρατιωτικής
οργάνωσης Κωνσταντίνου Κατσίφα, αλλά και το
γενικότερο κλίμα έξαρσης του Μακεδονικού ζητή-
ματος εξαιτίας της Συμφωνίας των Πρεσπών, προ-
με την πλειοψηφία των μαθητών πανελλαδικά, η
οποία συγκρότησε έναν δεύτερο πόλο, εκείνο των
αντιφασιστικών αντανακλαστικών του μαθητικού
κινήματος, το οποίο στάθηκε εμπόδιο στην έλευση
του φασισμού στα σχολεία και στις γειτονιές, όπου
ζει, εργάζεται και δραστηριοποιείται η νεολαία.
Οι αγωνιστές μαθητές προχώρησαν σε αντιφασι-
στικές καταλήψεις σχολείων, τοπικούς ακτιβισμούς
και συλλογικές δράσεις την ίδια μέρα, στην οποία
ήταν προγραμματισμένες οι εθνικιστικές «φιέστες»
των φασιστικών ομάδων και των μαθητών που,
είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω συνειδητής αντιδραστι-
κοποίησης, κατάφεραν οι εθνικιστές να συσπειρώ-
σουν γύρω τους.
Οι αγωνιστές μαθητές
προχώρησαν σε αντιφασιστικές
καταλήψεις σχολείων, τοπικούς
ακτιβισμούς και συλλογικές δράσεις

ekπαιδευTIKO KINHMA
σπάθησαν να οργανώσουν καταλήψεις με ανάλογο
περιεχόμενο, καλώντας σε πανελλαδική ημέρα
εθνικιστικών καταλήψεων στα σχολεία στις 29 Νο-
την ίδια μέρα, στην οποία ήταν
έμβρη. Φυσικά, το γεγονός ότι αυτές οι καταλήψεις προγραμματισμένες οι εθνικιστικές
οργανώθηκαν λίγο μετά τις πρώτες κινητοποιήσεις
των μαθητών απέναντι στο Νέο Λύκειο δεν είναι «φιέστες» των φασιστικών ομάδων
καθόλου τυχαίο, αφού διαχρονικά ο φασισμός έχει
λειτουργήσει ως η εμπροσθοφυλακή του συστήμα-
και των μαθητών που, είτε λόγω
τος, άλλοτε δείχνοντας το πραγματικό και αντιδρα- άγνοιας είτε λόγω συνειδητής
στικό του πρόσωπο και άλλοτε προσπαθώντας να
αποπροσανατολίσει το μαζικό λαϊκό κίνημα, όπως αντιδραστικοποίησης, κατάφεραν να
έγινε και στην συγκεκριμένη συγκυρία.
Μέσω αυτών των διαδικασιών οι διάφορες φασι-
συσπειρώσουν γύρω τους.
στικές ομάδες, συμπεριλαμβανομένης και της Χρυ-
σής Αυγής, προσπάθησαν να προχωρήσουν σε μια
ποιοτική τομή, καλώντας ακόμη και σε μαθητικό
εθνικιστικό συλλαλητήριο στο κέντρο της Αθήνας.
Μια τέτοια εξέλιξη οδήγησε αναπόφευκτα ώστε η
μάχη ενάντια στον φασισμό και τον εθνικισμό να
αντιμετωπιστεί ως σοβαρό πολιτικό ζήτημα πρώ-
της γραμμής. Αμέσως μετά την γνωστοποίηση των
επιδιώξεων των συγκεκριμένων εθνικιστικών μορ-
φωμάτων, άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους
κάποιες, άλλοτε αυθόρμητες κι άλλοτε συνειδητές,
αντιδράσεις εκ μέρους των μαθητών.
Με αυτόν τον τρόπο, σε διάστημα μόλις τεσσάρων
ημερών, δημιουργήθηκε ένα κλίμα πόλωσης μέσα
στα σχολεία. Ο ένας πόλος, εκείνος των σκοταδι-
στικών φληναφημάτων σχετικά με την ελληνικότη-
τα της Μακεδονίας, βρέθηκε γρήγορα αντιμέτωπος

ANOIΞΗ 2019 43

Πέρα ακόμη όμως κι από αυτά, ήταν η μεγάλη
η νίκη που πέτυχε το μαθητικό κίνημα με την ορ-
γάνωση και τον συντονισμό μιας μαζικής μαθητι-
κής αντιφασιστικής κινητοποίησης στο κέντρο της
Αθήνας, στο ίδιο σημείο, την ίδια ώρα και την ίδια
μέρα με το κάλεσμα των φασιστών στο εθνικιστικό
συλλαλητήριο, το οποίο προφανώς και δεν πραγ-
ματοποιήθηκε. Πρέπει, φυσικά, να αναγνωρίσουμε
πως η μάχη αυτή δεν ήταν εύκολη. Μέσα σε ένα
ekπαιδευTIKO KINHMA
περιβάλλον γενικότερης όξυνσης της εθνικιστικής
ρητορείας, αλλά και της πολεμικής απειλής τόσο
στην περιοχή των Βαλκανίων όσο και διεθνώς, οι
μαθητές κλήθηκαν να τα βάλουν με έναν αρκετά
δυνατό αντίπαλο. Και πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι
μια τέτοια εθνικιστική ρητορεία βρίσκει πρόσφορο
έδαφος στα σχολεία όσο υποβιβάζεται το μάθημα
της Ιστορίας (ειδικά της νεότερης) και προωθείται
η στείρα απομνημόνευση στην εκπαιδευτική διαδι-
κασία αντί η όξυνση της κριτικής ικανότητας των
μαθητών. Και μια τέτοια πρακτική ακολουθήθηκε
τόσο από τις κυβερνήσεις ΝΔ-ΠΑΣΟΚ όσο και από
την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ.
44 σελιδοδεικτησ
Παρά, λοιπόν, όλες αυτές τις δυσκολίες το μαθη-
τικό κίνημα κατάφερε όχι μόνο να σταθεί εμπόδιο
στον φασισμό αλλά και να προτάξει τη διεθνιστική
αλληλεγγύη, περνώντας το μήνυμα ότι οι λαοί δεν
έχουν απολύτως τίποτα να χωρίσουν και δεν θα
δεχτούν να πολεμήσουν για τα συμφέροντα του κε-
φαλαίου. Το μαθητικό κίνημα κατάφερε να νοημα-
τοδοτήσει τα πρωτόλεια αντιφασιστικά αντανακλα-
στικά των μαθητών και να εμπλουτίσει τον αγώνα
τους με αντιπολεμικά χαρακτηριστικά, πηγαίνοντας
κόντρα στη «ροή των πραγμάτων».
Όλα αυτά όμως είναι μόνο η αρχή. Η φετινή χρο-
νιά ήταν, είναι και θα είναι χρονιά αγώνων διαρ-
κείας κόντρα στην αντιλαϊκή πολιτική Κυβέρνησης-
ΕΕ και στις καπιταλιστικές αναδιαρθρώσεις στην
εκπαίδευση. Είναι χρονιά ανυποχώρητων αγώνων
ενάντια στον φασισμό και τον εθνικισμό και στην
προσπάθειά τους να ποτίσουν με το δηλητήριό τους
τις γειτονιές και τα σχολεία μας. Είναι χρονιά διε-
θνιστικής αντιπολεμικής πάλης κόντρα στο σύστημα
που θέλει τη νεολαία «κρέας στα κανόνια του» για
να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα του κεφαλαίου.
Χρονιά αγώνα μέχρι τέλους για ένα Ενιαίο Δωρεάν
Δημόσιο 12χρονο Σχολείο στο ύψος των αναγκών
του κάθε μαθητή, για ζωή με αξιοπρέπεια, δικαιώ-
ματα και ελευθερίες. Και σε αυτούς τους αγώνες,
μαθητές, φοιτητές και εκπαιδευτικοί ήμασταν, είμα-
στε και θα είμαστε στην πρώτη γραμμή!
• ΕΚΠ Α ΙΔΕΥΣΗ • Αντιδραστικές αλλαγές
στη Γ΄ Λυκείου
και στο σύστημα εισαγωγής
Προς ένα ταξικό Λύκειο με λιγότερους μαθητές και λιγότερη μόρφωση

Z Άννα Μπαχτή, αιρετός ΠΥΣΔΕ Ανατολικής Αττικής

Λίγο πριν τον Πάσχα, κατά την προσφιλή τακτική όλων των κυβερνήσεων,
το Υπουργείο Παιδείας κατέθεσε προς ψήφιση στη Βουλή το νομοσχέδιο για τις τελευταίες
συνέργειες Πανεπιστημίων - ΤΕΙ και τις αλλαγές στο Λύκειο και το σύστημα πρόσβασης στην
Τριτοβάθμια Εκπαίδευση. Με το νομοσχέδιο αυτό, η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ υλοποιεί μέχρι κεραίας και
χωρίς ουσιώδεις διαφορές τις μέχρι τώρα αντιεκπαιδευτικές εξαγγελίες της. Αποδεικνύεται για
άλλη μια φορά, πως η κυβέρνηση εδώ και δύο περίπου χρόνια επιδίδεται σε έναν προσχηματικό
διάλογο προκειμένου να κερδίσει τη συναίνεση ή την ανοχή του εκπαιδευτικού κόσμου σε μια
αντιδραστική τομή με τη σφραγίδα ΟΟΣΑ, Ε.Ε, κεφαλαίου.
Αν υλοποιηθούν τα σχέδια της κυβέρνησης θα διαμορφωθεί ένα εντελώς
διαφορετικό τοπίο, τόσο στη Δευτεροβάθμια όσο και στη Τριτοβάθμια Εκπαίδευση.

Η
επιχειρηματολογία της κυβέρνησης, πανομοιότυπη με
αυτή των προηγούμενων κυβερνήσεων ΠΑΣΟΚ-Ν.Δ
που επιχείρησαν την αντίστοιχη αντιδραστική μεταρ-
ρύθμιση, εμφανίζει το νομοσχέδιο ως απάντηση στις ση-
μερινές παθογένειες της εκπαίδευσης και την απαξίωση
του Λυκείου. Για να δώσει κύρος και νομιμοποίηση στην
πολιτική της χρησιμοποιεί τα πορίσματα του προσχηματι-
κού «εθνικού διαλόγου» για την Παιδεία, των Πορισμά-
των «Λιάκου» και των «Μορφωτικών Υποθέσεων της
Βουλής» το 2016 επί Υπουργίας Φίλη, υπενθυμίζοντάς
μας πως κάθε αντιδραστική μεταρρύθμιση στην εκπαί-
δευση έχει σαν νομιμοποιητική βάση ανάλογα πορίσματα.
Μέλλον στην Ελλάδα», τις βέλτιστες πρακτικές της Ε.Ε.
Το νομοσχέδιο αυτό είναι αναπόσπαστο μέρος της προ-
ώθησης της μορφωτικής αντεπανάστασης του κεφαλαί-
ου, με στόχο την ιστορική υποβάθμιση των μορφωτικών
δικαιωμάτων της νέας γενιάς, που σε συνδυασμό με την
ιστορική λεηλασία των εργασιακών της δικαιωμάτων
αποτελούν τις δυο πλευρές της ενιαίας στρατηγικής του
κεφαλαίου για την αύξηση της εκμετάλλευσης για να
ξεπεράσει ο καπιταλισμός την κρίση του σε βάρος της
εργατικής τάξης και του λαού και κυρίως σε βάρος των
παιδιών της. Αυτό το σχέδιο υλοποιεί η κυβέρνηση από
το 2015 και σηματοδοτείται από τα παρακάτω: Από την
αντιδραστική ανασυγκρότηση της τεχνικής εκπαίδευσης
ekπαιδευση

ως κατά βάση κατάρτιση και μαθητεία, παροχή φτηνής,

Η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ υλοποιεί τις δεσμεύσεις
της απέναντι σε κεφάλαιο-ΕΕ-ΟΟΣΑ για
αντιδραστική αναδιάρθρωση της εκπαίδευσης
Στην πραγματικότητα, η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ υλοποιεί τις
δεσμεύσεις της από το 3ο Μνημόνιο για εφαρμογή των
νόμων Διαμαντοπούλου, Αρβανιτόπουλου, την έκθεση
του ΟΟΣΑ 2011 και 2018 «Εκπαίδευση για ένα Λαμπρό
ανασφαλούς και ελαστικής εργασίας για τις ανάγκες του
εργοδότη. Τη γενική Παιδεία ως άθροισμα πληροφοριών
και δεξιοτήτων σε ένα πιο φτηνό και εμπορευματοποιη-
μένο σχολείο και τώρα σε ένα Λύκειο που γίνεται διετές,
αφού η Γ΄Λυκείου μετατρέπεται σε ετήσιο προπαρα-
σκευαστικό έτος για εισαγωγή στα Ανώτατα Ιδρύματα.
Και την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση που οι νόμοι Γαβρό-

ANOIΞΗ 2019 45
 γλου (ν. 4485/2017, ν. 4521/2018, ν. 4559/2018, ν.
4589/2018 και ο τωρινός) ολοκληρώνουν την πολιτική
του «ενιαίου χώρου ανώτατης εκπαίδευσης και της πολι-
τικής της Μπολόνια» καθώς οικοδομείται το μοντέλο του
πανεπιστημίου των τριών κύκλων σπουδών. Ο πρώτος
κύκλος περιλαμβάνει τις υποχρηματοδοτούμενες, τετρά-
χρονες βασικές σπουδές ακαδημαϊκής αξίας bachelor.
Οι σπουδές του πρώτου κύκλου είναι υποβαθμισμένες,
χωρίς στέρεο υπόβαθρο γενικής επιστημονικής γνώσης
και βασικής έρευνας και οδηγούν σε απόκτηση πτυχίων
με υποβαθμισμένα επαγγελματικά δικαιώματα. Ο δεύτε-
ρος κύκλος σπουδών αφορά τα μεταπτυχιακά (master)
πλήρως ιδιωτικοποιημένα, με δίδακτρα και χορηγίες. Oι
επιχειρήσεις χρησιμοποιούν πια άμεσα και προς όφελος
των συμφερόντων τους τις υποδομές και το επιστημονικό
προσωπικό του Δημόσιου Πανεπιστήμιου καθορίζοντας
ταυτόχρονα τα περιεχόμενα σπουδών και την έρευνα και
του Διδακτορικού (τρίτος κύκλος). Δεσπόζουσα θέση σε
αυτήν τη Τριτοβάθμια Εκπαίδευση κατέχουν οι ευέλικτες
καταρτίσεις των ΚΕΕ για τους αποφοίτους των ΕΠΑΛ.
Καταργείται μια τάξη από την αναγκαία γενική
εκπαίδευση στο Λύκειο
Το Υπουργείο Παιδείας όχι μόνο καταργεί μία τάξη γε-
νικής Παιδείας και ωθεί τους μαθητές σε επιλογή επαγ-
γέλματος νωρίτερα, αλλά αυτή η κατάργηση συνδέεται
άμεσα με μια σειρά αντιδραστικών αναδιαρθρώσεων
ekπαιδευση
που ήδη έχουν προωθηθεί καθώς και άλλες που προ-
ετοιμάζονται σε όλη τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση.
Στο σχέδιο που ανακοίνωσε το Υπουργείο Παιδείας τον
Σεπτέμβριο του 2018 για το Λύκειο με τίτλο «ριζοσπα-
στικές λύσεις, προσεκτικά βήματα» κάνει σαφές πως
«... επιβάλλεται να γίνει η αρχή από την Γ’ Λυκείου,
αλλά βαθμιαία οι αλλαγές θα επεκταθούν μέχρι και την
Α’ Γυμνασίου...».
46 σελιδοδεικτησ
Σε αυτή την κατεύθυνση στο νομοσχέδιο ορίζεται
πως από το 2020-2021 οι Α ΄και Β΄ Λυκείου θα είναι
αποκλειστικά τάξεις γενικής Παιδείας που θα ολοκλη-
ρώνονται οι εγκύκλιες γνώσεις, χωρίς καμία αναφορά
στο περιεχόμενο των προγραμμάτων σπουδών αυτών
των δύο τάξεων. Οι προτάσεις του ΙΕΠ για τους «κου-
βάδες» επιστημονικών αντικειμένων στο Λύκειο μέσα
από τους οποίους θα επιλέγει ο μαθητής με βάση τα εν-
διαφέροντα του είναι ακόμη σε ισχύ. Ήδη στο Γυμνάσιο
οι μαθητές διδάσκονται αθροιστικά χημεία και βιολο-
γία λιγότερες ώρες (5) από τα θρησκευτικά (6 ώρες).
Επιστημονικά αντικείμενα και συγκροτημένη γνώση
αντικαθίστανται από σκόρπιες πληροφορίες μέσω της
«θεματικής εβδομάδας». Ενώ προετοιμάζεται το έδα-
φος που οι καθηγητές θα αφιερώνουν ώρες για να συ-
μπληρώνουν τις τυποποιημένες φόρμες και τα κριτήρια
της περιγραφικής αξιολόγησης που θα αποτυπώνουν
το «αντικείμενο παιδί» με τεκμήρια και αποδείξεις σε
βάρος του χρόνου της δυνατής ενασχόλησης μαζί του.
Η επιχειρηματολογία ότι στη Γ’ Λυκείου δεν καταρ-
γείται η γενική Παιδεία, αφού με τα 4 εξάωρα μαθήμα-
τα ανά ομάδα προσανατολισμού θα γίνεται εμβάθυνση,
αναστοχασμός και ανάπτυξη κριτικής σκέψης στα συ-
γκεκριμένα μαθήματα ενώ ταυτόχρονα θα καταργηθεί
η μάστιγα των φροντιστηρίων δεν μπορεί να αντέξει
σοβαρής κριτικής. Ακόμη και αν δεχτούμε πως θα γίνει
εμβάθυνση, όπως ισχυρίζεται το Υπουργείο, αυτή αφο-
ρά μόνο τα μαθήματα που οι μαθητές διδάσκονται στην
ομάδα προσανατολισμού. Για παράδειγμα στη Βιολογία
θα εμβαθύνουν μόνο οι μαθητές του 3ου επιστημονικού
πεδίου και όχι το σύνολο της Γ΄ Λυκείου. Επίσης, κάτι
τέτοιο προϋποθέτει άλλο προσανατολισμό συνολικά
της εκπαίδευσης. Προϋποθέτει την απόκτηση βασικών
γνώσεων σε αυτά τα μαθήματα πιο πριν που το σχολείο
αδυνατεί να καλύψει, φέρνοντας πολλές φορές σε από-
γνωση τους εκπαιδευτικούς.
 Οι δυσκολίες και τα μαθησιακά κενά που δημιουρ-
γούνται σε ένα μεγάλο κομμάτι μαθητών λόγω των
άνισων ταξικών αποσκευών με τις οποίες προσέρχε-
ται στην εκπαίδευση, δεν αντισταθμίζονται με κάποιας
μορφής ενδοσχολική στήριξη. Είτε γιατί αυξήθηκαν οι
μαθητές στην τάξη, είτε γιατί λείπουν καθηγητές από
την αρχή της χρονιάς, είτε γιατί τα εργαστήρια υπολει-
τουργούν και τα βιβλία δεν αρκούν. Είτε γιατί όλες οι
αντισταθμιστικές δομές υπολειτούργησαν ή διακόπη-
καν την τελευταία οκταετία. Η ίδια εμπειρία της τάξης
δείχνει πως το περιεχόμενο μιας διαδικασίας υποβάλ-
λεται σε μεγάλο βαθμό από τον τελικό της στόχο.
Η Γ’ Λυκείου αφού συνδέεται με το «άξιο» εξεταστικά
απολυτήριο και την εισαγωγή στην τριτοβάθμια εκπαί-
δευση, θα μετατρέπεται ακόμη περισσότερο σε εκμάθηση
τεχνικών και σε επικέντρωση στις «χρήσιμες γνώσεις»
που εξασφαλίζουν την επιτυχία στις εξετάσεις. Η αυξη-
μένη ύλη των μαθημάτων, η έλλειψη εποπτικών μέσων,
καθώς και ο αριθμός των μαθητών στην τάξη αποτελούν
επιπλέον εμπόδια στην εμβάθυνση, την κριτική σκέψη
και τη διανοητική εμπλοκή του μαθητή. Επιπρόσθετα,
δεν υπάρχει περίπτωση να μειωθούν τα φροντιστήρια
όσο οι θέσεις που προσφέρονται στην Τριτοβάθμια Εκ-
παίδευση είναι περιορισμένες και τα παιδιά ανταγωνί-
ζονται ποιος θα περάσει τον άλλο. Για αυτόν ακριβώς
τον λόγο κάνουν φροντιστήρια ακόμα και οι μαθητές των
επιφανέστερων ιδιωτικών σχολείων. Όταν τώρα δίπλα
στις πανελλαδικές, προστεθούν και οι εξωτερικές «αδι-
άβλητες» εξετάσεις για το απολυτήριο, καταλαβαίνει κά-
ποιος ότι η προσφυγή στα φροντιστήρια θα αυξηθεί και
μάλιστα θα συμπαρασύρει όχι μόνο τη Γ΄ και τη Β΄ Λυ-
κείου, όπως συμβαίνει τώρα, αλλά και την Α΄ Λυκείου.
Νέοι εξεταστικοί φραγμοί για την απόκτηση
του απολυτηρίου
Οι εξαγγελίες της κυβέρνησης για το νέο τρόπο απόκτη-
σης του απολυτήριου με αύξηση της δυσκολίας για την
απόκτηση του, που περιγράφονται στο νομοσχέδιο και
θα οριστικοποιηθούν με Υ.Α. αμέσως μετά την ψήφιση
του νόμου, καθώς και η ταξική κατηγοριοποίηση των μα-
θητών σε αυτούς που δε θα συμπληρώσουν το Α μηχα-
νογραφικό στο τέλος της Β΄ Λυκείου, σε αυτούς που θα
επιλέξουν ένα ΤΕΠ που θα εισαχθούν με το απολυτήριο
και σε αυτούς που θα δώσουν πανελλαδικές εξετάσεις
διεκδικώντας την εισαγωγή στις «πρωτοκλασάτες» σχο-
λές των ΑΕΙ, θα οδηγήσει να φοιτούν στο Γενικό Λύκειο
όλο και λιγότερα παιδιά από τα φτωχά, λαϊκά στρώματα.
Η αυξημένη ύλη στα μαθήματα των ομάδων προσανατο-
λισμού, οι απολυτήριες εξετάσεις σε ομάδες σχολείων
με εξωτερικά θέματα και εξωτερικούς διορθωτές για το
40% της βαθμολογίας και βάση το 9,5, διαμορφώνουν
το αναγκαίο πλαίσιο για να οδηγήσουν χιλιάδες μαθητών
στην πρόωρη έξωση από το γενικό Λύκειο υλοποιώντας
τις αντιδραστικές κατευθύνσεις Ε.Ε, ΟΟΣΑ κεφαλαίου.
Η πρόσφατη μελέτη του ΙΟΒΕ, Ιούλιος 2018, για την εκ-
παίδευση και την αγορά εργασίας θεωρεί διαχρονική δι-
αρθρωτική αδυναμία της εκπαίδευσης το ότι η πλειονό-
τητα των μαθητών μετά το Γυμνάσιο επιλέγει τη Γενική κι
όχι την Τεχνική Εκπαίδευση καθώς και το ότι η Τεχνική
Εκπαίδευση δε συνδέεται με τις ανάγκες των επιχειρή-
σεων σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο. Και ανάμεσα
στις προτάσεις πολιτικής βρίσκεται και η μείωση των ει-
σακτέων από το 60% της ηλικιακής ομάδας που είναι
σήμερα στο 40-50%.Ο ίδιος ο Γαβρόγλου, μέμφεται τη
Ν.Δ και το ΠΑΣΟΚ πως δυσφήμησαν την Τράπεζα Θε-
μάτων, αφού σύμφωνα με τα στοιχεία της ΟΛΜΕ, στην
πρώτη εφαρμογή ο αριθμός μετεξεταστέων αυξήθηκε
από 4,2 σε 23% και παρά τις ρυθμίσεις του Υπουργείου,
παρέμεινε στο 16% (περίπου 14.000 παιδιά). Πολύ σύ-
ντομα, αφού το απολυτήριο θα «μετράει» για την είσοδο
στα ΑΕΙ, στο όνομα της αξιοκρατίας και της «ισότητας»
θα μπει το θέμα ίδιων θεμάτων πανελλαδικά καθώς και
η μη μέτρηση των βαθμών του σχολείου. Ν.Δ και ΚΙΝΑΛ
πιέζουν ήδη την κυβέρνηση σε αυτή την κατεύθυνση και
απαιτούν επαναφορά της Τράπεζας Θεμάτων.
Βαθαίνει το χάσμα ανάμεσα στη γενική
και την τεχνική εκπαίδευση. Πιο πολλά παιδιά
στην κατάρτιση και τη μαθητεία
Μέσα από την πλήρη διαφοροποίηση της απόκτησης του
απολυτηρίου μεταξύ Γενικού και Επαγγελματικού Λυκεί-
ου, αλλά και την απόδοση αξίας στο πρώτο μέσα από την
πρόσβαση στα ΤΕΠ και σε θέσεις Δημοσίου, βαθαίνει
ακόμη περισσότερο το διπλό δίκτυο στην εκπαίδευση. Η
τεχνική εκπαίδευση γίνεται όλο και περισσότερο κατάρ-
τιση και μαθητεία για τις ανάγκες του εργοδότη. Μόνη
διέξοδος, και όχι για όλους, θα είναι τα διετή προγράμ-
ματα σπουδών των Πανεπιστημίων, που θα ιδρύονται
ekπαιδευση
για την κάλυψη των αναγκών τοπικών ή περιφερειακών
επιχειρήσεων, με απόκτηση πτυχίου επιπέδου 5, μετά
από πρακτική άσκηση σε αυτές. Τα παιδιά θα εισάγονται
σε αυτά με βάση τους βαθμούς του απολυτηρίου τους.
Η θεωρία πως η «ελεύθερη πρόσβαση» στα ΤΕΠ
αποτελεί ένα πρώτο βήμα για να γενικευθεί σε επόμε-
νη φάση η ελεύθερη πρόσβαση στο σύνολο της τριτο-
βάθμιας εκπαίδευσης είναι παραπλανητική. Ποτέ δεν θα
ANOIΞΗ 2019 47
 υπάρχει στοιχειώδης ελεύθερη πρόσβαση, όταν ο αριθ-
μός των θέσεων στα Τμήματα των Δημόσιων ΑΕΙ είναι
περιορισμένος. Όταν το δημόσιο σχολείο που προηγείται
υποβαθμίζεται και όταν λείπουν παντελώς τα ενισχυτικά
μέτρα με τα οποία η Πολιτεία όφειλε να επιδιώκει να αμ-
βλύνει τις κοινωνικές ανισότητες. Επιπλέον, αφ΄ ενός τα
ΤΕΠ θα είναι πολύ λίγα και σε αρκετά από αυτά έμπαι-
ναν ήδη μαθητές με πολύ κάτω του 9,5 Μ.Ο. βαθμολο-
γίας που τώρα απαιτείται για το απολυτήριο. Αφ΄ ετέρου,
ως προς το «ελεύθερη», πολλοί μαθητές θα πιέζονται με
όρους αγοράς και πάλι να δηλώσουν μια σχολή ανεξάρ-
τητα από την προτίμησή τους, μήπως και ανοίξουν ένα
δρόμο πρόσβασης στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση.
Οι αλλαγές στη Δευτεροβάθμια συνδέονται
με την αντιδραστική τομή στην Τριτοβάθμια
Εκπαίδευση
Οι αλλαγές στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση συνδέονται
με τις αντιδραστικές αλλαγές στα Πανεπιστήμια, όπως
επιβεβαιώνεται και από την αιτιολογική Έκθεση του τε-
λευταίου νομοσχέδιου. Με τον εν λόγω νόμο συμπλη-
ρώνεται η αναδιάταξη τμημάτων, σχολών και πτυχίων
μέσω των γνωστών συνεργειών ΑΕΙ-ΤΕΙ. Η τριτοβάθμια
εκπαίδευση μετατρέπεται σε έναν «Ενιαίο Χώρο» για
τον εργοδότη ως δεξαμενή πολλαπλών τίτλων, πολλα-
πλών χρήσεων με κινούμενο προς τα κάτω πάτο για να
προμηθεύεται έμψυχο υλικό μέσω της μαθητείας και της
πρακτικής άσκησης, όποτε θέλει και με τις προδιαγρα-
φές που το θέλει. Καθόλου ενιαίος δεν θα είναι αυτός
ο χώρος για όσους βρίσκονται εντός του, φοιτητές και
εργαζόμενους που όλοι θα ασκούνται ανταγωνιζόμενοι
αλλήλους στο μάζεμα μονάδων, προσόντων και τίτ-
λων πιστοποίησης για μια θέση στην περίφημη αγορά
εργασίας. Ταυτόχρονα, εκεί θα ανταγωνίζονται και με
τις δεξαμενές τίτλων των Κολλεγίων εσωτερικού και
εξωτερικού, αφού με τον τελευταίο νόμο η αναγνώριση
ισοτιμίας των επαγγελματικών τους δικαιωμάτων θα γί-
νεται με μια απλή βεβαίωση από το νεοϊδρυθέν ΑΤΕΕΝ
(Αυτοτελές Τμήμα Εφαρμογής Ευρωπαϊκής Νομοθεσί-
ekπαιδευση
48 σελιδοδεικτησ
ας). Εκτός από τα μέτρα που περιγράφηκαν παραπάνω,
η επίδραση της διαμόρφωσης τμημάτων «χαμηλής» και
«υψηλής» ζήτησης με βάση τις προτιμήσεις των μαθη-
τών, στο πρώτο μηχανογραφικό, θα είναι καταλυτική
και ίσως οδηγήσει στην κατάργηση αρκετών τμημάτων
με κριτήριο ότι αδυνατούν να προσελκύσουν πελάτες.
Αρχή αξιολόγησης και επιδείνωσης της θέσης
των εκπαιδευτικών
Το νέο Λύκειο όμως συνδέεται άμεσα και με όλα τα επί-
δικα της εκπαίδευσης όπως είναι η αυτοαξιολόγηση του
σχολείου σε πρώτη φάση, η αξιολόγηση του εκπαιδευ-
τικού και η εξωτερική αξιολόγηση σε επόμενη φάση.
Οι ομάδες σχολείων, τα κοινά θέματα, η βαθμολόγηση
των γραπτών από καθηγητές άλλων σχολείων για την
απόκτηση του απολυτηρίου και τα αποτελέσματα των
σχολείων, αποτελούν την αντικειμενική νομιμοποιητι-
κή βάση για τη συγκρισιμότητα και την κατηγοριοποί-
ηση των σχολείων στα πλαίσια της αυτοαξιολόγησης
που η κυβέρνηση με την Υ.Α του Ιανουαρίου 2019 επι-
διώκει να εφαρμόσει στα σχολεία.
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών μέσα σε αυτό το τοπίο
θα επιδεινωθεί και στο διδακτικό και στο εργασιακό
επίπεδο. Στην υπάρχουσα εργασιακή υποβάθμιση θα
προστεθεί και η εργασιακή ομηρία με τη μείωση ωρών
και διδακτικών αντικειμένων. Επιπλέον η απόσπαση
της Γ’ τάξης από το Λύκειο και τη Γενική Παιδεία και
η πλήρης διαφοροποίηση του Γενικού Λυκείου από τα
ΕΠΑΛ, διαμορφώνει τη βάση και για την κατηγοριοποί-
ηση των εκπαιδευτικών. Η Υ.Α για τη λειτουργία της
Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης με τον ασφυκτικό ελάχι-
στο αριθμό μαθητών για τη συγκρότηση κατευθύνσεων
και ομάδων προσανατολισμού στα Γενικά Λύκεια θα
έχει ως αποτέλεσμα σε πολλά σχολεία, ιδιαίτερα σε μι-
κρά Λύκεια, να αδυνατούν να συγκροτήσουν τμήματα
και στις τέσσερις ομάδες προσανατολσμού, με αποτέ-
λεσμα να μετακινούνται μαθητές σε άλλα σχολεία και
οι σχολικές μονάδες να οδηγούνται σε συρρίκνωση και
κατάργηση. Σχολεία, εκπαιδευτικοί και μαθητές θυσι-
άζονται στο βωμό των δημοσιονομικών κοφτών, των
πρωτογενών πλεονασμάτων και των ισοσκελισμένων
προϋπολογισμών της Ε.Ε και του κεφαλαίου.
«Γινόμαστε Ευρώπη»…
Το Υπουργείο Παιδείας προπαγανδίζει ότι η πρόταση
του είναι η μόνη πρόταση ανάβαθμισης του Λυκείου η
οποία λαμβάνει υπόψη της τις ανάλογες εκπαιδευτικές
πολιτικές από χώρες του εξωτερικού και της Ε.Ε και
πως το εκπαιδευτικό κίνημα δεν έχει πρόταση και κινεί-
ται από αλλότρια συντεχνιακά συμφέροντα. Δεν μπορεί
να διαφωνήσει κανείς πως το νομοσχέδιό του ακολου-
θεί τις βέλτιστες πρακτικές της Ε.Ε και του ΟΟΣΑ για
την εκπαίδευση. Μόνο που κρύβει πως αυτή η πολιτική
έχει βαθύνει την εκπαιδευτική κρίση σε όλες αυτές τις
χώρες όπου εφαρμόστηκαν ανάλογες πρακτικές. Αντί-
στοιχη επίθεση αντιεκπαιδευτικών μέτρων γίνεται και
σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, με παρόμοια στόχευση. Ας
θυμηθούμε πριν από τα «κίτρινα γιλέκα» και τα «κόκκι-
να στιλό», τις μαθητικές κινητοποιήσεις στη Γαλλία, τον
Φεβρουάριο του 2018 ενάντια στα μέτρα της κυβέρνη-
σης Φιλίπ που αφορούσαν την αύξηση της δυσκολίας
απόκτησης απολυτηρίου Λυκείου που να μετρά στο σύ-
στημα εισαγωγής στα Πανεπιστήμια –εκτός των σχολών
ελίτ- και την ολοκλήρωση της αναδιάρθρωσης των πα-
νεπιστημιακών τμημάτων.
Να αρνηθούμε ριζοσπαστικά τη σημερινή
κατάσταση και τη χειροτέρευσή της
Να πολεμήσουμε με ορίζοντα το σχολείο
των κοινωνικών αναγκών
Γίνεται σαφές πως η απάντηση στο σημερινό γκρίζο το-
πίο δεν χωρά μέσα στο κοστούμι της ικανοποίησης των
καπιταλιστικών αναγκών, αυτών που διατυπώνονται
μέσα από τις μελέτες του ΣΕΒ και του ΙΟΒΕ ή προ-
ωθούνται από ΕΕ και ΟΟΣΑ. Της παραγωγής δηλαδή
από την εκπαίδευση, ενός ευέλικτου, φτηνού και χει-
ραγωγήσιμου εργατικού δυναμικού που να εξασφαλίζει
τα κέρδη και την κυριαρχία του κεφαλαίου, που στις
περιόδους κρίσης επιδιώκουν αυτό να γίνεται με τα πιο
φτηνά υλικά και το χαμηλότερο κόστος.
Η απάντηση του μαχόμενου εκπαιδευτικού κινήματος
πρώτα από όλα προϋποθέτει τη ριζοσπαστική απόρριψη
του παρόντος απαξιωμένου σχολείου. Αλλά απαιτεί και
τον ορίζοντα μιας άλλης εκπαίδευσης στην κατεύθυνση
της κοινωνικής και μορφωτικής χειραφέτησης. Μιας
αποκλειστικά δημόσιας, δωρεάν, δημοκρατικής εκπαί-
δευση όλων των παιδιών. Με τη δίχρονη προσχολική
αγωγή - εκπαίδευση, το ενιαίο δωδεκάχρονο σχολείο
και την πραγματική δυνατότητα ελεύθερης πρόσβασης
σε μια ενιαία πανεπιστημιακή εκπαίδευση, αλλά και την
δυνατότητα ελεύθερης πρόσβασης στο δημόσιο, δωρεάν,
αναβαθμισμένο, σύστημα επαγγελματικής εκπαίδευσης
μετά το δωδεκάχρονο σχολείο, για όσα επαγγέλματα δεν
απαιτείται πανεπιστημιακή μόρφωση. Μιας ουσιαστικής,
πολύπλευρης γενικής μόρφωσης για όλα τα παιδιά μέχρι
τα 18 τους χρόνια. Και αυτή αφορά το περιεχόμενό της,
τη διδακτική πράξη και τα εργαλεία, την ανάπτυξη όλων
των ανθρώπινων ιδιοτήτων, την καλλιέργεια των ατο-
μικών κλίσεων, την επαφή με όλη την πραγματικότητα
παραγωγική, κοινωνική, ιστορική, πολιτισμική, την ανα-
ζήτηση του ατομικού και συλλογικού εαυτού. Ένα σχο-
λείο που θα θέτει ως στόχο του το «πώς θα μπορέσουν
όλα τα παιδιά» ανεξαρτήτως οικονομικού, κοινωνικού
περιβάλλοντος και πολιτιστικού φορτίου κι όχι «πώς να
πιστοποιήσουμε ότι δεν μπορούν». Ένα σχολείο που θα
παρέχει σε κάθε απόφοιτό του μια στέρεα συγκροτημένη
βάση για να υπάρξει μέσα στον κόσμο και να επιδράσει
δημιουργικά σε αυτόν για να τον αλλάξει, επαγγελματι-
κά, εργασιακά, πολιτικά. Ταυτόχρονα, αυτή η βάση θα
είναι επαρκής για να οικοδομήσει επάνω της, τη ζωή του
εργασιακή, κοινωνική, πολιτική, πολιτισμική. Για να επι-
λέξει και να σπουδάσει επάγγελμα, για να ανταποκριθεί
σε πανεπιστημιακές σπουδές (και το εκπαιδευτικό σύ-
στημα οφείλει να του το παρέχει αυτό σε οποιαδήποτε
στιγμή της ζωής του καθώς και τους όρους να το υλο-
ποιήσει) για να ζήσει συλλογικά και ειρηνικά. Στην προ-
σπάθεια για ένα τέτοιο σχολείο μπορούν να υπάρξουν
και με ουσιαστικό ρόλο οι εκπαιδευτικοί. Και να ενεργο-
ποιηθούν για αυτό, γιατί τα κίνητρα για την εκπαίδευση
και το ρόλου του δασκάλου είναι κατά βάση εσωτερικά
κι όχι η συμπλήρωση τυποποιημένων φορμών και ο ρό-
λος του συμβολαιογράφου επιδώσεων των μαθητών σε
τυποποιημένες εξετάσεις.
Αυτή η απάντηση-πρόταση ανταποκρίνεται στις σύγ-
χρονες μορφωτικές και κοινωνικές ανάγκες της νεολαί-
ας και των εργαζόμενων, ιδίως σήμερα στην περίοδο
γενικευμένης καπιταλιστικής κρίσης, όχι μόνο οικονο-
μικής, αλλά και πολιτικής και ευρύτερα ιδεολογικής,
αξιακής όπου νέα τάγματα εφόδου εμφανίζονται στη
σκέψη των ανθρώπων και στο παιχνίδι των παιδιών.
Κι όπου όλοι θέλουν να μας προσγειώσουν στα όρια της
δικής τους λύσης με το γνωστό «τίποτε δε γίνεται». Σε
μια περίοδο που σύμφωνα με την έκθεση της Eurostat
για το 2017, το 26,5% των παιδιών και εφήβων μέχρι
18 ετών, στην Ελλάδα, ζουν σε συνθήκες φτώχειας και
κοινωνικού αποκλεισμού.
Απέναντι σε αυτή την «βάρβαρη πολιτική» κυβέρνη-
σης Ε.Ε-ΟΟΣΑ-κεφαλαίου οι εκπαιδευτικοί οφείλουμε
να ξεπεράσουμε το όριο των επιμέρους αντιδράσεων
και αψιμαχιών. Χωρίς παζάρια για τους όρους χειροτέ-
ρευσης της νέας γενιάς και τους δικούς μας στην εκπαί-
δευση, να συμβάλλουμε από την δική μας πλευρά στον
ενιαίο αγώνα για την ριζική βελτίωση των μορφωτικών
και εργασιακών δικαιωμάτων. Με ανατρεπτικά αιτήμα-
τα πάλης ενάντια στις αντιλαϊκές καπιταλιστικές ανα-
διαρθρώσεις που εμπεδώνονται καθημερινά σε όλους
ekπαιδευση
τους τομείς της ζωής. Σε ενιαίο μέτωπο με ένα συνολι-
κότερο πολιτικό εργατικό κίνημα ρήξης και ανατροπής
που θα συνδέει τη μάχη ενάντια στην αστική εκπαιδευ-
τική αναδιάρθρωση με τον αγώνα για μια ζωή που να
ανταποκρίνεται στις σύγχρονες δυνατότητες του ανθρώ-
πινου πολιτισμού, στην προοπτική της κατάργησης κάθε
εκμετάλλευσης και της ανάκτησης της πραγματικής αν-
θρώπινης ελευθερίας.
ANOIΞΗ 2019 49
 Οι 4χρονοι μελλοντικοί φαντάροι
της εργασίας είναι λογικό (;)
βέβαια να στεγάζονται σε λυόμενα…
Z Νατάσα Αγγελοπούλου, Συνταξιούχος Νηπιαγωγός και αρχιτέκτονας μηχανικός
(με προϋπηρεσία στον ΟΣΚ)

Αντί προλόγου Ας έρθουμε στο προκείμενο

Σε μια ανθρώπινη κοινωνία, που μερικοί από μας επι- Πώς υλοποιείται τελικά το μοναδικό αίτημα των εκπαι-
μένουμε να ονειρευόμαστε, κανένας άνθρωπος δεν θα δευτικών που φάνηκε να ικανοποιείται κάτω από την
’πρεπε να γίνεται φαντάρος. Ούτε μεταφορικά στην ερ- πίεση της μεγάλης τους απεργίας και των φοιτητικών
γασία του -αντίθετα η εργασία εκτός από τρόπος βιοπο- καταλήψεων του 2006;
ρισμού, θα έπρεπε να αποτελεί πεδίο δημιουργικότητας, Αφού η ΝΔ αναγκάστηκε να θεσμοθετήσει την υπο-
πειραματισμών και φαντασίας–, ούτε πολύ περισσότερο χρεωτική εκπαίδευση στο νηπιαγωγείο για 1 έτος, 12
κυριολεκτικά– να προσφέρει δηλαδή την ζωή του στην χρόνια μετά, το 2018, θεσμοθετήθηκε και η σταδιακή
προσπάθεια των μεγάλων αφεντικών να επεκταθούν μετατροπή (μέχρι το 2021) σε υποχρεωτική της 2ετούς
και να επιβληθούν οικονομικά. Τότε δεν θα υπήρχε κα- φοίτησης στο νηπιαγωγείο. Και όπως μαθαίνουμε από
μία ανάγκη για λυόμενα, εκτός ίσως από προσωρινά για ανακοίνωση του σωματείου της ΚΤΥΠ (πρώην ΟΣΚ
περιπτώσεις φυσικών (και όχι «φυσικών») καταστρο- μαζί με ΔΕΠΑΝΟΜ και ΘΕΜΙΣ Κατασκευαστική) 200
φών, όπως ένας μεγάλος σεισμός. Πολύ περισσότερο νηπιαγωγεία κατ’ αρχήν και σταδιακά άλλα 400 θα
δεν θα υπήρχε αυτή η ανάγκη στην εκπαίδευση.1 στεγαστούν σε λυόμενες αίθουσες όχι σε ελεύθερα
Ωστόσο, το απάνθρωπο σύστημα εκμετάλλευσης δημόσια οικόπεδα, αλλά μέσα στους αύλειους χώρους
μέσα στο οποίο ζούμε, αντιμετωπίζει τους μαθητές, υπαρχόντων σχολείων, σύμφωνα με νομοθετική ρύθ-
ακόμα και όταν πρόκειται για 4χρονα ή 5χρονα νήπια, μιση που παρακάμπτει την κείμενη νομοθεσία, αφού
εντελώς κυνικά, ως μελλοντικούς φαντάρους, είτε για αυτή είναι η φτηνότερη λύση. Το να είναι αυτή η λύση
την τεράστια μηχανή του κιμά, που είναι ο πόλεμος, φτηνότερη, προφανώς θα οφείλεται σε δύο τινά: στην
είτε ως γρανάζια των μηχανών που παράγουν, όλο και
περισσότερα, όλο και πιο άχρηστα, προϊόντα κατανά-
λωσης, για κέρδος πάντα, και όφελος, των αφεντικών
τους. Γι’ αυτά τα αφεντικά, που εκφραστής τους πάντα
είναι κάθε κυβέρνηση, δεν είναι καθόλου παράλογο
να στεγάζονται νήπια σε συνθήκες στρατώνα, μέσα σε
άθλια λυόμενα. Αντίθετα, είναι μέγιστη παραχώρηση,
το ότι αναγκάζονται να «ξοδέψουν» μέρος απ’ τα κέρ-
δη τους στην κατασκευή των λυόμενων. Όχι ότι ξοδεύ-
ουν βέβαια στ’ αλήθεια. Απλά ένα μέρος των κρατικών
εσόδων, που προκύπτουν από την όλο και πιο άγρια
δική μας φορολόγηση, πάνε αντί για κατευθείαν στις
τσέπες τους, σε κάποιες εντελώς στοιχειώδεις παροχές
προς τους φορολογούμενους.
ekπαιδευση

1. Τα λυόμενα φυσικά απευθύνονται και στα 5χρονα νήπια αφού

τα τμήματα είναι πάντα μεικτά. Ο τίτλος ωστόσο αναφέρεται στο
ότι τα λυόμενα καλούνται να επιλύσουν το πρόβλημα αύξησης του
πληθυσμού των μαθητών που θα προκύψει από την επέκταση της
υποχρεωτικότητας της εκπαίδευσης στα 4χρονα νήπια.

50 σελιδοδεικτησ
αποφυγή του κόστους διαμόρφωσης των αύλειων χώ-
ρων, και του κόστους των περιφράξεων. Αν το πρώτο
μειώνει απλώς την ποιότητα ζωής των νηπίων κατά την
διάρκεια φοίτησής τους στο νηπιαγωγείο, το δεύτερο
ωστόσο είναι έως και ακραία επικίνδυνο. Μπορεί να
φανταστεί κανείς τι σημαίνει να βρίσκονται και να προ-
σπαθούν να παίξουν τα νήπια ανάμεσα σε δωδεκάχρο-
νους που παίζουν μπάλα, ή παλεύουν, ή απλώς τρέχουν
για να πάνε στην τουαλέτα; Ας αναλογιστεί η διοίκηση
της ΚΤΥΠ, καθώς και των Δήμων και των Περιφερει-
ών, τις ευθύνες τους για ο,τιδήποτε συμβεί.
Από πληροφορίες από διάφορους τοπικούς συλλό-
γους εκπαιδευτικών, μαθαίνουμε ακόμη, ότι το μέτρο
έχει αρχίσει να υλοποιείται με την επιλογή των χώρων
με τη σύμφωνη γνώμη των Δήμων. Τέλος «επιστρα-
τεύτηκαν» ουσιαστικά, οι ελάχιστοι εναπομείναντες
εργαζόμενοι μηχανικοί στην ΚΤΥΠ (μετά από «υποχρε-
ωτικές» κατ’ ουσίαν μετατάξεις του 60% των εξειδι-
κευμένων στο αντικείμενο μηχανικών), για την αδει-
οδότηση των χώρων, την κατασκευή των βάσεων και
την προμήθεια και τοποθέτηση των λυομένων2.
Τι σημαίνουν όλα τα παραπάνω για την ποιότητα των
χώρων που θα προκύψουν; Κατ’ αρχήν λυόμενο, σημαί-
νει ότι σε καμία περίπτωση (ακόμα και με την καλύτερη
και πιο «αξιοκρατική» επιλογή των προμηθευτών), δεν
μπορεί να πληρεί κάποιους όρους κατασκευής που να
δημιουργούν ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης: η θέρ-
μανση, ο εξαερισμός, η ύδρευση και η αποχέτευση, οι
χώροι υγιεινής θα είναι όλα κατώτερης ποιότητας, ενώ
η ασφάλεια του κτιρίου προβληματική. Τέλος, όπως μά-
θαμε, το εμβαδόν της αίθουσας διδασκαλίας είναι 6 Χ
6 = 36 μ2 και δίπλα σε αυτήν, με εσωτερική επικοινω-
νία, χώρος WC και νιπτήρων 2 Χ 3 μ. Προφανώς δεν
υπάρχει χώρος υποδοχής νηπίων, ούτε γραφείο διδα-
σκόντων, ούτε αίθουσα ανάπαυσης νηπίων, πράγμα ιδι-
αίτερα προβληματικό εάν μιλάμε για ολοήμερα τμήματα.
Το αποτέλεσμα είναι ο χώρος που θα φιλοξενεί παιδιά
που πρώτη φορά απομακρύνονται από την οικογενεια-
κή εστία, από φιλόξενος και φιλικός, να μετατρέπεται
σε χώρο εγκλεισμού και στρατωνισμού. Τι να κάνουμε;
Φαίνεται ότι ήταν αδικαιολόγητη σπατάλη, η ύπαρξη μέ-
χρι σήμερα, τουλάχιστον για τα περισσότερα νηπιαγω-
γεία, χώρων όμορφων και ευχάριστων.
Βέβαια, μας διαβεβαιώνουν ότι τα λυόμενα θα είναι
προσωρινά, για μια 5ετία μόνο. Πιστεύει όμως κανείς
ότι στην Ελλάδα της κρίσης και της συνεχιζόμενης «με-
ταμνημονιακής» εξαθλίωσης, αυτό θα ισχύσει;
Είναι λογικό βέβαια να χαίρονται με το μέτρο οι νε-
αροί γονείς των 4χρονων νηπίων, που μαστίζονται από
την ανεργία ή εργάζονται σε άθλιες συνθήκες, για το ότι
θα βρεθεί επιτέλους τρόπος να φιλοξενηθούν τα παιδιά
τους, και μάλιστα χωρίς τροφεία, έστω και σταδιακά,
σε βάθος 3ετίας. Ακόμα, είναι λογικό να χαίρονται οι
2. Ανακοίνωση του Σωματείου εργαζομένων στην ΚΤΥΠ Α.Ε. «Για
τη εγκατάσταση με συνοπτικές διαδικασίες εκατοντάδων νηπίων σε
λυόμενες αίθουσες».
επιπλέον νηπιαγωγοί που θα προσληφθούν, έστω και
σαν αναπληρωτές σε συνθήκες συνεχούς επισφάλειας
και με μειωμένα δικαιώματα και μισθούς. Αλλά αυτή η
πρόσκαιρη ανακούφιση δεν μπορεί να μας κάνει να ξε-
χνάμε ότι απευθυνόμαστε σε 4χρονα και 5χρονα νήπια,
που έχουν δικαίωμα σε μια εκπαίδευση που σ’ αυτήν
την ηλικία περνάει και μέσα από το παιχνίδι και την δη-
μιουργική απασχόληση, που δεν μπορεί να προσφερθεί
σε χώρους στρατωνισμού. Ακόμα δεν μπορεί να μας
κάνει να ξεχνάμε, ότι αυτό που δημιουργεί αφόρητες
συνθήκες για τα νήπια, δημιουργεί πάντα αφόρητες
συνθήκες και για τους εκπαιδευτικούς.
Τέλος, είναι αμφίβολο ότι ακόμα και αυτή η πρό-
σκαιρη ανακούφιση, θα προσφερθεί σε όλες ή σε αρ-
κετές από τις οικογένειες που φαίνεται να απευθύνεται
κατ’ αρχήν, και το ίδιο ισχύει και για τον αριθμό των
εκπαιδευτικών που θα προσληφθούν. Γιατί τα οικόπε-
δα επιλέγονται (πάντα σύμφωνα με πληροφορίες από
τοπικούς συλλόγους που σε καμία περίπτωση δεν μπο-
ρεί να διαμορφώσουν συνολική εικόνα) με μοναδικό
κριτήριο την διαθεσιμότητα, και όχι το αν καλύπτουν
υπαρκτές ανάγκες στην περιοχή, ενώ κάποια διπλανή
περιοχή μπορεί να μείνει ακάλυπτη.
Πού μπορεί όμως να οφείλεται η σπουδή της κυ-
βέρνησης ΣΥΡΙΖΑ κατ’ αρχήν να θεσπίσει την υπο-
χρεωτική 2χρονη προσχολική αγωγή, 12 ολόκληρα
χρόνια μετά την απεργία του 2006, και κατά δεύτερον
να προσπαθήσει και να την εφαρμόσει με διαδικασίες
κατεπείγοντος;
Πιστεύουμε ότι υπάρχουν αρκετοί λόγοι γι’ αυτό:
1ον Η συμφωνία του 2009 των Υπουργών Παιδείας
της Ε.Ε. ότι έως το 2020 το 95% των παιδιών προσχο-
ekπαιδευση
λικής ηλικίας από 4 ετών και άνω πρέπει να συμμετέ-
χουν στην προσχολική εκπαίδευση (ΠΕΦ), δημόσια ή
ιδιωτική3.
Όχι βέβαια από κάποιου είδους κοινωνική ευαισθη-
3. «Το νηπιαγωγείο ως ‘κοινωνική επένδυση’ και ο ρόλος των
ΕΣΠΑ στη συντήρηση του διπλού δικτύου στην προσχολική αγωγή
και εκπαίδευση». Άρθρο της Δομούζη Σταυρούλας, στο περιοδικό
‘Σελιδοδείκτη’, τεύχος 4, σελ. 1.
ANOIΞΗ 2019 51
 σία. Αλλά ακόμα και σε επίπεδο ρητής διακήρυξης, για
λόγους μείωσης του κόστους: ‘Διακηρύσσουν ότι η κα-
θολικότητα της προσχολικής εκπαίδευσης… συμβάλλει
καθοριστικά στην οικονομική ανάπτυξη… και τη μείω-
ση του κόστους των δημοσίων δαπανών σε κοινωνικά,
υγειονομικά και δικαστικά συστήματα’4. Αλλά ας δούμε
και λίγο προσεκτικότερα τι σημαίνει αυτή η διακήρυξη
με τη συγκεκριμένη διατύπωση. Γιατί η προσέλκυση
των παιδιών ένα χρόνο νωρίτερα στο νηπιαγωγείο θα
συμβάλλει καθοριστικά στην οικονομική ανάπτυξη; Ση-
μαίνει μήπως ότι με τον πιθανά πιο πρώιμο εγγραμμα-
τισμό, θα υπάρξουν εργαζόμενοι με περισσότερες ικα-
νότητες και άρα θα έχουμε αυτόματα οικονομική ανά-
πτυξη; Τότε γιατί οι πτυχιούχοι Έλληνες επιστήμονες
πετιούνται οι περισσότεροι κυριολεκτικά στον κάλαθο
των αχρήστων, δηλαδή στην ανεργία ή τη μετανάστευ-
ση, με ευνοϊκότερη πιθανότητα αυτή των αναπληρωτών
εκπαιδευτικών; Μήπως οι συνθήκες δουλειάς αυτών
των τελευταίων (ταυτόχρονος διορισμός σε 2 – 3 σχο-
λεία και κατασπατάληση του χρόνου τους σε άσκοπες
μετακινήσεις), βοηθούν σε κάτι την ποιοτική εκπαίδευ-
ση των μαθητών και άρα την μελλοντική ύπαρξη ερ-
γαζομένων με περισσότερες ικανότητες; Μήπως ακόμα
η νωρίτερη προσέλευση των μαθητών στο σχολείο,
αντισταθμίζεται για το σύστημα με προσπάθεια μείωσης αυταρχικές μέθοδοι διδασκαλίας επανέρχονται όλο και
του χρόνου φοίτησης στο λύκειο που θα έλεγα ότι εί- περισσότερο, ενώ ταυτόχρονα επιβάλλεται η λειτουργία
ναι εξαιρετικά καταστροφική για την ανάπτυξη ακριβώς της εκπαίδευσης από το νηπιαγωγείο με τεστ σωστού-
αυτών των ικανοτήτων των μαθητών και μελλοντικά λάθους και συνεχείς αξιολογήσεις, που νομιμοποιούν
εργαζόμενων; τις κοινωνικές ανισότητες και εξοβελίζεται η όποια δη-
Γιατί ακόμα η καθολικότητα της προσχολικής εκπαί- μιουργικότητα και σε βάθος διερεύνηση), δημιουργεί
δευσης συμβάλλει καθοριστικά στη μείωση του κόστους εργάτες υπάκουους, πειθήνιους και δεν χρειάζεται να
σε υγειονομικά συστήματα, για παράδειγμα; Η προσέ- προσφύγουν στο δικαστικό σύστημα ή τις κοινωνικές
λευση των παιδιών στο νηπιαγωγείο σημαίνει αυτόματα υπηρεσίες, για να αποφύγουν τις παρεκτροπές, ενώ οι
ότι θα αρρωσταίνουν λιγότερο, ή ότι η παιδική θνησι- άνθρωποι εθίζονται ακόμα και στη στέρηση της υγειο-
μότητα θα μειωθεί; Πως θα γίνει αυτό, αν αυτή η πρω- νομικής περίθαλψης, θεωρώντας κάθε ασθένεια δικό
ιμότερη προσέλευση στο σχολείο, δεν συνοδευτεί από τους λάθος.
αύξηση των κρατικών δαπανών για την υγειονομική πε- Ούτως ή άλλως πάντως, η Ελλάδα οφείλει να ευθυ-
ρίθαλψη; Και γιατί στις χώρες που έχει ήδη εφαρμοστεί γραμμιστεί μ’ αυτήν την οδηγία της Ε.Ε. και να το κάνει
αυτή η οδηγία εδώ και κάποια χρόνια, δεν συνέβη κάτι με το μικρότερο δυνατό κόστος.
τέτοιο, αντίθετα, παγκόσμια, έχουν αυξηθεί τα τελευταία Μήπως εννοώ ότι είμαι εναντίον της επέκτασης της
χρόνια τα ποσοστά παιδικής θνησιμότητας; υποχρεωτικής προσχολικής εκπαίδευσης στα 4χρονα
Βέβαια οι κοινωνικές δαπάνες σε κοινωνικά και δι- νήπια; Όχι βέβαια, ακόμα και αν αυτή η επέκταση γί-
καστικά συστήματα πιθανώς όντως να μειωθούν, γιατί νεται για άλλους λόγους από αυτούς που το σύστημα
πιθανώς θα μειωθεί η παραβατικότητα, αν και αμφιβάλ- επικαλείται. Η επέκταση της δημόσιας εκπαίδευσης
σημαίνει πάντα, ταυτόχρονα, επέκταση των δυνατοτή-
λω ακόμα και γι’ αυτό. Όπως μας δείχνει παραστατικά η
των των εκπαιδευτικών να χρησιμοποιήσουν τις ρωγ-
καταπληκτική γιαπωνέζικη ταινία «Κλέφτες καταστημά-
μές που αφήνει το σύστημα, και να διευρύνουν τους
των», οι εντελώς εξευτελιστικά αμειβόμενοι εργαζόμε-
ορίζοντες και τις δυνατότητες των μαθητών τους. Και
νοι (παρ’ όλο που είναι εγγράμματοι και με ικανότητες)
άρα πιθανότατα να σημαίνει και αύξηση των δυνατο-
αναγκάζονται για να επιβιώσουν, να κάνουν μικροκλο-
ekπαιδευση

τήτων των μελλοντικών εργαζόμενων να αντισταθούν

πές τροφίμων από σούπερ μάρκετ, και να ζουν σε μια
στην συνεχιζόμενη και όλο και αυξανόμενη εξαθλίωση
σκηνή κάτω από γέφυρα μεγάλου οδικού άξονα.
που προσπαθούν να επιβάλουν στις ζωές μας. Ωστόσο
Για μένα η συγκεκριμένη διατύπωση σημαίνει σε
υποχρέωση των εκπαιδευτικών, θεωρώ ότι είναι να
απλά ελληνικά τα ακόλουθα: Ότι η πρόωρη ένταξη των
προσπαθούν να πετύχουν την βελτίωση τόσο του περι-
παιδιών σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που διδάσκει στο
εχόμενου του παρεχόμενης εκπαίδευσης, όσο και την
σκύψιμο του κεφαλιού στην όποια εξουσία (αφού οι
παροχή της σε όσο το δυνατόν ευνοϊκότερες και καλύ-
4. Όπως παραπάνω. τερες συνθήκες.

52 σελιδοδεικτησ

2ον Το πρόσφατο εκπαιδευτικό κίνημα των ανα-
πληρωτών στις αρχές του 2019, έδειξε, ότι σ’ αυτήν
την πολλαπλά χτυπημένη κοινωνία, που φαινόταν να
αποσύρεται σ’ ένα συνεχές συναίσθημα ήττας, υπάρ-
χουν ακόμα αντιστάσεις. Είναι απαραίτητο λοιπόν να
κλείσουν πονηρά το ματάκι, και στους πολλαπλά πιεζό-
μενους από την ανεργία και την εργασιακή επισφάλεια,
και όχι μόνο στους ωφελημένους από την κρίση και τις
μεγαλοεταιρείες. Το κλείνουν λοιπόν λέγοντας «εμείς
είμαστε εδώ: φροντίζουμε τα παιδιά σας και τα παίρ-
νουμε νωρίς στο νηπιαγωγείο· είμαστε καλοί πατέρες».
3ον Είναι προεκλογική περίοδος και πρέπει να έχου-
με να επιδείξουμε ένα προεκλογικό καρότο, αρκετά ευ-
ρείας απεύθυνσης. Η επιλογή να επιδείξουμε το συγκε-
κριμένο καρότο, της θέσπισης και άμεσης λειτουργίας
της 2χρονης υποχρεωτικής προσχολικής εκπαίδευσης,
φαντάζει ιδιαίτερα σοφή, αφού αυτή η θέσπιση θα έπρε-
πε να γίνει ούτως ή άλλως και για άλλους λόγους, εκ
των ποίων ο 1ος είναι ο ισχυρότερος για την όποια κυ-
βέρνηση. Το ότι το προεκλογικό καρότο θα μετατραπεί
αναγκαστικά σ’ ένα μακροχρόνιο μετεκλογικά μαστίγιο
τόσο για τους γονείς, όσο και για τους εκπαιδευτικούς
4χρονων νηπίων, αυτή είναι συνήθης και πολύ αποτε-
λεσματική πρακτική της όποιας εξουσίας. Εάν το μαστί-
γιο απευθύνεται ταυτόχρονα και σε 4χρονα και 5χρονα
παιδιά, αυτό δεν απασχολεί κανέναν, εκτός από τους
γονείς και ένα τμήμα των εκπαιδευτικών αυτών των
παιδιών.
Το μαστίγιο αυτό ακόμα, έχει και το πλεονέκτημα
ότι απευθύνεται επίσης, έστω και λιγότερο, στους μα-
θητές και τους εκπαιδευτικούς των δημοτικών σχολεί-
ων που έχουν επιλεγεί για τοποθέτηση των λυόμενων,
δημιουργώντας εντάσεις ανάμεσα σε μερίδες γονέων
και εκπαιδευτικών: η γνωστή, πολύ αποτελεσματική
επίσης, πρακτική του ‘διαίρει και βασίλευε’.
4ον Πρέπει να δοθεί κάποια επίσημη εξήγηση που
να δικαιολογεί την επιλογή της μη επαρκώς ικανοποι-
ητικής λύσης των λυομένων, παρά το ότι οι σημερινοί
νεαροί γονείς και εργαζόμενοι έχουν συνηθίσει τόσο σ’
ένα συνεχές μαστίγιο και μια συνεχή υποβάθμιση και
επιδείνωση της ζωής τους, ώστε να φαντάζει σπουδαίο
δώρο στα μάτια τους (και να είναι σε τελευταία ανάλυ-
ση), η όποια μικρή και πρόσκαιρη ανακούφιση. Η επί-
σημη λοιπόν εξήγηση, είναι ότι η λύση αυτή αποτελεί
τον μόνο τρόπο να προλάβουν την έναρξη του σχολικού
έτους 2019 – 2020. Το γιατί δεν έγινε κανένας μακρο-
χρόνιος σχεδιασμός από το 2006 ή έστω το 2009, για
τα νηπιαγωγεία, όπως γινόταν όταν λειτουργούσε κα-
νονικά με όλο της το προσωπικό η ΚΤΥΠ για όλα τα
υπόλοιπα δημόσια σχολικά κτίρια, γι’ αυτό δεν δίνεται
καμία εξήγηση, ούτε από τη σημερινή, ούτε από τις προ-
ηγούμενες (ΝΔ και ΠΑΣΟΚ) κυβερνήσεις.
Αντί επιλόγου
Θεωρώ ότι το 1ο τμήμα του άρθρου, που περιγράφει τα
προβλήματα των λυόμενων, αλλά και την προβληματική
επιλογή των χώρων όπου θα τοποθετηθούν, δεν είναι
επαρκώς τεκμηριωμένο.
Αυτή η τεκμηρίωση ωστόσο, όσο και αν προσπά-
θησα από την πλευρά μου, ήταν αδύνατον να γίνει.
Δεν υπήρχε διαθέσιμη καμία τεχνική περιγραφή του
έργου, ή σχέδια (κάτοψη, τοπογραφικό) που να δεί-
χνουν επαρκώς την διαμόρφωση του χώρου. Ακόμα
δεν υπάρχει καμία συνολική εικόνα, από την πλευρά
έστω της ΔΟΕ, για το πόσοι και ποιοι αύλειοι χώροι Δη-
μοτικών Σχολείων έχουν επιλεγεί για την τοποθέτηση
των λυόμενων, και ποιοι από αυτούς καλύπτουν πραγ-
ματικές ανάγκες των περιοχών, όπως και για το πόσες
περιοχές μένουν στην πραγματικότητα ακάλυπτες. Η
τεκμηρίωση αυτή θα μπορεί να γίνει πολύ πιο εύκολα
μετεκλογικά, για λόγους νομίζω ευνόητους.
Ωστόσο με βάση έναν λιγότερο αναλυτικό από αυτόν
που θα έπρεπε εντοπισμό των προβλημάτων, θεώρησα
ότι το άρθρο θα έπρεπε να γραφτεί. Ούτως ή άλλως, η
τεχνική επιλογή των λυόμενων είναι πάντα χειρότερη
επιλογή για όλα τα κτίρια (εκτός από αυτά που πρέπει
να είναι μεταφερόμενα, όπως τα container για το στρα-
τό εν καιρώ πολέμου) από την βαριά και μόνιμη προ-
κατασκευή ή, ακόμα περισσότερο, από την συμβατική
κατασκευή. Ακόμα, η επιλογή αύλειων χώρων Δημοτι-
κών Σχολείων για την τοποθέτηση, δεν χρειάζεται νο-
μίζω εξήγηση γιατί είναι χειρότερη. Εάν τώρα αποδει-
ekπαιδευση
χτεί ότι η διαμόρφωση του χώρου των λυομένων είναι
τελικώς ικανοποιητική, τόσο το καλύτερο για τα νήπια,
και ας έκανα εγώ λάθος. Πιστεύω όμως ότι η εγρήγορ-
ση των εκπαιδευτικών γύρω απ’ τα προβλήματα που
δημιουργούνται στους μαθητές τους, είναι επιθυμητή ή
ακόμα και απαραίτητη.
ANOIΞΗ 2019 53
 Η τραγωδία του ασφαλιστικού - ψέματα
κι αλήθειες για τον «μεγάλο ασθενή»
εισήγηση με αφορμή την ετήσια Πανελλήνια Συνδιάσκεψη
της ΑΔΕΔΥ – Ιωάννινα, Οκτώβριος 2018
Z Σοφία Χατζοπούλου, εκπαιδευτικός
και μέλος του Γεν. Συμβουλίου της ΑΔΕΔΥ
Το σύστημα κοινωνικής ασφάλισης, όπως το γνωρίζουμε
στην εποχή μας, είναι αποτέλεσμα ιστορικών
και κοινωνικών διεργασιών, οι οποίες άφησαν το στίγμα τους
στη μορφή και το περιεχόμενό του.
Α
πό τις αρχικές, αυθόρμητες και αυτόνομες προ-
σπάθειες των πρώτων εργατικών σωματείων για
αυτό-οργάνωση και κάλυψη των αναγκών της ερ-
γατικής τάξης περάσαμε στην παρέμβαση του κράτους,
το οποίο ανέλαβε να εγγυηθεί τη συλλογική αυτή ανά-
γκη, μετατρέποντάς την σταδιακά σε ατομική ανάγκη
με κύριο πάροχο το ίδιο. Το κράτος βέβαια δεν βρίσκε-
ται έξω από τον συσχετισμό δυνάμεων και την ταξική
πάλη μέσα στην κοινωνία. Αντιθέτως, όπως λέει και ο
Φ. Έγκελς στην Καταγωγή της Οικογένειας, «το κράτος
δημιουργήθηκε από την ανάγκη να χαλιναγωγούνται οι
εργασια
ταξικές αντιθέσεις, και επειδή ταυτόχρονα γεννήθηκε
μέσα στη σύγκρουση αυτών των τάξεων, είναι κατά
κανόνα κράτος της πιο ισχυρής, οικονομικά κυρίαρχης
τάξης, που με τη βοήθεια του κράτους γίνεται και πολι-
τικά κυρίαρχη τάξη, και έτσι αποκτάει νέα μέσα για την
54 σελιδοδεικτησ
e ρ γα σ ια•
•
κατάπνιξη και την εκμετάλλευση της καταπιεζόμενης
τάξης».
Η σχέση λοιπόν του κράτους με την κυρίαρχη αστική
τάξη είναι αμφίρροπη και νευραλγικής σημασίας για τη
διατήρηση του συστήματος. Στο θέμα που μας αφορά,
ιστορικές συνθήκες, όπως η άνοδος της σοσιαλιστικής
ιδεολογίας και η χειραφέτηση της εργατικής τάξης, το
κραχ του ’29 και ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος,
εδραίωσαν τελικά μέσα από παρεμβατικά μοντέλα τύ-
που New Deal το κράτος στον ρόλο του εγγυητή της
κοινωνικής ασφάλισης. Αυτό όμως δεν σήμαινε ποτέ
ότι το αστικό κράτος άλλαξε τη λειτουργία του και τους
σκοπούς του, πως μετατράπηκε δηλαδή σε έναν ταξι-
κά ουδέτερο ρυθμιστή των παραγωγικών σχέσεων ή
ακόμα περισσότερο σε εγγυητή των συμφερόντων των
εργαζομένων. Απλά προσαρμόστηκε στους νέους συ-
σχετισμούς δυνάμεων λαμβάνοντας υπόψη πλέον ως
υπολογίσιμο παίκτη μια χειραφετημένη εργατική τάξη,
αλλά και τις κρίσεις υπερσυσσώρευσης του κεφαλαί-
ου, οι οποίες, όπως είχε ήδη φανεί, αποτελούσαν εγ-
γενή τάση του καπιταλισμού.
Μέσα σε αυτά τα πλαίσια, το ασφαλιστικό σύστημα
ως ένα μοντέλο διαχείρισης χρηματικών αποθεματι-
κών αποτέλεσε πάντα και αποτελεί ένα πεδίο συνεχών
αλλαγών, μεταρρυθμίσεων και μόχλευσης με στόχο τα
συμφέροντα της άρχουσας τάξης και του κεφαλαίου.
Ο ΣΕΒ, το υπουργείο οικονομικών, οι «επιτροπές
σοφών» και τα πορίσματά τους1 προσπαθούν από το
1. https://www.dianeosis.org/wp-content/uploads/2018/09/
Epanekinis_Ellinikis_Oikonomias_ VERSION310518.pdf
2016, με τη μεταρρύθμιση Κατρούγκαλου, να πείσουν
ότι το ελληνικό ασφαλιστικό σύστημα δεν είναι βιώ-
σιμο ως έχει εξαιτίας των «παθογενειών» που παρου-
σιάζει και των καινούργιων κοινωνικοοικονομικών
προκλήσεων στις οποίες καλείται να ανταποκριθεί,
όπως αυτή του δημογραφικού προβλήματος. Χρησι-
μοποιείται η κλασική τακτική απόδοσης ευθυνών στον
λαό και η κινδυνολογία, για να συγκαλυφθούν οι συ-
γκεκριμένες πολιτικές διαπλοκής και εκμετάλλευσης
που οδηγούν στην κατάχρηση των αποθεματικών των
εργαζομένων και στην αποψίλωση των ταμείων.
Στο άρθρο αυτό θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε
σε κάποια από τα συμπεράσματα των πορισμάτων αυ-
τών και να διαλευκάνουμε την τραγωδία των ασφαλι-
στικών ταμείων.
Συμπέρασμα 1: τα χαμηλά όρια
συνταξιοδότησης, η προνομιακή μεταχείριση
κλάδων, οι πρόωρες συνταξιοδοτήσεις, η πίεση
συνδικαλιστικών-επαγγελματικών οργανώσεων
και το πελατειακό σύστημα είναι οι παθογένειες
που έχουν καταστήσει το ασφαλιστικό μας
σύστημα «μη βιώσιμο».
Μέσα στα πλαίσια προστασίας και αναπαραγωγής
του οικονομικού και πολιτικού συστήματος διαμορφώ-
θηκαν στοιχεία παθογένειας και στρεβλώσεις άρρηκτα
συνδεδεμένες με τη φυσιογνωμία του αστικού κρά-
τους, όπως η διαμόρφωση πελατειακής και συντεχνια-
κής λογικής και η συνέργεια κράτους με τον συνδικα-
λισμό, αυτό που ονομάζουμε «κομματικό, κυβερνητικό
συνδικαλισμό».
Έτσι, μέσα στη λογική «παροχών» και «επιδοτήσε-
ων» που το ίδιο το πολιτικό-οικονομικό σύστημα δη-
μιούργησε εξυπηρετώντας τις σκοπιμότητες νομιμοποί-
ησης κι αναπαραγωγής του, ακούμε συνεχώς για τις
πρόωρες συντάξεις, τα προκλητικά χαμηλά όρια ηλικί-
ας και τα εξωφρενικά προνόμια κλάδων που οδήγησαν
στην κατάρρευση του ασφαλιστικού μας συστήματος.
Για να δούμε όμως πού φτάνει η αλήθεια και πού ξεκι-
νά το ψέμα σε όλα αυτά.
Κατ’ αρχάς οι πρόωρες συνταξιοδοτήσεις δεν απο-
τελούν με κανένα τρόπο ελληνικό φαινόμενο, αφού
αντίστοιχα συστήματα υπάρχουν και σε άλλες χώρες
στην Ευρώπη, ενώ όσον αφορά τα όρια συνταξιοδότη-
σης, με βάση τα στοιχεία του ΟΟΣΑ2, το 2012 η μέση
πραγματική ηλικία συνταξιοδότησης στην Ελλάδα
ήταν 61,9 έτη, όσο δηλαδή περίπου και στη Γερμανία
(62 έτη). Κάτω από τα 60 έτη ήταν σε χώρες όπως
2. https://www.naftemporiki.gr/finance/story/1056865/o-xartis-
tou-asfalistikou-se-ellada-kai-europi
η Γαλλία, η Ιταλία και το Βέλγιο. Έκτοτε τα επίσημα
και πραγματικά όρια συνταξιοδότησης έχουν αυξηθεί
παντού στα πλαίσια της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.
Σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε επίσης να μιλάμε
για «γενναιοδωρία» στο ύψος των συντάξεων, τουλά-
χιστον για το μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Το ποσό
που δαπανούσε το Δημόσιο ανά συνταξιούχο άνω των
65 ετών το 2012 ήταν κατά πολύ υψηλότερο σε άλλες
χώρες, όπως η Ιρλανδία, η Γερμανία, η Ιταλία και η
Γαλλία, απ’ ότι στην Ελλάδα. Αντιθέτως, οι ασφαλι-
στικές εισφορές των εργαζομένων στην Ελλάδα έχουν
φτάσει αυτή τη στιγμή να είναι δυσανάλογα υψηλές σε
σχέση με την τελική σύνταξη, αφού με τον τελευταίο
νόμο η σχέση εισφορών – σύνταξης έχει επιδεινωθεί
ακόμα περισσότερο, με την αύξηση των εισφορών των
εργαζομένων για την περίθαλψη από τη μια μεριά και
την περαιτέρω μείωση των ποσοστών αναπλήρωσης
από την άλλη.
Επιγραμματικά να αναφέρουμε ότι με το νέο Ασφα-
λιστικό σπάει ουσιαστικά η σύνταξη σε ένα κομμάτι
«εγγυημένης από το κράτος εθνικής σύνταξης» (384
ευρώ/20 έτη) και σε ένα κομμάτι ανταποδοτικής σύ-
νταξης με μειωμένα ποσοστά αναπλήρωσης (33,6%
για 35ετία). Αυτό το ποσοστό αναπλήρωσης αφορά
επίσης τον μέσο όρο των μισθών ολόκληρου του εργά-
σιμου βίου. Το νέο καθεστώς των επικουρικών με την
κατάργηση των κατώτατων ορίων, η κατάργηση του
ΕΚΑΣ και η κατακρήμνιση των αναπηρικών συντάξε-
ων χτυπούν ακόμα περισσότερο τους συνταξιούχους3.
Η απάντηση της κυβέρνησης εν όψει της προεκλο-
γικής περιόδου είναι η γνωστή πελατειακή τακτική
διαχωρισμού των συνταξιούχων σε πολλές κατη-
γορίες (τουλάχιστον 4). Μια τακτική που έρχεται να
εμπλουτίσει την παλιά λογική των παλαιών και νέων
εργασια
ασφαλισμένων, η οποία μάλιστα είχε βρει κάποτε την
υποστήριξη του επίσημου συνδικαλισμού των ΑΔΕΔΥ-
3. https://aakaristotelis.blogspot.com/2018/11/blog-post_30.
html?fbclid=IwAR0qTM1Ap-4Rgvv9bMAsR87EfhzyMn7Oo_7cC
HaN9gtRi-rrNBGCPZvmGLE
ANOIΞΗ 2019 55

ΓΣΕΕ. Το γνωστό αφήγημα υπόσχεται πάγωμα των
περικοπών για το έτος 2019 –ουσιαστικά μέχρι τις
εκλογές– χωρίς όμως κατάργηση του νόμου και του
επανυπολογισμού των συντάξεων.
Η «παθογένεια» λοιπόν, την οποία επικαλούνται τα
πορίσματα, βρίσκεται εδώ, μέσα από τον εμπαιγμό, τις
υποσχέσεις και τη συγκάλυψη των ευθυνών.
Η απόδοση ευθυνών στους εργαζόμενους και στους
συνταξιούχους είναι ο εύκολος δρόμος μέσα από τον
οποίο συγκαλύπτεται η πραγματικότητα με την καταλή-
στευση των ταμείων, η οποία έχει ήδη αρχίσει από τα
μέσα του προηγούμενου αιώνα, μέσα από τη δέσμευ-
ση των αποθεματικών τους στην Τράπεζα της Ελλάδος
με επιτόκια χαμηλότερα του πληθωρισμού (1951-
1971). Η πάγια αυτή τακτική εδραιώθηκε τη δεκαετία
του 1990, όταν δόθηκε η δυνατότητα στα ταμεία να
τοποθετούν ως και 20% των αποθεματικών τους στο
χρηματιστήριο, τζογάρισμα που συνεχίστηκε και από
τις κυβερνήσεις του ΠΑΣΟΚ (1999-2002) και μάλιστα
με ποσοστό αποθεματικών στο 23%. Και σε όλα αυτά
έρχονται να προστεθούν το πρόσφατο σκάνδαλο του
ΤΕΑΔΥ με τα δομημένα ομόλογα, καθώς και η τελευ-
ταία αφαίμαξη των ταμείων με το «κούρεμα» των ομο-
λόγων στα πλαίσια του PSI για την αποπληρωμή του
χρέους στο Δ.Ν.Τ.
Η πολιτικές της κεφαλαιοποίησης, οι οποίες πρόκει-
ται να επεκταθούν με τον νέο ασφαλιστικό νόμο, κα-
θώς και η καταλήστευση των αποθεματικών του λαού
δυστυχώς δεν συμπεριλαμβάνονται στις «παθογένειες»
του συστήματος. Ωστόσο είναι αυτές που οδήγησαν στο
άδειασμα των ταμείων και τώρα χρησιμοποιούνται
από την ασφαλιστική μεταρρύθμιση ως το φάρμακο
που τάχα θα τα εξυγιάνει.
εργασια
Συμπέρασμα 2: η κατάρρευση του Συστήματος
Κοινωνικής Ασφάλισης οφείλεται στην
εισφοροδιαφυγή.
56 σελιδοδεικτησ
Η απόδοση ευθυνών συνεχίζεται με τη διαπίστωση
από την πλευρά της Πολιτείας ότι πολλοί εργαζόμενοι
προσπαθούν να αποφύγουν την καταβολή των εισφο-
ρών, για να διατηρήσουν το επίπεδο του πραγματικού
μισθού που λαμβάνουν, ενώ και οι εργοδότες βοηθούν
σε αυτήν την εισφοροδιαφυγή, αφού κι αυτοί δεν θέ-
λουν να επιβαρυνθούν με το κόστος της.
Η διαπίστωση αυτή αποτελεί μια επιφανειακή και
επιλεκτική παρουσίαση της πραγματικότητας, η οποία
εξισώνει το μερίδιο ευθύνης του κράτους και της ερ-
γοδοσίας που κερδοσκοπεί, με αυτό του εργαζόμενου
που προσπαθεί να επιβιώσει.
Η ελαχιστοποίηση των εργοδοτικών ασφαλιστικών
εισφορών ήταν πάντα πάγιο αίτημα του κεφαλαίου. Ο
ΣΕΒ μάλιστα υποστηρίζει πως «η μείωση των συντε-
λεστών φορολογίας και εισφορών κοινωνικής ασφά-
λισης, που μειώνουν το μη μισθολογικό κόστος, είναι
πολιτικές προς τη σωστή κατεύθυνση για τη βιώσιμη
ανάπτυξη της χώρας»4.
Κι ενώ η εργοδοσία μέσα από μια σειρά αντεργατι-
κών-αντιασφαλιστικών νόμων έχει πετύχει συνολικά
την μείωση των εισφορών της κατά 3,9% τα τελευταία
χρόνια στα πλαίσια δημιουργίας «επενδυτικού κλίμα-
τος και επανεκκίνησης της οικονομίας», ταυτόχρονα
έχει δημιουργηθεί όλο αυτό το νομοθετικό πλαίσιο
ελαστικοποίησης των σχέσεων εργασίας, που εγγυάται
ότι ακόμα και αυτή η μικρή αύξηση της εισφοράς της
στην επικουρική ασφάλιση κατά μια ποσοστιαία μονά-
δα, όπως προβλέπει ο νέος νόμος, θα είναι γι’ αυτήν
ανεπαίσθητη.
Το κράτος, ανταποκρινόμενο άμεσα στις απαιτήσεις
του κεφαλαίου, θεσμοθέτησε και επέκτεινε τις ελαστι-
κές μορφές εργασίας και τις ατομικές συμβάσεις, δη-
μιουργώντας συνθήκες που προωθούν την εργασιακή
ανασφάλεια και διευκολύνουν κάθε είδους παραβατική
πρακτική από την πλευρά της εργοδοσίας, με στόχο την
ελάφρυνσή της από το κόστος παραγωγής. Υπό αυτές
τις συνθήκες έχουν δημιουργηθεί οι όροι εκείνοι, όπου
η εισφοροδιαφυγή και η αδήλωτη εργασία να μπορούν
να επεκταθούν με την συναίνεση του εργαζόμενου που
ζει στην ανασφάλεια και προσπαθεί να διατηρήσει την
δουλειά του και το σύνολο του πενιχρού μισθού του,
έτσι ώστε να επιβιώσει κάτω από τις συνεχείς πιέσεις
της εργοδοτικής αυθαιρεσίας. Στα πλαίσια αυτά εντάσ-
σεται και η εκμετάλλευση των προσφύγων και μετανα-
στών, η αδήλωτη εργασία των οποίων λειτουργεί ως
μέσο εισφοροδιαφυγής προς όφελος των εργοδοτών
και συμπίεσης των μισθών προς τα κάτω προς όφελος
του κεφαλαίου συνολικά.
Το έγκλημα της απορρύθμισης είναι προσχεδιασμέ-
νο. Αντί το κράτος να δημιουργήσει τους όρους εκεί-
νους που θα εγγυώνται μόνιμη και σταθερή εργασία
για όλους στη βάση συλλογικών συμβάσεων με γενι-
κές και ξεκάθαρες δεσμεύσεις για όλους τους εμπλεκό-
4. https://www.dikaiologitika.gr/eidhseis/oikonomia/196547/i-
protasi-tou-sev-gia-to-asfalistiko
μενους, λειτουργεί πια κι αυτό
απροκάλυπτα ως καπιταλι-
στής. Θεσμοθετεί τις ελαστικές
μορφές εργασίας στον ιδιωτικό
και δημόσιο τομέα μειώνοντας
σταθερά τις δημόσιες δαπάνες, και
τώρα με την ασφαλιστική μεταρρύθμιση
αποχωρεί πλήρως από το κομμάτι ευθύνης
του στην κοινωνική ασφάλιση παραδίδοντάς την
στους νόμους της αγοράς μέσω της ανταποδοτικότη-
τας, της κεφαλαιοποίησης και ιδιωτικοποίησης του
συστήματος.
Όσα πρόστιμα και ελέγχους διατείνεται η κυβέρ-
νηση ότι έχει θεσπίσει για την πάταξη της εισφο-
ροδιαφυγής, έχει διατηρήσει και επεκτείνει όλο
εκείνο το νομικό πλαίσιο προηγούμενων κυβερνή-
σεων που εγγυάται την διαιώνιση της μαύρης και
αδήλωτης εργασίας.
μογραφικό ζήτημα δεν είναι ένα μεμονωμένο φαινό-
Συμπέρασμα 3: η αύξηση του προσδόκιμου μενο εξέλιξης του δυτικού πολιτισμού, αλλά είναι από-
λυτα συνδεδεμένο με την οικονομία, με τα ζητήματα,
ζωής καθώς και η υπογεννητικότητα πλήττουν δηλαδή, παραγωγής και ανακατανομής του πλούτου.
τα ασφαλιστικά συστήματα παγκοσμίως, Το δημογραφικό πρόβλημα χρησιμοποιείται όμως έτσι,
αποσυνδεδεμένο από τις οικονομικο-κοινωνικές δια-
υποχρεώνοντας τα να γίνουν πιο ευέλικτα για στάσεις του, απλά μέσα από πίνακες και ποσοστά, για
να μπορέσει το πολιτικό σύστημα να περάσει πιο εύκο-
να μπορούν να επιβιώσουν. λα και πειστικά τις διαρθρωτικές του αλλαγές.
Αυτό όμως που αποδεικνύεται είναι ότι το δημογρα-
Βασικό επιχείρημα για την επιτακτική ανάγκη με- φικό πρόβλημα δεν αποτελεί το ίδιο από μόνο του την
ταρρύθμισης του ασφαλιστικού όχι μόνο στην Ελλάδα απειλή των ασφαλιστικών συστημάτων. Η απειλή είναι
αλλά γενικώς στον δυτικό κόσμο είναι το δημογραφι- ο ανεξέλεγκτος καπιταλισμός και η πολιτική του έκ-
κό πρόβλημα, ότι δηλαδή λόγω της αντιστροφής της φραση, ο άκρατος νεοφιλελευθερισμός. Το πρόβλημα
πληθυσμιακής πυραμίδας, με την μείωση των γεννήσε- με άλλα λόγια δεν είναι πρόβλημα παραγωγής. Ο κα-
ων και την αύξηση της προσδοκώμενης ζωής, όλο και πιταλισμός μέσω της τεχνολογίας συνεχίζει να παράγει
λιγότεροι νέοι εργαζόμενοι θα πρέπει να πληρώνουν και να συσσωρεύει πλούτο σε όλο και λιγότερα χέρια.
για όλο και περισσότερους συνταξιούχους. Γι’ αυτόν Το γεγονός ότι αυτή τη στιγμή οχτώ ολιγάρχες (Bill
τον λόγο δεν υπάρχει άλλη λύση, όπως διατείνονται Gates, Warren Buffet κ.ά.) έχουν πλούτο ίσο με τα πε-
οι επιτροπές, από την αύξηση των ορίων συνταξιοδό- ριουσιακά στοιχεία του 50% του πληθυσμού της γης,
τησης και την ευελιξία του συστήματος μέσα από την δηλαδή 3,6 δισεκατομμυρίων ανθρώπων5 αποδεικνύ-
προσαρμογή των συντάξεων σε δείκτες οικονομικής
ει ότι η βιωσιμότητα των ασφαλιστικών ταμείων δεν
ανάπτυξης και γήρανσης, με ρήτρες όπως αυτή του μη-
αποτελεί πρόβλημα πληθυσμιακό, αλλά πρόβλημα κα-
δενικού ελλείμματος και δημοσιονομικούς «κόφτες»,
θαρά οικονομικό, πρόβλημα αναδιανομής δηλαδή του
σε περίπτωση μη ανταπόκρισης στους δημοσιονομι-
πλούτου στην κοινωνία.
κούς στόχους πλεονασμάτων.
Με τις διαρθρωτικές αλλαγές που επιχειρούνται, το
Στην πραγματικότητα όμως πρόκειται για φαύλο κύ-
σύστημα γίνεται ακόμα πιο άνισο οδηγώντας στη φτω-
κλο. Η δημογραφική απειλή που επιβάλλει την συνεχή
χοποίηση ή σε ένα επίπεδο μίνιμουμ επιβίωσης όλο
αύξηση των ορίων συνταξιοδότησης επιβαρύνει ακόμα
και μεγαλύτερα κομμάτια του πληθυσμού, καθώς και
περισσότερο το ασφαλιστικό σύστημα, πλήττοντας στην
των μελλοντικών γενιών, χάριν της κερδοφορίας των
πραγματικότητα τον τομέα που κατεξοχήν το τροφοδο-
ολίγων.
τεί, τον τομέα της απασχόλησης, με μεγαλύτερα ποσο-
Το δε κράτος με τη παρούσα μεταρρύθμιση αποποι-
στά ανεργίας των νέων, αφού δεν απελευθερώνονται
είται παντελώς τον αναδιανεμητικό ρόλο που έστω και
εργασια

θέσεις εργασίας. Η αύξηση της ανεργίας με τη σειρά

τυπικά έπαιζε τόσα χρόνια, περιορίζοντας τη συμμετο-
της επιτείνει το δημογραφικό μέσα από την αύξηση της
χή του στη χορήγηση μιας βασικής σύνταξης των 384
υπογεννητικότητας. Ποιος να κάνει οικογένεια με την
ευρώ, και αυτό με προϋποθέσεις. Προφανώς τόσο
απειλή της εργασιακής ανασφάλειας;
Αυτό που πρέπει να γίνει κατανοητό είναι ότι το δη- 5. The Guardian, στοιχεία Oxfam, Ιαν. 2017

ANOIΞΗ 2019 57
 ακριβώς αποτιμά τη μίνιμουμ διαβίωση! Από κει και
πέρα το ασφαλιστικό σύστημα παραδίδεται στο πιο επι-
σφαλές περιβάλλον που μπορεί να υπάρξει: στο έλεος
των αγορών, οι οποίες θα το κρατήσουν στο επίπεδο
των ψίχουλων, για να το εκμεταλλεύονται όσο μπο-
ρούν περισσότερο για τη δική τους κερδοφορία.
Συμπέρασμα 4: η ριζική μεταρρύθμιση στο
ασφαλιστικό αφορά κυρίως την Ελλάδα λόγω
των σοβαρών παθογενειών του συστήματος
και της επείγουσας κατάστασης, όπως αυτή
διαμορφώθηκε με την κρίση χρέους.
Η πορεία νεο-φιλελευθεροποίησης και απορρύθμι-
σης της οικονομίας δεν αφορά μόνο την Ελλάδα. Σ’ αυ-
τήν μπορεί να εφαρμόστηκαν οι πιο ριζικές και ακραίες
αλλαγές μέσα από αυστηρά προγράμματα λιτότητας και
διαρθρωτικών αλλαγών με αφορμή την κρίση χρέους,
αλλά μην ξεχνάμε ότι η κατάσταση στην Ελλάδα είναι
μια μόνο έκφανση της γενικότερης κρίσης του καπι-
ταλισμού, όπως αυτή εκδηλώθηκε το 2008. Από κει
και πέρα η πορεία είναι λίγο-πολύ κοινή στην παγκο-
σμιοποιημένη οικονομία. Παντού επιχειρείται ριζική
περικοπή των δημοσίων δαπανών και αποψίλωση του
δημόσιου χαρακτήρα των υπηρεσιών, όπως η παιδεία
και η υγεία. Γενική είναι επίσης η επίθεση στα εργασι-
ακά και συνδικαλιστικά δικαιώματα. Και φυσικά ανά-
λογη είναι η αντιμετώπιση του κεκτημένου της κοινω-
νικής ασφάλισης.
Πρόσφατο παράδειγμα το Βέλγιο. Στις ανεπτυγμένες
εργασια
χώρες των BENELUX οι εργαζόμενοι βγήκαν στους
δρόμους τον περασμένο Οκτώβριο εξαιτίας των αλλα-
γών που προωθούνταν από το καλοκαίρι στο ασφα-
λιστικό τους, οι οποίες μεταξύ άλλων εισήγαγαν την
ασφάλιση με σύστημα πόντων και με πληθώρα περι-
58 σελιδοδεικτησ
οριστικών ρητρών (χρέους, δημοσιονομικού ελλείμ-
ματος, προσδόκιμου ζωής και επιπέδου μισθών), την
αύξηση του ορίου συνταξιοδότησης στα 67, την ιδιω-
τικοποίηση των συμπληρωματικών συντάξεων και με-
γάλες μειώσεις στο ύψος των συντάξεων6.
Στην Ισπανία, μια χώρα όπου το ασφαλιστικό βα-
σιζόταν κυρίως σε κρατικά συνταξιοδοτικά συστήματα
αναδιανεμητικού χαρακτήρα (κατά το 75%), προω-
θήθηκε τον Φεβρουάριο του 2018 από την κυβέρνη-
ση Rahoy η ιδιωτικοποίηση ενός μεγάλου μέρους της
ασφάλισης μέσα στα πλαίσια της λιτότητας και της μη-
δενικής αύξησης των συντάξεων παρόλο τον αυξανό-
μενο πληθωρισμό, στη προσπάθεια της κυβέρνησης να
παραμείνουν οι δημόσιες δαπάνες μέσα στα όρια της
ΕΕ7.
Μας θυμίζουν κάτι άραγε αυτές οι αλλαγές; Γενικά
στις χώρες της ΕΕ ακολουθείται η στρατηγική των 3
πυλώνων στο ασφαλιστικό σύστημα: μία βασική σύ-
νταξη, δηλαδή ένα ελάχιστο ποσό προνοιακού χα-
ρακτήρα που δίνει το κράτος, ένα δεύτερο ποσό που
προκύπτει από την κεφαλαιοποίηση των ασφαλιστι-
κών εισφορών εργαζομένων και εργοδοτών (κάτι σαν
ατομικός κουμπαράς του εργαζόμενου), και ένα τρίτο
ποσό που πρέπει να εξασφαλιστεί μέσω της ιδιωτικής
ασφάλισης, αν βέβαια έχει τα χρήματα κάποιος να την
καλύψει. Η στρατηγική που προετοιμάστηκε και στην
Ελλάδα ήδη προ-μνημονιακά με τους νόμους Σιούφα,
Ρέππα και Πετραλιά (οι οποίοι προέβλεπαν αύξηση
ηλικιακών ορίων, μειώσεις συντάξεων, ενοποίηση τα-
μείων, διαχωρισμός παλιών και νέων συνταξιούχων),
ξεκίνησε με τον νόμο Λοβέρδου-Κουτρουμάνη το 2010
με το πρώτο μνημόνιο (ο οποίος εισήγαγε μια βασική
εθνική σύνταξη των 360 ευρώ και αναλογική σύνταξη
από κει και πέρα), για να εδραιωθεί τελικά με τον νόμο
Κατρούγκαλου και την ασφαλιστική μεταρρύθμιση με
περαιτέρω μειώσεις σε όλα όσα είχαν μειώσει οι προ-
ηγούμενοι8.
Παρατηρούμε λοιπόν βίους παράλληλους στην Ευ-
ρώπη από Βορρά ως Νότο. Κι επειδή, όπως έγινε σα-
φές, το να αναφέρεται κανείς μόνο στο ασφαλιστικό
χωρίς αντίστοιχη αναφορά στον τομέα της απασχό-
λησης δείχνει μόνο τη μια πλευρά του προβλήματος,
πρέπει να δούμε ότι η ελαστικοποίηση των σχέσεων
εργασίας στην Ευρώπη, ακόμα και στις ανεπτυγμένες
χώρες, όπως η Γερμανία και η Μεγ. Βρετανία, επε-
κτείνονται όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια.
Στον άλλοτε παράδεισο του κοινωνικού κράτους, τη
Γερμανία, απασχολούνται στις mini jobs, τις ευκαιρι-
ακές εργασίες που προσφέρουν εισόδημα μέχρι 450
ευρώ το μήνα - πάνω από 7, 8 εκατομμύρια άνθρωποι
το 2014 - ενώ ένας σημαντικός αριθμός εργαζόμενων
6. http://www.brusselstimes.com/belgium/employment/12691/
belgium-s-workers-take-to-the-streets-to-oppose-pension-reform
7. https://www.thelocal.es/20180223/retirees-protest-across-
spain-over-shameful-pensions
8. http://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task
=view&id=1352&Itemid=29
απασχολείται στη Βρετανία σε εργασίες που ταξινο-
μούνται ως 1 pound jobs, σε εργασίες χωρίς συγκε-
κριμένο ωράριο.
Είναι φανερό, λοιπόν, ότι δεν μιλάμε για ένα φαινό-
μενο που κυριαρχεί στην Ελλάδα λόγω κρίσης ή λόγω
των παθογενειών που αποδίδουν στους εργαζόμενους,
αλλά πρόκειται για μια στρατηγική αντεπίθεσης του
κεφαλαίου για την αντιμετώπιση μιας ακόμη καπιτα-
λιστικής κρίσης.
Συμπέρασμα 5:
η μεταρρύθμιση
στο ασφαλιστικό εξασφαλίζει την επαρκή
κάλυψη και την ισότιμη μεταχείρισή
των ασφαλισμένων, ενώ ταυτόχρονα
ανταποκρίνεται με ευθύνη
στις μελλοντικές γενιές.
Αυτό είναι το κεντρικό μήνυμα των επιτροπών και
πορισμάτων για την ασφαλιστική μεταρρύθμιση. Αυτό
είναι και το κεντρικό μήνυμα του πρωθυπουργού Τσί-
πρα όταν αναφέρει ότι «έχουμε ευθύνη για τη νέα
γενιά με το Ασφαλιστικό», καθώς υπεραμύνεται της
νέας ασφαλιστικής μεταρρύθμισης. Αυτό είναι και το
μήνυμα του Μητσοτάκη, όταν και αυτός υπερασπίζεται
το σύστημα των τριών πυλώνων με το πέρασμα της
επικουρικής σύνταξης στις ιδιωτικές εταιρίες.
Η επιμονή της κυβέρνησης ότι η ασφαλιστική μεταρ-
ρύθμιση εγγυάται το μέλλον για τις επόμενες γενιές δεν
θα μπορούσε να είναι πιο παραπλανητική. Με τα επί-
πεδα της ανεργίας και της αδήλωτης εργασίας στα ύψη
και με την εξάπλωση των ελαστικών μορφών εργασί-
ας, ο νέος εργαζόμενος δεν θα μπορέσει να μαζέψει
ποτέ τα ένσημα που θα του προσφέρουν μια αξιοπρεπή
σύνταξη. Εν τω μεταξύ οι συντάξεις συρρικνώνονται
συνεχώς τα τελευταία χρόνια με όλους τους αντεργα-
τικούς – αντιδραστικούς νόμους που προλείαναν τον
δρόμο για τον νόμο Κατρούγκαλου, και τα συνεχώς
αυξανόμενα όρια συνταξιοδότησης έχουν κάνει ήδη
τους νέους να σκέφτονται ακόμη και αν ποτέ θα πά-
ρουν σύνταξη.
Μέσα από την τελευταία(;) μεταρρύθμιση το ασφα-
λιστικό μετατρέπεται από συλλογική και κοινωνική
υπόθεση σε μια πλήρως ατομική υπόθεση αποταμί-
ευσης. Ακόμα όμως και ως τέτοια ξεφεύγει από κάθε
έλεγχο του ασφαλισμένου, καθώς οι εισφορές του
διοχετεύονται σε κανάλια κεφαλαιοποίησης, υπόκει-
νται σε οικονομικούς δείκτες, όπως τα επιτόκια και
τα πλεονάσματα, και με αυτό το τρόπο βρίσκονται σε
μόνιμη κατάσταση επισφάλειας. Η συγχώνευση δε
όλων των ταμείων σε ένα υπερ-ταμείο οδηγεί σε μια
πολτοποίηση όλων των ταμείων και ισοπέδωσή τους
προς τα κάτω (με περαιτέρω αφαίμαξη
των αποθεματικών εκείνων που
δεν παρουσιάζουν έλλειμμα),
ενώ παράλληλα διαμορφώ-
νει ένα γιγαντιαίο, γραφει-
οκρατικό αλλά και υποστε-
λεχωμένο οργανισμό που
θα λειτουργεί ως μαύρη
τρύπα σπρώχνοντας τους
εργαζόμενους στην ιδιωτική
ασφάλιση9.
Το ασφαλιστικό βρίσκεται
χρόνια στο τραπέζι του χει-
ρουργείου, με συνεχείς τομές,
ακρωτηριασμούς και αφαιμά-
ξεις, αλλά και με τονωτικές ενέ-
σεις εδώ κι εκεί, όταν συμφέρει τους
κυρίαρχους.
Η εξασφάλιση και η βιωσιμότητα των ασφαλιστικών
ταμείων εξαρτώνται από τη σύγκρουση με το κοινω-
νικό, οικονομικό και πολιτικό πλαίσιο του καπιταλι-
σμού- νεοφιλελευθερισμού, που διαλύει κάθε έννοια
κοινωνικού κράτους, καταπατά τα εργασιακά δικαι-
ώματα των εργαζόμενων και καταληστεύει το προϊόν
του μόχθου τους.
Ο θεσμός της ασφάλισης δημιουργήθηκε μέσα από
την συλλογική οργάνωση και δράση των εργαζομέ-
νων και μόνο μέσα από αυτή μπορεί να διατηρηθεί η
φυσιογνωμία και η στόχευσή του ως ενός κοινωνικού
συστήματος αλληλεγγύης και αναδιανομής. Αυτό που
απαιτείται για τη διάσωσή του είναι η άμεση ανατρο-
πή των σχεδίων διάλυσής του, πριν να είναι εντελώς
αργά, πριν ανακοινωθεί πως «η εγχείρηση πέτυχε
εργασια
αλλά ο ασθενής δυστυχώς απεβίωσε»...
9. http://adedy.gr/sxediokybernisisgiasafalistikokaioitheseistisa
dedy/
ANOIΞΗ 2019 59
 • ΔΙΕΘΝΗ
•
Η επιστροφή της απεργίας
στους εκπαιδευτικούς των ΗΠΑ
Z Αιμιλία Τσαγκαράτου, εκπαιδευτικός

Για όσους εργάζονται ακόμα στην εκπαίδευση, οι μισθοί

και τα επιδόματα έχουν περικοπεί ανελέητα, ενώ υπάρ-
χει μεγάλη εργασιακή ανασφάλεια, καθώς έχουν επι-
μηκυνθεί οι δοκιμαστικές περίοδοι και έχει χτυπηθεί η
εργασιακή μονιμότητα. Οι περικοπές στις δαπάνες για τη
δημόσια εκπαίδευση, μεγάλο μέρος των οποίων πηγαίνει
στα charter schools, στα vouchers (κουπόνια) ή στα «κυ-
βερνοσχολεία» (διαδικτυακά σχολεία), έχουν οδηγήσει
τα δημόσια σχολεία σε τριτοκοσμικές καταστάσεις: κτίρια
που καταρρέουν, υποστηρικτικοί θεσμοί που καταργού-
νται, έλλειψη στοιχειωδών εφοδίων για τη μαθησιακή δι-
αδικασία. Στα συντρίμμια της δημόσιας εκπαίδευσης, και
με την αφήγηση ότι «τα δημόσια σχολεία αποτυγχάνουν»
να εντείνεται, υπάρχει μια σαφής δικομματική συμφωνία
μεταξύ των Ρεπουμπλικάνων και των Δημοκρατικών, ότι

Σ
τις αρχές του 2019 το Υπουργείο Εργασίας των η λύση είναι η ιδιωτικοποίηση και η επιχειρηματικοποί-
ΗΠΑ έδωσε στη δημοσιότητα στοιχεία που αφορού- ηση της εκπαίδευσης, η μέτρηση και η αξιολόγηση των
σαν στις απεργιακές κινητοποιήσεις στη χώρα για τη πάντων, η λειτουργία των σχολείων με όρους «αποδοτι-
χρονιά που πέρασε. Σύμφωνα λοιπόν με αυτά τα στοιχεία, κότητας» της επένδυσης.
ο αριθμός των απεργών το 2018 ήταν ο μεγαλύτερος μετά Η επίθεση αυτή δεν έχει τελειωμό. Η διακυβέρνηση
Τραμπ προτείνει για τον κρατικό προϋπολογισμό του
από το 1986, όταν το 2017 ήταν η δεύτερη χρονιά με το
2020 περικοπές 7,1 δις δολαρίων για τη δημόσια εκπαί-
χαμηλότερο ποσοστό απεργών στις ΗΠΑ από το 1947,
δευση – περίπου όσα χρειάζεται για να χτίσει το διαβόητο
όταν και άρχισε να γίνεται η επίσημη καταγραφή τους.
τείχος που θα εμποδίζει την είσοδο των μεταναστών από
Στις αρχές του 2018, κανένας δεν περίμενε αυτό που θα
το Μεξικό, δηλαδή 8 δις. Ένα δις δολάρια δόθηκαν σε
ακολουθούσε: ένα μαζικό και αποφασιστικό απεργιακό
charters που είτε δεν άνοιξαν ποτέ είτε λειτούργησαν για
κύμα, που θα απλωνόταν σε πολλές πολιτείες και που
μερικούς μήνες.
θα είχε πρωταγωνιστές κατά κύριο λόγο τους εκπαιδευ-
Η ταξικότητα του εκπαιδευτικού συστήματος των ΗΠΑ
τικούς. Από τη Δυτική Βιρτζίνια –μία από τις πιο φτωχές
εντείνεται. Όσο πιο φτωχή είναι μια περιοχή, τόσο πιο
πολιτείες– μέχρι την Καλιφόρνια – μία από τις πιο πλούσι-
πολύ υποχρηματοδοτείται. Ο μέσος όρος δαπανών ανά
ες, από μεγάλες αστικές περιοχές, όπως το Λος Άντζελες
μαθητή είναι 11.000 δολάρια. Όμως οι αντίστοιχες δαπά-
και αγροτικές περιοχές, όπως η Οκλαχόμα και η Αριζόνα,
νες στις περιοχές με την πιο υψηλό δείκτη φτώχειας είναι
από πολιτείες που τα 2/3 των κατοίκων ψήφισαν Τραμπ
1200 δολάρια λιγότερα, ενώ οι περιοχές που οι μαθητές
μέχρι τις λεγόμενες «μπλε» δημοκρατικές πολιτείες, οι
τους είναι κατά κύριο λόγο αφροαμερικάνοι ή μετανάστες
εκπαιδευτικοί φορώντας τα κόκκινα μπλουζάκια κατα-
λαμβάνουν 2000 δολάρια λιγότερα από αυτό τον ετήσιο
κλύζουν τους δρόμους και διεκδικούν.
μέσο όρο.
Τρεις δεκαετίες νεοσυντηρητικών αναδιαρθρώσεων
αφήνουν πίσω τους ένα σοβαρό πλήγμα στην εργατική
τάξη των ΗΠΑ: η πραγματική αξία των μισθών είναι κάτω Η οργή των εκπαιδευτικών
από εκείνη του 1972, ενώ το 30% των εργαζομένων βα- «Αρνούμαι να καθοδηγούμαι από μια ιεραρχία που με
σίζεται σε κρατικές παροχές για να μπορέσει να επιβιώ- συνθλίβει. Αρνούμαι να είμαι ένας απλήρωτος διαχει-
σει. Περικόπηκαν 486.000 θέσεις δημοσίων υπαλλήλων ριστής εξετάσεων που εκμεταλλεύεται τα παιδιά προς
ΔΙΕΘΝΗ

σε κεντρικό και τοπικό επίπεδο, με τους εκπαιδευτικούς χάριν του κέρδους. Αρνούμαι να ακούω πια πόσο ση-
να έχουν τη μερίδα του λέοντος: ενώ ο αριθμός των μαθη- μαντικό είναι να διαφοροποιούμε τη διδασκαλίας μας,
τών στο διάστημα 2008-2015 αυξήθηκε κατά 804.000, καθώς προετοιμάζουμε τους μαθητές μας για εξετάσεις,
ο αριθμός των εκπαιδευτικών μειώθηκε κατά 297.000. οι οποίες είναι κάθε άλλο παρά διαφοροποιημένες. Αρ-

60 σελιδοδεικτησ
νούμαι να υποβάλλω τους μαθητές μου σε κάθε ανόητο
τυποποιημένο τεστ που η πολιτεία ή η περιφέρεια θεωρεί
σημαντικό. Αρνούμαι τα μαθήματά μου να διακόπτονται
από ανούσιες αξιολογήσεις».
Τα λόγια αυτά μιας οργισμένης απεργού εκπαιδευτικού
από την έρευνα της πανεπιστημιακού Alyssa Dunn συμπυ-
κνώνουν όλη την οργή και την απογοήτευση που συσσω-
ρεύεται στους εργαζόμενους στην εκπαίδευση, που βλέ-
πουν τη δουλειά τους και τη διδασκαλία τους να υπόκειται
σε συνεχή έλεγχο, να διασπάται σε εμπορεύσιμα τμήματα,
να αξιολογείται με βάση τα αποτελέσματα των εξετάσεων.
Από τη μια έχουμε εκπαιδευτικούς που δηλώνουν
«έχω 16 χρόνια υπηρεσίας, μεταπτυχιακό, και δουλεύω
τρεις δουλειές, ενώ ταυτόχρονα πουλώ το πλάσμα του αί-
ματός μου. Είμαι εκπαιδευτικός στην Αμερική» - το εξώ-
φυλλο του Time που προκάλεσε αίσθηση. Από την άλλη,
οι ίδιοι αυτοί εκπαιδευτικοί δίνουν κατά μέσο όρο 500
δολάρια το χρόνο από την τσέπη τους για να μπορέσουν
να έχουν τα στοιχειώδη μέσα για τη διδασκαλία τους.
Η νεοφιλελεύθερη αφήγηση δεκαετιών είχε και έχει στο
κέντρο της το επιχείρημα, ότι τα προνόμια και οι φοροα-
παλλαγές του κεφαλαίου και των πλουσίων δημιουργούν
περισσότερες θέσεις εργασίας και μεγαλύτερη αγοραστική
δύναμη για τον εργαζόμενο. Οι εκπαιδευτικοί είδαν την
αφήγηση αυτή να θρυμματίζεται κάτω από το βάρος της
απόλυτης λιτότητας για τους ίδιους και τα σχολεία τους,
ενώ δηλώσεις σαν αυτές που έκανε ο γιος του προέδρου
Τραμπ, ότι οι εκπαιδευτικοί «είναι χαμένοι και προσπα-
θούν να ξεπουλήσουν τους μαθητές τους από κούνια στο
σοσιαλισμό», δείχνουν πιο είναι το πραγματικό πρόβλημα
της εξουσίας: ότι οι εκπαιδευτικοί με τον αγώνα τους βά-
ζουν στο κέντρο της συζήτησης τα πραγματικά κοινωνικά
προβλήματα και όχι μόνο τα «στενά» επαγγελματικά τους
συμφέροντα. Και όταν ανοίγει αυτή η συζήτηση ο βασι-
λιάς φαίνεται γυμνός.
Όπως είναι φυσικό, ο απεργιακός αγώνας άνοιξε όλη
την γκάμα της συζήτησης γύρω από το ρόλο των συνδι-
κάτων και τον τρόπο οργάνωσης του αγώνα. Είναι αδύ-
νατο στα πλαίσια ενός σύντομου άρθρου να περιγραφεί
η πλούσια και πολυποίκιλη εμπειρία με τις διαφορετικές
ταχύτητες και επίδικα από πολιτεία σε πολιτεία . Έχει
λοιπόν ένα ενδιαφέρον να δούμε κάποια βασικά στοιχεία
αυτών των απεργιών, ξεκινώντας με την εξής εκτίμηση:
η ένταση της επίθεσης στην εκπαίδευση και στην εργα-
σία – όχι μόνο στις ΗΠΑ αλλά παγκόσμια – και οι βαθιές
αλλαγές που έχουν επιφέρει οι νεοσυντηρητικές αναδι-
αρθρώσεις βάζουν επιτακτικά το ερώτημα για το αν το
εκπαιδευτικό και εν γένει το εργατικό κίνημα μπορεί να
συνεχίσει με τις πεπατημένες του, ή αν πρέπει να ανα-
ζητήσει άλλους τρόπους οργάνωσης για να μπορέσει όχι
απλά να διαμαρτυρηθεί αλλά να νικήσει. Ταυτόχρονα θα
αναγνωρίσουμε στα ερωτήματα των Αμερικανών απερ-
γών και τα δικά μας ερωτήματα, τις δικές μας αγωνίες και
προσπάθειες. Θα ξεχωρίσουμε λοιπόν ορισμένα στοιχεία
και κάποιους άξονες από την εμπειρία του αμερικάνικου
εκπαιδευτικού κινήματος.
Καταρχάς είναι απαραίτητο να πούμε ότι η συντριπτική
πλειοψηφία των απεργών δεν είχε καμία προηγούμενη
εμπειρία κινήματος, αν σκεφτούμε ότι στις περισσότερες
πολιτείες οι εκπαιδευτικοί είχαν να απεργήσουν σχεδόν
30 χρόνια. Επίσης, δεν υπήρχε μνήμη συνολικά εργατικού
κινήματος, αν εξαιρέσουμε τη Δυτική Βιρτζίνια που ήταν
ΔΙΕΘΝΗ
και η πολιτεία απ’ όπου ξεκίνησε το απεργιακό κύμα, και
που στη συλλογική συνείδηση υπήρχαν έστω και αμυδρά
οι μεγάλοι εργατικοί αγώνες στα ανθρακωρυχεία στις αρ-
χές του 20ου αιώνα και της απεργίας των εκπαιδευτικών
ANOIΞΗ 2019 61

το 1990. Ωστόσο ένα μεγάλο μέρος τους είναι μέλη των
συνδικάτων τους, που είναι τα μεγαλύτερα στις ΗΠΑ. Τα
δύο πανεθνικά συνδικάτα, η Εθνική Εκπαιδευτική Ένω-
ση (National Education Association) και η Αμερικάνικη
Ομοσπονδία Εκπαιδευτικών (American Federation of
Teachers) είναι τα συνδικάτα με τη μεγαλύτερη συνδικα-
λιστική πυκνότητα στη χώρα. Ο κύριος τρόπος λειτουργί-
ας των συνδικάτων σε τοπικό επίπεδο είναι το lobbying
με τις σχολικές επιτροπές και τις τοπικές εκπαιδευτικές
αρχές για τη σύναψη συμβάσεων και τη διαπραγμάτευση
των ασφαλιστικών παροχών, της μονιμότητας, των προ-
σλήψεων των εκπαιδευτικών και του βοηθητικού προσω-
πικού. Ένας τέτοιος τρόπος λειτουργίας δημιούργησε ένα
πολύ εκτεταμένο στελεχικό δυναμικό. Μπορεί εκ πρώτης
όψεως να φαίνεται ως ένας δημοκρατικός και «από τα
κάτω» τρόπος λειτουργίας, όμως στην πραγματικότητα
από τη δεκαετία του 1980 και μετά δημιουργήθηκε ένα
δίκτυο δημοσίων σχέσεων και εκλογικού μηχανισμού
για το κόμμα των Δημοκρατικών. Τα επαγγελματικά συν-
δικαλιστικά στελέχη άρχισαν να αμείβονται με μισθούς
πολύ πάνω από το μέσο όρο των μισθών των εκπαιδευ-
τικών, έκαναν συμφωνίες με το ιδιωτικό κεφάλαιο για
ασφαλιστικές παροχές και παροχές υγείας στα μέλη των
συνδικάτων, άρχισαν να διαπραγματεύονται αντί να ορ-
γανώνουν αγώνες. Δεν είναι τυχαίο που χρησιμοποιείται
ευρέως ο όρος «business unionism» («επιχειρηματικός
συνδικαλισμός») για να περιγράψει αυτή τη μορφή συν-
δικαλισμού.
Στη διάρκεια λοιπόν της απεργιακής άνοιξης αμφισβη-
τήθηκε σε μεγάλο βαθμό ακριβώς αυτός ο τρόπος λει-
τουργίας των συνδικάτων. Αν και υπάρχουν διαφορές
από περιοχή σε περιοχή, οι απεργίες οργανώθηκαν κυρί-
ως από τη βάση (“rank-and-file”). Μπορεί να «κήρυτταν
την έναρξη» οι συνδικαλιστικές ηγεσίες, όμως η πίεση για
αυτό και η οργάνωση ερχόταν κυρίως από τα κάτω. Στην
Αριζόνα δημιουργήθηκε οργάνωση σχεδόν διπλάσια σε
αριθμό μελών από το επίσημο συνδικάτο, η Arizona
Educators United, στην Οκλαχόμα οι απεργιακές επιτρο-
ΔΙΕΘΝΗ
πές είχαν τον κύριο λόγο στην οργάνωση της απεργίας.
Αυτό έδινε και τη μεγάλη δύναμη στον αγώνα. Αυτό έδινε
και την αυτοπεποίθηση της νίκης. Γιατί οι απεργίες αυτές
ξεπερνούσαν κατά πολύ την εθιμοτυπική διαμαρτυρία. Οι
62 σελιδοδεικτησ
απεργοί είχαν την απαίτηση από τις ηγεσίες να γνωρίζουν
τι συζητιόταν στις διαδικασίες των διαπραγματεύσεων,
καταλάμβαναν τα τοπικά Καπιτόλια για να έχουν άμεση
πρόσβαση σε αυτές. Στη Δυτική Βιρτζίνια, όταν η ηγεσία
ανακοίνωσε ότι επήλθε συμφωνία με τις εκπαιδευτικές
αρχές και η απεργία κλείνει, οι απεργοί αποφάσισαν να
συνεχίσουν παρά την αντίθετη απόφαση της ηγεσίας, ξε-
κινώντας μια σειρά από wildcat strikes (αντιθεσμικές,
παράνομες ουσιαστικά απεργίες). Στην Οκλαχόμα οι
εκπαιδευτικοί άκουσαν την πρόεδρο του συνδικάτου να
ανακοινώνει σε συνέντευξη τύπου το κλείσιμο της απερ-
γίας. Τον Ιανουάριο του 2019, οι εκπαιδευτικοί του Λος
Άντζελες μετά από εφτά μέρες απεργία διαμαρτύρονταν
για το γεγονός ότι είχαν μόλις δύο ώρες να μελετήσουν τη
συμφωνία που επήλθε μεταξύ της ηγεσίας του συνδικάτου
και των εκπαιδευτικών αρχών, κι έτσι η απεργία έκλεισε
με ένα μέρος της βάσης να νιώθει ότι δεν ικανοποιήθηκαν
ουσιαστικά τα αιτήματά τους, η ηγεσία δεν πήρε υπόψη
της τη δυναμική που είχε δημιουργηθεί και έτσι να νιώ-
θουν ότι «μαχαιρώθηκαν πισώπλατα». Τέλος στο Όκλαντ
της Καλιφόρνιας, σε μια θυελλώδη συνέλευση, η απεργία
έκλεισε με τους απεργούς να είναι ουσιαστικά χωρισμένοι
στα δύο και με την πρόταση για κλείσιμο της απεργίας να
πλειοψηφεί με μικρό ποσοστό διαφορά από την πρόταση
που ήθελε τη συνέχισή της.
Το απεργιακό κύμα των εκπαιδευτικών στην Αμερική
δεν ήρθε από το πουθενά. Πέρα από την νεοσυντηρητική
επίθεση δεκαετιών στην δημόσια εκπαίδευση, μια σειρά
κινημάτων όπως το Occupy, το Fight for 15, το Black
Lives Matter, η Διεθνής Απεργία των Γυναικών, που δεν
είχαν όμως τη βάση τους κυρίως σε εργασιακούς χώρους
και που προέκυψαν από την κρίση του 2008, άρχισαν να
δημιουργούν κλίμα αντίστασης στις πολιτικές που εξα-
θλίωναν μεγάλα τμήματα των εργαζομένων στις ΗΠΑ.
Επίσης, είχε να κάνει με το γεγονός ότι σε κάθε πολιτεία
υπήρχε ένας πυρήνας ανθρώπων που προπαγάνδιζε την
ανάγκη του αγώνα, προετοίμαζε και οργάνωνε τις κινη-
τοποιήσεις. Δημιούργησαν δίκτυα αυτοοργάνωσης, επι-
κοινωνίας. Ταυτόχρονα, το απεργιακό κύμα των εκπαι-
δευτικών έγινε σημείο αναφοράς και για άλλους αγώνες
στις ίδιες τις ΗΠΑ, όπως οι απεργίες στην Amazon και
στη Google, στα νοσοκομεία και στα πανεπιστήμια της
Νέας Υόρκης, αλλά και για το εκπαιδευτικό κίνημα σε
άλλες χώρες – οι Πολωνοί εκπαιδευτικοί στην πανεθνική
απεργία του Απρίλη μιλούσαν για το RedforEd. Τέλος,
ένα σημαντικό δίδαγμα του αγώνα των εκπαιδευτικών
στις ΗΠΑ είναι η απεύθυνση στις κοινότητες, το γεγονός
ότι με μεγάλες πλειοψηφίες οι γονείς και οι μαθητές υπο-
στηρίζουν τις απεργίες, στέκονται μαζί στις απεργιακές
περιφρουρήσεις. Υπήρχε σημαντική αλληλεγγύη μεταξύ
των εκπαιδευτικών και του βοηθητικού προσωπικού, σε
κοινές συνελεύσεις αποφάσιζαν τα επόμενα βήματα.
Όταν ξεκινούσε το απεργιακό κύμα πέρσι στη Δυτική
Βιρτζίνια, τα ΜΜΕ μιλούσαν «για το φάντασμα του ερ-
γατικού κινήματος που πλανάται πάνω από τις ΗΠΑ». Το
φάντασμα γρήγορα απέκτησε σάρκα και οστά. Μένει να
δούμε αν το εργατικό κίνημα συνολικά θα μπορέσει να
γίνει ο εφιάλτης της εξουσίας.
 κ ο ιν ω νια •
•
Φασισμός και νεωτερικότητα
Η έννοια της νεωτερικότητας
Ο όρος «νεωτερικότητα» χρησιμοποιείται σε ποικίλους
τομείς του επιστητού (ιστορία, κοινωνικές επιστήμες,
οικονομικές επιστήμες, πολιτική θεωρία, φιλοσοφία).
Αναφέρεται ταυτόχρονα α) σε μια συγκεκριμένη ιστο-
ρική περίοδο, από το 15ο αι. ως σήμερα, με όλες τις
οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές και ιδεολογικές-κο-
σμοθεωρητικές διεργασίες που εκτυλίσσονται κατά τη
διάρκειά της και β) σε ένα συγκεκριμένο τρόπο θεώ-
ρησης του κόσμου, του ανθρώπου και της κοινωνίας
που σταδιακά διαμορφώθηκε κατά την εν λόγω ιστο-
ρική περίοδο (Παπαδημητρίου, 2013). Ακολουθώντας,
σε γενικές γραμμές, τα προτάγματα της Αναγέννησης
και κυρίως του Διαφωτισμού, η εν λόγω κοσμοθεωρία
προτάσσει την εμπιστοσύνη στην ικανότητα έλλογης κα-
τανόησης του κόσμου, της κοινωνίας και του ανθρώπου,
στην ιδέα της προόδου, στη δυνατότητα έλλογης οργά-
νωσης της κοινωνίας με στόχο την ανθρώπινη ευτυχία,
στην οικουμενικότητα των θεμελιωδών ανθρώπινων
Z Όλγα Τσιλιμπάρη, εκπαιδευτικός
δικαιωμάτων και στη δυνατότητα έλλογης κριτικής και
αμφισβήτησης όλων των παραδεδομένων αρχών και
αξιών. Η νεωτερικότητα, στην ουσία, ταυτίζεται με την
ανεπτυγμένη βιομηχανική κοινωνία του καπιταλισμού.
Σε οικονομικο-κοινωνικό επίπεδο χαρακτηρίζεται από
την κυριαρχία του κεφαλαίου, την ευρεία επέκταση της
μισθωτής εργασίας, τον ανεπτυγμένο καταμερισμό εργα-
σίας, την εξορθολογικευμένη παραγωγική διαδικασία,
τις σύνθετες τεχνολογικές υποδομές, την υψηλή γραφει-
οκρατικοποίηση διοίκησης και υπηρεσιών, το αστικο-
ποιημένο περιβάλλον, την επέκταση των εκπαιδευτικών
ευκαιριών, τη μεγάλη ανάπτυξη των επιστημών, τη δη-
μιουργία νέων συλλογικοτήτων και κοινωνικών κινη-
μάτων(εργατικό, γυναικείο, αντιαποικιοκρατικό, οικο-
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
λογικό, ενάντια στην παγκοσμιοποίηση).
Σε πολιτικό επίπεδο επεκτείνονται οι παραλλαγές της
αστικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και, παράλ-
ληλα, εμφανίζονται πολιτικές δυνάμεις, κινήματα και
επαναστάσεις που αμφισβητούν, εν μέρει ή ριζικά, την
υπάρχουσα τάξη πραγμάτων, τόσο από τα δεξιά όσο και
ANOIΞΗ 2019 63
 από τα αριστερά. Σε πολιτισμικό-ιδεολογικό επίπεδο κές πολιτικές δυνάμεις προώθησαν την άνοδο φασιστών
θριαμβεύει ο δυτικοευρωπαϊκός εξορθολογισμός, κυ- και ναζί στην εξουσία, καθώς εκτιμούσαν ότι μπορούσε
ριαρχούν τα μαζικά μέσα, διασπάται η συνέχεια με τις να τις απαλλάξει από την αριστερά αλλά και γενικότερα
πατροπαράδοτες αισθητικές αρχές και καλλιτεχνικές από τα διογκούμενα κύματα κοινωνικής διαμαρτυρίας,
πρακτικές(Μαρκέτος,2006:38). αντίστασης και διεκδίκησης. Όπως είναι γνωστό, ο Χίτ-
λερ κλήθηκε στην πρωθυπουργία, και μάλιστα ως επικε-
Φασισμός: συνθήκες γένεσης και ιδεολογικές φαλής κυβέρνησης ευρύτερου συνασπισμού κομμάτων,
καταβολές που συμπεριλάμβανε και τους ναζί, από τον πρόεδρο
της δημοκρατίας Χίντεμπουργκ. Είχε προηγηθεί σχετική
Πολλά ιστορικά γεγονότα και φαινόμενα της νεότερης εισήγηση Γερμανών μεγαλοεπιχειρηματιών (Χατζηιω-
και σύγχρονης εποχής εξετάζονται εντός του πλαισίου σήφ, 2012), οι οποίοι χρηματοδοτούσαν αφειδώς και
της νεωτερικότητας, με στόχο την πληρέστερη διαύγασή τις ναζιστικές προεκλογικές εκστρατείες. Αστική τάξη,
τους και τη συσχέτισή τους με άλλα γεγονότα, φαινόμε-
βιομήχανοι, γαιοκτήμονες, εκκλησίες στήριξαν ενεργά ή
να, δομές και ιδεολογίες. Ένα από αυτά, ο φασισμός-να-
και ανέχτηκαν την κατάλυση των τελευταίων υπολειμ-
ζισμός, έχει πυροδοτήσει έντονες σχετικές συζητήσεις,
μάτων της αστικής δημοκρατίας, διευκολύνοντας, έτσι,
σχεδόν ταυτόχρονα με την εμφάνισή του, οι οποίες συ-
το φασισμό-ναζισμό να λειτουργήσει ως προληπτική
νεχίζονται με αμείωτο ενδιαφέρον, προφανώς όχι μόνο
αντεπανάσταση. Αυτός, από την πλευρά του, αξιοποί-
για ιστορικούς λόγους. Η εμπλοκή της ανθρωπότητας
ησε στο έπακρο κάθε δυνατότητα που του πρόσφερε η
στη δίνη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η πρωτοφανής
αστική δημοκρατία, για να την ανατρέψει, ομολογώντας
βαρβαρότητα που επέδειξαν τα ναζιστικά και φασιστικά
αυτήν την αλήθεια με τον πιο κυνικό τρόπο. Έκανε, επί-
καθεστώτα, η μαζικότητα των φασιστικών κινημάτων
σης, εκτεταμένη χρήση της βίας, για να τρομοκρατήσει
κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου, οι κατά κύματα
τους αντιπάλους του και το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο,
αναβιώσεις της φασιστικής/ναζιστικής ακροδεξιάς, που
καθώς επίσης και ενός άριστα οργανωμένου, για την
συνεχίζονται μέχρι και σήμερα, επιβάλλουν μια σφαιρι-
εποχή, προπαγανδιστικού μηχανισμού.
κή και ολόπλευρη προσέγγιση του φασισμού-ναζισμού.
Το ζήτημα των ιδεολογικών καταβολών του ναζισμού
Η συσχέτιση του φαινομένου αυτού με διάφορες όψεις
και του φασισμού είναι αρκετά σύνθετο. Σίγουρα ο να-
της νεωτερικότητας, προκειμένου να διερευνηθούν οι
ζισμός-φασισμός δανείστηκε στοιχεία από διανοητικά
όροι ανάδυσης, επέκτασης και επικράτησής του, έχει
ρεύματα που προϋπήρξαν, όχι απαραίτητα στην ίδια
οδηγήσει σε αναλύσεις με σοβαρό επιστημονικό αλλά
του τη χώρα (Weiss, 2009:200). Αξιοποίησε υπερσυ-
και και εξόχως πολιτικό ενδιαφέρον. Είναι αυτονόη-
ντηρητικές αντιλήψεις και ιδεολογικά μοτίβα που ήταν
το ότι κάθε σχετικό επιστημονικό συμπέρασμα μπορεί
ευρέως διαδεδομένα στο πολιτικοϊδεολογικό στερέωμα
να αξιοποιηθεί ποικιλοτρόπως, όχι μόνο με στόχο την
του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα και των αρχών του
ευρύτερη κατανόηση του φασισμού αλλά και την αντι-
20ού αιώνα, μιας εποχής θριάμβου του βιομηχανικού
μετώπισή του, υπό την εκάστοτε θεωρητική αλλά και
καπιταλισμού και της αποικιοκρατίας (βιολογικός-πολι-
πολιτική οπτική γωνία.
τισμικός εθνικισμός, αντίληψη περί φυλετικής ανωτερό-
Οι ιστορικές συνθήκες γένεσης τόσο του ιταλικού
τητας-ρατσισμός, αντισημιτισμός, κοινωνικός δαρβινι-
φασισμού όσο και του γερμανικού ναζισμού συμπερι-
σμός, ευγονική, μιλιταρισμός, λατρεία του κράτους και
λαμβάνουν την ήττα στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και
του χαρισματικού αρχηγού, αντικομμουνισμός, θεωρία
την υποχρέωση καταβολής υπέρογκων πολεμικών
του ζωτικού χώρου, αντιδιανοουμενισμός, πατριαρχική
αποζημιώσεων (Γερμανία) ή έστω την ταλαιπωρία του
αντίληψη της οικογένειας, μυστικισμός...) (Κόκκινος et
πολέμου και τα προβαλλόμενα ως «μη αντάξια των
al., 2002:190 και Weiss, 2009). Επίσης, οι φασιστικοί
θυσιών» εδαφικά οφέλη (Ιταλία). Και στις δύο χώρες
σχηματισμοί είχαν υιοθετήσει μια αντιπλουτοκρατική
εκδηλώθηκαν κοινωνικές-εργατικές επαναστάσεις στον
απόηχο του πολέμου και της ρωσικής επανάστασης, οι ρητορική, τουλάχιστον στα πρώτα στάδια της εμφάνισής
οποίες κυριολεκτικά τσακίστηκαν με εξαιρετικά βίαιο τους (Κόκκινος et al., ibid).
τρόπο από τις δυνάμεις του κατεστημένου. Σημαντικό Ο Ρ. Πάξτον παρατήρησε ότι ο φασισμός δεν είναι μια
ρόλο στην καταστολή του εργατικού και επαναστατικού συνεκτική ιδεολογία, γιατί τροποποιεί ή παραβιάζει κατά
κινήματος έπαιξαν προδρομικοί φασιστικοί σχηματι-
σμοί, όπως τα Freikorps στη Γερμανία και οι Squadre
d΄Azione στην Ιταλία. Η μαζική εξόντωση στελεχών και
οπαδών της επαναστατικής αριστεράς στις δυο αυτές Τόσο στην Ιταλία όσο και στη
ΚΟΙΝΩΝΙΑ

χώρες, σε συνδυασμό με λάθη στρατηγικής και τακτικής

των κομμουνιστικών και σοσιαλιστικών κομμάτων και
Γερμανία, οι συντηρητικές πολιτικές
με τις συνθήκες της βαθιάς δομικής παγκόσμιας κρίσης δυνάμεις προώθησαν την άνοδο
του καπιταλισμού του 1929 διευκόλυναν τη μαζικοποί-
ηση των φασιστικών κινημάτων. φασιστών και ναζί στην εξουσία.
Τόσο στην Ιταλία όσο και στη Γερμανία, οι συντηρητι-

64 σελιδοδεικτησ
βούληση τις ιδέες τις οποίες επαγγέλλεται. Είναι περισ-
σότερο μια μορφή πολιτικής συμπεριφοράς, κατευθυνό-
μενη από τα μοτίβα της παρακμής, της ταπείνωσης και
της θυματοποίησης της εθνικής κοινότητας. Υποδεικνύ-
ει τους εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς, στους
οποίους αποδίδει την ευθύνη για τα παραπάνω δεινά,
με συνωμοσιολογικό μάλιστα τρόπο (εβραιομασονική ή
εβραιομπολσεβίκικη συνωμοσία...). Καλεί σε μια αντι-
σταθμιστική λατρεία της ενότητας, της ενεργητικότητας,
της φυλετικής καθαρότητας, της πειθαρχίας, του αρχη-
γού, της λυτρωτικής βίας, της εσωτερικής εκκαθάρισης
και της εξωτερικής επέκτασης (Paxton, 2006). Αξίζει,
ωστόσο, να προσεχθεί και η άποψη του Herf, ότι ειδι-
κά η ναζιστική κοσμοαντίληψη υπήρξε συνεκτική αλλά
και πολιτικά δραστική, ως ουτοπία (ή καλύτερα, δυστο-
πία) μιας βιολογικά ανώτερης κυρίαρχης φυλής (Herf,
2012:278).
Είναι ο φασισμός αντι-διαφωτισμός;
Η επισήμανση ότι ο φασισμός έχει τις ρίζες του στην
ιδεολογία του Αντι-διαφωτισμού έγινε από τον Μπερ-
λίν (Wolin, 2007, 29), ο οποίος επαναφέρει σε χρή-
ση έναν όρο του 19ου αι. (Gegen-Aufklärung, Αντι-
διαφωτισμός), πιθανόν επινοημένο από τον Νίτσε
(Sternhell, 2009:15). Η απόλυτη άρνηση των αρχών
του Διαφωτισμού από το φασισμό, η βίαιη απόρριψη
των φυσικών δικαιωμάτων, ο εξοβελισμός της δυνα-
τότητας αλλά και του δικαιώματος να διαμορφωθεί η
ανθρώπινη ζωή με βάση τον ορθό λόγο, η δαιμονοποί-
ηση των δημοκρατικών αντιλήψεων και διαδικασιών
συνηγορούν υπέρ μιας τέτοιας ερμηνείας. Τι άλλο από
μια ιδεολογία –και πρακτική– Αντι-διαφωτισμού θα
μπορούσε να δικαιολογήσει τις φρικαλεότητες που διέ-
πραξε σε μαζική κλίμακα ένα πολιτισμένο έθνος, όπως
το γερμανικό;
Για πολλούς Ευρωπαίους διανοούμενους ο ναζισμός
ήταν η παροξυστική κατάληξη ενός μακρόχρονου ρεύ-
ματος ανορθολογισμού, το οποίο γεννήθηκε στην κα-
μπή του 19ου αιώνα ως αντίδραση προς τη Γαλλική
Επανάσταση (Traverso, 2016:264). Η άρνηση των βα-
σικών νεωτερικών αξιών, η σφοδρή εναντίωση προς
τη Γαλλική Επανάσταση, ως καταστατικό γεγονός της
νεωτερικότητας, παρουσιάζεται ανάγλυφη στις διακη-
ρύξεις επιφανών εκπροσώπων τόσο του φασισμού όσο
και του ναζισμού. Ο Μουσολίνι, σε λόγο που εκφώνη-
σε το 1926, επισημαίνει ότι ο φασισμός «ενσαρκώνει
τη σαφή, κατηγορηματική και τελεσίδικη αντίθεση στο
σύνολο των αθάνατων αρχών του 1789». Η δήλωση
του Γκέμπελς, το 1933, «Διαγράφουμε το 1789 από την
ιστορία» και η επιλογή από τους ναζί της 14ης Ιουλίου
1933 ως ημερομηνίας για την εξαγγελία της ευγονι-
κής πολιτικής τους υπογραμμίζουν με πολύ εύγλωττο
τρόπο αυτήν την οριοθέτηση (Chirio, 2018:182). Γι΄
αυτό και ο μεν φασισμός αναγνωρίστηκε ευρέως ως
οπισθοδρόμηση του πολιτισμού στη βαρβαρότητα, ο
δε αντιφασιστικός αγώνας ως υπεράσπιση του πολιτι-
σμού και των ιδεωδών του Διαφωτισμού (Traverso,
2016:261). Εξέγερση κατά της νεωτερικότητας θεωρεί
το φασισμό και ο Ερνστ Νόλτε (Μαρκέτος, 2006:37),
υπό ένα πολύ διαφορετικό, σαφώς απολογητικό πρί-
σμα, βέβαια, εντάσσοντάς τον στο ευρύτερο γένος του
λεγόμενου ολοκληρωτισμού και στη θεωρία των δύο
άκρων (βλ. και παρακάτω, Θεωρία του ολοκληρωτι-
σμού).
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Οι δύο νεωτερικότητες και ο φασισμός
Ο Μαρκέτος εύστοχα παρατηρεί ότι αρκετοί μελετητές,
διαφορετικών επιστημολογικών και ιδεολογικών κα-
τευθύνσεων, συμφωνούν ότι ο φασισμός υπήρξε παρά-
γωγο της νεωτερικής αστικής κοινωνίας. Ειδικότερα για
ANOIΞΗ 2019 65
 τους μαρξιστές, ο φασισμός υπήρξε η απάντηση του ανε-
πτυγμένου καπιταλισμού στις πιέσεις αφενός των οικο-
νομικών νομοτελειών που σχετίζονταν με τη μεγάλη πα-
γκόσμια οικονομική κρίση του 1929 και αφετέρου του
εργατικού κινήματος (Μαρκέτος, 2014). O Πουλαντζάς
χαρακτηρίζει το φασισμό ιδιαίτερη μορφή καθεστώ-
τος της μορφής του καπιταλιστικού κράτους εκτάκτου
ανάγκης, συνοδευόμενο από κρίση ηγεμονίας και οξεία
κρίση της άρχουσας ιδεολογίας (Πουλαντζάς, 2006).
Από την άλλη πλευρά, οι ανθρωπιστές συντηρητικοί θε-
ώρησαν το φασισμό επακόλουθο της «εξέγερσης των
μαζών» (Μαρκέτος, 2014).
Οξυδερκής, τεκμηριωμένη σε εξαντλητική ανάλυση
των ιδεολογικών ρευμάτων που κυριάρχησαν στο δυτι-
κό κόσμο από τα τέλη του 17ου έως τις αρχές του 20ού
αι. είναι η άποψη του Sternhell ότι ουσιαστικά υπήρξαν
δύο νεωτερικότητες: μία ορθολογική και μία ανορθο-
λογική. Το ιστορικό ρήγμα ανάμεσά τους οριοθετείται
στο τελευταίο τέταρτο του 18ου αι., στη σύγκρουση με-
ταξύ Καντ και Χέρντερ. Την εξέγερση ενάντια στο Δια-
φωτισμό, που αξιοποιήθηκε επαρκώς στη δεκαετία του
΄50 από τη σχολή του ολοκληρωτισμού αλλά και αρ-
γότερα από αρκετούς μεταμοντέρνους (Wolin, 2007), υποστηρίζεται από τις εθνικές εταιρείες μηχανικών, υι-
πραγματοποίησαν τρεις γενιές αντι-διαφωτιστών: η οθετείται από συντηρητικούς στοχαστές κατά την περί-
πρώτη (Χέρντερ, Μπερκ) στράφηκε ενάντια στη Γαλ- οδο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης (Φράιερ, Γύνγκερ,
λική Επανάσταση, η δεύτερη (Καρλάιλ, Ταιν, Ρενάν) Σμιτ, Ζόμπαρτ, Σπένγκλερ, Χάιντεγκερ) και περνά στη
ενάντια στον εκδημοκρατισμό της πολιτικής ζωής, ενώ ναζιστική ιδεολογία (μέσω διαμορφωτών της, όπως
η τρίτη (Μοράς, Σπένγκλερ, Κρότσε, Μάινεκε, Τραιλτς, οι Φέντερ, Γκέμπελς, Τοντ) ήδη από τις αρχές της δε-
Σορέλ) εξόπλισε ιδεολογικά την ανερχόμενη ριζοσπα- καετίας του ΄20 (Herf, 2012:267). Έτσι επιτυγχάνεται
στική ακροδεξιά του τέλους του 19ου και των αρχών η συμφιλίωση των αντιεκσυγχρονιστικών, ανορθο-
του 20ού αιώνα (Sternhell,2009:25-28). Δεν πρό- λογικών, αντιδραστικών ρομαντικών στοιχείων του
κειται απλώς για αντεπανάσταση, αλλά για μια άλλη γερμανικού εθνικισμού με τη λατρεία της σύγχρονης
επανάσταση, μια άλλη νεωτερικότητα, ανορθολογική, τεχνολογίας. Η προηγμένη τεχνολογία, συνδυαζόμενη
αντι-φιλελεύθερη,βασισμένη στη λατρεία όλων όσων με τον πολιτικό ανορθολογισμό, δημιουργεί τον, κατά
χωρίζουν τους ανθρώπους και στο σχετικισμό των αξι- Γκέμπελς, «ατσαλένιο ρομαντισμό» (ibid:266).
ών, που υπονομεύει και διαβρώνει τα θεμέλια της αστι- Αυτή η συνύπαρξη βιομηχανικού εξορθολογισμού
κής δημοκρατίας. Με άλλα λόγια, η αντιδιαφωτιστική και πολιτικού ανορθολογισμού, ως γερμανική ιδιαιτε-
σκέψη, σύμφωνα με τον Sternhell, δεν βρίσκεται εκτός ρότητα, εξηγείται από τις οικονομικές και κοινωνικές
εξελίξεις στη συγκεκριμένη χώρα. Πουθενά αλλού δεν
του περιγράμματος της νεωτερικότητας, αλλά κινείται
υπήρξε τόσο ταχεία εκβιομηχάνιση, άρα και όλα τα πα-
εντός του περιγράμματος μιας «άλλης νεωτερικότητας»,
ρεπόμενά της, με την παράλληλη απουσία μιας επιτυχη-
καθώς οι δύο νεωτερικότητες συνυπάρχουν με συ-
μένης αστικής επανάστασης (ibid:56-57). Χαρτογρα-
γκρουσιακό τρόπο (Sternhell, 2009:19-22).
φώντας την ανάδυση του ναζισμού μέσα στο γερμανικό
Μια αντίστοιχη ανάλυση, για το χαρακτήρα του φασι-
πολιτιστικό και ιδεολογικό τοπίο του Μεσοπολέμου,
σμού ως αντιδραστικού μοντερνισμού, παρουσιάζει και
ο Ερνστ Μπλοχ είχε ήδη παρατηρήσει ότι ο ναζισμός
ο Herf, μελετώντας διεξοδικά τους όρους και τις διαδι-
αναμειγνύει τεχνική νεωτερικότητα και γερμανικό ρο-
κασίες συγκρότησης του ρεύματος του αντιδραστικού
μαντισμό (ibid:279). Επίσης, ο Τόμας Μαν θεωρούσε
μοντερνισμού στη Γερμανία της Βαϊμάρης και του Τρί-
ότι η ναζιστική ιδεολογία και πρακτική έλκουν την ενό-
του Ράιχ. Ο Herf επισημαίνει ότι η νεωτερικότητα δεν
τητά τους από την ιδιαίτερη γερμανική σύνθεση «ονεί-
υφίσταται γενικά και αόριστα, αλλά υπάρχουν οι συ-
ρων του παρελθόντος» με οράματα «ρωμαλέας νεωτε-
γκεκριμένες εθνικές κοινωνίες που εκσυγχρονίζονται,
ρικότητας» (ibid:267).
ΚΟΙΝΩΝΙΑ

η καθεμιά με το δικό της τρόπο. Ο ίδιος εντοπίζει ως

πολιτιστικό παράδοξο της γερμανικής νεωτερικότητας
τον εναγκαλισμό της σύγχρονης τεχνολογίας από Γερ-
μανούς στοχαστές που, κατά τα άλλα, απέρριπταν τον
ορθό λόγο του Διαφωτισμού. Η παράδοση αυτή ξεκινά
από τα γερμανικά πολυτεχνεία στο τέλος του 19ου αι.,
Φασισμός και επανάσταση
Στο γενικότερο ζήτημα της σχέσης του φασισμού με τη
νεωτερικότητα εγγράφεται και η σχέση του με την επα-
νάσταση, που υπήρξε θεμελιακό νεωτερικό φαινόμενο.

66 σελιδοδεικτησ

Τόσο οι πολιτικές και ιδεολογικές καταβολές του φα-
σισμού-ναζισμού, η οργανική σχέση του με την ακρο-
δεξιά, ο μαχητικά αντιμαρξιστικός-αντικομμουνιστικός
του χαρακτήρας, όσο και η πολιτική του πρακτική συ-
νέβαλαν ώστε πολλοί μελετητές να αναφερθούν στην
αντεπαναστατική του φύση (Τραβέρσο, 2018:303). Για
τον Άρνο Μάγιερ ο φασισμός είναι ένα είδος αντεπα-
νάστασης (Μαρκέτος, 2006:37). Ειδικά ο γερμανικός
ναζισμός συγχώνευσε σε έναν ενιαίο πόλεμο κατάκτη-
σης-εξόντωσης τρεις αντεπαναστατικές κατευθύνσεις:
την ιμπεριαλιστική επίθεση στο σλαβικό κόσμο, τον πο-
λιτικό αγώνα κατά του κομμουνισμού και της Σοβιετικής
Ένωσης, τη φυλετική μάχη κατά των Εβραίων. Χρησι-
μοποίησε ως πρότυπα τους αποικιακούς πολέμους του
19ου αι.,που περιλάμβαναν και τις ανάλογες εξοντώσεις
πληθυσμών σε ευρεία κλίμακα (Τραβέρσο, 2018:306-
307).
Όπως εύστοχα παρατηρήθηκε, μετά το 1789, η αντε-
πανάσταση δεν περιορίζεται στην παλινόρθωση, αλλά
πολλές φορές επιχειρεί να λειτουργήσει ως «επανάστα-
ση κατά της επανάστασης». Ο Μάγιερ αλλά και ο Μαρκ
Νεοκλέους σημειώνουν ότι η φασιστική αντεπανάσταση
δεν περιορίζεται στο να παλινορθώσει την παλιά τάξη
πραγμάτων. Υπερβαίνει το παρελθόν, παίρνει νεωτερι-
κές διαστάσεις, επιχειρεί να οικοδομήσει μια νέα τάξη
πραγμάτων, άρα λειτουργεί σαφώς ως επανάσταση ενά-
ντια στην επανάσταση, εξ ου και η έντονη «επαναστα-
τική» ρητορική των φασιστών (Τραβέρσο, 2018:304-
305 και Τraverso, 2013:21).
Οι απόψεις που συνηγορούν υπέρ της ύπαρξης μιας
επαναστατικής δεξιάς στα τέλη του 19ου και στις αρχές
του 20ου αι. στηρίζονται στη διαπιστωμένη μαχητικότη-
τα της μετά το 1880 «νέας δεξιάς», που ήταν πολύ δια-
φορετική από την παλαιότερη μοναρχική δεξιά. Σε πολ-
λές ευρωπαϊκές χώρες αυτή η νέα δεξιά προσπαθούσε
εμφανώς να στηριχτεί στις μάζες και υιοθετούσε μορφές
μαζικής πάλης, όπως οι διαδηλώσεις, που ως τότε χα-
ρακτήριζαν αποκλειστικά την αριστερά. Ο δημόσιος λό-
γος της ήταν αντιφιλελεύθερος, αντικοινοβουλευτικός,
εθνικιστικός, συχνά αντισημιτικός-ρατσιστικός, αρκετές
φορές και «σοσιαλίζων», συνδεδεμένος, όμως, στα-
θερά με τη φυλετική κοινότητα (Chirio, 2018:181 και
Weiss, 2009). Τα χαρακτηριστικά αυτά, υπαρκτά τόσο
στο φασισμό όσο και στο ναζισμό, τους συνδέουν με
το ευρύτερο αυτό ρεύμα, που ονομάστηκε ριζοσπαστική
δεξιά (Weiss, 2009). Ωστόσο,όπως ορθά παρατηρεί ο
Chirio, η άνοδος του φασισμού στην εξουσία, παρά την
ύπαρξη ενός ομόλογου μαζικού κινήματος, παίρνει τη
μορφή πραξικοπήματος, με τη συνέργεια των οικονομι-
κών, πολιτικών και στρατιωτικών ελίτ. Σε καμία περί-
πτωση δεν ανατρέπει τις υπάρχουσες σχέσεις κυριαρχί-
ας και τις υφιστάμενες κοινωνικές ιεραρχίες. Δεν είναι,
λοιπόν, πολιτική επανάσταση, αλλά μάλλον πολιτιστική,
που λαμβάνει χώρα σε βραχύ χρονικό διάστημα, μέσω
της προπαγάνδας, του ελέγχου και της κατήχησης των
μαζών (Chirio, 2018).
Καταλήγει (αναγκαστικά) η νεωτερικότητα στο
φασισμό;
Οι πατριάρχες της σχολής της Φραγκφούρτης, Χορκχά-
ιμερ και Αντόρνο, έκλιναν υπέρ μιας συγγένειας μεταξύ
Διαφωτισμού και ναζισμού (Sternhell,2009:44), στα
πλαίσια μιας γενικότερης κριτικής τους για τη νεωτερι-
κότητα και το Διαφωτισμό. Στο έργο τους «Η Διαλεκτική
του Διαφωτισμού» υποστηρίζουν ότι η σύνθεση ορθού
λόγου, κυριαρχίας και μύθου είναι εγγενής στις απαρχές
του Διαφωτισμού. Αυτή η αλληλοδιαπλοκή μύθου και
εξορθολογισμού εκβάλλει στην αξίωση για ολοκληρω-
τική κυριαρχία, ανοίγοντας έτσι το δρόμο προς το Άου-
σβιτς, δηλαδή τη βαρβαρότητα και τη μαζική εξόντωση
ανθρώπων (Χορκχάιμερ & Αντόρνο, 1986). Ωστόσο,
όπως εύστοχα επισημαίνει ο Herf, η συλλογιστική αυτή
αποδίδει με τρόπο εσφαλμένο συνολικά στο Διαφωτι-
σμό μια γερμανική πολιτισμική ιδιαιτερότητα, οφειλό-
μενη ακριβώς στο γεγονός της αδύναμης παρουσίας
του Διαφωτισμού εντός της γερμανικής κουλτούρας
(Herf, 2012:284). Κατά τον Παπαδόπουλο, ο φασισμός
βρίσκεται στην αντίπερα όχθη της νεωτερικότητας και
προϋποθέτει την ήττα της. Ακριβώς αυτή η πολιτική και
στη συνέχεια καλλιτεχνική ήττα της νεωτερικότητας στη
μεσοπολεμική Γερμανία άνοιξε το δρόμο για την επικρά-
τησή του (Παπαδόπουλος, 2013).
Ο Ζίγκμουντ Μπάουμαν εστίασε στο φασισμό ως
προϊόν της νεωτερικότητας. Ο Μπάουμαν τόνισε ότι
ποτέ προηγουμένως δεν είχε χτιστεί μια βιομηχανική
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
μηχανή εξόντωσης ανθρώπων, καθώς οι πιο προηγ-
μένες ανακαλύψεις της εποχής χρησιμοποιήθηκαν για
τέτοιους σκοπούς. Το γεγονός αυτό εξέπληξε οδυνηρά
όσους θεωρούσαν την πρόοδο μια γραμμική διαδικα-
σία, συνοδευόμενη απαραίτητα από το «γενικό καλό»,
και μάλιστα όσους δεν είχαν επίγνωση των εγκληματι-
ANOIΞΗ 2019 67

κών πρακτικών της Ευρώπης στις αποικίες (Μαρκέτος,
2014). Ακολουθώντας μια παρόμοια συλλογιστική πο-
ρεία, ο Χ. Μαρκούζε πρεσβεύει ότι τα στρατόπεδα συ-
γκέντρωσης, οι μαζικές εξοντώσεις, η ατομική βόμβα,
οι παγκόσμιοι πόλεμοι δεν αποτελούν «επιστροφή στη
βαρβαρότητα», αλλά τα αποχαλινωμένα αποτελέσματα
των νεωτερικών κατακτήσεων της τεχνικής και της κυ-
ριαρχίας (Traverso, 2016:278).
Κινούμενες σε μια παραπλήσια ερμηνευτική τροχιά,
πολλές αναλύσεις Γερμανών ιστοριογράφων της τελευ-
ταίας 30ετίας παρουσιάζουν το γερμανικό παρελθόν ως
βιοπολιτικό εργαστήριο που συμπυκνώνει τις εκρηκτι-
κές αντιφάσεις της νεωτερικότητας. Εμφανέστατα, αν
και όχι πάντοτε ανοιχτά ομολογημένα, οι αναλύσεις αυ-
τές εμπνέονται από το έργο του Μ. Φουκό. Όπως είναι
γνωστό, αυτός πρώτος συσχέτισε τη νεωτερικότητα και
το νεωτερικό κράτος με τις τεχνικές κοινωνικού ελέγ-
χου και διαχείρισης των κινήσεων των πληθυσμών.
Επεξεργαζόμενος τις έννοιες της βιοπολιτικής και της
βιοεξουσίας, ο Φουκό αναγνωρίζει ως ελεγκτικό μηχα-
νισμό όχι μόνο την πειθαρχική υποταγή των σωμάτων
αλλά και την κυβερνητικότητα, την άσκηση ποικίλων
πολιτικών διαχείρισης του πληθυσμού. Στα πλαίσια αυ-
τών των θεωρήσεων μπορούν να κατανοηθούν θέσεις,
όπως του D. Peukert, ότι ο ναζισμός είναι όχι αντινεω-
τερική αντίδραση αλλά παθολογία της νεωτερικότητας
ή του G. Aly για το ναζιστικό «κράτος πρόνοιας» (ibid).
Θεωρία του ολοκληρωτισμού
Στη συζήτηση για τη σχέση φασισμού και νεωτερικό-
τητας ενεπλάκησαν τόσο οι θεωρητικοί του ολοκλη-
ρωτισμού και των δύο άκρων όσο και το ρεύμα του
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
ιστορικού αναθεωρητισμού. Η εμπλοκή αυτή έλαβε
διαστάσεις αξιοσημείωτες, όχι μόνο καθαρά ιστορικές-
ιστοριογραφικές αλλά και πολιτικές.
Η θεωρία του ολοκληρωτισμού εμφανίστηκε στις αρ-
χές της δεκαετίας του ΄50 και μεσουράνησε διαρκούντος
του Ψυχρού Πολέμου. Ο Sternhell (Sternhell, 2009)
68 σελιδοδεικτησ
θεωρεί το ερμηνευτικό αυτό σχήμα ως έκφανση του
Αντι-διαφωτισμού κατά την περίοδο του Ψυχρού Πο-
λέμου. Οι εισηγητές του όρου Καρλ Φρίντριχ και Ζμπί-
γκνιου Μπρεζίνσκι εστιάζουν στα κοινά, κατά τη γνώ-
μη τους, στοιχεία του ναζισμού και του κομμουνισμού:
κατάργηση του κράτους δικαίου και της δημοκρατίας,
επιβολή λογοκρισίας, ύπαρξη μοναδικού κόμματος και
χαρισματικού αρχηγού, βία ως μορφή διακυβέρνησης,
έντονος κρατικός παρεμβατισμός και σχεδιοποίηση της
οικονομίας. Ο ορισμός αυτός από πολλούς θεωρήθηκε
στενός, επιφανειακός και στατικός, καθώς παραβλέπει
ουσιαστικές διαφορές μεταξύ των δύο κοινωνικοπολι-
τικών ρευμάτων ως προς τη διάρκεια, τα ιδεολογικά
τους χαρακτηριστικά (φυλετικός ρατσισμός, εθνικισμός,
αντιμετώπιση του πολέμου) αλλά και το κοινωνικό τους
περιεχόμενο και τη στάση τους απέναντι στον κοινωνι-
κό μετασχηματισμό (Μιχαηλίδου, 2013 και Traverso,
2016:212-214). Επιπλέον, η θεωρία αυτή εξομοιώνει
το σύνολο των επαναστατικών και κομμουνιστικών
ρευμάτων με μία και μοναδική ιστορική εκδοχή, αυτήν
του καθεστώτος της Σοβιετικής Ένωσης κατά τη λεγόμε-
νη σταλινική περίοδο.
Ο πρόδρομος της θεωρίας του ολοκληρωτισμού Τζέι-
κομπ Τάλμον, ανακεφαλαιώνοντας τις απόψεις παλαιό-
τερων αντι-διαφωτιστών του τέλους του 18ου αι. (Ντε
Μαιστρ, Μπερκ), θεωρεί τον ολοκληρωτισμό αποτέλε-
σμα της άρνησης της παράδοσης και των προκαταλή-
ψεων και της πίστης στον ορθό λόγο ως μοναδικό κρι-
τήριο της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Τη σκυτάλη της
επίθεσης κατά του γαλλικού Διαφωτισμού παραλαμβά-
νουν αργότερα οι Μπερλίν και Αρόν, για τους οποίους
η πίστη σε οικουμενικές αλήθειες (δικαιοσύνη, ισότητα,
δημοκρατία) είναι η ρίζα του ολοκληρωτισμού. Το οι-
κουμενικό πρόταγμα του Διαφωτισμού, και μάλιστα υπό
τη ρουσωική εκδοχή του, είναι, κατ΄ αυτούς, υπεύθυνο
για τον ιακωβινισμό, το λενινισμό και το σταλινισμό. Με
λίγα λόγια, σύμφωνα με τη θεωρία του ολοκληρωτι-
σμού, ο ορθολογισμός οδηγεί τόσο στο φασισμό όσο
και στον κομμουνισμό (Sternhell,2009). Σε πιο μετα-
μοντέρνα γλώσσα, οι μεγάλες αφηγήσεις (δηλαδή τα
απελευθερωτικά προτάγματα...) οδηγούν στις φρικα-
λεότητες του ολοκληρωτισμού. Χυδαϊστί, η θεωρία της
πάλης των τάξεων οδηγεί στο έγκλημα, καθώς διατείνο-
νται και επίσημα κείμενα της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις
αρχές της δεκαετίας του 2000 (Ελεφάντης, 2001).
Είναι εμφανής από τα παραπάνω η σταδιακή διολίσθη-
ση της θεωρίας του ολοκληρωτισμού προς τη λεγόμενη
θεωρία των δύο άκρων. Από την καλλιέργεια μιας ιδεο-
λογίας απαραίτητης για τους δυτικούς συμμάχους απένα-
ντι στον «κομμουνιστικό κίνδυνο» μετά το 1945, συντε-
λείται σταδιακά, εντατικότερα μετά το 1989, το πέρασμα
σε μια αφήγηση καταδίκης τόσο του κομμουνισμού όσο
και του ναζισμού ως των μεγάλων δεινών του 20ού αι-
ώνα (Βόγλης, 2012): μια ουτοπία που στραβοπάτησε
εξομοιώνεται με μια εξαρχής διακηρυγμένη δυστοπία.
Ακριβώς με αυτόν τον τρόπο, ο Νόλτε, πυροδοτώντας
 τη μεγάλη διαμάχη των ιστορικών στη Γερμανία της δε-
καετίας του ΄80 (Historikersteit), αποφαίνεται ότι για
τις καταστροφές του 20ού αιώνα ευθύνεται ο πόλεμος
και η Σοβιετική Επανάσταση. Ο ναζισμός δεν ήταν, ούτε
λίγο ούτε πολύ, παρά μια αντανάκλαση του κομμουνι-
σμού, μια θεμιτή απάντηση στο μπολσεβίκικο κίνδυνο
(Sternhell, 2009:533) και το Άουσβιτς ένα υπέρμετρο
αντίγραφο και απότοκο της μπολσεβίκικης «ασιατικής»
βαρβαρότητας (Traverso, 2013:19). Οι απολογητικές
αυτές απόψεις περί ναζισμού του Νόλτε αντικρούονται
από τον Χάμπερμας. Ωστόσο, δια μέσου μεσοπολεμικών
διανοουμένων, όπως ο Μάινεκε και ο Χάιντεγκερ, και
των νεότερων μαθητών τους Νόλτε και Φυρέ, η μανι-
ώδης πολεμική κατά του γαλλοκαντιανού Διαφωτισμού
αξιοποιείται για τη θεμελίωση του ιστορικού αναθεωρη-
τισμού (Στανγκανέλλης, 2012) και του ιστορικού αρνη-
τισμού (το Ολοκαύτωμα, απλώς, δεν υπήρξε...)
Συμπεράσματα
Σε γενικές γραμμές, τρεις απόψεις έχουν διατυπωθεί για
τη σχέση του φασισμού-ναζισμού με τη νεωτερικότητα
και τα προτάγματά της. Σύμφωνα με την πρώτη, ο φασι-
σμός αποτελεί άρνηση της νεωτερικότητας, εμφανέστα-
τη και ακραία εκδοχή του Αντι-διαφωτισμού. Κατά τη
δεύτερη άποψη, ο φασισμός αποτελεί ακραία πραγμά-
τωση της νεωτερικότητας, ανέλιξη στοιχείων και ροπών
που ενυπήρχαν σ΄ αυτήν. Πρόκειται για μια ερμηνευτική
κατεύθυνση που εν μέρει σχετίζεται και με τις θεωρίες
του ολοκληρωτισμού και των δύο άκρων.
Βιβλιογραφία-Άρθρα
Σύμφωνα με μια τρίτη άποψη, ο φασισμός κινείται
μέσα στα πλαίσια της νεωτερικότητας. Ειδικότερα,
ανήκει στην ανορθολογική πλευρά της, αποτελεί όψη
του λεγόμενου αντιδραστικού μοντερνισμού. Χωρίς να
παραβλέψει κανείς το γεγονός ότι οι ανορθολογικές ρί-
ζες του φασισμού ανάγονται σε προγενέστερες εποχές,
δεν είναι ορθό να τον θεωρήσει αναβίωση αρχαϊκών
καταλοίπων. Η άποψη που αντιμετωπίζει το φασισμό
ως «ένα σκελετό που βγήκε από την ντουλάπα» αδυνα-
τεί να εξηγήσει το πώς και το γιατί υπήρξε, εκτός των
άλλων, και μαζικό κίνημα, γιατί στράτευσε και εξακο-
λουθεί να στρατεύει οπαδούς. Ακριβώς επειδή υπήρξε
μια νέα σύνθεση, επειδή πρότεινε μια νέα –και βέβαια
απεχθέστατη– απάντηση στα προβλήματα της εποχής
κατά την οποία εμφανίστηκε, διατηρεί την ανατριχιαστι-
κή επικαιρότητά του και παραμένει άκρως επικίνδυνος.
Επομένως, η άποψη ότι ο φασισμός αποτελεί νεωτερικό
φαινόμενο, πέρα από τις όποιες επιστημονικές συνεπα-
γωγές, έχει και αξιοσημείωτες πολιτικές συνεπαγωγές:
ωθεί σε κριτικό αναστοχασμό και διαρκή επαγρύπνη-
ση για την αντιμετώπισή του. Εννοείται ότι μια σοβαρή
αντιμετώπιση του φασισμού, ακόμη και στα πλαίσια
της αστικής δημοκρατίας δεν μπορεί να εξαντλείται σε
κούφιες επικλήσεις και από καθέδρας αυτάρεσκες δι-
ακηρύξεις περί πολιτικής δημοκρατίας. Όταν τα τελευ-
ταία ψήγματα κοινωνικής δημοκρατίας θυσιάζονται στο
βωμό της ανάταξης των κερδών του κεφαλαίου και η
συνακόλουθη αίσθηση αδιεξόδου τρέφει το φασισμό,
αυτή η τακτική είναι το λιγότερο υποκριτική...

Βόγλης, Π.(2012). Το κενό μεταξύ των δύο
“άκρων”. “Ενθέματα” της Αυγής της Κυρια-
κής,23.9.2012. Διαθέσιμο στον ιστότοπο:
https://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/keno-
metaksy-ton-dyo-akron-toy-polymeri-bogli
Ελεφάντης, Α.(2001). Ιστορικός αναθεωρη-
τισμός: κομμουνισμός=ναζισμός. “Ενθέμα-
τα” της Αυγής της Κυριακής, 16.9.2001.
Διαθέσιμο στον ιστότοπο: https://left.
gr/news/istorikos-anatheoritismos-
kommoynismosnazismos
Κόκκινος, Γ. et al. (2002). Iστορία του Νεότερου
και Σύγχρονου Κόσμου Γ΄Ενιαίου Λυκείου
Γενικής Παιδείας. Αθήνα: ΟΕΔΒ
Μαρκέτος, Σ.(2006). Πώς φίλησα τον Μουσσο-
λίνι! Τα πρώτα βήματα του ελληνικού φασι-
σμού τ.1. Αθήνα:εκδ. Βιβλιόραμα
Μαρκέτος, Σ.(2014). Η Ανατομία του Φασισμού.
Στο Αντικοινοβουλευτισμός και Δικτατορίες
στην Ελλάδα. Διανοητική Προϊστορία του
Φασισμού. Έκδοση:1.0. Θεσ/νίκη. Διαθέσιμο
στον ιστότοπο: http://opencourses.auth.gr/
eclass_courses
Μιχαηλίδου, Ε.-Π.(2013). Θεωρία των δύο
άκρων, μπολσεβίκοι και ναζί- Βασικές διαφο-
Gutenberg
Παπαδόπουλος, Π. (2013). Φασισμός και νε-
ωτερικότητα. “Αναγνώσεις” της Αυγής της
Κυριακής, 13.10.13. Διαθέσιμο στον ιστότο-
πο: www.avgi.gr/article/10811/1127470/
phasismos-kai-neoterikoteta
Στανγκανέλλης, Π.-Ι. (2012). Η αναθεώρη-
ση της ιστορίας. Διαθέσιμο στον ιστότο-
πο: http://avgi.gr/ArticleActionswhow.
action?articleID=688074
Τραβέρσο, Ε.(2018). Ο νέος αντικομμουνισμός:
Ξαναδιαβάζοντας τον 20 αιώνα. Στο Haynes,
M. & Wolfreys, S.(επιμ). Ιστορία και Επα-
νάσταση. Αντικρούοντας τον αναθεωρητισμό
(μετ. Γ. Βογιατζής),295-331. Αθήνα: Angelus
Novus
Χατζηιωσήφ, Χ.(2012). Η Δημοκρατία της
Βαϊμάρης και η απειλή των “άκρων”: Το
ατελέσφορο των ιστορικών αναλογιών. Στο
Αγγελίδης, Μ. - Καρακάση, Κ.- Παπαδά-
τος-Αναγνωστόπουλος, Δ. - Χατζηιωσήφ,
Χ.(2012). Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης και οι
σημερινές “αναβιώσεις” της, 11-47. Αθήνα:
Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς
Χορκχάιμερ, Μ. & Αντόρνο, Τ.(1986). Η δια-
Herf, J.(2012). Αντιδραστικός μοντερνισμός.
Τεχνολογία, κουλτούρα και πολιτική στη
Βαϊμάρη και το Τρίτο Ράιχ(μετ. Π. Ματάλας).
Ηράκλειο:Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Paxton, R. (2006). Η Ανατομία του Φασισμού
(μετ. Κ. Χαλμούκου). Αθήνα: εκδ. Κέδρος
Πουλαντζάς, Ν. (2006). Φασισμός και δικτατο-
ρία. Η 3η Διεθνής αντιμέτωπη στον φασισμό
(μετ. Χ. Αγριαντώνη- επιμ. Α. Ελεφάντης).
Αθήνα: Ινστιτούτο Ν. Πουλαντζάς-εκδ. Θε-
μέλιο
Sternhell, Z. (2009). Ο Αντι-Διαφωτισμός. Από
τον 18ο αιώνα ως τον Ψυχρό Πόλεμο(μετ. Α.
Καρακατσούλη). Αθήνα:εκδ. Πόλις
Traverso, E. (2013). Οι ρίζες της ναζιστικής
βίας. Μια ευρωπαϊκή γενεαλογία(μετ. Ν.
Κούρκουλος). Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού
Πρώτου
Traverso, E. (2016). Η ιστορία ως πεδίο μάχης.
Ερμηνεύοντας τις βιαιότητες του 20ου αιώ-
να(μετ. Ν. Κούρκουλος). Αθήνα: Εκδόσεις
του Εικοστού Πρώτου
Weiss, J.(2009). Συντηρητισμός και Ριζοσπα-
στική Δεξιά. Παραδοσιοκρατία, Αντίδραση
και Αντεπανάσταση στην Ευρώπη 1770-
ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ρές. Διαθέσιμο στον ιστότοπο: https://www.
alfavita.gr/frontpage?page=5225&keepThis
=true&TB_iframe=true&height=650&width
=850&qt-maintab=0
Παπαδημητρίου, Ν.(2013). Νεωτερικός Ευ-
ρωπαϊκός Πολιτισμός. Η ευρωπαϊκή ταυτό-
τητα στο σύγχρονο κόσμο. Αθήνα:εκδόσεις
λεκτική του διαφωτισμού (μετ. Ζ. Σαρίκας ).
Αθήνα: εκδ. Ύψιλον
Chirio, M.(2018). Υπάρχουν, άραγε, επαναστα-
τικές δεξιές; Στο Chartreux, F. et al.(2018).
Επαναστάσεις. Όταν οι λαοί γράφουν ιστορί-
α(μετ. Γ. Καυκιάς),180-186. Αθήνα: εκδόσεις
Διόπτρα
1945(μετ. Σ. Μαρκέτος). Θεσ/νίκη:εκδόσεις
Θύραθεν
Wolin, R.(2007). Η γοητεία του ανορθολογι-
σμού. Το ειδύλλιο της διανόησης με το φασι-
σμό. Από το Νίτσε στο μεταμοντερνισμό(μετ.
Μ. Φιλιππακοπούλου). Αθήνα: εκδ. Πόλις

ANOIΞΗ 2019 69
 Τοπικό κράτος και εκπαίδευση
Z Ντίνα Ρέππα, εκπαιδευτικός

Η εμπλοκή του τοπικού κράτους (δήμοι και περιφέρειες) με την εκπαίδευση γίνεται όλο και
στενότερη. Ειδικά στη μνημονιακή δεκαετία οι κεντρικές κατευθυντήριες πολιτικές γραμμές του
κεφαλαίου για την εκπαίδευση βρήκαν στους δήμους τον πιο ένθερμο υποστηρικτή και υλοποιητή
τους. Πολύ νωρίτερα δε, ξεκινώντας από τη δεκαετία του ’90 με τους νόμους Καποδίστρια,
Καλλικράτη και τώρα Κλεισθένη, τα αστικά κόμματα επιδίωξαν να προσαρμόσουν τον ρόλο του
τοπικού κράτους στην εποχή της κρίσης. Ασφυκτική περικοπή των δαπανών, δραματική μείωση
των κοινωνικών παροχών και του μόνιμου προσωπικού, ανταποδοτικότητα, ανταγωνιστικότητα,
επιχειρηματική λειτουργία, ισοσκελισμένοι προϋπολογισμοί, προγράμματα ΕΣΠΑ και σύμφωνα
συνεργασίας με επιχειρηματικούς ομίλους και ιδρύματα, καθορίζουν την πολιτική
των δήμων και των περιφερειών. Οι δήμοι ασκούν εκπαιδευτική πολιτική προωθώντας
και εφαρμόζοντας πλήρως τις παραπάνω κατευθύνσεις αστικών κομμάτων, κεφαλαίου και
υπερεθνικών οργανισμών, ΕΕ και ΟΟΣΑ.

Υπαγωγή της εκπαίδευσης στους δήμους-
αποκέντρωση και αυτονομία
Τον Φεβρουάριο του 2018 η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-
ΑΝΕΛ ψηφίζει διάταξη για την υποχρεωτικότητα της
2χρονης προσχολικής όπου ανοίγει τον ασκό του Αι-
όλου, δίνοντας για πρώτη φορά στα μεταπολιτευτικά
χρόνια, αποφασιστικό ρόλο στους δημάρχους να κα-
θορίσουν σε ποιες περιοχές της χώρας η υποχρεωτι-
κή εκπαίδευση θα ξεκινά στην ηλικία των 4 ή των 5
ετών!
Μετά από αυτό, οι δήμαρχοι μετατρέπονται σε το-
πικούς υπουργούς παιδείας για το συγκεκριμένο ζή-
τημα. Η κυβέρνηση αρνείται να δώσει έστω και ένα
ευρώ για κτήρια και οι δήμαρχοι αρνούνται στη συ-
ντριπτική τους πλειοψηφία να δεχτούν την υποχρεω-
τικότητα της 2χρονης. Έτσι, με απόφαση κυβέρνησης
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
δικούς σταθμούς με την υποχρέωση να εξασφαλίσουν
vοucher και πληρώνοντας τροφεία.
Λίγους μήνες μετά, τον Μάιο του 2018 η ΚΕΔΕ
(Κεντρική Ένωση Δήμων Ελλάδας) δημοσιεύει την
πρότασή της για την μεταρρύθμιση της δημόσιας διοί-
κησης και την αναβάθμιση της τοπικής αυτοδιοίκησης.
Στην πρότασή της αυτή σε περίοπτη θέση βρίσκεται
η Μεταφορά «πακέτων» Αρμοδιοτήτων και Συγκρο-
τημένων Δομών στους Δήμους (κεφ.6.2), όπου ανα-
φέρεται: «Ενδεικτικά, οι κρατικές δομές που προτεί-
νουμε να μεταφερθούν διοικητικά στην πρωτοβάθμια
Τοπική Αυτοδιοίκηση, είναι οι ακόλουθες: 1. τα Κοι-
νωνικά Ιδρύματα 2. τα Νηπιαγωγεία 3. τα Γραφεία
του ΟΑΕΔ. 4. οι Δομές πρόληψης και οι Δομές πρω-
τοβάθμιας φροντίδας υγείας, περιλαμβανομένων των
Κέντρων Υγείας (ιδίως των αστικού τύπου), πλην του
υγειονομικού προσωπικού τους».

και δημάρχων η υποχρεωτική εκπαίδευση στην Ελ-
λάδα ξεκινά στο 1/3 των περιοχών στα 4 έτη, ενώ σε
όλη την υπόλοιπη χώρα στα 5 έτη. Την ίδια στιγμή,
χιλιάδες τετράχρονα παιδιά, στο 1/3 των περιοχών
φοιτούν υποχρεωτικά και δωρεάν στο δημόσιο νηπια-
γωγείο, ενώ στην υπόλοιπη χώρα φοιτούν στους παι-
Είναι γνωστό ότι οι πολιτικές δυνάμεις που συμ-
μετέχουν στην ΚΕΔΕ και τα κόμματα που κυβέρνησαν
έχουν ως βασική θέση τους το αυτόνομο και αποκε-
ντρωμένο σχολείο που περιλαμβάνει, είτε το ομολο-
γούν είτε όχι, σταδιακή μεταφορά της εκπαίδευσης
στη δικαιοδοσία των δήμων και των περιφερειών.

70 σελιδοδεικτησ
 Οι σχολικές κοινότητες
δεν έχουν κανένα ουσιαστικό έλεγχο
των χρημάτων που θεωρητικά τους
αντιστοιχούν.
Αυτή άλλωστε, είναι και η κεντρική κατεύθυνση της
ΕΕ και του ΟΟΣΑ για την εκπαίδευση.
Στα πλαίσια αυτά, το νηπιαγωγείο αποτελεί τον
πρώτο πυλώνα υλοποίησης μιας τέτοιας γραμμής. Γι’
αυτό πολλές φορές στα προγραμματικά κείμενα των
πολιτικών κομμάτων μπερδεύεται εκούσια η ηλικία
των προνήπιων και το νηπιαγωγείο με τον παιδικό
σταθμό.
Ασφυκτική μείωση της χρηματοδότησης,
ανταποδοτική λειτουργία, ιδιωτικοποίηση
Το 2011 στα πλαίσια των Καλλικρατικών δήμων,
συγχωνεύονται όλες οι σχολικές επιτροπές που υπήρ-
χαν μέχρι τότε ανά σχολική μονάδα ή συγκρότημα,
σε σχολικές επιτροπές ανά δημοτική κοινότητα. Στον
δήμο της Αθήνας μάλιστα, με απόφαση του δημοτικού
συμβουλίου το 2016 συγχωνεύονται σε 2 (μία για την
Α’βάθμια και μία για την Β’βάθμια) οι 14 σχολικές
επιτροπές που υπήρχαν για την Α’ βάθμια και Β’βάθ-
μια εκπαίδευση.
Η πολιτική λιτότητας όλων των κυβερνήσεων βρί-
σκει πρώτο θύμα την εκπαίδευση! Η κρατική επιχορή-
γηση μειώνεται συνεχώς, αλλά ακόμα και η μειωμένη
χρηματοδότηση δεν φτάνει ποτέ ολόκληρη στα σχο-
λεία. Οι νέες σχολικές επιτροπές τα διαχειρίζονται με
απόλυτα μνημονιακό τρόπο, μοιράζοντας τη φτώχεια,
νεποτισμό και πελατειακές σχέσεις, απαιτώντας από
τα σχολεία υποταγή και προσαρμογή στις νεοφιλελεύ-
θερες πολιτικές.
Οι σχολικές κοινότητες δεν έχουν κανένα ουσια-
στικό έλεγχο των χρημάτων που θεωρητικά τους αντι-
στοιχούν, μια και οι υπερσυγκεντρωτικές σχολικές
επιτροπές, οι οποίες βρίσκονται κάτω από τον από-
λυτο έλεγχο των δημοτικών αρχών, (κατά τον νόμο
έχει απόλυτη πλειοψηφία η παράταξη του δημάρχου)
διαχειρίζονται το σύνολο της επιχορήγησης την οποία
και δεν αποδίδουν ποτέ στα σχολεία. Πρώτο τους μέ-
λημα η πληρωμή των λογαριασμών των ΔΕΚΟ και στη
συνέχεια οι πελατειακές σχέσεις. Τα σχολεία στενά-
ζουν, στερούνται τα στοιχειώδη αναλώσιμα για την
λειτουργία τους ενώ οι εκπαιδευτικοί μετατρέπονται
σε επαίτες.
Οι σχολικές επιτροπές προτρέπουν τους/τις διευθυ-
ντές/ντριες των σχολείων σε χορηγίες και εθελοντική
δουλειά για να αντιμετωπίσουν τις ανάγκες τους. Η
πρόεδρος της σχολικής επιτροπής Α’ βάθμιας εκπαί-
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
δευσης του δήμου Αθηναίων κατ’ επανάληψη καλεί
τα σχολεία να ζητούν χορηγίες για υπολογιστές, φω-
τοτυπικά μηχανήματα, διαδραστικούς πίνακες ενώ θε-
ωρεί ότι το πλύσιμο των μοκετών των νηπιαγωγείων
θα μπορούσαν να το κάνουν και εθελοντικά οι εκπαι-
δευτικοί! Η φτώχεια μοιράζεται ενώ τα αιτήματα των
ANOIΞΗ 2019 71
 σχολείων ικανοποιούνται ή όχι χωρίς καμία διαφά-
νεια. Το πελατειακό κράτος γιγαντώνεται την εποχή
των μνημονίων.
Δια μέσου του οικονομικού στραγγαλισμού τα σχο-
λεία εκβιάζονται έμμεσα να ακολουθήσουν τις πολιτι-
κές της «οικονομίας της αγοράς», των χορηγών, των
προγραμμάτων, της εθελοντικής δουλειάς, της χρημα-
τοδότησης από τους γονείς.
Και σαν να μην έφταναν τα παραπάνω, τα χρήμα-
τα της κρατικής επιχορήγησης τροφοδοτούν τα έσοδα
των δήμων. Όλο και συχνότερα, τα σχολεία προχω-
ρούν σε κτηριακές επισκευές χρησιμοποιώντας την
επιχορήγηση για τα λειτουργικά έξοδα, μια και τα
χρήματα για συντήρηση και επισκευές δεν αποδίδο-
νται ποτέ στα σχολεία αλλά χρησιμοποιούνται από
τους δήμους κατά το δοκούν, π.χ. ο δήμος Αθηναίων
χρησιμοποίησε μεγάλο μέρος αυτών των χρημάτων
όχι για επισκευές στα σχολεία που το αιτούνταν αλλά
με προτεραιότητα στα σχολεία που μπήκαν στο πρό-
γραμμα των ανοιχτών σχολείων.
Με Συμπράξεις Δημόσιου με Ιδιωτικό Τομέα
(ΣΔΙΤ) κατασκευάζονται πλέον τα σχολικά κτήρια
με πρόταση των αντίστοιχων δήμων. Αυτό έχει ως
αποτέλεσμα από τη μια να καθορίζονται οι όροι λει-
τουργίας του δημόσιου σχολείου από τους δήμους κι
από την άλλη τα σχολεία να υπόκεινται στον απόλυτο
έλεγχο των κατασκευαστικών εταιρειών στα πλαίσια
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
της ανταποδοτικής λειτουργίας. Συγκεκριμένα, σε με-
γάλες πόλεις όπως την Αθήνα, στις λαϊκές γειτονιές, οι
εκπαιδευτικές λειτουργίες υποβαθμίζονται συνεχώς, ο
αριθμός των μαθητών στα τμήματα αυξάνεται, όλες οι
αίθουσες μετατρέπονται σε διδασκαλίας, ενώ εκατο-
ντάδες προσφυγόπουλα και μεταναστόπουλα που ζουν
72 σελιδοδεικτησ
σε αυτές τις περιοχές δεν βρίσκουν θέση στα δημόσια
σχολεία γιατί απλά δεν χτίζονται τα νέα που απαιτού-
νται. Από την άλλη, όπου κατασκευάζονται κτήρια με
ΣΔΙΤ, κοστίζουν περισσότερο, ενώ ακυρώνεται ο ρό-
λος τους ως εκπαιδευτικά κτήρια. Οι εταιρείες τους κά-
νουν εμπορική χρήση μετά την ολοκλήρωση του μα-
θήματος, με αποτέλεσμα να υπάρχουν απαγορεύσεις
σε όλα (ούτε τις ζωγραφιές των παιδιών δεν έχουν το
δικαίωμα να βάλουν στους τοίχους οι εκπαιδευτικοί).
Συμβόλαια συνεργασίας με επιχειρηματικούς
ομίλους και ιδρύματα, δια βίου μάθηση και
μαθητεία
Ειδικό ρόλο στην Επιτροπή συντονισμού για τη διά-
γνωση των αναγκών της αγοράς εργασίας καθώς και
στα Περιφερειακά Συμβούλια Έρευνας και Τεχνολογί-
ας, που απαρτίζονται από ακαδημαϊκούς, επιχειρημα-
τίες και εκπροσώπους της Περιφερειακής Διοίκησης,
έχουν αναλάβει οι δήμοι και οι περιφέρειες. Στόχος
όλων αυτών η αποτύπωση των αναγκών της τοπικής
καπιταλιστικής αγοράς σε επαγγέλματα και δεξιότητες
και ο σχεδιασμός των αντίστοιχων νέων προγραμμά-
των σπουδών που θα συμβάλλουν στο να καλυφθούν
αυτές οι ανάγκες άμεσα και κερδοφόρα για τις επιχει-
ρήσεις. Τα προγράμματα αυτά τα πραγματοποιούν οι
δήμοι στα πλαίσια της δια βίου μάθησης υπογράφοντας
συμβόλαια συνεργασίας με μεγάλους επιχειρηματικούς
ομίλους και ιδρύματα, όπως Νιάρχου, Λάτση, Μποδο-
σάκη κ.λ.π. ακόμα και με Πανεπιστημιακά ιδρύματα.
Το Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής πραγματοποιεί διετή
προγράμματα κατάρτισης και η συνεργασία του με το
τοπικό κράτος (δήμους και περιφέρεια) είναι απολύ-
τως αναγκαία για να επιλέξει τα κατάλληλα που έχει
ανάγκη η αγορά και για να τα παρακολουθήσουν οι
νέοι/ες των αντίστοιχων περιοχών. Πολλά από αυτά
εκτός των άλλων είναι προγράμματα προώθησης της
επιχειρηματικότητας, του εθελοντισμού, αλλά και της
«επαγγελματικής συνείδησης» στοχεύοντας ,δηλαδή,
στην εμπέδωση και αποδοχή των όρων εργασίας και
της επαγγελματικής στάσης που απαιτούν σήμερα οι
επιχειρήσεις!
Στα παραπάνω αξίζει να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση
στις θέσεις Μαθητείας που «προσφέρουν» οι δήμοι.
Στην πραγματικότητα ένα μέρος των υπηρεσιών τους
το καλύπτουν δια μέσου της μαθητείας, επενδύοντας
στην αύξηση της συμμετοχής τους στην πίτα της απλή-
ρωτης εργασίας ως μέθοδο κάλυψης προσωρινών πα-
ροχών προς τους κατοίκους χωρίς κόστος.
Σήμερα, δεν υπάρχει αυτοδιοίκηση. Οι δήμοι και οι
περιφέρειες αποτελούν το τοπικό κράτος που διαμεσο-
λαβεί και πρωτοστατεί στην προώθηση των αναδιαρ-
θρώσεων του κεντρικού κράτους σε τοπικό επίπεδο.
Η εκπαίδευση δεν αποτελεί εξαίρεση. Αντίθετα, η δη-
μόσια δωρεάν εκπαίδευση για όλα τα παιδιά απαιτεί
σύγκρουση και σε αυτό τον τομέα!
 Ο Λ ΙΤ ΙΣΜΟΣ •
•Π
«Αντιγόνη»: οι μεταγραφές του μύθου
από τον Σοφοκλή στον Μπρεχτ
Δημιουργία Μοντέλου & Παιδαγωγική Δραματουργία
Z Eυαγγελία Φρυδά, καθηγήτρια Αγγλικών, θεατρολόγος
Ο μύθος της Αντιγόνης
Το θέμα της Αντιγόνης προέρχεται από έναν από τους
σημαντικότερους μυθολογικούς κύκλους της αρχαίας
ελληνικής εποποιίας1, τον Θηβαϊκό κύκλο. Από αυτόν
αντλεί ο Σοφοκλής το υλικό της ομώνυμης τραγωδίας
1. Το έπος, η προφορική παράδοση των αοιδών, ανθίζει κατά την
ελληνική αρχαιότητα στον ελλαδικό χώρο πριν την δημιουργία της
πόλης-κράτους και αφηγείται, δι’ απαγγελίας, την ιστορία σημα-
ντικών ομάδων ανθρώπων με όλες τις δραστηριότητες τους, τις
παραδόσεις και τους κοινωνικούς τους κώδικες.
του, ενός από τα αρτιότερα έργα της αρχαίας ελληνι-
κής γραμματολογίας, θέτοντας ως σημείο εκκίνησης
το τέλος της δυναστείας των Λαβδακιδών, με τον αλ-
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
ληλοσκοτωμό σε έναν αδελφοκτόνο πόλεμο για την
εξουσία και των δύο τελευταίων διαδόχων του θρό-
νου της Θήβας, του Ετεοκλή και του Πολυνείκη, γιων
του Οιδίποδα.
Ο θείος τους βασιλιάς Κρέοντας διατάζει ρητά να
μείνει άταφος ο Πολυνείκης και να ταφεί ο Ετεοκλής
με όλες τις τιμές που αρμόζουν σ’ έναν ήρωα και υπε-
ANOIΞΗ 2019 73

ρασπιστή της πατρίδας. Αυτή η άνιση μεταχείριση των
νεκρών, γίνεται αντιληπτή ως αυθαιρεσία του νόμου
των ανθρώπων απέναντι στους άγραφους θεϊκούς νό-
μους από την αδελφή τους, Αντιγόνη. Αψηφά την απα-
γόρευση και προβαίνει στην ταφή του αδελφού της,
που την οδηγεί σε σύγκρουση με την εξουσία.
Αυτή η πράξη της Αντιγόνης αποτελεί την κύρια
πράξη της τραγωδίας του Σοφοκλή και της διασκευ-
ής-μεταγραφής της του Μπρεχτ. Αποτελούν η καθεμιά
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
τομή στην ιστορία της δραματουργίας, αφού έρχονται
να αντιπαρατεθούν με παλιές αντιλήψεις, προσεγγί-
ζοντας με νέο τρόπο προβληματικές που απασχολούν
τους συγχρόνους τους. Στις δύο εκδοχές που παρου-
σιάζουμε εδώ2, η αξιοποίηση ενός ήδη κατεργασμένου
2. Μια σχεδόν πλήρη καταγραφή και παρουσίαση των χιλιάδων
έργων στην τέχνη και στη λογοτεχνία που έχουν ως βάση τους τον
74 σελιδοδεικτησ
μυθολογικού υλικού, η επαναδιατύπωση εννοιών και
θεματικών, η εφεύρεση νέων δραματικών φορμών,
εκφράζουν ταυτόχρονα και μια διαφορετική αισθητική
αντίληψη. Δημιουργούν δυο διαφορετικά δραματουρ-
γικά μοντέλα, τα οποία λειτουργούν κάθε φορά ως
πρότυπα για νέες, ενδεχομένως, επεξεργασίες, και υπ’
αυτήν την έννοια, η συγκριτική προσέγγισή τους έχει
ενδιαφέρον και σημασία.
Μύθος και ιστορικό πλαίσιο
Α) Σοφοκλής: Από την φεουδαρχία
στην πόλη-κράτος
Η μετάβαση από την επική ποιητική φόρμα στην τρα-
γική, κατά την ελληνική αρχαιότητα, ενδύεται όλα τα
χαρακτηριστικά της βίαιης πολιτικής και κοινωνικής
μετάβασης από ένα φεουδαρχικό-θρησκευτικό σύστη-
μα σε ένα σύστημα δημοκρατικό και εμπορικό. Σύστη-
μα το οποίο ρυθμίζεται από νόμους που εισήγαγαν οι
θεσμοί της πόλης-κράτους της Αθήνας, μετά την κατάρ-
γηση της βασιλείας ως συστήματος εξουσίας. Το μυθι-
κό στοιχείο, ωστόσο, δεν χάνεται ολοκληρωτικά από
τη συνείδηση του Αθηναίου πολίτη. Το ξαναβρίσκουμε
έντονο στην τραγωδία, η οποία σχετίζεται άμεσα με
την εμπέδωση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, μιας και
δεν αντανακλά απλά τις τεράστιες κοινωνικοπολιτικές
αλλαγές, αλλά λειτουργεί ως βαλβίδα ασφαλείας για
μύθο της Αντιγόνης οφείλουμε στον Τζωρτζ Στάινερ. G.Steiner,
Les Antigones, Ed. Gallimard, Paris, 1986
το δημοκρατικό πολίτευμα, αποτελώντας έναν «ελεγ- ων, στην τραγωδία, προβάλλονται κυρίως οι συγκρου-
χόμενο», «πειραματικό» χώρο αμφισβήτησης του. σιακές πλευρές, καθώς ο πολίτης αναζητά νέες στα-
Παρότι και στην τραγωδία υπάρχουν αρκετά επι- θερές στο νέο του κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο. Αυτός
κά στοιχεία, τόσο στο περιεχόμενο, (σχέσεις3 μετα- είναι και ο λόγος που ο Σοφοκλής επιλέγει ως πλαίσιο
ξύ των ανθρώπων, σχέσεις ανάμεσα σε ανθρώπους των προβληματικών που παρουσιάζει τη Θήβα, μία
και θεούς, αρχετυπικές και ηρωικές μορφές με όλες «αντίπολιν», δημιουργώντας εκείνη την απόσταση που
τους τις ιδιότητες, όπως το θάρρος, η γενναιότητα, η επιτρέπει στους θεατές να τις κατανοήσουν, χωρίς να
τιμή, το τραγικό συναίσθημα), όσο και στη δομή του αναγκαστούν να ανακαλέσουν στη μνήμη τους «οικεία
μύθου, (περιπέτειες, οι εκπλήξεις κ.α4), υπάρχει εδώ κακά», όπως στην περίπτωση της τραγωδίας του Φρυ-
μια σημαντική αλλαγή. Αυτή αφορά στη μορφή της νίχου7.
αναπαράστασης του μύθου, αφού η τραγωδία δεν εί- Αλλά και οι σχέσεις του υπαρκτού κόσμου με τον
ναι αφήγηση, αλλά θέαμα που λαμβάνει χώρα σε ένα μεταφυσικό προσεγγίζονται πια μέσα από το φίλτρο
πλατύ εορταστικό πλαίσιο με τελετουργικό, πολιτεια- της πόλης-κράτους. Βασικές έννοιες-κλειδιά στην προ-
κό και διαγωνιστικό χαρακτήρα. Εγγράφεται, δηλα- σέγγιση της προβληματικής των σχέσεων υπαρκτού-
δή, με τρόπο θεσμικό στο πλαίσιο της πόλης-κράτους, μεταφυσικού, είναι η αμφιλογία και η σωφροσύνη. Η
την ιδεολογία της οποίας θέτει σε «κρίση», μέσα από αμφιλογία/αμφισημία, και ενίοτε η πολυσημία, των λέ-
διδακτικά παραδείγματα που δανείζεται από τους μύ- ξεων (νόμος, δίκη, φίλος, φιλία, κέρδος, μισθός), που
θους, ενώ ως διαγωνιστικός θεσμός υπόκειται και η άλλοτε ερμηνεύονται ως έννοιες που περιγράφουν τις
ίδια στην κρίση των πολιτών. Ταυτόχρονα, όμως, εγ- ανθρώπινες σχέσεις και άλλοτε ως έννοιες που απορ-
γράφεται και σε ένα δεύτερο πλαίσιο, το τελετουργι-
κό, αφού παρουσιάζεται ως μέρος μιας θρησκευτικής 7. Ο τραγικός ποιητής Φρύνιχος , τιμωρήθηκε με χρηματικό πρόστιμο
γιορτής και ανακαλεί πτυχές της διονυσιακής λατρεί- χιλίων δραχμών, όταν έκανε τους Αθηναίους να θυμηθούν δικές τους
ας και τελετουργίας. Η τραγωδία, λοιπόν, γίνεται ένα συμφορές, μέσα από το έργο του «Μιλήτου άλωσις», όπου παρουσιάζει
την καταστροφή και υποδούλωση της Μιλήτου από τους Πέρσες, αφού
με «την ατμόσφαιρα και το ύφος της πολιτικής ζωής οι σύμμαχοι τους Αθηναίοι τους εγκατέλειψαν την πιο κρίσιμη στιγμή.
των Αθηναίων» 5, την οποία αντανακλά σε όλες της
τις εκφάνσεις. Δεν είναι ο μύθος αυτός που τίθεται σε
αμφισβήτηση από τη δραματουργία. Αντιθέτως, με τη
δύναμη του μύθου η δραματουργία θέτει σε αμφισβή-
τηση ή έρχεται να φωτίσει πτυχές ή κοινωνικές συ-
γκρούσεις της εποχής6.
Η βασική αλλαγή που επιφέρει ο Σοφοκλής στις
τραγωδίες του, τόσο σε σχέση με το έπος, όσο και με
τις τραγωδίες του προκατόχου του Αισχύλου, έγκει-
ται στην παρουσίαση του τραγικού στοιχείου, όχι ως
αποτέλεσμα της θέλησης των θεών, αλλά ως συνέ-
πεια μιας ανθρώπινης πράξης που εκπορεύεται από
την ελεύθερη βούληση του ατόμου. Και ενώ προβάλει
στην Αντιγόνη θεματικές που προέρχονται από το επικό
παρελθόν, θέτει νέες προβληματικές, οι οποίες σχετί-
ζονται με την δημιουργία της πόλης-κράτους. Μιας πό-
λης ανθρωποκεντρικής, που για πρώτη φορά θεσπίζει
νόμους που διέπουν τις σχέσεις μεταξύ των «πολιτών»,
πέρα και έξω από τους κοινωνικούς κώδικες, όπως
τους γνωρίζουμε από την εποποιία. Σχέσεις των οποί-

3. Ο George Steiner στο διάσημο βιβλίο του Οι Αντιγόνες υποστη-

ρίζει ότι η τραγωδία Αντιγόνη του Σοφοκλή είναι το μόνο λογοτε-
χνικό κείμενο που εκφράζει όλες τις κύριες σταθερές που διέπουν
τις εγγενείς στην ανθρώπινη κατάσταση συγκρούσεις, κι’ αυτές
είναι η αναμέτρηση μεταξύ: ανδρών /γυναικών, ηλικιωμένων/
νέων, κοινωνίας/ ατόμου, ζωντανών/νεκρών, ανθρώπων/ θεών,
και οι οποίες πάντα είναι αδιαπραγμάτευτες. Steiner George, Οι
Αντιγόνες. Ο μύθος της Αντιγόνης στην λογοτεχνία, τις τέχνες και
την σκέψη της Εσπερίας, Αθήνα, Καλέντης, 2001, σ. 360.
4. R.B. Rutherford, Tragic form and feeling in the Iliad, journal of
Hellenic Studies, cii(1982) 145-160
5. G. Steiner, Les Antigones, Ed. Gallimard, Paris, 1986, p. 133
6. ibid., p.134

ANOIΞΗ 2019 75

ρέουν από τον θείο νόμο, οδηγούν στην παρανόηση
και παρασύρουν τον άνθρωπο στην ύβριν και κατά συ-
νέπεια στην καταστροφή. Η σωφροσύνη είναι το αντί-
δοτο σε αυτό και αφορά σε εκείνη την ικανότητα που
επιτρέπει στον άνθρωπο να διακρίνει το καλό και το
κακό για τον εαυτό του, θέτοντας κριτήρια.
Β) Μπρεχτ: Από την φεουδαρχία στον
καπιταλισμό και στον ναζισμό
Από το τέλος του 19ου αιώνα και μετά η Γερμανία
αλλάζει σταδιακά κοινωνική και πολιτική σύσταση.
Αυτή η τεράστια αλλαγή που έχει ήδη συντελεστεί στη
Μεγάλη Βρετανία κυρίως, αλλά και στη Γαλλία και
μας είναι γνωστή ως «βιομηχανική επανάσταση», έρ-
χεται εδώ με μεγάλη καθυστέρηση, και ένα μεγάλο
μέρος των φεουδαρχών της εποχής μεταβάλλεται σε
φορέα του καπιταλιστικού κεφαλαίου. Ο Γερμανόφω-
νος χώρος αποκτά εδαφική και κρατική ενότητα, υπό
αυτοκρατορική εξουσία, αρνείται τους δημοκρατικούς
θεσμούς, καλλιεργεί ρατσιστικές ιδέες για την υψηλή
αποστολή του γερμανικού έθνους, αποκτά οικονομική
ευρωστία. Η κερδοσκοπική απληστία, η μιλιταριστική
έξαρση και ο επεκτατισμός απέναντι στην Αγγλία και
τη Γαλλία την οδηγούν στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο,
στον οποίο ηττάται.8
Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος και το γεγονός ότι ο άν-
θρωπος ασκεί με τη βία την εξουσία του πάνω στον
άλλο άνθρωπο κάνουν τον Μπρεχτ βαθιά αντί-πολεμι-
στή. Πιστεύει πως η μόνη λύση για την απελευθέρωση
του ανθρώπου είναι η γνώση του για τη φύση, για την
ανθρώπινη κοινωνία και τη συμπεριφορά του μέσα σε
αυτή9.
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Από το 1929 ο Μπρεχτ αρχίζει να μελετάει συστη-
ματικά τον μαρξισμό και η συνάντηση του με τον Marx
επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό τη σκέψη και την θεώ-
ρησή του. Αυτήν την περίοδο περιγράφει αναλυτικά τις
8. Βάλτερ Μπένιαμιν, Δοκίμια για τον Μπρεχτ, (μετάφρ. Και επίλογος
Νίκου Κολοβού), εκδ. Πύλη, Αθήνα, 1972, σελ. 159
9. ibid., σελ. 88
76 σελιδοδεικτησ
θεωρίες του περί «διδακτικού έργου» και περί «επικού
θεάτρου». Βασικό πυλώνα της σκέψης του αποτελεί η
υλιστική διαλεκτική που διατρέχει στο εξής όλο του το
έργο.
Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης, που ακολουθεί, δια-
ψεύδει τις ελπίδες του εργατικού προλεταριάτου, αφού
η αστική τάξη στην οποία στηρίζεται αποτελεί πιστό
σύμμαχο του κεφαλαίου, ενώ η εργατική τάξη χάνει τα
ερείσματά της και εξουθενώνεται. 10 Εντείνεται, εξάλ-
λου, το κοινωνικοπολιτικό εκείνο κλίμα που έχει ήδη
αρχίσει να δημιουργείται από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλε-
μο και εκτρέφει τον ναζισμό, ενώ η Γερμανία που δεν
έχει τίποτα διδαχθεί από το πρόσφατο παρελθόν της,
οδηγεί την υφήλιο στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Δύο χρόνια μετά τη λήξη του Δεύτερου Παγκοσμίου
Πολέμου11, ο Μπρεχτ επεξεργάζεται και διασκευάζει
την Αντιγόνη του Σοφοκλή, σε μετάφραση του σπου-
δαιότερου ίσως κλασικού Γερμανού ποιητή Φρήντριχ
Χαίλντερλιν, η οποία χαρακτηρίζεται από ιδιοτυπίες
και πολλά σκοτεινά σημεία στη διατύπωση και το νόη-
μα. Αλλάζει το μεγαλύτερο μέρος του έργου και γράφει
ένα δράμα αντίστασης στο ναζιστικό καθεστώς, πα-
ρότι, όπως διευκρινίζει, δεν διακρίνει στην Αντιγόνη
μια κατάλληλη μορφή επαναστάτριας. Τα δυο αδέλφια
παίρνουν μέρος σε έναν επεκτατικό πόλεμο. Ο ένας
σκοτώνεται στη μάχη. Τον άλλον τον σκοτώνει ο ίδιος
ο Κρέοντας.
Συγγραφέας και άνθρωπος του θεάτρου που συνδέ-
εται άρρηκτα με τον Μαρξισμό, τον κομμουνισμό και
τον αντιφασιστικό αγώνα, ο Μπρεχτ μετατρέπει το θέ-
ατρο σε εργαλείο για την αφύπνιση της εργατικής τάξης
και την απόκτηση ταξικής συνείδησης. Πάνω σε αυτή
τη βάση επεξεργάζεται την Αντιγόνη του Σοφοκλή,
παίρνοντας ποιητικές και πολιτικές αποστάσεις και από
τις δύο εκδοχές.
Ο Μπρεχτ, συμφωνώντας σε αυτό με τον Αριστοτέ-
λη, αντιλαμβάνεται τη σπουδαιότητα του μύθου12 και
τον αναδεικνύει σε όλη του την έκταση. Υιοθετεί ταυτό-
χρονα την «εκλογίκευση» του, αφαιρώντας κάθε στοι-
χείο που σχετίζεται με τη Μοίρα και την παντοδυναμία
των θεών, υπογραμμίζοντας την πολιτική διάσταση13
του έργου, και ενισχύοντας σημαντικά τις αναλογίες με
το παρόν.14
Αν η τραγωδία «γεννιέται τη στιγμή που ο θεατής
10. ibid., σελ. 159
11. Στη ναζιστική Γερμανία η Αντιγόνη του Σοφοκλή σε μετάφραση
Χαίλντερλιν ανεβαίνει 16 φορές με 150 παραστάσεις. Πούχνερ, Β.,
Η μετάφραση της Αντιγόνης του Σοφοκλή από τον Friedrich Holderlin
και η διασκευή της Αντιγόνης από τον Bertolt Brecht. Μια φιλολογική
ανίχνευση. Σύγκριση/Comparaison 10 (1999), σελ. 62
12. Μπ. Μπρεχτ, Μικρό όργανο για το θέατρο, σελ. 41
13. Ο Χαίλντερλιν γράφει στα Σχόλια στην Αντιγόνη: «Η μορφή του
λόγου που μορφοποιείται εδώ με τρόπο τραγικό, είναι πολτική, και
μάλιστα δημοκρατική». Πούχνερ, σελ. 64
14. Όπως αναφέρεται στον πρόλογο του Βιβλίου-Μοντέλου της Αντι-
γόνης 1948, ο μύθος πρέπει να εμπεριέχει τα πάντα, ώστε όταν τον
αφηγηθούμε να έχουν όλα επισυμβεί..
αρχίζει να βλέπει τον μύθο με τα μάτια του πολίτη»15,
το επικό θέατρο γεννιέται, αν μπορούμε να πούμε, τη
στιγμή που ο άνθρωπος του θεάτρου και ο θεατής αρχί-
ζουν να διακρίνουν μέσα στην ιστορία το πραγματικό.
Τη στιγμή που η θεατρική ψευδαίσθηση διαλύεται και
η κοινωνική συνοχή αποσυντίθεται.
Ο μύθος/ιστορία για τον Μπρεχτ αποτελεί μια ποιητι-
κή και παραστατική κατασκευή, η οποία δεν ανατρέχει
στη μίμηση, αλλά βασίζεται σε ένα σύνολο αυτόνομων
επεισοδίων, που αντιστοιχούν σε μια συγκεκριμένη
ιστορική πραγματικότητα. Πρόκειται για κοινό εγχείρη-
μα του δραματουργού, των ηθοποιών, των ντεκορατέρ,
των μακιγιέρ, των σκηνογράφων, των μουσικών, των
χορογράφων, αλλά και του κοινού. Στόχος του μύθου
είναι η πρόκληση της ευχαρίστησης διά της διδαχής.
Ο Μπρεχτ αντιλαμβάνεται πως η Αντιγόνη του Σο-
φοκλή, και με το περιεχόμενο και με την, κατά κάποιο
τρόπο, αποστασιοποιητική δομή της, θα μπορούσε να
του χρησιμεύσει ως μοντέλο της δραματουργικής δια-
λεκτικής του, ώστε να παρουσιάσει στο κοινό του, ένα
κοινό σύγχρονο και υποψιασμένο, «έναν λαϊκό μύθο
βαθιά ρεαλιστικό» αφαιρώντας όλα τα «ιδεολογικά νε-
φελώματα» που τον καλύπτουν.
«Ακόμη και αν αισθανόμασταν υποχρεωμένοι να κά-
νουμε κάτι για ένα έργο σαν την Αντιγόνη, μπορούσαμε
να κάνουμε αυτό το κάτι μόνο αν βάζαμε το έργο να
κάνει κάτι για μας»16, γράφει για την διασκευή του.

Modellbuch: Αντιγόνη-Μοντέλο 1948

Σχετικά με τις δραματικές φόρμες, το έργο του Σοφο-
κλή εμπίπτει στην ανάλυση του Αριστοτέλη, ο οποίος
τέμνει με ακρίβεια την τραγωδία στα συστατικά της
στοιχεία και στοιχειοθετεί με την Ποιητική, κάτι που
με σημερινούς όρους θα αντιστοιχούσε σε μια μέθοδο
συγ-γραφής θεατρικού έργου. Από την πλευρά του, ο
Μπρεχτ, στα Γραπτά για το Θέατρο, επεξεργάζεται την
δική του θεωρία για το θέατρο, η οποία περιλαμβάνει
τη δραματουργία, την υποκριτική και την σκηνική πα-
ρουσίαση.
Στο θεωρητικό του έργο ο Μπρεχτ διακηρύσσει πως
η χρήση μοντέλων στην δραματουργία δεν αποτελεί
δουλική απομίμηση, αντίθετα μάλιστα, αποτελεί μια
δημιουργική καλλιτεχνική διαδικασία. Αποδίδει την
ιδέα της πρωτοτυπίας ενός έργου στην αστική αντίληψη
περί τέχνης, αφού για τον ίδιο μόνο το συλλογικό έργο
έχει πραγματική καλλιτεχνική αξία. Γι αυτό και χρησι-
μοποιεί κλασσικά έργα ως αντικείμενα παρατήρησης
που επιδέχονται επεξεργασία και τα διασκευάζει.
Η παράσταση-μοντέλο (Modellbuch) που προτείνει
για τις διασκευές του ο Μπρεχτ περιλαμβάνει τα έργα
στην ολότητά τους, κειμενική και σκηνική: προτείνει

15. J.-P. Vernant et P. Vidal-Naquet, Mythe et tragédie en Grèce

ancienne, La découverte, Paris, 1981
16. B.Brecht, Écrits sur le théâtre, V. II, Ed. L’Arche, Paris, 1963,
p.522

ANOIΞΗ 2019 77
 ένα γενικό πλαίσιο για την ερμηνεία του κειμένου και
επεξεργάζεται διάφορα στάδια της σκηνοθεσίας. Δι-
ασκευάζει κείμενα του κλασσικού ρεπερτορίου και
προτείνει δραματουργικές προσεγγίσεις. Δοκιμάζει τε-
χνικές παιξίματος των ηθοποιών, χρησιμοποιεί τεχνικά
μέσα όπως τον κινηματογράφο, τη φωτογραφία, πλα-
κάτ, «επαναφορτίζει το έργο με μια καινούργια πάντα
αποτελεσματικότητα». Αυτό το μοντέλο, ή καλύτερα
αυτή η μέθοδος, μπορεί να χρησιμοποιηθεί και από
άλλους σκηνοθέτες ως βάση εργασίας, ώστε να προ-
τείνουν με τη σειρά τους ένα άλλο μοντέλο.
Χαρακτηριστικό του συγκεκριμένου μοντέλου είναι
η χρήση τεχνικών επιστημονικού πειραματισμού. Η
παρατήρηση, η διερεύνηση, η δοκιμασία κάθε διαδι-
κασίας που τίθεται μέσα σε ένα γενικό πλαίσιο, ώστε
ο θεατής να μπορέσει να κάνει τους απαραίτητους
συσχετισμούς και να πάρει θέση σε σχέση με αυτές.
Αμφισβητεί τον κλασσικό τρόπο γραφής θεατρικών
έργων αλλά και τον κλασικό τρόπο παράστασης, σκη-
νοθετικά και υποκριτικά, και αμφισβητεί, εν τέλει, κι
αυτήν την πρόσληψη του έργου από τον θεατή.
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
78 σελιδοδεικτησ
Οι μετατροπές αυτές δεν στοχεύουν να διασαφηνί-
σουν κάποιες πτυχές των πρωτότυπων έργων, ούτε
να φωτίσουν κάποια οπτική πάνω σε αυτά, αλλά, με
βάση αυτά, να δημιουργήσουν μοντέλα-παράστασης,
σύμφωνα με τους κανόνες του επικού και διαλεκτικού
θεάτρου.
Προτάσσει την «επική φόρμα», έναντι της «δραμα-
τικής», όπου «το ενδιαφέρον εστιάζεται στην εξέλιξη
της δράσης και όχι στη λύση της στον μετατρέψιμο και
μη υποκείμενο στη μοίρα άνθρωπο»17. Το «επικό θέα-
τρο», κατά τον Μπρεχτ, έχει ως υλικό, όχι το άτομο ή
την κοινωνία, αλλά τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων.
Η επικοποίηση των ανθρωπίνων σχέσεων συνίσταται
στο να βάλει τέλος στον ηρωισμό του ατόμου και στην
μοναδικότητα του αγώνα του. Το άτομο γίνεται αντιλη-
πτό ως μέλος μιας κοινωνικής ομάδας και η δράση του
παρουσιάζεται ως συλλογική.
Η διαλεκτική στον Μπρεχτ είναι αυτή που ορίζει το
«επικό» του θέατρο. Ως «διαλεκτικό» το θέατρό του
συνίσταται στον παραλληλισμό των αντιθέσεων που
ενυπάρχουν στον μύθο ανάμεσα στο ιστορικό και το
ατομικό (η δράση του ανθρώπου στην Ιστορία/η δρά-
ση του θεατρικού προσώπου στον μύθο, το γενικό της
Ιστορίας/το ειδικό του ατόμου, η θεωρία της δραμα-
τουργίας/η σκηνική πρακτική). Η συμπεριφορά και οι
αντιφάσεις ενός θεατρικού χαρακτήρα παραλληλίζο-
νται με τις συμπεριφορές και τις αντιφάσεις πολλών
ανθρώπων. Αυτός ο παραλληλισμός αντιφατικών δρά-
σεων έχει σκοπό να παρουσιάσει τον κόσμο μέσω του
θεάτρου με τρόπο που να μπορούμε να αλλάξουμε και
το θέατρο και τον κόσμο.
Η σύγχρονη δραματουργία, σύμφωνα με τον Μπρεχτ,
οφείλει να αναδείξει την «πολιτική διάσταση των αν-
θρωπίνων σχέσεων, να αντλήσει το λεξιλόγιό της από
τη δεξαμενή των πολιτικών εννοιών, να αντικαταστή-
σει τις καταστάσεις με προτσές (διαδικασίες), να υπο-
καταστήσει τα αρχέτυπα με ιστορικούς χαρακτήρες,
να ιστορικοποιήσει τα θέματα με τέτοιον τρόπο που η
συνείδηση της παλιάς εποχής να παρουσιάζεται ως πα-
ρωχημένη.
Πώς όμως ο άνθρωπος του θεάτρου ανακατασκευ-
άζει τον κόσμο μέσα σε ένα επικό έργο και πώς προ-
σλαμβάνει αυτό το έργο και τη σχέση του με την πραγ-
ματικότητα ο θεατής;
Αποστασιοποίηση, διαλεκτική και gestus στο επικό
θέατρο: για μια παιδαγωγική δραματουργία
Βασική ιδέα του «επικού θεάτρου» είναι, εξάλλου,
η ιδέα της Verfremdung, που έχει αποδωθεί με τους
όρους «αλλοτρίωση», «αποξένωση», «παραξένισμα»,
«αποστασιοποίηση» και χρησιμοποιείται από τον
Μπρεχτ για να δηλώσει μια από τις αισθητικές δια-
δικασίες του επικού θεάτρου και να μεταφράσει την
17. Μπάρμπα,
εντύπωση που προκαλεί στον θεατή, με στόχο να νική-
σει την προσωπική του «αλλοτρίωση» και να ξαναβρεί
τον εαυτό του. Αυτή η στάση του Μπρεχτ απέναντι στη
σκηνική δράση πετυχαίνεται μέσα από τη λειτουργία
των «V-effects», μια σειρά τεχνικών που ανέπτυξε ο
ίδιος στη μέθοδό του.18
Το διπλό αυτό αποτέλεσμα της αποξένωσης/αποστα-
σιοποίησης και της επανάκτησης του εαυτού, το πε-
τυχαίνει με την προσθήκη εξωτερικών διδασκαλιών,
σκηνικών ενδείξεων, αφηγήσεων, κειμένων πάνω
στην παράσταση, επικών στοιχείων όπως οι αφη-
γηματικοί πρόλογοι, με την προσθήκη κοινωνικών
gestus19, γλωσσικών gestus, σχημάτων λόγου, αντι-
18. Για την σχέση συγκίνησης και απόστασης βλέπε: Μπρεχτ, Οι
διάλογοι από την αγορά του χαλκού, σ. 76. Μπρεχτ, Ο Μπρεχτ
ερμηνεύει Μπρεχτ, σ. 137.
19. Για τη διευκρίνιση του όρου «Gestus» ως χειρονομία του ηθοποιού
και ως κοινωνική στάση του σκηνικού προσώπου βλέπε: Μπρεχτ,
Μικρό όργανο για το θέατρο, σ. 96. Το κοινωνικό gestus είναι οι στά-
σεις που τα σκηνικά πρόσωπα υιοθετούν στις μεταξύ τους σχέσεις, «εί-
ναι η έκφραση με χειρονομίες και μορφασμούς των κοινωνικών σχέ-
σεων μεταξύ των ανθρώπων μιας συγκεκριμένης χρονικής περιόδου»
γράφει ο P. Pavis που τοποθετεί το gestus ανάμεσα στη δράση και
το σκηνικό πρόσωπο. «Ως δράση, δείχνει το σκηνικό πρόσωπο στρα-
τευμένο σε μια κοινωνική πράξη. Ως σκηνικό πρόσωπο, συγκεράζει
ένα σύνολο χαρακτηριστικών ίδιων ενός ατόμου. Είναι ευαίσθητο στην
σωματική έκφραση του ηθοποιού και στον λόγο του.» διευκρινίζει. Η
διαλεκτική του ατομικού και του κοινωνικού περνά επίσης μέσα από
την χειρονομία. Η χειρονομία πρέπει να καταδεικνύει την ιδεολογία
των χαρακτήρων. Dictionnaire du théâtre , Editions Sociales, Paris,
1980, Dunod, Paris 1996
κείμενων, εμβόλιμων χορικών, τραγουδιών, σχολίων
και παραθεμάτων.
Στη σκηνική παρουσίαση, με διακοπές της ιστο-
ρίας, το παίξιμο του ηθοποιού που δεν ταυτίζεται με
τον χαρακτήρα του αλλά τον δείχνει, τα χορικά και τα
τραγούδια (songs), τις άμεσες απευθύνσεις στο κοινό,
την αλλαγή των σκηνικών μπροστά στους θεατές, που
σπάνε τη θεατρική ψευδαίσθηση. Όλες αυτές οι διαδι-
κασίες στοχεύουν στην εγρήγορση του θεατή, την απο-
μάκρυνσή του από το συνηθισμένο περιβάλλον ώστε
να μπορέσει να δει και να κρίνει αντικειμενικά.
Οι θεματικές της Αντιγόνης του Σοφοκλή έχουν στο
επίκεντρο τους τον άνθρωπο, ως μονάδα, και διαπλέ-
κονται γύρω από την δράση του καλύπτοντας τους κοι-
νωνικούς του κώδικες: ο άνθρωπος και η θέση του
απέναντι στη ζωή και τον θάνατο, ο άνθρωπος και η
στάση του απέναντι στους θεούς και την πόλη, ο άν-
θρωπος στην ανάπτυξη και τα όρια του, ο θαυμαστός
(δεινός) άνθρωπος των μεγάλων επιτευγμάτων και ο
άνθρωπος που γεννά το μέγα δέος (δεινός) δέσμιος
της μοίρας, ο άνθρωπος ταγμένος στην αγάπη και ο άν-
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
θρωπος που μισεί, ο άνθρωπος μπροστά στην ανθρώ-
πινη δικαιοσύνη και μπροστά στη θεία Δίκη, ο άνθρω-
πος που ευτυχεί, όταν εμπνέεται από τη σωφροσύνη,
και που πέφτει στη δυστυχία, όταν χάσει το μέτρο και
υποπέσει σε αμαρτία20 . Και τέλος, και πάνω απ’ όλα,
20. Δεν πρόκειται για μειονέκτημα του χαρακτήρα αλλά για έλλειψη
σωφροσύνης.
ANOIΞΗ 2019 79

ο άνθρωπος ως διττή ύπαρξη: ενός «σώματος υλικού
και φθαρτού» και μιας «ψυχής θεϊκής και αθάνατης»21
Η μεταγραφή του στο έργο του Μπρεχτ, διαγράφει
θαυμάσια την αρνητική πλευρά του ανθρώπου, ο οποί-
ος, διψασμένος για εξουσία, μετατρέπεται σε «τέρας».
Με τον όρο δεινός ο χορός στον Σοφοκλή αναφέρεται
στον άνθρωπο που πάει κόντρα στους θεούς. Ο άνθρω-
πος-τέρας στον Μπρεχτ πάει κόντρα στους συνανθρώ-
πους του και κατά συνέπεια στον ίδιο του τον εαυτό. Ο
καλλιτέχνης είναι υποχρεωμένος να αποκαλύψει ότι η
εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο και ο πόλεμος
δεν είναι φυσικά φαινόμενα, αλλά αποτέλεσμα διαδι-
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
κασιών.22
Το 1948 ο Μπρεχτ και ο Νέχερ, με αφορμή την
παράσταση της Αντιγόνης, εκδίδουν έναν τόμο, το
Antigone-Modell 1948, που τεκμηριώνει με πολλές
21. J.-P. Vernant, L’individu, la mort, l’amour, Folio/ Gallimard,
Paris, 1989
22. Μπρεχτ, Οι διάλογοι από την αγορά του χαλκού, σ. 67.
80 σελιδοδεικτησ
φωτογραφίες και σκίτσα την ιστορική αυτή παράστα-
ση. Η προσθήκη των προλόγων επιτρέπει την «ιστορι-
κοποίηση» του έργου, δίνοντας μια άλλη διάσταση στις
συγκρούσεις που παρουσιάζονται στην τραγωδία.
Προσανατολίζεται σε φόρμες όλο και πιο αφηρημέ-
νες και κωδικοποιημένες, οι οποίες απαιτούν μεγαλύ-
τερη επεξεργασία από τη μεριά του θεατή. Αυτή την εκ-
δοχή επέλεξε ο Κασπάρ Νεχέρ, στενός του συνεργάτης,
προτείνοντας την αντικατάσταση του προλόγου από ένα
σκηνικό αντικείμενο – μια σύγχρονη πόλη κατεστραμ-
μένη – για να εισάγει την ιστορική πλευρά παράλληλα
με την ιστορία του έργου, αντικαθιστώντας τον λόγο
με εικόνα.
Αρχικά, στην Αντιγόνη του ο Μπρεχτ απορρίπτει την
προβληματική του μεταφυσικού και εστιάζει στην θε-
ματική του πολέμου. Μεταγράφει τον μύθο στο ιστορι-
κό πλαίσιο της δικής του εποχής, στον Β’ Παγκόσμιο
Πόλεμο, συσχετίζοντας μια μακρινή ιστορία με την
σύγχρονη Ιστορία με τέτοιο τρόπο, ώστε οι θεατές να
μπορούν να μιλήσουν για το παρόν της Ιστορίας, μέσα
από την απόσταση που δημιουργεί το «μυθικό» παρελ-
θόν. Ενδιαφέρεται πρωτίστως να φωτίσει τις διαδικα-
σίες που διέπουν τις σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώ-
πους, τονίζοντας την υλική υπόσταση των σχέσεων
αυτών και τη διαλεκτική που τις διέπει. Αντικαθιστά
την αμφιλογία με την καθαρότητα της διαλεκτικής, και
την σωφροσύνη με την αποστασιοποίηση των διαδι-
κασιών.
Θα μπορούσαμε να συγκρίνουμε την μπρεχτική απο-
στασιοποίηση με ένα είδος σωφροσύνης που το θέατρο
μπορεί να διδάξει. Για παράδειγμα, η χρήση παραβο-
λών στοχεύει στη διδαχή του κοινού, στην παρουσίαση
μιας φιλοσοφικής ή πολιτικής θέσης που θα αναγκά-
σει το κοινό να τοποθετηθεί. Η διαφορά ανάμεσα στην
τραγωδία και στην διασκευή του Μπρεχτ έγκειται στο
γεγονός ότι η δεύτερη δεν θεωρεί τη σωφροσύνη αρε-
τή που μας προφυλάσσει από την κακή Μοίρα που μας
επιβάλλεται από μια εξωτερική, μεταφυσική δύναμη,
αλλά ως δημιουργία μιας σειράς διαδικασιών που θα
μπορούσαν να μας αφυπνίσουν, ώστε να αντιληφθού-
με τη Μοίρα ως κάτι που οι ίδιοι μπορούμε να κατα-
σκευάσουμε.
Η Αντιγόνη του Μπρεχτ μας διδάσκει πως δεν υπάρ-
χει άλλη μεταφυσική πέρα από την υλική υπόσταση του
άλλου. Η υλιστική πλευρά του επικού θεάτρου θέλει να
μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε την υλικότητά μας
και τις σχέσεις ισχύος που διέπουν τον υπαρκτό μας
κόσμο. Και να μας δείξει στη συνέχεια πως αυτές οι
σχέσεις ισχύος δεν είναι αιώνιες και μπορούν να υπο-
στούν αλλαγές, και πως οι ιδεολογίες που παρουσιάζει
πρέπει να γίνονται αντιληπτές ως μορφές πάλης.
Αυτό το πετυχαίνει προσδίδοντας υλικότητα στον
λόγο και στις συμπεριφορές των σκηνικών προσώ-
πων, μέσα από ένα πλαίσιο θεατρικών «χειρονομιών
«(gestus), γλωσσικών και σωματικών ως γνήσιας
 σωματικής έκφρασης, ή μέσα από ένα σύμπλεγμα δια-
φόρων τύπων μιμητικών και «χειρονομιακών» κοι-
νωνικών εκφράσεων που επικρατούν στις κοινωνικές
σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους σε συγκεκριμένη
χρονική περίοδο, που εξασφαλίζουν μια αποστασι-
οποιητική δράση και λειτουργούν ως «σημεία» που
αποκαλύπτουν τα προτσές που κρύβονται πίσω από
άλλα προτσές.
Σπάει τη συνέχεια και την ενότητα της δράσης, ει-
σάγοντας την ασυνέχεια στον ρόλο και στο παίξιμο
του ηθοποιού, αλλά και στη σειρά των επεισοδίων, με
την παρεμβολή χορικών, αφηγήσεων, τραγουδιών. Το
παίξιμο των ηθοποιών είναι περισσότερο στοχαστικό.
Πρόκειται για παιδαγωγική δραματουργία. Μαθαίνει
κανείς μέσα από το δρόμο της εμπειρίας και του βι-
ώματος. Το ερώτημα είναι πώς διδάσκουμε και πώς
μαθαίνουμε.23 Η καινούργια αυτή αισθητική του θεά- μπορεί να την αποκτήσει μέσα από την διδασκαλία και
τρου, εκτός του ότι ανοίγει νέες προοπτικές στη θεα- την σκέψη. Αυτήν την συμπεριφορά, το επικό θέατρο
τρική έκφραση, επιζητεί να φέρει κι ένα άλλο κοινό μπορεί να τη διδάξει μέσα από τη διαδικασία της απο-
στο θέατρο. στασιοποίησης. Και αυτή η συμπεριφορά δεν μπορεί να
Ο Μπρεχτ αντικαθιστά την αριστοτελική σωφροσύ- προκύψει από την σύγχυση που δημιουργεί η αμφιλο-
νη με μια νέου είδους συμπεριφορά που ο άνθρωπος
γία, αλλά από την υλική καθαρότητα της χειρονομίας
23. Μπάρμπα, και της διαλεκτικής.

ARISTOTE, La Poétique, (trad. R. Dupont-Roc et GASNEL, M., L’Antigone de Brecht, Quelques ries du Théâtre, Bordas, Paris, 1990
J. Lallot), Seuil, Paris, 1980 remarques sur une mise en scène, Théâtre RUTHERFORD, Tragic form and feeling in the
Βιβλιογραφία-Άρθρα

BENNETT, T., Formalism and Marxism, Me-
thuen & Co. Ltd, New Accents, London, 1979 GILLIBERT, J., Les tragiques Grecs au goût
(trad. grecque, éditions Nefeli, 1983)
BENJAMIN, W.,Essais sur Bertolt Brecht, petite
collection Maspéro, Paris, 1969
Δοκίμια για τον Μπρεχτ, (μετάφρ. Και επίλογος
Νίκου Κολοβού), εκδ. Πύλη, Αθήνα, 1972,
σελ. 159
BRECHT, B., Antigone, L’Arche, Paris, 1979
•E  crits sur le théâtre, Vol. I, L’Arche, Paris,
1963 et 1979
•E  crits sur le théâtre, Vol. II, L’Arche, Paris,
1963 et 1972
• J ournal de travail, L’Arche, Paris, 1976
• Ο Μπρεχτ ερμηνεύει Μπρεχτ, μτφ. Αγγέλα
Άρτεμη Βερυκοκάκη, Λιβάνη-Νέα Σύνορα,
Αθήνα 1977
• Μικρό όργανο για το θέατρο, μτφ. Δημ.
Μυράτ, Πλειάς, Αθήνα, 1974
•Ο  ι διάλογοι από την αγορά του χαλκού, μτφ.
Αντ. Γλυτζουρής και Θωμαή Σαρηγιάννη,
Δωδώνη, Αθήνα 2006
DORT, B., Lecture de Brecht, Seuil, nouvelle
édition, Paris, 1967
• T héâtre en jeu, essais de critique, Seuil,
Paris, 1979
• T héâtre public, Seuil, Paris, 1967
• T héâtre réel, Seuil, Paris, 1971
• L a Représentation Emancipée, Actes Sud,
Populaire, no 54, Paris 1964
du jour, L’Oedipodie, Le Théâtre Moderne-
Hommes et Tendances, Ed. C.N.R.S., Paris,
Juin 1957
HEGEL, G.W.F., Esthétique, Vol. IV,
Flammarion, Paris, 1979
HÖLDERLIN, Fr., Antigone, trad. Ph. Lacoue-
Labarthe, Bourgois, Paris, 1988
IVERNEL, Ph.,
•P  édagogie et politique chez Berthold Bre-
cht, Le Théâtre Moderne-Hommes et Ten-
dances, Ed. C.N.R.S., Paris, Juin 1957
• La tragédie du dernier quart d’heure,
L’Antigone de Brecht, Théâtre Populaire, no
54, Paris 1964
JOLY, H., Autour de l’Aristote de Brecht, Silex
no 7, p.57-67, Grenoble,
ΜΠΑΡΜΠΑ, Α., Τεχνικές αφήγησης λαϊκών
παραμυθιών και το αφηγηματικό θέατρο του
Μπρεχτ. Προφορικότητα και αποστασιοποίηση.
(Μεταπτυχιακή εργασία.) Σχολή Καλών Τε-
χνών, Τμήμα Θεάτρου, Θεσσαλονίκη, Ιούνιος
2015
PAVIS, P., Dictionnaire du théâtre , Editions
Sociales, Paris, 1980, Dunod, Paris 1996
PEYRET, J.-Fr., Note sur quelques concepts
brechtiens, L’Arc no 55, 1973
ΠΟΥΧΝΕΡ, Β., Η μετάφραση της Αντιγόνης του
Iliad, Journal of Hellenic Studies,
cii, 1982, 145-160
SAID, S., Ambiguïté et tragédie , (les
contradictions de la faute tragique),
Travail Théâtral, no 30, janvier - mars 1978,
p. 35-42
SOPHOCLE, Antigone, trad. J. et M. Bollack,
Minuit, Paris, 1999
• Antigone, trad. D. Lemahieu, Domens
Editions, Pézenas, 1995
• Tome I, Antigone, trad. P. Mazon, Les
Belles Lettres, Paris, 1994
STEINER, G., Les Antigones, Gallimard, Paris,
1986
• Οι Αντιγόνες. Ο μύθος της Αντιγόνης στην
λογοτεχνία, τις τέχνες και την σκέψη της
Εσπερίας, Αθήνα, Καλέντης, 2001.
• La mort de la tragédie, folio essais,
Gallimard, Paris, 1993
SZONDI, P., La théorie du drame moderne,
traduction de Patrice Pavis, avec la
collaboration de Jean et Mayotte Bollack,
L’Age d’Homme, Lausanne, 1981
VERNANT, J.-P.,
• Les origines de la pensée grecque, Quadrige/
PUF, Paris, 1992
• L’individu, la mort, l’amour, Folio /
Gallimard, Paris, 1989
VERNANT, J.-P., et VIDAL-NAQUET, P.,
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Paris, 1988
ESSLIN, M., Bertolt Brecht. The man and his
work, Doubleday, New York, 1960
EAGLETON, T., Marxism and Literary Criticism,
1976, (trad. grecque, éd. Ypsilon)
FRYDAS, E., Etude comparative de deux
“Antigone” (Sophocle et Brecht), Memoire de
Maitrise d’Etudes Theatrales, Universite Paris
III, 1999
Σοφοκλή από τον Friedrich Holderlin και
η διασκευή της Αντιγόνης από τον Bertolt
Brecht. Μια φιλολογική ανίχνευση. Σύγκριση/
Comparaison 10 (1999)
PSALMON, D., Quel Brecht pour son centenaire?,
Registres no 3, Paris, 1998
REGNAUT M., Notes sur le procès brechtien,
Action Poétique, Juin 1971
ROUBINE, J.-J., Introduction aux grandes théo-
• Mythe et tragédie en Grèce ancienne, La
découverte, Paris, 1981
• La Grèce ancienne 2. L’espace te le temps,
Seuil, Paris, 1991
• Œdipe et ses mythes, Editions Complexe,
Bruxelles, 1988 et 1994
WILLIAMS, R., Marxism and Literature, Oxford
University Press, Oxford, 1977

ANOIΞΗ 2019 81
 Η μελοποίηση
του Επιτάφιου
& η πρόσληψή της
Γιάννης Ρίτσος / Μίκης Θεοδωράκης
Z Baγγελιώ Σκαρσουλή, φιλόλογος
Ο όρος «πρόσληψη» θέτει εξ ορισμού,
σύμφωνα με τον Robert Jauss1,
τόσο το ζήτημα του κοινωνικού χαρακτήρα
της τέχνης - καθώς ένα έργο δεν μπορεί να
μελετηθεί στην ολότητά του, αν δε ληφθεί
υπόψη το περιβάλλον που το γέννησε και οι
επιδράσεις τις οποίες προκάλεσε
–όσο και την παρουσία ενός αποδέκτη–
ερμηνευτή, ο οποίος
με τη συσσωρευτική παρουσία του στο χρόνο
δια μέσου της αισθητικής και κοινωνικής του
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
ταυτότητας αποτελεί έναν κρίκο της αλυσίδας
που στοιχειοθετεί, επανασημασιοδοτεί
και τελικά συνδημιουργεί
το καλλιτεχνικό φαινόμενο.
82 σελιδοδεικτησ
Η πρόσληψη της ποίησης μέσα από τη μουσική ή
αλλιώς η μελοποίηση της ποίησης αφορά στην πολύ-
πλευρη παρουσίαση – ανάλυση του νέου καλλιτεχνι-
κού προϊόντος που προκύπτει από τη συνάντηση της
μουσικής με την ποίηση, του τραγουδιού. 1
Η μελοποίηση του Επιτάφιου του Γιάννη Ρίτσου
από τον Μίκη Θεοδωράκη παρουσιάζει τα εξής πολύ
ιδιαίτερα σημεία:
Πρώτον, εντάσσεται στα πλαίσια όχι απλά της με-
λοποιημένης, αλλά της τραγουδισμένης –σύμφωνα με
τον όρο του Αλέξανδρου Σιδερά– ποίησης, μιας ποίη-
σης δηλαδή που έγινε κτήμα, δηλαδή τραγουδήθηκε
από ένα πολύ μεγάλο τμήμα των ακροατών της.
Δεύτερον, πρόκειται για τη μελοποίηση που περι-
κλείει με τον πιο αντιπροσωπευτικό τρόπο την πορεία
του ποιητικού – πολιτικού τραγουδιού τη δεκαετία του
’60 στην Ελλάδα.
Τρίτον, αποτελεί μέσα στα πλαίσια της νεοελληνι-
κής μουσικής ένα μοναδικό παράδειγμα, όπου ο ορίζο-
ντας προσδοκιών που είχε διαγραφεί από το ποιητικό
έργο τη χρονική στιγμή που δημιουργήθηκε, δηλαδή
το 1936 εμπλουτίστηκε και ανασημασιοδοτήθηκε με
τρόπο ιδιαίτερα έντονο, λόγω της παρεμβολής της μου-
σικής, από τον ορίζοντα της εμπειρίας που κόμισαν τα
εκατομμύρια των ακροατών αρκετά χρόνια αργότερα.
Δίνει, επίσης,την ευκαιρία να αποκαλυφθεί η δια-
δραστική σχέση ανάμεσα στα κοινωνικά και ιδεολο-
γικά συμφραζόμενα και τις επιλεγμένες εκφραστικές
φόρμες (με τη στόχευση για μια Μουσική για τις Μά-
ζες).
Πιο συγκεκριμένα, ο μουσικός Επιτάφιος αποτε-
λεί την πρώτη μουσική έκφραση του έντεχνου λαϊκού
τραγουδιού. Ο Θεοδωράκης με αυτό το έργο εισήγαγε
1. Robert Jauss, Pour une esthétique de la réception, Paris,
Gallimard, 1978, σελ. 244-255.
τον όρο «κύκλος τραγουδιών» τον οποίο θα γενικεύσει
αργότερα με τα μουσικά έργα Αρχιπέλαγος, Επιφάνια,
Λιποτάκτες, τονίζοντας το στοιχείο της μουσικής και
ποιητικής ενότητας, το οποίο θα διευρυνθεί αργότερα
με τον όρο «τραγούδι-ποταμός», με χαρακτηριστικό
παράδειγμα Το τραγούδι του νεκρού αδελφού.
Ο όρος «έντεχνο λαϊκό» σηματοδοτεί τους άξονες
που διαμόρφωσαν την πρόσληψη του μουσικού έργου.
Το λαϊκό στοιχείο πραγματώνεται για πρώτη φορά στη
μουσική πορεία του συνθέτη με την παρουσία του λαϊ-
κού τραγουδιστή, των λαϊκών οργάνων και της λαϊκής
συναυλίας, ως νέας μορφής επικοινωνίας με το κοινό.
Το έντεχνο στοιχείο μεταγγίζεται στην παρουσία του
λόγιου ποιητικού κειμένου, στη μουσική επεξεργασία
και ενορχήστρωση, αλλά και στη νέα παρουσία της
ποίησης, ως ζωντανού εκφερόμενου λόγου, μέσα στις
συναυλίες. Σύμφωνα με μαρτυρίες του Θεοδωράκη,
μελοποιήθηκε τον Μάιο του 1958, στο Παρίσι, μέσα
στο αυτοκίνητό του κι ενώ περίμενε τη γυναίκα του να
τελειώσει τα ψώνια της. Κύριος μοχλός της έμπνευσης
ήταν το νέο της μεγάλης εκλογικής νίκης της ΕΔΑ στα
ελληνικά πολιτικά τεκταινόμενα.
Ας σημειωθεί εδώ ότι τον Επιτάφιο τον έστειλε ο
ίδιος ο Ρίτσος στον Θεοδωράκη στο Παρίσι με τη ση-
μείωση: «Το βιβλίο τούτο κάηκε από τον Μεταξά στα
1938 κάτω από τις στήλες του Ολυμπίου Διός».2 Έτσι
η πορεία του ποιητικού κειμένου προς τους αναγνώ-
στες διακόπηκε απότομα. Τη νέα γέφυρα προς το κοινό
θα χτίσει η μελοποίησή του. Πέρα από τη φιλία και τη
συμπόρευση στην πολιτική στράτευση στους κόλπους
της αριστεράς, θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι
όταν ένας ποιητής στέλνει κάποιο ποιητικό του έργο
σε έναν συνθέτη ίσως προσμένει πέρα από τη γνώμη
του δεύτερου γι’ αυτό και τη μελοποίησή του.3 Όταν δε
η μελοποίηση τυγχάνει μεγάλης αποδοχής, ο ποιητής,
γεγονός που συνέβη με τον Ρίτσο, συνεπαίρνεται από
τη νέα διάσταση του έργου του.
Αλλά ας επιστρέψουμε στην εν λόγω μελοποίη-
ση, η οποία παρουσιάζει μια μοναδική πρωτοτυπία
στα δισκογραφικά χρονικά: κυκλοφόρησαν σχεδόν
ταυτόχρονα τρεις διαφορετικές εκτελέσεις της ίδιας
μελοποίησης: Η πρώτη τον Αύγουστο του 1960 σε
2. Μίκης Θεοδωράκης, Μελοποιημένη Ποίηση, τ. Α, Ύψιλον,
1997, σελ. 29.
3. Το ίδιο συνέβη και με τον Οδυσσέα Ελύτη, καθώς έστειλε ο ίδιος
το Άξιον Εστί στο συνθέτη.
Η διπλή κυκλοφορία έκανε πολλούς
να μιλήσουν για «πόλεμο» με δυο
«στρατόπεδα», τους χατζιδακικούς και
τους θεοδωρακικούς.
ενορχήστρωση τον Μάνου Χατζιδάκι, με ερμηνεύτρια
τη Νάνα Μούσχουρη από τη Fidelity και τον γνωστό
παραγωγό Αλέκο Πατσιφά, η δεύτερη τον Σεπτέμβριο
του 1960 σε ενορχήστρωση του ίδιου του Θεοδωράκη
με βασικό ερμηνευτή τον Γρηγόρη Μπιθικώτση από την
Columbia με τον Τάκη Β. Λαμπρόπουλο, και η τρίτη
τον Οκτώβριο του 1960 σε ενορχήστρωση πάλι του
Θεοδωράκη με βασική ερμηνεύτρια τη Μαίρη Λίντα
από την Columbia.
Το γεγονός αυτό και κυρίως οι δύο πρώτες εκτελέ-
σεις των Χατζιδάκι - Θεοδωράκη αποτελούν πολύ ση-
μαντική πρόκληση για την πρόσληψη του ποιητικού και
μουσικού έργου από το κοινό, καθώς έγιναν η αφορ-
μή να αναπτυχθεί ένας διάλογος, επάνω σε πολιτική
βάση, για τη θέση του μπουζουκιού στη μουσική της
δεκαετίας του ’60. Η διπλή κυκλοφορία έκανε πολ-
λούς να μιλήσουν για «πόλεμο» με δυο «στρατόπεδα»,
τους χατζιδακικούς και τους θεοδωρακικούς.
Η πρόσληψη του μουσικού Επιτάφιου διαγράφεται
και μέσα από τους αριθμούς πωλήσεων που παραθέ-
τουν οι εφημερίδες της εποχής. Συγκεκριμένα, ο Ανε-
ξάρτητος Τύπος στις 31 Ιανουαρίου 1961, τέσσερεις
μήνες μετά την κυκλοφορία των δύο Επιτάφιων σημεί-
ωσε ότι ο Επιτάφιος του Θεοδωράκη πούλησε είκοσι
πέντε χιλιάδες δίσκους και ο Επιτάφιος του Χατζιδάκι
πέντε χιλιάδες.4 Ένα χρόνο μετά την έκδοση του Επι-
τάφιού του ο Θεοδωράκης ανέφερε σε συνέντευξή του
ότι ο δίσκος είχε πουλήσει σαράντα χιλιάδες αντίτυπα,
τονίζοντας τη μεγάλη του ικανοποίηση.5
Παράλληλα, αυξητική πορεία πωλήσεων σημείω-
σε και το βιβλίο του Επιτάφιου, γεγονός που οδηγεί
στο συμπέρασμα, ότι η μελοποίηση του συγκεκριμένου
έργου έστρεψε τη δεδομένη χρονική στιγμή τον κόσμο
προς το ποίημα. Στις 2 Φεβρουαρίου 1961 ο Μάρκος
Δραγούμης στα πλαίσια ενός άρθρου-απάντηση στην
Αυγή για τη χρήση της λαϊκής γλώσσας στη νεοελληνι-
κή ποίηση, επεσήμανε ότι πρέπει να δοθεί μεγαλύτερη
σημασία στη σύγχρονη ποίηση, φέρνοντας ως παρά-
δειγμα τον Επιτάφιο του Ρίτσου που «γίνεται ανάρπα-
στος στις επαρχίες».6
Έτσι, «παρά τη μάλλον συγκρατημένη στάση ορι-
σμένων σημαντικών κριτικών, η ποίηση του Ρίτσου
κατακτά το δικό της κοινό. Στη διάρκεια της δεκαετί-
ας του ’60, η μελοποίηση των ποιημάτων του από τον
Μίκη Θεοδωράκη ανεβάζουν τη δημοτικότητά του στα
ύψη».7 Η ευρεία απήχηση του μουσικού Επιτάφιου στο
κοινό φαίνεται και μέσα από το ενδιαφέρον που άρχισε
4. Τ. Β (1961) με τα αποκόμματα εφημερίδων από το αρχείο του
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Μ. Θεοδωράκη, σελ. 11.
5. Το Πρώτο, 11/8/1961, τ. Β (1961) με τα αποκόμματα εφημερί-
δων από το αρχείο του Μ. Θεοδωράκη, σελ. 346.
6. Μάρκος Δραγούμης, «Η λαϊκή γλώσσα στη νέα ποίηση», Αυγή,
7/2/1961, σελ. 2.
7. Ντουνιά, «Ο Γιάννης Ρίτσος και η κριτική», Διεθνές Συνέδριο.
Ο ποιητής και ο πολίτης Γιάννης Ρίτσος, επιμέλεια Αικατερίνη Μα-
κρυνικόλα, Στρατής Μπουρνάζος, Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη, Κέ-
δρος, σελ. 239.
ANOIΞΗ 2019 83

να δείχνει ο κόσμος του κινηματογράφου μπροστά σε
αυτή την επιτυχία.
Παράλληλα, η υλική φύση του μουσικού έργου, ο
δίσκος, και όλο το σύστημα παραγωγής και διακίνησής
του είναι ένας βασικός παράγοντας που διαμόρφωσε
και καθόρισε την επικοινωνία του κοινού με αυτό.
Η δυνατότητα μαζικής ακρόασης του έργου που προ-
σφέρθηκε από το δίσκο, ο οποίος στη δεκαετία του
’60 ήταν ένα ευρέως διαδεδομένο εμπορικό προϊόν,
αλλά και από το ραδιόφωνο, λειτούργησε καταλυτικά
στη διάδοση και την επιτυχία του μουσικού Επιτάφιου,
ενεργοποιώντας τον «ακουστικό-μουσικό τρόπο πρό-
σληψης» του ποιητικού έργου,8 σύμφωνα με την ορο-
λογία του Βελουδή.
Τέλος, οι δισκογραφικές εταιρείες και οι παραγω-
γοί της εποχής δεν πρέπει να παραγνωριστούν, καθώς
ασκούσαν ιδιαίτερη επιρροή στη δουλειά του συνθέτη.
Η ταυτόχρονη κυκλοφορία των δύο προαναφερθέντων
εκδοχών από δύο διαφορετικές δισκογραφικές εται-
ρείες αποκαλύπτει ουσιαστικά τόσο την τακτική της
μουσικής βιομηχανίας της εποχής όσο και τα αντίπαλα
συμφέροντα της Fidelity και της Columbia. Επομένως,
τον Χατζιδάκι τον ήθελε για την ενορχήστρωση τόσο ο
Θεοδωράκης όσο και ο Πατσιφάς της Fidelity, καθώς
ήταν πιο γνωστός. Ο Θεοδωράκης, επίσης, - ας μην
ξεχνάμε άλλωστε ότι ως ο δημιουργός της μελοποί-
ησης είχε λόγο στις επιλογές του Χατζιδάκι για τους
ερμηνευτές – ξεκίνησε τις πρόβες με την Άννα Χρυ-
σάφη, γνωστή λαϊκή τραγουδίστρια, αλλά στην πορεία
ενδιαφέρθηκε η Μούσχουρη την οποία προέκρινε ο
Θεοδωράκης αλλά και ο παραγωγός, λόγω της ανα-
γνωρισιμότητάς της.
Ο ανταγωνισμός μεταξύ των δυο δισκογραφικών
εταιρειών, Fidelity και Columbia, οδήγησε τον Τάκη
Β. Λαμπρόπουλο να καλέσει τον Θεοδωράκη από το
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Παρίσι, για τον «δεύτερο» Επιτάφιο. Η μαρτυρία του
8. Τον όρο αυτό χρησιμοποίησε ο Βελουδής, επισημαίνοντας τα
διάφορα επίπεδα μελέτης της πρόσληψης του έργου του Ρίτσου,
θεωρώντας την ακουστική - μουσική αναπαραγωγή αναπόσπαστο
κομμάτι των ποιητικών εκδόσεων, βλ. Βελουδής, Γιάννης Ρίτσος.
Προβλήματα μελέτης του έργου του, Αθήνα, Κέδρος, 1983, σελ.
121.
84 σελιδοδεικτησ
Η πρώτη επιλογή του Θεοδωράκη
δεν ήταν τυχαία. Η Μούσχουρη και
ο Χατζιδάκις θεωρήθηκαν από τον
συνθέτη ότι θα έδιναν το κύρος που
ήδη είχαν ήδη στους κύκλους της
μουσικής.
ίδιου του Λαμπρόπουλου είναι ενδεικτική: «Ειδικό-
τερα ο ‘Επιτάφιος’ ήταν μια πολύ ευτυχής στιγμή συ-
μπτώσεως απόψεων και συνεργασίας δικής μου και
του Θεοδωράκη. Τολμώ μάλιστα να πω, ερήμην –κατ’
αρχήν– του Ρίτσου. Αλλά γενικότερα η μελοποίηση
της ποιήσεως ήταν προϊόν πολύ ωρίμου σκέψεως. Δεν
ξέρω αν θα πικράνω μερικούς που θεωρούν ότι προ-
ήγαγα πάνω απ’ όλα την καλλιτεχνία, όμως η αλήθεια
είναι πως σκέφθηκα κατ’ αρχήν επιχειρηματικά».9
Έτσι, έγινε ένας αγώνας δρόμου με διαστάσεις «θρί-
λερ» για το ποιος δίσκος θα κυκλοφορήσει πρώτος, με
«νικητή» τη Fidelity, η οποία ηχογράφησε τα τέσσερα
πρώτα τραγούδια.
Μέσα σε αυτά τα πλαίσια το ποιητικό κείμενο ξανα-
βρήκε το δρόμο του για το κοινό, καθώς η δεύτερη έκ-
δοση του Επιτάφιου πραγματοποιήθηκε μόλις τέσσερα
χρόνια πριν από τη μελοποίηση. Κι ενώ η δεύτερη εκ-
δοτική παρουσία του ποιητικού έργου δεν προκάλεσε
δημοσιογραφικά σχόλια, αφού κυριάρχησαν κυρίως
τα δημοσιεύματα για το πρωτοεμφανιζόμενο Πρωινό
άστρο, ο ποιητικός Επιτάφιος «ενέσκηψε» στα πολιτι-
στικά τεκταινόμενα το 1960 με τις συζητήσεις γύρω
από τη μελοποίησή του να εξελίσσονται σε συζητήσεις
για το ίδιο το ποίημα.
Σε ό,τι αφορά στον Θεοδωράκη, η κυκλοφορία του
Επιτάφιου τον έθεσε στο κέντρο της επικαιρότητας με
τη δημοτικότητά του να εκτοξεύεται και την απήχηση
του έργου του να γενικεύεται σε όλη τη δεκαετία του
’60.
Όσο για τους ερμηνευτές η επιλογή τους δεν υπήρξε
ουδέτερη αισθητικά και πολιτικά μέσα στο κλίμα έντο-
νης πολιτικής πόλωσης που επικρατούσε εκείνη την
περίοδο. Η ήδη κατακτημένη αναγνωρισιμότητά τους
σε ένα κοινό έπαιξε σημαντικό ρόλο. Παράλληλα, απο-
τέλεσε αντικείμενο του δισκογραφικού παρασκηνίου,
το οποίο περιγράφηκε. Η Νάνα Μούσχουρη εκπροσω-
πούσε τη «σοβαρή» μουσική, και ο Μπιθικώτσης ήταν
καθιερωμένος στο χώρο του λαϊκού τραγουδιού.
Η πρώτη επιλογή του Θεοδωράκη δεν ήταν τυχαία.
9. Σωτήρης Λυκουρόπουλος, «Από το φωνόγραφο στα 45άρια»,
Αφιέρωμα στην ελληνική δισκογραφία, επιμ. Πέγκυ Κουνενάκη,
στο Επτά Ημέρες της Καθημερινής, 26/4/1998, σελ. 4.
Η Μούσχουρη και ο Χατζιδάκις θεωρήθηκαν από τον
συνθέτη ότι θα έδιναν το κύρος που ήδη είχαν ήδη
στους κύκλους της μουσικής.
Η επιλογή της αντρικής ερμηνείας του Μπιθικώτση
εντάσσεται από τον συνθέτη στα πλαίσια λαϊκοποίη-
σης της λόγιας ποίησης. Ειδικότερα, η προσωπικότητα
του Μπιθικώτση και ό,τι αυτός αντιπροσώπευε επη-
ρέασαν την πρόσληψη του ποιητικού Επιτάφιου, κα-
θώς οι ακροατές ταύτισαν το περιεχόμενό του με τον
ερμηνευτή. Άλλωστε, είναι γεγονός ότι «το τραγούδι
τρέφεται σε μεγάλο βαθμό από το μύθο που ενσαρκώ-
νει ο ερμηνευτής, από την εικόνα δηλαδή που έχει το
κοινό για τον τραγουδιστή».10 Αυτόν το μύθο φρόντισε
να τον τροφοδοτήσει και ο Θεοδωράκης, παρουσιάζο-
ντας συχνά τον Μπιθικώτση ως εκφραστή κάθε απλού,
καθημερινού ανθρώπου.
Η φωνή του είναι η φωνή «του ξωμάχου, του φα-
ντάρου, του φοιτητή, του εργάτη. Του καθένα μας».11
Επίσης, τόνιζε την καθαρή άρθρωση του ερμηνευτή,
στοιχείο που έχει σχολιαστεί από πολλούς, ως μοναδι-
κός τρόπος ανάδειξης του ποιήματος.
Στο σημείο αυτό νομίζω ότι αξίζει να κάνουμε μια
μικρή, αλλά ιδιαίτερα σημαίνουσα αναφορά στο πώς
οι ίδιοι οι λαϊκοί ερμηνευτές, στους οποίους βασίστηκε
σε μεγάλο βαθμό ο Θεοδωράκης στάθηκαν απέναντι
στο έντεχνο λαϊκό τραγούδι, καθώς είναι αυτό το στοι-
χείο το οποίο υποδηλώνει το κοινωνικό έρεισμα του
νέου αυτού μουσικού είδους, το οποίο δεν ήταν τόσο
δεδομένο και αυθόρμητο, ούτε ανάβλυσε ως φυσική
δημιουργία, όπως πολλές φορές το παρουσιάζει σε θε-
ωρητικά κείμενα της εποχής ο συνθέτης.
Οι λαϊκοί ερμηνευτές που συνεργάστηκαν με τον
Θεοδωράκη δεν προσαρμόστηκαν εύκολα στις απαιτή-
σεις του δύσκολου και πολλές φορές ακατανόητου γι’
αυτούς στίχου της λόγιας ποίησης, την οποία κλήθηκαν
να ερμηνεύσουν. Η παρουσία του Θεοδωράκη σε λαϊ-
κό κέντρο με τα έργα του Ρίτσου, έφερε τους λαϊκούς
οργανοπαίχτες σε ένα οικείο χώρο, αλλά με ένα ανοί-
κειο κοινό, δίνοντάς τους ταυτόχρονα την «αίγλη» του
σοβαρού μουσικού, καθώς μπορεί το μπουζούκι να
είχε καταξιωθεί, αλλά θεωρούνταν από πολλούς ένα
όργανο με περιορισμένες «ποιοτικές» δυνατότητες.12
10. «La chanson se nourrit largement du mythe qu’ incarne
l’interprète, c’ est à dire de l’ image que le public a du chanteur»,
Maria Σπυροπούλου – Leclanche, Le refrain dans la chanson
française de Bruand a Renaud, Limoges, Pulim, 1998, σελ. 276.
Η μετάφραση είναι δική μου.
11. Από το γράμμα-απάντηση στην αρνητική κριτική του Αρκαδι-
νού για τον Επιτάφιο, το οποίο γράφηκε στο Παρίσι τον Οκτώβριο
του 1960 και δημοσιεύτηκε στην Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 73-74,
Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1961, αναδημ. Θεοδωράκης, Για την Ελ-
ληνική Μουσική, Αθήνα, Πλειάς, 1974, σελ. 201.
12. Την παρατήρηση αυτή επιβεβαιώνει το σχόλιο του μόνιμου
παίχτη μπουζουκιού του Θεοδωράκη εκείνη την εποχή, του Κώ-
στα Παπαδόπουλου: «Χρειάστηκε να περάσουν κάποια χρόνια, να
ακούσουν το παίξιμό μας και να γίνουν οι μεγαλύτεροι θαυμαστές
μας», Νέαρχος Γεωργιάδης, Τάνια Ραχματούλινα, Κώστας, Παπα-
δόπουλος, Ο Παγκανίνι του μπουζουκιού, Αθήνα, Σύγχρονη Επο-
χή, 2007, σελ. 140-141.
Το σχόλιο του Θεοδωράκη για την αμήχανη, πολ-
λές φορές γεμάτη απορία, διαμαρτυρία, αλλά και γέ-
λιο, αντίδραση των λαϊκών ερμηνευτών στους στίχους
της λόγιας ποίησης, είναι ενδεικτικό για το κλίμα που
επικρατούσε στην απαρχή του πειράματος της έντε-
χνης λαϊκής μουσικής. Το ρήμα άρμεγες στο γνωστό
στίχο από το τραγούδι «Μέρα Μαγιού μου μίσεψες»,
σημειώνεται από το συνθέτη ότι προξένησε ιδιαίτερη
αίσθηση στους ερμηνευτές, καθώς και η ακατανόητη
γι’ αυτούς εμμονή του Σεφέρη να γίνει σεβαστή η πε-
ρίφημη άνω τελεία – κάτι που τελικά δεν έγινε - στο
ποίημα «Άρνηση».13
Η τετράδα των έργων που ακολούθησε τον Επιτά-
φιο και ηχογραφήθηκε πολύ κοντά χρονικά από την
εταιρεία Columbia, επισφράγισε τη συνεργασία του
Θεοδωράκη με τους λαϊκούς ερμηνευτές Μπιθικώτση,
Λίντα, Καζαντζίδη, Μαρινέλλα. Το γεγονός αυτό υπο-
γραμμίζει ότι και στη δεκαετία του ’60 οι λεγόμενοι
«σοβαροί» δημιουργοί συνδιαλέγονταν με τους λαϊ-
κούς καλλιτέχνες.14 Ο Χατζιδάκις τέσσερα χρόνια πριν
13. Βέβαια, αν οι λαϊκοί ερμηνευτές δεν καταλάβαιναν τη γλώσσα
της λόγιας ποίησης το ίδιο και ο συνθέτης δεν καταλάβαινε τη δική
τους γλώσσα: «[…]και μην ξεχνάς ότι τον Μπιθικώτση τον πήρα
από τον ‘Κήπο του Αλλάχ’, και τα ελληνικά του δεν τα καταλά-
βαινα γιατί ήταν πολύ αργκό», από συνέντευξη του Θεοδωράκη
στον Δημήτρη Γκιώνη, «Κάποιοι με θέλουν μουσείο, αλλά δεν εί-
μαι μουσείο», στο Επτά της Ελευθεροτυπίας, τχ. 388, 26/04/2009,
σελ. 19.
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
14. Η συνεργασία του Σαββόπουλου με τη Σωτηρία Μπέλλου το
1972 στο δίσκο Βρώμικο ψωμί, Lyra, στο γνωστό τραγούδι Ζεϊ-
μπέκικο, αποτελεί ένα ακόμα ενδιαφέρον παράδειγμα αυτής της
σχέσης. Ο χαρακτηρισμός αυτού του τραγουδιού από τη Μπέλλου
ως «ποπ» αποκαλύπτει τη ματιά των λαϊκών ερμηνευτών πάνω στα
«λαϊκά» τραγούδια των «έντεχνων» συνθετών, βλ. http://www.
youtube.com/watch?v=K4jWWkkGdis&feature=PlayList&p=65
5E1ED631FA1169&playnext=1&playnext_from=PL&index=2.
Αξιοσημείωτη είναι και η συνεργασία της Μπέλλου με το Δήμο
ANOIΞΗ 2019 85

την έκδοση του μουσικού Επιτάφιου είχε χρησιμοποιή-
σει το λαϊκό χρώμα με τον Μπιθικώτση στο «Γαρύφαλ-
λο στ’ αφτί» και τη Μαρίκα Νίνου στο «Αγάπη που’
γινες δίκοπο μαχαίρι». Με τον Μπιθικώτση συνεργά-
στηκε και στο γνωστό τραγούδι «Είμαι αητός χωρίς
φτερά».
Η μαρτυρία, τέλος, του Κώστα Παπαδόπουλου,
μόνιμου συνεργάτη του Θεοδωράκη και ερμηνευτή
μπουζουκιού, για εξαντλητικές πρόβες, αλλά και για
το φόβο που προκαλούσαν τα έργα «στο στιλ του Ρί-
τσου» αποδεικνύει τόσο το γεγονός ότι ο Θεοδωράκης
ως συνθέτης με δυτική παιδεία υιοθετούσε μεθόδους
ξένες στους λαϊκούς καλλιτέχνες, αλλά και ότι η πο-
λιτική του τοποθέτηση, που διαχεόταν μέσα από την
επιλογή των ποιητών, τούς έβρισκε από διστακτικούς
μέχρι εχθρικούς. Είναι, όμως, γεγονός ότι στην πορεία
του έντεχνου λαϊκού τραγουδιού οι λαϊκοί δημιουργοί
εξοικειώθηκαν με τις απαιτήσεις του συνθέτη και τα
τραγούδια «σε στιλ Θεοδωράκη», με καταλυτικό πα-
ράγοντα τη μεγάλη εμπορική τους επιτυχία.
Μέσα στην υπερπροβολή των ερμηνευτών ο ποιη-
τής μπήκε κάποιες φορές σε δεύτερη μοίρα. Η στάση
του ποιητή λοιπόν απέναντι στη μελοποίηση του Επι-
τάφιου από τον Θεοδωράκη με τον Μπιθικώτση και το
μπουζούκι υπήρξε, αρχικά, συγκρατημένη:
Α. Ο Βύρωνας Σάμιος, στενός φίλος του συνθέτη,
στον οποίο αφιέρωσε τον Επιτάφιο, περιέγραψε την
αντίδραση του ποιητή όταν ο τελευταίος άκουσε, πα-
ρουσία του ίδιου και του συνθέτη, εφτά τραγούδια του
Επιτάφιου γραμμένα σε κασέτα με ερμηνευτή τον ίδιο
τον Θεοδωράκη: «Όταν τέλειωσε η ακρόαση η αμηχα-
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Μούτση στο δίσκο Φράγμα, Lyra (3750), 1981, στο τραγούδι «Δε
λες κουβέντα», σε στίχους του Κώστα Τριπολίτη. Αν και η Μπέλ-
λου ήταν οξύθυμη και αθυρόστομη με τον Μούτση ήταν προσεχτική
και υπάκουη. Η παραπάνω πληροφορία δίνεται από τον ηχολήπτη
του δίσκου Γιάννη Παπαϊωάννου, ό.π. (σελ. 115, υποσ. 248), σελ.
109. Η στάση των λαϊκών ερμηνευτών μπροστά στους «έντεχνους»
συνθέτες και τους δισκογραφικούς παραγωγούς χαρακτηριζόταν
από ανάμεικτα επιφύλαξη και σεβασμό.
86 σελιδοδεικτησ
νία του Ρίτσου φάνηκε από τον τρόπο που ευχαρίστη-
σε το Μίκη. ‘Μπράβο Μίκη, είναι καλό’, έτσι ξερά».15
Η μαρτυρία αυτή αποκαλύπτει και το γεγονός ότι το
πρώτο άκουσμα του μελοποιημένου ποιήματος από τον
ποιητή ήταν με αντρική ερμηνεία, και μάλιστα με την
ιδιαίτερα στομφώδη φωνή του συνθέτη.
Β. Η Μαρία Φαραντούρη ανέφερε για τον Επιτάφιο
«πόσο επέμενε ο ίδιος ο Ρίτσος να το τραγουδάω εγώ,
πιστεύοντας ότι ταιριάζει στο έργο το τραγικό στοιχείο
της φωνής μου. «Μίκη, η Μαρία να τραγουδήσει τον
Επιτάφιο», έλεγε στον Θεοδωράκη, «στις συναυλίες
που δίναμε...».16 Το ίδιο επιβεβαιώνει και ο συνθέτης,
όταν υπογραμμίζει ότι η τελική αποδοχή του Μπιθικώ-
τση από τον ποιητή ήρθε μόνο μετά την ερμηνεία της
Ρωμιοσύνης.
Γ. Η γνώμη του ίδιου του ποιητή είναι σαφής: «Στην
αρχή βέβαια είχα πολλές επιφυλάξεις. Δεν ξέρω αν
σας τα είπε ο Μίκης… Έλεγα, μα αυτή η ιερή λειτουρ-
γία, αυτός ο θρήνος και ο ύμνος για την εργατική τάξη
θα ακούγεται εκεί που βωμολοχούνε, που τρών, που
τσιμπιούνται, που φιλιούνται»;17 Η επιτυχία της μελο-
ποίησης, βέβαια, άλλαξε άρδην την άποψή του. Για τον
ποιητή η μουσική έδωσε στο ποίημα τη ζωντάνια της
ομαδικής ακρόασης.
Σε μια μεταγενέστερη μαρτυρία, η γνώμη του για
τη μελοποίηση είναι σαφώς θετική, αλλά δεν παύει να
φαίνεται καθαρά η προτίμησή του στη μελοποίηση της
Ρωμιοσύνης.18 Η αντρική ερμηνεία και το μπουζούκι
είναι τα στοιχεία που έγειραν τις αμφιβολίες και αντιρ-
ρήσεις του ποιητή, στάση που θα αλλάξει λίγο αργότε-
ρα. Ο ποιητής, μέσα από τη μεγάλη επιτυχία της μελο-
ποίησης είδε το έργο του να παίρνει άλλες διαστάσεις
και έγινε κι ο ίδιος συνοδοιπόρος της νέας του μορφής
ως τραγουδιού, συμμετέχοντας με την απαγγελία του
στις συναυλίες. Παράλληλα λίγο καιρό αργότερα και
όντας εξόριστος έγραψε τα 18 Λιανοτράγουδα της πι-
κρής πατρίδας ειδικά για να μελοποιηθούν, έγινε δη-
λαδή κατά κάποιο τρόπο στιχουργός.
15. Βύρωνας Σάμιος, «Μίκης Θεοδωράκης, μια φιλία εξήντα δύο
χρόνων», ομιλία στο Διεθνές συνέδριο «Μίκης Θεοδωράκης», που
πραγματοποιήθηκε στα Χανιά στις 29-31/7/2005, στην ιστοσελίδα
www.mikis-crete.gr/MikisPg50-104.htm. Τα πρακτικά του συνε-
δρίου βρίσκονται αναρτημένα στην ιστοσελίδα www.mikis-crete.
gr και εκδόθηκαν την ίδια χρονιά από τη Νομαρχία Χανίων.
16. Η μαρτυρία αυτή βρίσκεται στο άρθρο της Ρουμπίνη Σούλη,
«Παραμερίζουμε ποιητή για να περάσεις…», στο κυριακάτικο έν-
θετο του Ριζοσπάστη 7 μέρες μαζί, 3/4/2007, σελ. 3, με αφορμή
τη συναυλία που οργάνωσε το Κ.Κ.Ε. για τον Ρίτσο στις 8/6/2007
στη Ριζούπολη.
17. Απόσπασμα από συνέντευξη σε ξένο τηλεοπτικό κανάλι, 1983,
αναδημοσιεύτηκε στο ένθετο του cd Μίκης Θεοδωράκης Επιτάφιος
Επιφάνεια, E.M.I., 7243 593489 2 6, 2003.
18. Την προτίμησή του στη Ρωμιοσύνη έχει εκφράσει και ο Μπιθι-
κώτσης, αν και ήταν το έργο που τον δυσκόλεψε περισσότερο στην
ερμηνεία. Η παραπάνω πληροφορία αναφέρεται από τον Πάνο Γε-
ραμάνη, «Γρηγόρης Μπιθικώτσης, Η φωνή της Ρωμιοσύνης», Η
ζωή μου ένα τραγούδι, Καστανιώτης, 2007, σελ. 341.
Κανονικούπολη
Κείμενο: Κατερίνα
Εικονογράφηση: Αρτ
Η «Κανονικούπολη», μια μικρή
ιστορία γραμμένη για μικρά παιδιά
και πλαισιωμένη με εικονογράφηση
που αντιστοιχεί στο ύφος της
παιδικής ζωγραφικής, χρησιμοποιεί
τη λογική της αντίθεσης, των
αντιθετικών σχηματικών
μοντέλων, τόσο στην παρουσίαση
και την υποβολή προτύπων και
θέσεων μέσω του κειμένου, όσο
και δια των εικόνων και των
χρωμάτων που το υποστηρίζουν.
Χρησιμοποιώντας την ποιητική
φόρμα σε μορφή ομοιοκαταληκτικής
ρίμας, παρουσιάζει τη ζωή των
ανθρώπων σε δύο ριζικά αντίθετα
οργανωμένες κοινωνίες. Η ζωή
στην Κανονικούπολη διαγράφεται
μέσα σε ένα αυστηρά οργανωμένο
πλαίσιο κανόνων, καθηκόντων,
εντολών, διαταγών, απαγορεύσεων
και ασφυκτικού ελέγχου που
τηρούνται πανομοιότυπα και
απαρέγκλιτα και εκπορεύονται από
τους «λίγους και εκλεκτούς» που
κυβερνούν και διατηρούν ιδιαίτερα
προνόμια για τους εαυτούς τους.
Η ζωή των ανθρώπων είναι «όλο
πρέπει, μη και κάνε», μια ζωή
χωρίς χαρά και χωρίς σπιτική και
οικογενειακή θαλπωρή, καθώς «δεν
προλάβαιναν να παίξουν ούτε και να
μαγειρέψουν». Άνθρωποι αγέλαστοι,
πανικόβλητοι και στοιχισμένοι
«ζούσαν όλοι, έτσι κι έτσι», δηλαδή
«μισή ζωή»,για να μιλήσουμε με
όρους σύγχρονης πραγματικότητας
και σε φόντο αποκλειστικά, μαύρο-
άσπρο-γκρι.
Αντίθετα στη «Διαφορετικούπολη»
είναι «όλοι ίσοι και διαφορετικοί»
και «πολύ χρωματιστοί». Η ζωή εδώ
σέβεται τους ρυθμούς της και τους
ρυθμούς της φύσης, «ο καθένας είναι
ένας», ωστόσο «είμαστε όλοι ΜΙΑ
φωνή». Οι αρχές της συλλογικότητας
και της αλληλεγγύης, η αποδοχή της
μοναδικότητας του καθενός και της
διαφορετικότητάς του και ο σεβασμός
στη φύση διαμορφώνουν το αξιακό
τους πλαίσιο σε μια ελεύθερη και
οριζόντια δομημένη κοινωνία. Γι αυτό
όλοι ζουν «ευχαριστημένοι και πολύ
αγαπημένοι».
Πώς λοιπόν να μην επιθυμήσει κανείς
μια τέτοια ζωή; Κάνοντας την αρχή ο
κύριος Κανονικούλης, εγκαταλείπει
την Κανονικούπολη παίρνοντας την
απόφαση να εγκατασταθεί για πάντα
στη Διαφορετικούπολη. Ένας-ένας
τον ακολουθούν όλοι οι κάτοικοι της
Κανονικούπολης για να ξαναβρούν
μια ζωή όπως τους αξίζει, γεμάτη
χαμόγελα, χαρά, φως και χρώματα,
με την ομορφιά και τη δύναμη που
χαρίζει το «εμείς».
Ένα μπαμ! ...μια
ιστορία ως τα πέρατα
του κόσμου και πάλι
πίσω
της Μαρί Μπεραχά
Εικονογράφηση Baldrick
Μια ετερόκλητη παρέα από πέντε
ζώα, ένα αυτοκίνητο, ένα ποδήλατο
και ένα κορίτσι συναντιούνται σε μια
περιπέτεια αναμέτρησης με τη ζωή,
όπου η ελευθερία αναδεικνύεται σε
συνώνυμή της αξία και οι αξίες της
συντροφικότητας, της αλληλεγγύης
και της αγάπης και το νοιάξιμο για
τον άλλο αποτελούν τα μοναδικά
όπλα του αγώνα, για να σπάσουν
τα «λουκέτα» και τα κάθε είδους
δεσμά της εκμετάλλευσης και να
γίνει η ζωή πραγματικά αξιοβίωτη.
Η μικρή Μίνθη απελευθερώνοντας
τα εγκλωβισμένα ζώα από έναν
ζωολογικό κήπο ήξερε πως
«τους είχε δώσει την ευκαιρία
να ονειρευτούν μια ζωή που οι
τελευταίες ώρες της δεν θα τα
έβρισκε πίσω απ΄ τα κάγκελα, αλλά
ΙΟΠ Α Ρ ΟΥΣΙΑΣΗ •
• ΒΙΒΛ
Z Μάγια Σταυροπούλου,
νηπιαγωγός
δίπλα σ’ ένα δέντρο, μέσα σ΄ ένα
ποτάμι, πάνω στη μαλακή γη και
κάτω απ΄ τον πελώριο ουρανό...»
Τότε αρχίζει ένας τιτάνιος αγώνας,
για να βρουν το καθένα τον δικό του
δρόμο για τη ζωή που επιθυμούν,
γεμάτος περιπέτειες, συγκινήσεις
και αλλεπάλληλες αναμετρήσεις
με ερωτήματα για τη ζωή και τον
θάνατο, την αγάπη, τη μοναξιά,
τη συντροφικότητα, την αξία των
αγώνων, τη δύναμη της θέλησης και
τη δυνατότητα του καθενός να ορίζει
τη μοίρα του.
Σχεδιάζουν και οργανώνουν
συλλογικά την προσπάθεια για
να γίνει το όνειρο του καθενός,
πραγματικότητα. Το γκνου επιστρέφει
στην αφρικανική σαβάνα και
συναντά την οικογένεια και το
κοπάδι του, ενώ η άσπρη αρκούδα
αντίθετα αποφασίζει ότι «είναι
καλύτερα να ζήσει λίγο και με τ΄
αγαπημένα της πρόσωπα “στην
τροπική Αφρική” παρά πολύ και
μόνη στους πάγους». Ο παπαγάλος
Άρα Μακάο ξανασμίγει με την
αγαπημένη του κοκκινοφτερούσα
μετά την επιχείρηση απελευθέρωσης
ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
όλων των φυλακισμένων στα
κλουβιά παπαγάλων, και ο
κάστορας αναλαμβάνει ειδική
αποστολή στα γουναράδικα της
Καστοριάς απελευθερώνοντας όλα
τα γουνοφόρα ζώα που μεγάλωναν
στα εκτροφεία για να γίνουν γούνες.
Τέλος οι ιππόκαμποι καταφέρνουν να
μεταναστεύσουν σ΄ ένα μέρος που οι
άνθρωποι δεν θα μπορούν να τους
βρουν με τη βοήθεια ενός μαγικού
χάρτη.
ANOIΞΗ 2019 87

Η ιστορία διαπνέεται από χιούμορ
συχνά πικρό, σαρκαστικό έως και
τραγικό. Οι σκηνές της τιμωρίας
–η παγίδευση των γουναράδων σε
δίχτυα, η επίθεση των παπαγάλων
στους εμπόρους πτηνών και ο
αποκλεισμός των ανθρώπων
στα κτίρια από την επιδρομή των
πουλιών– υπηρετούν την ανάγκη να
λέμε την αλήθεια στα παιδιά μέσα από
μια έντεχνα αλληγορική σημειωτική.
Το στοιχείο του μαγικού ρεαλισμού
στην πλοκή –το μαγικό αμάξι που
ερωτεύεται μια ποδηλατίνα, ο μαγικός
χάρτης του παππού της Μίνθης, οι
γούνες που ξανάγιναν γουνοφόρα
ζώα– συμβάλλει στην αντιμετώπιση
των εξωπραγματικών γεγονότων
ως μέρους της ολότητας μαγικού
και ρεαλιστικού στοιχείου που
αμφισβητεί –υπονομεύει– κριτικάρει
την εξωλογοτεχνική πραγματικότητα
διευρύνοντας τα όριά της και και
συνθέτοντας στοιχεία κοινωνικής και
πολιτικής κριτικής προσέγγισης των
πραγμάτων.(1)
Παράλληλα ένα πλήθος από
γεωγραφικά, περιβαλλοντικά,
ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
ανθρωπολογικά και πολιτισμικά
χαρακτηριστικά εμπλουτίζουν
αποτελεσματικά την ιστορία.
Η έκδοση των δύο βιβλίων έγινε
από το Ταμείο Αλληλεγγύης
Φυλακισμένων και Διωκόμενων
Αγωνιστών.
1.Σχετική αναφορά στον μαγικό ρεαλισμό στη
λογοτεχνία γίνεται στο άρθρο του Γιάννη Σ.
Παπαδάτου «Ο Μαγικός Ρεαλισμός στη λογοτε-
χνία: καταβολές, εξέλιξη, όψεις και χαρακτηρι-
στικά», περιοδικό «Σελιδοδείκτης», τχ. 5, 2018,
σ.σ.78-83
88 σελιδοδεικτησ
Κυκλοφορεί η ειδική έκδοση του Σελιδοδείκτη:
Εκπαιδευτικό Κίνημα 2019
«Είμαστε μια όμορφη εικόνα από το μέλλον»
1. Τον σάπιο κόσμο αυτόν, θα δεις, θα τον αλλά-
ξουμε εμείς! – Ελεάνα Μαργαρίτη
2. Το χρονικό των κινητοποιήσεων – Θοδωρής
Μαυρίδης
3. Οι κινητοποιήσεις των εκπαιδευτικών ενάντια
στο προσοντολόγιο και η πολιτική συγκυρία
– Βίκυ Βασιλάτου & Γιώργος Κρεασίδης
4. Μια προσωπική ματιά στο δεκαήμερο των
κινητοποιήσεων – Αντιγόνη Τρούλη
5. Για το προσοντολόγιο του Υπουργείου Παι-
δείας – Γιώργος Καλημερίδης
6. Η ελαστική εργασία στην εκπαίδευση: από
τον ΟΟΣΑ στον κυβερνητικό νεοφιλελευ-
θερισμό – Χρήστος Ρέππας
7. Αναπληρωτές του εαυτού μας – Στέλλιος
Μπουράκης
8. Συναγωνιστές, όχι ανταγωνιστές: όλοι
ενωμένοι για την κατάργηση του προσοντολογίου – Βάσω Κυρίτση
9. Οι γραμμές που αντιπαρατέθηκαν στο κίνημα – Γιώτα Ιωαννίδου
10. Παίρνοντας τη σκυτάλη από τη μάχη των εξεταστικών του ’98 – Αιμι-
λία Τσαγκαράτου
11. Ένα κόκκινο ατσάλινο νήμα ενώνει τους αγώνες – Ειρήνη Γεωργάκη-
Κόλλια & Μαλγαρινού Βάσω
12. Το χρονικό της κατάληψης της Πρυτανείας – Φαίδρα Μητσάνη
13. Πώς το έζησα: κατάληψη Πρυτανείας & απεργιακές κινητοποιήσεις του
Γενάρη – Δήμητρα Τάσσου
14. «Είμαστε μια όμορφη εικόνα από το μέλλον» – Βαγγελίτσα Δινοπού-
λου, Χρήστος Παναγιώτου & Ντίνα Ρέππα
15. Από την Ορεστιάδα στην Αθήνα – Κική Γιαννάτου
16. Από τον Μάρτη του ’18 στον καυτό Γενάρη του ’19 – Μαρία Τριμαν-
δήλη
17. Αναπληρωτές ώρα μηδέν! – Δώρα Τζήκα & Μυρσίνη Κάιλα
18. Μάνα και παιδί στα πρώτα βήματα μαζί – Θάνια Βέζου
19. Ό,τι φοβούνται το καταστέλλουν κι ό,τι καταστέλλουν θεριεύει! -Η
στάση της δημόσιας τηλεόρασης και η βία της κυβέρνησης – Μάρθα
Κιτσαντά & Μάνθος Κυριακόπουλος
20. Δήλωση της εκπαιδευτικού Βενετίας Ρέππα που τραυματίστηκε στις 14
Γενάρη από τις δυνάμεις καταστολής
21. Το μήνυμα των αγωνιζόμενων εκπαιδευτικών από την ΕΡΤ – απομα-
γνητοφώνηση: Βιολέτα Πατέλη
22. Η ελαστική εργασία στην εκπαίδευση δεν είναι ελληνική ιδιομορφία –
Χρυσάνθη Κιουτσούκη & Αιμιλία Τσαγκαράτου
23. Μήνυμα συμπαράστασης προς τους εκπαιδευτικούς τους Λος Άντζελες
από την Ελλάδα – Αναπληρωτές εκπαιδευτικοί, πρωτοβάθμια σωμα-
τεία εκπαιδευτικών και φοιτητές της κατειλημμένης Πρυτανείας του
ΕΚΠΑ
24. Γενάρης 2019 – Χρύσα Οδατζίδου
25. Τα όνειρά μας δεν τρομάζουν με τις ασχήμιες σας – Χρήστος Επαμ.
Κυργιάκης
26. Για τη συνέχεια και την προοπτική του αγώνα – Άννα Μπαχτή, Κώστας
Τουλγαρίδης & Αγγελική Τσιμικλή
 Z Αντώνης Κασίτας

ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ Οι Λέξεις
για την εκπαίδευση και την κοινωνία

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ Και όμως

Τεύχος 7, Άνοιξη 2019, Τιμή τεύχους 4 € οι λέξεις υπάρχουν
Διεύθυνση Περιοδικού
υπάρχουν ρηξικέλευθες για να αποδίδουν νοήματα.
https://selidodeiktis.edu.gr Υπάρχουν για να κατανοούν αγωνία
https://www.facebook.com/selidodeiktis.edu.gr για να κάνουν σεκόντο με τη σιωπή...
Και όταν στήνονται στα οδοφράγματα
Εκδίδεται από Συντακτική Επιτροπή
και όταν πουλιά γίνονται και πέτρες
Συντακτική Επιτροπή: στα χέρια νεαρών διαδηλωτών
Γεωργάκη-Κόλλια Ειρήνη, Γκικουρία Αϊντα, Δομούζη Σταυρούλα, Ιωαννίδου Γιώτα, Καλημερίδης Γιώργος, φαντάζουν όνειρα για να γκρεμίσουν τον κόσμο τον παλιό.
Καραμήτρου Χρύσα, Κρεασίδης Γιώργος, Λασπίδου Αλίκη, Μιλτσακάκης Μιχάλης, Νικολόπουλος Αποστόλης,
Πατέλη Βιολέττα, Ρέππας Χρήστος, Σταυροπούλου Μάγια, Τσαγκαράτου Αιμιλία, Φρυδά Λίτσα, Χατζοπούλου Σοφία Μαστόροι πελεκητές της πέτρας - λέξης
Η ΣΕ λειτουργεί στο πλαίσιο των αποφάσεων της ολομέλειας των μελών του Σελιδοδείκτη. ακροβατούν στις μετώπες της νέας ζωής
και συνομιλούν με το μέλλον.
Τακτικοί Συνεργάτες:
Αγγελοπούλου Νατάσα, Βασιλάτου Βίκυ, Βουρεκάς Θοδωρής, Βουρτσάκη Βάνα, Γούναρη Παναγιώτα, Γρόλλιος Γιώργος, Κάθε φωνήεν και μια κραυγή διαμαρτυρίας
Γρόλλιου Μαλαματή, Δαφέρμος Μανόλης, Δινοπούλου Βαγγελίτσα, Guagua Planet, Ιωαννίδης Τάσος, Jones Ken, κάθε σύμφωνο και στοίχειωμα των συμπληγάδων
Κυργιάκης Επαμ. Χρήστος, Λεγάκης Μιχάλης, Μακρυγιάννης Στέφανος, Μαρίνης Στέλιος, Μποέμη Νάγια, για να περνούν τα μικρά χάρτινα καραβάκια
Παλούκης Κώστας, Χρήστος Παναγιώτου Παππά Ιωάννα, Παυλίδης Περικλής, Περιστεροπούλου Μαρία,
Ρέππα Ντίνα, Σαββίδου Ιωάννα, Σάμιος Παναγιώτης, Σμήλιος Ηλίας, Στεφανίδου Σοφία, Τζήκας Χρήστος,
που κουβαλούν τα όνειρα.
Τραγά Στέλλα, Τραϊανού Άννα, Τσιλιμπάρη Όλγα Δώσε μου λέξεις
να τις ανάψω φωτιές στις μεγάλες λεωφόρους.
Διόρθωση - Επιμέλεια:
Αλεμίδου Θώμη, Δομούζη Σταυρούλα, Καραμήτρου Χρύσα, Λασπίδου Αλίκη, Λεγάκης Μιχάλης,
Να τις κάνω χαρταετούς...
Σφαιροπούλου Αθηνά, Τονοζλή Λίνα, Χατζοπούλου Σοφία, Χούλλης Γιώργος Στον παλιό τον κόσμο τα νοήματα χάθηκαν.
Μόνο στα οδοφράγματα βαρύτητα
χτίζουν όνειρα.
Τα δημοσιευμένα κείμενα εκφράζουν τις απόψεις των συγγραφέων.
Τα καινούρια ποιήματα θα γραφτούν
Ευχαριστούμε τον Μιχάλη Μιλτσακάκη για το φωτογραφικό υλικό. με λέξεις που θα αιμορραγούν
στο πουθενά και στο παντού της ύπαρξης.
Σχεδίαση εξωφύλλου - Ηλεκτρονική σελιδοποίηση - Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία:
Σύνθεση, Εργαστήρι Γραφικών τεχνών Σου δίνω και εγώ μια λέξη...
τ. 210 381 3838, info@synthesi-print.gr «Επανάσταση»...
Γράψε μου ποιήμα...
Κεντρική διάθεση Εκδόσεις ΚΨΜ
Βιβλιοπωλείο ΚΨΜ:
Κιάφας 3 & Ακαδημίας, 106 78 Αθήνα
τ. 210 38 13 838, 210 38 10 502 | f. 210-38 39 713
m. info@kapsimi.gr | url: www.kapsimi.gr

Δημοσίευση: Κείμενα για το περιοδικό «Σελιδοδείκτης» μπορούν να υποβάλλονται σε ηλεκτρονική μορφή

στη διεύθυνση: selidodeiktis.edu@gmail.com
Τα κείμενα δεν μπορούν να υπερβαίνουν τις 3.000 λέξεις για άρθρα γνώμης και τις 650 για σχόλια και βιβλιοκριτικές. * Aπό το βιβλίο του Αντώνη Κασίτα «Ακροβασίες» εκδόσεις ΚΨΜ.
 7
ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ

ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
για την εκπαίδευση και την κοινωνία
ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ | Τεύχος 7 | Άνοιξη 2019 | Τιμή τεύχους 4 €

e i k tis.edu.gr
sel i d o d
gr
dodeik tis.edu.
ook.com/seli
ceb
www.fa

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Οι αναδιαρθρώσεις στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση

Συνέδρια ΔΟΕ-ΟΛΜΕ • αναπληρωτές • Nέο Λύκειο • τοπικό κράτος & εκπαίδευση • ασφαλι-
στικό • απεργία εκπαιδευτικών στις ΗΠΑ • φασισμός & νεωτερικότητα • αντιφασιστικό μαθητι-
κό κίνημα • κτιριακό & λυόμενα νηπιαγωγεία • Επιτάφιος του Ρίτσου • «Αντιγόνες» του Μπρεχτ