1

‫‪2‬‬
‫ٻٽوري زادگي مان محبين جي اڪرن ۾ رهندي اڪدري پدار پيدو‪ ،‬جدنهن‬ ‫مهاڳ‬
‫زادددگيَء جددي موجددود۾ دور ۾ ڪاميدداا سددر رو په ددي اهددو احسدداس‬
‫ڏياريو ته ‪ 62‬مار ‪6392‬ع تي مقدس سنڌ جدي ا تدي تداري جيدان ٽمڪدي‬ ‫جن کي‪...‬‬
‫اسين سڪهون ِ‬
‫ا رادددڙ ٻددار ا ڄددڻ تدده ”سددنڌيل“ جددي اد تددي ايددروار ايندددڙ وهددا و تددارو‬ ‫کاهوڙيان کڻي ويا‪ ،‬رهيا َڍٽان ُدور‬
‫ن ي ويو آهي‪.‬‬ ‫وڏي ڪنهن ضرور‪ ،‬مارن ملير مٽيون‬
‫(شاهه رحه)‬
‫”سنڌيل“ جنهن جو اال اه پار‪ ،‬جنهن جي حد اه ڇيهه‪.‬‬
‫جيي جيدي ده سدنڌي هواددو اتدي اتدي ”سدنڌيل“ جدو جهندڊو لندد هواددو‬ ‫سنڌ جي وسندي ڪنڊياري جي هڪ سکئي گهر ۾ جنم وٺنددڙ سدڪيلڌو‬
‫سنڌ امڙ جو امر اان گوا يندو رهندو‪.‬‬ ‫ٻار‪ ،‬جنهن جي ڇٽيَء جدو ادا‪،‬و‪، ،‬وڪومدل و‪،‬دد اديڀراي اٽيدا“ هدو‪ ،‬جدنهن‬
‫جي ڄمڻ تي سندس سرڳواسي ڏاڏي سيٺ جاڙي مل سڄي ڪنددياري ۾‬
‫‪،‬وڪددوَء کددان ‪،‬ڪمددڻ ڪومددل تددا ين وارو اوکددو اڙاا ددو سد ر طئددي ڪندددي‬ ‫پرهددو گهمرا ددي سدددڄي ڪنددڊياري جدددي مددااي ڪئددي‪ ،‬جدددو سددڪيلڌو دددار‬
‫جيڪا ميڙي اواڊي هٿ ڪيا ين‪ ،‬اها سنڌ جي ساروڻين واري آتدم ڪٿدا‬ ‫سندس پهريدون پوٽدو هدو‪ ،‬جدنهن کدي اند پڻ ۾ ”کيد “ مدان ‪،‬وڪدو“ سد يو‬
‫”وهي کاتي جا پندا“ ۾ سر سديي ‪،‬کدي اسدان جدي ‪،‬ڪمدڻ ڪومدل ده ڄدڻ تده‬ ‫ويندو هو‪.‬‬
‫”سنڌيل“ جي ااهيَء ”الحد“ کي ڇهڻ جي ڪوشس ڪئي اهي‪.‬‬
‫جيڪا سب ڻي آهي ته آ ون وري ه مٿس ‪،‬کان‪.‬‬ ‫جيئن اوادا آهن ته‪” ،‬سڪيلڌو سڪي مري‪ ،‬پنيلڌو پني مري‪ “.‬تيئنم دي‬
‫ان سدڪيلڌي ٻدار کددي اوايدو دي اوايددو آادل جيدان ايددل مد هبن جددي و‬
‫مارڪسي اقاد جي پليخااوف اوي او‪” ،‬معاشرو انڪار الِء اه پر انڪدار‬ ‫واريَء تفددرپ پنهن ددي سددکئي‪ ،‬مهد ا سدداادار جددنم ددومي کددان ڇڪددي‬
‫معاشري الِء هوادو آهي‪“.‬‬ ‫ڇني ڌار ڪري کيس ظا‪،‬م وقل جي ا ين سبين ‪،‬وڻي ڦير ‪،‬پداتن جدي ور‬
‫اارهي ٻارهن سا‪،‬ن جي ٻار مان ٻارهن سا‪،‬ن جو مرد نا ي ڇد يو‪ .‬پدر هدن‬
‫انڪار جيئن ته عاي کان مٿاهون هوادو آهي‪ ،‬جدنهن کدي دا‪،‬ا عداي کدان‬ ‫جي اجري اادر مان پنهٿن ي سوهڻي سرهي ڌرتديَء جدي ڇدڪ‪ ،‬سدڪ‬
‫مٿي ذهني اان سان اوازيو هوادو آهدي‪ ،‬جدنهن جدي آڌار‪ ،‬هدو معاشدري‬ ‫مهدڪ ڪو دده کسددي اده سد هيو‪ ،‬جيڪددا سددندس ااددر ۾ نددا ڪددنهن ڪددس‪،‬‬
‫کي هير نا ڻ‪ ،‬سڌارڻ عا‪،‬حامنج تي په ا ڻ جو ادراڪ رکي او‪.‬‬ ‫ڪٽ ڌاڙي جي مڪمل طريقي سان مهڪنددي ٻهڪنددي رهدي‪.‬جنهن‬
‫جي ڪري وقل حا‪،‬ين جي ڪڌن روين ڪٺورتا داوجود وٽدس افدرپ‬
‫انڪددار اهددو سددواون آهددي‪ ،‬جددنهن وا مدداڳ جددا پددار پيددا هوادددا اهددن‪ .‬هددو‬ ‫الِء ڪا ه جاِء جڙي اه س هي هو پنهن ي جند جان ڪٽند جدي دا‪َ4‬ء‪،‬‬
‫معاشري کي سنئين دڳ ال ڻ جي قدرپ س هه رکي او‪ .‬ٻي صدورپ ۾‬ ‫ع د پ وقددار دداطر ڪاپددا (پورهيددا) ڪندددو هددڻ هڻنددان واري يقيدداس‬
 ‫‪3‬‬
‫گهري محبو ه ي ڇو اه ه ي‪ ،‬جنهن کديس ٽدي يدرا ”قبدوآ آ‪ ...‬قبدوآ آ‪...‬‬ ‫معاشددرو انددڌڻڪو اددي ويندددو نددا ڪددنهن اوهددي واهدديَء جددي ييدديم ٻددار‬
‫قبوآ آ‪ “...‬ايو آهي‪.‬‬ ‫واا يان وک وک تي آال جو هٿ ڳو‪،‬يندو رهندو‪.‬‬

‫اهو س سندس سدنڌ جدي سداروڻين واري ڪٿدا‪” ،‬وهديَء کداتي جدا پندا“ ۾‬ ‫اسان وا وري پليخااوف جي اوڻ جي ا يدر صدورتحاآ آهدي معاشدري‬
‫سمايل آهي‪ .‬واضح اٽي طرح سان‪.‬‬ ‫کددي پدداڻ الِء سددم هي ان کددي پددوپرين )‪ (puppets‬جيددان آيددرين تدي ا ددا ڻ‬
‫وارا پڻ انڪار هئڻ جا دعويدار نيل آهي‪ ،‬ج هن تده آيدرين تدي پوپريدون‬
‫آ دون پدڻ سداکي آهيدان ااهديَء منيراددامي جدو‪ ،‬جدو ڪرااديَء دهلديَء جددو‬ ‫ه ن يا معاشرو‪ ،‬ا ا ڻ الِء ”ان“ جو هئڻ اايها ي ضروري آهي‪.‬‬
‫صدين کان ه طويل ااصلو هئڻ جي اوجود اسين هدڪ ٻدي سدان سددا ين‬
‫ڏک سک اوريندا آهيون‪ .‬سندس گفي وَء جدي ارمدي‪، ،‬ه دي جدي سد ا ي‬ ‫مدددااواري ‪،‬ڪمدددڻ ڪومدددل وا اهدددو ادددن آهدددي‪ ،‬جدددنهن جدددي ڪدددري ا هدددو‬
‫پنهن ي ڪنهن مخا‪،‬ف جي اري ۾ ڳا‪،‬ها ينددي ده ‪،‬فيدن جدي اوادد ۾‬ ‫معاشري جو رجهلو س و انڪار س ا ڻ جو حا اواي ڳاا سدان رکدي‬
‫احيياط ڪرڻ محياط رويو ا ييار ڪدرڻ‪ ،‬جيدي سدندس ڪاميدا يَء جدو‬ ‫س هي او‪.‬‬
‫راز ‪،‬ڳدو اتدي اهددو ده معلددوي ايدو تدده کديس اندا جددي حدد تددا ين په دا ي ادده‬ ‫زمددااي ا ددل ڪومددل جددي رويددن‪ ،‬يدداان‪ ،‬تلددر شدديرين وارتددا ن‪ ،‬وري‬
‫س ه ي او پدر کديس مسدخر اٿدو ڪدري سد ه ي‪ ،‬ڪدنهن ده صدورپ ۾‬ ‫زمددااي جددون ڪيددل ڪومددل سددان ايڪددين‪ ،‬دددين‪ ،‬ايدداين‪ ،‬منددداين جددي‬
‫سندس مرضيَء جي ڀف کيس کٽي اٿو س ه ي‪.‬‬ ‫روشددنيَء ۾ ڏسنداسددين تدده زادددگيَء سددان سددندس ورتدداَء جددو هاڪدداري‬
‫ماپ جو ريشو عمل د ل ڪييرو رهيدو آهدي‬ ‫ااڪاري توازن ۾ س‬
‫ه نا ڪنهن مصلحل جي دوسين جو دوسدل‬ ‫آهي ته هو ا‬ ‫اهو ي سب‬ ‫سندس ذاپ کي تسخير ڪرڻ واري ساهميَء جا ڇڙ ڪهڙا داسيان يدان‬
‫آهي‪.‬‬ ‫ڪن اا‪.‬‬
‫ارايسددٽ هيمن ددوي جددي ادداوآ‪” ،‬او‪،‬ددڊ مددئن اينددڊ َد سددي“ جددو تددل آهددي‪،‬‬
‫آتم ڪٿا ‪،‬کڻ معمو‪،‬ي يا سو‪،‬ي ڳا‪،‬هه ااهي‪ ،‬جدنهن جدو ذڪدر ڪومدل پداڻ‬ ‫”ااسددان کددي انددا تدده ڪددري سد ه ي اددو پددر هددن جددي مرضدديَء جددي ددڀف‬
‫دده وهددي کدداتي جددي سدديٽيهين (‪ )93‬پنددي ۾ ڪندددي ‪،‬کيددو آهددي‪ ،‬ڪددار ال ددل‬ ‫کيس کٽي اٿو س ه ي‪“.‬‬
‫ايو آهي ته‪” ،‬سدٺي زاددگي گدڻارڻ سدٺي آتدم ڪٿدا ‪،‬کدڻ دايدا جدا اوکدي‬ ‫مون کي ‪،‬ڳو ته مااواري ‪،‬ڪمدڻ ڪومدل جدي زاددگيَء جدو تدل پدڻ سداڳيو‬
‫کان اوکا ڪم آهدن‪ .‬جيڪد هن منهن دي عمدر مواسدان واداي ڪئدي تده ان‬ ‫ددي آهددي‪ .‬ڪيد يون دده مددٿس تڪليفددون آزما شددون آيددون ه ددن‪ ،‬زمددااي‬
‫اوکددي ۾ اوکددي ڪددم کددي مددان تڪميددل تددا ين ضددرور په ددا ي ويندددس‬ ‫ڪي و ده کديس سديايو‪ ،‬ورادايو ايڙايدو ه دي پدر سدندس مرضديَء جدي‬
‫سارتر واا ر اڍ ۾ هٿ مٿي کني اهو اده اواددس تده ايماادارااده آتدم ڪٿدا‬ ‫ددڀف ا تددا ين ڪو دده کدديس کٽددي ادده س د هيو آهددي پددوِء اهددا سددندس دآ‬
‫‪،‬کڻ منهن ي وس کان ٻاهر آهي‪“.‬‬
 ‫‪4‬‬
‫آهن جو اجايو اور ا و ي جهڙو تهڙو ڪياا پڙهن‪ .‬اهدو دي سدب اهدي‬
‫جددو ا ‪،‬کيددو ڇپيددو گهڻددو اددو وڃددي پددر پڙهيددو ريددد گهددٽ ڪيددو اددو‬ ‫ڪومل جي اها دعوي اردو شل ڌڻي پورو ڪري پر آتم ڪٿدا ‪،‬کدڻ جدو‬
‫وڃي‪.‬‬ ‫سددرط ”سدد۽ ايمااددداري“ ضددرور قددا م رهددڻ گهرجددي‪ .‬ادده تدده سدداڳيو ددي‬
‫ڪارال ل وارو دايا جو اوکي کدان اوکدو ڪدم ادي پواددو سدارتر واا در‬
‫اويددد ه ددي ‪،‬ڪمددڻ ڪومددل اٽيددا صدداح ک دي تدده سددندس ‪،‬کيددو ڇپيددو‪،‬‬ ‫اڌ ۾ هٿ مٿي کڻي اوڻو پواددو تده‪” ،‬ايماادارااده آتدم ڪٿدا ‪،‬کدڻ منهن دي‬
‫پرهيددو ريددد ڪيددو اددو وڃددي‪ ،‬جيڪددا ڳا‪،‬هدده پددڪ سددان حوصددڀ اا د ا‬ ‫وس کان ٻاهر آهي‪“.‬‬
‫رشڪ جهڙي اهي‪ .‬ڪومنل کي پڻ وش ايڻ گهرجي ته‪” ،‬وهدي کداتي جدا‬ ‫ارااس جي ڪڀسيڪيل پسندن جو اڳدواڻ وا‪،‬دو ادوي ادو تده‪” ،‬اقد اهدا‬
‫پنددا“ ا ددپ ڻه‪،‬کڻ کددان اڳ سددنڌ ۾ ريددر معددروف گهددٽ س د اتو ويندددڙ‬ ‫شئي حسين آهي‪ ،‬جنهن ۾ صداقل آهي‪“.‬‬
‫‪،‬ڪمددڻ ڪومددل اٽيددا ا هددن آتددم ڪٿددا جددي ‪،‬کڻهڇددپ ڻ کددان پددوِء سددنڌ جددو‬
‫معروف ترين اييَء طرح س اتو ويندڙ لڪ هر د‪،‬ع يد ‪،‬يکدڪ ن دي‬ ‫ڇو جو س۽ روشني آهي روشدنيَء ۾ سد اڇدو ڪدارو ظداهر ظهدور ادي‬
‫ويو اهي‪.‬‬ ‫ويندو آهي‪ ” .‬اهو ي تده عدڻاا آهدي جدو دايدا ۾ روشدنيَء جدي اادڻ کدان‬
‫اهددا صددورتحاآ سددندس الِء ڄددڻ تدده هددڪ وارانددس آهددي تدده هدداڻي سددندس‬ ‫پوِء ماڻهن اوادهه سان پيار ڪيو‪ .‬ڇاڪاڻ تده سدندس عمدل دراا هئدا‪ .‬هدر‬
‫ذميداريون جوا داريون وڌي ويون اهن‪ ،‬جدن کدي هدو وڌيدڪ ذميدداريَء‬ ‫اهو شخص جيڪو را ي ڪري او‪ ،‬سو اه روشنيَء سان پيار ڪنددو اده‬
‫جوا داريَء سان منهن ڏي‪.‬‬ ‫دي روشدنيَء ۾ ايندددو‪ ،‬ااهديَء الپ تده ميددان سدندس عمدل ڏسددي ڪدو کددين‬
‫تنبيهه ڪري‪ ،‬پر جيڪو سد۽ ڳا‪،‬هدا ي ادو عمدل ڏسدي ڪدو کدين تنبيهده‬
‫سدارتر ادواڻي تده‪” ،‬جيڪد هن اسدان ‪،‬کدڻ جدو پيسدو ا ييدار ڪيدو آهدي تدده‬ ‫ڪري پر جيڪدو سد۽ ڳا‪،‬هدا ي ادو ايڪدي ڪدري ادو سدو وشديَء سدان‬
‫پوِء اسان مان هر ڪو ادا جي آڏو جوا د۾ آهي‪“.‬‬ ‫وڌي روشددنيَء ۾ ااددي اددو يهددي‪ .‬ااهدديَء الِء تدده سددندس عمددل ظدداهر ادديڻ‬
‫وڏي ڳا‪،‬هه اها آهي ته ڪومل کي هاڻي ذوي شوي سدان گد ردور اڪدر‬ ‫س ني کي بر پوي ته هن اهدي ڪدم ددا ڪدارڻ دي ڪيدا آهدن‪( “.‬اا يدل‬
‫سن يدگيَء سان پڙهيو وڃي او اييري قدر جو اي ميل ايدس ايدم ايدس‬ ‫مقدس‪ .‬جان ‪)66-63.9‬‬
‫تي پڻ ڊسڪس ڪيو وڃي او‪.‬‬
‫اهو ي سب آهي جو روشدنيَء ۾ وڌڏي اادي ديهڻ وارا مدس ڪدي ڪڻدا‬
‫آ ون کيس ڊيڄارڻ اٿي ااهيان‪ ،‬اه دي هدو ڊڄڻدو آهدي‪ .‬ڊڄڻدو ه دي هدا تده‬ ‫ڪسا کين ِقصاين (قصا ڪنددڙن) سدان‬ ‫ُ‬ ‫وڃي اڪرادا اه ته ڪوڙن قصن‬
‫هيئن علي االعڀن آزاديَء سان همھ کي حا اه اوي ها‪.‬‬ ‫ملڪ ريو پيو اهي‪ .‬پر‪ ،‬هاڻي اهو زمااو ماضي ن ي اڪو اهي‪ ،‬ج هن‬
‫ماڻهو قصن ڪهاڻين وارا ڪياا داڙي تدي وٺدي پرهنداهپڙها ينددا هئدا‪.‬‬
‫اه ي وري هدن ااٽرايدٽ واري مصدروف دور ۾ ڪدي مداڻهو وااددا ويٺدل‬
 ‫‪5‬‬
‫جيئن ”وهيَء کاتي جي اا‪،‬يهين پني“ ۾ اجين جي راجه رتري هدري جدي‬
‫جديدد تنقيدد جدو پدايو وجهنددر اقداد‪” ،‬سدان دو“ ڪڀسدڪ جدي تعريدف هدن‬ ‫”وا راڳ شيڪ“ جي ”شلوڪن“ شير اياز جي دعا ن واري ڪيداا جدي‬
‫ريل ڪئي آهي ته‪” ،‬ان ‪،‬يکڪ جي رانا جدنهن ااسدااي ذهدن کدي ماالمداآ‬ ‫ڳا‪،‬هه ڪئي اهي لڪه پڙ ڦاڙيو ااس‪.‬‬
‫ڪيو ه ي پنهن ي اسٽا يل ۾ س ني سان مخاط ايو ه ي‪“.‬‬
‫”وهي کاتي جا پنا“ جي تحرير ۾ ڪومل هڪ اهڙي حيرتنداڪ رمد رکدي‬
‫ڪومددل جددي ”وهددي کدداتي جددا پنددا“ واري تحريددر ۾ اهددي س د ئي و يددون‬ ‫اهي جو پڙهڻ مهل ايئن ‪،‬ڳندو آهدي ڄدڻ سدياري جدي سدرد ڊگهدي راپ ۾‬
‫درجددده ُاتدددم موجدددود آهدددن‪ ،‬جيڪدددي سدددان دددو‪ ،‬ڪڀسدددڪ جدددي تعريدددف ۾‬ ‫ڪوهسدديان جددي پراسددرار جددبلن جددي اوا ۾ مدد۽ تددي ڪ هددري اددي رهددي‬
‫ڄاڻايون اهن‪ .‬اها ي علدم جدي پدا‪،‬وا سدان ذهدنن کدي ماالمداآ ڪدرڻ جدي‬ ‫آهي‪ ،‬جنهن ۾ ڪوهنسديااي جدا سد ر‪ ،‬سدڌير‪ ،‬سدڄاڻ‪ ،‬ڏاهدا (جيڪدي ميدڊيا‬
‫وصددف پنهن ددي مخصددوئ اسددٽا يل سددان مخاطدد ادديڻ وارو ڳڻددا يو‬ ‫سان ميعارف اين ته ادراڀ م دا ي ڇد ين‪ ).‬ڳدا‪،‬هين مدان ڳدا‪،‬هيون ڪ اددا‪،‬‬
‫ااددددداز واضددددح ا ڀقددددي ذميددددداري ڪومددددل جددددي ااهدددديَء تحريددددر جددددي‬ ‫اوڙي پدداڙي جددي وشددين‪ ،‬رمددن‪ ،‬ڏکددن‪ ،‬ڏوجهددرن‪ ،‬ڏاددن‪ ،‬ڏمددرن‪ ،‬ميددارن‪،‬‬
‫صوصدديل آهددي‪ .‬اهددا ددي ”ڪڀسدديڪيل“ آهددي اهددو ددي ددو ين ريددو‬ ‫مسديين‪ ،‬دوڳ‪ ،‬ادران کددان وينددي دايدا جددي ادا آرا تدا ين جدون تيد‬
‫ااداز تحرير ا ييار ڪيو آهي‪”،‬وهي کاتي جا پنا“ جي مااواري ‪،‬يکڪ‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫تکيددون‪ ،‬شددو ان ددل‪ ،‬کٽيددون‪ ،‬مٺيددون‪ ،‬ڪڙيددون س د ئي وارداتددون‪ ،‬حدداآ‬
‫ٽا ي سرڪار جي امر ‪،‬فيدن ۾ ”ڪڀسدڪ“ جدي آسدان سدم هاڻي هيندئن‬ ‫احواآ روااديَء سدان ندا ڪدنهن ڊد دٻداَء جدي هدڪ ٻدي سدان اوري رهيدا‬
‫ايندي‪” ،‬جو پئي پراڻو اه ائي‪“...‬‬ ‫ه ن ي ح ا ااا‪.‬‬

‫يعني‪،‬‬
‫وکر جو وهاِء‪ ،‬جو پئي پراڻو اه ائي‪،‬‬
‫وي يندي والپ ۾‪ ،‬ذرو ائي اه ضايع‪،‬‬
‫سا ڪا هڙ هڀِء‪ ،‬اڳهه جنهن جي ا هين‪.‬‬
‫(شاهه رحه)‬
‫مدون کدي ادوڻ ڏيددو تده‪” ،‬ڪڀسدڪ“ جددو تعلدا ماضديَء سددان يدا وقدل سددان‬
‫اسين هوائن ه ترس جهڙا مداڻهو آهيدون جدو پنهدن ن ”جينيدئس“ جيئدرن‬
‫جددو قدددر ادده ڪندددا آهيددون‪ .‬ادده ددي سددندن زادددگيَء ۾ سدداڻن ااصدداف ڪندددا‬
‫آهيون‪ .‬اه ي سدندن ال دا حدا ادار ڪنددا اهيدون‪ ،‬لڪده سداڻن حسدد ڪنددا‬
‫اهيون ااهن جي اااهه ڏاپ يڪران ڏانَء کي ايرااداز ڪنددي تنقيدد‬
‫آ دون پدڻ ڪوهسدياايڻ آهيدان ندا ڪدنهن ڊد دٻداِء جدي ‪،‬ڪمدڻ ڪومدل‬
‫جددي هددن سددداحياپ تحريددر کددي ”ڪڀسددڪ“ جددو درجوهرتبددو ڏينددديس‪ .‬پددوِء‬
‫اجددايو اعيددراد ڪندددڙن جددي آاددٽ لددي تپددي پددوي‪ .‬ن ددور کددي جيڪددي‬
‫اهيون ‪،‬ڳيون سي ‪،‬ڳيون‪.‬‬
‫اددداهي‪ .‬هدددر پراڻدددي تحريدددر ڪڀسدددڪ اددداهي اددده دددي هدددر پراڻدددو ڪيددداا‬
‫”ڪڀسيڪيل“ جو دعويدار ايندو آهدي‪ ،‬اده دي اهدو رتبدو ماڻينددر آهدي‪.‬‬
‫لڪه هر اها تحرير جيڪا امر سداحياپ آهي ُاهدا ”ڪڀسدڪ“ اهدي‪ ،‬اهدا‬
‫ج هن ه ‪،‬ک ي‪ ،‬جيي ه ‪،‬ک ي‪.‬‬
 ‫‪6‬‬
‫يمدداريون پوڙها دده کددي روڪددڻ مدداڻهو جددي وس جددي ڳا‪،‬هدده ادداهي‬ ‫جي آڙ ۾ ساڻن يواجبيون اٿرون ڪندا آهيدون‪ ،‬جد هن تده اهدڙن امرتدا‬
‫جد هن ااهدن کدي جهلدڻ وس کددان ٻداهر اهدي تده پددوِء ااهدن جدي دوف کددان‬ ‫ماڻيندرن تي رسڪ ڪ ي‪ ،‬اخر ڪ ي‪ ،‬مرڪ ي‪.‬‬
‫زادگيَء جو م و ڇو وڃا ي! هوا ن کي جهلڻ ۾ پنهن ون تواادا يون‬
‫وقل ڇو ضايع ڪ ي!‬ ‫ايلرج پاآ ه شايد اهڙو ي اڻوادڙ ‪،‬قا ڏسي وراي اوڻ تي م بدور ايدو‬
‫ملندددو اهددو جيڪددو ملڻددو آهددي‪ ،‬پددوِء ان کددي دداڳ ائددون‪ ،‬اصددي ائددون‪،،‬‬ ‫هو ته‪ ” ،‬مرڻ کان پوِء قصيد۾ ٻڌي راهه ا اپ اها ادي ايدر اادي تده سد يئي‬
‫قسمل‪ ،‬مقدر‪ ،‬ڪري‪، ،‬کيو يا قلم يا کڻي ڇا ه ائون‪ ، ،‬يف اواڻي‪...‬‬ ‫جيئرا دان ڪري مئل جيارجن‪“.‬‬
‫ير‪ ،‬اسان وا مئلن جو ه قدر ڪدواهي‪ .‬اهدي وي دارا ده اسدان جدو آسدرو‬
‫‪،‬کيو جو ارار‪ ،‬سو قلم ڪياريَء اه ائي‪.‬‬ ‫پلي پنهن ا ڏڻ ورسيون پاڻهي پيا ٻي دايا ۾ ملها ين‪.‬‬
‫ڌڻدديَء جددو سددڪر آهددي تدده منهن ددي قلددم ا تددا ين جيئددرن کددي ددي ملهددايو‬
‫يا‬ ‫اهددي‪ .‬پددوِء اهددو تدداج لددو ه ددي‪ ،‬حميددد سددنڌي‪ ،‬ا‪ ،‬دداف شددر‪ ،‬شددير محمددد‬
‫ڪاتيَء اه ڪااهن‪ ،‬اڪو ڏوهه قلم جو‪،‬‬ ‫کهاوڙ يا ‪،‬ڪمڻ ڪومل ه ي‪ .‬ا ون اايان اي ته مون ااهن تدي سد ا ي‬
‫ااس اتيئي ‪،‬کيو‪ ،‬جيي رسي اه ٻااه‪،‬‬ ‫ايمااداريَء سدان ‪،‬کيدو اهدي‪ ،‬جدنهن جدو اعيدراف ااهدن پداڻ ده ڪيدو اهدي‪،‬‬
‫ڪنهن کي ڏيان دااهن‪ ،‬جيئن قضا قلم وها يو‪.‬‬ ‫جددنهن جددو بددوپ ”وهددي کدداتي جددا پنددا“ جددي پهددرين وا‪،‬يددوي تددي ‪،‬کيددل‬
‫(شاهه رحه)‬ ‫منهن دي مهداڳ کدااپوِء مدااواري ‪،‬ڪمدڻ ڪومدل جدي پنهن ا ده واري اهددا‬
‫ه ل آهي‪ ،‬ج هن مون کي ي وا‪،‬يوي جو مهاڳ ‪،‬کڻ الِء ايا ين مدون‬
‫ڪددي وري مدداڳهين پنهن ددي هددٿن سددان پنهن ددي زادددگي دديم ڪددن اددا‪.‬‬ ‫‪،‬کڻ کان ادا ري واري کديس ايدو هدو تده‪” ،‬هدن يدري آ دون اده‪ ...‬لدي ڪدو‬
‫اپ هاپ ۾ ته اال ي ڪهرو ااري آهي جو اسان جي انڪدارن جدو پسدنديد۾‬ ‫ٻيددو ‪،‬کددي‪ “...‬تدده پيددار مددان درڪددو ڏيئددي ايددا ين‪” ،‬يدداد رک‪ ،‬منهن ددي آاددم‬
‫موضدوع رهيددو آهددي اڪڪددر انڪددارن ڪنددوار واا ددي کدديس دداڪر پدداتو‬ ‫ڪٿا جدا جييدرا ده وا‪،‬يدوي اينددا ااهدن جدو مهداڳ تدوکي دي ‪،‬کڻدو پواددو‪.‬‬
‫آهي‪.‬‬ ‫توکان سوا‪ 9‬ٻيو ڪو ه اه ‪،‬کندو‪ ...‬پوِء لي نا مهاڳ جي پ ن‪“.‬‬
‫کل آيم ته‪ ،‬هاڻي وري ادوان شدير ايداز ا دراهيم جويدا سداماڻا آهدن‪ .‬هدي‬
‫ددواه۽ ددواا ااهدديَء الِء ه ددن‪ ،‬جددنهن جددو ملددڻ محدداآ ه ددي‪ .‬مددوپ تدده‬ ‫سد جددي ايلددرج پداآ پرهددي هددا تدده جيڪددر مددرڻ تددان هددٿ کڻددي زادددگي الِء‬
‫ملڻو ي ملڻو آهي‪ .‬اڻ گهريو‪ ،‬اڻ ڪوٺيو‪ ،‬اڻ ملهو‪ ،‬پوِء اهدڙي يقددريَء‪،‬‬ ‫دعا ون گهري ها‪.‬‬
‫ددي ملهددي ارزان شدديَء جددي ددواه۽ ڪددرڻ‪ ،‬ددواا ‪،‬هددڻ سددوا‪ 9‬اريددا‬ ‫مددوپ هددوائن دده اوادهدده اهددي‪ .‬مددرڻ جددي ڳا‪،‬هدده ڪددرڻ ددي مايوسددي آهددي‪.‬‬
‫ديواا يَء جي ٻيو ڇا آهي؟‬ ‫زادددگي هڪددڙو يددرو ملددي اددي ان کددي ڳددا ي وڄددا ي گددڻارجي تدده هيددر‪.‬‬
‫مايوسي‪ ،‬ڏک پڪيا اهڙي ڳا‪،‬هه جو ڪ ي جيڪا وس ۾ ه دي‪ .‬حاد دا‪،‬‬
 ‫‪7‬‬
‫مان همٿ ٻڌي هن سان گ مٿي اڙهيس‪ .‬اال ااي جي ا‪،‬ڪنيَء‬
‫تي ااي اه ااد يهي رهيس‪ ،‬اااهه واري ڇوڪري ڪمري ۾ وڃي‬
‫جااڪي ٻا يَء کي ٻڌا يو ته ڇو ڇوڪرو توسان گ جڻ آيو آهي‬
‫ا‪،‬ڪنيَء وا يٺو آهي‪ .‬جااڪي ٻا ي ٻاهر ا‪،‬ڪنيَء ۾ آ ي مون کي‬
‫هٿ کان جهلي ديوان ااي جي گديَء تي ااي ويهاريا ين‪ .‬اااهه جو‬
‫گڀس مون ڏااهن وڌايا ين پاڻ يٺي رهي‪”.‬صبح صبح ڪيئن ااڻ‬
‫ايو اائي؟ اسان وا ته ماڻهو سج ‪،‬ٿي کااپوِء ي ايندا آهن‪“.‬‬

‫َ‬
‫گهاو وڌيڪ گهرا‬ ‫ان شفاف صبح جو ”ڇپن ڇريَء“ جي اهري جا‬
‫َ‬
‫گهاو هن کي ڪنهن ‪،‬ڳايا؟‬ ‫‪،‬ڳي رهيا مان اهي‬
‫مان اڳ ۾ ڪٿي ٻڌا ي آيو اهيان ته جااڪي ٻا ي نارس‬
‫وا‪،‬ي‪”،‬ڇپن ڇريَء“ جي اا‪،‬ي سان ڪيئن مسهور اي؟‬
‫جااڪي ٻا يَء وا جواپور جو هڪ اوا ادو هر شاي اقاعد۾‬
‫ايندو رهندو هئو ساڻس شادي ڪرڻ الِء مٿس ڏاڍو زور ار آڻيندو‬
‫رهيو‪ .‬پر هوَء هميشه ٽاري ڇ يندي هئي‪ .‬اوا ادو پنهن ي جواپور جي‬
‫جا داد وڪڻي مسيقل طور نارس ااي ااي رهيو‪ .‬هن ڪ هن ه‬
‫جااڪي ٻا يَء جي در جو يرو اه ڳو‪ .‬اييري قدر جو هن جي عشا ۾‬
‫هوش حواس وڃا ي ويٺو‪.‬‬
‫س هيس‪ .‬وا ڙن واا ر هي ااهن هوڏااهن ‪،‬وڻا هڻي رهيو هوس ته‬
‫جااڪي ٻا يَء جي پويان سڄو ا‪،‬هه تلهه ااس ڪري‪ ،‬ديواا يَء‬
‫واري حا‪،‬ل ۾ هڪ راپ اوا ادو پنهن يَء شيرواايَء ۾ تي ڇري‬
‫‪،‬ڪا ي هن جي اال ااي تي پهيو کيس گهريَء انڊ مان جاڳا ي هن‬
‫جي سڄي جسم اهري تي ڪنهن جنوايَء جيان وار مٿان وار ڪندو‬
‫رهيو‪ .‬ا ين هن جااڪي ٻا يَء جي جسم اهري تي تکي ڇريَء‬
‫اوويهون پنو‬
‫ايخوف ايو آهي‪ ”،‬ڪنهن ااٽڪ جي پهر ين منير ۾ توهان‬
‫کي ل تي ٽن يل پسيوآ اير ااي سم هو ته پو ين منير ۾ اهو اوس‬
‫اسيعماآ ايندو‪“.‬‬
‫ان شاي ل تي ٽن يل اهو اپسيوآ مون ڏسي ته ورتو هئو پر‬
‫ان کي رڳو سيٽ جي سين ار جو سامان ي سم هيو هئم‪.‬‬
‫جااڪي ٻا ي نارس وا‪،‬ي عرف ”ڇپن ڇري“ جي اال ااي جي‬
‫ڏاڪڻين وا يٺي يٺي پاڻ ۾ ڏاڪڻ اڙهڻ جو سل اٿي ساري‬
‫گهٽيَء واري اااهه جي ٻاڪڙي جو منڊو ڇڪي ۾ اااهه جا ٽي اار‬
‫گڀس کڻي مٿي وڃڻ ‪،‬ڳو ته اار ڏاڪا اڙهي هو هيٺ ‪،‬هي آيو‪.‬‬
‫پڪيا ين‪”،‬ڪنهن وا وڃڻو اائي؟“‬
‫ايو مااس‪”،‬ڇپن ڇريَء آهين؟“‬
 ‫‪8‬‬
‫پرتاد مان هن کي هڪ پٽ هئو‪ ،‬جيڪو هن جي اير ۾ ااجا اه هئو‪.‬‬ ‫سان”ڇاوا اهه“ ز م ‪،‬ڳايا‪ .‬ااصاح ٻڌايو ته‪ ،‬اها وارداپ ڪري‬
‫ااجا جيڪ هن ڪو هئو ته اها هوَء پاڻ هئي يا مهاراجا‪ .‬اهو ڇوڪرو‬ ‫اوا ادي اڌ راپ جو گن ا اديَء ۾ ٽپو ڏ ي مئو‪ .‬جااڪي ٻا يَء جا ڇهن‬
‫نارس هندو يوايورسٽيَء مان اعلي تعليم حاصل ڪري اڳيي هلي‬ ‫اٺن مهينن ۾ ز م ته ڇٽي ويا پر هن جو آواز صاف يم اي ويو‪ .‬ان‬
‫ڪنهن اهم عهدي تي پهيو‪ .‬مصلحين ان جو اا‪،‬و اٿو کڻان‪.‬‬ ‫ڏينهن کااپوِء هوَء سڄي هندسيان ۾‪”،‬ڇپن ڇري“ اا‪،‬ي سان مشهور اي‬
‫ويئي‪.‬‬
‫جااڪي ٻا ي مون ا ل ڄاڻڻ الِء ڏاڍي آتي هئي‪ .‬مون هن اڳيان‬
‫پنهن و سڄو پس منير پي۽ ڪيو‪ .‬هوَء اييري ته ڌيان سان منهن يون‬ ‫نارس جي اا ري پو‪،‬يس ڪماايَء کي ان حاد ي عد مڀزمل‬
‫ڳا‪،‬هيون ٻڌادي رهي جو هن کي ٻيو ڪو ڌيان ي اه رهيو‪ .‬اساا ي ‪،‬‬ ‫مان مع ل ڪيو ويو‪ .‬ائن سا‪،‬ن عد ج هن مان ٻيو يرو نارس ويس ته‬
‫پڀڻ واريَء وارتا جو احواآ اڳيي هلي منهن و نارس ۾ هن جي‬ ‫ڄاڻ پيئي ته ”ڇپن ڇري“ جو يحد مفلسيَء واريَء حا‪،‬ل ۾ اايقاآ ايو‬
‫اال ااي تا ين په ڻ جو سڄو داسيان مان هڪ ماهر قصه گو جيان هن‬ ‫هن جو اال ااو هڪ قحبه ااي ۾ د‪ ،‬ي اڪو هئو‪.‬‬
‫کي ٻڌا يندو رهيس‪ .‬هن جي ز من واري اهري جا تا راپ هيٺ‬
‫مٿي ايندڙ دک جون ريکا ون ڏسندو رهيس‪.‬‬ ‫اااهه جو گڀس هٿ ۾ جهلي مان ”ڇپن ڇري“ ڏااهن يڪ تڪ‬
‫اهاريندو رهيس‪ .‬تي ٻڌيَء واري جااڪي ٻا ي منهن ي ورن ورن ايندڙ‬
‫” ٻ ا‪ ،‬اييريَء ڄمار ۾ تو اييرو ڪ هه ڏٺو آهي جو وقل توکي‬ ‫اهري جا َاو پرهندي پرکيندي رهي‪ .‬هوَء سم هي رهي هئي ته مان‬
‫ضرورپ کان وڌيڪ ذهين ڻا ي توکان تنهن ي معصوميل کسي ورتي‬ ‫هن جي منهن جسم جي گهاون جا اشان ڏسي دآ ۾ مٿس رحم کا ي‬
‫آهي‪ .‬منهن ي هر ڳا‪،‬هه ڌيان سان ٻ ‪ ،‬تون هڪ سٺي پرهيل ڳڙهيل‬ ‫رهيو آهيان مون هٿ ٻڌي هن کان ان حمله اور اوا ادي ا ل ڄاڻن‬
‫شريف اادان جو ڇوڪرو او ‪،‬ڳين‪ .‬ڪٿي ااي هنن اادن ڙون و‬ ‫ااهيو‪.‬‬
‫۾ ڦااو آهين‪ .‬هنن سان ڪ هه وقل وڌيڪ رهين ته تنهن ا ٻيئي جهان‬ ‫هيڻي هلڪي آواز ۾ هن نا ڪنهن ه ڪ جي ساڻس ايل ان‬
‫راا اي ويندا‪ .‬ا سڪوپن(سئنيما) جي ااڻ ڪري ايندڙ ڪن سا‪،‬ن ۾‬ ‫وارتا جا واور ٻڌايا‪ .‬جااڪي ٻا يَء کي اوا ادي الِء ڪا ه را ۽ اه‬
‫هي ااٽڪ منڊ‪،‬يون تماشا ورير۾ ند اي ويندا هي ماڻهو اه گهر جا‬ ‫هئي لڪه مون کي ‪،‬ڳو ته‪ ،‬ودڪشي ڪندڙ حمڀ آور الِء هن جي من‬
‫رهندا‪ ،‬اه گهاا جا‪ ،‬ڪييرو وقل اهڙن رو‪،‬و ماڻهن سان ِهيي ُهيي ر‪،‬ندو‬ ‫۾ ڪنهن حقارپ دران همدردي هئي‪ .‬ٻئي ڪمري ۾ وڃي هوَء پنهن ي‬
‫رهندين؟ جنهن ڇوڪريَء جي عشا ۾ ديوااو اي پيو آهين‪ ،‬اها پاڻ سان‬ ‫پيييَء مان ان جوان جي تصوير کڻي آ ي‪ .‬جنهن ۾ هو يحد معصوي‬
‫هڪ ڏينهن هن جو دالآ‬ ‫گ توکي ه راا ورا ذ‪،‬يل ڪندي‬ ‫‪،‬ڳي رهيو هئو‪ .‬ڳا‪،‬ها يندي ڳا‪،‬ها يندي جااڪي ٻا يَء ماضي ۾ ڌاڌ ۾‬
‫ڻ ي سندس گراهڪن سان حساا ڪياا رکڻ جو ڌاڌو ي توالِء وڃي‬ ‫وڪوڙجي ويئي‪ .‬پشين کان جاري ساري پنهن ي پيشوارااه زادگيَء جا‬
‫ند و‪ .‬توکي ڏسي مون کي پنهن و پٽ ياد ااي رهيو آهي‪ .‬س ڪ هه‬ ‫ڪييرا ي شيرين تلر ت ر ا هن جي زهن ۾ تري آيا‪ ،‬مهاراجا مهيندر‬
 ‫‪9‬‬
‫آهي‪ .‬اسان جي ڪامپليڪس جو ڪااٽر ڪٽر شاه هان علي قر اايَء‬
‫جي ڪ ي گوشل جو وڏو ڏوا و ري کڻي آيو آهي‪ .‬مان هن کي ٻاهر‬
‫اپرا ي آيو آهيان حود راڻيَء جون اا‪،‬يون رپ سان ريون پيون آهن‪.‬‬
‫اوجهرين ڇيڪڙن تي ڪيا سڻيون المارا ڏ ي رهيا آهن‪ .‬سڄو منير‬
‫منهن ي دآ ڪ ي ڪري رهيو آ شاه هان علي مون کي ائي رهيو‬
‫آهي‪ ”،‬دااخواسيه‪ ،‬جي ان ڏينهن اتفاقن حضرپ ا راهيم عليه ا‪،‬سڀي‪،‬‬
‫جي ڇري حضرپ اسماعيل عليه ا‪،‬سڀي مٿان هلي کيس قر ان ڪري‬
‫ڇ ي ها ته ا هر س و مسلمان پنهن ي پٽ جي قر ااي ڏيڻ کان اه‬
‫ڪي ا ي ها‪”.‬شاه هان‪ ،‬تون ه ڏين ها؟“‬
‫وا ه جااڪي ٻا يَء ٻيهر ورجايو هاڻي وڃ‪ ،‬پنهن ي گهر موٽي وڃ‪،‬‬
‫ايا ين‪”،‬ضرور ڏيان ها‪“.‬‬
‫ايومااس‪”.‬ان جي او ل ي اه ااي ها‪ .‬شاه هان اهلل کي قر ااي‬
‫ته پياري آهي پر اال ي ڪنهن جي؟“ رسي ٻڌآ قر اايَء جي ٻڪري جيان‬
‫جااڪي ٻا يَء جي اال ااي کان ذهني طور ذ ح ذ‪،‬يل اي ڊاآ ڪي‬
‫منڊيَء کان هلندو هلندو گن ا ڪناري پهيو آهيان‪ .‬دير تا ين دشامي۽‬
‫گهاا جي ڏاڪن تي ويٺو رهيس‪ .‬جييوڻيڪ من جي حا‪،‬ل مرد۾ گهاا‬
‫تي ااي ويهڻ واري هئي‪ .‬گن ا جي وشا‪،‬يا وهڪرو من تي اڌا ڇنڊا‬
‫وجهي رهيا آهن‪ .‬ويٺي ويٺي ٻيپهري اي ويئي مان دآ ۾ پڪو‬
‫ايصلو ڪري اڪو هوس ته هاڻي هيي هڪ ڏينهن ه وڌيڪ اه‬
‫ترسندس‪ .‬ا راپ ي ااٽڪ منڊ‪،‬يَء کي ا‪،‬وداع ڪري وري ان طرف‬
‫‪،‬يئو اه پا يندس‪ .‬جااڪي ٻا يَء جي ايل هر سٽ ذهن ۾ و‪،‬وڙ وجهي‬
‫رهي هئي‪.‬‬
‫گهاا جي ڏاڪي تي ويٺي اوايو ي پٺيَء تي زور سان ٽڪر‬
‫مان منهن ر اواڌو اي وڃي ڪريس‪ ،‬گهاا جي ڪنهن پنڊي‬ ‫‪،‬ڳو‬
‫ڄاڻندي ه هو ‪،‬وڪ ‪،‬ڄا کان پنهن يَء ما وا اٿو ااي‪ .‬هن وقل تا ين‬
‫شايد هن کي منهن ي اا‪،‬ي کان ه افرپ اي ويئي ه ي‪ .‬ڄاڻان اي ته هو‬
‫منهن و اگني سنسڪار ڪرڻ ه اه ايندو‪ .‬هيي ي‪ ،‬جيي مان ويٺي آهيان‬
‫منهن و الوا رث الش پيو هوادو هن ڊاآ ڪي منديَء جون منهنيون‬
‫ڪي هم پيشه عورتون مون کي آ ري رسل ڏيئي منهن ي اراي هيان‬
‫جي دال‪،‬ن جي حوا‪،‬ي ڪنديون‪ ،‬جيڪي آ ري سنسڪار الِء هريش ندر‬
‫گهاا جي شمشان ۾ ساڙي ايندا‪ .‬ٻئي ڏينهن اه اتي وڃي ڪو هاٺيون‬
‫ميڙڻ وارو هوادو اه ي ڪو گن ا گهاا تي ااي پويون ڪريان ڪري‬
‫ڪرڻ وارو‪ ”.‬وڃ‪ ،‬تون پنهن ن ما ٽن وا موٽي وڃ‪ ،‬وري هيي مون‬
‫تنهن ا پي ما تنهن ي راهه ڏسندا هوادا‪“.‬‬
‫منهن يَء دآ مان سيسراا اڪري ويو‪.‬‬
‫ا اهو س ڪ هه ‪،‬کڻ وقل منهن ي سڄي شرير مان‬
‫سيسراا اڪري رهيا آهن‪ .‬سيَء هڻي سڪا ي ڇ يو آهي‪ .‬ٽي سويٽر‬
‫و‪،‬ري واري ٽوپي پا ي‪ ،‬ٻن سوڙين اادر سوڙهو اي سروريَء کي‬
‫سن اري رهيو آهيان‪ .‬ڄاهي واا ر وڪوڙجي سڪوڙجي آڏين ا يين‪،‬‬
‫ڏا ين ڦ ين سٽن ۾ ساروڻين جي هيَء قس ‪،‬کي رهيو آهيان‪ .‬ا ۾‬
‫هٿ ڏڪي رهيا آهن‪ .‬راپ اصلي ڏادن سان گ اٺ مصنوعي ڏاد پڻ‬
‫اڙڪي رهيا آهن‪ .‬راپ جو ا‪،‬ڪنيَء ۾ پکين الِء پاڻيَء جي پاا ري او‬
‫رکان ته صبح تا ين ان ۾ پارو ڄمي او وڃي‪ .‬ڪبوتر جهرڪيون رڳو‬
‫داڻو کا ي ُاڇايل ي موٽي اا وڃن‪.‬‬
‫ا عيدا‪،‬ضحي آهي‪ .‬منهن ي گهر جي رسيي جي ٻئي طرف‬
‫دهليَء جي مسلماان جي وڏي ۾ وڏي آ ادي واري سيي”حود رااي“‬
 ‫‪11‬‬
‫سهارو ڏيئي ااي اااريو‪ .‬منهن و سڄو هوش حواس گم اي ويو‪ .‬پٺيان‬
‫هن يري سنڌ ۾ سڄا سارا ٽي هفيا رهي آيو آهيان‪ .‬ااهن تن‬ ‫هڪ گا ي ااي زور سان پٺيَء تي اواو هنيو هئو‪ .‬منهن ون هٿن جون‬
‫هفين دوران منهن ي پويان منهن ي گهرواري گوپيَء جي صحل ڏاڍي‬ ‫تريون ٺواٺيون رهڙجي ويون‪ .‬تلڪ ڌاري پنڊي ايو‪”،‬هيَء ڪامڌينو‬
‫سڌري اڪي آهي مان پڻ اتان او نو اي آيو آهيان جو هن يري‬ ‫گانِء جو گا و آهي‪ .‬ج هن ه ڪو ماڻهو ا يو سبيو يا رل سوايندو آهي‬
‫منهن ي من ج ي سا‪،‬ن کان ساا يل سڪ پوري اي آهي‪ .‬اڳئين يري‬ ‫ته هو کيس ا ين اواا هڻي احسا ڏياريندو ته پنهن ي سو کي صحيح‬
‫رڳو سج ‪،‬ٿي کان پوِء راپ جي اواداهه ۾ ڪن گهڙين الِء پنهن ي ڳوٺ‬ ‫راهه تي آڻ‪ .‬‬
‫ڪنڊياري جي جهلڪ ڏسي س هيو هوس ارجن حاسد جيان پنهن ي‬
‫گهر تا ين په ي اه س هيو هوس پر هن يري ڏينهن جي روشنيَء ۾‬
‫پنهن و گهر ڳو‪،‬ي ‪،‬ڌي‪ .‬مون سان گ سليم ميمڻ‪ ،‬اياز گل‪ ،‬ادآ سومرو‬
‫ڪنڊياري جي ڪن اديبن ادا اواز دوسين کااسواِء اوڙي پاري جي‬
‫ماڻهن جو اابوهه پڻ منهن ي گهر جي ٻاهران گ اي ويو هو‪ .‬پريان ي‬
‫پنهن ي گهر جو مک دروازو ڏسي مون دآ ڏاريندڙ دااهن ڪئي‬
‫سليم ميمڻ کي ايو‪ ”،‬سليم‪ ،‬هي ي منهن و گهر آهي‪ .‬هيَء منهن ي‬
‫گهر جي دري جي اا نٺ آهي‪ .‬مان جيان جو آهيان‪ .‬اتي په ي ويو‬
‫آهيان‪“.‬‬
‫منهن ي گهر ٻاهران ماڻهن جو ميڙاڪو ميل هئو‪ .‬پاري جي‬
‫هڪ مع ز شخص منهن ي گهر جي در تي دسيڪ ڏاي مان اه ااد‬
‫اکيون ڦاري س ڪ هه ڏسندو رهيس وڏي در جو جهروڪي کو‪،‬ي‬
‫هڪ اوجوان ٻاهر منهن ڪ يو‪ .‬گهر ٻاهران اييرن‪ ،‬ماڻهن جو ميڙ ڏسي‬
‫هو اورو دهل ي ويو‪ .‬هن جي ڪلهي تي ڪيمرا ‪،‬ٽڪيل هئي جو هو‬
‫پيشي طور اوٽو گراار هئو‪ .‬ٻاتاڙجندي پڪيا ين‪”،‬آد س ڪون هين‪.‬‬
‫ڪس ‪،‬ئي آ ي هين؟“ پاڙي جي مع ز شخص سليم ميمڻ هن کي‬
‫ٻڌايو ته مان ڪير آهيان‪ ،‬ڪٿان آيو آهيان هيي ڇو آيو آهيان؟هو‬
‫سڄي ڳا‪،‬هه سم هي ويو اسان کي ٻاهر ترسڻ الِء ائي اادر هليو ويو‪.‬‬
‫پن ويهون پنو‬
 ‫‪11‬‬
‫جاِء جي جڙڻ تي ڪل سوراهن ه ار روپيا ر آيو هئو‪ ،‬ج هن‬
‫سيمينٽ جي ڳوڻ جي قيمل سوار روپيو‪ ،‬سيرن جي سڄي الري اڍا ي‬
‫روپئي‪ ،‬رازي اوسيي جي ڏهاڙي هڪ روپيو م دور جي ڏهاڙي‬
‫ٻاراهن آاا هئي‪ .‬ان وقل اسان پنهن ي ٻنين جي ڀري اصل جي‬
‫ڪڻڪ ٻي روپئي مڻ جو ر يا ٻاجهري سوا روپئي مڻ جي اگهه تي‬
‫وڪڻندا هئا سين‪ .‬ڏاڏو سا ين ڳا‪،‬هه ڪندو هئو‪”،‬ساآ پن ن (‪ )6391‬۾‬
‫ملڪ ۾ اهرو ته ااي ڏڪر پيو جو اااور روپئي جا پنج سير اي ويا هئا‬
‫ماڻهن ۾ هاڪار م ي ويو‪ .‬مان سوايندو اهيان ته هڪ ڏينهن‬
‫منهن و پوتو مون کي ااي اوادو‪ ”،‬ا ا‪ ،‬اااور ڏاڍا سسيا اي ويا آهن‪.‬‬
‫روپئي ۾ دزن داڻا اا ملن‪ .‬ڏهه ويهه ڊزن وٺي رک‪“،‬‬
‫ڪنڊياري جو منهن و گهر ته مون کان ڇ ا ي ويو هئو پر‬
‫مڪان اتي جو اتي يٺو هئو‪ .‬اون قا ضن جو وس هلي س هي ته شايد‬
‫ان تي ڦيٿا ‪،‬ڳا ي اهو ڪٿي ڪاهي وڃن ها‪ .‬و ۾ ويري وڌآ هنداڻي‬
‫جيان ٻن اڌن ۾ وڍيل منهن ي گهر جي هڪ اڌ ۾ ارش تي َد َز جا ڍير‬
‫‪،‬ڳا پيا هئا اسان جي ‪،‬ڳايل ڪاشيَء جي ارشي سرن کي اکوڙي ااهن‬
‫جنبون ڦهڪايل هيون‪ .‬گهر جو سڄو ماحوآ‬ ‫دران ڳل سروٽا‬
‫آ‪،‬ودگي رڀضل سان ريل هئو‪ .‬ا يون ايل پراڻين کٽن کٽو‪،‬لن‬
‫مٿان ميريون ر‪،‬يون ڌوتل ڪپڙا سڪي رهيا ا‪ .‬جيڪي ڌوپڻ کااپوِء‬
‫وڌيڪ ميرا ‪،‬ڳي رهيا هئا‪ .‬گهر جي يين جا ااپوڙا ‪،‬ٿل هئا‪ .‬راڌڻي جا‬
‫در دري ون ڳل هئا اادر رڳو هڪ الهه کااسواِء ٻيو اجايو س ايو‬
‫سامان سٿيل هئو‪ .‬سڄو گهر ڪ ير ا ر جي ڪوڏو مل ڪ اڙيَء جو‬
‫دوڪان ‪،‬ڳي رهيو هئو‪ .‬وراڻدي جي اادرينَء ل سان ا اايل ها‪،‬ن جي‬
‫جنڊيَء جي و صورپ ڪاري ريَء سان اڪريل شيشم جي ڪاٺ جي‬
‫اسان جي ڇ يل پراڻي پلنس جا اريم پاوا رکيل هئا‪ ،‬جيڪي َد َز سان‬
‫‪،‬ٽيل هئڻ جي اوجود ڪاري ريَء جي ڪڀ جو هڪ اادر امواو اير‬
‫شايد گهر جي مسيوارپ کي پو ين در کان ٻاهر اماڻڻو هوس يا کين‬
‫پردو ڪرا ڻو هوس‪.‬‬
‫ٻن ٽن منٽن ۾ اوجوان ٻاهر ااي ايو‪”،‬اادر ااو‪ .‬رڳو پنج‬
‫ڄڻا ي اان‪ .‬ٻيا س ٻاهر ي ترسن‪ “.‬سليم‪ ،‬اياز‪ ،‬ادآ‪ ،‬جيسر هڪ ٻن‬
‫ٻين دوسين سان گ مان ان جاِء تي ااي يٺس جيي مون اڻهير ساآ اڳ‬
‫جنم ورتو هئو اهو پلنس جنهن تي مان ڄا و هوس پڌر جي هڪ ڪند‬
‫۾ ا و ايو يا سيرو يل هئو‪ .‬منهن ي گهر کي ويري وجهي ٻه اڌ ڪيل‬
‫هئو‪ .‬هڪ اڌ ۾ مراد آ اد جو مرڻينس حا‪،‬ل وارو مهاجر وڌيل ڏاڙهي‬
‫ميرن ڪپڙن ۾ ملبوس اادر ين ڪمري ۾ ‪،‬يٽيو پيو هئو اسان کي‬
‫ڏسي ٻاهر پڌر ۾ آيو‪ .‬هن اسان جو ايو آجياڻو ڪيو پر هن جي اهري‬
‫تي وقل وهيَء وايو گهنج وجهي ڇ يا هئا‪ .‬هو اه وش اي ‪،‬ڳو‪ ،‬اه‬
‫وشحاآ‪ .‬هن جي مرڪ ه مصنوعي ‪،‬ڳي رهي هئي‪ .‬هن ٻڌايو ته هو‬
‫سين اٺن سا‪،‬ن جي عمر ۾ هندوسيان مان ه رپ ڪري هيي آيو هئو‬
‫هن ي هنڌ وس ي ويو‪ .‬عمر جي حساا سان هو مون کان اار ساآ ان و‬
‫ي هوادو پر ڏسڻ ۾ هو منهن ي ڏاڏي جييرو ‪،‬ڳي رهيو هئو‪ .‬مون کي‬
‫س۽ پ۽ مٿس رحم ااي رهيو هئو‪ .‬هن جيان اسين ه هيان ڏتڙجي اڪيا‬
‫هئاسين پر اسين هڪ وڏي ملڪ ۾ په ي وشحاآ اي اڪا آهيون‬
‫هي ماڻهو وڏي ملڪ مان ان ي ملڪ ۾ ااي اڃا تا ين دحاآ ڇو آهن؟‬
‫شايد ان ڪري جو هنن زوريَء سنڌين جي گهر‪ ،‬جيان جا دادن تي ااي‬
‫قبضو ڪيو يا شاد اهي م يون ڪوڙيون ڪليمن هيٺ ااي هڙد ڪيون‬
‫آهن اسان هند ۾ ااي ِسر ِسر ڪري پنهن ا گهر اڏيا جايون جوڙيون‬
‫آهن‪ .‬قدرپ جي قااون موج پنهن ي ڪرڻي هر ڪنهن کي رڻي ي‬
‫پوادي اهي‪.‬‬
‫منهن ي وڏن پڻ ِسر ِسر ڪري هي گهر اڏايو هئو‪ .‬مون وا‬
‫ساا يل نديَء ۾ درج ڪيل ر جي حساا موج ان زمااي ۾ سڄيَء‬
 ‫‪12‬‬
‫ااي رهيا هئا‪ .‬مون هڪدي اهو پلنس س اتو‪ ،‬جيڪو شايد منهن ي پي‬
‫ما جي ش عروسيَء الِء ائ جوڙايو ويو هوادو جيي منهن ي‬
‫وجود جو پهريون سلو ا ريو هوادو‪ .‬ا اهو مون جيان وسيد۾ حا‪،‬ل ۾‬
‫ي پارو ايو منهن ي گهر جي ل جي سهاري ا ين يٺو هئو جيئن مان‬
‫اييري ه وي سان گ هوادي ه پنهن ي گهر جي اا نٺ تي ٻنهي طاقين‬
‫کي هٿ سان جهلي يٺو هوس‪ .‬پڪ ي پڪ ااهن پلن ن جي اهري‬
‫و صورپ اٽسا‪،‬ي ڏسي ڪنهن ڪ اڙيَء ه اهي ريد ڪرڻ کان‬
‫ڪي ايو هوادو‪ .‬منهن ي من ۾ آيو ته جيڪر مان و صورپ اٽسا‪،‬يَء‬
‫وارا اهي انا يا اريم پلنس جا پاوا پاڻ سان يادگيريَء طور هيي (هند‬
‫۾) کڻي ااان پر مون ۾ اه ااهن جي ڪا قيمل ادا ڪرڻ جي قوپ هئي‬
‫گهرڻ جي جر ل اي‪ .‬هاڻي سواي رهيو‬ ‫ُ‬ ‫اه ي موجود۾ ما‪،‬ڪن کان‬
‫آهيان ته جي دوسل سليم ميمڻ اڳ يان اها واه۽ رکان ها ته هو ڪئين‬
‫ه اها پوري ڪري ڏ ي ها‪ .‬سنڌ جي هن دوري وقل مون کي اهو‬
‫وشواس ويه ي ويو هئو ته دايا جو اهڙو ڪو ڪم ااهي جيڪو سليم‬
‫ڇويهون پنو‬ ‫ميمڻ جي په۽ کان ٻاهر ه ي يا اهڙي ڪا راهه ااهي جنهن تا ين هن‬
‫جي رسا ي اه ايندي ه ي‪‬‬
‫ڌڻي وڏو ڪارساز آهي جو هن عمر ۾ ه نا ڪنهن يرواي‬
‫امداد جي ودڪفيل آهيون‪ .‬پر هينئر اها ود ڪفيلي ‪،‬هندڙ سج جو‬
‫پويون پاڇو آهي‪ .‬زادگيَء جي ا رادڙ سج واري دور ۾ سروري مون الِء‬
‫سوجهري جي پهر ين ڪرڻي جيان ڦٽي هئي‪ .‬هڪ اهڙو ڪرڻو‪ ،‬جنهن‬
‫جيَء ڪک ۾ شايد اهو ي ڪ ارڻ اهي جو ڪاسي ( نارس) سان منهن و‬
‫جسمااي جڻ اتي ‪،‬ڳا پئي رهيو آهي اڌ صدي گڻري وڃڻ کااپوِء ه‬
‫نارس جي گن ا جي گهاٽن تي پري کان ايندڙ ڪنهن ٻيڙيَء تان مون‬
‫کي ٻه َ‬
‫جيو ٻئي ڪناري تي ‪،‬هندي اير ايندا آهن‪.‬‬
 ‫‪13‬‬
‫پااڊي‪ ،‬اوا ي جي دور حڪومل جي سرڪاري رڪارڊ مان هي‬
‫حقيقيون ڳو‪،‬هي ‪،‬ڌيون آهن‪.‬‬
‫ج هن اورا ي ن اآ صو ي ڏااهن ويندي وارا ااسي ( نارس)‬
‫مان ‪،‬ن هي رهيو هو ته هن جي قاالي ۾ ساڻس شامل هندو راجا ن هن‬
‫کي عرد ڪيو‪”،‬قاالي کي ڪاشيَء ۾ هڪ ڏينهن ترسڻ جي اجازپ‬
‫ڏاي وڃي‪ ،‬جيئن هنن جون راڻيون تيرٿ آسيان تي وشوااٿ مندر جي‬
‫درشن پوڄا الِء اتي وڃي س هن‪ “.‬اورا ي هڪدي سندن عرد‬
‫قبوآ ڪيو‪.‬‬
‫مندر په ي راڻين ڏٺو ته من هن ڪڇ ُ ڄ جي مهاراڻي موجود اه‬
‫هئي‪ .‬اورا ي کي ج هن اها ڄاڻ پيئي ته هن مهاراڻي جي ڳو‪،‬ها جو‬
‫حڪم جاري ڪيو‪ .‬سڄي مندر جي يين ڇيين ُ هرن جي تڀش کان‬
‫پوِء ڏٺو ويو ته مندر جي هڪ ل تي يهاريل گڻي۽ ديوتا جي مورتي‬
‫ميحرڪ هئي‪ ،‬جيڪا سوال يَء سان سرڪا ي س ه ندڙ هئي‪ ،‬ج هن اها‬
‫مورتي سرڪا ي ويئي ته ڳو‪،‬هيندڙن کي تهه ااي ڏااهن ويندڙ ڪ هه‬
‫ڏاڪا اير آيا‪ .‬تهه ااي جي ارش تي را ايل ڪڇ جي مهاراڻيَء جو‬
‫ا‪،‬ف اگهاڙو جسم ي آ رو ايو پيو هو‪ .‬تهخااو وشوااٿ ديوتا جي آسڻ‬
‫جي نهه هيٺان هئو‪.‬‬
‫راجا ن ڏوهارين ڀف ڪارروا يَء جي زوردار تقاضا ڪئي‪.‬‬
‫اورا ي حڪم ڪيو‪”،‬جيئن ته هڪ مقدس آسيان کي پليل ڪيو ويو‬
‫آهي‪ ،‬ان ڪري وشوااٿ ديوتا جي مورتي کي اتان هٽا ي ڪنهن ٻئي‬
‫هنڌ ايو وڃي‪ .‬مندر کي ڊاهي پٽ ڪيو وڃي مندر جي مهنل کي‬
‫گرايار ڪري کيس سخل س ا ڏاي وڃي‪“.‬‬
‫ڪاشيَء جي پن۽ گن ا گهاا تي اورا ي جي تعمير ڪرايل‬
‫مس د کي‪ ”،‬يني ماڌو ڪا ديرا“ پڻ س يو ويندو آهي‪ .‬پن۽ گن ا کي‬
‫هنديَء جي مهاڪوي سنل ڪبير سان وا سيه ڪيو وڃي او‪ .‬جيڪو‬
‫نارس جي گن ا جمني تهڻي ڪو ديوماال ي داسيان ااهي پر‬
‫هڪ جيئري جاڳندي حقيقل آهي‪ .‬نارس ۾ جم وٺندڙ ارپ رتن جو‬
‫اع از حاصل ڪيل اسياد سم اهلل ان کان ج هن پڪيو ويو ته هن‬
‫امريڪا وڃڻ جي آڇ ڇو ٺڪرا ي ته هن جواا ڏاو‪”،‬اتي مان پنهن ي‬
‫گن ا ڪٿان آڻيان ها‪“.‬‬
‫ڪاشي وشوااٿ جي جديد ‪،‬وڪ ڪٿا ن ۾ اسياد سم اهلل ان‬
‫جو پر اپ ويلي گن ا جي گهاا تي ويهي شهنا يَء جي”من ل ڌواي“‬
‫(مڌر سرن) سان سرسوتي ديويَء جي اپاسنا‪ ،‬نارس جي گهر گهر جي‬
‫ڪهاڻي ڻ ي اڪي آهي‪ .‬هندوسيان جي هر هندو ڪٽن ۾ شاديَء جي‬
‫مهورتي موقعي تي”من ل ڌواي“ وڄا ي وڃي اي‪ ،‬جيڪا اسياد سم‬
‫اهلل ان جي تخليا ڪيل ڌن آهي‪ .‬نارس جا مسلمان ڪوري هيان جي‬
‫هر هندو گهر جي شاديَء ۾ را بااه طور شريڪ ايندا آهن‪ .‬جو هر هندو‬
‫ڪنوار جي شاديَء جي افيس عمدي ساڙهي تيار ڪندا آهن‪.‬‬
‫هن ي سهر ۾ اردو‪ -‬هندي جي عييم ادي‬
‫ڌاپيراِء(پريم ند)”عيد گاهه“ ڪهاڻي جي معصوي ٻا”حج اڪبر“ ڪهاڻي‬
‫جي پوڙهي عورپ ”مندر سم د“ ڪهاڻيَء جي اوڌري عشرپ عليَء‬
‫جهڙا الزواآ مسلم ڪردار لقيا هئا‪.‬‬
‫هن ي نارس ۾ ان وقل مون کي هڪ تعصبي پنڊپ ٻڌايو‬
‫هئو ته ڪيئن اورا ي هيان جي ڪاشي وشوااٿ مندر کي ڊهرا ي‬
‫پٽ ڪرايو هو ته مون کي اورا ي کان افرپ ايڻ ‪،‬ڳي هئي‪ .‬پر اڳيي‬
‫هلي ج هن مون نارس يوا يورسٽيَء جي ي هڪ کوجنيڪ تاريخي‬
‫ماهر شيشورااٿ پااڊي جو پٽنا جي دا خ۽ اورينٽل ال برري طراان‬
‫ارتي‬ ‫‪ 6393‬ع ۾ شايع ايل مسيند تاريخي دسياوي ي ڪياا‪”،‬اسڀي‬
‫ڪل ر“ پرهيو ته مون کي صحيح حقيقين جي ڄاڻ پيئي‪ .‬توارير دان‬
 ‫‪14‬‬
‫جو قلم‬ ‫اهاريندو رهيس‪ .‬ڄڻ منهن و پي ان پين سان منهن ي اصي‬ ‫سو کان ه‬‫هندو‪-‬مسلم اتحاد جي عڀمل هئو‪ .‬ڪبير جي واڻيَء جي پنج َ‬
‫ڪياڙيَء وها ي ويو هئو‪.‬‬ ‫وڌيڪ دوها‪ ،‬سکن جي ڌرمي گراٿ گروگراٿ صاح ۾ درج ايل آهن‪.‬‬
‫وي ها مٽ ما ٽ مون کي اوادا‬ ‫منهن ا ان ا ا ر ينر‬ ‫عورتون زاد۾ پير تي درياهه شاهه جي پوڄا ڪندڙ ار ااريون‬
‫آهن‪”،‬تون هو هو دادا جهڙو آهين‪ ،‬سواِء تنهن ي راس‪ “.‬منهن ي پي جو‬ ‫اتان ‪ ،‬ي اه اان ها ته شايد سنڌو ڪ هن اه سڪي ها‪.‬‬
‫راس سنڌ جي شر يي جنس واريَء ڪڻڪ جهڙو هئو منهن و راس‬ ‫جااڪي ٻا ي ڇپن ڇريَء جي ااائٺ کي امي مون واراااسي‬
‫ٻاجهريَء جهڙو آهي‪ .‬منهن ي يڊروي جي ل تي منهن ي پي جي هڪ‬ ‫اسٽيشن جو ر ڪيو‪ .‬منهن ي کيسي ۾ ياراهن سون روپين جي وڏي‬
‫وڏي تصوير آوي ان آهي‪ .‬جنهن کي ڏسي س ان کي منهن و اوٽو‬ ‫رقم هئي‪ .‬ساڙهين جي وڏي دوڪان تان پنهن ي ما الِء سو روپين‬
‫سم هندا آهن‪ .‬تاجل يوس ج هن پنهن ي گهر واريَء مٺڻ اتون سان‬ ‫واري ااي نارسي ساڙهي ورتم‪ .‬ٻنهي ا رن الِء قميص اڪرون‬
‫ان ڪمري ۾ رڙهين صديَء جي و ڌاري اورا ي (عا‪،‬م ير) جي‬ ‫ينرن الِء سلڪ جا قيميي وڳا ورتم‪ .‬مون کي سم هه ۾ اه پئي آيو ته‬
‫وااپ کان ڪ هه ساآ پوِء اسڀمي دايا جي ان دور جي وڏي دااشور‬ ‫پنهن ي پي ال ڇا وٺان؟ دادا ڪپڙي ‪،‬ٽي کان وڌيڪ کاڌي پييي جو‬
‫حضرپ شاهه و‪،‬ي اهلل محدث دهلويَء کان ايوي طل ڪئي ويئي ته‬ ‫شوقين هئو‪ .‬اوايو ٻاروتڻ جون ڪي يادگيريون تري آيون‪.‬‬
‫اسڀي جو هندوسيان طرف ڪهڙو ر هئڻ گهرجي؟ ڇاڪاڻ ته اهو‬ ‫اوا شاهه ۾ دادا کي ُااين قيميي اينڊپينن (اا واٽين پينن) گ‬
‫مسلمااي اق ئه اير کان اه ”داراسڀي“ (اسڀمي رياسل) آهي اه ي‬ ‫ڪرڻ جو يحد سوي هئو‪ .‬هو ڪرااي مبئي کان پارڪر‪ ،‬پليڪان‪،‬‬
‫”دارا‪،‬حرا“(جيي مڪمل اسڀمي آزادي اه ه ي) جيئن ته سڄي‬ ‫شيفرس‪ ،‬ايور شارد واٽرمئن جهڙيون قيميي ااڊپينون گهرا يندو‬
‫هندسيان ۾ اياي مص في اسڀمي قااون الڳو اه آهن‪ ،‬ان ڪري‬ ‫رهندو هئو‪ .‬مان هن جون ڪييريون ي پينون اڳا ي‪ ،‬ڪ هه ڏينهن‬
‫من قي طور سڄي هندوسيان کي ”دارا‪،‬حرا“ ۾ شامل ڪيو وڃي‪ .‬رڳو‬ ‫ڪ هه ا يو سبيو ‪،‬کڻ کان پوِء اهي يا ته وڃا ي ويهندو هوس يا ااهن‬
‫دايا جا اهي ملڪ جيڪي اسڀمي مملڪل داداد جي دا ري ۾ اان اا‪.‬‬ ‫ي ڇ يندو هوس‪ .‬تن ڏينهن ااهن ااين آمريڪي جرمن پينن‬ ‫جا ا‬
‫اهي ي ”داراالسڀي“ ۾ شماريا وڃن‪.‬‬ ‫جي قيمل اٺ‪-‬ڏهه روپيا هئي‪ .‬هينئر مان پنهن ي پي جي الِء اهڙيون‬
‫سو پينون ريد ڪري س هڻ جي حيڪيل ۾ هوس‪ .‬مون اسٽيشنريَء‬
‫جي ٻن تن وڏن دوڪاان تان پي الِء هڪ پارڪر هڪ واٽرمئن پين‬
‫ٻه ”ڪواڪ“ جون مس ڪپريون ريد ڪيون‪ .‬مون کي محسوس اي‬
‫رهيو هئو ڄڻ مان پنهن ن ڪن گناهن جي تڀاي ڪري رهيو آهيان‪.‬‬
‫گڻريل ساآ امريڪا کان موٽندي د ئي ايئر پورا جي ڊيوٽي اري شاد‬
‫سو ڊا‪،‬رن ۾ واٽر مئن جو پين سيٽ ريد‬ ‫َ‬ ‫تان جنهن وقل مون ڏي‬
‫ڪيو ته جهاز مان ار ار کيسي مان اهو ڪ ي ان ڏااهن يڪ تڪ‬
 ‫‪15‬‬
‫هئا‪ .‬هن پنهن ي پويان ااياا ڪيا ن جو هڪ وڏو ز يرو ڇ يو هئو پر‬
‫هن جي هڪ ي پٽ ۾ اهي ساا ي رکڻ جو ڪو ‪،‬ڪڻ سوجهه ٻوجهه اه‬
‫هئي ‪ .‬ٻڌڻ ۾ آيو ته هن جي اوڪر اهي س قيميي ڪياا جامع مس د‬
‫جي ڪ اڙين وا وڃي رديَء جي اگهه ۾ وڪيا‪ .‬ساآ پوِء هڪ آرتوارتي‬
‫تي درياگنج جي اٽ پاٿ تي پراڻن ڪيا ن جي ڪ اڙين جي پڙيَء تان‬
‫مون کي ڙودا مان اماڻي اقير جو شايع ڪرايل س ل سرمل جو ڪڀي‬
‫جو يحد و صورپ جلد ٻن روپين ۾ مليو ويو‪ ،‬جنهن جي پهر ين‬
‫صفحي تي جئرامداس جي پنهن ي هٿ اکري ۾ هن جو اا‪،‬و ‪،‬کيل هئو‪،‬‬
‫جئرامداس جا ڪ هه ي ويل ڪياا هن جي ا يييِء ُاسا عا‪،‬م نداڻيَء‬
‫مون کي تحفي طور ه ڏاا هئا‪.‬‬
‫مان جنهن دهلي ڪا‪،‬يج ۾ پڙهندو هوس اتي سنڌي ڊپارٽمينٽ‬
‫جي سر راهه هرومل سدارا اڻي ادي پنهن ن ڪن سنڌي شاگردن‬
‫شاگردياڻين جي مدد سان عا‪،‬يشان سنڌي ال بريري قا م ڪئي هئي‪.‬‬
‫سا‪ ،‬ن عد ج هن ان ڪا‪،‬يج جو سنڌي شعبو ند ڪيو ويو سنڌي‬
‫شاگرد گهٽ ي ويا ته ڪا‪،‬يج جي اايياميه ه ارين سنڌي ڪياا ڪ ٽن‬
‫مان ڪ ي ال بريريَء جي ڪنهن ڏورااهينَء ڪنڊ ۾ ڍير ڪري الوارث‬
‫رکي ڇ يا‪ .‬جئرامداس جي ا ٽي اشا عا‪،‬م نداڻي ان ڪا‪،‬يج ۾‬
‫پو‪،‬يٽيڪل سا نس جي ‪،‬يڪ رار مقرر اي‪ .‬مون کي ڄاڻ ااهي ته اشا‬
‫کي سنڌي ‪،‬کڻ پڙهڻ ايندي هئي يا اه پر هوَء پنهن يَء ما الِء هفيي ۾‬
‫ٻه اار سنڌي ااوآ ڪهاڻين جا ڪياا گهر کڻي ايندي هئي ا ين‬
‫هڪ هڪ ڪري هن دهلي ڪا‪،‬يج جي ذري گهٽ سڄي سنڌي ال بريري‬
‫پنهن ي گهر ۾ آڻي گ ڪئي‪ ،‬جيڪا هن جي ما ڏينهن راپ پڙهي‬
‫پوري ڪئي‪.‬‬
‫دقسمييَء سان اشا عا‪،‬م نداڻي هڪ ٽنس کان معڻور آهي ان‬
‫يڻيويو پيٽريو‬
‫ِ‬ ‫ڪري هوَء شاديَء کان محروي رهي آهي‪ .‬هن جو ه‬
‫سياويهون پنو‬
‫من ڻن مڪرن جي شهر ڪااپور اسان کي يحاآ ڪري ڇ يو‬
‫هئو‪ .‬سڄي شهر جي اوڌاري امري جي ڪار اان گهٽي گهٽيَء ۾‪،‬‬
‫سوداگران ارا‪ ،‬جي گودامن جي ڌد اسان کي امڙيَء جي يمارين ۾‬
‫ِ‬
‫مبيڀ ڪري ڇ يو هئو‪ .‬کنهي کنهي جسمن جون کلون ‪،‬هي ويون هيون‪.‬‬
‫اواڙجي کين و ۾ ڏينهن جو ‪،‬ڪيل من هڻ راپ جي اواداهه ۾ اواڙن‬
‫مان اڪري اروار ائي سڄي راپ اسان جو ماس پٽيندا هئا اسان جا‬
‫ٻوٿ ٽن ون ٻااهون سڄي اواڙجي پيا هئا‪ .‬سڄي سڄي راپ جي‬
‫اوجاڳن سڄي سرير تي ڦ هليل ڦٽن ڦرڙين اسان کي ڦٽي اڌ مئو ڪري‬
‫ڇ يو هئو‪ .‬قوآ را‪ ”، ،‬ز م رجڻ تا ين اسان جا اهن ه ته وڌي ي‬
‫ويا‪ “.‬اهڙي دوز مان اڪرڻ الِء اسين ڏاڍا آتا هئا سين‪ .‬دادا پڪندو‬
‫هئو‪”،‬اييرو عرصو توهان هن دوز ي شهر ۾ رهيا ڪيئن پيا هئا؟“‬
‫جئرامداس دو‪،‬يراي جي مهر اايَء سان دادا کي پهرين کاڌ‬
‫وراڪ واري وزارپ ۾ پوِء سينٽرآ ٽر ڪٽرس آرگنا ي يشن (سي‬
‫ٽي او) ۾ آ رودار عهدو ملي ويو اسان جي ما‪،‬ي حا‪،‬ل راتو راپ‬
‫سڌري ويئي‪ .‬اسان جو ڪٽن ان احساس الِء هميشه هن جو اورا يو‬
‫رهندو‪ .‬سرڳداسي جئرامداس سان اڳيي هلي جيڪي ‪،‬پيَء جي سواآ تي‬
‫واهه ٻيا ايرياتي ا يڀف پئدا ايا اهي پنهن ي جاِء تي پر ااهن ۾‬
‫ذاتياپ جو ڪو د ل اه هئو‪ .‬هو منهن ي پيَء جي پڳڙين تي س ني کان‬
‫پهرين پهيو هئو‪ ،‬جيڪا هن جي مهاايا هئي ج هن هن جي ڪم‬
‫عمراياڻيَء جو ي وقل قضيو ايو هئو ته هن جا س مخا‪،‬ف ه ڪٿان‬
‫ڪٿان اع از پرسيَء الِء هن جي تغلا روڊ واري ن لي تي ااي ڪٺا ايا‬
 ‫‪16‬‬
‫جي ار ۾ ملي ويندا آهيون‪ .‬تاس جا ٻاوا اهه پيا ٽڙي پکڙي ويا آهن‪.‬‬
‫رڳو ٽيوا اهون پيو هي ااهن هوڏااهن ٽڪندو رهندو آهي‪.‬‬
‫سياسي سماجي سوجهه ٻو‪،‬هه عا‪،‬مي سياسل جو گهرو‬
‫شعور رکندڙ‪ ،‬مشهور اا ري ي ا بار جو مقبوآ ڪا‪،‬م اويس حشو‬
‫ڪيو‪،‬راماڻيَء پنهن ن پوين ڏينهن ۾ مفلسيَء جو يااڪ رود ڏٺو‪ .‬گڻر‬
‫سفر ال ِء هو پنهن ا ااياا ڪياا ڳڙن مٺ تي وڪڻڻ الِء دوسين کي‬
‫گهر گهرا يندو هئو کاائن ز ردسييَء پنهن ا ڪياا ريد ڪرا يندو‬
‫هئو‪ .‬ڪيا ن کان پوِء هن پنهن ي گهر واريَء کان ‪،‬ڪا ي گهر جو‬
‫سروسامان ه سسيو وڪڻڻ شروع ڪيو‪ ،‬جنهن تان ٻنهي و ۾ سدا ين‬
‫جهيڙو رهندو هئو‪ .‬هن جي گهر واري هن کي صبح جو ٻه روپيا هٿ ۾‬
‫هو سڄو ڏينهن هيي ُهيي‬ ‫ڏيئي گهر مان ڪ ي ڇ يندي هئي‪.‬‬
‫ٽڪندي‪ .‬راپ جو دير سان گهر موٽندو هئو‪ .‬س ريٽن دران پن جون‬
‫ٻيڙيون پيئڻ ‪،‬ڳو اوجيَء ڪئنٽين جي سسيي ري تي گڻران ڪرڻ‬
‫‪،‬ڳو‪ .‬هن زادگيَء جا پويان ڏينهن ا‪،‬هاس ا ر جي جهوپڙپييَء ۾ گڻاريا‪،‬‬
‫جيي ي هن جي الوارث الش جو ميواسپا‪،‬ٽيَء وارن مساڻ ۾ آ ري‬
‫اگني سنسڪار ڪري ڇ يو هئو‪.‬‬
‫هڪ ڏينهن راپ مان مبئيَء ۾ ڪيرپ ٻاٻاڻيَء جي گهر ويٺو‬
‫هوس‪ .‬اسان اڃان پهريون پيس ي ٺاهيو هئو جو در جي گهنٽي وڳي‪.‬‬
‫ڪيرٿ جي زاآ سوتيا در کو‪،‬يو ته حشو اادر گهري آيو‪ .‬ڦاٽل ميري‬
‫قميص کٿل پئنل‪ ،‬مهيني کن جي وڌيل اڇي ڏاڙهي‪ ،‬مٿي تي ڪاري‬
‫راس جي پراڻي ا ي ايل اليٽ هئٽ‪ ،‬گهن هيل اهرو ڏار ڏ ي آيل‬
‫اکيون‪”،‬اڙي ‪،‬ڪمڻ‪ ،‬تون؟“ مون کي اڪر پا ي اه ااد ڪري‬
‫صوااتي ويهي رهيو‪ .‬ڪيرپ ي ايازيَء مان هن ال‪ 9‬پيس ٺاهيو‪ .‬هو‬
‫سڄو گڀس ڳيل ڏيئي پي ويو‪ .‬اڪل‪ ،‬اداس ڳاڙهين اکين سان مون‬
‫ڏااهن گهوريندي پڪيا ين‪ ”،‬ٻڌاِء ‪،‬ڪمڻ‪ ،‬حشو اڃا تا ين پاڻ ۾ هڪ‬
‫سري واڌاڻي‪ ،‬جيڪي پڻ مون سان گوپيَء سان دهلي ڪا‪،‬يج ۾‬
‫پرهندا هئا‪ ،‬منهن ا گهرا دوسل هئا‪ .‬تن ڏينهن اسين هر آرتوار تي اشا‬
‫جي ڳل سن هه مارڪيٽ واريَء الئٽ ۾ سڄو سڄو ڏينهن رهي‬
‫اور پو‪،‬يس پين واري جو ا ڪندا هئا سين‪ .‬سري واڌواڻي وڏي پيي‬
‫از هئو اڪڪر س ني کي س و ڪري ڇ يندو هئو پر پنهن ن کيلين‬
‫پئسن مان هو شاي جو وسڪي ااي کاڌي پييي تي پنهن ي سڄي‬
‫ميڙيل رقم ر ڪندو هئو‪ .‬پاسي واريَء اليٽ ۾ حشو ڪيو‪،‬راماڻي‬
‫رهندو هئو‪ .‬هو اسان جي پيي ازيَء واريَء محفل ۾ ته شريڪ اه ايندو‬
‫هئو پر شاي واريَء شراا جي محفل ۾ ااي شامل ايندو هئو‪ .‬ٻه اار‬
‫پيس پيئڻ کان پوِء هو ااٽرايشنل سياسل تي وڏيون وڏيون تقريرون‬
‫ڪرڻ شروع ڪندو هئو‪ .‬هن جي اوڻ موج اادرا گااڌي پنهن ي‬
‫اا لينڊ جي آڪسفورڊ يوايورسٽيَء واري شاگرديَء واري زمااي ۾ هن‬
‫جي وا‪،‬نٽئير طور هن جو هر حڪم م يندي هئي‪.‬‬
‫هڪ شاي اشا مون کي ايو‪”،‬هن ان يَء الئٽ ۾ اييرن ڪيا ن‬
‫رکڻ جي جاِء ااهي‪ .‬ڪا‪،‬يج وارا ڪياا واپس وٺڻ کان ااڪار ڪري‬
‫رهيا آهن‪ .‬تون هي س ڪياا پاڻ سان کڻي وڃ‪ “.‬مون کي ڄڻ ڪو‬
‫قارون جو ااو ملي ويو‪ .‬ٻئي ڏينهن ي صبح سان ٽئڪسي ڪري‬
‫دهلي ڪا‪،‬يج جي ال بريريَء جا س سنڌي ڪياا گهر کڻي آيس‪،‬‬
‫جيڪي ا تا ين مون وا محفوظ آهن پر مون کان پوِء يقينن اهي‬
‫منهن ي ه ڪنهن مڀزي معرال جامع مس د درياگنج جي ڪ اڙين‬
‫جي ‪،‬ڳايل اٽ پاان تي په ي ويندا‪.‬‬
‫هينئر حشو هن دايا ۾ ااهي‪ ،‬ڪمڀ ه اه رهي آهي‪ ،‬اشا بر‬
‫ااهي ڪٿي آهي‪ ،‬سري واڌواڻي ڪ هن ڪ هن ڪنٽري ڪل جي ار‬
‫۾ اڪيلو گ جي ويندو آهي‪ ،‬جيي ٻه اار پيس پي هڪ ٻئي کان‬
‫موڪڀ يندا آهيون وري ڪ هن ساآ ٻين ا ين اوايو ڪنهن ڪل‬
 ‫‪17‬‬
‫ساهيڙيَء جي گهر ۾ هن کي راپ ڪيئن رها يندس؟ هير آهي ته اه‬ ‫مڪمل ااسٽيٽيوشن(ادارو) آهي يا اه؟“ منهن ي جواا الِء ترسڻ کان‬
‫ملي‪.‬‬ ‫سواِء ي اوڻ ‪،‬ڳو‪ ”،‬توکي بر آهي ته روس جو صدر روشيف اهم‬
‫ترين عا‪،‬مي مسئلن تي مون سان ي مشورو ڪندو هئو‪ ،‬منهن ي‬
‫صڀح کان سواِء ڪو ه ايصلو اه وٺندو هئو‪ .‬توکي ڄاڻ آهي ته ا اڌ‬
‫دايا سوشل ي طرف وڌي رهي آهي‪ .‬سندن سو جو ر موڙڻ ۾‬
‫حشوَء جو ڪييرو اه وڏو ڪردار رهيو آهي‪ .‬آمريڪي صدر جو‬
‫ااڪشاف پڙهيو اايئي؟“ اا ري يَء ۾ ڳا‪،‬ها ي رهيو هئو‪.‬‬
‫ڪيرپ مون کي اتان اااري اادر ڪمري ۾ وٺي آيو‪.‬‬
‫ايا ين‪ ”،‬هي هيان سو‪،‬ي جند اه ڇ يندو‪ ،‬مااي کا ڻ کان سواِء اه ويندو‪.‬‬
‫سوتيا يمار آهي ان ڪري مااي ٻاهران گهرا ڻي پوادي‪ .‬تون هن کي‬
‫پنج روپيا ڏيئي کاائس جان ڇ اِء‪ .‬مان ته ڏيئي ڏيئي اڪ ي پيو آهيان‪.‬‬
‫پئسا ملندي ي هو هڪدي هليو ويندو‪ “.‬آ‪،‬ين اکين سان مون حشوَء کي‬
‫صواا تان ااي اااريو‪ .‬هو هي ااهن اهاري وتل ڳو‪،‬هي رهيو هئو‪،‬‬
‫جيڪا ڪيرپ ا‪،‬ماڙيَء ۾ رکي ڇ ي هئي‪ .‬مون کيسي مان ڏهين جو‬
‫اوا ڪ ي اه ااد حشوَء جي تري تي رکي هن جي مٺ يڪوڙي‬
‫ڇ ي‪ .‬پئسا ملندي ي حشو تڪڙو تڪڙو در کو‪،‬ي ٻاهر اڪري ويو‪ .‬در‬
‫جي ااائٽ تي يٺي يٺي مان سنڌ جي هن عييم دااشور‪ ،‬اعلي‬
‫مفڪر‪ ،‬اا ري ي صحاال جي دايا ۾ آ رودار رتبو ماڻيندڙ حشو‬
‫ڪيو‪،‬راماڻيَء کي آ ري يرو وڏيون وڏيون ٻراا هون ريندو‪ ،‬اوادهه ۾‬
‫اٺاويهون پنو‬ ‫را ايندي ڏسندي رهيس‪ .‬اادر ااي ڪيرپ کي ايم‪”،‬ڪيرپ‪،‬مااي اه‬
‫گهرا انِء‪ .‬ا مون کان گرهه ه اه اڪلندو‪ “.‬ٻاهر ااي مون مرين‬
‫ڪ هن ڪ هن ڪنهن طوطي يا مئنا کي پنهن ي پ ري سان‬ ‫ال ينس وڃڻ الِء ٽئڪسي ڪئي‪ .‬ٽئڪسيَء ۾ درين کان ٻنهي پاسي‬
‫اييرو ته پيار اي ويندو آهي جو سندن اڏامڻ جي تمنا ي مري ويندي‬ ‫رسيي جي روشنين ۾ هن کي ڳو‪،‬هيندو رهيس‪ .‬ميان ڪٿي هو اير‬
‫آهي‪ .‬هو سوايندا آهن هاڻي هي پ رو ي اسان جو آراي گاهه آهي‪ .‬هيي‬ ‫ااي وڃي‪ .‬پر دآ ي دآ ۾ سواي رهيو هوس ته اه ملي ته سٺو‪ .‬ڪٿي‬
‫س۽ پ۽ ملي ويو ته مان هن کي راپ ڪٿي وٺي ويندس؟ پنهن ي‬
 ‫‪18‬‬
‫تناسل ۾ ڪيئن تبديل‬
‫ِ‬ ‫جي ‪،‬ڻپ ڪهڙي ايندي آهي‪ .‬تن ِآ تناسل ۾‬
‫ايندو رهندو آهي‪ ،‬راج ڪيئن ا راج ۾ د‪ ،‬ندو آهي ڪماآ تي‬
‫په ي ڪيئن زواآ پڻير ايندو آهي‪ .‬سروريَء کان پاڻ ڇ ا ي نارس‬
‫مان ڳو هوس‪ ،‬هن سان گ دهليَء کان ڪااپور تا ين پهريون سفر‬
‫پوِء ‪،‬کنئو‪ ،‬ار۾ ااڪي نارس تا ين سفر مداي سفر‪ ،‬سفر اادر سفر‪،‬‬
‫سروري ي سروري سروري ي سروريَء سواهن ي سواهن سرهاڻ‬
‫ي سرهاڻي هئي‪ .‬را نٽيَء ۾ سروريَء جي اڪر ۾ گهاريل اها راپ مان‬
‫يا ته سڄو جسم ي جسم هوس يا سڄو روح ي روح‪ .‬هاڻي مان‬
‫پنهن ي جسم کي ته ڌو ي پو ي اڇو اجرو ڪري پاڻ سان کڻي آيو‬
‫هوس پر سروريَء سان پنهن ي روح جا اهي رشيا جوڙي آيو هوس‪،‬‬
‫جيڪي زادگيَء جا ايندڙ ڪيئي ساآ تي تر شعلن جيان مون کي‬
‫‪،‬هسا يندا‪ .‬اهي ڪ هه ساآ رشنيل ڪمار جي ر آ جي ان ند جيان‬
‫هئا‪،‬‬
‫آهي‪ .‬اڳيي هلي مان توهان جي هر پسندي‪ ،‬ااپنسد جو پورو ياآ ه‬
‫تو ڪو ي ريل سي گڻرتي هئه‬
‫مئن ڪو ي ُپل سا اراراتا هون‪.‬‬
‫ا سروري اال ي ڪٿي هوادي؟ جيئري هوادي ه اال ي اه؟ مون‬
‫جيان پوڙهي ٻاا اي ويئي هوادي‪ .‬مون کان ته هن جا مهااڊا ه وسري‬
‫ويا آ هن‪ .‬هينئر مان اه ڪا ‪ ،‬ادڙ پل آهيان اه ي منهن ي مٿان ڪا‬
‫ريل اي ‪،‬ن هي‪.‬‬
‫سروري جي يادن جون س پليون پار ڪندي‪ ،‬ريل ڪااپور کان‬
‫دهليَء جي رهي هئي‪ .‬دادا اڪ سب گهريَء انڊ ۾ هئو مان راپ جي‬
‫اوادهه ۾ دريَء کان ٻاهر اهاريندو ڌڙڪندڙ دآ سان گن ا جمنا مٿان‬
‫اڙڪندر پليون پار ڪندي سروريَء کان سدا ين الپري ايندي پئي ويس‪.‬‬
‫زادگيَء ۾ ڪ هن ڪ هن پنهن و وجود ه وسري ويندو آهي‪ .‬پر پهر ين‬
‫نا ڪنهن هڻ پٽ جي مٺو زييون ه ملي او‪ ،‬کٽ ي اابڙي ه ملي اي‪،‬‬
‫تکو سا و مر ه ملي او اڌي پاڻيَء جو وٽو ه ملي او‪.‬‬
‫گ وگ مٿن اهو وف ه حاوي هوادو آهي ته ٻاهر اڪرڻ سان‬
‫ميان ڪنهن ڊاک ٻلي جي ور اه اڙهي وڃون؟ ڪنهن جو پيار قبوآ‬
‫ڪرڻو آهي ته هيي پ ري اادر ي ويهي ٽي يرا”قبوآ‪ ،‬قبوآ‪ ،‬قبوآ‪“،‬‬
‫ائي را بااه طور ان سان ال ون ‪،‬هي اا ڇ يون‪.‬‬
‫آتمڪ طور اڃا ه پ ري جا اهي پکي مون سان ڪنهن اه ڪنهن‬
‫رود ۾ جڙيل جڪڙيل آهن‪.‬‬
‫سروريَء کي ا‪،‬وداع ائي‪ ،‬ڪااپور په ي پنهن ي ڪمر جي‬
‫واٽرمئن اا واٽين پينون مون‬ ‫ڪما يَء مان ريد ڪيل پارڪر‬
‫پنهن ي پي کي تحف ي طور ااي ڏايون ايو مااس‪”،‬دادا‪ ،‬توهان جي‬
‫ڏال تحفن جي ته مان ڪا موا اه ڏيئي س هندس پر پنهن يَء پهرين‬
‫ڪما يَء مان هي پهريون تحفو توهان الِء آهي‪ .‬اڃا ته زادگي شروع اي‬
‫رکندس احيراي پڻ ڪندس‪ “.‬منهن ي پي مون کان اهو اه پڪيو ته‬
‫تنهن ي اها”پهرين ڪما ي“ ڪهڙي ڪٿان جي آهي؟ هن کي اها ڄاڻ‬
‫اه هئي ته هن جو مر ي پل پنهن ي آ رودار اادان جو انس ااموس‬
‫ٻوڙي‪ ،‬طا في وارن ڪ رن جي ااٽڪ منڊ‪،‬يَء ۾ شهر شهر قصبي‬
‫قصبي ۾ پنهن ا اڙا تڙڪا ي‪ ،‬هڪ اااوَء واري افري ڪندو رهيو آهي‪.‬‬
‫هفيي کن کان پوِء دادا مون کي پاڻ سان گ دهليَء وٺي آيو‪ .‬ا ي ٻيا‬
‫ٻار ڪااپور ۾ ي رهيا‪ .‬مون ريل دآ سان ان شهر کان هميشه الِء‬
‫موڪڀيو‪.‬‬
‫امري جي ڪار اان واري هن ڳييل شهر مون کي پنهن ي‬
‫زادگيَء جو پهريون پيار ڏاو هو‪ .‬هيي ي مان ٻاروتڻ مان ٻاهر ااي جو‬
‫ان ايو هوس هيي ي مون کي اهو احساس ايو هئو ته جوان جسمن‬
 ‫‪19‬‬
‫ساڄيَء اک وا جهلي ايا ين‪ ”،‬يڪ تڪ اهار‪ ،‬هن ۾ تون پنهن ون سنڌ‬ ‫پيار جا پويان پل ڪ هن ه اه وسرادا آهن‪ ،‬لي ڪو پنهن ي ي پئدا‬
‫۾ ڄمڻ هنڌ وارو گهر ڏسي س هندين‪“.‬‬ ‫ڪيل پ ري ۾ پوريَء ريل محفوط ه ي‪.‬‬
‫پراڻي دهلي اسٽيشن تي دادا جي آايس جو پٽيوا‪،‬و اسان کي‬
‫وٺڻ آيو‪ .‬هو اسان الِء دهليَء کان ٽيهه کن ميل پري اريڀ اا‪،‬ي ڳوٺ ۾‬
‫اسان الِء پراڻي طرز جي هڪ ڪشادي مسواڙي جاِء ڳو‪،‬هي آيو هئو‬
‫اڻٽيهون پنو‬ ‫جڳهه جي ااٻي پڻ ساڻ آادي هئا ين‪ .‬ڪڀڪ کن کان پوِء دهلي کان‬
‫اريڀ الِء ٽرين هئي جيڪا اڳ ۾ ي پليٽفاري تي يٺي هئي‪ .‬مان اڌ‬
‫منهن ي گهر جي يين درن جي طاقن تي اٺ گهڙياآ ٽن يل‬ ‫ا‪،‬ي گاڏي جي دريَء وا ويهي رهيس دادا اريڀ جون ٽڪيٽون‬
‫آه ن‪ .‬پر اهي ا‪،‬ڳ ا‪،‬ڳ وقل ڏيکاريندا آهن‪ .‬ان ڪري بر ي اه پوادي‬ ‫کاڌي پييي جون ڪ هه ج ون شيون سامان وٺڻ الِء پٽيوا‪،‬ي سان گ‬
‫آهي ته ڪهڙو وقل صحيح آهي ڪهڙو رل ؟ شايد اهو ي ڪارڻ‬ ‫ويو‪.‬‬
‫آهي جو هن دؤر ۾ وقل مهاا و گهڙياآ سسيا اي ويا آهن‪.‬‬ ‫اوايو گاڏي ۾ منهن ي سامهون واريَء ئن۽ تي گيڙو راس‬
‫منهن ي سڄي زادگي ه منهن ي گهر ۾ ٽن يل ااهن اٺن‬ ‫جي ڪپڙن ۾ ملبوس هڪ تي وسي اهري وارو سنياسي ااي ويٺو‬
‫گهڙيا‪،‬ن جيان رهي آهي‪ ،‬جن جا ڪااٽا ڪ هن ه صحيح وقل اه ڏيکاري‬ ‫مون ڏااهن يڪ ٽڪ اهاريندو رهيو‪ .‬مان هن جي ايرن جو تاا اه سهي‬
‫س هيا‪ .‬ااهن ڪااٽن جي ان ين وڏين ُسين واا ر منهن ي زادگي ه‬ ‫دريَء کان ٻاهر اهارڻ ‪،‬ڳس‪ .‬اوايو منهن و هٿ پڪري پڪيا ين ‪ ،‬ڪٿان‬
‫سيلن جي سرا يَء تي گهمندي‪ ،‬منهن ي ڪردار جي جدا جدا ڪااٽن‬ ‫آيو آهين؟ ڪي ااهن او وڃين؟ تو سان گ ٻيو ڪير آهي؟“ س ڪ هه‬
‫جيان ڦرادي رهي آهي‪ .‬اهو ٻهرود اه‪ ،‬پر منهن ي زادگيَء جا اهي رود‬ ‫ٻڌايو مااس‪ .‬ايا ين‪”،‬توکي تنهن و سنڌ وارو جنم جو گهر هيي‬
‫آهن‪ .‬جن جدا جدا وقين موڙن تي مون کان ايڪ ديَء جي راهن‬ ‫ڏيکاريان؟“ مان وا ڙو اي ويس‪ .‬ته هي ساڌو مون کي هيي منهن و سنڌ‬
‫تي مخيلف مساايون ڪرايون آهن‪ .‬کير جي گڀس ۾ مک پئ ي‬ ‫وارو گهر ڪيئن ڏيکاريندو؟ پر سوايم ائون ائون ااي وسايل هي‬
‫ويندي آهي ته سڄو کير هاري ڇ و اهي پر شراا جي ۾ مک پئ ي‬ ‫ع ي ملڪ آهي‪ ،‬جيي ان کان ه وڌيڪ ع ي و رري مخلوي‬
‫وڃي ته ان کي رڳو آير سان ڪ ي ڦيو ڪري ڇ و آهي‪ .‬مون پنهن يَء‬ ‫رهندي آهي‪ .‬هيان جا ساڌو سنياسي‪ ،‬پير‪ ،‬اقير ٻاوا اا ڻ‪ ،‬جادوگر‪،‬‬
‫کير پيئڻ واريَء عمر ۾ کير جو سڄو گڀ هاري ڇ يو شراا پيئڻ‬ ‫جادوگرياڻيون ملڪان ملڪ مشهور آهن‪ .‬هي ه ڪو جادو ٽواو ڄاڻندڙ‬
‫واريَء عمر ۾ رڳو ان مان مک ڪ ي ڦٽي ڪئي‪.‬‬ ‫ساڌو يا تاايرڪ آهي‪ .‬پر گ و گ مان هن طرف ڇڪ ي ه رهيو هوس‪.‬‬
‫هٿ ۾ کير جو گڀس جهلي ان صبح جو جيڪ هن مان ان‬ ‫موهه وس اي ايومااس‪ ”،‬جي منڊي ڪ ي‪ ،‬جنهن ۾ آرپار اير ايندڙ‬
‫سنياسيَء سان ڪنهن اڻڄاتي سفر تي اڪري پوان ها ته منهن ي هيَء‬ ‫شيشي جو هڪ الهو انس جڙيل هئو‪ .‬منڊيَء جو شيشو منهن يَء‬
‫عمر اجا ي اه وڃي ها‪ .‬اها گمناميَء واري زادگي ڪنهن ايڪ اامي يا‬
 ‫‪21‬‬
‫ڪرشن راهيَء سان مڀقاپ اي‪ ،‬جيڪا ايندڙ سا‪،‬ن ۾ گهري دوسيي‬
‫ا پيَء ۾ د‪ ،‬ي ويئي‪ .‬اڳيي هلي ڪرشن راهي منهن ي گهر جو اتي‬
‫ڻ ي ويو منهن ي ما کي پهريون پٽ ‪،‬ڪمڻ جو قسم ڏجي ته شايد اه‬
‫ه م ي پر راهيَء جو قسم ڏجيس ته هڪدي ها ڪري ڇ يندي‪ “.‬ا يَء‬
‫جو راهيَء ۾ اييرو ته روسو ڄمي اڪو هئو جو هوَء پنهن ين ڌيئرن‬
‫جي مٽي ما ٽيَء ا ل ه راهيَء سان ي صڀح مشورو ڪندي هئي‪ .‬مان‬
‫سم هان او ته اسان جي ڪٽنبي رشين جو اهو سلسلو ايندڙ اسلن‬
‫تا ين ه رقرار رهندو جو منهن و پل ال‪،‬يَء پنهن ي پٽ(منهن ي پوٽي)‬
‫جو اا‪،‬و ه”راهي“ رکيو اهي‪.‬‬
‫ا يَء جي ديهاال کان ڪ هه هفيا اڳ ي راهي مايا هن سان‬
‫دهليَء ملڻ آيا هئا‪ .‬سي ِر مرگ تي منهن ي ما جو سڪڙيل وجود پيو‬
‫هئو‪ .‬هن جي ي اور اکين پوِء ه پنهن ي هٿ جي ُڇهاَء سان راهيَء کي‬
‫س اتو‪ .‬اال ي ڪيئن هن ۾ ڳا‪،‬ها ڻ جي قوپ پئدا اي ويئي هوَء‬
‫ڪڀڪ ٻن تا ين راهي مايا سان ڪ هه پنهن يَء دآ جو حاآ اوريندي‬
‫رهي ڪ هه سندن دآ جو حاآ وٺندي رهي‪ .‬ريل دآ سان ٻنهي هڪ‬
‫ٻئي کان پويون يرو موڪڀيو‪.‬‬
‫راهي ڪيرٿ مون کي ‪،‬کيو ته مبئي سميلن شاهي پئمااي‬
‫تي رايو ويو آهي ان ۾ ضرور اا انِء مون اڳ ۾ ڪ هن مبئي ۾‬
‫اه ڏٺي هئي سميلن ۾ شريڪ ايڻ جي ه تماي گهڻي آترويڀ هئي ان‬
‫ڪري مبئيَء وڃڻ جو پڪو ايصلو ڪيم‪ .‬شاي جو س دوسل جنيا‬
‫ڪااي ها وس ۾ ملياسين دير تا ين مبئي سميلن ۾ شرڪل ڪرڻ‬
‫جو پروگراي راڻ ‪،‬ڳا سين‪ .‬اارايڻ شياي‪ ،‬سيراي همدرد‪ ،‬هريڪاال‪،‬‬
‫هيم ااگواڻي‪ .‬شياي ا ڳيان‪ ،‬گوپي آڏواڻي‪ .‬اااڪ مدااڻي ڪن ٻين‬
‫دوسين هلڻ جو ايصلو ڪيو هريڪاال تي مبئي جون ٽڪيٽون ڪ‬
‫ڪرا ڻ جو ذمو رکيو سين‪ .‬تن ڏينهن ۾ دهلي کان مبئي جي جنيا ميل‬
‫دااميَء واري زادگيَء کان هير پرسڪون ه ي ها‪ .‬پر ايڪي دي‬
‫ااسان سان ا ين گ گ هلندي آهي جيئن دآ جي ٽئين ااي ۾ صاف‬
‫گندو رپ گ گ سرڪيو‪،‬ٽ ايندو آهي‪ .‬مون ااهيو پئي ته ڊوڙون پا ي‬
‫سنياسيَء پويان وڃي هن کي ڪٿي ڳو‪،‬هي ‪،‬هان‪ .‬پر سسل قدمن سان‬
‫مان پراڻي دهلي اسٽيشن جي پليٽفاري تي ي موٽي آيس‪.‬‬
‫منهن و پي پريشاايَء واريَء حا‪،‬ل ۾ اسٽيشن جي آايس ۾‬
‫هن کي منهن ي گمشدگيَء جي رپورا ‪،‬کا ي ال وڊ‬ ‫ويٺو هئو‬
‫اسپيڪر تي ڪري ااا واسمينٽ ڪرا ي رهيو هئو‪ .‬هن جو پٽيوا‪،‬و‬
‫مون کي هر پليٽفاري تي ت ڀش ڪري رهيو هئو‪ .‬ال وڊ اسپيڪر تي‬
‫پنهن و اا‪،‬و ٻڌي مان اسٽيشن ماسٽر جي ڪمري ۾ هليو آيس دادا مون‬
‫کي ڌڪ هڻڻ الِء پ نهن ي ٻااهن مٿي ڪئي پر پوِء ااهيَء ي ٻااهن سان‬
‫مواکي پنهن ي ڇاتيَء سان ‪،‬ڳا ي ڇ يو‪ .‬ما جي پيار ۾ ڪٿي ڪٿي‬
‫س حي جڻ اتيل ه هوادي آهي پر پي جو پيار تماي گهرو لورل‬
‫وارو هوادو آهي‪ .‬مان پنهن ي پي جي اهري جي جڻ ن مان سم هي‬
‫س هيس اي ته ااهن ڪ هه ڪڀڪن ۾ هن ڪييري اه پيڙا وڳي‬
‫هوادي‪ .‬دادا جي اموش سن يد۾ طبيعل پوِء ه اال ي ڇو اسان ٽنهي‬
‫ا رن کي ڇڙواڳ ڪري ڇ يو‪ .‬شايد اهو ڪنهن عمل جو رد عمل ي‬
‫هوادو‪.‬‬
‫پنهن ي پي جي سخل رويي ڀف منهن ي پهرين کليل‬
‫غاوپ ااارماايَء پويان ه اسان ٻنهي جا جڻ ا صادي هئا‪ .‬مان ٻاويهن‬
‫سا‪،‬ن جو جوان جماڻ اي اڪو هوس‪ .‬ڊسمبر ‪6319‬ع ۾ مبئيَء ۾‬
‫پهريون”اکل ارپ سنڌي ساهل سميلن“ اي رهيو هئو‪ .‬ان کان ساآ اڳ‪،‬‬
‫دهليَء ۾ اسان سنڌي ڪنوينشن ڪوٺايو هئو‪ ،‬جنهن ۾ سنڌ مان‬
‫پيرزادي عبدا‪،‬سيار اي‪ .‬ڪي‪ .‬روهي صاح مکيه مهماان طور‬
‫شرڪل ڪئي هئي‪ .‬ان ڪئي ڪنوينشن ۾ منهن ي پهريون يرو‬
 ‫‪21‬‬
‫دريون کليل آهن تون نا ڪنهن کي دآ ڏيڻ‪ ،‬وٺڻ جي دوا ن جي‬
‫سهاري سان ه دآ جو درد پا‪،‬ي ويٺو آهين‪ .‬ٻڌاِء‪ ،‬زادگيَء جي تارازيَء ۾‬
‫ڪنهن جو پڙ هيٺ آهي‪ .‬ڪنهن جو مٿي؟“‬
‫مليل مخيصر حياتيَء ۾ راتيون گڻارڻ جا پنهن ا پنهن ا طور‬
‫طريقا آهن‪ .‬راتين کي را ين نا ڻ يا ااهن کي ش ِ تاريڪ ۾ تبديل‬
‫ڪرڻ وارو عمل واساو‪،‬ي يا اس اامي جي ‪،‬ڪيرن ۾ ڄمڻ واري‬
‫ڏينهن ي ڪند ايل هوادو آهي‪”.‬انڊ جاڳ جو روز و ش جو سلسلو‬
‫ه اسان جي زادگيَء جي ڏا ن‪ ،‬وا ن ورن سان واريل هوادو آهي‪“.‬‬
‫سنل ڪوي روي داس جو هڪ سلوڪ آهي‪،‬‬
‫پهڀ پهر هر ڪو ي جاڳي‪،‬‬
‫دوجا وڳي هوِء‪.‬‬
‫تي ها پهر تسڪر جاڳي‬
‫اواا جوڳي هوِء‪.‬‬
‫‪ ،‬يَء ن رين اه جاڳي ڪوِء‪.‬‬
‫(راپ جو پهريون پهر هر ڪو ي جاڳندو اهي‪ .‬ٻيو پهر هر گهر‬
‫گهرسل صبحل داري ڪرڻ وارا‪ .‬ٽيون پهر اور اڪار‪ ،‬جسل هڻڻ‬
‫وارو يار رساگير جاڳندو آهي‪ .‬اواون پهر ڌڻيَء جي ندگي جه ته‬
‫ڪرڻ وارو جوڳي ي جاڳندو آهي‪ .‬نا ڪنهن ‪ ،‬ن ‪،‬ڳيَء جي ڪو ه‬
‫راپ اٿو جاڳي‪).‬‬
‫‪،‬ڳيَء تي ‪،‬عنيون هڻڻ وارن کي ڪير سم ها ي ته جبلن تي ڪا‬
‫جواال مکي اه ڦاتي اهي ته ا ين اه سم هن ته شهر سڄا ويران د‪،‬ين‬
‫جون سييون ڙ ااس اي ويون آهن‪ .‬جي ڪا هڪ راپ گهر جي ڇل تي‬
‫انڊ اه امڪيو آهي ته اقي يل س راتيون اوادهه ي اوادهه آهي‪.‬‬
‫اوادهه ته رڳو ماڻهوَء جي من ۾ هوادي آهي‪ .‬جنهن کان هو سدا ين‬
‫ڇرڪندو رهندو آهي‪ .‬وراه دايا جي اهڙي ڪهڙي عورپ اهي‪ ،‬جيڪا‬
‫۾ ٽڪيٽ ڇويهه روپيا هئا په ڻ ۾ تيهه ڪڀڪ وٺندي هئي‪ .‬هاڻي‬
‫ر پکو وٺڻ‬ ‫مون الِء رڳو مسئلو دادا کان مبئي وڃڻ جي اجازپ‬
‫جو هئو‪.‬‬
‫مان پنهن ي پي سان گ ويهي وسڪي ته پيئندو هوس(اهو‬
‫اساا ي ڪٽن جو پراڻو رواج هئو) پر ٻيَء طرح هن جو يحد احيراي‬
‫ڪندو هوس جيسين هو مواکي پاڻ ويهڻ الِء اه اوادو هئو تيسين‬
‫هن اڳيان يٺو رهندو هوس‪.‬‬
‫ٽيهون پنو‬
‫منهن و اسڪ ا‪،‬ر دوسل ڊاڪٽر سيي۽ روهڙا مون کي اوادو‬
‫آهي‪ ”،‬تون هن عمر ۾ ‪،‬کڻ مان ي ‪،‬سل وٺي رهيو آهين‪ “.‬مان هن کي‬
‫اوادو اهيان‪ ،‬تنهن ي شڪ سا‪،‬يَء توکي زادگي ادا ۾ ته شڪ‬
‫ڻايو ي آهي پر زاد۾ رهڻ الِء ه توکي روزااو اوڏاهن گوريون‬
‫کا ڻيون ايون پون‪ .‬تون پنهن ي وان وسييَء واري”تنها“ جي تخليا کي‬
‫وڳندو رهه منهن يَء طبيعل کي نا ڪنهن طبي امداد جي هر ‪،‬فظ‪،‬‬
‫سٽ جملي جو ‪ ،‬ف ماڻڻ ڏي‪ .‬د‪،‬بر‪ ،‬پنهن ي حياتيَء جي اييري‬
‫ورهاسل وا کا يَء هوادي ه هن عمر ۾ منهن يَء دآ جون اار ي‬
 ‫‪22‬‬
‫منهن ي شاعريَء تي وش وار هار دران پن ڇڻ واري موسم اه‬
‫ڇا ن ي وڃي‪ .‬ااو ڏسو‪ ،‬اغ ۾ گڀا جون پنکڙيون اڃا ڪومايون‬
‫ااهن‪ .‬مان اڃا ه نا ڪنهن ‪،‬ٺ جي هڀن او منهن و ڪياا”گلسيان“‬
‫مڪمل اي ويو آهي‪ .‬اهو توهان جي هٿن ۾ اهي‪.‬‬
‫منهن يَء ٽيهن سا‪،‬ن جي عمر ۾ اهو پهريون ڪياا هئو جيڪو‬
‫منهن ي پي مون کي پارهيو هئو‪ .‬سعديَء جي ٻئي ڪياا‪ ”،‬وسيان“‬
‫تا ين په ڻ کان پهريون ي مون کي پاڪسيان ۾ پنهن ي پي کي ه‬
‫ڇ ڻو پيو ته ڪياا کي ه‪.‬‬
‫مان شير سعديَء جيان ڪو شاهڪار ڇ ي وڃڻ جي دعوي اٿو‬
‫ڪريان‪ .‬مون جهڙو واڻڪي وهي کاتو ‪،‬کڻ وارو جييامڙو ته رڳو پاڻ‬
‫کي جيئرو رکڻ الِء پنهن ون هي ساروڻيون ڪنهن نديَء ۾ درج ڪري‬
‫رهيو آهيان ته جيئن اڳيي هلي ج هن منهن و حاايو منهن و ساٿ اه‬
‫ڏ ي ته مون کان ڪو حساا ڪياا وٺڻ وارو هن نديَء کي بوپ‬
‫سند طور پي۽ ڪري س هي‪ .‬را‪ ،‬جو شعر آهي‪،‬‬
‫مري تعمير مين مضمرهئه اڪ صورپ را ي ڪي‪،‬‬
‫هيوال رقي رمن ڪا‪ ،‬هئه ون گري دهقان ڪا‪.‬‬
‫(منهن و وجود ي منهن ي َانا جو د‪،‬يل آهي جو ان ۾ انا ايڻ‬
‫جي قا ليل قدرپ پوشيد۾ رکي آهي)‪.‬‬
‫صحيمند زادگي گڻارڻ الِء ڪو اه ڪو روڳ پاڻ پڻ ضروري‬
‫آهي جو رڳو سٺيَء صحل جي سهاري تي ه زادگي اٿي گڻاري‬
‫ائ طور تي آتم ڪٿا ون اٿيون‬ ‫س ه ي‪ .‬ساڳيَء ريل ادا ۾‬
‫يهاري س ه ن‪ .‬محض شڪ حقيقيون سکڻيون س ايون ا باري‬
‫رپورا واا ر درج ڪ ن ته اهي يحد شڪ‪ ،‬ي رس وراندڙ‬
‫اس آڻڻ الِء ڪٿي ڪٿي اڪسن جو‬ ‫رس ُ‬‫ڻ ي وينديون‪ .‬تحرير ۾ ُ‬
‫سهارو وٺڻو ي پوي او‪ .‬شرطيڪ هڪ جاي تصور جو ه ي ته ٻه‬
‫ڪنهن مرد جي آروش ۾ ااڻ جي واهان اه ه ي يا جنهن جي من ۾‬
‫ما ايڻ جي واه۽ جنم اه وٺندي ه ي دايا جو اهڙو ڪهڙو مرد‬
‫آهي جيڪو ڪنهن عورپ جي ڪوسيَء ڪک ۾ پناهه اه ڳو‪،‬يندو ه ي‪.‬‬
‫مون ه پنهن ي زادگيَء ۾ سدا ين ڪوسين ڪکين ۾ ي پناهه‬
‫ڪک کان وٺي محبو ا ن جي گري گداز اڪرن ۾‬ ‫ڳو‪،‬ي آهي‪ .‬ما جي ُ‬
‫ريل رپور زادگيَء مون کي اييرو ڪ هه ورتو ااهي‪ ،‬جييرو مون کي‬
‫ڏاو آهي‪ .‬محرومين مفلسيَء سان منهان منهن ايڻ ااهن جا يااڪ‬
‫رود ڏسڻ کان پوِء ه مون کي زادگيَء سان ڪ هن ڪا شڪايل اه رهي‬
‫آهي‪ .‬پئدا شي سک درسي هئڻ ڪري مون ته هر دک درد مان ه ‪ ،‬ف‬
‫حاصل ڪرڻ م و ماڻڻ جا جين ڪيا آهن‪ .‬سيي۽ روهڙا جيان منهن ن‬
‫ٻين ه ڪييرن دوسين(منهن و ڪو دشمن ڪواهي جو مون جهڙو ااسان‬
‫سواِء هڪ سٺي دوسل جي ٻيو ڪ هه اي ي اه او س هي)‪ .‬منهن ي‬
‫هن وهي کاتي جا پنا پڙهڻ کان پو‪ 9‬مون کي اهي ي ميارون ڏايون‬
‫آهن ته تو پنهن ي پنن ۾ عشا ازيَء جا اهي داسيان ويهي درج ڪيا‬
‫اهن جيڪي حقيقل کان پري اا ‪،‬ڳن‪ .‬مون کي ااهن ا‪ ،‬امن الِء ڪا‬
‫صفا ي پي۽ ڪرڻ جي ضرورپ ااهي‪ .‬صفايون يا ته ڏوهاري ڏيندا آهن‬
‫يا ڪا نر‪، .‬کڻ تي ته مان خارا جي واجه اصرا‪،‬دين جيان پنهن ي‬
‫جاابازيَء جا داسيان ه رقم ڪري س هان ها پر منهن ي جاابازي‬
‫جسمن تا ين ي محدود رهي آهي‪ .‬مون الِء جسم‪ ،‬روح کان وڌيڪ‬
‫مقدس شرير آتما کان وڌيڪ پويير ي رهيو آهي‪ .‬پنهن ا اهي ي‬
‫احساس مان پنهن ن پنن ۾ پي۽ ڪري رهيو آهيان‪ .‬شير سعدي‬
‫پنهن ي شاهڪار ڪياا‪ ،‬گلسيان ۾ ‪،‬کي او‪،‬‬
‫” مون هن کي ايو‪ ،‬دا جي لقيل هن ڌرتيَء تي پاڻ سان گ‬
‫زادگي سر ڪرڻ وارن جي وشيَء الِء مان ڪياا ‪،‬کندس‪ .‬ڪاش‬
‫زمااي جون گهميل هوا ون ان جي ورقن کي آ‪،‬و اه ڪن‪ .‬ڪاش‬
 ‫‪23‬‬
‫جاي حقيقل جا ه ن‪ .‬س۽ م روح اه ائي پر اهو اهڙي انا يي عبارپ ۾‬
‫ار ڀ جي ساکرو سواارن وا وڃي ميناڪاريَء جو ڪم سکڻ‬ ‫پي۽ ائي جو تلر هوادي ه ان ۾ ڪوڙاڻ جو احساس اه ائي‪.‬‬
‫شروع ڪيو‪ .‬پر سڳني سوااري مون کي س کان پهرين ٽااڊن مٿان‬
‫ڌاوڻي هڀ ڻ جو ڪم ڏاو‪ .‬پخاآ واري ڌاوڻي هڀ يندي آيرن جون‬
‫اڻن ون منهن ۾ پيون پواديون هيون مان سوايندو هوس ته سوااري‬
‫جي سوڌڪن دران ڪنهن ‪،‬وهار وا وڃي هڪ ي ڌڪ هڻڻ سکان‪.‬‬
‫سڳنو مل مون کي ٻه روپيا ڏهاڙي گهران آيل من هند جي مااي‬
‫کارا يندو هئو‪ .‬ائين آاي سير صر‪ ،‬پٽاٽا روپئي سير تيوڻ(گوشل)‬
‫واري ان زمااي ۾ روز ٻه روپيا مون الِء وڏي عياشي هئي‪ .‬پر منهن ي‬
‫اصلي عياشي دوڪان تي ايندڙ ويندڙ حسين جاٽياڻين جي ديدار ازي‬
‫ساڻن اراو گه و هئو‪ .‬سڳني مل جي ڪرڙي اک سدا ين مون مٿان‬
‫رهندي هئي مان جوان جاٽياڻين جي اک کان وڌيڪ سڳني جي اک‬
‫جو اشارو سم هي ويندو هوس‪.‬‬
‫اريڀ جي هندي ميديم واري هاِء اسڪوآ ۾ دا ڀ وٺڻ جي ٻن‬
‫ڏينهن اادر ي مان ساهو اتان ڄي آيا سين‪ .‬ماسيرن جي هريااوي‬
‫هندي اسان کي سم هه ۾ اه ايندي هئي جاٽن جا ڇورا اشرڻاراي‬
‫ڇوڪرن کي افرپ جي ا اهه سان ڏسندا هئا‪ .‬هر ڳا‪،‬هه تي اسان تي‬
‫کلندا ٽوڪبازي ڪندا هئا‪ .‬هو وڏا ويڙهاڪ هئا اسين ساڻن پڄي اه‬
‫س هندا هئا سين‪ .‬هڪ ڏينهن هڪ ڊگهي يهودي جاا ڇوڪري‬
‫منهن ي ڳيي تي اهنڊي هڻندي ايو‪ ”،‬يٽا‪ ،‬ڪڌر سي آيا سي؟“ هن‬
‫مون کي ڳٿڙ کان جهلي ٻه اار ٺواشا وها ي ڪ يا‪ .‬پريان هاسو مون کي‬
‫مار کا يندو ڏسي رو ڻ ‪،‬ڳو‪ .‬ٻئي ڏينهن کان اسان اسڪوآ وڃڻ ي‬
‫ڇ ي ڏاو‪.‬‬
‫مون سڳني مل سوااري وا وڃي سون ڳارڻ واري ڌاوڻي‬
‫هڀ ڻ شروع ڪئي هاسو ڪ اڙيَء جي دوڪان تان پراڻا رساال‬ ‫ايڪٽيهون پنو‬
 ‫‪24‬‬
‫”هي وري ڪهڙا يڻ جا‪ .......‬آيا آهن؟“‬
‫شاعر آهن‪ ،‬جيڪي‬ ‫” سا ين آهسيي ڳا‪،‬هايو‪ ،‬هي وڏا ادي‬
‫توهان سان ملڻ آيا آهن‪ “.‬جهمونَء ايو‪.‬‬
‫”اهارن‪ .......‬وري ڪهڙي مخلوي ايندي آهي؟“‬
‫” سا ين‪ ،‬هي سنڌي ساهيڪار آهن‪ ،‬جيڪي اسان جي سنڌي‬
‫ٻو‪،‬يَء ساهل جي وڏي شيوا ڪري رهيا آهن سنڌي ساهل تعليم‬
‫کي ا ڻ الِء وڏيون قر اايون ڏيئي رهيا آهن‪“.‬‬
‫”ته پوِء(هڪ ٻي اگهاڙي گار) ڏيئي ايئين ته ٻاهر ڇو يٺا آهن؟‬
‫اادر وٺي ااين‪ “.‬سنل ايو‪.‬‬
‫(سنل اڳيان ڪير ڪڪي؟ جهمون س ني کي مهاپرش سان‬
‫مڀ ڻ وٺي آيو‪).‬‬
‫سنل هرداراي جي آسيسن سان يحد ڪامياا سيمينار ايو‬
‫سنل ساهيڪارن ساهل پريمين جي مهمان اوازيَء ۾ ڪا ڪسر اه‬
‫ڇ ي‪ .‬مان سنين‪ ،‬مهاتما ن‪ ،‬پيرن اقير مڻهبي ماڻهن کان سدا ين‬
‫پاسو ڪندو آهيان‪ .‬پر مون کي ان حقيقل کان ااڪار ااهي ته سنڌي‬
‫جاتيَء کي ڌري مڻه جي اا‪،‬ي ۾ ي سهي‪ ،‬هڪ ڏور ۾ ٻڌي‪ ،‬هڪ‬
‫هنڌ يڪ ا ڪرڻ اهڙين گ جاڻين ميلن مڀپن کي قاايي راس ڏيڻ‬
‫۾ سنڌي سنين‪ ،‬پيرن مڻهبي پيشوا ن جو هڪ اهم روآ پئي رهيو‬
‫آهي‪ .‬سنڌي هندو ٻيَء طرح تماي ڪفاييي ڪٿي ڪٿي ڪن وس پڻ‬
‫رهيو آهي پرپڃ کٽڻ جي ال‪،‬۽ ۾ يا س اويڪ طور هو ڌري ڪري‬
‫ڌرما و ڪارجن ۾ دآ کو‪،‬ي ر ڪندو رهيو آهي‪.‬‬
‫ه ندوسيان ۾ ااڻ عد هيان جي مخيلف شهرن ۾ سنڌين جون‬
‫اٽڪل اار ه ار ڌرمشاال ون‪ ،‬آشري‪ ،‬سکن عيسا ن جون مااڊڻيون‪،‬‬
‫ڏينهن راپ جا نڊار‪ ،‬مفل عڀج ڪندڙ ڌرما و اسپيا‪،‬ون‪ ،‬مفل رها شي‬
‫ڪمرا‪ ،‬ڪٽيا ون‪ ،‬درٻاريون‪ ،‬جااورن جي اارن پاڻي پيئڻ جا حود‬
‫ڪياا هٿ ڪري ايندو هئو جيڪي ٻيئي پڙهندا هئاسين‪ .‬ڌاو اڃا جاٽن‬
‫جي ڇورن سان گهٽين ۾ ادن واري رااد ڪندو رهندو هئو‪ .‬ا ي‬
‫منهن يون ٻيئي ينر گهر جي ڪم ڪار کان پوِء واادڪا يَء واري‬
‫وقل ڏر ٽوپو سراين تي سويٽر ُاڻنديون هيون‪.‬‬
‫دهليَء ۾ دادا جي مڀزمل سرڪاري زراعل واري کاتي طراان‬
‫ائين قا م ڪيل سينٽرآ ٽر ڪٽر آرگنا ي يشن‪ ،‬جنهن کي سي ٽي او‬
‫س يندا هئا‪ ،‬۾ هئي‪ .‬آايس ورڪشاد دهليَء کان ڪييرا ي ميل پري‬
‫‪ pusa institute‬واري عڀ قي ۾ هئي‪ ،‬جيڪا هر ااوي مسلماان جي ڇ ي‬
‫ويل ٻنين کي قومي تحويل ۾ آڻي قا م ڪئي و ي هئي‪ .‬اداري جي‬
‫هڪ ٻي وڏي ورڪشاد وپاآ وي هو ئراڳڙهه واري عڀ قي ۾ قا م‬
‫ڪئي ويئي هئي‪ .‬ا ئراڳڙهه هندوسيان ۾ سنڌين جي ا‪،‬هاس ا ر‬
‫کااپوِء ٻيو امبر وڏي ۾ وڏي وسيي آهي‪ .‬ٽنڊي آدي جي سنل هرداراي‬
‫اتي محڀتن جهڙيون ڌرمشاال ون‪ ،‬آشري رها شي جايون ٺهرايون‬
‫آهن‪ ،‬جن ۾ کاڌو پييو پڻ مفل ملندو آهي‪ .‬هاڻي ئراڳڙهه جو اا‪،‬و‬
‫دال ي سنل هرداراي ا ر رکيو ويو آهي‪ .‬سنل هرداراي جي تماي‬
‫گهڻي م يا آهي‪ .‬سنڌين ۾ هن کي وڏو پهيل شخص ڪري م يو ويندو‬
‫اهي‪ .‬هو ڪ يون ڪ يون گاريون ه ڏيندو آهي ج هن ڪنهن سوا‪،‬يَء‬
‫مٿان گارين جو ڌوڙيو وسايا ين ته ان سوا‪،‬يَء جي اصي جو ڦاٽڪ ڄڻ‬
‫کلي ويو هو وش اي گهر موٽندو‪.‬‬
‫هن يري ساهل س ا جا اسان جا ڪ هه ادي دوسل ئراڳڙهه‬
‫جي ادي جهمون ڇڳاڻيَء کي ساڻ وٺي سنل وا سوا‪،‬ي اي ويا ته‬
‫پنهن ي محل اما آشري ۾ اسان کي ٽن ڏينهن جو ساهيڪ سيمينار‬
‫ڪرڻ جي اجازپ ڏ ي‪ .‬جهمون اديبن جي واد کي(سندن ااال اٿو کڻان‬
‫جو اهي وڏا معيبر ادي آهن) ٻاهر يهاري سنل وا وڃي اڃا ڪ هه‬
‫اوڻ شروع ڪيا ين ته سنل ٻاهر يٺلن کي ڏسي واڪو ڪري ايو‪،‬‬
 ‫‪25‬‬
‫حقيقيون ااس اکر شڪ امواي درج ايل آهن‪ ،‬جن ۾ ڪا ه اد ي‬
‫ااشني ڪااهي‪ .‬جڳ جهان کي ڄاڻ آهي ته دهليَء ۾ پئدا ايل ترڪيَء‬
‫۾ تر يل ورتل پروي مشرف هڪ رومااوي رويو طبيعل رکندڙ‬
‫اداردآ شخص آهي پر پنهن يَء آتم ڪٿا ۾ هن پنهن ي رومااوي‬
‫زادگيَء جي رڳو هڪ هلڪي جهلڪ ڏيئي وري پنهن ي شڪ سا‪،‬يَء‬
‫واري قواعدي زادگيَء ڏااهن موٽي آيو آهي‪ .‬آٽو ايوگرااي پڙهندي‬
‫‪،‬ڳي او ته هن پنهن ي ذاتي زادگيَء ا ل ٻڌايو گهٽ‪، ،‬ڪايو وڌيڪ‬
‫آهي‪ .‬شايد هن جي اوجي زادگيَء جي اايياي هن کي محياط رکيو آهي‬
‫وراه مون هن کي آگري ۾ ڏٺو هو ته هن جي اڊي ‪،‬ئن ويج اکين جي‬
‫اشارن معني ي مرڪ مان ي پرکي ورتو هئو ته هو ڪييرو‬
‫رومااوي شخ ص آهي‪ .‬هرحاآ ترڪيَء جي ڪماآ اتاترڪ کي پنهن ي‬
‫آدرش م يندڙ مشرف صاح اتاترڪ جي ڪردار جي ڪنهن ته پهلوَء‬
‫سان پاڻ کي هم آهنس ڪري ها!‬
‫ترتيبوار رڪارڊ ڪيل آتم ڪٿا ن سان اها ي ويڌن هوادي آهي‬
‫وراه ڪي اوجي جرايل اهڙا ه رومااوي هوادا آهن جو جنهن وقل‬
‫ڍاڪا مٿان م وسي رهيا هئا ته عياا هيٺ آيل اوجي ڪمااڊر” ي‬
‫ايازي“ سان پنهن ي ڪمري جا در ند ڪري هڪ حسين اتون‬
‫جرالسٽ کي ااٽرويو ڏيئي رهيو هئو‪ .‬مان ه پنهن ن يادگيرين جي آ‪،‬بم‬
‫مان ڪي پراڻيون تصويرون ڪ ي ڇنڊي ڦوڪي رهيو آهيان‪ ،‬جيڪي‬
‫منهن ي زادگيَء جي آ‪،‬بم ۾ ي ترتي ٽڙيون پکڙيون پيون آهن‪.‬‬
‫ا ‪ 9‬اومبر جي ڏينهن هيَء قس ‪،‬کندي ياد آيو ته ا منهن ي‬
‫پييوان امر جليل جو جنم ڏينهن آهي پر مان هن کي مبارڪون اٿو‬
‫موڪليان‪ .‬ا هن جي زادگيَء جو هڪ ساآ گهييو اهي‪ .‬اسين ٻيئي‬
‫ساڳئي ي ساآ پئدا ايا آهيون‪ .‬ساڳئي ي ساآ ۾ پنهن ون پنهن يون‬
‫هون ڪنڊ جي‬ ‫ُ‬ ‫وصييون ‪،‬کي پنهن ين پنهن ين محبو ا ن سان‪ ،‬مون‬
‫تعمير ڪرا ڻ جهڙا ڪييرا ي سڪارپ ڪرڻ الِء سنڌي سيٺين وا ڌري‬
‫کاتا کليل آهن‪ .‬ان جي رعڪس سنڌ جو مسلمان ا ڪ هن ه ر ۾‬
‫ڪن وسا ي اه ڪندو‪ .‬ان معاملي ۾ هن جو عمل هن جي ذاپ تا ين‬
‫محدود آهي‪ .‬هو واڻئي کان قرد وٺي ه عياسي ڪندو‪ .‬ڪٿي ڪا‬
‫يراپ ڪرڻي ه پي۽ ته م بوريَء ۾ مڻهبي اريضو سم هي ڪندو‪.‬‬
‫ش ايد اهو ان ڪري آهي جو هنن جي تر يل ۾ اوکيَء ويل الِء ل جو‬
‫تصور ي اا‬
‫ٻٽيهون پنو‬
‫آتم ڪٿا ڪو عدا‪،‬يي يان ااهي‪ ،‬جنهن ۾ ڪي سلسڀ جوڙي‬
‫س ه ن ترتيبوار واقعا وارداتون درج ڪن‪ .‬سلسليوار سوااحيون‬
‫رڳو ڪي سرڪاري ڪامورا يا اوجي جرال ي ‪،‬کي س هندا آهن‪،‬‬
‫جيڪي پنهن ي پيشوارااه زادگيَء جو اقاعدي رڪارڊ رکندا آهن ته‬
‫اڀڻي تارير حضور منشيَء مان هيڊ منشي ايس اڀڻي تارير هيڊ‬
‫منشيَء مان مخييارڪار ايس‪ .‬گهوڙي تي گشل ڪندي آ اد رير آ اد‬
‫زمينن جي ڍ‪،‬ن جون معاايون ڪيئن ڏيندو هوس‪ ،‬الپو وٺندڙ تپيدارن‬
‫کي ڪيئن جهليندو هوس پنهن ن سرشييدارن مٿان ڪيئن ڪرڙي‬
‫اک رکندو هوس‪ .‬اهڙين آتم ڪٿا ن ۾ ڪو ه ُر ُ‬
‫اس اه هوادو آهي‬
‫پڙهڻ ۾ نهه ڪ سيون ‪،‬ڳنديون آهن‪.‬‬
‫ساڳيَء ريل اوجي جنرآ پنهن ين آتم ڪٿا ن ۾ پنهن ي اوجي‬
‫زادگيَء جو احواآ ‪،‬کي رڳو پاڻ کي پ ا يندا آهن ته مون ڪهڙا ڪهڙا‬
‫جاابازيَء وارا ڪارااما ڪيا ڪيئن دشمن جي اواڪين تي راتاها‬
‫ڏيئي هن جا پير اکيڙي ڇ يم‪ ،‬ورير۾‪.‬‬
‫وي هڙا يَء ۾ پاڪسيان صدر جنرآ پروي مشرف جي شايع ايل‬
‫آٽو ايوگراايَء ۾ پڻ رڳو هن جي اوجي سياسيي زادگيَء جون‬
 ‫‪26‬‬
‫اهه جي اوڌاري سل ڦيرا پاتا هئا هن‪ ،‬پاڻ قاضي هوادي ه‪ ،‬ٻئي‬
‫ڪنهن قاضيَء اڳيان اڪاح اامي تي ٻن شاهدن جي موجودگيَء ۾‬
‫صحيح وڌي هئي‪ .‬زادگيَء ۾ اڳيي هلي ٻنهي ساڳيو ي صحاال وارو‬
‫پيشو ا ييار ڪيو‪ ،‬جنهن مان‪ ،‬مان مڪمل طور رٽا ر اي اڪو آهيان‬
‫هو اڃان ه پنهن ي صحاايي قلم کي پخيو پڪڙي يٺو آهي‪ .‬حياتيَء‬
‫۾ اسين ٻيئي گ گ هليا آهيون‪ .‬اري رڳو اهو آهي جو هو هڪ‬
‫پرهي گار ااسان اي رهيو آهي مان گناه ار‪ .‬هرحاآ‪ ،‬هو پنهن ي‬
‫ايمان سان وش آهي مان پنهن ي ُ‬
‫ڪفر سان وشحاآ‪.‬‬
‫مون کي امر جي ڪنهن وي هي دوسل ٻڌايو ته جواايَء ۾ هن‬
‫جو آواز ڏاڍو سريلو هئو ج هن هو ڪنهن محفل ۾ ڪو درد ريو‬
‫گيل ڳا يندو هئو ته اال ي ڪييريون جوااڙيون راتين جو امرجا ڳاتل‬
‫درديڀ گيل جهواڪاري پنهن ا وهاڻا آال ڪنديون هيون‪ .‬زادگيَء جي‬
‫هن موڙ تي په ي ه امر اڃا پنهن ي قلم تي ته قا م آهي اقي هن‬
‫سريڀ گيل ڳا ڻ ڏاهي الهڻ ڇ ي ڏاي آهي‪ .‬ا شاي مان هڪ جاي هن‬
‫جي اا‪،‬ي پيئندس‪.‬‬
‫ٽيٽيهون پنو‬ ‫منهن يَء اتم ڪٿا ۾ امر جليل جو اڪڪر ذڪر ان ڪري ااي‬
‫رهيو آهي جو هو منهن ي آتم جو حصو ڻ ي اڪو آهي‪.‬‬
‫ورهايي کان پوِء دهليَء ۾ ا ن لو عر ڪا‪،‬يج پهريون ي‬
‫ڪا‪،‬يج هئو‪ ،‬جنهن ۾ سنڌي اقاعدي هڪ سب يڪٽ طور شروع ڪئي‬
‫ويئي‪ ،‬اڳيي هلي د شبڌو ڪا‪،‬يج ۾ پڻ صبح واهه شاي وارن ڪڀسن‬
‫۾ سنڌي سب يڪٽ شروع ڪيو ويو‪ ،‬جيڪو اڃا تا ين جاري آهي‪ .‬ان‬
‫کان اڳ مبئيَء ۾ سنڌين جي قا م ڪيل ٽرسٽن طراان ڪ هه ڪا‪،‬يج‬
‫رپاڪ ڪيا ويا‪ ،‬جن ۾ سنڌي تعليم کي ائ اهميل ڏاي ويئي‪.‬‬
‫هندوسيان جي هر مکيه شهر ۾ جيي جيي سنڌي اصي تعداد ۾ وسڻ‬
‫‪،‬ڳا هئا اتي سنڌي اسڪو‪،‬ن ٻيا تعليمي ادارا اقاعد۾ رپا ڪيا ويا‬
 ‫‪27‬‬
‫جواا ڏاو‪”،‬هن اا ري پراسپاآ وا اييرو ‪،‬حاظ مروپ ااهي جو‬
‫ڪنهن وڏي شاعر کي ڪا‪،‬يج جي ٻاهر ين دروازي تي وش آمديد اوڻ‬
‫ااي‪“.‬‬
‫مفييَء را‪ ،‬جو ي شعر ورجايو‪،‬‬
‫ڪرتي ڪس منهه سي هو رر ل ڪي شڪايل را‪،‬‬
‫شهر ڪو ي مهر ئي‪ ،‬ياران وطن ياد اهين‪.‬‬
‫قرد جي مئه پيئڻ واري مرزا را‪ ،‬پنهن ي پندار جي‬
‫شڪسل قبوآ اه ڪئي پر پنهن ن ع ي ن‪ ،‬دوسين مهاجرن کان اوڌر‬
‫وٺڻ ۾ ڪو عار محسوس اه ڪيو‪ .‬ا هندسيان جون قومي واهه‬
‫اا ي ئنڪون ما‪،‬ي ادارا عواي کي قرد وٺڻ الِء هر طريقي سان‬
‫ال‪ ،‬ا ي رهيا آهن ادا يَء الِء هر قسم جون سهو‪،‬ييون ڏيئي رهيا‬
‫آه ن‪ .‬مرزا اوشاد جي ڏينهن ۾ اهڙيون ئنڪون ه ن ها ته مرزا جو‬
‫شايد ي ڪنهن ئنڪ ۾ کاتو اه ه ي ها‪.‬‬
‫مان يحد وشنصي آهيان جو منهن يون هڪ اهڙيَء شخصيل‬
‫سان مڀقاتون ڪ هريون رهيون آهن‪ ،‬جيڪو اه رڳو مرزا اسداهلل‬
‫ان را‪ ،‬جهڙي عييم شاعر سان مليو هئو پر هن جي گلي قاسم جان‬
‫واري گهر ۾ سندس ااڻ وڃڻ پڻ هئو‪ .‬اڳيي هلي ان جو احواآ ‪،‬کندس‪.‬‬
‫دهلي ڪا‪،‬يج جو پراسپاآ م رزا محمد يس دااشور ه هئو ته‬
‫دااشمند پڻ‪ .‬سنڌين الِء هن کي ائ رربل هئي‪ .‬هن پرشن سنڌيَء‬
‫جي اسڪا‪،‬ر داڪٽر هرومل سدارا اڻي ادي کي دهلي ڪا‪،‬يج ۾ سنڌي‬
‫ڊپارٽمينٽ شروع ڪرڻ ان جو سر راهه ايڻ جي آڇ ڪئي‪ .‬ڊاڪٽر‬
‫سدارا اڻي ادي آآ ااڊيا ريڊيو جي پرشن يواٽ جو سپروا ي ر هئو‪.‬‬
‫يس صاح هن کي ريڊيو ڪا‪،‬يج و ۾ وقل جي ورڇ ڪرڻ جي‬
‫هر سهو‪،‬يل ميسر ڪئي‪ .‬يس صاح سنڌي شرڻاراي شاگردن کي هڪ‬
‫اهڙي رعايل پڻ ڏاي‪ ،‬جيڪا تعليم جي تارير ۾ هڪ ائين اا جي‬
‫سنڌي شاگردن جو هڪ اصو تعداد تعليم ه پرا ڻ ‪،‬ڳو گ وگ روزي‬
‫روٽي ه ڪما ڻ ‪،‬ڳو‪ .‬اسان کي هاڻي رهڻو ته هندوسيان ۾ ي هئو پر‬
‫سنڌي اي ي رهڻو هئو‪.‬‬
‫مئٽرڪ پاس ڪري مون ا ن لو عر بڪ ڪا‪،‬يج ۾ دا ڀ ورتي‪،‬‬
‫جنهن جو اا ري ن جي وڃڻ کان پوِء اا‪،‬و دال ي”دهلي ڪا‪،‬يج“ رکيو‬
‫ويو اڳيي هلي هندوسيان جي سا ا صدر ڊاڪير ذاڪر حسين جي‬
‫وااپ کان پوِء ان جو اا‪،‬و‪ ،‬ڊاڪٽر ذاڪر حسين ڪا‪،‬يج ڪيو ويو آهي‪.‬‬
‫دهلي ڪا‪،‬يج اورا ي جي دور ۾ مدرسي طور پراڻي دهليَء‬
‫جي اجميري گيٽ واري عڀ قي ۾ ٻارهن ايڪڙن جي ايراضيَء ۾‬
‫تعمير ڪيو ويو‪ .‬اون اا ته مدرسي جي هڪ مدرس کي اورا ي‬
‫پشيو شاعر وشحاآ ان ٽڪ جي شاعري پڙهاڻ تي قيل ڪرا ي‬
‫ڇ يو‪ .‬پڪياَء طور عا‪،‬م ير کي‪ ،‬مرڻ وقل اوڻو پيو‪”،‬مان ي هن اساد‬
‫جي جڙ آهيان‪“.‬‬
‫ائي اٿو س ه ي ته اورا ي جي حڪومل ۾ ان مدرسي ۾‬
‫اسڀمي تعليم کان سواِء ٻي ڪهڙي تعليم ڏاي ويندي هئي پر اا ري ن‬
‫جي تحويل ۾ ااڻ کان پوِء ا ن لو عر بڪ ڪا‪،‬يج هڪ اعلي تعليمي‬
‫اداري جي حيڪيل حاصل ڪري ورتي‪ .‬مرزا را‪ ،‬جي ااقه ڪشيَء‬
‫واري دور ۾ دهليَء جي مفيي صدرا‪،‬دين پنهن ون ا ر رسو هڀ ي‬
‫را‪ ،‬کي ان ڪا‪،‬يج ۾ پرشن جي اسياد طور مڀزمل ڏياري هئي‪.‬‬
‫تن دسييَء واري حا‪،‬ل ۾ ه مرزا را‪ ،‬ليماران جي گلي قاسم جان‬
‫کان پا‪،‬ڪيَء ۾ اڙهي ا ن لو عر بڪ ڪا‪،‬يج جي صدر دروازي تا ين‬
‫پهيو‪ .‬پا‪،‬ڪيَء جو پردو هيا ي را‪ ،‬هي ااهن هوڏااهن اهاريو‪ .‬پن ن‬
‫سين منٽن جي ااييار کااپوِء مرزا اوشا ڪهارن کي ايو‪”،‬پا‪،‬ڪي‬
‫واپس کڻي هلو‪ “.‬شاي جو مفيي‪ ،4‬را‪ ،‬سان اوپڙ کي يندي ج هن هن‬
‫کان پڪيو‪ ”،‬تون مڀزمل الِء ڇو اه و ين؟“ مرزا اوسا ڍارو اڇليندي‬
 ‫‪28‬‬
‫دهليَء جي سيَء هڻي سڪا ي وڌو آهي‪ .‬هن جناتي شهر کي‬
‫پنهن و ڪ هه ڪواهي‪ .‬هيي س ڪ هه ڌاريو آهي‪ .‬ويندي آ هوا ه‬
‫پنهن ي ااهي‪ .‬شملي مسوريَء جي پهاڙن ۾ رف اري اي ته هي‬
‫شهر ه ڌاڌ ۾ وڪوڙجي ويندو‪ .‬راجسٿان جي يا اان ۾ تپل اي ته هيي‬
‫اال وسڻ ‪،‬ڳندا اس اکيون ڪ ڻ ‪،‬ڳندي‪ .‬دير۾ دورن جي جهن لن ۾‬
‫رساپ پيئي ته وڏو ڦڙو هيي وسڻ ‪،‬ڳندو‪.‬‬
‫سوا ڪروڙ جي آ اديَء واري هن شهر ۾ اصلوڪا رهاڪو پنج‬
‫سيڪڙو ه اه رهيا آهن‪ .‬اقي پن ااوي سيڪڙو ٻاهران ااي وسيا آهن‪ .‬ٻه‬
‫سو ساآ اڳ اادرشاهه جي قيل عاي وقل جيڪي يٺل امير ماڻهو‬
‫هيان جان ا ي ڄي ويا‪ ،‬اهي وري هن شهر ۾ موٽي اه آيا‪ .‬ورهايي‬
‫عد اڌ شهر پن ا ي شرڻاراين جي قبضي ۾ ااي ويو اقي اڌ ۾ اه‬
‫رڳو سڄي هندوسيان جي ڪل لا ااي پهيي پر پاڙيسري ملڪن‪،‬‬
‫ايپاآ‪ ،‬ن ڀدي۽‪ ،‬رما‪ ،‬سريلنڪا آاريڪي ملڪن جي تڙجي آيل ااهن‬
‫اشندن جن اآ ڪري ڇ يو آهي‪ .‬اٺ ڏهه قيل‪ ،‬ڊزن کن اروا‪ ،‬ڦريون‪،‬‬
‫ڌاڙا‪ ،‬جي تراشيون‪ ،‬حاد ا‪ ،‬ود ڪشيون زاا ا‪ ،‬بر جون وارداتون‬
‫اروشَء جون اريون‬‫ِ‬ ‫روز مرهه جو معموآ ڻ ي اڪيون آهن رد۾‬
‫رپا اي ويون هن شهر سان قاعدا قااون ه ٻاهريان الڳو آهن‪ .‬پن اا‬
‫ايڪسا ي ا ڪٽ (جيئن دهليَء سان الڳو) هن ا ڪٽ هيٺ جيڪ هن‬
‫منهن ي گهر مان يئر جون تيرهن وتلون رآمد ايون ته قااواي حد‬
‫اادر آهن‪ .‬پر جي اوڏهن وتلون مليون ته ٽي مهينا جيل جي س ا آهي‪.‬‬
‫وسڪيَء جون ڇهه وتلون رآمد ايون ته ي ڏوهي آهيان‪ .‬پر جي سل‬
‫وتلون اڪييون ته ڇهه مهينا اادر هوادس ( وتلن جي سا ي هرحاآ‪،‬‬
‫مقرر ايل ااهي) ساڳيَء ريل امبي اپارٽمينٽ ا ڪٽ (دهليَء سان الڳو)‬
‫آهي‪ .‬هن ا ڪٽ هيٺ گهر منهن و آهي پر زمين ڇل منهن ي ااهي‪.‬‬
‫رڳو اار ييون منهن يَء ما‪،‬ڪيَء واريون آهن‪ .‬شراا پي ڪار ڊرا يو‬
‫شروعاپ هئي‪ .‬سنڌ مان ‪ ،‬ي آيل اهڙا شاگرد‪ ،‬جيڪي اتي مئٽرڪ جي‬
‫اميحان ۾ ورهايي جي ااسازگار حا‪،‬ين سب ويهي اه س هيا هئا يا اهي‬
‫جن جا ‪ ،‬پڀڻ سب مئٽرڪ جا سرٽيفڪيٽ هيٺ مٿي اي ويا هئا يا‬
‫جن جي مئٽرڪ اميحان جا ايي ا ظاهر اه ايا هئا‪ .‬ااهن س ني کي اهڙو‬
‫حلف اامو پي۽ ڪرڻ تي ڪا‪،‬يج پهر ين ساآ ۾ دا ڀ ملي اي س هي‪.‬‬
‫يس صاح ان ايصلي الِء يوايورسٽيَء جي ا يياريَء وارن وتان ان‬
‫وقل جي تعليمي وزير موالاا عبدا‪،‬ڪڀي آزاد کان ائ اجازپ ورتي‬
‫هئي‪ .‬تعليمي وزارپ جو سيڪريٽري معبدن صاح ‪ ،‬جيڪو مشهور‬
‫واجه احمد عباس جو ا هئو ته سڄي هندوسيان ۾ اارسي ز ان‬ ‫ادي‬
‫جو وڏي ۾ وڏو اسڪا‪،‬ر ڊاڪٽر هرومل سدارا اڻي ادي آهي‪.‬‬
‫ااهن ي ڏينهن ۾ ج هن ايران جو شاهه ملڪه ارحه ديبا‪،‬‬
‫هندوسيان جي دوري تي آيا ته ارتي حڪومل طراان ڊاڪٽر‬
‫سدارا اڻيَء کي ي ااهن جو ااٽر پريٽر مقرر ڪيو ويو‪ .‬ادي صاح‬
‫مون کي ٻ ڌايو ته شاهه ملڪه هن کان اييرو ته ميا ر ايا جو ادي کي‬
‫ايران جي شهران يوايورسٽيَء ۾ جديد اارسي ادا تي تحقيقاتي ڪم‬
‫ڪرڻ الِء دعوپ ڏاا ون‪ .‬سدارا اڻي ٽي ساآ تهران يوايورسٽيَء ۾‬
‫ايرااي شاگردن کي جديد اارسي ادا جي تعليم ڏيندو رهيو‪ .‬تن سا‪،‬ن‬
‫عد ڊاڪٽر عڀمه عمر دا ود پوتي جو سعادتمند شاگرد‪ ،‬ڊاڪٽر هرومل‬
‫ايسرداس سدارا اڻي ادي جديد اارسي ادا ۾ ڊاڪٽر آف ‪،‬ٽري ر ‪(Litt.‬‬
‫)‪ D‬جي ڊگري وٺي موٽيو‪ .‬دهلي يوايورسٽيَء جي پرشن ڊپارٽمينٽ جو‬
‫سر راهه پروايسر موسوي ه پنهن ي ‪،‬يڪ ر جا اوٽيس سدارا اڻيَء‬
‫جي صڀح سان تيار ڪندو هئو‪.‬‬
‫اوٽيهون پنو‬
 ‫‪29‬‬
‫ڏاد کڙڪا يندڙ پرهه جي هن پاري ۾ ڪمبل جي ته جاِء ااهي‪.‬‬
‫پنهن ي مٿان ٻه رصايون وجهي‪ ،‬پشمني جا اواي سويٽر پا ي‪ ،‬ڳ يَء ۾‬
‫الهو مفلر ويڙهي مٿي تي و‪،‬ڙي واري ٽوپي پا ي‪ .‬هيَء قس ‪،‬کي‬
‫رهيو آهيان‪ .‬قلم تي هٿ ي اٿو ڄمي‪ .‬هر ٻن منين کان پوِء عينڪ جي‬
‫شيشن تي ڌاڌ ڄمي او وڃي عينڪ الهي شيشا اگهڻا اا پون‪ .‬ر نڊي‬
‫ه ڪا گرما ۽ اٿي ڏ ي ٻيَء گرما ۽ جي عمر اڙهي اڪي آهي‪.‬‬
‫مرزا محمد يس ڊاڪٽر هرومل سدارا اڻيَء جي وڃڻ عد‬
‫دهلي ڪا‪،‬يج جي سنڌي شاگردن جي سرگرمين ۾ ه ماٺا ي ااي ويئي‪.‬‬
‫مهيني ٻين ڪي محفلون اينديون هيون پر ااهن ۾ اها رواا اه هئي‪.‬‬
‫ڪي ٻه اار ڇوڪرا ڇوڪريون ڪي گيل ڳا يندا هئا‪ .‬ڪي پنهن ي‬
‫ڪ ي ڦڪي شاعر پڙهندا هئا‪ .‬ڪي ا ران کل وڳ وارا وادرا يندڙ‬
‫قصا ڪهاڻيون ٻڌا يندا هئا اقي سڄو زور کا ڻ پيئڻ اڻ ٽپڻ‬
‫پڪنڪن تي هئو‪ .‬هڪ هڪ اي سنڌي شاگرد شاگردياڻيون ڊگريون‬
‫وٺندا وڃي ڪن مڀزمين پنهن ن ڌاڌن ڌاڙين تي ‪،‬ڳا ڪي پاڻ ۾‬
‫شاديون ڪري گهر گوهسييَء جو ڪارو ار سن ا‪،‬ڻ ‪،‬ڳا‪ .‬مان اڃا ڪا‪،‬يج‬
‫۾ ي هوس جوايو ڪڀسن مان ٽپي سينيئر ڪڀسن ۾ پهيو هوس‪.‬‬
‫اميحاان کان اڳ پويون مهينو پنهن ي پاڙي جي هڪ الڙڪاڻي‬
‫جي هم ڪڀسڻ ارمڀ جي گهر وڃي سن يدگيَء سان پڙهڻ ‪،‬کڻ جو‬
‫سلسلو جاري رکي‪ ،‬ٻيئي ڄڻا امييازي ته اه‪ ،‬پر آ رودار حيڪيل سان‬
‫اميحان پاس ڪري وٺندا هئا سين‪ .‬اسان جي ڪڀس ۾ هڪ حيدر آ ادي‬
‫عا‪،‬مياڻي ڇوڪري پڙهڻ ۾ يحد هوشيار هئي‪ .‬هميشه پهرين پوزيشن‬
‫ڄڻ هن الِء مخصوئ ايل هئي‪ .‬هوَء يحد محنل قا ليل سان پنهن ا‬
‫اوٽس ورير۾ تيار ڪندي هئي‪ .‬مان ڪ هن هن سان پنهن ي ارا‬
‫ز اايَء سان ته ڪ هن ايڀزن سان هن کان اهي اوٽس وٺي پاڻ وا‬
‫ڪرڻ ڏوهه آهي‪ .‬پر ڊا يور ڪندي پيئڻ ڏوهه ااهي‪ .‬ان ڪري مان‬
‫زادگيَء ۾ ڪ هن ڊرا يو ڪرڻ اه سکيس‪.‬‬
‫دهلي هاڻي هڪ شهر ااهي پر ائشنل ڪئپيٽل ري ن (قومي‬
‫هريااه جون دا ئي‬ ‫رو آهي)‪ ،‬جنهن ۾ اتر پردي۽‬ ‫تخي اهي‬
‫ڪا‪،‬وايون ه شامل ڪيون ويون اهن‪ .‬اسان جو وسڻ واري وقل ۾‬
‫جمنا پار سڄو جهنس ي جهنس هئو جنهن ۾ جن لي جااور آزاديَء‬
‫سان گهمندا وتندا هئا پر هاڻي جمناپار هڪ ٻي ا رادڙ دهلي آ اد آهي‪،‬‬
‫جيي پيشيور ڏوهارين رير قااواي طور رهيل اشندن جون سييون‬
‫اڏا قا م اي ويا آهن‪ .‬ورگايي کان اڳ جمنا پار وڃڻ الِء رڳو هڪ‬
‫‪،‬وهي پل هئي ڪيئي ٻيڙيون هيون‪ .‬هاڻي پليون ي پليون آهن‪ .‬پر‬
‫هاڻي سڪي ويو آهي جمنا رڳو گندو اا‪،‬و ره ي ويو آهي‪ ،‬جنهن ۾‬
‫ڍور ڍڳا تڙڳي رهيا آهن مئلن جااورن جي الشن تي ڳ هيون المارا‬
‫ڏينديون رهنديون آهن‪ .‬ا جهڙي ي هڪ سياري جي راپ دهليَء جو‬
‫ادشاهه محمد شاهه را يلو الآ قلعي ۾ پنهن ي وا اهه ۾ سڄي راپ‬
‫پاسا ورا يندو رهيو‪ .‬جمنا پار کان ايندڙ ع ي آوازن هن جي انڊ ڦٽا ي‬
‫ڇ ي هئي‪ .‬صبح جو هن پنهن ي وزير کي س ا ي پيڪو‪ ”،‬هي سڄي‬
‫راپ ڪهرا ڪون ڪون جا آواز ااي رهيا هئا؟“ وزير جواا‬
‫ڏاس‪ ”،‬ادشاهه سڀمل‪ ،‬اهي جمنا پار جي جهنس کان گدڙن جون‬
‫اوااڙيون هيون‪ ،‬جيڪي سيَء کان ڏڪندي اهڙا ڪوڪاا ڪري رهيا‬
‫آهن‪“.‬‬
‫را يلي پڪيس‪،‬‬
‫”اهڙا ڪيرا گدڙ هوادا؟“‬
‫”پن اهه کن ايندا‪ .‬جهان پناهه‪“.‬‬
‫” س اڻي شاهي ااي مان پئسا وٺي اااداي اوڪ مان پن اهه‬
‫گري ڪمبل ريد ڪري ااهن گدڙن کي ڍڪايا وڃن‪“.‬‬
 ‫‪31‬‬
‫”سي تي او ۾ ڪنهن عهدي تي آهي‪“.‬‬
‫” منهن ا سڀي ڏجااس‪ .‬ڪ هن هن سان ملڻ ايندس‪ .‬ايو هاڻي‬
‫لي اادر وڃ‪ .‬پرهڻ تي ي ڌيان ڏجو‪ .‬ٻي ڪا کي ل اه ڪ و‪ “.‬پوِء‬
‫پنهن ي گهر واريَء کي س ڪري ايا ين‪”،‬ٺاڪري‪ ،‬هن ڇوڪري کي‬
‫مااي ٽڪي کارا يندي ره اِء‪ “.‬مون گهر اادر ويندي ويندي ٻڌو ته هو‬
‫پنهن ن دوسين کي ائي رهيو هئو‪ ”،‬س سا ين ڇا ڪ ي زمااو ڦري‬
‫ويو آهي‪ .‬جوان ڇوڪ را ڇوڪريون پاڻ ۾ دوسييون رکڻ ‪،‬ڳا آهن‪ .‬اسان‬
‫جي ڏينهن ۾ ته اهڙيون ڳا‪،‬هيون سواي ي اه س هبيون هيون‪“.‬‬
‫ائين آزاد ايل جمهوري ملڪ ۾ ان وقل ‪ 62‬جنوريَء جو‬
‫ريپبلڪ ڏاڍي جوش و روش سان ملهايو ويندو هئو‪ .‬اوجي پريڊ‪،‬‬
‫اوجي ئنڊ‪ ،‬هوا ي جهازن جا ماڊآ‪ ،‬ريلن جي اا ڻين گاڏن جا قا‪، ،‬‬
‫ٻيا ڪل پرزا‪ ،‬ري‬ ‫ٽئنڪون ملڪ ۾ تيار ايندڙ آٽو مو ا يل‬
‫حري جن ي جهاز ورير۾ اما ۽ طور جلوس ۾ گهمايا ويندا هئا‪ .‬پر‬
‫کان پرڪش۽ هندوسيان ڪل ر جي هر صو ي جون اهي‬ ‫س‬
‫جهلڪيون هواديون هيون‪ ،‬جن ۾ س ني صو ن جي مڪااي ماڻهن جون‬
‫پوشاڪون‪ ،‬سندن روز مر۾ جي زادگيَء جون جهلڪون‪ ،‬کاڌا پييا‪،‬‬
‫ٻيا را برا ي اسم شامل‬ ‫قاايي پس منير‪، ،‬وڪ گيل‪، ،‬وڪ اا‬
‫هوادا هئا‪ .‬اهو س ڏسندي س۽ پ۽ اهو احساس ايڻ ‪،‬ڳندو هئو ته اسين‬
‫هڪ شاهوڪار قاايي ملڪ ۾ رهيا پيا آهيون‪ .‬اهو جمهوري جشن‬
‫ين دهليَء جي راسٽريه پيي ون (ايوان صدر) کان شروع ايندو هو‬
‫ااڊيا گيٽ ڪناا پئلس مان گهمندو سين ميلن جي مساال طئي‬
‫ڪري الآ قلعي تي وڃي يم ايندو هئو‪ .‬جشن ڏسڻ الِء اه رڳو سڄي‬
‫دهليَء جا ماڻهو رسين جي ٻنهي پاسي پلٽ ي پوادا هئا پر روارن‬
‫واهه ڏورااهن عڀ قن مان ه تماشبين په ي ويندا هئا‪ .‬سڄي شهر ۾‬
‫رواقون اي وينديون هيون‪ .‬را برا ي اريون کلي وينديون هيون‪ .‬تن‬
‫اتاريندو هوس ارمڀ کي ه پڙها يندو هوس‪ .‬ان هوشيار حيدر آ ادي هم‬
‫ڪڀسڻ جي اري ۾ ايندڙ پنن ۾ تفصيل سان ‪،‬کندس‪.‬‬
‫اميحان جي تيارين وارين موڪلن ۾ مان روز من هند جي‬
‫ماايَء کان پوِء ارمڀ جي گهر درسي ڪياا ڪاپيون کڻي په ي‬
‫ويندو هوس‪ .‬هڪ ڏينهن هن جي گهر ۾ گهڙيس ته ٻاهر پڌر ۾ ارمڀ‬
‫جو پي ديوان روپ ند پنهن ن ڪن دوسين سان رمي کي ي رهيو هئو‪.‬‬
‫مون اورو هٽڪندي هن کان پڪيو‪”،‬ارمڀ آهي؟“‬
‫تي ا اهن سان گهروريندي پڪيا ين‪ ” ،‬ڇو‪ ،‬ارمڀ ۾ ڪهڙو ڪم‬
‫اايئي؟“‬
‫”اسين ٻيئي ڪا‪،‬يج ۾ گ پڙهندا آهيون گ جي اميحان جي‬
‫تياري ڪندا آهيون‪“.‬‬
‫” ته تون روز هيي منهن ي ڌيَء سان ملڻ ايندو آهين‪ .‬مان‬
‫سم هيو پئي ته تون منهن ي پٽ هيري جو دوسل آهين‪“.‬‬
‫”اه‪،‬مان توهان جي ڌيَء ارمڀ جو دوسل آهيان‪“.‬‬
‫”سنڌ ۾ ڪٿان جا آهيون؟“‬
‫”ساهييَء جا‪“.‬‬
‫”ڪنهن جو پٽ آهين؟“‬
‫”ديوان ايڀراي اٽيه جو‪“.‬‬
‫”جيڪو اوا شاهه جو سٽي مئ سٽريٽ هئو؟“‬
‫”ها‪“.‬‬
‫”ديوان ته يحد اشراف ماڻهو آهي‪“.‬‬
‫”مان ه سا ين اهڙو ي اشراف آهيان‪“.‬‬
‫مرڪندي ايا ين‪”:‬ڪٿي رهندا آهيو؟“‬
‫”هيي ي ڪروآ اغ ۾‪“.‬‬
‫”ديوان صاح هاڻي ڪهڙي کاتي ۾ آهي؟“‬
 ‫‪31‬‬
‫ااي اي اٽ ي پوادا آهن‪”.‬پر مون هن کي يقين ڏياريو ته مان سندن ڌيَء‬
‫کي تماي س ن ا‪،‬ي وٺي ويندس پوريَء حفاظل سان من هند تا ين هر‬
‫په ا ي ويندس‪ .‬ايٺ ديوان صاح عرد اگهايو‪ .‬ارمڀ جي ما‬
‫سئنڊوان کاڌي پييي جي ٻين شين جو ‪،‬ن۽ اڪس ري ڏاو تاڪيد‬
‫ڪئي‪” .‬ساا هن کان اڳ ااي وڃ و‪“.‬‬
‫مان ارمڀ پنڌ ي پنڌ رال مندر وارو رسيو وٺي ڪناا پليس‬
‫وڃڻ ‪،‬ڳا سين‪ .‬رسين تي مردن‪ ،‬عورتن ٻارن جا اابوهه اسان سان گ‬
‫گ هلي رهيا هئا‪ .‬س ني جي اهرن تي امڪ سرها ي هئي‪ .‬رومااوي‬
‫ماحوآ ۾ مان ارمڀ جو هٿ جهلي هلي رهيو هوس دآ ائي رهي‬
‫هئي ته هي رسيو ڪٿي ه اه کيي‪ .‬ڪنهن من آ تي اه په ي‪ .‬رال مندر‬
‫وا په ي ارمڀ ايو‪”.‬اڃا ته جلوس راسٽريه پيي ون مان ي اه اڪيو‬
‫هوادو‪ .‬ا ته ڪ هه دير رال مندر ۾ راڌا ڪرشن جي مورتين اڳيان‬
‫مٿو ٽيڪيون هلون‪ .‬مان مندرن ٽڪاڻن ۾ وڃڻ کان ڪي ا يندو آهيان‬
‫پر ان گهڙيَء راڌا ڪرشن جون سفيد سن مرمر جون مورتيون منهن ي‬
‫من کي موهي رهيون هيون‪ .‬ٻنهي جو رومااوي رود مون ۾ امنس‬
‫احساس پئدا ڪري رهيو هئو‪ .‬ٻاهر اڪري مون ارمڀ کي ايو‪” ،‬هل ته‬
‫ر ۾ ي ا‪،‬ين جي قا م ڪيل ڪا‪،‬ي ٻاڙي مندر ۾ ڪا‪،‬ي ٻاڙي مندر ۾‬
‫ڪا‪،‬يَء جي مورتيَء اڳيان ه مٿو ٽيڪندا هلون‪ “.‬ڪا‪،‬ي ديويَء جي‬
‫دهشيناڪ ل اڳيان يٺي يٺي ارمڀ وا د۾ اي رهي هئي‪ .‬هن جي‬
‫ڳ يَء ۾ ااسااي کوپرين جي ما‪،‬ها پيل هئي ڇهن هٿن ۾ پشاان‬
‫جون وڍيل من يون هيون جن مان پينٽ ايل رپ ٽمي رهيو هئو رپ‬
‫۾ ‪،‬ل پل هن جي ڊگهي ڄ ٻاهر ‪،‬ڙڪيل هئي‪ .‬مون وي هو وڃي‬
‫ڪا‪،‬ي ديويَء کي ڇهڻ ااهيو ته ارمڀ حراس ۾ منهن و هٿ پڪڙي‬
‫مون کي مندر کان ٻاهر وٺي آ ي‪.‬‬
‫ڪرڻ ‪،‬ڳو‪ .‬اوڻ ‪،‬ڳو‪” ،‬اييري پيهه ۾ ڪيئن ويند ‪ .‬ماڻهو هڪ ٻئي مٿان‬
‫ڏينهن اڃا کيسي تراش پئدا اه ايا هئا جو ماڻهن جا کيسا ا‪،‬ي هئا هر‬
‫مد عورپ سڄو رسيو پنڌ ي پنڌ ‪،‬ياڙيندو هئو‪ .‬سڄي واا اوجوان‬
‫ڇوڪرا ڇوڪريون وا‪،‬نٽيئرن جا ارد ا اهيندا هئا ڪل لا کي‬
‫ضب ۾ رکندا هئا‪.‬‬
‫ان ي دوران هڪ ساآ واري جمهوري جشن ۾ روس جو صدر‬
‫روشيف اتان جي حڪمران پارٽيَء جو سر راهه ل ااين‪ ،‬جواهر ‪،‬عل‬
‫اهروَء جي دعوپ تي ائ مهمان طور شريڪ ايا‪ .‬کين وش آمديد‬
‫ڪرڻ الِء ان ساآ واريَء پريڊ ۾ سڄي هندوسيان مان آيل ماڻهن جو‬
‫سمنڊ ااٿلي پيو‪ .‬ڇهن گهوڙن واريَء هڪ عا‪،‬يشان يَء جي مٿئين‬
‫حصي تي و صورپ پليٽفاري تعمير ڪيو ويو‪ ،‬جنهن تي هڪ پاسي‬
‫ارپ جو صدر‬ ‫روشيف جواهر ‪،‬عل اهرو ٻئي پاسي ل ااين‬
‫ڊاڪٽر راجيندر پرساد يٺا هئا رسيي جي ٻنهي پاسي يٺل حشاي‬
‫ماڻهن کي مرڪي کيڪاري هريا هئا‪ .‬سندن پويان ايندڙ جلوس ٽن ميلن‬
‫تا ين ڦهليل هئو‪ .‬جيڪو سين ميلن جو سفر طئي ڪري پن ن ڇهن‬
‫ڪڀڪن ۾ الآ قلعي اادر پهيو‪ .‬مون پنهن ي سڄيَء ڄمار ۾ اهڙو‬
‫شاادار جلوس يا جشن اه ڏٺو آهي‪ .‬صدر طراان ڏال ان راپ واريَء‬
‫دعوپ ۾ ڊار کان پوِء روشيف کي نارسي پان پي۽ ڪيو ويو‪ .‬پان‬
‫کا يندو ج هن روشيف جي واڇن مان ڳاڙهي الر وهڻ ‪،‬ڳي ته اهروَء‬
‫پڪيس‪”،‬توهان کي هندوسيااي پان ڪيئن ‪،‬ڳو؟“ روشيف وراڻيو‪” ،‬ان‬
‫ڪري وڻيو جو کا ڻ سان واپ واڇون ڳاڙها اي اا وڃن‪“.‬‬
‫ل ااين جي شرڪل واري‬ ‫‪ 62‬جنوريَء واري ان روشيف‬
‫جلوس ڏينهن صبوح جو سويل ي مان ارمڀ جي گهر ويس هن جي‬
‫پي ما کي ايم ته اسان ٻنهي کي جشن ڏسڻ الِء ڪناا پليس وڃڻ جي‬
‫اجازپ ڏيو‪ .‬ارمڀ جي ما ته هڪدي ها ڪئي پر پڻس ايي آاا ڪااي‬
 ‫‪32‬‬
‫پليس ڏااهن هلندي هلندي ٻڌا ڻ ‪،‬ڳس‪( .‬راجسيان جا هندو مسلمان‬
‫ڌاڙيل ه واايَء جا پوڄاري آهن‪).‬‬
‫واايَء (ڪا‪،‬يَء جو هڪ ٻيو رود) جو پوڄاري هڪ اوجوان‬
‫و صورپ رهمڻ پوڄا الِء مندر ويندي گهاٽي جهنس مان ‪،‬ن هي رهيو‬
‫هئو‪ .‬واا تي هڪ يڪشيَء (ڪامڻ گور) جي هن مٿان اير پئ ي ويئي‬
‫هوَء مٿس مفيون اي پيئي‪ .‬سندر راجڪماريَء جي رود ۾ ظاهر‬
‫اي‪ .‬هوَء رهمڻ سان جهن ل جي رسيي تي ساڻس گ گ هلڻ ‪،‬ڳي هن‬
‫سان د‪،‬فري ڳا‪،‬هيون ڪرڻ ‪،‬ڳي‪ .‬رسيي تي هلندي هلندي ڳا‪،‬هين‬
‫ڳا‪،‬هين ۾ راپ پئ ي ويئي‪ .‬يڪشيَء جي اها واه۽ هئي ته جي هوَء‬
‫رهمڻ جوان کي پاڻ سان راپ گڻارڻ الِء راضي ڪري س هي ته هوَء‬
‫هن کي راپ راپ ۾ سڄي جو سڄو ڳڙڪا ي ويندي‪ .‬و جهن ل ۾‬
‫هڪ رشيَء جي ڪٽيا ڏسي رهمڻ اتي راپ رهڻ جو ايصلو ڪيو‪ .‬هن‬
‫پنهن ي حسين همسفر کي پڻ رشيَء جي ڪٽيا ۾ ااڻ ڦل ڦوآ کا ڻ‬
‫جي آڇ ڪئي پر يڪشيَء ان کان ااڪار ڪيو ٻاهر وڻن جي اوگرد‬
‫ڦيرا پا ڻ ‪،‬ڳي‪ .‬رشيَء پنهن ي آتمڪ شڪييَء سان ان يڪشيَء کي‬
‫س اڻي ورتو هئو‪ .‬رسيَء‪ ،‬رهمڻ کي ڳاڙهي ڪپڙي جو هڪ تڪر ڏاو‬
‫هدايل ڪيا ين ته پٺئين در کان تڪڙو تڪڙو اهر اڪري واايَء‬
‫جي مندر تا ين په ي وڃي اتي په ي ديويَء جي مورتيَء مٿان‬
‫ڪپڙي جو هي ٽڪر ااڙهي ڇ ي ته هو يڪشيَء کان ي ويندو‪.‬‬
‫رهمڻ رشيَء جي آشري مان اڪري ڊوڙادو ڪا‪،‬ي مندر طرف‬
‫وڃڻ ‪،‬ڳو‪ .‬يڪشيَء مٿان اها حقيقل واضع اي ته رشيَء هن کي س اڻي‬
‫ورتو آهي ته هوَء سندر ڪنيا وارو ٻهرود الهي پنهن ي اصلوڪي رود‬
‫۾ آ ي‪ .‬هوَء رهمڻ جي ڪ ‪،‬ڳي جيئن ي هو ڪا‪،‬يَء جي مورتيَء‬
‫تا ين پهيو يڪشيَء هن کي تن ن کان ااي جهليو پر تيسيا ين رهمڻ‬
‫ڳاڙهو ڪپڙو مورتيَء کي پارا ڻ ۾ ڪامياا اي ويو‪ .‬ڳارهو ڪپڙو پوڻ‬
‫ڪا‪،‬ي ديوي درگا ديويَء جو ٻيو رود آهي‪ .‬هن کي مهاديوي پڻ‬
‫م يو ويو آهي‪ .‬هندو ڌري موج هن ڌرتيَء تي ااريس (دور) ااڻا آهن‪.‬‬
‫سل يس‪ ،‬ترييايس‪ ،‬ڪل يس پاتاريس‪ .‬موجود۾ دور ٽيو يس ڪل يس‬
‫يعني ڪا‪،‬يَء جو يس آهي‪ .‬ڏکڻ هندوسيان ۾ ڪا‪،‬يَء کي پراشڪيي‬
‫(س کان طاقور) ايو ويند و آهي اتان جي هڪ ڪا‪،‬ي مندر ۾ ڪا‪،‬ي‬
‫ديويَء کي روز راپ جو رپ جا ٻاراهن ڪٽوارا پياريا ويندا‬
‫آهن‪ .‬ين ا‪،‬ي رهمڻن جو عقيدو آهي ته رپ جو پرساد ااڙهڻ سان ڪا‪،‬ي‬
‫ديوي پنهن ن پوڄارين کي پشاان(د يين) کان محفوظ رکندي آهي‪.‬‬
‫گڻريل صديَء ۾ ڪلڪيي جي ڪا‪،‬يَء جي مندر۾ هڪ ن ا‪،‬ي مهاراجا‬
‫پنهن ن پن ويهن جوان ٻااهن ٻااهين کي قيل ڪرا ي سندن رپ سان‬
‫ڪا‪،‬ي ديويَء جي اڃ اجها ي هئي ان عد هر جمع ڏينهن هڪ جوان‬
‫ڇوڪريَء جي لي ااڙهي ويندي هئي‪ .‬ڪياال جي ڪا‪،‬ي مندرن ۾ ا‬
‫پراشڪيي ديوي (ڪا‪،‬يَء جو ٻيو اا‪،‬و) کي روز راپ جو اوين ي‬
‫ٻاراهن رپ جا ڪٽوارا‪ ،‬جن ۾ ڪڪڙن‪ ،‬ٻڪرين رڍن جي رپ ري‬
‫ويندي آهي‪ ،‬پياري ڍ ڪرا ي سن يل جي محفل م ا ي ويندي آهي‪،‬‬
‫جن ۾ ڍو‪،‬ڪون وڄايون وينديون آهن‪ .‬ڪن مندرن ۾ هرحاآ‪ ،‬عڀميي‬
‫طور ‪،‬يمي جي پاڻيَء ۾ هيڊ ڳاڙهي راس جا شر ل ورير۾ مڀ ي‬
‫رتا ون راس ٺاهيو ويندو آهي‪ .‬بر ااهي ته پراشڪيي ديويَء کي ان‬
‫مان ساڳيو سواد ايندو آهي يا اه پر هوَء پي ضرور ويندي آهي‪.‬‬
‫دهليَء جي ڪا‪،‬ي مندر مان ٻاهر اڪري مون حراس ي ويل‬
‫ارمڀ جي ڏڪندڙ هٿن کي مضبوطيَء سان جهليو سامهون واري‬
‫اااهه جي دوڪان ٻاهران پيل ين۽ تي ويهي ٻه اااهيون گهرايم‪ .‬ڪ هه‬
‫ي ڏينهن اڳ ۾ مون جئه وااي اا‪،‬ي گراٿ ۾ مها ڪا‪،‬يَء ا ل هڪ‬
‫درشٽاال ( اا) پڙهيو هئو‪ ،‬جيڪو ارمڀ جو ڊد الهڻ الِء هن کي ڪناا‬
 ‫‪33‬‬
‫منهن و هٿ دٻايو مون ايصلو ڪري ورتو ته ا ديوان کان هي هٿ‬
‫گهري هميشه الِء پاڻ وا سرگهو ڪري رکندس‪.‬‬
‫گوآ مارڪيٽ کان ڪناا پليس جو ميل کن مفاصلو مون الِء‬
‫ال اريو ڪندڙ من جو اهو سفر هئو جيڪو سفر مداي سفر ڻ ي‬
‫منهن يون راهون روشن ڪندو رهيو آهي‪ .‬ڪ هن مون کي ارمڀ‬
‫کااسواِء ٻيو س ڪ هه ياد ايندو آهي ڪ هن ارمڀ کان سواِء اقي‬
‫ڪ هه ه ياد اه ايندو آهي‪ .‬ڪناا سرڪس ۾ ماڻهوَء مٿان اڙهيل هئو‪.‬‬
‫محمود اياز هڪ ي مسلي تي هڪ ٻئي مٿان پير رکي يٺا هئا‪.‬‬
‫اجنبي مرد عورتون هڪ ٻئي سان اهٽيل هئا‪ .‬ڇهن گهوڙن واري‬
‫يَء ۾ شاهاڻي شخصيل وارو ل ااين ساڄي کاٻي پنهن ا جوڙيل‬
‫هٿ لا ڏااهن گهما ي رهيو هئو ٺوڙهو روشيف ٻئي هٿ مٿي‬
‫ڪري ‪،‬وڏا ي رهيو هئو ٻنهي جي و ۾ پنڊپ جو اهو ‪،‬عل اهرو‬
‫پنهن ي د‪،‬ڪ۽ مرڪ سان موجود هئو‪ .‬لن گهوڙن تي اوجي دسيا‪،‬‬
‫هااين جي هودن تي پيلوان‪ ،‬ڪير ند گاڏيون‪ ،‬ٽئنڪون‪ ،‬جهازن جا‬
‫ماڊآ‪ ،‬جيون اال ي ڪهڙين ڪهڙين اوجي مشينن جي جناتي ماڊ‪،‬ن جو‬
‫اڻ کٽندڙ سلسلو هئو‪ .‬مان ارمڀ جو هٿ مضبوطيَء سان جهلي ڪ هن‬
‫پريڊ ته ڪ هن هن ڏااهن ڏسندو ي رهيس‪ .‬منهن ي ان قسم جي اوجي‬
‫اما ۽ ۾ ڪا ه د‪ ،‬سپي اه هئي‪ .‬منهن ي پسنديَء وارا اسم اڇا ااڻا‬
‫قاايي‬ ‫هئا‪ .‬اهي هئا هندوسيان جي هر پرڳڻي جون تهڻيبي‬
‫جهااڪيون‪ .‬ا‪،‬ف ي جي ترتيبوار سلسلي سان آساي صو ي جي پهرين‬
‫جهااڪي شروع اي‪ .‬آاڌرا پردي۽‪ ،‬هار‪ ،‬ين اآ‪ ،‬دهلي‪ ،‬گ راپ‪ ،‬مڌيه‬
‫هر عڀ قي جون را ين پوشاڪون‪،‬‬ ‫پردي۽‪ ،‬مهاراسٽريه‪ ،‬پن اا‬
‫سن يل‪ ،‬ساز سازادا‪ ،‬راس من۽‪ ،‬اپسرا ن‬ ‫رواج‪ ،‬رييون رسمون‪ ،‬اا‬
‫جهڙيون سين اريل عورتون‪ .‬هڪ طلسمي دايا جو منير اکين آڏو‬
‫آهسيي آهسيي هلي رهيو هئو‪ .‬مان سواي رهيو هوس ته هنن ۾‬
‫سان ي ڪا‪،‬يَء جي مورتيَء ۾ جان ااي ويئي‪ .‬پنهن و پوڄاريَء کي ان‬
‫سنڪٽ ۾ ڏسي ڪا‪،‬ي ديويَء پنهن ي تلوار ڪ ي يڪشيَء جي ڪنڌ‬
‫تي وها ي هن جو وهندڙ رپ پيئڻ شروع ڪيو‪ .‬يڪشيَء جي جسم‬
‫مان اييرو ته رپ وهڻ ‪،‬ڳو جو مندر جي ٻاهران رپ جو سڄو تڀ ڻ ي‬
‫ويو‪ .‬اون اا ته ا تا ين ان مندر جي تڀَء جو پاڻي ڳاڙهسرو آهي‪.‬‬
‫ڪا‪،‬يَء جي پوڄارين‪ ،‬جن ۾ اسان اٽين جي قوي ه شامل آهي‪ ،‬جو اوڻ‬
‫آهي ته ان واقعي کان پوِء ڪاآ‪ 9‬ديويَء جي واپ کي رپ جو اهڙو‬
‫اشڪو ‪،‬ڳي ويو جو رپ پيئڻ هن جي اڻ ٽر عادپ ڻ ي ويئي‪ .‬هاڻي‬
‫هوَء ان کااسواِء رهي اٿي س هي‪ .‬ان راپ جي آهوتيَء عيود ڪا‪،‬ي‬
‫ديوي ڪل يس ۾ پن ن پوتيوان پوڄارين کي هر آپدا کان ا يندي‬
‫رهندي آهي‪.‬‬
‫جئه واايَء جو اهو احواآ ٻڌي ارمڀ رسيي تي هلندڙ اابوهه جو‬
‫ڪو ياآ اه ڪندي مون سان انبڙي پيئي‪ .‬سياري جي موسوي ۾ ه هن‬
‫جي ڳاڙهاڻ ڏااهن ما ل منهن تي ماڪ ڦڙڻ جيان پ هر امودار اي ويو‪.‬‬
‫هي ااهن هوڏااهن اهاريندي مون روماآ سان هن جي ارڙ تان اهي ڦڙا‬
‫اگهيا‪ .‬گوآ مارڪيٽ جي ڪاريڊار جي ان ي وا يهندي ارمڀ‬
‫مشڪوڪ ا اهن سان مون ڏااهن اهاريندي مون کان پڪيو‪” ،‬تون ته‬
‫ڪا‪،‬يَء جو م يندڙ ااهين؟“ ايو مااس‪” ،‬اسان جي اٽيه قوي صدين کان‬
‫ڪا‪،‬يَء جي پوڄارڻ رهي آهي پر مان ڪا‪،‬يَء جو اه پر هن جي سندر‬
‫رود درگاهه جو مداح آهيان‪ .‬مون الِء درگا ديوي ي مهاشڪيي آهي‪.‬‬
‫منهن يَء من مسييَء مون کي سدا ين سواهن سندرتا طرف ڇڪيو‬
‫آهي‪ .‬ا هن سهاڻي صبوح جو مان تنهن يَء سندرتا جو ساٿ ماڻي‬
‫توسان گ گ هلي رهيو آهي‪ .‬ڪي سواهن ريا منير ڏسڻ الِء‪ .‬مان‬
‫ااهيان او ته اسان جو هي رشيو هن رسيي جيان سدا ين اسان سان گ‬
‫گ هلندو هلي‪ ”.‬ارمڀ ڪو ه جوان اه ڏيئي آهسيي پنهن ي هٿ سان‬
 ‫‪34‬‬
‫”اه ڪر يوقوف‪ “.‬ديوان رڙ ڪندي ايو‪ ”،‬هڪ ڏينهن الِء ته‬ ‫اسان جي سنڌي قاال جي جهلڪ يا جهااڪي ڪٿي آهي؟ ورهايي جو‬
‫منهن ي ڌيَء کي سن ا‪،‬ي اٿو س هين‪ .‬سڄي عمر هن کي ڌوڙ‬ ‫شڪار ايل پن اا ه هيي آهي‪ ،‬ين اآ آهي‪ ،‬ين اآ ه آهي پر اسان جي‬
‫ٻڌ‪ ،‬وري‬ ‫سن ا‪،‬يندي؟ هاڻي وڃ هيان ڪيئن ه هن کي ڳو‪،‬هي وٺي ا‬ ‫سنڌ ڪٿي ره ي ويئي؟ اسان پنهن ي قاال ٻو‪،‬يَء جون هيي ه‬
‫اه هن گهر ۾ ڪ هن پير پا انِء اه منهن ي ڌيَء سان مل انِء‪.‬‬ ‫پاڙون پخييون ڪندا سين‪ .‬اسين هندوسيان حڪومل کان پنهن ا حا‬
‫سم هيئه هاڻي وڃ وڃي امونَء کي ڳو‪،‬هي آ ‪ .‬واا ا ن اڊيٽ‪“.‬‬ ‫ح اصل ڪري شاهه‪ ،‬س ل‪ ،‬سامي زاد۾ پير جي صواي روايين کي‬
‫ڙڪيل آواز ۾ اوادو هو گهر کان ٻاهر اڪري آيو سسل‬ ‫جمهوريل جي هن جشن سان هم آهنس ڪندا سين‪ .‬اسين پنهن ي ا اڻي‬
‫قدمن سان ج هن مان پنهن ي گهر پهيس ته اتي ارمڀ منهن و ي‬ ‫ٻو‪،‬يَء کي هن ملڪ جي ه قومي ز ان جو درجو ڏياريندا سين‪.‬‬
‫ائنيَء سان ااييار ڪري رهي هئي‪.‬‬ ‫وي ارن جي وهڪري ۾ وهندو مان اال ي ڪٿان جو ڪٿي‬
‫په ي ويس‪ .‬پو ين جهااڪي ڪهڙيَء مهل پوري اي ويئي‪ ،‬مون کي‬
‫ڪا ه سمڪ اه رهي‪ .‬اوايو عواي جو ڄڻ سيڀا االي پيو‪ .‬ا ۾‬
‫زا‪،‬ين مردين ماڻهو هڪ ٻئي هيٺڄان ‪،‬ياڙجڻ ‪،‬ڳا‪ .‬لا ۾ ٽاڪوڙو‬
‫پئ ي ويو مون کي سنڌ اه رهي ته ڪ هن ڪيئن منهن و هٿ ارمڀ‬
‫جي هٿن مان ڇ ا ي ويو ڪير ڪنهن کي ڏسڻ ۾ اٿي آيو‪ .‬رڳو‬
‫ااسااي جسم هڪ ٻئي سان انبڙي اي اٽ ي رهيا هئا‪ .‬مان ارمڀ کي‬
‫ڪٿي ڳو‪،‬يان؟‬
‫ٻه اڍا ي ڪڀڪ ٽڪڻ کان پوِء ه ارمڀ مون کي ڪٿي اير اه‬
‫آ ي‪ .‬منهن ين اکين ۾ منهن يون تاڻيل رڳون رسين تي ڦهل ي ويون‬
‫هيون‪ .‬ايٺ اراس اي مون ارمڀ جي گهر جو ر ڪيو‪.‬‬
‫سياري جو سج ‪،‬ٿي مهل ارمڀ جو پي ديوان روپ ند گهرجي‬
‫پڌر ۾ ي ائنيَء واان ا وڃ ڪري رهيو هئو‪ .‬گهر جي گيٽ تي‬
‫په ي مون ڏڪندي ڏڪندي هن کان پڪيو‪” ،‬امون گهر پهيي؟“‬
‫”ڇا گهر پهيي؟ هوَء ته توسان گ هئي‪“.‬‬
‫” ها‪ ،‬پر پيهه ۾ اال ي ڪٿي ا‪،‬ڳ اي وياسين‪ .‬مون کي هن‬
‫ڪييرو ڳو‪،‬هيو پر ‪“...‬‬
 ‫‪35‬‬
‫ارمڀ کان جدا ايڻ جو سااحو مون الِء هڪ هارو درد ڻ ي آيو‪،‬‬
‫جنهن کي سروريَء واري پهر ين پيار کان وڌيڪ سامايل‪ ،‬رسيل ا‪،‬غ‬
‫هئو‪ .‬پر منهن ي اادر جو گيديپڻو مون کي ديوان جي ڪرڙيَء اک کان‬
‫وا د۾ ڪندو مون کي پنهن ي پيار کان پري ڪندو ويو مان ڪا‪،‬يج‬
‫۾ ه ارمڀ کان ڪنڊون پاساڪندو رهيس‪ .‬ڪ هن ڪ هن سامهون پوڻ‬
‫تي ه مان سڌو هن جي منهن ۾ اهارڻ دران هي ااهن هوڏااهن ڏسندو‬
‫رهندو هوس‪ .‬اهو اسان جو ڪا‪،‬يج ۾ پويو ن ساآ هئو‪ .‬ارمڀ جي پي‬
‫هن الِء پنهن ي تر (الڙڪاڻي) جا ڇوڪرا ڏسڻ شروع ڪري ڇ يا‪.‬‬
‫ڪا‪،‬يج جي ڪنهن ڪنڊ پاسيرو يهاري هوَء مون کي س ڪ هه‬
‫ٻڌا يندي هئي مان اه ااد ٻڌادو رهندو هوس‪ .‬منهن ي تا ر کان‬
‫ا‪،‬ي اهري کي ڏسي ڪ هن ڪ هن هن جون اکيون رجي وينديون‬
‫هيون‪ .‬ماڻ هوَء جي ٻاروتڻ وارا پيار اهڙا پخيا ته اه هوادا آهن پر اهي‬
‫ارد جي زادگيَء ۾ اهڙا امٽ اشان ڇ ي ويندا آهن جن کي وسارڻ‬
‫ڪنهن جي وس ۾ اه هوادو آهي‪ .‬تي ساآ اڳ منهن و دوسل قمر‬
‫شهباز ج هن پهريون يرو اسان جي رايل سيمينار ۾ وف جي سر راهه‬
‫طور شرڪل ڪرڻ هندوسيان آيو ته هن پنهن ي صدارتي بي ۾ ايو‬
‫ته هئو‪ ”،‬مان هيي پنهن ي پهر ين پيار رتنا کي ڳو‪،‬هڻ آيو آهيان‪ .‬هن‬
‫جي ان ي يڻ جااڪي‪ ،‬جيڪا ڇوڪرن واري قميس اڪر پا ي مون‬
‫سان ڪشيي وڙهندي هئي‪ ،‬ان کي ڏسڻ آيو آهيان‪ “.‬قمر شهباز هيي‬
‫هندوسيان ۾ اار يرا ااي ه رتنا جااڪيَء کي ڳو‪،‬هي اه س هيو‬
‫مايوس اي موٽي ويو‪ .‬پر هو کين ڪٿي ڳو‪،‬هي ها؟‬
‫گڻريل هفيي ممبئيَء امر جليل سان ملڻ ويس ته ا‪،‬هاس ا ر‬
‫مان آيل رتنا جي ما ٽ ادي دوسل ٻڌايو ته رتنا ڪي ساآ اڳ وپاآ ۾‬
‫گئس ڦاٽڻ واري حاد ي جو شڪار اي و ي اٺ مهينا اڳ جااو‬
‫(جااڪي) جي دماغ جي اس ڦاٽڻ ڪري موپ اي ويو‪ .‬قمر جو پهريون‬
‫پن ٽيهون پنو‬
‫ا واري اال ي ڇو سياري جي سرد راتين ۾ سا‪،‬ن کان پوِء‬
‫سروريَء جي سر جون سوٽون ا ري رهيون آهن؟ منهن و ڪمسنيَء‬
‫وارو پهريون پيار اال ي ڪهڙي ڪوٺي تي گن هرون جي جهنڪار‬
‫ڪندي ڪندي‪ ،‬سهڪي سهڪي ڪنهن رليظ د ودار ڪمري جي‬
‫ڪنهن ڪنڊ ۾ ساڻو اي سمهيو پيو هوادو! مون ‪،‬کنو ۾ نارس جي‬
‫اخاس ڊاآ منڊيَء جي گهٽين ۾ اڌ صدي هن کي ڳو‪،‬يو آهي‪ ،‬پر اڃا‬
‫تا ين هن جو گهر ڳو‪،‬هي اه س هيو آهيان‪.‬‬
‫ايرااي شاعر ااوريَء جو هڪ ق عو آهي‪،‬‬
‫هر ڀ ي ڪ از آسمان مي آيد‬
‫گر ر دي ران قضا اشد ر زمين اار سيد۾‪ ،‬مي پر سد ااهَء‬
‫ااوري ڪ ا اشد؟‬
‫ااوريَء جي آ ري مصرعه مون الِء” ااهَء سروري ڪ ا اشد؟“‬
‫ڻ ي مون کي هميشه هن جي تڀش ۾ ٽڪا يندي رهي آهي‪ .‬هوَء مون‬
‫کان ٻه اار ساآ وڏي هئي ان ڪري هن جي هئڻ اه هئڻ جو وهم‬
‫منهن ي من کي وڪوڙي ويو آهي‪ .‬شامل ه ي! هن جي صحبل ماڻڻ‬
‫وقل مان هن کي اهو ي احسا ڏياريندو هوس‪”،‬جيڪ هن تون هڪ‬
‫محروي ايل تندرسل عورپ آهين ته ڪنهن مرد سان جنسي صح‬
‫ماڻن تنهن و نيادي حا آهي‪ “.‬اقي ان محروميَء جو درد هر ڪنهن جو‬
‫پنهن و پنهن و آهي‪ ،‬اتي يا ته هر درد کي ڪا معني آهي‪ .‬يا ڪنهن ه‬
‫درد کي ڪا معني ااهي‪.‬‬
 ‫‪36‬‬
‫بر ڌرتيَء تي توکان وڌيڪ پهريون حا آهي‪ .‬تو ٻاهريون ڪير آهين‬
‫هن کي پنهن ي ي شهر ۾ وڃڻ کان جهلڻ وارو؟“ ا ين اوادي راشدي‬
‫صاح سدارا اڻيَء جو هٿ جهلي هن کي پاڻ سان ٻاهر وٺي آيو‪ .‬مهاجر‬
‫آايسر وا ڙو اي ڏسندو رهيو‪.‬‬
‫ايران مان موٽي ڊاڪٽر سدارا اڻي ڪل وقيي طور ته ريڊيو‬
‫جي پرشن يواٽ سان وا س ه اي ويو پر اع ازي طور هن دهلي ڪا‪،‬يج‬
‫۾ سنڌي ڪڀس وٺڻ ه شروع ڪيا‪ .‬هاڻي ااائيڪو ايڻ تي سنڌي‬
‫شاگردن ۾ اهو جوش ج و اه رهيو هئو‪ .‬سندن د‪ ،‬سپي رڳو اد ي‬
‫قاايي گ جاڻين تا ين محدود رهي‪ .‬ااهن ڏينهن محيرمه حميد۾ کهڙو‬
‫دهليَء آيل هئي اسان ڪا‪،‬يج ۾ هن سان وڏي پئمااي تي گ جاڻي‬
‫رکي‪ ،‬جنهن ۾ س ني ڪا‪،‬ي ن جي سنڌي شاگردن پروايسرن کي‬
‫گهرايو ويو‪.‬‬
‫حميد۾ کهڙو ان وقل اڃا ڊاڪٽر حميد۾ اه اي هئي‪ .‬مان هن کي‬
‫سندس رها شي جاِء تان وٺڻ ويس‪ .‬هن سان ملڻ تي يقين ي اٿي آيو ته‬
‫هوَء پاڪسيان جي اَء واري وزير محمد ايوا کهڙي صاح جي‬
‫اياڻي هئي‪ .‬قد ل ۾ سنهي ‪ ،‬ڪيدار‪ ،‬صاف سادو پهرا ڻ اوڍيل‬
‫اکين تي سنهي اريم واري عينڪ سان هوَء يوايورسٽيَء جي اسڪا‪،‬ر‬
‫قسم جي شاگردياڻي ‪،‬ڳي رهي هئي‪.‬‬
‫حميد۾ ي وٺي ڪا‪،‬يج پهيس ته گيٽ تي ي س ني شاگردن‬
‫شاگردياڻين هن جي پرجوش آجيان ڪئي‪ .‬ٻن اڍا ي ڪڀڪن جي‬
‫ڪ هريَء ۾ هن س ني کي يحد ميا ر ڪيو‪ .‬هن جي ڳا‪،‬ها ڻ جو ااداز‬
‫پيارو آواز سريلو هئو‪.‬‬
‫اآ پئدا‬ ‫هندن جي هليو وڃن کان پوِء سنڌ ۾ جيڪي حا‪،‬يون‬
‫اايو هئو ان ا ل هن تفصيل سان ڳا‪،‬هايو‪ .‬هن شايد (ان وقل) اها اميد‬
‫ه ڏيکاري ته هڪ ڏينهن اسان سنڌ موتي ايندا سين‪ .‬گفي و دوران هوَء‬
‫پيار رتنا اه رهي آهي‪ .‬هن جي دوسل جااو ه ي جان اي اڪي آهي‪.‬‬
‫مون کي سروريَء جي ڪا سڌ ااهي‪ .‬ارمڀ ڪي ساآ اڳ ڪلڪيي ۾‬
‫ملي هئي‪ .‬هينئر هوَء ه آهي‪ .‬اال ي اه؟ شل ه ي!‬
‫‪،‬ڳاو رشيا جڙيا‪ .‬جن مان‬ ‫َ‬ ‫زادگيَء ۾ اڳيي هلي ڪيئي جڻ اتي‬
‫ڪي ياد آهن‪ ،‬ڪي وسري اڪا آهن‪ .‬جن جي ياد ره ي ويئي آهي‪ .‬ااهن‬
‫جي سار ڪ هن ڪنهن هوا جي جهوٽي جيان ااي منهن ي تصور جا‬
‫جهروڪا ته کو‪،‬ي ويندي آهي پر ڪ هه ‪،‬محن ۾ ي اهي تصويرون‬
‫جهڪيون اي وينديون آهن‪ .‬عمر جي هن پو ين پهر ۾ هاڻي رڳو ان‬
‫ڏينهن کان ڏڪي رهيو آهيان ته جنهن پخيي پيار سان گڻريل اا‪،‬يهن‬
‫وشحا‪،‬يَء واري زادگي گڻاري رهيو آهي‪ ،‬ان ۾‬ ‫سا‪،‬ن کان وشي‬
‫اسان ٻنهي مان هڪ هليو ويو ته منهن ي يا هن جي اقي يل‬
‫اڪيڀ يَء واري عمر ڪيئن گڻرادي؟ ا اسين هڪ ٻئي جي ‪،‬ٺ‬
‫آهيون‪ .‬اها ٻي ڳا‪،‬هه آهي ته سڄي زادگي ان ‪،‬ٺ جو اسيعماآ سهارو‬
‫مون ي پئي ورتو آهي‪ .‬ڊاڪٽر سدارا اڻي ادي‪ .‬اييران ۾ ٽن سا‪،‬ن جو‬
‫ٽري پورو ڪري‪ ،‬اتان‪ ،‬ڊاڪٽر آف ‪،‬ٽري ر جي ڊگري وٺي موٽي آيو‪.‬‬
‫تهران کان دهليَء ايندي هن کي ڪراايَء ۾ جهاز مٽا ڻو هئو‪ ،‬جنهن الِء‬
‫هن کي ڪراايَء ۾ ڇهه سل ڪڀڪ ترسڻو هئو‪ .‬ايران مان روااو ايڻ‬
‫کان اڳ هن پير علي محمد راشديَءکي ڪرااي په ڻ جو اطڀع‬
‫موڪليو هوا ي اڏي تي هن سان گ جڻ جي واه۽ ظاهر ڪئي‪ .‬راسد‬
‫صاح ان وقل شايد پاڪسيان جي مرڪ ي يا صو ا ي حڪومل ۾‬
‫ادي جي آجياڻي الِء ڪرااي‬ ‫ڪنهن اهم عهدي تي هئو‪ .‬هو صاح‬
‫ايئر پورا تي آيو هن کي پنهن ي گهر وٺي وڃڻ الِء کيس ٻاهر وٺي‬
‫ااڻ ‪،‬ڳو‪ .‬ايئر پورا تي جي امي ريشن ڪا واٽر تي ڪو مهاجر آايسر‬
‫هئو‪ ،‬جيڪو نا وي ا جي ادي کي شهر ۾ دا ڀ الِء نهه تيار اه هئو‪.‬‬
‫علي محمد راشديَء ان مهاجر آايسر کي رهڙ ڏيندي ايو‪ ”،‬ميان‪ ،‬توکي‬
 ‫‪37‬‬
‫ڪري پنهن ي وا‪،‬د صاح تي ‪،‬کيل ايو گراايَء تي پنهن يَء‬
‫و صورپ هٿ اکريَء ۾ ايڪ جڻ ن واريون اار سيون ‪،‬کي مون کي‬
‫تحف ي طور موڪلي آهي‪ ،‬جيڪا مون د‪ ،‬سپيَء سان پڙهي ساا ي‬
‫رکي آهي‪.‬‬
‫سنڌي ساهل جي اشاعل جي دهليَء ۾ سروعاپ اسان جي‬
‫ڪا‪ ،‬يج جي مخ ن جي سنڌي سيڪشن سان اي‪ ،‬جنهن جي ادارپ جي‬
‫ذميداري ڊاڪٽر سدارا اڻي ايران وڃڻ وقل مون کي سواپي ويو‬
‫مون ڪوش۽ ڪري ان کي ا‪،‬ص اد ي راس ڏاو پر ان جا اار‬
‫سيڪشن هئا‪ .‬اا ري ي‪ ،‬هندي‪ ،‬اردو سنڌي‪ .‬مڪمل طور پهريون‬
‫سنڌي اد ي رسا‪،‬و ڪيا ي صورپ ۾ موتي الآ جوتوااي آاند کيماڻيَء‬
‫جي گ يل ادارپ هيٺ راجڌاايَء جا ساهيڪار سري سان شايع ايو‪،‬‬
‫جيڪو دهليَء ۾ ساهيڪ سرگرمين جي پيڙهه جو پهريون پٿ هئو‪ .‬ان‬
‫ايڊيٽر‬ ‫کان اڳ سنڌ جي مشهور اد ي رسا‪،‬ي سنڌو جي ما‪،‬ڪ‬
‫سرڳواسي و‪ ،‬ند راجپاآ آگري مان سنڌو رسا‪،‬و ائين سر جاري ڪيو‪.‬‬
‫اجمير مان شم و جئسن هاڻي ااز ماهوار ڪڀڪار شيڀ ال‪،‬واڻيَء‬
‫راجفلمسيان پواي مان‪ ،‬تيج قا ل ارگس هندوسيان جي ٻين شهرن‬
‫مان ڪييرا ي اد ي سماجي رساال ا بارون شايع ايڻ سروع ايون‪.‬‬
‫وش وار اد ي ماحوآ پرهندڙن جو هڪ وسيع حلقو پئدا ڪري ورتو‬
‫سڄاڻ پاٺڪ تن دسيَء اوجود رساال ريد ڪري پڙهڻ ‪،‬ڳا‪.‬‬
‫ڪا‪،‬يج جي تعليم پوري ڪري ساهييه ۾ د‪ ،‬سپي رکندڙ‬
‫دوسين سدارا اڻي اارايڻ شاي جي ساٿ رهنما يَء هيٺ هڪ‬
‫ساهيڪ سرگرمين کي زور وٺايو ائين وسيل ڪا‪،‬واي ‪ ،‬پل ا ر ۾‬
‫هر هفيي اد ي ڪڀس شروع ڪري ڇ يا‪ .‬ادي‪ ،‬شياي‪ ،‬پر و واا‪ ،‬سااوآ‬
‫ٻيا‬ ‫ايڀڻي‪ ،‬سيراي ي نداڻي‪ ،‬هيم ااگواڻي‪ ،‬جيون گرهساڻي‬
‫ڪييرا ي دوسل ساهل سرجڻ ۾ جٽ ي ويا‪ .‬ان ي دوران و‪ ،‬ند‬
‫پنهن ي وا‪،‬د کهڙي صاح جي تعريف ه ڪندي اي رهي‪ .‬جنهن وقل‬
‫حميد۾ صاحبه اهو ايو‪”،‬ا و توهان (هندن) کي ڏاڍو ياد ڪري رهيو‬
‫آهي‪”،‬ته ان وقل اارايڻ شاي پنهن ي سااييڪي س َاو سان طن يه مرڪي‬
‫رهيو هئو پر تيرٿ پنهن ي ڙڪيلي طبعل کي‪ ،‬سدارا اڻيَء جي اکين‬
‫جي اشارن سان قا وَء ۾ رکي رهيو هئو‪ .‬حميد۾ صاحبه کي ان وقل شايد‬
‫اها ڄاڻ اه هئي ته هن جي وا‪،‬د صاح ي هڪ عاي جلسي ۾ ايو‬
‫هئو‪ ”،‬مان اهو ڏينهن ڏسڻ او ااهيان‪ ،‬جنهن ڏينهن مسلمان هارين جي‬
‫زا‪،‬ن جيان هندن جون زا‪،‬ون ه پنهن ي مردن الِء ٻنين تي پنهن ين‬
‫پوتين ۾ ماايون ٻڌي مٿي تي ڏڌ جون ااٽيون کڻي وينديون اير‬
‫ايندي‪ “.‬حميد۾ صاحبه کي شايد اهو احساس اه هئو ته هندن جي ‪ ،‬پڀڻ‬
‫الِء ڪنهن حد تا ين کهڙي صاح جي اهڙي ڙڪا يندڙ يان پڻ اهه تي‬
‫تيل جو ڪم ڪيو هئو‪.‬‬
‫ساآ ‪6326‬ع ۾ ج هن اا لينڊ جي راڻي ايلي يٿ هندواسيان‬
‫جي دوري تي آ ي هئي ته ارتي صدر ڊاڪٽر راجيندر پرساد هن کي ٻن‬
‫ه ارن صفحن جي پنهن ي آٽو ايو گراايَء جا پنج جلد تحفي طور ڏاا‬
‫هئا‪ .‬راڻيَء ااهن جلدن کي هٿ تي توريندي هن کان پڪيو ته توهان کي‬
‫اييرا وڏا ڪياا ‪،‬کڻ جو وقل ڪيئن او ملي؟ راجيندر ا و ڪ هه‬
‫سيڪنڊن الِء راڻيَء ڏااهن ڏسندو رهيو‪ ،‬پوِء هن کي ايا ين‪،‬‬
‫توهان جي وا‪،‬د صاح (جارج ڇهون) جي مهر اايَء ڪري‪“.‬‬
‫”منهن ي وا‪،‬د جي مهر اايَء ڪري؟“ راڻيَء حيران اي هن کان‬
‫پڪيو‪.‬‬
‫”ها‪ ،‬مون کي اوڏاهن ساآ جيلن ۾ رکڻ ڪري‪“.‬‬
‫راڻي ايلي يٿ شڪ ي اه اي ويئي شه ادي اله وڏو‬
‫ٽهڪ ڏاو‪ .‬حميد کهڙو صاحبه کي دهلي ڪا‪،‬يج واري اها پن اهه ساآ‬
‫اڳ واري ڪ هري ياد ه ي اال ي اه پر ساآ کان پوِء هن مون کي ياد‬
 ‫‪38‬‬
‫ساهيڪ قاايي سرگرمين ۾ شم و اڃا ه ڪرا ڻ کان پوِء ه هو جوان‬
‫ڪارڪنن کي پنهن ي اڳيان پاڻي را يندي اير ايندو آهي‪.‬‬
‫اسان جا اد ي ڪڀس هر هفيي اقا دگيَء سان هلندا رهيا‪ .‬هر‬
‫ساهيڪار ڪا اه ڪا رانا پنهن ي کيسي ۾ ضرور وجهي ايندو هئو‪.‬‬
‫ڪييرن ساهل پريمين پڻ ساهيڪارن جي اهرسل ۾ پنهن و اا‪،‬و سمار‬
‫ڪرا ڻ الِء پنهن ي ڪا اه ڪا تڪبنديَء واري ڪوتا يا ڪو قصو گهڙي‬
‫ايندا هئا‪ .‬جن ۾ ڪ هه ڪڻا هئا‪ ،‬اهي ته ا ري ااڻ ‪،‬ڳا اقي جن ۾ ڪي‬
‫ڪڻيون اه هيون اهي رڳو سن يون ساهيڪار ي ره ي ويا اا اميد‬
‫اي ڪن تان قلم الهي ڇ يا ون پر س سن ل ۾ ااندا ويهندا اوس هئا‪.‬‬
‫ڪ هن ڪ هن ته اهي اد ي محفلون سڄي سڄي راپ هلنديون هيون‪.‬‬
‫جڻ ن جي شدپ ڏينهون ڏينهن ڙڪندي اي رهي‪ .‬س ڦڪڙ هئا سين‪.‬‬
‫اار اٺ آاا اندو ڪري اااهيون گهرا يندا هئا سين‪ .‬کيسن ۾ س جي‬
‫اري جييرا پئسا اه هوادا هئا‪ .‬اااهه جو ڪود اڌ اڌ ڪري پيئدان هئا‬
‫سين‪ .‬س ريٽ جا واري وٽيَء سان سوٽا هڻندا هئا سين‪ .‬ڪنهن ٻه سوٽا‬
‫وڌيڪ هنيا ته پاڻ ۾ وڙهي پوادا هئا سين‪ .‬هڪ راپ مان هريڪاال‬
‫سخل سرديَء واريَء موسم ۾ الآ قلعي مان مشاعرو ٻڌي ما‪،‬ويه ا ر‬
‫تا ين سڄي راپ پنه ويهه ميل پنڌ ڪندا صبوح تا ين گهر پهيا هئا‬
‫سين جو اري تي سا يڪل وٺڻ جييرا ه پئسا اه هئا‪ .‬پر جڻ ا صادي‬
‫هئا‪.‬ڍ‬
‫ڪي اد ي رقا يون را شون اه هيون‪ .‬پنهن ي همعصر جو‬
‫ڪو سٺو شعر يا سٺي ڪهاڻي ٻڌي دآ کو‪،‬ي داد ڏيندا هئا سين‪ .‬هڪ‬
‫ٻئي کي ‪،‬کڻ الِء همٿا يندا هئا سين‪ .‬اهو س ان ڪري هئو جو اسان‬
‫اڃا دايا داريَء جي اڪر ويوهه ۾ اه ڦااا هئاسين‪ .‬اه ڪي اڪادميون‬
‫هيون‪ ،‬اه ڪي سرڪاري اد ي ادارا هئا‪ .‬اه ڪي ااعاي اڪراي ايوارڊ‬
‫هئا اه ما‪،‬ي مددون هيون‪ .‬اه سرڳواسي ايل پي ما جي اا‪،‬ن ۾ ڪن‬
‫راجپاآ پنهن و سنڌو رسا‪،‬و آگري مان دهليَء کڻي آيو پنهن ي پريس‬
‫ااي قا م ڪئي‪ .‬راجپاآ جو ڇاپخااو اسان جي ساهيڪ سرگرمين الِء‬
‫وڏو سهارو ا ل ايو‪.‬‬
‫اجمير مان تيرٿ وسنل هريڪاال پڻ ااي دهلي وسا ي‪.‬‬
‫اجمير ۾ رهڻ تا ين هريڪاال هري رري جي اا‪،‬ي سان ‪،‬غڙ ڪاتا‬
‫ٽن ر پئسو جهڙيون رواييي ڪهاڻيون ‪،‬کندو هئو اهي شايع ڪرا ڻ‬
‫الِء اجمير جي رسا‪،‬ي ڪڀڪار جي ايڊيٽر شم و جئسن هاڻي ااز جي‬
‫آايس جا اڪر ڪاٽيندو هئو‪ .‬شم و ااز پنهن يَء آايس ٻاهران هڪ‬
‫ڪاٺ جو ڪسو رکي ڇ يو هئو پاڻ آايس جي آراي ڪرسيَء تي‬
‫ويهي مي تي ٽن ون رکي س ريٽ جا سوٽا هڻندو هئو‪ .‬ڪو ادي هن‬
‫جي آايس ۾ پنهن ي ڪا ڪهاڻي يا شعر اشاعل الِء کڻي ايندو هئو ته‬
‫هن کي ڪرسيَء تي ‪،‬يٽئي ‪،‬يٽئي ي هڪل ڪري اوادو‪ ”،‬ا ا پنهن ا‬
‫اهي پنا ٻاهر پڌر ۾ رکيل ڪسي ۾ وجهي وڃ‪ ،‬ارصل سان ڏسندا‬
‫سين‪ .‬ايندڙ مهيني جي پراي ۾ ڇپيل اه ڏسين ته ان ي ڪسي مان‬
‫ااي پنهن ا پنا موتا ي کڻي وڃج‪ .‬اسان سان اجايا حيڀ ح يون اه‬
‫هڀ انِء‪.‬‬
‫ڪ هه ي سا‪،‬ن ۾ شم و ااز ه ڪڀڪار رسا‪،‬و سميٽي ااز‬
‫وارو تخلص ڦٽو ڪري‪ ،‬دهليَء کان اجمير مئٽرڪ جو اميحان ڏيڻ الِء‬
‫آيل هشيي حور جهڙيَء هڪ ڪم عمر ڇوڪريَء کي پنهن ي عشا‬
‫جي ڏور ۾ وڪوڙي دهليَء وٺي آيو ساڻس شادي ڪري هڪ سنڌ ي‬
‫سرمايه دار جي اشيهاري اي نسيَء ۾ مڀزمل هٿ ڪري ااائيڪو اي‬
‫گهر گرهسييَء جو ڪارو ار سن ا‪،‬ڻ ‪،‬ڳو ڪڀڪار وارو قلم ڪن تي‬
‫رکي ڇ يو‪ .‬دقسمييَء سان اها ڪمسنيَء واري شادي گهڻو وقل جٽا اه‬
‫ڪري س هي‪ .‬ٻنهي جدا جدا وڃي پنهن ا پنهن ا ائين سر گهر وسايا‬
‫ا‪،‬حمد اهلل ٻئي هڪ ٻئي کان سواِء ڏاڍي م ي ۾ آهن‪ .‬دهليَء جي‬
 ‫‪39‬‬
‫ساهيڪارن جي ‪،‬ڄ پل قا م رکي‪ .‬اوري ي عرصي عد سيراي همدرد‬
‫مون اواڊ ر ‪،‬ن جو ڳٽڪو‪ ،‬ر آ عنوان سان و‪ ،‬ند راجپاآ جي‬
‫پريس مان شايع ڪرايو جنهن جو سدارا اڻيَء ادي عا‪،‬ماڻو مهاڳ‬
‫‪،‬کيو‪ .‬آهسيي آهسيي اهڙن تنقيد ا ارن کي اسان جي صڀحيين جو‬
‫احساس ايڻ ‪،‬ڳو هن درياهه دهليَء سان س ني کي پنهن ي ر ۾‬
‫يهاريو‪ .‬پر و‪ ،‬ند راجپاآ پوِء ه پنهن ي سنڌو رسا‪،‬ي ۾ اون‬
‫ساهيڪارن جون رانا ون شايع ڪرڻ کان ڪي ا يندو هئو‪ .‬هو وي ي‬
‫ويٺي کوا هرا هڻڻ ‪،‬ڳندو هئو اسان ان جي رنودگيَء جو اا دو وٺي‬
‫هن جي اا يل ۾ اه ااد پنهن ي ڪا رانا رکي ايندا هئا سين‪.‬‬
‫اد ي ڪڀسن ۾ هڪ و صورپ جوان ڪهاڻيڪار ڪي ايس‬
‫ٻاالڻي اقاعدي شريڪ ايندو هئو‪ .‬پيشي طور هو هڪ مسڪين ڊرا نس‬
‫ٽي ر هئو پر سنڌي ڪهاڻيَء جي ان ۾ هو پنهن و مڪاآ پاڻ هئو‪ .‬ڪم‬
‫عمريَء ۾ ي هن اعلي معيار جون ڪهاڻيون سنڌي ساهل کي ڏايون‪.‬‬
‫هڪ اد ي ڪڀس ۾ هن پنهن ي ڪهاڻي ”پر ا ڪراايي“ پڙهي‪.‬‬
‫ڪهاڻي ٻڌي اسين س وٺ ي ويا سين‪ .‬مان وشواس سان ائي س هان‬
‫او ته ان کان اڳ سنڌيَء ۾ اهڙي معيار جي ڪهاڻي اه ‪،‬کي ويئي هئي‪.‬‬
‫اموش طبيعل وارو جوان هئو پر س ني جي زور‬ ‫هو يحد شرميلو‬
‫رڻ تي هن پنهن ي اها ڪهاڻي مبئيَء مان شايع ايندڙ هفييوار هند‬
‫واسيَء جي سا‪،‬يااي ڪهاڻي اٽا يٽيَء الِء موڪلي ڏاي‪ .‬ان وقل جي‬
‫ڪراايي“ ڪهاڻيَء‬ ‫وڏن وڏن ڪهاڻيڪارن جي مقا لي ۾‪”،‬پر ا‬
‫پهريون ااعاي حاصل ڪيو‪ .‬ا ين هن دهليَء جي اد ي رادريَء جو منهن‬
‫مٿاهون ڪيو‪ .‬ان کان پوِء هن اقاعد۾ ڪهاڻيون ‪،‬کڻ شروع ڪيون‪،‬‬
‫جيڪي هو محبوا طبيعل ڪري شايع ڪرا ڻ دران پاڻ وا‬
‫ساا ينديون رهيون‪.‬‬
‫کيماڻيَء راجڌاايَء جا ساهيڪار جهڙو معيار م موعو ترتي ڏيئي اون‬
‫دااويرن سيٺين طراان اعڀن ڪيل اقد رقمون هيون‪ .‬ڪرپٽ ڪرڻ‬
‫واري‪ ، ،‬ال‪ ،‬ون ڏيڻ واري‪ ،‬ڌتارڻ واري اڃا ڪا اهڙي مشينري پئدا اه‬
‫اي هئي‪ .‬ڪا اهڙي اد ي ااڊسٽري قا م اه اي هئي‪ ،‬جنهن ۾ آرڊر تي‬
‫اد ي ماآ مينيو ائڪ ر ايندو ه ي‪ .‬ت هن اڃا ادا راِء ت ارپ وارو‬
‫تصور پئدا اه ايو هئو‪ .‬ساهل سرجڻ هڪ ‪ ،‬ن هئي‪ ،‬اادر جو اڌمو هئو‪،‬‬
‫هڪ مشن هئي‪ ،‬واهه ان هيٺ ڪهڙو ه ڪ و پڪو ماآ تيار ايندو‬
‫ه ي‪ ،‬جيڪو نا ڪنهن وصبورپ د‪،‬ڪ۽ پئڪنس جي جيئن جو‬
‫تيئن پڙهندڙن اڳيان پي۽ ڪيو ويندو هئو‪.‬‬
‫اسان کي جي ڪنهن جو وف ايندو هئو ته پنهن ن ڪن‬
‫سينيئر مهارتي اديبن جڀد اقادن جو‪ .‬اهي جغادري ادي اون ‪،‬کندڙن‬
‫جي رانا ن جون صر جيان کلون الهيندا هئا‪ .‬مبئيَء جي اد ي ڪڀس‬
‫۾ جيي ايم يو ملڪاڻي صاح ‪ ،‬هر ائين ساهيڪار کي همٿا يندو هئو‬
‫ته اتي ‪،‬يکراج ع ي جهڙو ار شاعر هر ائين پراڻي شاعر جي شاعريَء‬
‫کي ازاري شاعري ڪري ڪوٺيندو هئو کين ڊي مارال ي ڪرڻ الِء‬
‫گل و ار جهڙا تنقيدي ڪياا ‪،‬کندو هئو‪.‬‬
‫هيي دهليَء جي اد ي ڪڀسن ۾ جيي اارايڻ شاي پر و واا‬
‫جهڙا اهٺا شاعر ساهيڪارن جو حوصلو وڌا يندا هئا اتي تيرٿ وسنل‬
‫جهڙو ٽااڊيَء ٽپڻو اقاد اسان تي مڀميون وجهندي اوادو هئو‪،‬‬
‫”اري‪ ،‬ڇا جا ‪،‬يکڪ شاعر آهيو؟جاهل آيو‪ .‬جاهل پر ان کان جو‬
‫هوٽلن تي ڌري جا ڌڪا کا و‪ .‬اوڙي پاري جون‬ ‫وڃي سئنيما ن‬
‫اياڻيون وي ا تڪيو‪ .‬ٻيون ‪،‬وارپايون ڪيو‪ .‬تنهن کان ايو آهي ته‬
‫ڪ هه ‪،‬کڻ پڙهڻ ۾ ي ريڌ رهو‪ .‬اقي آهيو ته صفا جاهل‪“.‬‬
‫اسان جاهلن اهڙين تنقيدن جا ڪي ‪،‬فيي جواا جواز پي۽ اه‬
‫ڪيا‪ .‬پر عملي طور جوا ي ڪارروا ي ڪندي موتي جوتواڻي آاند‬
 ‫‪41‬‬
‫هئو‪ .‬هيان هيان پٽ سٽ کان ي ار اي احساس ايڻ ‪،‬ڳو ته هاڻي ما‪،‬ي‬
‫طور ڪ هه پاڻ رو ايڻ ۾ ي ايا ي آهي‪.‬‬
‫ڪا‪،‬يج ۾ يادگرين سان گ حاآ احواآ ڪندي ٻڌايا ين ته هو‬
‫تازو ي شروع ايل روزااي اا ري ي ا بار ايڪسپريس جي‬
‫ا ڊورٽا ي اس ڊپارٽمينٽ ۾ اسسٽنٽ مئني ر جي عهدي تي آهي‪ ،‬ايو‬
‫مااس‪”،‬سليمان‪ ،‬مون کي ه اتي ڪا مڀزمل وٺي ڏي‪ “.‬ايا ين‪”،‬مون‬
‫وا ل ڪليڪٽر جي جاا آهي قبوآ ه يئي ته س اڻي ي موري گيٽ‬
‫واري آايس ۾ هليو ا ‪ “.‬سوايم اڳيان ل ‪،‬فظ کڻي ڪٽي ڇ يندس ته‬
‫ڪليڪٽر جو آهي‪ .‬ريلوي جو ٽڪيٽ ڪليڪٽر ه آهي ته ڪليڪٽر ي‬
‫ٻئي ڏينهن مان سليمان وا ااڊين ايڪسپريس آايس ۾ په ي ويس‪.‬‬
‫جنرآ مئني ر سان ڏهن پندرهن ااڊين ايڪسپريس آايس ۾ په ي‬
‫ويس‪ .‬جنر آ مئني ر سان ڏهن پندرهن منٽن جي ااٽرويو عد مون کي‬
‫ااڊين ايڪسپريس ا بار جي اشيهار کاتي ۾ ل ڪليڪٽر جي‬
‫پنج روپيا ڏهاڙي‬ ‫اوڪري ملي ويئي‪ .‬پ هار پوڻا ٻه سو روپيا‬
‫ٽرااسپورا اال واس (تاڙو يو)‪.‬‬
‫پراڻي دهليَء جي الآ عنوان عڀ قي ۾ ازار حسن جي گهٽين‬
‫پويان پن ن منٽن جي پنڌ تي همدرد دوا ااي جو وسيع احاطو هئو‪ .‬ان‬
‫جي سامهون ليماران جي موڙ وا مشهور ” ااداي شفا ااه“ هئو‪،‬‬
‫جنهن جو ما‪،‬ڪ الهوري حڪيم هرڪشن الآ ي اي هئو‪ .‬هن پنهن ي‬
‫دهشيناڪ اڪري تي وڏين وڏين گاا ٽي مڪن ڊگهي تري واري‬
‫پٺاڻڪي پٽڪي سان پنهن ي ڊگهي ڪوا تي پندرهن ويهه ٻڀ (ميڊآ)‬
‫‪،‬ڳا ي پنهن ا آدي قدي اوا ڪ ا ي سڄي دهلي شهر جي هر اواڪ‪،‬‬
‫اوراهي‪ ،‬سينما گهرن جي يين تي ‪،‬ڳا ي ڇ يا هئا‪ ،‬سڄي شهر ۾ هن‬
‫جا ماڻهو اشيهار پڻ ورها يندا هئا‪ ،‬جن ۾ هو هر مردااي پوشيد۾ مرد‬
‫جي عڀج جو ماهر هئڻ جي دعوي ڪندو هئو‪ .‬ان ڌاڌي مان هو ‪،‬کين‬
‫ٻاالڻيَء جو هڪ پاڙيسري ڪ هه ڏينهن الِء شهر کان ٻاهر اي‬
‫ويو‪ .‬هن پنهن و اسڪوٽر حفاظيي طور هن جي گهر جي پڌر ۾ رکي‪،‬‬
‫اا ي هن کي ڏيئي کيس ائي ويو ته لي ا وڃ الِء اسيعماآ ڪندو‬
‫ره انِء‪ .‬هڪ ساي ٻاالڻي ان اسڪوٽر تي سوار اي دهلي ريلوي‬
‫اسٽيشن ڪنهن ڪم ساا ي ويو‪ .‬ڪم پورو ڪري موٽندي دهلي گيٽ‬
‫ٻاهران هڪ تي رايار س اسڪوٽر مٿان اڙهي ويئي‪ .‬سامهون واري‬
‫ارون اسپياآ ۾ سنڌي ڪهاڻيَء جو سهڻو تخليقڪار اٺييا‪،‬يهه ڪڀڪ‬
‫موپ سان جنس جوٽيندو رهيو ٽئين ڏينهن هن جو الش ‪ ،‬پل ا ر‬
‫جي ان گهر ۾ آادو ويو جيي ڪ هن ڪ هن اسين اد ي ئٺڪون ڪندا‬
‫هئا سين‪ .‬هو اڃا ٽيهارو سا‪،‬ن جو مس هئو اهڙيَء ڪم سنيَء ۾‬
‫سنڌي ڪهاڻيَء کي ڏهاڳ ڏيئ ويو‪ .‬هيي منيشر ايل هن جون ڪي‬
‫ڪهاڻيون مليون‪ .‬ڪي اه مليون‪ .‬اڳيي هلي ڪ هه ڪهاڻيون م موعي‬
‫جي صورپ ۾ شايع ه ايون پر اڪڪر ااهن جا پنا هي ااهن هوڏااهن‬
‫پکڙجي ويا‪ .‬ٻاالڻيَء سان منهن و د ‪،‬ي ‪،‬ڳا هئو‪ .‬هن منهن ي ٻاآ ساهييه‬
‫جي ااعاي مسودي” هڪڙو هئو راجا“ ال ٻاراهن و صورپ را ين‬
‫تصويرون تيار ڪيون هيون‪ ،‬جيڪي مون اڃا تا ين ساا ي رکيون آهن‪.‬‬
‫رايلي طبيعل ڪري مون کي گهر مان ملندڙ‬ ‫عي۽ پسند‬
‫ماهوار پاڪيٽ مني پهر ين ي هفيي ۾ پوري اي ويندي هئي اقي‬
‫ٽي هفيا جوکا يَء ۾ گڻرادا هئا‪ .‬ما کان ڪ هن ڪ هن‪ ،‬ڪنهن اه‬
‫ڪنهن هااي ڪ هه رقم ڇ ا يندو رهندو هوس پر پي کان گهرڻ ۾‬
‫وف ه ايندو هئو ح اا ه‪ .‬سن يين سان ته ائين آاي(‪ 61‬پئسن)‬
‫واري جنيا ڪااي ها وس اندوَء جي ٻاڪڙي ۾ شاي گڻاري ڇ ي‬
‫هئي پر ڪنهن سن يياڻيَء کي ڪناا پليس جي گيڀرڊس اروالز‬
‫جهڙين آ رودار ريٽاراٽس ۾ وٺي وڃنو پوادو هئو‪ .‬محبو ا ن کان ل‬
‫را ڻ ه مردااي شان وٽان اه هئو پر سهڻي سنس ۾ را ر اي ويندو‬
 ‫‪41‬‬
‫”ڇاجي اڪاس؟“ مون واڪو ڪري ايو‪.‬‬
‫واڪو ٻڌي حڪيم صاح اادر گهري آيو‪ .‬ايا ين‪”،‬هڪ ته هن‬
‫عمر ۾ اهڙا رل ڪم اا ڪريو‪ .‬وري اڪاس ه اٿا ڪرايو‪ .‬يٽا‪ ،‬پئنٽ‬
‫الهه وراه عڀج ڪيئن ڪندس؟“‬
‫”ڇا جو عڀج؟“‬
‫”ته اقي آيو ڇا الِء آهين؟“‬
‫ڪاوڙجي پردو هٽا ي ٻاهر ااي اشيهارن جا ل حڪيم صاح‬
‫جي مي تي رکي مان اادااي شفا ااي کان ٻاهر اڪري آيس‪.‬‬
‫ٻئي ڏينهن مون ل ڪليڪٽر جي اوڪريَء تان اسيعيفا ڏياري‬
‫موڪلي‪.‬‬
‫ڇٽيهون پنو‬
‫يوايورسٽيَء جي رجسٽرار سيڪڙو حاضري اه هئڻ ڪري دهلي‬
‫يوايورسٽيَء جي رجسٽرار مون کي ي ڪاي جي اا ينل اميحان ۾‬
‫وهڻ کان هفيو اڳ تحريري منع اامو موڪلي ڏاو‪ .‬مون سڄو مهينو‬
‫محنل سان ام يحان جي مڪمل تياري ڪئي هئي‪ .‬سخل مايوسيَء واري‬
‫حا‪،‬ل ۾ مون پراسپاآ يس صاح جي گهر وڃي هن کي قا ل ڪرڻ‬
‫جي ڪوش۽ ڪئي‪”،‬ڪڀس گسا ڻ جو ڪارڻ منهن ي آوار۾ گردي اه پر‬
‫ڪا‪،‬يج جي مخ ن جي ايڊيٽريَء کي وقل ڏيڻ هئو‪ “.‬يس صاح‬
‫ڪنهن حد تا ين منهن ن د‪،‬يلن کان ميا ر ته ايو پر هن وا‬
‫يوايورسٽيَء جي قااوان جي ااحراايَء جي ا يياري اه هئي‪ .‬هن کي‬
‫مون‪ ،‬هر حاآ‪ ،‬اهڙو يقينن اوس ڏياريو ته هو‪ ”،‬يوايورسٽيَء جي‬
‫رجسٽرار کي زوردار سفارش ڪندو ته مون کي اميحان ۾ ويهڻ جي‬
‫اجازپ ڏ ي‪ .‬ائ ڪري ان حا‪،‬ل ۾ منهن ي ڪڀسن جي حاضري رڳو‬
‫ٻه سيڪڙو ي گهٽ آهي‪ .‬پر ڪاميا يَء جي گهڻي اميد اه رک انِء‪ “.‬ڻ‬
‫ر وپيا ڪما يندو هو‪ .‬پنهن ي پٽيل ا ر واري وسيع ڪوٺيَء جي ڇل‬
‫مٿان هن پنهن ي پٽڪي مڪن واري آدي قدي هور ڊن ‪،‬ڳا ي رکيو‬
‫هئو‪ ،‬جيڪو هر ڪنهن کي هوا ي جهاز مان هيٺ ‪،‬هندي ه اير ايندو‬
‫رهندو هو‪ .‬سئنيما گهرن ۾ ااٽرويو ۾ هن جون اشيهاري المون‬
‫هلنديون هيون جن ۾ حڪيم هرڪشن الآ آمريڪا‪ ،‬يورد دايا جي‬
‫ٻين ڪييرن ملڪن مان سندس اا‪،‬ي آيل ڊا‪،‬ر پا واڊن جا ايڪ‬
‫ڊرااٽ ڳڻيندو اير ايندو هئو سهاڳ راپ جي سيري تي ڪاوڙيل‬
‫ڪنوار همبسيريَء عد امڪندڙ اهري سان کلندي اير ايندي هئي‪.‬‬
‫دهليَء جي هر ا بار رسا‪،‬ي جي پو ين پيج تي اادااي شفا ااي جو‬
‫اڌ صفحو اشيهار شايع ايل هوادو هئو‪ ،‬جن جي ٽن حصن تي حڪيم‬
‫اقي‬ ‫صاح جي وڏين مڪين واري تصوير اپڪيل هوادي هئي‬
‫هصي ۾ ااهن ڳ هين مردااين يمارين جا ااال هوادا هئا‪ ،‬جن مان‬
‫حڪيم صاح ه ارين مردن کي شفاياا ڪري اڪو هئو‪ .‬هن کي‬
‫هرحاآ ل اوڳاڙيندڙن کان سخل افرپ هوادي هئي‪.‬‬
‫هڪ ٻيپهريَء جو مان ااڊين ايڪسپريس ا بار جي سندس‬
‫اشيهار جو ٻن ه ارن جو ل کڻي اادااي شفا ااي په ي ويس‪.‬‬
‫حڪيم هرڪشن الآ ڊگهي ڪرسيَء تي ڪوا تي ٻڀ ‪،‬ٽڪا ي ويٺو‬
‫هئو مون کي ويهڻ الِء ايا ين‪ .‬مون ڏااهن ايا ي اهاريندي هن پردو‬
‫‪،‬ڳل پاسي واري ڪمري مان پنهن ي ٽي ي ڪمپا واڊر کي س ڪيو‪.‬‬
‫ڪمپا واڊر مون کي اادر ڪمري ۾ و‬
‫وٺي ويو‪ .‬لن وارو ريف ڪيس کڻي اادر ويس ڪمري ۾‬
‫په ي‪ ،‬پردو سرڪا يندي ڪمپا واڊر مون کي ايو‪،‬‬
‫”پئنٽ الهه‪“.‬‬
‫”پئنٽ ڇو الهيان؟“‬
‫”اڪاس ڪرڻي آهي‪“.‬‬
 ‫‪42‬‬
‫” اڙي ي م‪ ،‬سا‪،‬ن کان هي ي وڏي وپ سان رهيو پيو آهيان ته‬
‫اقي ڪنهن ريبي وپ سان اه رهي س هندس‪ .‬س اڻي ي سواي ڏيئي‬
‫مڪان پڪو ڪري او ااان‪“.‬‬
‫سو سا‪،‬ن کان پوِء س۽ پ۽ ڪو وپ‬ ‫را‪،‬ئ کي ڄاڻ اه هئي ته َ‬
‫اما شخص هن گهر تي ااي قبضو ڪندو هڪ جمهوري حڪومل کي‬
‫اهو قبضو ڇ ا ڻ الِء ڏهه ساآ عدا‪،‬ين ۾ مقدمو وڙهڻو پوادو‪ .‬هرحاآ‪،‬‬
‫مان يٺو يٺو ڪو لن جي دال‪،‬يَء مان پنهن ا هٿ ه ڪارا منهن ه‬
‫ڪارو ڪندڙ ٻاهر دڪي تي ويٺل ان شخص کي ڏسي رهيو هوس‪.‬‬
‫جنهن کي ڄاڻ اه هئي ته هو ڪهڙي وڏي شاعر جي حويليَء ۾ حد د لي‬
‫ڪري اتي ڪو لن جو ڪارو ار ڪري رهيو آهي‪ .‬ٻاهر اه ڪا ٻاتي‬
‫واادار آ ي اه منڊڪ منڊڪ ڪندڙ ڪوڪلن ميان آيو‪.‬‬
‫منهن يَء اوريَء الپرواهيَء ڪري منهن ي سڄي ساآ جي‬
‫محنل را ان اي رهي هئي‪ .‬گر ويشن و آ ري ساآ اجايو وڃي رهيو‬
‫هئم‪ .‬منهن و سڄو سميقبل ميا ر اي رهيو هئو‪ .‬گر ويشن کان سواِء‬
‫ته مون کي ڪٿي ڪا ڪڀرڪي ه اه ملندي ٻي ڪا اوڪري منهن يَء‬
‫طبيعل ۾ ي اه هئي‪ .‬سسل قدي سان گلي قاسم جان کان ٻاهر ااي‬
‫ڪريم جي اعمل ڪدي ٻاهران رکيل ين۽ تي ي جان جسم سان ويهي‬
‫رهيس پٺاڻ ال‪،‬ي جي ٻاڪڙي تان پسل جي ڏوڏي پيل ڪڙڪ اااهه‬
‫جو گڀس وٺي ڍڪ ڍڪ ڪري پيئڻ ‪،‬ڳيس‪ .‬ما ٽن کي ٻڌا ڻ کان وف‬
‫اي رهيو هئو سدارا اڻيَء وا وڃڻ جي همٿ اه پئي اي‪”.‬ڪريم ڪا‬
‫اعمل ڪد۾“ جو ما‪،‬ڪ ااضل پشاوري منهن و اورو گهڻو وااا هئو‪.‬‬
‫منهن و شاعر دوسل اري۽ ڪمار شاد مون کي ااضل جي ان اعمل‬
‫ڪدي (هوٽل) ۾ ٻه اار يرا وٺي آيو هئو‪ .‬ااضل پشاوريَء کي سل‬
‫زا‪،‬ون ڇٽيهه ٻار هئا‪ ،‬جيڪي هن جي ”اعمل ڪدي“ مٿان تعمير ايل‬
‫پن ن ڇهن ڪمرن واري گهر ۾ گ رهندا هئا‪ .‬ااضل جو اوڻ هئو‬
‫نيادي سک درسي ‪ Optimist‬هئڻ ڪري مون اڃا ه اميد اه الاي جو مون‬
‫کي پڪ هئي ته منهن ي محنل س ا ي ايندي‪.‬‬
‫پراڻي دهليَء جي گلي قاسم جان مان پراسپاآ يس صاح جي‬
‫گهران اڪري مون جامع مس د جي سامهون اردو ار جو ر ڪيو‬
‫مڪ يبه جامعه وڃي اوان آيل ڪياا ڏسڻ جو سوايم‪ .‬يس صاح جي‬
‫حويلي اما گهر کان پنج ڇهه گهر ڇ ي ڪو لن جو ٽاآ ڪاٺين جي‬
‫م ي هئي‪ .‬هيَء اها جاِء هئي جيي مرزا را‪ ،‬پنهن ي زادگيَء جا پويان‬
‫ويهه ساآ گڻاريا‪ .‬هاڻي ان جاِء تي الهور کان آيل هڪ پن ا يَء ماآ‬
‫رنيمل سم هي زوريَء قبضو ڪري ڪاٺين ڪو لن جي م ي کو‪،‬ي‬
‫هئي‪ .‬را‪ ،‬جي گهر ٻاهران يٺي يٺي مون کي ‪،‬ڳي رهيو هئو مون‬
‫مرزا اوشا کي س ڏاو اهي هن جي ٻاتي مڀزمه ”واادار“ مون کي‬
‫ٻاهر ااي ائي رهي آهي‪،‬‬
‫”مل ا اا گهل پل ائه هئه‪ ،‬مهلو‪،‬ي د ي هين‪“.‬‬
‫(مرزا صاح گهر پر اهين هئن‪ ،‬مهرو‪،‬ي گئي هئين‪).‬‬
‫هن وقل را‪ ،‬جي ان گهر کي دهلي سرڪار سين اري هڪ‬
‫سمارڪ ڪري ڇ يو آهي پر ا ه اهو احساس ايندو آهي ته اجهو مرزا‬
‫جي ٻاتي مڀزمه واادار ”تون هئه تون هئه؟“ (ڪون هئه‪ ،‬ڪون هئه)‬
‫اوادي گهر جو دروازو ااي کو‪،‬يندي آهي مرزا جو مڀزي ڪلو‬
‫(ڪلن ميان) منڊڪا يندو مهمان الِء حقو تيار ڪري ايندو آهي‪.‬‬
‫را‪ ،‬جي زاآ امرا ي م ج هن گلي قاسم جان جو هي‬
‫مسواڙي گهر ڏسي آ ي ته مرزا پڪيس‪،‬‬
‫” ي م‪ ،‬مڪان پسند آ يه؟“‬
‫” ها‪ ،‬مڪان ته سٺو آهي پر ان ۾ هلي رهڻو ااهي‪“.‬‬
‫”ڇو امرا ؟ سٺو مڪان آهي ته پوِء رهڻو ڇو ااهي؟“‬
‫”اون اا ته ان مڪان ۾ وتن جو واسو آهي‪“.‬‬
 ‫‪43‬‬
‫ٽاريندو آ هي‪ .‬ا ي مان ا ير سان ڳا‪،‬هه ڪندس‪ .‬يحد اداسيَء واريَء‬
‫حا‪،‬ل ۾ ه مون ااضل کي کلندي ايو‪ ”،‬يس صاح ان ڪري ته توکي‬
‫ااپسند اه ڪندو آهي جو توکي سل جويون آهن هو پاڻ اڃا ڪنوارو‬
‫آهي‪”.‬ااضل وڏو ٽهڪ ڏاو ويٽر کي س ي اسپيشل رياايَء جو آرڊر‬
‫ااي تي آيس‪.‬‬ ‫ڏاو‪ .‬ااضل کان موڪڀ ي مان مڪبيه جامعه جي ڪي‬
‫تن ڏينهن هندوسيان ۾ ترقي پسند تحريڪ زور تي هئي اردو‬
‫شاعريَء ۾ ته ان جو وآ ڀ هئو‪ .‬ڪ هه ڏينهن اڳ مشهور ترقي پسند‬
‫شاعري سردار جعفريَء جي ايمن جو ائون م موعو‪ ،‬پيراهن شرر‬
‫مارڪيٽ ۾ آيو هئو‪ .‬ان کان اڳ سردار جي شاعريَء جا‬
‫م موعا‪”،‬پٿرون ڪي ديوارين ميراسفر جهڙا ايم پڙهندو هئو ته‬
‫ٻڌادڙن جون د‪،‬يون ڌڙڪڻ ‪،‬ڳنديون هيون سندن رپ جو دورو تي اي‬
‫ويندو هئو‪ .‬هن کي پنهن ا س ايم رز ان ياد هوادا هئا‪ .‬اسٽيج تي‬
‫شعر پڙهڻ وقل هو هڪ هٿ سان ما يڪ جهليندو هئو ٻئي هٿ سان‬
‫منهن تي ڪرادڙ وڏا وار مٿي ڪندو رهندو هئو‪ .‬ڪا‪،‬يج جون‬
‫ڇوڪريون هن تان گهرو گهرو وينديون هيون‪.‬‬
‫اڳيي هلي علي سردار جعفريَء سان منهن ي تماي سٺي ڄاڻ‬
‫س اڻ اي ويئي‪ .‬هو ج هن ه دهليَء ايندو هئو ته مون سان ڪيئن ه‬
‫وقل ڪ ي ملندو هئو‪ .‬اقباآ شيا ندي ‪ Centenary‬جي موقعي تي ارتي‬
‫حڪومل طراان اا ري يَء ۾ شايع ايل هن جي ايڊا ڪيل يادگار‬
‫پراي الِء سردار مون کان ه هڪ مضمون”اقباآ ا نڊ ع ي “ (سنڌي شاعر‬
‫‪،‬يکراج ع ي ) ‪،‬کارايو هئو‪ .‬هو ڪٽر ڪميواسٽ هئو پر گ و گ ڪٽر‬
‫شيعو پڻ هئو‪ .‬هونَء هن جي هر شاي مئه اوشيَء ۾ گڻرادي هئي پر‬
‫محري وارا ڏهه ڏينهن هو شراا کي ڇهندو ه اه هئو ڏهه ي ڏينهن‬
‫ماتمين وارا ڪارا ڪپڙا پا يندو هئو‪ .‬ااهن ڏهن ڏينهن ۾ هن جي ي م‬
‫سل ااه هن جو ائ ياآ رکندي هئي هن کي گهر کان ٻاهر اڪرڻ‬
‫ته‪ ”،‬هن جو سل ي زا‪،‬ون‪ ،‬جن مان ان يون ٻه هن جي پهرين پن ن زا‪،‬ن‬
‫جي پٽن ڌيئن کان ه ان يون هيون‪ ،‬پاڻ ۾ سڳين ينرن واا ر‬
‫سلوڪل مٺ محبل سان رهنديون هيون‪ .‬هر زاآ سان هن جو وارو‬
‫وقل ٻڌآ هوادو هئو‪ “.‬ااضل جو پنهن و وقل وري همدرد ااي جي‬
‫حڪيم جناا ڪو ر اااد پوريَء سان ٻڌآ هوادو هئو‪ .‬ڪو ر صاح‬
‫اردوَء جو مشهور ااسااه ا ار هئو ااضل پشاوري شاعري هئو‪ .‬ٻيئي‬
‫” يسوين صديَء‪”،‬شمع“ ”رو ي“ رسا‪،‬ن ۾ گ گ ڇپ ندا هئا‪ .‬ااضل‬
‫يحد وش م اج شخص هئو‪ .‬هڪ يري ٽهڪ ڏيندي اسان کي ٻڌا ڻ‬
‫‪،‬ڳو ته‪ ”،‬منهن ن ٻارن جي اسڪوآ ۾ هڪ ڏينهن ااسپيڪٽر ج هن‬
‫معا نو ڪرڻ آيو ته شاگرد جو رجسٽر ڏسندي پراسپاآ کي ايا ين‪ ،‬هي‬
‫ڪهڙو ع ي اسڪوآ آهي‪ ،‬جنهن ۾ اسڪوآ جي هر ٽئين ٻار جي‬
‫پي جو اا‪،‬و‪ ،‬ااضل پشاوري آهي؟“‬
‫ااضل مون کي ٻاهر ينج تي اڪيلو ويٺل ڏسي وا ڙو اي ويو‬
‫هٿ کان جهلي مون کي پنهن ي اعمل ڪدي ۾ وٺي آيو‪ .‬هن اتي‬
‫پنهن ي الِء هڪ ائ ڪارار مخصوئ ڪري رکي هئي‪ ،‬جيي صوان‬
‫تي ويهي هو پنهن ن ڪن ائ دوسين کي پنهن ا شعر ه ٻڌا يندو هئو‬
‫اعمل ڪدي جي ‪،‬ڻيڻ ريااي پڻ کارا يندو هئو‪ .‬مان جييوڻيڪ هن‬
‫جي ائ دوسين مان اه هوس پوِء ه مون کي ملوآ ڏسي هن مون کي‬
‫ان ڪارار ۾ ااي ويهاريو کيسي مان هڪ پنو ڪ ي پنهن و ائون‬
‫ايم ٻڌا ڻ شروع ڪيو‪ .‬اورو گهڻو داد حاصل ڪري هن مون کان‬
‫احواآ ورتو‪ .‬مون اورن ‪،‬فين ۾ هن کي ٻڌايو ته مان ڪهڙي ڪم الِء‬
‫يس صاح سان هن جي گهر ملڻ آيو هوس‪ .‬ااضل ايو ته يس‬
‫صاح مون کي سخل ااپسند ڪندو آهي‪ ،‬ان ڪري جي مون هن کي‬
‫ڪ هه ايو ته ايڻو ڪم ه ڊهي پوادِء‪ .‬اقص ا ير االيمان (اردوَء جو‬
‫مشهور شاعر) منهن و دوسل آهي يس صاح هن جي ڪا ه ڳا‪،‬هه اه‬
 ‫‪44‬‬
‫ورتو آهي‪ .‬پر س کان وڌيڪ مان پنهن ي ملڪ مان جڀ وطن اي آيو‬
‫آهيان مون کي هن صاح جي ااموس مان مرتبو مڪا‪،‬ي هئو‪ .‬يقينن‬
‫هو هن جو اوڻ اه موٽا يندا‪ .‬اراس کان وڌيڪ آس جي ُاجا‪،‬ي ۾ مان‬
‫روز ڪا‪،‬يج جي ال بريريَء ۾ ااي ويهندو هوس‪ .‬ال بريرين مسٽر‬
‫هو مون کي‬ ‫ااصاريَء سان منهن ا يحد وش وار تعلقاپ هئا‬
‫ال بريريَء ۾ آيل هر ائون ڪياا ڏيک اريندو هئو‪ .‬تن ڏينهن اڃا‬
‫هندوسيان پاڪسيان و ۾ ٽپاآ ڪيا ن ورير۾ جي ا وڃ جو‬
‫سلسلو جاري هئو ان ڪري پاڪسيااي رساال پڻ اقاعدي دهلي ڪا‪،‬يج‬
‫جي ال بريريَء ۾ ايندا رهندا هئا‪.‬‬
‫اميحان شروع ايڻ ۾ اقي پنج ڏينهن وڃي رهيا هئا‪ .‬مان روز‬
‫ڪا‪،‬يج جي ال بريريَء ۾ ويٺو اردو شاعريَء جا م موعا ترقي پسند‬
‫تحريڪ جا ترجمان رساال شاهراهه‪ ،‬شاعر‪ ،‬انڪار‪ ،‬ااڪار‪ ،‬ادا ‪ ،‬يف‬
‫يسوين صدي ورير۾ پڙهندو رهندو هوس‪ .‬هڪ ڏينهن ال بريرين ااصار‬
‫صاح مون کي الهور مان شايع ايل ضخيم پراي اقوش جو ر آ‬
‫امبر ڏاو‪ .‬وڏي سا ي جي پنج ڇهه سو صفحن تي ڦهليل ان ر آ امبر‬
‫۾ ٻه اڍا ي سو شاعرن جي هيرين ر ‪،‬ن جي اواڊ هئي‪ ،‬جيڪا اقوش‬
‫جي ايڊيٽر محمد طفيل جي قا ليل جو اادر امواو هئي‪ .‬و‪،‬ي دکنيَء کان‬
‫سڀي مڪلي سهريَء تا ين هندو پاڪ جا س معيبر ر آ گو شاعر ان‬
‫۾ شامل هئا‪ ،‬جييوڻيڪ اقوش جي ان امبر ۾ اوح ااروي جهڙن رگ‬
‫شاعرن جا هي شعر پڻ درج ايل هئا‪،‬‬
‫ااري سي الي اوح تو آري پنهن ي‬
‫آري سي الي اوح تو آري پنهن ي ‪.‬‬
‫اردو ر آ جو اهو ه هڪ راس رود آهي‪.‬‬
‫حقيقل ۾ ر آ جي صحيح راس صنف ۾ اردوَء جو پهريون‬
‫ر آ ڪبير جو ي ايل آهي‪،‬‬
‫اه ڏيندي هئي‪ .‬هن پنهن ي هڪ طويل ا م ”ميرا سفر“ جو ا يياي هن‬
‫سٽ سان ڪيو آهي‪” .‬هر عاشا هئه سردار يهان‪ ،‬هر معشوقه سل ااه هئه‪“.‬‬
‫سردار جعفر ج هن پهريون يرو پاڪسيان ويو ته هڪ هلڪٽ‬
‫قسم جي شخص هن کان پڪيو‪” ،‬توهان پاڪسيان ه رپ ڇو اٿا ڪري‬
‫ااو؟ ”سردار پنهن ي منفرد مرڪ سان هن کي جواا ڏاو‪” .‬ڏس ا ي‪.‬‬
‫مان اتر پردي۽ جي گواڊ۾ ضلعي جو رهندڙ آهيان‪ ،‬ان ڪري مون کي‬
‫ماايَء تي روز مااهه جي داآ ضرور گهر گو ڊ۾ جهڙي ‪،‬ڻيڻ مااهه جي‬
‫داآ پاڪسيان ۾ پئدا اه ايندي آهي‪“.‬‬
‫سردار جعفريَء جي شاعريَء جو ائون م موعو‪” ،‬پيراهن شرر“‬
‫ريد ڪري مان جامع مس د جي ڏاڪن تي ااي ويٺس‪ .‬مار جو‬
‫جهڙا‪،‬و ڏينهن هئو سامهون سرمس شهيد جي م ار هئي‪ .‬مون ”پيراهن‬
‫شرر“ جو پهريون ايم پڙهڻ شروع ڪيو‪،‬‬
‫پيراهن شرر پهني؟‬
‫ِ‬ ‫کڙاا هئه ڪون يي‬
‫دن هئه اور تو مااي سي ون جاري هئه‬
‫يه ڪون ديوااا هئه جو ‪،‬ييا هئه س۽ ڪا ااي اا تڪ‬
‫اري ومڪر ڪو ڪرتااهين سڀي اا تڪ‪.‬‬
‫يقين گمان جي ‪،‬هرن ۾ ‪،‬ڙهندي‪ ،‬مان پنڌ ي پنڌ روز ڪا‪،‬يج‬
‫ايندو رهيس‪ ،‬ان اميد سان ته شايد ڪنهن ڏينهن يس صاح جي‬
‫سفارش تي رجسٽرار وٽان اميحان ۾ ويهڻ جو اجازپ اامو ااي وڃي‪.‬‬
‫يس صاح کي ڄاڻ هئي ته مان هڪ هواهار شاگرد آهيان‪ .‬ڪا‪،‬يج جي‬
‫مخ ن جو قا ل ايڊيٽر آهيان‪ .‬مون هيم ااگواڻيَء گ جي ڏينهن راپ‬
‫جي محنل سان دهلي ڪا‪،‬يج جي ال بريريَء جو سنڌي سيڪشن ترتي‬
‫ڏاو‪ ،‬جنهن ۾ اسان هند سنڌ جا ٽي ه ار کن ڪياا گ ڪيا‪ .‬ااهن جون‬
‫قاايي‬ ‫ترتيبوار اهرسيون تيار ڪيون‪ .‬ڪا‪،‬يج جي ڪييرين اد ي‬
‫ڪار گڻارين جون ڪامياا راا ون جوڙيون‪ .‬ااهن ۾ اسل هرو‬
 ‫‪45‬‬
‫ااهن پر مٿي موپ جا ع ي جي رعڪس طفيل صح سخل مڻهبي‬
‫ماڻهو هئو ”ٻن قومن واري ايريي“ ‪ Two Nation theory‬جو پڪو‬
‫حماييي هئو‪ .‬هو ان وقل جو اوجي ڊڪٽيٽر ضيا ا‪،‬حا جو پڻ وڏو‬
‫حامي هئو‪ .‬مون کي ٻڌايا ين‪” ،‬الهور ۾ ج هن هڪ مس د جي تعمير‬
‫جي پيڙهه جو پٿر پئ ي رهيو هئو ته ضيا صاح ان پٿر مٿان منهن ي‬
‫رسا‪،‬ي اقوش جو هڪ پراو رکيو اهو ڏسي منهن يون اکيون رجي‬
‫آيون‪ .‬مان ضيا ا‪،‬حا صاح کي ان وقل کان اسڀي جو وڏو مبلغ‬
‫هڪ عييم ااسان ڪري م يندو آهيان‪“.‬‬
‫هرحاآ‪ ،‬آمر ضيا ا‪،‬حا اسڀي جو ڪييرو وڏو مبلغ هئو يا اه؟‬
‫اها ڄاڻ ااهي ه اقي هو ڪي و عييم شخص هئو‪ ،‬اهو مون هن سان‬
‫ايبروري اوراسيَء ۾ اجمير شريف ۾ ايل مڀقاپ وقل ي ڄاڻي ورتو‬
‫هئو‪ .‬ضيا ا‪،‬حا صاح سان ايل ان گ جاڻيَء جو د‪ ،‬سه احواآ اڳيي‬
‫هلي ‪،‬کندس‪ .‬پن ن دريا ن جو پاڻي پييل ماڻهو اييرو سخل گير ڇو‬
‫ايندا آهن‪ ،‬مون کي اڃا تا ين سم هه ۾ اه آيو آهي‪.‬‬
‫پاڪسيان جي سا ا وزير اعيم ميان اواز شريف پنهن ي هڪ‬
‫ااٽريو ۾ ايو آهي‪ ” ،‬مون مٿان هڀيل مقدمي جو ايصلو ڪندڙ جج‬
‫جيئن ته هڪ سنڌي هئو ان ڪري هن مون کي رڳو عمر قيد جي س ا‬
‫ڏاي‪ ،‬جنهن جي ايي ي طور مان اڃا جيئرو آهيان‪ ،‬پر ان جي جڳهه تي‬
‫جي ڪو پن ا ي جج ه ي ها ته مون کي يقينن ڦاسيَء جي س ا ڏ ي ها‪“.‬‬
‫ال بريريَء ۾ ويٺ مان اقوش ۾ شايع ايل ر ‪،‬ن جا اواڊ شعر‬
‫اوا ڪ ۾ ‪،‬کندو رهندو هوس ز ان جو اشڪو وٺڻ الِء مير‪ ،‬ايير‬
‫اڪبر آ ادي‪ ،‬اسياد داغ دهلويَء شاد عارايَء جي شاعري ورا ي ورا ي‬
‫پڙهندڙ هوس‪ ،‬داغ جو شعر آهي‪.‬‬
‫هو و حواس تاا و توان داغ جا اڪي‪.‬‬
‫اا هم ي جااي وا‪،‬ي هئن سامان تو گيا‪.‬‬
‫”همن هئه عشا مسيااي‪ ،‬همن ڪو هوشياري ڪيا؟“‬
‫پر ”ا نٿاالجيون“ ترتي ڏيندڙ اردو ر آ جي شروعاپ ”و‪،‬ي‬
‫شاهه“ سان ڪندا آهن‪ .‬هرحاآ‪ ،‬مان ال بريريَء ۾‬ ‫دکني“ يا ”قلي ق‬
‫صبح شاي اقوش ۾ شايع ايل ر آ پرهندو رهيس‪ .‬مون کان وسري ويو‬
‫ته اميحان اا‪،‬ي ه ڪا ڀايندي آهي‪.‬‬
‫ڪييرا ي ساآ پوِء اومبر ‪6399‬ع ۾ مان ج هن الهور ۾ طفيل‬
‫صاح جي گهر هن جو مهمان هوس ته ان وقل هو ”مير تقي مير“ تي‬
‫اقوش جو امبر شايع ڪري رهيو هئو‪ .‬اداريو ‪،‬کندي ‪،‬کندي مون کان‬
‫اوايو پڪيا ين‪” ،‬مير جو ڪو جاذا شعر ٻڌاِء ؟“ منهن ي واپ مان‬
‫اڪري ويندو هئو‪،‬‬
‫”ا يدا ۾ هي مرگئي س يار‬
‫عشا ڪي ڪون اايها اليا“‬
‫طفيل صاح مرڪي مون ڏااهن اهاريو هو‪.‬‬
‫مير تقي مير تماي وڏو شاعر آهي‪ ،‬جنهن اوي ساآ شاعري‬
‫ڪئي پر ڪٿي ڪٿي هن جي شاعري س حي رير معياري آهي‪،‬‬
‫”اسي ع ار ڪي ‪،‬واڊي سي دوا ‪،‬ييي هئن“ يا ” اه ڇيڙ‪ ،‬اه ڇيڙ ميري‬
‫پنڊ‪،‬يون ڪو“ جهڙي شاعري ه هن ڪئي آهي‪ .‬مون کي ‪،‬کنوَء ۾ اهو‬
‫ڏسي ااسوس ايندو آهي ته اييري وڏي شاعر جي م ار مٿان ا ‪،‬کنوَء‬
‫جي ريلوي اسٽيشن جا پليٽفاري آهن هر روز ه ارين ماڻهو ان کي‬
‫‪،‬ياڙي رهيا آهن‪.‬‬
‫محمد طفيل مردااي حسن جو مڪا‪،‬ي امواو هئو‪ .‬هن جي مرڪ‬
‫اڃا ه وڌيڪ د‪،‬ڪ۽ هئي‪ .‬هو شڪل صورپ‪ ،‬راس رود‪ ،‬قد ل‬
‫ارڪاڻن ۾ هو هو اسان جي ار سنڌي شاعري ‪،‬يکراج ع ي جيان‬
‫کا يندو هوس ته ساڳيَء عمر جا ٻه شخص‬ ‫‪،‬ڳندو هئو مان ع‬
‫اييريَء حد تا ين هم شڪل ڪيئن اا اي س هن؟ ا ٻيئي هن دايا ۾‬
 ‫‪46‬‬
‫ٽيبل هئو‪ .‬اييري قدر جو ا يس صاح کي ڪهڙا اا يل ڪارڻ گهر‬
‫کڻي وڃڻا آهن‪ ،‬اهي ه هن جي ريف ڪيس ۾ وجهي رکندو هئو‪ .‬ان‬
‫کان سواِء هن کي ڪا‪،‬يج جي هر سنڌي شاگرد شاگردياڻيَء جي حس‬
‫اس جي ڄاڻ هئي‪ .‬ڪير ڪٿي رهندو آهي؟ ڪنهن جي ڪنهن سان‬
‫دوسيي آهي؟ ڪنهن جو ڪنهن سان معاشقو هلي رهيو آهي‪ .‬هو سڄي‬
‫بر رکندو هئو‪ .‬هن کي سوين اري ‪،‬وڪ گيل ياد هئا‪ .‬ه ارين‬
‫پرو‪،‬يون ياد هيون‪ ،‬جيڪي اسين سنڌي شاگرد‬ ‫ڳ هاريون‬
‫شاگردياڻيون ڪڀسن کان پوِء هن کي پنهن ي و ۾ ويهار ٻڌاادا هئا‬
‫سين‪ .‬ڪا‪،‬يج جون ڇوڪرين کييوَء کي پنهن ي گر‪،‬س ڪامن روي ۾‪،‬‬
‫جيي ڪنهن ه شاگرد لڪه پروايسرن کي ه وڃڻ جي اجازپ اه هئي‪،‬‬
‫کييو آزاديَء سان اااهه جون ڪٽليون کڻي اتي ايندو ويندو هئو‪ .‬هو‬
‫اييرو ته د‪ ،‬سه ڪئريڪٽر هئو جو هن ا ل تفصيل سان ‪،‬کڻ ويهان‬
‫ته اال ي ڪييرا صفحا رجي وڃن‪.‬‬
‫ڌڙڪندڙ دآ سان يس صاح جي ڪمري ۾ گهڙي مون‬
‫اوڌاري اهاريو‪ .‬ڊاڪٽر سدا را اڻي‪ ،‬ڊاڪٽر ااروقي‪ ،‬ڪا‪،‬يج جو رسر‬
‫ڊاڪٽر موسوي‪ ،‬اتر االيمان هندي ٻو‪،‬يَء جو مشهور ‪،‬يکڪ شم‬
‫ساهني (الم اداڪار لراج ساهنيَء جو ان و ا ( جيڪو اسان جو‬
‫اا ري يَء جو پروايسر هئو‪ ،‬يس صاح جي وسيع ڪمري ۾ هن جي‬
‫سامهون ڪرسين تي ويٺا هئا‪ .‬مون کي در تي يٺل ڏسي يس صاح‬
‫سريلي آواز ۾ ايو‪” ،‬آجا و آجا و‪ “.‬مون کي ڪرسيَء تي ويهڻ الِء‬
‫ائي کييوَء کي اااهه جو ٻيو ڪود آڻڻ الِء ايا ين‪ .‬مان ساهه روڪي‬
‫ڪ هه ٻڌڻ جو ااييار ڪرڻ ‪،‬ڳيس‪ .‬يس صاح مي جي ااي مان‬
‫يوايورسٽيَء جي رجسٽرار وٽان آيل ‪،‬فااو ڪ يو مون کي ڏيندي‬
‫ايا ين‪ ” ،‬وٺ تنهن و اميحان ۾ ويهڻ جو اجازپ اامو ا ي آيو آهي‪.‬‬
‫س اڻي کان وٺي تنهن ا اميحان شروع آهن‪ .‬هڪدي يوايورسٽيَء وڃي‬
‫ان وقل منهن ي من جي حا‪،‬ل جي ترجمان ڪري رهيو هئو‪.‬‬
‫اسياد داغ جي شاگرد يخود دهلويَء سان اڳيي هلي منهن يون‬
‫ڪييريون ي ڪ هريون ايون مان اارايڻ شياي کي پڻ ڪ هن‬
‫ڪ هن هن جي ترڪمان گيٽ واريَء يٺڪ تي وٺي ويندو هوس‪ .‬هو ان‬
‫وقل ‪،‬ڳ ڳ سيااوي اڍااوي سا‪،‬ن جو هندو وي ارو اکين کان ويٺل‬
‫هو‪ .‬ان پڻ ۾ هن جو را‪ ،‬وا ه ااڻ وڃڻ هئو هن جي اوڻ موج‬
‫هن ڪييرا ي پنهن ي اسياد داغ جي اوڻ تي را‪ ،‬جي حقي جون‬
‫ٽوپيون پڻ سايون ڪيون‪.‬‬
‫اميحان شروع ايڻ واري ڏينهن کان هڪ ڏينهن اڳ پراسپاآ‬
‫يس صاح جو ائ پٽيوا‪،‬و کيل‪ ،‬جنهن کي کييو ڪري س يندا‬
‫هئا‪ ،‬مون کي ڪئنٽين ۾ ڳو‪،‬هڻ آيو‪ ،‬جيي مان سڄو مهينو اوڌر تي‬
‫ک ا يندو پيئندو هوس‪ .‬کييوَء سهڪندي سهڪندي ڪئنٽين ۾ په ي‬
‫مون کي ااي ايو‪ ” ،‬جلدي هل‪ ،‬يس صاح توکي تڪڙو گهرايو آهي‬
‫ايو ااا ين ته جي ڪا‪،‬يج ۾ اه مليئي ته گهران وڃي وٺي ااينس‪.‬‬
‫” مان کاڌي جي پليٽ پري ڪري جلدي يس صاح جي آايس ۾ آيس‪.‬‬
‫کييو ڊڪندو پهرين ي وڃي اتي پهيو هئو‪.‬‬
‫کييو ار جي شهر مٺيَء جو رهاڪو هئو‪ .‬هو ڪراايَء ۾ ڊي جي‬
‫سنڌ ڪا‪،‬يج ۾ پٽيوا‪،‬و هئو‪ .‬هيي دهلي ڪا‪،‬يج ۾ سدا را اڻيَء جي‬
‫سفارش تي يس صاح هن کي اه رڳو ڪا‪،‬يج ۾ اوڪري ڏاي پر‬
‫پنهن و ذاتي دمي ار ڪري رکيو‪ .‬هو يس صاح جو اڳ وڍيو مريد‬
‫هئو هن وا ايندڙ هر مڀقاتيَء کي اييَء ريل س اڻيندو هئو‬
‫سندس روز مر۾ جي ڪارگڻاريَء‪ ،‬عادتن ۾ ضرورتن جو ياآ رکندو‬
‫هئو‪ .‬يس صاح ڪهڙي وقل اااهه پيئندو‪ ،‬ڪهڙي وقل مااي کا يندو‬
‫ڇا ڇا کا يندو‪ .‬ڪهڙي وقل هن کي لڊپريشر جون گوريون ڏيڻيون‬
‫آهن ڪهڙي وقل وٽامن جا ڪئپسوآ ڏيڻا آهن‪ .‬کييوَء وا سڄو ٽا يم‬
 ‫‪47‬‬
‫همبسيري ڪئي آهي پر ڪنهن ه مرد مون کي جنسي تڪميل ‪Ibid‬‬
‫تا ين اه په ايو آهي‪“.‬‬
‫مون ج هن هن جي اڌ ۾ ڇ يل آتم ڪٿا ‪” My story‬منهن ي‬
‫ڪهاڻي“ پڙهي هئي ته مان ڪييريون راتيون انڊ اه ڪري س هيو‬
‫هوس‪.‬‬
‫سئنيما هاآ کان ٻاهر ااي مون گڻريل سڄي هفيي جي ذهني‬
‫ڇڪياڻ کان ارارل آسا ۽ محسوس ڪئي پنواڙيَء جي مااڊڻيَء‬
‫تان زادگيَء جو پهريون س ريٽ وٺي پييو‪ .‬ويهن سا‪،‬ن جي عمر ۾‬
‫ڪيل پنهن يَء ان رل يَء جي س ا ا تا ين وڳي رهيو آهيان‪ .‬پن اهه‬
‫سا‪،‬ن کان هڪ رل ي رل يَء ڇيڪو ‪ Smoker‬هئڻ ڪري مون پنهن يَء‬
‫صحل جو سييا ااس ڪري ڇ يو آهي‪ .‬ڦڦڙن مٿان دواهين جا تهه ڄمي‬
‫ويا آهن‪ ،‬جيڪي هينئر ڪاريَء سليٽ جيان سخل اي اڪا آهن‪.‬‬
‫ان راپ مون ٻئي صبح جو شروع ايندڙ ي ڪاي اا ينل‬
‫(آارس) جي اميحان الِء ڪا ه تياري اه ڪئي‪ .‬منهن و من ايڪااامڪس‪،‬‬
‫ڪامرس‪ ،‬انااس‪ ،‬ٽريڊ مرڪنٽا يل الِء جهڙن شڪ موضوعن طرف‬
‫ما ل ي اه هئو‪ .‬پر پنهن ي پي جي صڀح تي مون ڪا‪،‬يج ۾ اهي‬
‫موضوع ان ڪري کنيا هائ جو هن ائين صنعيي واڌاري ڪندڙ ملڪ‬
‫۾ ااهن جي ڊگري حاصل ڪندڙن الِء روشن مسيقبل هئو‪ .‬ان جي‬
‫رعڪس سا نس اا نيئراس ورير۾ واري ال ين منهن ي وس کان‬
‫ٻاهر هئي‪ .‬جي ڪ هن اتفاي سان ڪنهن سان سا نس ۾ اوااوي سيڪڙو‬
‫شاگرد ه پاس اي وڃن ها ته مان ان هڪ سيڪڙو ااپاس ايل شاگرد ه‬
‫پاس اي وڃن ها ته مان ان هڪ سيڪڙو ااپاس ايل شاگردن مان ي‬
‫ه ان ها‪ .‬ٻئي ڏينهن صبح جو اميحان الِء روااو ايڻ وقل منهن ي پي‬
‫منهن ي مٿي تي هٿ رکي آسيس ڪئي منهن يَء ما منهن يَء‬
‫ساهيڙيَء کي ايو هئو‪” ،‬مون زادگيَء ۾ پن اهه کن مردن سان‬
‫جييري تياري ڪري س هين‪،‬‬ ‫اميحان جي دا ڀ جو ڪارڊ وٺي ا‬
‫ڪر‪ .‬مون کي بر آهي ته تون هڪ هوشيار قا ل شاگرد آهين‪ .‬هڪ ٻه‬
‫يرو اير اايَء سان ي گر ويشن جي ڊگري حاصل ڪري س هندي‪.‬‬
‫مون کي اها ه ڄاڻ آهي ته تون ڪا‪،‬يج ۾ ڇوڪرين مٿان سن يرن جا‬
‫ڇڪا اڇليندو آهين پر تنهن ي قا ليل ڪري مون تنهن يَء هر حرڪل‬
‫تي اشم پوشي پئي ڪئي آهي‪“.‬‬
‫جو اپدي۽ ٻڌي مون کان وڌيڪ ڊاڪٽر‬ ‫ي م صاح‬
‫سدارا اڻي شري کان ڳاڙهو ايندو پئي ويو‪ .‬اتر االيمان شم ساهني‬
‫زير ‪ ،‬مرڪندا رهيا‪ .‬يوايورسٽي وڃي اميحان جي دا ڀ جو ڪارڊ‬
‫وٺي مان ڪناا پليس جي پاالزا سينما ۾ مار‪،‬ن ماارو جي الم ‪Seven‬‬
‫‪( year itch‬سين سا‪،‬ن واري ارش) ڏسڻ هليو ويس‪.‬‬
‫اڳيي هلي مون مار‪،‬ن ماا و جي زا يَء ا ل تماي گهڻي ڄاڻ‬
‫حاصل ڪئي‪ .‬هن جو اصلي اا‪،‬و اارماجين ‪ Norma jean‬هئو‪ .‬هن ڇٽيهن‬
‫سا‪،‬ن جي عمر ۾ ساآ ‪6326‬ع ۾ انڊ جي گورين جي سڄي شيشي ڦڪي‬
‫ود ڪشي ڪئي‪ .‬پنهن يَء ما جي پاڳل ااي ۾ رتي ايڻ عد هوَء‬
‫تيرهن سا‪،‬ن جي عمر تا ين يييم اان ۾ پل ندي رهي ٻن سڪل‬
‫ڊ ل روٽين کي پاڻيَء ۾ پسا ي ويڀٽاريندي رهي‪ .‬سورهن سا‪،‬ن جي‬
‫عمر ۾ هن پن اهه ڊا‪،‬رن جي معاوضي تي ڪئلينڊرن الِء عريان‬
‫تصويرون ڪ ايون‪ .‬پر ج هن هن کي آڇ ڪئي ويئي ته اڀڻو يمار‬
‫مليوايئر ‪( Milliner‬جنهن الِء ڊاڪٽرن جو اوڻ آهي ته ڇهن مهينن کان‬
‫وڌيڪ اه جيئندو) توسان شادي ڪرڻ او ااهي وصيل ۾ ٻه ملين ڊا‪،‬ر‬
‫تنهن ي اا‪،‬ي ڪرڻ الِء تيار آهي‪ ،‬ته اارما جين (مار‪،‬ن مااري) ان کان‬
‫ااڪار ڪري ڇ يو‪.‬‬
‫ود ڪشيَء کان ڪ هه وقل اڳ هن پنهن يَء اعيماد جوڳي‬
 ‫‪48‬‬
‫ڪ هريون ڪ هن ڪ هن دادن ميان جهڙن داداگيرن جي اڏي تي وڃي‬ ‫ساڄيَء ٻااهن ۾ درازن جي درويشن وٽان حاصل ڪيل ڪارو ڌاڳو ٻڌي‬
‫هنن جا جاابازي‪ ،‬واخواري قاتڀاه زادگيَء جا وا د۾ ڪندڙ قصا‬ ‫دعا ن سان مون کي ر صل ڪيو‪.‬‬
‫سندن معرال پيشي ۾ ‪،‬ڳايل ايون ايون هٿ ڪيل شراار اي پن اا‬ ‫يوايورسٽيَء جي ڪامرس ائڪلٽيَء جي هاآ ۾ کااڌيَء جو‬
‫جي ا‪،‬ڳ ا‪،‬ڳ شهرن ڳوڻ مان اروا ڪيل ڇوڪرين جون صحبيون‪،‬‬ ‫ڪرتو پا امو پا ي مان پنهن ي پي جي ڏال پارڪر پين سان ڏهن‬
‫سندن قياس جوڳي روز مر۾ جي زادگيَء جون ڏکو يندڙ حا‪،‬يون ان‬ ‫ڏينهن جي اميحان دوران سل پيپر ‪،‬کي پورا ڪيا‪ .‬هندوسيان جو‬
‫ازار حسن ۾ هڪ‬
‫ِ‬ ‫وقل مون کي رڳو اهو اطمينان ايندو هئو ته سڄي‬ ‫هاڻوڪو وزير اعيم ڊاڪٽر من موهن سن هه تنهن وقل دهلي اسڪوآ‬
‫ه ڪسبياڻي سنڌياڻي اه آهي‪.‬‬ ‫آف ايڪااامڪس ۾ اميحان جو ااوجيليٽر هئو‪ .‬هاآ ۾ ا وڃ ڪندي‪،‬‬
‫منهن ي ڊيسڪ وٽن ‪ ،‬هندي هو مون ڏااهن مرڪي اهاريندو هئو‪.‬‬
‫تراشيل ڪاري ڏاڙهي مڪن و ۾ هن جي گوري اهري واري مرڪ‬
‫يحد د‪،‬ڪ۽ همٿا يندڙ هوادي هئي‪ .‬مون کي ‪،‬ڳندو هئو ڄڻ هو مون‬
‫کي ‪،‬کڻ وقل اتساهه ڏياري رهيو آهي‪ .‬اميحان جو پيپر پورو ڪري‬
‫مان هن کان هٿ مڀ ي موڪڀ يندو هوس ااهيندو هوس ته هر روز‬
‫اسان واري هاآ ۾ ي هن جي ڊيوٽي ‪،‬ڳي‪.‬‬
‫سيٽيهون پنو‬ ‫پويون پيپر پورو ڪري مان دهلي اسڪوآ آف ايڪااامڪس ۾‬
‫پاڪسيان جي هڪ ملي پنهن ي ملڪ جي ماڻهن مشورو ڏاو‬ ‫هن کان موڪڀ ڻ ويس‪ .‬هن مون کان مخيصر ۾ حاآ احواآ ورتو‪ .‬سنڌ‬
‫آهي‪” ،‬اا گااا ڏسڻا ااو ته ااڊيا هليا وڃون‪“.‬‬ ‫ڪ هه پنهن ي او‪،‬هه پنهن ي (پاڪسيان‬ ‫جو ئ را واڊ پڪيا ين‬
‫مان سم هان او ته ان ملي پنهن ي دا کان مبئيَء جي رهمڻ‬ ‫پن اا) جي پئدا شي ڳوٺ ”گو۾“ ا ل ٻڌايا ين ايڪ واهشن سان‬
‫ايف منسير جي ڳوان کي مٿان اورا ي آهي‪ ،‬جو هن ممبئيَء جون‬ ‫ر صل ڪيا ين‪.‬‬
‫اا گااا ند ڪرا ي‪، ،‬کين‬ ‫س اا يٽ ڪلبون‪ ،‬ڪئبري ارس‬ ‫اميحان جو ايي و ٽن مهينن کان پوِء ظاهر ايڻو هئو‪ .‬مون کي‬
‫اااڻين‪ ،‬ڳا ڻين سندن سازيندن‪ ،‬ڪلبن جي ما‪،‬ڪن مڀزمن ورير۾‬ ‫سخل حيرپ ان وقل اي ج هن ا بار ۾ منهن و اا‪،‬و ارسٽ ڊوي ن ۾‬
‫جي پيٽ تي ‪،‬ل هنئي آهي‪ .‬اهي مايون ان ملي کي هاڻي هٿ کڻي‬ ‫پاس ايل شاگردن واريَء اهرسل ۾ شايع ايل هئو‪.‬‬
‫پٽينديون هواديون‪.‬‬ ‫هينئر مان هڪ آزاد پکي هوس ڪ هه ڏينهن ۾ ي منهن ي‬
‫اهو را ر آ هي ته ا ڪلهه هيان جي ڪن حلقن ۾ اگهاڙد وارن‬ ‫اها آزادي ڇڙواڳيَء ۾ د‪ ،‬ي ويئي‪ .‬ڪناا پليس گوآ مارڪيٽ ۾‬
‫اا گاان‪ ،‬ري ا‪،‬يپڻي احاشل‪ ،‬س سماجي ا ڀقي اصوآ حد‬ ‫آوار۾ گردي‪ ،‬هر الم جي پهر ين ڏينهن جو پهريون شو‪ ،‬سڄي سڄي‬
‫نديون ڪڀ جي اا‪،‬ي ۾ ائون قاايي ااقڀا آادو آهي‪ .‬پر حقيقل ۾‬ ‫اندوَء جي هوٽل ۾ دوسين سان‬ ‫شاي دير تا ين ارممڀ ڪيفي‬
 ‫‪49‬‬
‫اڙادو ااٻڙادو هڪ ٻئي گاڏي ۾ اڙهي پيو‪ .‬ڪٿي ه ويهڻ جي جاِء اه‬
‫ملڻ ڪري هو ٽرين جي ارش تي ي سمهي پيو ٽرين هلڻ ‪،‬ڳي‪.‬‬
‫هيٺين رٿ هيٺان هٿوراڙيون هڻندي اوايو هن جو هٿ سيٽ‬
‫هيٺان رکيل سوا ڪيس تي وڃي پيو‪ .‬هن آهسيي آهسيي کسڪا ي‬
‫اهو سوا ڪيس کو‪،‬يو‪ .‬سوا ڪيس ۾ ٽا يم م رکيل هئا م جي‬
‫ٻن پاسن کان تي اا جون ٻه وتلون رکيون هيون‪ .‬اشي ۾ ٻٽ ايل‬
‫درزيَء کي اهي ٽا يم م ااهن سان جڙيل تارون ته سم هه ۾ اه آيون‪.‬‬
‫هن کي رڳو اييرو سم هه ۾ آيو ته تي اا جون اهي ٻه وتلون وسڪيَء‬
‫جون وتلون آهن‪ .‬سوا ڪيس مان ٻيئي وتلون ٻاهر ڪ ي هن اه‬
‫ااد پنهن ي ايلهي ۾ ‪،‬ڪا ي ڇ يون من وارو سوا ڪيس هلندڙ‬
‫ٽرين مان اڇڀ ي ڇ يو‪.‬‬
‫پو‪،‬يس جي پڪاڳاڇا ۾ ج هن سڄي حقيقل ظاهر اي ته‬
‫حڪومل هن کي سڄي گاڏي جي ماڻهن جي جان ا ڻ الِء آاري اامي‬
‫سان گ ااعاي اڪراي پڻ ڏاا‪” ،‬زحمل رحمل“ جا اهڙا ڪيئي ت ر ا‬
‫مون کي پنهن ي زادگيَء ۾ حاصل ايا آهن‪.‬‬
‫ڪارال ل ايو آهي‪” ،‬سٺي زادگي گڻارڻ سٺي آتم ڪٿا ‪،‬کڻ‬
‫دايا جا اوکي ۾ اوکا ڪم آهن‪ .‬جيڪ هن منهن يَء عمر مون سان واا‬
‫ڪئي ته ان اوکي ۾ اوکي ڪم کي مان تڪميل تا ين ضرور په ا ي‬
‫ويندس سارتر واا ر اڌ ۾ هٿ مٿي کڻي اهو اه اوادس ته‪ ،‬ايماادارااه‬
‫آتم ڪٿا ‪،‬کڻ منهن ي وس کان ٻاهر آهي‪“.‬‬
‫مون الِء هاڻي‪،‬‬
‫هو اڪين را‪ ،‬ڀ ين س تماي‬
‫ايڪه مرگ ا هااي اور هئه‪.‬‬
‫وارو وقل ااي اڪو آهي‪.‬‬
‫مساارن هن مٿان اڪ ‪،‬عنل وجهي کيس گاڏي مان الهي ڇ يو‪ .‬هو‬
‫اهو ااقڀا اه پر ااقڀا جي ذ‪،‬ل ڻ ي اڪو آهي‪ .‬ايي ي طور‬
‫اوانديَء جي ميلن مڀکڙن ۾ ائين اسل جون‬ ‫رڄپوري ااان‬
‫اااڻيون پنهن ين ڇاتين جي ا ار سان‪ ،‬ميرا ج گيا طبڀ‪ ،‬طبيلي ۾ ‪...‬‬
‫جهڙا احاش گااا‪ ،‬تاال‪ ،‬پکاآ اشارا ڪري جمهوري اياي سماج جي‬
‫مٽي پليٽ ڪري رهيون آهن‪ .‬پر پوِء اهڙي آزادي يا ڇڙواڳي سندن نياد‬
‫پيشوارااه حا آهي‪.‬‬
‫هرحاآ‪ ،‬پاڪسيان جي ان ملي جي مشوري جي ايي ي طور‬
‫جيڪ هن ٻنهي ملڪن جي شا قين جي ا وڃ جو سلسلو وڌي س هي‬
‫ته اها ه زحمل ۾ رحمل ڻ ي ايندي‪.‬‬
‫ڪ هن ڪ هن ڪي اتفاقي عمل س۽ پ۽ )‪(blessing in disguise‬‬
‫ا ل اي پوادا آهن‪.‬‬
‫ڪ هه مهينا اڳ هندوسيان پاڪسيان و ۾ هلندڙ سم هوتا‬
‫ايڪسپريس ٽرين جو دهليَء کان اوي ڪلو ميٽر اڳيي پاڻيپل وي هو‬
‫يااڪ درد ااڪ حاد و ايو‪ .‬ٽرين جو هڪ سڄو گاڏو م ڌماڪي ۾‬
‫تباهه اي ويو جنهن ۾ سوار اٺهٺ ي ناهن جون جاايون هليون ويون‪.‬‬
‫ڪييرا ي ز مي اي هيان جي صفدر جنس اسپياآ ۾ زير عڀج رهيا‪.‬‬
‫پر گ و گ زحمل رحمد وارو هڪ ٻيو اتفاي اهڙو ه ايو‪ ،‬جنهن ۾ ان‬
‫کان وڌيڪ ڪيئي جاايون ي ه ويون‪.‬‬
‫ڪراايَء جو هڪ مهاجر ٽيلر ماسير پنهن ن ما ٽن سان ملڻ الِء‬
‫هندوسيان آيل هئو ته مهينو کن رهڻ کان پوِء ان ي داصي ٽرين ۾‬
‫ڪراايَء واپس وڃي رهيو هئو‪ .‬کلئي عاي ميسر ايندڙ هڪ ملڪ ۾‬
‫پنهن ي پو ين ڏينهن وسڪيَء جي پوري وتل ااڙهي هو راپ جو‬
‫الهور ويندڙ سم هوتا ايڪسپريس جي هڪ گاڏي ۾ اڙهي پيو‪.‬‬
‫مساارن سان ڳييل گاڏي ۾ هو هيي هيي اڙڪندو رهيو‪ .‬گاڏي ۾ سوار‬
 ‫‪51‬‬
‫سا ين مسڪين شاهه سنڌ جي ڳوٺ مٽياري مان پنڌ ي پنڌ هار‬
‫پرڳڻي جي شهر راا يَء وي هو ڪا‪،‬و ان اا‪،‬ي اغ ۾ ااي ساآ‬
‫اڻويهه سو ويهن ڌاري پنهن و تڪيو قا م ڪيو‪ .‬اوڏهن ساآ ان تڪيي‬
‫تي رهندي هن جي ‪،‬کين هندو مسلمان مريد اي ويا‪ .‬اون اا ته اهڙو‬
‫ڪو ه سوا‪،‬ي اه هئو جيڪو هن جي در تان ا‪،‬ي هٿين موٽيو ه ي‪.‬‬
‫ساآ اڻويهه سو اوٽيهن (‪ )6394‬۾ مسڪين شاهه جو وصاآ ايو‪ .‬ان‬
‫ي ساآ هن جي مريدن ان جاِء تي وسيع درگاهه تعمير ڪرا ي‪ ،‬جنهن الِء‬
‫ان وقل جي اا ري سرڪار پڻ دآ کو‪،‬ي ما‪،‬ي ٻي مدد ڪئي‪.‬‬
‫مان وقل کان ڪ هه اڳيي وڌي او وڃان‪.‬‬
‫ساآ ٻياسيَء ڌاري مان سنڌ جي شاعر اياز همايوايَء کي پٽنا‬
‫مان راا يَء وٺي آيو هوس‪ .‬اياز اتي جيڪا دعا گهري سندس اها دعا‬
‫حيرتناڪ حد تا ين قبوآ پيئي‪.‬‬
‫اياز همايواي‪ ،‬سا ين رڀي مص في قاسمي يعقوا مغل پٽنا‬
‫جي هڪ اد ي ڪاافراس ۾ شرڪل ڪرڻ آيا هئا‪ ،‬جنهن ۾ مون کي پڻ‬
‫پيپر پڙهڻو هئو‪ .‬اتي ي اسان جي واقفيل گهري دوسييَء جو رود‬
‫ورتو‪ .‬دهليَء ااي اياز مغل ته همدرد ٽرسٽ جي هاسٽل ۾ رهيا پر‬
‫سا ين قاسمي منهن ي گهر رهيو‪ .‬منهن و پٽ ال‪،‬ي ان وقل يارهن سا‪،‬ن‬
‫جو هئو‪ .‬هو روز اسڪوآ مان موٽي سڌو قاسمي صاح جي دمل ۾‬
‫حاضر ايندو هئو‪ .‬هن کي پيرن تي زور ڏيندو هئو‪ ،‬هن کي هنداڻي‬
‫جون ڦارون ڪٽي کارا يندو هئو‪ .‬شر ين جا گڀس ٺاهي ڏيندو هئو‪،‬‬
‫ال‪،‬ي سا ين رڀي مص في قاسم کي ياد ڪندو آهي هن جي وااپ جو‬
‫ٻڌي زرو زار راو هئو‪ .‬ڊاڪٽر سدارا اڻي رٽا ر ايڻ کان پوِء گهر کان‬
‫ٻاهر اه اڪرادو هئو‪ .‬پر سا ين قاسميَء سان ائ ملڻ الِء منهن ي گهر‬
‫ڪڀڪن جا ڪڀڪ ساڻس ڪ هريون ڪيا ين‪ .‬ادي‪ ،‬اياز‬ ‫آيو‬
‫مان زادگيَء ۾ اقا د۾ ٽي يرا اڪلي ويو آهيان‪ .‬پهريون يرو‬
‫اارايڻ شياي سان دهليَء ۾ ٻيو يرو سيراي همدرد سان ااگپور ۾‬
‫ٽيون آ ري يرو پنهن ي ان دوسل سان جيڪو ڌڻيَء جي ڪري سان‬
‫اڃا ” اقا دي حياپ“ آهي پنهن ي ا ڀقي قدرن سان پاڻ کي محفوظ‬
‫رکڻ او ااهي‪.‬‬
‫مان هن جي ان ”اميج“ جو قدر او ڪريان‪ .‬حاالاڪه اسان مان‬
‫ڪنهن ه ڪ هن اتي ڪو ڪڌو ڪم اه ڪيو‪ .‬اقي سير سپاتي جي‬
‫ياآ کان مان پئرس‪” .‬ا مسٽرڊي ”واڊسر“ کان وٺي اا لينڊ‪ ،‬هااس‬
‫ڪااس منيڀ ورير۾ جي‪ ،‬ازار حسن مساج پا‪،‬رن )‪ (parlors‬جا س‬
‫پڌر پار ڪري آيو آهيان‪ .‬منهن ي ذاتي آزمودي موج دهليَء جون‬
‫م ري واريون شا سي ي‪ ،‬تهڻي ‪ ،‬ادا آداا ان ۾ ان وقل آگري‪،‬‬
‫‪،‬کنو‪ ،‬نارس‪ ،‬ميرٺ سهاراپور جي طوا ف کان وڌيڪ د‪،‬ڪشن‬
‫هيون‪( .‬ا ااهن ڪوٺن تي ا رن امڙن جو واسو آهي‪ ).‬هو ‪،‬کنوَء جي‬
‫ديريدار سوا ڻ کان ه ش فيه اردو ڳا‪،‬ها ينديون هيون پنهن ن آشنا ن‬
‫جو يحد احيراي ع پ ڪنديون هيون‪ .‬دهليَء جي ڪييرن ي شاعرن‬
‫اديبن جي وٽن اڪڪر ا وڃ هوادي هئي من ها ن ڪي ڪن جون‬
‫اور اير ه هواديون هيون‪ .‬ازار جي حسا ي دادن ميان ڏيوديَء جي‬ ‫ِ‬
‫هر ط وا ف واهه ڪسبياڻيَء جو ائ ياآ رکندو هئو‪ .‬ڪنهن جي ه‬
‫حا تلفي اه ڪندو هئو‪ .‬ذاتي س ح تي دادن ميان سخل پرهي گار‬
‫اشراف ااسان هئو‪ .‬هو م ري وقل ڪوٺي تي ڪنهن کي شراا پيئڻ‬
‫جي اجازپ اه ڏيندو هئو او اش قسم جي تماشبينن تي ڪرڙي اک‬
‫رکندو هئو‪ .‬موا ۾ مايون ه هن جي ع پ ادا ڪنديون هيون‪ .‬هن‬
‫جي هڪ همراهه مون کي ٻڌايو هئو ته هيي ااڻ کان اڳ هو هڪ‬
‫سن ي‪ ،‬پير سا ين مسڪين شاهه جو مريد هئو ڪ هه وقل پير جي‬
‫درگاهه جو ميو‪،‬ي پڻ رهيو‪.‬‬
 ‫‪51‬‬
‫جو ڪرشمو هئو‪ .‬اياز مون کي اوادو هئو ته عمر جي آ ري دور ۾‬ ‫همايوايَء کي شاهه جي يين جي اارسي ترجمي ۾ پڻ معقوآ اصڀح‬
‫مان ه هندوسيان ااي پنهن و ڪو تڪيو قا م ڪندس توکي پنهن و‬ ‫ڪري ڏاو‪.‬‬
‫ميو‪،‬ي مقرر ڪري ويندس‪ .‬ا سنڌي شاعريَء جو ارودسي اياز‬ ‫شاعر اياز همايواي پيشي طور حڪيم هئو‪ .‬هن دهليَء جي‬
‫همايواي هن دايا ۾ ااهي‪ .‬وااپ کان هفيو اڳ هن مون کي شادي‬ ‫ڪييرن ي حڪيمن و دن جا در يٽيا‪ ،‬ائ طور درياگنج جي‬
‫‪،‬کيو هئو‪ ،‬جنهن ۾ ‪،‬کيو هئا ين‪،‬‬ ‫پنهن ي زادگيَء جو پويون‬ ‫مشهور و د شييل پرشاد کان ڪيئي اسخا مع واون وٺي ريون‬
‫” ڪومل‪ ،‬اڪيڀين ۾ اکين جاڳوڙها شاهد آهن ته مان توکي ڪييرو اه‬ ‫اياز کي‬ ‫ٻڌا ي پاڻ سان سنڌ کڻي ويون‪ .‬گوپيَء ٻارن قاسمي صاح‬
‫ياد ڪري رهيا آهي‪ “.‬اه هو سا ين مسڪين شاهه جيان هيي پنهن و ڪو‬ ‫ڪ هه ڏينهن هيي وڌيڪ رهي پوڻ الِء زور ريو پر اياز گوپيَء کي‬
‫تڪي و قا م ڪري س هيو اه ي مان هن جو ميو‪،‬ي يا م اور اي‬ ‫ايو‪” ،‬اد ي‪ ،‬هيان وڃن تي دآ ته اصل اٿي ڪري پر حيدر آ اد وڃي‬
‫س هيس‪.‬‬ ‫ٻئي هفيي شادي ڪرڻي اام‪ .‬منهن ي گهر واري اسان کي پنهن و ڪو‬
‫هار پرڳڻي جي پٽنا‪ ،‬راا ي‪ ،‬جمشيد پور ٻين وڏن شهرن جي‬ ‫اوالد اه هئڻ ڪري منهن ي ٻي شادي ڪرا ي رهي آهي‪ .‬هن پاڻ ي مون‬
‫پاسپورا آايس ٻاهران اڪر ڏيندڙ اي نٽن دال‪،‬ن جو سا ين مسڪين‬ ‫ال ِء هڪ ويهن سا‪،‬ن جي هارياڻي ڳو‪،‬ي ساڻس منهن و ميڻو ڪرايو‬
‫شاهه ڌاڌو ي ند ڪري ڇ يو آهي‪ .‬هر جمعي ڏينهن ه ارين جوان مرد‬ ‫آهي‪ .‬شادي ه پاڻ ي پنهن ن هٿن سان ڪرا ي رهي آهي‪ .‬اد ي‪ ،‬دعا‬
‫عورتون م ار اادر سيل سا ين مسڪين شاهه جي درگاهه تي ڌاڳا ٻڌڻ‬ ‫ڪريو ته هن عمر ۾ اوالد جو سک ڏسان‪ “.‬ان وقل اياز جي عمر‬
‫اادرون ااڙهڻ سان گ پنهن ا پاسپورا وي ا ون رکي ٻاهرين ملڪن‬ ‫ڇاوا اهه ساآ هئي‪ .‬گوپي حيرپ واان هن جي ٺوڙهي مٿي مٽڪي‬
‫۾ معقوآ مڀزميون حاصل ڪرڻ جون دعا ون گهري رهيا آهن‬ ‫جهڙي ٻاهر اڪيل پيٽ ڏااهن ڏسي رهي هئي‪ .‬اياز کلندي گوپيَء کي‬
‫دعا ون گهري واپس ورڻ وقل پنهن ن پاسپورٽن جون زيراڪس‬ ‫ايو‪ ” ،‬ڪومل کي مون سان گ هلڻ جي اجازپ ڏ ي ته ڪنهن جوان‬
‫ڇااو ڪندڙ پپر جي وڻ جي ٽارين پنن سان‬ ‫َ‬ ‫ڪاپيون م ار مٿان‬ ‫حسين هارياڻيَء سان هن جو اڪاح ڪرا ي ڇ يا‪” .‬گوپيَء ايس‪ ” ،‬لي‬
‫انبڙا ي ااي رهيا آهن‪ .‬م ار جي مريدن ميو‪،‬ين جو اوڻ اهي ته‬ ‫وٺي وڃينس پر ٻنهي کي هيي موٽا ي موڪل و‪ ،‬گهر جي ڪم ڪار ۾‬
‫صواي دروي۽ ڪ هن ه ڪنهن کي مايوس اه ڪيو آهي‪ .‬اي نٽن‬ ‫مون کي ڏاڍي سهو‪،‬يل اي پوادي‪ ،‬ا سٺيون ڪم واريون مايون ملن‬
‫دال‪،‬ن مٿان پئسو وقل وڃا ڻ دران دروي۽ جي م ار تي وڃي دعا‬ ‫ي اٿيون‪ “.‬اياز همايوايَء سنڌ وڃي ويهن سا‪،‬ن جي جوان هارياڻيَء‬
‫گهرڻ سان س ني جي من جون مرادون پوريون اين ايون هر مرادواد‬ ‫سان شادي ڪئي‪ .‬سا‪،‬ن کان پوِء مون کي اون ڪيا ين‪” ،‬ڪوآ‪ ،‬مون‬
‫کي مناس مڀزي ملي اي وڃي‪ .‬مٽيارين جي سنڌي دروي۽ سا ين‬ ‫کي پٽڙو ڄا و آهي‪ “.‬مون گوپيَء هن کي واڌايون ڏايون‪ .‬ٻئي ساآ‬
‫مسڪين شاهه‪ ،‬ذاپ پاپ ڌري مڻه جا س سنڌا مٽا ي ڇ يا آهن‪.‬‬ ‫اياز کي پٽ ڄا و ائي اٿو س هان ته اياز همايواي جي سندس سا‪،‬ن‬
‫سڄي ملڪ مان ه ارين هندو مسلمان سک روزااو م ار تي حاضري‬ ‫کان ساا يل سڪ کي اوالد جي اعمل سان اوازڻ ۾ سا ين مسڪين‬
‫شاهه جون دعا ون شامل هيون يا دهليَء جي و دشييل پرشاد جي ڪشين‬
 ‫‪52‬‬
‫هئو‪ .‬دادن ميان اارايڻ شياي کي رور سان ڏسي رهيو هئو ج هن مون‬
‫کي ٻڌايو ته هي سنڌي ز ان جو تماي وڏو شاعر آهي ته دادن ميان مون‬
‫کي ايو ته ا مان هن کي ممياز جي ڪوٺي تي هڪ ٻئي وڏي شاعري‬
‫سان مڀ يندس‪ .‬اارايڻ شياي تن ڏينهن ان عڀ قي جي پندرهن منٽن‬
‫جي پنڌ تي پريس روڊ جي سرڪاري ن لي ۾ رهندو هئو‪ ،‬جيڪو‬
‫ن لو هن جي وا‪،‬د ديوان گوڪلداس ااگواڻيَء کي هڪ سرڪاري‬
‫آايسر جي حيڪيل ۾ مليل هئو‪ .‬هو پاڻ ۾ ياراهن ا ر ينر هئا‪ ،‬جن ۾‬
‫شياي وڏي ۾ وڏو پٽ هئو‪ .‬هن جي ڪٽن مٿان قدرپ جو اال ي ڪهڙو‬
‫پاراتو پيل هئو جو پن ن ا رن ڇهن ينرن ۾ ٻه ا ر ٻه ينر ڄا ي‬
‫ڄم کان گوا ا ٻوڙا هئا‪ .‬اارايڻ شياي هن کان اٺ ساآ ان و ا‬
‫هيم ااگواڻي قا ليل ذهاال ۾ پنهن و مڪاآ پاڻ هئا‪ .‬جيئن سنڌي‬
‫شاعريَء ۾ اارايڻ شياي جهرو شاعر پئدا اه ايو آهي‪ .‬تيئن هيم ه‬
‫پنهن ي شعبي ۾ يڪي ا هو‪ .‬هو ج هن اسٽيج تي قدي رکندو هئو ته ٻيا‬
‫س ڪردار رڳو هن جي اڳيان پويان ارادا پرادا اير ايندا هئا‪ .‬سنڌي‬
‫ااٽڪ ڪڀ تي تحرير ڪيل هيم جو ڪياا‪” ،‬مور ا ندا رهن“ هڪ‬
‫شاهڪار تصنيف آهي‪ .‬هن کي اڃا ان ڪياا جا ٻه ٻيا جلد ه مڪمل‬
‫ڪرڻا هئا پر زادگيَء هن سان واا اه ڪئي‪ .‬هو پنهن ي ا اارايڻ شياي‬
‫کان اٺ ساآ ان و هئو پر شياي کي ي هن جي ارايَء کي ڪلهو ڏيڻو‬
‫پيو‪ .‬مان ان وقل آمريڪا ۾ هوس‪ .‬ا ين اال ي ڇو ايو آهي جو مان‬
‫پنهن ن ٻين پيارن دوسين هيم هريڪاال جي وڇوڙي وقل کاائن‬
‫ه ارين ميل پري آمريڪا جي دوري تي رهيو آهيان‪ ،‬جيي ي مون کي‬
‫ٻيئي يرا دماغ جا دورا پيا زادگيَء جا ان کان وڌيڪ ڪهڙا عڻاا‬
‫ڏس ن؟‬
‫ويڪري پڌر واري ان‬ ‫پريس روڊ جي ائن وڏن ڪمرن‬
‫سرڪاري ن لي ۾ اارايڻ شياي جا وا‪،‬دين ڏهن ا رن ينرن کان‬
‫ري رهيا آهن‪ .‬ائ ڪري جمعي ڏينهن اتي تر ڇٽڻ جييري جاِء ه اه‬
‫هوادي آهي‪.‬‬
‫درگاهه جي موجود۾ ميو‪،‬ي پير محمد جو اوڻ اهي ته پنهن ن‬
‫پاسپورٽن جون زير اڪس ڪاپيون اتي رکي وڃڻ عد مرادون پخيي‬
‫يقين سان موٽنداآهن ته سا ين مسڪين شاهه جو ايرااي اار عرا ملن‬
‫مٿان حڪم هلندو آهي‪ .‬هو اڌ راپ جو س ني رکيل پاسپورٽن جي‬
‫ڪاپين مٿان دعا جو هٿ گهما يندو آهي ڪنهن ه سوا‪،‬يَء کي هٿين‬
‫ا‪،‬ي اه موٽا يندو آهي‪ .‬هاڻي ته ڪييرا ي عقيدمند شادين مرادين جا‬
‫ڪارڊ ه سا ين مسڪين شاهه جي درگاهه تي رکي پوِء ااي اگني ( اهه)‬
‫اڳيان سل ڦيرا ڏين يا مو‪،‬ويَء کان اڪاح جا ٻه ٻوآ اا پڙها ين‪.‬‬
‫دهليَء جي ازار حسن واري ا ا ييار اداري جو سر راهه دادن‬
‫ميان مٿان ه شايد مسڪين شاهه جي مهر هئي‪ .‬هڪ شاي منهن‬
‫اواداهيَء مهل دادن ميان مڌو ني ريشم جي پهراڻ گوڏ ۾ سهي‬
‫سن ري‪ ،‬ڪن ۾ ‪،‬کنوي ع ر جو پهو وجهي مون کي اارايڻ شياي‬
‫کي ممياز جي اال ااي تي پنهن و ائ مهمان ڪري وٺي هليو‪ .‬مون‬
‫کي سخل حيرپ ‪،‬ڳي جو شياي جهڙو دروي۽ صفل شخص نا ڪنهن‬
‫ه ڪ ح اا جي مرڪندو مون سان گ اال ااي جون ڏاڪڻيون اڙهڻ‬
‫‪،‬ڳو‪ .‬شاعر اارايڻ شياي جي زادگيَء جوهي ٻيو موقعو هئو جو هن‬
‫ازار حسن جو ٻن و ‪،‬ياڙيو هئو‪ .‬ڪراايَء ۾ ڊي جي سنڌ ڪا‪،‬يج جي‬
‫شاگرديَء واري زمااي ۾ هڪ راپ دير سان شير اياز شياي کي انڊ مان‬
‫اااري ايپ ئر روڊ جي اڪلي ۾ وٺي آيو هئو‪ .‬پر شياي رڳو ئٺڪ جي‬
‫ٻاهر ين حصي ۾ ڪرسي تي ويٺو اياز جي ٻاهر ااڻ جي ااييار ۾ اه‬
‫ااد ويٺو رهيو شاگرديَء واري وقل ۾ ه شياي شادي شد۾ و هڪ‬
‫ٻن ٻارن جو پي هئو‪ .‬هي ٻيو يرو هئو جو شياي اٺن ٻارن جو پي‬
‫هئڻ کان پوِء مون سان گ دهليَء جي ڪوٺي جون ڏاڪڻيون اڙهيو‬
 ‫‪53‬‬
‫پنهن ي سااييڪي س اَء جهڙي اهري ي هڪ سااييڪي‬
‫اااڊوڪيَء راپ ۾ اارايڻ شياي مون سان دادن سان نا ڪنهن وف‬
‫و ري‪ ،‬ه ڪ شڪ ڻ جي ممياز ي م جي اال ااي جي ارش تي‬
‫وڇايل گدن جي طوآ وها ڻن تي ٽيڪ ڏيئي اه ااد ويهي رهيو‬
‫ماحوآ جو معا نو ڪندو رهيو‪ .‬اها مهيني جي پهرين تارير هئي هن‬
‫جي کيسي ۾ پ هار جا پئسا پيل هئا‪ .‬ممياز ي م اون آيل مهمان جو‬
‫آڌر ا ڪيو‪.‬‬
‫سامهون گدي تي هڪ اا ينا جهور پوڙهو ويٺو هئو ممياز‬
‫جي عمر اڙهيل ما (اا ڪا) پنهن ن هٿن سان پاادان مان پان جون‬
‫گلوريون ٺاهي يحد پيار مان ان اا ينا پوڙهي جي واپ ۾ وجهي رهي‬
‫هئي‪.‬‬
‫دادن ميان اسان کي ممياز وا ااائيڪو ڪري هليو ويو‪ .‬ممياز‬
‫سان منهن ي دادن ميان معرال ذاتي دوسيي هئي‪ .‬مان ڪا‪،‬يج وارن‬
‫ڏينهن ۾ ۾ اجميري گيٽ واري اوراهو پار ڪري ڪ هن ڪ هن‬
‫ڏينهن ڏٺي جو هن جي اال ااي تي هن سان ڪ هري ڪرڻ هليو ويندو‬
‫هوس‪ .‬سواِء دوسييَء جي اسان و ۾ ڪا ه هٿ کس اه هئي‪ .‬هن جي‬
‫ما د‪،‬باغ ي م کي اسان جي دوسييَء تي ڪو اعيراد اه هوادو هئو‬
‫لڪه هوَء اسان الِء اااهه ڪيڪ پيسٽريون گهرا يندي هئي‪ .‬ممياز‬
‫مون کان اٺ ڏهه ساآ وڏي هئي پر اسان عمر جي اري کي ڪ هن ه‬
‫محسوس اه ڪيو‪ .‬هن جو ڪٽن يوپيَء جي لند شهر جو ويٺل هئو‬
‫جيان جي هڪ جاگيردار جي داشيه مان ممياز جنم ورتو‪ .‬اايقاآ کان اڳ‬
‫هوَء ممياز جي ٻااهن د‪،‬باد ي م کي سواپي ويئي‪ .‬لند شهر کان دهليَء‬
‫جي اال ااي تا ين واري مساال هن ڪيئن طئي ڪئي‪ ،‬هن پنهن ي اها‬
‫سڄي ڪهاڻي م ون کي ٻڌا ي هئي‪ .‬هن مون کي اهو ه ٻڌايو ته هن جو‬
‫سواِء شياي جا سوا سوٽيون ااهن جا ٻار ٻ ا مڀ ي ڪل ٻٽيهن‬
‫اتين جو شاهي ڪٽن رهندو هئو‪ .‬روز راپ جي ماايَء کان اڳ گهر‬
‫جي س ني اتين کي پڌر ۾ گ اي اڌ منو ڪڀڪ لند آواز ۾ راي ڌن‬
‫( ڳوان راي جي ساراهه ۾ ري يل گيل) ڳا ڻي پوادي هئي‪ .‬شياي پاڻ‬
‫ڪرشن ڳل هئو پر گهر جي س ني ماايَء وقل س اتي ق ار ۾‬
‫ويهندا هئا هر ڪنهن کي ماايَء جو پهريون گرهه گئو ماتا کي کارا ڻ‬
‫الِء اڳ ڪ ڻو پوادو هئو‪ .‬ڪٽن جي ان ماحوآ تي سنڌيَء جي رک‬
‫ادي تيرٿ وسنل هڪ د‪ ،‬سه ڪهاڻي‪” ،‬اراي ر“ عنوان سان ‪،‬کي‬
‫آهي‪ .‬شياي کي پنهن ي گهر جي گوڙ شور ۾ ڪ هن ه شاعريَء الِء‬
‫موقعا ميسر اه ايا‪ .‬هن جي اڪڪر شاعري هن جي او‪،‬ڊ‬ ‫وقل‬
‫سيڪريٽريٽ واري آايس پويان وهندڙ جمنا اديَء جي ڪناري تي پسار‬
‫ڪندي يا آايس کان گهر تا ين پنڌ ڪندي تخليا اي آهي‪ .‬شير اياز‬
‫اارايڻ شياي اسان جي شاعريَء جا ٻه وڏا ااال آهن‪ .‬ٻنهي جي شاعريَء جو‬
‫رويو جدا جدا هوادي ه ٻنهي ۾ مشيرڪه ڳا‪،‬هه اها اهي ته ٻنهي‬ ‫ر‬
‫کي اٺ اٺ ٻار هئا‪ ،‬حاالاڪه اياز کي اهي اٺ ٻار ٻن گهر وارين مان‬
‫آهن شياي کي هڪ ي گهر واريَء مان‪.‬‬
‫شياي ڪ هن ڪ هن ڪنهن ڏڻ وار تي هريڪاال مون سان‬
‫گڀس دران پيلن جي ‪،‬وٽي ۾ نس پيئندو هئو پر ٻيَء طرح هو پڪو‬
‫پرهي گار ااسان هئو هن ڪ هن ه شراا‪ ،‬گوشل مڪي کي هٿ اه‬
‫التو‪( .‬شاگر ديَء واري دور ۾ هن پنهن ي گهري دوسل شير عبدا‪،‬رزاي‬
‫سان هڪ ٻه يرو گوشل کاڌو هئو) هو هفيي ۾ ٻه ڏينهن ورپ رکندو‬
‫هئو ا ين ڪندي هن پاڻ کي کن تي گهڻو هيرا ي ڇ يو هئو‪ .‬هن‬
‫کي زادگيَء ۾ ڪ هن ه ڪنهن حاد ي‪ ،‬واقعي يا ايڻيَء تي ڪار حيرپ‬
‫اه ‪،‬ڳندي هئي‪ .‬ڌڻيَء هن کي صبر جي ي پناهه قوپ سان اوازيو هئو‪.‬‬
 ‫‪54‬‬
‫منهن ي کيسي ۾ رڳو اڌ راپ جو گهر موٽڻ الِء اڙي جييرا پئسا هئا‬
‫ان ڪري نا ڪ هه اڻر ڪرڻ جي مان ااڻ ‪،‬ڳس ته ممياز مون کي هٿ‬
‫کان جهلي ويهاري ڇ يو شياي کي ه ويهڻ جو اشارو ڪيا ين‬
‫شر ل جا ٻه گڀس ااهيا ين‪.‬‬
‫د‪،‬باغ ي م اسان کي ان اا ينا پوڙهي جي اري ۾ سر سيو‬
‫احواآ ڏيڻ شروع ڪيو‪” ،‬اردوَء جو ڪهنه مشا شاعر يخود دهلوي آهي‪.‬‬
‫پٺيان ي ترڪمان گيٽ واري گهر ۾ رهندو آهي‪ .‬هن جي هن وقل عمر‬
‫سيااوي اٺااوي ساآ آهي‪ .‬هو سا‪،‬ن کان ڀااري هر شاي مون وا ايندو‬
‫رهندو آهي‪ .‬ت هن کان ج هن کان هن جو اور سڀمل هئو‪ .‬مون سان هن‬
‫جو گهرو جڻ اتي ‪،‬ڳا آهي آ ه کيس ان جي مڪمل موا ڏيندي‬
‫رهي آهيان‪ .‬ااااڪا ي جي حا‪،‬ل ۾ آ ڪ هن ڪ هن وڏو ڪٽن آهي‬
‫جنهن ۾ هن جا ڪييرا ي پوٽا پڙ پوٽا رهندا آهن‪ .‬هن جي س ني پٽن‬
‫اهرن جو ه اايقاآ اي اڪو آهي‪ .‬هن جي ٽئين يا اواين اسل هن‬
‫کي گهر جي دو ڇييَء تي وڏو ڪمرو هڪ مڀزي ڏيئي ڇ يو آهي‪.‬‬
‫گهر جا س اتي هن جو ايو ياآ رکندا آهن وقل سر هن کي کاڌو‬
‫پييو په ا يندا رهندا آهن‪ .‬هن اسياد داغ دهلويَء جو اور اير شاگرد‬
‫رهيو آهي ٻاروتڻ ۾ اسياد داغ سان گ هو مرزا را‪ ،‬وا ه ايندو‬
‫ويندو رهندو هئو مرزا کي حقو ٺاهي ڏيندو هئو‪ .‬پنهن و ڪو اوالد اه‬
‫هئڻ ڪري مرزا را‪ ،‬جي ي م امرا هن کي پنهن ي اوالد جيان‬
‫ا يندي هئي‪ .‬هي هڪ امير شخص آهي‪” .‬ڪوائه داغ دهلوي“ ۾ هن‬
‫کي پنهن ا ٻه ٽي مڪان ه آهن‪ .‬يخود صاح شريف ا‪،‬نفس ااسان آهي‪.‬‬
‫رڳو هن ۾ هڪ ڪم وري اها آهي جو هو پاڻ جهڙو شاعر ڪنهن کي‬
‫ه اه م يندو آهي‪“.‬‬
‫يخود دهلويَء کي انڊ ۾ يخود ڇ ي مان شياي راپ جو ڏي‬
‫ي اجميري گيٽ تان ٽاا و ڪري مان شياي کي پنهن ي گهر‬
‫هئو‬ ‫”گل اين اوآ“ ڪير هئو؟ جيئن ته هو ان دور جو هڪ ممياز ادي‬
‫ان ڪري اا‪،‬و ظاهر اه او ڪيان‪.‬‬
‫ممياز جي م ري دوران مان اارايڻ شياي جي پٺيان هڪ ڪنڊ‬
‫۾ پلٿي ماري اه ااد ويٺو هوس‪ .‬هن پنهن ي سريلي آواز ۾ سيماا‬
‫اڪبر آ اديَء جو ر آ شروع ڪيو‪.‬‬
‫تمهين جس راس ۾ سنناهو سن ‪،‬و داسيان مري‪.‬‬
‫محفل ۾ ڏهه ٻارهن شا ا ويٺل هئا مون کي ڏسي ع‬
‫کا ي رهيا هئا‪ .‬هو ممياز جي هر مصرع تي هن کي داد ڏيئي رهيا هئا‪.‬‬
‫ر آ پورو ايندي ي ان اا ين جهور پوڙهي واڪو ڪري ايو‪،‬‬
‫”اس سا‪،‬ي سيماا ڪو ر آ ڪهني هي اهين آتا‪ ،‬م لع هي ‪،‬غو‬
‫هئه صحيح مصرع هواي ايا يي‪،‬‬
‫تمهين جس راس ۾ سنني هو سن ‪،‬و داسيان ميري‪ .‬يي سا‪،‬ي‬
‫اڪبر آ اد (آگري جو اصل اا‪،‬و اڪبر آ اد هئو) شاعر اهين ااڊ هئن‬
‫ااڊ‪ “.‬پوڙهو سخل ڪاوڙ ۾ ااي اردو شاعرن کي مادر زاد گاريون‬
‫ڏيڻ ‪،‬ڳو‪” ،‬يي ڪل ‪،‬واڊي سا‪،‬ي ميرام شاعر هئن يا موتري ڪي‬
‫شاعر؟ سا‪،‬ي جاهلون ڪو گر۾ ‪ ،‬ااي تڪ تو آتي اهين اور شآعرون ۾‬
‫جاڪر هي ڙون جيسي ي سري آواز ۾ ان ان ڪر ڪي پئسي‬
‫ٽورتي رهيي هئن‪“.‬‬
‫وڌيڪ گاريون قا ل اشاعل ااهن‪).‬‬
‫پوڙهي جي واڇن مان گف وهي رهي هئي‪ .‬د‪،‬باغ آهسيي‬
‫آهسيي هن کي گدي تي ‪،‬يٽا ي مٿي تي اڦڪيون هڻي هن کي سمهاري‬
‫ڇ يو‪.‬‬
‫ممياز الِء ڄڻ اها ڪاائين ڳا‪،‬هه اه هئي‪ .‬آيل س تماشبين پاادان‬
‫۾ ڪ هه روپيا رکندا هڪ هڪ اي ڏاڪڻ ‪،‬هندا ويا‪ .‬اارايڻ شياي پ هار‬
‫جي پئسن مان هڪ ڏهين جو اوا ڪ ي گدي تي ي رکي ڇ يو‪.‬‬
 ‫‪55‬‬
‫پنهن ن همعصر شاعرن الِء يخود ڏاڍيون سريليون گاريون‬ ‫ڪرو‪،‬باغ وٺي آيس صبوح جو مون دادا کي ايو ته اڌ راپ جو اسين‬
‫ڪ ادو هئو‪ .‬هن جي گوهر اشاايَء جو ائ اشااو هن جو همعصر‬ ‫هڪ مشاعر۾ تان موٽيا هئا سين‪ .‬شياي جي پ هار جا پئسا سڀمل هئا‪.‬‬
‫شاعر سا ل دهلوي هئو‪ .‬جنهن کي هو ”جاهل“ دهلوي ڪري ڪوٺيندو‬ ‫هو رڳو کير جو گڀس پي پريس روڊ الِء روااو اي ويو‪.‬‬
‫هئو‪ .‬ٻنهي جي هڪ ٻئي سان اييري ته رقا ل هئي جو جنهن مشاعري‬ ‫هڪ شاي مان آصف علي روڊ تي پنهن ي دوسل جيون‬
‫۾ هڪ هوادو هئو ته ٻيو ان مشاعري جو هشڪار ڪندو هئو‪.‬‬ ‫گرهساڻيَء جي آايس مان ٻاهر ااي ترڪمان گيٽ وٽان ‪،‬ن هي رهيو‬
‫دهليَء جي اهڙي ي هڪ مشاعري ۾ هڪ وجوان شاعر پنهن و‬ ‫هوس ته گيٽ جي ٻاهر ين پارڪ جي ين۽ تي يخود صاح پنهن ي‬
‫و صورپ ر آ پڙهيو يخود دهلوي ان اوجوان کي شا اسي ڏيندي هن‬ ‫‪،‬ٺ جهلي ويٺي ويٺي ڪبوترن کي داڻو ڏيئي رهيو هئو‪ .‬مان اه ااد‬
‫کي ايو‪،‬‬ ‫وڃي سندس ر ۾ ويهي رهيس‪ .‬مون هن کي ممياز جي م ري واري‬
‫” ر وردار‪ ،‬ڏاڍو عمدو ر آ ايو اايئي‪ .‬ڪنهن کان اصڀح‬ ‫گ جاڻي َء جي ياد ڏياري‪ .‬هو ڏاڍي سڪ سان مليو ترڪمان گيٽ پويان‬
‫وٺندو آهين؟“‬ ‫ي هڪ سوڙهي گهٽيَء ۾ پنهن ي گهر واري ئٺڪ ۾ وٺي هليو‪ .‬هن‬
‫”پنهن ي وا‪،‬د صاح کان‪“.‬‬ ‫پنهن ي ان پڻ جواايَء جا قصا ٻڌا ڻ شروع ڪيا‪ .‬ان عد مان هن وا‬
‫”ڪنهن جو ارزاد آهين؟“‬ ‫اڪڪر ايندو ويندو رهيس ٻه ٽي يرا شياي کي ه هن جي ئٺڪ وٺي‬
‫”سا ل دهلويَء جو‪“.‬‬ ‫ويس‪.‬‬
‫يخود دهلويَء جون رون تاڻ ي ويون‪ .‬اوجوان شاعر کي‬ ‫يخود صاح جو اا ينا ي وڏي عمر جي اوجود حاايو ڏاڍو‬
‫سرگوشيَء ۾ ايا ين‪.‬‬ ‫تي هئو‪ .‬هو ڀ جو قصه گو هئو‪ .‬هن اسياد داغ دهلويَء جي ذاتي‬
‫”پٽ‪ ،‬آ يند۾ مون کان اصڀح وٺندو ڪر‪ .‬وري وقل ۾ پنهن ي‬ ‫زادگي معاشقن جي اري ۾ يحد د‪ ،‬سه قصا ٻڌايا‪ .‬گلي قاسم جان‬
‫پي کان ه سٺو ‪،‬کڻ ‪،‬ڳندين‪“.‬‬ ‫۾ مرزا را‪ ،‬جي گهر جو نا روڪ ٽوڪ ايندو ويندو هئو‪ .‬هو مرزا‬
‫کي پيرن تي يڻون ه ڏيندو هئو ته هن کي حقي ۾ وشبودار تماڪ ه‬
‫وجهي ڏيندو هئو‪ .‬هن جي اوڻ موج از يڪ اسل مرزا را‪ ،‬يحد‬
‫و صورپ شخص هئو‪ .‬هن جي ڳاڙهاڻ ڏااهن ما ل اهري تي‬ ‫قداور‬
‫ائ امڪ رهندي هئي‪ .‬پر هن جا اڳيان مٿيان ڏاد ڳل هئڻ ڪري‬
‫کلڻ وقل هن جو اهرو دزيبو اي پوادو هئو‪ .‬ان ڪري هو کلڻ دران‬
‫اٺٽيهون پنو‬ ‫رڳو مرڪندو هئو‪ .‬هن جي مرڪ ڏاڍي موهيندڙ هوادي هئي‪ .‬يخود‬
‫ساآ ڇااوا اهه جي ڊسمبر ۾ دهليَء ۾ پهرين ايشيا ي ‪،‬يکڪن‬ ‫جي يان موج مرزا اوشا هڪ ائين ڄاوآ ٻار جيان معصوي هئو‪ .‬مان‬
‫جي ڪاافراس ڪوٺا ي ويئي‪ .‬اايياح ارپ جي ان وقل جو وزير‬ ‫اارايڻ شياي هن جا قصا داسيان ڏاڍي د‪ ،‬سپيَء سان ٻڌادا هئا سين‪.‬‬
 ‫‪56‬‬
‫هن جي ارا ي سيڪريٽرياڻي ملڪ جي اڇي ڪاري جي ما‪،‬ڪياڻي‬
‫هئي‪.‬‬
‫پاڪسيااي قلم ڪارن جي واد جي اڳواڻي سنڌ جي ير پور‬
‫رياسل جي ميرن جي درٻار مان تڙجي اڪيل شاعر پاڪسيان جو‬
‫تازو ي ااڦيل قومي شاعر شاهنامه اسڀمي جو لقيندڙ ا و ال ر‬
‫حفيظ جا‪،‬نڌري ڪري رهيو هئوآ‪ .‬سنڌي موسيقار احمد ااگڀ جي تيار‬
‫ڪيل ڌن تي حفيظ جا‪،‬ندريَء جي ‪،‬کيل اڌ اارسي اڌ اردو پاڪسيااي‬
‫قومي ترااي کان ڪ هه ساآ اڳ ج هن اڃا پاڪسيان قا م اه ايو هئو‬
‫تحريڪ پاڪسيان پوري زور شور تي هئي ته اردوَء جي ترقي پسند‬
‫ترااو ‪،‬کيو‪ .‬ورهايي عد اڳيي هلي م از جي ان ترااي ۾ گهر ل دآ‬
‫سدآ ڪري علي ڙهه مسلم يوايورسٽيَء جي ترااي ۾ تبديلي ڪيو ويو‬
‫ا ين پاڪسيان جي وجود ۾ ااڻ کان ٽي ساآ اڳ ي ان ملڪ جو‬
‫قومي ترااو تخليا اي اڪو هئو‪.‬‬
‫پاڪسيااي واد ۾ س اردو پن ا يَء جا شاعر ادي هئا پر‬
‫هڪ ه س نڌي ساهيڪار اه هئو‪ ،‬اوجود ان حقيقل جي ته روهي صاح‬
‫جا شير اياز سان اييرا ته وي ها تعلقاپ هئا جو اياز هيي مون کي ٻڌايو‬
‫هئو ته روهي صاح رڳو هن کي ي پنهن ي گهر جي اتين سان گ‬
‫ماايَء جي مي تي ويهاريندو آهي‪ .‬ڊاڪٽر سدارا اڻي اارا ڻ شاي‬
‫ج هن روهي صاح ک ان شير اياز جي اه ااڻ جو ڪارڻ پڪيو ته هو‬
‫اهو ائي ڳا‪،‬هه ٽاري ويو ته اياز پنهن ي ائين ائين وڪا‪،‬ل ڪري يحد‬
‫مشغوآ آهي‪ .‬حاالاڪه حقيقل اها هئي ته اياز جو واد ۾ اا‪،‬و ي شامل‬
‫اه ڪيو ويو هئو‪ .‬شايد ان ڪري جو پاڪسيااي حڪومل هن کي‬
‫هندوسيان موڪلڻ جو جوکم کڻڻ الِء تيار اه هئي‪ .‬او ر پاڪسيان مان‬
‫رڳو ڪري جسيم ا‪،‬دين کي هندوسيان ااڻ جي اجازپ ڏاي ويئي‪.‬‬
‫سر راهه اڌ راس ۾ ورتل کاٻيَء ٽنس کان معڻور هڪ ڪارمورو هئو‪.‬‬
‫ائ مهمان ان وقل جو‬ ‫اعيم پنڊپ جو اهو ‪،‬عل اهرو ڪيو‪.‬‬
‫پاڪسيااي سفير‪ ،‬اي ڪي روهي صاح هئو‪ .‬صدارتي بي وقل‬
‫پسرو ها وس جي اسٽيج جي ‪،‬ڳايل روشنين کان وڌيڪ پنڊپ اهروَء‬
‫جي اهري مان شعاَء اڪري رهيا هئا‪ .‬اسٽيج تي هن سان گ ويٺل او ل‬
‫ااعاي ياايه ادي پئبلو ايرودايڪ ٽهڪ ٻڌي اهروَء ڏااهن اهاري رهيو‬
‫هئو‪ .‬اڳيي هلي هن پنهن ي ڊا ريَء ۾ ‪،‬کيو‪ “،‬ان عمر ۾ ه هن (اهروَء)‬
‫جي اهري تي ڪييرو اه جلوو جڀآ کي رهيو هئو‪ “.‬اڳيي هلي‬
‫پئبلوايرودا سان منهن ون ڪ هه مڀقاتون هندوسيان جي مشهور ادي‬
‫اسٽيج انڪار لوال گارگيَء معرال ايون‪ ،‬جنهن جو احواآ اڳيي‬
‫هلي ‪،‬کندس‪.‬‬
‫اهروَء پنهن ي صدارتي بي ۾ ايشيا ي ادا تي اييري ته‬
‫عا‪،‬ماڻي اوع ۾ گااهايو جو هاآ ۾ موجود دااشور‬ ‫تفصيلي‬
‫دااشمند ٻاتاڙيل ڏس ي رهيا هئا‪ .‬مون ان تاريخي يادگار بي جو‬
‫مين حاصل ڪرڻ جي ڏاڍي ڪوش۽ ڪئي پر مون کي اهو ميسر اه اي‬
‫س هيو آهي‪ .‬مان وقل جي واين مان وهندڙ پنهن ي حاايي مان ان‬
‫کي اڌورو اڻ پورو درج ڪرڻ اٿو ااهيان‪ ،‬وراه پن اهه ساآ اڳ پي۽‬
‫ڪيل جو اهر ‪،‬عل اهروَء جي د‪،‬يلن کي ادا ۾ ا ه اييرو ي وزن‬
‫وقعل آهي‪.‬‬
‫روهي صاحبن جي‬ ‫ورهايي جي اون سا‪،‬ن کان پوِء اهرو‬
‫ڪوش۽ سان پاڪسيان جي ويهارو کن اديبن شاعرن جو پهريون واد‬
‫سرڪاري س ح تي ارپ جي راڄڌاايَء ۾ ڪوٺايل ڪنهن اد ي‬
‫ڪاافراس ۾ شرڪل ڪرڻ آيو‪ .‬پاڪسيان ۾ اڃا مارشل ال اه ‪،‬ڳي هئي‪.‬‬
‫اه ي اتي ڪنهن ان جو اا‪،‬و ٻڌو هئو‪ .‬پر ايض شايد ڪنهن ااڪرد۾‬
‫گناهه هيٺ اير ند هئو‪ .‬ڪامورا شاهيَء جي حڪومل هئي‪ .‬ملڪ جو‬
 ‫‪57‬‬
‫يقينن جيسين اردو ز ان زاد۾ رهندي‪ ،‬مو‪،‬وي صاح جو اا‪،‬و‬
‫زاد۾ جاويد رهندو‪ ،‬پر هن پنهن ي زادگيَء جا پويان ڏينهن يحد‬
‫ڪسمپرسي تنس دسييَء ۾ گڻاريا‪ .‬ه رپ ڪرڻ جي اورن سا‪،‬ن اادر‬
‫ي آگسٽ ‪6326‬ع ۾ هن عييم دااشور جو يحد مفلسيَء وارين حا‪،‬ين‬
‫۾ اايقاآ ايو ‪،‬غاپ جي اون ڇاپن جو ڪم مهمليَء ۾ هليو ويو‪.‬‬
‫ايلڊ مارشل ايوا ان جي مارشل ال واري ا يدا ي دور ۾ هن‬
‫جي سيڪريٽري قدرپ اهلل شهاا ايوا ان کي عرد ڪندي ايو‪،‬‬
‫” ا ا ي اردو جي حا‪،‬ل تماي سقيم آهي‪ ،‬توهان مهر ااي ڪري هن الِء‬
‫ڪ هه ڪريو‪ “.‬ايوا ان وراڻيس‪” ،‬توهان ائو اا ته ضرور ڪبو پر‬
‫پهرين اهو ٻڌايو ته هي ا ا ي اردو آهي ڇا؟ ڪو شخص آهي‪ .‬ڪو ادارو‬
‫آهي يا ڪو ڪياا آهي؟“ بر ااهي ته ايلڊ مارشل مو‪،‬وي صاح الِء‬
‫ڪ هه ڪيو يا اه؟ پر جي ڪيو ه هوادا ين ته هن جي ايصلي تي عمل‬
‫۾ ايڻ تا ين مو‪،‬وي صاح راهه عدي ڏااهن روااو اي اڪو هئو‪.‬‬
‫ڄمون رياسل جو قدرپ اهلل شهاا ااهن اورن ااڊين سوآ‬
‫سروس جي ذهين عملدارن مان هئو‪ ،‬جنهن جي عملداريَء جو اڪڪر‬
‫حصو هندوسيان جي اوڙيسا صو ي جي گورار (اڳيي هلي مبئيَء جي‬
‫گورار) هريڪشن مهياا جي سرپرسييَء هيٺ گڻريو‪ .‬ورهايي عد هن‬
‫پاڪسيان ۾ وڏا عهدا ماڻيا‪ .‬هو سياسي اد ي ش راج جو وڏو راادي ر‬
‫هئو‪ .‬پاڪسيان را يٽرس گلڊ جو پهريون سيڪريٽري‪ .‬هن جي آتم‬
‫دروغ گو يَء جي اڏيل ڪوٽن جي اوجود‬ ‫ڪٿا‪ ،‬شهاا اامه تعص‬
‫اردو سوااح ا اريَء جو هڪ شاهڪار ڪري م يو وڃي او ا و ال ر‬
‫حفيظ جا‪،‬ندريَء پنهن ي هڪ ر آ جي ٻن سٽن ۾ هن جي سڄي‬
‫ڪردار جي صحيح وضاحل ڪئي آهي‪،.‬‬
‫ج ڪهين ااقڀا هوتا هئه‬
‫قدرپ اهلل شهاا هوتا هئه‪.‬‬
‫تن ڏينهن اڃا ٻنهي ملڪن جي حڪومل و ۾ ا وڃ ڪرڻ‬
‫وارن کي ڪن ڳاڻ ڳڻين شهرن جون وي ا ون ڏيڻ وارو قااون شروع اه‬
‫ايو هئو‪ .‬وي ا سڄي ملڪ الِء هوادي هئي‪ .‬مان سم هان او ته دايا جي‬
‫ڪنهن ه ملڪ ۾ وي ا ن جي سرشيي جو اهڙو احمقاڻو قاعدو قااون‬
‫ڪواهي‪ ،‬جهڙو هن رصغير جي ورهايل ٻن ملڪن جي و ۾ آهي‪.‬‬
‫”دهليَء ُڃ آگري اه وڃي ‪ .‬ڪراايَء وڃ حيدر آ اد اه وڃ‪ .‬مبئيَء‬
‫وڃ ا‪،‬هاس ا ر اه وڃ‪ .‬سکر وڃ روهڙيَء اه وڃ‪“.‬‬
‫”تفر رتو اي ار گردن تفو‪“.‬‬
‫ايشيا ي اد ي ڪاافراس جي اردو اشين ۾ پاڪسيااي سفارپ‬
‫جي هڪ مخصوئ يٺڪ جي سر راهي ا ا ي اردو ڊاڪٽر مو‪،‬وي‬
‫عبدا‪،‬حا ڪري رهيو هئو هندوسيااي واد جي سر راهي اردو شاعر‬
‫اهلل آ اد هاِء ڪورا جو ايف جسٽس آاند ارا ڻ مڀ ڪري رهيو هئو‪.‬‬
‫جسٽس مڀ جي هڪ ‪ Land mark‬دور آارين ايوي آهي‪،‬‬
‫‪( The most organized gang of criminals is Indian police.‬ڏوهارين‬
‫جو وڏو ۾ وڏو منيم ٽو‪،‬و هندوسيااي پو‪،‬يس ۾ آهي‪ ).‬پنهن ي بي‬
‫۾ جسٽس مڀ سياسيداان ڪامورا شاهيَء جي رويي تي ڏاڍا ڇوهه‬
‫ڇنڊيا‪.‬‬
‫ا ا ي اردو مو‪،‬وي عبدا‪،‬حا هڪ شاهاڻي شخصيل جو ما‪،‬ڪ‬
‫هئو‪ .‬مون کي هو ااسان جي صورپ ۾ هڪ ارشيو اير آيو‪ .‬هو‬
‫وي هڙا يَء ۾ ي اوراس آ اد مان ه رپ ڪري پاڪسيان هليو ويو‬
‫هئو‪ .‬هو ڪهڙين حا‪،‬ين هيٺ هندوسيان مان پنهن ي مرت ڪيل‬
‫اا ري ي اردو ‪،‬غل جو روا ي ڊ اد ڊيٽ ڪيل مسودو پاڻ سان کڻي‬
‫پاڪسيان هليو ويو ان جو تفصيلوار احواآ مو‪،‬وي صاح جي‬
‫عقيدتمند پاڪسيااي ادي مشفا واجه پنهن يَء ڪنهن تحرير ۾ درج‬
‫ڪيو آهي‪.‬‬
 ‫‪58‬‬
‫”ا و حضرپ‪ ،‬يي ڇوٽي پن ڪي اپ آپاپني قدوقامل ڪي اري ۾ ڪر‬
‫رهي هئن يا اپني شاعري ڪي اري ۾؟“ڍ‬
‫(حفيظ جا‪،‬ندري قد جو ندرو هئو) اراي س ريٽ دکا ي‪، ،‬کڻ‬
‫کڻي ٽڪ ٽڪ ڪندو ڪاافراس هاآ کان ٻاهر وڃڻ ‪،‬ڳو‪.‬‬
‫الهور مان آيل شاعرن صواي تبسم احسان داا۽ اراي جي‬
‫پويان وڃي پراا ي هن کي هاآ ۾ واپس وٺي آيا‪ .‬گ يل اشسل جي‬
‫سن يدگي يم اي اڪي هئي‪ .‬ٻنهي طرف ڦڪل وارو ماحوآ ڇاايل‬
‫هئو‪.‬‬
‫ڇڪياڻ کي ‪،‬نوا ڻ الِء هندوسيااي پاڪسيااي اديبن و ۾‬
‫ذاتي قسم جون هيان هيان جون ڳا‪،‬هيون اراا گه ا ايڻ ‪،‬ڳا‪، .‬ن۽ جي‬
‫وقفي دوران ڳوري جسم وارو م يد الهوري اهڙا اهڙا اگهاڙا ‪ ،‬يفا‬
‫ٻڌا ڻ ‪،‬ڳو جو سڄو ماحوآ وش وار اي ويو‪.‬‬
‫ايملسفورڊ ڪل جي راپ واري مشاعري ۾ مشهور المي‬
‫پر وڊيوسر ڊا ريڪٽر اداڪار سهراا موديَء جي صدارپ ۾ حفيظ‬
‫صاح ‪ ،‬جهرمندي‪ ،‬ااٽڪي ااداز ۾ پنهن و اهو ي مشهور (يا دااي)‬
‫ايم رقاصه پڙهيو‪ ،‬جنهن الِء اون اا ته اهو ايم هن ير پور رياسل‬
‫جي مير جي محبو ا ا‪،‬يَء کي مخاط اي ‪،‬کيل هئو مير صاح‬
‫ڪاوڙجي هن کي پنهن يَء درٻار مان جوتا هڻي هٿ پير جهوري‬
‫ايڪا‪،‬ي ڏاي هئي‪ .‬ايم پڙهندي حفيظ جي ا اهون سامهون ويٺل المي‬
‫اداڪار۾ مينا ڪماريَء تي ي هيون هن جي مڙس ڪماآ امروهيَء‬
‫جي ڪاوڙيل اک حفيظ تي هئي‪.‬‬
‫ڪاافراس جي ٻئي ڏينهن ارتي وزير اعيم جو اهر ‪،‬عل اهروَء‬
‫پرا يم منسٽر ها وس پاڪسيااي واد ۾ آيل مهماان کي راپ جي‬
‫ماايَء تي مدعو ڪيو‪ .‬جوش مليح آ اديَء جي رير حاضريَء ڪري اهرو‬
‫اصو ي م ي هئو پر جلد ي پاڻ تي ضب رکي هن پاڪسيااي اديبن‬
‫شاعر يحد سن يدگيَء سان‬ ‫پاڪسيااي واد ۾ آيل س ادي‬
‫پنهن ن همعصر هندوسيان قلمڪارن سان وش وار ماحوآ ۾ اد ي‬
‫گفي و‪ ،‬حث مباحڪه‪ ،‬قرارداد جي هر جملي‪ ،‬هر سٽ ‪،‬فظ ‪،‬فظ تي‬
‫پنهن ي ڪراڪري ٽوپي الهي‪ ،‬مٿو کنهي ي يَء تا ين پاتل پا امي‬
‫کي گوڏن تا ين ڇڪي‪ ،‬شاطراڻي مرڪ مرڪندي مکڻ مان وار ڪ ي‬
‫رهيو هئو‪ .‬گوآ مي جي ٻنهي پاسي ارپ پاڪ اديبن جا مباحڪا هلي‬
‫رهيا هئا‪ .‬حث ۾ د‪ ،‬سپي وٺندڙ ٻين ٻو‪،‬ين جا ساهيڪار ساهل‬
‫پريمي پوين ق ارن ۾ پيل ڪرسين تي مبصر طور ويٺل هئا‪ .‬پو ينَء‬
‫ق ار ۾ مان ٻڌي رهيو هوس حفيظ جا‪،‬ندري مڀ صاح کي ڪنهن‬
‫ٺهراَء ا ل حث دوران ائي رهيو هئو‪” ،‬جناا هل ڇوٽا آدمي هون‪،‬‬
‫اور ڇوٽي اپ ڪرتا هون م ر يي ڇوٽي اتين ي تو مئن اي اس‬
‫ملڪ ۾ آڪر سيکين هئن‪“.‬‬
‫ڪاافراس وڏي مي جي آمهون سامهون ڪرسين تي ”اهر۾ ه‬
‫شاعر ويٺا هئا‪ .‬علي‬ ‫اهر۾ رو رو“ اردوَء جا اڪڪر ترقي پسند ادي‬
‫سردار جعفري‪ ،‬ساحر ‪،‬ڌيااوي‪ ،‬مخدوي محد ا‪،‬دين‪ ،‬سليمان اري ‪،‬‬
‫ڪيفي اظمي‪ ،‬ا ير االيمان‪ ،‬ڪرشن اندر‪ ،‬سلمي صديقي‪ ،‬راجندر‬
‫سن هه يدي‪ ،‬جان اڪار ا ير‪ ،‬م روح سل ااپوري‪ ،‬واجه احمد عباس‪،‬‬
‫اراي گورکپوري معين احسن جڻ ي ورير۾‪ .‬جوش مليح آ ادي تازو‬
‫ي اهروَء کي ااراد ڪري پاڪسيان هليو ويو هئو‪ .‬ايض س اد‬
‫ظهير پاڪسيااي جيل ۾ هئا‪ .‬پو ينَء ق ار ۾ ويٺل امرتا پرييم کي‬
‫ساحر هٿ کان وٺي پاڻ سان گ اڳيان آڻي ويهاريو‪ .‬سڄي ماحوآ تي‬
‫اموشي ڇا ن ي و ي‪ .‬ا و ال ر حفيظ جا‪،‬ندري ترقي پسندن جي سخل‬
‫مخا‪،‬ف هئو‪ .‬ود پاڪسيان واد جا ڪييرا ي ادي حفيظ جا‪،‬ندريَء جي‬
‫اهڙي رويي تي ڏٺا اي رهيا هئا‪ .‬م احيه شاعري م يد الهوريَء ڳا‪،‬هه‬
‫مڻاي ۾ ٽارڻ جي ڪوش۽ ڪئي پر اراي ڪاوڙ ۾ حفيظ کان پڪيو‪،‬‬
 ‫‪59‬‬
‫مٿان هميشه الِء هندوسيان ااڻ تي ندش وڌي وڃي‪ .‬پاڪ حڪومل‬
‫پنهن ي سفير جي سفارش قبوآ ڪندي حمايل مٿان اهڙي پا ندي‬
‫وجهي ڇ ي‪ ،‬جيڪا پن ويهن سا‪،‬ن جي طويل عرصي عد هٽا ي ويئي‪.‬‬
‫حمايل علي شاعر منهن و دوسل آهي‪ .‬منهن ي هن سان مڀقاپ‬
‫ساآ پن اسي ڌاري واراس آ اد ۾ منعقد ايل شاهه سراج اوراس آ اد‬
‫جي ٽي سو ساال جشن ۾ اي‪ ،‬جيي سيمينار ۾ مون کي پڻ شاهه ‪ ،‬يف‬
‫ٽا ي شاهه سراج اوراس آ ادي جي شاعريَء ۾ هم آهن ي واري‬
‫موضوع تي مفصل پيپر پي۽ ڪرڻو هئو‪ .‬ان سلسلي ۾ سيمينار جي‬
‫‪،‬کيو هئو‪.‬‬ ‫سيڪريٽري قاضي سليم مون ڏااهن هڪ د‪ ،‬سه‬
‫جيڪو مون اڃا تا ين ساا ي رکيو آهي‪.‬‬
‫قاضي سليم ‪،‬کيو‪ ” ،‬محيرمه ‪،‬ڪشمن اٽيه صاح اميد هئه ڪ‬
‫آد اي شاهه سراج اور اس آ ادي اور شاهه عبدا‪،‬ل يف اٽيه ڪي‬
‫صوايااه شاعري پر اپنا مقا‪،‬ه مڪمل ڪر‪،‬يا هوگا‪ .‬ورير۾‪“.‬‬
‫شاهه سراج اوراس آ ادي شاهه ‪ ،‬يف کان ويهه ساآ ان و هئو پر‬
‫هن اوويهن سا‪،‬ن جي عمر ۾ پنهن ي مرشد جي حڪم تي شاعري‬
‫ترڪ ڪري ڇ ي ٽيهن سا‪،‬ن جي عمر ۾ راهه عدي ڏااهن روااو اي‬
‫ويو‪ .‬پوِء ه ن پنج سو کن صفحن جي ڪلياپ پويان ڇ ي آهي‪ ،‬جنهن ۾‬
‫هن جي ر آ جي هڪ مصرع ” جو رهي سو ي بر رهي‪ “.‬سان گ هي‬
‫ا‪،‬هامي ند پڻ شامل آهن‪،‬‬
‫گهڙي اي ڪ جس گهڙي ‪،‬يا درس عشا سراج اي‬ ‫و۾ ع‬
‫اسان جي ‪ ،‬يف سا ينَء جيان شاهه سراج جي م ار مٿان ڪو‬
‫روزو يا ڪا درگاهه تعمير يل ااهي‪ .‬م ار جي اوڌاري کنڊر اما ريل‬
‫ن وڙي‬ ‫ييون آهن‪ ،‬جن جي ٻاهران ڪيئي ارسي‪ ،‬موا‪،‬ي‪ ،‬آايمي‬
‫ويٺا پنڪيون کا يندا آهن‪ .‬شاهه سراج جشن دوران مشهور شاهه ااو‬
‫ڪيس ۾ شاهه ااوَء جي حا ۾ عدا‪،‬يي ايصلي هئڻ ڪري سڄي‬
‫شاعرن جو مرڪي آجياڻو ڪيو‪ .‬اهروَء جي مرڪ ۾ مڀ ڪن واري‬
‫ڪش۽ هوادي هئي‪ .‬هو اردو شاعريَء جو وڏو د‪،‬داداهه هئو شاعر هن‬
‫وا نا ڪنهن روڪ ٽوڪ جي ااي وڃي س هندا هئا‪ .‬جوش سان هن‬
‫جو پرييواان وارو رشيو هئو هن جي پاڪسيان ه رپ ڪري وڃڻ‬
‫واري ايصلي اهروَء کي ڏاڍو ڏک رسايو هئو‪.‬‬
‫پاڪسيان مان آيل اوجوان شاعر حمايل علي شاعر کي اال ي‬
‫ڪهڙيَء کٽيَء کنيو جو هن پنهن ي شاعريَء جو م موعو عقيدتمنديَء‬
‫جي تحرير ڪيل ڪن سٽن سان اهروَء کي هٿ ۾ ڏاو‪ .‬اهورَء ڪياا‬
‫جي اوري وري گردااي ڪندي ڪياا پنهن ي پاسي ۾ رکي وڏيو‬
‫حمايل جي مٿي تي هٿ رکي ايا ين‪” ،‬مان پوريَء توجهه سان تنهن ي‬
‫شاعري پڙهندس‪“.‬‬
‫دعوپ ۾ حاضر پاڪسيااي سفير واحوار ايرن سان حمايل‬
‫علي شاعر ڏااهن اهاري رهيو هئو‪.‬‬
‫ااهيَء ساآ هندوسيان ۾ ايشيا جو وڏي ۾ وڏو اد ي ادارو‬
‫ساهييه اڪادمي رپا ڪيوويو‪ ،‬جنهن جو صدر جواهر ‪،‬عل اهرو هئو‪.‬‬
‫سيڪريٽري سنڌي اسڪا‪،‬ر ڪرشن ڪرپاالڻي مقرر ڪيو ويو‪ .‬اهروَء ان‬
‫گ جاڻيَء ۾ اعڀن ڪيو ته اڪادميَء جي اشاعين ۾ پاڪسيااي اديبن‬
‫جون اد ي تخليقون پڻ شامل ڪيون وينديون‪.‬‬
‫حمايل علي شاعر کي سڌو هٿون هٿ اهروَء کي پنهن و‬
‫شاعريَء جو م موعو ڏيڻ جي جسارپ جو وڏو تاوڻ ڏيڻو پيو‪.‬‬
‫پاڪسيااي سفير هن جي ڀف پنهن ي حڪومل شڪايل ‪،‬کي‬
‫موڪلي ته هن پروٽوڪاآ جي ڪڙي ڪندي‪ ،‬پنهن ي ملڪ جي سفير‬
‫کي اير ااداز ڪري پنهن و ڪياا سڌو ارتي وزير اعيم کي ڏاو‬
‫آهي‪ ،‬ج هن ته هن کي اهو منهن ي معرال ڏيڻ گهرجندو هئو‪ .‬گ و گ‬
‫هن پاڪسيان حڪومل کي زوردار سفارش ڪئي ته حمايل علي شاعر‬
 ‫‪61‬‬
‫وزن اسيعماآ ڪرڻ ڪري ان منيوي سوااح ۾ ائ روااي ته ااي‬
‫ويئي آهي اقي اهڙي شاعريَء ۾ معني جا درياَء موجون ڪرڻ الِء جيڪا‬
‫اادرين سوجهه ٻوجهه کپي‪ ،‬ان تا ين شاعر جي رسا ي اه اي س هي‬
‫آهي‪.‬‬
‫راپ واريَء محفل ۾ حمايل پيئڻ کان ان ڪري پرهي ڪئي ته‬
‫ميان گهر په ڻ تي هن جي وا‪،‬د۾ سندس واپ مان اهڙي ڪا سرهاڻي اه‬
‫ااي و ي‪ .‬بر ااهي حمايل علي شآعر ا ڪلهه ڪٿي آهي‪ .‬ساآ اڳ‬
‫هو مون کي پويون يرو دريا گنج جي ريڪس هوٽل جي ٻوساٽل‬
‫ڪمري ۾ مليو هئو‪ .‬مان هي س تفصيل ان ڪري درج ڪري رهيو‬
‫آهيان جو مون کان پوِء ايندڙ پيڙهي کي اسان جي وقل جي ماحوآ‪،‬‬
‫حا‪،‬ين شخصيين‪ ،‬سندن ڪردار زادگيَء جي قدرن واهه طور طريقن‬
‫امين سان کين ور ي ۾ ڇاڇا‬ ‫ا ل ڄاڻ پوي ته هو پنهن ين و ين‬
‫ڏيئي ويا آهن‪ .‬وي هڙا يَء ۾ احمد آ اد ۾ ڪرشن راهيَء تي ايل‬
‫سيمينار ۾ پڻ اراي جي هڪ شعر جي هڪ حوا‪،‬ي سان ‪،‬کيو هو ته‬
‫اسان جو ايندڙ اسل س۽ پ۽ اسان تي رشڪ ڪندو ته اسان ڪرشن‬
‫راهيَء جهڙي قداور شاعر عييم شخص کي اه رڳو ڏاو هئو پر هن‬
‫سان گ گ اايا سين‪ ،‬ويٺا سين‪ ،‬گ گ هليا سين‪ .‬ساهيڪ سيمينارن‬
‫سن ين ڪ هرين ۾ هن سان گوڏو گ ي ويٺا سين‪ .‬محفلن مشاعرن‬
‫۾ هن جا شعر ٻڌا سين ساڳئي ي من۽ تي هن جا ‪،‬کيل مضمون‪،‬‬
‫مقاال‪ ،‬هن جون تحريرون تقريرون اد ي ت يا تنقيدون ٻڌيون‬
‫سين‪.‬ساهيڪ حڪن مباحڪن ۾ هن جي رو رو ه رهيا سين هن سان‬
‫دو دو ه ايا سين‪ .‬ا ‪،‬ڳي رهيو آهي ته ڪرشن راهيَء تي ايندڙ هن‬
‫سيمينار ۾ هو هيي ي ڪٿي اسان جي ر ۾ ويٺو آهي پنهن ي‬
‫شاعريَء تي ايندڙ وک ڊوک اموشيَء سان ٻڌي رهيو آهي‪.‬‬
‫ي شاعر آهي‪ ،‬جنهن ۾ پنهن ي منيوي آتم ڪٿا ‪،‬کي آهي‪ .‬اسل حر‬
‫اوراس آ اد شهر ۾ يين واهه درن ديوارن تي حڪومل عدا‪،‬ل‬
‫ڀف سخل اشيعاآ اا ي اعرا ‪،‬کيل هئا‪ .‬اديبن شاعرن دااشورن‪،‬‬
‫جن شاهه ااو جي حمايل ۾‪ ،‬ان کي هڪ ااسااي مسئلو سم هي‪ ،‬يان‬
‫سندن حوارين طراان سڄي ملڪ ۾‬ ‫ڏاا هئا‪ ،‬ااهن ڀف ملن‬
‫ز ردسل مياهرا اي رهيا هئا‪ .‬ڪاافراس هاآ ۾ شاهه سراج جي تصوف‬
‫۾ مڻهبي روادر يَء تي مقاال پڙه ي رهيا هئا ٻاهر پو‪،‬يس ملن شهر‬
‫جي ‪ ،‬ن ‪،‬وارن کي ڇڙ وڇڙ ڪري رهي هئي‪ .‬جنهن وقل علي سردار‬
‫جعفري پنهن ي تقرير ڪري رهيو هئو ته اوايو دن تا ين ڦهليل‬
‫ڏاڙهيَء وارو هڪ ملو پنه ن ڪن ‪،‬وٺين سان اوايو ڌوڪي اادر‬
‫گهڙي آيو سردار جي ڳ يَء ۾ پراڻن جوتن جو هار وجهي هاآ مان‬
‫تڪڙو ڄي ويو هوڏااهن ڪ هه قدمن تي عا‪،‬م ير اوراس زي‬
‫پنهن يَء قبر ۾ مرڪي رهيو هئو‪.‬‬
‫اوراس آ اد ۾ منهن يون حمايل علي شاعر سان يادگار شامون‬
‫گڻريون‪ .‬هن جو سڄو ڪٽن اوراس آ اد ان جي وي هي شهر اادير‬
‫۾ وسيل آهي‪ .‬رڳو هو اڪيلو ي پاڪسيان ه رپ ڪري هليو ويو‪.‬‬
‫هن جا ڇهه سل ا ر هندوسيان ۾ اين عهدن تي آهن هڪ ا ته پواا‬
‫يوايورسٽيَء مان هندوسيان ۾ جماعل اسڀميَء جو روآ جهڙي‬
‫موضوع تي ڊاڪٽوريٽ ڪئي آهي ڪنهن ڪا‪،‬يج ۾ اسڀمياپ جو‬
‫پروايسر آهي‪ .‬شير اياز ج هن سنڌ يوايورسٽيَء جو وا س اااسلر ايو‬
‫ته هن حماي ل کي ريڊيو پاڪسيان جي مڀزمل کان آجو ڪري‪،‬‬
‫يوايورسٽيَء ۾ آ رودار عهدي ڏاو‪ ،‬جنهن الِء هو سدا ين اياز جو‬
‫اورا يو رهيو‪ .‬هن جو حا ادا ڪرڻ الِء شير اياز تي اردوَء ۾ سڄو‬
‫ڪياا ‪،‬کي ورتو‪ ،‬جيڪو هن مون کي اوراس آ اد ۾ تحفي طور ڏاو‬
‫هئو‪ .‬مان سم هان او ته جديد اردو شاعرن ۾ حمايل علي شاعر پهريون‬
 ‫‪61‬‬
‫حيڪيل ي هئي‪ .‬اسڪوآ جي پٽ تي وڇايل گديلن تي اسين ڪاا ون‬
‫ڪ ي ويهي ڪ هريون ڪندا هئا سين‪ .‬ان ‪ ،‬ي ۾ پرسراي ضيا‪ ،‬اتم‬
‫ڪڀ پرڪاش‪ ،‬موهن ڪلپنا‪ ،‬ارجن شاد‪،‬‬ ‫سندري‪ ،‬موتي پرڪاش‬
‫ڪرشن راهي‪ ،‬موهن گيهاڻي ڪلياڻ جا ڪييرا ي ‪،‬يکڪ شامل هئا‪.‬‬
‫پرسراي ضيا سان منهن ي اوا شاهه کان وٺي ي واقفيل هئي‪ ،‬جنهن‬
‫جو ذڪر مان ساروڻين جي پهرين ا ن ۾ ڪري اڪو آهيان‪ .‬ضيا‬
‫صاح ام اڻا ي مسڪينيَء جي م سم تصوير هئو‪ ،‬جيڪا هن جي‬
‫شاعريَء جي پهر ين م موعي ”تصوير احساس“ ۾ واضع طور امايان‬
‫آهي‪ .‬هن مون کي ايو‪” ،‬ڪاش‪ ،‬هن وقل منهن ي کيسي ۾ رڳو پنج‬
‫روپيا ه ن جو ڪلياڻ موٽڻ وقل پنهن ن ٻارن الِء ڪ هه مٺا ي يا ٽوآ‬
‫وٺي وڃي س هان‪“.‬‬
‫سخل سياري وارا ڏينهن هئا‪ .‬مبئيَء جي ڪنهن ساهيڪار وا‬
‫ڪو س هو گري ڪپڙو اه هئو‪ .‬اتم سندري سوڙ مٿان وجهي اڌاري‬
‫گري مفلر سان منهن ويڙهي ويهندا هئا‪ .‬موتي پرڪاش ڪڀ جي ائين‬
‫ائين شادي اي هئي هو هڪ ي رضا يَء ۾ هڪ ٻئي کي اڪر ري‬
‫ويٺا هوادا هئا‪ .‬موهن ڪلپنا‪ ،‬راهي‪ ،‬موهن گيهاڻي‪ ،‬هري پنڪج ٻيا‬
‫س اڃا ڪنوارا هئا هڪ ٻئي کي پنهن ن حقيقي واهه ياآ عشقن‬
‫جا قصا ٻڌا ي هڪ ٻئي کي گرما ۽ په ا يندا رهنيا هئا‪ .‬تن ڏينهن‬
‫موهن ڪلپنا تازو ي هندي ساهيڪار اگيه جو آتم ڪٿا ي ااوآ‪” ،‬شيکل‬
‫ايڪ جيواي“ پڙهيو هئو هو ان ڪياا کي گييا جيان پاڻ سان ساا ي‬
‫رکندو هئو‪ .‬ڪاافراس ۾ ه هو سڄو وقل اگيهه جي اڳيان پٺيان‬
‫گهمندو هئو هن کان ان ڪياا جي سنڌي ترجمي جي اجازپ وٺڻ الِء‬
‫اگيهه کي ايڀز ڪندو هئو‪ .‬بر ااهي ته اگيهه موهن کي پنهن ي ڪياا‬
‫جي ترجمي جي اجازپ ڏاي اال ي اه پر موهن اڳيي هلي اهو اعڀن‬
‫اوس ڪيو ته هي آتم ڪٿا ي ڪياا منهن يَء سم هه کان مٿي آهي‪.‬‬
‫اسان جي پيڙهي ان ڪري وشنصي آهي جو اسان اياز‪،‬‬
‫د‪ ،‬ير‪ ،‬شياي‪ ،‬تنوير‪ ،‬اياز‪ ،‬سڳن‪ ،‬شاد راهيَء جهڙن شاعرن سان گ و‬
‫ا ايا ويٺا سين‪ .‬اسان کان اڳين پيڙهي ان ڪري‬ ‫گ رهيا سين‬
‫وشنصي هئي جو ان مرزا قلي۽ يس‪ ،‬ڪشن ند يوس‪ ،‬حيدر خ۽‬
‫جيو ي‪ ،‬ع ي اواز علي اياز جهڙن شاعرن سان گ ااي ويٺي شاهه‪،‬‬
‫س ل ساميَء جا همعصر ته اال ي ڪهڙا اڳوان هوادا‪ ،‬جن اهڙن‬
‫درويشن صفل شاعرن کي اکئين ڏٺو هوادو سندن صحبل ماڻي‬
‫هوادي‪ .‬هو پنهن ي ع ۾ اهٺا يَء ڪري پاڻ ا ل گهڻو ڪ هه اه‬
‫ڳا‪،‬ها يندا هئا اه ‪،‬کندا هئا‪ .‬سندن پاڻ ا ل ڏال اييري ي ڄاڻ اسان‬
‫کي ميسر اي س هي آهي‪،‬‬
‫” مان جيڪي ه آهيان پنهن ي شاعريَء مان ظاهر آهيان‪“.‬‬
‫مان ج هن اارايڻ شاي کي پنهن ي آتم ڪٿا يا ساروڻيون ‪،‬کڻ‬
‫جو مشورو ڏيندو هوس ته هو مرڪي پنهن و هي شعر ورجا يندو هئو‪،‬‬
‫ه ي جا کاڻ و ين جي عيبن کان نهه آجي‬
‫اه پنهن ي زادگيَء اهڙي اه پنهن ي شاعري اهڙي‪.‬‬
‫شير اياز‪ ،‬هرحاآ شاعر جي ان قسم جي ع کي شاعريَء جي‬
‫روح جو ڪوڙهه ڪوٺيندو هئو‪.‬‬
‫ايشيا ي ‪،‬کيڪ ڪاافراس ۾ مبئيَء جي ‪،‬ڳ ڳ س ني سنڌي‬
‫‪،‬يکڪن شرڪل ڪئي‪ .‬سندن واد پروايسر من هاراي ملڪاڻيَء جي‬
‫اڳواڻيَء ۾ دهليَء پهيو‪ .‬سندن رها ۽ جو اايياي ڪروآ اغ جي‬
‫ديواا ر عڀ قي ۾ هڪ اسڪوآ ۾ ڪيو ويو‪ .‬اسڪوآ منهن ي گهر‬
‫کان پن ن منٽن جي پنڌ تي هئو‪ .‬ان ڪري منهن يون اارا ڻ شياي‬
‫جون اڪڪر شامون ساڻس ايندڙ ڪ هرين ۾ گڻراديون هيون‪ .‬تن ڏينهن‬
‫اڃا هوٽلن‪ ،‬ڪااي ها وسن يئر ارس ۾ وڃڻ جو رواج اه پيو هئو‬
‫اه ي ا‪،‬ي کيسن وارن ‪،‬يکڪن وا اهڙيون جڳهين تي وڃن جي‬
 ‫‪62‬‬
‫شايد احي اج طور ااي ه يٺو پر س ني هن کي ٻين اڳيان سنڌي‬ ‫مون س ني آيل اديبن جي هڪ ڏينهن پنهن ي گهر مهمااي‬
‫ساهيڪارن کي اجيو ڏٺو ڪرڻ کان روڪي ڇ يو‪ .‬ائ طور اارايڻ‬ ‫ڪئي‪.‬‬
‫شياي هن کي پنهن يَء قاتل مرڪ سان ماٺ ڪرا ي ڇ ي‪ .‬اڳيي هلي‬ ‫منهن ي پي ما س ني جو گهڻو آڌر ڪيو‪ .‬پرسراي ضيا ج هن‬
‫سڳن آهوجا ڪواج رسا‪،‬ي ۾ ان وارداپ تي طن يه ڪا‪،‬م ‪،‬کيو‪ .‬مان‬ ‫دادا سان اڪر پا ي مليو ته ٻنهي جي اکين ۾ ڳوڙها هئا‪ .‬مون کي ياد‬
‫سم هان او ته موتي پرڪاش جهڙي شرميلي شريف ا‪،‬نفس شاعر کي‬ ‫آيو ته اوا شاهه ۾ ضيا هڪ ڏينهن صبوح سويل اسان جي مواي ازار‬
‫ه اها ڳا‪،‬هه اه وڻي هئي پر من۽ تي س ايڻ تي هو ڪ هه ڪڪي اه‬ ‫واري گهر آيو هئو دادا کي ايا ين‪ ” ،‬ينرن کي ڏياريَء جو ڏڻ‬
‫س هيو‪ .‬ان ڪاافراس کان سواِء اسان جي دوسيين جا سلسڀ شروع ايا‪،‬‬ ‫موڪلڻو آهي ان الِء کنڊ جي پن ن سيرن جي پرمٽ گهرجي‪“.‬‬
‫جيڪي اڳيي هلي ڪييرين رقا ين ۾ ه د‪ ،‬ندا رهيا‪ .‬ا اسين هڪ‬ ‫(سنڌ ۾ ان وقل اايم ته هر پساريَء جي دوڪان تي ملي‬
‫ٻئي کي اي و اوا ڻ الِء ڪو ه وجهه هٿان اٿا وڃايون‪ .‬ما‪،‬ي وشحا‪،‬يَء‬ ‫س هندو هئو ر کنڊ تي راشن هئڻ ڪري سرڪاري پرمٽ وٺڻي پوادي‬
‫ا اسان الِء ڪييرو اه ذهني ڪن ا‪،‬پڻو آادو آهي؟‬ ‫هئي‪).‬‬
‫پئبلو ارواد سان ان ڪاافراس ۾ منهن ي پهرين مڀقاپ اي‬ ‫دادا هن کي ٻه اار لئنڪ پرمٽون صحي ڪري ڏايون‪ .‬ماايَء‬
‫هئي‪ .‬اڳيي هلي مشهور ڊرامه ا ار لوال گارگيَء جي ڪرزن روڊ‬ ‫کان پوَء ه ضيا دادا وا ودير تا ين ويٺو رهيو هن جي واه۽ تي‬
‫واري گهر ۾ منهن يون ارودا امرتا پرييم سان د‪ ،‬سه گ جاڻيون‬ ‫دادا هن الِء ائ ما‪،‬ٽي جو دارون گهرايو ٻيئي دير تا ين پيئندا‬
‫رهيون‪ .‬پئلبو ارودا ڪ هه عرصو سري ‪،‬نڪا (اڳوڻي سيلون) ۾ رهڻ‬ ‫اوا شاهه جون ڳا‪،‬هيو ڪندا رهيا‪.‬‬
‫عد ايشيا ي ‪،‬کيڪ ڪاافراس ۾ اهروَء جي ائ دعوپ تي شريڪ‬ ‫ڪاافراس جي پو ينَء شاي سپرو ها وس ۾ س ني ٻو‪،‬ين جو‬
‫ايڻ الِء دهليَء آيو هو‪.‬‬ ‫گ يل مشاعرو رکيو ويو‪ ،‬جنهن ۾ پئبلو ارودا کي ائ مهمان ڪري‬
‫سريلنڪا جي هڪ هوٽل جي ڪمري ۾ صفا ي ڪندڙ جوان‬ ‫اسٽيج تي ويهاريو ويو‪ .‬هن کي ايشيا شاعرن جي شاعري سم هه ۾‬
‫سيڀاي ن ياڻيَء کي ڏسي ارودا جون اکيون ڦاٽي ويون‪ .‬هن کي سياهه‬ ‫ااي رهي هئي اال ي اه پر هو هر ڪنهن جي شاعريَء تي ڪنڌ ڌوڻيندو‬
‫جسم واري جوان ن ياڻي وينس جي ديويَء جيان ‪،‬ڳي رهي هئي‪.‬‬ ‫ي رهيو‪ .‬مشاعري الِء هر هڪ ٻو‪،‬يَء جي هڪ شاعري کي پنهن و ايم‬
‫جنهن وقل هو وينس جي ان ديويَء کي ا‪،‬ف اگهاڙو ڪري‪.‬‬ ‫اا ري ي يا هندي ترجمي سان پي۽ ڪرڻو هئو‪ .‬اايڪارن سندري‬
‫سندس سڄي سر رتي هٿ گهما ي رهيو هئو ته هوَء وين س حيرپ‬ ‫اتم نداڻيَء کي ايو ته سنڌيَء جي ڪنهن اما ند۾ شاعر جو اا‪،‬و ت وي‬
‫واان هن کي تڪيندي سوايندي رهي ته‪” ،‬اهڙو شاهاڻو شخص هي‬ ‫ڪري‪ .‬سندري‪ ،‬اتم جي هدايل تي پنهن ي ترقي پسند رادريَء جي‬
‫ڪري ڇا رهيو آهي؟“‪‬‬ ‫شاعر موتي پرڪاش جو اا‪،‬و ڏيئي آ ي‪ .‬پرسراي ضيا اارا ڻ شياي جي‬
‫موجودگيَء جو جوايئر شاعر موتي پرڪاش جو اا‪،‬و ت وي ڪرڻ تي‬
‫س ني سنڌي ساهيڪارن جي اراڙ ۾ گهنج پئ ي ويا‪ .‬موهن ڪلپنا ته‬
 ‫‪63‬‬
‫هي ااهن هوڏااهن اهاريندي‬ ‫پلنس جي پيرااديَء وا ااي ويٺي‬
‫پڪيا ين‪” ،‬پٽ‪ ،‬ڇا ويٺو ڪرين؟“ ايو مااس‪ ” ،‬ا يي ڪو رومااوي‬
‫سم هه‬ ‫ڪياا ويٺو پڙهان‪ “.‬منهن ي ما کي رومااوي ‪،‬فظ جو ته م‬
‫۾ اه آيو پر آهسيي ايا ين‪” ،‬پٽ‪ ،‬هي اجايا س ايا ڪياا پڙهي پنهن و‬
‫وقل ڇو ويٺو وڃا ين؟ تنهن کان ااي ڪ هه ‪،‬کين ڇو اه او؟“‬
‫تن ڏينهن اڃا اديبن شاعرن کي سرڪاري ايم سرڪاري‬
‫ادارن وٽان ڳڦا ملڻ شروع اه ايا هئا‪ .‬ااعامن ايوارڊن جو ته ڪنهن‬
‫ساهيڪار وا تصور ي اه هئو‪ .‬اشيراڪي ادي اتم اڪيلي سر ائين‬
‫دايا رسا ي جون واڳون وٺي پٽ سٽ پن سن سان پورا ي ڪرڻ جي‬
‫اوجود ائين دايا ۾ شايع ايندڙ هر رانا الِء پنج روپيا معاوضو ڏيڻ‬
‫شروع ڪيو‪ .‬پر هو معاوضي جي رقم ڪنهن کي مني آرڊر ڪري اه‬ ‫اڻييا‪،‬يهون پنو‬
‫موڪليندو هئو‪ .‬ڪ هن ڪٿي منهان منهن ملڻ تي ‪،‬يکڪن سان اڳيون‬ ‫هڪ ٻپهرن جو منهن ي پرپٽ ٽپا‪،‬ي گهر پن ويهن جو مني آرڊر‬
‫پويون حساا اڪيو ڪندو هئو ان رقم مان ه رسا‪،‬ي جي سا‪،‬يااي‬ ‫کڻي آيو‪ .‬منهن يَء ما رسيد تي سنڌيَء ۾ صحي ڪري پئسا ورتا‪ .‬تن‬
‫اندي جا پئسا ڪٽي پاڇي رقم ‪،‬يکڪ کي ڏيئي ايرااي هوٽل جي اااهه‬ ‫ڏينهن مان اوڪريَء جي تڀش ۾ دايرن ۾ ڌڪا کا يندو وتندو هوس‪.‬‬
‫سڪوٽن جو ل ان ‪،‬يکڪ کان را يندو هئو‪ .‬هر پراي ۾ شدمد سان‬ ‫ساا هيَء جو گهر ااڻ تي ما مون کي پئسا ڏيندي پڪيو‪”،‬پٽ‪ ،‬تو وا‬
‫اعڀن ڪندوهئو ته هو سنڌي ساهييه جي هڪ اد ي رسا‪،‬ي جو پهريون‬ ‫هي ڪ هن ڪ هن پئسن جا مني آرڊر ڇا جا ايندا آهن؟“ (تن ڏينهن اڃا‬
‫ايڊيٽر آهي‪ ،‬جيڪو ‪،‬يکڪن کي پنهن ي رسا‪،‬ي ۾ شايع ايل رانا ن الِء‬ ‫ايڪن ڊرااٽن جو رواج اه پيو هئو جو ماڻهن وا ئنڪ اڪا واٽ‬
‫معقوآ معاوضو ڏيئي رهيو آهي‪.‬‬ ‫ي اه هئا‪).‬‬
‫اتم هري موٽواڻيَء جي اد ي رقا ل هريَء کي اد ي رسا‪،‬و‬ ‫ريڊيو الِء ڪ هن‬ ‫ايو مااس‪ ” ،‬ا ي‪ ،‬مان ا بارن‪ ،‬رسا‪،‬ن‬
‫شروع ڪرڻ الِء آماد۾ ڪيو‪ .‬هري موٽواڻيَء کي پنهن ي مٺا يَء جي‬ ‫ڪ هن جيڪي ‪،‬يک ‪،‬کندو آهيان‪ ،‬هي ااهن ‪،‬کڻين جو معاوضو ملندو‬
‫دوڪان تان اصي آمداي ايڻ ‪،‬ڳي هئي‪ ،‬ان ڪري اد ي رسا‪،‬ي ۾ پئسا‬ ‫آهي‪“.‬‬
‫سيڙا ڻ هن الِء ڪو مسئلو اه هئو‪ .‬جيئن ته هو پاڻ اڃا ادا جي دايا‬ ‫منهن يَء ما کي سم هه ۾ آيو اال ي اه‪ ،‬هوَء اه ڪري وڃي‬
‫جو پااڌيئڙو ي هئو ان ڪري هن سنڌي ساهييه جي ائن مهاراين‪،‬‬ ‫گهر جي ڪم ڪار کي ‪،‬ڳي‪.‬‬
‫راجن ااوال جو گ يل‬ ‫سڳن آهوجا‪ ،‬موهن ڪلپنا‪ ،‬گني سامياڻي‬ ‫ڪ هه ڏينهن کان پوِء هڪ ڏينهن مان پنهن ي ڪمري ۾ پلنس‬
‫ايڊيٽوريل ورڊ قا م ڪيو هر پراي جو واري واري سان ااهن مان‬ ‫تي ‪،‬يٽئي ‪،‬يٽئي ڪو ڪياا پڙهي رهيو هوس ته منهن ي ما اه ااد‬
 ‫‪64‬‬
‫ارااسي اڀساار دريدا هڪ هنڌ ‪،‬کيو آهي‪” ،‬شايد مان پوڙهو‬
‫اي رهيو آهيان‪ “.‬مان سم هان او ته دريدا جي ڊي ڪنسٽرڪشن (تعمير‬
‫شڪن) واري سڄي ايئري ي پنهن ين پاڙن (روٽس) ڏااهن موٽي وڃڻ‬
‫جو الشعوري يا تحل اآ شعوري جڻ و يا جنون آهي‪.‬‬
‫پنهن ين پاڙن کان پٽ ي آيل جوان جسمن جو اٻڙڪا ڏيندڙ رپ‬
‫وري پنهن ي داا يَء تي ورڻ ‪،‬ڳو‪ .‬سنڌي ساهييه‪ ،‬سنڌي راس من۽‪،‬‬
‫سنڌي قاال‪ ،‬س نڌي سماج‪ ،‬سنڌي سوسا ٽيون‪ ،‬سنڌي ٽڪاڻا‪ ،‬شواال‪،‬‬
‫درٻاريون ڪٽيا ون‪ ،‬سنڌي ڏڻ وار‪ ،‬سنڌي رييون رسمون رواييون‬
‫پن ن ڇهن سا‪،‬ن جي عرصي اادر ي س ني کي ٻه ويڀ داآ مااي ملڻ‬
‫تي ڪن ڪٽنبن کي مڪي مااي ملڻ تي ڪر موڙڻ ‪،‬ڳيون‪ .‬ڪي ماآ‬
‫امدادون معاوضا اه هئا‪ .‬هر ڪو پنهن ي هڙان وڙان پٽ سٽ ڪري يا‬
‫پاڻ رو ڻ ي پورا و ڪرڻ ‪،‬ڳو‪ .‬هر وڏي شهر ۾ ساهيڪ س ا ون‬
‫ااٽڪ منڊ‪،‬يون رپا اي ويون‪.‬‬
‫هاري جي سنڌي الم‪ ،‬ا اڻا جي اميدن کان وڌيڪ ڪاميا يَء‬
‫اسان جي اد ي ‪ ،‬ي جي ڪن اديبن کي سنڌي المون ٺاهڻ تي آماد۾‬
‫ڪيو‪ .‬گو ند ما‪،‬هيَء جهڙي ڦڪڙ ادي اڌارا ورتل پنج سو روپين سان‬
‫پنهن ي الم‪” ،‬سنڌوَء جي ڪناري“ جو مهورپ ڪيو‪ .‬صبوح جو سويل‬
‫پنهن ي ڪااديو‪،‬يَء واري ئرڪ اما گهر مان اڪرادو هئو ڌوٻي تڀَء‬
‫جي هڪ ايرااي هوٽل جي ڪنڊ واري ٽيبل ڪرسيَء تي ااي ديرو‬
‫ڄما يندو هئو‪ .‬هوٽل جا ئرا هن الِء هر ڪڀڪ ۾ نا آرڊر جي اااهن‬
‫کڻي ايندا هئا ا ين هو اااهه جي ڏهن ٻارهن ڪوپن پن جي ٻيڙين‬
‫جي پڙيَء تي سڄو ڏينهن گڻاري راپ جو ان وقل گهر په ندو هئو‬
‫ج هن هن جي گهر واري ٻيئي ڌيئر گهريَء انڊ ۾ ا‪،‬وا هواديون‬
‫هيون‪.‬‬
‫هڪ هڪ ايڊيٽر مقرر ڪيو‪ .‬پراي جو اا‪،‬و ڪواج رکيو ويو ان جي‬
‫پا‪،‬يسي ائين دايا جي ترقي پسنديَء واري پا‪،‬يسي‪ ،‬ادا راِء زادگي‬
‫جي رعڪس جديديل واري پا‪،‬يسي‪ ،‬ادا راِء ادا‪ ،‬طئي ڪئي ويئي‪،‬‬
‫جنهن ۾ ترقي پسند ادا جي مخا‪،‬فل اد ي اعري ازيَء کان افرپ‪ ،‬اتم‬
‫ڪيرپ ما‪،‬هيَء جي ٽمورتيَء جي ادا راِء سياسل جي مڻمل ڪن‬
‫دااويرن سرمايه دارن جي ادا راِء ت ارپ جي حمايل مغر ي الڙن جي‬
‫رااقل سوشلسٽ ساهييه جي رقا ل وارو ر ‪ ،‬رويا‪ ،‬ايريا شعوري‬
‫واهه الشعور طور ادارين ٻين اد ي ڪاوشن الِء ڪي ااڻ ‪،‬ڳا‪.‬‬
‫اتم جو اي و اوا ڻ الِء هري موٽواڻيَء ڪواج ۾ ‪،‬کندڙن کي‬
‫ائين دايا جي يٽ ۾ ٻيڻو ٽيڻو معاوضو ڏيڻ شروع ڪيو‪ .‬ڏ۾ روپيا‬
‫شعر الِء‪ ،‬پندرهن روپيا ڪهاڻيَء الِء‪ .‬ان کان سواِء هن هنڌ سنڌ ڪهاڻي‬
‫ڪوتا اٽا يٽيون پڻ شروع ڪري ڇ يون ا ين اديبن جو‪ ،‬معاوضي‬
‫وارو ميو‪ ،‬اتم هريَء جي اد ي ويڙهه جي ايضمند حاصڀپ ڻ ي‬
‫ويئي‪ .‬اتم شاعر ڀف ائ طور ڙڪندو هئو‪” ،‬ااهن ٺڙڪا و ٽه سٽن‪،‬‬
‫اارسٽن‪ ،‬اٺ سٽن اوڏهن سٽن شاعرن ته اسان جي ڪري ريڊين‪ ،‬ٽي‬
‫وين مشاعرن مان جاواڪيا آهن اسين ڪهاڻي اويس‪ ،‬مضمون‬
‫اويس اقاد س سڪي جا سڪا ره ي ويا سين‪ .‬ساهيڪ سوڪ‬
‫شڪي اتم سان‪ ،‬اوجود هن جي ايمااداري اد ي دياايداريَء جي‪ ،‬تا‬
‫عمر گ گ هلندي رهي‪.‬‬
‫منهن و محسن اسڪو‪،‬ي دور جو اسياد ترقي پسند ادي‬
‫ڪيرپ ٻاٻاڻي جيئن ته سنڌي اد ي سنڌيل جي پوري تارير ‪،‬کي‬
‫رهيو آهي‪ ،‬ان ڪري مان وڌيڪ تفصيل ۾ اه وڃي رڳو اهي جهلڪيون‬
‫ڪي اهم وارداتون درج ڪري رهيو آهي جيڪي منهن ي ذهن کي‬
‫ڪٿي ڪنهن شعاَء ڪٿي ماڪ ڦڙن جيان تروتاز۾ ڪري رهيون آهن‪.‬‬
 ‫‪65‬‬
‫مخصوئ عدا‪،‬ل ۾ جج ڪٽهري ۾ يٺل المي اداڪار سن يدپ کي‬
‫ڇهن سا‪،‬ن جي قيد ا مشقل جي س ا ٻڌا ي رهيو آهي‪ .‬سن يدپ کي‬
‫ڪهڙي ڏوهه الِء س ا ڏاي ويئي آهي‪ .‬ان اري ۾ جڳ جهان کي ڄاڻ‬
‫آهي‪ ،‬ان ڪري ان جا تفصيل اٿو ‪،‬کان پر سن وَء ا ل اهو حواآ ان‬
‫ڪري تحرير ڪري رهيو آهيان جو هن سان هن جي ڪٽن سان‬
‫منهن ا تعلقاپ گڻريل ٻٽيهن سا‪،‬ن کان آهن‪ .‬و ۾ سا‪،‬ن جا ساآ‬
‫پيل وايَء جي اوجود‪ ،‬رقرار پئي رهيا آهن‪ .‬ا کان ٻاراهن ساآ اڳ‬
‫ج هن هو سوراهن مهينن الِء ممبئيَء جي آرار جيل ۾ م ري طور‬
‫واڙيل هئو ته مان هري موٽواڻيَء کي ساڻ وٺي هن سان ملڻ ويو هوس‪.‬‬
‫مون کي ان وقل ٽا يمس آف ااڊيا ا بار ۾ آ رودار حيڪيل هئي ان‬
‫رسو ڪري مون کي هن سان جيل ۾ اڌ ڪڀڪ مڀقاپ جي اجازپ‬
‫ملي هئي‪ .‬هو اٺ ضر يان ڇهه اٽن واري نديخااي جي کو‪،‬يَء ۾ هڪ‬
‫پٿر تي ويٺو هئو مون کي ڏسي حيرپ ‪،‬ڳي ته ان وقل هو راج و‬
‫پاآ آااريه جي اا ري يَء ۾ ‪،‬کيل گييا جو سار پڙهي رهيو هئو‪ .‬اڌ‬
‫ڪڀڪ ۾ اسان هڪ ٻئي سان اٺ ڏهه جمڀ مس ڳا‪،‬هايا جو هري‬
‫موٽواڻيَء اسان ٻنهي مان ڪنهن کي ڳا‪،‬ها ڻ جو وارو ي اٿي ڏاو‪ .‬ٻاهر‬
‫ااي مون کي هريَء کي پاڻ سان گ وٺيوڃڻ تي ڏاڍي ادامل اي‪.‬‬
‫ساآ ‪ 6331‬جي جون ۾ مون کي روس جي ااقڀ ي شاعر والدمير‬
‫ماياڪووسڪي جي زادگي شاعريَء هن جي اا‪،‬يهن ايمن جي‬
‫منيوي سنڌي ترجمي تي سويٽ ‪،‬ئنڊ اهرو اوارڊ مليو‪ .‬جيڪو مون کي‬
‫سرڳواسي آتم جي زوردار سفارش تي ڏاو ويو‪ .‬اتم اوارڊ ڪمپنيَء جو‬
‫واحد جج هئو‪ .‬هن مهينو اڳ ۾ مون کي مايا ڪووسڪيَء جي زادگي‬
‫شاعريَء تي دهليَء ۾ تي اار ڪياا ڏاا مون کان وعدو ورتا ين ته‬
‫سو کن صفحن جو مسودو تيار‬ ‫مان ٻن هفين ۾ مايا ڪووسڪيَء تي َ‬
‫ڪري هن ڏااهن موڪليان‪ .‬شرط اهو ه وڌا ين ته مايا ڪووسڪيَء جي‬
‫ايرااي هوٽل ۾ گو ند ما‪،‬هيَء سان ملڻ ايندڙ هر شخص‬
‫پنهن يَء اااهه کارن سڪوٽن جو ل ڪا واٽر تي ريندو ويندو هئو‪.‬‬
‫مان ممبئيَء ۾ ما‪،‬هيَء سان اڪڪر اتي ي ملندو رهندو هوس‪ .‬ما‪،‬هي‬
‫پنهن ي آتم ڪهاڻي‪ ” ،‬ادا ادي “ ۾ پنهن ي زادگيَء جي ان اهم‬
‫پهلوَء کان ‪،‬نوا ي ويو آهي‪ .‬ڌوٻي تڀو جي ان ايرااي هوٽل جو اا‪،‬و ي‬
‫ما‪،‬هيَء وارو هوٽل پئ ي ويو‪ ،‬مبئيَء ۾ ڪنهن کي هڪ ٻئي سان‬
‫گ جڻو هوادو هئو ته اوادا هئا سين‪” ،‬اڀڻي وقل ما‪،‬هيَء جي هوٽل تي‬
‫ملندا سين‪ “.‬هڪ يري مون هن جي وروڌي ادي داس طا‪ ،‬کي ايو‪،‬‬
‫”س اڻي ما‪،‬يَء جي هوٽل تي ملندا سين‪ “.‬اهو ٻڌي هو ڏاڍو ڙڪي ويو‬
‫مٺيون يڪوري ڪاڪڙو ڪ ي ايا ين‪” ،‬ما‪،‬هيَء جي پي جو هوٽل‬
‫آهي؟“‬
‫گو ند ما‪،‬هيَء جي کون ڏکون ڪاٽي قرد کڻي تيار ڪيل الم‬
‫سنڌوَء جي ڪناري هن کي ا واري سنڌوَء جيان سڪا ي ڇ يو‪ .‬راجن‬
‫ااوال گوورڌن ارتيَء جي اڳيداريَء ۾ تيار ڪيل هري موٽواڻيَء‬
‫جي الم‪” ،‬هو جما‪،‬و“ هن کي پنهن ي گهر واريَء جا ڳهه ڳٺا وڪڻڻ‬
‫پنهن و ريو اڳيو مٺا يَء جو دوڪان گروي رکڻ تي م بور ڪيو‪.‬‬
‫هريَء مٿان قرضن جا ڪوا اڙهي ويا‪ .‬هڪ شاي گوورڌن ارتي اجمير‬
‫مان مبئي ااي ائون سبايل ال سوا پا ي ج هن هريَء جي دوڪان تي‬
‫هن سان ملڻ ويو ته هري ڳوڙها ڳاڙيندو گورڌن کي ايو‪،‬‬
‫”يار گورڌن‪ ،‬تون پاڻ ته ا وان ال سوا پا ي او گهمين پر‬
‫منهن ا ته ‪،‬ٽا ي ال هرا ي ڇ يئه‪“.‬‬
‫ا (‪ 96‬جوالِء ‪ )6993‬تي پنهن ي ڪمري جو در ند ڪري جنهن‬
‫وقل هي سٽون ‪،‬کي رهيو آهيان‪ ،‬گوپي هاآ ۾ ويٺي تي وي ڏسي‬
‫رهي آهي‪ .‬اوايو هوَء مون کي س ڪري اوي اي ٻاهر ااي ٽي ويَء‬
‫تي پنهن ي دوسل کي ڏس‪ .‬مان ڏسان او ته ممبيَء جي قا م ڪيل‬
 ‫‪66‬‬
‫ڪري جهاز پوڻ جي ڊد کان‬ ‫ٽرين اه هئي‪( .‬ساحر ‪،‬ڌيااوي سڄي زادگي ِ‬
‫هوا ي سفر اه ڪيو‪).‬‬
‫دهليَء جي ماو‪،‬نڪر هاآ ۾ اوارڊ انڪشن تي المي اداڪار۾‬
‫ارگس منهن ي ر واري اشسل تي ويٺي هئي‪ .‬هن کي واجه احمد‬
‫عباس جي الم‪ ،‬پرديس ۾ ڪيل اداڪاريَء الِء اوارڊ ڏاو ويو هئو‪.‬‬
‫منهن و من يحد ملوآ هئو‪ .‬ٻه ڏينهن اڳ منهن ي يڻو ي ارجن‬
‫وزيراڻيَء جو دآ جو شديد دورو پوڻ تي اايقاآ ايو هئو‪ .‬هو اٺٽهين‬
‫سا‪،‬ن جو هئو‪ .‬سنڌ ۾ ارجن جي وزيراڻي اادان جو شمار دين جي‬
‫وڏن زميندارن ۾ هئو‪ .‬هن جو هڪ اااو اه ل داس وزيراڻي سنڌ‬
‫حڪومل ۾ وزير پڻ رهي اڪو هئو‪ .‬دين ۾ ارجن منهن ي شاعر‬
‫دوسل شمشير ا‪،‬حيدريَء جو هڪ ڪڀسي دوسل هئو‪ .‬هن جي وا‪،‬د‬
‫واڌو مل وزيراڻيَء کي پڻ پن ٽيهن سا‪،‬ن جي عمر ۾ دين جي کوهه‬
‫ٻاهران زمينداري رقا ل ڪري قيل ڪيو ويو هئو‪.‬‬
‫وزيراڻين جي اادان کي اال ي ڪهڙو پاراتو ‪،‬ڳل آهي جو ان‬
‫جا اڪڪر مرد جواايَء ۾ ي يا قيل ڪيا ويا هئا يا ڪن حاد ن جو شڪار‬
‫ايا‪ .‬منهن ي سو يا وان ساال س ا واري يڻ ٽيهن سا‪،‬ن جي عمر ۾‬
‫ي وڌوا اي ويئي‪.‬‬
‫ارتي صدر اخر علي احمد هٿان اوارڊ وٺي مون ڪني ااطمه‬
‫(ارگس جو اصلي ا ا‪،‬و) هڪ ٻئي کي مبارڪون ڏايون انڪشن پوري‬
‫ايڻ عد مون هاآ ۾ ارگس کي اارايڻ شياي‪ ،‬هيم هريڪاال سان‬
‫مڀيو‪ .‬هيم ج هن ارگس کي مون سان پي۽ آيل ا‪،‬ميي ا ل ٻڌايو ته‬
‫هن مون سان د‪،‬ي همدردي ڪئي‪ .‬ڇهن مهينن کان پوِء اسين دهلي ايئر‬
‫پورا تي گ يا سين‪ ،‬جيي هن مون کي پنهن ي پٽ سن و ا ا سان‬
‫گ جايو‪ .‬ان واد ۾ مان س کان ڪم عمر هوس ان ڪري سفر دوران‬
‫سن يدپ مون سان اصو هري مري ويو‪.‬‬
‫شاعريَء جو ترجمو منيوي ي ڪرڻو آهي‪ .‬مون ٻاراهن کان پندرهن‬
‫ڪڀڪ روز سخل محنل ڪري مسودو مڪمل ڪري اتم ڏااهن‬
‫ڏياري موڪليو‪ ،‬جيڪو هن هفيي ۾ شايع ڪرا ي اوارڊ ڪميييَء اڳيان‬
‫اوارڊ الِء زوردار سفارش ڪندي پي۽ ڪيو‪ .‬ڪميٽيَء جي ايئر مين‬
‫واج احمد عباس و و مان ٻه ايم ٻڌي اوارڊ جو ايصلو ڪيو‪.‬‬
‫اوارڊ جي رقم ته ائ اه هئي پر ان سان گ ٻن هفين جو سڄي‬
‫روس جو دورو هئو‪ .‬ااهن ٻن هفين ۾ مون اسان جي واد ماسڪو‪،‬‬
‫‪،‬ينن راڊ‪ ،‬تاشقند‪ ،‬سمرقند‪ ،‬خارا‪ ،‬از ڪسيان‪ ،‬آذر ا ي جان‪ ،‬جارجيا‬
‫آرمينيا (ڪوهه قاف) ورير۾ جو سئر سفر ڪبو‪ .‬ان وقل ميحد روس‬
‫پنهن ي عروج تي هئو‪ .‬روس جي ان ياترا جو تفصيلوار احواآ مان‬
‫اڳيي هلي تحرير ڪندس‪ .‬هيي رڳو سن و ا ا (سن يدپ) سان واس و‬
‫رکندڙ ڪي ساروڻيون درج ڪري رهيو آهيان‪.‬‬
‫اوارڊ حاصل ڪندڙن واري واد ۾ هنديَء جو رک ڪوي‬
‫ساهيڪار شو من ل سن هه سمن‪ ،‬جيڪو ان وقل ڪا‪،‬يداس جي ا ري‬
‫اجين جي وڪري يوايورسٽيَء جو وا يس اااسلر واد جو سر راهه‬
‫هئو‪ ،‬اردوَء جو مشهور شاعر المي گييڪار جان اڪار ا ير‪ ،‬ن ا‪،‬يَء‬
‫جو سرک ااوآ اويس ڪهاڻيڪار پرميڻر مير‪ ،‬جنهن کي ن ا‪،‬ي‬
‫ساهل ۾ شرپ اندر کان پوِء ٻئي امبر تي م يو ويندو آهي‪( .‬هن جي‬
‫ن ا‪،‬ي ڪهاڻين جي م موعي جو اا ري ي ترجمو مون ڪ هه مهينا‬
‫اڳ و‪،‬ي راي و‪ ،‬ڏااهن موڪليو آهي‪ ).‬مراٺيَء جي ‪،‬يکڪا سوشل‬
‫ورڪر شريميي د‪،‬شاد ااري (مشهور ڪميواسٽ ‪،‬يڊر وڪيل اي‬
‫ايس ااريَء جي گهر واري) مشهور المي اداڪار۾ ارگس دپ هن‬
‫سان گ هن جو پٽ سن يدپ (سن و ا ا) شامل هئا‪ .‬شاعر عبدا‪،‬حئي‬
‫ساحر ‪،‬ڌيااوي اسان سان گ ان ڪري اه ڪري اه هليو جو هن کي‬
‫هوا ي سفر کان وف اي رهيو هئو دهليَء کان ماسڪو تا ين ڪا‬
 ‫‪67‬‬
‫”واراٽ؟“‬
‫”جي ها‪ ،‬آد حراسل ۾ هئن‪ .‬اليئي ميري ساٿ‪“.‬‬
‫منهن ا هٿ پير ڏڪڻ ‪،‬ڳا سن و ڊوڙادو ارگس‪ ،‬جان اڪار‬
‫ا ير سمن کي س ي آيو‪ .‬امي ريشن ڪا واٽرن پويان ايئر پورا جي‬
‫ايس پيَء جو ڪمرو هئو‪ .‬ڪرسيَء تي هريااي جو جاا پو‪،‬يس آايسر‬
‫سڄي جسم تي ا ين اير‬ ‫اڪٽر سان ويٺو هئو‪ .‬هن منهن ي اهري‬
‫ڦيري ڄڻ ڪا مشين گن هڀ يندو ه ي‪.‬‬
‫”آد ڪا ااي؟“‬
‫”ڪشمن اٽيه‪“،‬‬
‫”آد اي اايس تارير ڪي راپ ڪو ااگپور ۾ ڪو ي قيل ڪيا‬
‫هئه؟“‬
‫” جناا‪ ،‬هم قيل هوتو سڪيي هئن ڪراهين سڪيي‪“.‬‬
‫مون سامل جو ساهه کڻي پاڻ سن ا‪،‬يندي ايو‪ .‬هو منهن ي‬
‫جواا تي اورو مرڪيو‪.‬‬
‫”آد ‪،‬ڪشمن ڪي ااي تو قيل ڪي ا‪ ،‬اي ۾ واراٽ هئه‪ .‬آد‬
‫ااگپور ۾ ايڪ عورپ ڪا قاتل ڪر ڪي ارار هو ي هئن‪“.‬‬
‫”جناا پهلي اپ تو يي هئه ڪ مئن زادگي ۾ ايڪ هي ار آج‬
‫سي سير۾ ساآ پهلي ااگپور سنڌي ساهل سميلن ۾ شريڪ هواي گيا‬
‫اا‪ .‬اور دوسري اپ يي ڪ هندوسيان ۾ ڪم سي ڪم يس الک ‪،‬وگ‬
‫هوا ي جن ڪا ااي ‪،‬ڪشمن هئه‪“.‬‬
‫”آد ڪيا ڪاي ڪرتي هئن؟“‬
‫”ٽا ميس آف ااڊيا ا بار ۾ س ايڊيٽر هون‪“.‬ڍ‬
‫”آد گري الآ جين ڪو جاايي هئن؟“‬
‫(ان وقل گري الآ ٽا مس آف ااديا جو ايف ايڊيٽر هئو هن‬
‫ي مون کي اپا نٽ ڪيو هئو‪).‬‬
‫مون روس جي ان ياترا جا اقاعد۾ ڊا ريَء ۾ ڪي اوٽس اه ورتا‬
‫آهن پر پنهن ي حاايي مان ي ارگس سن و (سن يدپ) سان گهاڙيل‬
‫ڪي گهڙيون ياداشيون درج ڪري رهيو آهيان‪ .‬سڄيَء ياترا جو‬
‫تفصيلوار احواآ اڳيي هلي سلسلي سان ‪،‬کندس‪.‬‬
‫سن و ا ا ان وقل سوراهن سا‪،‬ن جو تماي سهڻو سنهڙو‬
‫ڇوڪرو هئو‪ .‬اسين دهلي ايئر پورا تي ويٺا هئا سين‪ .‬ماسڪو ويندڙ‬
‫ايئرو الوا جي جهاز جي اڏاي ۾ اڃا ٻه ڪڀڪ هئا‪ .‬ا رس سامهون‬
‫واري ٽيليفون وٿ ۾ پنهن ي شوهر سنيل دپ سان مبئيَءڳا‪،‬ها ي‬
‫رهي هئي مان سن و ايئر پورا جي ڪااي ار ۾ ڪااي پيئڻ ويا‬
‫سين‪ .‬جان اڪار ا ير سمن ويٺي ويٺي هڪ ي س ريٽ مان واري‬
‫واري سان سوٽا هڻي رهيا هئا‪.‬‬
‫محيرمه د‪،‬شاد ااري اڪ موڙي هٿ سان دواهون هٽا يندي اي‬
‫رهي‪.‬‬
‫(تن ڏينهن ايئر پورا تي سموڪنس مٿان ندش اه هئي‪).‬‬
‫اهو ‪ 66‬جون اڻويهه سو پن هير جي ٻپهريَء جي سخل گرميَء‬
‫وارو ڏينهن هئو‪ .‬مون سن يو اڇا ڪااي َء جو پهريون ڍڪ ريو جو‬
‫ايئر پورا جو هڪ پو‪،‬يس وارو منهن و اا‪،‬و پڪا يندو ڪااي ار ۾‬
‫ڌوڪي پهيو ايا ين‪،‬‬
‫”آد ڪا ااي ‪،‬ڪشن هئه؟“‬
‫”جي هان‪“.‬‬
‫”آد ڪهان جا رهي هئن؟“‬
‫”ماسڪو‪“.‬‬
‫”آد ڪو امي ريشن ڪي ااسر صاح ڀ رهي هين‪“.‬‬
‫”وهان سي تو ميرا ڪلئراس هو اڪا هئه‪“.‬‬
‫”ڦرسي اليئي آد ڪي ڀف واراٽ هئه‪“.‬‬
 ‫‪68‬‬
‫معلوماتي احواآ اڳيي هلي‬ ‫رهندو هئو‪ .‬ان سڄي سفر جو د‪ ،‬سه‬
‫تفصيل سان ‪،‬کندس‪.‬‬
‫اسان جي ان دوري دوران (‪ 61‬جون) هندوسيان ۾ جيڪا‬
‫ايمرجنسي الڳو ڪئي و ي ان ا ل پڻ مفصل احواآ ‪،‬کندس‪.‬‬
‫ماسڪو ۾ اسان کي هوٽل روسيا ۾ رهايو ويو‪ ،‬جنهن الِء ايو‬
‫ويو ته دايا جو وڏي ۾ وڏو هوٽل آهي ان ۾ سل ه ار ڪمرا آهن‪.‬‬
‫پنهن ي ڪمري ۾ وڃڻ الِء پهرين هوتل جو گيٽ امبر ياد رکڻو پوادو‬
‫آهي پوِء الور امبر‪ .‬هوتل اه هو پورو شهر هئو‪ .‬هر الور تي س ايل‬
‫وروسڪي شاپس هئا‪ ،‬جن ۾ آمريڪي ڊا‪،‬رن يا رٽ۽ پا واڊن ۾ ي‬
‫ريداري ڪري س هبي هئي‪.‬‬
‫مون وا اسي ڊا‪،‬ر هئا جيڪي مون سوگها ڪري رکيا هئا‪ .‬ان‬
‫وقل ڊا‪،‬ر جي قيمل ساڍا سل هندوسيااي روپيا هئي روسي ڊا‪،‬ر جي‬
‫ياراهن روپيا پر کلئي لئڪ مارڪيٽ ۾ ڊا‪،‬ر جا ٽي رو يل ملي رهيا‬
‫هئا‪.‬‬
‫هوٽل ۾ پنهن ي ڪمري ۾ سامان رکي ااايڪو مس ايو هوس‬
‫ته هڪ و صورپ جوان روسي ڇوڪرو نا اطڀع منهن ي ڪمري ۾‬
‫گهري آيو‪ .‬هن جي ٻنهي هٿن ۾ هئن رن ۾ ‪،‬ٽڪندڙ اٺ ڏهه اڇيون‬
‫قميصون هيون هو هر قيص جو هڪ ڊا‪،‬ر گهري رهيو هئو‪ .‬پهرين ته‬
‫هڪ ڊا‪،‬ر ۾ اهڙي و صورپ قميس ريد ڪرڻ الِء منهن ي دآ ‪،‬ل ا ڻ‬
‫‪،‬ڳي پر پوِء مون ڪ هه سواي هن کي ااڪار ڪيو‪ .‬هو مايوس اي‬
‫موٽي ويو‪.‬‬
‫ان شاي يحد اڪل هئڻ ڪري مان واد جي آجياڻي ۾ ڏال ڊار‬
‫ڪاڪ ٽيل ۾ شامل اه ايس پنهن ي ڪمري ۾ ‪،‬ڳل مني ار مان‬
‫ووڊڪا جا ٽي اار پيس ااڙهي سمهي پيس‪.‬‬
‫سڄي سف ر دوران هو هر محفل گ جاڻيَء ۾ روسين کي ٻڌا يندو‬
‫هئن‪ .‬و۾ هي م هي اس پيشي ۾‬ ‫” و۾ تو هماري ايڊيٽر صاح‬
‫ال ي هئن‪“.‬‬
‫” گري ڪو اون مڀ و اور م هه سي اپ ڪرا و‪ .‬وو ميري هي‬
‫پن ۾ هم ساٿ کيلي هئن‪ “.‬هن اون‬ ‫گا ون ڪي هئن اور‬
‫سرڪا يندي ايو‪.‬‬
‫مون پنهن ي ايڊيٽر گري الآ جين کي اون تي سڄي ڳا‪،‬هه‬
‫ٻڌا ي ته هو کلڻ ‪،‬ڳو‪ .‬پو‪،‬يس ايس پيَء ااي يهي مون کي ع پ سان‬
‫ر صل ڪيو‪.‬‬
‫پنهن ي هريااوي ٻو‪،‬يَء ۾ ٻئي هڪ ٻئي تي اها گوهو اشااي‬
‫ڪندا رهيا جيڪا تحرير ۾ اٿي آڻي س ه ي‪.‬‬
‫ايئرو الوا جهاز جي سوڙهين سيٽن تي ارگس‪ ،‬سن و مان‬
‫هڪ ٻئي سان اهٽيا ويٺا هئا سين‪ .‬اڌيڙ عمر جي گهن هيل اهري واري‬
‫روسي ايئر هوسٽيس ڊ ل روٽي‪ ،‬اي ‪ ،‬اڌي يف (وڏو گوشل) جو‬
‫ٽڪرو‪ ،‬ااڪليٽ گري ڪاايَء جو ريل پڀسٽڪ جو م و ڏاو‪ .‬ارگس‬
‫ايو‪ ” ،‬گهرڻ تي ووڊڪا آرميني وا ين پڻ ڏيندا آهن‪( “.‬هوَء راجڪپور‬
‫سان روس جا ڪيئي دورا ڪري اڪي هئي‪ ).‬مون ووڊڪا هن‬
‫آرميني وا ين گهرايو‪ .‬سورهن سا‪،‬ن جو سن يه اسان کي حسرپ سان‬
‫ڏسي رهيو هئو رڳو ااڪليٽ کا يندو رهيو‪.‬‬
‫اڍا ي ڪڀڪن جي اڏاي عد اسان جو پهريون پڙا تاشقند هئو‪،‬‬
‫جيي ٻه ڪڀڪ ترسڻو هئو‪ .‬تاشقند هوا ي اڏي تي اسان جو هنداڻي جي‬
‫ڳاڙهي شريل سان سواگل ڪيو ويو‪ .‬وي آِء پي ال وا۽ ۾ ويٺي ويٺي‬
‫جان اڪار ا ير پنهن ي پنهن ي اااي رياد ير آ اديَء جي شاعري‬
‫ٻڌا يندو رهيو شومن ل سن هه سمن پنهن ي ڊگهي ڪوتا هٽلر ڪا‬
‫ماسڪو پر حمڀ‪ ،‬ماسڪو ا ي دور هئه ٻڌا ي‪ ،‬جيڪا ٻن هفين جي‬
 ‫‪69‬‬
‫ڪمرن ۾ انڊون ڪرڻ جو عادي سن و ا نا پنکي واري وارڊ ۾‬
‫واڙيل آهي سڄي راپ مڪرن من هڻن سان جنس جوٽي رهيو آهي‪.‬‬
‫ڏهن قيدين الِء هڪ ي يل ا‪،‬خڀ آهي‪.‬‬
‫هي اهو ي يرودا جيل آهي‪ ،‬جيي موالاا آزاد پنهن ي شاهڪار‪،‬‬
‫ربار اطر‪ ،‬صبوح جو اااهه جون اشڪيون ريندي ‪،‬کيو هئو رڳو‬
‫ايل ري اااهه جي ذا قي تي سڄا سارا اٺ صفحا ‪،‬کيا‪ .‬مهاتما گااديَء‬
‫جا‪ ،‬س۽ سان ت ر ا اهورَء جي ڊسڪوري آف ااڊيا جا اڪڪر اا ان‬
‫ي جيل ۾ تحرير ايل آهن‪ .‬مان جلد ي پواي جي ان زادان ۾ سن وَء‬
‫سان ملڻ ويندس کيس ارصل ۾ پنهن و‪ ،‬زادگي اامو ‪،‬کڻ الِء آماد۾‬
‫ڪندس‪ .‬هيي مان رڳو هن جي زادگيَء جي‪ ،‬زادان جو ‪ 96‬جوالِء ‪6993‬‬
‫وارو ايوي صادر ڪندڙ اهو عدا‪،‬يي پنو پي۽ ڪري رهيو آهيان جيان‬
‫هو پنهن ي زادان اامي جو پهريون اا شروع ڪري س هي او‪.‬‬
‫دهشي رديَء جي ا‪ ،‬اي هيٺ هلندڙ مقدمن الِء قا م ڪيل‬
‫ممبئيَء جي ائ عدا‪،‬ل جي جج ج هن سن يه دپ کي ڇهن سا‪،‬ن جي‬
‫س ا جو ايصلو ٻڌايو ته ڪٽهڙي ۾ يٺل سن يه رو ڻ ۾ ااي ڇٽڪيو‪.‬‬
‫هيان هلڪو ايڻ تي هن ر ۾ يٺل پو‪،‬يس واري کان جج سان ڪ هه‬
‫ڳا‪،‬ها ڻ جي اجازپ گهري‪ .‬اجازپ ملڻ تي ٻنهي و ۾ هيَء گفي و اي‪.‬‬
‫سن يه دپ ايو‪” ،‬سر‪ ،‬مهر ااي ڪري پو‪،‬يس کي هدايل ڪئي‬
‫وڃي ته مون کي گهيرو ڪري ڪنهن ڏوهاريَء جيان اه وٺي وڃن‪“.‬‬
‫جج پو‪،‬يس وارن کي (مرهٽيَء ۾) ايو‪ ” ،‬هن کان پري اي‬
‫هل و‪“.‬‬
‫”سر‪ ،‬هڪ ٻيو عرد آهي ته مون کي پي۽ پوڻ الِء ڪ هه ملهل‬
‫ڏاي وڃي‪ .‬مان ٻن ڏينهن ۾ هيي موٽي ايندس‪.‬‬
‫مون کي ڪي ائمليَء جا مسئاآ حل ڪرڻا آهن منهن ي يڻ‬
‫پڻ حامله آهي‪“.‬‬
‫اوايو اڌ راپ ڌاري در تي هلڪي ٺڪ ٺڪ اي‪ .‬مون اکيون‬
‫مهييندي در کو‪،‬يو ته سن و يٺو هئو‪ .‬ايا ين‪” ،‬ااڪل‪ ،‬مان اادر ااان؟“‬
‫مون کي مرڪندو ڏسي ي تڪلفيَء سان اادر ااي صواي تي ويهي‬
‫رهيو‪ .‬پوِء نا ح اا جي ار ڏااهن اهاريندي ايا ين‪” ،‬ااڪل مان پيوا‬
‫جو ڪئن کڻان؟“ (روسيَء ۾ پيوا يئر کي اوادا آهن‪ ).‬هو اايو‪ ،‬يئر‬
‫جو هڪ ڪئن کو‪،‬ي وڏو ڍڪ ريا ين پوِء پئنٽ جو ساڄو پااو مٿي‬
‫ڪري جورا ن و مان ڊن هل س ريٽن جو پئڪيٽ ال يٽر ڪ ي هڪ‬
‫پاڻ دکايا ين ٻيو مون کي ڏاا ين‪ .‬يئر جا ٻه ڪئن تي اار س ريٽ‬
‫پي‪ ،‬س ريٽن جو پئڪيٽ مون وا اماال طور رکي هو دير راپ جو‬
‫پنهن ي ڪمري ڏااهن ويو‪.‬‬
‫ااهن ٻن هفين ۾ سوراهن سا‪،‬ن جي س ن يه دپ سان منهن ي‬
‫سوتي وڌادي وي هندي رهي‪ .‬اسين راپ جو ٻين تين ي تا ين گوي‬
‫سوي جهڙن شاپنس سينٽرن ريڊ اسڪوا ر جي رسين تي گهمندا رهيا‬
‫سين‪ .‬منهن ي ڪمري ۾ ويهي يئر‪ ،‬ووڊڪا وا ين پئيندا اين‬
‫سموڪنس ڪندا هئا سين‪، .‬ينن راڊ‪ ،‬آرمينيا‪ ،‬ڪوهه قاف‪ ،‬سموقند‬
‫خارا‪ ،‬جارجيا‪ ،‬اڪو هر شهر ۾ منهن و سن يه جو ساٿ رهيو‪.‬‬
‫مان‪ ،‬شرط زادگي‪ ،‬ان ان عد هن جي سرهي ساٿ جون س‬
‫ساروڻيون پنهن يَء هن آتم ڪهاڻيَء ۾ اوس تفصيل سان تحرير‬
‫ڪندس‪ .‬سن وَء کي ‪،‬ڳل پنهن يَء ما (ارگس) جي ان اماا جو پڻ‬
‫زڪر ڪندس‪ ،‬جيڪا هن کي ما پن ٽيهن رو يلن جو‪ ،‬ڏوهه رو يل‬
‫مون کان اڌارا وٺي‪ ،‬ريد ڪرڻ تي هنئي هئي‪.‬‬
‫ا منهن و پرييوان سن يه دپ پواي جو يرودا جيل ۾ ڇهن‬
‫سا‪،‬ن جي قيد امشقل هيٺ واڍڪو ڪم ڪري رهيو آهي‪ .‬هو ڪاٺ‬
‫جي ڪرسين تي ايٽ سوتليَء جو سيٽون ُاڻي رهيو آهي‪ .‬اا ري يَء‬
‫۾ مان هن کي جيل جو ايئر مين ائي س هان او‪ .‬ايئر ڪنڊيشنڊ‬
 ‫‪71‬‬
‫جج‪” ،‬جيئن تنهن و پي (سنيل دپ) پڪاري تا ين ڪم ڪندو‬ ‫”ها‪ ،‬اون ڪري س هين او‪“.‬‬
‫رهيو تيئن تون ه ڪندو رهج‪ .‬مون کي رڳو ڇهن سا‪،‬ن جي س ا ڏاي‬ ‫سن يه ايو‪” ،‬سر‪ ،‬گڻريل اوڏهن سا‪،‬ن ۾ توهان مون کي‬
‫آهي‪ ،‬جن مان ٻه ساآ تون ڪاٽي اڪو آهين‪ .‬اقي اار ساآ ه ڪاٽي‬ ‫منهن ي ڪٽن جي اتين کان ه وڌيڪ س اڻي س هيا آهيو‪ .‬مهر ااي‬
‫اڙهندين‪ .‬تون مٿئين عدا‪،‬ل ۾ اپيل الِء ه آزاد آهين‪“.‬‬ ‫ڪري مون کي ڪ هه رعايل ڏيو‪“.‬‬
‫(جج ااي کڙو ايو‪ ،‬سن يه دپ هن کي سڀي ڪري ڪٽهڙي کان‬ ‫جج ايو‪ ” ،‬مان پنهن و ارد پا‪،‬ي رهيو آهيان‪ .‬هڪ يرو س ا‬
‫هيٺ ‪،‬ٿو س ني کان موڪڀ ي ٻن پو‪،‬يس وارن جي حراسل ۾ آرار‬ ‫جي اعڀن ايڻ عد وڌيڪ ڪنهن رعايل جي گن ا ۽ اه اي رهي‪ .‬تون‬
‫روڊ جيل ڏااهن ويندڙ و ن ۾ ااي ويٺو‪).‬‬ ‫مون کان رير قااواي ڪم ڪرا ڻ او ااهين؟“‬
‫مان ٽي ويَء تي هن کي ون ۾ ويندو ڏسي رهيو هوس مون‬ ‫”سر‪ ،‬مان رڳو عرد ڪري رهيو آهيان‪ .‬توهان وس وارا آهيو‪“.‬‬
‫آ ڏو سوراهن سا‪،‬ن جي سن وَء جي معصوي صورپ ا ري رهي هئي‪،‬‬ ‫جج وراڻيو‪ ” ،‬مان توکي ڏهن سا‪،‬ن کان رعايل ڏيندو رهيو‬
‫ج هن هو ماسڪو جو هوٽل روسيا ۾ ما جي سمهي پوڻ تي اڌ راپ‬ ‫آهيان‪ .‬پر هاڻي اه‪“.‬‬
‫جو منهن ي ڪمري ۾ ااي اوادو هئو‪” ،‬ااڪل‪ ،‬هڪ ڪئن پيوا جو‬ ‫”ايو سر‪ ،‬مون کي منهن ي دوسل يوسف اا‪،‬واال (جنهن کي‬
‫پيئان؟“‬ ‫پڻ اييري س ا ٻڌا ي ويئي‪ ).‬کي هڪ ي جيل ۾ رکو‪“.‬‬
‫هڪ جمهوري سڌريل سماجي ا اي واري ملڪ جي قااون ۾‬ ‫جج ايو‪ ” ،‬ٻنهي کي ايندڙ ايصلي تا ين هڪ ي جيل ۾ رکيو‬
‫جري س ا و ۾ مي ان رکڻ ڪنهن ايصلي جو نيادي اڪيو هئڻ‬ ‫ويندو‪ .‬مان م ان او ته تون دهشي ر ااهين‪ .‬پر تون ڄاڻين او ته تو ڇا‬
‫گهرجي‪ .‬قااون لي ااڌو ه ي پر مون قااون جي ڪنهن ڪياا ۾ اهو‬ ‫ڪيو آهي؟ مان اٿو ااهيان ته تون پاڻ مان وشواس وڃا ين‪“.‬‬
‫ه پڙهيو آهي‪،‬‬ ‫”سر‪ ،‬مان ڏاڍو اڪل آهيان‪“.‬‬
‫”ڪن مخصوئ حا‪،‬ين هيٺ خشي ڇ ڻ سان پڻ قااون جون‬ ‫”ها‪ ،‬مان ڄ اڻان او‪ .‬پر وشواس اه وڃاِء‪ ،‬تون پنهن يَء ايلڊ ۾‬
‫تقاضا ون پوريون اين ايوهن‪ ،‬شرطيڪه ڏوهاريَء وا پڪياَء‬ ‫س ني کان مٿي آهين‪ .‬گڻريل ڏهن سا‪،‬ن جي مقدمي دوران تون اشراال‬
‫پشيماايَء جو پورو احساس ه ي‪“.‬‬ ‫سان هليو آهين‪ .‬توکي مئڪناس گو‪،‬ڊ واري اداڪار جيان ايڻ گهرجي‪.‬‬
‫ڇا هئو هن جو اا‪،‬و؟“‬
‫”سر‪ ،‬گري ري پيڪ‪“.‬‬
‫” ها‪ ،‬گري ري پيڪ جيان‪ .‬تنهن ي وا‪،‬د ڪهڙي پو ينَء الم ۾‬
‫ڪم ڪيو هئو (وقفو) ها منا ا ي ان ۾ هو توکان هير ‪،‬ڳي رهيو هئو‪“.‬‬
‫(سن وَء هاڪار ۾ ڪنڌ ‪،‬وڏيو‪).‬‬
 ‫‪71‬‬
‫مٿاهين پهاڙ سان ٽڪرا ي ڇيهون ڇيهون اي ويو حڪيم صاح‬
‫جي اوج وان پٽ هيرن جواهر سان س يل سهڻي اهن جا الش ه جا لو‬
‫کاهين ۾ ڪٿي الپيا اي ويا‪.‬‬
‫پنهن ي وسيع ن لي جي ڦهليل ڇ ر تي حڪيم هرڪشن الآ‪،‬‬
‫پوشيد۾ مرضن جي عڀج جي ماهر‪ ،‬هو‪،‬يَء جي ڍاا جهڙو اهه جو وڏو‬
‫م۽ ٻارايو‪ .‬شادي ۾ مليل اهن جو سڄو ڏاج‪ ،‬پٽ کي مليل ڪپڙا ‪،‬ٽا‪،‬‬
‫سازو سامان‪ ،‬سوکڙيون پاکڙيون‪ ،‬پلنس پٿرڻيون‪ ،‬سوين ساڙهيون‬
‫سوا پاڻ اهه جي ن ٽ اڳيان يهي هڪ هڪ ڪري ان ۾ اڇليندو ويو‪.‬‬
‫اون اا اييرو ته سامان هئو جو صبح کان شاي تا ين اهو سڙادو رهيو‬
‫اڌ راپ تا ين ان مان اوال اڪرادا رهيا‪ .‬حڪيم صاح جي اک ۾ هڪ‬
‫ڳوڙهو ه اه هئو مهيني اادر حڪيم هرڪشن الآ پنهن ي پٽ‬
‫انهن جي ڳو‪،‬ها ۾ اتي وڃي پهيو جيان ا تا ين ڪو ه اه موٽيو آهي‪.‬‬
‫مون پنهن و پاڻ سان اهو ايصلو ڪري ڇ يو هئو ته مان‬
‫زادگيَء ۾ گڻر سفر الِء ٻيو ڪ هه ه ڪندس‪ ،‬ضرورپ پيئي ته هندي‬
‫‪،‬يکڪ اپيندر ااٿ اشڪ جيان گاڏي تي ٽماٽا صر پٽاٽا وڪڻندس يا‬
‫رٽاير اي اراي گورکپوريَء واا ر اهلل آ اد جي ڪٽري ۾ آاار‪ ،‬مرين‬
‫اٽڻين جو دوڪان کو‪،‬يندس‪ ،‬پر سرڪاري يا ايم سرڪاري اوڪري اه‬
‫ڪندس‪ .‬منهن و ڪا‪،‬يج جو پيارو دوسل جيون گرهساڻي‪ ،‬جيڪو اڳيي‬
‫هلي سنڌي راس من۽ جو مڪا‪،‬ي هداييڪار ايو‪ ،‬ڪلڪيي ۾ اااهه جي‬
‫ڪمپني ر وڪ ااڊ ۾ سيلسمين جي اوڪري ڪرڻ ‪،‬ڳو‪ .‬هو سڄو‬
‫ڏينهن شهر ٽڪندي اورا يَء جي پنواڙين جي مااڊڻين تي هڪ هڪ‬
‫آاي واريون اااهه جون پڙيون وڪڻندو هئو‪ .‬اهي ريد ڪرڻ الِء هار‬
‫پنواڙين کي ايڀز ڪندو هئو‪ .‬ڪلڪيي جا پنواڙي هن کان اااهه جون‬
‫پڙيون وٺي کيس ڪ هن ڪ هن پئسن دران ڪئپسٽن س ريٽن جو‬
‫پئڪيٽ ڏيندا هئا‪ .‬منهن و عياش دوسل جيون پنهن ي ر جي‬
‫اا‪،‬يهون پنو‬
‫ا بار ااڊين ايڪسپريس جي ل ڪليڪٽر جي اوڪريَء مان‬
‫اارغ اي مان وري ائين پراڻي دهليَء جا گس گهيڙا ‪،‬ياڙيندو‬
‫رهيس‪ .‬ڳ هن مرداان مرضن‪ ،‬آتشڪ‪،‬سوزاڪ‪ ،‬اد اراس اامرديَء‬
‫جهڙين يمارين جو شرطيه عڀج ڪندڙ حڪيم هر ڪشن الآ‪ ،‬ل جي‬
‫رقم ادا ڪرڻ دران منهن ي پئنٽ الهڻ تي ضد هئو مون کي‬
‫پنهن ي ڪما يَء مان پئنٽ پا ڻي هئي‪ .‬الهڻي اه هئي! ااآزمودگار‬
‫اوجواان جنسياتي طور ڪم ور شادي شد۾ مردن کي ڪنهن اڄاتي‬
‫وف ۾ مبيڀ ڪري هن شاطريَء سان مريضن کان ‪،‬کين ڪروڙين‬
‫روپيا ڪٺا ڪيا‪ .‬هن پنهن ي ٻن جوان پٽن کي پڻ پنهن ي ان ڌاڌي‬
‫سان ‪،‬ڳايو کين ڪم ور ڊال مردن کي يوقوف ڻا ڻ جو هنر‬
‫سيکاريو‪ .‬ا ين هن جو ڪٽن ائين دهليَء ۾ ن لن مٿان ن ڀ‬
‫جوڙا يندو ويو‪.‬‬
‫پنهن ي وڏي پٽ کي پاڻ جهڙو قا ل ڻا ي‪ ،‬ڪنهن وڏ گهراڻي‬
‫گهر جي يحد و صورپ ڇوڪريَء سان هن جي شادي ڪرا ي‪.‬‬
‫پهر يٽي پٽ جي شاديَء ۾ هن ڪهڙا ڪهڙا جشن ڪيا‪ ،‬ان جا تفصيل‬
‫ڏيڻ هل ضروري ااهن‪ .‬پر اهو ٻڌا ڻو اام ته هن پنهن ي پٽ انهن‬
‫جي هني مون الِء ائ هيليڪاپٽر اڙي تي ورتو کين پهرين ڪنهن‬
‫پهاڙ ڌرمي اسٿان تي آشيرواد وٺڻ الِء موڪليو‪ .‬هيليڪاپٽر ڪنهن‬
 ‫‪72‬‬
‫پ ا ڻ ڇوڪرا واڊڻ ورها ڻ ۾ رڌآ رهندا هئا‪ .‬راپ جو اهي ي شيوا‬
‫ڌاري ڇوڪرا ڇوڪريون‪ ،‬امڪندڙ ويس وڳا اوڍي ڄڻ ڪنهن ائشن‬
‫پريڊ ۾ ااي هرو وٺندا هئا‪ .‬آمهون سامهون اکين جا اشارا‪ ،‬اير ازي‪،‬‬
‫‪،‬ڄارا ڳارها ڳل ڪ هن ڪ هن ڪنڊ پاسي ‪،‬ڪل مڀقاتون‪ ،‬وري ملڻ‬
‫جا وعدا وان گروَء جي مورتيَء اڳيان ااي گ جي مٿا ٽيڪڻ‬
‫اڳيي جون آسيسون وٺڻ‪ .‬ڏور اياڻين جا ا ٽ ه اادر ۾ وش هوادا ته‬
‫من گروَء جي مهر سان سندن اياڻين جو اڪڀ اي وڃي‪.‬‬
‫اوا شاهه جي ٽڪاڻي جو ا ي اه لنداس سنڌيَء گاڏڙ هنديَء ۾‬
‫پروان ڪندو هئو‪ ” ،‬گرو ڪا در س ڪاکڀ هئه تين دن تڪ ڪو ي ي‬
‫اپني گهر ۾ آگ اهين ‪،‬ڳا ي اور هر ڪو ي گرو ڪي در پر آڪي کا ي‬
‫‪،‬ن ر ڪي الهه ۾ ٻرادڙ نڊي وسامڻ اهين ااهيئي‪ .‬ماتا ون اور هنون‬
‫سي ي وينيي هئه ڪ روز صبح سوير آڪي مندر ۾ جهاڙو ڦيري اور‬
‫اسڻ رتڻ ملين‪“.‬‬
‫ٻا ي اه لداس جو ويا کياڻ ٻڌي جوان ڇوڪريون واپ ۾ روا‬
‫وجهي کلنديون هيون ڇوڪرا سيٽيون وڄا يندا هئا‪ .‬گرو پر جي‬
‫‪،‬ن ر ۾ ا ا اي راج سنڌي مڊآ اسڪوآ جو اايياي هڀ يندڙ سنڌي‬
‫ايڊيوڪيشن سوسا ٽيَء جو ٽرسٽي پريداس اااڊواڻي اارايڻ شياي کي‬
‫گ جي ويو ايا ين ته‪” ،‬اسڪوآ جي هيڊ ماسير سرڪاري سوآ‬
‫سروس ۾ سليڪٽ اي ويو آهي اسيعيفا موڪلي ااا ين‪ .‬ڪو ال ا‬
‫ڪو ا‪،‬يفا يڊ سنڌي اير ۾ ه يئي ته اا‪،‬و ت وي ڪر” ”مان سامهون‬
‫صندآ تي ‪ ،‬ڻ جون پيييون ري رهيو هوس‪ .‬شياي مون کي س ڪري‬
‫پڪيو‪” ،‬هيم ڪٿي آهي؟“ ايو مااس‪” ،‬سامهون اامي اوتاڻيَء جي گهر‬
‫جيون سان گ تاس ويٺو کي ي‪( “.‬اامو اوتاڻي اسان جو ڪا‪،‬يج جو‬
‫دوسل هئو‪ .‬هڪ د‪ ،‬سه ڪريئڪٽر هئو‪ .‬ا ڪلهه ‪،‬نڊن ۾ آهي‬
‫آ ر‪،‬ينڊ جي اا ري ياايَء سان شادي ڪري وا ترقي ڪئي ااا ين‪.‬‬
‫پورا يَء الِء ڪلڪيي جي ڪا لي وارن ال‪،‬ن (پٺاڻن) کان وڏي وياج تي‬
‫قرد وٺندو هئو‪ .‬اهي الآ هن کان مور جي رقم وٺڻ کان ته ڪي ا يندا‬
‫هئا پر جي وياج جي قس ڏيڻ ۾ ڪ هه دير ايندي هئي ته جيون کي‬
‫س ني سامهون ڳٿڙ کان ااي جهليندا هئا‪ .‬هڪ ڏينهن جيون گرهساڻي‬
‫جيئن تين پٺاڻ ال‪،‬ن جو قرد اڪيو ڪري دهليَء ڄي آيو‪.‬‬
‫ي روزگاريَء دوران جيون‪ ،‬هيم مان هيي ُهيي جوکا يَء‬
‫وارا اڪر هڻندا وتندا هئا سين‪ .‬پر کٽل هوادي ه ان ڻ ي هلندا هئا‬
‫سين‪ .‬جيون مان ا‪،‬ي گر ويٽ هئا سين پر هيم ايم اي ڪرڻ کان‬
‫پوِء اڌيپور جي ٽي رس ٽريننس ڪا‪،‬يج مان ي ايڊ جي ڊگري وٺي آيو‬
‫هئو پر پوِء ه هن کي ماسيري اٿي ملي‪ .‬دهليَء ۾ ٽي سنڌي اسڪوآ‬
‫هئا پر سنڌ مان آيل آزمودي ار ماسيرن جي هڪ وڏي کيه اڳ ۾ ي‬
‫ٽنهي اسڪو‪،‬ن ۾ کپ ي ويئي هئي ااهن ۾ اڃا ه ڪي ي روزگار‬
‫ويٺا هئا‪.‬‬
‫مينهن ه ي‪ ،‬وااوڙو ه ي‪ ،‬آاڌي ه ي‪ ،‬طواان ه ي‪ ،‬اسين‬
‫ٽيئي دوسل هرشاي گ هوادا هئا سين‪ .‬اااهه جي هڪ ڪود جا ٽي‬
‫حصا ڪري پيئدان هئا سين‪ .‬ڪئپسٽن جي هڪ س ريٽ مان واري‬
‫واري سان سوٽو هڻندا هئا سين‪ .‬ڪ هن ڪ هن الم ڏسڻ جييرا پئسا‬
‫هٿ ااي ويندا هئا ته ا ين ه ڪيو سين جو ااٽروآ تا ين اڌ الم هڪ‬
‫ڏسندو پويون اڌ ٻيو ڏسي الم جي اقي ڪاهڻي ااي ٻڌا يندو‪ .‬پوِء ه‬
‫زادگي ي اڪري َء سان گڻري رهي هئي‪.‬‬
‫ائين دهليَء جي ائين وسيل ڪا‪،‬واي ‪ ،‬پل ا ر جا سنڌي‬
‫ڪٽن گرود (گرواااڪ جو جنم ڏينهن) ڏاڍي ڌاي ڌوي سان ملها يندا‬
‫هئا‪ .‬ڏينهن سڄو ‪،‬ن ر جاري رهندو هئو سڄي راپ ڄن اَء سن يل‬
‫جا پروگراي اااهه پاڻيَء جا ڊري رجندا رهنيا هئا‪ .‬اوجوان ڇوڪرا‬
‫ڇوڪريون ڏينهن جو ‪،‬ن ر ۾ شيوا ڪندا هئا‪ .‬ڇوڪريون زا‪،‬ون رڌڻ‬
 ‫‪73‬‬
‫آر) ۾ معقوآ مڀزمل ملي ويئي‪ .‬ڪا واسل طراان يوجنا اا‪،‬ي ماهوار‬
‫اا ري ي رسا‪،‬ي شايع ايندو هئو جنهن جو ايڊيٽر مشهور اا ري ي‬
‫وشنل سن هه رسا‪،‬ي ۾ شايع ايندڙ پنهن ا ايڊيٽوريل‬ ‫صهااي ادي‬
‫يون آرٽيڪلس هيم کي اير اايَء الِء ڏيندو هئو هن جون ڪيل‬
‫درسييون نا جه هڪ قبوآ ڪندو هئو‪.‬‬
‫هيم شاي جو آايس مان اڪري پنڌ ي پنڌ سڌو ڪناا پليس‬
‫جي جنيا ڪااي ها وس ۾ ايندو هئو‪ ،‬جيي مان جيون هن جو ااييار‬
‫ڪندا رهندا هئ ا سين‪ .‬ڪ هن ڪ هن سيراي همدرد‪ ،‬موتي جوتواڻيَء‬
‫آاند کيماڻي شياي اڳيا ٻيا دوسل ه اتي ملندا هئا سين پر جلد ي‬
‫جوتواڻيَء کي رااڪوا جي ريڊيو اسٽيشن تي اوڪري ملي ويئي‪.‬‬
‫آاند ڪيماڻي گوا‪،‬يار جي ڪنهن ڪا‪،‬يج ۾ ‪،‬يڪ رار وڃي ‪،‬ڳو‪ .‬شياي‬
‫اڳيا پنهن ي ڪميواسٽ پارٽيَء جي ڪم ۾ س اد ظهير سان ملڪ‬
‫دورا ڪرڻ ‪،‬ڳو‪ .‬سيراي همدرد شاي جو پنهن ي ر ي ريسٽوراٽ جو‬
‫د ل سن ا‪،‬ڻ ‪،‬ڳو‪ .‬هريڪاال اڃا اجمير ۾ ااڪي منشيَء جي اوڪري‬
‫ن وڙي دوسين سان ريڌو رهيو‪ .‬اقي اسان ٽنهي ڄڻن ڪ هن ه يرو‬
‫اه ڳو‪ .‬ڪاايَء جو ل رڻ عد اسان جا کيسا ا‪،‬ي هوادا هئا اسين‬
‫ٽيئي پنڌ ي پنڌ پنهن ي گهرن ڏااهن موٽندا هئا سين‪ .‬هيم پنج ميل‬
‫پنڌ ڪري آزاد مارڪيٽ‪ ،‬جيون اار ميل پنڌ ڪري ‪،‬وڌي روڊ مان ڇهه‬
‫ميل پري موتي اغ ايندو هوس‪ .‬ڪااي ها وس ۾ منهن و اردوَء جو‬
‫شاعر دوسل اري۽ ڪمار شاد ه اڪڪر ايندو هئو‪ .‬هو موتي اغ ۾‬
‫منهن و پاڙيسر ي هئو اسين ٻيئي گ پنڌ پوادا هئا سين‪ .‬شاد جي‬
‫شاعري ٻڌادي پن ن ڇهن ميلن جو پنڌ ‪،‬کا يندو اي اه هئو‪ .‬هو اڪڪر‬
‫اشي ۾ اڙادو ااٻڙادو هلندو هئو‪.‬‬
‫اري۽ ڪمار شاد اردوَء جو يحد لوڙ اوجوان شاعر هئو‪.‬‬
‫ورهايي کان اڳ الهور جي اردو اد ي حلقن ۾ وڏا وڏا ج ادري شاعر‬
‫پنهن و ڪو اوالد اه هئڻ ڪري اتي هڪ اي رو ٻار گود ورتو ااا ين‪.‬‬
‫مان سامهون اامي جي گهران هيم کي سدي ايس‪ .‬اااڊواڻيَء هن کي‬
‫ٻئي ڏينهن اسڪوآ ۾ ااڻ الِء ايو تئين ڏينهن هيم اڍا ي سو روپيا‬
‫ماهوار پ هار تي اي راج سنڌي مڊآ اسڪوآ جو هيڊ ماسير مقرر اي‬
‫ويو‪.‬‬
‫ائين ائين رپا ڪيل سنڌي اسڪوآ جا اايياي سن ا‪،‬ڻ ۾ هيم‬
‫کي اصي ڏکيا ي اي رهي هئي‪ .‬هو انڪار ته تماي وڏو هئو پر هن ۾‬
‫ااييامي صڀحييون ير ڪي هيون‪ .‬اڍا ي ٽي سو شاگرد شاگردياڻيون‬
‫ويهارو کن ماسيرياڻيون هن جي ضا ي کان ٻاهر هئا‪ .‬کين گهر ل‬
‫سهو‪،‬يون ڏيڻ سندن رقا ين جا ابيرا ڪرڻ هيم جهڙي شريف ا‪،‬نفس‬
‫شخص جي وس کان ٻاهر هئو‪ .‬ان کان سواِء س ريٽ جي ٻاڙ مارڻ الِء‬
‫هر ڪڀڪ ٻن کان پوِء هيم کي اسڪوآ جي احاطي کان ٻاهر ااڻو اي‬
‫پيو ايندڙ ويندڙ شاگردن کان ‪،‬ڪي ل ۾ منهن وجهي تڪڙا تڪڙا‬
‫سوٽا هڻڻ ا اي پيا‪ .‬هن جو ڇٽيهن اتين جو ڪٽن هئو هو هڪ‬
‫سعادتمند پٽ جيان سڄي پ هار پنهن ي پي جي تريَء تي ااي رکندو‬
‫هئو‪ .‬ان ڪري روزگار سان ‪،‬ڳل آ ون جيون جي ما‪،‬ي حا‪،‬ين ۾ ڪو‬
‫ائ اري اه هئو‪ .‬هيم ڇهين مهينن اادر ي تنس اي اسڪوآ جي هيڊ‬
‫ماسيري ڇ ي آيو جو ”تنس آيد ه جنس آيد“ هن جي ا رپ ۾ ي اه‬
‫هئو‪.‬‬
‫هيم اسان ٽنهي دوسين ۾ وڌيڪ ڪوا‪،‬يفا يڊ‪ .‬ايم اي‪ ،‬ي ايڊ‬
‫کان سواِء هو سنڌ ۾ سڪراڊ ا ريڪل رآ ڪا‪،‬يج مان زراعل جي‬
‫ڊگري وڍي آيو هئو‪ ،‬جيڪا ‪ ،‬پڀڻ وقل هن کان هيٺ مٿي اي ويئي‬
‫هئي‪ .‬اارايڻ شاي جي اوا شاهه جي ڪنهن دوسل جي مدد سان سڪراڊ‬
‫ڪا‪،‬يج جو سرٽيفڪيٽ ٽپاآ رسيي هيم کي ملي ويو مهيني کن‬
‫اادر ي هن کي ااڊين ڪا واسل اف ا ريڪل رآ ريسر (آِء سي اي‬
 ‫‪74‬‬
‫ائ الهور مان ڪهي آيو‪ .‬ٻنهي جي الهور وارن ڏينهن کان گهري‬
‫دوسيي هئ‪.‬‬
‫مان جيون جوکا يَء جا اڪر هڻندي سڄو ڏينهن گڻاري‬
‫ڇ يندا هئا سين‪ .‬هيم کي زرعي کاتي ۾ محفوظ مڀزمل ملي اڪي‬
‫هئي‪.‬‬
‫مان پنهن يَء ما کان روزااو هڪ ٻه روپيا وٺي گهران اڪري‬
‫ويندو هوس‪ .‬منهن و پي پنهن ي آايس مان موٽي پنهن ي ڪمري ۾‬
‫پاڻ کي ند ڪري هر شيِء کان ي اياز اي ويندو هئو‪ .‬شاي جو اٺين‬
‫ي منهن ي ما هن اڳيان وتل گڀس آڻي رکندي هئي‪ .‬ان مهل‬
‫گهر ۾ ڪو مهمان ايندو ته اوادو هوس يا ته گڀس گهرا ي گ ي ويهي‬
‫پيس پي يا ور ي دا حااظ !پنهن ي ڪمري ۾ ڪيلو يس پيئڻ کان‬
‫پوِء هن جي ڪنهن ه ڳا‪،‬هه ۾ د‪ ،‬سپي اه رهندي هئي‪ .‬ڪير ڪي ااهن‬
‫ويو آهي؟ ڪير ڪهڙيَء مهمل گهر ۾ ااي او‪ .‬وڃي او‪ .‬هن ڪ هن ه‬
‫ڄاڻڻ جي زحمل اه ورتي اه ڪ هن ڪنهن جي ڪنهن ڪم ۾ دسل‬
‫اادازي ڪئي‪ .‬ذاتي طور تي هڪ ادار دآ‪ .‬صاف گو رحمدآ شخص‬
‫هئو‪ .‬اا ري ي اارسي ادا جو وڏو ا ياس هئو‪.‬‬
‫جيون جا وا‪،‬دين هن جي ٻاروتڻ ۾ ي گڻاري ويا هئا‪ .‬هن جي‬
‫ماسڙ جيڪو ڪلڪيي ۾ ڪنهن وڏي عهدي تي هئو ي اوالد هئو‪،‬‬
‫جيون کي پٽ ڪري پا‪،‬يو هئو‪ .‬هو هر مهيني هن کي ر پکي الِء‬
‫ڪ هه رقم موڪليندو هئو‪ .‬جيون‪، ،‬وڌي ڪا‪،‬وايَء جي سرڪاري‬
‫ڪوارٽرن جي رساتيَء ۾ اڪيلو رهندو هئو‪ .‬هن جي ان مسواڙي‬
‫رساتيَء سان اسان جا ڪيئي رومااوي قصا جڙيل آهن‪ .‬سوا ڇهه اٽي‬
‫قداور جيون کي عشا جي معاملي ۾ اسان کان رتري حاصل هئي‪.‬‬
‫هڪ داعو ڪا ي حسينه هن جي ‪،‬هه واڙ ۾ آ ي ته هن جي گرويد۾ اي‬
‫اييري ڪم عمريَء ۾ هن جي اهڙي پخيي گهري شاعري ٻڌي حيران‬
‫ايندا هئا‪ .‬الهور ڇ ي هن ڪااپور مان اردوَء جو اد ي رسا‪،‬و شروع‬
‫ڪيو‪ .‬پر شراا جي پٽ هن جو ا‪،‬هه تلهه ااس ڪري ڇ يو‪ .‬دهليَء دران‬
‫شراا جا ڍڪ پي آايس ۾ اشي جي حا‪،‬ل ۾ په ندو هئو سرڪاري‬
‫اا يلن تي شعر ‪،‬کندو هئو ان ڪري آايس وارن هن کي ڪو ه ڪم اه‬
‫ڏيندا هئا هو نا ڪنهن مدا لل جي ڪنڊ پاسيرو ويهي شاعري ڪندو‬
‫رهندو هئو‪ .‬شراا جو پئوو هميشه هن جي کيسي ۾ رهندو هئو‪.‬‬
‫رداشل کان ٻاهر مئه اوشيَء ڪري هو دريا گنج جي اا‪،‬ن گٽرن ۾‬
‫ڪريو پيو هوادو هئو‪ ،‬جيان ڪييرا ي يرا پو‪،‬يس وارا هن کي جهلي‬
‫ااڻي ۾ وڃي الڪ اد ۾ وجهندا هئا ٻئي صبح جو ضماال وٺي کيس‬
‫ڇ ي ڏيندا هئا‪ .‬ڪيئي يرا مان سيراي همدرد هن کي دريا گنج ااڻي‬
‫مان ضماال ڏيئي ڇ ا ي آيا هئا سين‪ .‬ايٺ پو‪،‬يس ه هن کي دا جو‬
‫خشل روح سم هي ا ين ي ڇ ي ڏيندي هئي‪ .‬هڪ ڏينهن سيراي جي‬
‫رير حاضريَء ۾ شاد اشي ٻٽ اي سيراي جي ر ي ريسٽوراٽ ۾ وڃي‬
‫وڏو هن امو ڪيو‪ .‬سيراي جي ٻن سا‪،‬ن‪ ،‬جيڪي هوٽل ۾ هن جا‬
‫ا يوار هئا اري۽ ڪمار شاد کي سخل مار ڏيئي هوتل مان ڌڪي‬
‫ڪ يو‪.‬‬
‫شاد‬ ‫گ جڻ تي سيراي هن کي ڪو ه ڏوراپو اه ڏاو‬
‫شرمساريَء واان وري هن جي هوٽل ۾ اه ويو‪.‬‬
‫شاعري شراا اري۽ ڪمار شاد کي تباهه ڪري ڇ يو‪ .‬هڪ‬
‫ڏينهن صبح جو منهن اواداهيَء اشي ۾ ٻٽ اي هن جمنااديَء ۾ ٽپو‬
‫ڏ ي آپ هاپ ڪيو‪ .‬ٻئي ڏينهن جمنا جي پل جي ان ن ۾ اٽڪيل هن جو‬
‫الش مليو‪ .‬هو ايڪيا‪،‬يهن سا‪،‬ن جو هئو‪ .‬هن جي وڌوار ورشا سامل جو‬
‫ساهه کنيو‪ .‬مشهور شاعر قييل شفا ي ورشا سان اع ا پرسي ڪرڻ الِء‬
 ‫‪75‬‬
‫گ ويٺي سنان پاڻي ڪري ڪپڙا مٽي سڌو اسان جي گهر ااي‬
‫منهن و پي کي ايا ين‪ ” ،‬توهان جو پٽ منهن ي ڌيَء کي ڏسي يهودا‬
‫المي گااا او ڳا ي‪ “.‬هن کي مهر ااي ڪري جهلي ڇ يو ته منهن ي ڌيَء‬
‫مرڪي‬ ‫اڳيان اهڙا المي گااا اه ڳا ي‪ “.‬دادا کي کل ااي ويئي‬
‫ايا ين‪ ” ،‬ڪپور صاح ‪ ،‬منهن و ڇوڪرو جي المي گاان دران رير‬
‫المي گااا ڳا ي ته پوِء ته توهان کي ڪو اعيراد اه ايندو؟“‬
‫ڪپور صاح کي ه کل ااي ويئي‪ .‬دادا هن کي ڊراڪ ٺاهي‬
‫ڏاي ايا ين‪” ،‬ڪپور صاح ‪ ،‬جوان ٻار آهن اوري وقل الِء دوسييَء‬
‫۾ دآ وادارا ڻ ۾ ڪا اعيراد جوڳي ڳا‪،‬هه اه هئڻ گهرجي‪ .‬پوِء ه مان‬
‫پٽ کي تنبيهه ڪندس توهان ه پنهن ي ڇوڪريَء کي المي گااا ٻڌڻ‬
‫کان منع ڪري ڇ يو‪ “.‬اڳيي هلي ٻنهي جي و ۾ دوسيي قا م اي‬
‫ويئي پر سندن ٻارن و ۾ دوسيي يم اي ويئي‪.‬‬
‫هڪ شاي جو ڪپور صاح ڪروآ اغ جي اسٽور ۾ ريداري‬
‫ڪندي ملي ويو‪ .‬ٺيٺ پن ا يَء ۾ پڪيا ين‪” ،‬اي منڊيا‪ ،‬ڪ هه ڪندو ه‬
‫آهين يا رڳو المون ڏسي المي گااا ڳا يندو وتندو آهين؟“ ايو مااس‪،‬‬
‫”گر ويشن ڪري اوڪري ڳو‪،‬هي رهيو آهيان‪ “.‬ايا ين‪” ،‬س اڻي صبح‬
‫جو منهن يَء آايس ۾ ااي مون سان مل انِء‪ .‬هي منهن و ڪارڊ سن ا‪،‬ي‬
‫رک‪“.‬‬
‫مسٽر ڪپور ڪشمير گيٽ تي رايل سپريم ر نڊ اا‪،‬ي‬
‫سا يڪلون تيار ڪندڙ هڪ وڏي ڪمپني پرآ سا يڪل ااڊسٽري ۾‬
‫مئني ر هئو‪ .‬ڪمپنيَء جي ائڪٽري ويهه ميل پري اخف ڳڙهه ۾ هئي‪،‬‬
‫جيي روزااو ٻه ه ار سا يڪلون تيار اينديون هيون‪ .‬سڄي اتر‬
‫هندوسيان ۾ گوا‪،‬يا جهااسيَء تا ين ان ڪمپنيَء جا ڊيلر هئا‪ .‬ڪمپنيَء‬
‫۾ ڏهه ٻاراهن سيلسمين هئا‪ ،‬جيڪي جدا جدا شهرن ڳوٺن ۾ وڃي‬
‫سا يڪلن جا آرڊر وٺي ايندا هئا مهيني کان پوِء ڊيلرن وٽان وڪري‬
‫ويندي هئي‪ .‬هو عشا جي اٽڪل ازين جو وڏو جادوگر هئو پر ڪ هن‬
‫ه ڪنهن معصومه جو اسيحصاآ اه ڪيا ين‪.‬‬
‫زر سيار عشا ”ٺهه پهه“ واري محاوري کي جيون رل ا ل‬
‫ڪيو زر سل جي اوجود عشا هن وا‪ ،‬آرا ينَء جيان جهوآ ري‬
‫ايندو رهيو‪ .‬ڪ هه ڏينهن ۾ جيون کي راس رورن وازش ٺاهڻ وارن‬
‫ڪمپني ڪلر ڪيم ۾ سيلسمئن جي اوڪري ملي ويئي‪ .‬هو دهلي‪،‬‬
‫هريااه يوپي جي ان ن شهرن جي ڊيلرن وا وڃي راس پينٽ جي دٻن‬
‫جا آرڊر وٺي ايندو هئو‪ .‬پ هار کان وڌيڪ هن جو مسااري يو ٺهندو‬
‫هئو‪ .‬ڪ هن ڪ هن مان ه هن سان گ ميرا‪ ،‬ڪرااآ‪ ،‬امباال‪ ،‬پاڻيپل‬
‫ورير۾ ويندو هوس‪.‬‬
‫مان هيَء سڄي يان ازي ان ڪري رهيو آهيان جو رڪارڊ تي‬
‫رکڻ او ااهيان ته پنهن ي ڌرتيَء کان پير اکوڙجڻ کان پوِء اها ان وقل‬
‫قاايي زادگي هئي پر پوِء ه اسين پنهن ي‬ ‫جي اسان جي سماجي‬
‫وطن کان کڻي آيل پنهن ين روايين ريين رسمن کي سوگهو جهلي‬
‫يٺا هئا سين‪.‬‬
‫منهن ي پاڙي ۾ مسر ڪپور اا‪،‬ي هڪ پن ا ي رهندو هئو‪.‬‬
‫ڪپور تڀ رياسل پشاور جي کيري ذاپ جا ڪپور گهراڻي جا مرد‬
‫عورتون صورپ شڪل جا سهڻا ٺاهوڪا ايندا آهن‪ .‬مسٽر ڪپور پاڻ‬
‫ه شاهاڻي شڪل جو هئو جي ڪٽن جا اتي ه سهڻين صورتن واري‬
‫هئا‪ .‬هن کي ٽي ڌيئر هيون‪ ،‬جيڪي حسن جو اادر امواو هيون‪ .‬مان‬
‫ج هن ڪا ائين الم سي ايندوهوس ته ڪ هه ڏينهن ا ين ان الم جا گااا‬
‫جهوا اريندو رهندو هوس وڏيَء ڌيَء شاردا کي الم جي ڪهاڻي‬
‫گااا ٻڌا يندو هوس‪ .‬هڪ ڏينهن شاي جو هن جي گهر جي الهي تي‬
‫ويهي مان شاردا کي مڪي۽ جو گااو‪ ” ،‬هم آج ڪهين دآ کو ئلي“‬
‫ڳا ي ٻڌا ي رهيو هوس جو ڪپور صاح آايس مان موٽندي اسان کي‬
 ‫‪76‬‬
‫ميرٺ سهاراپور جي م رن ۾ هردوار جا پنڊا پنڊپ ه ايندا‬
‫هئا ته ديو ندي‪ ،‬ريلوي وها ي ه ايندا هئا‪ .‬ميرٺ جي آدرش هندو‬
‫هوٽل ۾ مون جيون راپ جو هندو مسلمان اسادين کي پاڻ ۾ پئسا‬
‫ورها يندي ه ڏٺو ته شراا پيئندي ه ڏٺو مس د ۾ سو ر ڇ ي ڏيڻ‬
‫هندو محلن ۾ مندرن اڳيان گانِء ڪهڻ جي راا ن کي پڻ جڙادي ڏٺو‪.‬‬
‫مان ڌري مڻه کان منڪرايئن ي اه ايو آهيان‪ .‬اساد لا جي وف‬
‫کان وڌيڪ تفصيل اٿو ‪،‬کان وراه منهن ي گهر جي سامهون حود‬
‫راڻي سييَء جي مس د جي ملي جا ڪرتوپ مندرن جي سنين‬
‫سوامين جا ڪرتوپ ڪارااي پاڻ ڏٺا آهن‪ .‬مان رڀي گردشن جي ااهن‬
‫ارڀي از زاا ڪارن کي اييَء طرح س اڻيندو آهيان‪ .‬ويهه ويهه‬
‫تريل پوريون ڏهه ڏهه کيرڻيَء جا ڪٽورا ڏوگهيندڙ اوٻن اار اار‬
‫مرريون ڳڙڪا يندي اوڳرايون ڏيندڙ ملن جي دهلن جهڙن پيٽن تي مان‬
‫اال ي ڪييريون مڪون هڻي اڪو آهيان‪ .‬اروڙ جا مسل رڳو سنڌ ۾‬
‫ااهن‪ .‬سڄو هندوسيان ااهن سان سييو پيو آهي‪ .‬ڌري مڻه هن‬
‫رصغير جي ٻنهي (هاڻي ٽنهي) ملڪن سان وڏا ويل وهايا آهن‪ .‬مان‬
‫پنهن يَء دهريل سان وڌيڪ صلح ۾ آهيان‪.‬‬
‫منهن يَء ير پور جي دوسل ريحااه شير ج هن مون کي شير‬
‫اياز جي دعا ن جو ڪياا موڪليو ته مان پڙهي حيرپ ۾ ااي ويس‪.‬‬
‫هڪ مشهور وڏو شاعر عمر جو پو ين پهر ۾ پنهن ي سڄي شاعريَء‬
‫جي قر ااي ڏيئي‪ ،‬مصلحين جيڪي دعا ون مناجاتون ‪،‬کيون‪ ،‬اهي‬
‫ڪي هن جي آتمڪ روحااي اڇل جو آواز اه هئو پر هن جي ا ن‬
‫ا‪،‬وقيي احساس جري جو اعيراف هئو‪ ،‬جيڪو هن راجا رتري هريَء‬
‫جي و راڳ شيڪ کان ميا ر اي ‪،‬کيو‪ ،‬اياز جي دعا ن جون سٽن جون‬
‫سٽون و راڳ شيڪ ۾ شامل شلوڪن جو ‪،‬فيي ترجمو آهن جو اياز جو‬
‫ذاتي آزمودو اا و اهو اه هئو جيڪو راجا رتري هريَء جو هئو‪.‬‬
‫جون وصو‪،‬يون ڪري ايندا هئا‪ .‬ٻئي ڏينهن ڪشميري گيٽ واري هيڊ‬
‫آايس ۾ په ڻ تي ڪپور صاح مون کي ڪمپنيَء جي سيلس مئني ر‬
‫سان مڀيو جيڪو جيڪ آ اد جو سنڌي مسٽر دو‪،‬ل د‪،‬واڻي هئو‪.‬‬
‫د‪،‬واڻيَء مون کان ٻه اار هيان هيان جا سواآ پڪي مون کي پرآ‬
‫سا يڪل ااڊسٽري ۾ سيلس رپ رينٽو جي اوڪريَء ۾ رکيو‪ .‬پ هار‬
‫سو‪ .‬ٻاهر ٽو ر تي ريل جو سيڪنڊ ڪڀس اڙو ٻارهن روپيا‬ ‫اڍا ي َ‬
‫روزااو يو‪.‬‬
‫راس رورن تيار ڪندڙ سا يڪليون ٺاهيندڙ ڪمپنين جا‬
‫سيلسمين ڻ ي جيون مان دهليَء جي آسپاس جي شهرن‪ ،‬قصبن‬
‫ڳوٺن ۾ پنهن ي پنهن ن ريف ڪيس ۾ آرڊر رسيد اوپڙيون وجهي‬
‫ڪٿي ٽاا ن‪ ،‬ڪٿي سا يڪل رڪشا ن ڪٿي پيرين پنڌ گهمندا هئا‬
‫سين آرڊر ڪ ڪندا هئا سين مقرر معياد عد وصو‪،‬يون ڪندا هئا‬
‫سين‪ .‬ڪوش ڪري اسين ٻارهي ٽو ر جي راا ندي ا ين ڪندا هئا سين‪.‬‬
‫ڪوش۽ ڪري اسين ٻارهي ٽو ر جي راا ندي ا ين ڪندا هئا سين‬
‫جيئن هڪ وقل هڪ ي شهر يا ڳوٺ ۾ گ ه ون‪ .‬ميرٺ‪ ،‬سهاراپور‪،‬‬
‫ميفر ا ر‪ ،‬ڪرااآ‪ ،‬پاڻيپل‪ ،‬مٿرا‪ ،‬اگري گوا‪،‬يار تا ين اسان جي‬
‫ڊيلرن جون حدون مقرر ايل هيون‪ ،‬جيي مون کي هڪ سا يڪل وڪڻڻ‬
‫تي جييري ڪميشن ملندي هئي اتي جيون کي پن اهه دٻا وڪڻڻ تي‬
‫اييري رقم ملندي هئي‪ .‬پوِء ه هو مون کان وڌيڪ ڪما ندو هئو‪ .‬هو‬
‫جييرو قاتل ڊراما ا ار هو اييري ي ڪامياا سيلسمئن ه هئو‪ .‬ڪن‬
‫ريلوي‬ ‫ڳوٺن ۾ اسان کي مساار اان‪ ،‬مهمان سراين‬ ‫قصبن‬
‫پليٽفارمن سن اڏن تي ه راتيون گڻارڻيون پواديون هيون‪ .‬ميرٺ‪،‬‬
‫ميفر ا ر سهاراپور جي م ري وارين جي ڪوٺن تي راپ جا ٻاراهن‬
‫ته ا ين اي ويندا هئا‪.‬‬
 ‫‪77‬‬
‫راجا رتري هري را پاٺ ڇ ي و راڳي اي ويو ان و راڳ‬
‫ورتيَء ۾ هن پنهن ي شاهڪار گرال و راڳ شيڪ جي رانا ڪئي‪.‬‬
‫اسان جي ”عييم شاعر“ شير اياز جون اهي دعا ون و راڳ‬
‫شيڪ جي ااهن هريااي يوپيَء جي شهرن جا ڊيلر دوڪندار صبح‬
‫صبح اسان جي شڪل ڏسڻ پسند اه ڪندا هئا‪ ،‬ان ڪري مان جيون‬
‫من هند کان پوِء ي سندن دوڪان تي اڙهندا هئا سين‪ .‬ڪي جيون جي‬
‫ڪمپنيَء جي تيار ڪيل را ن رورنن مان وڏون ڪ ادا هئا ته ڪي‬
‫مون کي رايل سپريم سا يڪل جا ڦيٿا هئنڊآ ا ا ڪري ڏيکاريندا‬
‫هئا ا ين لن جا پئسا ڏيڻ کان اٽا يندا هئا‪ .‬اسان ٻنهي کي پنهن ن‬
‫پنهن ن ڊيلرن هٿان ڪيئي يرا ذ‪،‬يل وار ايڻو پوادو هئو‪.‬‬
‫هڪ ڏينهن ڪمپنيَء جي سيلس مئني ر دو‪،‬ل د‪،‬واڻيَء مون کي‬
‫ايو‪” ،‬تون س اڻي ي آگري هليو وڃي‪ .‬اتان جو اڀڻو ڊيلر گڻريل ڇهن‬
‫مهينن کان اه موڪليل ماآ جون ٻلٽيون او ڇ ا ي اه سا کن کان‬
‫وڪري جي رقم او موڪلي‪ .‬هن ڏااهن ڏهن ٻارهن ه ارن جي قايا اي‬
‫کيس ڌمڪي‬ ‫و ي آهي‪ .‬تون وڃي هن سان حساا اڪيو ڪري ا‬
‫ڏيئي ا ته جيڪ هن هفيي اادر ائين ماآ جي ڊ‪،‬يوري اه ورتئه قايا‬
‫رقم اه موڪليئه ته تو مٿان قااواي ڪارروا ي ڪئي ويندي‪ .‬ها‬
‫ڪ هه سخييَء کان ڪم وٺج‪“.‬‬
‫ٻئي ڏينهن مان آگري ااي ڪناري ار جي ان ڊيلر وا په ي‬
‫ويس‪ .‬سڄو دوڪان سا يڪلن جي کوکن‪ ،‬ٽايرن ٽيو ن‪ ،‬هئنڊ‪،‬ن‬
‫پئنڊ‪،‬ن سان سٿيون پيون هئون دوڪان جو ما‪،‬ڪ شڪل مان ي شودو‬
‫‪،‬ڳلي رهيو هئو‪ .‬هن کي ڏسي ي مون کي هيبل وٺي ويئي ارما يَء‬
‫مان ايو مااس‪ ” ،‬مان دهليَء کان ڪمپنيَء جو اڀڻو سيللسمئن آهيان‬
‫توهان ڏااهن هييري قايا رهيل آهي‪ ،‬جيڪا هفيي اادر اڪيو ڪري‬
‫اجين جو راجا رتري هري وڏو پرا ڪرمي‪ .‬رومااوي رحمدآ‬
‫راجا هئڻ سان گ مها ڪوي پڻ هئو‪ .‬هن سنسڪرپ سلوڪن جا ٻه‬
‫گراٿ شرا ها شيڪ اييي شيڪ رايا‪ .‬شرا هار شيڪ ۾ سندر‬
‫ااريَء جي سواهن‪ ،‬جو ن ساڻس ايندڙ پريم وارتا ن جو ورڻ آهي‪،‬‬
‫جيڪو ڪا‪،‬يداس کان پوِء سنسڪرپ جي رومااوي شاعريَء جو‬
‫شاهڪار ڪري م يو ويو آهي‪ .‬اييي شاسير ۾ راڄنيييَء جون‬
‫مريادا ون طور طريقا ورير۾ يان ڪيل آهن‪ ،‬جيڪي ااڻڪيه ايييَء‬
‫کان نهه مخيلف آهن س۽ ايمااداريَء وارن اصو‪،‬ن تي ٻڌآ آهي‪.‬‬
‫راجا رتري هريَء جي درٻار ۾ هڪ ڏينهن هڪ رشي آيو راجا‬
‫کي هڪ ڦل (ميوو) ڏيندي ايا ين‪” ،‬هي راجن‪ ،‬هيَء امر ڦل آهي جيڪو‬
‫و صورپ هندين“‪ .‬راجا رشيَء کان‬ ‫کا ڻ سان تون سڄي عمر جوان‬
‫امر ڦل وٺي محل ۾ آيو‪.‬‬
‫راجا رتريَء جو پنهن ي راڻي پن ڀ سان تماي گهڻو پريم هئو‪.‬‬
‫هن سواي و ته مان اهو امر ڦل کا ي ڇا ڪندس؟ هي پنهن ي راڻيَء کي‬
‫کارايان ته هوَء سڄي عمر جوان حسين رهندي ااي‪ .‬راڻيَء ڦل وٺي‬
‫سن ا‪،‬ي رکيو‪ .‬راڻي پن ڀ جو را جي گهوڙن جي طبيلي سن ا‪،‬يندڙ‬
‫سئس سان معاشقو هئو‪ .‬هن ااهيو ته هن جو آشنا سدا ين جوان مرد‬
‫رهي هن اهو امر ڦل سئس ڏااهن ڏياري موڪليو‪ .‬طبيلي جي ان‬
‫سئس جو پيار وري اجين جي هڪ و شيا سان هئو هن اهو ڦل وڃي‬
‫پنهن يَء پرييماکي ڏاو‪.‬‬
‫ادار دآ ڪامڻي و شيا سوايو مان ته سماج جي ٺوڪرن ۾‬
‫ويٺل هڪ حقير و شيا آهيان‪ ،‬مون کي ڇا هڙ حاصل ايندو؟ ڇو اه مان‬
‫اهڙو الاااي امر ڦل پنهن ي دي۽ جي دالري راجا کي وڃي ڏيان‪ ،‬جيڪو‬
‫پنهن ي سڄيَء پرجاجي پرگهور ‪،‬هي رهيو آهي‪ .‬هوَء اهو امر ڦل راجا‬
‫رتيَء وا کڻي آ ي‪ .‬راجا جو روح رڙ ڪري اايو‪.‬‬
 ‫‪78‬‬
‫رهيو آهيا‪ .‬اا يوڊا جي قبرسيان ۾ ج هن منهن ي عيني ديديَء جو الش‬
‫‪،‬حد ۾ الهي رهيا هئا ان مهل مون کي محسوس اي رهيو هئو ته جي‬
‫ڪااڌي مون کي اه سن ا‪،‬ن ها ته مان ه کوٽيل کاهيَء ۾ ٽپو ڏيئي‬
‫ساڻس گ دان اي وڃان ها‪ .‬مان ڏسي رهيو هوس ته هن جي آگ ڪا‬
‫منصور ڪماآ پنهن يَء‬ ‫دريا“ جا ڪردار امپا‪ ،‬گوتم ايڀمبر‬
‫تخليقڪار کان دواع اي رهيا هئا‪.‬‬
‫گروڪل جو گوتم ايڀمبر پنهن ي گروڪل جي ااهن س ني‬
‫ودياراي ڇوڪرن ڇوڪرين سان اتي حاضر هئو‪ ،‬جيڪي گيان حاصل‬
‫ڪرڻ الِء پنهن ا گهر گهاا ڇ ي ارواڻ جون راهون روشن ڪرڻ الِء‬
‫عينيَء جي الش ۾ پنهن و پنو جنم ڏسي رهيا هئا‪ .‬عراقي سيڀاي‬
‫منصور ڪماآ نارس جي امپا سان گ يٺو سواي رهيو هيو‪” ،‬مان‬
‫ي عينيَء جو لقيل اهو ڪردار آهيان جيڪو ان قبرسيان ۾ يٺو‬
‫آهي‪ ،‬جيي مان ي الش آهيان‪ .‬مان ي قا رو آهيان‪ .‬مان ي ماتم‬
‫ڪندڙ‪ .‬عيني اسان کي امرتا خشي پاڻ ه الزواآ اي ويئي آهي‪“.‬‬
‫عينيَء سان منهن ي پهرين مڀقاپ مشهور ڪهاڻيڪار‬
‫جوگيندر پاآ جي پيني ڪرشنا پاآ پن ويهه ساآ اڳ ڪرا ي هئي‪ .‬هوَء‬
‫ذڪر اغ جي هڪ مسواڙي الئلٽ ۾ رهندي هئي‪ .‬ااهيَء ي لڊاس ۾‬
‫منهن و دوسل حسيني ه رهندو هئو جيڪو پاڪسيان جي مشهور‬
‫ا بار جنس جو اما ندو هئو دکن جو مهاجر هوادي ه صاف سنڌ‬
‫ڳا‪،‬ها يندو هئو‪ .‬ساڳئي ي پيشي ۾ رهندي اسين ٻيئي هم اواال هم‬
‫پياال ه وادا هئا سين‪( .‬حاجي ايڻ عد هو سواهاري رکا ي سخل مڻهبي‬
‫پڪو پرهي گار اي ويو آهي‪ ).‬ريشمي نارسي ساڙهيَء ۾ ملبوس‪،‬‬
‫ميندي ‪،‬ڳل اا ڪٽ سر سيٽ ايل وارن الهي اريم واري عينڪ‬
‫پنهن يَء‬ ‫۾ امڪندڙ اهري واري عينيَء پاڻ ااي در کو‪،‬يو‬
‫مخصوئ مسڪراهٽ سان ڪرشنا پاآ پنه ن ي آجيان ڪئي‪ .‬اسان‬
‫موڪليل ماآ جون ٻلٽيون ڇ ايو‪ “.‬مون حساا ڪياا جي ڪاپي هن‬
‫ڏااهن وڌا ي‪.‬‬
‫مون کي ڏسي هن جو هيان ي سڙي ويو‪ .‬واخواري ايرن‬
‫سان مون ڏااهن ڏسي اترادي سنڌيَء ۾ اوڪر کي هڪل ڪندي‬
‫ايا ين‪” ،‬اڙي ڇورا‪ ،‬وڃي ڪ اسٽوآ ٻسٽوآ کڻي ااهي جو ڙوو‬
‫اي نٽ دهلي کان آيو آهي اهو ڇا منهنج ‪ ...‬تي ويهندو؟“‬
‫اهڙي اگهاڙي گار ٻڌي منهن و پ هر اڪري ويو‪ .‬حساا ڪياا‬
‫جي ڪاپي اتي ي ڦٽي ڪري دوڪان کان ٻاهر اڪري آيس پهرين‬
‫گاڏي پڪڙي دهليَء موٽي آيس‪.‬‬
‫اسٽيشن تان سڌو سهڪندو ڪشميري گيٽ آايس په ي سيلس‬
‫مئني ر کي ايم‪” ،‬دو‪،‬ل د‪،‬واڻي‪ ،‬تنهن ي هن سنڌي ڊيلر تي مون کي‬
‫اال ي ڇا تي پئي ويهاريو‪ .‬وٺ‪ .‬رکي اايئي تنهن ي هيَء اوڪري‪“.‬‬
‫اال ي منهن ي اوڪري واري اص ۾ ڇا هئو جو پهرين‬
‫اوڪريَء ۾ حڪيم هرڪشن الآ مون کان پئنٽ پئي الهرا ي ته ٻي‬
‫اوڪريَء ۾ ڳڙهي ياسين جو وٽن کوٽو واڻيو مون کي پنهن ي واهو‪،‬ي‬
‫تي وهارڻ اي ااهيو‪ .‬هڪ يرو وري مان رسين تي ر‪،‬ڻ ‪،‬ڳس‬
‫سوايندو رهيس ته اڃا مون کي زادگيَء ۾ ڪييرو ذ‪،‬يل ايڻو آهي؟‪‬‬
‫ايڪييا‪،‬يهون پنو‬
‫ڪا‪،‬هه (‪ 66‬آگسٽ عيني (قرپ ا‪،‬عين حيدر) جي تداين تان‬
‫واپسيَء تي هيَء قس آ‪،‬ين اکين ريل دآ ڏڪندڙ هٿن سان ‪،‬کيو‬
 ‫‪79‬‬
‫”اي س هي او ته جهاا ير ا وا‪،‬فضل کي قيل ڪرا ي اتي‬
‫دانارايو ه ي ايضيَء کي ه ا جي ر ۾ دانايو ويو ه ي‪ .‬پر اڪبر‬
‫اامي موج هو سيوسيان (سيوهڻ) جا رهندڙ هئا‪ .‬توارير اويس‬
‫عبدا‪،‬قادر دواايَء پڻ اها تصديا ڪئي آهي‪ .‬اڪبر جي درٻار ۾ عرصي‬
‫تا ين رهڻ واري ٻوڌي راه اڪوا ديوا پڻ ٻنهي ا رن کي سنڌي عا‪،‬م‬
‫س يو آهي‪ .‬اييري قدر جو ايران جي ادشاهه ايو هئو ته‪ ،‬مان اڪبر جي‬
‫تلوار کان اييرو اٿو ڊڄان جييرو ايضيَء جي قلم کان‪“.‬‬
‫عينيَء ان وقل ي ااي اوٽبڪ ۾ ٻيئي درسييون درج ڪري‬
‫ڇ يون‪.‬‬
‫ڳا‪،‬هين دوران اوايو عينيَء پڪيو‪” ،‬شير اياز ا ڪلهه ڪيئن‬
‫آهي؟ هن هڪ يرو سکر ۾ منهن ي علي احمد روهيَء جي دعوپ‬
‫ڪئي هئي‪ “.‬ايو مااس‪” ،‬ديدي‪ ،‬ا ڪلهه وڪا‪،‬ل ڇ ي ڪرااي جي‬
‫پراس ڪامپليڪس ۾ پرسڪون زادگي گڻاريو رهيو آهي‪ “.‬ايا ين‪.‬‬
‫” ٻڌو اام ته پنهن ي ڪنهن ڪياا ۾ هن منهن ي اري ۾ ‪،‬کيو آهي ته‬
‫ڪراايَء ۾ اڀڻي شخص اشي جي حا‪،‬ل ۾ عيني عيني عيني ڪندي‬
‫اواينَء ماڙ تان ٽپو ڏيئي ود ڪشي ڪئي هئي‪“.‬‬
‫اياز ڪياا‪” ،‬ڪراايَء جا ڏينهن راتيون“ ۾ مون را ر اهو‬
‫پڙهيو هئو مون کي اييَء طرح ياد هئو پر مان اه رهيس‪ .‬عينيَء‬
‫جي اهري جا َاو د‪ ،‬ي ويا ايا ين‪” ،‬جي ا ين ايو ته ه ااياز صاح‬
‫کي اهو س ‪،‬کڻ اه کپندو هو‪ .‬اها اد ي اشراال ااهي‪ “.‬ايو مااس‪،‬‬
‫” ديدي‪ ،‬اياز سان ڪ هن رو رو مڀقاپ اي ته هن کي اوهان جا احساس‬
‫ڪنوي ڪنديس‪ “.‬ڪڀڪ ٻن جي ڪ هريَء کان پوِء اسان ااڻ ‪،‬ڳا سين‬
‫ته عينيَء قر ا يي امواي ايو‪” ،‬ڪ هن ڪ هن ايندو رهج‪ “.‬ايو مااس‪،‬‬
‫”ديدي‪ ،‬توهان جي اهڙي مشغوآ زادگي قيميي وقل ۾ مخل ايڻ ۾‬
‫مون کي ڪ هه ه ڪ ايندي‪ “.‬ايا ين‪” ،‬تو جهڙيون رس اس واريون‬
‫کي ڊرا نس روي ۾ صوااتي ويهاري هوَء سامهون ااائيڪي اي ويٺي‪.‬‬
‫ڪرشنا هن سان منهن ي وااقيل ڪرا يندي کيس ايو ته‪” ،‬هيَء ٽا يس‬
‫آف ااڊيا ا بار ۾ ايڊيٽر آهي سنڌيَء جو ساهيڪار آهي‪ .‬هن تنهن ا‬
‫س ڪياا پڙهيا آهن عرصي کان تو سان مڀقاپ جي تمنا رکيو‬
‫ويٺو آهي‪ “.‬عينيَء مڌر مرڪ سان مون ڏااهن اهاريو‪ .‬س۽ پ۽ وٺ ي‬
‫ويس‪.‬‬
‫پنهن يَء مڀزمه ريحااه کي اااهه ڪيڪ سڪوا ورير۾ آڻڻ‬
‫جو ائي هوَء مون کان هند سنڌ جي سنڌي ادا ا ل احواآ وٺڻ ‪،‬ڳي‪.‬‬
‫اوايو مون همٿ ٻڌي هن کي ايو‪” ،‬ديدي‪ ،‬تو پنهن ي شاهڪار ”آگ‬
‫ڪار دريا“ ۾ هڪ تاريخي جاگراايا ي رل ي ڪئي آهي‪” .‬هوَء وا ڙي‬
‫اي مون ڏااهن ڏسڻ ‪،‬ڳي‪ .‬ايا ين‪” ،‬مان ان جو اا ري ي ترجمو پاڻ‬
‫ڪرڻ جو سواي رهي آهيان‪ .‬جي س۽ پ۽ ڪا اهڙي رل ي اي ويئي آهي‬
‫ٻڌايِء ته سڌاري ڇ يان‪ “.‬ايو مااس‪ ” ،‬ديدي‪ ،‬تو سنڌ جي سورمي مار يَء‬
‫جو ملڪ ڪراايَء جي ر وارو ڳوٺ ملير ٻڌايو آهي‪ .‬پر مار يَء وارو‬
‫ملير ار عڀ قي جي ڏورااهين هنڌ آهي‪ ،‬جيان عمر ادشاهه هن کي کوهه‬
‫تان کنيو هئو‪ “.‬کلي ايا ين‪” ،‬مان ته هندوسيان جي شهر اٽهور (ا ي‬
‫آ اد) ضلعو نور جي آهيان‪ ،‬مون کي توهان جي سنڌ جي جاگراايَء‬
‫جي ڪهڙي بر؟ مون ته مار ي ملير جو اا‪،‬و ٻڌو هئو ته سم هيم‬
‫اهو ي ڪراايَء وارو ملير هوادو‪“.‬‬
‫”ديدي‪ ،‬ٻي ڳا‪،‬هه اها ته توهان پنهن ي سوااحي ڪياا‪،‬‬
‫ڪارجهان درازهئه“ ۾ ‪،‬کيو آهي‪” ،‬اڪبر جي درٻار جي اور رتنن ۾‬ ‫” ِ‬
‫ا وا‪،‬فضل ايضي رادران ضلعي نور جا رهندڙ هئا‪ .‬پر حقيقل اها‬
‫آهي ته هو ٻيئي سيوهڻ جا سنڌ هئا‪“.‬‬
‫”پر ٻنهي جون قبرون ته نور ۾ آهن‪“.‬‬
 ‫‪81‬‬
‫کان ان ڦڙتي گهڙيَء جو سب پڪيو ويو ته هن قرآن ڪريم جي ڪنهن‬
‫آيل جو حوا‪،‬و ڏيندي ايو‪” ،‬جيڪو شخص پاڻ مٿان اييرو ٻوجهه کڻن‬
‫جي ڪوش۽ ڪري او‪ ،‬جيڪو هن جي قوپ رداشل کان ٻاهر آهي‪ ،‬اهو‬
‫گناهه او ڪري‪ .‬ان ڪري هو پنهن ي اهڙي عمل ۾ حا اا آهي‪“.‬‬
‫مصلحل پرسيي ماڻهوَء کي مڻه جي اوا وٺڻ کان ه از اٿي‬
‫آڻي‪.‬‬
‫هڪ صبوح مون همٿ ٻڌي عينيَء کي اون ڪيو ساڻس‬
‫گ جڻ جي واه۽ ظاهر ڪيم‪ .‬ايا ين‪” ،‬ا شاي جو ي هليو ا ‪“.‬‬
‫مون ان ساا هيَء جو ڇهين ي عينيَء جي ذاڪر اغ واري ٻئين‬
‫ماڙي جي الئٽ تي په ي ڏڪند ڙ هٿن سان در جي گهنٽي وڄا ي‬
‫مڀزمه ريحااه در کو‪،‬يو‪ .‬عيني اسٽوآ تي يهي مٿئين شيلف تان ڪو‬
‫ڪياا ڳو‪،‬هي رهي هئي‪ .‬اتان ي ايا ين‪” ،‬آجا و آجا و‪ “.‬هيٺ ‪،‬هي‬
‫ايا ين‪ ” ،‬تنهن ي الِء هن ڪياا جي ڪاپي ڳو‪،‬هي رهي هيس‪ “.‬سو کن‬
‫صفحن جو اا ري ي ااو‪،‬يٽ هئو‪ ،‬جيڪو ‪،‬کنوَء جي ڪنهن طوا ف جي‬
‫زادگيَء ا ل هئو عينيَء جي اوڻ موج اهو اردوَء جو پهريون‬
‫طبع اد ااوآ هئو جيڪو مرزا رسوا جي ”امرا جان ادا“ کان ه گهڻو‬
‫اڳ ڪنهن اوا ادي جو ‪،‬کيل آهي‪ .‬ان جو اوڏهي کاڌآ وسيد۾ مسودو‬
‫هن کي نور جي ڪنهن درزيَء جي دوڪان تان هٿ آيو هئو هن‬
‫اهو اا ري يَء ۾ ترجمو ڪري شايع ڪرايو آهي‪( .‬مون کي ان ڪياا‬
‫جو اا‪،‬و ته ياد ااهي پر اييرو ياد اام ته مون اهو ڪنهن هٿ شير‬
‫ايازڏااهن موڪليو هئو جيڪو هن کي مليو اال ي اه؟)‬
‫عينيَء جي مڀزمه ريحااه گري گري پڪوڙن شامي ڪبا ن‬
‫جي پليٽ کڻي آ ي‪ .‬عيني د‪ ،‬سه ڳا‪،‬هيون ه ڪندي رهي مون کي‬
‫کا ڻ الِء زور ه ريندي رهي‪ .‬ان شاي مان ٽي ڪڀڪ عينيَء وا ويٺو‬
‫رهيس‪ .‬ان و ۾ هوَء ٽي يرا ااي ائين سر ‪،‬پسٽڪ ‪،‬ڳا ي‪ ،‬وار ٺاهي‬
‫ڳا‪،‬هيون ڪرڻ وارن الِء مون وا سدا ين وقل آهي ا ين ه ساا هين‬
‫وقل مان واادي ي هوادي آهيان‪ “.‬هوَء اسااکي ٻئي ماڙي جي ڏاڪڻ‬
‫تا ين اپرا ڻ آ ي‪ .‬مون هن سان هٿ مڀ ي موڪڀ ڻ ااهيو‪ ،‬پر همٿ اه‬
‫اي‪ ،‬جو مان هن جي شخصيل کان يحد مرعوا اي موٽي رهيو هوس‪.‬‬
‫ٻاهر ااي مون ڪرشنا ا يَء کي ايو‪” ،‬ڪرشنا‪ ،‬عيني ته يحد‬
‫آ رودار عمدي عورپ آهي‪ .‬هن کي ا ين ي دااي ڪندا رهندا آهن ته‬
‫ڏاڍي مغرور مٿي ڦريل اتون آ۾‪ .‬ڪنهن اد ي رسا‪،‬ي ۾ هن جي اري‬
‫۾ اهو ه ‪،‬کيو ويو هئو ته هوَء ڪنهن کي گهر دعوپ ڏيئي گهر ٻاهران‬
‫تا‪،‬و ‪،‬ڳا ي هلي ويندي آهي‪ .‬مهمان ي مااو اي موٽي ويندو آهي‪.‬‬
‫اسان جي ته هن ادار د‪،‬يَء سان مهمان اوازي ڪئي‪ “.‬ڪرشنا ايو‪” ،‬پر‬
‫هوَء رشين جي پسنديَء ۾ يحد اايها پسند آهي‪ .‬جيڪي ماڻهو هن کي‬
‫پسند هوادا آهن ااهن سان وي هڙا يَء وارو رشيو رکندي آهي‪ .‬پر ڪي‬
‫اهڙا ااسان ه آهن جيڪي هن کي ڏٺا ه اه وڻندا آهن‪ .‬مڪاآ طور ‪...‬؟“‬
‫ٻئي ڏينهن مون عينيَء جا ڪياا ائين سر پڙهڻ شروع ڪيا‪.‬‬
‫آ ر ش ڪي همسفر (جنهن جو و‪،‬ي راي و‪ ،‬سنڌيَء ۾ پو ين پهر جا‬
‫پااڌيئڙا جي سري سان ترجمو ڪيو آهي) مون کي يحد ميا ر ڪيو‪.‬‬
‫ااوآ ۾ ريحان جو ڪردار عين ين ا جي مصلحل پرسل ااقڀ ين‬
‫جي عڀمل هئو‪ .‬مان سم هان او ته‪ ،‬آ ر ش ڪي همسفر عينيَء جو‬
‫هيرين ااوآ آهي‪ .‬ااوآ جي هيرو ريحان جو ڪردار مصلحل پرس‬
‫اوس آهي پر ڪم ور ااهي‪.‬‬
‫مون ڪنهن کان ٻڌو هئو ته اسان جي شهر اوا شاهه جي مس د‬
‫جي مو‪،‬وي محمد صادي کي ڀال تحريڪ ۾ حصو وٺڻ اشيعاآ‬
‫اا ي تقريرون ڪرڻ تي اا ري حڪومل هڪ ساآ قيد جي س ا ڏاي‪.‬‬
‫پر هفيي اادر ي مو‪،‬وي صاح حيدر آ اد سينٽرآ جيل ۾ معااي اامو‬
‫‪،‬کي ڏاو سٺي ااآ الل جي ضماال ڏيئي آزاد اي آيو‪ .‬ج هن هن‬
 ‫‪81‬‬
‫مقبوآ آهن پر هن جا مر يا پڙهي ا ين ‪،‬ڳندو آهي ڄڻ ڪر ڀ جو واقعو‬
‫ڪواي ۾ اه پر‪ ،‬مير پور ائ ۾ ايو هئو‪“.‬‬
‫ڏينهون ڏينهن عينيَء سان منهن ا الڳاپا وڌيڪ وي ها ايندا رهيا‪.‬‬
‫مان ڪ هن ڪ هن هن الِء ڪو سٺو اا ري ي ڪياا کڻي ويندو هوس‪.‬‬
‫هن جي پڙهڻ جي رايار اييري ته تي هئي جو هوَء ٽن ائن سون صفحن‬
‫جو ڪياا ائن ڏينهن ۾ پڙهي پورو ڪندي هئي‪ .‬هڪ ڏينهن مون کي‬
‫ارار ڪو سلر جو آ ري ڪياا ‪( thirteenth tribe‬تيرهون قبيلو) جيڪو‬
‫ڪو سلر ود ڪشي ڪرڻ کان مهينو اڳ ‪،‬کي پورو ڪيو هئو هن‬
‫جي موپ عد آمريڪا ۾ شايع ايو هو کيس پي۽ ڪيو‪( .‬ڪو سلر جي‬
‫آپ هاپ جي ٻن ڏ ينهن کان پوِء هن جي وا يف پڻ هن سان وڃي ملي‬
‫هئي‪ ).‬عيني ڪياا پڙهي وٺ ي ويئي‪ .‬مون کي ايا ين‪” ،‬مان ڪ هن‬
‫ڪنهن کان ڪ هه گهرادي ااهيان پر هي ڪياا مان پاڻ وا رکڻ اي‬
‫ااهيان ان جي عيود مان توکي پنڊپ رتن الآ سرشار جي‪” ،‬اساائه‬
‫آزاد“ جا ه ار ه ار صفحن جا ڇهه جلد اي ڏيان‪ .‬جيڪي هاڻي ااياا‬
‫آهن‪ .‬ائه سودو منيور اايئي؟“‬
‫عينيَء جو ڏال وڏيَء سا ي جي ڇهن جلدن وارو پنج ڇهه ه ار‬
‫صفحن جو ”اساائه آزاد“ مون سن ا‪،‬ي ته رکيو آهي‪ ،‬پر اييرن سا‪،‬ن ۾‬
‫ه سڄو پڙهي اه س هيو آهيان‪.‬‬
‫”اساائه آزاد“ اردو اڪر جو هڪ اهڙو اادر امواو آهي‪ ،‬جنهن جي‬
‫سٽ سٽ شاعريَء جي حدن کي ڇهي اي‪ .‬منشي پريم ند ايو هئو‪.‬‬
‫” ڪاش‪ ،‬مان ڪ هن سرشار جهڙو اڪر ‪،‬کي س هان!“ اهڙو رواايَء وارو‬
‫اڪر مون اا ري يَء ۾ ڪارال ل اردوَء ۾ هڪ رير معروف ادي‬
‫محمد علي رودو‪،‬ويَء جو ي پڙهيو آهي‪.‬‬
‫ي تڪلف ايڻ کان پوِء عينيَء جو ‪( Sense of humor‬م اح وارو‬
‫حس) ا ري ايندو هئو‪ .‬هڪ شاي مان هن وا ويٺو هوس جو وٽس ترقي‬
‫وري ااي اي ويٺي‪ .‬مون وقل ڏسي هن کان موڪڀيو‪ ،‬جييوڻيڪ هن‬
‫ااهيو پئي ته مان اڃا ه ويٺو ي رهان‪ .‬هن جي لوئ مهمان اوازيَء‬
‫مون کي يحد ميا ر ڪيو‪ .‬ذاڪر اغ جي ٻاهرينَء گيٽ تي جنس جو‬
‫اطو حسيني صاح گ جي ويو‪ .‬پڪيا ين‪” ،‬هن وقل ڪٿان پيو ااين؟“‬
‫ايو مااس‪” ،‬عينيَء وٽان‪ “.‬ايا ين‪” ،‬ان پوڙهيَء وا وڃي ڇا او‬
‫ڪرين؟“ ايو مااس‪” ،‬تو ڏاڙهيل ملي وا ااي ڇا او ڪيان؟“‬
‫ا ين منهن و عينيَء وا ا وڃ جو سلسلو شروع اي ويو‪.‬‬
‫ڪ هن ڪ هن منهن ي دوسل صغري مهدي ه ايندي هئي‪ .‬هوَء جامعه‬
‫مليه ۾ ‪،‬يڪ رار هئي عينيَء جيان رير شادي شد۾ هئي‪ .‬عيني‬
‫پنهن ي اردوَء واري اد ي ‪ ،‬ي کان ڇڳل رهندي هئي و ۾ واج‬
‫وڇوٽي رکندي هئي‪ .‬ان ڪري اه هوَء ڪنهن کي پنهن ي گهر‬
‫گهرا يندي هئي اه ي ڪو نا اجازپ جي سڌو سندس گهر ااڻ جي‬
‫جر ل ي ڪري س هندو هئو‪ .‬هوَء گهر ۾ جينس‪ .‬ٽاد پا ي ويهندي‬
‫هئي‪ .‬پر جي وٽس ڪو ااڻو هوادو يا هن کي ڪٿي ٻاهر وڃڻو هوادو‬
‫هو ته قيميي نارسي ساڙهي پا يندي هئي‪ .‬مون هن کي ڪ هن ه سوار‬
‫قميص يا مسلم ڪل ر جي رواييي وڳي ۾ اه ڏٺو‪ .‬پا ند شيعا هئڻ‬
‫ڪري محري وارا ڏهه ڏينهن اه هوَء ڪٿي ٻاهر اڪرادي هئي اه‬
‫ڪنهن سان ملندي هئي‪ .‬هن جي رواري مي تي ميراايس د ير جي‬
‫مر ين جا م موعا رکيل هوادا هئا‪ .‬پر مون کي جييري قدر ڄاڻ آهي ته‬
‫هن ڪ هن ه پاڻ وا ڪا م لس يا سوز وااي اه ڪرا ي‪ .‬هڪ يري‬
‫مون عينيَء کي ايو‪” ،‬ديدي‪ ،‬مون کي د ير جا مر يا مير ااس جي‬
‫مر ين کان وڌيڪ ڇهندا آهن‪ “.‬ايا ين‪” ،‬تون اايس د ير کي ه پڙهندو‬
‫آهين ڇا؟“ ايو مااس‪ ” ،‬ها ديدي‪ ،‬تماي جڻ ي سان پڙهندو آهيان‪ .‬اسان‬
‫جي سنڌي شاعر سيد ا ل علي شاهه جا ‪،‬کيل مر يا ه سنڌ ۾ يحد‬
 ‫‪82‬‬
‫ايندڙ آرتوارتي اا انِء‪ .‬هيي ‪،‬ن۽ ڪري گ جي توهان ٻنهي وا هلي‬
‫هلنديس‪“.‬‬
‫ااور عييم اردوَء جو مشهور ترقي پسند ااسااه ا ار هئو‬
‫منهن ي ر واري عييم عا‪،‬ي پا ي جي ڊااسر هئي‪ .‬اليما جو مشهور‬
‫اسٽيج ٽي وي انڪار پنڪج ڪپور سان اايئر هئو‪ .‬مان آايس ويندي‬
‫واا تي ڪ هن ڪ هن ايلما کي منڊي ها وس سندس ڊااسنس اسڪوآ‬
‫۾ ڇ يندو ويندو هوس‪ .‬هن کي پنڪج سان پنهن ي پيار جو سڄو‬
‫داسيان ٻڌايو اطڀع ڏاو ته ايندڙ مهيني هو شادي ڪري رهيا آهن‪.‬‬
‫جيئن ته ايلما پنڪج جي شادي اسڀي ڪفر و ۾ هئي ان‬
‫ڪري ڪنهن مو‪،‬ويَء کي گهرا ي اڪاح جا ٻه ٻوآ پڙها ڻ جي ه‬
‫ضرورپ اه هئي اه وري ڪنهن پنڊپ کان اهه جي اوڌاري سل ڦيرا‬
‫پارا ي سنسڪرپ جا ڪي سلوڪ منير پڙها ڻ جي (پنڊپ مهراج‬
‫مرڻي پرڻي ساڳيا ي رٽيل منير پڙهندا آهن‪ .‬شايد کين احساس آهي ته‬
‫شادي ه موپ جو اعم ا‪،‬بدآ آهي) شادين جي رجسٽرار وا سوآ مئريج‬
‫ايڻي هئي‪ .‬ان ڪري ٻنهي جي اارمن تي ارسٽ گڀس گ يٽيڊ آايسر‬
‫جي دسيخ الزميهئي‪ .‬ايلما پنڪج منهن ي گهر ااي گوپيَء کان‬
‫اارمن تي صحيحون ڪرا يندا رهيا‪ .‬مان ااور عييم پيس پاڻيَء ۾‬
‫‪،‬ڳا رهيا سين‪( .‬گوپي ان وقل ارپ سرڪار جي وزارپ دا ڀ ۾‬
‫ڊا ريڪٽر جي عهدي تي هئي‪ ).‬ٻئي ڏينهن ااور عييم ڪااسٽيٽيوشن‬
‫ڪل ۾ پناهه سٺ دوسين جي رسيپشن ڪئي جنهن ۾ عيني ه آ ي‪.‬‬
‫واپس موٽندي عينيَء مون کي ڪار ۾ ايو‪” ،‬هيَء شادي گهڻو عرصو‬
‫جٽا ڪندي؟“ ايا ين‪” ،‬ا جي تارير ۾ مون واري اڳڪٿي ڊا ريَء ۾‬
‫اوا ڪري ڇ جانِء‪“.‬‬
‫ساآ کن ۾ ايلما پنڪج کي يحد و صورپ پٽ ڄا و‪ .‬س‬
‫گ جي ااور عييم جي گهر گ يل ڪٽن جيان رهندا هئا‪ .‬منهن و پٽ‬
‫پسند ادي ظ ااصاري جو اون آيو‪ .‬هو ٻه ٽي ساآ ماسڪو ۾ رهي اتي‬
‫اصو عي۽ ڪري آيو هئو روسي ڪياا جي اردو ترجمن مان وا‬
‫ااڻو ڪما ي آيو هئو‪ .‬عينيَء ايس‪” ،‬ال ال‪ ،‬روسين جي اکين ۾ ڌوڙ‬
‫وجهي آ ين؟“ هن طرا ان اال ي ڪهڙو جواا آيو پر هوَء مون کي ظ جو‬
‫پنهن يَء هڪ رهمڻ مرهٽياڻي شاگردياڻيَء سان ٻيَء شاديَء جو م ي‬
‫م ي سان قصو ٻڌا ڻ ‪،‬ڳي‪ .‬هن جي قصه گو ي يحد د‪ ،‬سه هئي‪.‬‬
‫سعوديَء جي جد۾ آ ي‪ .‬عا‪،‬يَء جي زور رڻ تي هوَء پنهن و‬
‫مقا‪،‬و ‪،‬کي جد۾ په ي ته ويئي پر ج هن پڙهڻ الِء اسٽيج تي اڙهڻ ‪،‬ڳي‬
‫ته اسٽيج سيڪريٽريَء روڪيندي ايس‪” ،‬هيي زاآ ذاپ جو اسٽيج تي‬
‫ا کلئي منهن مقا‪،‬و پڙهڻ ممنوع آهي‪ “.‬پوِء عيني کي واتين و ۾‬
‫هڪ وڏي مڪرداايَء اادر وڃي ويهڻ الِء ايا ين‪ .‬ڪاوڙ ۾ ڳاڙهي اي‬
‫هوَء ان مڪرداايَء اادر وڃي ويٺي ته هڪ ڏهن ٻارهن سا‪،‬ن جو ٻار هن‬
‫جي هٿ ۾ ڪارڊ‪،‬يس ما يڪ ڏيئي ويو‪ .‬عينيَء کي اهو مقا‪،‬و مڪرداايَء‬
‫اادر ويهي پڙهڻو پيو‪ .‬هن اڳيي الِء اهڙن ملڪن ۾ وڃڻ کان س ڪري‬
‫ڇ ي‪.‬‬
‫اهڙيون ڪييريون ي م يدار ڳا‪،‬هيون هوَء مون کي موڊ ۾ ااي‬
‫ٻا يندي رهندي هئي‪ .‬هن هڪ يري ته مون سان امرد پرسييَء جي‬
‫موضوع تي ه اسياد ارس وَء جي يواااي مڪي اڪر کان اراي‬
‫گورکپوري جي ارڀي ازيَء تا ين اهڙيون ڳا‪،‬هيون ڪيون جيڪي‬
‫ٻڌي مان حيران اي ويس‪.‬‬
‫مون عينيَء کي ايو‪” ،‬ديدي‪ ،‬مان تو وا اال ي ڪييرا ي يرا‬
‫آيو آهيان پر تون ڪ هن ه منهن ي گهر اه آ ي آهين‪ “.‬ايا ين” ها مو‬
‫کي پريس اينڪليو ۾ ااور عيم وا ااڻو آهي‪ .‬هن جي ي م زيدي‬
‫سان عل ڙهه وارن ڏينهن کان دوسيي آهي‪ .‬ٻيئي ااڻ الِء زور ريندا‬
‫رهيا آهن‪ .‬پر ڇا ڪريان؟ وقل ه اه او ملي مون وا موٽر ه ڪواهي‪.‬‬
 ‫‪83‬‬
‫آيل ‪،‬يٽر مون کي ڏيکاريندي ايا ين‪” ،‬پٽ جهڙڪي آواز جو سنڌي‬
‫ترجمو تون ڪندين؟” ايو مااس‪ ”،‬ديدي ڇو اه ڪندس‪” .‬ٻئي ڏينهن ي‬
‫هن اڪادميَء جي سيڪريٽريَء کي اون ڪري ايو‪” ،‬ڪياا جي سنڌي‬
‫ترجمي جي اسا نمينٽ ‪،‬ڪمڻ ڪومل ڏااهن اماڻي وڃي‪” “.‬هفيي اادر‬
‫اڪادميَء مون کي ڪياا جي ڪاپي سين ه ارن جو ترجمي جي‬
‫معاوضي جو ڪااٽريڪٽ موڪلي ڏاو‪.‬‬
‫”پٽ جهڙڪي آواز“ م موعي ۾ اٺ ڪهاڻيون شامل آهن‪ .‬ڪا‬
‫ه ڪهاڻي پن اهه سٺ صفحن تي ڦهليل ااو‪،‬يٽ آهي‪ .‬مون ٻئي ڏينهن‬
‫کان ي ترجمي جو ڪم شروع ڪري ڇ يو‪ .‬م موعي جي عنوان واري‬
‫ڪهاڻي ”پل جهڙڪي آواز“ ضمير ميڪلم ۾ ‪،‬کيل عينيَء جي آتم‬
‫ڪٿا ڪهاڻي آهي‪ .‬جيڪا مون س کان پهرين ”پڻ ڇڻ جو پڙال “ سري‬
‫سان ترجمو ڪئي‪ .‬هڪ هڪ ڪهاڻيَء جو ترجمو مڪمل ڪري مان‬
‫عينيَء کي اون ڪندو هوس‪ .‬ڪهاڻي (ترجمو) ٻڌا ڻ الِء ڪ هن مان هن‬
‫وا ويندو هوس ڪ هن هوَء منهن ي گهر ايندي هئي‪ .‬پر گهڻو تڻو‬
‫مان اي وٽس ويندو هوس‪ .‬ان شاي جو هوَء اڇي سهڻي ساڙهي پا ي‬
‫سين ارجي وهندي هئي‪ .‬عينيَء جي وارڊ روا ۾ قيميي نارسي‬
‫ساڙهين جو وڏو ذ يرو هئو‪ .‬مون ڪ هن ه هن کي ساڳي ساڙهي ٻيهر‬
‫پا ندو اه ڏٺو صواا تي هن جي ر ۾ ويهي مان سندس ڪهاڻين جو‬
‫سنڌي ترجمو سر سان پڙهڻ شروع ڪندو هوس هوَء ڏاڍي ڌيان سان‬
‫سنڌيَء جي سٽن جي روااي‪، ،‬ه ي ‪،‬ئه جو ‪ ،‬ف وٺندي هئي‪ .‬ڪهاڻي‬
‫پوري ايڻ تي ڪن منٽن جي ماٺ کان پوِء پڪندي هئي‪” ،‬تون منهن ين‬
‫ڪهاڻي جو ڇا منيوي ترجمو ڪري ريو آهي‪“.‬‬
‫”ديدي‪ ،‬اسان جي سڄي ٻو‪،‬يَء ي شاعري آهي‪، .‬فين جو اهڙو‬
‫سريلو سٽا شايد ي ڪنهن ٻيَء ٻو‪،‬يَء ۾ ه ي‪“.‬‬
‫سي ۾ ڪييرو عرصو اردو سروس سن ا‪،‬ي هئي‪ .‬ساهييه اڪادميَء وٽان‬
‫ال‪،‬ي ان وقل اٺن سا‪،‬ن کن جو هئو‪ .‬هو شاي جو ايلما جي ٻار کي گود‬
‫۾ کڻي گهما يندو هئو‪ .‬ٽن سا‪،‬ن اادر س۽ پ۽ ايلما پنڪج و ۾‬
‫طڀي اي و ي‪ .‬پنڪج ممبئيَء ۾ الم ايڪٽر اصير ا‪،‬دين شاهه جي‬
‫سا‪،‬ي سپريا پاٺڪ سان ٻي شادي ڪئي‪ .‬ڪ هه مهينن اادر ايلما ه‬
‫راجي۽ اا‪،‬ي ٽي وي آرٽسٽ سان ٻي شادي ڪئي‪ .‬ٻه ساآ اڳ ايلما‬
‫ممبئيَء جي هڪ مس د جي پي۽ اماي سان ٽين شادي ڪئي آهي‪ .‬پٽ‬
‫پريس اايڪليو ۾ اااي ااور عييم وا وڏو ايندو رهيو‪ .‬اااي ااايَء‬
‫کي تنس ڪندي اسان جي گهر ااي ‪،‬ڪندو هئو‪ .‬اورو وڏو اي ال‪،‬يَء‬
‫سان رااديون ڪندو هئو هاڻي جوان اي ممبئيَء جي الم ااڊسٽريَء‬
‫۾ شاه د ڪپور جي اا‪،‬ي سان المي هيرو اي ويو آهي‪ .‬ٽااڊو ر نڊ‬
‫هيرو ن ڪرينا ڪپور سان عشا جا پي۽ ‪،‬ڙا ي رهيو آهي‪.‬‬
‫(زي آيل احواآ موج هن وقل ڪرينا جو هڪ هٿ شاهد جي‬
‫هٿ ۾ آهي ته ٻيو هٿ ڇوٽي اواا سيف علي ان جي هٿ ۾ آهي‪.‬‬
‫جيڪو ٻه ڇوريون اڳ ۾ ي امها ي اڪو آهي‪).‬‬
‫عينيَء کي هن جي ڪهاڻين جي م موعي‪ ،‬پل جهڙڪي آواز‬
‫تي ڪ هه ساآ اڳ ساهييه اڪادمي اوارڊ مليو هئو‪ .‬اڪادميَء اهو‬
‫م موعو اوڏهن ارتي ٻو‪،‬ين ۾ ترجمو ڪرا ي رهي هئي‪ .‬ااهن ڏينهن‬
‫۾ منهن و عينيَء وا ا وڃ جو سلسلو اه رڳو اقاعد۾ جاري هئو پر‬
‫اسان جي دوسيي ويڪ وي هي پخيي ايندي رهي‪ .‬هوَء دهليَء ۾‬
‫هوادي هئي ته مان هر هفيي هن وا ويندو هوس جي دهليَء کان ٻاهر‬
‫وڃڻو هوادو هوس ته مون کي اون تي پنهن و پروگراي ٻڌا يندي هئي‬
‫پرڏيهي سفر ا ل صڀح مصلحل ڪندي هئي‪( .‬هوَء هر ساآ ‪،‬نڊن‬
‫ضرور ويندي هئي‪، ).‬نڊن سان هن جون ڪييريون ياديون وا سيه هيون‬
‫جو هوَء پاڪسيان مان هندوسيان ه ويا ‪،‬نڊن آ ي هئي جيي هن ي ي‬
 ‫‪84‬‬
‫پيا ااس‪ .‬پوِء مرڪندي صغري کي ايا ين‪” ،‬سڄي ڳا‪،‬هه ٽيه ڪري‬
‫ڇ ي جيڪو ه ااي ان اڳيان اها ٽيه هڀ اِء‪ “.‬اڳيي هلي ه عينيَء‬
‫سان رسل اان ۾ پير کسڪي وڃڻ جا ڪيئي حاد ا ايندا رهيا‬
‫ڪ هن هن جي ٽنس ته ڪ هن ڪا ٻااهن ضر ي پلسٽر ۾ ٻڌجندي‬
‫رهي‪ .‬رسلخاان جي ارشن جو عينيَء جو اال ي ڪهڙو از‪،‬ي وير هئو‪.‬‬
‫عينيَء جي م اج جي تلخيَء سببه ڪييرا هن کان َ‬
‫ڪ ُو کا يندا‬
‫هئا‪ .‬سندس اڪڪر واقفڪار هن کي ي ‪ eccentric‬سم هندا هئا‪ .‬ڪ هن‬
‫ه ڪنهن کي هن کان ڪو ذاتي ساآ پڪڻ جي يا هن گهرو پوڻ‬
‫گسيا ايڻ جي جر ل اه ايندي هئي‪ .‬ڪ هن ه ڪنهن کي اها جسارپ‬
‫اه اي جو هن کان پڪي س هي ته عيني‪ ،‬تو شادي ڇو اه ڪئي؟ ڏينهون‬
‫ڏينهن اييرو وي هو ااڻ جي اوجود مان ه پاڻ ۾ هن کان اهو پڪڻ جو‬
‫سل ساري اه س هيس پر هڪ ڏينهن‪ ،‬ياد ااهي ڪهڙي حوا‪،‬ي ۾ ڳا‪،‬هين‬
‫ي ڳا‪،‬هين ۾ هن ائي ڏاو ته مون کي شاديَء کان ڏاڍو ڊد ويٺل هئو‪.‬‬
‫منهن ي هڪ وي هي ادي دوسل‪ ،‬جيڪو يقينن معيبر راوي‬
‫آهي‪ ،‬مون کي عينيَء جي ب ا ل هڪ حيرپ اا ري واقعو ٻڌايو‪.‬‬
‫عيني ج هن مبئيَء ۾ ٽا يمس آف ااڊيا جي مشهور رساآ ”ا‪،‬سٽريٽيڊ‬
‫ويڪلي آف ااڊيا“ ۾ اا ايڊيٽر هئي (ايڊيٽر وشوال سن هه هئو) ته‬
‫ااهن ڏينهن ۾ اتي رهندڙ اردوَء جي ترقي پسندن جي ‪ ،‬ي‪ ،‬جنهن ۾‬
‫ڪرشن ندر‪ ،‬سردار جعفر‪ ،‬واجه احمد عباس‪ ،‬ساحر ‪،‬ڌيااوي‪ ،‬جان اڪار‬
‫ا ير‪ ،‬ڪيفي اعيمي ڪي ٻيا شامل هئا‪ .‬ااهن عينيَء کي واجه احمد‬
‫عباس سان اڪاح ڪرڻ تي آماد۾ ڪيو‪ .‬عباس صاح الم ساز ه هئو‪،‬‬
‫اا ري يَء جو ادي ه هئو مشهور هفييوار اا ري ي ا بار ل ۾‬
‫پويون صفحو ”السٽ پيج“ ڪا‪،‬م ه ‪،‬کندوهئو‪ .‬هو ان وقل ترقي پسندن‬
‫جو مهندار هئو‪ .‬عباس جي گهر واري اوپ اي اڪي هئي‪ .‬عباس‬
‫عينيَء جي شاديَء جي ته عمر اڙهي اڪي هئي پر اهو رشيو اڙهيل‬
‫اڪ ڌاڪ جلي“ جو‬ ‫م موعي جي هڪ ڪهاڻي‪” ،‬يادون ڪي ِ‬
‫ترجمو ڪندي ”ڌاڌ“ ‪،‬فظ الِء مون کي ”ااڊ‪،‬ٺ“ کان سواِء ٻيو ڪو ‪،‬فظ‬
‫ي اٿ ي هٿ آيو‪ .‬مون ان ڪهاڻيَء جو ترجمو ”يادن جي هڪ ااڊ‪،‬ٺ‬
‫جلي“ ڪيو‪ .‬ٻڌي ايا ين‪” ،‬يي ااڊ‪،‬ٺ ڪيا هئه؟“ ايو مااس‪” ،‬ديدي‪ ،‬اردو‬
‫هنديَء ۾ ‪ rainbow‬الِء گهڻئي ‪،‬فظ آهن‪ .‬ڌاڪ‪ ،‬قوس‪ ،‬ق ح‪ ،‬اادر ڌاس‪،‬‬
‫پ را ا‪ ،‬را ين ڪمان ورير۾ پر سنڌيَء ۾ ااڊ‪،‬ٺ کااسواِء ڪو اکر ي‬
‫اٿو ملي‪” .‬ڪهڪشان“ الِء ته اسان وا کير ڌار جهڙو بصورپ ‪،‬فين‬
‫آهي پر ااڊ‪،‬ٺ جو ڪو ٻيو اعم ا‪،‬بدآ ااهي‪ “.‬ايا ين‪” ،‬م هي تمهارا يي‬
‫ااڊ‪،‬ٺ ااهااهي ‪ ،‬يا‪ ،‬ڙا ‪،‬ٺ مار ‪،‬فظ هئه‪ ،‬هٽا و اپني اس ااڊ‪،‬ٺ ڪو‪“.‬‬
‫هرحاآ‪ ،‬پٽ جهڙڪي آواز م موعي جو سنڌي ترجمو و صورپ‬
‫امواي شايع ايو ساهييه اڪادميَء جي ان ااعاي ياايه ڪياا جي‬
‫ترجمي تي مون کي ”ٽراسليشن اوارڊ“ مليو اتفاي سان ان اوارڊ‬
‫انڪشن جي صدارپ ه عينيَء ڪئي‪.‬‬
‫هڪ صبوح جو يارهين ي ڌاري عينيَء جو اون آيو‪.‬‬
‫رو ڻهارڪي آواز ۾ اوڻ ‪،‬ڳي‪ ” ،‬ئيا‪ ،‬ڪيا يا ون؟ ڪل سي اپني‬
‫ٽااس تڙواڪي ئٺي هون‪ .‬پلسٽر ۾ ‪،‬پيي هو ي هون‪ .‬وقل ملي تو‬
‫آجااا‪ “.‬ايو مااس‪” ،‬ديدي‪ ،‬هينئر ي او په ان‪“.‬‬
‫مان ٻارهين ي کان پوِء ي آايس الِء گهران اڪرادو هوس‪.‬‬
‫ڊا يور اقباآ کي هداييون هيون ته ٻارهين ي کان اڳ اه ايندو ڪري‪.‬‬
‫مان تڪڙو تڪڙو تيار اي اقباآ جو ااييار ڪرڻ ‪،‬ڳس‪ .‬تي رايار گاڏي‬
‫هڀرا ي تڪڙيون ڏاڪڻيون اڙهندو عينيَء جي الئٽ ۾ گهڙيس‪ .‬هن‬
‫جي مٿي ڪيل ساڄي ٽااس پلسٽر ۾ ‪،‬وهي گهوڙيَء سان ٻڌآ هئي‪.‬‬
‫صا‪،‬حه صغري پلنس جي ٻنهي پاسي ويٺيون هيون‪ .‬عيني آهسيي‬
‫گهٽيل آواز ۾ ٻڌا يندي رهي ته ٻه ڏينهن اڳ ڪيئن اواداهه ۾ اٿ‬
‫روي ۾ هن هن جو پير تڪي ويو ساڄيَء ٽنس ۾ ٽي ار ڪ ر اي‬
 ‫‪85‬‬
‫په ي ويا‪ .‬ڪڀڪ گڻريو‪ .‬ٻه ڪڀڪ گڻريا‪ .‬ٽي گڻريا پر عيني اه پهيي‪.‬‬ ‫عمر ۾ سنس ساٿ واري اايياي جيان هئو‪ .‬ڪ هه عرصو اڳ اهڙي ي‬
‫ا‪ ،‬اف حسين حا‪،‬يَء جو ڏوهٽو واجه احمد عباس ڪاوڙجي ااڻ وارو‬ ‫اايياي هيٺ ڪرشن اندر سلمي صديقيَء سان شادي ڪئي هئي‪.‬‬
‫ي هئو جو سردار جعفري‪ ،‬جيڪو عينيَء جي گهر وي هو ي رهندو‬ ‫رويو سدا ين اڌو رهيو‪ .‬هن‬ ‫ترقي پسندن طرف عينيَء جو ر‬
‫هئو‪ ،‬ساحر سان گ جي عينيَء جي وارڊن روڊن واري الئٽ تي ااي‬ ‫سيرهن سا‪،‬ن جي عمر ۾ هڪ ڪهاڻي ”ايڪ شاي“ ‪،‬کي هئي‪ ،‬جنهن ۾‬
‫هيو‪ .‬عيني يبي پنهن يَء الئٽ تي تا‪،‬و ااڙهي‪ ،‬صبحو سويل ي‬ ‫هن ترقي پسندن جي موقعي پرسييَء واري رويي جي ايي ڇنڪري‬
‫پواي هلي ويئي‪ .‬اڪاح اه ايو جو قوآ شخصي‪ ،‬عينيَء کي شاديَء‬ ‫الاي هئي‪ .‬ترقي پسندن جي اماي س اد۾ ظهير الِء هن هڪ يرو ايو‬
‫کان ڏاڍو ڊد وي هي ويو هئو‪.‬‬ ‫هئو‪” ،‬اڪڪر ترقي پسند جهوپڙين جا واا ڏسندو آهي‪“.‬‬
‫وف هئا‪ ،‬جن هن‬ ‫شايد عينيَء جي زادگي جا ڪي اهڙا ت ر ا‬ ‫عينيَء ڪ هن ه اسٽئلبلشمينٽ سان سم هوتو اه ڪيو‪ .‬وا‪،‬ٽيئر‬
‫کي هڪ طرف بي ڪري ڇ يو ته ٻئي طرف پير پرسييَء ڏااهن ما ل‬ ‫جيان اظهار عمل جي آزاديَء کي هن سدا ين هڪ ادي جو نيادي‬
‫ڪري ڇ يو‪ ،‬ذاڪر اغ جي مسواڙي جاِء ڇ ڻ کان پوِء‪ ،‬جمنا پاراا يوڊا‬ ‫حا ڪري م يو‪ .‬قدرپ اهلل شهاا پنهن ي سوااحي ڪياا‪” ،‬شهاا‬
‫جهڙي دور دراز عڀ قي ۾ رٽايرڊ زادگي گڻارڻ واريَء عمر جي پو ين‬ ‫اامه“ ۾ هڪ واقعو درج ڪيو آهي‪”:‬آڪٽور ‪19‬ع ۾ ج هن پاڪسيان ۾‬
‫پهر ۾ هوَء ڏينهون ڏينهن پير پرسييَء ۾ وڌيڪ واڙادي رهي‪ .‬هوَء ار۾‬ ‫ايوا ان مارشل ال اااڻ ڪئي ته ٻئي ڏينهن صبحو ساڻ عيني (ان‬
‫ااڪيَء جي درگاهه شريف جي پير حضرپ سيد سل ان محمد عارف‬ ‫وقل هوَء پاڪسيااي شهري هئي) پريشان‪ ،‬وٽريل وارن ملوو منهن‬
‫علي شاهه جواوال عمر صواي رگ جي مڪمل طور معيقد اي ويئي‪.‬‬ ‫سان هن وا ويئي پڪيا ين‪” ،‬ڇا‪ ،‬هاڻي اسان جي واڪڻ تي ه پا ندي‬
‫هوَء مون سان ه اڪڪر پير صاح جي ڪشفل ڪرامين جا قصا‬ ‫هوادي؟“ ”سا ته هوادي‪” .‬شهاا واا ڏاس‪ .‬ساآ کن کان پوِء ج هن هن‬
‫ورجا يندي رهندي هئي‪ .‬تن ڏينهن هن کي هندوسيان جو وڏي ۾ وڏو‬ ‫جو شاهڪار ااوآ‪ ،‬آگ ڪا دريا“ شايع ايو ته پاڪسيان جي ڪامورا‬
‫اد ي ااعاي گيان پيٺ اوارڊ مليو عيني ان اوارڊ جي حاصڀپ کي پڻ‬ ‫نياد پرسل عناصرن هن ڀف يهودي سينسر شه مهم‬ ‫شاهي‬
‫پير صاح سان منسوا ڪرڻ ‪،‬ڳي‪ .‬هن جو ان دور جو ااوآ ”گردش‬ ‫شروع ڪري ڇ ي‪ ،‬جنهن کان دظن اي عيني پهرين ‪،‬نڊن پوِء‬
‫راس امن“ پڻ ان پير پرسييَء جو پرتو آهي‪.‬‬ ‫هندوسيان ااي ااائيڪي اي‪ .‬حاالاڪه هن جو سڄو ڪٽن اڃا تا ين‬
‫هڪ ڏينهن عينيَء مون کي پاڪسيان جي مشهور ادي مرحومه‬ ‫پاڪسيان ۾ وشحاآ زادگي گڻاري رهيو آهي ااهن اتي وڏا عهدا‬
‫ڏيکاريو‪ .‬جميله عينيَء کي ‪،‬کيو هئو‪،‬‬ ‫جميله هاشميَء جو ‪،‬کيل هڪ‬ ‫ماڻيا آهن‪.‬‬
‫” توهان ماڻهو يوقوف آهيو جو ااڊيا ۾ اا رهو‪ .‬جي هيي رهيل ه و ها‬ ‫اڪاح جي تارير‪ ،‬ڏينهن وقل جڳهه ورير۾ طئي ڪيا ويا‪.‬‬
‫ته پنهن ي حس اس جي حساا سان ادشاهن واري زادگي سر ڪيو‬ ‫(جڳهه شايد ڪرشن اندر سلمي جو ااڌيريَء وارو گهر هئو‪).‬‬
‫ها‪ .‬ڇو جو هي پير پرسين جو ملڪ آهي‪“.‬‬ ‫اڪاح پڙها يندڙ مو‪،‬وي صاح جو ندو سل ڪيو ويو‪ .‬مقرر ڏينهن‬
‫تي صبح جو مو‪،‬وي مدعو ڪيل مهمان مٺاين جا پئڪيٽ ورير۾‬
 ‫‪86‬‬
‫شايد پير پرسييَء جي ا ر هيٺ هن پنهن ي پنري جنم واري‬
‫سڄي سو کي افي ‪ negate‬ڪري ڇ يو‪ ،‬جو هوَء پنهن ي پهر ين‬
‫تخليقي شهه پاري‪” ،‬آگ ڪا دريا“ (اهن ۾ جنم جمنااير جو السفو‬
‫سمايل آهي) جي ذڪر تي ي اڙي پوادي هئي‪ .‬مون همٿ ٻڌي هڪ‬
‫يري هن کان ان ڪاوڙ جو ڪارڻ پڪيو ته هن ايو‪” ،‬ڏس‪ ،‬اهو ااوآ ا‬
‫کان ٽيهه ساآ اڳ جو ‪،‬کيل آهي‪ .‬ڇا‪ ،‬مون ااهن ٽيهن سا‪،‬ن ۾ ٻيو‬
‫ڪ هه اه ‪،‬کيو آهي؟ ڇا‪ ،‬مون ان ااوآ کان پوِء هييرا ساآ ڪير هنئي‬
‫آهي؟“ (مئنني اتني ساآ ڪيا گهاس ڪاٽي هئه؟) ايو مااس‪” ،‬اه ديدي‪،‬‬
‫تو ان دوران گهڻو ڪي ‪،‬کيو ه آهي تماي معيار ه ‪،‬کيو آهي‪ .‬پر پوِء‬
‫ه اييرو گاهه ته هئو جو ٽيهه پن ٽيهه ساآ ڪاٽڻ کان پوِء ه اڃا اييرو‬
‫ا ريل سر سب ٽهڪ هن جي آ ري تصنيف ”شاهراهه حرير“ ‪silk route‬‬
‫تا ين ڦهل ي ويو آهي‪.‬‬
‫هڪ شمع هئي جيڪا سڄي شاهراهه تي روشني ڻ ي ڦهل ي‬
‫ويئي آهي‪ .‬اون اا ته ج هن عر ي ايلسوف ا ن رشد جو ي جان جسم‬
‫ٻا ييا‪،‬يهون پنو‬ ‫دانا ڻ الِء هن جي شهر ايو پئي ويو ته اهو ر جي پٺيَء تي هڪ‬
‫منهن و ان و مامو تي ومل شاهپور ااڪر ۾ آ دار هئو‪ .‬وڏو‬ ‫پاسي رکيو ويو ٻئي پاسي توازن قا م ڪرڻ الِء هن جا تخليا ڪيل‬
‫مامو مورادمل وي هڙي ڳوٺ ٽنڊي مسيي ان ۾ ڍڪ منشي هئو‪.‬‬ ‫ڪياا رکيا ويا هئا‪.‬‬
‫تي ومل پنهن يَء قا ليل‪ ،‬ر‪،‬ڻي ملڻي س اَء ايمااداري ڪري هندو‬ ‫ڪم سن ارزاد ا ن عر ي اهو ڏسي سوايندو رهيو‪ ” ،‬ر جي‬
‫مسلمان زميندارن ۾ هر د‪،‬ع ي هئو‪ .‬ٻنين کي ملندڙ پاڻي جي ورڇ ۾‬ ‫پٺيَء جي ڪهڙي پاسي وڌيڪ قيميي امڀڪ آهي؟ هن جو جسم يا هن‬
‫هو ڪا ه پاسخاطري اه ڪندو هئو‪ .‬گڙاس وڏيري کان وٺي ان ي‬ ‫جون تخليقون؟“‪‬‬
‫زميندار يا مقاطيدار تا ين هر ڪنهن کي پنهن ي حصي جي حساا‬
‫سان پاڻي ورها ي ڏيندو هئو‪ .‬هن کي سرڪاري طور لو گهوڙو‪ ،‬طبيلو‬
‫ڪشادو گهر مليل هئو‪ .‬تي ومل جي شخصيل جي ائ و ي اها‬
‫هئي جو هن جو منهن مردااو آواز زاااو هئو‪ .‬وڏو مامو مورادمل‬
‫موا‪،‬ي قسم جو ماڻهو هئو‪ .‬رڳو اار درجا سنڌي پڙهيل هئو پر هٽ‬
 ‫‪87‬‬
‫جوڙا ي هئي جو هڪ مامو گهنشامداس شهداد پور جي اسڪوآ ۾ هيڊ‬ ‫واڻڪا اکر ‪،‬کي پڙهي ڄاڻندو هئو‪ .‬ا ائه اواَء تي هن کي ٽنڊي‬
‫ماسير هئو‪.‬‬ ‫مسيي ان ۾ ڍڪ منشي جي اوڪري ملي ويئي‪ ،‬جيي هن جي دوسيي‬
‫اسڪوآ جي و ڪيشن ۾ هر ساآ اسين پنهن ي ااااڻي شهداد‬ ‫ڳوٺ جي گڙاس موا‪،‬ين سان هئي‪ .‬هو رو‪،‬و ڍور ڍڪ ۾ ٻڌي وڃي‬
‫پور وڃي رهندا هئا سين‪ .‬ماما‪ ،‬ماسيون مون کي ڏاڍو ا ينديون هيون‪.‬‬ ‫موا‪،‬ين جي اڏي تي واڻ جي کٽن تي ويهندو هئو ساڻن سڄو ڏينهن‬
‫منهن و ان و ا هاسو سن اا‪،‬يهن ۾ شهداد پور ۾ ڄا و‪ .‬مون کي‬ ‫نس پيئندو پيو ڪٽيندو هئو‪ .‬هن جي زاآ ٻار پنهن ي ڳوٺ‬
‫اٽيَء طرح ياد آهي ته سياري جي اڌ راپ جو مامي تي ومل مون کي‬ ‫راڻيپور ري اسل ۾ رهندا هئا ان ڪري هو ٽنڊومسيي ان ۾ ڇڙي ڇااڊ‬
‫گهر انڊ مان اااري ايو‪” ،‬اٿ‪ ،‬اٿ‪ ،‬ا ڄا و اايئي“‪ .‬مان اکيون مهٽيندو‬ ‫واري زادگي گڻاريندو هئو‪ .‬هفيي ٻين ان ي ا وا شاهپور ااڪر‬
‫ويم واري ڪمري ۾ وڃي هاسي کي ڏسڻ ‪،‬ڳس‪ ،‬هن جو منهن ويڪرو‬ ‫ايندو ويندو هئو‪.‬‬
‫روش وڻندڙ تکا هئا‪ .‬هاسو هن وقل آذر ا ي ان جي راڄڌااي اڪو‬ ‫هڪ ڏينهن هميشه جيان رو‪،‬و ڍور ڍڪ ۾ واڙي هو ااي دوسين‬
‫۾ ور‪،‬ڊ ئنڪ جي پروگراي تحل اتي پاور پروجيڪٽ جي راا تيار‬ ‫سان پيو ڪٽڻ ويٺو ته پويان ماآ جا ما‪،‬ڪ ڍڪ ا‪،‬ي ڏسي‪ ،‬نا ڍآ ڏيڻ‬
‫ڪري رهيو آهي‪ .‬هفيي کن ۾ مان وٽس اڪو وڃڻو آهيان جيان اسين‬ ‫جي پنهن ا ڍڳا ڍڳ يون ڪاهي هليا ويا واڙي جو در ه پٽي پاڻ سان‬
‫سمر قند‪ ،‬خارا تاشقند سير سفر الِء ويندا هاسي مون کي ڪهڙا‬ ‫کنيو ويا‪ .‬تعلقي جي سخل مخييار ڪار مورادمل کي اوڪري کان‬
‫ڪهڙا سير عي۽ ڪرايا آهن ااهن جو سر سيو احواآ اڳيي هلي‬ ‫موقوف ڪري ڇ يو هو پنهن ي ڳوٺ راڻيپور جي ا ر سيٺ هيرااند‬
‫‪،‬کندس‪.‬‬ ‫جي اابن‪ ،‬توتن ک ين جي ارن جي سار سن اآ ‪،‬هڻ ‪،‬ڳو‪.‬‬
‫هڪ يري ج هن اسين و ڪيشن ۾ شهداد پور رهيل هئا سين‬ ‫هندوسيان ۾ ااي مامي مورادمل ڙودي جي رايوجي ڪئمه‬
‫ته منهن ي مامي تي ومل منهن ي ما کي ايو‪” ،‬راڌان‪ ،‬مان هن يري‬ ‫۾ يحد رر ل مفلسي ۾ پنهناج پويان ڏينهن گڻاريا‪ .‬ڪئمه وارن‬
‫امان (منهن ي اااي ڪيوآ) سان گ ‪،‬ڪمڻ کي ه مهيني کن الِء شاهپور‬ ‫جو اوڻ هئو ته رسيي تان وسايل ٻيڙين جا اڌڙ ٽوٽا کڻي پيئندو هئو‪،‬‬
‫ااڪر وٺي او وڃان‪ .‬تون ه هن جي شي ااين کان ڇٽل هوادينَء‬ ‫هو ڪٿي ڪ هن گڻاري ويو‪ ،‬ڪييرا ساآ ڪنهن کي بر اه پئي‪ .‬هن‬
‫منهن و امان جو ه هن سان من ريڌو رهندو‪( “.‬تي ومل کي اڃا ڪو‬ ‫آسپاس جي ڪن شهرن ۾‬ ‫وقل هن جي پٽ تو‪،‬ي کي ڙودي‬
‫ٻار ٻ و اه هئو پر اڳيي هلي هن کي سنڌ هند ۾ هڪ ٻئي پويان سل‬ ‫اوٽوگرااي جا ڪييرا ي دڪان اسٽوڊيو آهن هن جو ڪروڙين جو‬
‫پٽ ڄاوا‪ ،‬هو ڌيَء ڄمڻ جي آس ۾ هر ساآ ٻار پيدا ڪندو هو پر اياڻي‬ ‫ڪارو ار آهي‪.‬‬
‫اصي اه ايس‪ .‬هڪ ڏينهن مون کي ايو‪” ،‬ماما‪ ،‬هاڻي ٻارن کان ه س‬ ‫مان اڳئين ڪنهن پني ۾ ذڪر ڪري آيو آهيان ته منهن ي ما‬
‫کڻي ڪر‪ “.‬وراڻيا ين‪ ” ،‬اڻي ا‪ ،‬س ڳوان جي مرضي آهي‪ ،‬منهن ي‬ ‫جي ڪٽن ۾ هو پاڻ ۾ سڳا ماٽيڀ ايڪيهه ا ر ينر هئا پر مون‬
‫هٿ ۾ ڪواهي‪ “.‬ايو مااس‪ ،‬ماما‪ ،‬راپ جو گڀن مامي سان ڳوان ااي‬ ‫پنهن ي ساا ر ۾ رڳو پنج ي ڏٺا‪ .‬سندن ا اڻي گهر جييوڻيڪ راڻيپور‬
‫۾ هئو پر ٻن ٽن ا رن گ جي شهدادپور ۾ هڪ وڏي ڪشادي جاِء‬
 ‫‪88‬‬
‫شاهپور ااڪر ۾ مامي جو ڪشادو گهر هئو‪ .‬گهر جي ٻاهران‬
‫اوطاي هئي گهر ۾ اسين اار ڄڻا‪ ،‬مامو‪ ،‬مامي‪ ،‬اااي مان هئا سين‬
‫ٻه اوڪر ياڻيون هيون‪ .‬اوطاي ي مامي جي آايس هئي جيي سڄو‬
‫ڏينهن ان ن وڏن زميندارن‪ ،‬ڪمدارن ڳوٺ جي واڻين جي ا وڃ‬
‫هوادي هئي‪ .‬سڄو وقل اصل‪ ،‬ٻنين پاڻي جي ورهاسل جون ڳا‪،‬هيون‬
‫ڪندا هئا مون کي سڄو وقل اصل‪ ،‬ٻنين پاڻي جي ورهاسل جون‬
‫ڳا‪،‬هيون ڪندا هئا مون کي سم هه ۾ اه ايندو هئو ته پاڻي ڪيئن‬
‫ورها بو آهي‪ .‬گهر جي سامهون شوا‪،‬و هئو‪ .‬ان جو ٻا و ه ماما وا ايندو‬
‫هئو مون الِء شيون ٽوآ کڻي ايندو هئو‪ .‬هو شاي جو آرتي کان پوِء‬
‫سيسا ورها يندو هئو اوڙي پاڙي جا هندو مسلمان ڇوڪرا پياشا‪ ،‬اقل‬
‫کنڊ ڳڙا ورها ڻ وقل اتي اکيون پوري وڃي وهندا هئا سين‪ .‬شوا‪،‬ي ۾‬
‫ي ڪييرا اوڙي پاڙي جا ٻار سن يي اي ويا‪ .‬پاڙي جون هندو‬
‫ڇوڪريون پياشا وٺي پوتين سان مٿو منهن ڍڪي هڪدي ڄي وينديون‬
‫هيون‪.‬‬
‫هڪ من هند جو مااي کا ي مان پاڙي جي ٻارن سان (اٽي)‪،‬‬
‫(ڏيٽي) ڏڪر رااد ڪري رهيو هوس جو هڪ واڻيون گ هه تي اڙهيو‬
‫گهر ٻاهران ااي ‪،‬ن هيو ته مامي وا اڪڪر ايندو هئو ان ڪري مان ه‬
‫هن کي ماما اوادو س‪ .‬مون کي گ هه تي اڙهي ويندو ڏسي مان ه‬
‫ماما ماما ڪندو هن جي ڪ ‪،‬ڳس‪ .‬واڻيو گ هه تي ٻيلهه ااڙهي مون کي‬
‫پنهن ن ٻنين ڏااهن وٺي ويو‪.‬‬
‫ساا هن جو انڊ مان ااي اااي مامي مون کي ڳو‪،‬هينديون‬
‫رهيون‪ .‬اااي اوڪرياڻي ڳڙي ما ‪ ،‬مون کي شاهپور ااڪر جي‬
‫گهٽين ۾ شوا‪،‬ي ۾‪ ،‬دوڪاان تي‪ ،‬کوهه تي وڻڻ وااڻن تي تڀش‬
‫ڪنديون رهيون‪.‬‬
‫مامو مو کي اال ي ڪهڙا‬ ‫او سمهي ڇا؟“ اهو ائي مان وٺي ڳس‬
‫ڪهڙا حرف پٽيندو رهيو‪.‬‬
‫مامي تي ومل شهداد پور کان شاهپور ااڪر تا ين لي اٺ‬
‫ُڇٽيَء اا‪،‬ي هڪ‬ ‫ڪ ا ي جو اايياي ڪيو‪ .‬مان پنهن ي اااي‬
‫اوڪرياڻي سان ڪ ا ي ۾ ويٺس اڳيان مامو پنهن ي لي گهوڙي‬
‫تي سوار ايو‪ .‬رسيي ۾ ڪٿي ماا هاادي مهل مان ڪ ا ي مان ‪،‬هي‬
‫مامي جو پيان گهوڙي تي ويهندو ‪،‬هندو اڙهندو رهيس‪ ،‬واا تي ڪن‬
‫ان ن وڏن زميندارن جي اوطاقين تي زاااخان ۾ مامي اااي سان گ‬
‫منهن ي ه تماي گهڻي اطرداري ايندي رهي‪ ،‬زميندار زاااخاان ۾‬
‫وڏيرن جي زا‪،‬ن جوان ڌيئرن مون کي پنهن ي هن ن ۾ پئي وهاريو‬
‫‪،‬سن ڳٽن تي هٿ پئي گهمايا‪ .‬وڏيريون ٻلهار پئي ويون هٿن سان‬
‫ڳٽيون ٺاهي کارا ينديون رهيون‪ .‬ٻاروتڻ کان ي منهن و صنف اازڪ‬
‫سان گهڻو ي اازڪ سان گهڻو ي ‪،‬ڳا پئي رهيو آهي‪.‬‬
‫شاهپ ور ااڪر هن وقل اال ي ڪيئن آهي؟ ڳوٺ مان وڏو شهر‬
‫اي ويو هوادو‪ .‬ان وقل اتي هندن جون ڏاڍيون ليون زمينون هواديون‬
‫هيون‪ ،‬جن مان اڪڪر ا ڪلهه پن ا ين مهاجرن جي ما‪،‬ڪي ۾ آهن‪.‬‬
‫منهن ي الهور جي هڪ پن ا ي دوسل احمد علي مون کي ج هن اتي‬
‫ايو ته‪” ،‬منهن يون شاهپور ااڪر ۾ ٻنيون آهن‪ ،‬هل ته هلي گهما ي‬
‫ااانِء‪ “.‬مون حيرپ واان هن کان پڪيو‪” ،‬علي صاح ‪ ،‬توهان الهور مان‬
‫شاهپور ااڪر ڪيئن وڃي پهيئه؟“ ايا ين‪”،‬منهن ي پو‪،‬يس آايسر پٽ‬
‫ڪنهن امواي اتي زمينون هٿ ڪري ورتيون“‪ .‬مان سواڻ ‪،‬ڳس ته‬
‫هندوسيان ۾ ااي اسان ڪنهن ه سنڌيَء ڪنهن جي ڇ يل ويل ٻنيَء ۾‬
‫ڪ هن اک اه وڌي‪ ،‬ڪنهن جي ڇ ي ويل جاِء جڳهه پنهن ي اا‪،‬ي االا اه‬
‫ڪرا ي‪ .‬س ني سر سر ڪري پنهن ا پنهن ا گهر گهاا جوڙيا آهن‬
‫ُهيي !!‬
 ‫‪89‬‬
‫اٺ ڏهه گ هه سرن‪ ،‬سيمينٽ گاري جي ڪ ي مٽيَء سان ‪ ،‬جي گهر‬
‫ٻاهران ااي يهندا هئا‪ .‬اوسيا راز ا مٿي ڪم ۾ رڌآ رهندا هئا‪.‬‬
‫هڪ صبوح جو سويل نا کڙڪي هڪ دايي جي گ هه تي اڙهي‬
‫شهداد پور جون گهٽيون گهمندو رهيس‪ .‬ماما‪ ،‬ماروا گم اي ويل‬
‫گ هه جو دايو ما‪،‬ڪ‪ ،‬مون کي گ هه کي ڳو‪،‬هيندا رهيا‪.‬‬
‫من هند ڌاري (ڳنو)‪( ،‬ڪمند) اوسيندو ااي گهر پهيس‪ .‬په ڻ‬
‫تي منهن يَء ما ااهيَء ي‬
‫(ڳني)‪( ،‬ڪمند) جي ‪،‬ٺ سان هڻي مون کي سٽي وڌو‪ .‬ڪنهن‬
‫طرح پاڻ ڇ ا ي قميص‪( ،‬اڪر)‪( ،‬ا يَء)‪ ،‬امپل کيسي ۾ پيل پا ُ ليَء‬
‫سان ڄندو ااي شهداد پور اسٽيشن تي پهيس‪.‬‬
‫شهداد ڇپر ياي ٽنڊد آدي هڪ ي اسٽيشن هئي ٽرين جو‬
‫اڙو ٻه آڻا هئو‪ .‬اڌ پڪا يندو‪ ،‬پڪا يندو ااي ڪورا ۾ پهيس‪ .‬ڪورا‬
‫هٿ ڪڙيون ‪،‬ڳل ڏوهارين سان‬ ‫سڄي وڪيلن‪ ،‬اصيلن‪ ،‬منشين‬
‫(سٽيل)‪( ،‬سٿيل) هئي‪ .‬مٿي منهن و پي ڪنهن ڪيس جي ڪارروا ي‬
‫هڀ ي رهيو هئو‪ .‬مون سڌو ي مٿي اڙهي ٻاگها ڦاري را ڻ شروع‬
‫ڪيو‪” ،‬دادا‪ ،‬ا يَء مون کي هييرو ماريو آهي‪ .‬مامي ڪن پٽيا آهن‬
‫ماميَء مڪون هنيون آهن‪“.‬‬
‫منهن و پي مون کي ڏسي وا ڙو اي ويو‪ .‬ڪورا ۾ ٽهڪڙو‬
‫م ي ويو‪ .‬هل ڪڙيون پيل اور اڪار ه کلڻ ‪،‬ڳا‪ .‬دادا ڏاڍو ککو وکرو‬
‫ايو‪ .‬ڪورا جي ڪڀرڪ کي س ڪري ايا ين‪” ،‬ڇوڪري کي ٻاهر‬
‫وٺي وڃ‪ .‬هٿ منهن ڌ اري ڪ هه کارا ينس‪ .‬مان هيَء شنوا يَء وري‬
‫ڪري ااان او‪“.‬‬
‫منهن و ان و اااو آسرداس ٽنڊي آدي جي ريلوي اسپياآ ۾‬
‫ڊاڪٽر هئو‪ .‬جيئري جند اه ڇ يندو‪ .‬هن وا هر مض جو عڀج ڪنواينن‬
‫جون گوريون هيون‪ .‬ڪنهن جي ٽنس ڄي پوادي هئي ته منڊي کي ه‬
‫مامو ڪنهن وي هي ٻهراڙيَء ۾ واٽر ڪورس و پاڻي ماپڻ ويو‬
‫هئو‪ .‬اوطاي جي ٽهلئي کي مامي ڏااهن موڪليئون‪ .‬مان يحد م ي ۾‬
‫ي پرواهيَء سان واڻئي جي گدرن هنداڻن جي ٻنين ۾ گهمندو اي‬
‫وتيس واڻيون پنهن ن هارين اارين سان حساا ڪياا ۾ رڌآ هئو‪.‬‬
‫سج ‪،‬ٿي کان پوِء واڻيون پنهن ي ڪم مان واادو ايو‪ .‬ٻه وڏا گدرا‬
‫جهو‪،‬ي ۾ رکيا ين مون کي گ هه تي ٻيلهه ااڙهي ڳوٺ موٽيو‪ .‬مامو‬
‫اڃا واهه تان اه موٽيو هئو‪ .‬گهر ٻاهران الهي تي اااي‪ ،‬مامي‪ ،‬اوڙي‬
‫پاڙي جون مايون ڪي مرد‪ ،‬شوا‪،‬ي جو ٻا و پريشاايَء ۾ هي ااهن‬
‫هوڏااهن اهاري ا وڃ ڪري رهيا هئا‪.‬‬
‫اوايو ٻا ي مون کي پريان گ هه تي واڻئي پويان ويٺل ايندي‬
‫ڏٺو‪ .‬ڊڪ پا ي ااي گ هه تان الاا ين پوِء س زا‪،‬ين مردين ااي‬
‫واڻئي تي وسيا‪.‬‬
‫ااايَء ان اشراف شخص کي ايي الک الاي‪ .‬واڻيو معاايون ه‬
‫پيو وٺي کلي ه پيو‪ .‬ايا ين‪” ،‬امان‪ ،‬ڇوڪر ااي ڪ ‪،‬ڳو ته مان‬
‫ڪيئن جهليااس؟“ واڻيو جهو‪،‬يَء مان ٻه وڏا گدرا ڪ ي مون کي‬
‫اوطاي ۾ وٺي آيو اهي کٽ تي رکي وٺي ڳو‪ .‬مامي گهر ااي سڄي‬
‫ڳا‪،‬هه ٻڌي ته امان کي ايا ين‪” ،‬هي دمعاش اسان کان سن ا‪،‬يو اه ويندو‪.‬‬
‫س اڻي ي هن کي شهداپور راڌان وا ڇ ي او ااان‪” .‬پر ٻئي ڏينهن ي‬
‫امان اڌي اي و ي پر من هند جي ماايَء کان پوِء مون کي ل ڏااهن‬
‫منهن ڪر ي پاڻ سان سمهاريندي وڃڻو ‪،‬وڏي انڊ ڪرا يندي هئي‪.‬‬
‫مان ان پڻ کان ي اوڙي پاڙي الِء آزار ما ٽن الِء مصيبل‬
‫ڻ ندو رهيو آهيان‪ ،‬جنهن کي اا ري يَء ۾ ”پرا لم اا يلڊ“ اوادا آهن‪.‬‬
‫منهن و پي ٽنڊي آدي جي ڪورا ۾ ڪيس هڀ ڻ آيل هئو‪.‬‬
‫مان شهداد پور ااااڻي رهيل هوس‪ .‬منهن ي عمر سل‪ ،‬اٺ ساآ هئي‪.‬‬
‫ااااڻي گهر جي مٿئين ماڙيَء جي اڏاوپ جو ڪم هلي رهيو هئو‪ .‬روز‬
 ‫‪91‬‬
‫اوالد هئو‪ .‬راڻيپور جي حڪم ڪيشو ٺڪر جي داشيا ن جو اوالد ا ه‬
‫رياسل ۾ ر‪،‬ي رهيو آهي‪ .‬سواپ يا نوَء جي ملهه اڪايل ان ٽااڊي‬
‫جهڙي ڇوڪريَء کي منهن و ڊاڪٽر اااو پنهن ي مسيحا ي يا علم‬
‫جعفر جي زور تي رهيي ريبي حيدر آ اد مان هندوسيان وٺي آيو ڇهن‬
‫مهينن اادر ي مون ان معصومه کي مارواڙ اسٽيشن تان موٽا ي‬
‫پنهن ي ملڪ موڪلي ڏاو‪ .‬ميلوي عورتن جون آهون اجايون اه‬
‫وينديون آهن اااو ه ڪ هن اراانِء اه ايو‪.‬‬
‫شاهپور ااڪر جي آ دار مامي تي ومل کي هندوسيان ۾ او‪،‬هه‬
‫اتر پردي۽ جي شهر امروها ايڪسا ي ااسپيڪٽر جي مڀزمل ملي‬
‫و ي‪ .‬امورها ضلعي ۾ تماڪه جي تماي گهڻي پوک ايندي هئي‪ .‬اتان جا‬
‫زميندار ڪاشيڪار رير قااواي طور‪ ،‬س رڪار طراان مقرر ايل پوک‬
‫ان پئداوار تي ‪،‬ڳايل‬ ‫جي ڪوٽا کان وڌيڪ تماڪ پوکيندا هئا‬
‫محصوآ (ايڪسا ي ) جي اوڌري ڪندا هئا‪ .‬راپ جي اواداهه ۾ اصل‬
‫‪،‬ڻي ان جا وڏا ڍڳ ٺاهي ٻهران ڇيڻي جا قبا الا يون ‪،‬ڳا ي اادر‬
‫تماڪ پوري ڇ يندا هئا راپ راپ ۾ ان جون ٽرڪون را ي دال‪،‬ن کي‬
‫وڏي اگهه تي ايڪاآ ڪندا هائ‪ ،‬جيڪي ااس ارس جي ائڪڙين‬
‫وارن کي په ا ي ٻيڻو ٽيڻو افعو ڪما يندا هئا‪ .‬وٽن ڪييرا ي واي‬
‫نس جي پئداوار تي سرڪار طراان گهڻي‬ ‫ره ن پا‪،‬يل هئا‪ .‬گاا ي‬
‫پا ندي اه هئي ان تي محصوآ ه معمو‪،‬ي هئو‪ .‬امروها ۾ نس‬
‫گاا ي جا سرڪاري طور تسليم شد۾ دوڪان هئا‪ .‬ايماادار همٿ وارا‬
‫ايڪسا ي اڪڪر تماڪ جي ڪاشيڪارن تي راتاها هڻندا هئا پنهن ي‬
‫سرڪاري ارد ادا يَء ۾ ڪييرا ااسپيڪٽر دارورا مارجي ه ويندا‬
‫هئا‪.‬‬
‫امروها عڀ قي جا اڪڪر رهاڪو جهيڙاڪ‪ ،‬ڏاڍا مرش ظا‪،‬م‬
‫آهن‪ .‬دا ا اساد ڪرا ڻ سندن پراڻو پيشو پئي رهيو آهي‪ .‬ان شهر ۾‬
‫ڪواينن جون گوريون ڏيندو هئو ٽنس ڳل اقي عڀج وڃي ڪنهن‬
‫ڪن ر کان ڪرا يندو هئو‪ .‬هن جي حيدر آ اد جي هڪ سٺي گهر مان‬
‫شادي اي هئي پر کيس ڪو اواالد اه ايو‪ .‬اسپياآ جي احاطي اادر هن‬
‫کي ن لو مليل هئو‪ .‬ٽنڊو آدي جو هر دڪاادار هن کي هر شي مفل‬
‫موڪليندو هئو‪ .‬ڌوٻي هن جا ڪپڙا مفل ڌو يندا هئا‪ ،‬ح اي هن جا وار‬
‫مفل گهر ااي الهيندا هئا‪ .‬مواي هن جا جوتا مفل سبندا هئا ٽنڊي‬
‫آدي جي اٽ پاان تي رااون پ ا يندڙ واري واري سان هن ڏااهن روز‬
‫راپ هڪ ران موڪليندا هئا‪ .‬ورهايي وقل هن پنهن ي زاآ کي سندس‬
‫ما ٽن سان گ جوڌ پوري موڪلي ڇ يو پاڻ ٽنڊي آدي ۾ اڪيلو رهيو‬
‫پيو هئو‪ .‬ڪ هه عرصي کان پوِء هو حيدر آ اد مان اڻويهه سا‪،‬ن جي هڪ‬
‫پٺاڻ ڇوڪريَء دهليَء ڄا ي وٺي آيو (شايد ريد ڪري آيو‪ ).‬منهن ي‬
‫ااايَء جوڌپور مان ااي آسرداس کي دهليَء ۾ ڳو‪،‬هي ‪،‬ڌو ان ڄايل‬
‫پڄاڻ ڇوڪريَء جو جيئڻ جن اآ ڪري ڇ يو‪ .‬ااايَء جو اا‪،‬و ته شاايي‬
‫هئو پر هوَء وڏواتي وڻواد هئي‪ .‬ااايَء مٽن ما ٽن جي ڦٽ ‪،‬عنل‬
‫تي اااي الاار اي مون کي منٿ ڪئي ته مان ان ڇوڪريَء کي مارواڙ‬
‫اسٽيشن تان حيدر آ اد جي گاڏيَء ۾ ااڙهي ااان‪ .‬مان ان وقل ويهن‬
‫ايڪهين سا‪،‬ن جو هوس‪ .‬مون ان پٺاڻيَء کي ڪيئن سرحد پار ڪرا ي‬
‫پنهن ي وطن واپس موڪليو‪ .‬اڳيي هلندس‪.‬‬
‫سنڌ جي هندو جاتيَء ۾ اٽيا‪ ،‬ود آ ادي عامل الڙڪاڻي‬
‫ضلعي جي طع جا زميندار ٻن واڻين کان رتريَء وارا‪ ،‬وڌيڪ د‪،‬ير‪،‬‬
‫پڙهيل ڳڙهيل ما‪،‬دار هئا‪ .‬ڪن اورن کي ي اها ڄاڻ هوادي ته سنڌ‬
‫جو دهشل ااڪ ڌاڙيل رحيم هنيورو‪ ،‬جنهن کان سنڌ جي اا ري‬
‫ڪ ُو کا يندي هئي‪ .‬دا آ اد جي هڪ عامل ديوان جو پٽ‬ ‫حڪومل ه َ‬
‫هئو‪ .‬ڪراايَء جي ڊي جي سنڌ ڪا‪،‬يج جو مئٿميٽڪس جو اعلي‬
‫دماغ قا ل ترين پروايسر اي اي شير ماا هند جي هڪ اٽيه سيٺ جو‬
 ‫‪91‬‬
‫آهي ته‪” ،‬ج هن هن جو اع۽ جنازي تي رکي رهيا هئا ته ڪي شخص‬
‫هن جي مرد۾ جسم تي پاتل سوان زيورن هيرن جي منڊين جي تڀش‬
‫الِء هٿ پير هڻي رهيا هئا‪ .‬بر ااهي ڪنهن کي ڇا ڇا هٿ آيو؟“ رسان‬
‫يٺل اداڪار سن يو ڪمار ڻ ڻ ڪئي‪ ،‬ڳ هون“‬
‫مينا ڪماريَء جي ايو گراار رڪارڊ ڪيو آهي‪.‬‬
‫امروها ۾ پار‪،‬يامينٽ جي ميمبرن جي جڳهه ا‪،‬ي ايڻ تي‬
‫اواڊون اي رهيون سنڌي اڳواڻ آااريه ڪرپاالڻي سوشلسٽ پارٽيَء جي‬
‫ٽڪيٽ تي يٺو آااريه جيوتراي ڪرپاالڻي سڄي عمر ڪارا ريسي‬
‫رهيو ورهايي تا ين آآ ااڊيا ڪاا ريس پارٽي جو پري يڊاٽ رهي‬
‫اڪو هئو‪ .‬ورهايي تا ين آآ ‪،‬عل اهروَء سان ا يڀف ايڻ ڪري هو‬
‫ڪاا ريس ڇ ي راي منوهر ‪،‬وهيا جي سوشلسٽ پارٽيَء ۾ وڃي شامل‬
‫ايو امروها مان ڪاا ريس اميدوار ڀف پار‪،‬يامينٽري اواڊون ‪،‬ڙي‬
‫رهيو هئو‪ .‬ڪرپڀڻيَء جو وڏو ا (شير عبدا‪،‬م يد سنڌي) سنڌ ۾‬
‫مشرف ه اسڀي اي سنڌ جي ڪنهن سياسي پارٽيَء جو سرگري رڪن‬
‫اي ويو هئو اون اا ته هن حيدر آ اد جي ڪييرن هندو عا‪،‬من کي ه‬
‫پاڻ سان گ اسڀي ۾ دا ل ڪيو‪.‬‬
‫امروها دهليَء کان ڏي سو کن ميلن جي مفاصلي تي آهي‪ .‬مامو‬
‫اتان اڪڪر اسان وا دهليَء ايندو ويندو رهندو هو‪ .‬هن مون کي ايو‪،‬‬
‫” هيي يڪاريَء ۾ واادو ويٺو وقل وڃا ين‪ ،‬تنهن کان مون سان امروها‬
‫هليو هل پنهن ي سنڌي اڳواڻ جي اواڊ الِء هلي ڪم ڪر‪ “.‬مامي جو‬
‫مشوري زور رڻ تي مان امروها هليو آيس‪.‬‬
‫شهر ۾ وڏا وڏا ڪاٽڪو‪ ،‬ره ن رساگير هئا جيڪا حااظ جا‬
‫حماييي هئا‪ .‬آگري‪ ،‬ڪااپور ‪،‬کنوَء جا ‪،‬واڊا‪ ،‬امين آ اد جا ااڪا حااظ‬
‫جا حماييي اتان جا سنڌي ڪرپاالڻيَء جا ورڪر ڻ ي امروها په ي‬
‫ويا‪ .‬ڪرپاالڻيَء جي ن ا‪،‬ي زاآ س ييا اتر پردي۽ جي گورار هئي‪،‬‬
‫اردو اديبن شاعرن جي وڏي کيه آهي‪ .‬پر سندن ادا شاعريَء ۾ ه‬
‫وحشل جو عنصر امايان آهي‪ .‬مشهور المي اداڪار۾ مينا ڪماريَء جي‬
‫ايو گراار موهن ديه جو يان آهي ته‪” ،‬مينا ڪماريَء جو مڙس ڪماآ‬
‫امروهي ج هن هن کي ماري ماري اڪ ي پوادو هئو ته ينا ڪماريَء‬
‫کي پنهن ي سيڪريٽري اقر عليَء کان مارون ڏياريندو هئو‪ .‬پر جيئن‬
‫ته هوَء روزااو ويهه کن تکي تماڪ ريل پان کا يندي هئر اڌ وتل‬
‫شراا پيئندي هئي ان ڪري مٿس مار جو اييرو ا ر اه ايندو هئو‪ “.‬اها‬
‫رهحاآ‪ ،‬ٻي ڳا‪،‬هه آهي ته مهي بين(مينا ڪماريَء جو اصلي اا‪،‬و) جي‬
‫ااهيَء سنڌي ايوگراار‪ ،‬جيڪو ڪن ڏينهن سنڌيَء جو جديد ڪهاڻيڪار‬
‫ه رهيو آهي‪ ،‬مينا ڪماريَء جي اهڙي ڪنهن ه همعصر المي هيرو کي‬
‫اه خشيو آهي‪ ،‬جنهن سان مينا ڪماريَء کي همبسير اه ڪيو ه ي‪.‬‬
‫مون کي هڪ يري عينيَء پڻ ٻڌايو هئو ته ڪماآ امروهيَء امروها مان‬
‫ڪي اهڙا رن ڊا گهرا ي ه پاڻ وا پا‪،‬يا هئا‪ ،‬جن کان مينا ڪماريَء کي‬
‫اهبوڪ هڻا يندو هئو عينيَء اهڙي وحشياڻيَء عمل الِء ڪماآ مٿان‬
‫مڀميون ويون هيون‪ .‬مبئيَء ۾ قياي دوران عينيَء جو مينا ڪماري‪،‬‬
‫ارگس اميَء وا ايو ااڻ وڃڻ هئو‪.‬‬
‫اڻييا‪،‬يهن سا‪،‬ن جي مينا ڪماريَء جا مرڻ وقل هٿ پير‬
‫ٽن ون سڄيل هئا‪ ،‬پيٽ ڦاا کا ڻ جي حد تا ين ڦوڪيل هئو‪ .‬ڦڦڙ پاڻيَء‬
‫سان ريل هئا سندس گردن ڪم ڪرڻ ڇ ي ڏاو هئو‪ .‬واپ مان گس‬
‫ااسن مان رپ وهي رهيو هوس هوَء سور کان ڦٿڪي رهي هئي‪.‬‬
‫‪،‬کين ڪروڙين ڪما يندڙ عييم اداڪار۾ جي کاتي ۾ رمڻ کان پوِء‬
‫رڳو ساڍا ٽي ه ار ر وپيه يل هئا‪ .‬هن امروها جي قبرسيان ۾ سيد‬
‫سيدياڻين جي ر ۾ دان ايڻ جي واه۽ ڪئي هئي‪ ،‬پر مينا ڪماريَء‬
‫جي سني پيڪن شيعا ساهرن و ۾ تڪرار ڪري هن کي رحمل اغ‬
‫جي اادااي شيعا قبرسيان ۾ دانايو ويو‪ .‬هن جي ايو گراار جو اوڻ‬
 ‫‪92‬‬
‫هڪ ويساکي تي مامو دهلي مان منهن ي ما مون کي هردوار‬
‫تيرٿ تي و ٺي هليو‪ .‬گهر ۾ واادو ويهي وقل وڃا ڻ ڪااي ها وسن‬
‫۾ ويهي ڪ هريون ڪرڻ کان ڪ هه ڏينهن ٻاهر وڃي سير سپاٽو‬
‫ڪرڻ جي سواي مان ه ساڻن گ اڪري پيس‪ .‬هردوار کان ا ي آ اد‬
‫پن اهه کن ميلن جي مفاصلي تي آهي اسين هردوار رشيڪي۽ مان‬
‫ايندا ا ي آ اد هليا ويا سين‪ .‬ا ي هفيو کن رهي موٽي آ ي مان‬
‫مامي جي زور رڻ تي وٽس ا ي آ اد ۾ ي رهي پيس‪ .‬مامو ان وقل‬
‫تا ين ترقي ڪري ايڪسا ي سپرٽينڊاٽ جي عهدي تي پهيو هئو‪ ،‬ان‬
‫اصو وڌي اڪو هئو‪ .‬هن مون تي‬ ‫ڪري ضلعي ۾ هن جو ا ر رسو‬
‫زور ريو ته اتر پردي۽ جي ايڪسا ي کاتي ۾ ااسپيڪٽر جي اوڪري‬
‫الِء هن کي در واسل ‪،‬کي ڏيان هو ڪليڪٽر کي ائي مون کي اها‬
‫مڀزمل وٺي ڏيندو پر مون کيس صاف ائي ڏاو ته‪” ،‬ماما‪ ،‬مان ٻيو‬
‫ڪ هه ه ڪندس پر سرڪاري اوڪري ڪ هن اه ڪندس‪ “.‬مامو ائي‬
‫ائي اه اي ويو پر منهن و تماي گهڻو ياآ رکندو هئو‪.‬‬
‫مامي کي هڪ ٻئي پويان سل پٽ پئداايا‪ .‬هو اياڻي الِء سڪندو‬
‫رهيو‪ .‬هن جو پخيو عقيدو هئو ته جيسين گهر ۾ ‪،‬ڪشمي (اياڻي) جو‬
‫واسو ااهي تيسين گهر ۾ وشي وشحا‪،‬ي پير اه رکندي‪ .‬سيين‬
‫ڇوڪري کان پوِء هن ٻار پئدا ڪرڻ ند ڪيا پنهن ي وڏي ا ٽئي‬
‫اندا کي گود ورتو‪ .‬هن اندا کي پٽن کان وڌيڪ پيار ڏاو‪ .‬هن کي‬
‫نور جي گر‪،‬س ڪا‪،‬يج ۾ پهر ين ساآ ۾ دا ل ڪرايا ين هن جي‬
‫ڪا‪،‬يج ۾ ا وڃ الِء موٽر سا يڪل (ايڪساٽي کاتي ۾ سينيئر عهدي‬
‫تي هئڻ ڪري مامو هڻامن اصل ر ي سان اصو اوازيل هئو‪).‬‬
‫منهن ي امروا اندا ان ل س او واري کلمک ڇوڪري آهي‪،‬‬
‫(هن وقل هوَء ايروز آ اد جي گر‪،‬س ڪا‪،‬يج جي پراسپل آهي‪ .‬آزاد‬
‫ود مخيياري واري زادگي گڻارڻ الِء هن شادي اه ڪئي‪ .‬سڄو وقل‬
‫جنهن پڻ پنهن ا ڪييرا ڪارڪن موڪلي ڏاا‪ .‬امروها ۾ ڏاڍي اهل پهل‬
‫ميل هئي‪ .‬آااريه ڪرپاالڻي ڏسڻ ۾ ٽي يَء جو مريض‪ ،‬وا ڙو ڪارٽون‬
‫‪،‬ڳندو هئو‪ .‬هن جو طوطي جهڙو اڪ موٽڻ ڳل جيان ‪،‬ڙڪندڙ وڏا‬
‫وار هئا‪ .‬هو هار جي شهر امپارن ۾ ڪنهن ڪا‪،‬يج ۾ اال ي ڪيئن‬
‫اييرا ساآ اا ري يَء جو پروايسر اي رهيو‪ ،‬حاالاڪه هو سنڌ ۾ ميٽرڪ‬
‫۾ سل يرا ااپاس ايو هئو‪ .‬هو تقرير ڪندو هئو ته ماڻهو کلندا هئا‬
‫هن جون اهلون ڪندا هئا‪ .‬سنڌين کي هو سدا ين اهو مشورو ڏيندو هئو‬
‫ته‪” ،‬سنڌي سنڌيل وساري ڇ يو هيان جي ماڻهن ۾ ضم اي وڃو‪“.‬‬
‫اواڊن جو ايي و ظاهر ايو ته حااظ محمد ا راهيم وڏيَء اڪڪريل سان‬
‫کٽيو آااريه ڪرپڀڻي دهليَء جي هڪ سرڪاري ن لي ۾ گوش ه‬
‫اشينيَء واري زادگي گڻارڻ ‪،‬ڳو‪.‬‬
‫امروها جي اواڊن ۾ جيئن ته مامي‪ ،‬حااظ ا راهيم جي مخا‪،‬فل‬
‫۾ ڪم ڏاو هو پنهن ي د‪،‬ي ڪرا ي نور ضلعي جي شهر ا ي‬
‫آ اد هليو آيو‪ ،‬جيڪو عيني (قوپ ا‪،‬عين حيدر) جو آ ا ي شهر آهي‪.‬‬
‫ا ي آ اد اوا ي شهر آهي‪ .‬امير ترين هندو مسلمان هن شهر ۾ ساز‬
‫سلوڪل سان رهندا آهن وڻ ھ واپار ۾ پڻ هڪ ٻئي سان وڏي ڏي‬
‫وٺ ۾ هوادا آهن‪ .‬هندن جو امير طبقو جين مل جو آهي‪ ،‬جيڪي ساهو‬
‫س ا يندا آهن‪ ،‬هندوسيان جي وڏي ۾ وڏي ا بار اشاعيي ادارو‬
‫ٽا ميس آف ااڊيا گرود جيي مون پن ٽيهه ساآ مڀزمل ڪئي‪ ،‬ا ي‬
‫آ اد جي ساهو جين ڪٽن جوآهي‪ ،‬عڀ قي جي ااڊسٽري تي ا ي آ اد‬
‫جي جينين جي هڪ هٽي رهي آهي‪ .‬شهر ۾ اڪڪريل مسلمان اوا ن‬
‫جي آهي‪ ،‬جن جون رامپور رياسل جي اوا ن سان مٽيون ما ٽيون آهن‪.‬‬
‫هو شهر جي حويلين شهر کان ٻاهر وسيع زمينن جا ما‪،‬ڪ آهن‪.‬‬
‫او اديون جينياڻيون يحد حسين‪ ،‬سون وراي صورپ واريون پيار‬
‫۾ پخييون آهن‪.‬‬
 ‫‪93‬‬
‫سرترهن سا‪،‬ن جي صبا جو حسن ي مڪاآ هئو‪ ،‬هڪ پن ا ي‬
‫‪،‬وڪ گيل واا ر هن جو جسم سلفيَء جي ا رادڙ وا کا يندڙ الا‬
‫اادااي ‪،‬ڳندي هئي‪ .‬پر‬ ‫جيان هئو‪ .‬شڪل شبيهه مان ه هوَء پر ورقار‬
‫هن جي اهري تي سدا ين ڪا ع ي اداسي‪ ،‬مايوسي ڪو سدا اير‬
‫ايندو هئو‪، .‬ڳندو هئو هوَء دآ هوآ جو شڪار آهي‪ .‬هوَء اندا جيان‬
‫ڪ هن ه ٽهڪ اه ڏيندي هئي‪ .‬تاس جي ازي کٽڻ تي يا ڪنهن ‪ ،‬يفي‬
‫تي وڌ ۾ وڌ هلڪو مرڪندي هئي ڏينهون ڏينهن وي هو ااڻ گوڏي‬
‫گ ي ويهڻ جي اوجود مون کي صبا کان سندس اداسي ملوآ رهڻ جو‬
‫ڪارڻ پڪڻ جي همٿ اه اي‪ .‬اندا کان پڪندو هوس ته هو ه ‪،‬نوا ي‬
‫ويندي هئي‪ .‬صبا جي ااهل ۾ منهن ا ڏينهن ي آرامي ۾ راتيون‬
‫اوجاڳن ۾ ڪٽ ڻ ‪،‬ڳيون‪ .‬آرتوارجي موڪل وارو ڏينهن هن جي اه ااڻ‬
‫ڪري عڻاا ڻ ي ايندو هئو‪ .‬هڪ هڪ آرتوار شاي مان اندا شهر‬
‫آيل سرڪس ڏسڻ ويا سين‪.‬‬
‫جيئن ته اسان هندن ۾ سوٽين‪ ،‬ماساتين‪ ،‬ماروٽين‪ ،‬پڦا ٽين‬
‫ٻين وي هن ما ٽياڻين و ۾ شاديون واهه عشا اڌري ااجا آهي‪ .‬ان‬
‫ڪري ما ٽن طراان گ گهمڻ ڦرڻ جي مڪمل آزادي آهي‪( ،‬اسان جي‬
‫الڙڪاڻي جي هڪ حاآ حياپ هندو شاعر پنهن ي ڏاڏي پوٽي سان عشا‬
‫جي شادي ڪئي ته اااي جيل ۾ وجهايس) سرڪس کان موٽيندي مون‬
‫اندا مٿان زور ار آڻي هن کان صبا جي دک اداسي جو ڪارڻ پڪيو‪.‬‬
‫اندا مون کي هن ا ل س ڪ هه ٻڌايو‪ .‬صبا جي زادگي جي ڪهاڻي‬
‫اييري ته ااسوسناڪ هئي جو مان هيي سڄي ‪،‬کڻ ويهان ته پورو ڪياا‬
‫اي ويندو‪ .‬مون ڪيئي يرا اها ااوآ جي صورپ ۾ ‪،‬کڻ جي ڪوش۽‬
‫ڪئي آهي پر منهن و قلم ڪ هن ه جسارپ ڪري اه س هيو آهي‪.‬‬
‫مخيصر ۾ اهو هئو ته هن جي وا‪،‬د اواا – جي اوايي (شايد ڪنهن‬
‫حاد ي ۾) اايقاآ کان پوِء ه ن جي وا‪،‬د۾ ڪنهن ڏوراهين ما ٽ سان‬
‫ٽهڪ ڏيئي کلڻ ڪري هن جي او‪،‬هه وڌي ويئي آهي منهن گوآ مٽوآ‬
‫اي ويو آهي‪ .‬مامي ماميَء جي گڻاري وڃڻ کان پوِء هو ايروز آ اد ۾‬
‫اڪيلي آيا ن سان ي اڪري واري زادگي گڻاري رهي آهي‪ ،‬مامي‬
‫جاس ل ي ااال ا ايم پڙهيل پٽ اتر پردي۽ جي ڪن ان ن وڏن شهرن‬
‫۾ م ارڪا پسارڪا دوڪان کو‪،‬ي ويٺا آهن‪.‬‬
‫ڪا‪،‬يج ۾ اندا جي ساهيڙد ا ي آ اد جي هڪ وڏي اوا ي‬
‫اادان جي هم ڪڀسڻ ڇوڪري صبا سان اي‪ ،‬ٻنهي جي ساهيڙد‬
‫ڏينهون ڏينهن اييري ته گهري ايندي ويئي جو هو مامي واري موٽر ۾‬
‫اه رڳو ڪا‪،‬يج گ جي ااڻ وڃڻ ‪،‬ڳيون پر ڪا‪،‬يج مان موٽڻ عد صبا‬
‫اسان جي گهر ه ايندي هئي ماا هاادي کان پوِء اندا ي هن کي‬
‫سندس گهر ڇ ي ايندي هئي جيڪو س پن تي هئو‪ .‬ڪ هن ڪ هن مان‬
‫ه اندا سان گ صبا کي اپرا ڻ ويندو هوس‪.‬‬
‫مامو صبح جو ي ڍو تي ايرن ڪري‪ ،‬وردي پا ي ايلهه ۾‬
‫پسيوآ ‪،‬ٽڪا ي اٽهور ٻين عڀ قن طرف ي تي اڙهي گشل تي‬
‫هليو ويندو هئو‪ ،‬جيان ساا هن جو موٽي‪ ،‬سنان پاڻي ڪري ئٺڪ ۾‬
‫پنهن ي دوسين سان وتل کو‪،‬ي ويهندو هئو‪ .‬مامي پنهن ي پٽن کي‬
‫پا‪،‬ڻ پوسڻ پاٺ پوڄا ۾ رڌآ رهندي هئي‪ .‬ٻه مڀزما ون وراياڻيون‬
‫پاڻ ۾ ڄنڊا پٽ هڪ ٻئي جي يارن جا ااال ڳڻا ڻ ۾ ‪،‬ڳيون رهنديون‬
‫هيون‪ .‬مان ماروٽن سان ‪،‬وڊي رااد ۾ يا پنهن ي ڪمري ۾ در ند ڪري‬
‫ڪيا ن رسا‪،‬ن ۾ ريڌو رهندو هوس (ا ي آ اد ۾ اردو جا ڪييرا ي‬
‫رساال ڪياا ملندا هئا) من هند ڌاري منهن ي ماروا اندا صبا‬
‫ڪا‪،‬يج مان موٽنديون هيون ته مااي کا ي اسين ٽيئي ڇل تي ٺهيل‬
‫وڏي ڪمري ۾ وڃي تاس رااد ڪندا هئا سين‪ .‬مامي جي پٽن کي ان ا‬
‫هڻي اکين ۾ ڊد وجهي سمهاري پاڻ ه وڃي گهري انڊ ۾ رل ان ايندي‬
‫هئي‪.‬‬
 ‫‪94‬‬
‫وٺي وڃي هن سان شادي ڪرڻ جو پڪو ايصلو ڪري ورتو‪ .‬مبئي‬
‫اتان تماي پري هئي اتي وڃڻ الِء هڙ ۾ وڏي رقم هئڻ ضروري هئي‬
‫ان ڪري اسان پنهن ي ما ٽن وا د‪،‬يَء ااڻ جو ايصلو ڪيو‪ .‬صبا کي‬
‫ٽي يرا ”قبوآ“ ڪرا ڻ ۾ مون کي وڌيڪ وقل اه ‪،‬ڳو‪.‬‬
‫مون کي اپريل (ساآ ڪو اه ڪو) جو اهو صبح اٽي طرح ياد‬
‫آهي جنهن ڏينهن صبا ڪا‪،‬يج الِء گهران اڪيي هئي منهن ي ماروا‬
‫اندا پنهن ي موٽر ۾ هن کي نور جي س اڏي تي رقو پارا ي‬
‫په ايو‪ .‬پهرين س دير۾ دون وڃي رهي هئي‪ ،‬منهن ي کيسي ۾ ڏي‬
‫سئو روپيا هئا‪ .‬پر صبا پنهن ي ايلهي ۾ ٻن ٽن وڳن کان سواِء ٻنهي‬
‫جي موپ جو سامان ه ساڻ کنيو هئو‪.‬‬
‫هوَء ا ين اه ڪري ها ته ا شايد منهن ي ٻارن جي ما ه ي ها‬
‫!!‬
‫ٽييا‪،‬يهون پنو‬
‫هيَء قس ئنڪاڪ جي هوٽل جي ڪمري مان ‪،‬کي رهيو‬
‫آهيان‪ .‬ڏينهون ڏينهن ڙجندڙ صحل سڌارڻ الِء اا يلينڊ جي راجڌااي‬
‫ئنڪاڪ سامواڊي تٽ واري و صورپ شهر پٽايا ۾ پنهن ي جسم‬
‫هيانَء کي ‪،‬ڪو ڪرڻ الِء هفيي کان رهيو پيو آهيان‪ .‬جيي ٽن شفٽن‬
‫۾ ٽي شعل رقرار آهن‪ .‬من هند جو مساجون‪ ،‬شاي جو شراا راپ جو‬
‫دير تا ين ڪياا ‪ .‬مساجون ڏيندڙ اا ي حسينا ن جا گڻار جسم مکڻ‬
‫جيان مڀ م مڀ يَء جهڙا مٺا آهن‪ ،‬جن جون ڪ هريون ‪ ،‬ف ‪،‬ڻپ‬
‫جو ااوکو احساس ڏياريندڙ آهن‪.‬‬
‫هن وقل مون کي اار يماريون ‪،‬ڳل آهن‪ .‬ورٽي و‪ ،‬جيڪا مٿي‬
‫کي وااٽي ڏياري رهي آهي‪ .‬اسٿما جنهن ساهه ۾ سهڪو آڻي ڇ يو‬
‫آهي‪ .‬ا‪،‬سر جنهن آاڊي ۾ ڦٽ ڦوڙي ڇ يو آهي‪ .‬اواين يماري مان‬
‫اڪاح ڪري هن کي اااي ااايَء جي رحم ڪري تي ڇ يپاڪسيان‬
‫هلي ويئي هن جو ماٽيلو اااو ااايَء هن جي حصي جي سڄي‬
‫جا داد ڦ ا ي هن سان رير ااسااي سلوڪ ڪري رهيا آهن‪.‬‬
‫ظاهري طور صبا جي ڪهاڻي ڪنهن المي ڪهاڻي جيان ‪،‬ڳي‬
‫رهي هئي پر تفصيل ٻڌڻ کان پوِء منهن و ه هيان جهڄڻ ‪،‬ڳو‪،‬‬
‫حقيقيون ڪهاڻين جيان اه هواديون آهن‪،‬‬
‫مان هيي ا ي آ اد جي ان اواا اادان جو اا‪،‬و اٿو ‪،‬کان جو‬
‫صبا جو هڪ تماي وي هو ما ٽ پاڪسيان ه رپ ڪري وڃڻ تي اڳيي‬
‫هلي ڪنهن دور ۾ اتان جي حڪومل ۾ وااقي وزير جي عهدي تي‬
‫رسيو منهن ي ڄاڻ موج اڃا قيد حياپ آهي‪ .‬ٻئي ڏينهن مون دهلي‬
‫‪،‬کيو ته مان اڃا ا ي آ اد ۾ ڪ هه عرصي الِء رهندس‬ ‫ما ٽن کي‬
‫منهن و پي اهو سواي م مئن اي ويو ته مامي شايد ڪنهن اوڪري‬
‫تي يا ڪنهن ڌاڌي ڌاڙي تي ‪،‬ڳايو ااس‪.‬‬
‫آهسيي آهسيي مون صبا کي اردو محاوري موج شيشي ۾‬
‫الهڻ شروع ڪيو‪ .‬مان س۽ پ۽ صبا کي دآ جان سان ااهڻ ‪،‬ڳو هوس‬
‫هن کان هڪ پل جي جدا ي ه مون الِء رداشل کان ٻاهر اي هئي‪.‬‬
‫هڪ اير ااالڪ کي اري جيان تاس جي پين اادر واهه ٻاهر مون هر‬
‫ااآ آزما ي‪ .‬هن سان هر امواي جي همدردي‪ ،‬سنيهه‪ ،‬پيار‪ ،‬پردا ل‪،‬‬
‫هن جي حفاظل جا واعد۾ وان‪ ،‬ميڀ‬ ‫پرواهه‪ ،‬پرگهرور‪ ،‬سن اآ‬
‫يقين دهاايون ڪندو رهيس‪ ،‬ان دوران مون اندا جو‬ ‫محبيون‬
‫وشواس حاصل ڪري ورتو‪ .‬هوَء پهرين ڪ هه ڇرڪي پر ايٺ منهن ي‬
‫ايڀزن هڻي هنڌ ڪيو هوَء مون کي هر مدد ساٿ ڏيڻ تي راضي اي‬
‫ويئي‪ .‬مون کي اهو احساس ايو ته هڪ معصوي گ و گ ميلوي‬
‫ڇوڪ ريَء کي وس ۾ آڻڻ الِء ڪا ارهاد واري قوپ ڪوهه ڪني يا‬
‫تيشهه گري گهر ل ااهي‪ .‬مون هن ۾ صبا کي دهلي يا مبئي پڄا ي‬
 ‫‪95‬‬
‫مساج پا‪،‬ر آهي جيي مساج جي اا‪،‬ي ۾ س ڪ هه ايندو آهي‬
‫اا يڪٽ ڪلبن ۾ اافرادي وا۾ اجيماعي مباشرپ جا منير ااما ماايَء‬
‫جي هڪ ويلي جي اگهه تي ااظرين اڳيان پي۽ ڪيا ويندا آهن‪ .‬ملڪ ته‬
‫مهاا و آهي پر سسيي ۾ سسيي جنس ااسااي جسم آهي‪.‬‬
‫ڪواالمپور جي ايشيا ي را يٽرس ڪاافراس ۾ مليشا جي جديد‬
‫شآعر۾ رقعيد۾ ڪمد اوح‪ ،‬جنهن کي ‪ malay‬ٻو‪،‬يَء جي عورپ زاد جي‬
‫اما ند۾ شاعر۾ م يو وڃي او‪ .‬شير اياز ڪرشن راهيَء جي ڪن‬
‫شعرن جو ملي ملي ٻو‪،‬يَء ۾ ترجمو پي۽ ڪندي (مون هن کي اهي‬
‫سنڌي ايم اا ري يَء ۾ ترجمو ڪري ڏاا هئا‪ ).‬پڪاڙيَء ۾ هن پنهن و‬
‫ايم پڙهيو‪ ” .‬مان توکي وڌيڪ ڇا اي ڏيئي س هان؟ سواِء ٻرادڙ‬
‫س ريَء ۾ هڪ ائين ڪو لي جي‪ .‬تو س گر پنهن ن ڊا‪،‬رن سان ري‬
‫ڇ يا آهن‪ .‬پنهن ي وي ڊي سان ري ڇ يا آهن تو منهن ي سڄي جسم‬
‫۾ روڳ جا اهي جيوڙا ري ڇ يا آهن‪ .‬جيڪي هاڻي مان صيصي‬
‫عياشن ۾ ورها يندي اي وتان روڳي اسل ۾ وڌا آڻڻ الِء گهٽين ۾‬
‫گهمندي اي وتان‪“.‬‬
‫هوٽلن هلٽن جي ڪاآ گرآ واڪا ڪرڻ ‪،‬ڳي آهي‪” ،‬هي‪ ،‬جو‪،‬‬
‫گه مي يور ڊا‪،‬ر‪ ،‬ااا يورينيپاي‪ ،‬ااا يور گنوريا‪“.‬‬
‫سيم ظريفي اها آهي ته پنهن ي ملڪ موٽي ااڻ تي هارا ي‬
‫آيل اوجين کي ڪي اوان عهدا‪ ،‬معاوضا‪ ،‬ڳٿا جا دادون ملنديون آهن‬
‫سندن سيم جو شڪار ايل هڪ ائون حرامي اسل در در ٽڪي‪،‬‬
‫جسم اروشي‪ ،‬ڙوپ يا جرا م پيشي ۾ مبيڀ ملوث ويندو آهي‪.‬‬
‫ملڪ جي روز مر۾ جو اسي سيڪڙو ڪارو ار عورتون سن ا‪،‬ي‬
‫رهيون آهن پندرهن کان پن ويهن ورهين جي عمر تا ين اڪڪريل‬
‫ااهن پيشور عورتن جي آهي جيڪي ڏهن ٻارهن سا‪،‬ن جي عرصي ۾‬
‫وڌ ۾ وڌ ڪما ي پنهن ي پيريَء جو توشو ٺاهي ايون رکن اقي عمر‬
‫پاڻ آهيان‪ .‬ااهن ائني يمارين جو ڪو عڀج ڪواهي جو اهي‬
‫مارينديون گهٽ پر سهڪا ينديون ڦٿڪا ينديون وڌيڪ آهن‪ .‬هرحاآ‪،‬‬
‫ااهن کان اراريل حاصل ڪري س ه ي اي‪.‬‬
‫ٽيهه ساآ اڳ ج هن مليشيا جي ڪنهن اد ي ڪاافراس کان‬
‫موٽندي ئنڪاڪ آيو هوس ت هن اهو سماجي اسل اڃا ا ري‬
‫ساما ي رهيو هئو‪ .‬حسين ڇوڪريون شيشن جي شوڪيسن ۾‬
‫پنهن ين ڇاتين تي امبرن جون تخييون اٽڪا ي ائنسي اشيهاري‬
‫ريڊي ميڊ سوٽن ڊريسن جيان ڊسپلي ايل هيون شوڪيسن ٻاهران‬
‫ااهن امبرن جا ٽڻ ‪،‬ڳل هئا جنهن مان ڪو ه دٻا ڻ سان ان امرا واري‬
‫ڇوڪري اسپراس جيان اسٽوآ تان ااي‪ ،‬ٻاهر ااي گراهڪ کي هٿ کان‬
‫جهلي ڪنهن ڪئبن اما ڪمري ۾ وٺي اي ويئي‪ .‬ڪنهن ه سوديبازي‬
‫يا ملهه اڪا ڻ جي ضرورپ اه هئي‪ .‬امبر سان گ هر هڪ جو اگهه‬
‫مقرر ايل هئو‪ .‬ٽيهن سا‪،‬ن عد ا ااهن عورتن جون ڌيئر ساڳين ڌاڌن‬
‫سان آهن‪ .‬اهي پنهن ين ما رن کان وڌيڪ اسل ااالڪ آهن‪ ،‬اوجود‬
‫ان جي سندن ملهه ڪپڙن جي واآ جي قيمل کان ه سسيو آهي‪.‬‬
‫گڻريل صديَء جي سير واري ڏهاڪي ۾ ويٽناي جي ااڪاي‬
‫راا وار اي واپس ورادڙ آمريڪي‬ ‫جنس ۾ هارا ي‪ ،‬اتان ذ‪،‬يل‬
‫اوجين واا تي اا لينڊ جهڙي رري ملڪ کي پنهن ن ڊا‪،‬رن جي زور‬
‫تي هڪ ين االقوامي اڪلو ڻا ي ڇ يو‪ .‬ويٽنامي م اهد ڳڙن جي ‪،‬ه‬
‫تي ‪،‬ڙا يَء ۾ پنهن يَء جان جي آهوتي ڏيندا رهيا هي ااهن هٿيار ند‬
‫آمريڪي سو‪ ،‬ر جنس جي محاذ تي وڃڻ کان اڳ ڪيڪ پيسٽرين‬
‫ااڪليٽن جي دٻن ۾ يئر جي وتلن جون تقاضا ون ڪندا هئا‪ .‬پر پوِء‬
‫ه جنس ۾ پنهن ن اڇن منهن تي ڪاراهن ملي موٽندي رري اا ي‬
‫قوي کي عفوال‪ ،‬رشٽااار جسم اروشيَء ۾ مبيڀ ڪندا آيا‪ .‬ا‬
‫ازار ۾ هر ٻيو دوڪان‬ ‫اا لينڊ جي هر وڏي ان ي شهر ۾ سيي‬
 ‫‪96‬‬
‫ٻاهرين کان پوِء اڳيي ‪،‬کڻ شروع ڪيو اام‪، .‬کڻ ۾ ڏاڍي ڏکيا ي اي‬
‫رهي آهي‪ .‬سخل سردي اوڌاري ڇاايل ڪوهيڙي ڪري عينڪ جي‬
‫شيشن مٿان ‪،‬ڙاا ‪،‬ڳي اي وڃي پنج ڏهه سيون ‪،‬کڻ عد َر َي ۾‬
‫روماآ ٻوڙي‪ ،‬عينڪ اگهي ڌاڌ صاف ڪرڻو او پوي‪ .‬سو جو سلسلو‬
‫من وري ماضيَء ڏااهن موٽي آيو آهي‪ .‬اڌ صدي گڻري وڃڻ تي ه هر‬
‫پل جو پڙال اٽو ٻڌڻ ۾ ااي رهيو آهي هر منير اکين آڏو ڪٿي‬
‫سرهي سار ڪٿي پيڙا پڪيا جو پڙاڏو ڻ ي منهن ي ڪميڻ ي‬
‫ڪاائرتا تي مون مٿان مڀميون وجهي رهيو آهي‪ .‬زادگيَء جي اا‪،‬هه تي‬
‫هڪ هڪ وارداپ وقعو ور ي وارا ي وڄندو‪ ،‬مون کان منهن ن‬
‫گناهن جي تڀايَء جون تقاضا ون ڪري رهيو آهي‪.‬‬
‫قديم گن ا جي پاڪ پاڻيَء جي ڪناري ڪناري ن ور کان دير۾‬
‫دون ويندڙ س ۾ صبا اڳين زاااين اشسين تي پنهن ي ايلهي کي‬
‫سوگهو جهلي ويٺي هئي مان پو ينَء سيٽ تي وف حراس ۾‬
‫ان هين اکين اورا اهن سان وري وري دريَء کان ٻاهر اهاري‬
‫وري هي ااهن هوڏااهن ڏسي رهيو هوس‪ .‬ا ي آ اد کان پوِء گن ا اديَء‬
‫جي پل پار ڪري هردواري واري عڀ قي ۾ په ڻ تي صبا پنهن و‬
‫رقعو الهي ايلهي ۾ وجهي ڇ يو‪ .‬دير۾ دون کان سو ملين کن جي‬
‫مساال جو اڌ پنڌ طئي ڪري هر دوار جي ”هرڪي پوڙي“ جي پو ين‬
‫پاسي ڊرا يور ساهي پٽڻ اااهه پاڻيَء الِء س يهاري‪ .‬هيٺ ‪،‬هي مون‬
‫سڄي سفر ۾ پهريون يرو صبا جي کليل اهري ڏااهن ڏٺو‪ .‬ڊد کان‬
‫ڳاڙهو اي ل هن جو منهن گڀا جيان ‪،‬ڳي رهيو هئو‪ .‬هن رقعي ۾ هٿ‬
‫وڌو ته مون هن جو هٿ جهلي ورتو‪ .‬ايو مااس ”صبا‪ ،‬هن وقل اسين‬
‫هريَء جي دوار وا گن ا جي ڪناري يٺا آهيون‪ .‬اسان ڪو پاد اه ڪيو‬
‫آهي جي اي ه ويو آهي ته پويير گن ا اهو پاڻ سان پرواهه ڪري‬
‫ڇ يندي‪ .‬صفا حيرپ مان من ه ن ين سٽن کي سم هڻ جي ڪوش۽‬
‫ڌاڌي مان رٽاير اي گهر گرهسييَء جو ڪارو ار ان و وڏو ڌاڌو ڌاري‬
‫ڪنديون ايون رهن‪ .‬هن ملڪ جي سياسل رصغير جي سياسل کان ه‬
‫وڌيڪ گهوماٽيل من هيل آهي جو اوج اتان جو اهم ادارو آهي‪ .‬آ يني‬
‫طور ته ملڪ سل نل شاهي آهي ادشاهه وميبوآ کي دا ڪري‬
‫پرڄيو او وڃي پر پوِء ه هو ملڪ جي سياسل کان ڪنار۾ ڪشي ڪري‬
‫عواي جي عبادپ سان ي پاڻ کي م مئن رکيو ويٺو آهي‪ .‬ملڪ ۾‬
‫ڪ هن ڪا اوجي ڇڪياڻ ايڻ تي هو پنهن ي سل اايَء جو ا ر هڀ ي‪،‬‬
‫ملڪ ۾ مڪمل امن امان قا م ڪرا ي وٺندو آهي‪ .‬پندرهن ساآ کن اڳ‬
‫ج هن ملڪ ۾ اوجي دسل اادازي ڏاڍا يَء ڀف عواي مياهرا ايا‬
‫ته اوجين عواي مٿان گو‪،‬يون هڀيون‪.‬‬
‫ج هن ادشاهه تا ين اوجين جي ڏاڍ ظا‪،‬ماڻي رويي جون‬
‫برون پهييون ته هن اوجي جرايلن کي پاڻ وا س ا ڻ کين مهڻا‬
‫ميارون ڏايون‪ .‬جرايل هڪ هڪ اي‪ ،‬ادشاهه اڳيان گوڏن رجهڪندا‪،‬‬
‫ڪيڙن ماڪوڙن واا ر ارادا اي ڀ يندا پي۽ پوادا رهيا اهو سڄو‬
‫منير اا يلينڊ جي ٽيليوي ن تي عواي اڳيان ڏيکاريو ويو‪ .‬عواي اوجي‬
‫جرايلن کي ا ين ذ‪،‬يل ايندو ڏسي سامل جو ساهه کنيو‪ .‬اوجي تو هه‬
‫تا ايا‪ .‬ملڪ ۾ مڪمل طور عوامي جمهوريل حاآ اي ويئي اا ي‬
‫اوج ٻيهر ڪ هن عواي اقيدار ۾ ڪا دسل اادازي اه ڪئي‪ .‬اييري قدر‬
‫پو‪،‬يس اشم‬ ‫جو وڌادڙ جنسي ڇڙواڳيَء طرف پڻ ملڪ جي اوج‬
‫پوشي ڪندي رهي آهي‪ ،‬شرطيڪه ان ۾ ٻيو ڪو ا ڀقي ڏوهه شامل اه‬
‫ه ي‪ .‬ڇڙواڳي جي اهڙيَء اضا اا ي ‪،‬ينڊ کي ڊ ل شفٽ جي اا ي‬
‫مساجن ارارل ۾ پٽايا جي سامواڊي ڪنارن ‪ sea beaches‬تي وڇايل‬
‫آراي ڪرسين تي پوري ارحل آسا ۽ وٺي‪ ،‬تازو توااو اي گهر‬
‫موٽيو آهيان‪ .‬مڀ يَء جهڙو مڀيم اي ويل دن د‪،‬يَء جي سيَء ۾ سڪڻ‬
‫‪،‬ڳو آهي‪ .‬سڄو سرير سوڙ ۾ ويڙهي‪ ،‬گوڏن تي پئڊ رکي راپ جو‬
 ‫‪97‬‬
‫عينيَء پنهن ي ٻاروتڻ جو ايو عرصو دير۾ دورن جي ان ن لي ۾‬
‫گڻاريو آهي‪ .‬هن پنهن ين ڪييرين ڪهاڻي مضموان ۾ ان ن لي‬
‫سان وا سيه پنهن يون ساروڻيون ڪييرين ڪهاڻي مضمومنن ۾ ان‬
‫ن لي سان وا سيه پنهن يون ساروڻيون قلمبند ڪيون آهن‪ .‬هن جي‬
‫هڪ ڪهاڻيَء جو سرو ي ڊا‪،‬ن واال آهي‪ .‬هن وقل ه هندوسيان وا۾‬
‫پاڪسيان جا ڪييرا ي اوجي جرايل تر يل وٺي اڪا آهن‪ .‬اها ٻي‬
‫ڳا‪،‬هه آهي ته اڳيي هلي ا ييار ملندي ي ااهن مان ڪييرا تااا شاهه ا ل‬
‫ايا پنهن ي ملڪ جي حفاظل ڪرڻ دران ان کي ايح ڪري پنهن ي‬
‫شرطي جاگير جيان هڀ ڻ ‪،‬ڳا‪.‬‬
‫دير۾ دون ۾ هڪ ٻي اهم عييم ااقڀ ي شخصيل رها ۽‬
‫پڻير هئي‪ ،‬جنهن جو اا‪،‬و مناديندر ااان راِء هئو دايا کي ايم اين راِء‬
‫جي اا‪،‬ي سان س اڻندي هئي‪ .‬پر اهو ه هن جو اڳيي هلي مصلحين‬
‫”ا ڊاپٽ“ ڪيل اا‪،‬و هئو‪ ،‬جو هن ااهيو ته هو پنهن ي ماضيَءجي پراڻن‬
‫ا ن کي ند ڪري زادگي جي هڪ ائين اا جو آراز ڪري‪ .‬هن جو‬
‫ڪٽنبي اا‪،‬و اريندر ااٿ ٽا ااريه هئو‪ .‬اڳيي هلي روسي ڪميواسٽ‬
‫پارٽيَء جو تااا شاهي طور طريقن کان د ظن اي ايم اين راِء ااقڀا‬
‫جو هڪ ائون ايريو پي۽ ڪيو جنهن کي هن ‪( radical human an‬پخيين‬
‫پاڙن واري ااسااي پرسيي) وارو ميو ڪري ڪوٺيو‪.‬‬
‫منهن ي صبا جي دير۾ دون ااڻ کان ٽي اار ساآ اڳ ي ايم‬
‫اين راِء گڻاري ويو هئو‪ .‬هن جي موهني روداواري ن لي ۾ ان وقل‬
‫هن جي يو۾ ايلن راِء اڪيلي رهي هئي‪ .‬مون هن جي روسي جوڳي‬
‫پهاڙي مڀزي معرال ايلن راِء کان مخيصر مڀقاپ جي منيوري ورتي‪.‬‬
‫هڪ صبح مان صبا هن جي ‪ 69‬موهني روڊواري ن لي جي ٻاهر ين‬
‫غي ي ۾ مليا سين‪ .‬اڌ ڪڀڪ جي ڪ هريَء ۾ مون هن کي ملڪ جي‬
‫ورهايي‪ ،‬اال پٿل‪ ، ،‬پڀڻ جڀ وطنيَء ا ل مخيصر ۾ صبا پنهن ي‬
‫ڪرڻ ‪،‬ڳي‪ .‬ڪاش! هو ان وقل منهن يين سٽن کي سم هڻ دران مون‬
‫کي سم هڻ جي ڪوش۽ ڪري ها‪.‬‬
‫هر دوار کان ويهه ميل اڳيي رشيڪي۽ هئو‪ .‬اتان اڳيي ٽيهن‬
‫ميلن تا ين ٻنهي پاسي دير۾ دون جاگهاٽا جهن ل هئا‪ .‬و واريَء شاهراهه‬
‫تي و‪،‬ڙن ‪،‬ن ورن جا ٽو‪،‬ن جا توال س جي سفر ۾ اسان ڏااهن‬
‫گهوري رهيا هئا‪ .‬هينئر مان صبا سان گ ساڳيَء سيٽ تي ويٺو هوس‪.‬‬
‫رومااوي ماحوآ جي سرهاڻي ر ي سفر اسان جي د‪،‬ين مان ڊد ڊاَء‬
‫ڪ ي ڇ يا هئا‪، .‬ڳي رهيو هئو اسين ڄڻ سرڳ جي ياترا ڪري رهيا‬
‫آهيون‪ .‬صبا جو پنهن ي گهر کان ٻاهر هيَء پهريون سفر هئو‪.‬‬
‫دير۾ دورن جي ڊا‪،‬ن واال عڀ قن جي هڪ پراڻي گيسٽ ها وس‬
‫۾ ڏهه روپيه روز جي اڙي تي اسان کي هڪ سوڙهو ڪمرو ملي ويو‪.‬‬
‫گيسٽ ها وس جي رجسٽر ۾ مون پنهن و صحيح اا‪،‬و ا ڊريس‬
‫صبا جو سنييا اا‪،‬و درج ڪيو پن ن ڏينهن جا پن اهه روپيه ا ڊوااس‬
‫طور جمع ڪرايا‪.‬‬
‫اطمينان سان ڪمري ۾ په ي مون صبا کي پهريون پيار ريو‬
‫رپور اڪر پاتو‪.‬‬
‫سمنڊ جي س ح کان ٻن ه ار اوٽن جي مٿاهينَء تي دير۾ دورن‬
‫جو بصورپ شهر گهاٽن جهن لن و ۾ ا رپ جي سواهن جو هڪ‬
‫اادر امواو آهي‪ .‬اوڏهن ميلن جي ااڙهيَء تي هندوسيان جي حسين‬
‫ترين هل اسٽيشن مسوري آهي‪ ،‬جنهن کي اا ري ‪( queen of hills‬پهاڙن‬
‫جي راڻي) ڪري ڪوٺيندا هئا‪.‬‬
‫راپ جي وقل مسوريَء جي روشنين سان دير۾ دورن جو شهر‬
‫پڻ ٻهڪي پوادو آهي‪ .‬هما‪،‬يه جي پهاڙين تي جنس جهڙو منير‬
‫ماحوآ ڇا ن ي ويندو آهي‪ .‬اردو اديبه قرپ ا‪،‬عين حيدر (عيني) جي وا‪،‬د‬
‫س اد حيدريلدري جو پڻ دير۾ دون جي ڊا‪،‬ن واال عڀ قي ۾ ن لو هئو‪.‬‬
 ‫‪98‬‬
‫مارڪس جو داس ڪئپيٽل پڻ پڙهي اڪو آهيان‪ .‬گريَء ڪياا ڏيندي‬
‫ايو ” هي پهريون ايو وٺ‪ ،‬پڙهي جلدي موٽا ان پوِء ٻيو ايو‬
‫وٺ انِء‪.‬۾ (هي پهريون ايو ايم اين راِء جي زادگيَء ۾ ساآ ‪ 6319‬۾‬
‫شايع ايو هئو ٻيو ايو هن جي اايقاآ کان پوِء شايع ايو آهي‪ ).‬ڪياا‬
‫پڙهي مان وٺ ي ويس هن جو ٻيو ڪياا اسڀي جو تاريخي ڪردار‬
‫ريد ڪري آيس‪.‬‬
‫دهليَء جي ڪمڀ ا ر ۾ هڪ اشاعيي ادارو آهي جيڪو رڳو‬
‫ايم اين راِء جا هن جي السفي ”ر ڊيڪل هيومن ي“ سان واس و‬
‫رکندڙ موضوعن تي هن جي هم سفرن پيروڪارن جا ڪياا شايع‬
‫ڪندو آهي‪ .‬ساآ ‪ 6336‬۾ مان ج هن پي آِء اي ۾ آمريڪا ويندي ٻاهير‬
‫ڪڀڪن جي ٽرا ا وي ا تي ڪراايَء ترسيو هوس ته محيري محمد‬
‫ا راهيم جويو صاح مون ڏااهن ايم اين راِء جي ڊزن کن ڪيا ن جي‬
‫‪،‬سٽ موڪلي ته مان هن الِء اهي ڪئن ه وٺي ااان‪ .‬مون کي ان اداري‬
‫مان سل اٺ ڪياا ملي س هيا جيڪي مان جويو صاح الِء کڻي آيس‪.‬‬
‫جويو صاح ڪراايَء ۾ منهن و ااييار ڪندو رهيو پر اڀ يٽ اٺ ڏهه‬
‫ڪڀڪ ‪،‬يٽ اي وڃڻ ڪري هو حيدر آ اد هليو ويو هوٽل ۾ مون الِء‬
‫۾ ڪ هه ڪياا ڇ ي ويو‪ .‬مان ڪرااي ۾ شاي جو په ڻ دران‬
‫ٻئي ڏينهن سوير صبح جو پهيس‪ .‬جيئن ته مون کي ٽرزاٽ وي ا ۾‬
‫حيدر آ اد وڃڻ جي اجازپ اه هئي ان ڪري مڊوي هوٽل مان جويي‬
‫صاح کي اون ڪيم‪ .‬جويي صاح ايو ته ڪياا شير اياز وا اماال‬
‫رکي وڃ انِء‪ .‬شاي جو تاجل يوس رکيل مورا ي شير اياز جي‬
‫پراس ڪامپليڪس واري گهر وٺي هليا‪.‬‬
‫اال ي ڇو منهن ا سنڌ دوسل‪ ،‬شير اياز مٿان مهمان اوازيَء کان‬
‫عاري هئڻ جو ا‪ ،‬اي هڻندا آهن‪ .‬مان ج هن ه اڪيلو يا ڪن دوسين سان‬
‫گ هن جي گهر ويو آهيان ته هن اه رڳو منهن ي تماي گهڻي اطرداري‬
‫رشيي ا ل ٻڌايو‪ .‬هن اااهه سان اسان جي تواضع ڪئي اسان کي‬
‫آ يند۾ جي وشحاآ زادگيَء جون دعا ون ڏيئي گيٽ تا ين اماڻڻ آ ي‪.‬‬
‫هوَء هڪ اوقار عورپ هئي‪ .‬اٺ ڏهه ساآ پوِء دير۾ دون جي ااهيَء ي‬
‫موهني روڊ واري ن لي ۾ مس ايلن راِء جو اهو روسي جوڳو اوڪر‬
‫هن کي قيل ڪري‪ ،‬ڦر‪،‬ٽ ڪري ارار اي ويو‪ .‬بر ااهي ته اهو قاتل‬
‫پڪڙيو يا اه؟‬
‫هيي مان پنهن يَء آتم ڪٿا کي اڌ ۾ روڪي‪ ،‬پنهن ي ايندڙ‬
‫زادگيَء جي ااسااي آدرش (آ ڊيل) ايم اين راِء ا ل افيصل سان ڪ هه‬
‫‪،‬کڻ ااهيندس‪.‬‬
‫مون کي اا ري ي جرالرزي (صحاال) جي پيشي سان وا سيه‬
‫ڪرا ڻ وارو منهن و محسن ٽا يس آف ااڊيا ا بار جو ايڊيٽر آا هااي‬
‫گري الآ جين هئو‪ .‬هو ايم اين راِء جو پڪو پو لڳ پيروڪار هئو‪.‬‬
‫ان وقل هندوسيان ۾ ‪ royist‬جو هڪ مضبوط پڪو پخيو گرود هئو‪،‬‬
‫جنهن جا اڪڪر پيروڪار ادا‪ ،‬صحاال‪ ،‬ميڊيا‪ ،‬تعليم‪ ،‬سياسل قااون‬
‫ورير۾ جهڙن پيشن سان وا س ه هئا آ رودار عهدن تي هئا‪ .‬گري الآ‬
‫رپورٽون ‪،‬کڻ‬ ‫مون کي قلم هٿ ۾ جهڀ ي ا باري آرٽيڪل‬
‫سيکاريون‪ .‬هن کي ڄاڻ هئي ته مان راڻا جنس هادر جهڙي آزمودي ار‬
‫صحاايَء جو شاگرد رهيو آهيان اسڪوآ آف جرال ي مان امييازي‬
‫حيڪيل حاصل ڪري اڪيو آهيان‪ .‬گري الآ جي ڪمري جي شيلف‬
‫ٽيبل تي ايم اين راِء جي ڪيا ن جو سيٽ رکيل هوادو هئو‪ .‬هڪ‬
‫ڏينهن مون همٿ ڪري هن کان راِء جو ڪياا ‪reasonromantiasm‬‬
‫‪( resolution‬د‪،‬يل‪ ،‬روماايل ااقڀا) پڙهڻ الِء گهريو‪ .‬گري منهن ي‬
‫منهن م نونَء جهڙن ي ترتي جهنڊو‪،‬ن وڏن وارن ڏااهن ڏسڻ ‪،‬ڳو‪.‬‬
‫پڪيا ين تون ايم اين راِء کي پڙهندين؟ ايو مااس گري (جرال ي جي‬
‫ال ين ۾ هڪ ٻئي کي پهر ين اا‪،‬ي سان س يو ويندو آهي‪ ).‬مان ڪارآ‬
 ‫‪99‬‬
‫وقل سوشل ي يا ڪميوا ي (جيڪي هم معني آهن) وقل جو اهم‬
‫مسئلو ااهن‪ ،‬جيڪي شخص س ا سوشلسٽ يا ڪميواسٽ آهن ااهن‬
‫کي اهو سم هڻ گهرجي ته جيڪ هن هو هندسيااي عواي جي آزاديَء‬
‫جي جدوجهد ۾ شريڪ ايڻ اا ااهين ته قومي آزادي سندن پهريون‬
‫مقصد هئڻ گهرجي‪ ،‬جنهن جو م ل عواي جي عواي طراان قا م‬
‫ڪيل حڪومل آهي‪“.‬‬
‫دايا جي عييم ااقڀ ي شخصيين ‪،‬ينن‪ ،‬ٽرا ٽسي اسٽا‪،‬ن سان‬
‫گ جي ڪم ڪرڻ جو شرف حاصل ڪندڙ ايم اين راِء جي شخصيل‬
‫هڪ رير تڪراري پيغاي جهڙي رهي آهي‪ .‬پندرهن سا‪،‬ن تا ين‬
‫ميڪسيڪو‪ ،‬جرمني‪ ،‬روس‪ ،‬اين‪ ،‬جاپان ڪن ٻين ملڪن ۾ ااقڀ ي‬
‫جدوجه د واري زادگي گڻارڻ عد ج هن هو هندوسيان موٽيو ته ڪن‬
‫اورن جان اڪار سااين کان سواِء هن جو ڪو ه يارو مددگار اه هئو‬
‫رطااوي حڪومل جي سڄي مشينري هن جي ڀف ‪،‬ڳل هئ‪ .‬گ و گ‬
‫کيس ساڄي کاٻيَء ڌر وارن جي مخا‪،‬فل کي ه منهن ڏيڻو اي پيو‪ .‬ان‬
‫و ۾ ٻي جنس عييم ه شروع اي ويئي‪ ،‬جنهن اه رڳو قومي عا‪،‬مي‬
‫سياسل ۾ لڪه سو جي سلسلن ۾ ه ڊراما ي ااقڀا آڻي ڇ يو‪.‬‬
‫پنهن ي ٻاروتڻ ۾ ي مناويندر ااٿ ي حد يڊپو اين ر هئو‪ .‬هو‬
‫ين اآ جي ارن جهن لن جهرن جهن لي جااورن کان ي وف اي‬
‫اڪيلو ي اڪيلو ميلن جا ميل گهمندو وتندو هئو‪ .‬هي جي ي ائن‬
‫طبيعل اواداهين راتين ۾ وتن پريين جي تڀش ۾ مرگهٽن‪ ،‬مساڻن‬
‫قبرسياان ۾ ي وف و ر سڄي سڄي راپ ڪپاآ ڪنڊال جهڙن‬
‫ڪردارن جو پيڪو ڪندو رهندو هئو‪ .‬هو يلور هٺ جي راي ڪرشن‬
‫پرمهنس جي آشري ۾ يوگا ‪،‬ٺ ازيَء۾ مشا ڪرڻ ه ويندو هئو‪.‬‬
‫ترڪيَء جي ڀال تحريڪ دوران هندوسيان جي ديني عا‪،‬من‬
‫جي ايوا ن تي ٽيهه ه ار م اهدن‪ ،‬جن ۾ ڪييرا معصوي سنڌي‬
‫پئي ڪئي آهي پر يحد وا پيار سان پاڻ سان گ وي ويهاريو آهي‬
‫وڌيڪ وقل ڏيڻ الِء زور ريندو رهيو آهي‪.‬‬
‫اياز‪ ،‬ايم اين راِء جو هڪ هڪ ڪياا هٿ ۾ جهلي ال‪ ،‬ي‬
‫ا اهن سان ااهن ڏااهن ڏسندو رهيو‪ .‬ايو مااس‪ ” ،‬هي جويو صاح جي‬
‫اماال آهي‪ .‬توهان پڙهي پوِء کين په ا و‪” .‬اياز جي اهري تي‬
‫ااراض يَء جا اشان ڦهل ي ويا‪ .‬ايا ين‪ ” ،‬جويو الِء آادا اائي‪ ،‬مون الِء ته‬
‫اه آادا اايئي؟“ ايو مااس‪” ،‬اياز سا ين‪ ،‬حڪم ڪيو ها ته توهان الِء ه‬
‫سڄو سيٽ وٺي ااان ها‪ “.‬اڳيي هلي مان تڀايَء طور شير اياز کي‬
‫ڪييرا ي ڪياا هندوسيان مان وا۾ آمريڪا مان موڪليندو رهيس‪.‬‬
‫ساآ اڻويهه سو ڇٽيهن ۾ (جنهن ساآ مان ڄا و هوس) ايم اين‬
‫راِء کي ساڍن پن ن سا‪،‬ن جي قيد کان پوِء دير۾ دون جيل مان آزاد ڪيو‬
‫و يو‪ .‬جيل جي ڦاٽڪ تي ڪييرن ي قومي اڳواڻن هن جي مرحبا ڪئي‪.‬‬
‫آزاديَء تي هن کي دير۾ دون ميواسپا‪،‬ٽيَء جي ايئر مين مشهور‬
‫ڪاا ريسي اڳواڻ جي ن لي تي آادو ويو‪ ،‬جيي هن کي جواهر ‪،‬عل‬
‫اهروَء جو اياپو مليو ته ريليَء جي صو ا ي ڪاافراس ۾ شرڪل‬
‫ڪري اتان اهلل آ اد ااي اهروَء جي آ ا ي گهر آاند ون ۾ آراي ڪري‬
‫پنهن ي صحل سڌار‪ .‬آاند ون ۾ پنهن ي اسيريَء جي اا و جو احواآ‬
‫ڏيندي راِء ‪،‬کيو آهي‪،‬‬
‫” ڇهن سا‪،‬ن جي ڊگهي عرصي واري اسيريَء عد مون کي‬
‫هندوسيااي عواي سان ڳا‪،‬ها يندي يحد وشي اي رهي آهي‪ .‬سامراج‬
‫جي شڪار پنهن ن هم وطنين کي مون کي رڳو اييرو اوڻ آهي ته‬
‫توهان کي هڪ اهمٿ اوج جيان جمهوري آزاديَء الِء جنس جوٽڻي‬
‫آهي‪ .‬ان مقصد کي ماڻن الِء اسان وا اه رڳو ڪو واضع تصور هئڻ‬
‫الزمي آهي پر ان الِء اٽو عمل عمل جي واا ڳو‪،‬هڻ پڻ ضروري‬
‫آهي‪ .‬مان آزاديَء الِءسازگار حا‪،‬يون پيدا ڪرڻ جي جدوجهد ڪندس‪ .‬هن‬
 ‫‪111‬‬
‫قيد اان ۾ ري جي حد تا ين يمار اي پوڻ ڪري هن کي دير۾ دون‬
‫جي جيل ۾ منيقل ڪ يوويو‪ ،‬جيان هن کي ساڍن پن ن سا‪،‬ن کان پوِء‬
‫رها ڪيو ويو‪.‬‬
‫مان اڃا تا ين دير۾ دون اڪڪر ايندو ويندو رهندو آهيان راِء‬
‫جي قيد واري اها ڪوٺڙي پڻ ڏسي آيو آهيان‪ .‬موهني روڊ جي ان‬
‫ڙ ااس ن لي اڳيان اڪڪر يهي رهندو آهيان‪.‬‬
‫ايم اين راِء هاڻي دير۾ دون ۾ مسيقل طور رها شا ييار ڪري‬
‫پنهن ي ‪،‬کڻ پڙهڻ جي ڪم ۾ ‪،‬ڳي ويو‪.‬‬
‫موهني روڊ تي هڪ پراڻو ن لو هئو جنهن جي وسيع احاطي ۾‬
‫وڏا وڏا وڻ گلن جا ٻوٽا هئا‪ .‬اتي هڪ وڏو اغ ‪،‬ڳايو ويو‪ .‬ڙ جي هڪ‬
‫وڏيوڻ هيٺان هڪ گوآ مي ۾ ڇهه پراڻي طرز جون ڪرسيون وڇايل‬
‫هيون‪ .‬ايم اين راِء جي وڌوا ايلن راِء اڌ ڪڀڪ کن اتي ويهي مون سان‬
‫صبا سان ڪ هري ڪئي مون کي دار جلنس جي وشبوِء دار‬
‫اااهن صبا کي اارا يَء جي رس پياري‪ .‬هن اسان کي ايم اين راِء‬
‫جي اليٽ هئٽ سان هڪ تصوير پڻ ڏيکاري‪ ،‬جنهن ۾ هو هڪ دااشور‬
‫‪،‬ڳي رهيو هئو‪.‬‬
‫دير۾ دون جي ان ن لي جي اغ واري ڙ جي وڻ هيٺان آراي‬
‫ڪرسيَء تي ويهي پنهن يَء اليٽ هئٽ کي هيٺ مٿي ڪندي ايم اين‬
‫راِء ڪراايَء جي اا ري ي ا بار سنڌ آ رزور جي ايڊيٽر کي ااٽرويو‬
‫ڏيندي ايو‪،‬‬
‫” مان هر صبح جو ج هن ا بار او کو‪،‬يان ته ڏڪي او وڃان‪ .‬مون‬
‫کي ماد۾ پرسل ارااس يا رطاايا سان ڪو ‪،‬ڳا ڪواهي پر مان يورد‬
‫ج ي ااشي اي وڃڻ جي تصور کان وف کا ي رهيو آهيان‪ .‬جيڪ هن‬
‫ااش ي سڄي يورد مٿان ڇاائ ي ويئي ته اسان کي ااقڀا‬
‫هندوسيان جي آزادي ٻنهي کان هٿ ڌو ڻا پوادا‪“.‬‬
‫مسلمان پڻ شامل هئا تن ي يارو مددگار ماڻهن ترڪيَء طرف ڪو‬
‫ڪن کي‬ ‫ڪيو‪ ،‬جن مان ڪييرن ي ڪا ل ۾ ي جهليو ويو‬
‫ترڪمااي ارين گرايار ڪري ساڻن رير ااسااي سلوڪ ڪيو‪ .‬ايم اين‬
‫راِء ا ن وقل خارا ۾ هئو جيئن ي هن تا ين اهي برون پهييون هن‬
‫هڪدي سر اوج ‪ red army‬جو هڪ دسيو ااهن کي ڇ ا ڻ الِء موڪليو‪.‬‬
‫پن اهه کن م اهدن کي آزاد ڪرا ي خارا آادو ويو‪ ،‬جيي راِء ساڻن‬
‫تفصيلوار ڳا‪،‬هيون ٻو‪،‬هيون ڪيون‪ .‬ااهن ۾ جيڪي مڻهبي جوش سان‬
‫ٽمٽار هئا ترڪيَء په ڻ الِء ييا هئا‪ ،‬اهي اوجي تر يل حاصل ڪرڻ‬
‫راِء سان گ تاشقند الِء روااا ايا‪ .‬جيي راِء هنن الِء ااڊيا ها وس ۾ رهڻ‬
‫جو اايياي ڪيو‪.‬‬
‫هيي مان اهو واضع ڪرڻ ااهيان او ته اسان جا ڪييرا ي سنڌي‬
‫مسلمان ا ر مڻهبي جنون ۾ گمراهه اي پنهن ا گهر گهاا ڳڙن مٺ تي‬
‫وڪڻي ان تحريڪ ۾ شامل ته ايا پر موٽي ااي اقي سڄي عمر‬
‫مفلسي محياجيَء ۾ گڻاري‪ .‬سندن اڳواڻن شوڪل عڪمااي‪ ،‬اڪبر‬
‫شاهه‪ ،‬ايروز ا‪،‬دين منصور عبدا‪،‬م يد سنڌيَء کي هندوسيان په ندي‬
‫ي گرايار ڪيو ويو‪.‬‬
‫س ڪ هه ڄاڻندي ه راِء پنهن ي وطن ورڻ جو پڪو ايصلو‬
‫ڪيو ڊسمبر ‪ 6399‬جي و ڌاري جعلي پاسپورا تي سامواڊي جهاز‬
‫ذريعي هو ڪراايَء پهيو اسيان مبئيَء الِء روااو ايو‪ .‬ڪ هه ڏينهن‬
‫عد هن وري ڪراايَء واري ڪاا ريس اجڀس ۾ شرڪل ڪئي‪ ،‬جيي‬
‫سباش اندر وس سان مليو‪ .‬مشهور ڪرااي قرارداد جي نيادي اق ن‬
‫تي هن جواهر ‪،‬عل اهروَء سااخيا‪،‬ن جي ڏي وٺ ڪئي‪ .‬هن اهروَء مٿان‬
‫زور آادو ته ڪاا ريس وا ڪو پخيو اقيصادي پروگراي واس هئڻ‬
‫گهرجي‪ .‬ڪااپور ريليَء جي قيد اان جي سخل گرميَء راِء جي‬
‫اوالدي جسم صحل جي سيياااس ڪري ڇ ي‪ .‬اتان جي طبيلن جهڙن‬
 ‫‪111‬‬
‫ه پڪو پخيو را سٽ آهي پوري دياايداريَء سان هن جي ڏسيل‬
‫هيومن ي جي اصوآ آدرش جو پخين پيرن سان پيروڪار آهي‪ .‬شير‬
‫اياز ڪنهن ريبي وف جي پاڇي ۾ پنهن ي زادگيَء جي پوين پهرن‬
‫۾ پنهن ي سن يل مئه ااقڀ ي شاعري ترڪ ڪري مڻهبي مناجاتن‬
‫دعا ن ۾ اراريل جون راهون تڀش ڪندو رهيو‪ .‬ايي ي طور هن جي‬
‫آ ري عمر جي ٻاڏايل دعا ن جي شايع ايل اوپڙين هن جي ي شهر‬
‫شڪارپور جي ڪوي پهڀج جي ڄنن جي اوپڙين ۾ ڪو ائ اري اه‬
‫رهيو‪ .‬هي اهو ي شاعر شير اياز هئو جيڪو ايم اين راِء جو مداح‬
‫هئڻ وري وقل ۾ اوادو هئو‪” ،‬ع ‪ ،‬شاعر جي شاعريَء جي روح جو‬
‫ڪوڙهه آهي‪ “.‬پر ڪنهن پر اسرار هسييَء اڳيان ا ين ٻاڏا ڻ عاج ي‬
‫ااهي ته ڇاهي؟‬
‫دير۾ دون جي ڊا‪،‬ن واال جي گيسٽ ها وس جي تاريڪ ڪمري ۾‬
‫رپور اڪر ۾ منهن ي زادگيَء جو‬ ‫صبا جي ڪوسيَء ڪک‬
‫ريئڊيڪل پهلو ه شامل هئو هيومنسٽ پڻ‪ .‬ان وقل تا ين مون کي اه‬
‫ان ايريي جي ڄاڻ هئي اه ي مون وا ڪو اهڙي ماڊآ جي سياسي‬
‫سو هئي‪ .‬مون کي رڳو اييرو علم هئو ته صبا صبح جي هير هوادي‬
‫آهي‪ ،‬جنهن ۾ مٺيَء انڊ جو مار هوادو آهي‪ .‬ايم اين راِء جو اا‪،‬و مون‬
‫رڳو ڪا‪،‬يج جي شاگرديَء واري زمااي ۾ اارايڻ شياي ڊاڪٽر عبادپ‬
‫ريل ويَء کان ٻڌو هئو پر هن جي ڪا ه تحرير پڙهي اه هئي‪ .‬مس ايلن‬
‫راِء سان ملڻ وقل ه وٽس اهو سواي ويو هوس ته مان هڪ عييم‬
‫شخصيل جي رايقه حياپ کي ڏسڻ او ااهيان‪.‬‬
‫منهن ي کيسي ۾ رڳو سٺ سير روپيه وڃي يا هئا‪ ،‬جيڪي‬
‫هفيو ه اه هلڻا هئا‪ .‬گيسٽ ها وس ۾ اااهه ائين آاي ۾ ڏيندا هئا پر‬
‫مان ٻاهران سردار جي ٻاڪڙي تان ٻين آاي ۾ اااهه جو گڀس وٺي‬
‫ايندو هوس‪ .‬صبا اااهه اه پيئندي هئي‪ .‬هن الِء ٽين آاي ۾ کير جو‬
‫ايو هيومن ي (ائين ااسان دوسيي) جي نياد تي ”ٻاويهن ايس‬
‫‪ twenty to thesis‬جو مصنف ماايندر ااٿ راِء اڙهندڙ عمر ۾ ڊهندڙ‬
‫صحل سب سياسل کان ڪنارو ڪري دير۾ دون ۾ رها شا ييار ڪري‬
‫پنهن و يل وقل ا ياس ‪،‬کڻ پڙهڻ ۾ گڻارڻ ااهيو پر سياسل هن‬
‫جو پيڪو اه ڇ يو‪ .‬ساآ ‪ 6343‬۾ آزادي ملڻ عد ه ر ڊيڪل ڊيموڪريٽڪ‬
‫پارٽي جي ڪار گڻارين هن کي سياسل کان ڪنارو ڪرڻ اه ڏاو‪ .‬پر هن‬
‫جي تحريري ر ڊيڪل هيومن ي جي تعميري ڪم هن کي اڪا ي‬
‫ڇ يو‪ .‬هو مڪمل اڪيڀ ي آراي الِء مسوريَء هليوآيو‪ .‬هن سان گ هن‬
‫جي گهر واري ايلن هئي‪ .‬مسوريَء جي پهاڙي پي ري تي صبح ساڻ‬
‫اهل قدمي ڪندي هن جو پير ڪنهن وڏي پٿر سان ٽڪرا ي ويو‬
‫هو پهاڙ تان گهرڪندو پن اهه کن اوا هيٺ ااي ڪريو‪ .‬هن جو سڄو‬
‫جسم ڇل ي ويو‪ 61 .‬جنوري اڻويهه سو اووا اهه جي اڌ راپ جو هن‬
‫عييم ااقڀ ي ديو قامل دااشور جو روح پرواز ڪري ويو‪ .‬ايم اين‬
‫راِء جي رحلل هڪ ارد جي اه پر هڪ پوري دور هڪ اداري جي‬
‫پڄاڻي هئي‪.‬‬
‫مان سياسي ماڻهو ااهيان اه ي هيي منهن ي مراد ڪنهن‬
‫سياسيدان جي سوااح درج ڪرڻ آهي پر پوِء ه مون وا جيڪا اوري‬
‫گهڻي سياسي سروجهه سو رهي آهي اها راِء جي ر ڊيڪل هيومن ي‬
‫واري سو جي سلسلي جي ي ڪڙي آهي‪ .‬مان جيڪ هن ڪ هه ساآ‬
‫اڳ پيدا ايان ها ته شايد هن جي ايريي جو قا ل هن جي موف طرف‬
‫ما ل ايل ه ان ها‪ .‬راِء جي پيروڪارن ۾ اسان جي سنڌي دااشورن‬
‫محيري ا راهيم جويو‪ ،‬شير اياز حشو ڪيو‪،‬راماڻي (ڪي ٻيا ه هوادا‬
‫جن ا ل مون کي ڄاڻ اه آهي) ااهن مان شايد حسو ي هئو جيڪو هن‬
‫سان اا لينڊ ۾ ڪٿي مليو هئو راِء کان ه وڌيڪ ر ڊيڪل ايڻ جي‬
‫ڪوش۽ ۾ پنهن و ذهني توازن وڃا ي ويٺو‪ .‬سا ين ا راهيم جويو ا‬
 ‫‪112‬‬
‫”صبا تو هي ڇا ڪيو آهي؟“ مون ڏڪندي هن کان پڪيو‪ ،‬حراس‬ ‫گڀس وٺي ايندو هوس‪ .‬گيسٽ ها وس جو ا ن لو ااڊين مئني ر اسان‬
‫۾ منهن ا حواس وٺ ي ويا‪.‬‬ ‫ڏااهن شڪي ا اهن سان اهاريندو هئو‪ ،‬ائ ڪري ج هن اسين سڄو‬
‫”ڇو هي س زي ور مون کي منهن يَء ما جا ڏال آهن‬ ‫سڄو ڏينهن ڪ مري کان ٻاهر اه اڪرادا هئا سين‪ ،‬سواِء منهن ي ٻه يرا‬
‫منهن ي ي ملڪيل آهن‪ .‬مون کان سواِء ااهن تي ٻئي ڪنهن جو ه حا‬ ‫ٻاهران مااي وٺي ااڻ جي‪ .‬مئني ر ا ين اشراف ماڻهو هئو هن اسان‬
‫ااهي‪ .‬هاڻي هي اسان ٻنهي جا آهن جيسين توکي ڪو ڪم ڪار ملي‬ ‫کان سواِء شڪي ا اهه جي ٻي ڪا کوا کوا اه ڪئي‪.‬‬
‫تيسين ااهن مان گڻارو ڪندا سين‪“.‬‬ ‫هڪ شاي پهريون يرو گيسٽ ها وس کان ٻاهر ااي اسين‬
‫مان حواس ا يه اي يٺو رهيس صبا مون کي اهي س‬ ‫لراج ساهني اوتن جي الم ڏسڻ اڪيا سين‪ .‬موٽڻ تي مون لراج‬
‫قبوآ ڪرڻ الِء قا ل ڪ ندي رهي‪ .‬هوَء هني طور مون کي ٽي يرا قبوآ‬ ‫ساهنيَء جي سپيئي ڪردار کان ميا ر اي صبا اڳيان پنهن ي تنس‬
‫ڪري اڪي هئي پر مان ان کان اڳيي ڪ هه ه قبوآ ڪرڻ الِء آمد۾ اه‬ ‫دسيي‪ ،‬گمشدگيَء تي ما ٽن جي اڪرمندي آ يند۾ جي ااديشن ا ل‬
‫هوس‪.‬‬ ‫سڄو احواآ اوريو‪” ،‬اڳيي ڇا ايندو‪ ،‬صبا؟ هفيي عد اسين رسيي تي‬
‫ان وقل تا ين مون کي اهو ااديشو اوس هئو ته مان ڪ هن‬ ‫هوادا سين‪ .‬تنهن ا اا ا‪،‬غ عمر ڪري اسين قااواي طور ڪٿي ڪنهن‬
‫اروا جي ڏوهه ڌاڙي جي ا‪ ،‬اي ۾ ه ٻڌو ويندس‪.‬‬ ‫ڪورا ڪ هريَء ۾ شادي ه اه ڪري س هندا سين‪ .‬ان الِء اڃا ساآ ڏي‬
‫مون ان وقل تا ين اڃا ضماال قبل از گراياري وارو قااواي‬ ‫ترسڻو پوادو‪ .‬مهن ا ما پي هي گڀ جو گهاا هو ڪيئن کڻندا؟ جوش‬
‫اقرو اه ٻڌو هئو‪.‬‬ ‫۾ اسان ڪ هه اه سوايو پر هاڻي هوش ۾ حقيقين سان منهان منهن‬
‫آهيون‪ “.‬مان جڻ اتي اي ويس اکيون رجي آيون‪.‬ڍ‬
‫صبا آهسيي ااي پنهن ن ٻنهي هٿن ۾ منهن و منهن جهليو‪.‬‬
‫اپن تي آير رکي هن روماآ سان منهن يون اکيون اگهيون ڪاٺ‬
‫جي ڪ ٽ ۾ رکيل پنهن و ايلهو کڻي آ ي‪ .‬ايليهي جي تري مان خمل‬
‫جو ويڪرو ڪسو ڪ ي ان مان هڪ هڪ سواو زيور ڪ ادي ويئي‪.‬‬
‫پرڻيَء طرز ائشن جا مسلم مينا ڪاريَء وارا ڳرا ڳهڻا هئا‪ .‬ڳ يَء جا‬
‫هار الها ڪن ڻ‪ ،‬منڊيون‪ ،‬جهومڪا‪ ،‬ڪنن جا واال‪ ،‬اڪ جون ڦيون‪،‬‬
‫پازي ‪ ،‬ڇڀ اال ي ڇا ڇا هئو! مان اکيون ڦاڙي ڏسندو رهيس صبا‬
‫اوادي رهي‪ ” .‬هڪ هڪ ڪري وڪڻي ايا ڏينهن آراي سان رهي س ندا‬
‫سين‪“.‬‬
 ‫‪113‬‬
‫منهن ي ذمي رڳو ا بار جي ايس سيڪشن جا اار صفحا هئا‬
‫پر ”پاڪسيان اايئرس“ ا ل گري الآ مون کي وشواس ۾ وٺندو هو‬
‫ائ طور سنڌ جي سياسي‪،‬‬ ‫جو هن کي ڄاڻ هئي ته پاڪسيان‬
‫سماجي‪ ،‬قاايي ساهيڪ منير اامي ا ل مون وا جوڳي معلوماپ‬
‫آهي‪.‬‬
‫گري الآ صبوح جو اوين ي ايڊيٽوريل عملي جي هن امي‬
‫ميٽنس س ا ي‪ .‬ان کان اڳ هو پنهن ن ڪن هم پيشي دوسين کي‬
‫اسڀي آ اد ڪراايَء ٽيليفون ڪري ائ معلوماپ حاصل ڪري‬
‫اڪو هو‪ .‬گري الآ ٽي ساآ ٽا يمس آف ااديا جو پاڪسيان ۾ اما ندو‬
‫رهي اڪو هو‪ .‬هن جا اتي ڪييرا ي ڄاتل س اتل صحااي دوسل‬
‫هئا‪ .‬سخل مارشل ال جي وف سب ڪن ڪ هه ٻڌايو ته ڪي ‪،‬نوا ي‬ ‫او ييا‪،‬يهون پنو‬
‫يورو ايف د‪،‬يه‬ ‫ويا‪ .‬هرحا‪ ،‬پنهن ن ذ ريعن معرال گري الِء‬ ‫ان راپ گهر گرهسل ڪري مان دير سان سمهيو هوس‪ .‬صبح‬
‫مڪرجي جيڪا ڪ هه معلوماپ حاصل ڪري س هيا اسان جي اسڀي‬ ‫جو ڇهين ي مون کي ٽا ميس آف ااڊيا جي ايڊيٽر گري الآ جين جي‬
‫آ اد جي اامه ا اروي ٽي جوشيَء وٽان جيڪي ٽيليڪس پهيا‪ .‬ااهن جي‬ ‫اون آ ي‪ ” ،‬ا صبوح جو سويل ٽي صاح کي راو‪،‬پنڊي جيل ۾ ڦاسي‬
‫آڌار تي اسان ‪ 4‬اپريل ‪ 6333‬جي من هند جو ٻارهين ي تا ين ٽي‬ ‫ڏاي و ي آهي‪ .‬ٽا يمس جي ائن صفحن جي اسپيشل سپليمينٽ ڪ ڻي‬
‫صاح تي ائن صفحن جي اسپيشل سپليمينٽ شايع ڪئي‪.‬‬ ‫آهي‪ .‬تون آايس جييرو جلد اي س هئي ااي وڃ‪ .‬توکي ٽو صاح تي‬
‫هيڊ ال ين واري اراٽ پيج آرٽيڪل ‪،‬کي‪ .‬د‪،‬يه مڪرجيَء ‪،‬يڊر‬ ‫يورو ايف د‪،‬يه مڪرجيَء کي ‪،‬يڊر‬ ‫‪( obit‬شرڌاا لي) ‪،‬کڻي آهي‪.‬‬
‫ايڊيٽوريل ‪ oped page‬تي ائن ڪا‪،‬من جي سيڪنڊ ‪،‬يڊ ‪،‬کي‪ .‬د‪،‬يه‬ ‫(پهريون ايڊيٽوريل) ‪،‬کڻو آهي‪ .‬اراٽ پيج آرٽيڪل مان ‪،‬کي رهيو‬
‫مڪرجي ٽي صاح جي ذاتي دوسل هو الڙڪاڻي ۾ هفيو کن هن‬ ‫آهيان‪“.‬‬
‫جو مهمان اي رهيو هو ٽي صاح جي ڪردار کي تماي وي هڙا ي‬ ‫ٽو صاح جي ڦاسيَء جي بر س کان پهريان آآ ااڊيا ريڊيو‬
‫کان جاايو پرکيو هئا ين‪ .‬هن ٽي صاح جي شخصيل ااي امي‬ ‫جي مارانس ليٽن ۾ اشر ڪئي ويئي هئي‪ .‬ان ا‪،‬يميي جو ااديشو اڳ‬
‫صڀحيل واهه طور طريقن تي د‪ ،‬سه ڪياا ‪،‬کيو آهي‪ ،‬جيڪو پلو‬ ‫۾ ي هو پر ا اهو اي گڻريو‪ .‬اڌو ساهه ري آ صوااتي ويهي رهيس‬
‫مودي جي ڪياا ‪ ( Bhutto my friend‬ٽو منهن و دسل) کان نهه مخيلف‬ ‫گوپيَء کي س ڪيم‪ .‬هوَء پڻ بر ٻڌي سن اي ويئي‪ .‬منهن ي ما‬
‫آهي‪ .‬سپليمينٽ جون ٻح ‪،‬ک ڪاپيون شايع ڪيون ويون‪ ،‬جن مان شاي‬ ‫رو ڻ ‪،‬ڳي‪.‬‬
‫تا ين شايد ي مواد ڪن رڪارڊ ڪاپين جي ڪا ڪاپي ي‪.‬‬
 ‫‪114‬‬
‫هو ته پروٽوڪوآ ورير۾ عد الڙڪاڻ وارا هن سان ائ ملڻ ويا هئا‬
‫ٽو صاح ساڻن ملي يحد جڻ اتي اي ويو هو‪.‬‬
‫ٽي کي ڦاسيَء تي سڄي سنڌ هيسيل هئي‪ .‬س سنڌي گهرن‬
‫جي درن جي طاقين تي ڪنڊا هڻي درين تي پردا ااڙهي‪ ،‬وف‬
‫حراس ۾ پنهن يون دااهون دٻا ي ويٺا رهيا‪ .‬ٻئي طرف هيان جي اد ي‬
‫‪ ،‬ي ريڊيو ا بارن ذريعي اهڙي وحشيااه عمل جي سخل مڻمل‬
‫ڪئي‪ .‬سنڌيَء جي ترقي پسند ادي ڪيرپ ٻاٻاڻيَء ريڊيو اشڙياپ ۾‬
‫ايو‪ ” ،‬سڄيَء دايا جي سنڌي قوي جو اخر کان ڪنڌ مٿي کڄيل هو جو‬
‫اسان جو هڪ سنڌي اڳواڻ اسان جي پاڙيسريَء ملڪ جو وزير اعيم‬
‫هو پر ا اسان جو اهو ڪنڌ ڪپيو ويو آهي‪ “.‬هري۽ واسواڻيَء جو‬
‫”ڪواج“ ۾ شايع ايل مضمون‪ ” ،‬ٽي کي ڦاسي‪ “.‬ڪرشن راهي‬
‫منهن ا ان ا‪،‬يميي تي ‪،‬کيل ايم منهن ي ٽا يمس ۾ ‪،‬کيل ‪obit‬‬
‫(شرڌاا لي) اسان سنڌي ساهيڪارن جي رم رصي جو اوري رد عمل‬
‫هئا‪ .‬دقمسييَء سان ان وقل هن ملڪ جو وزير اعيم هڪ خيل‪،‬‬
‫رذيل‪ ،‬شوي موذي قسم جو ماڻهو هئو‪ ،‬جنهن هيان جي پار‪،‬يامينٽ ۾‬
‫ڪو مڻمل جو ٺهرا ‪ ،‬اهو جواز پي۽ ڪري‪ ،‬حاآ ايڻ اه ڏاو ته‪ ،‬اهو‬
‫ڪنهن ملڪ جو اادرواي معاملو آهي‪ .‬معيبر مرڪ ن مان اسان کي اها‬
‫ڄاڻ اوس پيئي ته سا ا وزير اعيم اادرا گااڌيَء اهو سڄو ڏينهن‬
‫گوا ا ڳوڙها ڳاڙيا هئا پنهن ي ڪمري مان سڄو ڏينهن ٻاهر اه‬
‫اڪيي هئي‪ .‬مهيني کن کان پوِء هڪ ڏينهن ٽا يمس جي ال بريريَء ۾‬
‫‪،‬ن۽ جي وقفي دوران رير دسيوري گ جاڻيَء وقل هوَء پنهن ن وي هن‬
‫واقفڪارن و ۾ ائي رهي هئي‪” ،‬اها ٽي صاح جي داصيبي هئي‬
‫جو مان اقيدار کان ٻاهر هئس‪“.‬‬
‫ٽيهن سا‪،‬ن کان پوِء تارير وري هڪ ي ڪٽن جي قيل جي‬
‫ڪاراامي کي وجايو آهي‪ .‬هي وحشياڻو قيل ه منهن ي ي ترتي آتم‬
‫سپليمينٽ جي اراٽ پيج تي اادر ملهوترا جي ‪،‬کيل ‪anchor‬‬
‫(ڇهن ڪا‪،‬من واري اٽم) مٿان و وارن ائن ڪا‪،‬من ۾ مشهور‬
‫ڪارٽواسٽ را ا راجن جو ٽي صاح تي اڪيل ڪارٽون ڦهليل هو‪،‬‬
‫جيڪو را ا‪ ،‬شمڀ ڪاافراس وقل ٽي صاح جي سامهون ي تيار‬
‫ڪري هن کي تحفي طور ڏاو هو‪ .‬ٽو ڪ هه قل تا ين پنهن و‬
‫ڪارٽون ڏسندو رهيو پوِء کيسي مان قلم ڪ ي ان تي هيَء سٽ ‪،‬کي‬
‫را ا کي ڪارٽون موٽا ي ڏاو هو‪،‬‬
‫‪( Good cartoon but I have more hair on my head and elsewhere‬سٺو‬
‫ڪارٽون آهي پر منهن ي مٿي تي واهه ٻئي ڪنهن هنڌ وڌيڪ وار‬
‫آهن‪).‬‬
‫ٽي صاح جي هم ڪڀسي ان پڻ جي دوسل پلو موديَء‬
‫پنهن يَء آرٽيڪل ۾ هڪ واقعو ‪،‬کيو‪ ،‬جيڪو گري الآ صحاال جي‬
‫مريادا ن جي مداير ارج ڪري ڇ يو‪ .‬پلوَء جي يان موج ذوا‪،‬فقار‬
‫علي ٽو ج هن مبئيَء جي ايلفنسٽن ڪا‪،‬يج ۾ پڙهندو هئو اتي‬
‫ڪنهن پنڊپ يا جواشيَء هن جو هٿ ڏسي کيس ايو هو‪” ،‬تون اڳيي‬
‫هلي وڏا عهدا ماڻيندين‪ .‬تنهن و دايا ۾ وڏو اا‪،‬و اامااار ايندو پر‬
‫تنهن و موپ ڪنهن ‪ ...‬هٿان ايڻو آهي‪ “.‬مان اهو ‪،‬فظ اٿو ‪،‬کان جو اهو‬
‫صحاال جي زمري کان ٻاهر آهي‪.‬‬
‫ٽيهه ساآ اڳ ٽي صاح جي ڦاسيَء وقل سڄي هندوسيان جي‬
‫سنڌين جي گهرن ۾ ماتم ڇاائ ي ويو هو‪ .‬منهن يَء ما اهو سڄو‬
‫ڏينهن مااي اه کاڌي سڄو ڏينهن رو ندي رهي هئي‪ .‬ان وقل اڃا‬
‫الڙڪاڻي‪ ،‬طع ‪ ،‬رتيديري‪ ،‬ائين ديري آساس جي شهرن جا اهي‬
‫ديوان زميندار حياپ هئا‪ ،‬جن جا ٽي جي اادان سان پراڻا تعلقاپ‬
‫هئا مئي ‪ 6324‬۾ جواهر ‪،‬عل اهروَء جي وااپ وقل ج هن ٽو صاح‬
‫پاڪسيان جي وزير ارجه جي حيڪيل ۾ اع از پرسيَء الِء دهليَء آيو‬
 ‫‪115‬‬
‫ٽي صاح جي قيل وقل هيان جي هر سنڌيَء جي گهر ۾ ماتم‬
‫هو‪ .‬ينيير جي قيل وقل ڏک ااسوس جو اظهار هو‪ .‬پيڙهي در‬
‫پيڙهي اسل در اسل سو جا سلسڀ ا ين آهسيي آهسيي د‪ ،‬ندا‬
‫آهن‪.‬‬
‫مون پنڪيَء کي پهريون يرو شمڀ ڪاافراس وقل ڏٺو هو‪ .‬ان‬
‫رن تا ين ڳاڙهو اراڪ وڏي‬ ‫ُم َ‬ ‫وقل هوَء اڻويهن سا‪،‬ن جي هئي‬
‫کڙيَء وارا اڇا سئنڊآ پا ي اادرا گااڌيَء جي ان ي پٽ سن يه سان‬
‫شملي جي ماآ روڊ ‪،‬ڪڙ ار جي گفٽ شاپس تان پنهن ن دوسين‬
‫ساهيڙين الِء سوکڙيون ريد ڪندي رهندي هئي‪ .‬شامن جو هوِء سن يه‬
‫سندن پهاڙي ويس وڳا‬ ‫سان گ هما الي حسينا ن جا ‪،‬وڪ اا‬
‫(ڪاسٽيوي) ااهن مٿان ايل گلڪاري گلن ٻوٽن جي اڻل کي‬
‫د‪ ،‬سپي حيرپ سان ڏسندي هئي‪ .‬شمڀ مڻاڪراپ وقل پل پل‬
‫د‪ ،‬ندڙ برن جي رپورٽن کان سواِء صحااي پنهن ين ”سا يڊ ال ين‬
‫اسٽوري “ ۾ سن يه پنڪيَء جي سيرن سپاٽن جون د‪ ،‬سه ڪهاڻيون‬
‫ه ‪،‬کندا هئا‪ .‬ڪٿي ه ڪي اسڪئنڊآ پيدا اه ڪيا ويا پر ٻن ”دشمن“‬
‫لوئ‬ ‫ملڪن جي پرا يم منسٽرن جي اوا‪،‬د جي معصوي دوسيي‬
‫”پيلي‬ ‫ڏاد ڪٿا ن کي جنم ڏاو‬ ‫ڪييرن ي رومااوي قصن‬
‫صحاال“ ‪ yellow journalism‬وارن جي ڄڻ ٻي هي م ي ويئي‪.‬‬
‫ان وقل مان ٽا مس آف ااديا جي ‪ business desx‬ايس ڊيسڪ‬
‫تي جوايئر س ايڊيٽرن کي رپورٽر جي ايلڊ جاا ه ڪرڻي پوادي‬
‫آهي‪ .‬پنهن ي ٽيهن سا‪،‬ن جي صحاايي پيشي جي آزمودن جو مفصل‬
‫احواآ ايندڙ پنن ۾ پي۽ ڪندس‪.‬‬
‫شمڀ ڪاافراس جي ڪوريج الِء ا بار جي ايف آف يورو‬
‫د‪،‬يه مڪرجيَء کي وڃڻو هو‪ .‬هن جا ٻه ٻااهن ٻيلي ايف رپورٽر محمد‬
‫شميم ڪاپي ايڊيٽر مون کي هن جو س ايڊيٽر مقرر ڪيو ويو‪.‬‬
‫ڪٿا جو اهو حصو آهي جن کي مان ترتي ڏيڻ جي ڪوش۽ ڪري‬
‫رهيو آهيان وقل جي عدا‪،‬ل ۾ هڪ اشم ديد گواهه جيان هر وارداپ‬
‫کي حلف اامي هيٺ اسان جي ايندڙ اسل الِء رڪارڊ ڪري رهيو آهيان‪.‬‬
‫ائ ڪري ج هن هيَء هڪ اهڙي عدا‪،‬ل آهي جيي منصف ه منااا‬
‫آهي ته وڪيل ه وڪاڻيل‪.‬‬
‫مان پنهن يَء هن آتم ڪٿا ۾ پاڻ کي سياسل ۾ واڙا ڻ يا‬
‫ملوث ڪرڻ اٿو ااهيان پر ج ۾ سياسل ااسااي رتوڇاڻ کي پنهن ي‬
‫محور مرڪ ڻا ي ااسااي حقن حياتين کي پاماآ ڪري ته اها هر‬
‫ارد جي حياتيَء جو حصو ڻ ي پوادو آهي‪.‬‬
‫ا هيَء قس ‪،‬کڻ وقل ‪( daughter of destroy‬اصي جي اياڻي)‬
‫ينيير جي وحشياڻي قيل کي پورو مهينو ايو آهي‪ .‬ڪا‪،‬هه جئپور ۾‬
‫هلندڙ عا‪،‬مي اد ي ڪاافراس کي ينيير ا ٽي ااطمه ٽو اا ڪندي‬
‫ائي رهي هئي‪ ” ،‬مون کي محيرمه ينيير ا ل ‪،‬کيل پنهن ين تنقيدي‬
‫تحريرن الِء ڪو ارمان ااسوس ااهي پر مون کي پنهن ي پڦيَء جي‬
‫هن قسم جي رير ا ري وحشياڻي قيل تي گهرو صدمو پهيو آهي‪“.‬‬
‫پي ڌي جي ا‪،‬ميي و ۾ ٽن ڏهاڪن جي واي آهي‪ .‬ان عرصي‬
‫دوران هند سنڌ ۾ هڪ ائون اسل اسريو آهي‪ .‬مون کي سنڌ جي ائين‬
‫ا ري آيل اسل جي سو ا ل گهڻي ڄاڻ ااهي پر هند ۾ ڄاوآ ائين‬
‫سنڌي اسل الِء ينيير پاڪسيان جي اهم سياسي سر راهه هئي‪ .‬ان جي‬
‫رعڪس اسان واري اسل الِء هن جو وا‪،‬د ذوا‪،‬فقار ٽو اسان جي سنڌ‬
‫جو سنڌي اڳواڻ پهرين ڪنهن ملڪ جو وزير اعيم پوِءهو‪ .‬الآ‬
‫ڪرشن آڏواڻيَء جي گهر سنڌي سواد واري مااي کا يندي ينيير اردوَء‬
‫۾ ائي رهي هئي‪ ” ،‬مان سنڌي سم هي ته س هان اي پر ڳا‪،‬ها ي اه اي‬
‫س هان‪“.‬‬
 ‫‪116‬‬
‫آهي‪ .‬منهن ي ٽا ميس آف ااڊيا جي هڪ رپورٽر محمد اسلم‪ ،‬جنهن هٿ‬
‫مون اياز کي حيدر آ اد ۾ وا س اااسلريَء وقل پنهن و ڪياا‬
‫موڪليو هو ان پڻ تصديا ڪئي ته شير اياز جلد ي ااڊيا پاڪسيان‬
‫جي ا مبيسڊر جي عهدي تي ااي رهيو آهي‪ .‬پر پوِء آيل برن موج‬
‫اهو ايصلو ان ڪري رد ڪيو ويو جو اياز جي ڪن ير واهن‬
‫حڪومل کي اهو تا ر ڏاو ته شير اياز جا ااڊيا ۾ ڪييرا ي اد ي‬
‫ذاتي دوسل آهن هن جو هندن هندوسيان طرف اصو جهڪا آهي‪.‬‬
‫شمڀ ڪاافراس دوران ٽو صاح ڏاڍو ورتل هو‪ .‬هن ڪنهن ه‬
‫اطر واهه ايصلي کان سواِء واپس وڃڻ اه اي ااهيو‪.‬‬
‫مون ٽي صاح کي پهريون يرو مئي ‪ 6324‬۾ ڏٺو هو‪ ،‬ج هن‬
‫هو پاڪسيان جي وزير ارجه جي حيڪيل ۾ ارتي وزير اعيم جواهر‬
‫الآ اهروَء جي اايقاآ وقل دهليَء عڻر واهيَء الِء آيو هو‪.‬‬
‫پروٽوڪوآ ورير۾ کان پوِء ٻئي ڏينهن هيان جي ڪن الڙڪاڻي وارن‬
‫سنڌين سان رير دسيوري گ جاڻي ڪئي هئي‪ .‬هن جي جوان اهري تي‬
‫ت هن تازگي هئي پر شمڀ ۾ هن جي منهن تي ڇڪياڻ جا اشان امودار‬
‫هئا‪.‬‬
‫شمڀ مڻاڪراپ ۾ شرڪل ڪرڻ جي اجازپ رڳو د‪،‬يه‬
‫مڪرجيَء کي هئي‪ ،‬جيڪو ريف (گفي و جا اهم اق ا) تيار ڪري‬
‫موڪليندو هو‪ .‬ٻاهر ايوز روي ۾ ايف رپورٽر محمد شميم اسٽوري‬
‫(تفصيلي ا بار رپورا) تيار ڪندو هو مان ٽيلي پراٽر روي آپريٽر‬
‫سان گ ويهي رپورا جي پئرا اري اس (جملن جي ترتي ) ڪري آپريٽر‬
‫کي ٽيلي ٽا يه ڪرا يندو ويندو هوس‪ .‬مڻاڪراپ جي پهر ين ڏينهن‬
‫رڳو تعارف‪ ،‬کيڪار ليڪار جي ڏي وٺ ايندي رهي‪ .‬جيئن ته اسان‬
‫کي ڪاافراس واري ڪمري ۾ وڃڻ جي اجازپ اه هئي ان ڪري ائي‬
‫اٿو س هان ته ااهن وش ير آايين جي اوعيل ڪهڙي هئي؟‬
‫ايڊيٽر گري الآ مشورو ڏاو ته اسين ڪاافراس کان هڪ ڏينهن اڳ‬
‫هن جي واد کي‬ ‫اندي ڙهه په ي وڃون جيان ٽي صاح‬
‫هيليڪاپٽرن رسيي شمڀ په ا ڻ جو اايياي ايل هو‪ .‬د‪،‬يه‪ ،‬شميم‬
‫مان صبوحِ جو ڪار رسيي اندي ڙهه الِء روااا ايا سين‪ .‬دهليَء کان‬
‫سو ڪلو ميٽر آهي اتان شمڀ جو اوي ڪلو ميٽر پهاڙي‬ ‫اندي ڙهه ٻه َ‬
‫مفاصلو آهي‪.‬‬
‫سر ڪاري پروٽوڪوآ پا نديَء سان ترتي ايل هئا‪ .‬ٽي صاح‬
‫جي واد کي سڌو اندي ڙهه هوا ي اڏي تي ‪،‬هڻو هئو اتان ي يٺل‬
‫هيليڪاپٽرن ۾ شمڀ جي هماال ون (وا سراِء الج) په ڻو هئو‪ .‬ا بار‬
‫اويسن ٽي وي وارن کي سڌو شمڀ په ڻ جون هداييون ڏال هيون‪.‬‬
‫هماال ون ۾ ڪار مان ‪،‬هندي ٽو صاح د‪،‬يه مڪرجيَء سان هٿ‬
‫مڀيو‪ .‬مون ڻ ڻ ڪري سنڌيَء ۾ ايو‪” ،‬سا ين‪ ،‬س سڻا ي ايندي‪“.‬‬
‫ٽي صاح مرڪي مون ڏااهن اهاريو‪ .‬ان دوران ا بار اما ندا ٽي‬
‫ويَء وارا ٽي صاح کي ورا ي ويا‪ ،‬جن کي هو هٿ سان پري ڪندو‬
‫اادرا گااڌيَء کي هٿ ڏيئي اشسل واري هاآ ڏااهن وڌي ويو‪ .‬هن جي‬
‫پويان ينيير هئي‪ .‬اادرا گااڌي هن جي مٿي تي هٿ رکي پي ي سان‬
‫گ گ هلڻ ‪،‬ڳي‪ .‬سيڪيورٽيَء وارا هنن سان ‪،‬ڳي هلي رهيا هئا‪ .‬ٽي‬
‫صاح سان آيل واد ۾ منهن ي شهر اوا شاهه جو صحل مند وڏيرو‬
‫وزير رڀي مص في جيو ي‪ ،‬سخل اهري وارو وزير ارجه ع ي امد‬
‫ٻيا اٺ ڏهه سويلين ڪ هه اوجي عملدار ساڻ هئا‪ .‬سنڌ مان اسان کي‬
‫برون آيون هيون ته ٽو صاح پنهن ي شملي واري واد ۾ شير اياز‬
‫کي پڻ شامل ڪري رهيو آهي‪ .‬مون اياز کي ڳو‪،‬هڻ جي ڪوش۽ ڪئي‬
‫پر هو اير اه آيو‪ .‬شايد ڪنهن مصلحل هيٺ اياز کي آادو اه ويو‪.‬‬
‫ڪ هه سا‪،‬ن کان پوِء هندوسيان جي هڪ ‪،‬نڊن جي ا بار ۾ اها بر‬
‫پڻ شايع اي ته شير اياز ارپ ۾ پاڪسيان جو سفير ي ااي رهيو‬
 ‫‪117‬‬
‫اوڪ پلڪ سنوارڻ کان سواِء ڪاما‪ ،‬ال اسٽاد‪ ،‬ڪو‪،‬ن سيمي ڪو‪،‬ن‬
‫ورير۾ تي ايندڙ ويڙهه جملن جي گهڙپ ناوا تي ا يڀف حث‬
‫هر اشسل جو ”اٽوا ااس“ ڻ ي رهيا هئا‪ .‬ارتي وزير اعيم جو‬
‫ڪشميري سياسل صڀحڪار پر ان ااٿ هڪسر ‪ p.n. haksar‬قراردادا جي‬
‫مسودي جي هر جملي کي هيٺ مٿي ڪري رهيو هو هو سخل‬
‫اهري وارو پاڪسيااي وزير ارجه ع ي احمد ااهن کي ارج ڪري‬
‫رهيو هو‪ .‬ٻئي پنهن ن پنهن ن موقفن تي اصير ا‪،‬دين خارا واري جي‬
‫ر يان اڙيا يٺا هئا‪ .‬هڪسر سياسل جو هنرمند هوشيار کي اري هو‬
‫ع ي احمد ( ه گهٽ اه هو‪).‬‬
‫هڪسر جي هٿن ۾ شيوا جيَء وارو اگهه اک ‪،‬ڪل هو ع ي‬
‫احمد جي هٿن ۾ ا و ايل آ دار ن ر هو‪ .‬ٻئي ڄڻا اادران ٽي جي هر‬
‫ابيري واري س هاَء کي بوتاز ڪرڻ جي ڪوش۽ ڪري رهيا هئا‪.‬‬
‫اشسل جي شروعاپ ۾ ڪامياا ٺاهه جا آ ار اير اي آيا ته ر واسل‬
‫ايڻ تا ين اا ري ي محاوري موج ”اورس ڏااهن موٽي“ ‪back to‬‬
‫‪ square one‬تي آيا‪ .‬هر ‪،‬محي ٺاهه جي ڳا‪،‬هه تي ‪،‬يپو پوادو رهيو‪ .‬هر آس‬
‫پويان اراس اير ايندي رهي‪ .‬جيو ي صاح سنڌي سياڻه سان ينيير‬
‫کي هڪ ”ڪوڊ“ سم ها ي ڇ يو هو‪ “،‬جي ڳا‪،‬هيون ڪامياا ويون ته‬
‫توکي اوادس‪ ،‬پٽ ڄا و جي ااڪاي ايون ته‪ ،‬اوادس‪ ،‬ڌيَء ڄا ي‪“.‬‬
‫کاڌي جي مي تي اادران گااڌي ينيير مان اک ي اه ڪ ادي‬
‫هئي‪ .‬وڏي اشيياي شفقل واان هوَء ‪،‬ڳاتار پنڪيَء ڏااهن ڏسندي‬
‫رهندي هئي پنڪيَء جو اهرو وڌيڪ گڀ ي اي ويندو هو‪ .‬هماال‬
‫جون حسينا ون شملي جا س يڀ جوان پنڪيَء جي هڪ جهلڪ پسڻ‬
‫الِء هن جي پويان پويان هوادا هئا‪ .‬سن يه پنڪي هماال ون کان ٻاهر‬
‫اڪرادا ي هئا ته رسين جي ٻنهي پاسي ماڻهن جون ق ارون ‪،‬ڳي‬
‫وينديون هيون‪ .‬کين کيڪاريندڙ عواي سندن اڳيان پويان هلندو هو‪ .‬ماآ‬
‫ساا هن جو ينيير سن يه هماال ون جي پهرينَء من آ تان‬
‫گ جي ‪،‬هندي اير آيا ٻاهر يٺلن کي مرڪي کيڪاري در وا پارڪ‬
‫ايل اڇي ا مبيسڊر موٽر ۾ روااا اي ويا‪ .‬ينيير جو اوڻ آهي ته هن‬
‫جي وا‪،‬د ِٽي صاح کيس آگاهه ڪيو هئو ته‪” ،‬مڻاڪراپ جو ا واهه‬
‫ڪهڙو ه ايي و اڪري پر اهو پاڪسيان جي تارير ۾ هڪ ائون موا‬
‫آڻيندڙ‪ “.‬ٽي صاح شمڀ جي سفر دوران پنهن يَء هو ڻهار د ير کي‬
‫مشهور ڏاو هئو‪ “،‬توکي اه اجايو مرڪڻو آهي اه ي ملو‪،‬و رهڻو آهي‪،‬‬
‫جيئن تون اه وش اير ااين اه اداس‪ “.‬پر سن يه گااڌيَء سان ڏاڪڻ‬
‫‪،‬هندي مون هن جي منهن تي معني ري مرڪ گڀا جهڙي تازگي‬
‫ڏٺي‪.‬‬
‫شمڀ مڻاڪراپ ا ل گهڻو ي ڪ هه ‪،‬کيو ويو آهي‪ .‬ان ڪري‬
‫مان ااهن واورن ۾ اه ويندس اه ي اهي منهن يَء هن آتم ڪٿا جو‬
‫حصو آهن‪ .‬مان هيي رڳو اهو ڪ هه درج ڪري رهيو آهيان جنهن ا ل‬
‫اڳ ۾ ڪو احواآ اه ڏاو ويو آهي جنهن منير اامي جون مان اکين‬
‫ڏٺو شاهد آهيان‪.‬‬
‫هر اشسل وقل مان ٽيليپراٽر روي ۾ آپريٽر سان گ ويٺي‬
‫ايوز روي مان شميم جي ايندڙ رپورا جو يا د‪،‬يه جي ريف جو‬
‫ااييار ڪندو رهندو هئس‪ .‬جون مهيني جي سخل گرميَء ۾ ه شملي‬
‫جي شامن جي وش وار موسم دآ دماغ ۾ نڪي پيدا ڪندي‬
‫رهندي هئي‪ .‬ا ين ه موسمون ٻه اينديون آهن‪ .‬هڪ موسم دآ جي اادر‬
‫هوادي آهي ٻي موسم دآ کان ٻاهر ايندي آهي‪ .‬ان وقل اسين دآ کان‬
‫ٻاهر واري موا هاري جي موسم محسوس ڪري رهيا هئا سين‪.‬‬
‫سياسيدان ڪامور شاهي پنهن ا پنهن ا هڙيئي حر ا آزما ي رهيا هئا‪.‬‬
‫ٻيو ڇا‬ ‫شو ي‪ ،‬ضد‪ ،‬حرال‪ ،‬هوَء‪ ،‬ع ‪ ،‬اماڻا ي‪ ،‬ارمي‪ ،‬سخيي‪ ،‬طن‬
‫ڇا؟ ٻنهي طران کان هر قسم جي اداڪاري‪ ،‬ٺهندڙ ڊهندڙ ڊرااٽن جي‬
 ‫‪118‬‬
‫هن‬ ‫پاڪسيان واد طراان ا‪،‬وداعي ڊار آهي‪ “.‬اوايو جيو ي صاح‬
‫سان گ هڪ ٻيو پاڪسيااي عملدار ٻاهر آيا‪ .‬ايو مااس‪” ،‬سا ين‪ ،‬ڪارن‬
‫ڪڪرن و ۾ ڪٿي ڪا اااديَء جي ‪،‬يڪ ڳو‪،‬هي ‪،‬هو‪ “.‬جيو ي صاح‬
‫تاڻيل آواز ۾ ايو‪ ” ،‬س دعا گهرو‪ “.‬هو سسل قدي سان ڏاڪڻ جي‬
‫ُ‬
‫سه‬ ‫ريلنس تي هٿ ڏيئي مٿي اڙهڻ ‪،‬ڳو‪ .‬سڄي ماحوآ کي ڄڻ‬
‫س نهي ويو هو‪.‬‬
‫پهاڙن تي سج جلد ي ‪،‬هڻ ‪،‬ڳندو آهي پر ااهن ڏينهن اواهاري‬
‫جي اس ايي تکي هئي‪ .‬مان هماال ون جي گيٽ تي شميم جو‬
‫ااييار ڪري رهيو هوس‪، .‬ڪڙ ار ۾ ڪ هه ريداريَء الِء وڃڻو هو‪.‬‬
‫شميم اا‪،‬يهن سا‪،‬ن جي عمر تا ين اڃا ڪنوارو هئو مون کي گوپي‬
‫ٻارن الِء ڪ هه هماالي ڊريسون وٺڻيون هيون‪ .‬اوايو اادرا گااڌيَء جو‬
‫ايف سيڪريٽري آايسر گن ا پرشاد دحواس اي ڄندو آيو‪ .‬هن جي‬
‫پويان اٺ ڏهه سيڪيورٽيَء جا ماڻهو ال ين ‪،‬ڳا ي يهي رهيا‪ .‬ميٽا ين‬
‫راس جي ال سوا ۾ ملبوس پاڪسيان جو وزير اعيم ذوا‪،‬فقار علي‬
‫ٽو ايروز راس واري نارسي سلڪ جي ساڙهيَء مٿان منڪ ڪوا‬
‫پاتل ارتي وزير اعيم شريميي اادر پريه درشني گاادي گ و گ ون‬
‫کان ٻاهر اڪيا‪ .‬ٻاهر ااي اادرا گااڌيَء گن ا پرشاد کي آهسيي ڪ هه‬
‫ايو پوِء هوَء ٽو صاح اڳيي وڌي ويا‪ .‬ان وقل ساا هن جا اار کن‬
‫وڳا هئا اهو ساآ اڻويهه سو ٻاهير جو ٻين جوالِء وارو ڏينهن هئو‪.‬‬
‫پهاڙي پي ڙن تي پنڌ ڪندي ذ‪،‬في اادرا ايو اڳيي اڪري‬
‫ويا‪ .‬گن نا پرشاد کي سخل هدايل هئي ته ڪو ه سيڪيورٽيَء وارو‬
‫سندن پيڪو اه ڪري‪ .‬پر اوجي سيڪريٽري‪ ،‬سيڪيورٽيَء وارن کي‬
‫‪،‬نوا ي هڪدي ه ار کي اٽن جي ااصلي تي هڪ هيليڪاپٽر اضا ۾‬
‫اڏا ي دور ين سان کين دور دور تا ين ويندي موٽيندي ڏسندو رهيو‪.‬‬
‫را ي ڇ ي‪ .‬س اڻي صبح جو سويل ي اڪري هلندا سين‪ .‬ا راپ‬
‫جي ڪااي ها وس مان مهاڻو ٻاهر اڪري ايندا هئا ماآ روڊ جي آمد‬
‫رال ي قا و اي ويندي هئي دسيڪاريَء جي دوڪاان جا دوڪان‬
‫پنڪيَء کان پئسا اه وٺندا هئا‪ .‬تبل جون ڇوڪريون هن کي سويٽرن‪،‬‬
‫شا‪،‬ن هٿ سان مڙهيل دوشا‪،‬ن جا تحفا ڏينديون هيون‪ .‬شملي جا‬
‫رهاڪو ينيير جي ” وش آمديد“ جا ئنر جهلي يهندا هئا‪ .‬صحااين‬
‫اشرياتي ادارن جي اما ندن جي هن جا ااٽرويو وٺڻ تي ويڙهه ايندي‬
‫هئي‪ .‬آآ ااڊي ا ريڊيو جي هر اشرياتي پروگراي ۾ پنڪيَء جو ذڪر‬
‫هوادو هئو‪ .‬ٽي صاح کي اپيلون ايڻ ‪،‬ڳيون ته ينيير کي ارپ جو‬
‫ا مبيسڊر مقرر ڪري‪ .‬ا بارن جي اراٽ پي ن تي ينيير جون عواي‬
‫و ۾ گهيريل تصويرون ڏسي ٽي صاح ڌيَء کي ايو‪” ،‬پنڪي‪،‬‬
‫ڪ هه احيياط رک تون تصويرون ۾ مسو‪،‬نيَء جيان ‪،‬ڳي رهي آهين‪“.‬‬
‫ڪاافراس جي ڪمري ۾ آس اراس اميد اا اميد جا سلسڀ ٺهندا‬
‫ڊهندا رهيا‪ .‬ٻنهي ڌرين جا ڪي عناصر ڊيپا يَء تي سندرو ٻڌي يٺا هئا‪.‬‬
‫ارتي واد س ني ڳا‪،‬هين جي هڪ ي وقل ابيري جو پيڪيج طئي‬
‫ڪرڻ اي ااهيو ته پاڪسيان واد هڪ هڪ اسم جو ا‪،‬ڳ ا‪،‬ڳ وقفه ه‬
‫وقفه حل ڪرڻ جي تقاضا ڪري رهيو هو‪ .‬مڻاڪراپ ۾ اڏ ااي ويئي‪.‬‬
‫ڳا‪،‬هين کي ٻن و ااي ويو‪ .‬اوايو ٻنهي ملڪن جون ٽيليفون ال ينون‬
‫ڪٽ ي ويون آمدپ رال جون س وهي واٽون ند اي ويون‪ .‬پاڪسيان‬
‫واد جي اما ندن پنهن و پنهن و سامان سهيڙڻ شروع ڪري ڇ يو‪.‬‬
‫مان شميم ايوز روي ۾ س ريٽن مٿان س ريٽ ساڙي رهيا هئا‬
‫سين‪ .‬ٽيليفون ي جان هئا‪ .‬ٽيلي پراٽرن جي ٽڪ ٽڪ ند هئي‪ .‬هماال‬
‫ون ۾ قبرسيان جهڙي اموشي ڇاايل هئي‪ .‬د‪،‬يه ااي ايو‪،‬‬
‫” ڪاافراس پوري اي و ي‪ .‬مڻاڪراپ ااڪاي ويا‪ .‬س ني پنهن ا اا ل‬
‫ئ ون ند ڪري ڇ يون آهن‪ .‬ڊرا يور کي ائو ته پيٽروآ جي ٽااڪي‬
 ‫‪119‬‬
‫سل کن و ڳا هئا‪ .‬صحااين جي پيس پاڻيَء جو وقل شروع ايو هو پر‬
‫س ني کان س ڪ هه وسري ويو‪ .‬ند اي ويل ريف ڪيس وري کلڻ‬
‫‪،‬ڳا‪ .‬ينيير (شايد پهريون يرو پاتل) پنهن ي ساڙهيَء جو پلئه جهلي‬
‫آهسيي مٿان ڏاڪو ڏاڪو هيٺ ‪،‬هي رهي هئي‪ .‬هيٺ سن يه گااڌي‬
‫کاڌيَء جي اڇي ڪڙتي پئ امي ۾ يٺو هو‪ .‬ٻئي ليئرڊ روي ۾ وڃي‬
‫ويٺا ويٽر ڪاايَء جون ٽري کڻي سندن پو يان ايندي ويندا رهيا‪.‬‬
‫د‪،‬يه مڪرجي ايوز روي مان شميم کي ساڻ ڪري مڻاڪراپ‬
‫واري هاآ جي ٻاهرينَء يٺڪ طرف ويو مون کي ايا ين‪” ،‬هڪدي‬
‫ٽيلي پراٽر روي ۾ وڃي گريَء کي الئ۽ موڪل”“ منهن ي ذهن ۾ ٻه‬
‫سٽون الئ۽ ل جيان ٻريون جيڪي مون ٽوٽنس پئڊ تي رهڙي‬
‫ورتيون‪.‬‬
‫‪Summit today save summit story follows.‬‬
‫(مٿين سٽن جو ترجمو اي او س هي)‬
‫‪ 9‬جوالِء ‪6336‬ع جي ٽا يمس آف ااڊيا جي س ني ايڊيشن ۾ شايع‬
‫ايل ئنر هيڊ ال ين ‪ banner headline‬ا ه رڪارڊ ۾ موجود آهن‪.‬‬
‫ان ي کنڊ جي ٻن واڙادڙ پاڙيسري ملڪن جي پرا يم منسيرن‬
‫صحيحون ڪري پنهن ا پنهن ا قلم هڪ ٻئي کي تحفظ طور ڏاا‪ .‬ٻنهي‬
‫سهڻين شاهاڻين شخصيين هڪ ٻئي کي کيڪاريو‪ .‬ٻنهي طران جي‬
‫اما ندن هڪ ٻئي کي اڪرن ۾ ريو‪ .‬ع ي احمد هڪسر هٿ ‪،‬وڏيا‪.‬‬
‫پنڪيَء جو ”پٽ ڄمڻ“ تي گڀ ي اهرو وشيَء ۾ ٻهڪي رهيو هو‪.‬‬
‫هوَء وڏي واڪ اعڀن ڪري رهي هئي‪” ،‬پٽ ڄا و‪ ،‬ڄا و‪ ،‬سن يد۾‬
‫ڏااهس اهاري مرڪي رهيو هئو‪ .‬اادرا پنڪيَء جو هٿ جهلي هيٺ ‪،‬ٿي‪.‬‬
‫اها جشن جي راپ هئي شملي جون س ارس سڄي راپ کليل‬
‫رهيون‪ .‬شمڀ جي هيليپيڊ تي ٽين جوالِء جي روشن صبح جو کيڪار‬
‫ي جملو ائي ڪاافراس هاآ ڏااهن هليو ويو‪ .‬ان وقل ساا هيَء جا‬
‫قياس آرا يون اهي هيون ته ٽو صاح اادرا کي ا پروج ڪري‬
‫رهيو هئو‪” ،‬تون ااتح ملڪ جي سر راهه آهين مان مفيوح ملڪ جو ‪...‬‬
‫ان ڪري توکي ي پنهن ي درياهه د‪،‬ي ڏيکاري ڪو ٺاهه ڪرڻو پوادو‬
‫وراه ا‪،‬ي هٿين مان ڪهڙي منهن سان پنهن ي ملڪ موٽندس؟“‬
‫اادرا گااڌي پ هرجي ويئي‪ .‬اوري گهڻي ريداري ڪري مان شميم‬
‫ماآ روڊ تي ااديا ڪااي ها وس ۾ ااي ويٺا سين‪ .‬سڄو ڪااي ها وس‬
‫ڪنڊ ڪڙڇ کان آيل هندوسيااي پاڪسيااي ا بار اويسن ميڊيا جي‬
‫مخيلف ماڻهن سان سٿيل هو‪ .‬س ني جا منهن ملوآ مرجهايل هئا‪ .‬ٺاهه‬
‫جون ڳا‪،‬هيون ٺهندي ٺهندي ڊهي ويون هر ڪو پنهن ا ااومان‪ ،‬ااديشا‬
‫قياس آرا يون ڪري رهيو هو‪ .‬پاڪسيااي صحااي هندوسيااي واد جي‬
‫ضد تيسي کي اندي رهيا هئا هندوسيان صحااي پاڪسيان جي‬
‫اما ندن مٿان ڏوهه مڙهي رهيا هئا پر پوِء ه مهمان اوازيَء جا ارد‬
‫ارتي مي ان ا ا ي رهيا هئا‪ .‬سندن پيشورااه رشين ۾ ڪي ڏارون اه‬
‫پيون هيون‪.‬‬
‫اايو اسان جو ڊرا يور مون کي شميم کي ڳو‪،‬هيندو ڪااي‬
‫ها وس ۾ ااي اڪيو‪ .‬ايا ين‪ ” ،‬هڪدي هلو د‪،‬يه صاح جلدي س ايو‬
‫ااو‪ “.‬اييري ۾ هماال ون جا ڪي مڀزي ه ڪااي ها وس ۾ ويٺل‬
‫س ني صحااين کي س ڻ الِء ااي پهيا‪ .‬ڪااي ها وس ۾ ويٺل س ني‬
‫صحااين کي س ڻ الِء ااي پهيا‪ .‬ڪااي ها وس ۾ هل ل م ي ويئي‪ .‬هر‬
‫ڪو هماال ون ڏااهن ڄڻ ‪،‬ڳو‪.‬‬
‫ايوز روي ۾ ارتي پرا يم منسٽر جو پريس سيڪريٽري شارڌا‬
‫پرشاد ريفنس الِء يٺو هئو‪ ” ،‬مڻاڪراپ ائين سر شروع اي رهيا آهن‪.‬‬
‫ٽيليفوان ٽيلي پراٽرن جون س ال ينون اا‪،‬و ڪيون ويون آهن‪.‬‬
‫توهان کي وقل ر وقل ايي ن کان آگا۾ ڪيو ويندو‪ “.‬شارڌا پرشاد هڪ‬
 ‫‪111‬‬
‫شملي واري پنڪيَء کي ڳو‪،‬هي رهيو هوس‪ .‬هن جو ڊگهو منهن گوآ‬
‫اي ويو هو سندس ساڄي ڪن ۾ ڪپهه جو وڏو ٻڙو ڦهڪيل هئو‪.‬‬
‫منهن و پرييوان د‪،‬بر دوسل سليمان شير ڪرال قڻاايَء جي‬
‫ملڪ ‪،‬بيا جو سفر اامو ‪،‬کي‪، ،‬يکڪن جي صف ۾ پنهن و شمار ان‬
‫ڪري ڪرا ي س هيو آهي جو منهن يَء اير ۾ اهو صداقل اد ي‬
‫دياايداريَء سان قلمبند ڪيل سفراامو آهي‪ .‬شير صاح ارپ جا ٻه ٽي‬
‫اار سفر ڪيا آهن‪ ،‬جن ا ل ‪،‬کڻ جو هو مون سان وعدو ڪري اڪو‬
‫آهي‪ .‬مون هن سان گ جي هندوسيان جي ڪن شهرن جو سين ريلن‬
‫۾ سفر ڪيو آهي پر ين اآ جي و صورپ پهاڙي شهر ‪ hill station‬دار‬
‫جلنس واريون هن جي صحبل ۾ گڻاريل جلنس جي هوٽل جي‬
‫ا‪،‬ڪوايَء ۾ اوطرف و صورپ ايارا ڏسندي مان سليمان شير کي‬
‫ائي رهيوهو‪ ” ،‬شير صاح ‪ ،‬هيي هڪ اااهه جو اغ ريد ڪري اقي‬
‫زادگي وشبودار پرسڪون ماحوآ ۾ ااي گڻاريو‪ .‬سو کن سهڻين‬
‫پهاڙي سندرين کي مڀزمل ه ملي پوادي توهان جي سٺي سار‬
‫سن اآ ه ايندي رهندي‪ .‬اقي حڪمل (ڊاڪٽري) سياسل توهان جهڙي‬
‫اشراف ااسان جي وس کان ٻاهر آهي‪ “.‬شير صاح مرڪي هاڪار ۾‬
‫ڪنڌ ‪،‬وڏي ڪ هه اوڻ ااهيو ته هن جي مو ا يل جي گهنٽي وڳي‪ .‬اون‬
‫تي محيرمه ينيير ٽو د ئيَء مان ڳا‪،‬ها ي رهي هئي‪ .‬سليمان شير سان‬
‫هن کي ڪنهن اهم مسئلي تي مشورو ڪرڻو هئو‪ ،‬جنهن الِء هوَء هن‬
‫کي جلد د ئي په ڻ الِء ڇئي رهي هئي‪ .‬شير صاح آهسيي آهسيي‬
‫اوڻ شروع ڪيو‪ ” .‬مان سنڌ جي اديبن انڪارن جي واد سان ٻن‬
‫هفين جي هندوسيان جي دوري تي آهيان‪ .‬هن وقل دارجلنس جي هل‬
‫اسٽيشن تي رهيل آهيون‪ .‬هيان ڪلڪيي‪ ،‬دهلي‪ ،‬آگري‪ ،‬جئپور اجمير‬
‫شريف ۾ رايل پروگرامن ۾ شريڪ ايڻو آهي‪ .‬واد جي سر راهه طور‬
‫منهن و گرود سان گ هئڻ الزمي آهي‪ .‬وڌيڪ جيئن توهان ائو!“‬
‫ا‪،‬وداعي هٿ ‪،‬وڏي ڪندڙ اڻويهن سا‪،‬ن جي گڀ ي را ل واري پنڪيَء‬
‫کي مان لندين تي اڙهندي ڏسندو رهيس‪.‬‬
‫مون کي ‪،‬کڻو ينيير تي هئو پر مٿيان تفصيل ان ڪري درج‬
‫ڪري رهيو آهيان جو اهو ينيير جي سياسي مد رااه تر يل جو اهم‬
‫اعلي حصو آهن‪.‬‬
‫محيرمه ينيير سان منهن ي ٻين مخيصر القاپ ٻٽيهن سا‪،‬ن‬
‫کان پوِء اار ساآ اڳ د ئيَء ۾ اي‪ .‬مان ڍاڪا کان ن ڀدي۽ ايئر ال ين‬
‫۾ ايويارڪ وڃي رهيو هوس‪ .‬پهريون پڙا د ئي هوا ي اڏو هو‪ .‬ٽن‬
‫ائن ڪڀڪن جي ااييار کان پوِء ه ج هن دٻئي ايئر پورا تان جهاز‬
‫جي اڏاي اه اي ته ن ڀديشين ها يڊوس م ا ي ڏاو‪ .‬جهاز جي ڊي آ‬
‫ٽئنڪ ڦ اٽي پيئي هئي‪ .‬ڍاڪا کان ٻيو جهاز ااڻ ۾ اال ي ڪييرو عرصو‬
‫‪،‬ڳي !! ن ڀديشي پلين جي پا لٽ ٻئي عملي مٿان مارڪٽ الِء‬
‫ٻااهون کن ڻ ‪،‬ڳا‪ .‬ايٺ د ئيَء جي هڪ هوٽل (مون کان هوٽل جو اا‪،‬و‬
‫وسري ويو آهي) ۾ س ني کي رها ڻ جو اايياي ڪيو ويو‪ .‬اتفاي سان‬
‫اها هوٽل هڪ پاڪسياايَء جي هئي ان جو مئني ر اسان جي ساهييَء‬
‫جو سنڌي هئو‪ .‬جلد ي ٻيئي هڪ ٻئي جا دوسل اي ويا سين‪ .‬ڪ هريَء‬
‫دوران هن ٻڌايو ته ينيير ا ڪلهه هيي د ئيَء ۾ ي آهي هن وا‬
‫سندس ا وڃ آهي‪ .‬منهن ي زور ار ايڀزن تي حميد (مئني ر جو‬
‫اا‪،‬و) مون کي هن وٽان ڏهن منٽن جو وقل وٺي ڏاو‪ .‬مهماان جي‬
‫مڀقاتي ڪمري ۾ منهن ي ينيير سان رڳو ڏهن منٽن جي گ جاڻي اي‬
‫س هي‪ .‬مون هن کي شمڀ وارو وقل ياد ڏياريو هوَء ڪ هه ‪،‬محن الِء‬
‫ماد ۾ موٽي ويئي‪ .‬موڪڀ ڻ مهل مون پويون يرو هن جي اهري‬ ‫ِ‬
‫ڏااهن ايا ي اهاريو‪ .‬ٻٽيهن سا‪،‬ن جي ڊگهي عرصي ۾ هوَء رسيدگيَء‬
‫جي مٿاهين مقاي من آ تي په ي اڪي هئي مان هن جي منهن ۾‬
‫‪111‬‬
‫شير صاح اون تي گفي و پوري ڪري ٻڌايو ته ينيير ائي‬
‫رهي هئي‪ ” ،‬توهان لي آراي سان پنهن ا پروگراي پورا ڪري موڪلن‬
‫جي م و ماڻي پوِء ااو‪ .‬مان توهان جو ااييار ڪنديس‪“.‬‬
‫پر ينيير پاڻ ڪنهن جو گهڻو ااييار اه ڪيو اڳلن کي‬
‫ااييار ڪرا يندي رهي‪.‬‬
‫گڻريل هفيي جئپور ۾ ينيير جو ا مير مرتضي ٽو جي‬
‫اياڻي ااطمه ٽو سان پنڪيَء جي پرااڻي ڪرڻ کان سواِء وڌيڪ ڇا اي‬
‫ڪري س هيس؟‬