Trườ ng Đạ i họ c Cô ng Nghiệp Hà Nộ i

Tiểu luận triết học:

Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình
độ phát triển của lực lượng sản xuất và sự vận
dụng quy luật này ở Việt Nam.

Sinh viên : Phan Vă n Quố c

Lớ p : CH/K10 - KTCK
Ngườ i hướ ng dẫ n KH: TS. Trầ n Bích Huệ
TS. Phù ng Danh Cườ ng

Hà Nội, 2020
 Lời mở đầu
Chủ nghĩa duy vậ t biện chứ ng là hạ t nhâ n lý luậ n triết họ c củ a thế giớ i khoa
họ c Má c – Lênin, là hình thứ c phá t triển cao nhấ t củ a chủ nghĩa duy vậ t, là hện
thố ng quan điểm lý luậ n đượ c xá c lậ p trên cơ sở giả i quyết theo quan điểm duy
vậ t biện chứ ng đố i vớ i vấ n đề cơ bả n củ a triết họ c. Do đó , nắ m vữ ng nhữ ng nộ i
dung cơ bả n củ a chủ nghĩa duy vậ t biện chứ ng là điều kiện tiên quyết để nghiên
cứ u toà n bộ hệ thố ng qua điểm khoa họ c củ a chủ nghĩa Má c – Lênin.
Nộ i dung luậ n vă n gồ m có ba phầ n:
Phầ n 1: Thế giớ i quan
Phầ n 2: Chủ nghĩa duy vậ t biện chứ ng vớ i tư cá ch là hạ t nhâ n củ a thế giớ i
quan khoa họ c
Phầ n 3: Nhữ ng nguyên tắ c phương phá p luậ n đượ c rú t ra từ thế giớ i quan
duy vậ t biện chứ ng và việc vậ n dụ ng chú ng và o sự nghiệp đổ i mớ i củ a nướ c ta
hiện nay
 Phầ n 1. THẾ GIỚ I QUAN
1.1 Khái niệm thế giới quan
Là sả n phẩ m và là mộ t bộ phậ n củ a thế giớ i, con ngườ i có nhu cầ u phả i
nhậ n thứ c về thế giớ i cũ ng như phả i nhậ n thứ c về bả n thâ n mình trong mố i quan
hệ vớ i thế giớ i để điều chỉnh hoạ t độ ng củ a mình. Kết quả củ a quá trình nhậ n thứ c
ấ y tạ o nên thế giớ i quan.
Như vậ y, thế giớ i quan là toà n bộ nhữ ng quan điểm, quan niệm củ a con
ngườ i về thế giớ i, về bả n thâ n con ngườ i, về cuộ c số ng và vị trí củ a con ngườ i
trong thế giớ i ấ y.
Về nguồ n gố c, thế giớ i quan ra đờ i từ cuộ c số ng. Nó là kết quả trự c tiếp củ a
quá trình nhậ n thứ c, song suy đến cù ng nó là kết quả củ a cả nhữ ng yếu tố chủ
quan và nhữ ng yếu tố khá ch quan, củ a cả hoạ t độ ng nhậ n thứ c và hoạ t độ ng thự c
tiễn.
Hình thà nh thế giớ i quan là mộ t quá trình tấ t yếu mà chủ thể củ a nó có thể
là cá nhâ n hay cộ ng đồ ng xã hộ i.
Về nộ i dung, thế giớ i quan phả n á nh thế giớ i ở ba gó c độ : 1) Cá c đố i tượ ng
bên ngoà i chủ thể; 2) Bả n thâ n chủ thể và 3) Mố i quan hệ giữ a chủ thể vớ i cá c đố i
tượ ng bên ngoà i chủ thể. Ba gó c độ này vừ a thể hiện ý thứ c con ngườ i về thế giớ i,
vừ a thể hiện ý thứ c củ a con ngườ i về chính bả n thâ n mình.
Về hình thứ c, thế giớ i quan có thể biểu hiện dướ i dạ ng cá c quan điểm, quan
niệm rờ i rạ c, cũ ng có thể biểu hiện dướ i dạ ng hệ thố ng lý luậ n chặ t chẽ.
Về cấ u trú c, là hiện tượ ng tinh thầ n, thế giớ i quan có cấ u trú c phứ c tạ p và
đượ c tiếp cậ n từ nhiều gó c độ khá c nhau, song hai yếu tố cơ bả n củ a thế giớ i quan
là tri thứ c và niềm tin. Tri thứ c là cơ sở trự c tiếp cho sự hình thà nh thế giớ i quan,
song tri thứ c chỉ gia nhậ p và o thế giớ i quan khi nó đã trở thà nh niềm tin để hình
thà nh lý tưở ng, độ ng cơ thô i thú c con ngườ i hà nh độ ng. Như vậ y, mộ t thế giớ i
quan nhấ t quá n là mộ t thế giớ i quan có tri thứ c và niềm tin thố ng nhấ t vớ i nhau
tạ o nên cơ sở vữ ng chắ c cho con ngườ i tiếp tụ c tìm hiểu thế giớ i, cho con ngườ i
xá c định thá i độ , cá ch thứ c hoạ t độ ng, cá ch thứ c số ng nó i riêng và xá c lậ p nhâ n
sinh quan nó i chung.
 Chính vai trò là cơ sở để con ngườ i xá c định nhữ ng vấn đề then chố t củ a
cuộ c số ng, thế giớ i quan có cá c chứ c nă ng như: chứ c năng nhậ n thứ c, chứ c nă ng
xá c lậ p giá trị chứ c nă ng bình xét, đá nh giá , chứ c nă ng điều chỉnh hà nh vi, vv. mà
khá i quá t lạ i, chứ c nă ng bao trù m củ a thế giớ i quan là chứ c nă ng định hướ ng cho
toà n bộ hoạ t độ ng số ng củ a con ngườ i.
1.2 Thế giới quan duy vật và lịch sử phát triển thế giới quan duy vật
a) Thế giới quan duy tâm và thế giới quan duy vật
Thế giớ i quan duy tâ m là thế giớ i quan thừ a nhậ n bả n chấ t củ a thế giớ i là
tinh thầ n và thừ a nhậ n vai trò quyết định củ a cá c yếu tố tinh thầ n đố i vớ i thế giớ i
vậ t chấ t nó i chung, đố i vớ i con ngườ i, xã hộ i loà i ngườ i nó i riêng.
Thế giớ i quan duy tâ m thể hiện rấ t đa dạ ng dướ i nhiều cấ p độ khá c nhau.
Tính đa dạ ng củ a thế giớ i quan duy tâ m trướ c hết phụ thuộ c và o tính đa
dạ ng trong quan niệm về " tinh thầ n " củ a nhữ ng ngườ i có thế giớ i quan này. "
Tinh thầ n " có thể là ý thứ c củ a con ngườ i như ý chí, tình cả m, trí thứ c, kinh
nghiệm, vv.; cũ ng có thể là mộ t bả n nguyên bên ngoà i con ngườ i như "Tinh thầ n
tố i cao", "ý niệm tuyệt đố i", "Đấ ng Sá ng tạ o", v.v..
Cá c cấ p độ củ a thế giớ i quan duy tâ m phụ thuộ c và o trình độ nhậ n thứ c củ a
con ngườ i và tương ứ ng vớ i trình độ nhậ n thứ c ấ y, thế giớ i quan duy tầ m đượ c
thể hiện dướ i hình thứ c thô sơ, tô n giá o hay triết họ c. Về vấ n đề này C.Má c và
Ph.Ă ngghen viết: "Tấ t cả nhữ ng nhà duy tâ m, cả về triết họ c lẫ n tô n giá o, cả cũ lẫ n
mớ i, đề tin và o thà n linh cả m, khả i thị, chú a cứ u thế, ngườ i sá ng tạ o kỳ diệu, sự tín
ngưỡ ng ấ y mang hình thứ c thô sơ, tô n giá o hay hình thứ c văn minh, triết họ c, thì
điều đó chỉ phụ thuộ c và o trình độ giá o dụ c củ a họ …"
Thế giớ i quan duy vậ t là thế giớ i quan thừ a nhậ n bả n chấ t củ a thế giớ i là
vậ t chấ t, thừ a nhậ n vai trò quyết định củ a vậ t chấ t đố i vớ i cá c biểu hiện củ a đờ i
số ng tinh thầ n và thừ a nhậ n vị trí, vai trò củ a con ngườ i trong cuộ c số ng hiện
thự c.
Theo thế giớ i quan duy vậ t thì chỉ có mộ t thế giớ i duy nhấ t là thế giớ i vậ t
chấ t, thế giớ i vậ t chấ t khô ng sinh ra, khô ng bị mấ t đi, nó tồ n tạ i vĩnh viễn, vô hạ n,
vô tậ n.
Thế giớ i quan duy vậ t cũ ng thừ a nhậ n sự tồ n tạ i củ a cá c hiện tượ ng tinh
thầ n, song quan niệm mọ i biểu hiện củ a tinh thầ n đều có nguồ n gố c từ vậ t chấ t; vì
vậ y, trong mố i qua hệ giữ a vậ t chấ t và tinh thầ n thì vậ t chấ t là cá i có trướ c, tinh
thầ n có sau và bị vậ t chấ t quyết định.
Trong khi khẳ ng định sự tồ n tạ i củ a con ngườ i hiện thự c và vai trò quyết
định củ a hoà n cả nh vậ t chấ t, thế giớ i quan duy vậ t nhấ n mạ nh tính nă ng độ ng,
tính tích cự c củ a con ngườ i trong cuộ c số ng.
Phâ n biệt giữ a thế giớ i quan duy vậ t và thế giớ i quan duy tâ m, VILênin cho
rằ ng: "Khô ng trừ mộ t trườ ng hợ p nà o, chú ng ta thấ y rằ ng, đằ ng sau mộ t đố ng
thuậ t ngữ tinh vi mớ i, đằ ng sau cá i mớ lộ n xộ n nhữ ng nghị luậ n uyên thâ m kinh
viện, là hai đườ ng lố i cơ bả n, hai khuynh hướ ng cơ bả n trong cá ch giả i quyết cá c
vấn đề triết họ c".
Chủ nghĩa duy vậ t cho rằ ng giớ i tự nhiên là cá i có tinh thầ n là cá i có sau; nó
đặ t tồ n tạ i lên hàng đầ u và tư duy và o hà ng thứ hai, Chủ nghĩa duy tâ m thì ngượ c
lạ i.
Như vậ y, theo V.I.Lênin, cơ sở quan trọ ng nhấ t để xá c định mộ t thế giớ i
quan nà o đó thuộ c duy vậ t hay duy tâ m - cho dù duy tâ m dướ i bấ t kỳ hình thứ c
nà o (thô sơ, chấ t phá c, tô n giá o hay vă n minh, triết họ c ) - là xem thg giớ i quan đó
quan niệm như thế nà o về vị trí, vai trò củ a vậ t chấ t, củ a ý thứ c trong mố i quan hệ
giữ a chú ng.
b) Lịch sử phát triển của thế giới quan duy vật
Kể từ khi triết họ c ra đờ i, sự phá t triển củ a thế quan duy vậ t gắ n liền vớ i sự
phá t triển củ a chủ nghĩa duy vậ t. Tương ứ ng vớ i ba hình thứ c cơ bả n củ a chủ
nghĩa duy vậ t là chủ nghĩa duy vậ t chấ t phá c, chủ nghĩa duy vậ t siêu hình, chủ
nghĩa duy vậ t biện chứ ng là ba hình thứ c cơ bả n củ a thế giớ i quan: thế giớ i quan,
duy vậ t chấ t phá c, thế giớ i quan duy vậ t siêu hình và thế giớ i quan duy vậ t biện
chứ ng.
Thế giớ i quan duy vậ t chấ t phá c: Thế giớ i quan duy vậ t chấ t phá c là thế giớ i
quan hiện trình độ nhậ n thứ c ngâ y thơ, chấ t phá c củ a nhữ ng nhà duy vậ t
Thế giớ i quan duy vậ t chấ t phá c thể hiện rõ nét ở thờ i cổ đạ i. Đâ y là thờ i kỳ
con ngườ i đã thoá t khỏ i trạ ng thá i mô ng muộ i nhưng mọ i mặ t củ a đờ i số ng xã hộ i
cò n ở trình độ rấ t thấ p. Lao độ ng đã từ ng bướ c đượ c phâ n thà nh lao độ ng trí ó c
và lao độ ng châ n tay, song sả n xuấ t vậ t chấ t vẫ n là hoạ t độ ng cơ bắ p, cò n hoạ t
độ ng tinh thầ n củ a nhữ ng ngườ i lao độ ng trí ó c mớ i chỉ tạ o nên phô i thai củ a
khoa họ c, do đó , trong khi thừ a nhậ n bả n chấ t củ a thế giớ i là vậ t chấ t, cá c nhà duy
vậ t đã quan niệm vậ t chấ t là mộ t hay mộ t số chấ t đầ u tiên sả n sinh ra vũ trụ .
Ở phương Đô ng, phá i Ngũ hà nh coi nhữ ng chấ t đầ u viên ấ y là Kim - Mộ c -
Thuỷ - Hoả - Thổ ; phá i Nyaya - vailsesika: nhữ ng hạ t khô ng đồ ng nhấ t, bấ t biến,
khá c nhau về hình dá ng và khố i lượ ng mà họ gọ i là Anu; phá i Lokayata: đấ t, nướ c,
lử a, khô ng khí; v.v..
Ở phương Tâ y, phá i Milê cho rằ ng chấ t đầ u tiên ấ y đơn thuầ n là nướ c
( quan điểm củ a Talét ), apeirô n ( quan điểm củ a Anaximan ) hay khô ng khí
( quan điểm củ a Anaximen ); Hêraclít quan niệm đó là lử a; Loxếp và Đêmô crít
khẳ ng định là nguyên tử ; vv..
Nhữ ng vấn đề về con ngườ i cũ ng đượ c cá c nhà duy vậ t giả i thích từ nhữ ng
chấ t mà họ coi là vậ t chấ t ấ y: con ngườ i là hiện thâ n củ a ngũ hà nh, là sả n phẩ m
củ a khí, là sự tương tá c giữ a â m - dương, là sự kết hợ p cá c nguyên tử , v.v..
Vớ i quan niệm về thế giớ i, về con ngườ i như vậ y, nhìn chung thế giớ i quan
duy vậ t chấ t phá c thờ i cổ đạ i có nhữ ng bướ c tiến đá ng kể so vớ i cá c thế giớ i quan
khá c cù ng tồ n tạ i ở xã hộ i đương thờ i, song do hạ n chế về lịch sử thế giớ i quan
duy vậ t chấ t khá c cò n nhiều hạ n chế, trong đó :
+ Nhậ n thứ c củ a cá c nhà duy vậ t mang nặ ng tính trự c quan, phỏ ng đoá n
chứ chưa có đượ c nhữ ng că n cứ khoa họ c vữ ng chắ c.
+ Quan niệm vậ t chấ t là mộ t hay mộ t số chấ t đầ u tiên sả n sinh ra vạ n vậ t
chứ ng tỏ cá c nhà duy vậ t thờ i kỳ này đã đồ ng nhấ t vậ t chấ t vớ i vậ t thể - mộ t số
dạ ng cụ thể củ a vậ t chấ t
+ Việc đồ ng nhấ t vậ t chấ t vớ i vậ t thể là mộ t trong nhữ ng nguyên nhâ n dẫ n
đến nhiều hạ n chế trong nhữ ng lĩnh vự c khá c, như: khô ng hiểu đượ c bả n chấ t củ a
cá c hiện tượ ng tinh thầ n cũ ng như mố i quan hệ giữ a tinh thầ n vớ i vậ t chấ t, khô ng
có cơ sở xá c định nhữ ng biểu hiện củ a vậ t chấ t trong đờ i số ng xã hộ i nên cũ ng
khô ng có cơ sở để đứ ng trên quan điểm duy vậ t khi giả i quyết nhữ ng vấn đề về xã
hộ i. Điều đó tấ t yếu dẫ n đến quan điểm duy vậ t khô ng triệt để: khi giả i quyết
nhữ ng vấ n đề về tự nhiên họ đứ ng trên quan điểm duy vậ t, cò n khi giả i quyết
nhữ ng vấn đề về xã hộ i họ đã " trượ t " sang quan điểm duy tâ m " v.v..
+ Thế giớ i quan duy vậ t thờ i cổ đạ i chỉ dừ ng lạ i ở việc giả i thích thế giớ i
chứ chưa đó ng đượ c vai trò cả i tạ o thế giớ i.
 Tuy cò n nhiều hạ n chế cả về trình độ nhậ n thứ c cũ ng như nộ i dung phả n
á nh, nhưng thế giớ i quan duy và chấ t phá c thờ i cổ đạ i đã có nhữ ng đó ng gó p lớ n
lao và o quá trình phá t triển nhậ n thứ c. Điều đó đượ c thể hiện ở chỗ sự ra đờ i củ a
thế giớ i quan duy vậ t thờ i cổ đạ i đã đá nh dấ u bướ c chuyển hó a từ giả i thích thế
giớ i dự a trên thâ n linh sang giả i thích thế giớ i dự a và o giớ i tự nhiên, nó định
hướ ng cho con ngườ i nhậ n thứ c thế giớ i phả i xuấ t phá t từ chính bả n thâ n thế giớ i
và nó đã đặ t ra nhiều vấ n đề để thế giớ i suy vậ t ở cá c giai đoạ n sau tiếp tụ c phá t
triển, hoà n thiện.
Thế giớ i quan duy vậ t siêu hình : Thế giớ i quan duy vậ t siêu hình biểu hiện
rõ nét và o thế kỷ thứ XVII - XVIII ở cá c nướ c Tâ y  u. Thờ i kỳ nà y phương thứ c sả n
xuấ t tư bả n chủ nghĩa đã đượ c xá c lậ p ở nhiều nướ c. Sự ra đờ i củ a phương thứ c
sả n xuấ t tư bả n chủ nghĩa đò i hỏ i khoa họ c tự nhiên phả i có nhữ ng bướ c phá t
triển mớ i, nhưng và o thế kỷ thứ XVII - XVII, hó a họ c cò n ở trong hình thứ c ấ u trĩ,
chủ yếu theo thuyết phlogixtô n ; sinh vậ t họ c ở trình độ phô i thai, cơ thể củ a
độ ng, thự c vậ t mớ i chỉ đượ c nghiên cứ u rấ t thô sơ và đượ c giả i thích bằ ng nhữ ng
nghiên cứ u thuầ n tuý má y mó c, lịch sử phá t triển củ a trá i đấ t hoà n toà n chưa
đượ c biết đến v... Trong tấ t cả cá c khoa họ c tự nhiên, chỉ có cơ họ c về cơ bả n đã
đạ t đến mứ c độ hoà n bị nên nhữ ng định luậ t Cơ họ c đượ c coi là duy nhấ t đú ng đố i
vớ i mọ i hoạ t độ ng nhậ n thứ c. Đâ y là nhữ ng định luậ t về cơ bả n chưa phả n á nh
đượ c trạ ng thá i tự vậ n độ ng củ a cá c sự vậ t, hiện tượ ng. Cũ ng trong thờ i kỳ nà y,
việc sử dụ ng phương phá p phâ n tích - phương phá p tá ch cá i toà n thể thà nh
nhữ ng bộ phậ n để nhậ n thứ c và ít chú ý đến mố i liên hệ giữ a cá c bộ phậ n ấ y đã
đem lạ i nhữ ng hiệu quả to lớ n trong việc tìm hiểu nhữ ng lĩnh vự c cụ thể củ a hiện
thự c. Khi mộ t số nhà triết họ c tuyệt đố i hó a vai trò củ a phương phá p nà y, coi nó là
phương phá p tố i ưu để nhậ n thứ c thì sự thố ng trị củ a phương phá p tư duy siêu
hình đượ c khẳ ng định. Hầ u hết cá c nhà triết họ c duy vậ t ở Tâ y  u thờ i đó đều
chịu ả nh hưở ng củ a phương phá p tư duy nà y. Nhữ ng yếu tố biện chứ ng có xuấ t
hiện trong họ c thuyết củ a cá c nhà duy vậ t song nhìn chung thế giớ i quan củ a họ là
thế giớ i - duy vậ t siêu hình. Tiêu biểu cho thế giớ i quan duy vậ t siêu hình thế kỷ
thứ XVII - XVIII là thế giớ i quan củ a Bêcon, Hố pxo, Lố cco, Xpinô da, Đêcá cto, La
Metri, Diđro, Hô nbá ch, v.v..
 Cá c nhà duy vậ t siêu hình trong khi phủ nhậ n vai trò củ a Đấ ng sá ng tạ o,
thừ a bả n chấ t củ a thế giớ i là vậ t chấ t đã phá t triển tư tưở ng coi vậ t chấ t là chấ t
đầ u tiên tạ o ra vũ trụ củ a cá c nhà duy vậ t thờ i cổ đạ i : Becơn, Đềcá ctơ coi vậ t chấ t
là " hạ t " ; Hố pxơ, La Metri, Điđrô coi là " cá c vậ t thể riêng lẻ ", v, v.. Nhìn chung,
theo quan niệm củ a cá c nhà duy vậ t siêu hình thì thế giớ i là vô số nhữ ng sự vậ t cụ
thể tồ n tạ i cạ nh nhau trong mộ t khô ng gian trố ng rỗ ng, vĩ đạ i.
Cá c nhà duy vậ t siêu hình đề cao con ngườ i, đề cao cá c giá trị củ a con
ngườ i, song quan niệm con ngườ i cũ ng chỉ như mộ t cỗ má y : Hộ pxơ hiểu trá i tim
củ a con ngườ i như chiếc lò xo, thầ n kinh như nhữ ng sợ i chỉ cò n cá c khớ p xương
như nhữ ng bá nh xe ; Bệcơn coi ý thứ c củ a con ngườ i là " linh hồ n biết cả m giá c "
tồ n tạ i trong ó c và luô n chay theo cá c dâ y thầ n kinh và mạ ch má u ; v, v.. Khô ng
hiểu đú ng về con ngườ i, tấ t yếu cá c nhà duy vậ t siêu hình cũ ng khô ng thể hiểu
đú ng về vị trí, vai trò củ a con ngườ i trong thế giớ i mà con ngườ i đang số ng.
Thế giớ i quan duy vậ t liệu hình thờ i cậ n đạ i tuy gó p phầ n chố ng thế giớ i
quan duy tâ m, gó p phầ n giú p con ngườ i đạ t đượ c mộ t số hiệu quả trong nhậ n
thứ c từ ng lĩnh vự c hẹp, song vì phá t triển tư tưở ng về vậ t chấ t củ a cá c nhà duy vậ t
thờ i cổ đạ i và phương phá p nhậ n thứ c là phương phá p siêu hình nên ngoà i nhữ ng
hạ n chế mà cá c nhà duy vậ t thờ i cổ đạ i đã mắ c phả i, cá c nhà duy vậ t thờ i nà y cò n
mang nặ ng tư duy má y mó c, khô ng hiểu thế giớ i là mộ t quá trình vớ i tính cá ch là
lịch sử phá t triển củ a vậ t chấ t trong cá c mố i liên hệ đa dạ ng, phứ c tạ p và trong
trạ ng thá i vậ n độ ng khô ng ngừ ng, vĩnh viễn.
Thế giớ i quan duy vậ t biện chứ ng : Thế giớ i quan duy vậ t biện chứ ng đượ c
C.Má c và Ph.Ă ngghen xâ y dự ng và o giữ a thế thứ XIX, VILênin và nhữ ng ngườ i kế
tụ c ô ng phá t triển.
Sự ra đờ i củ a thế giớ i quan duy vậ t biện chứ ng là kết quả kế thừ a tinh hoa
cá c quan điểm về thế giớ i trướ c đó , trự c tiếp là nhữ ng quan điểm duy vậ t củ a
Phoiơbắ c và phép biện chứ ng củ a Hêghen ; là kết quả sử dụ ng tố i ưu thà nh tự u
củ a khoa họ c, trướ c hết là thà nh tự u củ a Vậ t lý họ c và Sinh họ c. Ph.Ă ngghen nhậ n
định : thờ i gian nà y giữ a thế kỷ thứ XIX ) khoa họ c tự nhiên đã phá t triển và đạ t
đượ c nhữ ng kết quả rự c rỡ , đã cung cấ p nhữ ng tà i liệu mớ i vớ i số lượ ng chưa
từ ng có , đến mứ c là m cho ngườ i ta khô ng nhữ ng có thể khắ c phụ c hoà n toà n tính
siêu hình má y mó c củ a thế kỷ XVIII, mà ngay bả n thâ n khoa họ c tự nhiên, nhờ
chứ ng minh đượ c nhữ ng mố i liên hệ tồ n tạ i trong bả n thâ n giớ i tự nhiên mà đã
biến từ khoa họ c kinh nghiệm chủ nghĩa thà nh khoa họ c lý luậ n và nhờ tổ ng hợ p
nhữ ng kết quả đã đạ t đượ c mà đã trở thà nh mộ t hệ thố ng nhậ n thứ c duy vậ t về
thế giớ i trong sự vậ n độ ng, biến đổ i khô ng ngừ ng củ a nó .
Sự ra đờ i củ a thế giớ i quan khoa họ c biện chứ ng cò n là kết quả tổ ng kết cá c
sự kiện lịch sử diễn ra ở cá c nướ c Tâ y  u, khi phương thứ c sả n xuấ t tư bả n chủ
nghĩa đã hình thà nh và đã bộ c lộ cả nhữ ng mặ t mạ nh cũ ng như nhữ ng mặ t hạ n
chế củ a nó .
Nộ i dung, bả n chấ t củ a chủ nghĩa duy vậ t biện chứ ng – nhữ ng vấ n đề mà
chú ng ta tìm hiểu sau đâ y – đem lạ i cho con ngườ i khô ng chỉ mộ t bứ c tranh trung
thự c về thế giớ i mà cò n đem lạ i cho con ngườ i mộ t định hướ ng, mộ t phương phá p
tư duy khoa họ c để con ngườ i tiếp tụ c nhậ n thứ c và cả i tạ o thế giớ i.
 Phầ n 2. NỘ I DUNG, BẢ N CHẤ T CỦ A
CHỦ NGHĨA DUY VẬ T BIỆ N CHỨ NG VỚ I TƯ CÁ CH LÀ
HẠ T NHÂ N CỦ A THẾ GIỚ I QUAN KHOA HỌ C
2.1 Nội dung của chủ nghĩa duy vật biện chứng
Nộ i dung củ a chủ nghĩa duy vậ t biện chứ ng thể hiện qua tấ t cả cá c quan
điểm, quan niệm củ a nó song có thể nhậ n thứ c nộ i dung này qua quan điểm duy
vậ t về thế giớ i nó i chung và quan điểm duy vậ t về xã hộ i nó i riêng.
a) Quan điểm duy vật về thế giới
Trong lịch sử triết họ c, cá c nhà triết họ c trướ c hết phả i giả i đá p vấ n đề thế
giớ i là gì? Là vậ t chấ t hay tinh thầ n ? Cá c nhà triết họ c duy vậ t cho rằ ng, bả n chấ t
thế giớ i là vậ t chấ t. Ngượ c lạ i, cá c nhà triết họ c duy tâ m lạ i cho rằ ng, bả n chấ t thế
giớ i là tinh thầ n. Quan điểm củ a cá c nhà triết họ c duy vậ t cũ ng khô ng ngừ ng đượ c
bổ sung và phá t triển gắ n liền vớ i sự phá t triển củ a khoa họ c và thự c tiễn. Kế thừ a
tư tưở ng cá c nhà triết họ c duy vậ t và că n cứ và o cá c thà nh tự u củ a khoa họ c tự
nhiên, chủ nghĩa duy vậ t biện chứ ng đi đến khẳ ng định rằ ng : bả n chấ t củ a thế
giớ i là vậ t chấ t, thế giớ i thố ng nhấ t ở tính vậ t chấ t và vậ t chấ t là thự c tạ i khá ch
quan, tồ n tạ i độ c lậ p đố i vớ i ý thứ c, quyết định ý thứ c và đượ c ý thứ c phả n á nh.
Tính thố ng nhấ t đó củ a thế giớ i đượ c thể hiện :
- Chỉ có mộ t thế giớ i duy nhấ t và thố ng nhấ t là thế giớ i vậ t chấ t. Thế giớ i
vậ t chấ t tồ n tạ i khá ch quan, tồ n tạ i vĩnh viễn, vô tậ n, vô hạ n, khô ng sinh
ra và khô ng mấ t đi.
- Tấ t cả cá c sự vậ t hiện tượ ng trên thế giớ i đều là nhữ ng dạ ng tồ n tạ i cụ thể
củ a vậ t chấ t hay là thuộ c tính củ a vậ t chấ t. Thế giớ i khô ng có gì khá c
ngoà i vậ t chấ t đang vậ n độ ng.
- Cá c sự vậ t, hiện tượ ng trong thế giớ i vậ t chấ t thố ng nhấ t chặ t chẽ vớ i
nhau, vậ n độ ng phá t triển theo cá c quy luậ t khá ch quan, chuyển hó a lẫ n
nhau, là nguồ n gố c, là nguyên nhâ n và kết quả củ a nhau.
- Ý thứ c là mộ t đặ c tính củ a bộ nã o ngườ i, là sự phả n á nh hiện thự c khá ch
quan và o bộ nã o ngườ i.
Nhữ ng nộ i dung trên khô ng phả i là sá ng tạ o thuầ n tuý từ tư duy củ a cá c
nhà duy vậ t biện chứ ng mà nó là khá i quá t cá c thà nh tự u củ a khoa họ c tự nhiên.
 Từ phỏ ng đoá n thiên tà i về bả o toà n vậ t chấ t và bả o toà n vậ n độ ng củ a
Lô mô nô xố p ; từ việc chứ ng minh đượ c bằ ng thự c nghiệm sự bả o toà n khố i lượ ng
trong cá c phả n ứ ng hó a họ c củ a ô ng Lô mô nô xố p và Lavoadiê đến định luậ t bả o
toà n và chuyển hó a nă ng lượ ng củ a Mâ yơ và hệ thố ng cá c định luậ t bả o toà n củ a
vậ t lý họ c sau này là nền tả ng khoa họ c cho kết luậ n về tính bấ t sinh, bấ t diệt củ a
thế giớ i vậ t chấ t.
Từ phá t hiện ra tế bà o hữ u cơ vớ i tư cá ch là đơn vị số ng củ a Svanna và
Slaiđen mà cấ u tạ o và mọ i quá trình phá t sinh, phá t triển củ a cá c cơ thể đã hiện ra
theo quy luậ t.
Từ phá t hiện củ a Đặ cuyn về chuỗ i tiến hó a củ a giớ i hữ u sinh cù ng mộ t loạ t
cá c phá t hiện khá c trong vậ t lý họ c, hó a họ c, sinh họ c, thiên văn họ c đã dẫ n đến
phá t hiện về cá c hình thứ c vậ n độ ng củ a Ph.Ă ngghen vớ i tư cá ch là luậ n cứ khoa
họ c về cá c mố i liên hệ phổ biến củ a vậ t chấ t đang biến đổ i, đang chuyển hó a, đang
là nguyên nhâ n, kết quả củ a nhau.
Như vậ y, đú ng như cá c nhà duy vậ t biện chứ ng đã tổ ng kết, bả n chấ t vậ t
chấ t và tính thố ng nhấ t vậ t chấ t củ a thế giớ i đượ c chứ ng minh khô ng phả i bằ ng
và i ba lờ i lẽ khéo léo củ a kẻ là m trò ả o thuậ t, mà bằ ng mộ t sự phá t triển lâ u dà i,
khó khă n củ a triết họ c và khoa họ c tự nhiên.
b) Quan điểm duy vậ t về xã hộ i
Xã hộ i, theo quan điểm củ a chủ nghĩa duy vậ t biện chứ ng, là tổ ng hợ p
nhữ ng con ngườ i hiện thự c cù ng tấ t cả cá c hoạ t độ ng, cá c quan hệ củ a họ .
Đố i vớ i quá trình hình thà nh quan điểm duy vậ t về xã hộ i và cơ sở để xá c
định quan điểm duy vậ t về xã hộ i VILênin viết : " Trong khi nghiên cứ u sâ u và
phá t triển chủ nghĩa duy vậ t triết họ c, Má c đã đưa họ c thuyết đó tớ i chỗ hoà n bị
và mở rộ ng họ c thuyết ấ y từ chỗ nhậ n thứ c giớ i tự nhiên đến chỗ nhậ n thứ c xã hộ i
loà i ngườ i ". C.Má c và Ph.Ă ngghen nhậ n thấ y rằng, cũ ng như mọ i hiện tượ ng trong
giớ i tự nhiên đều có nguyên nhâ n vậ t chấ t, sự phá t triển củ a xã hộ i loà i ngườ i
cũ ng do sự phá t triển củ a lự c lượ ng vậ t chấ t quyết định.
Nộ i dung cơ bả n quan điểm duy vậ t về xã hộ i thể hiện :
- Xã hộ i là mộ t bộ phậ n đặ c thù củ a tự nhiên
Quá n triệt quan điểm duy vậ t và o lĩnh vự c xã hộ i, chủ nghĩa duy vậ t biện
chứ ng khẳ ng định xã hộ i là mộ t bộ phậ n đặ c thù củ a giớ i tự nhiên. Chính sự phá t
triển lâ u dà i củ a giớ i tự nhiên đã dẫ n đến sự ra đờ i củ a con ngườ i và xã hộ i loà i
ngườ i. Xã hộ i là sả n phẩ m phá t triển cao nhấ t và là mộ t bộ phậ n đặ c thù củ a giớ i
tự nhiên. Tính đặ c thù củ a xã hộ i thể hiện ở chỗ xã hộ i có nhữ ng quy luậ t vậ n
độ ng, phá t triển riêng và sự vậ n độ ng, phá t triển củ a xã hộ i phả i thô ng qua hoạ t
độ ng có ý thứ c củ a con ngườ i đang theo đuổ i nhữ ng mụ c đích nhấ t định.
Sả n xuấ t vậ t chấ t là cơ sở củ a đờ i số ng xã hộ i; phương thứ c sả n xuấ t quyết
định quá trình sinh hoạ t xã hộ i, chính trị và tinh thầ n nó i chung, tồ n tạ i xã hộ i
quyết định ý thứ c xã hộ i.
Triết họ c Má c đã khẳ ng định rằ ng, chỗ khá c nhau că n bả n giữ a con ngườ i
vớ i độ ng vậ t là con ngườ i khô ng chỉ dự a và o nhữ ng cá i đã có sẵ n trong tự nhiên
mà bằ ng lao độ ng sả n xuấ t, tá c độ ng tích cự c và o tự nhiên, cả i tạ o tự nhiên nhằ m
tạ o ra củ a cả i vậ t chấ t cho đờ i số ng củ a mình. Sả n xuấ t vậ t chấ t là cơ sở củ a đờ i
số ng xã hộ i. Lịch sử tồ n tạ i và phá t triển củ a xã hộ i gắ n liền vớ i lịch sử phá t triển
củ a sả n xuấ t ra củ a cả i vậ t chấ t.
Sả n xuấ t vậ t chấ t trong từ ng giai đoạ n lịch sử lạ i đượ c tiến hà nh bằ ng mộ t
phương thứ c sả n xuấ t nhấ t định. Phương thứ c sản xuấ t ấ y quyết định sinh hoạ t xã
hộ i, chính trị và tinh thầ n nó i chung. Sự thay đổ i phương thứ c sả n xuấ t sớ m muộ n
sẽ là m thay đổ i cá c mặ t khá c củ a đờ i số ng xã hộ i.
Trong quá trình tồ n tạ i và phá t triển, con ngườ i khô ng chỉ gắ n liền vớ i mộ t
phương thứ c sả n xuấ t nhấ t định, mà cò n gắ n liền vớ i điều kiện tự nhiên, dâ n số và
nhữ ng điều kiện sinh hoạ t vậ t chấ t khá c. Toà n bộ nhữ ng điều kiện sinh hoạ t vậ t
chấ t ấ y tạ o thà nh tồ n tạ i xã hộ i. Triết họ c Má c khẳ ng định : " Khô ng phả i ý thứ c
củ a con ngườ i quyết định sự tồ n tạ i củ a họ ; trá i lạ i, sự tồ n tạ i xã hộ i củ a họ quyết
định ý thứ c củ a họ ".
- Sự phá t triển củ a xã hộ i là mộ t quá trình lịch sử - tự nhiên
Theo quan điểm chủ nghĩa duy vậ t biện chứ ng, mộ t xã hộ i trọ n vẹn trong
từ ng giai đoạ n lịch sử cụ thể là mộ t hình thá i kinh tế - xã hộ i ; mỗ i hình thá i kinh
tế - xã hộ i gồ m nhữ ng mặ t cơ bả n là lự c lượ ng sả n xuấ t, quan hệ sả n xuấ t ( mà
nhữ ng quan hệ sả n xuấ t này tạ o nên kết cấ u kinh tế hay cơ sở hạ tầ ng củ a xã hộ i )
và kiến trú c thượ ng tầ ng.
Trong quá trình sả n xuấ t, lự c lượ ng sả n xuấ t thườ ng xuyên phá t triển. Khi
lự c lượ ng sả n xuấ t phá t triển đến mộ t mứ c độ nhấ t định thì quan hệ sả n xuấ t phả i
thay đổ i cho phù hợ p vớ i trình độ mớ i củ a lự c lượ ng sả n xuấ t. Lú c này, kết cấ u
kinh tế - tứ c cơ sở hạ tầ ng củ a xã hộ i - thay đổ i. Sự thay đổ i củ a cơ sở hạ tầ ng sẽ
dẫ n đến sự thay đổ i củ a kiến trú c thượ ng tầ ng. Đến đâ y, tấ t cả cá c mặ t cơ bả n cấ u
thà nh mộ t hình thá i kinh tế - xã hộ i đã thay đổ i. Hình thá i kinh tế - xã hộ i này đã
chuyển sang mộ t hình thá i kinh tế - xã hộ i khá c cao hơn ”.
Như vậ y, vớ i tư cá ch là mộ t bộ phậ n đặ c thù củ a thế giớ i vậ t chấ t, sự vậ n
độ ng, phá t triển củ a xã hộ i vừ a chịu sự chi phố i củ a cá c quy luậ t chung nhấ t chi
phố i toà n bộ thế giớ i vậ t chấ t, vừ a chịu sự chi phố i củ a cá c quy luậ t riêng có củ a
mình, trướ c hết và quan trọ ng nhấ t là quy luậ t về lự c lượ ng sả n xuấ t • quan hệ
sả n xuấ t, quy luậ t về cơ sở hạ tầ ng - kiến trú c thượ ng tầ ng. Nhữ ng quy luậ t nà y
là m sự vậ n độ ng và phá t triển củ a xã hộ i loà i ngườ i biểu hiện là mộ t quá trình lịch
sử tự nhiên trên nền tả ng sả n xuấ t ra củ a cả i vậ t chấ t.
- Quầ n chú ng nhâ n dâ n là chủ thể châ n chính sáng tạ o ra lịch sử
Khi khẳ ng định sả n xuấ t là cơ sở củ a đờ i số ng xã hộ i, phương thứ c sả n xuấ t
quyết định đờ i số ng tinh thầ n nó i chung, đờ i số ng chính trị nó i riêng, và khẳ ng
định sự phá t triển củ a xã hộ i loà i ngườ i là quá trình lịch sử tự nhiên đượ c bắ t đầ u
bằ ng sự phá t triển củ a lự c lượ ng sả n xuấ t thì chủ nghĩa duy vậ t biện chứ ng cũ ng
đã khẳ ng định quầ n chú ng nhâ n dâ n là chủ thể châ n chính sá ng tạ o ra lịch sử . Vai
trò ấ y củ a quầ n chú ng nhâ n dâ n biểu hiện cụ thể ở chỗ quầ n chú ng nhâ n dâ n là
lự c lượ ng trự c tiếp sả n xuấ t ra củ a cả i vậ t chấ t ; quầ n chú ng nhâ n dâ n là độ ng lự c
cơ bả n củ a mọ i cuộ c cá ch mạ ng xã hộ i ; quầ n chú ng nhâ n dâ n là ngườ i sá ng tạ o ra
cá c giá trị văn hó a tinh thầ n.
Trong mố i quan hệ vớ i quầ n chú ng nhâ n dâ n, chủ nghĩa duy vậ t biện chứ ng
đá nh giá cao vai trò củ a lã nh tụ trong việc nắ m bắ t xu thế củ a thờ i đạ i, định
hướ ng chiến lượ c, sá ch lượ c cho hà nh độ ng cá ch mạ ng ; tổ chứ c, giá o dụ c, thuyết
phụ c, thố ng nhấ t ý chí, hà nh độ ng củ a quầ n chú ng nhằ m giả i quyết nhữ ng nhiệm
vụ mà cá ch mạ ng đặ t ra Bong suy cho cù ng quầ n chú ng nhâ n dâ n vẫ n là lự c lượ ng
quyết định sự tồ n tạ i củ a lã nh tụ , quyết định uy tín và sứ c mạ nh củ a lã nh tụ . Lã nh
tụ là ngườ i tổ chứ c, định hướ ng, dẫ n dắ t phong trà o, thú c đẩ y sự phá t triển củ a
lịch sử cò n quầ n chú ng nhâ n dâ n là lự c lượ ng quyết định sự phá t triển ấ y.
Như vậ y, quan điểm duy vậ t về xã hộ i là mộ t hệ thố ng quan điểm thố ng
nhấ t chặ t chẽ vớ i nhau, về sự ra đờ i, tồ n tạ i, vậ n độ ng phá t triển củ a xã hộ i và cá c
lự c lương thự c hiện nhữ ng nhiệm vụ lịch sử đặ t ra trong sự vậ n độ ng và phá t
triển ấ y.
2. Bản chất của chủ nghĩa duy vật biện chứng
Bả n chấ t củ a chủ nghĩa duy vậ t biện chứ ng đượ c thể hiện ở việc giả i quyết
đú ng đắ n vấ n đề cơ bả n củ a triết họ c trên quan điểm thự c tiễn, ở sự thố ng nhấ t
hữ u cơ giữ a thế giớ i quan duy vậ t vớ i phép biện chứ ng, ở quan niệm duy uậ t triệt
để và ở tính thự c tiễn - cá ch mạ ng củ a nó .
a) Giải quyết đúng đắn vấn đề cơ bản của triết học trên quan điểm thực tiễn
Vấ n đề cơ bả n củ a triết họ c là mố i quan hệ giữ a tư duy và tồ n tạ i. Ở đâ y,
mố i quan hệ nà y đượ c hiểu là mố i quan hệ giữ a ý thứ c và vậ t chấ t. Về vấ n đề này,
trong khi chủ nghĩa duy tâ m tuyệt đố i hó a vai trò củ a ý thứ c, coi ý thứ c là nguồ n
gố c củ a vậ t chấ t, sả n sinh ra vậ t chấ t thì vớ iviệc khẳ ng định bả n chấ t củ a thế giớ i
là vậ t chấ t, chủ nghĩa duy vậ t trướ c Má c đã gó p phầ n khô ng nhỏ và o việc chố ng lạ i
chủ nghĩa duy tâ m, đặ t nền mó ng cho sự phá t triển củ a chủ nghĩa duy vậ t sau này.
Song, hạ n chế lớ n nhấ t củ a chủ nghĩa duy vậ t trướ c Má c là duy vậ t khô ng triệt để
(duy vậ t về tự nhiên nhưng duy tâ m về xã hộ i) và khô ng thấ y đượ c sự tá c độ ng
trở lạ i củ a ý thứ c đố i vớ i vậ t chấ t.
Có nhiều nguyên nhâ n dẫ n đến hạ n chế trên, song nguyên nhâ n chủ yếu và
cũ ng là "khiếm khuyết chủ yếu" là cá c nhà duy vậ t trướ c Má c thiếu quan điểm
thự c tiễn.
Thự c tiễn, vớ i tư cá ch là toà n bộ hoạ t độ ng vậ t chấ t có mụ c đích mang tính
lịch sử - xã hộ i củ a con ngườ i nhằ m cả i tạ o hiện thự c mà nhữ ng dạ ng cơ bả n củ a
nó là hoạ t độ ng sả n xuấ t vậ t chấ t, hoạ t độ ng chính trị - xã hộ i và hoạ t độ ng thự c
nghiệm khoa họ c, đượ c cá c nhà duy vậ t biện chứ ng coi là hoạ t độ ng bả n chấ t củ a
con ngườ i, là hoạ t độ ng đặ c trưng cho con ngườ i. Hoạ t độ ng này là mắ t khâ u
trung gian trong mố i quan hệ giữ a ý thứ c củ a con ngườ i vớ i thế giớ i vậ t chấ t.
Thô ng qua thự c tiễn, ý thứ c con ngườ i đượ c vậ t chấ t hoá , tư tưở ng trở
thà nh hiện thự c. Thô ng qua thự c tiễn, ý thứ c con ngườ i đã khô ng chỉ phả n á nh thế
giớ i mà cò n " sá ng tạ o ra thế giớ i ". C.Má c cho rằ ng thự c tiễn là nơi con ngườ i
chứ ng minh sứ c mạ nh, chứ ng minh tính hiện thự c và tính trầ n tụ c củ a tư duy ”.
Bằ ng việc đưa quan điểm thự c tiễn và o hoạ t độ ng nhậ n thứ c, đặ c biệt việc
thấ y vai trò quyết định củ a hoạ t độ ng sả n xuấ t vậ t chấ t đố i vớ i sự tồ n tạ i và phá t
triển củ a xã hộ i, cá c nhà duy vậ t biện chứ ng đã khắ c phụ c đượ c hạ n chế củ a chủ
nghĩa duy vậ t trướ c đó để giả i quyết thoả đá ng vấ n đề cơ bả n củ a triết họ c. Ở đâ y,
trong khi khẳ ng định vai trò quyết định củ a cá c yếu tố vậ t chấ t, cá c nhà duy vậ t
biện chứ ng đã khô ng loạ i trừ việc cá c lĩnh vự c tư tưở ng, đến lượ t chú ng, lạ i có tá c
độ ng ngượ c lạ i, nhưng là tá c độ ng cấ p hai lên nhữ ng điều kiện vậ t chấ t ấ y... " ;
khô ng loạ i trừ việc cá c lĩnh vự c tư tưở ng "... cũ ng sẽ trở thà nh lự c lượ ng vậ t chấ t,
mộ t khi nó thâ m nhậ p và o quầ n chú ng ".
b) Sự thống nhất hữu cơ giữa thế giới quan duy vật với phép biện chứng
Trướ c Má c, chủ nghĩa duy vậ t và phép biện chứ ng về cơ bả n bị tá ch rờ i
nhau. Chủ nghĩa duy vậ t tuy có chứ a đự ng mộ t số tư tưở ng biện chứ ng nhấ t định,
nhưng nhìn chung phương phá p siêu hình giữ vai trò thố ng trị, đặ c biệt trong chủ
nghĩa duy vậ t thế kỷ XVII - XVIII.
Trong khi đó , phép biện chứ ng lạ i đạ t đến đỉnh cao ở chủ nghĩa duy tâ m vớ i
quan niệm về sự phá t triển củ a " ý niệm tuyệt đố i " trong triết họ c cổ điển Đứ c.
Việc tá ch rờ i giữ a thế giớ i quan duy vậ t vớ i phép biện chứ ng đã khô ng chỉ
là m cá c nhà duy tâ m mà ngay cả cá c nhà duy vậ t trướ c Má c khô ng hiểu về mố i
liên hệ phổ biến, về sự thố ng nhấ t và nố i tiếp nhau củ a cá c sự vậ t, hiện tượ ng
trong thế giớ i vậ t chấ t.
c) Quan niệm duy vật triệt để
Bấ t kỳ mộ t họ c thuyết triết họ c nà o cũ ng phả i thể hiện quan niệm củ a mình
về tự nhiên và xã hộ i.
Khi giả i quyết nhữ ng vấ n đề tự nhiên, chủ nghĩa duy vậ t trướ c Má c đứ ng
trên quan điểm duy vậ t vì cá c nhà duy vậ t đều khẳ ng định sự tự tồ n tạ i củ a thế
giớ i vậ t chấ t và thừ a nhậ n tính thứ nhấ t củ a vậ t chấ t. Song, vì khô ng hiểu đú ng về
vậ t chấ t, khô ng hiểu đú ng nguồ n gố c, bả n chấ t củ a ý thứ c, thiếu quan điểm thự c
tiễn, thiếu phương phá p tư duy biện chứ ng và mộ t số hạ n chế khá c về nhậ n thứ c,
về lịch sử nên khi giả i quyết nhữ ng vấn đề về xã hộ i, cá c nhà duy vậ t trướ c Má c đã
lấ y cá c yếu tố tinh thầ n như tình cả m, ý chí, nguyện vọ ng, v.v. là m nền tả ng. Vì vậ y,
chủ nghĩa duy vậ t trướ c Má c là chủ nghĩa duy vậ t khô ng triệt để.
Khẳ ng định nguồ n gố c " vậ t chấ t củ a xã hộ i ; khẳ ng định sả n xuấ t vậ t chấ t là
cơ sở củ a đờ i số ng xã hộ i, phương, thứ c sả n xuấ t quyết định quá trình sinh hoạ t
xã hộ i, chính trị và tinh thầ n nó i chung ; tồ n tạ i xã hộ i quyết định ý thứ c xã hộ i và
coi sự phá t triển củ a xã hộ i loà i ngườ i là mộ t quá trình lịch sử - tự nhiên, chủ
nghĩa duy vậ t biện chứ ng đã khắ c phụ c đượ c tính khô ng triệt để củ a chủ nghĩa
duy vậ t cũ . VILênin nhậ n định rằ ng : " Trong khi nhậ n thứ c sâ u và phá t triển chủ
nghĩa duy vậ t triết họ c, Má c đã đưa họ c thuyết đó tớ i chỗ hoà n bị và mở rộ ng họ c
thuyết ấ y từ chỗ nhậ n thứ c giớ i tự nhiên đến chỗ nhậ n thứ c xã hộ i loà i ngườ i. Chủ
nghĩa duy vậ t lịch sử củ a Má c là thà nh tự u vĩ đạ i nhấ t củ a tư tưở ng khoa họ c ".
Sự ra đờ i củ a chủ nghĩa duy vậ t lịch sử là cuộ c cá ch mạ ng đố i vớ i quan
niệm về xã hộ i, nó đem lạ i cho con ngườ i mộ t cô ng cụ vĩ đạ i trong việc nhậ n thứ c
và cả i tạ o thế giớ i.
d) Tính thực tiễn - cách mạng
Tính thự c tiễn - cá ch mạ ng củ a chủ nghĩa duy vậ t biện chứ ng trướ c hết thể
hiện ở :
- Chủ nghĩa duy vậ t biện chứ ng là vũ khí lý luậ n củ a giai cấ p vô sả n
Giai cấ p vô sản đượ c coi là lự c lượ ng sả n xuấ t hà ng đầ u củ a toà n thể nhâ n
loạ i, nó có lợ i ích, có mụ c đích phù hợ p vớ i lợ i ích cơ bả n, mụ c đích cơ bả n củ a
nhâ n dâ n lao độ ng và sự phá t triển củ a xã hộ i. Chủ nghĩa duy vậ t biện chứ ng ra
đờ i đã đượ c giai cấ p vô sả n tiếp nhậ n như mộ t cô ng cụ định hướ ng cho hà nh
độ ng, như vũ khí lý luậ n trong cuộ c đấ u tranh tự giả i phó ng mình và giả i phó ng
toà n thể nhâ n loạ i. Cô ng cụ định hướ ng này, vũ khí lý luậ n này đã tạ o nên bướ c
chuyển biến về chấ t củ a phong trà o cô ng nhâ n từ trình độ tự phá t lên trình độ tự
giá c, C.Má c và Ph.Ă ngghen nhậ n định : giố ng như chủ nghĩa duy vậ t biện chứ ng
thấ y giai cấ p vô sả n là vũ khí vậ t chấ t củ a mình, giai cấ p vô sả n cũ ng thấ y chủ
nghĩa duy vậ t biện chứ ng là vũ khí tinh thầ n củ a mình nên ngay từ đầ u, cá i
khuynh hướ ng mớ i, coi lịch sử phá t triển củ a lao độ ng là chìa khoá để hiểu toà n
bộ lịch sử củ a xã hộ i, đã chủ yếu hướ ng về giai cấ p vô sả n và đã đượ c giai cấ p vô
sả n dà nh cho mộ t sự hưở ng ứ ng mà nó khô ng tìm thấ y và khô ng mong chờ có
đượ c ở mộ t nơi nà o khá c ”.
- Chủ nghĩa duy vậ t biện chứ ng khô ng chỉ giả i thích thế giớ i mà cò n đó ng
vai trò cả i tạ o thế giớ i
Bấ t kỳ mộ t họ c thuyết triết họ c nà o cũ ng khô ng trự c tiếp là m thay đổ i thế
giớ i, mà thô ng qua tri thứ c về thế giớ i, con ngườ i hình thà nh mụ c đích, phương
hướ ng, biện phá p, vv. chỉ đạ o hoạ t độ ng củ a mình tá c độ ng và o thế giớ i.
 Bấ t kỳ họ c thuyết triết họ c nà o cũ ng phả i giả i thích thế giớ i, song để thự c
hiện đượ c vai trò cả i tạ o thế giớ i họ c thuyết phả i phả n á nh đú ng thế giớ i, phả i
định hướ ng hoạ t độ ng cho con ngườ i phù hợ p vớ i quy luậ t, phả i đượ c quâ n chú ng
nhâ n dâ n tin và hà nh độ ng theo. Nộ i dung và bả n chấ t củ a chủ nghĩa duy vậ t biện
chứ ng đá p ứ ng đượ c nhữ ng yêu cầ u nà y.
Sứ c mạ nh cả i tạ o thế giớ i củ a chủ nghĩa duy vậ t biện chứ ng thể hiện ở mố i
quan hệ mậ t thiết vớ i hoạ t độ ng thự c tiễn củ a quầ n chú ng nhâ n dâ n, vớ i cuộ c đấ u
tranh củ a giai cấ p vô sả n trên mọ i lĩnh vự c.
 Phầ n 3. NHỮ NG NGUYÊ N TẮ C PHƯƠNG PHÁ P LUẬ N CỦ A
CHỦ NGĨA DUY VẬ T BIỆ N CHỨ NG
VÀ VIỆ C VẬ N DỤ NG NÓ VÀ O SỰ NGHIỆ P
CÁ CH MẠ NG Ở VIỆ T NAM GIAI ĐOẠ N HIỆ N NAY
Nếu chỉ có mộ t thế giớ i duy nhấ t và thó ng nhấ t là thế giớ i vậ t chấ t; trong đó
thế giớ i vậ t chấ t, vậ t chấ t là nguồ n gố c củ a ý thứ c, quyết định ý thứ c song ý thứ c
có thể tá c độ ng trở lạ i vậ t chấ t thô ng qua hoạ t độ ng thự c tiễn củ a con ngườ i thì
nguyên tắ c phương phá p luậ n đượ c rú t ra để định hướ ng cho hoạ t độ ng củ a con
ngườ i là : trong hoạ t độ ng thự c tiễn và nhậ n thứ c, con ngườ i phả i tô n trọ ng khá ch
quan đồ ng thờ i phả i phá t huy tính nă ng độ ng chủ quan củ a mình.
3.1 Tôn trọng khách quan
Tô n trọ ng khá ch quan là tô n trọ ng vai trò quyết định củ a vậ t chấ t. Điều nà y
đò i hỏ i trong nhậ n thứ c và hà nh độ ng con ngườ i phả i xuấ t phá t từ thự c tế khá ch
quan, lấ y khá ch quan là m cơ sở , phương tiện cho hành độ ng củ a mình.
Mộ t số biểu hiện củ a việc tô n trọ ng khá ch quan là :
- Mụ c đích, đườ ng lố i, chủ trương con ngườ i đặ t ra khô ng đượ c xuấ t phá t
từ ý muố n chủ quan mà phả i xuấ t phá t từ hiện thự c, phả n á nh nhu cầ u
chín muồ i và tính tấ t yếu củ a đờ i số ng vậ t chấ t trong từ ng giai đoạ n cụ
thê.
Chỉ có nhữ ng mụ c đích, đườ ng lố i, chủ trương xuấ t phá t từ hiện thự c, phả n
á nh nhu cầ u và tính tấ t yếu củ a hiện thự c mớ i đú ng và mớ i có khả nă ng trở thà nh
hiện thự c.
Ở Việt Nam, trong khoả ng 10 nă m sau khi thố ngnhấ t đấ t nướ c, bên cạ nh
nhữ ng thà nh tự u đã đạ t đượ c, chú ng ta nô n nó ng, tá ch rờ i hiện thự c, vi phạ m
nhiều quy luậ t khá ch quan trong đó quan trọ ng nhấ t là quy luậ t về | sự phù hợ p
củ a quan hệ sả n xuấ t vớ i trình độ phá t triển củ a lự c lượ ng sả n xuấ t, nên đã phạ m
nhữ ng sai lầ m trong việc xá c định mụ c tiêu, xá c định cá c bướ c xâ y dự ng cơ sở vậ t
chấ t - kỹ thuậ t, cả i tạ o xã hộ i chủ nghĩa và quả n lý kinh tế.
 Tổ ng kết quá trình lã nh đạ o cá ch mạ ng, Đả ng ta đã rú t ra kết luậ n mang
tính định hướ ng là : " Mọ i đườ ng lố i, chủ trương củ a Đả ng phả i xuấ t phá t từ thự c
tế, tô n trọ ng quy luậ t khá ch quan ".
Hiện nay, thự c trạ ng trình độ lự c lượ ng sả n xuấ t ở nướ c ta cò n thấ p ; cơ sở
vậ t chấ t - kỹ thuậ t củ a chủ nghĩa xã hộ i chưa đầ y đủ , chưa vữ ng chắ c ; đờ i số ng
củ a nhâ n dâ n chưa cao, trong khi chú ng ta có nhiều tiềm năng cả về tà i nguyên
thiên nhiên, con ngườ i cũ ng như cá c quan hệ trong và ngoà i nướ c mà chú ng ta
chưa khai thá c đượ c mộ t cá ch tố t nhấ t thì việc Đả ng và Nhà nướ c chủ trương thự c
hiện cô ng nghiệp hó a, hiện đạ i hó a ; chủ trương thự c hiện nhấ t quá n, lâ u dà i chính
sá ch phá t triển nền kinh tế thị trườ ng định hướ ng xã hộ i chủ nghĩa là nhằ m phá t
huy tố i ưu tà i lự c, trí lự c, nhâ n lự c cò n tiềm tà ng ấ y, nhằ m tạ o ra sự chuyển hó a về
chấ t trong toà n bộ đờ i số ng xã hộ i để đá p ứ ng nhu cầ u mà thự c tiễn cá ch mạ ng
Việt Nam đang đặ t ra.
- Khi đã có mụ c đích, đườ ng lố i, chủ trương đú ng, phả i tổ chứ c đượ c lự c
lượ ng vậ t chấ t để thự c hiện nó
Mụ c đích, đườ ng lố i, chủ trương thuộ c lĩnh vự c tư tưở ng. Tự bả n thâ n tư
tưở ng khô ng thể trở thà nh hiện thự c mà phả i thô ng qua hoạ t độ ng củ a con ngườ i.
Mặ t khá c, khi lịch sử đặ t ra cho con ngườ i nhữ ng nhiệm vụ phả i giả i quyết thì nó
cũ ng đã sả n sinh ra nhữ ng điều kiện vậ t chấ t để giả i quyết nhiệm vụ đó nên vấn
đề trọ ng yếu trướ c tiên, quyết định con ngườ i thà nh cô ng hay thấ t bạ i là con
ngườ i có tìm ra, có huy độ ng đượ c, có tổ chứ c đượ c nhữ ng yếu tố vậ t chấ t thà nh
lự c lượ ng vậ t chấ t để thự c hiện mụ c đích, đườ ng lố i, chủ trương củ a mình hay
khô ng.
Thờ i kỳ chiến tranh, chú ng ta rấ t thà nh cô ng trong việc huy độ ng, tổ chứ c
sứ c mạ nh củ a mỗ i ngườ i, mỗ i vù ng và sứ c mạ nh củ a cả nướ c ; sứ c mạ nh trong và
ngoà i nướ c ; sứ c mạ nh củ a quá khứ , hiện tạ i, tương lai tạ o nên mộ t lự c lượ ng vậ t
chấ t khổ ng lồ củ a chiến tranh nhâ n dâ n, đá nh bạ i nhữ ng thế lự c hơn chú ng ta
nhiều lầ n về tiềm lự c kinh tế và tiềm lự c quâ n sự để bả o vệ độ c lậ p, chủ quyền,
toà n vẹn lã nh thổ .
Ngà y nay, vớ i quan điểm cá ch mạ ng là sự nghiệp củ a quầ n chú ng, chú ng ta
xá c định : " Độ ng lự c chủ yếu để phá t triển đấ t nướ c là đạ i đoà n kết toà n dâ n trên
cơ sở liên minh giữ a cô ng nhâ n vớ i nô ng dâ n và trí thứ c do Đả ng lã nh đạ o, kết
hợ p hà i hò a cá c lợ i ích cá nhâ n, tậ p thể Và xã hộ i phá t huy mọ i tiềm nă ng và mọ i
nguồ n lự c củ a cá c thà nh phầ n kinh tế và củ a toà n xã hộ i cũ ng chính là tạ o lự c
lượ ng vậ t chấ t để thự c hiện nhiệm vụ cá ch mạ ng trong giai đoạ n mớ i.
3.2. Phát huy tính năng động chủ quan
Phá t huy tính nă ng độ ng chủ quan là phá t huy tính tích cự c, nă ng độ ng,
sá ng tạ o củ a ý thứ c và phá t huy vai trò nhâ n tố con ngườ i trong việc vậ t chấ t hoá
nhữ ng tính chấ t ấ y.
Phá t huy tính nă ng độ ng chủ quan thể hiện rấ t phong phú , đa dạ ng, trong
đó mộ t số biểu hiện cơ bả n củ a nó là :
Phả i tô n trọ ng tri thứ c khoa họ c
Tri thứ c khoa họ c là tri thứ c châ n thự c về thế giớ i, đượ c khá i quá t từ thự c
tiễn và đượ c thự c tiễn kiểm nghiệm. Tri thứ c khoa họ c giữ vị trí đặ c biệt quan
trọ ng trong cuộ c số ng củ a con ngườ i vì nó là mộ t trong nhữ ng độ ng lự c phá t triển
củ a xã hộ i. Mọ i bướ c tiến trong lịch sử nhâ n loạ i đều gắ n liền vớ i nhữ ng thà nh tự u
mớ i củ a tri thứ c khoa họ c.
Tri thứ c khoa họ c thể hiện trong cá c khoa họ c khá c nhau phả n á nh nhữ ng
lĩnh vự c khá c nhau củ a thế giớ i, song bả n thâ n cá c lĩnh vự c khá c nhau này khô ng
tồ n tạ i cô lậ p, tá ch rờ i nhau nên tri thứ c khoa họ c phả n á nh chú ng cũ ng khô ng cô
lậ p, tá ch rờ i nhau. Việc phâ n chia thà nh khoa họ c tự nhiên, khoa họ c cô ng nghệ,
khoa họ c xã hộ i, khoa họ c nhâ n văn hay khoa họ c cơ bả n, khoa họ c ứ ng dụ ng, V.V.
chỉ có tính tương đố i. Vì vậ y, tô n trọ ng tri thứ c khoa họ c khô ng chỉ là chố ng sự
tuyệt đố i hó a vai trò củ a kinh nghiệm, xem thườ ng khoa họ c mà cò n là khô ng
tuyệt đố i hó a mộ t loạ i khoa họ c nà o trong hệ thố ng cá c khoa họ c. Đâ y là tiền đề
giú p con ngườ i khô ng chỉ hoạ t độ ng có hiệu quả trong ngà nh nghề củ a mình mà
cò n giú p con ngườ i thự c hiện hoạ t độ ng ấ y theo nhữ ng giá trị nhâ n văn củ a xã hộ i.
Nhậ n thứ c sâ u sắ c về tầ m quan trọ ng củ a khoa họ c trong bố i cả nh phứ c tạ p
củ a thế giớ i hiện nay, đố i vớ i cá ch mạ ng Việt Nam, Đả ng và Nhà nướ c ta khẳ ng
định " giá o dụ c và đà o tạ o cù ng vớ i khoa họ c và cô ng nghệ là quố c sá ch hàng đầ u "
) ; trong đó , " Nền giá o dụ c Việt Nam là nền giá o dụ c xã hộ i chủ nghĩa có tính nhâ n
dâ n, dâ n tộ c, khoa họ c, hiện đạ i, lấ y chủ nghĩa Má c - Lênin và tư tưở ng Hồ Chí
Minh là m nền tả ng nhằ m " đà o tạ o nhữ ng con ngườ i toà n diện, có đạ o đứ c, tri
thứ c, sứ c khoẻ, thẩ m mỹ và nghề nghiệp, trung thà nh vớ i lý tưở ng độ c lậ p dâ n tộ c
và chủ nghĩa xã hộ i ; hình thà nh và bồ i dưỡ ng nhâ n cá ch, phẩ m chấ t và nă ng lự c
củ a cô ng dâ n, đá p ứ ng yêu cầ u xâ y dự ng và bả o vệ Tổ quố c ". Đố i vớ i khoa họ c,
Đả ng và Nhà nướ c chủ trương thự c hiện cơ chế kết hợ p chặ t chẽ giữ a khoa họ c xã
hộ i và nhâ n vă n vớ i khoa họ c tự nhiên, khoa họ c cô ng nghệ... Phá t huy tính sá ng
tạ o, tính dâ n chủ trong hoạ t độ ng khoa họ c và cô ng nghệ. Đổ i mớ i chính sá ch đà o
tạ o, sử dụ ng và đã i ngộ trí thứ c, trọ ng dụ ng và tô n vinh Thầ n tà i, kể cả ngườ i Việt
Nam ở nướ c ngoà i. Khuyến khích và tạ o điều kiện thuậ n lợ i cho mở rộ ng giao lưu
và hợ p tá c quố c tế về khoa họ c và cô ng nghệ, thu hú t chuyên gia giỏ i củ a thế giớ i
đó ng gó p và o sự phá t triển đấ t nướ c bằ ng nhiều hình thứ c thích hợ p ".
- Phả i là m chủ tri thứ c khoa họ c và truyền bá trị thứ c khoa họ c và o quầ n
chú ng để nó trở thà nh tri thứ c, niềm tin định hướ ng cho quầ n chú ng hành độ ng.
Từ tô n trọ ng tri thứ c khoa họ c đến là m chủ đượ c tri thứ c khoa họ c là mộ t
quá trình. Việc vươn lên là m chủ - thứ c khoa họ c khô ng chỉ liên quan đến quan
niệm củ a con ngườ i về khoa họ c mà cò n liên quan đến nă ng lự c, nghị lự c, quyết
tâ m củ a con ngườ i và nhữ ng điều kiện vậ t chấ t để thự c hiện nó . Mặ t khá c, sứ c
mạ nh và hiệu quả củ a tri thứ c khoa họ c phụ thuộ c và o mứ c độ thâ m nhậ p củ a nó
và o quầ n chú ng, nên sự thâ m nhậ p này trở thà nh mộ t trong nhữ ng điều kiện trự c
tiếp để phá t huy vai trò nhâ n tố con ngườ i trong hoạ t độ ng vậ t chấ t hoá tri thứ c.
Vươn lên là m chủ tri thứ c khoa họ c, truyền bá trị thứ c khoa họ c là hoạ t
độ ng vừ a mang tính cá nhâ n, vừ a mang tính xã hộ i và liên quan đến tấ t cả cá c lĩnh
vự c củ a đờ i số ng.
Ở nướ c ta hiện nay, việc "khơi dậ y trong nhâ n dâ n lò ng yêu nướ c, ý chí
quậ t cườ ng, phá t huy tà i trí củ a ngườ i Việt Nam, quyết tâ m đưa nướ c nhà ra khỏ i
nghèo nà n và lạ c hậ u " ; việc đầ u tư có trọ ng điểm trong hệ thố ng giá o dụ c và
nghiên cứ u khoa họ c ; việc chủ trương xã hộ i hó a giá o dụ c để " cả nướ c trở thà nh
mộ t xã hộ i họ c tậ p", chủ trương sử dụ ng tố i ưu nhữ ng phương tiện thô ng tin đạ i
chú ng cũ ng như đa dạ ng hoá cá c hình thứ c tuyên truyền ; việc độ ng viên cá c nhà
khoa họ c bá m sá t cơ sở sả n xuấ t, hướ ng dẫ n nhâ n dâ n nắ m bắ t và là m chủ nhữ ng
tri thứ c mớ i về khoa họ c và cô ng nghệ", vv. mà Đả ng, Nhà nướ c và toà n dâ n đang
tiến hành là nhữ ng hoạ t độ ng số ng độ ng về việc phá t huy tính nă ng độ ng chủ
quan phù hợ p vớ i yêu cầ u và điều kiện củ a xã hộ i hiện tạ i.
 Tô n trọ ng khá ch quan, phá t huy tính nă ng độ ng chủ quan vừ a là nhữ ng ý
nghĩa phương phá p luậ n cơ bả n, vừ a là nhữ ng yêu cầ u có tính nguyên tắ c trong
hoạ t độ ng thự c tiễn. Nhữ ng yêu cầ u nà y khá c nhau nhưng thố ng nhấ t và quan hệ
hữ u cơ vớ i nhau nên hoạ t độ ng củ a con ngườ i chỉ đạ t hiệu quả tố i ưu khi thự c
hiện chú ng đồ ng bộ và chố ng lạ i nhữ ng quan điểm, nhữ ng biểu hiện đố i lậ p vớ i
chú ng.
Kết luận