1.

Wielkie odkrycia geograficzne

I. Geneza wielkich odkryć geograficznych

1. Uwarunkowania naukowo-techniczne

a. poszerzenie wiedzy geograficznej – rozpowszechnienie się poglądu o kulistości ziemi

b. postęp w zakresie kartografii i nawigacji (rozpowszechnienie busoli astrolabium i kwadrantu)
c. postęp w zakresie szkutnictwa – karawele i karaki
– zastosowanie kombinacji żagli trójkątnych i rejowych
– nowa konstrukcja okrętów pozwalająca na budowę większych jednostek obsługiwanych przez
stosunkowo nieliczną załogę

2. przyczyny wypraw odkrywczych

a. ujemy bilans w handlu ze Wschodem

b. wzrost zapotrzebowania na szlachetne kruszce i używki
c. poszukiwanie nowych – bardziej bezpiecznych i tańszych dróg o Indii i Chin
d. dążenie do wykluczenia pośrednictwa kupców arabskich w handlu ze Wschodem
e. poszukiwanie nowych źródeł utrzymania m.in. przez zubożałą szlachtę portugalską i hiszpańską
(zakończenie rekonkwisty)
f. polityczne – opanowanie wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego przez Turków osmańskich

II. Przebieg wielkich odkryć geograficznych

1. Pierwsze wyprawy Portugalczyków

a. Bartolomeu Diaz – dotarł do Przylądka Dobrej Nadziei (Przylądek Burz) – 1487 r.

b. Vasco da Gama – dotarł do Indii drogą dookoła Afryki – 1498 r.

2. Wyprawy hiszpańskie

a. wyprawy Krzysztofa Kolumba

– wsparcie ze strony Izabeli Kastylijskiej i Ferdynanda Aragońskiego
– podczas pierwszej wyprawy dotarł do Ameryki (San Salvador) – 1492 r.

b. wyprawy Amerigo Vespucciego (1500-1505 r.) – udowodnił, że lądy odkryte przez Kolumba to nie
Indie, lecz Nowy Świat
3. Wyprawa Ferdynanda Magellana (1519-1522 r.)

a. żeglował wzdłuż brzegów Ameryki, przez „cieśninę Magellana” na Ocean Spokojny i dalej przez
Filipiny i Afrykę do Europy

b. Ferdynand Magellan zginął podczas potyczki z tubylcami na Filipinach w 1521 r.

c. do Portugalii wróciło zaledwie 18 marynarzy z 270, którzy wyruszyli

III. Następstwa odkryć geograficznych

1. Poszerzenie horyzontów geograficznych Europejczyków

2. Powstały imperia kolonialne Hiszpanii i Portugalii - traktat w Tordesillas (1494 r.)

3. Rozwój wymiany handlowej

a. napływ szlachetnych kruszców do Europy

b. powstanie nowych szlaków handlowych

4. Zmiana położenia ludności autochtonicznej

a. chrystianizacja
b. podbój
c. zniszczenie ich dorobku cywilizacyjnego i zagłada

2. Podboje kolonialne

I. Cywilizacje prekolumbijskie w Ameryce

1. Majowie

a. zamieszkiwali półwysep Jukatan

b. szczytowy okres rozwoju cywilizacji to lata 250-900 ora 1200-1450 n.e.

c. organizacja społeczna:
– żyli w miastach-państwach
– podstawową jednostką społeczną był klan

d. najważniejsze osiągnięcia cywilizacyjne:

– wysoki poziom rolnictwa
– produkcja tkanin, ceramiki i metali
– wysoki poziom architektury
– wysoki poziom matematyki i astronomii
– znali pismo
2. Aztekowie

a. od około 1200 r. zamieszkiwali terytorium dzisiejszego środkowego Meksyku (zajęli terytorium

Tolteków)

b. w XIV i XV wieku dokonali podboju sąsiednich plemion zamieszkujących Meksyk

c. utworzyli związek uzależnionych od siebie plemion

– władcy uzależnionych plemion musieli uzyskać ich akceptację
– uzależnione plemiona płaciły podatki

d. głównym ośrodkiem politycznym Tenochtitlán

e. osiągnięcia cywilizacyjne:
– wysoki poziom rolnictwa
– wysoki poziom architektury
– mieli dużą wiedzę astronomiczną

3. Inkowie

a. zamieszkiwali pas zachodniego wybrzeża Ameryki Południowej – dzisiejsze Peru, Ekwadoru i

północnego Chile

b. szczyt potęgi przypadł na XVI w.

c. główne ośrodki polityczne:

– Cuzco
– Machu Picchu

d. państwem rządził inka przy współudziale arystokratycznej rady

e. osiągnięcia cywilizacyjne
– wysoki poziom medycyny
– budowa sieci wysokogórskich dróg

II. Podboje hiszpańskie

1. Wyprawa Hernána Cortésa do Meksyku i podbój państwa Azteków – 1517 r.

a. Cortés zawarł przymierze z plemionami podbitymi przez Azteków

b. Cortés zajął stolicę Azteków Tenochtitlán bez walki

– Montezuma II uznał go za bóstwo i wpuścił jego armię do miasta
– Montezuma II został zakładnikiem Hiszpanów

c. wybuch powstania antyhiszpańskiego i wypędzenie Hiszpanów z Tenochtitlán

d. ponowne zdobycie miasta przy współudziale wrogich Aztekom plemion indiańskich

2. Podbój Ameryki Południowej

a. Vasco Núñez de Balboa

– założył pierwszą osadę na wybrzeżu Ameryki Południowej
– jako pierwszy Europejczyk dotarł do wybrzeży Oceanu Spokojnego

b. podbój państwa Inków przez Francisca Pizarra (1531-1534)

– działał na zlecenie króla hiszpańskiego
– konkwistadorom sprzyjała wojna domowa toczona między Atahualpą a jego bratem
– uwięzienie podczas zasadzki Atahualpy
– zamordowanie Atahualpy mimo dostarczenia Hiszpanom okupu w złocie
– zdobycie przez najeźdźców Cuzco
– śmierć Pizarra podczas walki o podział łupów

III. Kolonie portugalskie

1. Odkrycie przez Pedra Álvaresa Cabrala Brazylii

2. Tworzenie przez Portugalczyków faktorii handlowych

3. Portugalczycy rozwinęli handel ze Wschodem

IV. Następstwa kolonizacji

1. Dla państw europejskich

a. powstanie potęg kolonialnych: Hiszpanii, Portugalii, Holandii, Anglii i Francji

b. napływ do Europy ogromnej ilości szlachetnych kruszców
c. rozwój handlu i nowych szlaków handlowych
d. handel niewolnikami

2. Dla ludności autochtonicznej (rdzennych mieszkańców)

a. upadek rozwiniętych cywilizacji indiańskich

b. zmiany demograficzne
– duże straty demograficzne ludności autochtonicznej w wyniku eksterminacji i chorób
– napływ białych kolonistów
– Kreole
– sprowadzenie czarnoskórych niewolników z Afryki

c. rozpowszechnienie w Nowym Świecie kultury europejskiej

d. chrystianizacja Indian
 3. Skutki wielkich odkryć geograficznych

I. Przemiany demograficzne w Europie

1. Wzrost liczby ludności – w XVI w. Europę zamieszkiwało 85-90 mln ludzi

2. Przyczyny wzrostu liczby ludności

a. wzrost produkcji rolnej
b. poprawa warunków życia

3. Urbanizacja

II. Rozwój rzemiosła

1. Organizacji cechowej rzemiosła

2. System nakładczy (chałupnictwo)

a. były organizowane na obszarach nieobjętych jurysdykcją miejską i niepodlegających organizacji

cechowej

b. rzemieślnicy wykonywali określoną pracę na zlecenie inwestora – nakładcy, który finansował zakup
surowca, a niekiedy również narzędzi, i (po opłaceniu wykonawcy) sprzedawał gotowy produkt z
zyskiem

c. początki manufaktury

III. Rozwój handlu

1. Główne strefy handlu

a. śródziemnomorska
b. bałtycka
c. atlantycka
– początkowa dominacja Hiszpanii i Portugalii
– stopniowy wzrost znaczenia Holandii

d. organizacja handlu
– giełdy – ceny kształtowane są przez swobodną grę popytu i podaży (wolny rynek)
– kompanie handlowe

2. Rozwój bankowości

a. zastosowanie weksli
b. domy bankierskie (Fuggerów, Hochstätterów, Welserów)
IV. Dualizm gospodarczy

1. Inflacyjny wzrost cen (spadek wartości pieniądza)

a. spowodowany był napływem dużej ilości kruszców szlachetnych z Ameryki

b. ceny na produkty rolne rosły szybciej niż na towary rzemieślnicze – tzw. „rewolucja cen”
c. skutki „rewolucji cen”
– wzrost kosztów utrzymania ludności utrzymującej się z pracy w zawodach pozarolniczych
– spadek realnej wartości czynszów dzierżawnych w rolnictwie

2. Rozwój form wczesnego kapitalizmu w Europie Zachodniej

a. wzrost znaczenia wytwórczości rzemieślniczej

b. intensyfikacja rolnictwa i
– nowe formy produkcji (początki płodozmianu)
– dominacja gospodarki czynszowej

4. Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w Europie Środkowej i Wschodniej – folwark

pańszczyźniany
 4. Kultura i sztuka renesansu

I. Włochy kolebką renesansu

1. Wzrost potęgi gospodarczej miast włoskich (Wenecja, Genua, Mediolan)

2. Mecenat artystyczny

3. prekursorzy odrodzenia
a. Dante Alighieri – Boska komedia
b. Francesco Petrarka – sonety
c. Giovanni Boccaccio – Dekameron

II. Odrodzenie i humanizm

1. Wzrost zainteresowania dorobkiem kultury antycznej

2. Humanizm

a. znajomość literatury i języków antycznych – greki, łaciny i języka hebrajskiego

b. prąd umysłowy skupiający się na sprawach człowieka – antropocentryzm (przeciwieństwo

średniowiecznego teocentryzmu)
– człowiekiem jestem i sądzę, że nic co ludzkie nie jest mi obce – Terencjusz
– Carpe diem! (Chwytaj dzień!) – Horacy

c. czołowi przedstawiciele renesansowego humanizmu

– Erazm z Rotterdamu
– Thomas Morus

III. Literatura renesansowa

1. Wzrost dostępności książki dzięki rozpowszechnieniu się druku Jan Gutenberg

2. Czołowi przedstawiciele literatury polityczno-społecznej:

a. Thomas More – Utopia

c. Niccolò Machiavelli – Książę
d. Jean Bodin – Sześć ksiąg o Rzeczpospolitej

3. Literatura piękna – twórczość w językach narodowych

a. Dante Alighieri – Boska komedia
b. Francesco Petrarka – sonety
c. Giovanni Boccaccio – Dekameron
d. Miguel Cervantes – Don Kichote z La Manchy
e. François Rabelais – Gargantua i Pantagruel
IV. Osiągnięcia renesansowej nauki

1. Medycyna

a. Miguel Servet – opisał mały obieg krwi

b. Paracelsus – badał procesy chemiczne zachodzące w ludzkim organizmie
c. Andreas Vesalius – pierwszy podręcznik anatomii

V. Renesans w sztukach plastycznych

1. Architektura
a. dominacja układu horyzontalnego – dominacja linii poziomych
b. typowe dla renesansu elementy architektoniczne:
– kolumnady
– attyki
– bogate portale – często zwieńczone tympanonem
– kasetonowe stropy
– bogata ornamentyka

c. czołowi twórcy:
– Filippo Brunelleschi – katedra we Florencji IKONA
– Donato Bramante – Bazylika św. Piotra w Rzymie IKONA
– Michał Anioł – kopuła Bazyliki św. Piotra w Rzymie

2. Malarstwo

a. cechy charakterystyczne
– zastosowanie perspektywy
– zastosowanie kompozycji opartej na trójkącie
– harmonia
– obok tematyki religijnej również tematyka świecka

b. twórcy:

– Leonardo da Vinci (Mona Lisa IKONA, Ostatnia wieczerza IKONA, Dama z gronostajem IKONA)
– Michał Anioł Buonarroti (Malowidła w Kaplicy Sykstyńskiej IKONA)
– Rafael Santi (Madonna Sykstyńska IKONA, Szkoła Ateńska IKONA)
– Tycjan (Wenus z Urbino IKONA)
– Piotr Bruegel Starszy (Pejzaż z upadkiem Ikara IKONA)
– Albrecht Dürer (Rycerz, śmierć i diabeł IKONA, Czterej jeźdźcy Apokalipsy IKONA)
3. Rzeźba

a. typowe przedstawienia:
– rzeźba nagrobna
– posąg konny
– akt

b. twórcy:
– Donatello (Dawid IKONA)
– Michał Anioł (Dawid IKONA, Pieta IKONA, grobowiec papieża Juliusza II – Mojżesz IKONA)

5. Reformacja

I. Geneza reformacji

1. Przejawy kryzysu w Kościele katolickim

a. zeświecczenie trybu życia wyższego duchowieństwa

– udział w intrygach politycznych
– nadmierne angażowanie się w konflikty polityczne
– zaangażowanie się w świeckie życie kulturalne kosztem obowiązków duszpasterskich

b. nepotyzm – nadawanie godności członkom rodziny

c. symonia – sprzedaż urzędów i godności

d. fiskalizm – dążenie do zwiększania wpływów finansowych

– annaty – wpłaty pieniężne na rzecz Stolicy Apostolskiej, świadczone za pierwszy rok ze świeżo
obsadzonych beneficjów
– świętopietrze – opła ta na rzecz papiestwa, składana przez kraje uznające jego zwierzchnictwo
lenne
– dziesięcina
– sprzedaż odpustów

2. Wzrost wśród wykształconej w duchu humanizmu części wiernych zapotrzebowania na nowe

formy uczestnictwa w życiu religijnym
II. Reformacja w Niemczech - luteranizm

1. Wystąpienie Marcina Lutra

a. ogłoszenie w kościele w Wittenberdze 95 tez przeciwko odpustom – 31 X 1517 r.

b. uzyskał poparcie elektora saskiego Fryderyka III Mądrego i Filipa Melanchtona

c. tezy Lutra zostały odrzucone przez papieża Leona X

– papież wydał bullę, w której zażądał od Lutra odwołana jego poglądów
– Luter podarł bullę, zrywając tym samym z Kościołem

d. działania cesarza Karola V

– wezwanie Lutra na sejm Rzeszy (list żelazny) – Luter nie odwołał swoich poglądów
– wydanie edyktu, w którym uznał Lutra za heretyka i skazał go na banicję

2. Nauki Lutra

a. wiara w Boga darem łaski i jedynym źródłem zbawienia – tzw. nauka o usprawiedliwieniu

b. Biblia jedynym źródłem wiary

c. zwierzchnikiem Kościoła jest Chrystus a nie papież

d. uznanie tylko dwóch sakramentów: chrztu i komunii

e. przełożenie Biblii na język niemiecki

3. Szybkie rozpowszechnienie się poglądów Lutra w całych Niemczech

a. zastosowanie druku
b. nauczanie i polemika w języku niemieckim

4. Rozwój reformacji w Niemczech

a. wprowadzenie przez cesarza zakazu rozpowszechniania nauk Lutra – sejm Rzeszy w Spirze – 1929 r.

b. ogłoszenie przez zwolenników Lutra protestu przeciw tej decyzji – stąd przyjęła się nazwa
protestanci dla zwolenników reformacji

c. radykalizacja nastrojów religijnych i społecznych w Niemczech

– anabaptyzm
– wybuch wojny chłopskiej (1524-1526 r.)
– przywódcą buntu Thomas Münzer
– ogłoszenie tzw. dwunastu artykułów, zawierających program radykalnych reform społecznych

d. augsburskie wyznanie wiary

e. wojny szmalkaldzkie

– powstanie Związku Szmalkaldzkiego – 1531r. ( sojusz polityczny i wojskowy zawarty w

Schmalkalden między protestanckimi książętami i miastami Rzeszy)

– klęska protestantów w pierwszej wojnie szmalkaldzkiej (1546-1447 r.)

– sukcesy protestantów w drugiej wojnie szmalkaldzkiej (1552 r.)

f. pokój augsburski – 1555 r.

– uznano protestantyzm i wolność jego wyznania – zasada cusius regio eius religio (czyj kraj tego
religia)

– zniesiono jurysdykcję biskupów katolickich wobec protestantów

– dobra kościelne sekularyzowane przed rozejmem passawskim przyznano protestantom

III. Reformacja w Szwajcarii

1. Ulrich Zwingli
a. nauki Ulricha Zwinglego:
– potępiał kult świętych
– odrzucał ideę czyśćca
– potępiał celibat i zakony (postulował sekularyzację dóbr zakonnych)
– negował władzę papieża
– negował realną obecność Jezusa Chrystusa w Eucharystii

b. potępiał służbę kondotierską Szwajcarów, co naraziło go na konflikt z kantonami „leśnymi”

c. wybuch wojny domowej w Szwajcarii (1529-1531) – śmierć Ulricha Zwinglego

2. Jan Kalwin – Kościół ewangelicko-reformowany – kalwinizm

a. początkowo działał we Francji
b. swoją działalność w Szwajcarii rozpoczął w 1536 r. – założył gminę ewangelicką w Genewie
c. nauki Jana Kalwina:
– o predestynacji i ograniczonej przez Boga woli ludzkiej
– jedynym źródłem wiary jest Biblia
– nakaz sumiennego wykonywania obowiązków wyznaczonych przez Boga
– całe życie i praca wiernych muszą być podporządkowane Kościołowi i państwu
– nietolerancja wobec przeciwników
IV. Reformacja w Anglii

1. Główną przyczyną reformacji w Anglii była sytuacja króla Henryka VIII z dynastii Tudorów

a. starania Henryka VIII o unieważnienie ślubu z Katarzyną Aragońską – brak męskiego potomka

b. zerwanie Henryka VIII z papieżem – król protektorem Kościoła w Anglii – 1531 r.

c. Akt supremacji – 1534 r.

– król głową Kościoła anglikańskiego
– zachowano hierarchię kościelną, dogmaty i tradycję oraz częściowo formy liturgiczne Kościoła
rzymskokatolickiego

2. Próba przywrócenia katolicyzmu przez córkę Henryka VIII Marię Tudor (1553-1558)

3. Ostateczne zwycięstwo protestantyzmu za panowania Elżbiety I Wielkiej (1558-1603)

V. Rozprzestrzenienie się reformacji w innych krajach europejskich

1. Państwa zakonne w Prusach i Inflantach przeprowadziły sekularyzację i przyjęły luteranizm

a. Albrecht Hohenzollern – Prusy Książęce (1525 r.)

b. Gotthard Kettler – gałąź inflancka (1561 r.)

2. Ustanowienie luteranizmu religią panującą w Szwecji, Danii i Norwegii

 6. Kontrreformacja

I. Reforma wewnętrzna Kościoła

1. Zwołanie przez Pawła III Soboru Trydenckiego (1545-1563)

2. Reformy Soboru Trydenckiego

a. w sprawach doktryny religijnej:

– ogłoszenie tzw. trydenckiego wyznania wiary
– źródłem objawienia Biblia oraz tradycja
– zachowanie wyłącznego prawa Kościoła do interpretacji Biblii
– zachowanie siedmiu sakramentów
– ogłoszenie katechizmu

b. w dziedzinie kultu religijnego

– zachowano liturgię w języku łacińskim
– rozwinięto kult świętych

c. w dziedzinie funkcjonowania Kościoła

– uznanie przywódczej roli papieża
– obowiązek przebywania duchownych w placówkach
– wizytacje biskupów w parafiach
– obowiązek prowadzenia ksiąg metrykalnych w parafiach
– ustanowiono seminaria duchowne

3. Nowe formy religijności

a. pielgrzymki i procesje
b. rozwój kultu maryjnego
c. zaangażowanie sztuki w umacnianie katolicyzmu

II. Kontrreformacja

1. Powołanie trybunału inkwizycyjnego (Sacrum Officium)

2. Ogłoszenie indeksu ksiąg zakazanych

III. Działalność Towarzystwa Jezusowego – jezuici – 1534 r.

1. zakon został utworzony przez Ignacego Loyolę

2. jezuici składali dodatkowe śluby bezwzględnego posłuszeństwa papieżowi

3. jezuici stanowili elitę intelektualną katolickiego duchowieństwa

4. działalność:

a. udział w dysputach teologicznych

b. organizowanie szkół – kolegia jezuickie
c. pełnienie obowiązków spowiedników, kapelanów i doradców królewskich

IV. Wojny religijne we Francji

1. Rozpowszechnienie się nauk Kalwina we Francji – hugenoci

2. Wojna domowa (1562-1594)

a. rywalizacja między rodem Gwizjuszy (katolicy) a rodem Burbonów (protestanci)
b. Katarzyna Medycejska początkowo dążyła do zachowania pokoju religijnego
c. małżeństwo Małgorzaty (siostra Karola IX) z przywódcą hugenotów Henrykiem z Nawarry
d. noc św. Bartłomieja (rzeź hugenotów, którzy przybyli na ślub) – 23/24 VIII 1572 r.
e. wybuch wojny domowej

3. Zakończenie wojen religijnych we Francji

a. zwycięstwo w wojnie domowej króla Nawarry Henryka de Bourbon

b. przejście Henryka de Bourbon na katolicyzm – Paryż wart jest mszy

c. koronacja Henryka de Bourbon na króla Francji – panował jako Henryk IV – 1594 r.

d. wydanie przez Henryka IV Edyktu nantejskiego – 1598 r.

V. Rewolucja w Niderlandach

1. Wroga wobec protestantów polityka króla Hiszpanii – Filipa II

2. Powstanie antyhiszpańskie w Niderlandach północnych – 1572 r.

a. działalność gezów

b. na czele wojsk protestanckich stanął Wilhelm Orański

c. proklamowanie Republiki Zjednoczonych Prowincji Niderlandów (oficjalnie w 1588 r.)

d. rozpad Niderlandów na dwie części

– niezależną od Hiszpanii i protestancką Republikę Zjednoczonych Prowincji – późniejsza Holandi
– uznające zwierzchnictwo Hiszpanii i katolickie prowincje południowe – późniejsza Belgia

8. Europa i świat w XVI wieku – chronologia wydarzeń

1453 r. – upadek Konstantynopola

1492 r. – odkrycie Ameryki przez Kolumba
1494 r. – początek wojen włoskich
1494 r. – układ w Tordesillas
1498 – dotarcie Vasco da Gamy do Indii

1517 r. – wystąpienie Lutra ogłoszenie – 95 tez

1519 r. – początek wyprawy Magellana dookoła świata
1524 r. – wybuch wojny chłopskiej w Niemczech
1525 r. – bitwa pod Pawią
1526 r. – bitwa pod Mohaczem
1534 r. – Akt supremacji w Anglii
1534 r. – założenie zakonu jezuitów
1545 r. – początek soboru trydenckiego
1555 r. – pokój augsburski
1563 r. – zakończenie soboru trydenckiego
1571 r. bitwa pod Lepanto
1572 r. – początek powstania w Niderlandach
1572 r. – noc św. Bartłomieja we Francji
1588 r. – klęska Wielkiej Armady
1598 r. – edykt nantejski