DÜNYA’NIN ŞEKLİ VE SONUÇLARI

Dünya genel olarak küresel bir şekle sahip olmakla beraber tam bir küre değildir. Dünya’nın ekvatordan
şişkin, kutuplardan basık olan kendine özgü şekline geoid adı verilir. Dünya’nın bu geoid şekli alması, ilk oluşumu
sırasında kendi ekseni etrafında dönmesi ve merkezkaç kuvvetiyle savrulması sonucu oluşmuştur.

Ekvator çevresi 40. 076 km.

Kutuplar çevresi 40. 009 km.
Fark 67 km.
Ekvator yarıçapı 6. 378 km.
Kutuplar yarıçapı 6. 357 km.
Yarıçaplar farkı 21 km.
Basıklık oranı 1/297

DÜNYA’NIN GEOİD ŞEKLİNİN SONUÇLARI

1- Ekvator çevresi (40. 076 km) kutuplar çevresinden (40. 009 km) daha uzundur.

2- Ekvator yarıçapı ( 6. 378 km), kutuplar yarıçapından ( 6. 357 km) daha uzundur.

3- Kutup noktaları yerin merkezine Ekvator’da daha yakın olduğu için, kutuplardaki yerçekimi,
ekvatordaki yerçekiminden fazladır.

4- Ekvatordan kutuplara doğru cisimlerin ağırlığı artar.

5- 45 paraleli değil de 60 paraleli Ekvator’un yarısı uzunluğundadır.

DÜNYA’NIN KÜRESEL ŞEKLİNİN SONUÇLARI

1- Aydınlanma çemberi Dünya’yı iki eşit parçaya böler. Dünya’nın bir yarısında gündüz yaşanırken, aynı
anda diğer yarısında gece yaşanır. (Gece-gündüz oluşumu Dünya’nın şeklinin, gece-gündüzlerin
birbirini izlemesi Dünya’nın eksen hareketinin sonucudur)

2- Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısı, ekvatordan kutuplara doğru küçülür.

Buna bağlı olarak;

 Sıcaklık ekvatordan kutuplara doğru düzenli olmasa da azalır.

Örneğin denize göre konumları benzerlik gösteren Antalya, İzmir ve Samsun gibi kentlerin yıllık sıcaklık
ortalamaları karşılaştırıldığında Ekvator’a yakın olanın sıcaklığının en yüksek, en uzak olanın sıcaklığının
en düşük olduğu görülür.

İller Yılık Sıcaklık Ortalamaları (C )

Antalya 18. 5
İzmir 17. 6
Samsun 14. 0

Normal koşullarda Ekvator’dan uzaklaştıkça sıcaklığın düşmesi gerekir. Ya da aynı enlem üzerindeki
noktaların sıcaklıklarının birbirine yakın olması gerekir. Ancak bazı etkenler (yükselti, karasallık-
denizellik, okyanus akıntıları vb.) enlem etkisini bazen değiştirebilir ve Ekvator’dan uzaklaştıkça
sıcaklık yükselebilir ya da aynı enlemlerde birbirinden çok farklı sıcaklık değerlerine rastlanabilir.

 Isınma ve soğumaya bağlı olarak Termik basınç kuşakları oluşur. (Ekvator çevresinde sürekli termik
alçak basınç alanı, kutuplar çevresinde sürekli termik yüksek basınç alanı oluşur)
  Sıcak, Ilıman ve Soğuk kuşaklar oluşur.

 Doğal bitki örtüleri ve tarım ürünleri Ekvator’la kutuplar arasında kuşaklar oluşturur.

 Sıcaklık azalmasından dolayı; kalıcı karların başlama yükseltisi, yerleşmenin, tarımın ve ormanın üst
sınırı kutuplara gidildikçe alçalır ve deniz seviyesine yaklaşır. (Ekvatoral bölgede kalıcı karlara 5000
metrede rastlanırken 60 enlemlerinde 500 metreden yüksek yerler kalıcı karlarla kaplıdır.)

 Cisimlerin gölge boyları Ekvator’dan kutuplara doğru uzar.

 Ekvator’dan kutuplara doğru deniz suyu sıcaklığı ve tuzluluğu azalır.

3- Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe Güneş ışınlarının atmosferde kat ettiği uzar. Yol uzadıkça yere
ulaşan enerji miktarı azalır.

4- Paralel dairelerinin boyları Ekvator’dan kutuplara doğru kısalır. Bir başka ifadeyle paralel dairelerinin
çapları Ekvator’dan kutuplara doğru küçülür.

Paraleller Çevre Uzunlukları (km)

0 40. 076
10 39. 472
20 37. 674
30 34. 736
40 30. 743
50 25. 812
60 20. 089
70 13. 748
80 6. 982
90 0

5- Meridyenler arasındaki mesafe Ekvatordan kutuplara doğru daralır.

6- Dünya’nın ekseni etrafındaki dönüş hızından kaynaklanan çizgisel hız ekvatordan kutuplara doğru
azalır. Hız ekvatorda maksimum (saatte 1670 km) kutuplarda ise minimumdur.

Paralel Çizgisel Hız (km/saat)

0 1670
10 1645
20 1570
30 1147
40 1281
50 1076
60 837
70 573
80 291
90 0

7- Çizgisel hızın azalmasına bağlı olarak, Güneş’in doğuş ve batış saatlerinde ufuk üzerinde kalma süresi
Ekvator’dan kutuplara doğru artar. Bir başka ifadeyle Güneş’in doğuşu sırasında oluşan tan (şafak)
vaktinin ve batışı sırasında oluşan gurup vaktinin süresi (alacakaranlık durumu) Ekvator’dan
kutuplara doğru uzar.

8- Kuzey Kutup Noktasından ekvatora doğru gidildikçe kutup yıldızının görünüm açısı küçülür. ( Kuzey
Yarımküre’ de kutup yıldızının görünüm açısı aynı zamanda bulunulan yerin enlem değerini de verir.
Örneğin Kutup Yıldızını 60 lik açıyla görüyorsak 60 kuzey enleminde bulunuyoruz sonucu çıkar. Güney
Yarımkürede kutup yıldızı görünmez.)
 9- Yeryüzünden yükseldikçe görünen alan (ufuk) genişler.

10- Küresel yüzey bir düzleme hatasız olarak aktarılamadığı için Dünya haritalarının çiziminde güçlükler
ortaya çıkar.

11- Ekvator çizgisi Dünya’yı kuzey ve güney olmak üzere iki eşit yarım küreye ayırır. Ekvatordan kuzeye
gidildikçe Kuzey Kutup Noktasına, güneye gidildikçe de Güney Kutup Noktasına yaklaşılır.

12- Ay tutulması sırasında Dünya’nın Ay üzerine düşen gölgesi küre şeklinde olur.

13- Ufuk düzlemi konvekstir. (Dış bükey)

14- Hep aynı yöne hareketle, tekrar başlangıç noktasına dönülür.

15- Atmosfer’in kalınlığı Ekvator’dan kutuplara doğru azalır.

UYARI: Herhangi bir olay Ekvator ile kutuplar arasında değişiyorsa temel neden Yer’ in şeklidir.

UYARI: Dünya’nın şeklinin sonuçları aynı zamanda enlemin sonuçlarıdır.

DÜNYA’ NIN GÜNLÜK (EKSEN) HAREKETİ

Dünya, kuzey ve güney kutup noktalarından geçtiği kabul edilen ekseni etrafında batıdan doğuya doğru
döner. Bu dönüşünü 24 saatte tamamlar. Bir dönüş için geçen süreye bir gün denir.

GÜNLÜK HAREKETİN SONUÇLARI

1- Gece ve gündüz oluşur ve birbirini izler. (ardalanır)

2- Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısı gün içinde değişir. Öğlene kadar güneş ışınları büyüyen
açılarla, öğleden sonra ise küçülen açılarla gelir.

Güneş ışınlarının geliş açısının gün içinde değişmesine bağlı olarak;

 Cisimlerin gölge boyları ve gölgelerin yönleri gün içinde değişir. (Sabah ve akşam saatlerinde
gölgeler uzun, öğle saatlerinde gölgeler kısadır. Öğleye kadar gölgeler batıya doğru, öğleden sonra
gölgeler doğuya doğru uzanır.)

 Günlük sıcaklık farkları oluşur. Günlük sıcaklık farklarına bağlı olarak da;
- Günlük basınç farkları oluşur. ( termik nedenli)
- Meltem (günlük) rüzgarları oluşur.
- Karasal iklim bölgelerinde taşlarda mekanik (fiziksel) çözülme gerçekleşir.

3- Yerel saat farkları oluşur. Dünya batıdan doğuya doğru döndüğü için doğudaki noktalarda yerel saat,
batıdaki noktalara göre daha ileridir. Dünya’nın eksen hareketi sonucu doğudaki yerler önce aydınlanır.

4- Corioilis (merkezkaç) kuvveti oluşur. Buna bağlı olarak;

 Hava akımlarının sapmaya uğraması sonucu 30 ve 60 enlemlerinde Dinamik basınç kuşakları
oluşur.

 Sürekli rüzgarların (Alize-Batı-Kutup rüzgarları) esme yönlerinde sapmalar olur. Rüzgarlar Kuzey
Yarımkürede hareket yönünün sağına, Güney Yarımkürede ise sola saparlar.
  Okyanus akıntıları halkalar oluşturur ve yönlerinde sapmalar meydana gelir.

5- Bir gün içerisinde Güneş’in gökyüzündeki görünümü sürekli olarak değişir.

6- Coğrafi yönler belirlenir.

7- Dünya’nın eksen hareketi sonucu çizgisel ve açısal hız oluşur.

8- Güneş ışınlarının gün içinde atmosferdeki tutulması değişir.

Dünya’nın ekseni etrafındaki hareketinin batıdan doğuya doğru olması;

 Doğu’daki yerlerde güneşin önce doğup önce batmasına,

 Doğu’daki noktalarda yerel saatin ileri olmasına,
 Sürekli rüzgârların ve okyanus akıntılarının Kuzey Yarımkürede sağa, Güney Yarımkürede sola
sapmasına,
 Doğu ve batı yönlerinin oluşmasına,
 Tarih değiştirme çizgisinin doğusunda tarihin, batısından 1 gün geri olmasına neden olmuştur.

UYARI: Eğer Dünya’nın ekseni etrafındaki dönüşü şimdiki yönünün tersi yönünde (doğudan batıya
doğru) olsaydı yukarıdaki verilenlerin tam tersi durumlar ortaya çıkardı.

ÇİZGİSEL HIZ: Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki dönüş hızıdır. Çizgisel hız Ekvatordan kutuplara
doğru azalır.

AÇISAL HIZ: Küresel cisimlerin ekseni etrafında birim zamanda kat ettikleri açıdır. Dünya’nın ekseni
etrafındaki 24 saatlik dönüşü sonucu 360 lik meridyen açısı Güneş’in önünden geçmiş olur. Buna bağlı
olarak 1 lik meridyen açısı her yerde Güneş’in önünden 4 dakikada geçer. Dünya’nın bir saatteki açısal
hızı 15 dir. ( 360 / 24 = 15 ) Açısal hız Dünya’nın her enleminde eşittir, değişmez.

DÜNYA’ NIN GÜNEŞ ÇEVRESİNDEKİ HAREKETİ (YILLIK HAREKET)

Dünya, diğer gezegenler gibi Güneş çevresindeki hareketini elips bir yörüngede 365 gün 6 saatte
tamamlar. Buna yörünge hareketi ya da yıllık hareket denir.

YÖRÜNGENİN ELİPS ŞEKLİ

Dünya’nın Güneş etrafında dolanırken takip ettiği yola yörünge adı verilir. Dünya’nın yörüngesi
elips şeklindedir. Bu nedenle yörüngeye ekliptik yörünge adı verilir. Dünya’nın yörüngesi içinde kalan
düzleme ekliptik düzlem adı verilir.

Dünya yörüngesinin elips olmasının sonuçları

1- Dünya’nın Güneş’e olan uzaklığı değişir. Dünya Güneş’e en yakın konumuna 3 Ocak tarihinde gelir.
Bu konuma Günberi (Perihel) denir. Dünya Güneş’e en uzak olduğu konuma ise 4 Temmuz tarihinde
gelir. Buna da Günöte (Afel) adı verilir.

2- Güneş’in Dünya’ ya uyguladığı çekim kuvveti değişir.

3- Güneş’in uyguladığı çekim kuvvetinin farklı olması Dünya’nın Güneş çevresindeki hızının da
değişmesine neden olur.

4- Dünya Güneş’e yaklaştığı zaman (Günberi döneminde) Güneş’in çekim etkisinden kurtulmak için daha
hızlı döner. Bunun sonucunda:
 a) Şubat ayı diğer aylardan farklı olarak 28 gün sürer.
b) Kuzey Yarımküre’de kış mevsimi Güney Yarımküre’den kısa sürer.

Kuzey Yarım Küre’de Kış Ayları

Aylar Gün Sayısı
21 Aralık’tan sonra 10
Ocak 31
Şubat 28
21 Mart’a kadar 21
Toplam 90

Güney Yarım Küre’de Kış Ayları

Aylar Gün Sayısı
21 Haziran’dan sonra 9
Temmuz 31
Ağustos 31
23 Eylül’e kadar 23
Toplam 94

5- Dünya Güneş’ten uzaklaştığı zaman (Günöte konumunda) Güneş’in çekim etkisi azaldığı için yörünge
etrafında daha yavaş döner. Bunun sonucunda:
a) Sonbahar ekinoksu 21 Eylül’de gerçekleşmesi gerekirken 2 gün gecikme ile 23 Eylül’e sarkar.
b) Kuzey Yarımküre’de yaz mevsimi Güney Yarımküre’den uzun sürer.

Kuzey Yarım Küre’de Yaz Ayları

Aylar Gün Sayısı
21 Haziran’dan sonra 9
Temmuz 31
Ağustos 31
23 Eylül’e kadar 23
Toplam 94

Güney Yarım Küre’de Yaz Ayları

Aylar Gün Sayısı
21 Aralık’tan sonra 10
Ocak 31
Şubat 28
21 Mart’a kadar 21
Toplam 90

6- Kutup noktalarında gece ve gündüz süreleri birbirinden farklılaşır. Kuzey Kutup Noktasında 186 gün
süren gündüzler Güney Kutup Noktasında 179 gün sürer. Gece süreleri ise bu durumun tersidir. Yani
Kuzey Kutup Noktasında 179 gün süren geceler, Güney Kutup Noktasında 186 gün sürmektedir.

UYARI: Kutup Noktalarında gece gündüz sürelerinin 6 ay sürmesinin nedeni eksen eğikliği, Kutup
noktalarında gece ve gündüz sürelerinin farklı olmasının nedeni ise; elips yörüngedir.

UYARI: Dünya’nın Güneş’e olan uzaklığının yıl içinde değişmesi, sıcaklıkların değişiminde etkili
 değildir. Sıcaklığın yeryüzünde farklı dağılışında asıl etkili olan faktör güneş ışınlarının geliş açısıdır.
Güneş ışınları Temmuz ayında Kuzey Yarımküre’ye dik geldiği için sıcak, Ocak ayında eğik geldiği için
soğuktur.

DÜNYA YÖRÜNGESİ ELİPS YERİNE DAİRE ŞEKLİNDE OLSAYDI:

1- Dünya’nın Güneş’e olan uzaklığı sabit olurdu.

2- Günberi ve Günöte konumları ortadan kalkardı.
3- Güneş’in Dünya’ ya uyguladığı çekim kuvveti sabit olurdu.
4- Yarımkürelerde mevsim süreleri birbirine eşit olurdu.
5- Şubat ayı diğer aylar gibi 30 veya 31 gün sürerdi.
6- Sonbahar ekinoksu 21 Eylül’de gerçekleşirdi.
7- Kutuplarda gece-gündüz süreleri eşit olurdu.

YER EKSENİ: Dünya’ nın merkezinden geçerek iki kutup noktasını birleştirdiği kabul edilen doğru.

EKVATOR DÜZLEMİ: Dünya’ yı iki eşit parçaya bölen hayali çizginin meydana getirdiği düzlem.

YÖRÜNGE: Dünya’ nın Güneş çevresinde dönerken izlediği yol.

YÖRÜNGE DÜZLEMİ (EKLİPTİK): Dünya’ nın elips şeklindeki yörüngesinden geçen düzlem

DÖNENCELER: Güneş ışınlarının dik geldiği en yüksek enlemler. Dönenceler 23 27 kuzey (Yengeç
dönencesi) 23 27 güney (Oğlak dönencesi) enlemleridir.

KUTUP DAİRELERİ: Gündüz ya da gece süresinin 24 saat olduğu enlemler. Kutup daireleri 66 33
enlemleridir.

KUTUP NOKTASI: 90 kuzey ve güney enlemlerine denir. Kutup noktalarında 6 ay gündüz 6 ay gece
yaşanır.

AYDINLANMA ÇİZGİSİ-DAİRESİ: Gece ile gündüzü birbirinden ayıran sınır. Eksen eğikliğinden
dolayı güneş ışınlarının yıl içinde dik geldiği yerler değiştiği için; aydınlanma dairesinin yeri de sürekli
değişir. Aydınlanma dairesi paralelleri iki eşit parçaya bölerse, o gün gece-gündüz eşitliği yaşanır.

EKSEN EĞİKLİĞİ

Dünya’ nın yıllık hareketi sırasında Yer ekseni Yörünge Düzlemi (Ekliptik) ile çakışmaz. Yer Ekseni ile
Yörünge Düzlemi (Ekliptik) 66 33 lık açı, Ekvator ile Yörünge Düzlemi arasında ise 23 27 lık bir açı oluşur.

Yer Ekseni ile Yörünge Düzlemi (Ekliptik) Arasındaki Açı ( 2 ) 66 33 Kutup Dairelerinin Enlem Derecesi
Yörünge Düzlemi (Ekliptik) ile Ekvator Arasındaki Açı ( 3 ) 23 27 Dönencelerin Enlem Derecesi

EKSEN EĞİKLİĞİ VE YILLIK HAREKETİN ORTAK SONUÇLARI

1- Güneş ışınlarının bir noktaya düşme açısı yıl boyunca değişir. Bu duruma bağlı olarak;
a. Cisimlerin gölge boyları yıl içinde değişir. Aynı boydaki cismin gölgesi ülkemizde yazın kısa, kışın
uzundur.
b. Yıllık sıcaklık farkları oluşur. Yıllık sıcaklık farklarına bağlı olarak da;
 Yıllık basınç farkları
 Mevsimlik (Muson) rüzgarlar
 Mevsimler (Orta kuşakta) oluşur.
2- Farklı yarımkürelerde aynı anda farklı mevsimler yaşanır.
 Kuzey Yarım Küre Mevsimlerin Başlangıç ve Bitiş Sınırları Güney Yarım Küre
İlkbahar 21 Mart – 21 Haziran Sonbahar
Yaz 21 Haziran – 23 Eylül Kış
Sonbahar 23 Eylül – 21 Aralık İlkbahar
Kış 21 Aralık – 21 Mart Yaz

3- Aydınlanma Dairesi (çemberi) yıl içinde Kutup Noktaları ile Kutup Daireleri arasında yer değiştirir.
Bunun sonucunda;
 Gece-gündüz sürelerinin uzunluğu yıl içinde değişir.
 Güneş’in doğuş ve batış saatleri yıl içinde değişir.
Aydınlanma dairesi 21 Mart ve 23 Eylül tarihlerinde kutup noktalarına teğet geçer.
21 Haziran ve 21 Aralık tarihlerinde Aydınlanma dairesi kutup dairelerine teğet geçer.

UYARI:
Gündüz süresinin uzun olduğu yerlerde Güneş erken doğar, geç batar. Gece süresinin uzun olduğu
yerlerde ise Güneş geç doğar erken batar.

UYARI:
Bir yerde gece-gündüz arasındaki süre farkı ekinoks günlerinde (21 Mart ve 23 Eylül) en az,
Solstis tarihlerinde (21 Haziran ve 21 Aralık) ise en fazladır.

4- Gece ve gündüz süreleri arasındaki fark, Ekvator’dan kutuplara doğru artar. Aydınlanma dairesi yılın her
gününde Ekvator’u iki eşit parçaya böldüğü için Ekvator’da gece ve gündüz süreleri her zaman
eşittir. (12 saat gece, 12 gündüz)

Enlem En uzun gündüz (Saat-Dakika) En kısa gündüz (Saat-Dakika) Fark

0 12. 00 12. 00 00. 00
20 13. 18 10. 52 2 saat 26 dakika
30 14. 02 10. 10 3 saat 52 dakika
40 14. 58 9. 26 5 saat 32 dakika
45 15. 33 8. 42 6 saat 51 dakika
60 18. 45 5. 45 13 saat
66 33 24. 00 0. 00 24 saat
90 6 Ay 0. 00 6 ay

5- Matematik İklim Kuşaklarının , Dönence ve Kutup Dairelerinin sınırlarını belirler.

6- Güneş’in Öğle vakti ufuk düzlemi üzerindeki yüksekliği yıl içinde değişir.

7- Güneş ışınlarının atmosferde aldığı yol ve tutulma miktarı yıl içinde değişir. Güneş ışınlarının
atmosferde aldığı yol geliş açısına bağlıdır.

Güneş Işınlarının EN AZ Güneş Işınlarının EN FAZLA

Tarih Tutulduğu Enlemler Tutulduğu Enlemler
21 Mart-23 Eylül O Ekvator 90 Kutup Noktaları
21 Haziran 23 27 Kuzey (Yengeç Dönencesi) 66 33 Kutup Daireleri
21 Aralık 23 27 Güney (Oğlak Dönencesi) 66 33 Kutup Daireleri

8- Güneş’in ufuk düzlemi üzerindeki doğuş ve batış yerleri değişir. Güneş’in doğuş ve batış yerleri yazın
kuzeye kışın güneye kayar.

9- Güneş ışınlarının dik geldiği enlemler Yengeç Dönencesi ile Oğlak Dönencesi arasında yer değiştirir.
 10- Kutup Noktalarında 6 ay süreyle gece, 6 ay süreyle gündüz yaşanır.

DÜNYA’NIN EKSEN EĞİKLİĞİ İLE İLGİLİ OLASILIKLAR

EKSEN EĞİKLİĞİ 23 27 DAN DAHA FAZLA (ÖRNEĞİN 35 ) OLSAYDI

 Dönenceler ve Kutup Dairelerinin sınırları değişirdi.

Dönenceler Ekvator’dan, Kutup Daireleri Kutup Noktalarından uzaklaşırdı.
Dönenceler 35 kuzey ve güney enlemlerinden
Kutup Daireleri 55 kuzey ve güney enlemlerinden geçerdi.

 Matematik iklim kuşaklarının sınırları değişirdi.

Tropikal ve Kutup Kuşağı genişlerken
Orta kuşak daralırdı.

 Aydınlanma Dairesi 55 enlemlerine teğet geçerdi.

 Gece-gündüz süreleri arasındaki fark artardı.

 Güneş ışınlarının bir merkeze düşme açısı yıl içinde daha fazla değişirdi. Buna bağlı olarak;
 Yıllık sıcaklık farkları daha fazla olurdu. Orta kuşakta (Türkiye’de) yazlar bugünkünden daha
sıcak, kışlar ise bugünkünden daha soğuk geçerdi.

 Ekvator çevresinde ortalama sıcaklık değerleri azalırdı.

EKSEN EĞİKLİĞİ 23 27 DAN DAHA AZ (ÖRNEĞİN 15 ) OLSAYDI

 Dönenceler ve Kutup Dairelerinin sınırları değişirdi.

Dönenceler Ekvator’a, Kutup Daireleri Kutup Noktalarına yaklaşırdı.
Dönenceler 15 kuzey ve güney enlemlerinden
Kutup Daireleri 75 kuzey ve güney enlemlerinden geçerdi.

 Matematik iklim kuşaklarının sınırları değişirdi.

Tropikal ve Kutup Kuşağı daralırken
Orta kuşak genişlerdi.

 Aydınlanma Dairesi 75 enlemlerine teğet geçerdi.

 Gece-gündüz süreleri arasındaki fark azalırdı.

 Güneş ışınlarının bir merkeze düşme açısı yıl içinde daha az değişirdi. Buna bağlı olarak;
 Yıllık sıcaklık farkları azalırdı. Orta kuşakta (Türkiye’de) yazlar bugünkünden daha serin, kışlar
ise daha ılık geçerdi.

 Ekvator çevresinde ortalama sıcaklık değerleri artardı.

EKSEN EĞİKLİĞİ OLMASAYDI (YER EKSENİ YÖRÜNGE DÜZLEMİNE DİK OLSAYDI VEYA
EKVATOR DÜZLEMİ İLE YÖRÜNGE DÜZLEMİ ÇAKIŞIK OLSAYDI)

 Matematik iklim kuşakları, Dönenceler ve Kutup Daireleri oluşmazdı.

 Aydınlanma Dairesi yıl boyunca kutup noktalarına teğet geçerdi.

 Gece-gündüz süreleri yıl boyunca birbirine eşit olurdu. (Her yerde gece ve gündüz süreleri 12 saat
olurdu.)
 Aynı boylam üzerindeki tüm noktalarda Güneş aynı doğar aynı anda batardı.

 Güneş yıl boyunca tam doğudan doğar, tam batıdan batardı.

 Güneş yerel saat ile hep aynı saatte doğar, hep aynı saatte batardı.

 Güneş’in ufuk düzlemi üzerindeki yükseltisi yıl boyunca değişmeyecekti.

 Güneş ışınlarının bir merkeze düşme açısı yıl boyunca hiç değişmeyecekti. Buna bağlı olarak;

 Mevsim kavramı olmayacak, sürekli aynı mevsimler yaşanacaktı.

 Güneş ışınları yıl boyunca öğle vakti sadece Ekvator’a dik açıyla düşecekti. Ekvator ve çevresi
günümüzdekine oranla daha sıcak ve nemli olacaktı.

 Orta enlemlerde ( 30 – 60 enlemleri arası – Türkiye’de ) yıl boyunca bahar koşulları yaşanacaktı.

 Kutup Noktaları yıl boyunca alacakaranlık bölgeleri olacaktı.

GECE GÜNDÜZ SÜRELERİ

 Gece ve gündüzün oluşmasında Dünya’ nın şekli etkilidir. Dünya’ nın şeklinden dolayı yarısı aydınlık
diğer yarısı da karanlıktır.
 Bir merkezde gece gündüz süreleri yıl boyunca değişir. “ Güneş ışınlarının dik geldiği yerde gece gündüz
eşitliği yaşanır “ yargısı kesinlikle yanlıştır.
 Yıl boyunca sadece Ekvator’da gece gündüz süreleri eşittir. Ekvator’da gece gündüz sürelerinin sürekli
eşit olmasında Aydınlanma çemberinin yılın her gününde Ekvatoru iki eşit parçaya bölmesi etkilidir.
 Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe gece ile gündüz arasındaki zaman farkı artar.
 Aynı enlem üzerindeki noktaların gece ya da gündüz süreleri eşittir. Ekinoks tarihleri hariç enlem
numaraları aynı ancak yarımküreleri farklı olan noktalardan birinin gündüz süresi diğerinin gece süresine
eşittir. Örneğin, 21 Haziran tarihinde 30 kuzey enleminde gündüz süresi 14 saattir. 30 güney enleminde
ise 14 saat gece yaşanır.

Aşağıdaki tabloda beş ayrı merkezin 21 Haziran’daki gece-gündüz süreleri gösterilmiştir.

Merkezler Gece Süresi Gündüz Süresi

A 20 saat 4 saat
B 12 saat 12 saat
C 10 saat 14 saat
D 14 saat 10 saat
E 6 saat 18 saat

Tabloda verilen merkezlerin gece-gündüz süreleri kullanılarak aşağıdaki sonuçlara ulaşabiliriz;

 B merkezinde gece-gündüz süresi eşit olduğu için B merkezi Ekvator üzerindedir.
 A ve D merkezlerinde gündüz süresi 12 saattin altında olduğu için bu merkezler Güney Yarımküre’
dedir.
 C ile E merkezlerinde gündüz süresi 12 saatten fazla olduğu için bu merkezler Kuzey Yarımküre’
dedir.
 C merkezinin gece süresi D merkezinin gündüz süresine ya da C merkezinin gündüz süresi D merkezinin
gece süresine eşittir. Dolayısıyla bu iki merkezin enlem değeri aynıdır. Ancak yarım küreleri farklıdır.
 Bu merkezlerden kutuplara en yakın olanı A merkezidir. Çünkü A merkezinde gece ile gündüz süreleri
arasındaki zaman farkı daha fazladır.
 Bu merkezler içinde en kuzeyde olanı E merkezidir. Çünkü; 21 Haziran’da gündüz süresi en uzun olan
merkez E merkezidir.
 D ve E merkezlerinden D merkezi Ekvator’a daha yakındır. Çünkü D merkezinde gece ile gündüz
arasındaki zaman farkı E merkezine göre daha azdır.
 En güneyde olan merkez A merkezidir. Çünkü Gece süresi en uzundur.

GÜNEŞ IŞINLARININ DÜŞME AÇILARININ HESAPLANMASI

Güneş ışınlarının Dünya üzerindeki herhangi bir noktaya düşme açısını bulmak için;
 Güneş ışınlarının dik düştüğü enlem bilinir.
 Güneş ışınlarının dik düştüğü enlem ile sorulan yer arasındaki enlem farkı bulunur.( Güneş ışınlarının dik
düştüğü yer ile sorulan yer aynı yarımkürede ise enlem farkını bulmak için çıkarma işlemi, farklı
yarımkürelerde ise toplama işlemi yapılır)
 Bulunan enlem farkı 90 den çıkarılır.

Gündönüm tarihleri Güneş ışınlarının dik düştüğü enlemler

21 Haziran 23 27 Kuzey (Yengeç Dönencesi)
21 Aralık 23 27 Güney (Oğlak Dönencesi)
21 Mart - 23 Eylül Ekvator

Örneğin; 40 Kuzey enlemindeki Ankara’ya gündönüm tarihlerinde güneş ışınlarının geliş açıları şöyledir:

Tarih Güneş Işınlarının Düşme Açısı Yaşanılan Mevsim

21 Mart 50 Bahar
21 Haziran 73 27 Yaz
23 Eylül 50 Bahar
21 Aralık 26 33 Kış

21 HAZİRAN DURUMU

 Güneş ışınları Ekvator’un 23 27 kuzeyinde yer alan Yengeç dönencesine yerel saat ile 12.00 de dik
açıyla gelir. Dolayısıyla Yengeç Dönencesi üzerindeki noktalarda cisimlerin gölgesi oluşmaz.

 Kuzey Yarımküre’ de cisimlerin yıl içinde en kısa gölgesi oluşur. Bu tarihten sonra cisimlerin gölgesi
uzamaya başlar.

 Güneş ışınlarındaki tutulmanın en az olduğu yer Yengeç Dönencesi’dir.

 Kuzey Yarımküre’ ye güneş ışınları gelebileceği en büyük açıyla gelir. Kuzey Yarımküre’ de yaz
mevsimi, Güney Yarımküre’ de ise kış mevsimi başlar.

 Kuzey Yarımküre’ de en uzun gündüz en kısa gece yaşanır. Bu tarihten sonra Kuzey Yarımkürede
gündüzler kısalmaya, geceler uzamaya başlar. Ancak, Kuzey Yarımküre’ de 23 Eylül tarihine kadar
gündüzler gecelerden uzundur.

 Aydınlanma çemberi Kutup Dairelerinden geçer.

 Karanlıkta kalan Güney Kutup çemberi hariç, Dünya üzerindeki bütün enlemlerden kuzeye doğru
gidildikçe gündüz süresi bir önceki enlemden daha uzun, gece süresi bir önceki enlemden kısa olur.
Aynı tarihte bütün enlemlerden güneye gidildikçe durum tersi olur.

 Kuzey Kutup Dairesi’nde 24 saat gündüz, Güney Kutup Dairesi’nde ise 24 saat gece yaşanır.

 Aynı boylam üzerindeki noktalardan daha kuzeyde yer alanda Güneş daha erken doğar, daha geç
batar.
 Türkiye’ye güneş ışınları yıl içerisinde gelebileceği en büyük açıyla gelir.

 Ülkemizde en uzun gündüz Sinop’ta en kısa gündüz Hatay’da yaşanır.

UYARI:

21 Haziran’ da gündüz süresinin 12 saatin üstünde olduğu bütün merkezler Kuzey Yarımküre’
dedir.

21 ARALIK DURUMU

 Güneş ışınları Ekvator’un 23 27 kuzeyinde yer alan Oğlak dönencesine yerel saat ile 12.00 de dik
açıyla gelir. Dolayısıyla Oğlak Dönencesi üzerindeki noktalarda cisimlerin gölgesi oluşmaz.

 Güney Yarımküre’ de cisimlerin yıl içinde en kısa gölgesi oluşur. Bu tarihten sonra cisimlerin gölgesi
uzamaya başlar.

 Güneş ışınlarındaki tutulmanın en az olduğu yer Oğlak Dönencesi’dir.

 Güney Yarımküre’ ye güneş ışınları gelebileceği en büyük açıyla gelir. Güney Yarımküre’ de yaz
mevsimi, Kuzey Yarımküre’ de ise kış mevsimi başlar.

 Güney Yarımküre’ de en uzun gündüz en kısa gece yaşanır. Bu tarihten sonra Güney Yarımkürede
gündüzler kısalmaya, geceler uzamaya başlar. Ancak, Güney Yarımküre’ de 21 Mart tarihine kadar
gündüzler gecelerden uzundur.

 Aydınlanma çemberi Kutup Dairelerinden geçer.

 Karanlıkta kalan Kuzey Kutup çemberi hariç, Dünya üzerindeki bütün enlemlerden güneye doğru
gidildikçe gündüz süresi bir önceki enlemden daha uzun, gece süresi bir önceki enlemden kısa olur.
Aynı tarihte bütün enlemlerden kuzeye gidildikçe durum tersi olur.

 Güney Kutup Dairesi’nde 24 saat gündüz, Kuzey Kutup Dairesi’nde ise 24 saat gece yaşanır.

 Aynı boylam üzerindeki noktalardan daha güneyde yer alanda Güneş daha erken doğar, daha geç
batar.

 Türkiye’ye güneş ışınları yıl içerisinde gelebileceği en küçük açıyla gelir.

 Ülkemizde en uzun gündüz Hatay’da en kısa gündüz Sinop’ta yaşanır.

UYARI:
21 Aralık’ ta gündüz süresinin 12 saatin üstünde olduğu bütün merkezler Güney Yarım Küre’
dedir.

21 MART DURUMU

 Güneş ışınları yerel saat ile 12.00 de Ekvator’a dik açıyla düşer. Dolayısıyla Ekvator’daki cisimlerin
yerel saat ile 12.00 de gölgeleri oluşmaz.
Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe cisimlerin gölge boyları uzar.
 Güneş ışınları atmosferde en kısa yolu Ekvator üzerinde izler.
 Aydınlanma çemberi Kutup Noktaları’ndan geçer. Bu tarihte Güneş her iki kutup noktasında da
görülür.
 Aydınlanma çemberi bütün enlemleri iki eşit parçaya ayırır. Bu nedenle tüm Dünya’ da gece-gündüz
eşitliği yaşanır. (Ekinoks)

 Aynı boylam üzerindeki noktalarda Güneş aynı anda doğar ve aynı anda batar.

 Güneş tam doğudan doğar, tam batıdan batar.

 Kuzey ve Güney Yarımküre’ de aynı dereceli enlemler Güneş ışınlarını aynı açıyla alırlar.

 45 paralellerinde cisimlerin gölgesi kendi boylarına eşit olur.

 Kuzey Yarımküre’ nin Orta Kuşağında ilkbahar mevsimi, Güney Yarımküre’ nin Orta Kuşağında
sonbahar mevsimi başlar.

 Kuzey Kutup Noktası’nda 6 aylık gündüz süresi başlarken, Güney Kutup Noktası’nda 6 aylık gece
süresi başlar.

 21 Mart tarihinden sonra Kuzey Yarımküre’ de gündüzler gecelerden uzun olmaya başlar.

 Bu tarihten sonra Güneş ışınlarının dik geldiği noktalar kuzeye kayar.

UYARI:
Kuzey Kutup Noktası’nda tam öğle vakti 21 Haziran’da yaşanır. Yani 6 aylık gündüzün tam ortasıdır.

23 EYLÜL DURUMU

 Güneş ışınları yerel saat ile 12.00 de Ekvator’a dik açıyla düşer. Dolayısıyla Ekvator’daki cisimlerin
yerel saat ile 12.00 de gölgeleri oluşmaz.
Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe cisimlerin gölge boyları uzar.
 Güneş ışınları atmosferde en kısa yolu Ekvator üzerinde izler.
 Aydınlanma çemberi Kutup Noktaları’ndan geçer. Bu tarihte Güneş her iki kutup noktasında da
görülür.
 Aydınlanma çemberi bütün enlemleri iki eşit parçaya ayırır. Bu nedenle tüm Dünya’ da gece-gündüz
eşitliği yaşanır. (Ekinoks)

 Aynı boylam üzerindeki noktalarda Güneş aynı anda doğar ve aynı anda batar.

 Güneş tam doğudan doğar, tam batıdan batar.

 Kuzey ve Güney Yarımküre’ de aynı dereceli enlemler Güneş ışınlarını aynı açıyla alırlar.

 45 paralellerinde cisimlerin gölgesi kendi boylarına eşit olur.

 Güney Yarımküre’ nin Orta Kuşağında ilkbahar mevsimi, Kuzey Yarımküre’ nin Orta Kuşağında
sonbahar mevsimi başlar.

 Güney Kutup Noktası’nda 6 aylık gündüz süresi başlarken, Kuzey Kutup Noktası’nda 6 aylık gece
süresi başlar.
 23 Eylül tarihinden sonra Güney Yarımküre’ de gündüzler gecelerden uzun olmaya başlar.

 Bu tarihten sonra Güneş ışınlarının dik geldiği noktalar güneye kayar.

UYARI:
Kuzey Kutup Noktası’nda tam öğle vakti 21 Aralık’ta yaşanır. Yani 6 aylık gündüzün tam ortasıdır.

GÖLGE BOYLARI

 Güneş ışınlarının geliş açısı değiştikçe gölge boyları da değişir.

 Güneş ışınlarının geliş açısı ile gölge boyları arasında ters orantı vardır.

 Güneş ışınlarını 90 ile alan yerlerde cisimlerin gölge boyları sıfır olur.

Enlem Gölgenin oluşmadığı tarih

Ekvator 21 Mart – 23 Eylül
Yengeç Dönencesi ( 23 27 Kuzey ) 21 Haziran
Oğlak Dönencesi ( 23 27 Güney ) 21 Aralık

 Güneş ışınlarını 45 lik açıyla alan yerlerde cisimlerin uzunlukları ile gölge boyları aynı olur.
Örneğin, 21 Mart veya 23 Eylül tarihlerinde 45 kuzey ya da güney enlemlerinde saat 12.00 de cisimlerin
uzunlukları ile gölge boyları eşittir.

 Güneş ışınlarını 45 den büyük açıyla alan yerlerde gölge boyu, cismin uzunluğundan daha kısadır.

 Güneş ışınlarını 45 den küçük açıyla alan yerlerde gölge boyu, cismin uzunluğundan daha uzundur.

UYARI:
Dönenceler arasında kalan yerler Güneş ışınlarını yılda iki kez dik açıyla aldıklarından cisimlerin
yıl içinde iki kez gölgesi oluşmaz. Buna karşılık dönencelerin dışına Güneş ışınları hiçbir zaman
dik açıyla düşmediği için dönenceler dışındaki yerlerde cisimlerin her zaman gölgesi oluşur.