Hà Thị Đức - Giáo trình Giáo dục học đại cương

§¹I HäC HUÕ
TRUNG T¢M §µO T¹O Tõ XA
PGS. ts. Hµ THÞ §øC
gi¸o tr×nh
gi¸o dôc häc

®¹i c−¬ng
(S¸ch dïng cho hÖ ®µo t¹o tõ xa)
nhµ xuÊt b¶n ®¹i häc s− ph¹m
1
môc lôc
PhÇn thø nhÊt: Nh÷ng vÊn ®Ò chung cña gi¸o dôc häc ....................................................... 5
Ch−¬ng I: Gi¸o dôc lµ mét khoa häc .................................................................................... 5
I. Gi¸o dôc lµ mét hiÖn t−îng ®Æc biÖt cña x· héi loµi ng−êi ......................................... 5
II. §èi t−îng vµ nhiÖm vô cña gi¸o dôc häc .................................................................... 7
III. Çc ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu gi¸o dôc häc............................................................. 10
Ch−¬ng II: Vµi nÐt vÒ lÞch sö ph¸t triÓn çc t− t−ëng gi¸o dôc ........................................ 13
I. T− t−ëng gi¸o dôc trong thêi cæ ®¹i ............................................................................. 13
II. Vµi nÐt vÒ t− t−ëng gi¸o dôc thêi trung vµ cËn ®¹i ................................................... 17
III. Vµi nÐt vÒ xu thÕ ph¸t triÓn cña gi¸o dôc häc hiÖn nay ......................................... 19
Ch−¬ng III: Gi¸o dôc vµ sù ph¸t triÓn nh©n çch ............................................................. 21
I. Sù ph¸t triÓn nh©n çch cña con ng−êi....................................................................... 21
II. Çc yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch ........................ 23
III. Gi¸o dôc vµ çc giai ®o¹n ph¸t triÓn cña nh©n çch häc sinh................................ 27
Ch−¬ng IV: Môc ®Ých vµ çc nhiÖm vÞ gi¸o dôc ................................................................ 31
I. Môc ®Ých vµ môc tiªu gi¸o dôc .................................................................................... 31
II. Çc nhiÖm vô gi¸o dôc................................................................................................ 34
III. HÖ thèng gi¸o dôc quèc d©n ViÖt Nam .................................................................... 37
PhÇn thø hai: LÝ luËn d¹y häc.............................................................................................. 40
Ch−¬ng V: Qu¸ tr×nh d¹y häc.............................................................................................. 40
I. Kh¸i niÖm chung vÒ qu¸ tr×nh d¹y häc........................................................................ 40
2
II. B¶n chÊt vµ ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh d¹y häc ............................................................ 41
III. Çc nhiÖm vô cña qu¸ tr×nh d¹y häc ........................................................................ 44
IV. §éng lùc cña qu¸ tr×nh d¹y häc................................................................................. 47
Ch−¬ng VI: Quy luËt vµ hÖ thèng çc nguyªn t¾c d¹y häc ............................................... 52
I. Çc quy luËt cña qu¸ tr×nh d¹y häc ............................................................................. 52
II. Çc nguyªn t¾c d¹y häc ............................................................................................... 54
Ch−¬ng VII: Néi dung d¹y häc ............................................................................................ 60
I. Kh¸i niÖm néi dung d¹y häc ......................................................................................... 60
II. Nh÷ng thÇnh phÇn c¬ b¶n cña néi dung d¹y häc ...................................................... 60
III. Nh÷ng ph−¬ng h−íng c¬ b¶n chØ ®¹o viÖc x©y dùng néi dung d¹y häc................. 62
Ch−¬ng VIII: Ph−¬ng ph¸p d¹y häc ................................................................................... 64
I. Kh¸i niÖm ph−¬ng ph¸p d¹y häc ................................................................................. 64
II. HÖ thèng çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc ........................................................................... 65
III. KÕt luËn vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc............................................................................. 77
Ch−¬ng IX: Çc h×nh thøc tæ chøc d¹y häc........................................................................ 78
I. Kh¸i niÖm vÒ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc ..................................................................... 78
II. Çc h×nh thøc tæ chøc d¹y häc .................................................................................... 78
PhÇn thø ba: LÝ luËn gi¸o dôc.............................................................................................. 83
Ch−¬ng X: Qu¸ tr×nh gi¸o dôc (theo nghÜa hÑp)................................................................ 83
I. Kh¸i niÖm vµ cÊu tróc cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc............................................................ 83
II. B¶n chÊt vµ ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc ........................................................... 86
III. §éng lùc vµ l«gic cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc ................................................................. 88
Ch−¬ng XI: Quy luËt vµ nguyªn t¾c gi¸o dôc .................................................................... 93
I. Nh÷ng quy luËt cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc ....................................................................... 93
3
II. Çc nguyªn t¾c gi¸o dôc .............................................................................................. 94
Ch−¬ng XII: Néi dung, ph−¬ng ph¸p vµ çc con ®−êng gi¸o dôc .................................. 100
I. Néi dung gi¸o dôc ........................................................................................................ 100
II. Ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc ............................................................................................... 105
III. Çc con ®−êng gi¸o dôc ........................................................................................... 112
PhÇn thø t−: C«ng t¸c qu¶n lÝ gi¸o dôc trong nhµ tr−êng .............................................. 115
Ch−¬ng XIII: C«ng t¸c cña ng−êi gi¸o viªn chñ nhiÖm líp ............................................ 116
I. VÞ trÝ, chøc n¨ng vµ nhiÖm vô cña ng−êi gi¸o viªn chñ nhiÖm líp ........................ 116
II. Néi dung vµ çc biÖn ph¸p c«ng t¸c cña gi¸o viªn chñ nhiÖm líp ......................... 117
III. Nh÷ng yªu cÇu ®èi víi ng−êi gi¸o viªn chñ nhiÖm líp ......................................... 120
Ch−¬ng XIV: Gi¸o dôc tËp thÓ häc sinh ........................................................................... 122
I. Kh¸i niÖm tËp thÓ vµ tËp thÓ häc sinh ....................................................................... 122
II. CÊu tróc vµ chøc n¨ng cña tËp thÓ häc sinh ........................................................... 122
III. Çc giai ®o¹n ph¸t triÓn cña tËp thÓ häc sinh........................................................ 124
IV. Nh÷ng biÖn ph¸p gi¸o dôc tËp thÓ häc sinh ........................................................... 125
4
PhÇn thø nhÊt
Nh÷ng vÊn ®Ò chung cña gi¸o dôc häc
Ch−¬ng I
Gi¸o dôc lµ mét khoa häc
I. Gi¸o dôc lµ mét hiÖn t−îng ®Æc biÖt cña x- héi loµi ng−êi
1. VÞ trÝ, vai trß cña gi¸o dôc trong ®êi sèng x· héi
Trong lÞch sö ph¸t triÓn cña x héi loµi ng−êi, tõ buæi b×nh minh cña nh©n lo¹i, con ng−êi
muèn tån t¹i vµ ph¸t triÓn th× ph¶i kh«ng ngõng nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi kh¸ch quan v× lîi Ých
cña b¶n th©n vµ céng ®ång. Trong qu¸ tr×nh nhËn thøc vµ c¶i t¹o ®ã, con ng−êi tiÕp thu ®−îc
nh÷ng kinh nghiÖm cña ®êi sèng nh− s¨n b¾n, h¸i l−îm, ch¨n nu«i, trång trät, nu«i d¹y con
ch¸u,... nh÷ng kinh nghiÖm ®ã ®−îc tÝch luü vµ truyÒn thô tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c. §ã
chÝnh lµ çc hiÖn t−îng gi¸o dôc, d¹y häc. Nh− vËy, gi¸o dôc lµ mét hiÖn t−îng x héi ®Æc biÖt
cña loµi ng−êi, mét hiÖn t−îng cã môc ®Ých vµ chØ x héi loµi ng−êi míi cã. Çc hiÖn t−îng gi¸o
dôc ®ã ®−îc n¶y sinh ngay tõ khi cã x héi loµi ng−êi vµ lµ nhu cÇu cÊp thiÕt cña sù ph¸t triÓn x
héi. Nhê ®ã, çc thÕ hÖ sau chiÕm lÜnh ®−îc nh÷ng kinh nghiÖm, nh÷ng tri thøc gióp hä cã thÓ
tham gia tÝch cùc vµo mäi ho¹t ®éng trong cuéc sèng vµ nh÷ng lÜnh vùc ho¹t ®éng kh¸c, lµm cho
x héi loµi ng−êi lu«n tån t¹i vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng.
NÐt ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña gi¸o dôc lµ: thÕ hÖ tr−íc truyÒn ®¹t l¹i nh÷ng kinh nghiÖm sèng cho
thÕ hÖ sau ®Ó hä tham gia vµo ®êi sèng x héi. Çc thÕ hÖ sau tiÕp thu, lÜnh héi nh÷ng kinh
nghiÖm sèng mµ thÕ hÖ tr−íc truyÒn l¹i, ®ång thêi hä l¹i lµm phong phó h¬n nh÷ng kinh nghiÖm
sèng ®ã. Nh÷ng kinh nghiÖm ®ã bao gåm: çc tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o cïng nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸
x héi nh− çc chuÈn mùc vÒ ®¹o ®øc, niÒm tin, hµnh vi, thãi quen, çc d¹ng ho¹t ®éng giao l−u
cña con ng−êi trong x héi mµ tõ ®ã çc ç thÓ dÇn dÇn trë thµnh nh©n çch. Nhê ®ã, gi¸o dôc
lµm cho nh©n çch con ng−êi ®−îc ph¸t triÓn ngµy cµng ®Çy ®ñ, phong phó, ®a d¹ng vµ hoµn thiÖn
h¬n. §ã chÝnh lµ chøc n¨ng cña gi¸o dôc, nã lµ ph−¬ng tiÖn quan träng nh»m “t¸i s¶n xuÊt nh©n
çch”, t¸i s¶n xuÊt nh÷ng søc m¹nh tinh thÇn, båi d−ìng nh÷ng n¨ng lùc vµ phÈm chÊt tèt ®Ñp ®Ó
mçi ç nh©n tån t¹i, ph¸t triÓn vµ tù kh¼ng ®Þnh m×nh.
2. TÝnh quy ®Þnh cña m«i tr−êng kinh tÕ – x· héi ®èi víi gi¸o dôc
Trong çc giai ®o¹n ph¸t triÓn cña lÞch sö x héi loµi ng−êi, khi çc ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x
héi thay ®æi sÏ kÐo theo hµng lo¹t nh÷ng biÕn ®æi vÒ t− t−ëng, chÝnh trÞ, vÒ cÊu tróc x héi, vÒ lèi
sèng v¨n ho¸, thÈm mÜ v.v... Trong lÜnh vùc gi¸o dôc, m«i tr−êng x héi, ®iÒu kiÖn kinh tÕ, v¨n
ho¸... ¶nh h−ëng s©u s¾c tíi môc tiªu, nhiÖm vô, néi dung, h×nh thøc gi¸o dôc nh»m ®¸p øng yªu
cÇu cña ®êi sèng x héi. §ã lµ tÝnh quy ®Þnh cña m«i tr−êng kinh tÕ – chÝnh trÞ – x héi ®èi víi
5
ho¹t ®éng gi¸o dôc, trong ®ã çc lùc l−îng gi¸o dôc vµ ng−êi ®−îc gi¸o dôc lµ hai nh©n tè ®Æc
tr−ng c¬ b¶n nhÊt. Mèi quan hÖ t−¬ng t¸c gi÷a çc t¸c nh©n: m«i tr−êng – nhµ gi¸o dôc – ®èi
t−îng gi¸o dôc ph¶n ¸nh tÝnh quy luËt phæ biÕn, kh¸ch quan cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc.
3. TÝnh lÞch sö vµ tÝnh giai cÊp cña gi¸o dôc

LÞch sö ph¸t triÓn cña gi¸o dôc vµ nhµ tr−êng cho thÊy r¾ng, trong çc giai ®o¹n ph¸t
triÓn kh¸c nhau cña lÞch sö x· héi loµi ng−êi, cïng víi sù ®æi thay cña c¬ cÊu tæ chøc x·
héi, sù th¨ng trÇm vÒ chÝnh trÞ, kinh tÕ, v¨n ho¸ cña mçi quèc gia, sù nghiÖp gi¸o dôc
®Òu cã nh÷ng thay ®æi, chuyÓn h−íng vµ nh÷ng c¶i çch, ®æi míi vÒ môc tiªu, néi dung,
h×nh thøc cho phï hîp víi yªu cÇu cña x· héi, cña thêi ®¹i míi. V× vËy gi¸o dôc lu«n lµ
mét ph¹m trï lÞch sö, mang tÝnh lÞch sö râ nÐt.
Trong x héi cã giai cÊp, gi¸o dôc mang tÝnh giai cÊp ®Ëm nÐt. TÝnh giai cÊp cña gi¸o dôc
còng lµ mét quy luËt kh¸ch quan trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña hÖ thèng gi¸o dôc - ®µo t¹o. TÝnh
quy luËt nµy ® quy ®Þnh b¶n chÊt cña gi¸o dôc, bëi lÏ gi¸o dôc lu«n lµ ph−¬ng thøc ®Êu tranh
giai cÊp, nhµ tr−êng lµ c«ng cô cña chuyªn chÝnh giai cÊp vµ ho¹t ®éng gi¸o dôc - ®µo t¹o tån t¹i
nh− lµ m«i tr−êng, lµ ph−¬ng tiÖn ®Êu tranh vµ b¶o vÖ quyÒn lîi cña mét giai cÊp trong x héi.
Trong x héi cã giai cÊp ®èi kh¸ng, kh«ng thÓ cã mét nÒn gi¸o dôc trung lËp, ®øng ngoµi
hoÆc ®øng trªn cuéc ®Êu tranh giai cÊp trong x héi, kh«ng thÓ cã mét nÒn gi¸o dôc tho¸t li mäi
hÖ t− t−ëng cña giai cÊp. HiÖn nay, trong thêi k× c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc, tÝnh giai
cÊp cña gi¸o dôc ®−îc ph¶n ¸nh ®Ëm nÐt trong çc v¨n kiÖn §¹i héi §¶ng, trong çc chØ thÞ, nghÞ
quyÕt cña Nhµ n−íc, trong LuËt Gi¸o dôc vÒ môc ®Ých, môc tiªu gi¸o dôc trong thêi k× ®æi míi
nh»m thùc hiÖn d©n chñ ho¸, x héi ho¸ gi¸o dôc, h−íng tíi viÖc ph¸t triÓn toµn diÖn, hµi hoµ
nh©n çch cña mäi thµnh viªn trong x héi nãi chung, thÕ hÖ trÎ ViÖt Nam nãi riªng.
4. Çc chøc n¨ng x· héi cña gi¸o dôc

Chøc n¨ng x héi cña gi¸o dôc lµ nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc cña ho¹t ®éng gi¸o dôc ®èi víi qu¸
tr×nh x héi vÒ çc lÜnh vùc kinh tÕ, chÝnh trÞ, t− t−ëng, v¨n ho¸ v.v...
Trong x héi chóng ta hiÖn nay, çc chøc n¨ng x héi cña gi¸o dôc th−êng ®−îc ph©n chia
thµnh ba lo¹i nh− sau:
4.1. Chøc n¨ng kinh tÕ – s¶n xuÊt
Theo C.M¸c, søc lao ®éng cña con ng−êi chØ tån t¹i trong nh©n çch sèng cña ng−êi
®ã. Nh− vËy, ®Ó c¶i t¹o çi b¶n thÓ tù nhiªn chung cña con ng−êi, gióp hä cã ®−îc
nh÷ng kÜ n¨ng, kÜ x¶o vÒ mét lÜnh vùc lao ®éng nµo ®ã th× cÇn ph¶i cã sù huÊn luyÖn,
®µo t¹o, nghÜa lµ hä ph¶i ®−îc gi¸o dôc. Nh− vËy, gi¸o dôc ®· t¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng
x· héi, ®· t¹o ra søc lao ®éng míi cã hiÖu qu¶ cao h¬n, thay thÕ søc lao ®éng cò b»ng
çch ph¸t huy nh÷ng n¨ng lùc chung vµ n¨ng lùc chuyªn biÖt cña tõng ç nh©n. Theo ý
nghÜa ®ã, gi¸o dôc ®· t¹o ra mét n¨ng suÊt lao ®éng ngµy cµng cao h¬n, thóc ®Èy nÒn
kinh tÕ s¶n xuÊt x· héi ngµy cµng ph¸t triÓn.
6
4.2. Chøc n¨ng chÝnh trÞ – x· héi
Gi¸o dôc cã vai trß chñ ®¹o trong viÖc h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n çch con ng−êi.
Víi çc h×nh thøc gi¸o dôc phong phó vµ ®a d¹ng, nhµ gi¸o dôc cung cÊp cho ng−êi
®−îc gi¸o dôc hÖ thèng tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o, ph¸t triÓn n¨ng lùc vµ phÈm chÊt nh©n
çch, h×nh thµnh th¸i ®é, niÒm tin vµ çc chuÈn mùc x· héi cïng çc d¹ng ho¹t ®éng,
giao l−u... Nh− vËy, gi¸o dôc ®· cã t¸c ®éng s©u s¾c tíi çc mèi quan hÖ x· héi, tíi sù
ph©n chia çc nhãm, çc tæ chøc, çc giai tÇng x· héi. Nãi çch kh¸c, ë bÊt k× mét chÕ
®é chÝnh trÞ x· héi nµo, nhê cã sù t¸c ®éng to lín cña gi¸o dôc tíi viÖc h×nh thµnh, ph¸t
triÓn nh©n çch cña con ng−êi mµ t¸c ®éng tíi cÊu tróc cña x· héi, ¶nh h−ëng s©u s¾c
tíi chÕ ®é chÝnh trÞ cña mét quèc gia, mét d©n téc.
4.3. Chøc n¨ng t− t−ëng – v¨n ho¸
Víi môc tiªu: n©ng cao d©n trÝ, ®µo t¹o nh©n lùc, båi d−ìng nh©n tµi, gi¸o dôc gãp
phÇn to lín trong viÖc båi d−ìng, n©ng cao tr×nh ®é v¨n ho¸, tr×nh ®é häc vÊn cho mäi
ng−êi, n©ng cao tr×nh ®é häc vÊn cho toµn x· héi. Gi¸o dôc cã vai trß ®Æc biÖt quan
träng ®èi víi viÖc gi¸o dôc t− t−ëng, ®¹o ®øc, ph¸t hiÖn, båi d−ìng nh©n tµi cho ®Êt
n−íc. LÞch sö ®· chøng minh r»ng, ë mçi quèc gia, mçi d©n téc, çc nhµ v¨n ho¸, çc
nhµ t− t−ëng lín ®Òu ®−îc ®µo t¹o, båi d−ìng qua hÖ thèng gi¸o dôc trong çc lo¹i h×nh
tr−êng.
Nãi tãm l¹i, gi¸o dôc thùc hiÖn çc chøc n¨ng x· héi cña m×nh nh− lµ mét c«ng cô,
mét ph−¬ng tiÖn ®Ó t¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng x· héi, c¶i biÕn cÊu tróc x· héi, x©y dùng
nÒn v¨n ho¸ vµ hÖ t− t−ëng cho x· héi. Cã nh− vËy, gi¸o dôc míi ®¸p øng ®−îc nh÷ng
®ßi hái vÒ sù ph¸t triÓn cña nh÷ng h×nh th¸i kinh tÕ x· héi, vÒ çc quan hÖ x· héi, çc lùc
l−îng s¶n xuÊt, çc h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c... Gi¸o dôc còng gãp phÇn lµm tho¶
m·n nh÷ng nhu cÇu c¬ b¶n cña con ng−êi: nhu cÇu ®−îc häc hµnh, ®−îc lao ®éng s¸ng
t¹o, ®−îc ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn nh©n çch. Cã thÓ nãi, gi¸o dôc lµ mét phóc lîi c¬
b¶n, lµ ®êi sèng tinh thÇn, lµ h¹nh phóc vµ niÒm tin to lín cña mçi thµnh viªn trong x·
héi.
II. §èi t−îng vµ nhiÖm vô cña gi¸o dôc häc
KÓ tõ khi gi¸o dôc thùc sù trë thµnh mét lÜnh vùc khoa häc ®éc lËp, mét khoa häc vÒ
sù gi¸o dôc, ®µo t¹o con ng−êi, vÒ qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch, th× còng
lµ lóc gi¸o dôc cã ®èi t−îng, nhiÖm vô nghiªn cøu cô thÓ, cã hÖ thèng çc kh¸i niÖm, çc
ph¹m trï c¬ b¶n vµ çc ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cña nã.
1. §èi t−îng cña gi¸o dôc häc
§èi t−îng nghiªn cøu cña gi¸o dôc häc lµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc
tr−íc hÕt cÇn ®−îc hiÓu mét çch kh¸i qu¸t lµ mét qu¸ tr×nh x· héi ®−îc tæ chøc mét
çch cã môc ®Ých, cã kÕ ho¹ch, h−íng vµo viÖc truyÒn ®¹t vµ lÜnh héi nh÷ng kinh nghiÖm
x· héi nh»m h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch theo nh÷ng môc ®Ých vµ ®iÒu kiÖn do x·
héi quy ®Þnh ë nh÷ng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh.
7
§ã lµ qu¸ tr×nh tæ chøc, ®iÒu khiÓn çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng, giao l−u phong phó vµ ®a
d¹ng cña nhµ gi¸o dôc ®èi víi ng−êi ®−îc gi¸o dôc, gióp hä chiÕm lÜnh nh÷ng kinh
nghiÖm x· héi, nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña nh©n lo¹i.
2. NhiÖm vô cña gi¸o dôc häc
Gi¸o dôc häc, víi t− çch lµ mét khoa häc cã çc nhiÖm vô c¬ b¶n sau:
– Nghiªn cøu môc tiªu chiÕn l−îc vµ xu thÕ ph¸t triÓn cña gi¸o dôc - ®µo t¹o trong
mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn cña lÞch sö x· héi. Môc tiªu chiÕn l−îc cña gi¸o dôc lµ çi ®Ých
mµ nÒn gi¸o dôc cña mét quèc gia cÇn h−íng tíi trong mçi giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh.
Xu h−íng ph¸t triÓn cña gi¸o dôc lµ nh÷ng ®Þnh h−íng lín mµ sù nghiÖp gi¸o dôc cña
mçi quèc gia, mçi khu vùc hay toµn cÇu ®ang h−íng tíi: Gi¸o dôc nh©n v¨n, gi¸o dôc
hoµ nhËp, gi¸o dôc céng ®ång, gi¸o dôc tiÕp tôc, gi¸o dôc th−êng xuyªn, nhµ tr−êng
hiÖn ®¹i,... ®·, ®ang lµ nh÷ng xu thÕ ph¸t triÓn cña gi¸o dôc vµ ®ang ®−îc çc nhµ
khoa häc s− ph¹m quan t©m nghiªn cøu trong gi¸o dôc häc hiÖn ®¹i.
– Nghiªn cøu çc quy luËt vµ tÝnh quy luËt cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc nh− quy luËt h×nh thµnh
vµ ph¸t triÓn nh©n çch vµ çc quy luËt ph¶n ¸nh mèi quan hÖ t−¬ng t¸c gi÷a ho¹t ®éng d¹y häc,
gi¸o dôc víi m«i tr−êng kinh tÕ, chÝnh trÞ, x héi, víi sù ph¸t triÓn nh− vò b o cña khoa häc, kÜ
thuËt,
c«ng nghÖ...
– Nghiªn cøu cÊu tróc cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc theo nh÷ng çch tiÕp cËn kh¸c nhau
®Ó x©y dùng nh÷ng gi¶i ph¸p t¸c ®éng cã c¬ së lÝ luËn vµ thùc tiÔn ®èi víi tõng thµnh tè
cÊu tróc trong hÖ thèng gi¸o dôc nh»m ®¹t hiÖu qu¶ gi¸o dôc tèi −u trong nh÷ng hoµn
c¶nh vµ ®iÒu kiÖn x· héi nhÊt ®Þnh.
3. HÖ thèng çc khoa häc vÒ gi¸o dôc, mèi quan hÖ gi÷a gi¸o dôc häc víi çc khoa häc
kh¸c
Tr¶i qua mét thêi k× ph¸t triÓn l©u dµi, gi¸o dôc häc ® tù ph©n chia thµnh çc chuyªn ngµnh
khoa häc riªng biÖt t¹o thµnh mét hÖ thèng khoa häc gi¸o dôc hoµn chØnh. Sù ph©n chia nµy ®−îc
quy ®Þnh bëi çc ®Æc tr−ng cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc cã ®èi t−îng vµ nhiÖm vô nghiªn cøu kh¸c nhau
vµ ®−îc tiÕn hµnh trong çc thÓ chÕ gi¸o dôc kh¸c nhau.
HÖ thèng çc khoa häc vÒ gi¸o dôc bao gåm:
– Gi¸o dôc häc ®¹i c−¬ng: Nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò lÝ luËn chung, vÒ ph−¬ng ph¸p luËn vµ
çc ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cña gi¸o dôc häc. §ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò cã ý nghÜa quan träng nhÊt
trong viÖc nghiªn cøu tiÕp theo çc chuyªn ngµnh khoa häc gi¸o dôc kh¸c.
– LÝ luËn d¹y häc: Lµ mét chuyªn ngµnh khoa häc nghiªn cøu chuyªn s©u vÒ ho¹t ®éng d¹y
häc trong çc lo¹i h×nh tr−êng, ®Æc biÖt lµ cÊu tróc cña qu¸ tr×nh d¹y häc, b¶n chÊt vµ çc quy luËt
d¹y häc, néi dung, ph−¬ng ph¸p h×nh thøc tæ chøc d¹y häc, viÖc kiÓm tra, ®¸nh gi¸...
– LÝ luËn gi¸o dôc: Lµ mét chuyªn ngµnh cña gi¸o dôc häc cã ®èi t−îng nghiªn cøu lµ qu¸
tr×nh gi¸o dôc víi t− çch lµ qu¸ tr×nh bé phËn cña qu¸ tr×nh s− ph¹m tæng thÓ nh»m h×nh thµnh
8
çc phÈm chÊt ®¹o ®øc, çc nÐt tÝnh çch, niÒm tin, thãi quen, çc yªu cÇu vµ chuÈn mùc do x
héi quy ®Þnh.
– LÝ luËn d¹y häc çc m«n häc trong çc lo¹i h×nh tr−êng: Tuú theo môc ®Ých, nhiÖm vô vµ
yªu cÇu cña tõng m«n häc trong çc lo¹i h×nh tr−êng kh¸c nhau, lÝ luËn d¹y häc cho tõng m«n
häc ®−îc nghiªn cøu sao cho d¹y häc phï hîp víi çc ®Æc ®iÓm m«n häc, ®Æc ®iÓm cña ng−êi häc
vµ ®¸p øng víi yªu cÇu n©ng cao chÊt l−îng d¹y häc cña bé m«n.
– LÞch sö gi¸o dôc häc: Lµ mét chuyªn ngµnh khoa häc nghiªn cøu lÞch sö qu¸ tr×nh
ph¸t triÓn çc häc thuyÕt, çc luËn ®iÓm, çc quan ®iÓm, t− t−ëng... vÒ gi¸o dôc vµ lÞch
sö ph¸t triÓn gi¸o dôc tr¶i qua çc thêi k× kh¸c nhau cña lÞch sö x· héi loµi ng−êi. §Æc
biÖt, lÞch sö gi¸o dôc häc nghiªn cøu lÞch sö ®Êu tranh cña nh÷ng t− t−ëng gi¸o dôc tiÕn
bé chèng nh÷ng t− t−ëng gi¸o dôc ph¶n ®éng, l¹c hËu, lçi thêi...
Trong xu thÕ ph¸t triÓn chung cña mäi lÜnh vùc khoa häc hiÖn nay, gi¸o dôc häc nãi
riªng, nhiÒu lÜnh vùc khoa häc gi¸o dôc chuyªn ngµnh kh¸c ®· vµ ®ang ®−îc çc nhµ
khoa häc gi¸o dôc rÊt quan t©m nghiªn cøu vµ øng dông cã hiÖu qu¶ trong thùc tiÔn nh−
x· héi häc gi¸o dôc, kinh tÕ häc gi¸o dôc, qu¶n lÝ häc gi¸o dôc, gi¸o dôc häc chuyªn biÖt
®èi víi trÎ khuyÕt tËt v.v...
4. Mét sè kh¸i niÖm c¬ b¶n cña gi¸o dôc häc
Víi t− çch lµ mét khoa häc, cã ®èi t−îng, nhiÖm vô nghiªn cøu x¸c ®Þnh, gi¸o dôc häc cã hÖ
thèng çc kh¸i niÖm, çc ph¹m trï c¬ b¶n nh−: gi¸o dôc, gi¸o d−ìng, d¹y häc, c«ng nghÖ gi¸o
dôc...
– Gi¸o dôc (nghÜa réng): Trong thùc tiÔn, cã thÓ hiÓu ph¹m trï gi¸o dôc theo nghÜa réng,
nghÜa hÑp. Gi¸o dôc (nghÜa réng) lµ qu¸ tr×nh toµn vÑn nh»m h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n çch con
ng−êi, ®−îc tæ chøc mét çch cã môc ®Ých, cã kÕ ho¹ch th«ng qua çc ho¹t ®éng vµ çc quan hÖ
gi÷a nhµ gi¸o dôc vµ ®èi t−îng gi¸o dôc nh»m truyÒn ®¹t vµ lÜnh héi nh÷ng kinh nghiÖm x héi
mµ loµi ng−êi ® tÝch luü trong lÞch sö. §ã lµ qu¸ tr×nh t¸c ®éng cã môc ®Ých, cã tæ chøc, cã kÕ
ho¹ch, cã ph−¬ng ph¸p mµ nhµ gi¸o dôc tiÕn hµnh trong çc c¬ quan gi¸o dôc chuyªn biÖt. Víi ý
nghÜa nµy, kh¸i niÖm gi¸o dôc (nghÜa réng) t−¬ng ®−¬ng víi kh¸i niÖm qu¸ tr×nh s− ph¹m, ®ã lµ
qu¸ tr×nh gi¸o dôc diÔn ra trong ph¹m vi nhµ tr−êng.
– Gi¸o dôc (nghÜa hÑp) lµ qu¸ tr×nh h×nh thµnh niÒm tin, lÝ t−ëng, ®éng c¬, t×nh c¶m, th¸i ®é,
nh÷ng nÐt tÝnh çch cña nh©n çch, nh÷ng hµnh vi vµ thãi quen øng xö ®óng ®¾n trong x héi
thuéc çc lÜnh vùc t− t−ëng – chÝnh trÞ, ®¹o ®øc, thÈm mÜ vµ thÓ chÊt cho häc sinh.
– Gi¸o d−¬ng: lµ qu¸ tr×nh cung cÊp cho ng−êi häc néi dung häc vÊn, mµ cèt lâi cña häc vÊn
lµ hÖ thèng tri thøc khoa häc c¬ b¶n, hiÖn ®¹i, hÖ thèng kÜ n¨ng, kÜ x¶o t−¬ng øng, ®Æc biÖt lµ
nh÷ng th¸i ®é ®èi víi tù nhiªn, x héi vµ víi b¶n th©n gióp hä ®ñ ®iÒu kiÖn b−íc vµo cuéc sèng tù
lËp, cèng hiÕn nhiÒu cho x héi.
– D¹y häc: lµ con ®−êng, lµ ph−¬ng tiÖn c¬ b¶n nh»m thùc hiÖn nhiÖm vô gi¸o d−ìng. §ã lµ
qu¸ tr×nh ho¹t ®éng phèi hîp, thèng nhÊt gi÷a ng−êi d¹y vµ ng−êi häc nh»m gióp ng−êi häc
chiÕm lÜnh cã chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ néi dung häc vÊn trong çc lo¹i h×nh tr−êng.
9
Nh− vËy qu¸ tr×nh gi¸o dôc (nghÜa réng) hay qu¸ tr×nh s− ph¹m tæng thÓ bao gåm hai qu¸
tr×nh bé phËn lµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc (nghÜa hÑp) vµ qu¸ tr×nh gi¸o d−ìng (hay qu¸ tr×nh d¹y häc).
– Gi¸o dôc h−íng nghiÖp trong nhµ tr−êng phæ th«ng lµ qu¸ tr×nh t¸c ®éng cña çc lùc l−îng
gi¸o dôc trong vµ ngoµi nhµ tr−êng tíi häc sinh gióp hä ®Þnh h−íng ®−îc nghÒ nghiÖp t−¬ng l¹i
sao cho phï hîp víi n¨ng lùc cña b¶n th©n ®ång thêi ®¸p øng víi yªu cÇu kh¸ch quan cña x héi.
– Gi¸o dôc céng ®ång: kh¸i niÖm nµy ®−îc dïng phæ biÕn ë n−íc ta vµo nh÷ng thËp niªn cuèi
cïng cña thÕ kØ XX. §ã lµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc trong ®ã mèi quan hÖ bÒn v÷ng, g¾n bã gi÷a gi¸o
dôc víi çc qu¸ tr×nh x héi, víi ®êi sèng vµ céng ®ång ®−îc thiÕt lËp, cñng cè mét çch bÒn
v÷ng. §Æc tr−ng cña gi¸o dôc céng ®ång lµ: nÒn gi¸o dôc ®−îc tæ chøc vµ ph¸t triÓn æn ®Þnh, chÆt
chÏ cïng víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ – x héi nh»m môc tiªu duy tr×, cñng cè vµ ph¸t triÓn
céng ®ång. MÆt kh¸c, ®ã còng lµ qu¸ tr×nh phæ biÕn (mang tÝnh toµn cÇu) nh−ng còng ®Ëm nÐt
b¶n s¾c d©n téc, truyÒn thèng, tinh hoa v¨n ho¸ cña tõng d©n téc, tõng céng ®ång vµ lµ lîi Ých
thiÕt thùc cña tõng thµnh viªn trong céng ®ång.
– C«ng nghÖ gi¸o dôc: Kh¸i niÖm c«ng nghÖ gi¸o dôc, c«ng nghÖ d¹y häc ®−îc dïng kh¸ phæ
biÕn trong çc v¨n b¶n, çc tµi liÖu, çc c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc ë n−íc ta
kho¶ng vµi chôc n¨m gÇn ®©y. Cã rÊt nhiÒu quan ®iÓm, nhiÒu ®Þnh nghÜa vÒ c«ng nghÖ gi¸o dôc.
Chóng ta nªn hiÓu mét çch kh¸i qu¸t: c«ng nghÖ gi¸o dôc kh«ng chØ lµ viÖc sö dông çc ph−¬ng
tiÖn kÜ thuËt vµo qu¸ tr×nh gi¸o dôc, d¹y häc mµ ®ã lµ qu¸ tr×nh tÝch hîp nhiÒu lÜnh vùc khoa häc
hiÖn ®¹i nh»m ®¹t chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ gi¸o dôc tèi −u.
III. Çc ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu gi¸o dôc häc
Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc ®−îc x©y dông trªn c¬ së ph−¬ng ph¸p
luËn khoa häc nãi chung, ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc nãi riªng.
Trong thùc tiÔn ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc nãi chung, nghiªn cøu gi¸o dôc
häc nãi riªng, çc nhµ nghiªn cøu th−êng sö dông hai nhãm ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu:
nhãm ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu lÝ luËn vµ nhãm ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc tiÔn.
1. Nhãm ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu lÝ luËn lµ çch thøc ®äc vµ ph©n tÝch, tæng hîp çc nguån
tµi liÖu cã liªn quan tíi qu¸ tr×nh nghiªn cøu mét ®Ò tµi vÒ gi¸o dôc häc nh»m x©y dùng c¬ së lÝ
luËn hoÆc më réng, lµm s¸ng tá thªm çc luËn ®iÓm, çc häc thuyÕt, çc nguyªn t¾c... Çc nguån
tµi liÖu cã liªn quan tíi mét ®Ò tµi thuéc lÜnh vùc gi¸o dôc rÊt phong phó, ®a d¹ng. §ã lµ nh÷ng
t¸c phÈm cña çc t¸c gia kinh ®iÓn: çc v¨n b¶n cña §¶ng vµ Nhµ n−íc vÒ gi¸o dôc - ®µo t¹o; çc
lo¹i s¸ch, çc gi¸o tr×nh cã liªn quan; çc c«ng tr×nh nghiªn cøu; çc b¸o ço khoa häc, çc bµi
b¸o trªn çc t¹p chÝ chuyªn ngµnh... §Ó thu thËp ®−îc nh÷ng t− liÖu, ng−êi nghiªn cøu ph¶i tiÕn
hµnh çc thao t¸c t− duy tÝch cùc, ®éc lËp, s¸ng t¹o nh»m hÖ thèng ho¸, kh¸i qu¸t ho¸ vµ x©y dùng
c¬ së lÝ luËn cho ®Ò tµi nghiªn cøu cña m×nh.
2. Nhãm ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc tiÔn bao gåm çc ph−¬ng ph¸p cô thÓ sau:
– Ph−¬ng ph¸p quan s¸t: lµ ph−¬ng ph¸p trong ®ã ng−êi nghiªn cøu sö dông cã môc ®Ých, cã
kÕ ho¹ch çc gi¸c quan (kÕt hîp víi çc ph−¬ng tiÖn) ®Ó ghi nhËn, thu thËp nh÷ng biÓu hiÖn cña
10
çc hiÖn t−îng, qu¸ tr×nh gi¸o dôc nh»m khai th¸c nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt phôc vô cho viÖc
®¸nh gi¸ thùc tr¹ng gi¸o dôc hoÆc ®−a ra nh÷ng gi¶i ph¸p cã c¬ së thùc tiÔn, cã søc thuyÕt phôc.
Cã nhiÒu h×nh thøc quan s¸t nh−ng ph¶i ®¶m b¶o çc yªu cÇu c¬ b¶n nh−: ph¶i ®¶m b¶o tÝnh tù
nhiªn, tÝnh râ rµng, tÝnh phong phó, tÝnh ®a d¹ng, tÝnh chÝnh x¸c, tÝnh cô thÓ cña ®èi t−îng ®−îc
quan s¸t vµ nhµ nghiªn cøu ph¶i cã sù hiÓu biÕt vÒ lÝ luËn vµ thùc tiÔn cã liªn quan tíi çc hiÖn
t−îng, qu¸ tr×nh gi¸o dôc.
– Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra gi¸o dôc: lµ ph−¬ng ph¸p sö dông mét hÖ thèng çc c©u hái ®−îc x©y
dùng theo mét môc tiªu nhÊt ®Þnh nh»m thu thËp ®−îc hµng lo¹t ý kiÕn trong thêi gian t−¬ng ®èi
ng¾n gióp cho nhµ nghiªn cøu ph¸t hiÖn thùc tr¹ng, nguyªn nh©n hoÆc ®Ò xuÊt çc gi¶i ph¸p n©ng
cao chÊt l−îng, hiÖu qu¶ gi¸o dôc - ®µo t¹o. Cã çc h×nh thøc ®iÒu tra c¬ b¶n nh−: ®iÒu ta b»ng
anket; ®iÒu tra b»ng trß chuyÖn (trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp); ®iÒu tra b»ng tr¾c nghiÖm kh¸ch quan.
CÇn l−u ý mét sè yªu cÇu nh−: nh÷ng c©u hái ®iÒu tra ph¶i râ rµng, chÝnh x¸c, dÔ hiÓu, cã th«ng
tin khoa häc...
– Ph−¬ng ph¸p tæng kÕt kinh nghiÖm gi¸o dôc: lµ çch thøc ph¸t hiÖn, ph©n tÝch, ®¸nh gi¸,
kh¸i qu¸t ho¸ vµ hÖ thèng ho¸ çc kinh nghiÖm gi¸o dôc. Nhê ®ã lµm phong phó thªm lÝ luËn ®
cã hoÆc x©y dùng lÝ luËn míi gióp cho gi¸o dôc kh«ng ngõng ph¸t triÓn. Khi tæng kÕt kinh
nghiÖm, cÇn l−u ý: Chän çc ®iÓn h×nh ®Ó khai th¸c kinh nghiÖm, khai th¸c tõ nhiÒu nguån (con
ng−êi, v¨n b¶n, s¶n phÈm...) sao cho çc kinh nghiÖm ®a d¹ng, phong phó, ch©n thùc; nh÷ng kinh
nghiÖm cÇn ®−îc chän läc cã tÝnh hÖ thèng, tÝnh kh¸i qu¸t cao; cÇn kiÓm nghiÖm nh÷ng kinh
nghiÖm trong thùc tiÔn gi¸o dôc...
– Ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm s− ph¹m: lµ ph−¬ng ph¸p trong ®ã nhµ nghiªn cøu chñ ®éng
t¸c ®éng ®Õn ®èi t−îng nghiªn cøu trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®−îc khèng chÕ nh»m g©y ra çc
biÕn ®æi nhÊt ®Þnh ë chóng vÒ ®Þnh tÝnh còng nh− ®Þnh l−îng. Cã nhiÒu lo¹i thùc nghiÖm nh−:
Thùc nghiÖm th¨m dß, thùc nghiÖm t¸c ®éng, thùc nghiÖm kiÓm chøng, thùc nghiÖm øng
dông, thùc nghiÖm triÓn khai... Khi tiÕn hµnh thùc nghiÖm, cÇn chó ý çc yªu cÇu c¬ b¶n sau:
CÇn x©y dùng quy tr×nh thùc nghiÖm, x¸c ®Þnh gi¶ thuyÕt thùc nghiÖm, chän nhãm thùc
nghiÖm, ®èi chøng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn khèng chÕ nhÊt ®Þnh, cÇn t¸c ®éng ®óng ph−¬ng
ph¸p vµ xö lÝ kÕt qu¶ thùc nghiÖm chÝnh x¸c, ch©n thùc c¶ vÒ ®Þnh l−îng vµ ®Þnh tÝnh.
Ngoµi nh÷ng ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu trªn, mét sè ph−¬ng ph¸p bæ trî kh¸c còng th−êng
®−îc sö dông nh−: ph−¬ng ph¸p chuyªn gia, ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu s¶n phÈm gi¸o dôc, ph−¬ng
ph¸p thèng kª tho¸n häc, v.v...
Tõ nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n ® tr×nh bµy ë trªn, chóng ta cã thÓ rót ra kÕt luËn: gi¸o dôc häc lµ
khoa häc vÒ qu¸ tr×nh gi¸o dôc, ®µo t¹o con ng−êi, bëi lÏ nã cã ®èi t−îng vµ nhiÖm vô nghiªn
cøu, cã hÖ thèng çc kh¸i niÖm khoa häc, cã hÖ thèng çc ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu dùa trªn c¬ së
ph−¬ng ph¸p luËn khoa häc biÖn chøng, kh¸ch quan.
11
C©u hái «n tËp
1. H y ph©n tÝch tÝnh quy ®Þnh cña kinh tÕ – x héi ®èi víi gi¸o dôc vµ çc chøc n¨ng x héi cña
gi¸o dôc. Trong thêi k× c«ng nghiÖn ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc hiÖn nay, chøc n¨ng nµo quan
trong nhÊt? V× sao?
2. H y ph©n tÝch tÝnh lÞch sö, tÝnh giai cÊp cña gi¸o dôc. Theo tinh thÇn cña LuËt Gi¸o dôc ®
quy ®Þnh, nÒn gi¸o dôc n−íc ta hiÖn nay cã mang tÝnh giai cÊp kh«ng? V× sao? Cho vÝ dô ®Ó
minh ho¹.
3. Ph©n biÖt mét sè kh¸i niÖm c¬ b¶n cña gi¸o dôc häc: Gi¸o dôc (theo nghÜa réng vµ nghÜa
hÑp), gi¸o d−ìng vµ d¹y häc, qu¸ tr×nh s− ph¹m tæng thÓ, cho vÝ dô cô thÓ ®Ó minh ho¹.
4. Tr×nh bµy ®èi t−îng vµ çc nhiÖm vô nghiªn cøu c¬ b¶n cña gi¸o dôc häc? Cho vÝ dô thùc
tiÔn.
5. Nªu kh¸i qu¸t çc ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu gi¸o dôc häc vµ cho vÝ dô vÒ mét ®Ò tµi nghiªn cøu
mét hiÖn t−îng hoÆc qu¸ tr×nh gi¸o dôc mµ anh (chÞ) ® thùc hiÖn (hoÆc dù kiÕn sÏ tiÕn hµnh
nghiªn cøu trong t−¬ng lai).
12
Ch−¬ng II
Vµi nÐt vÒ lÞch sö ph¸t triÓn çc t− t−ëng gi¸o dôc
I. T− t−ëng gi¸o dôc trong thêi cæ ®¹i

Tõ nh÷ng buæi b×nh minh cña nh©n lo¹i, khi cuéc sèng cña con ng−êi cßn phô thuéc vµo thÕ
giíi tù nhiªn bao la ®Çy huyÒn bÝ, ®Ó tån t¹i, loµi ng−êi ® kh«ng ngõng lao ®éng, ®Êu tranh víi
thiªn nhiªn vµ çc lo¹i kÎ thï hoang d , kh«ng ngõng chinh phôc hoµn c¶nh v× lîi Ých cña con
ng−êi. Ngay tõ thêi ®ã ® xuÊt hiÖn hiÖn t−îng gi¸o dôc.
1. Gi¸o dôc trong x· héi céng s¶n nguyªn thuû

Çch ®©y hµng v¹n n¨m, khi loµi ng−êi míi t¸ch khái thÕ giíi ®éng vËt, nh÷ng ng−êi Tèi cæ
®ã sèng trong çc hang ®éng theo tõng bÇy, mÇm mèng cña sù gi¸o dôc ® xuÊt hiÖn nh−ng vÉn
cßn ®Ëm nÐt tÝnh b¶n n¨ng. DÇn dÇn, çc c«ng x thÞ téc h×nh thµnh vµ ® ®Þnh c− phÇn lín ë çc
ven s«ng, b×a rõng, ven biÓn, n¬i cã khÝ hËu «n hoµ vµ nguån thøc ¨n phong phó... Qua lao ®éng
vµ ®Êu tranh víi thiªn nhiªn, con ng−êi tinh kh«n dÇn vµ ® tÝch luü kh¸ nhiÒu kinh nghiÖm,
nh÷ng kinh nghiÖm ®ã ®−îc truyÒn thô l¹i vµ thÕ hÖ sau ® tiÕp thu, ®ã chÝnh lµ hiÖn t−îng gi¸o
dôc.
Gi¸o dôc trong x héi céng s¶n nguyªn thuû mang tÝnh chÊt trùc tiÕp, tù ph¸t vµ hoµn toµn
d©n chñ, b×nh ®¼ng cho mäi ng−êi, nã ®−îc n¶y sinh trong cuéc sèng lao ®éng vµ ®Êu tranh v× tån
t¹i vµ m−u sinh.
2. Gi¸o dôc trong x· héi chiÕm h÷u n« lÖ

2.1. ë mét sè n−íc ph−¬ng §«ng cæ ®¹i, tõ mÊy ngµn n¨m tr−íc C«ng nguyªn, khi s¶n xuÊt ph¸t
triÓn, c«ng x thÞ téc tan r , cïng víi sù xuÊt hiÖn gia ®×nh, cïng víi nh÷ng cña c¶i d− thõa lµ sù
xuÊt hiÖn ng−êi giÇu, ng−êi nghÌo vµ cã sù ph©n chia giai cÊp. Khi ®ã, mét sè nhµ n−íc chiÕm
h÷u n« lÖ ®Çu tiªn ® ra ®êi. §ã lµ çc quèc gia thuéc khu vùc L−ìng Hµ (n¬i cã çc con s«ng lín
ch¶y qua) nh− Ai CËp, Babilon, Atxiri. Nhê cã çc dßng s«ng lín nh− s«ng Nin, Tig¬rits,
¥ph¬rat, çc nghÒ n«ng, c«ng nghÖ vµ th−¬ng m¹i sím ph¸t triÓn. Nh÷ng c«ng viÖc ®¾p ®ª phßng
lôt, trång cÊy, h¸i l−îm, x©y dùng ®« thÞ däc theo hai bªn bê s«ng ® cho ng−êi ta nhiÒu kinh
nghiÖm trong c¶i t¹o tù nhiªn vµ lao ®éng s¶n xuÊt. Çc lÜnh vùc khoa häc còng b¾t ®Çu h×nh
thµnh vµ ph¸t triÓn tõ ®ã nh−: sè häc, h×nh häc, y häc, thiªn v¨n häc, thuËt chiªm tinh... Nh÷ng
kinh nghiÖm thùc tiÔn, nh÷ng tri thøc ®ã ®−îc tÝch luü, hÖ thèng ho¸ dÇn dÇn vµ truyÒn ®¹t l¹i cho
çc thÕ hÖ tiÕp theo. Ho¹t ®éng gi¸o dôc tuy mang tÝnh chÊt trùc tiÕp, tù ph¸t song l¹i cã ý nghÜa
v« cïng to lín, lµ c¬ së, nÒn t¶ng cho nhiÒu lÜnh vùc khoa häc nh− to¸n häc, thiªn v¨n häc, ng«n
ng÷ häc...
Trong “nÒn v¨n minh cña lµn sãng thø nhÊt” nµy, ng−êi Ai CËp Babilon, Atxiri cæ ®¹i ® sím
cã v¨n tù, ®ã lµ nh÷ng “v¨n tù thÇn th¸nh” víi thø ch÷ t−îng h×nh ph¶n ¸nh çc sù vËt vµ ©m
thanh mµ con ng−êi tiÕp nhËn ®−îc trong thÕ giíi vËt chÊt. Còng trong thêi cæ ®¹i ®ã, nh÷ng
ng−êi ph−¬ng §«ng cæ ®¹i ® biÕt ph©n ®Þnh ngµy, th¸ng, n¨m vµ çc mïa, vô trong n¨m, ® cã
ch÷ viÕt, biÕt lµm to¸n, tÝnh ®−îc diÖn tÝch, chu vi çc h×nh ®¬n gi¶n, vµ t×m ra sè “Pi”, v.v...
13
2.2. ë Hy L¹p thêi cæ ®¹i, sau khi chÕ ®é thÞ téc tan r , nhiÒu n−íc nhá theo chÕ ®é chiÕm h÷u n«
lÖ ® xuÊt hiÖn, trong ®ã hai n−íc ph¸t triÓn m¹nh mÏ, tiªu biÓu nhÊt lµ Xpac-t¬ vµ A-ten.
* Gi¸o dôc ë Spac-t¬
Víi môc ®Ých nh»m ®µo t¹o thanh thiÕu niªn thµnh nh÷ng vâ sÜ, nh÷ng chiÕn binh m¹nh mÏ,
giái kiÕm cung, biÕt phôc tïng vµ s½n sµng ®µn ¸p n« lÖ, b¶o vÖ quyÒn lîi cña giai cÊp chñ n«, néi
dung gi¸o dôc trong nhµ tr−êng rÊt coi träng çc m«n thÓ dôc, qu©n sù nh− ch¹y, nh¶y, nÐm ®Üa,
nÐm lao, cung, kiÕm... viÖc häc ch÷ chØ lµ thø yÕu. §Æc biÖt, viÖc gi¸o dôc phô n÷ ® b¾t ®Çu xuÊt
hiÖn: trÎ em g¸i còng ®−îc gi¸o dôc vÒ thÓ chÊt vµ qu©n sù ®Ó sau nµy sinh ra nh÷ng ®øa trÎ m¹nh
khoÎ, c−êng tr¸ng, hoÆc khi cã chiÕn tranh, con trai ra trËn hÕt th× con g¸i, phô n÷ ph¶i gi÷ thµnh
vµ ®¶m nhËn mäi viÖc trong x héi. Nh− vËy, gi¸o dôc ë Spac-t¬ cã nhiÒu tiÕn bé, nã mang tÝnh
giai cÊp râ rÖt: chØ phôc vô cho quyÒn lîi cña çc chñ n« mµ th«i.
* Gi¸o dôc ë A-ten
A-ten lµ mét quèc gia ë miÒn §«ng – Nam Hy L¹p, cã nhiÒu h¶i c¶ng nªn viÖc bu«n b¸n, c«ng
th−¬ng nghiÖp ph¸t triÓn rÊt sím. Ngay tõ thÕ kØ thø V tr−íc C«ng nguyªn, nhµ n−íc A-ten ® ®¹t
tíi møc ®é c−êng thÞnh vµ cã mét nÒn v¨n ho¸ phån vinh. VÒ gi¸o dôc cña A-ten so víi Spac-t¬
còng rÊt ph¸t triÓn vµ cã nh÷ng nÐt ®Æc thï riªng. Ngoµi néi dung gi¸o dôc vÒ thÓ chÊt, qu©n sù,
çc tr−êng dµnh cho con em giai cÊp chñ n« cßn d¹y triÕt häc vµ çc m«n v¨n häc, ®Þa lÝ, kiÕn
tróc, héi ho¹... T− t−ëng gi¸o dôc toµn diÖn ® cã mÇm mèng tõ ®©y. ChÝnh v× vËy, Ph. ¡ngghen
® viÕt: “HÇu hÕt çc thÕ giíi quan ®êi sau ® cã mÇm mèng trong çc h×nh thøc triÕt häc Hy
L¹p”.
Tõ thÕ kØ thø VI ®Õn thÕ kØ thø IV tr−íc C«ng nguyªn, ë Hy L¹p ® xuÊt hiÖn ba nhµ triÕt häc
vÜ ®¹i, ®ång thêi còng lµ çc nhµ gi¸o dôc tiªu tiÓu, ®ã lµ X«c¬rat, vµ Plat«ng, Arixt«t.
a) X«c¬rat (469 – 339 TCN), nhµ triÕt häc duy t©m ph¶n ®èi chñ nghÜa duy vËt, khoa häc tù
nhiªn vµ v« thÇn luËn. ¤ng quan niÖm môc ®Ých cña triÕt häc lµ d¹y ®øc h¹nh, v× ®øc h¹nh vµ tri
thøc chØ lµ mét. Tù biÕt m×nh lµ nguån gèc cña ®øc h¹nh, mµ muèn tù biÕt m×nh ph¶i b¾t ®Çu
b»ng sù nghi ngê... nªn ph¶i t×m ra ch©n lÝ. X«c¬rat, ng−êi ®Çu tiªn trong lÞch sö ® dïng “thuËt
®ì ®Î” (ph−¬ng ph¸p vÊn ®¸p, m¹n ®µm, trao ®æi) ®Ó dÉn d¾t, gîi më m«n ®Ö cña m×nh tù t×m ra
ch©n lÝ duy t©m kh¸ch quan.
b) Plat«ng (429 – 347 TCN) lµ häc trß cña X«c¬rat, ng−êi kÕ thõa vµ ph¸t triÓn xuÊt s¾c chñ
nghÜa duy t©m kh¸ch quan. VÒ gi¸o dôc, Plat«ng lµ ng−êi ®Çu tiªn ph©n chia tuæi häc t−¬ng ®èi
hîp lÝ:
+ Tõ 3 ®Õn 6 tuæi, trÎ häc ë tr−êng mÉu gi¸o (do nhµ n−íc b¶o trî).
+ Tõ 7 ®Õn 12 tuæi, trÎ häc ë tr−êng v¨n - ®µn (häc ®äc, viÕt, tÝnh to¸n, häc nh¹c);
+ Tõ 12 ®Õn 18 tuæi, häc ë tr−êng thÓ thao (gi¸o dôc thÓ chÊt, häc to¸n, ®Þa lÝ, thiªn v¨n);
+ Tõ 18 ®Õn 20 vµo häc tr−êng cao ®¼ng (häc v¨n ho¸, thÓ thao, quèc phßng). Sau ®ã sè ®«ng
®−îc tuyÓn vµo qu©n ®éi hoÆc ®−îc lùa chän ®Ó lµm quan l¹i, sè Ýt cã n¨ng lùc ®Æc biÖt ®−îc ®µo
t¹o tiÕp ®Õn tuæi 30 – 35 vµ trë thµnh çc nhµ khoa häc.
Plat«ng ®¸nh gi¸ cao vai trß cña gi¸o dôc, theo «ng, x héi cã ba tÇng líp, ®ã lµ: çc triÕt gia
(ng−êi ®iÒu hµnh x héi); vÖ binh (ng−êi b¶o vÖ x héi) vµ nh÷ng ng−êi lao ®éng, thî thñ c«ng
(nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt). Sù gi¸o dôc, theo Plat«ng ph¶i lµ chøc n¨ng cña x héi
14
vµ do nhµ n−íc ®¶m nhËn. Tuy nhiªn, còng nh− X«c¬rat, Plat«ng cho r»ng gi¸o dôc ph¶i lµ ®Æc
quyÒn, ®Æc lîi cña giai cÊp chñ n«, n« lÖ chØ lµ nh÷ng c«ng cô lao ®éng biÕt nãi mµ th«i.
c) Arixt«t (384 – 332 TCN) lµ häc trß cña Plat«ng vµ lµ thÇy häc cña Alªchx¨ng ®¹i ®Õ, «ng lµ
nhµ triÕt häc, nhµ khoa häc vÜ ®¹i cña Hy L¹p, bé ãc b¸ch khoa cña thêi cæ ®¹i. VÒ gi¸o dôc,
Arix«t quan niÖm c¬ thÓ con ng−êi gåm ba yÕu tè chÝnh: x−¬ng thÞt, ý chÝ vµ lÝ trÝ nªn gi¸o dôc
ph¶i t¸c ®éng ®ång thêi tíi c¶ ba mÆt: thÓ dôc, ®øc dôc vµ trÝ dôc. §Æc biÖt vÒ ®øc dôc, cÇn båi
d−ìng cho trÎ em lßng dòng c¶m, tÝnh «n hoµ, kh¼ng kh¸i vµ tiÕt kiÖm; vÒ trÝ dôc, ph¶i d¹y cho trÎ
biÕt ®äc, viÕt, häc vÏ vµ ©m nh¹c... ¤ng còng ph©n chia ®é tuæi häc tËp cña häc sinh mét çch cã
c¬ së phï hîp. Arixt«t rÊt coi träng gi¸o dôc gia ®×nh trong viÖc ch¨m sãc, nu«i d¹y, båi d−ìng
n¨ng khiÕu cho trÎ em. Nh÷ng t− t−ëng gi¸o dôc cña Arixt«t cã ¶nh h−ëng to lín ®Õn nÒn gi¸o
dôc thêi ®¹i phôc h−ng. Tuy nhiªn, theo «ng, t«n gi¸o ph¶i lµ néi dung gi¸o dôc chñ yÕu vµ phô
n÷, n« lÖ kh«ng ®−îc h−ëng quyÒn gi¸o dôc.
2.3. Gi¸o dôc ë La M· cæ ®¹i
T− t−ëng gi¸o dôc ë La M thêi cæ ®¹i g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña nhµ n−íc La M qua çc
thêi k× thÞ téc, thêi k× céng hoµ vµ thêi k× ®Õ chÝnh cña nhµ n−íc La M .
* Thêi k× thÞ téc (tõ thÕ kØ thø VI TCN trë vÒ tr−íc)
Trong thêi k× nµy, La M lµ mét nhµ n−íc nhá chuyªn vÒ n«ng nghiÖp. Sù gi¸o dôc chñ yÕu
®−îc thùc hiÖn trong çc gia ®×nh. Ng−êi cha trong çc gia ®×nh th−êng d¹y cho con çi nh÷ng
kinh nghiÖm vÒ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, vÒ nghÒ thñ c«ng, gi¶ng gi¶i vÒ t«n gi¸o, rÌn luyÖn cho trÎ
vÒ ý thøc phôc tïng, vÒ lßng dòng c¶m... T− t−ëng gi¸o dôc trong thêi k× nµy cã tÝnh tù ph¸t
nh−ng còng rÊt nghiªm kh¾c, b¶o thñ vµ mª tÝn.
* Thêi k× céng hoµ (tõ thÕ kØ thø VI ®Õn thÕ kØ thø I TCN)
Thêi k× nµy, ng−êi La M x©m chiÕm hÇu hÕt çc n−íc l©n cËn vµ ®Õn thÕ kØ III TCN, hä ®
lµm chñ c¶ mét miÒn ®Êt ®ai réng lín (l nh thæ n−íc Italia ngµy nay). VÒ gi¸o dôc, trong thêi k×
nµy còng cã nh÷ng thay ®æi c¨n b¶n. Gi¸o dôc kh«ng cßn chØ trong ph¹m vi gia ®×nh, mµ ® lµ
c«ng viÖc cña nhµ n−íc. ViÖc d¹y dç trÎ em ®−îc giao cho mét sè ng−êi cã kinh nghiÖm chuyªn
m«n ®¶m nhËn, ®ã lµ çc gi¸o béc Hy L¹p. NÒn gi¸o dôc La M thêi ®ã ¶nh h−ëng t− t−ëng gi¸o
dôc cña Hy L¹p s©u s¾c. NhiÒu tr−êng häc ®−îc më ®Ó chuyªn d¹y cho con em giai cÊp chñ n«
(gäi lµ “V¨n ph¸p häc hiÖu”). Trong çc tr−êng ®ã, trÎ em häc v¨n häc Hy L¹p, häc tiÕng Latinh,
häc khoa häc tù nhiªn, thiªn v¨n, lÞch sö, ®Þa lÝ...
* Thêi k× ®Õ chÝnh (tõ thÕ kØ thø I TCN ®Õn thÕ kØ II SCN)
Trong thêi k× nµy, ®Õ quèc La M ® ®¸nh chiÕm ®−îc nhiÒu vïng ®Êt ®ai réng lín ë ch©u
¢u, ch©u ¸ vµ ch©u Phi nªn cÇn cã nhiÒu quan chøc ®Ó cai trÞ nh÷ng miÒn ®Êt míi. V× thÕ çc
Hoµng ®Õ La M rÊt quan t©m ®Õn viÖc ph¸t triÓn gi¸o dôc. Trong thÕ kØ ®Çu tiªn, La M ® cã
mét nhµ gi¸o dôc næi tiÕng, ®ã lµ Quanh-ti-liªng (42 – 118), «ng ® nghiªn cøu vµ ®−a ra nhiÒu ý
kiÕn rÊt tiÕn bé nh−:
– Ph¶i chó ý ph¸t triÓn ng«n ng÷ cña trÎ tr−íc tuæi häc;
– Ph¶i lµm cho trÎ vui mµ häc, kh«ng c−ìng Ðp, g©y c¨ng th¼ng, mÖt mái cho trÎ;
– Ph¶i thay ®æi nhiÒu h×nh thøc, ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc, gi¶ng d¹y;
– Mét ng−êi thÇy gi¸o tèt lµ ph¶i biÕt yªu mÕn, t«n träng häc sinh...
15
Khi nhµ n−íc ®Õ chÝnh suy tµn, nÒn gi¸o dôc La M còng dÇn dÇn thay ®æi, nh÷ng gi¸ trÞ tèt
®Ñp ngµy cµng biÕn chÊt. Ng−êi ta chØ chó träng nhiÒu ®Õn h×nh thøc, v¨n phong s¸o rçng, hµo
nho¸ng bªn ngoµi ®Ó che ®Ëy cho néi dung gi¸o dôc nghÌo nµn, ph¶n ®éng s©u kÝn bªn trong... vµ
tÝnh giai cÊp cña gi¸o dôc ngµy cµng béc lé râ nÐt.
2.4. Gi¸o dôc ë Trung Hoa cæ ®¹i
Nhµ n−íc Trung Hoa thêi k× cæ ®¹i ® h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn kho¶ng 2.000 n¨m TCN. Víi
chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ hµ kh¾c, viÖc gi¸o dôc ë Trung Hoa thêi cæ còng chØ lµ ®Æc quyÒn cña
tÇng líp chñ n«. Còng nh− Ai CËp cæ ®¹i, ng−êi Trung Hoa cã ch÷ viÕt rÊt sím vµ ®−îc kh¾c trªn
mai rïa. Néi dung gi¸o dôc còng lµ häc ®äc, häc viÕt, häc nh¹c, b¾n cung, c−ìi ngùa, häc çc kÜ
n¨ng canh t¸c, thñ c«ng...
* §Õn thêi Xu©n Thu (770 – 403 TCN) vµ ChiÕn quèc (403 – 221 TCN), thêi k× qu¸ ®é gi÷a
chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ tan r vµ chÕ ®é phong kiÕn b¾t ®Çu h×nh thµnh, th× gi¸o dôc míi cã nhiÒu
thay ®æi vÒ c¨n b¶n. Nh÷ng thay ®æi vÒ c¬ cÊu x héi, vÒ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, vÒ c«ng cô vµ
ph−¬ng tiÖn lao ®éng... dÉn tíi yªu cÇu häc tËp, gi¸o dôc ngµy cµng t¨ng vµ nh÷ng t− t−ëng míi
vÒ gi¸o dôc ® xuÊt hiÖn. Thêi ®ã, ë Trung Hoa xuÊt hiÖn nhiÒu nhµ triÕt häc vÜ ®¹i, còng lµ nhµ
gi¸o dôc næi tiÕng nh− Khæng Tö, MÆc Tö, M¹nh Tö, Tu©n Tö...
a) Khæng Tö (551 – 479 TCN)
Khæng Tö tªn lµ Kh©u, tù lµ Träng Ni, ng−êi n−íc Lç nay lµ tØnh S¬n §«ng. ¤ng sinh ra
trong mét gia ®×nh quý téc ® sa sót nh−ng lµ ng−êi häc cao, tµi réng nªn 20 tuæi ® ®i kh¾p thiªn
h¹ ®Ó më tr−êng d¹y häc vµ thuyÕt gi¸o. ¤ng ® kh«ng nhËn mäi chøc quan vµ dµnh nhiÒu t©m trÝ
cho gi¸o dôc, d¹y häc. T− t−ëng cña Khæng Tö vÒ gi¸o dôc rÊt phong phó, s©u s¾c: Theo «ng,
môc ®Ých cña gi¸o dôc lµ ph¶i d¹y cho ng−êi ta thµnh ng−êi nh©n nghÜa, trung chÝnh, hiÓu ®−îc
çi ®¹o cña ng−êi qu©n tö. ¤ng th−êng nãi: “... Ngäc bÊt tr¾c bÊt thµnh khÝ, nh©n bÊt häc bÊt tri
®¹o” (Ngäc kh«ng mµi ròa, kh«ng thµnh ®å dïng; ng−êi kh«ng häc kh«ng thÓ hiÓu ®¹o lÝ lµm
ng−êi). VÒ néi dung gi¸o dôc, «ng d¹y cho häc trß ®¹o Nho vµ theo «ng, muèn trë thµnh ng−êi
qu©n tö, tr−íc hÕt ph¶i rÌn luyÖn, trau dåi ch÷ “nh©n”, v× nã cã ý nghÜa v« cïng to lín, nã ®øng
®Çu trong nh÷ng çi ®øc cña ®¹o lµm ng−êi. VÒ ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc, Khæng Tö rÊt coi träng
viÖc ph¸t huy tÝnh tÝch cùc nhËn thøc cña ng−êi häc, chó ý d¹y s¸t ®èi t−îng, chó ý liªn hÖ lÝ luËn
víi thùc tiÔn vµ g©y høng thó häc tËp cho ng−êi häc... Víi çch d¹y nh− vËy, c¶ cuéc ®êi d¹y häc,
Khæng Tö ® ®µo t¹o ®−îc hµng ngµn häc trß, trong ®ã cã 72 ng−êi hiÒn vµ trë thµnh nh÷ng nhµ
v¨n ho¸ cã tªn tuæi cña Trung Hoa nh−: T¨ng S©m, MÉn Tö Khiªm, Träng Cung, Tö Lé... Nh÷ng
t− t−ëng gi¸o dôc cña Khæng Tö, cho ®Õn nay vÉn ®ang ®−îc nghiªn cøu, kÕ thõa vµ vËn dông cã
hiÖu qu¶ trong çc lo¹i h×nh nhµ tr−êng.
b) MÆc Tö (tøc M¹c §Þch, 479 – 381 TCN)
MÆc Tö lµ ng−êi n−íc Lç, con mét gia ®×nh lµm thî chñ c«ng. Lµ nhµ triÕt häc, MÆc Tö còng
lµ mét nhµ gi¸o dôc trø danh, «ng ® më mét tr−êng t− lín d¹y cho h¬n ba tr¨m häc trß, phÇn
nhiÒu lµ con nhµ nghÌo.
T− t−ëng cña MÆc Tö cã nhiÒu ®iÓm rÊt tiÕn bé, «ng ph¶n ®èi sù chuyªn chÕ, chèng chiÕn
tranh vµ bªnh vùc ng−êi nghÌo, muèn mang l¹i quyÒn lîi cho hä: “... ng−êi ®ãi ph¶i ®−îc ¨n,
ng−êi rÐt ph¶i ®−îc mÆc, ng−êi lµm viÖc nÆng nhäc ph¶i ®−îc nghØ ng¬i...”
16
MÆc Tö ®¸nh gi¸ rÊt cao vai trß cña gi¸o dôc. ¤ng quan niÖm b¶n tÝnh cña mét con ng−êi
gièng nh− mét tÊm lôa tr¾ng, ng−êi thî cã thÓ nhuém vµo bÊt cø mµu nµo theo ý muèn. Con ng−êi
ta còng vËy, thiÖn hay ¸c chÝnh lµ do ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng, cña b¹n tèt hay b¹n xÊu. Tõ ®ã
MÆc Tö tin r»ng gi¸o dôc lµ vò khÝ ®Ó t¹o nªn mét x héi lÝ t−ëng, gi¸o dôc lµ “v¹n n¨ng” vµ «ng
yªu cÇu ph¶i cã mét nÒn gi¸o dôc b×nh ®¼ng ®èi víi mäi ng−êi.
VÒ môc ®Ých vµ néi dung gi¸o dôc, MÆc Tö cho r»ng ph¶i ®µo t¹o nh÷ng ng−êi khiªm ¸i (cã
lßng nh©n ¸i, khiªm tèn vµ ®−îc ph¸t triÓn vÒ nhiÒu mÆt). Muèn vËy gi¸o dôc ph¶i phï hîp víi thùc
tÕ vµ lîi Ých cña mu«n d©n tr¨m hä.
VÒ nguyªn t¾c vµ ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc, MÆc Tö coi träng nguyªn t¾c tù nhiªn vµ nguyªn t¾c
thùc tiÔn, ®Ò cao vai trß cña quan s¸t vµ rÊt coi träng kinh nghiÖm thùc tiÔn trong qu¸ tr×nh gi¸o
dôc vµ gi¶ng d¹y.
Tãm l¹i, cã thÓ nãi vÒ quan ®iÓm triÕt häc MÆc Tö cßn duy t©m song t− t−ëng gi¸o dôc cña
«ng cã nhiÒu tiÕn bé, môc ®Ých cña «ng lµ v× d©n, ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y cña «ng lµ rÊt coi träng
quan s¸t, coi träng c¶m gi¸c vµ suy luËn, g¾n liÒn tri thøc víi thùc tiÔn.
c) M¹nh Tö (tøc M¹nh Kha, 372 – 289 TCN)
M¹nh Tö, ng−êi kÕ thõa vµ ph¸t triÓn xuÊt s¾c ®¹o Nho cña Khæng Tö. ¤ng ® ®i du thuyÕt
kh¾p n¬i vµ mong muèn mang ®¹o Nho ®Ó cøu ng−êi, song v× chiÕn tranh liªn miªn nªn cuèi cïng
«ng ® quay vÒ víi nghÒ d¹y häc.
M¹nh Tö cho r»ng b¶n chÊt con ng−êi lµ thiÖn, lµ tèt ®Ñp. Con ng−êi trë thµnh kÎ ¸c, thµnh
ng−êi kh«ng tèt, v« l−¬ng t©m... lµ do hoµn c¶nh, do kh«ng ®−îc gi¸o dôc. Muèn gi÷ ®−îc b¶n tÝnh
tèt ®Ñp, l−¬ng thiÖn th× cÇn ph¶i cã gi¸o dôc. V× vËy «ng ®¸nh gi¸ rÊt cao vai trß cña gi¸o dôc, tin
t−ëng vµo gi¸o dôc trong viÖc ®µo t¹o, c¶i biÕn tÝnh çch con ng−êi: “Ng−êi ta nÕu chØ ¨n no, mÆc
Êm, ngåi d−ng mµ kh«ng ®−îc gi¸o dôc th× gÇn nh− loµi cÇm thó...”.
Tãm l¹i, trong thêi cæ ®¹i, víi nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn tù nhiªn; víi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt ®¬n
s¬ cña nÒn v¨n minh n«ng nghiÖp... song çc nhµ gi¸o dôc ë Hy L¹p, La M , Trung Hoa cæ ®¹i,
b»ng ho¹t ®éng thùc tiÔn gi¸o dôc, d¹y häc ® x©y dùng nÒn mãng ban ®Çu cho l©u ®µi gi¸o dôc
mµ sau mÊy ngµn n¨mg lÞch sö chóng ta vÉn kÕ thõa vµ ph¸t huy nh÷ng t− t−ëng gi¸o dôc bÊt hñ
®ã.
II. Vµi nÐt vÒ t− t−ëng gi¸o dôc thêi trung vµ cËn ®¹i
1. Vµi nÐt vÒ t− t−ëng gi¸o dôc trong x· héi phong kiÕn
ChÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ ë ch©u ¢u còng nh− ch©u ¸ kÕt thóc, x héi phong kiÕn ® h×nh
thµnh. Víi çc ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña x héi phong kiÕn nh−: nÒn kinh tÕ tù nhiªn, tù tóc, tù cÊp; t−
liÖu s¶n xuÊt chÝnh lµ ruéng ®Êt l¹i tËp trung chñ yÕu ë giai cÊp ®Þa chñ vµ l nh chóa phong kiÕn
chuyªn bãc lét b»ng ®Þa t«; ý thøc t− t−ëng mang dÊu Ên ®Ëm nÐt cña çc t«n gi¸o vµ gi¸o dôc
lu«n lµ ®Æc quyÒn, ®Æc lîi cña giai cÊp bãc lét. Víi môc ®Ých ®µo t¹o nh÷ng ng−êi trung thµnh
tuyÖt ®èi vµ triÖt ®Ó phôc tïng, b¶o vÖ quyÒn lîi cña giai cÊp thèng trÞ, néi dung vµ ph−¬ng ph¸p
gi¸o dôc trong nhµ tr−êng cña x héi phong kiÕn mang dÊu Ên cña mét nÒn gi¸o dôc kinh viÖn.
KÕt qu¶ lµ, víi çc ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu, víi chÕ ®é khoa cö nghiªm ngÆt vµ kØ luËn qu¸ kh¾t
khe, nghiÖt ng ... nÒn gi¸o dôc ®ã ® dÉn tíi mét sù suy tµn trong nhiÒu lÜnh vùc ®êi sèng x héi
17
vµ çc thµnh tùu huy hoµng cña nÒn v¨n minh cæ ®¹i còng dÇn dÇn bÞ nhÊn ch×m trong ®ªm tr−êng
trung cæ.
2. Gi¸o dôc trong thêi v¨n ho¸ Phôc h−ng

Cuèi thêi trung cæ (kho¶ng thÕ kØ XIV - XV), mäi lÜnh vùc kinh tÕ – s¶n xuÊt ph¸t triÓn, ®Æc
biÖt çc ngµnh c«ng, th−¬ng nghiÖp ë ch©u ¢u ph¸t triÓn m¹nh mÏ vµ çc lÜnh vùc khoa häc, v¨n
ho¸, nghÖ thuËt ®Òu ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu rùc rì. NhiÒu nhµ khoa häc lçi l¹c (nh− C«pecnich,
Galilª, Brun«, Bªc¬n...) vµ çc danh nh©n næi tiÕng vÒ çc lÜnh vùc v¨n häc, nghÖ thuËt (nh− Lª«na
§¬ Vanhxi, Sªchxpia...), ®Æc biÖt lµ çc nhµ gi¸o dôc næi tiÕng nh−: Vicht«rin« (ý), Eraxm¬ (Hµ Lan),
M«ngtenh¬, Rab¬le (Ph¸p); T«mamrow (Anh) v.v... ® cã nh÷ng ®ãng gãp ®¸ng kÓ cho sù tiÕn bé
x héi vµ sù nghiÖp gi¸o dôc thÕ hÖ trÎ. Víi trµo l−u chung cña thêi v¨n ho¸ Phôc h−ng, çc nhµ
gi¸o dôc ® lªn tiÕng ph¶n ®èi chñ nghÜa kinh viÖn, chñ nghÜa gi¸o ®iÒu, phª ph¸n x héi cò l¹c
hËu, cæ vò nÒn v¨n minh Hy L¹p – La M , ®Ò cao tù do ç nh©n, t«n träng phÈm gi¸ con ng−êi...
Tuy nhiªn mét sè ý t−ëng vÒ c¶i çch gi¸o dôc cho mét x héi c«ng b»ng, v¨n minh... míi chØ lµ
−íc m¬ vÒ mét nÒn gi¸o dôc lÝ t−ëng trong x héi kh«ng t−ëng mµ th«i.
3. Mét sè nhµ gi¸o dôc tiªu biÓu trong thêi tiÒn t− b¶n chñ nghÜa
* J. A. C«menxki (1592 – 1670)
Bµn vÒ nh÷ng t− t−ëng gi¸o dôc thêi cËn ®¹i, tr−íc hÕt ph¶i kÓ tíi J.A. C«menxki, nhµ gi¸o
dôc vÜ ®¹i cña TiÖp Kh¾c (Xl«vakia). “¤ng tæ cña nÒn s− ph¹m cËn ®¹i”, “mét thiªn tµi rùc rì,
mét nhµ ph¸t minh lçi l¹c, mét Galilª cña gi¸o dôc”. ¤ng ® cã nh÷ng cèng hiÕn v« cïng quý b¸u
cho sù nghiÖp gi¸o dôc. XuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm: gi¸o dôc ph¶i thÝch øng víi tù nhiªn, ph¶i tu©n
theo quy luËt ph¸t triÓn cña tù nhiªn, C«menxki ® tæng hîp ®−îc lÝ luËn vµ kinh nghiÖm thùc tiÔn
gi¸o dôc tõ thêi v¨n ho¸ Phôc h−ng vµ ®Æt nÒn mãng cho mét nÒn gi¸o dôc tiªn tiÕn sau nµy.
Nh÷ng ®ãng gãp to lín cña C«menxki vÒ hÖ thèng çc nguyªn t¾c, çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc; vÒ
çc h×nh thøc tæ chøc d¹y häc (ng−êi ®Çu tiªn trong lÞch sö gi¸o dôc ®Ò xuÊt h×nh thøc d¹y häc
theo líp – bµi); vÒ sù ph©n chia tuæi häc; vÒ nh÷ng yªu cÇu s− ph¹m ®èi víi ng−êi gi¸o viªn:
“muèn lµ ng−êi thÇy, tr−íc hÕt ph¶i lµ ng−êi cha tèt”, cho ®Õn nay vÉn cßn gi¸ trÞ s©u s¾c vÒ lÝ
luËn vµ thùc tiÔn.
* J. L«c-c¬ (1632 – 1704, ng−êi Anh)
L«c-c¬ lµ mét nhµ triÕt häc, nhµ chÝnh trÞ – x héi häc vµ còng lµ nhµ gi¸o dôc næi tiÕng. Lµ
mét nhµ gi¸o dôc thùc dông, çc quan ®iÓm cña L«c-c¬ cã gi¸ trÞ thùc tiÔn cao. ¤ng rÊt coi träng vµ
tin t−ëng ë kh¶ n¨ng cña gi¸o dôc, song còng kh«ng phñ nhËn vai trß cña di truyÒn hoÆc nh÷ng
“kinh nghiÖm tiªn thiªn”. Môc ®Ých gi¸o dôc cña L«c-c¬ lµ ®µo t¹o nh÷ng con ng−êi phong nh , cã
tµi n¨ng, cã nh÷ng phÈm chÊt cña mét th−¬ng gia t− s¶n, nh÷ng con ng−êi thiÕt thùc, cã ®ñ ®iÒu
kiÖn thÝch øng víi nh÷ng ®ßi hái cÊp b¸ch cña cuéc sèng. VÒ néi dung gi¸o d−ìng, «ng ®ßi hái ph¶i
d¹y cho häc sinh nh÷ng tri thøc cÇn thiÕt, cã Ých vµ øng dông linh ho¹t trong thùc tiÔn. VÒ ph−¬ng
ph¸p gi¶ng d¹y, L«c-c¬ ®ßi hái ph¶i g©y dùng thó lµm cho häc sinh tÝch cùc häc tËp.
L«c-c¬ cã nhiÒu quan ®iÓm tiÕn bé vÒ gi¸o dôc, song v× ®øng trªn lËp tr−êng cña giai cÊp t−
s¶n nªn quan ®iÓm gi¸o dôc cña «ng vÉn cßn nhiÒu h¹n chÕ nh−: sù khinh miÖt ®èi víi giai cÊp
cÇn lao; coi träng gi¸o dôc lµ c«ng cô ®Ó n« dÞch ho¸ nh÷ng ng−êi lao ®éng... Tuy nhiªn, víi thêi
18
®iÓm lÞch sö ®ã, t− t−ëng gi¸o dôc cña L«c-c¬ vÉn cã ¶nh h−ëng s©u s¾c tíi çc nhµ s− ph¹m
trong thêi ®¹i cña «ng.
* J.J. Rót-x« (1712 – 1778)
Rót-x« sinh ë Gi¬nev¬, cha lµ mét ng−êi thî ch÷a ®ång hå, gèc Ph¸p. Rót-x« må c«i mÑ tõ
nhá, víi cuéc sèng bÇn hµn, võa häc võa kiÕm sèng, «ng ® v−ît lªn sè phËn vµ trë thµnh nhµ v¨n,
nhµ gi¸o dôc næi tiÕng. Víi çc t¸c phÈm bÊt hñ: “KhÕ −íc x héi” (1755), “Nµng £lid¬ míi”
(1761), ®Æc biÖt lµ “£min hay vÊn ®Ò gi¸o dôc” (1762), ® ph¶n ¸nh ®Ëm nÐt çc quan ®iÓm gi¸o
dôc s©u s¾c cña «ng.
J.J.Rót-x« ®Ò cao quan ®iÓm gi¸o dôc tù nhiªn, «ng ®ßi hái ph¶i t«n träng sù ph¸t triÓn tù do
cña ç nh©n, tuyÖt ®èi kh«ng ®−îc ¸p ®Æt ®èi víi nh©n çch cña trÎ. T− t−ëng d¹y häc cña Rót-x«
lµ ph¶i ph¸t huy tÝnh tÝch cùc nhËn thøc cña ng−êi häc, ph¶i t«n träng vµ h−íng vµo ho¹t ®éng cña
häc sinh, mµ sau nµy ng−êi ta th−êng nãi lµ d¹y häc lÊy häc sinh lµm trung t©m. Rót-x« còng ®−a
ra sù ph©n lo¹i tuæi häc cña häc sinh mét çch hîp lÝ. Tuy nhiªn quan ®iÓm gi¸o dôc ®èi víi phô
n÷ cña Rót-x« cßn qu¸ Êu trÜ: phô n÷ kh«ng cÇn ph¶i häc mµ cÇn “lÊy ý chÝ cña chång lµm ý chÝ
cña m×nh; lÊy t− t−ëng cña chång lµm t− t−ëng cña m×nh; lÊy t«n gi¸o cña chång lµm t«n gi¸o cña
m×nh...”.
Cïng víi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn çc t− t−ëng gi¸o dôc tiÕn bé cña çc nhµ gi¸o dôc thêi
tiÒn t− b¶n chñ nghÜa nh− J.L«c-c¬, J.J. Rót-x«, C.A.Hen-vª-xi-uýt (1715 – 1771), D. §i-®¬-r«
(1713 – 1784), çc nhµ gi¸o dôc trong thÕ kØ thø XIX nh− A.§ixtÐcvÐc (1790 – 1866), I.G.
Petxtal«gi (1746 – 1827), K.§. Usinxki (1824 – 1870), A. Xanhxim«ng (1760 – 1825), S. Phuriª
(1772 – 1837), R. Owen (1771 – 1858)... kh«ng nh÷ng ph¸t huy çc t− t−ëng gi¸o dôc tiÕn bé mµ
cßn ph¸t triÓn, lµm phong phó, hoµn thiÖn thªm nh÷ng quan ®iÓm gi¸o dôc c¬ b¶n vÒ môc ®Ých,
néi dung vµ çc ph−¬ng ph¸p, h×nh thøc tæ chøc qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Cã thÓ nãi trong suèt thêi
gian dµi tõ cuèi thÕ kØ XVIII ®Õn hÕt thÕ kØ XIX, do nÒn kinh tÕ x héi vµ khoa häc kÜ thuËt kh«ng
ngõng ph¸t triÓn, sù nghiÖp gi¸o dôc ® cã nh÷ng b−íc tiÕn bé râ rÖt. §ã lµ c¬ së lÝ luËn vµ nh÷ng
kinh nghiÖm thùc tiÔn quý b¸u ®Ó h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn çc quan ®iÓm gi¸o dôc trong x héi
hiÖn ®¹i.
III. Vµi nÐt vÒ xu thÕ ph¸t triÓn cña gi¸o dôc häc hiÖn nay
Cïng víi sù xuÊt hiÖn cña chñ nghÜa M¸c vµo nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kØ XIX, gi¸o dôc häc
tiÕp tôc ph¸t triÓn, hoµn thiÖn vµ dÇn dÇn trë thµnh mét lÜnh vùc khoa häc ®éc lËp. Nã ® ®−îc x©y
dùng trªn c¬ së ph−¬ng ph¸p luËn khoa häc biÖn chøng, ® kÕ thõa vµ ph¸t huy toµn bé nh÷ng t−
t−ëng gi¸o dôc tiÕn bé cña nh©n lo¹i, ® tÝch hîp nh÷ng thµnh tùu cña çc lÜnh vùc khoa häc hiÖn
®¹i cã liªn quan nh»m gãp phÇn n©ng cao tr×nh ®é v¨n ho¸ - ®¹o ®øc – thÈm mÜ, n©ng cao chÊt
l−îng cuéc sèng cho toµn nh©n lo¹i.
Nh− vËy, cïng víi viÖc ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ tinh hoa trong di s¶n gi¸o dôc cña nh©n lo¹i,
gi¸o dôc häc hiÖn ®¹i ® chøng minh mét çch cã c¬ së lÝ luËn vµ thùc tiÔn çc vÊn ®Ò cã tÝnh quy
luËt thuéc çc lÜnh vùc gi¸o dôc, ®µo t¹o nh−: vÊn ®Ò h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch häc sinh;
vÒ tÝnh quy ®Þnh cña kinh tÕ x héi ®èi víi gi¸o dôc; vÒ tÝnh lÞch sö, tÝnh giai cÊp cña gi¸o dôc; vÒ
xu thÕ ®æi míi néi dung, ph−¬ng ph¸p vµ çc h×nh thøc tæ chøc qu¸ tr×nh gi¸o dôc, ®µo t¹o... §ã lµ
19
nh÷ng luËn ®iÓm c¬ b¶n cã vai trß ®Þnh h−íng cho mäi qu¸ tr×nh nghiªn cøu, øng dông çc vÊn ®Ò
lÝ luËn vµo thùc tiÔn gi¸o dôc, gióp cho ho¹t ®éng gi¸o dôc vµ ®µo t¹o ngµy cµng ®¹t chÊt l−îng,
hiÖu qu¶ cao h¬n.
Vµo nöa sau cña thÕ kØ thø XX, víi “nÒn v¨n minh cña lµn sãng thø ba”, do ¶nh h−ëng cña
nh÷ng “có sèc t−¬ng lai” trong cuéc çch m¹ng x héi vµ çch m¹ng khoa häc – c«ng nghÖ, gi¸o
dôc cã vai trß quan träng trong chiÕn l−îc ph¸t triÓn con ng−êi, lµ “ch×a kho¸ ®Ó më ra x héi
t−¬ng lai”.. vÊn ®Ò ®æi míi vµ hoµn thiÖn néi dung, ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc - ®µo t¹o trë thµnh yªu
cÇu cÊp b¸ch. Víi çc quan ®iÓm tiÕp cËn kh¸c nhau, çc nhµ gi¸o dôc häc ® nghiªn cøu, t×m
kiÕm nh÷ng con ®−êng, ph−¬ng thøc gi¸o dôc ®µo t¹o nh»m ®¹t chÊt l−îng, hiÖu qu¶ gi¸o dôc tèi
−u nh− tÝch cùc ho¸, ç biÖt ho¸, c«ng nghÖ ho¸... Vµ tõ ®ã, hµng lo¹t çc ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc
tÝch cùc ® ®−îc nghiªn cøu vµ vËn dông cã hiÖu qu¶ trong thùc tiÔn gi¸o dôc, d¹y häc nh− d¹y
häc nªu vÊn ®Ò, d¹y häc ch−¬ng tr×nh ho¸, Alg«rit ho¸, ph−¬ng ph¸p s− ph¹m t−¬ng t¸c v.v...
C©u hái «n tËp

1. H y ph©n biÖt sù kh¸c nhau vÒ gi¸o dôc cña hai n−íc tiªu biÓu ë Hy L¹p thêi k× cæ ®¹i.
2. H y tr×nh bµy vµ ®¸nh gi¸ mét sè t− t−ëng gi¸o dôc ë Trung Hoa thêi cæ ®¹i.
3. H y ph©n tÝch mét sè t− t−ëng gi¸o dôc thêi k× phong kiÕn chñ nghÜa vµ thêi k× t− b¶n chñ
nghÜa ®Ó lµm râ luËn ®iÓm “Gi¸o dôc chÞu sù quy ®Þnh cña m«i tr−êng kinh tÕ – x héi”.
20
Ch−¬ng III
Gi¸o dôc vµ sù ph¸t triÓn nh©n çch
Môc ®Ých cña gi¸o dôc nh»m h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn toµn diÖn nh©n çch cho thÕ hÖ t−¬ng
lai. §Ó x¸c ®Þnh ®−îc nh÷ng con ®−êng vµ biÖn ph¸p cã c¬ së lÝ luËn vµ thùc tiÔn nh»m thùc hiÖn
môc tiªu trªn, chóng ta cÇn mét lÇn n÷a hiÓu râ çc yÕu tè ¶nh h−ëng tíi qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ
ph¸t triÓn nh©n çch, ®Æc biÖt lµ vai trß chñ ®¹o cña ho¹t ®éng gi¸o dôc.
I. Sù ph¸t triÓn nh©n çch cña con ng−êi

1. Kh¸i niÖm con ng−êi, nh©n çch trong gi¸o dôc häc
1.1. Kh¸i niÖm con ng−êi
Tõ x−a ®Õn nay cã rÊt nhiÒu ngµnh khoa häc nghiªn cøu vÒ con ng−êi vµ ng−êi ta ® ®−a ra
nh÷ng quan niÖm vÒ con ng−êi víi nh÷ng néi dung dùa trªn môc ®Ých vµ ph−¬ng diÖn nghiªn cøu
kh¸c nhau.
Cã quan ®iÓm cho r»ng con ng−êi lµ mét “tån t¹i thÇn bÝ”, khã hiÓu, ®Çy bÝ Èn...; cã quan
®iÓm l¹i cho r»ng con ng−êi lµ mét “tån t¹i sinh vËt”, mäi ho¹t ®éng ®Òu theo b¶n n¨ng, v× sù
sèng vµ tån t¹i: ¨n uèng, sinh ®Î, sèng chÕt v.v... NÕu quan ®iÓm ®Çu tiªn dÔ ®−a con ng−êi sa vµo
con ®−êng mª tÝn dÞ ®oan, n¶y sinh lèi sèng thô ®éng, tin t−ëng vµo sù tån t¹i cña mét thÕ lùc
thÇn bÝ nµo ®ã dÉn d¾t vµ ¶nh h−ëng ®Õn sè phËn cña m×nh th× quan ®iÓm thø hai l¹i cã thÓ dÉn
®Õn lèi sèng tù do, tuú tiÖn vµ tha ho¸. §óng lµ trªn thùc tÕ, con ng−êi cã b¶n n¨ng sinh tån,
nh−ng b¶n n¨ng cña con ng−êi kh¸c h¼n vÒ chÊt so víi b¶n n¨ng cña con vËt, v× con ng−êi cã ý
thøc, cã ng«n ng÷, cã ho¹t ®éng t− duy...
Cïng víi sù ph¸t triÓn cña lÞch sö vµ khoa häc – kÜ thuËt, quan niÖm “con ng−êi kÜ thuËt” ®
ra ®êi, ®¸nh dÊu sù nhËn thøc, ®¸nh gi¸ vÒ vai trß to lín cña c«ng cô lao ®éng ®èi víi sù ph¸t triÓn
cña x héi loµi ng−êi. Sù ph©n ho¸ giai cÊp vµ h×nh thµnh thÓ chÕ x héi ® xuÊt hiÖn lÝ thuyÕt
“con ng−êi chÝnh trÞ”. GÇn gòi víi nã lµ thuyÕt “con ng−êi x héi” nh»m chØ râ b¶n chÊt x héi
cña con ng−êi v.v...
Kh¸c h¼n víi çc lÝ thuyÕt, quan ®iÓm trªn ®©y, lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö, C.M¸c ® ®−a ra
mét quan ®iÓm rÊt khoa häc vÒ con ng−êi: “...B¶n chÊt con ng−êi kh«ng ph¶i lµ çi g× trõu t−îng,
vèn cã cña mçi ç nh©n riªng biÖt, trong tÝnh hiÖn thùc cña nã, b¶n chÊt con ng−êi lµ tæng hoµ çc
mèi quan hÖ x héi” (C.M¸c: LuËn c−¬ng vÒ Phoi¬b¾c – 1755 – 1833, §øc).
Nh− vËy, theo C.M¸c b¶n chÊt con ng−êi kh«ng ph¶i lµ çi g× chung chung trõu t−îng, bÊt
biÕn, kh«ng thÓ thay ®æi ®−îc mµ b¶n chÊt cña con ng−êi bao giê còng ®−îc h×nh thµnh, ®−îc béc
lé, ®−îc thÓ hiÖn ®Ëm nÐt trong chÝnh cuéc sèng, trong ho¹t ®éng thùc tiÔn ®a d¹ng vµ phong phó.
Tån t¹i kh¸ch quan bao giê còng t¸c ®éng vµo con ng−êi th«ng qua çc quan hÖ x héi phøc
t¹o gi÷a con ng−êi víi thÕ giíi tù nhiªn, x héi vµ t− duy víi çc h×nh thøc ho¹t ®éng vµ giao l−u,
hoÆc d−íi çc h×nh thøc cña nh÷ng quan hÖ t¸c ®éng trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp cña m«i tr−êng. MÆt
kh¸c, víi t− çch lµ chñ thÓ ho¹t ®éng cã ý thøc, con ng−êi l¹i t¸c ®éng trë l¹i tån t¹i kh¸ch quan,
lµm biÕn ®æi m«i tr−êng tù nhiªn, m«i tr−êng sèng, lµm thay ®æi çc mèi quan hÖ, vµ çc thÓ chÕ
x héi v.v...
21
Nh− vËy, con ng−êi võa lµ mét s¶n phÈm cña tù nhiªn ®ång thêi lµ s¶n phÈm cña lÞch sö x
héi, lµ mét thùc thÓ mang b¶n chÊt x héi, lµ chñ thÓ çc ho¹t ®éng, lµ lùc l−îng s¸ng t¹o ra çc
gi¸ trÞ vËt chÊt vµ tinh thÇn cho x héi.
LÞch sö ® chøng minh r»ng: chÝnh con ng−êi lµ chñ thÓ cña lÞch sö, cña mäi gi¸ trÞ, cña mäi
nÒn v¨n minh, con ng−êi còng s¸ng t¹o ra chÝnh b¶n th©n m×nh th«ng qua sù s¸ng t¹o ra çc gi¸
trÞ vËt chÊt vµ tinh thÇn cho x héi. V× lÏ ®ã, trong cuéc çch m¹ng khoa häc c«ng nghÖ hiÖn ®¹i,
viÖc quan t©m tíi sù ph¸t triÓn con ng−êi lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh mäi sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña çc
quèc gia. §¶ng vµ Nhµ n−íc ta, xuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm coi con ng−êi lµ môc tiªu vµ ®éng lùc
chÝnh cña sù ph¸t triÓn nªn ® ®Æt con ng−êi vµo vÞ trÝ trung t©m trong chiÕn l−îc ph¸t triÓn ®Êt
n−íc nh»m kh¬i dËy mäi tiÒm n¨ng cña mçi ç nh©n, cña tËp thÓ vµ c¶ céng ®ång v× sù phån vinh
cña d©n téc.
1.2. Kh¸i niÖm nh©n çch
Cho ®Õn nay ® cã rÊt nhiÒu quan ®iÓm, häc thuyÕt kh¸c nhau vÒ nh©n çch. NÕu nh− ç nh©n
lµ mçi con ng−êi cô thÓ, lµ mét thµnh viªn trong x héi th× nh©n çch ph¶n ¸nh b¶n chÊt x héi
cña mçi ç nh©n. §ã lµ tæ hîp nh÷ng phÈm chÊt vµ n¨ng lùc, lµ ®¹o ®øc vµ tµi n¨ng ®−îc kÕt tinh
ë mçi con ng−êi. Nh©n çch th−êng béc lé qua th¸i ®é, hµnh vi, thãi quen, ®−îc ph¶n ¸nh trong
nh÷ng ®Æc ®iÓm, nh÷ng thuéc tÝnh t©m lÝ ç nh©n, ®−îc thÓ hiÖn trong çc mèi quan hÖ phøc hîp
cña mçi ng−êi víi thÕ giíi xung quanh qua ho¹t ®éng, giao tiÕp... ChÝnh v× vËy, çc nhµ nghiªn
cøu gi¸o dôc th−êng nhÊn m¹nh: nh©n çch ®−îc cÊu tróc bëi çc thuéc tÝnh néi ç nh©n (ph¶n
¸nh nh÷ng nÐt tÝnh çch riªng, ®éc ®¸o trong ®êi sèng néi t©m); çc thuéc tÝnh liªn ç nh©n (ph¶n
¸nh çc mèi liªn hÖ, quan hÖ phøc hîp gi÷a çc ç nh©n trong céng ®ång, víi x héi); çc thuéc
tÝnh siªu ç nh©n (ph¶n ¸nh nh÷ng phÈm chÊt vµ n¨ng lùc ®Æc biÖt v−ît c¶ kh«ng gian vµ thêi gian
®Ó l¹i nh÷ng dÊu Ên ®Ëm nÐt, bÊt tö...).
Nh− vËy, xÐt d−íi gãc ®é gi¸o dôc häc, kh¸i niÖm nh©n çch bao gåm tÊt c¶ çc phÈm chÊt vµ
n¨ng lùc, çc gi¸ trÞ vÒ häc vÊn, vÒ t− t−ëng, ®¹o ®øc vµ nh©n v¨n... ®−îc kÕt tinh trong çi Tµi vµ
çi §øc cña mçi ç nh©n.
2. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña nh©n çch

Con ng−êi khi míi sinh ra ch−a cã nh©n çch, nh©n çch ph¶n ¸nh b¶n chÊt x héi cña mçi ç
nh©n vµ chØ ®−îc h×nh thµnh, ph¸t triÓn trong ho¹t ®éng, giao l−u. ChÝnh trong qu¸ tr×nh sèng,
ho¹t ®éng, giao tiÕp, häc tËp, lao ®éng, vui ch¬i, gi¶i trÝ... con ng−êi ® tù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn
nh©n çch cña m×nh. Th«ng qua nh÷ng ho¹t ®éng x héi, con ng−êi ngay tõ khi cßn nhá ® dÇn
dÇn lÜnh héi nh÷ng kinh nghiÖm mµ nh©n lo¹i ® tÝch lòy trong çc mèi quan hÖ cã liªn quan tíi
ho¹t ®éng cña hä. V× thÕ, V.l.Lªnin ® nhËn xÐt: cïng víi dßng s÷a mÑ, con ng−êi hÊp thô t©m lÝ,
®¹o ®øc cña x héi mµ nã lµ thµnh viªn. ChÝnh trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng, nhê çc mèi quan hÖ víi
thÕ giíi tù nhiªn, víi thÕ giíi ®å vËt do çc thÕ hÖ tr−íc t¹o ra vµ çc quan hÖ x héi mµ con ng−êi
g¾n bã b»ng çc ho¹t ®éng, nh©n çch cña con ng−êi ® h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn.
Sù ph¸t triÓn cña nh©n çch ®−îc biÓu hiÖn qua nh÷ng dÊu hiÖu c¬ b¶n sau:
22
– Sù ph¸t triÓn vÒ thÓ chÊt: Sù t¨ng tr−ëng vÒ chiÒu cao, träng l−îng, sù ph¸t triÓn cña c¬ b¾p
vµ hoµn thiÖn cña çc gi¸c quan v.v...
– Sù ph¸t triÓn vÒ mÆt t©m lÝ: biÓu hiÖn ë nh÷ng biÕn ®æi c¬ b¶n trong çc qu¸ tr×nh nhËn
thøc, t×nh c¶m, ý chÝ, nhu cÇu, nÕp sèng, thãi quen... ®Æc biÖt lµ çc thuéc tÝnh t©m lÝ míi cña
nh©n çch.
– Sù ph¸t triÓn vÒ mÆt x héi: biÓu hiÖn ë tÝnh tÝch cùc, n¨ng ®éng, s¸ng t¹o trong qu¸ tr×nh
tham gia vµo çc lÜnh vùc ho¹t ®éng, giao tiÕp kh¸c nhau cña ®êi sèng mu«n mµu mu«n vÎ xung
quanh.
Nh− vËy, sù ph¸t triÓn nh©n çch lµ mét qu¸ tr×nh c¶i biÕn toµn bé çc søc m¹nh thÓ chÊt vµ
tinh thÇn c¶ vÒ l−îng vµ chÊt. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch ®ã bÞ chi phèi bëi vµ çc yÕu
tè chñ quan vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan: Çc nh©n tè sinh häc vµ çc nh©n tè x héi. NghÖ
thuËt s− ph¹m cña nhµ gi¸o dôc lµ ph¶i ph¸t huy nh÷ng mÆt tÝch cùc, h¹n chÕ nh÷ng t¸c ®éng tiªu
cùc, h−íng ®Õn sù hoµn thiÖn nh©n çch cña mçi ç nh©n häc sinh.
II. Çc yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n
çch
Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch cña mçi ç nh©n chÞu ¶nh h−ëng vµ bÞ chi phèi bëi çc
yÕu tè: Di truyÒn, m«i tr−êng, gi¸o dôc vµ ho¹t ®éng cña mçi ç nh©n.
1. Vai trß cña di truyÒn

– Di truyÒn lµ sù t¸i t¹o l¹i ë con çi nh÷ng thuéc tÝnh sinh häc cã ë cha mÑ, lµ sù truyÒn l¹i
tõ cha mÑ cho con çi nh÷ng n¨ng lùc vµ nh÷ng phÈm chÊt nhÊt ®Þnh ® ®−îc ghi l¹i trong hÖ
thèng gen. Còng cÇn ph©n biÖt çc yÕu tè bÈm sinh vµ di truyÒn: yÕu tè bÈm sinh lµ nh÷ng thuéc
tÝnh sinh häc cã ngµy tõ khi ®øa trÎ míi sinh ra. YÕu tè di truyÒn lµ nh÷ng thuéc tÝnh trªn c¬ thÓ
ng−êi ® ®−¬c ghi l¹i trong hÖ thèng m di truyÒn ®éc ®¸o, çc m di truyÒn nµy gi÷ l¹i vµ truyÒn
l¹i nh÷ng th«ng tin vÒ çc thuéc tÝnh ®ã tõ thÕ hÖ tr−íc cho çc thÕ hÖ sau.
– Vai trß cña di truyÒn trong sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n çch:
Thùc tiÔn chøng tá r»ng, vÊn ®Ò di truyÒn nh÷ng t− chÊt, nhÊt lµ nh÷ng n¨ng lùc vµ phÈm chÊt
vÒ mét lÜnh vùc ho¹t ®éng nµo ®ã (nghÖ thuËt, to¸n häc, kiÕn tróc...) lµ mét vÊn ®Ò cã tÇm quan
träng ®Æc biÖt trong lÜnh vùc gi¸o dôc.
Di truyÒn t¹o ra søc sèng trong b¶n chÊt tù nhiªn cña con ng−êi, t¹o kh¶ n¨ng cho ng−êi ®ã
ho¹t ®éng cã kÕt qu¶ trong mét sè lÜnh vùc nhÊt ®Þnh. V× vËy, nhµ gi¸o dôc cÇn quan t©m ®óng
møc ®Ó ph¸t huy hÕt b¶n chÊt tù nhiªn, khai th¸c nh÷ng t− chÊt vµ n¨ng lùc vèn cã, nh÷ng say mª,
høng thó cña trÎ b»ng çch sím ph¸t hiÖn n¨ng khiÕu, kÞp thêi cã kÕ ho¹ch, cã biÖn ph¸p båi
d−ìng nh»m ph¸t triÓn tµi n¨ng cña trÎ em, kh«ng ®−îc h¹ thÊp vai trß cña çc nh©n tè sinh häc
trong ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi.
Tuy nhiªn, di truyÒn kh«ng ph¶i lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh mµ chØ lµ tiÒn ®Ò cho sù ph¸t triÓn nh©n
çch. Nh÷ng t− chÊt cã s½n trong cÊu t¹o cña n o, trong çc c¬ quan c¶m gi¸c, vËn ®éng hay ng«n
ng÷... chØ lµ ®iÒu kiÖn. Sù thµnh c«ng cña mçi con ng−êi vÒ mét lÜnh vùc nµo ®ã cßn phô thuéc
vµo hoµn c¶nh, vµo sù lao ®éng, häc tËp, nghiªn cøu, sù tÝch luü kinh nghiÖm... cña mçi ç nh©n.
VÝ dô: hiÖn nay cã mét sè gia ®×nh, mét sè dßng hä liªn tôc xuÊt hiÖn nh÷ng ng−êi cã tµi qua
23
nhiÒu thÕ hÖ. §iÒu ®ã kh«ng chØ do sù di truyÒn nh÷ng t− chÊt nhÊt ®Þnh mµ cßn do ë çc gia ®×nh
nµy, trÎ em lu«n ®−îc gi¸o dôc, ®−îc rÌn luyÖn, ®−îc sèng trong m«i tr−êng thuËn lîi, ®−îc tham
gia tõ rÊt sím çc lo¹i ho¹t ®éng ®Ó t¹o nªn tµi n¨ng ®ã.
Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, chóng ta cÇn chó ý ®óng møc ®Õn vai trß lµ tiÒn ®Ò, lµ ®iÒu kiÖn cña
nh÷ng yÕu tè sinh häc, cña di truyÒn ®èi víi sù ph¸t triÓn nh©n çch häc sinh. Nh−ng còng kh«ng
nªn tuyÖt ®èi ho¸ hoÆc ®¸nh gi¸ qu¸ cao ¶nh h−ëng cña nh©n tè nµy, bëi nh− thÕ sÏ dÉn ®Õn sai
lÇm lµ phñ nhËn kh¶ n¨ng biÕn ®æi b¶n chÊt con ng−êi, h¹ thÊp vai trß cña gi¸o dôc, tù gi¸o dôc.
2. Ảnh h−ëng cña m«i tr−êng ®èi víi sù ph¸t triÓn nh©n çch
M«i tr−êng lµ toµn bé çc hoµn c¶nh, çc ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ x héi xung quanh cÇn thiÕt
cho ho¹t ®éng sèng vµ ph¸t triÓn con ng−êi.
Qu¸ tr×nh gi¸o dôc trong çc lo¹i h×nh tr−êng ®Òu cã sù ¶nh h−ëng, chi phèi mét çch trùc
tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp, tù ph¸t hoÆc tù gi¸c cña çc lo¹i m«i tr−êng nh−: m«i tr−êng tù nhiªn (bao
gåm çc ®iÒu kiÖn tù nhiªn, hÖ sinh th¸i phôc vô cho ho¹t ®éng häc tËp, lao ®éng, vui ch¬i...);
m«i tr−êng x héi (®iÒu kiÖn chÝnh trÞ, kinh tÕ, v¨n ho¸ - x héi...); m«i tr−êng khoa häc – c«ng
nghÖ (sù bïng næ th«ng tin, sù l o ho¸ tri thøc vÒ çc lÜnh vùc khoa häc v.v...).
Trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch, m«i tr−êng x héi (trong ®ã cã gia ®×nh,
nhµ tr−êng, b¹n bÌ...) cã tÇm quan träng ®Æc biÖt v× nÕu kh«ng cã x héi loµi ng−êi th× nh÷ng t−
chÊt cña con ng−êi còng kh«ng thÓ ph¸t triÓn ®−îc. VÝ dô: hai em bÐ Ên §é sèng víi bÇy sãi tõ
nhá kh«ng tiÕp xóc víi x héi loµi ng−êi nªn kh«ng biÕt ®øng th¼ng, kh«ng nãi ®−îc tiÕng ng−êi,
kh«ng biÕt ¨n theo kiÓu cña ng−êi, kh«ng cã thãi quen mÆc quÇn ¸o v.v...
Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch chØ cã thÓ thùc hiÖn trong mét m«i tr−êng nhÊt ®Þnh.
M«i tr−êng gãp phÇn t¹o nªn ®éng c¬, ph−¬ng tiÖn vµ ®iÒu kiÖn cho ho¹t ®éng, giao l−u cña ç
nh©n mµ nhê ®ã ç nh©n chiÕm lÜnh ®−îc çc kinh nghiÖm x héi loµi ng−êi ®Ó h×nh thµnh vµ
hoµn thiÖn nh©n çch cña m×nh.
Tuy nhiªn, tÝnh chÊt vµ møc ®é ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng ®èi víi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn
cña nh©n çch cßn phô thuéc vµo ý thøc, quan ®iÓm, th¸i ®é cña ç nh©n ®èi víi çc ¶nh h−ëng ®ã
(tiÕp thu, chÊp nhËn, ph¶n ®èi hay phñ ®Þnh) hoÆc tuú thuéc vµo xu h−íng, n¨ng lùc, vµo møc ®é
ç nh©n tham gia c¶i biÕn m«i tr−êng. ChÝnh v× vËy, C.M¸c ® kh¼ng ®Þnh: Hoµn c¶nh ® s¸ng t¹o
ra con ng−êi trong chõng mùc con ng−êi ® s¸ng t¹o ra hoµn c¶nh.
V× thÕ, trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc häc sinh, cÇn tæ chøc ho¹t ®éng gi¸o dôc, häc tËp g¾n liÒn víi
thùc tiÔn cuéc sèng, ph¸t huy nh÷ng ¶nh h−ëng tèt, nh÷ng mÆt tÝch cùc cña m«i tr−êng xung
quanh, h¹n chÕ, kh¾c phôc nh÷ng ¶nh h−ëng, t¸c ®éng xÊu, tiªu cùc ®èi víi häc sinh. MÆt kh¸c
cÇn t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó çc em tÝch cùc tham gia x©y dùng, c¶i t¹o m«i tr−êng. Trong ho¹t ®éng thùc
tiÔn ë mét m«i tr−êng nhÊt ®Þnh, nh©n çch sÏ kh«ng ngõng ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn.
Kh¼ng ®Þnh vai trß cña m«i tr−êng ®èi víi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch, trong qu¸
tr×nh gi¸o dôc, chóng ta cÇn ®¸nh gi¸ ®óng nh÷ng ¶nh h−ëng t−¬ng t¸c cña m«i tr−êng, tr¸nh
“thuyÕt ®Þnh mÖnh do hoµn c¶nh”, tuyÖt ®èi ho¸ vai trß cña hoµn c¶nh, h¹ thÊp vai trß cña gi¸o
dôc. Ng−îc l¹i còng cÇn tr¸nh quan ®iÓm cho r»ng gi¸o dôc “lµ v¹n n¨ng”, phñ ®Þnh mäi ¶nh
h−ëng cña çc lo¹i m«i tr−êng ®èi víi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch. ChÝnh v× vËy, theo
quan ®iÓm s− ph¹m t−¬ng t¸c, çc nhµ gi¸o dôc ph−¬ng T©y rÊt coi träng mèi quan hÖ phô thuéc
24
gi÷a çc t¸c nh©n: chñ thÓ gi¸o dôc, ®èi t−îng gi¸o dôc, m«i tr−êng xung quanh vµ ¶nh h−ëng cña
nã.
3. Gi¸o dôc vµ sù ph¸t triÓn nh©n çch

Gi¸o dôc lµ qu¸ tr×nh ho¹t ®éng phèi hîp, thèng nhÊt cña chñ thÓ – nhµ gi¸o dôc vµ ®èi t−îng
– ng−êi ®−îc gi¸o dôc nh»m h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch con ng−êi theo nh÷ng yªu cÇu
cña x héi trong nh÷ng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh. §ã lµ mét qu¸ tr×nh toµn vÑn ®−îc tæ chøc mét
çch cã môc ®Ých, cã kÕ ho¹ch th«ng qua çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó vµ ®a d¹ng nh»m
chiÕm lÜnh nh÷ng kinh nghiÖm x héi cña nh©n lo¹i.
3.1. Gi¸o dôc gi÷ vai trß chñ ®¹o ®èi víi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch
LÞch sö ph¸t triÓn cña gi¸o dôc vµ nhµ tr−êng ® chøng minh vai trß to lín cña gi¸o dôc trªn
mäi lÜnh vùc trong ®êi sèng x héi. §èi víi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña nh©n çch th× gi¸o dôc
gi÷ vai trß chñ ®¹o. Vai trß chñ ®¹o cña gi¸o dôc ®−îc thÓ hiÖn ë nh÷ng ®iÓm sau ®©y:
– Gi¸o dôc kh«ng chØ v¹ch ra chiÒu h−íng cho sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch cña häc
sinh mµ cßn tæ chøc, dÉn d¾t sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch cña häc sinh theo nh÷ng chiÒu
h−íng ®ã;
– Gi¸o dôc cã thÓ mang l¹i nh÷ng tiÕn bé mµ çc nh©n tè kh¸c nh− bÈm sinh – di truyÒn hoÆc
m«i tr−êng, hoµn c¶nh kh«ng thÓ cã ®−îc.
– Gi¸o dôc cã tÇm quan träng ®Æc biÖt ®èi víi nh÷ng ng−êi khuyÕt tËt, cã thÓ bï ®¾p nh÷ng
thiÕu hôt do bÖnh tËt g©y ra cho con ng−êi. Nhê sù can thiÖp sím víi nh÷ng t¸c ®éng ®Æc biÖt vµ
nh÷ng ph−¬ng tiÖn hç trî, gi¸o dôc cã thÓ phôc håi ë nh÷ng ng−êi cã tËt nh÷ng chøc n¨ng ® mÊt,
hoÆc cã thÓ ph¸t triÓn trÝ tuÖ nh− nh÷ng trÎ b×nh th−êng nhê nh÷ng biÖn ph¸p gi¸o dôc hoµ nhËp.
– Gi¸o dôc cã thÓ uèn n¾n, lµm thay ®æi nh÷ng phÈm chÊt, nh÷ng nÐt tÝnh çch, nh÷ng hµnh
vi, thãi quen kh«ng phï hîp víi yªu cÇu, chuÈn mùc cña x héi (do ¶nh h−ëng tiªu cùc cña m«i
tr−êng, sù l«i kÐo cña b¹n bÌ xÊu...) gióp hä ph¸t triÓn theo yªu cÇu cña nhµ gi¸o dôc. §ã chÝnh lµ
hiÖu qu¶ cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc l¹i ®èi víi çc trÎ em h− hoÆc nh÷ng ng−êi ph¹m ph¸p.
3.2. Kh¸c víi çc nh©n tè kh¸c, gi¸o dôc kh«ng chØ thÝch øng mµ cßn cã thÓ ®i tr−íc hiÖn thùc vµ
thóc ®Èy nã ph¸t triÓn. §iÒu ®ã cã gi¸ trÞ ®Þnh h−íng cho viÖc x©y dùng m« h×nh nh©n çch cña
con ng−êi ViÖt Nam víi t− çch lµ môc tiªu vµ ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn kinh tÕ x héi... Thùc
tiÔn gi¸o dôc còng chøng minh r»ng: sù ph¸t triÓn t©m lÝ cña trÎ em chØ cã thÓ diÔn ra mét çch tèt
®Ñp trong m«i tr−êng d¹y häc vµ gi¸o dôc.
Nh− vËy, gi¸o dôc gi÷ vai trß chñ ®¹o ®èi víi h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch con ng−êi.
Khi nhÊn m¹nh vai trß cña gi¸o dôc, chóng ta ®õng quªn r»ng: gi¸o dôc chØ v¹ch ra ®−êng h−íng
cho sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch cña häc sinh vµ thóc ®Èy qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t
triÓn theo ®−êng h−íng ®ã. Gi¸o dôc kh«ng chØ lµ sù t¸c ®«ng mét chiÒu cña nhµ gi¸o dôc tíi häc
sinh mµ cßn bao gåm c¶ ho¹t ®éng tÝch cùc, chñ ®éng tù gi¸o dôc cña häc sinh trong mèi quan hÖ
qua l¹i gi÷a nh÷ng ng−êi ®−îc gi¸o dôc víi nhau.
Do ®ã, ®Ó gi¸o dôc gi÷ ®−îc vai trß chñ ®¹o, cÇn cã sù kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a gi¸o dôc vµ tù
gi¸o dôc. Cã nh− vËy, gi¸o dôc míi thËt sù cã t¸c dông tÝch cøc ®èi víi sù ph¸t triÓn nh©n çch
cña häc sinh. §ång thêi, ®Ó ph¸t huy ®−îc tÝnh tÝch cùc, tÝnh chñ ®éng, s¸ng t¹o cña häc sinh
25
trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, cÇn ph¸t huy triÖt ®Ó nh÷ng yÕu tè sinh häc, nh÷ng t− chÊt tèt ®Ñp vèn cã
cña trÎ em.
Nh− vËy, gi¸o dôc häc kh¼ng ®Þnh vai trß chñ ®¹o, tæ chøc, h−íng dÉn cña gi¸o dôc ®èi víi sù
h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n çch cña häc sinh. Nãi nh− thÕ kh«ng cã nghÜa gi¸o dôc lµ “v¹n n¨ng”
vµ h¹ thÊp vai trß cña çc nh©n tè kh¸c. V× vËy cÇn lµm cho häc sinh lu«n ý thøc vµ chÊp nhËn
nh÷ng yªu cÇu cña nhµ gi¸o dôc vµ cña tËp thÓ – víi t− çch lµ ph−¬ng tiÖn vµ m«i tr−êng gi¸o
dôc. Cã nh− vËy, b¶n th©n häc sinh míi biÕt tù ®Ò ra cho m×nh nh÷ng môc tiªu phÊn ®Êu trong
cuéc sèng, biÕt tù båi d−ìng, tù rÌn luyÖn nh÷ng phÈm chÊt vµ n¨ng lùc míi cho b¶n th©n m×nh.
Bëi lÏ ho¹t ®éng ç nh©n lµ yÕu tè quan träng, lµ ®iÒu kiÖn quyÕt ®Þnh trùc tiÕp ®èi víi sù h×nh
thµnh, ph¸t triÓn nh©n çch.
4. Ho¹t ®éng – nh©n tè quyÕt ®Þnh trùc tiÕp sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n çch
Trong lÞch sö ph¸t triÓn cña x héi loµi ng−êi, ç nh©n võa lµ mét thµnh viªn cña x héi, võa
lµ chñ thÓ nhËn thøc, c¶i t¹o hiÖn thùc, vµ còng lµ ®èi t−îng cña çc mèi quan hÖ x héi.
Ho¹t ®éng cña ç nh©n cã ý nghÜa ®Æc biÖt quan träng, ®ã chÝnh lµ c¬ së, lµ nh©n tè quyÕt
®Þnh trùc tiÕp sù ph¸t triÓn cña nh©n çch. §iÒu ®ã xuÊt ph¸t tõ luËn ®iÓm cña C.M¸c: ... b¶n chÊt
con ng−êi lµ tæng hoµ çc mèi quan hÖ x héi. Çc quan hÖ ®ã l¹i ®−îc thÓ hiÖn, ®−îc duy tr× bëi
hµng lo¹t çc ho¹t ®éng phong phó, ®a d¹ng cña con ng−êi. NhÊn m¹nh vai trß cña ho¹t ®éng
trong sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch, A.N.Lª«nchiep cho r»ng: chÝnh trong çc ho¹t ®éng
cña chñ thÓ t©m lÝ, nh©n çch con ng−êi míi ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn vµ nÒn t¶ng cña nh©n çch lµ
nh÷ng quan hÖ phô thuéc gi÷a çc ho¹t ®éng cña con ng−êi mµ do tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña nh÷ng
ho¹t ®éng Êy t¹o ra.
Nh− vËy, c¬ së ®Ó h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch chÝnh lµ ho¹t ®éng cña ç nh©n. Nh©n
çch cña con ng−êi ®−îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn bao giê còng g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña ho¹t
®éng, cña çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng vµ çc h×nh thøc ho¹t ®éng cô thÓ ®a d¹ng trong cuéc sèng cña
mçi ç nh©n.
Ho¹t ®éng cña mçi ç nh©n xuÊt ph¸t tõ môc ®Ých vµ nhu cÇu. Nhu cÇu lu«n lu«n thóc ®Èy
con ng−êi ho¹t ®éng vµ ng−îc l¹i, ho¹t ®éng l¹i lµ c¬ së, lµ ®iÒu kiÖn ®Ó n¶y sinh nhu cÇu. ®ã lµ
quan hÖ t−¬ng t¸c, hai chiÒu thóc ®Èy lÉn nhau trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch
nãi chung, çc yÕu tè t©m lÝ phøc t¹p nãi riªng. Bëi lÏ, con ng−êi võa lµ s¶n phÈm ph¸t triÓn cña
tù nhiªn, võa lµ mét thùc thÓ cña x héi, lµ chñ thÓ ho¹t ®éng nhËn thøc vµ giao l−u. Nh©n çch
con ng−êi ®−îc h×nh thµnh trong ho¹t ®éng. ChÝnh th«ng qua qu¸ tr×nh ho¹t ®éng, nhËn thøc, t×nh
c¶m, ý chÝ cña mçi ç nh©n cµng ph¸t triÓn, nh÷ng kh¸t väng, høng thó vµ sù say mª s¸ng t¹o sÏ
n¶y sinh, nh÷ng nhu cÇu míi, nh÷ng thuéc tÝnh t©m lÝ míi l¹i xuÊt hiÖn, vµ cø nh− vËy, nh©n çch
con ng−êi cµng ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn.
Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, ho¹t ®éng lµ nguån quan träng nhÊt cung cÊp cho häc sinh nh÷ng
kinh nghiÖm x héi vµ øng xö x héi. Ho¹t ®éng lµ qu¸ tr×nh tæ chøc vµ ®iÒu khiÓn cña nhµ gi¸o
dôc vµ tù tæ chøc, tù ®iÒu khiÓn cña ng−êi ®−îc gi¸o dôc nh»m biÕn nh÷ng yªu cÇu kh¸ch quan
cña x héi thµnh nhu cÇu ph¸t triÓn chñ quan cña mçi ç nh©n. V× vËy, muèn n©ng cao chÊt l−îng
vµ hiÖu qu¶ gi¸o dôc, cÇn tæ chøc çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó vµ ®a d¹ng cho çc em.
Muèn vËy, chóng ta cÇn l−u ý mét sè vÊn ®Ò sau:
26
– CÇn x¸c ®Þnh môc ®Ých, ®éng c¬ vµ çc ph−¬ng thøc ho¹t ®éng h−íng tíi nh÷ng môc tiªu
gi¸o dôc cô thÓ nhÊt ®Þnh sao cho phï hîp víi ®Æc ®iÓm t©m – sinh lÝ løa tuæi, phï hîp víi nhu
cÇu, nguyÖn väng vµ høng thó cña häc sinh. Cô thÓ lµ, cÇn tæ chøc ho¹t ®éng theo nh÷ng ch−¬ng
tr×nh, kÕ ho¹ch vµ nh÷ng chñ ®Ò phï hîp víi néi dung gi¸o dôc. Çc h×nh thøc ho¹t ®éng ph¶i
®−îc tiÕn hµnh víi môc ®Ých võa cã ý nghÜa x héi, cã lîi Ých cho tËp thÓ, cho céng ®ång, võa trë
thµnh nhu cÇu, sù kh¸t khao, mong ®îi trong ®êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn cña mçi häc sinh.
– Qu¸ tr×nh tæ chøc ho¹t ®éng cÇn ®−îc tiÕn hµnh víi nh÷ng ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn hîp lÝ
vµ cã hiÖu qu¶. Nhµ gi¸o dôc cÇn cã kÕ ho¹ch cô thÓ, chi tiÕt, cÇn ph¸t huy cao ®é tÝnh tù gi¸c,
tÝch cùc, tÝnh tù lùc trong ho¹t ®éng cña çc em; cÇn ®éng viªn, khuyÕn khÝch, h−íng dÉn, kiÓm
tra, ®«n ®èc th−êng xuyªn vµ kÞp thêi uèn n¾n, söa ch÷a nh÷ng thiÕu sãt, ®iÒu chØnh nh÷ng mèi
quan hÖ vµ giao l−u trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña häc sinh.
Tãm l¹i, qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn, nh©n çch bÞ chi phèi vµ ¶nh h−ëng bëi çc ®iÒu
kiÖn kh¸ch quan vµ nh÷ng yÕu tè chñ quan nh− bÈm sinh – di truyÒn, m«i tr−êng, gi¸o dôc – tù
gi¸o dôc vµ ho¹t ®éng cña ç nh©n. Trong ®ã, çc yÕu tè sinh häc lµ tiÒn ®Ò, m«i tr−êng lµ ®iÒu
kiÖn, gi¸o dôc gi÷ vai trß chñ ®¹o vµ ho¹t ®éng cña ç nh©n lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh trùc tiÕp ®èi víi
sù ph¸t triÓn nh©n çch. V× vËy, víi quan ®iÓm “S− ph¹m t−¬ng t¸c”, trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc,
ng−êi gi¸o viªn, víi t− çch lµ nhµ gi¸o dôc cÇn ph¸t huy vai trß chñ ®¹o cña m×nh trong viÖc tæ
chøc, ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng gi¸o dôc. Häc sinh vµ tËp thÓ häc sinh, víi t− çch lµ chñ thÓ tù gi¸o
dôc cÇn ph¸t huy tèi ®a nh÷ng t− chÊt, nh÷ng yÕu tè tÝch cùc, ph¸t huy néi lùc chñ quan trong qu¸
tr×nh tù gi¸o dôc vµ rÌn luyÖn. Quan hÖ biÖn chøng gi÷a chñ thÓ vµ ®èi t−îng ®−îc diÔn ra trong
mèi quan hÖ t−¬ng t¸c víi m«i tr−êng – nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan nh»m thùc hiÖn tèt môc ®Ých
gi¸o dôc lµ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn toµn diÖn nh©n çch cña mçi häc sinh.
III. Gi¸o dôc vµ çc giai ®o¹n ph¸t triÓn cña nh©n çch häc sinh
Gi¸o dôc víi t− çch lµ mét ho¹t ®éng cã môc ®Ých, cã kÕ ho¹ch, cã tæ chøc nh»m h−íng tíi
viÖc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn toµn diÖn nh©n çch cña häc sinh theo tõng løa tuæi. Muèn ®¹t
®−îc chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ gi¸o dôc mong muèn, ho¹t ®éng gi¸o dôc ph¶i xuÊt ph¸t tõ nh÷ng
®Æc ®iÓm t©m – sinh lÝ løa tuæi ng−êi häc; xuÊt ph¸t tõ nh÷ng yÕu tè t− chÊt, nh÷ng yÕu tè chñ
quan vµ çc ®iÒu kiÖn kh¸ch quan cña m«i tr−êng ®Ó tõ ®ã ®Ò ra nh÷ng gi¶i ph¸p t¸c ®éng hîp lÝ
nh»m h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch cña çc em.
Çc nghiªn cøu t©m lÝ häc ® chØ ra r»ng, sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch cña trÎ em diÔn
ra theo thêi gian vµ cã tÝnh quy luËt nhÊt ®Þnh. Mçi giai ®o¹n ®Òu cã b−íc nh¶y vät vÒ chÊt vµ t¹o ra
tiÒn ®Ò cho sù ph¸t triÓn ë çc giai ®o¹n tiÕp theo. Mçi giai ®o¹n ®Òu cã nh÷ng ®Æc ®iÓm nhÊt ®Þnh
vÒ løa tuæi, vÒ sù tr−ëng thµnh vµ hoµn thiÖn cña çc c¬ quan, vÒ chøc n¨ng cña c¬ thÓ, sù tÝch luü
kinh nghiÖm sèng, tr×nh ®é nhËn thøc, n¨ng lùc tham gia çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng... V× vËy, gi¸o dôc
lµ qu¸ tr×nh tæ chøc çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó vµ ®a d¹ng mét çch cã môc ®Ých, cã néi
dung, cã ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn t¸c ®éng phï hîp víi tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau theo
løa tuæi. Trong thùc tiÔn, ng−êi ta th−êng ph©n chia sù ph¸t triÓn nh©n çch cña trÎ em theo çc giai
®o¹n chÝnh sau:
– Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch cña trÎ em tr−íc khi ®i häc ë tr−êng phæ th«ng;
– Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch cña häc sinh tiÓu häc vµ trung häc c¬ së;
27
– Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch cña häc sinh trung häc phæ th«ng.
1. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch cña trÎ em tr−íc tuæi ®i häc ë tr−êng phæ
th«ng
1.1. Tuæi s¬ sinh
Trong nh÷ng th¸ng ®Çu tiªn sau khi cÊt tiÕng khãc chµo ®êi, sù giao l−u – xóc c¶m trùc tiÕp
gi÷a ®øa trÎ víi ng−êi lín ®ãng vai trß v« cïng quan träng ®èi víi sù h×nh thµnh nh©n çch cña
chóng. §©y lµ thêi k× ho¹t ®éng nhËn thøc – ph¶n ¸nh vµ vËn ®éng cña trÎ cßn ®¬n gi¶n, trÎ míi
chØ cã kh¶ n¨ng tri gi¸c ®−îc çc ®å vËt næi bËt, t¸ch biÖt víi çc ®å vËt kh¸c. Tuy vËy, ®©y lµ giai
®o¹n chuÈn bÞ cho trÎ tham gia ho¹t ®éng vui ch¬i vµ s¸ng t¹o.
1.2. Tuæi nhµ trÎ
Ho¹t ®éng giao tiÕp xóc c¶m (tuæi hµi nhi) vµ ho¹t ®éng víi ®å vËt (tuæi Êu nhi) lµ ho¹t ®éng
®Æc tr−ng cña trÎ em løa tuæi nhµ trÎ. Nhê nh÷ng ho¹t ®éng ®ã, trÎ më réng ph¹m vi tiÕp xóc víi
çc ®å vËt vµ tiÕn tíi hiÓu biÕt ®−îc çc sù vËt kh¸c nhau, nhê çc thao t¸c tõ ®¬n gi¶n tíi phøc t¹p.
ViÖc biÕt nãi ® gióp cho trÎ hiÓu ®−îc nh÷ng g× nªn lµm vµ kh«ng nªn lµm, ®−îc lµm vµ kh«ng
®−îc lµm, biÕt ®−îc çc tÝn hiÖu ®¸nh gi¸ tèt, xÊu. §©y còng lµ lóc trÎ b¾t ®Çu t¸ch ra khái nh÷ng
ng−êi xung quanh, muèn tù m×nh hµnh ®éng, tù lµm lÊy nh÷ng viÖc muèn lµm vµ thÕ lµ çc h×nh
th¸i cña sù tù ý thøc ®−îc h×nh thµnh.
1.3. Tuæi mÉu gi¸o
ë løa tuæi nµy, do sù ph¸t triÓn vÒ thÓ chÊt cña trÎ ®−îc t¨ng c−êng nªn n¨ng lùc ho¹t ®éng cña
c¬ thÓ trÎ ®−îc n©ng cao. TrÎ ngµy cµng muèn tù lËp h¬n khi b¾t ch−íc ng−êi lín xung quanh. Ho¹t
®éng vui ch¬i cña trÎ cã vai trß rÊt lín. Nhê cã trß ch¬i ®ãng vai theo chñ ®Ò, trß ch¬i häc tËp, trß
ch¬i vËn ®éng vµ çc trß ch¬i kh¸c mµ trÎ n¾m b¾t ®−îc çc ph−¬ng thøc hµnh ®éng, ph¸t triÓn çc
®Þnh h−íng vµ ý thøc ®−îc çc chuÈn mùc trong mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a ng−êi víi ng−êi vµ më
réng nh n quan vÒ thÕ giíi xung quanh.
2. Sù ph¸t triÓn nh©n çch cña häc sinh tiÓu häc vµ trung häc
2.1. Sù ph¸t triÓn nh©n çch cña häc sinh tiÓu häc
ViÖc c¾p s¸ch tíi tr−êng ®¸nh dÊu mét giai ®o¹n quan träng trong cuéc ®êi mçi con ng−êi.
§ã lµ lóc trÎ em thùc sù b¾t tay vµo viÖc lÜnh héi nÒn v¨n ho¸ cña loµi ng−êi. Lóc nµy cuéc sèng
cña trÎ em hoµn toµn kh¸c tr−íc: nÕu nh− tr−íc ®©y trÎ em chØ cÇn biÕt nh÷ng ®iÒu cÇn thiÕt cho
trß ch¬i hay çc c«ng viÖc lao ®éng tù phôc vô b¶n th©n th× giê ®©y çc em cßn ph¶i chó ý l¾ng
nghe lêi thÇy, c« gi¶ng, ph¶i häc ®äc, häc viÕt, ph¶i tÝnh to¸n, ph¶i häc çch t− duy... ChÝnh viÖc
häc tËp nh− vËy sÏ kÝch thÝch m¹nh mÏ sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ, nhÊt lµ ph¸t triÓn t− duy trõu t−îng ë
çc em. §−îc sù h−íng dÉn, d¹y b¶o cña çc thÇy c« gi¸o, häc sinh sÏ dÇn dÇn lÜnh héi ®−îc çc
c¬ së ban ®Çu vÒ çc lÜnh vùc khoa häc tù nhiªn, khoa häc x héi.. §Æc biÖt trong qu¸ tr×nh häc
tËp nµy, çc em cßn lÜnh héi ®−îc chÝnh nh÷ng c¬ së cña ph−¬ng ph¸p häc tËp còng nh− thao t¸c
c¬ b¶n cña t− duy... Nh÷ng thay ®æi vÒ nhiÒu mÆt nµy cã t¸c dông to lín ®Õn sù h×nh thµnh vµ
ph¸t triÓn nh©n çch cña çc em sau nµy.
28
Tuy nhiªn, ë bËc tiÓu häc, sù nhËn thøc cña häc sinh th−êng dùa vµo kinh nghiÖm c¶m tÝnh,
nh÷ng biÓu t−îng vµ Ên t−îng cña b¶n th©n. Do ®ã, cÇn dÉn d¾t trÎ suy nghÜ, t×m ra çc mèi liªn
hÖ cã tÝnh quy luËt gi÷a çc sù vËt vµ hiÖn t−îng. MÆc kh¸c, do míi ®i häc, çc em cßn lóng tóng
vµ ch−a tËp trung vµo bµi häc, cÇn rÌn luyÖn cho çc em n¨ng lùc chó ý bÒn v÷ng, n¨ng lùc ®iÒu
chØnh ho¹t ®éng häc tËp vµ cã ý thøc v−¬n lªn, lµm chñ ho¹t ®éng häc tËp cña m×nh.
Bªn c¹nh ®ã, häc sinh tiÓu häc còng rÊt hiÕu ®éng vµ thiÕu sù kiÒm chÕ, t×nh c¶m cña çc em
hån nhiªn vµ mang mµu s¾c c¶m tÝnh. V× vËy, nhµ gi¸o dôc cÇn tæ chøc nhiÒu h×nh thøc ho¹t ®éng
hÊp dÉn, lÝ thó nh−: çc buæi tham quan, çc ho¹t ®éng vui ch¬i, thÓ thao, v¨n nghÖ, c¾m tr¹i vµ
çc ho¹t ®éng kh¸c...
2.2. Sù ph¸t triÓn nh©n çch cña häc sinh trung häc c¬ së
§Æc tr−ng næi bËt nhÊt cña løa tuæi nµy lµ sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ vÒ thÓ chÊt vµ vÒ t©m lÝ. Do
c¶m thÊy sù ph¸t triÓn ®ét ngét nµy, çc em b¾t ®Çu chó ý ®Õn c¬ thÓ vµ vÎ bÒ ngoµi cña m×nh. Tõ
®ã çc em muèn kh¼ng ®Þnh çc gi¸ trÞ vÒ phÈm chÊt vµ n¨ng lùc cña b¶n th©n: muèn sèng tù lËp,
mong muèn lµm nh÷ng viÖc cã ý nghÜa. §iÒu ®ã cã t¸c dông lµm t¨ng thªm tÝnh tÝch cùc ho¹t
®éng cña çc em, thu hót çc em vµo ®êi sèng x héi vµ ®ã còng lµ c¬ së ®Ó h×nh thµnh xu h−íng
x héi cña häc sinh.
Tuy nhiªn, løa tuæi nµy th−êng g©y nhiÒu bËn t©m cho çc thÇy, c« gi¸o vµ çc bËc cha mÑ.
Lóc nµy, ë çc em th−êng diÔn ra viÖc ®¸nh gi¸ l¹i çc gi¸ trÞ vµ ng−êi lín th−êng phµn nµn vÒ
tÝnh b−íng bØnh, tÝnh dÔ kÝch ®éng, sù vông vÒ... vµ ®«i khi dÉn ®Õn sù gi¶m sót vÒ kÕt qu¶ häc
tËp, tu d−ìng, rÌn luyÖn cña b¶n th©n.
§Ó ®Þnh h−íng cho sù ph¸t triÓn nh©n çch cña häc sinh, çc thÇy, c« gi¸o, phô huynh vµ
nh÷ng ng−êi lín xung quanh cÇn ®i s©u vµo thÕ giíi néi t©m cña çc em, hiÓu râ t©m t−, t×nh
c¶m... ®Ó t×m ra çc gi¶i ph¸p gi¸o dôc ®óng ®¾n nh»m tho¶ m n nhu cÇu, nguyÖn väng cña çc
em, gãp phÇn thóc ®Èy m¹nh mÏ sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch toµn diÖn. Muèn vËy, cÇn
l«i cuèn çc em vµo çc lo¹i ho¹t ®éng ®a d¹ng vµ phong phó, ®Æc biÖt cÇn ph¸t huy tÝnh tÝch cùc,
®éc lËp, chñ ®éng vµ s¸ng t¹o cña çc em trong çc ho¹t ®éng tËp thÓ h÷u Ých, gióp cho çc em cã
®iÒu kiÖn ®Ó béc lé n¨ng lùc cña b¶n th©n, kh¼ng ®Þnh thµnh c«ng vµ uy tÝn cña m×nh.
2.3. Sù h×nh thµnh nh©n çch cña häc sinh trung häc phæ th«ng
Løa tuæi cña häc sinh trung häc phæ th«ng th−êng ®−îc hiÓu lµ giai ®o¹n ®Çu tiªn cña tuæi
thanh niªn. Tuæi thanh niªn lµ giai ®o¹n ®Þnh h×nh nh©n çch. Tíi cuèi løa tuæi nµy, häc sinh ®
cã ®−îc møc ®é tr−ëng thµnh vÒ mÆt thÓ chÊt vµ t©m lÝ, çc em cã thÓ häc tiÕp lªn ®¹i häc, vµo
çc tr−êng d¹y nghÒ hoÆc lao ®éng s¶n xuÊt sau khi tèt nghiÖp tr−êng trung häc phæ th«ng.
§©y lµ thêi k× h×nh thµnh ng−êi c«ng d©n trong mçi con ng−êi, lµ thêi k× tù x¸c ®Þnh vÒ mÆt
x héi, thêi k× gia nhËp tÝch cùc vµo cuéc sèng x héi, h×nh thµnh nh÷ng phÈm chÊt cña ng−êi
c«ng d©n. Khi tíi 18 tuæi nam, n÷ thanh niªn b¾t ®Çu cã sù tr−ëng thµnh vÒ c¶ thÓ chÊt, tinh thÇn
vµ ý thøc c«ng d©n, hä ®−îc quyÒn bÇu cö vµ øng cö vµ b¾t ®Çu ®−îc x héi c«ng nhËn lµ ng−êi
lín.
§Æc ®iÓm cña sù ph¸t triÓn nh©n çch cña häc sinh trung häc phæ th«ng lµ sù tù ý thøc g¾n
liÒn víi nhu cÇu nhËn thøc vµ ®¸nh gi¸ çc phÈm chÊt t©m lÝ - ®¹o ®øc trong nh©n çch cña m×nh
c¶ trªn b×nh diÖn çc môc ®Ých vµ nguyÖn väng cô thÓ trong cuéc sèng, hä ®¸nh gi¸ m×nh kh«ng
29
ph¶i theo çi hiÖn t¹i mµ lµ çi t−¬ng lai. NÐt ®Æc tr−ng cña sù ph¸t tiÓn çc phÈm chÊt ®¹o ®øc ë
løa tuæi nµy lµ sù t¨ng c−êng vai trß cña çc niÒm tin ®¹o ®øc, cña ý thøc ®¹o ®øc trong hµnh vÞ.
Cô thÓ lµ häc sinh trung häc nhËn thøc vµ hiÓu biÕt çc phÈm chÊt ®¹o ®øc cña nh©n çch s©u s¾c
h¬n tr−íc. Tuy vËy, ë mét sè nam, n÷ thanh niªn cßn cã nh÷ng biÓu hiÖn lÖch l¹c vÒ ®¹o ®øc (vÝ
dô lèi sèng qu¸ phãng tóng, bu«ng th¶ vÒ ®¹o ®øc, tÝnh Ých kØ, th¸i ®é nghi ngê b¹n bÌ, t¸c phong,
nÕp sèng kh«ng lµnh m¹nh, ch¹y theo thÞ hiÕu, th¸i ®éi khiªu khÝch, kh«ng t«n träng nh÷ng ng−êi
xung quanh...). Cuéc sèng häc tËp, lao ®éng, ho¹t ®éng x héi trong çc tËp thÓ lµnh m¹nh, cã
yªu cÇu cao sÏ cã t¸c dông tÝch cùc ®Õn çc thµnh viªn trong tËp thÓ vµ c¶i t¹o ®−îc ý thøc, hµnh
vi cña nh÷ng nam n÷ thµnh niªn ®ã. Còng ë løa tuæi nµy, häc sinh trung häc phæ th«ng cßn cã
nh÷ng nhu cÇu m¹nh mÏ vÒ t×nh b¹n vµ t×nh b¹n ®ã chuÈn bÞ cho nh÷ng t×nh c¶m thiÕt tha kh¸c,
nhÊt lµ t×nh yªu. Bªn c¹nh ®ã, hä còng ®ang tù x©y dùng cho m×nh nh÷ng quan ®iÓm riªng, nh÷ng
viÔn c¶nh, nh÷ng dù kiÕn, nh÷ng kÕ ho¹ch trong t−¬ng l¹i cña cuéc sèng. Nhµ tr−êng, çc thÇy, c«
gi¸o vµ cha mÑ häc sinh cÇn gióp ®ì çc em lùa chän ®óng ®¾n ngµnh nghÒ t−¬ng l¹i còng nh−
x©y dùng cho hä nh÷ng quan ®iÓm ®óng ®¾n trong lÜnh vùc t×nh yªu, h«n nh©n vµ thùc hiÖn tèt
chÝnh s¸ch d©n sè, kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh.
Nh÷ng tri thøc vÒ gi¸o dôc vµ çc giai ®o¹n ph¸t triÓn nh©n çch cña trÎ em theo løa tuæi còng
nh− trong suèt cuéc ®êi cña mçi ç nh©n chÝnh lµ mét trong nh÷ng tiÒn ®Ò tæ chøc ®óng ®¾n qu¸
tr×nh gi¸o dôc nh»m thùc hiÖn môc tiªu ®µo t¹o ® ®Ò ra
C©u hái «n tËp

1. Tr×nh bµy kh¸i niÖm con ng−êi, nh©n çch, sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n çch trong gi¸o dôc
häc.
2. Nªu kh¸i qu¸t çc yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch cña häc sinh.
LÊy vÝ dô trong thùc tiÔn gi¸o dôc ®Ó minh ho¹ cho mçi yÕu tè ®ã.
3. Ph©n tÝch vai trß cña gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc ®èi víi sù h×nh thµnh ph¸t triÓn nh©n çch cña
häc sinh, tõ ®ã rót ra kÕt luËn s− ph¹m cÇn thiÕt.
4. Tr×nh bµy kh¸i qu¸t çc giai ®o¹n h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch cña häc sinh, cho vÝ dô
minh ho¹.
30
Ch−¬ng IV
Môc ®Ých vµ çc nhiÖm vÞ gi¸o dôc
I. Môc ®Ých vµ môc tiªu gi¸o dôc
1. Môc ®Ých gi¸o dôc

Môc ®Ých gi¸o dôc lµ mét ph¹m trï c¬ b¶n cña gi¸o dôc häc, ph¶n ¸nh tr−íc kÕt qu¶ mong
muèn trong t−¬ng lai cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc, ®ã còng lµ nh÷ng s¶n phÈm dù kiÕn cña ho¹t ®éng
gi¸o dôc vµ ®µo t¹o trong çc lo¹i h×nh tr−êng. KÕt qu¶ - s¶n phÈm ®ã chÝnh lµ kiÓu nh©n çch
toµn diÖn, lµ mÉu ng−êi lÝ t−ëng cÇn ®−îc h×nh thµnh ë häc sinh cïng víi nh÷ng n¨ng lùc, phÈm
chÊt, nh÷ng nÐt tÝnh çch tiªu biÓu ë çc em. KÕt qu¶ - s¶n phÈm ®ã cßn lµ kiÓu tËp thÓ cÇn ®−îc
x©y dùng víi nh÷ng s¾c th¸i phong phó, ®a d¹ng cña nã.
Môc ®Ých gi¸o dôc cña ViÖt Nam lµ m« h×nh gi¸o dôc vÒ nh©n çch cña häc sinh, lµ tËp hîp
nh÷ng nÐt ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña con ng−êi ViÖt Nam hiÖn ®¹i cÇn ®−îc h×nh thµnh ë mçi häc sinh,
lµ hÖ thèng çc ®Þnh h−íng ph¸t triÓn nh÷ng n¨ng lùc vµ phÈm chÊt tèt ®Ñp cña con ng−êi ë mçi
häc sinh. V× vËy, nÕu môc ®Ých gi¸o dôc ®−îc x¸c ®Þnh ®óng ®¾n th× søc m¹nh cña con ng−êi
®−îc ®µo t¹o sÏ ph¸t huy m¹nh mÏ, hµi hoµ, c©n ®èi, ®Çy ®ñ, vµ sÏ gãp phÇn mang l¹i nh÷ng gi¸
trÞ vÒ kinh tÕ, v¨n ho¸, x héi cho céng ®ång. Do ®ã, viÖc x¸c ®Þnh vµ thùc hiÖn môc ®Ých gi¸o
dôc lµ vÊn ®Ò c¬ b¶n trong chiÕn l−îc x©y dùng con ng−êi, mét lÜnh vùc then chèt trong chiÕn
l−îc ph¸t triÓn bÒn v÷ng nÒn kinh tÕ, x héi cña ®Êt n−íc.
Nh− vËy, môc ®Ých gi¸o dôc lµ çi ®Ých dù kiÕn vÒ s¶n phÈm cÇn ®¹t ®−îc cña sù nghiÖp gi¸o
dôc. Môc ®Ých gi¸o dôc ®−îc x©y dùng tr−íc khi tiÕn hµnh çc ho¹t ®éng gi¸o dôc vµ ®−îc ®iÒu
chØnh, chÝnh x¸c ho¸ trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn.
1.1. Chøc n¨ng c¬ b¶n cña môc ®Ých gi¸o dôc

– Chøc n¨ng ®Þnh h−íng: Môc ®Ých gi¸o dôc lµ mét thµnh tè c¬ b¶n cña hÖ thèng gi¸o dôc, lµ
luËn ®iÓm gèc ®ãng vai trß chØ ®¹o toµn bé tiÕn tr×nh tæ chøc vµ thùc hiÖn ho¹t ®éng gi¸o dôc.
Môc ®Ých gi¸o dôc quy ®Þnh ph−¬ng thøc tæ chøc ®iÒu khiÓn hÖ thèng gi¸o dôc, quy ®Þnh çc
nhiÖm vô vµ chi phèi viÖc lùa chän néi dung, ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn, çc con ®−êng vµ h×nh
thøc tæ chøc qu¸ tr×nh gi¸o dôc - ®µo t¹o.
– Chøc n¨ng c«ng cô: Môc ®Ých gi¸o dôc lµ tiªu chÝ ®Ó ®¸nh gi¸ vµ ®iÒu chØnh th−êng xuyªn
viÖc thùc hiÖn néi dung, ph−¬ng thøc gi¸o dôc - ®µo t¹o th«ng qua tõng kh©u cña qu¸ tr×nh ®ã.
§ång thêi môc ®Ých gi¸o dôc cßn lµ tiªu chuÈn ®Ó ®¸nh gi¸, thÈm ®Þnh chÊt l−îng, hiÖu qu¶ qu¸
tr×nh gi¸o dôc.
1.2. §Æc ®iÓm c¬ b¶n cña môc ®Ých gi¸o dôc
– Môc ®Ých gi¸o dôc lµ m« h×nh dù kiÕn vÒ mÉu ng−êi cÇn ®−îc ®µo t¹o trong t−¬ng lai, mÉu
ng−êi ®ã ®−îc x©y dùng theo ®¬n ®Æt hµng cña x héi. V× vËy, môc ®Ých gi¸o dôc lµ h×nh ¶nh lÝ
t−ëng vÒ chÊt l−îng cña s¶n phÈm gi¸o dôc;
31
– Môc ®Ých gi¸o ®ôc ®−îc x©y dùng víi nh÷ng yªu cÇu th−êng cao h¬n thùc tÕ, v× thÕ nã ®ßi
hái sù phÊn ®Êu liªn tôc cña toµn x héi, cña nhµ tr−êng, cña çc nhµ s− ph¹m vµ nhÊt lµ cña mçi
häc sinh;
– Môc ®Ých gi¸o dôc ph¶i lµ çi hiÖn thùc trong t−¬ng lai, cho nªn khi x¸c ®Þnh môc ®Ých gi¸o
dôc ph¶i dùa trªn c¬ së tr×nh ®é ph¸t triÓn hiÖn t¹i cña x héi, ph¶i tÝnh ®Õm tíi çc ®iÒu kiÖn chñ
quan, kh¸ch quan vµ nh÷ng kh¶ n¨ng thùc hiÖn cña x héi ®èi víi sù nghiÖp gi¸o dôc, mÆt kh¸c,
môc ®Ých gi¸o dôc l¹i h−íng tíi phôc vô tÝch cùc cho sù ph¸t triÓn cña x h«i;
– Môc ®Ých gi¸o dôc lµ mét ph¹m trï mang tÝnh lÞch sö vµ cã tÝnh giai cÊp râ nÐt. Trong çc
giai ®o¹n ph¸t triÓn cña lÞch sö x héi, môc ®Ých gi¸o dôc còng thay ®æi cho phï hîp nh÷ng yªu
cÇu, ®Æc tr−ng vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x héi. Môc ®Ých gi¸o dôc cã tÝnh
thêi ®¹i. Trong x héi cã giai cÊp, môc ®Ých gi¸o dôc cã tÝnh giai cÊp, gi¸o ®ôc ®−îc sö dông nh−
lµ mét c«ng cô ®Ó duy tr× vµ b¶o vÖ quyÒn lîi cña giai cÊp. Nh÷ng con ng−êi do nhµ tr−êng ®µo
t¹o ra cÇn ph¶i cã nh÷ng phÈm chÊt vµ n¨ng lùc ®¸p øng nh÷ng yªu cÇu kh¸ch quan cña x héi.
MÆt kh¸c, tÝnh giai cÊp cña môc ®Ých gi¸o dôc cßn thÓ hiÖn ë chç, gi¸o dôc ph¶i ®µo t¹o nh÷ng
con ng−êi cã lÝ t−ëng, cã quan ®iÓm, lËp tr−êng ®óng ®¾n ®Ó cã thÓ phôc vô tèt nhÊt cho sù
nghiÖp ph¸t triÓn cña ®Êt n−íc, phï hîp víi xu thÕ ph¸t triÓn cña thêi ®¹i. ChÝnh v× vËy, môc ®Ých
gi¸o dôc ph¶i ®¶m b¶o tÝnh toµn diÖn, tÝnh ®a d¹ng vµ tÝnh hµi hoµ cña sù ph¸t triÓn nh©n çch.
MÆt kh¸c, gi¸o dôc lu«n g¾n liÒn víi ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ vµ truyÒn thèng çc d©n téc cho nªn môc
®Ých gi¸o dôc cña mçi n−íc lu«n mang ®Ëm nÐt b¶n s¾c cña d©n téc. Môc ®Ých gi¸o dôc cña chóng
ta lµ lµm cho mçi con ng−êi ViÖt Nam trë thµnh nh÷ng nh©n çch ph¸t triÓn toµn diÖn.
Môc ®Ých gi¸o dôc ViÖt Nam lu«n h−íng vµo viÖc gi¸o dôc thÕ hÖ trÎ cã nh©n çch ph¸t triÓn
toµn diÖn mang b¶n s¾c v¨n ho¸ ViÖt Nam, ®¸p øng yªu cÇu c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt
n−íc. §ã lµ nh÷ng thÕ hÖ thnh, thiÕu niªn ®−îc ph¸t triÓn hµi hoµ, c©n ®èi c¶ thÓ chÊt vµ t©m
hån, nh÷ng çn bé khoa häc kÜ thuËt trong t−¬ng lai cã tr×nh ®é häc vÊn cao, n¾m v÷ng tri thøc,
kÜ n¨ng vÒ çc lÜnh vùc khoa häc kÜ thuËt, tÝch cùc, tù chñ, n¨ng ®éng, s¸ng t¹o, cã kh¶ n¨ng lao
®éng ®¹t n¨ng suÊt cao trong nÒn s¶n xuÊt hiÖn ®¹i. §ã còng lµ mét líp thanh niªn cã thÓ lùc
khoÎ m¹nh, cã t©m hån trong s¸ng, cã ý chÝ v−¬n lªn v× sù tiÕn bé, thµnh ®¹t cña b¶n th©n vµ sù
phån vinh cña ®Êt n−íc.
Tãm l¹i, môc ®Ých gi¸o dôc lµ m« hinh dù kiÕn vÒ s¶n phÈm gi¸o dôc, lµ sù thèng nhÊt gi÷a mÉu nh©n
çch lÝ t−ëng vµ kh¶ n¨ng hiÖn thùc, sù thèng nhÊt gi÷a yªu cÇu hiÖn t¹i vµ ph−¬ng h−íng ph¸t triÓn nh©n
çch trong t−¬ng lai, sù thèng nhÊt gi÷a môc ®Ých x héi vµ môc ®Ých ç nh©n. V× thÕ, môc ®Ých gi¸o dôc
ph¶i thÓ hiÖn trong toµn bé sù nghiÖp gi¸o dôc.
2. Môc tiªu gi¸o dôc vµ ®µo t¹o

Trong lÝ luËn gi¸o dôc häc, môc ®Ých gi¸o dôc th−êng ®−îc tr×nh bµy víi lÝ luËn trõu t−îng,
ph¶n ¸nh mét çch tËp trung, c« ®äng nhÊt çc yªu cÇu vµ néi dung gi¸o dôc mµ ho¹t ®éng thùc
tiÔn cña hÖ thèng gi¸o dôc, ®µo t¹o ph¶i ®¹t tíi. V× vËy môc ®Ých gi¸o dôc mang tÝnh kh¸ch quan,
ph¶n ¸nh nh÷ng yªu cÇu cña x héi, mét thêi ®¹i nhÊt ®Þnh.
Môc ®Ých gi¸o dôc ®−îc cô thÓ ho¸ th«ng qua môc tiªu gi¸o dôc vµ ®µo t¹o trong çc ngµnh
häc, çc bËc häc vµ çc lo¹i h×nh tr−êng.
32
2.1. C¬ së x¸c ®Þnh môc tiªu gi¸o dôc
– C¨n cø vµo xu thÕ ph¸t triÓn cña thêi ®¹i, xu thÕ ph¸t triÓn cña gi¸o dôc trªn thÕ giíi vµ çc
quèc gia trong khu vùc;
– C¨n cø vµo chiÕn l−îc ph¸t triÓn kinh tÕ – v¨n ho¸ – x héi, chiÕn l−îc ph¸t triÓn khoa häc
– c«ng nghÖ trong thêi k× c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc;
– C¨n cø vµo yªu cÇu ph¸t triÓn nh©n lùc x héi vµ ®Æc ®iÓm nh©n çch cña çc lo¹i nh©n lùc
®ã;
– Cuèi cïng, khi x¸c ®Þnh môc tiªu gi¸o dôc vµ ®µo t¹o cÇn tÝnh ®Õm tíi nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh
tÕ, v¨n ho¸ x héi cña ®Êt n−íc, nh÷ng kinh nghiÖm x héi vµ truyÒn thèng gi¸o dôc còng nh− kh¶
n¨ng cña hÖ thèng gi¸o dôc quèc d©n ®èi víi viÖc thùc hiÖn môc ®Ých, môc tiªu gi¸o dôc ® x¸c
®Þnh.
2.2. Môc tiªu gi¸o dôc cña n−íc ta

Dùa vµo nh÷ng c¬ së trªn, môc tiªu gi¸o dôc - ®µo t¹o ® ®−îc x¸c ®Þnh râ trong LuËt Gi¸o
dôc còng nh− trong çc v¨n kiÖn, çc chØ thÞ, nghÞ quyÕt cña §¶ng vµ Nhµ n−íc ta. Trong thêi k×
c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc hiÖn nay, môc tiªu gi¸o dôc vµ ®µo t¹o nh»m n©ng cao
d©n trÝ, ®µo t¹o nh©n lùc, båi d−ìng nh©n tµi. §ã lµ môc tiªu kh¸i qu¸t ë cÊp ®é x héi. Môc tiªu
x héi ®−îc x¸c ®Þnh bao gåm hai cÊp ®é: vÜ m« vµ vi m«. Môc tiªu nµy mét mÆt h−íng tíi sù
ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ x héi, mÆt kh¸c gi¸o dôc ph¶i ®Þnh h−íng tíi sù ph¸t triÓn tèi ®a tiÒm
n¨ng cña tõng ç nh©n.
ë tÇm vÜ m«, ®èi víi x héi, gi¸o dôc - ®µo t¹o nh»m n©ng cao d©n trÝ, ®µo t¹o nh©n lùc, båi
d−ìng nh©n tµi.
– N©ng cao d©n trÝ:
Môc tiªu cña hÖ thèng gi¸o dôc quèc d©n ViÖt Nam nh»m lµm cho nh©n d©n ViÖt Nam cã
tr×nh ®é häc vÊn ngµy cµng ®−îc n©ng cao, h×nh thµnh lèi sèng cã v¨n ho¸, nÕp sèng v¨n minh,
x©y dùng truyÒn thèng v¨n ho¸ ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc,...
– §µo t¹o nh©n lùc
Môc tiªu gi¸o dôc n−íc ta thêi k× c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc lµ ph¶i gãp phÇn
®µo t¹o nguån nh©n lùc lao ®éng ®ñ vÒ sè l−îng, m¹nh vÒ chÊt l−îng, ®¸p øng yªu cÇu cña nÒn
kinh tÕ tri thøc. §ã lµ nh÷ng ng−êi lao ®éng cã tr×nh ®é häc vÊn cao, cã tri thøc, kÜ n¨ng lao ®éng
s¸ng t¹o, cã tay nghÒ ®iªu luyÖn ®Ó phôc vô cho sù nghiÖp x©y dùng ®Êt n−íc phï hîp víi xu thÕ
ph¸t triÓn cña thêi ®¹i.
– Båi d−ìng nh©n tµi:
Môc tiªu gi¸o dôc x héi cßn h−íng vµo viÖc båi d−ìng nh©n tµi, ph¸t hiÖn sím nh÷ng n¨ng
khiÕu bÈm sinh, t¹o mäi ®iÒu kiÖn båi d−ìng, ph¸t triÓn tµi n¨ng, ph−¬ng ph¸p t− duy, ho¹t ®éng
s¸ng t¹o cña hä nh»m ®µo t¹o nhiÒu nh©n tµi lµm vÎ vang cho ®Êt n−íc.
ë tÇm vÜ m«, môc tiªu ®èi víi ç nh©n, gi¸o dôc nh»m lµm cho mçi con ng−êi ViÖt Nam trë
thµnh nh©n çch çch ph¸t triÓn toµn diÖn. §ã lµ nh÷ng con ng−êi cã n¨ng lùc trÝ tuÖ ph¸t triÓn ë
møc ®é cao, th«ng minh, s¸ng t¹o; cã thÓ chÊt khoÎ m¹nh, c©n ®èi, c−êng tr¸ng; cã ®êi sèng néi
33
t©m phong phó ph¶n ¸nh nh÷ng gi¸ trÞ vÒ ®¹o ®øc, v¨n ho¸, thÈm mÜ, ®ñ kh¶ n¨ng thÝch øng víi
mäi yªu cÇu cña cuéc sèng trong x héi hiÖn ®¹i. §ã còng lµ nh÷ng c«ng d©n t−¬ng lai cã n¨ng
lùc tÝch cùc tham gia mäi lÜnh vùc ho¹t ®éng chÝnh trÞ – x héi,...
Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, mäi ho¹t ®éng cña nhµ tr−êng ®Òu gãp phÇn thùc hiÖn môc tiªu
gi¸o dôc ®µo t¹o. Tuy nhiªn, tuú theo môc ®Ých, yªu cÇu vµ nhiÖm vô gi¸o dôc, çc ngµnh häc,
çc bËc häc, çc lo¹i h×nh tr−êng, çc khoa,... ®Òu ph¶i x¸c ®Þnh râ môc tiªu cô thÓ cña riªng
m×nh vµ tæ chøc thùc hiÖn tèt môc tiªu ® ®Ò ra.
3. Mèi quan hÖ gi÷a môc ®Ých vµ môc tiªu gi¸o dôc

Ph¹m trï môc ®Ých gi¸o dôc lu«n lu«n ®−îc nghiªn cøu, ho¹ch ®Þnh víi nhiÒu cÊp ®é, ph¹m
vi kh¸c nhau, trong kh¸i niÖm môc ®Ých gi¸o dôc lu«n bao hµm néi dung, tÝnh chÊt cña çc môc
tiªu gi¸o dôc cô thÓ. Môc ®Ých gi¸o dôc nh»m h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn toµn diÖn nh©n çch cho
ng−êi häc cã vai trß ®Þnh h−íng, chØ ®¹o viÖc x¸c ®Þnh môc tiªu gi¸o dôc - ®µo t¹o cô thÓ trong
çc lo¹i h×nh tr−êng. Vai trß ®Þnh h−íng, chØ ®¹o cña môc ®Ých ®èi víi toµn bé hÖ thèng ho¹t
®éng gi¸o dôc rÊt râ rµng vµ cã tÝnh nguyªn t¾c. Ng−îc l¹i, viÖc x¸c ®Þnh vµ thùc hiÖn tèt môc
tiªu gi¸o dôc lµ nh»m h−íng tíi viÖc thùc hiÖn vµ hoµn thiÖn môc ®Ých gi¸o dôc ® ®Ò ra.
Mèi quan hÖ t−¬ng t¸c gi÷a môc ®Ých vµ môc tiªu gi¸o dôc lµ mèi quan hÖ thèng nhÊt biÖn
chøng; mèi quan hÖ g¾n bã h÷u c¬ gi÷a çi bé phËn víi çi toµn thÓ, gi÷a çi riªng víi çi chung,
gi÷a yªu cÇu kh¸ch quan cña x héi víi nhu cÇu ph¸t triÓn chñ quan cña mçi ç nh©n,... chóng
kh«ng thÓ phñ ®Þnh, lo¹i trõ lÉn nhau mµ çi nµy lµ c¬ së, lµ ®iÒu kiÖn tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña çi
kia, trong mèi t−¬ng quan biÖn chøng cã tÝnh quy luËt trong sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña gi¸o
dôc. V× vËy, trong thùc tiÔn ho¹t ®éng gi¸o dôc, viÖc x¸c ®Þnh chuÈn x¸c môc ®Ých, môc tiªu gi¸o
dôc sÏ gióp cho çc cÊp qu¶n lÝ vµ nghiÖn cøu gi¸o dôc, çc nhµ s− ph¹m vµ gi¸o viªn ý thøc ®Çy
®ñ yªu cÇu, néi dung, çch thøc tæ chøc ho¹t ®éng nh»m ®¹t chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ gi¸o dôc tèi
−u.
Môc ®Ých gi¸o dôc ®−îc nghiªn cøu dùa trªn nh÷ng c¬ së lÝ luËn kh¸ trõu t−îng, ®ã lµ m«
h×nh lÝ t−ëng vÒ mÉu ng−êi trong t−¬ng l¹i mµ Ngµnh Gi¸o dôc - §µo t¹o ph¶i ®¹t tíi. Môc ®Ých
gi¸o dôc ph¶n ¸nh mét çch tËp trung, c« ®äng nh÷ng yªu cÇu, néi dung gi¸o dôc trong çc lo¹i
h×nh tr−êng. Môc ®Ých gi¸o dôc mang tÝnh kh¸ch quan ph¶n ¸nh yªu cÇu cña mét x héi, mét thêi
®¹i nhÊt ®Þnh, nã ®−îc thÓ hiÖn mét çch cô thÓ, chi tiÕt th«ng qua çc môc tiªu gi¸o dôc.
Nh÷ng yªu cÇu cña môc ®Ých gi¸o dôc ®−îc ph¶n ¸nh ®Ëm nÐt trong môc tiªu gi¸o dôc, thùc
chÊt lµ nh÷ng chuÈn mùc vÒ ®¹o ®øc do x héi quy ®Þnh, nh÷ng gi¸ trÞ vÒ v¨n ho¸, khoa häc, kÜ
thuËt, vÒ nghÖ thuËt vµ thÈm mÜ... §ã chÝnh lµ nh÷ng n¨ng lùc vµ phÈm chÊt, nh÷ng yªu cÇu vÒ
m« h×nh nh©n çch cña con ng−êi thêi ®¹i, ph¶n ¸nh tÝnh quy ®Þnh cña x héi ®èi víi gi¸o dôc ®
thÓ hiÖn qua thiÕt chÕ gi¸o dôc vµ ®−îc thùc thi th«ng qua ho¹t ®éng cô thÓ, sinh ®éng cña hÖ
thèng gi¸o dôc víi nh÷ng môc tiªu gi¸o dôc cô thÓ.
II. Çc nhiÖm vô gi¸o dôc
Môc ®Ých vµ môc tiªu gi¸o dôc trong çc lo¹i h×nh tr−êng ®−îc cô thÓ ho¸ th«ng qua çc
nhiÖm vô gi¸o dôc. Gi¸o dôc lµ qu¸ tr×nh tæ chøc çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó vµ ®a d¹ng
34
nh»m h×nh thµnh, ph¸t triÓn çc phÈm chÊt vµ n¨ng lùc cña ng−êi c«ng d©n ViÖt Nam t−¬ng lai –
nh÷ng con ng−êi tù chñ, n¨ng ®éng, s¸ng t¹o, cã tri thøc, kÜ n¨ng nghÒ nghiÖp, cã søc khoÎ, cã
niÒm tù hµo d©n téc vµ ý chÝ v−¬n lªn, cã n¨ng lùc tù häc vµ thãi quen lao ®éng cã kÜ thuËt,...
Do xu thÕ ph¸t triÓn cña thêi ®¹i, víi nh÷ng yªu cÇu ngµy cµng cao cña nÒn kinh tÕ tri thøc
trong thêi k× c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸, rÊt nhiÒu vÊn ®Ò míi ®Æt ra ®ßi hái ph¶i gi¶i quyÕt
trªn ph¹m vi toµn cÇu. Thùc tiÔn ®ã ® bæ sung cho çc mÆt gi¸o dôc: §øc, TrÝ, ThÓ, MÜ, Lao
®éng hµng lo¹t çc néi dung gi¸o dôc míi nh− gi¸o dôc ph¸p luËt, gi¸o dôc kinh tÕ, ®Þnh h−íng
nghÒ nghiÖp, gi¸o dôc m«i tr−êng, gi¸o dôc d©n sè, gi¸o dôc giíi tÝnh, gi¸o dôc hoµ nhËp, gi¸o
dôc nh©n v¨n,... Çc nhiÖm vô nµy ®−îc lång ghÐp vµ tÝch hîp trong n¨m lÜnh vùc ® nªu ë trªn.
Nh− vËy, cã thÓ nãi mét çch kh¸i qu¸t lµ: çc nhiÖm vô gi¸o dôc cô thÓ trong nhµ tr−êng phæ
th«ng ViÖt Nam hiÖn nay bao gåm:
1. Gi¸o dôc trÝ tuÖ cho häc sinh (nhiÖm vô trÝ dôc)
TrÝ dôc lµ nhiÖm vô quan träng nh»m ph¸t triÓn n¨ng lùc vµ phÈm chÊt trÝ tuÖ, ®Æc biÖt lµ n¨ng
lùc t− duy ®éc lËp s¸ng t¹o, trªn c¬ së ®ã h×nh thµnh thÕ giíi quan khoa häc, gãp phÇn ph¸t triÓn
nh©n çch cho häc sinh.
ViÖt gi¸o dôc trÝ tuÖ cho häc sinh lµ mét qu¸ tr×nh diÔn ra kh«ng chØ trong líp häc, trong
ph¹m vÞ nhµ tr−êng mµ cßn c¶ trong toµn bé çc ho¹t ®éng, çc quan hÖ cña con ng−êi trong cuéc
sèng. Bëi vËy, nhµ tr−êng cã nhiÖm vô gi¸o dôc, båi d−ìng, thóc ®Èy sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ cho häc
sinh trong mäi m«i tr−êng gi¸o dôc vµ trong cuéc sèng ®êi th−êng..
V× thÕ, gi¸o dôc trÝ tuÖ cã vai trß to lín, lµ ®iÒu kiÖn quan träng ®Ó ph¸t triÓn toµn diÖn nh©n
çch con ng−êi. Thùc hiÖn nhiÖm vô gi¸o dôc trÝ tuÖ trong nhµ tr−êng gióp häc sinh tõng b−íc
chiÕm lÜnh ®−îc néi dung häc vÊn phæ th«ng, dÇn dÇn biÕn kho tµng trÝ tuÖ cña nh©n lo¹i thµnh
vèn riªng cña m×nh. Nhê cã sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ, con ng−êi ngµy cµng ph¸t triÓn nhu cÇu n©ng cao
tr×nh ®é häc vÊn (cèt lâi lµ th¸i ®é, tri thøc vµ kÜ n¨ng), nhu cÇu th−êng xuyªn bæ sung, më réng
hiÓu biÕt, cã ph−¬ng ph¸p vµ thãi quen tù häc, tù nghiªn cøu ®Ó kh«ng ngõng tiÕp thu vµ s¸ng t¹o
çc gi¸ trÞ v¨n ho¸ x héi, trªn c¬ së ®ã, kh«ng ngõng hoµn thiÖn nh©n çch cña b¶n th©n.
2. Gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ ý thøc c«ng d©n cho häc sinh (nhiÖm vô ®øc dôc)
Gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ ý thøc c«ng d©n lµ nhiÖm vô cùc k× quan träng trong çc lo¹i h×nh
tr−êng. Th«ng qua çc lo¹i h×nh tæ chøc ho¹t ®éng gi¸o dôc nh»m båi d−ìng cho häc sinh nh÷ng
phÈm chÊt vµ n¨ng lùc cña ng−êi c«ng d©n ch©n chÝnh. §iÒu quan träng lµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc cÇn
thÊm nhuÇn b¶n s¾c d©n téc, cã tÝnh nh©n v¨n, tÝnh quèc tÕ, kh«ng ngõng n©ng cao vµ ph¸t triÓn
hµi hoµ çc mÆt v¨n ho¸, ®¹o ®øc, thÈm mÜ cña con ng−êi, cã lèi sèng v¨n minh cña x héi hiÖn
®¹i võa ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc, võa phï hîp víi xu thÕ ph¸t triÓn cña thêi ®¹i míi.
ViÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ ý thøc c«ng d©n bao gåm çc nhiÖm vô cô thÓ sau:
– Lµm cho häc sinh cã ®−îc thÕ giíi quan khoa häc, hiÓu ®−îc quy luËt c¬ b¶n cña sù ph¸t
triÓn x héi, cã ý thøc phÊn ®Êu thùc hiÖn tèt nghÜa vô cña ng−êi c«ng d©n trong viÖc thùc hiÖn
môc tiªu x©y dùng ®Êt n−íc giÇu m¹nh, x héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh;
35
– Lµm cho häc sinh hiÓu vµ n¾m v÷ng nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n trong ®−êng lèi, chÝnh s¸ch c¶u
§¶ng vµ Nhµ n−íc, n¾m ®−îc nh÷ng c¬ së ph¸p luËt cña HiÕn ph¸p, çc luËt ph¸p hiÖn hµnh (LuËt
Lao ®éng, LuËt Kinh tÕ, luËt gi¸o dôc,...), cã ý thøc ph¸p luËt, hµnh ®éng vµ sèng pheo ph¸p luËt;
– Lµm cho häc sinh thÊm nhuÇn çc nguyªn t¾c vµ chuÈn mùc ®¹o ®øc do x héi quy ®Þnh vÒ
lèi sèng, phong çch vµ th¸i ®é øng xö trong céng ®ång nh−: chñ nghÜa yªu n−íc, ý thøc d©n téc,
th¸i ®é lao ®éng, lßng nh©n ¸i, ý thøc c«ng d©n,... Gi¸o dôc cho häc sinh biÕt t¹o ra gi¸ trÞ cña
chÝnh m×nh, ®ång thêi ph¶i t¹o ra gi¸ trÞ cho x héi;
– Gi¸o dôc cho häc sinh tÝnh tÝch cùc tham gia çc ho¹t ®éng chÝnh trÞ, x héi, lu«n cã ý thøc
kiªn quyÕt ®Êu tranh chèng nh÷ng biÓu hiÖn tiªu cùc, nh÷ng lèi sèng l¹c hËu, lçi thêi kh«ng phï
hîp víi x héi hiÖn ®¹i.
Nh− vËy, nhiÖm vô gi¸o dôc ®¹o ®øc, gi¸o dôc ý thøc c«ng d©n, ý thøc ph¸p luËt cho häc sinh
lµ quan träng vµ cÇn thiÕt. NhiÖm vô ®ã cÇn ®−îc tiÕn hµnh mét çch th−êng xuyªn c¶ trong
ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc néi kho¸ vµ ngo¹i kho¸. Cã nh− vËy, mçi häc sinh míi cã thÓ ý thøc ®Çy ®ñ
quyÒn lîi, nghÜa vô cña ng−êi c«ng d©n t−¬ng lai, míi hiÓu ®−îc luËt ph¸p, biÕt sèng vµ lµm viÖc
theo ®óng ph¸p luËt.
3. Gi¸o dôc lao ®éng vµ h−íng nghiÖp cho häc sinh

Lao ®éng lµ ph−¬ng thøc tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña x héi loµi ng−êi. Nhê cã lao ®éng, con
ng−êi tho¸t khái giíi ®éng vËt vµ trë thµnh con ng−êi cã ý thøc vµ x héi loµi ng−êi trë thµnh x
héi v¨n minh. §èi víi tõng ç nh©n, lao ®éng lµ con ®−êng, lµ ph−¬ng tiÖn quan träng ®Ó h×nh
thµnh, ph¸t triÓn nh©n çch, lµ con ®−êng h−íng tíi sù thµnh ®¹t vµ h¹nh phóc ç nh©n. Mçi häc
sinh h«m nay ®Òu sÏ trë thµnh nh÷ng ng−êi lao ®éng thuéc mét lÜnh vùc nghÒ nghiÖp nhÊt ®Þnh
trong t−¬ng lai.
V× vËy gi¸o dôc lao ®éng vµ h−íng nghiÖp cho häc sinh trong nhµ tr−êng lµ nhiÖm vô quan
träng. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc ph¶i t¹o ra tiÒn ®Ò thuËn lîi cho viÖc gi¸o dôc lao ®éng vµ h−íng nghiÖp
cho häc sinh, gióp cho çc em cã tri thøc, kÜ n¨ng vµ th¸i ®é ®óng ®¾n, nghiªm tóc ®èi víi lao
®éng vµ xu h−íng cã nghÒ nghiÖp trong t−¬ng lai võa phï hîp víi n¨ng lùc, së tr−êng cña b¶n
th©n, võa ®¸p øng víi yªu cÇu kh¸ch quan cña x héi.
Cô thÓ lµ, ph¶i gi¸o dôc cho häc sinh cã ®−îc nh÷ng hiÓu biÕt c¬ b¶n vÒ häc vÊn phæ th«ng vµ
kÜ thuËt tæng hîp; d¹y cho hä nh÷ng kÜ n¨ng lao ®éng chñ yÕu vÒ mét lÜnh vùc nghÒ nghiÖp nhÊt
®Þnh nµo ®ã ®Ó trong t−¬ng lai hä cã thÓ lùa chän vµ sÏ lµm tèt mét nghÒ nµo ®ã theo sù ph©n
c«ng lao ®éng cña ®Þa ph−¬ng hay quèc gia. MÆt kh¸c, ph¶i th−êng xuyªn gi¸o dôc ý thøc vµ th¸i
®é lao ®éng, tæ chøc cho häc sinh trùc tiÕp tham gia lao ®éng s¶n xuÊt gãp phÇn lµm ra cña c¶i vËt
chÊt cho x héi, v.v...
Trong nhµ tr−êng, viÖc gi¸o dôc lao ®éng vµ h−íng nghiÖp cho häc sinh ph¶i ®−îc tiÕn hµnh
th«ng qua gi¶ng d¹y çc m«n khoa häc vµ kÜ thuËt, th«ng qua lao ®éng s¶n xuÊt, th«ng qua viÖc
t×m hiÓu çc tµi liÖu h−íng dÉn chän nghÒ, v.v... Cã nh− vËy, mçi häc sinh míi nhËn thøc ®−îc ý
nghÜa, tÇm quan träng cña gi¸o dôc lao ®éng vµ h−íng nghiÖp, cã ý thøc vµ th¸i ®é ®óng ®¾n, cã
kÜ n¨ng lao ®éng vµ xu h−íng chän nghÒ phï hîp trong t−¬ng lai cho b¶n th©n m×nh.
36
4. Gi¸o dôc thÓ chÊt vµ gi¸o dôc quèc phßng cho häc sinh
Trong lÞch sö ph¸t triÓn gi¸o dôc vµ nhµ tr−êng, nhiÖm vô gi¸o dôc thÓ chÊt ®−îc çc nhµ gi¸o
dôc rÊt quan t©m, v× ®ã lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô gi¸o dôc, gi¸o d−ìng nh»m t¹o nªn sù ph¸t
triÓn c©n ®èi, hµi hoµ vµ toµn vÑn cña mçi ç nh©n, ®ã còng lµ tiÒn ®Ò hç trî trùc tiÕp cho viÖc
thùc hiÖn môc tiªu gi¸o dôc toµn diÖn trong nhµ tr−êng.
NhiÖm vô gi¸o dôc thÓ chÊt trong nhµ tr−êng phæ thèng hiÖn nay bao gåm çc néi dung c¬
b¶n sau:
– Th«ng qua ho¹t ®éng néi kho¸ vµ ngo¹i kho¸, cÇn lµm cho häc sinh cã ®−îc nh÷ng tri thøc,
kÜ n¨ng vµ th¸i ®é ®óng ®¾n, biÕt häc vµ rÌn luyÖn th©n thÓ th−êng xuyªn, ®óng h−íng ®Ó cã ®−îc
c¬ thÓ khoÎ m¹nh, c©n ®èi, n©ng cao n¨ng lùc lµm viÖc cã hiÖu qu¶.
– Kh«ng ngõng ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn çc phÈm chÊt vËn ®éng c¬ b¶n nh− kiªn tr×, bÒn bØ
rÌn luyÖn, nhanh, nh¹y, khÐo lÐo, dòng c¶m, v−ît khã, khiªm tèn, trung thùc,...
– H×nh thµnh nh÷ng thãi quen vµ høng thó luyÖn tËp mét çch th−êng xuyªn, cã hÖ thèng, rÌn
luyÖn cho çc em thãi quen vµ nh÷ng hiÓu biÕt cÇn thiÕt vÒ vÖ sinh ç nh©n vµ x héi, vÖ sinh
trong häc tËp, lao ®éng,...
NhiÖm vô gi¸o dôc thÓ chÊt trong nhµ tr−êng phæ th«ng th−êng g¾n liÒn víi nhiÖm vô gi¸o
dôc quèc phßng nh»m cung cÊp cho häc sinh nh÷ng hiÓu biÕt phæ th«ng vÒ gi¸o dôc quèc phßng:
gi¸o dôc lßng trung thµnh víi Tæ quèc, niÒm tin vµ tù hµo d©n téc, ý thøc c¶nh gi¸c, s½n sµng b¶o
vÖ ®Êt n−íc, tËp luyÖn cho çc em nh÷ng kÜ n¨ng qu©n sù th−êng thøc, gi¸o dôc tÝnh tæ chøc, tÝnh
kØ luËt, v.v...
5. Gi¸o dôc thÈm mÜ cho häc sinh

Trong nhµ tr−êng phæ th«ng, nhiÖm vô gi¸o dôc thÈm mÜ cho çc em lµ mét trong nh÷ng bé
phËn hîp thµnh cña nÒn v¨n ho¸ chung, mét trong n¨m mÆt gi¸o dôc toµn diÖn cña nhµ tr−êng.
NhiÖm vô gi¸o dôc thÈm mÜ th−êng ®−îc x¸c ®Þnh bëi nh÷ng néi dung c¬ b¶n sau:
– H×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ë häc sinh n¨ng lùc nhËn thøc, c¶m thô nh÷ng vÎ ®Ñp trong tù
nhiªn, trong nghÖ thuËt, trong ®êi sèng, trong quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi, v.v...
– Gi¸o dôc cho häc sinh thÞ hiÕu thÈm mÜ, n¨ng lùc nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ çi ®Ñp trong tù nhiªn,
trong x héi vµ trong cuéc sèng, biÕt ph©n biÖt çi ®Ñp ch©n chÝnh vµ nh÷ng g× phi thÈm mÜ, v«
v¨n ho¸;
– Gi¸o dôc cho çc em th¸i ®é tr©n träng, b¶o vÖ, gi÷ g×n çi ®Ñp ch©n chÝnh, phª ph¸n ®óng
møc nh÷ng çi phi thÈm mÜ. Tõ ®ã ®éng viªn khuyÕn khÝch çc em lu«n cã mong muèn s¸ng t¹o
çi ®Ñp trong cuéc sèng, trong lao ®éng, v.v... V× vËy viÖc ph¸t hiÖn, båi d−ìng n¨ng khiÕu thÈm
mÜ kÞp thêi, t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn sím tµi n¨ng nghÖ thuËt cho çc em lµ viÖc lµm cÇn thiÕt.
III. HÖ thèng gi¸o dôc quèc d©n ViÖt Nam

HÖ thèng gi¸o dôc quèc d©n ViÖt Nam ra ®êi tõ sau Çch m¹ng th¸ng T¸m vµ kh«ng ngõng
ph¸t triÓn cïng víi sù tr−ëng thµnh, ph¸t triÓn cña ®Êt n−íc. Tr¶i qua çc cuéc c¶i çch gi¸o dôc,
®Æc biÖt lµ theo LuËt Gi¸o dôc ® ban hµnh, hÖ thèng gi¸o dôc quèc d©n hiÖn nay, vÒ c¬ cÊu
khung bao gåm çc bËc häc chÝnh sau:
37
1. Gi¸o dôc mÇm non bao gåm:
– Nhµ trÎ: Thêi gian häc lµ 3 n¨m, çc ch¸u tõ 3 ®Õn 4 th¸ng tuæi ®−îc nhËn vµo häc vµ ®−îc
ch¨m sãc, nu«i d¹y chu ®¸o (c¶ gi¸o d−ìng vµ gi¸o dôc);
– Çc tr−êng hoÆc líp mÉu gi¸o: Thêi gian nu«i d¹y lµ 3 n¨m, nhËn trÎ vµo häc tõ 3 tuæi
(sau tuæi nhµ trÎ ®Õn hÕt 5 tuæi).
2. Gi¸o dôc phæ th«ng bao gåm:

– Gi¸o dôc tiÓu häc: Thêi gian häc lµ 5 n¨m, nhËn häc sinh tõ 6 tuæi vµo häc líp 1 vµ kÕt
thóc bËc tiÓu häc, trÎ häc hÕt líp 5 ë ®é tuæi 11.
– Gi¸o dôc trung häc c¬ së: Thêi gian häc lµ 4 n¨m, nhËn häc sinh tõ 11 tuæi trßn vµo häc.
§iÒu kiÖn ®−îc nhËn vµo häc lµ häc sinh ph¶i hoµn thµnh Céng hoµ x héi chñ nghÜa ViÖt
Nam−¬ng tr×nh tiÓu häc.
– Gi¸o dôc trung häc phæ th«ng: Thêi gian häc lµ 3 n¨m, nhËn häc sinh ®ñ 15 tuæi. §iÒu
kiÖn xÐt tuyÓn vµo çc tr−êng lµ ph¶i hoµn thµnh ch−¬ng tr×nh trung häc c¬ së, cuèi n¨m líp 12
thi tèt nghiÖp vµ nhËn b»ng trung häc phæ th«ng.
3. Gi¸o dôc nghÒ nghiÖp bao gåm:

– Trung häc nghÒ nghiÖp: Thêi gian häc tõ 3 – 4 n¨m, ®èi víi ng−êi tèt nghiÖp trung häc c¬
së (THCS); tõ 1 – 2 n¨m ®èi víi ng−êi cã b»ng tèt nghiÖp trung häc phæ th«ng (THPT).
– D¹y nghÒ: Dµnh cho ng−êi cã tr×nh ®é häc vÊn vµ søc khoÎ phï hîp víi nghÒ cÇn häc, ®−îc
thùc hiÖn d−íi mét n¨m ®èi víi çc ch−¬ng tr×nh ng¾n h¹n, tõ 1 – 3 n¨m ®èi víi ch−¬ng tr×nh dµi
h¹n.
4. Gi¸o dôc ®¹i häc vµ sau ®¹i häc

BËc gi¸o dôc ®¹i häc vµ sau ®¹i häc bao gåm çc lo¹i h×nh ®µo t¹o sau:
– §µo t¹o tr×nh ®é cao ®¼ng: Thêi gian häc 3 n¨m, thi tuyÓn ng−êi cã b»ng tèt nghiÖp trung
häc phæ th«ng hoÆc trung häc chuyªn nghiÖp, khi tèt nghiÖp ®−îc cÊp b»ng cao ®¼ng.
– §µo t¹o tr×nh ®é ®¹i häc: Thêi gian häc tõ 4 – 6 n¨m, ®èi víi ng−êi cã b»ng tèt nghiÖp
THPT; 1 – 2 n¨m ®èi víi ng−êi cã b»ng tèt nghiÖp cao ®¼ng cïng ngµnh; khi tèt nghiÖp ®−îc cÊp
b»ng cö nh©n.
– §µo t¹o tr×nh ®é th¹c sÜ: Thêi gian häc lµ 2 n¨m häc tËp trung (3 n¨m – häc t¹i chøc), sau
khi hoµn thµnh chøng chØ çc m«n häc ®−îc quy ®Þnh vµ b¶o vÖ tèt luËn v¨n th× sÏ ®−îc nhËn
b»ng th¹c sÜ.
– §µo t¹o tr×nh ®é tiÕn sÜ: Thêi gian tõ 3 – 5 n¨m (Tuú tõng ®èi t−îng cã b»ng cö nh©n hay
th¹c sÜ). Sau khi b¶o vÖ luËn ¸n cÊp nhµ n−íc th× ®−îc nhËn b»ng tiÕn sÜ.
– ChÝnh phñ cã quy ®Þnh cô thÓ viÖc ®µo t¹o sau ®¹i häc ë mét sè ngµnh chuyªn m«n ®Æc biÖt.
Trªn ®©y lµ kh¸i qu¸t vÒ hÖ thèng gi¸o dôc quèc d©n n−íc ta hiÖn nay. §Ó phï hîp víi xu thÕ
ph¸t triÓn cña thêi ®¹i nãi chung, gi¸o dôc vµ ®µo t¹o nãi riªng, hÖ thèng gi¸o dôc n−íc ta ®ang
38
dÇn trë thµnh hÖ thèng më, ®a d¹ng, linh ho¹t h¬n nh»m thùc hiÖn tèt môc tiªu n©ng cao d©n trÝ,
®µo t¹o nh©n lùc, båi d−ìng nh©n tµi cho ®Êt n−íc.
C©u hái «n tËp

1. Tr×nh bµy kh¸i niÖm môc ®Ých, môc tiªu gi¸o dôc vµ ph©n tÝch môc tiªu gi¸o dôc theo tinh
thÇn cña LuËt Gi¸o dôc.
2. Ph©n tÝch çc nhiÖm vô gi¸o dôc trong nhµ tr−êng phæ th«ng. H y nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ viÖc
thùc hiÖn çc nhiÖm vô gi¸o dôc ë çc tr−êng phæ th«ng hiÖn nay. Liªn hÖ víi thùc tiÔn gi¸o
dôc mµ Anh (chÞ) biÕt.
3. Tr×nh bµy vÒ hÖ thèng gi¸o dôc quèc d©n, liªn hÖ víi thùc tiÔn vµ nªu nh÷ng nhËn xÐt vÒ c¬
cÊu hÖ thèng gi¸o dôc quèc d©n hiÖn nay.
39
PhÇn thø hai
LÝ luËn d¹y häc
Ch−¬ng V
Qu¸ tr×nh d¹y häc
I. Kh¸i niÖm chung vÒ qu¸ tr×nh d¹y häc

Trong lÞch sö ph¸t triÓn cña gi¸o dôc vµ nhµ tr−êng, d¹y häc tån t¹i nh− lµ mét hiÖn t−îng,
mét qu¸ tr×nh ho¹t ®éng x héi. Nã g¾n liÒn víi ho¹t ®éng cña con ng−êi – ho¹t ®éng x héi. Nã
g¾n liÒn víi ho¹t ®éng cña con ng−êi – ho¹t ®éng d¹y vµ häc cña thÇy vµ trß nh»m gãp phÇn thùc
hiÖn tèt môc tiªu gi¸o dôc vµ ®µo t¹o nãi chung, trang bÞ cho ng−êi häc hÖ thèng
tri thøc, kÜ n¨ng vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc, phÈm chÊt trÝ tuÖ nãi riªng. V× vËy, ho¹t ®éng d¹y häc
trong çc lo¹i h×nh tr−êng cã ý nghÜa vµ tÇm quan träng ®Æc biÖt.
Dùa trªn nh÷ng c¬ së ph−¬ng ph¸p luËn vµ nh÷ng quan ®iÓm tiÕp cËn kh¸c nhau, ng−êi ta cã
thÓ ®−a ra nhiÒu kh¸i niÖm vÒ qu¸ tr×nh d¹y häc. VÝ dô: dùa trªn c¬ së triÕt häc vµ t©m lÝ häc th×
d¹y häc lµ qu¸ tr×nh nhËn thøc ®−îc diÔn ra theo quy luËt phæ biÕn cña nhËn thøc luËn trong triÕt
häc vµ nh÷ng quy luËt ®Æc thï trong t©m lÝ häc; theo quan ®iÓm tiÕp cËn ho¹t ®éng th× d¹y häc lµ
qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña c¶ gi¸o viªn vµ häc sinh nh»m gióp ng−êi häc chiÕm lÜnh néi dung häc
vÊn; hoÆc theo quan ®iÓm tiÕp cËn nh©n çch th× suy cho cïng, d¹y häc còng lµ qu¸ tr×nh gãp
phÇn h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn toµn diÖn çch cho häc sinh,... §Ó ph©n tÝch, lµm s¸ng tá b¶n chÊt vµ
cÊu tróc cña qu¸ tr×nh d¹y häc, chóng ta xem xÐt kh¸i niÖm qu¸ tr×nh d¹y häc theo quan ®iÓm tiÕp
cËn hÖ thèng – cÊu tróc.
Qu¸ tr×nh d¹y häc víi t− çch lµ mét hÖ thèng
Qu¸ tr×nh d¹y häc lµ mét qu¸ tr×nh s− ph¹m ®Æc thï, nã tån t¹i nh− lµ mét hÖ thèng ®−îc cÊu
tróc bëi çc nh©n tè c¬ b¶n nh−: môc ®Ých, nhiÖm vô d¹y häc; néi dung d¹y häc; ph−¬ng
ph¸p/ph−¬ng tiÖn d¹y häc; ng−êi gi¸o viªn víi ho¹t ®éng d¹y, häc sinh víi ho¹t ®éng häc; kÕt qu¶
d¹y häc. TÊt c¶ çc nh©n tè cÊu tróc cña qu¸ tr×nh d¹y häc tån t¹i trong mèi quan hÖ qua l¹i thèng
nhÊt biÖn chøng víi nhau vµ cã mèi quan hÖ t−¬ng t¸c víi m«i tr−êng kinh tÕ – chÝnh trÞ – x héi
vµ m«i tr−êng khoa häc – c«ng nghÖ.
– Môc ®Ých vµ nhiÖm vô d¹y hoc ph¶n ¸nh mét çch tËp trung nhÊt nh÷ng yªu cÇu cña x héi
®èi víi ho¹t ®éng d¹y häc. Cô thÓ lµ, qu¸ tr×nh d¹y häc ph¶i h−íng tíi viÖc thùc hiÖn môc tiªu:
N©ng cao d©n trÝ, ®µo t¹o nh©n lùc, båi d−ìng nh©n tµi cho ®Êt n−íc vµ môc tiªu ph¸t triÓn nh©n
çch toµn diÖn cho thÕ hÖ trÎ trong nhµ tr−êng. Môc tiªu ®ã ph¶i ®−îc cô thÓ ho¸ th«ng qua çc
nhiÖm vô gi¸o dôc, gi¸o d−ìng vµ ph¸t triÓn trÝ tuÖ cho häc sinh. V× vËy, môc ®Ých vµ nhiÖm vô
d¹y häc lµ nh©n tè gi÷ vÞ trÝ hµng ®Çu trong qu¸ tr×nh d¹y häc, nã cã chøc n¨ng ®Þnh h−íng cho sù
vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña tõng nh©n tè nãi riªng, qu¸ tr×nh d¹y häc nãi chung.
– Néi dung d¹y häc bao gåm hÖ thèng nh÷ng tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o mµ häc sinh cÇn n¾m
v÷ng trong qu¸ tr×nh d¹y häc. Néi dung d¹y häc lµ mét nh©n tè c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh d¹y häc, nã
t¹o nªn néi dung gi¶ng d¹y vµ häc tËp cña thÇy vµ trß. Trong mèi t−¬ng quan chung gi÷a çc nh©n
tè cña qu¸ tr×nh d¹y häc, néi dung d¹y häc bÞ chi phèi bëi môc ®Ých, nhiÖm vô d¹y häc, ®ång thêi
nã l¹i quy ®Þnh viÖc lùa chän vµ vËn dông phèi hîp çc ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn d¹y häc.
40
– Çc ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn d¹y häc lµ hÖ thèng nh÷ng çch thøc, ph−¬ng tiÖn ho¹t
®éng phèi hîp cñ¨ gi¸o viªn vµ häc sinh nh»m thùc hiÖn tèt çc nhiÖm vô d¹y häc.
Trong qu¸ tr×nh d¹y häc, ng−êi gi¸o viªn vµ häc sinh lµ hai nh©n tè ®Æc tr−ng c¬ b¶n, nh©n tè
trung t©m cã mèi quan hÖ kh¨ng khÝt víi nhau, ph¶n ¸nh tÝnh hai mÆt cña qu¸ tr×nh d¹y häc. Bëi
lÏ, nhµ tr−êng mµ thiÕu v¾ng mét trong hai nh©n tè th× ho¹t ®éng d¹y häc sÏ kh«ng tån t¹i. Víi
vai trß chñ ®¹o cña m×nh, ho¹t ®éng gi¶ng d¹y cña gi¸o viªn cã chøc n¨ng tæ chøc, ®iÒu khiÓn
ho¹t ®éng häc tËp cña häc sinh, ®¶m b¶o cho hä thùc hiÖn tèt môc ®Ých, nhiÖm vô d¹y häc. VÒ
phÝa häc sinh, ®Ó chiÕm lÜnh cã hiÖu qu¶ néi dung häc vÊn, hä kh«ng ngõng ph¸t huy cao ®é tÝnh
tÝch cùc häc tËp, tù m×nh “biÕn kho tµng tri thøc cña nh©n lo¹i thµnh vèn riªng cña m×nh” b»ng
hµnh ®éng, thao t¸c – n¨ng lùc t− duy cña chÝnh b¶n th©n çc em.
II. B¶n chÊt vµ ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh d¹y häc
1. B¶n chÊt cña qu¸ tr×nh d¹y häc

D¹y häc lµ qu¸ tr×nh tæ chøc, ®iÒu khiÓn cña gi¸o viªn vµ tù tæ chøc, tù ®iÒu khiÓn cña häc
sinh nh»m thùc hiÖn tèi −u môc ®Ých, nhiÖm vô d¹y häc.
1.1. Nh÷ng c¨n cø ®Ó x¸c ®Þnh b¶n chÊt qu¸ tr×nh d¹y häc
§Ó x¸c ®Þnh b¶n chÊt qu¸ tr×nh d¹y häc, cÇn c¨n cø vµo mèi quan hÖ gi÷a ho¹t ®éng nhËn thøc
cña loµi ng−êi víi ho¹t ®éng häc tËp cña häc sinh vµ mèi quan hÖ gi÷a ho¹t ®éng d¹y víi ho¹t ®éng
häc trong qu¸ tr×nh d¹y häc.
Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö x héi loµi ng−êi, con ng−êi muèn tån t¹i vµ ph¸t triÓn
th× ph¶i kh«ng ngõng nhËn thøc vµ c¶i t¹o hiÖn thùc kh¸ch quan, kh«ng ngõng tÝch luü, hÖ thèng
ho¸, kh¸i qu¸t ho¸ nh÷ng kinh nghiÖm, nh÷ng tri thøc vµ truyÒn ®¹t l¹i cho çc thÕ hÖ sau. Qu¸
tr×nh truyÒn thô vµ lÜnh héi ®ã chÝnh lµ qu¸ tr×nh d¹y häc. Nh− vËy, trong x héi diÔn ra ho¹t ®éng
nhËn thøc cña loµi ng−êi ®i tr−íc theo con ®−êng vßng nh»m t×m tßi, ph¸t hiÖn nh÷ng çi míi
kh¸ch quan; cßn ho¹t ®éng häc tËp cña häc sinh còng lµ qu¸ tr×nh nhËn thøc nh»m lÜnh héi nh÷ng
çi míi nh−ng ®−îc diÔn ra trong m«i tr−êng s− ph¹m cã sù h−íng dÉn, cã vai trß chñ ®¹o cña
gi¸o viªn.
MÆt kh¸c, khi x¸c ®Þnh b¶n chÊt qu¸ tr×nh d¹y häc, cÇn xem xÐt mèi quan hÖ gi÷a ho¹t ®éng
d¹y vµ ho¹t ®éng häc. D¹y vµ häc ph¶n ¸nh tÝnh hai mÆt cña qu¸ tr×nh d¹y häc, chóng thèng nhÊt
biÖn chøng víi nhau. D−íi vai trß chñ ®¹o cña gi¸o viªn, häc sinh tù gi¸c, tÝch cùc, chñ ®éng lÜnh
héi tri thøc, kÜ n¨ng vµ tù lµm phong phó vèn hiÓu biÕt cña m×nh. XÐt cho cïng, mäi sù ®Çu t− cho
viÖc tæ chøc, ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh d¹y häc cña ng−êi thÇy ®Òu nh»m thóc ®Èy ho¹t ®éng nhËn thøc
cña häc sinh, víi t− çch lµ chñ thÓ tÝch cùc, ®éc lËp, s¸ng t¹o chiÕm lÜnh néi dung häc tËp ®−îc
quy ®Þnh trong ch−¬ng tr×nh.
Nh− vËy, trong qu¸ tr×nh häc tËp, ng−êi häc sinh kh«ng chØ lÜnh héi nh÷ng kiÕn thøc do gi¸o
viªn cung cÊp, mµ quan träng h¬n, çc em cßn ph¶i tù t×m ra tri thøc míi, kÜ n¨ng míi tõ nhiÒu
nguån tµi liÖu kh¸c nhau. Tuy nhiªn sù t×m kiÕm çi míi cña häc sinh trong qu¸ tr×nh d¹y häc
kh«ng gièng nh− ho¹t ®éng hoµn toµn ®éc lËp, s¸ng t¹o cña çc nhµ khoa häc khi thùc hiÖn mét ®Ò
tµi nghiªn cøu khoa häc ®Ó ph¸t hiÖn ra nh÷ng çi míi kh¸ch quan, v× ho¹t ®éng häc tËp cña häc
sinh ®−îc thùc hiÖn víi vai trß chñ ®¹o, vai trß cè vÊn, tæ chøc, ®iÒu khiÓn th−êng xuyªn cña ng−êi
41
gi¸o viªn. Cho nªn, chØ cã thÓ t×m b¶n chÊt qu¸ tr×nh d¹y häc trong mèi quan hÖ gi÷a ho¹t ®éng d¹y
víi ho¹t ®éng häc; trong ho¹t ®éng nhËn thøc, t×m tßi, s¸ng t¹o cña häc sinh ®èi víi nh÷ng tµi liÖu
häc tËp, ®ã lµ mét qu¸ tr×nh nhËn thøc ®éc ®¸o.
1.2. B¶n chÊt cña qu¸ tr×nh d¹y häc

Tõ sù ph©n tÝch çc c¬ së trªn, chóng ta nhËn thÊy, ho¹t ®éng häc tËp cña häc sinh ®−îc tiÕn
hµnh trong nh÷ng ®iÒu kiÖn sù ph¹m nhÊt ®Þnh, cã sù tæ chøc, ®iÒu khiÓn, h−íng dÉn cô thÓ cña
gi¸o viªn th«ng qua viÖc lùa chän néi dung, viÖc vËn dông phèi hîp çc ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng
tiÖn vµ çc h×nh thøc tæ chøc d¹y häc. Qu¸ tr×nh nhËn thøc cña häc sinh trong häc tËp kh«ng ph¶i
diÔn ra theo ®−êng vßng víi nh÷ng thö vµ sai hay nh÷ng thÊt b¹i tÊt yÕu th−êng x¶y ra nh− trong
nhËn thøc khoa häc,...
VËy qu¸ tr×nh d¹y häc, vÒ b¶n chÊt lµ qu¸ tr×nh nhËn thøc ®Æc biÖt cña häc sinh do gi¸o viªn tæ chøc,
®iÒu khiÓn nh»m chiÕm lÜnh néi dung tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o. Nãi çch kh¸c, b¶n chÊt cña qu¸ tr×nh d¹y
häc lµ qu¸ tr×nh nhËn thøc ®éc ®¸o cña häc sinh d−íi vai trß chñ ®¹o cña gi¸o viªn nh»m thùc hiÖn tèt môc
®Ých, nhiÖm vô d¹y häc.
2. Nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh d¹y häc hiÖn nay
Thêi ®¹i ngµy nay cã nhiÒu biÕn ®æi s©u s¾c vµ toµn diÖn trªn mäi lÜnh vùc ®êi sèng x héi
nãi chung, gi¸o dôc - ®µo t¹o nãi riªng. Thùc tiÔn ®ã dÉn tíi mét sè ®Æc ®iÓm c¬ b¶n sau ®©y cña
qu¸ tr×nh d¹y häc trong çc lo¹i h×nh tr−êng.
2.1. Ho¹t ®éng häc tËp cña häc sinh ®−îc tÝch cùc ho¸ trªn c¬ së néi dung d¹y häc ngµy
cµng hiÖn ®¹i ho¸
Mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña thêi ®¹i ngµy nay lµ cuéc çch m¹ng khoa häc – c«ng
nghÖ ph¸t triÓn nh− vò b o víi sù bïng næ th«ng tin ®i ®èi víi sù l o ho¸ tri thøc trong mäi lÜnh
vùc khoa häc. §iÒu ®ã ®ßi hái ph¶i kh«ng ngõng ®æi míi néi dung d¹y häc theo h−íng hiÖn ®¹i
ho¸ nh»m cung cÊp cho ng−êi häc nh÷ng kiÕn thøc cËp nhËt thÝch øng víi yªu cÇu cña nÒn kinh tÕ
tri thøc.
Thùc tiÔn qu¸ tr×nh d¹y häc ®ang tån t¹i mét m©u thuÉn kh¸ phæ biÕn gi÷a mét bªn lµ néi
dung d¹y häc kh«ng ngõng ®æi míi theo h−íng hiÖn ®¹i ho¸, néi dung th× qu¸ t¶i – ngµy cµng
nhiÒu vµ khã h¬n, víi mét bªn lµ thêi gian häc tËp cã h¹n, ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn d¹y häc l¹i
l¹c hËu, lçi thêi,... §Ó gi¶i quyÕt m©u thuÉn vµ kh¾c phôc t×nh tr¹ng qu¸ t¶i vÒ néi dung d¹y häc
nh− hiÖn nay, kh«ng thÓ t¨ng thêi gian, t¨ng c−êng ®é häc tËp ®Ó nhåi nhÐt qu¸ nhiÒu kiÕn thøc
cho häc sinh mµ cÇn ph¶i c¶i tiÕn, ®æi míi, cÇn tiÕn hµnh “cuéc çch m¹ng” vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y
häc theo h−íng tÝch cùc ho¸ ho¹t ®éng nhËn thøc cña häc sinh. B¶n chÊt cña vÊn ®Ò tÝch cùc ho¸
lµ ph¶i “thiÕt kÕ vµ thi c«ng” çc bµi gi¶ng theo çc ph−¬ng ph¸p tÝch cùc víi hÖ thèng nh÷ng t×nh
huèng nh»m kh¬i dËy, ph¸t huy cao ®é n¨ng lùc t×m tßi, ®éc lËp, s¸ng t¹o cña ng−êi häc th«ng
qua viÖc ph¸t hiÖn vµ gi¶i quyÕt çc t×nh huèng cã vÊn ®Ò. V× vËy, d¹y häc ph¶i h−íng vµo ho¹t
®éng tù nhËn thøc cña häc sinh vµ gi¸o viªn gi÷ vai trß hç trî, ng−êi h−íng dÉn, lµ “cè vÊn vµ
träng tµi khoa häc” nh− T. Makiguchi, nhµ gi¸o dôc NhËt B¶n ® nhÊn m¹nh trong t¸c phÈm
“Gi¸o dôc v× cuéc sèng s¸ng t¹o”: “... nhµ gi¸o, tr−íc hÕt kh«ng ph¶i cung cÊp th«ng tin mµ lµ
ng−êi h−íng dÉn ®¾c lùc cho häc sinh tù m×nh häc tËp tÝch cùc. Hä nªn nh−êng quyÒn cung cÊp
42
tri thøc cho s¸ch vë, tµi liÖu vµ cuéc sèng, thay vµo ®ã, hä ph¶i ®ãng vai trß ng−êi hç trî cho kinh
nghiÖm häc tËp cña b¶n th©n ng−êi häc...”.
2.2. Trong qu¸ tr×nh d¹y häc hiÖn nay, häc sinh cã vèn sèng vµ n¨ng lùc nhËn thøc ph¸t
triÓn cao h¬n so víi trÎ cïng ®é tuæi ë çc thÕ hÖ tr−íc
Trong cuéc çch m¹ng x héi vµ sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña khoa häc – kÜ thuËt hiÖn nay,
®−îc sèng trong m«i tr−êng tri thøc ngµy cµng phong phó, ng−êi häc sinh th−êng xuyªn tiÕp xóc
víi nhiÒu nguån th«ng tin rÊt ®a d¹ng tõ çc ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng kh¸c nhau vµ lu«n lu«n
chÞu t¸c ®éng tõ nhiÒu phÝa; gia ®inh, nhµ tr−êng, x héi,... Trong cuéc sèng, häc tËp vµ tham gia
tÝch cùc çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng vµ giao l−u, b¶n th©n çc em ® tÝch luü ngµy cµng nhiÒu vèn
sèng vµ kinh nghiÖm ho¹t ®éng cho b¶n th©n vµ sù hiÓu biÕt, n¨ng lùc t− duy cña çc em còng
ngµy cµng ph¸t triÓn. KÕt qu¶ nghiªn cøu cña çc nhµ t©m lÝ häc vµ gi¸o dôc häc còng ® kh¼ng
®Þnh: nh×n chung, so víi trÎ cã cïng ®é tuæi ë çc thÕ hÖ tr−íc, ng−êi häc sinh ngµy nay cã n¨ng
lùc nhËn thøc vµ vèn sèng ph¸t triÓn h¬n, th«ng minh h¬n, n¨ng ®éng, kh«n h¬n... ChÝnh v× vËy,
ho¹t ®éng d¹y häc ph¶i cã t¸c dông thóc ®Èy sù ph¸t triÓn n¨ng lùc vµ phÈm chÊt trÝ tuÖ, ph¶i t¹o
nªn sù biÕn ®æi vÒ chÊt trong ho¹t ®éng nhËn thøc, ph¶i ®éng viªn, khuyÕn khÝch tÝnh tÝch cùc
tham gia çc lÜnh vùc ho¹t ®éng vµ cÇn quan t©m khai th¸c vèn sèng, ph¸t huy tiÒm n¨ng trÝ tuÖ
cña çc em, v.v...
2.3. Trong qu¸ tr×nh häc tËp, häc sinh cã xu h−íng v−ît ra khái néi dung tri thøc, kÜ n¨ng
do ch−¬ng tr×nh ®X quy ®Þnh
Xu h−íng nµy lµ ®Æc ®iÓm phæ biÕn trong qu¸ tr×nh d¹y häc hiÖn nay: nh×n chung, sè ®«ng
häc sinh kh«ng tho¶ m n víi néi dung nh÷ng g× çc em ®−îc häc chØ trong ch−¬ng tr×nh, trong
s¸ch gi¸o khoa, thËm chÝ c¶ trong bµi gi¶ng cña gi¸o viªn. Çc em lu«n nh¹y c¶m víi nh÷ng çi
míi, muèn ®−îc häc thªm, tù t×m tßi, ph¸t hiÖn çi míi, muèn liªn hÖ lÝ luËn
víi thùc tiÔn, muèn ph¸t hiÖn vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò b»ng nhiÒu con ®−êng, çch thøc, ph−¬ng ¸n
kh¸c nhau, muèn ®−îc häc thªm nh÷ng m«n tù chän, tuú chän, v.v...
Xu h−íng nµy xuÊt hiÖn do nhiÒu nguyªn nh©n chñ quan vµ kh¸ch quan ¶nh h−íng tíi tõng
häc sinh trong cuéc sèng, trong häc tËp, lao ®éng vµ sinh ho¹t ë nhµ tr−êng, gia ®×nh vµ x héi.
Tr−íc hÕt lµ do n¨ng lùc nhËn thøc cña häc sinh ngµy cµng n©ng cao, nhu cÇu nhËn thøc ngµy
cµng ph¸t triÓn nªn çc em kh«ng tho¶ m n víi néi dung häc tËp do ch−¬ng tr×nh quy ®Þnh. MÆc
kh¸c, do ®iÒu kiÖn kh¸ch quan t¸c ®éng tõ m«i tr−êng x héi, tõ xu h−íng chän nghÒ trong t−¬ng
lai, tõ nguyÖn väng chuÈn bÞ hµnh trang ®Ó lËp th©n, lËp nghiÖp, v.v...
§Ó tho¶ m n nhu cÇu vµ nguyÖn väng chÝnh ®¸ng cña häc sinh, çc cÊp qu¶n lÝ, gi¸o viªn cÇn
t¹o ®iÒu kiÖn, ®éng viªn, khuyÕn khÝch çc em b»ng nhiÒu h×nh thøc nh−: ®æi míi néi dung,
ch−¬ng tr×nh gi¶ng d¹y, bæ sung kÞp thêi çi míi vµo bµi gi¶ng; t¨ng c−êng çc m«n häc tù chän,
çc b¸o ço ngo¹i kho¸, çc chuyªn ®Ò; tæ chøc çc c©u l¹c bé khoa häc, çc buæi tham quan gÆp
gì nh÷ng ng−êi ®−¬ng thêi næi tiÕng, v.v...
2.4. Qu¸ tr×nh d¹y häc hiÖn nay ®−îc tiÕn hµnh trong ®iÒu kiÖn c¬ së vËt chÊt vµ çc
ph−¬ng tiÖn kÜ thuËt d¹y häc ngµy cµng hiÖn ®¹i
43
Cïng víi sù ®æi míi néi dung vµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc nh»m ph¸t huy tÝnh tÝch cùc häc tËp
cña häc sinh, çc nhµ tr−êng hiÖn nay còng ® ®−îc trang bÞ kh¸ ®Çy ®ñ çc ph−¬ng tiÖn d¹y häc,
®Æc biÖt lµ mét sè ph−¬ng tiÖn kÜ thuËt d¹y häc hiÖn ®¹i nh−: çc ph−¬ng tiÖn nghe nh×n, çc m¸y
mãc chuyÓn t¶i th«ng tin, ... nhê vËy mµ g©y høng thó häc tËp cho häc sinh, gióp hä lÜnh héi
nhanh, dÔ dµng h¬n nh÷ng tri thøc vµ vËn dông linh ho¹t, s¸ng t¹o tri thøc ®ã vµo thùc tiÔn cuéc
sèng. §ång thêi, çc ph−¬ng tiÖn d¹y häc míi cßn gióp häc sinh thu l−îm nhanh, nhiÒu nh÷ng
th«ng tin míi, gi¶m c−êng ®é lao ®éng cña gi¸o viªn vÒ mÆt truyÒn ®¹t th«ng tin trong nh÷ng bµi
diÔn gi¶ng, thuyÕt tr×nh ®Ó tËp trung thêi gian suy nghÜ, tæ chøc, h−íng dÉn ho¹t ®éng tù häc cña
häc sinh.
ViÖc t¨ng c−êng trang bÞ çc ph−¬ng tiÖn d¹y häc, ®Æc biÖt lµ çc ph−¬ng tiÖn kÜ thuËt hiÖn
®¹i kh«ng hÒ h¹ thÊp hoÆc thay thÕ vai trß vµ tr×nh ®é nghiÖp vô cña gi¸o viªn. Ng−îc l¹i, çc
ph−¬ng tiÖn cµng hiÖn ®¹i, cµng ®ßi hái ë ng−êi gi¸o viªn tr×nh ®é chuyªn m«n vµ nghiÖp vô s−
ph¹m cao h¬n. Thùc tiÔn d¹y häc ë mét sè tr−êng cho thÊy r»ng, víi viÖc trang bÞ çc ph−¬ng tiÖn
d¹y häc hiÖn ®¹i, nh−ng tr×nh ®é nghiÖp vô cña gi¸o viªn thÊp kÐm, kh«ng biÕt sö dông, ph¸t huy
nh÷ng t¸c dông cña ph−¬ng tiÖn hiÖn ®¹i th× hiÖu qu¶ d¹y häc ch¼ng nh÷ng kh«ng t¨ng mµ cßn
gi¶m nghiªm träng.
III. Çc nhiÖm vô cña qu¸ tr×nh d¹y häc
Çc nhiÖm vô cña qu¸ tr×nh d¹y häc ®−îc x¸c ®Þnh dùa trªn mét sè c¬ së chñ yÕu nh− môc
®Ých vµ môc tiªu gi¸o dôc; sù tiÕn bé cña khoa häc kÜ thuËt; ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh d¹y häc, ®Æc
®iÓm nhËn thøc cña häc sinh vµ thùc tiÔn ®Êt n−íc nãi chung, thùc tiÔn d¹y häc nãi riªng.
Dùa trªn nh÷ng c¬ së ®ã, qu¸ tr×nh d¹y häc nh»m thùc hiÖn tèt çc nhiÖm vô c¬ b¶n sau:
1. NhiÖm vô gi¸o d−ìng

Tæ chøc, ®iÒu khiÓn häc sinh n¾m v÷ng hÖ thèng tri thøc khoa häc c¬ b¶n, hiÖn ®¹i, phï hîp víi
thùc tiÔn vµ rÌn luyÖn nh÷ng kÜ n¨ng, kÜ x¶o t−¬ng øng.
§Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn, con ng−êi kh«ng ngõng nhËn thøc vµ c¶i t¹o hiÖn thùc kh¸ch quan.
Loµi ng−êi cã ba lo¹i nhËn thøc: nhËn thøc th«ng th−êng, nhËn thøc triÕt häc vµ nhËn thøc khoa
häc. KÕt qu¶ thu l−îm ®−îc lµ tri thøc th«ng th−êng vµ tri thøc khoa häc ® ®−îc hÖ thèng ho¸,
kh¸i qu¸t trong kho tµng tri thøc cña nh©n lo¹i.
Trong qu¸ tr×nh d¹y häc, ng−êi häc sinh cÇn ph¶i n¾m v÷ng mét çch cã hÖ thèng nh÷ng tri
thøc khoa häc c¬ b¶n, hiÖn ®¹i thuéc çc lÜnh vùc khoa häc tù nhiªn, khoa häc x héi vµ nh©n
v¨n, khoa häc c«ng nghÖ, ... Tuú theo yªu cÇu cña çc bËc häc vµ çc lo¹i h×nh tr−êng mµ x¸c
®Þnh khèi l−îng tri thøc c¬ b¶n ®−îc lùa chän tõ vèn tri thøc chung cña nh©n lo¹i. Tri thøc c¬ b¶n
lµ nh÷ng tri thøc khoa häc tèi thiÓu cÇn thiÕt nhÊt cho häc sinh. §ã lµ nh÷ng tri thøc nÒn t¶ng, lµ
c¬ së, lµ ®iÒu kiÖn ®Ó häc sinh cã thÓ tiÕp tôc häc lªn nh÷ng bËc häc cao h¬n, ë çc tr−êng d¹y
nghÒ, hoÆc gióp häc sinh cã ®ñ hµnh trang b−íc vµo cuéc sèng tù lËp, cã v¨n ho¸, thÝch nghi víi
nhÞp sèng hiÖn ®¹i trong mét x héi ph¸t triÓn, v¨n minh.
Tri thøc khoa häc hiÖn ®¹i cÇn trang bÞ cho ng−êi häc lµ nh÷ng tri thøc ph¶n ¸nh nh÷ng thµnh
tùu míi nhÊt, cã l«gic khoa häc chÆt chÏ nhÊt vµ phï hîp víi ch©n lÝ kh¸ch quan. Nh÷ng tri thøc
44
c¬ b¶n, hiÖn ®¹i cÇn ®−îc liªn hÖ vµ vËn dông linh ho¹t trong thùc tiÔn, phï hîp víi ®Æc ®iÓm cña
quª h−¬ng, ®Êt n−íc, con ng−êi ViÖt Nam.
Trªn c¬ së nh÷ng tri thøc ® ®−îc lÜnh héi, häc sinh dÇn dÇn ®−îc h×nh thµnh, rÌn luyÖn vµ
n¾m v÷ng mét hÖ thèng kÜ n¨ng, kÜ x¶o t−¬ng øng. KÜ n¨ng lµ n¨ng lùc hoµn thµnh mét nhiÖm vô
vÒ lÝ luËn hay thùc tiÔn nhÊt ®Þnh dùa trªn sù hiÓu biÕt vµ vËn dông nh÷ng kinh nghiÖm, nh÷ng tri
thøc t−¬ng øng; kÜ x¶o lµ n¨ng lùc thùc hiÖn nh÷ng hµnh ®éng mét çch thµnh th¹o, tù ®éng ho¸.
Quan niÖm vÒ kÜ n¨ng vµ kÜ x¶o trong t©m lÝ häc hiÖn nay còng ®ang cßn cã nhiÒu ý kiÕn ch−a
thèng nhÊt, song nh×n chung trong d¹y häc, cÇn rÌn luyÖn cho häc sinh nh÷ng kÜ n¨ng chung, kh¸i
qu¸t vµ nh÷ng kÜ n¨ng, kÜ x¶o riªng, chuyªn biÖt vÒ mét lÜnh vùc khoa häc nhÊt ®Þnh, tuú theo
môc ®Ých, yªu cÇu cña ho¹t ®éng d¹y häc. Çc nhµ t−¬ng l¹i häc cho r»ng, muèn “nhËp c−” vµo
x héi cña “nÒn v¨n minh lµn sãng thø ba”, cña nÒn kinh tÕ tri thøc, thÕ hÖ trÎ cÇn ®−îc chuÈn bÞ
thËt tèt vÒ häc vÊn phæ th«ng mµ cèt lâi lµ hÖ thèng th¸i ®é, tri thøc, kÜ n¨ng, ®Æc biÖt lµ çc kÜ
n¨ng c¬ b¶n sau:
– KÜ n¨ng n¾m b¾t, trao ®æi th«ng tin vµ giao tiÕp x héi:
– KÜ n¨ng lµm viÖc cã hiÖu qu¶ trong mét nhãm céng ®ång;
– KÜ n¨ng nhËn thøc vÒ x héi vµ nh©n v¨n;
– KÜ n¨ng nhËn thøc vÒ tù nhiªn vµ to¸n häc;
– KÜ n¨ng vËn dông ngo¹i ng÷ vµ vi tÝnh;
– KÜ n¨ng c¶m thô vµ s¸ng t¹o nghÖ thuËt;
– KÜ n¨ng ph©n tÝch vµ gi¶i quyÕt çc t×nh huèng øng xö;
– KÜ n¨ng tæ chøc vµ ®iÒu hµnh mét guång m¸y;
– KÜ n¨ng phßng vÖ vµ gia t¨ng søc khoÎ;
– KÜ n¨ng tù häc, tù nghiªn cøu ®Ó kh«ng ngõng n©ng cao tr×nh ®é.
HÖ thèng nh÷ng kÜ n¨ng trªn cÇn ®−îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn th−êng xuyªn trong qu¸ tr×nh
d¹y häc vµ sÏ cÇn hoµn thiÖn trong suèt c¶ cuéc ®êi.
Nh− vËy trong qu¸ tr×nh häc tËp, häc sinh ph¶i n¾m v÷ng häc vÊn phæ th«ng, cã nghÜa lµ ph¶i
hiÓu, nhí vµ vËn dông mét çch linh ho¹t, s¸ng t¹o nh÷ng tri thøc phæ th«ng. ViÖc chiÕm lÜnh häc
vÊn ®ã còng ®−îc diÔn ra víi çc møc ®é t− duy tõ thÊp ®Õn cao nh−: nhËn biÕt, t¸i hiÖn, kÜ n¨ng
vµ s¸ng t¹o.
2. NhiÖm vô ph¸t triÓn trÝ tuÖ
Qu¸ tr×nh d¹y häc nh»m ph¸t triÓn ë ng−êi nh÷ng n¨ng lùc, phÈm chÊt trÝ tuÖ, ®Æc biÖt lµ n¨ng
lùc t− duy s¸ng t¹o.
Sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ nãi chung ®−îc ®Æc tr−ng bëi qu¸ tr×nh tÝch luü tri thøc vµ çc thao t¸c
ho¹t ®éng trÝ tuÖ mét çch thµnh th¹o, ®Æc biÖt lµ thao t¸c t− duy; lµ sù thèng nhÊt biÖn chøng
gi÷a mét bªn lµ çi ®−îc ph¶n ¸nh (khèi l−îng tri thøc) víi mét bªn lµ ph−¬ng thøc ph¶n ¸nh (çc
thao t¸c trÝ tuÖ). §ã lµ qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn vÒ chÊt trong ho¹t ®éng nhËn thøc nãi chung, ho¹t
®éng häc tËp nãi riªng cña häc sinh. Nãi mét çch cô thÓ h¬n, sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ tr−íc hÕt ®−îc
biÓu hiÖn ë sù ph¸t triÓn cña çc chøc n¨ng t©m lÝ nhËn thøc tõ c¶m gi¸c, tri gi¸c ®Õn t− duy trõu
t−îng vµ çc phÈm chÊt trÝ tuÖ.
45
Trong qu¸ tr×nh d¹y vµ häc, d−íi sù tæ chøc, ®iÒu khiÓn cña gi¸o viªn, häc sinh kh«ng ngõng
ph¸t huy tÝnh tÝch cùc nhËn thøc, tù rÌn luyÖn çc thao t¸c t− duy, dÇn dÇn h×nh thµnh çc phÈm
chÊt trÝ tuÖ nh−:
– TÝnh ®Þnh h−íng: Trong t− duy cña häc sinh, tÝnh ®Þnh h−íng ®−îc thÓ hiÖn ë kh¶ n¨ng x¸c
®Þnh nhanh, ®óng môc ®Ých, ®èi t−îng cña ho¹t ®éng nhËn thøc, gióp hä lu«n cã ý thøc ng¨n ngõa
çc ho¹t ®éng, thao t¸c t− duy chÖch h−íng vµ kÞp thêi ®iÒu chØnh nh÷ng lÖch l¹c ®ã.
– BÒ réng cña ho¹t ®éng trÝ tuÖ ®−îc thÓ hiÖn ë chç, trong qu¸ tr×nh d¹y häc, ng−êi häc sinh
cã vèn tri thøc vÒ nhiÒu lÜnh vùc khoa häc vµ ®êi sèng, sù hiÓu biÕt réng ®ã gióp çc em cã ®iÒu
kiÖn thuËn lîi nh»m t¹o nªn sù hç trî trong ho¹t ®éng trÝ tuÖ gi÷a çc lÜnh vùc khoa häc kh¸c
nhau.
– ChiÒu s©u cña ho¹t ®éng trÝ tuÖ ®−îc thÓ hiÖn ë kh¶ n¨ng nhËn biÕt s©u s¾c b¶n chÊt sù vËt,
hiÖn t−îng trong thÕ giíi kh¸ch quan. Nã gióp cho häc sinh ph©n biÖt ®−îc çi b¶n chÊt vµ çi
kh«ng b¶n chÊt, ph©n biÖt ®−îc b¶n chÊt vµ hiÖn t−îng, tõ ®ã cã thÓ rót ra nh÷ng quy luËt kh¸ch
quan, tr¸nh sù suy nghÜ n«ng c¹n, h×nh thøc chñ nghÜa, ... §ã còng lµ kh¶ n¨ng ®¹t ®−îc tr×nh ®é
chuyªn s©u vÒ mét lÜnh vùc khoa häc nhÊt ®Þnh cña nh÷ng çn bé khoa häc t−¬ng lai.
– TÝnh linh ho¹t ®−îc thÓ hiÖn ë kh¶ n¨ng ng−êi häc cã thÓ tiÕn hµnh ho¹t ®éng trÝ tuÖ kh«ng
nh÷ng nhanh chãng mµ cßn di chuyÓn ho¹t ®éng ®ã tõ t×nh huèng nµy sang t×nh huèng kh¸c.
§ång thêi tÝnh linh ho¹t trong t− duy cña häc sinh cßn gióp hä thÝch øng víi çc t×nh huèng nhËn
thøc kh¸c nhau mét çch nhanh chãng, ®¶m b¶o cho viÖc lÜnh héi nh÷ng çi míi nhanh h¬n, v÷ng
ch¾c h¬n.
– TÝnh mÒm dÎo ®−îc ®Æc tr−ng ë chç ho¹t ®éng trÝ tuÖ cña häc sinh trong häc tËp ®−îc tiÕn
hµnh theo hai chiÒu: tõ cô thÓ ®Õn trõu t−îng vµ ng−îc l¹i, cã thÓ coi tÝnh mÒm dÎo lµ ®Æc tr−ng
cña tÝnh linh ho¹t.
– TÝnh tÝch cùc, tÝnh ®éc lËp nhËn thøc cña häc sinh: tÝnh tÝch cùc nhËn thøc ph¶n ¸nh sù biÕn
®æi n¨ng ®éng cña m« h×nh t©m lÝ (gi÷a yÕu tè nhËn thøc, t×nh c¶m vµ hµnh ®éng, ý chÝ). TÝnh ®éc
lËp ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së cña tÝnh tÝch cùc, nã ®−îc ph¶n ¸nh bëi kh¶ n¨ng ng−êi häc tù
m×nh ph¸t hiÖn vÊn ®Ò, tù m×nh t×m çc ph−¬ng ¸n gi¶i quyÕt vÊn ®Ò cã hiÖu qu¶. TÝnh ®éc lËp lµ
c¬ së ®Ó dÇn dÇn h×nh thµnh tÝnh s¸ng t¹o trong häc tËp, trong cuéc sèng cña häc sinh. Trªn c¬ së
®ã, víi çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc, qu¸ tr×nh d¹y häc dÇn dÇn h×nh thµnh ë häc sinh tÝnh
hÖ thèng, tÝnh nhÊt qu¸n, tÝnh phª ph¸n, tÝnh kh¸i qu¸t.
Nh÷ng n¨ng lùc vµ phÈm chÊt trÝ tuÖ cña häc sinh cã mèi quan hÖ thèng nhÊt biÖn chøng víi
nhau, ®¶m b¶o cho ho¹t ®éng d¹y häc ®¹t kÕt qu¶ tèi −u. Bëi lÏ, gi÷a d¹y häc vµ sù ph¸t triÓn trÝ
tuÖ cã mèi quan hÖ t−¬ng t¸c: th«ng qua ho¹t ®éng d¹y häc, n¨ng lùc vµ phÈm chÊt trÝ tuÖ cña häc
sinh ®−îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn, ng−îc l¹i, sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña häc sinh ®¹t ®−îc ë møc ®é
nhÊt ®Þnh l¹i lµ tiÒn ®Ò, lµ ®iÒu kiÖn cho ho¹t ®éng d¹y häc mang l¹i chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ cao
h¬n.
D¹y häc chØ cã t¸c dông thóc ®Èy sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ víi ®iÒu kiÖn ho¹t ®éng d¹y häc ®i
tr−íc, ®ãn tr−íc sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ – d¹y häc t¸c ®éng vµo “giíi h¹n ph¸t triÓn trÝ tuÖ gÇn nhÊt”.
§iÒu ®ã cã nghÜa lµ, trong qu¸ tr×nh d¹y häc, ng−êi gi¸o viªn ph¶i cã yªu cÇu cao h¬n tr×nh ®é
46
hiÖn cã cña häc sinh, th−êng xuyªn ®−a ng−êi häc vµo nh÷ng t×nh huèng cã vÊn ®Ò ®Ó hä ph¶i t−
duy tÝch cùc, ®éc lËp, s¸ng t¹o.
3. NhiÖm vô gi¸o dôc trong d¹y häc

Trªn c¬ së trang bÞ tri thøc vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc, phÈm chÊt trÝ tuÖ, qu¸ tr×nh d¹y häc ph¶i
gãp phÇn h×nh thµnh thÕ giíi quan khoa häc vµ çc phÈm chÊt nh©n çch cho häc sinh. NhiÖm vô
gi¸o dôc trong d¹y häc ph¶n ¸nh sù thèng nhÊt gi÷a viÖc trang bÞ kiÕn thøc vµ gi¸o dôc nh©n çch,
gi÷a “d¹y ch÷ vµ d¹y ng−êi”. Cã nh− vËy, trong t−¬ng lai, häc sinh míi trë thµnh nh÷ng c«ng d©n
võa cã tµi vµ cã ®øc, cã tri thøc vµ tay nghÒ, n¨ng ®éng vµ s¸ng t¹o, thÝch øng víi nhÞp sèng cña
x héi hiÖn ®¹i.
Trong qu¸ tr×nh d¹y häc, çc nhiÖm vô trªn kh«ng t¸ch biÖt mµ cã mèi quan hÖ thèng nhÊt
biÖn chøng víi nhau:
– Trªn c¬ së n¾m v÷ng hÖ thèng tri thøc c¬ b¶n, hiÖn ®¹i vÒ çc lÜnh vùc khoa häc, çc kÜ
n¨ng, kÜ x¶o ®−îc h×nh thµnh vµ rÌn luyÖn, tõ ®ã n¨ng lùc vµ phÈm chÊt trÝ tuÖ cña häc sinh nãi
riªng, phÈm chÊt nh©n çch nãi chung còng ®−îc ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn dÇn;
– Sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ trong d¹y häc lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh trang bÞ tri thøc, kÜ n¨ng, song l¹i
lµ tiÒn ®Ò, lµ ®iÒu kiÖn quan träng cho ho¹t ®éng d¹y häc ®¹t chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ tèi −u;
– NhiÖm vô gi¸o dôc lµ kÕt qu¶ tÊt yÕu cña qu¸ tr×nh d¹y häc, lµ sù thèng nhÊt biÖn chøng
gi÷a d¹y häc vµ gi¸o dôc “... §Õn mét tr×nh ®é nµo ®ã, trÝ dôc vµ ®øc dôc thèng nhÊt lµ mét”.
NhiÖm vô gi¸o dôc lµ môc ®Ých cña ho¹t ®éng d¹y häc, nã ®Þnh h−íng vµ chi phèi tÊt c¶ çc nh©n
tè kh¸c cña qu¸ tr×nh d¹y häc.
IV. §éng lùc cña qu¸ tr×nh d¹y häc
Theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, mäi sù vËt, mäi hiÖn t−îng vµ qu¸ tr×nh
trong thÕ giíi kh¸ch quan kh«ng tÜnh t¹i mµ lu«n vËn ®éng, ph¸t triÓn kh«ng ngõng. D¹y häc lµ
mét hiÖn t−îng x héi, lµ mét qu¸ tr×nh nªn còng kh«ng ngõng vËn ®éng vµ ph¸t triÓn.
Sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña qu¸ tr×nh d¹y häc ®−îc biÓu hiÖn th«ng qua tõng nh©n tè cña hÖ
thèng d¹y häc. Môc ®Ých, nhiÖm vô d¹y häc ngµy cµng n©ng cao vµ hoµn thiÖn do ¶nh h−ëng cña
m«i tr−êng kinh tÕ – x héi vµ sù tiÕn bé cña khoa häc – c«ng nghÖ. Néi dung d¹y häc ngµy cµng
®æi míi, hoµn thiÖn theo h−íng hiÖn ®¹i ho¸, ç biÖt ho¸ vµ c«ng nghÖ ho¸ nh»m n©ng cao hiÖu
qu¶ d¹y häc. Ng−êi häc sinh, chñ thÓ ho¹t ®éng tÝch cùc – nh©n tè trung t©m cña qu¸ tr×nh d¹y
häc kh«ng ngõng tr−ëng thµnh, ph¸t triÓn c¶ vÒ thÓ chÊt vµ t©m hån. §Æc biÖt sù ph¸t triÓn vÒ
nhËn thøc, chiÕm lÜnh néi dung häc vÊn tõ møc ®é thÊp ®Õn cao, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p, tõ ch−a
biÕt ®Õn biÕt vµ biÕt mét çch ®Çy ®ñ, s©u s¾c h¬n; tõ nhËn thøc ®Õn vËn dông trong çc t×nh
huèng quen thuéc vµ nh÷ng t×nh huèng míi mét çch th«ng minh, s¸ng t¹o... Ng−êi gi¸o viªn,
nh©n tè ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh d¹y häc còng kh«ng ngõng tr−ëng thµnh, hoµn thiÖn vÒ
tr×nh ®é chuyªn m«n, vÒ n¨ng lùc s− ph¹m, vÒ phÈm chÊt nh©n çch, v.v... Sù vËn ®éng, ph¸t triÓn
tæng hîp vµ ®ång bé cña çc nh©n tè t¹o nªn sù vËn ®éng ph¸t triÓn chung cña qu¸ tr×nh d¹y häc.
Nguyªn nh©n cña sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña qu¸ tr×nh d¹y häc lµ sù xuÊt hiÖn, n¶y sinh vµ
gi¶i quyÕt cã hiÖu qu¶ çc m©u thuÉn vèn cã cña qu¸ tr×nh d¹y häc:
47
Çc m©u thuÉn bªn ngoµi cña qu¸ tr×nh d¹y häc lµ m©u thuÉn gi÷a çc nh©n tè cña qu¸ tr×nh
d¹y häc víi çc yÕu tè cña m«i tr−êng (kinh tÕ – x héi, khoa häc – c«ng nghÖ, ...). VÝ dô: Khoa
häc – c«ng nghÖ ph¸t triÓn, th«ng tin t¨ng nhanh vµ nhiÒu gÊp béi nh−ng néi dung, ph−¬ng ph¸p
d¹y häc th× l¹c hËu, lçi thêi; ho¹t ®éng d¹y vµ häc cña thÇy vµ trß ch−a ®¸p øng ®−îc nh÷ng yªu
cÇu cao cña ®êi sèng x héi, ... NÕu ph¸t hiÖn vµ gi¶i quyÕt kÞp thêi çc m©u thuÉn nµy sÏ t¹o ®iÒu
kiÖn thuËn lîi thóc ®Èy qu¸ tr×nh d¹y häc ph¸t triÓn, ®¸p øng yªu cÇu cña gi¸o dôc vµ ®µo t¹o. Tuy
nhiªn, cã thÓ trong nh÷ng tr−êng hîp ®Æc biÖt, çc m©u thuÉn bªn ngoµi l¹i cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh
®èi víi sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña qu¸ tr×nh d¹y häc.
Çc m©u thuÉn bªn trong cña qu¸ tr×nh d¹y häc lµ m©u thuÉn gi÷a çc nh©n tè cña qu¸ tr×nh
d¹y häc víi nhau hoÆc m©u thuÉn gi÷a çc yÕu tè trong tõng nh©n tè. VÝ dô: m©u thuÉn gi÷a néi
dung d¹y häc ® ®−îc hiÖn ®¹i ho¸ nh−ng çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc l¹i rÊt l¹c hËu, lçi thêi; m©u
thuÉn gi÷a nh÷ng yÕu tè tÝch cùc vµ tiªu cùc trong ho¹t ®éng häc tËp, thi cö cña trß, cña thÇy, ...
Nh÷ng m©u thuÉn bªn trong lµ nguån gèc cña sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn, viÖc ph¸t hiÖn vµ gi¶i
quyÕt cã hiÖu qu¶ nh÷ng m©u thuÉn bªn trong sÏ t¹o nªn hÖ thèng ®éng lùc thóc ®Èy qu¸ tr×nh
d¹y häc ph¸t triÓn kh«ng ngõng.
§Æc biÖt, m©u thuÉn c¬ b¶n – m©u thuÉn tån t¹i suèt c¶ qu¸ tr×nh d¹y häc, cã ¶nh h−ëng trùc
tiÕp tíi viÖc gi¶i quyÕt hµng lo¹t çc m©u thuÉn kh¸c cña qu¸ tr×nh d¹y häc. Trong thùc tiÔn d¹y
häc, m©u thuÉn c¬ b¶n th−êng lµ m©u thuÉn gi÷a mét bªn lµ yªu cÇu, nhiÖm vô d¹y häc ngµy cµng
cao vµ mét bªn lµ tr×nh ®é, kh¶ n¨ng nhËn thøc cña häc sinh cßn h¹n chÕ, yÕu, kÐm, ... ViÖc ph¸t
hiÖn vµ gi¶i quyÕt cã hiÖu qu¶ m©u thuÉn c¬ b¶n t¹o nªn ®éng lùc chñ yÕu – néi lùc c¬ b¶n thóc
®Èy qu¸ tr×nh d¹y häc ph¸t triÓn kh«ng ngõng.
§iÒu kiÖn ®Ó m©u thuÉn c¬ b¶n trë thµnh ®éng lùc chñ yÕu cña qu¸ tr×nh d¹y häc lµ: m©u
thuÉn ®ã ph¶i tån t¹i chÝnh trong b¶n th©n qu¸ tr×nh d¹y häc, do tiÕn tr×nh d¹y häc quy ®Þnh; viÖc
ph¸t hiÖn vµ gi¶i quyÕt m©u thuÉn ph¶i võa søc, cã t¸c dông kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc nhËn thøc cña
häc sinh vµ gi¸o viªn còng nh− häc sinh ph¶i nhËn thøc ®Çy ®ñ çc lo¹i m©u thuÉn vµ t×m ra
ph−¬ng ¸n tèi −u ®Ó gi¶i quyÕt cã hiÖu qu¶ m©u thuÉn c¬ b¶n.
Nh− vËy, viÖc ph¸t hiÖn vµ gi¶i quyÕt cã hiÖu qu¶ çc m©u thuÉn, ®Æc biÖt lµ m©u thuÉn c¬
b¶n ® t¹o nªn ®éng lùc cña qu¸ tr×nh d¹y häc. Do ®ã, ®Ó n©ng cao chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ d¹y
häc, nghÖ thuËt s− ph¹m cña ng−êi gi¸o viªn lµ ph¶i kÞp thêi ph¸t hiÖn çc lo¹i m©u thuÉn, t¹o ra
nh÷ng t×nh huèng cã vÊn ®Ò trong d¹y häc vµ cã nh÷ng ph−¬ng ¸n gi¶i quyÕt h÷u hiÖu nh»m
kh«ng ngõng ph¸t huy cao ®é tÝnh tÝch cùc, ®éc lËp, s¸ng t¹o cña b¶n th©n ng−êi häc.
1. L«gic cña qu¸ tr×nh d¹y häc

L«gic cña qu¸ tr×nh d¹y häc lµ tr×nh tù vËn ®éng hîp quy luËt cña qu¸ tr×nh d¹y häc nh»m ®¶m b¶o
ph¸t triÓn cho häc sinh tõ tr×nh ®é tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc, ®Æc biÖt lµ ho¹t
®éng trÝ tuÖ t−¬ng øng lóc b¾t ®Çu nghiªn cøu m«n häc (hay mét ch−¬ng, mét môc) nµo ®ã, ®Õn tr×nh ®é tri
thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o vµ n¨ng lùc nhËn thøc, ®Æc biÖt lµ n¨ng lùc ho¹t ®éng trÝ tuÖ t−¬ng øng víi khi kÕt
thóc m«n häc (hay ch−¬ng, môc) nµo ®ã.
Nh− vËy, ho¹t ®éng gi¶ng d¹y vµ häc tËp cña gi¸o viªn vµ häc sinh ®−îc diÔn ra theo mét
tr×nh tù l«gic nhÊt ®Þnh. L«gic cña qu¸ tr×nh d¹y häc ph¶i ®−îc x©y dùng trªn c¬ së néi dung m«n
48
häc vµ ph¶i phï hîp víi ®Æc ®iÓm ho¹t ®éng nhËn thøc, ®Æc ®iÓm t− duy cña häc sinh. V× vËy,
P.B. £xip«v míi kh¼ng ®Þnh: L«gic cña qu¸ tr×nh d¹y häc lµ “hîp kim” cña l«gic m«n häc vµ
l«gic nhËn thøc cña häc sinh. L«gic m«n häc ph¶i phï hîp víi néi dung cña m«n häc t−¬ng øng,
cßn l«gic nhËn thøc ph¶n ¸nh ®−îc ®Æc ®iÓm løa tuæi, ®Æc ®iÓm t©m – sinh lÝ, ®Æc ®iÓm nhËn thøc
cña häc sinh.
V× vËy, l«gic qu¸ tr×nh d¹y häc ph¶n ¸nh c¶ mét qu¸ tr×nh gia c«ng sù ph¹m, trong ®ã, gi¸o
viªn lµ ng−êi tæ chøc, ®iÒu khiÓn, häc sinh häc tËp tÝch cùc theo mét quy tr×nh hîp lÝ nh»m thùc
hiÖn tèt môc ®Ých, nhiÖm vô d¹y häc.
L«gic qu¸ tr×nh d¹y häc ®−îc diÔn ra theo çc giai ®o¹n, çc b−íc hay çc c«ng ®o¹n nhÊt
®Þnh, mçi giai ®o¹n nh»m gi¶i quyÕt t−¬ng ®èi trän vÑn mét nhiÖm vô nhËn thøc hay thùc tiÔn ®ã,
®−îc gäi lµ çc kh©u cña qu¸ tr×nh d¹y häc. Nh×n chung, qu¸ tr×nh d¹y häc ®−îc diÔn ra theo 5
kh©u chÝnh sau:
1.1. Gi¸o viªn ®Æt vÊn ®Ò, nªu vÊn ®Ò nh»m kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc häc tËp cña häc sinh.
Gi¸o viªn cÇn khÐo lÐo ®Ò xuÊt çc nhiÖm vô nhËn thøc b»ng çch t¹o nªn nh÷ng t×nh huèng cã
vÊn ®Ò ®Ó tËp trung chó ý, g©y høng thó häc tËp cho häc sinh th«ng qua viÖc tham gia gi¶i quyÕt
vÊn ®Ò.
1.2. Tæ chøc, ®iÒu khiÓn häc sinh lÜnh héi tri thøc míi
§Ó cã thÓ lÜnh héi ®−îc tri thøc c¬ b¶n, hiÖn ®¹i, cã hÖ thèng, gi¸o viªn cÇn lùa chän néi
dung, vËn dông phèi hîp çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc, tæ chøc ho¹t ®éng häc tËp cho häc sinh, ®Æc
biÖt ho¹t ®éng tù häc nh»m gióp cho häc sinh trong kho¶ng thêi gian ng¾n nhÊt cã thÓ chiÕm
lÜnh ®−îc mét khèi l−îng tri thøc nhiÒu nhÊt, cã gi¸ trÞ nhÊt. Cô thÓ lµ, tuú theo ®Æc ®iÓm cña tµi
liÖu häc tËp, gi¸o viªn cã thÓ tæ chøc cho häc sinh tiÕn hµnh çc thao t¸c t− duy: ph©n tÝch, tæng
hîp, so s¸nh, ®èi chiÕu, trõu t−îng ho¸, kh¸i qu¸t ho¸ ®Ó h×nh thµnh çc kh¸i niÖm. Tõ nh÷ng
kh¸i niÖm, dÇn dÇn nh÷ng ph¸n ®o¸n, nh÷ng suy luËn khoa häc còng ®−îc h×nh thµnh. Nh÷ng
kh¸i niÖm, ph¸n ®o¸n ®ã ®Òu ®−îc diÔn ®¹t d−íi h×nh thøc ng«n ng÷ b»ng nh÷ng ®Þnh nghÜa,
®Þnh lÝ, ®Þnh luËt, nguyªn t¾c, häc thuyÕt khoa häc. ViÖc h×nh thµnh kh¸i niÖm cã thÓ ®−îc tiÕn
hµnh b»ng con ®−êng quy n¹p hoÆc diÔn dÞch. Tæ chøc tèt kh©u lÜnh héi tri thøc míi gióp häc
sinh ch¼ng nh÷ng tÝch luü ®−îc vèn tri thøc cÇn thiÕt theo yªu cÇu cña ho¹t ®éng d¹y häc mµ
cßn båi d−ìng cho çc em ph−¬ng ph¸p häc tËp, ph−¬ng ph¸p t− duy tÝch cùc, lµm c¬ së cho
viÖc rÌn luyÖn kÜ n¨ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò mét çch th«ng minh, s¸ng t¹o.
1.3. Tæ chøc, ®iÒu khiÓn viÖc «n tËp, cñng cè tri thøc, rÌn luyÖn kÜ n¨ng, kÜ x¶o cho häc
sinh
Nh÷ng tri thøc häc sinh ® lÜnh héi ®−îc trong qu¸ t×nh d¹y häc cÇn ®−îc «n tËp, cñng cè
v÷ng ch¾c ®Ó khi cÇn cã thÓ t¸i hiÖn nhanh chãng vµ vËn dông trong thùc tiÔn. Çc biÖn ph¸p «n
tËp tÝch cùc th−êng ®−îc tæ chøc th−êng xuyªn trong c¶ qu¸ tr×nh, ®Æc biÖt lµ tr−íc çc k× thi kÕt
thóc mét m«n häc, kÕt thóc häc k× hay n¨m häc, cÊp häc, v.v...
Trªn c¬ së häc sinh n¾m v÷ng tri thøc, cÇn tæ chøc, ®iÒu khiÓn viÖc rÌn luyÖn çc kÜ n¨ng, kÜ
x¶o cho çc em th«ng qua viÖc gi¶i quyÕt çc bµi tËp, bµi to¸n, çc t×nh huèng cã vÊn ®Ò b»ng
nhiÒu ph−¬ng ¸n kh¸c nhau trong nh÷ng t×nh huèng quen thuéc vµ c¶ trong nh÷ng t×nh huèng
49
míi. Nh÷ng biÖn ph¸p rÌn luyÖn kÜ n¨ng, kÜ x¶o trong d¹y häc th−êng rÊt phong phó, ®a d¹ng ë
çc møc ®é tõ thÊp ®Õn cao, tuú theo yªu cÇu cña çc m«n häc vµ kh¶ n¨ng cña häc sinh. Møc ®é
®Çu tiªn lµ vËn dông tri thøc ®Ó gi¶i quyÕt çc bµi tËp nhËn thøc víi møc ®é khã, phøc t¹p t¨ng
dÇn; ë møc ®é cao h¬n, cã thÓ tæ chøc cho häc sinh tham gia gi¶i quyÕt çc t×nh huèng n¶y sinh
trong thùc tiÔn vÒ mét lÜnh vùc khoa häc nhÊt ®Þnh trªn c¬ së vËn dông, øng dông tri thøc ® tÝch
luü mét çch ®éc lËp, s¸ng t¹o.
1.4. Tæ chøc, ®iÒu khiÓn viÖc kiÓm tra, ®¸nh gi¸ vµ tù kiÓm tra, tù ®¸nh gi¸ tri thøc, kÜ n¨ng,
kÜ x¶o cña häc sinh. §©y lµ mét kh©u rÊt quan träng cña qu¸ tr×nh d¹y häc v× nã cã ý nghÜa gi¸o
dôc vµ d¹y häc s©u s¾c, ch¼ng nh÷ng ®ßi hái ng−êi häc ph¶i th−êng xuyªn «n tËp, cñng cè, n¾m
v÷ng hÖ thèng tri thøc mµ cßn cã t¸c dông ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc, ®Æc biÖt lµ ph−¬ng ph¸p t−
duy l«gic cho häc sinh. Trong qu¸ tr×nh d¹y häc, cÇn ®Æc biÖt chó ý khuyÕn khÝch n¨ng lùc tù kiÓm
tra, tù ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp cña mçi häc sinh. §ã lµ c¬ së ®Ó h×nh thµnh n¨ng lùc tù häc th−êng
xuyªn, häc tiÕp tôc, häc suèt ®êi, ®¸p øng víi yªu cÇu cña mét x héi ph¸t triÓn.
1.5. Ph©n tÝch kÕt qu¶ qu¸ tr×nh d¹y häc, ph¸t huy kÞp thêi nh÷ng −u ®iÓm, h¹n chÕ, kh¾c phôc
nh÷ng sai sãt vÒ tri thøc, vÒ kÜ n¨ng, vÒ ph−¬ng ph¸p, ... ®Ó cã thÓ uèn n¾n, ®iÒu chØnh, bæ sung vµ
hoµn thiÖn qu¸ tr×nh d¹y häc.
Mèi quan hÖ gi÷a çc kh©u cña qu¸ tr×nh d¹y häc:
D¹y häc lµ mét qu¸ tr×nh toµn vÑn ®−îc diÔn ra theo çc kh©u nh− ® tr×nh bµy ë trªn, çc
kh©u ®ã hoµn toµn kh«ng t¸ch biÖt mµ cã mèi quan hÖ xen kÏ, bæ sung, ¶nh h−ëng, t¸c ®éng qua
l¹i chÆt chÏ víi nhau. VÝ dô: Khi lÜnh héi chi thøc míi, cã thÓ tæ chøc cñng cè tri thøc, rÌn luyÖn
kÜ n¨ng, thùc hiÖn kiÓm tra, ®¸nh gi¸, ... HoÆc, ®Ó cñng cè tri thøc, gi¸o viªn kh«ng thÓ chØ tiÕn
hµnh «n tËp mµ cßn cã thÓ th«ng qua viÖc vËn dông tri thøc ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò míi n¶y
sinh, qua ®ã ®¸nh gi¸ kh¸ch quan chÊt l−îng häc tËp cña mçi häc sinh, v.v... MÆc dï mçi kh©u
®Òu cã chøc n¨ng riªng, t−¬ng ®èi ®éc lËp, song trong nh÷ng hoµn c¶nh cô thÓ, mçi kh©u cã thÓ
cã chøc n¨ng tréi chiÕm −u thÕ. Nh−ng nh×n chung çc kh©u ®Òu h−íng tíi viÖc thùc hiÖn çc
nhiÖm vô d¹y häc, kÝch thÝch th¸i ®é häc tËp tÝch cùc cña häc sinh. V× vËy, nghÖ thuËt sù ph¹m
cña ng−êi thÇy gi¸o lµ ph¶i biÕt vËn dông phèi hîp çc kh©u mét çch hîp lÝ nh»m ®¹t kÕt qu¶
d¹y häc tèi −u.
C©u hái «n tËp

1. Ph©n tÝch kh¸i niÖm vµ nh÷ng ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh d¹y häc. Cho vÝ dô thùc tiÔn ®Ó minh
ho¹ cho çc ®Æc ®iÓm ®ã.
2. Ph©n tÝch cÊu tróc cña qu¸ tr×nh d¹y häc theo quan ®iÓm tiÕp cËn hÖ thèng vµ rót ra kÕt luËn
s− ph¹m cÇn thiÕt.
3. Ph©n tÝch b¶n chÊt qu¸ tr×nh d¹y häc. So s¸nh qu¸ tr×nh d¹y häc truyÒn thèng víi qu¸ tr×nh
d¹y häc hiÖn ®¹i vµ nªu lªn nh÷ng bµi häc kinh nghiÖm vÒ vÞ thÕ cña ng−êi d¹y vµ ng−êi häc.
4. Ph©n tÝch çc nhiÖm vô d¹y häc vµ mèi quan hÖ gi÷a çc nhiÖm vô ®ã. Liªn hÖ víi thùc tiÔn
viÖc thùc hiÖn çc nhiÖm vô d¹y häc th«ng qua mét bµi häc cô thÓ.
5. Anh (ChÞ) h y ph©n tÝch mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a d¹y häc vµ sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña häc
sinh vµ nªu râ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®¶m b¶o cho sù ph¸t triÓn ®ã. Cho vÝ dô.
50
6. Anh (ChÞ) h y lµm s¸ng tá mèi quan hÖ gi÷a d¹y häc vµ gi¸o dôc trong nhµ tr−êng, tõ ®ã rót
ra kÕt luËn s− ph¹m cÇn thiÕt.
7. H y tr×nh bµy ®éng lùc cña qu¸ tr×nh d¹y häc. Cho vÝ dô thùc tiÔn vÒ viÖc x©y dùng ®éng lùc
cña qu¸ tr×nh d¹y häc th«ng qua mét bµi gi¶ng (hoÆc tù häc) cô thÓ.
8. Ph©n tÝch çc kh©u cña qu¸ tr×nh d¹y häc vµ mèi quan hÖ gi÷a çc kh©u ®ã. Cho vÝ dô thùc
tiÔn vÒ viÖc thùc hiÖn çc kh©u cña qu¸ tr×nh d¹y häc th«ng qua mét bµi d¹y cô thÓ.
9. B»ng lÝ luËn vµ thùc tiÔn ho¹t ®éng d¹y häc, anh (ChÞ) h y ph©n tÝch vµ lµm s¸ng tá luËn ®iÓm
cho r»ng: D¹y häc lµ mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn biÖn chøng. Liªn hÖ víi thùc tiÔn vµ rót ra nh÷ng
kÕt luËn s− ph¹m cÇn thiÕt.
51
Ch−¬ng VI
Quy luËt vµ hÖ thèng çc nguyªn t¾c d¹y häc
I. Çc quy luËt cña qu¸ tr×nh d¹y häc

1. D¹y häc lµ mét qu¸ tr×nh lu«n lu«n vËn ®éng vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng nh»m thùc hiÖn
môc tiªu d¹y häc ë çc møc ®é nhÊt ®Þnh. Sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña qu¸ tr×nh d¹y häc mang
tÝnh quy luËt ph¶n ¸nh nh÷ng mèi quan hÖ b¶n chÊt, nh÷ng mèi liªn hÖ chñ yÕu trong cña çc hiÖn
t−îng, qu¸ tr×nh d¹y häc.
Qu¸ tr×nh d¹y häc cã quy luËt phæ biÕn vµ ®Æc thï cña nã. Çc quy luËt vµ tÝnh quy luËt cña
qu¸ tr×nh d¹y häc ph¶n ¸nh mèi quan hÖ, liªn hÖ chñ yÕu, tÊt yÕu vµ bÒn v÷ng gi÷a çc nh©n tè
cña qu¸ tr×nh d¹y häc víi nhau vµ çc mèi quan hÖ cña qu¸ tr×nh d¹y häc víi m«i tr−êng kinh tÕ –
x héi, víi sù tiÕn bè cña khoa häc – c«ng nghÖ trong n−íc vµ thÕ giíi. Cho ®Õn nay, ® cã rÊt
nhiÒu ý kiÕn cña çc nhµ lÝ luËn d¹y häc vÒ tÝnh quy luËt vµ quy luËt trong d¹y häc; vÒ tªn gäi vµ
sè l−îng çc quy luËt còng ch−a cã sù nhÊt trÝ cao. Tuy vËy, chóng ta cã thÓ kÓ tíi mét sè quy luËt
chÝnh sau ®©y:
– Quy luËt vÒ mèi quan hÖ t−¬ng t¸c gi÷a m«i tr−êng ®èi víi tõng nh©n tè cña qu¸ tr×nh d¹y
häc. §©y lµ quy luËt phæ biÕn ph¶n ¸nh nh÷ng quy ®Þnh, ¶nh h−ëng trùc tiÕp, th−êng xuyªn cña
m«i tr−êng ®èi víi môc tiªu, nhiÖm vô d¹y häc còng nh− néi dung, ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y vµ häc
tËp cña thÇy vµ trß;
– Quy luËt thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a môc ®Ých, nhiÖm vô d¹y häc víi néi dung, ph−¬ng
ph¸p, ph−¬ng tiÖn vµ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc;
– Quy luËt thèng nhÊt biÖn chøng d¹y häc vµ gi¸o dôc, quy luËt nµy ph¶n ¸nh mèi quan hÖ
b¶n chÊt gi÷a ®øc dôc víi trÝ dôc, gi÷a “d¹y ch÷” vµ “d¹y ng−êi”... nã thÓ hiÖn tÝnh gi¸o dôc trong
d¹y häc;
– Quy luËt thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a ho¹t ®éng gi¶ng d¹y cña gi¸o viªn vµ ho¹t ®éng häc
tËp cña häc sinh;
– Quy luËt vÒ sù thèng nhÊt gi÷a viÖc x©y dùng kÕ ho¹ch d¹y häc víi viÖc thùc hiÖn kÕ ho¹ch
vµ kiÓm tra, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ d¹y häc, v.v...
Trong nh÷ng quy luËt trªn, quy luËt thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a d¹y vµ häc lµ quy luËt c¬ b¶n
cña qu¸ tr×nh d¹y häc.
2. Quy luËt c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh d¹y häc

Trong qu¸ tr×nh d¹y häc ë çc lo¹i tr−êng, ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc thèng nhÊt biÖn
chøng víi nhau. §©y lµ quy luËt c¬ b¶n v× nã ph¶n ¸nh mèi quan hÖ tÊt yÕu, chñ yÕu vµ bÒn v÷ng
gi÷a hai nh©n tè trung t©m ®Æc tr−ng c¬ b¶n nhÊt thÓ hiÖn tÝnh hai mÆt cña qu¸ tr×nh d¹y häc. MÆt
kh¸c, quy luËt nµy chi phèi, bao trïm çc quy luËt kh¸c vµ thÓ hiÖn ®Ëm nÐt trong tÊt c¶ çc kh©u
cña qu¸ tr×nh d¹y häc. V× thÕ, çc quy luËt kh¸c chØ ph¸t huy t¸c dông tÝch cùc d−íi ¶nh h−ëng
tÝch cùc cña quy luËt c¬ b¶n nµy.
52
Néi dung cña quy luËt c¬ b¶n:
D¹y häc lµ qu¸ tr×nh d−íi vai trß chñ ®¹o – tæ chøc, ®iÒu khiÓn, thiÕt kÕ quy tr×nh gi¶ng d¹y
cña gi¸o viªn, häc sinh chñ ®éng, tù tæ chøc, tù ®iÒu khiÓn, tù thiÕt kÕ quy tr×nh häc tËp cña m×nh
nh»m thùc hiÖn tèt çc nhiÖm vô d¹y häc. Trong qu¸ tr×nh ®ã, ho¹t ®éng gi¶ng d¹y vµ häc tËp cña
gi¸o viªn vµ häc sinh kh«ng t¸ch biÖt mµ thèng nhÊt biÖn chøng víi nhau, thÓ hiÖn tÝnh hai mÆt,
song ph−¬ng cña qu¸ tr×nh d¹y häc:
– Ho¹t ®éng gi¶ng d¹y cña gi¸o viªn t¸c ®éng tíi ho¹t ®éng häc tËp cña häc sinh th«ng qua
vai trß chñ ®¹o, tæ chøc, ®iÒu khiÓn cña ng−êi thÇy nh−: x¸c ®Þnh môc ®Ých, yªu cÇu, nhiÖm vô
d¹y häc; x©y dùng vµ chØ ®¹o thùc hiÖn kÕ ho¹ch d¹y häc; lùa chän néi dung, vËn dông phèi hîp
çc ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn vµ çc h×nh thøc tæ chøc d¹y häc nh»m kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc häc
tËp cña häc sinh; tiÕn hµnh kiÓm tra, ®¸nh gi¸ vµ ®iÒu chØnh qu¸ tr×nh d¹y häc, ...
– Ho¹t ®éng häc cña häc sinh trong qu¸ tr×nh d¹y häc võa lµ kh¸ch thÓ, võa lµ chñ thÓ chiÕm
lÜnh néi dung häc vÊn b»ng hµnh ®éng vµ thao t¸c cña chÝnh çc em. Cô thÓ lµ, d−íi vai trß chñ
®¹o cña gi¸o viªn, häc sinh tù gi¸c, tÝch cùc tiÕp nhËn çc nhiÖm vô vµ thùc hiÖn kÕ ho¹ch häc tËp
do gi¸o viªn ®Ò ra. Muèn vËy, hä ph¶i tiÕn hµnh hµng lo¹t çc thao t¸c trÝ tuÖ, ®Æc biÖt lµ çc thao
t¸c t− duy nh− ph©n tÝch, tæng hîp, hÖ thèng ho¸, kh¸i qu¸t ho¸, ... vµ tù kiÓm tra, ®¸nh gi¸, tù
®iÒu chØnh ho¹t ®éng nhËn thøc – häc tËp cña m×nh d−íi t¸c ®éng h−íng dÉn, chØ ®¹o th−êng
xuyªn cña gi¸o viªn.
– Trong qu¸ tr×nh d¹y häc, mèi quan hÖ gi÷a d¹y vµ häc, gi÷a thÇy vµ trß lµ mèi quan hÖ
t−¬ng t¸c hai chiÒu, mèi quan hÖ biÖn chøng. D−íi ¸nh s¸ng cña lÝ luËn d¹y häc hiÖn ®¹i, ng−êi
häc sinh trong qu¸ tr×nh d¹y häc võa lµ môc tiªu, võa lµ ®éng lùc cña qu¸ tr×nh d¹y häc, ho¹t
®éng gi¶ng d¹y cña gi¸o viªn ph¶i h−íng vµo ho¹t ®éng cña ng−êi häc, lÊy ho¹t ®éng cña ng−êi
häc lµm trung t©m. Tuy nhiªn mäi sù t¸c ®éng tõ phÝa gi¸o viªn chØ lµ nh÷ng t¸c ®éng bªn ngoµi,
kh¸ch quan, yÕu tè quyÕt ®Þnh chÊt l−îng d¹y häc ph¶i lµ ho¹t ®éng t− duy tÝch cùc cña chÝnh b¶n
th©n ng−êi häc. Ho¹t ®éng ®ã, mét mÆt bÞ chi phèi bëi vai trß tæ chøc, ®iÒu khiÓn cña ho¹t ®éng
d¹y, mÆt kh¸c, chÝnh ho¹t ®éng häc cña häc sinh l¹i cã nh÷ng tÝn hiÖu ng−îc ph¶n ¸nh trë l¹i ho¹t
®éng d¹y, ®ßi hái ng−êi gi¸o viªn kh«ng ngõng hoµn thiÖn vÒ vèn häc vÊn, vÒ tr×nh ®é chuyªn
m«n vµ nghÖ thuËt s− ph¹m, ...
Trong lÞch sö ph¸t triÓn cña gi¸o dôc vµ d¹y häc, mèi quan hÖ gi÷a d¹y vµ häc, gi÷a thÇy vµ
trß ® cã tõ l©u, bëi lÏ thÇy vµ trß lµ hai nh©n tè ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña hÖ thèng d¹y häc, nÕu thiÕu
v¾ng mét trong hai nh©n tè ®ã th× kh«ng thÓ cã ho¹t ®éng d¹y häc. Trong nhµ tr−êng truyÒn
thèng, víi çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc thô ®éng, gi¸o viªn truyÒn thô cho häc sinh hÖ thèng tri thøc
s¾p s½n, cßn häc sinh th× l¾ng nghe, ghi chÐp, häc thuéc, nhí vµ vËn dông... Víi çch d¹y vµ häc
nh− vËy kh«ng thÓ ph¸t huy ®−îc tÝnh tÝch cùc häc tËp cña häc sinh vµ quan hÖ thÇy – trß hoµn
toµn kh«ng b×nh ®¼ng c¶ vÒ mÆt tri thøc vµ quan hÖ x héi.
Trong qu¸ tr×nh d¹y häc hiÖn ®¹i, víi çc ph−¬ng ph¸p tÝch cùc, gi¸o viªn lµ ng−êi tæ chøc,
®iÒu khiÓn, thiÕt kÕ quy tr×nh d¹y häc, cßn häc sinh th× tù tæ chøc, tù ®iÓu khiÓn, tù thiÕt kÕ vµ thi
c«ng quy tr×nh tù häc, tù lµm viÖc cña ç nh©n th«ng qua viÖc ph¸t hiÖn vµ gi¶i quyÕt hµng lo¹t
çc t×nh huèng cã vÊn ®Ò, nªn tÝnh tÝch cùc nhËn thøc ®−îc thÓ hiÖn ®Ëm nÐt h¬n. Mèi quan hÖ
gi÷a ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc trong qu¸ tr×nh nµy còng ®−îc ph¶n ¸nh trong c¬ chÕ cña
çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc: Ph¸t lÖnh, thùc hiÖn lÖnh, thu çc liªn hÖ ng−îc, ph¸t lÖnh míi
53
bæ sung vµ kÕt qu¶ thu ®−îc lµ nh÷ng tri thøc míi, kÜ n¨ng vµ ph−¬ng ph¸p míi lµm cho qu¸ tr×nh
d¹y häc ®−îc hoµn thiÖn ë møc ®é cao h¬n.
Tõ viÖc nghiªn cøu mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc víi t− çch
lµ quy luËt c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh d¹y häc, chóng ta cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, muèn ®¹t ®−îc kÕt qu¶
d¹y häc tèi −u cÇn ph¸t huy vai trß chñ ®¹o cña gi¸o viªn trong viÖc lùa chän néi dung, ®æi míi
ph−¬ng ph¸p vµ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc nh»m kh¬i dËy ë ng−êi häc nh÷ng tiÒm n¨ng, nh÷ng
kh¸t khao t×m kiÕm çi míi b»ng chÝnh hµnh ®éng vµ thao t¸c cña hä. §iÒu quan träng lµ ph¶i d¹y
cho häc sinh çch häc, rÌn luyÖn kÜ n¨ng tù häc, tù chiÕm lÜnh tri thøc d−íi sù tæ chøc, ®iÒu khiÓn
cña gi¸o viªn.
II. Çc nguyªn t¾c d¹y häc
1. Kh¸i niÖm nguyªn t¾c d¹y häc

Qu¸ tr×nh d¹y häc vÒ b¶n chÊt lµ qu¸ tr×nh nhËn thøc ®éc ®¸o cña häc sinh nh»m chiÕm lÜnh
néi dung häc vÊn. Qu¸ tr×nh ®ã lu«n vËn ®éng vµ ph¸t triÓn theo nh÷ng quy luËt phæ biÕn vµ ®Æc
thï nhÊt ®Þnh. Nh÷ng quy luËt vµ tÝnh quy luËt cña qu¸ tr×nh d¹y häc ®−îc thÓ hiÖn qua çc luËn
®iÓm c¬ b¶n, ®ã lµ nh÷ng nguyªn t¾c d¹y häc.
Nguyªn t¾c d¹y häc lµ nh÷ng luËn ®iÓm c¬ b¶n cã tÝnh quy luËt cña lÝ luËn d¹y häc cã t¸c dông chØ
®¹o toµn bé tiÕn tr×nh gi¶ng d¹y cña gi¸o viªn vµ häc tËp cña häc sinh nh»m thùc hiÖn tèt môc ®Ých vµ
nhiÖm vô d¹y häc.
Trong lÞch sö ph¸t triÓn cña gi¸o dôc häc, çc nguyªn t¾c d¹y häc ®−îc çc nhµ nghiªn cøu
trªn c¬ së ho¹t ®éng thùc tiÔn vµ tæng kÕt kinh nghiÖm gi¸o dôc ®Ò xuÊt vµ qu¸n triÖt trong d¹y
häc tõ kh¸ l©u. Ng−êi ®Çu tiªn ®−a ra hÖ thèng çc nguyªn t¾c d¹y häc t−¬ng ®èi hoµn chØnh lµ
J.A. C«menxki (1592 – 1670), nhµ s− ph¹m lçi l¹c, «ng tæ cña nÒn gi¸o dôc cËn ®¹i. Dùa trªn
quan ®iÓm gi¸o dôc ph¶i thÝch øng víi quy luËt ph¸t triÓn cña tù nhiªn, C«menxki ® ®Ò xuÊt çc
nguyªn t¾c d¹y häc nh−: §¶m b¶o tÝnh trùc quan trong d¹y häc; D¹y häc ph¶i ®¶m b¶o tÝnh v÷ng
ch¾c; tÝnh võa søc; ph¶i ph¸t huy tÝnh tù gi¸c, tÝnh tÝch cùc, tÝnh ®éc lËp cho häc sinh... TiÕp theo
lµ çc nhµ gi¸o dôc næi tiÕng nh− J. L«cc¬ (1632 – 1704, ng−êi Anh), J.J Rutx« (1712 – 1778,
ng−êi Ph¸p), I.G. PÐtxtal«zi (1746 – 1827, ng−êi Thuþ SÜ), K.D. Usinxki (1824 – 1870, ng−êi
Nga), ... Dùa trªn c¬ së triÕt häc, t©m lÝ häc vµ ®¹o ®øc häc, çc nhµ gi¸o dôc ® ®−a ra çc
nguyªn t¾c d¹y häc cã c¬ së lÝ luËn vµ thùc tiÔn nh− nguyªn t¾c ®¶m b¶o tÝnh khoa häc trong d¹y
häc; nguyªn t¾c ®¶m b¶o tÝnh trùc quan; nguyªn t¾c ®¶m b¶o tÝnh thùc tiÔn; nguyªn t¾c ®¶m b¶o
tÝnh v÷ng ch¾c, v.v... Cho ®Õn nay, çc nguyªn t¾c d¹y häc truyÒn thèng ®ã vÉn cã gi¸ trÞ trong
thùc tiÔn d¹y häc.
2. HÖ thèng nguyªn t¾c d¹y häc trong nhµ tr−êng phæ th«ng hiÖn nay
HiÖn nay trong çc s¸ch vµ tµi liÖu vÒ lÝ luËn d¹y häc, çc t¸c gi¶ trong vµ ngoµi n−íc ® ®−a
ra nhiÒu hÖ thèng çc nguyªn t¾c d¹y häc dùa trªn nh÷ng c¬ së lÝ luËn vµ thùc tiÔn nhÊt ®Þnh, ®iÒu
®ã chøng tá r»ng cho ®Õn nay çc nguyªn t¾c d¹y häc ®ang ®−îc tiÕp tôc nghiªn cøu vµ hoµn
thiÖn.
54
§Ó x¸c ®Þnh çc nguyªn t¾c d¹y häc, cÇn dùa trªn c¬ së nhËn thøc luËn cña chñ nghÜa M¸c –
Lªnin; c¨n cø vµo çc quy luËt d¹y häc; xuÊt ph¸t tõ môc ®Ých, nhiÖm vô d¹y häc, ®Æc biÖt cÇn
c¨n cø vµo ®Æc ®iÓm t©m – sinh lÝ cña häc sinh, tõ thùc tiÔn ho¹t ®éng d¹y häc, ... qu¸ tr×nh d¹y
häc cÇn thùc hiÖn tèt hÖ thèng çc nguyªn t¾c d¹y häc sau:
2.1. Nguyªn t¾c ®¶m b¶o sù thèng nhÊt gi÷a tÝnh khoa häc vµ tÝnh gi¸o dôc trong d¹y häc
Nguyªn t¾c nµy cã ý nghÜa vµ tÇm quan träng ®Æc biÖt trong qu¸ tr×nh d¹y häc, nã ®ßi hái
ng−êi häc sinh ph¶i n¾m v÷ng nh÷ng tri thøc khoa häc c¬ b¶n, hiÖn ®¹i vÒ çc lÜnh vùc khoa häc
tù nhiªn, x héi vµ t− duy; ®−îc h×nh thµnh vµ rÌn luyÖn çc kÜ n¨ng, çc ph−¬ng ph¸p häc tËp;
lµm quen dÇn víi ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc, h×nh thµnh dÇn thãi quen suy nghÜ vµ lµm
viÖc mét çch khoa häc, nghiªm tóc. Trªn c¬ së ®ã gi¸o dôc, båi d−ìng cho häc sinh thÕ giíi
quan khoa häc vµ nh÷ng phÈm chÊt nh©n çch phï hîp víi yªu cÇu x héi.
§Ó thùc hiÖn tèt nguyªn t¾c nµy, trong qu¸ tr×nh d¹y häc, gi¸o viªn cÇn lùa chän néi dung tri
thøc c¬ b¶n, hiÖn ®¹i vÒ çc lÜnh vùc khoa häc. §ã lµ nh÷ng kh¸i niÖm chuÈn x¸c, nh÷ng quan
®iÓm míi, lÝ thuyÕt míi, ph−¬ng ph¸p míi phï hîp víi xu thÕ ph¸t triÓn cña thêi ®¹i. VÒ ph−¬ng
ph¸p vµ h×nh tæ chøc d¹y häc cÇn ®−îc c¶i tiÕn vµ ®æi míi nh»m lång ghÐp mét çch cã hiÖu qu¶
nhiÖm vô gi¸o dôc vµ gi¸o d−ìng trong d¹y häc sao cho trong kho¶ng thêi gian ng¾n nhÊt, häc
sinh võa chiÕm lÜnh ®−îc häc vÊn phæ th«ng, võa h×nh thµnh ®−îc thÕ giíi quan vµ çc phÈm chÊt
nh©n çch phï hîp víi yªu cÇu x héi.
2.2. Nguyªn t¾c ®¶m b¶o sù thèng nhÊt gi÷a lÝ luËn vµ thùc tiÔn trong d¹y häc
Nguyªn t¾c nµy cã ý nghÜa vµ tÇm quan träng ®Æc biÖt, thùc hiÖn nguyªn t¾c nµy, ng−êi gi¸o
viªn gióp cho häc sinh trong qu¸ tr×nh häc tËp n¾m v÷ng hÖ thèng tri thøc lÝ thuyÕt, hiÓu ý nghÜa
cña nã ®èi víi cuéc sèng, ®èi víi thùc tiÔn, biÕt vËn dông linh ho¹t, s¸ng t¹o lÝ luËn vµo thùc tiÔn,
gãp phÇn c¶i t¹o hiÖn thùc kh¸ch quan.
§Ó thùc hiÖn tèt nguyªn t¾c nµy, khi x©y dùng ch−¬ng tr×nh, kÕ ho¹ch d¹y häc cÇn lùa chän néi
dung çc m«n häc trong ®ã nh÷ng tri thøc lÝ thuyÕt ph¶i g¾n liÒn víi thùc tiÔn, phï hîp víi thùc tiÔn
cña cuéc sèng, cña quª h−¬ng, ®Êt n−íc, con ng−êi ViÖt Nam. MÆt kh¸c, cÇn lµm cho häc sinh hiÓu
®−îc nguån gèc cña mäi khoa häc ®Òu n¶y sinh tõ thùc tiÔn, ®−îc kiÓm nghiÖm, chøng minh vµ øng
dông trong thùc tiÔn cuéc sèng, bëi lÏ: thùc tiÔn võa lµ nguån gèc cña nhËn thøc, võa lµ tiªu chuÈn
cña ch©n lÝ. Cô thÓ lµ, trong mçi bµi gi¶ng gi¸o viªn cÇn chó ý liªn hÖ lÝ luËn víi thùc tiÔn, nh÷ng tri
thøc lÝ thuyÕt cÇn ®−îc minh ho¹, vËn dông vµ øng dông mét çch linh ho¹t, s¸ng t¹o trong mäi lÜnh
vùc ho¹t ®éng cña cuéc sèng. Cã nh− vËy nguyªn lÝ gi¸o dôc kÕt hîp víi lao ®éng s¶n xuÊt, häc ®i
®«i víi hµnh, nhµ tr−êng g¾n liÒn víi ®êi sèng x héi míi ®−îc qu¸n triÖt s©u s¾c trong nhµ tr−êng.
2.3. Nguyªn t¾c ®¶m b¶o sù thèng nhÊt gi÷a “çi cô thÓ” vµ “çi trõu t−îng” trong d¹y
häc
D¹y häc lµ qu¸ tr×nh nhËn thøc – qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh néi dung häc vÊn – nh÷ng çi míi th«ng
qua ý thøc cña chñ thÓ. Víi luËn ®iÓm: Mäi sù ph¶n ¸nh ®Òu chñ quan vÒ h×nh thøc nh−ng ph¶i
kh¸ch quan vÒ néi dung, cã nghÜa lµ con ®−êng, çch thøc ph¶n ¸nh cã thÓ tuú thuéc ë mçi chñ thÓ
nh−ng néi dung ph¶n ¸nh ph¶i ch©n thùc, ®óng ®¾n, chÝnh x¸c, kh¸ch quan. Çi cô thÓ trong d¹y
häc ®−îc ph¶n ¸nh trong giai ®o¹n nhËn thøc c¶m tÝnh; nhËn thøc nh÷ng thuéc tÝnh bÒ ngoµi, nh÷ng
55
çi ®¬n lÎ, çi riªng, v.v... Çi trõu t−îng trong d¹y häc ®−îc ph¶n ¸nh trong giai ®o¹n nhËn thøc lÝ
tÝnh, trong ho¹t ®éng t− duy, t−ëng t−îng, trong nhËn thøc nh÷ng çi chung, kh¸i qu¸t, v.v...
Theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng: Tõ trùc quan sinh ®éng ®Õn t− duy trõu
t−îng vµ tõ t− duy trõu t−îng ®Õn thùc tiÔn... chÝnh lµ con ®−êng nhËn thøc thÕ giíi kh¸ch quan.
Trong d¹y häc, viÖc lÜnh héi mét kh¸i niÖm míi cña ng−êi häc sinh còng diÔn ra theo quy luËt
nhËn thøc ®ã. NghÜa lµ, ®Ó chiÕm lÜnh mét khèi l−îng tri thøc, kÜ n¨ng hay ph−¬ng ph¸p míi, con
®−êng nhËn thøc cña häc sinh cã thÓ ®i tõ nh÷ng çi cô thÓ, çi riªng lÎ, çi ®¬n nhÊt ®Õn nh÷ng
çi trõu t−îng, çi chung, kh¸i qu¸t vµ ng−îc l¹i, häc sinh cã thÓ tõ viÖc lÜnh héi nh÷ng tri thøc
chung, kh¸i qu¸t, tõ nh÷ng kÕt luËn, nh÷ng nguyªn lÝ, ®Þnh lÝ trõu t−îng, mµ ®i s©u nghiªn cøu,
xem xÐt, n¾m b¾t nh÷ng çi cô thÓ, chi tiÕt. ChÝnh v× vËy, nguyªn t¾c nµy ph¶n ¸nh mèi liªn hÖ
qua l¹i gi÷a t− duy cô thÓ vµ t− duy trõu t−îng, gi÷a çi chung vµ çi riªng trong thùc tiÔn d¹y
häc.
§Ó thùc hiÖn nguyªn t¾c nµy, trong qu¸ tr×nh d¹y häc, gi¸o viªn vµ häc sinh cÇn sö dông phèi
hîp çc ph−¬ng tiÖn trùc quan, çc vËt thËt, vËt t−îng tr−ng vµ t−îng h×nh víi t− çch lµ nguån tri
thøc ®Ó häc sinh dÔ hiÓu, dÔ nhí, kh¾c s©u kh¸i niÖm. MÆt kh¸c cÇn c¶i tiÕn, ®æi míi ph−¬ng ph¸p
d¹y häc nh»m ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p t− duy trõu t−îng, kh¸i qu¸t cho häc sinh, gióp çc em thiÕt
lËp mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a çi cô thÓ vµ çi trõu t−îng, gi÷a çi chung vµ çi riªng, ... lµm
cho n¨ng lùc ho¹t ®éng trÝ tuÖ cña çc em kh«ng ngõng ph¸t triÓn mét çch linh ho¹t, s¸ng t¹o.
2.4. Nguyªn t¾c ®¶m b¶o sù thèng nhÊt gi÷a viÖc n¾m v÷ng ch¾c tri thøc, kÜ n¨ng vµ viÖc
ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc cña häc sinh trong d¹y häc
Nguyªn t¾c nµy ph¶n ¸nh tÝnh quy luËt vÒ mèi liªn hÖ biÖn chøng gi÷a d¹y häc vµ sù ph¸t
triÓn trÝ tuÖ cña häc sinh: d¹y häc lµ con ®−êng, lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó ph¸t triÓn trÝ tuÖ vµ ng−îc l¹i,
sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña häc sinh võa lµ kÕt qu¶ cña sù n¾m v÷ng tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o, võa lµ
®iÒu kiÖn ®Ó häc sinh chiÕm lÜnh tri thøc cã hiÖu qu¶ cao h¬n. Nh− vËy, viÖc lÜnh héi néi dung d¹y
häc vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc lµ hai mÆt cña mét qu¸ t×nh cã liªn hÖ mËt thiÕt víi nhau.
Khi lÜnh héi nh÷ng tri thøc khoa häc th× ®ång thêi ph¶i thùc hiÖn çc chøc n¨ng ho¹t ®éng trÝ tuÖ
kh¸c nhau vµ nh− vËy, n¨ng lùc nhËn thøc cña häc sinh kh«ng ngõng ph¸t triÓn.
Nguyªn t¾c nµy ®ßi hái trong qu¸ tr×nh d¹y häc ph¶i lµm cho häc sinh n¾m v÷ng néi dung
d¹y häc trªn c¬ së huy ®«ng mäi chøc n¨ng t©m lÝ, n¨ng lùc nhËn thøc nh− trÝ nhí (chñ yÕu lµ trÝ
nhí l«gic), t− duy tÝch cùc, ®éc lËp vµ t−ëng t−îng (t¸i t¹o vµ s¸ng t¹o). Muèn vËy gi¸o viªn ph¶i
thiÕt kÕt ®−îc quy tr×nh gi¶ng d¹y, häc sinh ph¶i tù thiÕt kÕ quy tr×nh häc tËp mét çch hîp lÝ vµ
thÇy trß cïng tæ chøc thi c«ng nh÷ng quy tr×nh ®ã trong sù phèi hîp ho¹t ®éng t−¬ng t¸c, tÝch cùc
gi÷a thÇy vµ trß. ViÖc ®æi míi çch d¹y vµ çch häc sÏ gióp cho häc sinh n¾m v÷ng tri thøc, kÜ
n¨ng, kÜ x¶o vµ ph¸t triÓn ë møc ®é cao n¨ng lùc vµ phÈm chÊt trÝ tuÖ trªn çc c¬ së çc em hiÓu
tri thøc, nhí vµ vËn dông tri thøc mét çch th«ng minh, s¸ng t¹o trong çc t×nh huèng nhËn thøc
hay ho¹t ®éng thùc tiÔn kh¸c nhau.
56
2.5. Nguyªn t¾c ®¶m b¶o tÝnh võa søc vµ chó ý tíi nh÷ng ®Æc ®iÓm løa tuæi, ®Æc ®iÓm ç
biÖt vµ tÝnh tËp thÓ cña häc sinh trong d¹y häc
Theo quan ®iÓm cña lÝ luËn d¹y häc hiÖn ®¹i, d¹y häc võa søc cã nghÜa lµ ho¹t ®éng d¹y häc
ph¶i ®−îc tiÕn hµnh trªn c¬ së nh÷ng yªu cÇu vµ nhiÖm vô d¹y häc ph¶i ®−îc tiÕn hµnh trªn c¬ së
ph¶i phï hîp víi giíi h¹n cao nhÊt cña “vïng ph¸t triÓn trÝ tuÖ gÇn nhÊt” trong cÊu tróc cña hÖ
thÇn kinh cao cÊp cña con ng−êi. Nã ®ßi hái ng−êi häc sinh ph¶i hoµn thµnh çc nhiÖm vô häc tËp
víi nç lùc trÝ tuÖ vµ thÓ lùc ë møc ®é cao.
D¹y häc võa søc kh«ng cã nghÜa lµ søc häc cña häc sinh ®Õn ®©u th× d¹y ®Õn ®ã nh− quan niÖm
cña çc nhµ gi¸o dôc truyÒn thèng mµ bao giê còng ®Ò ra nh÷ng khã kh¨n, nh÷ng t×nh huèng phøc
t¹p ®ßi hái ng−êi häc ph¶i gi¶i quyÕt víi cè g¾ng hÕt møc cña b¶n th©n. Cã nh− vËy, d¹y häc míi ®i
tr−íc, ®ãn tr−íc vµ thóc ®Èy sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña häc sinh. D¹y häc ë møc ®é cao cña khã kh¨n
hoµn toµn kh«ng ®ång nghÜa víi t×nh tr¹ng qu¸ t¶i vÒ néi dung dÉn ®Õn sù qu¸ t¶i vÒ trÝ lùc vµ thÓ
lùc lµm gi¶m ý chÝ, quyÕt t©m vµ høng thó nhËn thøc, g©y nªn sù mÖt mái nghiªm träng ®èi víi häc
sinh.
§¶m b¶o tÝnh võa søc trong d¹y häc ®ßi hái ph¶i phï hîp víi ®Æc ®iÓm løa tuæi, víi tr×nh ®é
nhËn thøc cña häc sinh theo nh÷ng ®é tuæi kh¸c nhau. Trong cïng mét løa tuæi, mçi häc sinh
còng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c nhau vÒ thÓ chÊt vµ tinh thÇn, vÒ n¨ng lùc nhËn thøc vµ høng thó, ...
V× vËy, nghÖ thuËt s− ph¹m cña ng−êi thÇy gi¸o lµ ph¶i biÕt lùa chän néi dung d¹y häc sao
cho võa søc víi ®óng nghÜa cña nã vµ ph¶i c¶i tiÕn, ®æi míi çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc nh»m ph¸t
triÓn ë møc ®é cao n¨ng lùc vµ phÈm chÊt trÝ tuÖ hîp víi ®Æc ®iÓm tõng løa tuæi, tõng ®èi t−îng
häc sinh vµ phï hîp víi tr×nh ®é nhËn thøc chung cña tËp thÓ líp.
§Ó ®¶m b¶o thùc hiÖn tèt nguyªn t¾c d¹y häc ph¶i võa søc vµ chó ý tíi ®Æc ®iÓm cña ®èi
t−îng tõng häc sinh vµ tËp thÓ c¶ líp, qu¸ tr×nh d¹y häc cÇn chó ý tíi mét sè biÖn ph¸p nh−: cÇn
ph©n lo¹i häc sinh vµ tæ chøc d¹y häc theo h−íng ç biÖt ho¸ nh»m ph¸t triÓn n¨ng lùc t− duy tÝch
cùc cña tõng ®èi t−îng häc sinh; cÇn vËn dông çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc th«ng qua viÖc
nªu vµ gi¶i quyÕt çc t×nh huèng cã vÊn ®Ò tõ dÔ ®Õn khã, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p, tõ vËn dông
tri thøc ®Ó gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò trong nh÷ng t×nh huèng quen thuéc ®Õn çc t×nh huèng míi; cÇn
quan t©m tíi tõng häc sinh, ®Æc biÖt nh÷ng häc sinh ç biÖt vµ cã çc biÖn ph¸p t¸c ®éng phï hîp
víi tõng ®èi t−îng còng nh− víi tr×nh ®é chung cña c¶ líp.
2.6. Nguyªn t¾c ®¶m b¶o sù thèng nhÊt gi÷a tÝnh hÖ thèng vµ tÝnh tuÇn tù trong d¹y häc
Qu¸ tr×nh d¹y häc ph¶i ®¶m b¶o cho häc sinh lÜnh héi tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o mét çch cã hÖ
thèng trong mèi liªn hÖ l«gic biÖn chøng cña çc khoa häc. Mçi khoa häc ®Òu bao gåm mét hÖ
thèng nh÷ng kh¸i niÖm, nh÷ng luËn ®iÓm, nh÷ng häc thuyÕt ®−îc x©y dùng trªn c¬ së kÕ thõa vµ
ph¸t triÓn vèn v¨n ho¸ cña nh©n lo¹i kÕt hîp víi nh÷ng thµnh tùu hiÖn ®¹i thuéc lÜnh vùc khoa häc
®ã.
Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö x héi, con ng−êi muèn tån t¹i vµ ph¸t triÓn ph¶i kh«ng
ngõng nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi kh¸ch quan. §ã lµ çc d¹ng nhËn thøc th«ng th−êng, nhËn
thøc triÕt häc vµ nhËn thøc khoa häc. NhËn thøc khoa häc ®−îc thùc hiÖn víi hÖ thèng çc ph−¬ng
ph¸p luËn vµ çc ph−¬ng ph¸p míi ®−îc tÝch luü trong kho tµng tri thøc cña nh©n lo¹i. Vèn tri
thøc cña nh©n lo¹i ®ã ®−îc lùa chän theo mét hÖ thèng cÊu tróc khoa häc hîp lÝ víi mét tr×nh tù
57
nhÊt ®Þnh vµ ph¶n ¸nh vµo néi dung d¹y häc sao cho phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña häc sinh.
V× thÕ, tÝnh hÖ thèng kh«ng thÓ t¸ch rêi mµ thèng nhÊt biÖn chøng víi tÝnh tuÇn tù cña néi dung
d¹y häc. Trong qu¸ t×nh gi¶ng d¹y, gi¸o viªn ph¶i tæ chøc, ®iÒu khiÓn häc sinh lÜnh héi tri thøc vµ
rÌn luyÖn kÜ n¨ng, kÜ x¶o theo hÖ thèng tuÇn tù l«gic cña néi dung häc vÊn ®ã.
§Ó thùc hiÖn nguyªn t¾c d¹y häc nµy, trong viÖc x©y dùng néi dung d¹y häc cÇn ®−îc thiÕt kÕ
theo mét hÖ thèng çc m«n häc víi nh÷ng chñ ®Ò nhÊt ®Þnh phï hîp víi môc ®Ých, nhiÖm vô d¹y
häc. Mçi m«n häc cÇn ®−îc s¾p xÕp çc ch−¬ng, çc môc, çc vÊn ®Ò theo hÖ thèng tuÇn tù l«gic
khoa häc ®¶m b¶o çc mèi liªn hÖ phøc hîp gi÷a çc thµnh phÇn cña néi dung m«n häc vµ mèi
quan hÖ gi÷a çc m«n häc víi nhau, ... VÒ ph−¬ng ph¸p vµ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc cÇn ®−îc c¶i
tiÕn vµ ®æi míi nh»m gióp häc sinh trong kho¶ng thêi gian ng¾n nhÊt cã thÓ lÜnh héi ®−îc khèi
l−îng tri thøc, kÜ n¨ng theo yªu cÇu cña bµi häc mét çch cã hÖ thèng theo mét l«gÝc khoa häc chÆt
chÏ.
2.7. Nguyªn t¾c ®¶m b¶o sù thèng nhÊt gi÷a tÝnh tù gi¸c, tÝnh tÝch cùc, ®éc lËp, s¸ng t¹o
cña häc sinh vµ vai trß chñ ®¹o cña gi¸o viªn trong qu¸ tr×nh d¹y häc
Nguyªn t¾c nµy ph¶n ¸nh quy luËt c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh d¹y häc: ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng
häc thèng nhÊt biÖn chøng cho nhau. Nã ®ßi hái trong qu¸ tr×nh d¹y häc, muèn ®¹t kÕt qu¶ tèi −u
ph¶i ph¸t huy cao ®é tÝnh tù gi¸c, tÝnh tÝch cùc, ®éc lËp, s¸ng t¹o cña häc sinh d−íi vai trß tæ chøc,
®iÒu khiÓn cña gi¸o viªn.
TÝnh tù gi¸c trong d¹y häc thÓ hiÖn ë chç ng−êi häc sinh lu«n ý thøc ®Çy ®ñ môc ®Ých, nhiÖm
vô häc tËp vµ cã th¸i ®é, ®éng c¬ häc tËp ®óng ®¾n, lu«n cã sù nç lùc vµ t×nh thÇn tr¸ch nhiÖm
cao, tr¸nh chñ nghÜa h×nh thøc trong häc tËp.
TÝnh tÝch cùc nhËn thøc lµ th¸i ®é c¶i t¹o cña chñ thÓ ®èi víi kh¸ch thÓ th«ng qua sù huy
®éng ë møc ®é cao çc chøc n¨ng t©m lÝ, ®Æc biÖt chøc n¨ng nhËn thøc nh»m gi¶i quyÕt nh÷ng
t×nh huèng cã vÊn ®Ò n¶y sinh trong häc tËp. Trong qu¸ tr×nh d¹y häc hiÖn ®¹i, viÖc ph¸t huy tÝnh
tÝch cùc nhËn thøc võa lµ môc ®Ých, võa lµ ph−¬ng tiÖn, lµ ®iÒu kiÖn ®Ó ®¹t môc ®Ých, vµ còng lµ
kÕt qu¶ cña ho¹t ®éng d¹y häc. TÝnh tÝch cùc lµ mét phÈm chÊt ho¹t ®éng cña ç nh©n.
TÝnh ®éc lËp trong häc tËp cña häc sinh ph¶n ¸nh kh¶ n¨ng tù m×nh ph¸t hiÖn vµ gi¶i quyÕt
vÊn ®Ò b»ng chÝnh hµnh ®éng vµ thao t¸c cña çc em. TÝnh ®éc lËp ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së tÝnh
tù gi¸c vµ tÝnh tÝch cùc häc tËp vµ nã lµ c¬ së ®Ó n¶y sinh ho¹t ®éng s¸ng t¹o. Sù th«ng minh s¸ng
t¹o trong qu¸ tr×nh häc tËp cña häc sinh ®−îc ph¶n ¸nh trong viÖc ph¸t hiÖn vµ gi¶i quyÕt çc t×nh
huèng míi b»ng çc ph−¬ng ¸n ®éc ®¸o, cã hiÖu qu¶ cao.
§Ó ®¶m b¶o sù thèng nhÊt gi÷a vai trß tæ chøc, ®iÒu khiÓn, vai trß chñ ®¹o cña gi¸o viªn víi
viÖc ph¸t huy vai trß chñ ®éng, tù tæ chøc, tù ®iÒu khiÓn cña häc sinh, tr−íc hÕt ho¹t ®éng d¹y häc
ph¶i h−íng vµo ho¹t ®éng cña b¶n th©n ng−êi häc, ph¶i ph¸t huy cao ®é tÝnh tÝch cùc, ®éc lËp,
s¸ng t¹o cña çc em. Muèn vËy, ®iÒu quan träng lµ ph¶i c¶i tiÕn, ®æi míi çch d¹y vµ çch häc:
ThÇy ph¶i thiÕt kÕ bµi gi¶ng trªn c¬ së mét hÖ thèng çc t×nh huèng cã vÊn ®Ò nh»m kÝch thÝch
tÝnh tÝch cùc t− duy cña häc sinh; ®éng viªn, khuyÕn khÝch ho¹t ®éng s¸ng t¹o cña çc em. Quan
träng h¬n lµ gi¸o viªn ph¶i d¹y cho häc sinh çch häc, çch suy nghÜ, çch ph¸t hiÖn vµ gi¶i quyÕt
vÊn ®Ò mét çch cã hiªu qu¶, th«ng minh, s¸ng t¹o. Nh− A. §ixtecvec ® nhÊn m¹nh: “Ng−êi
58
thÇy gi¸o tåi míi mang ch©n lÝ ®Õn cho häc sinh cßn thÇy gi¸o giái ph¶i d¹y hä çch t×m ra ch©n
lÝ”. V× thÕ, nghÖ thuËt d¹y häc ph¶i tõng b−íc chuyÓn qu¸ tr×nh d¹y häc sang qu¸ tr×nh tù häc,
gãp phÇn “biÕn qu¸ tr×nh ®µo t¹o thµnh qu¸ tr×nh tù ®µo t¹o” ®èi víi mçi häc sinh.
3. KÕt luËn vÒ çc nguyªn t¾c d¹y häc

Nguyªn t¾c d¹y häc lµ nh÷ng luËn ®iÓm c¬ b¶n mang tÝnh quy luËt cña lÝ luËn d¹y häc cã t¸c
dông chØ ®¹o tiÕn tr×nh d¹y häc nh»m ®¹t kÕt qu¶ d¹y häc tèi −u. Çc nguyªn t¾c cña qu¸ tr×nh
d¹y häc kh«ng t¸ch biÖt mµ cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi nhau. N«i dung cña tõng nguyªn t¾c ®an
kÕt, bæ sung, hç trî víi nhau trong mét chØnh thÓ thèng nhÊt ®¶m b¶o cho qu¸ tr×nh d¹y häc lu«n
vËn ®éng, ph¸t triÓn kh«ng ngõng theo nh÷ng quy luËt vèn cã cña nã. V× vËy, ®Ó thùc hiÖn tèt
môc ®Ých, nhiÖm vô d¹y häc, trong mçi giê lªn líp, gi¸o viªn vµ häc sinh cÇn thùc hiÖn nghiªm
tóc çc nguyªn t¾c d¹y häc. Tuy nhiªn, trong qu¸ tr×nh d¹y häc, víi néi dung vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn
d¹y häc nhÊt ®Þnh, víi nghÖ thuËt s− ph¹m cña ng−êi gi¸o viªn, mét sè nguyªn t¾c nµo ®ã cã thÓ
®−îc coi träng h¬n. Song, nãi mét çch kh¸i qu¸t lµ, çc nguyªn t¾c d¹y häc ph¶i thùc sù chi phèi
viÖc x¸c ®Þnh néi dung, lùa chän, vËn dông phèi hîp çc ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn vµ çc h×nh
thøc tæ chøc d¹y häc nh»m thùc hiÖn tèt môc ®Ých vµ çc nhiÖm vô d¹y häc ® ®Ò ra.
C©u hái «n tËp

1. Anh (ChÞ) hiÓu nh− thÕ nµo vÒ kh¸i niÖm quy luËt vµ tÝnh quy luËt trong d¹y häc? Cho vÝ dô
minh ho¹.
2. H y ph©n tÝch mèi quan hÖ t−¬ng t¸c gi÷a ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc víi t− çch lµ quy
luËt c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh d¹y häc, tõ ®ã rót ra kÕt luËn s− ph¹m cÇn thiÕt.
3. Tr×nh bµy kh¸i niÖm nguyªn t¾c d¹y häc. V× sao trong qu¸ tr×nh d¹y häc gi¸o viªn ph¶i thùc
hiÖn ®Çy ®ñ çc nguyªn t¾c d¹y häc?
4. H y ph©n tÝch néi dung vµ ph−¬ng h−íng thùc hiÖn tõng nguyªn t¾c d¹y häc. Cho vÝ dô minh
ho¹.
59
Ch−¬ng VII
Néi dung d¹y häc
I. Kh¸i niÖm néi dung d¹y häc
Néi dung d¹y häc lµ mét nh©n tè c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh d¹y häc, nã t¹o nªn néi dung gi¶ng d¹y
cña gi¸o viªn vµ néi dung ho¹t ®éng häc tËp cña häc sinh trong qu¸ tr×nh d¹y häc. Néi dung d¹y
häc quy ®Þnh hÖ thèng tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o mµ ng−êi häc cÇn ph¶i n¾m v÷ng trong qu¸ tr×nh
d¹y häc. Trong mèi quan hÖ t−¬ng t¸c gi÷a çc nh©n tè cña qu¸ tr×nh d¹y häc, néi dung ph¶i phï
hîp víi môc ®Ých, nhiÖm vô d¹y häc vµ nã chi phèi viÖc lùa chän, vËn dông phèi hîp çc ph−¬ng
ph¸p, çc h×nh thøc tæ chøc d¹y häc.
HÖ thèng tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o cña néi dung d¹y häc ®−îc chän läc vµ rót ra tõ nh÷ng kinh
nghiÖm x héi phong phó, ®a d¹ng – vèn v¨n ho¸ vËt chÊt vµ tinh thÇn mµ nh©n lo¹i ® tÝch luü
trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö. Mçi thÕ hÖ ®Òu sinh ra vµ lín lªn trong m«i tr−êng v¨n ho¸
mµ çc thÕ hÖ tr−íc ® dµy c«ng vun ®¾p, x©y dùng; thÕ hÖ sau kÕ thõa vµ kh«ng ngõng bæ sung
lµm phong phó thªm kho tµng v¨n ho¸ nh©n lo¹i ®ã.
VËy néi dung d¹y häc lµ hÖ thèng nh÷ng tri thøc, nh÷ng çch thøc, nh÷ng kinh nghiÖm ho¹t
®éng s¸ng t¹o vµ th¸i ®é c¶m xóc - ®¸nh gi¸... phï hîp vÒ mÆt s− ph¹m, ®−îc ph¶n ¸nh trong
ch−¬ng tr×nh vµ s¸ch gi¸o khoa çc m«n häc néi, ngo¹i kho¸ mµ ng−êi gi¸o viªn cÇn tæ chøc cho
häc sinh lÜnh héi ®Ó ®¶m b¶o h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n çch theo môc tiªu gi¸o dôc ® ®Þnh.
Qua ®Þnh nghÜa trªn ®©y, néi dung häc vÊn mµ ng−êi häc cÇn chiÕm lÜnh trong qu¸ tr×nh d¹y
häc ch¼ng nh÷ng ph¶i ®¶m b¶o cung cÊp cho hä mét khèi l−îng tri thøc khoa häc c¬ b¶n, hiÖn
®¹i, ... mµ cßn ®−îc xö lÝ vÒ mÆt s− ph¹m sao cho võa søc víi häc sinh. Néi dung d¹y häc mang
tÝnh lÞch sö vµ trong x héi cã giai cÊp, néi dung d¹y häc còng thÓ hiÖn ®Ëm nÐt tÝnh giai cÊp.
II. Nh÷ng thÇnh phÇn c¬ b¶n cña néi dung d¹y häc
Nãi chung néi dung d¹y häc trong çc lo¹i h×nh tr−êng ®Òu bao gåm bèn thµnh phÇn c¬ b¶n
sau:
1. Thµnh phÇn thø nhÊt cña néi dung d¹y häc lµ: hÖ thèng tri thøc vÒ tù nhiªn, x héi, vÒ t−
duy, vÒ khoa häc – c«ng nghÖ, ... Nh÷ng tri thøc ®ã ®−îc ph¶n ¸nh trong çc lÜnh vùc khoa häc, lµ
bøc tranh kh¸i qu¸t vÒ thÕ giíi gióp con ng−êi nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi.
Trong néi dung çc m«n häc th−êng bao gåm çc d¹ng tri thøc sau:
* Nh÷ng tri thøc vÒ çc sù kiÖn th«ng th−êng ph¶n ¸nh nh÷ng kinh nghiÖm mµ con ng−êi tÝch
luü ®−îc trong thùc tiÔn. §ã lµ nh÷ng biÓu t−îng cô thÓ, c¶m tÝnh vÒ nh÷ng sù vËt, hiÖn t−îng trong
thÕ giíi kh¸ch quan. Nh÷ng tri thøc ®ã tuy ®−îc ph¶n ¸nh trùc tiÕp th«ng qua nhËn thøc c¶m tÝnh
nh−ng cã vai trß quan träng lµ c¬ së ®Ó h×nh thµnh nh÷ng kh¸i niÖm khoa häc.
* Nh÷ng tri thøc lÝ thuyÕt lµ kÕt qu¶ hÖ thèng ho¸, kh¸i qu¸t ho¸ qu¸ tr×nh nhËn thøc thÕ giíi
cã tÝnh chÊt lÞch sö – x héi vµ khoa häc. Tri thøc ®ã bao gåm: nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vµ çc
thuËt ng÷ khoa häc; nh÷ng quy luËt, nh÷ng ®Þnh luËt, nh÷ng häc thuyÕt; nh÷ng t− t−ëng, nh÷ng
luËn ®iÓm khoa häc, v.v...;
60
* Nh÷ng tri thøc vÒ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ t− duy khoa häc, vÒ ph−¬ng ph¸p nhËn thøc
vµ çch ho¹t ®éng thùc tiÔn;
* Nh÷ng tri thøc ®¸nh gi¸, nh÷ng tri thøc vÒ çc chuÈn mùc, vÒ çch xem xÐt, ®¸nh gi¸ ®èi
víi çc hiÖn t−îng, çc sù kiÖn kh¸c nhau cña cuéc sèng do x héi quy ®Þnh.
Çc d¹ng tri thøc nµy liªn quan mËt thiÕt víi nhau, chóng ¶nh h−ëng, t¸c ®éng lÉn nhau vµ t¸c
®éng trë l¹i ho¹t ®éng nhËn thøc cña chñ thÓ, gãp phÇn ph¸t triÓn n¨ng lùc ho¹t ®éng trÝ tuÖ vµ
hoµn thiÖn nh©n çch häc sinh. Tuy nhiªn còng cÇn l−u ý lµ kh«ng ph¶i tÊt c¶ çc m«n häc ®Òu cã
çc d¹ng tri thøc ®ã nh− nhau mµ møc ®é ph¶n ¸nh çc d¹ng tri thøc ®ã vµo néi dung d¹y häc cßn
tuú thuéc vµo yªu cÇu cña çc bËc häc vµ tr×nh ®é lÜnh héi cña häc sinh.
2. Thµnh phÇn thø hai cña néi dung d¹y häc lµ: hÖ thèng nh÷ng kÜ n¨ng, kÜ x¶o ph¶n ¸nh
nh÷ng kinh nghiÖm thùc hiÖn çch thøc ho¹t ®éng.
Trong néi dung d¹y häc, hÖ thèng tri thøc nãi chung, ®Æc biÖt lµ nh÷ng tri thøc vÒ çch thøc
ho¹t ®éng lµ rÊt quan träng. Song chØ cã tri thøc th× vÉn ch−a ®ñ mµ quan träng h¬n, häc sinh ph¶i
biÕt vËn dông tri thøc vµo ho¹t ®éng thùc tiÔn, biÕn nh÷ng kinh nghiÖm x héi thµnh vèn riªng
cña b¶n th©n, th«ng qua viÖc h×nh thµnh nh÷ng kÜ n¨ng, kÜ x¶o nhÊt ®Þnh.
V× thÕ, trong ch−¬ng tr×nh vµ s¸ch gi¸o khoa, cÇn ph¶i quy ®Þnh cô thÓ hÖ thèng nh÷ng kÜ
n¨ng, kÜ x¶o vÒ ho¹t ®éng nhËn thøc hay thùc tiÔn thuéc çc m«n häc, çc bµi häc mµ häc sinh
ph¶i h×nh thµnh vµ rÌn luyÖn. §Æc biÖt lµ nh÷ng kÜ n¨ng ph¸t hiÖn vµ gi¶i quyÕt çc t×nh huèng
cã vÊn ®Ò b»ng nhiÒu ph−¬ng ¸n kh¸c nhau, kÜ n¨ng vËn dông tri thøc trong ho¹t ®éng thùc tiÔn.
3. Thµnh phÇn thø ba cña néi dung d¹y häc: hÖ thèng nh÷ng kinh nghiÖm ho¹t ®éng s¸ng t¹o.
Qu¸ tr×nh d¹y häc ph¶i båi d−ìng cho häc sinh n¨ng lùc t×m tßi, ph¸t hiÖn, kh¸m ph¸ nh÷ng tri thøc
míi, kÜ n¨ng vµ ph−¬ng ph¸p míi. H−íng dÉn häc sinh biÕt gi¶i quyÕt çc t×nh huèng cã vÊn ®Ò míi
n¶y sinh b»ng çc con ®−êng, çch thøc riªng, ®éc ®¸o, th«ng minh, s¸ng t¹o.
Ho¹t ®éng s¸ng t¹o cña häc sinh cã çc dÊu hiÖu ®Æc tr−ng c¬ b¶n nh−: ph¸t hiÖn kÞp thêi
nh÷ng chøc n¨ng míi trong çc ®èi t−îng ® quen biÕt; ph¸t hiÖn nh÷ng cÊu tróc míi cña ®èi
t−îng; tù m×nh t×m ra çc ph−¬ng ¸n ho¹t ®éng míi, çch thøc gi¶i quyÕt çc t×nh huèng cã vÊn
®Ò mét çch hoµn toµn míi, ®éc ®¸o, cã hiÖu qu¶ cao. Çc dÊu hiÖu ®Æc tr−ng cña ho¹t ®éng
s¸ng t¹o ®ã kh«ng ph¶i th−êng xuyªn xuÊt hiÖn trong qu¸ tr×nh gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò häc tËp
mµ chØ trong nh÷ng tr−êng hîp ®Æc biÖt, víi nh÷ng t×nh huèng nµo ®ã míi cã sù kÕt hîp mét vµi
dÊu hiÖu cña ho¹t ®éng s¸ng t¹o mµ th«i.
4. Thµnh phÇn thø t− cña néi dung d¹y häc lµ: nh÷ng tiªu chuÈn vÒ th¸i ®é ®èi víi tù nhiªn,
x héi vµ con ng−êi. VÒ thùc chÊt, thµnh phÇn nµy ph¶n ¸nh tÝnh gi¸o dôc cña néi dung d¹y häc.
Trªn c¬ së n¾m v÷ng tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o, néi dung d¹y häc ph¶i bao hµm c¶ nh÷ng kinh
nghiÖm vÒ th¸i ®é ®¸nh gi¸ vµ nh÷ng xóc c¶m ®èi víi tri thøc khoa häc, ®èi víi thÕ giíi tù nhiªn,
x héi, víi céng ®ång vµ mçi ç nh©n.
Thµnh phÇn cña néi dung d¹y häc nµy cã thÓ ®−îc thùc hiÖn mét çch th−êng xuyªn, trùc tiÕp
ë mét sè bé m«n nh− ®¹o ®øc, gi¸o dôc c«ng d©n, trong çc ho¹t ®éng lao ®éng, sinh ho¹t tËp thÓ,
... Còng cã thÓ ®−îc ph¶n ¸nh gi¸n tiÕp, lång ghÐp trong çc m«n häc kh¸c, ®Æc biÖt lµ çc bé
m«n thuéc çc lÜnh vùc khoa häc x héi nh©n v¨n vµ mét sè ho¹t ®éng kh¸c. ChÝnh v× vËy, thµnh
61
phÇn nµy cña néi dung d¹y häc chØ ®−îc thÓ hiÖn khi toµn bé néi dung d¹y häc ® thÊm nhuÇn s©u
s¾c thÕ giíi khoa häc vµ khi nghÖ thuËt s− ph¹m cña ng−êi gi¸o viªn ® kh¬i dËy ®−îc t×nh c¶m
vµ båi d−ìng ®−îc th¸i ®é ®¸nh gi¸ mét çch ®óng ®¾n víi nh÷ng tri thøc khoa häc, víi nh÷ng
chuÈn mùc ®¹o ®øc vµ thÈm mÜ cao ®Ñp.
Çc thµnh phÇn trªn cña néi dung d¹y häc kh«ng t¸ch biÖt mµ liªn hÖ mËt thiÕt víi nhau, quy
®Þnh, ¶nh h−ëng, bæ sung cho nhau. ThiÕu tri thøc th× kh«ng thÓ h×nh thµnh kÜ n¨ng, kÜ x¶o. Ho¹t
®éng s¸ng t¹o ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së tri thøc vµ kinh nghiÖm ho¹t ®éng x héi, ... Tuy nhiªn
kinh nghiÖm ho¹t ®éng s¸ng t¹o cña con ng−êi kh«ng tØ lÖ thuËn víi khèi l−îng tri thøc mµ phô
thuéc vµo ph−¬ng thøc chiÕm lÜnh vµ çch thøc vËn dông linh ho¹t tri thøc vµo çc t×nh huèng
míi... TÝnh gi¸o dôc cña néi dung d¹y häc ®ßi hái ph¶i n¾m v÷ng tri thøc vµ kinh nghiÖm ho¹t
®éng thùc tiÔn, trªn c¬ së ®ã t¹o cho häc sinh cã th¸i ®é ®¸nh gi¸ vµ cã c¶m xóc ®óng ®¾n vµ
trong s¸ng ®èi víi tù nhiªn, x héi vµ con ng−êi trong céng ®ång vµ quy ®Þnh nh÷ng kÜ n¨ng, øng
xö t−¬ng øng. V× vËy, néi dung d¹y häc cña çc m«n häc ®Òu ph¶i thÓ hiÖn ®Çy ®ñ c¶ bèn thµnh
phÇn trªn nh»m ®¶m b¶o tÝnh toµn diÖn cña häc vÊn phæ th«ng.
Nh÷ng thµnh phÇn trªn ®©y cña néi dung d¹y häc ®−îc ph¶n ¸nh ®Ëm nÐt trong ch−¬ng tr×nh,
s¸ch gi¸o khoa vµ çc tµi liÖu häc tËp.
III. Nh÷ng ph−¬ng h−íng c¬ b¶n chØ ®¹o viÖc x©y dùng néi dung d¹y
häc
§Ó thùc hiÖn môc ®Ých gi¸o dôc nãi chung, çc nhiÖm vô d¹y häc nãi riªng, néi dung d¹y häc
trong çc lo¹i h×nh tr−êng cÇn ®−îc x©y dùng theo nh÷ng ph−¬ng h−íng c¬ b¶n sau:
1. Néi dung d¹y häc trong nhµ tr−êng ph¶i phï hîp víi môc ®Ých, môc tiªu gi¸o dôc
nãi chung, çc nhiÖm vô d¹y häc ë çc bËc häc nãi riªng
§Ó gãp phÇn n©ng cao d©n trÝ, ®µo t¹o nh©n lùc, båi d−ìng nh©n tµi, néi dung d¹y häc ph¶i
®¶m b¶o tÝnh toµn diÖn, c©n ®èi, ®¶m b¶o tÝnh hÖ thèng, tÝnh liªn tôc gi÷a çc m«n häc. Trong
ch−¬ng tr×nh vµ s¸ch gi¸o khoa ph¶i ph¶n ¸nh ®−îc nh÷ng thµnh phÇn c¬ b¶n cña néi dung d¹y
häc phï hîp víi môc ®Ých, môc tiªu cña tõng cÊp häc, tõng lo¹i h×nh tr−êng, ®¶m b¶o c©n ®èi
gi÷a tri thøc lÝ thuyÕt vµ thùc hµnh, sù thèng nhÊt gi÷a tÝnh khoa häc vµ tÝnh gi¸o dôc, ph¶i thùc
hiÖn gi¸o dôc kÜ thuËt tæng h¬p, v.v ... trong néi dung d¹y häc.
2. T¨ng c−êng tÝnh t− t−ëng vµ tÝnh nh©n v¨n trong néi dung d¹y häc
§Ó thùc hiÖn môc ®Ých gi¸o dôc toµn diÖn, cïng víi viÖc trang bÞ tri thøc khoa häc, h×nh
thµnh vµ rÌn luyÖn kÜ n¨ng, kÜ x¶o, néi dung d¹y häc ph¶i båi d−ìng th¸i ®é, gi¸o dôc t− t−ëng,
®¹o ®øc, gi¸o dôc ý thøc c«ng d©n, gi¸o dôc lßng nh©n ¸i, sù khoan dung vµ ý thøc tr¸ch nhiÖm
víi céng ®ång,... TÝnh t− t−ëng vµ tÝnh nh©n v¨n ph¶i ®−îc lång ghÐp khÐo lÐo trong néi dung d¹y
häc theo yªu cÇu vµ tÝnh chÊt cña çc m«n häc.
3. Ph¶i hiÖn ®¹i ho¸ néi dung d¹y häc

Mét ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña thêi ®¹i chóng ta hiÖn nay lµ cuéc çch m¹ng khoa häc – c«ng nghÖ
®ang ph¸t triÓn nh− vò b o, sù bïng næ th«ng tin, t×nh tr¹ng l o ho¸ vÒ tri thøc vµ kÜ n¨ng ® ¶nh
62
h−ëng trùc tiÕp tíi viÖc x©y dùng néi dung d¹y häc trong nhµ tr−êng. V× vËy vÊn ®Ò ®æi míi néi
dung d¹y häc ®ang lµ mét yªu cÇu cÊp b¸ch trong sù nghiÖp gi¸o dôc vµ ®µo t¹o nh»m tiÕn tíi cËp
nhËt ho¸ vµ quèc tÕ ho¸, tõng b−íc lµm cho gi¸o dôc n−íc ta ph¸t triÓn ngang tÇm víi çc n−íc
ph¸t triÓn trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi.
4. Néi dung d¹y häc ph¶i ph¶n ¸nh ®−îc thùc tiÔn ®êi sèng x héi cña ®Êt n−íc nãi
chung, thùc tiÔn gi¸o dôc ®µo t¹o nãi riªng. ViÖc x©y dùng néi dung d¹y häc ph¶i xuÊt ph¸t tõ
yªu cÇu thùc tiÔn ®Êt n−íc trong thêi k× c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc, ph¶i chó ý tíi
tr×nh ®é ph¸t triÓn vÒ t©m –sinh lÝ, ®Æc biÖt lµ n¨ng lùc nhËn thøc cña häc sinh, ... chó ý tíi hoµn
c¶nh, ®iÒu kiÖn häc tËp vµ ®Æc ®iÓm t©m lÝ, n¨ng lùc nhËn thøc cña häc sinh çc vïng, çc miÒn,
®Æc biÖt miÒn nói, çc d©n téc Ýt ng−êi, h¶i ®¶o xa x«i, v.v...
Víi çc ph−¬ng h−íng c¬ b¶n nªu trªn, vÊn ®Ò ®æi míi vµ hoµn thiÖn néi dung d¹y häc ®ang
lµ yªu cÇu cÊp b¸ch trong lÝ luËn d¹y häc hiÖn nay, ®ßi hái çc nhµ nghiÖn cøu, çc çn bé qu¶n lÝ
gi¸o dôc, çc gi¸o viªn cÇn ®Çu t− trÝ tuÖ vµ dµnh cho sù quan t©m ®Æc biÖt.
C©u hái «n tËp

1. Ph©n tÝch kh¸i niÖm néi dung d¹y häc, nªu râ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a môc ®Ých, nhiÖm
vô d¹y häc víi néi dung vµ ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn d¹y häc, cho vÝ dô.
2. Ph©n tÝch çc thµnh phÇn cña néi dung d¹y häc vµ mèi quan hÖ gi÷a çc thµnh phÇn ®ã, cho
mét vÝ dô minh ho¹.
3. Tr×nh bµy nh÷ng ph−¬ng h−íng c¬ b¶n chØ ®¹o viÖc x©y dùng néi dung d¹y häc trong nhµ
tr−êng phæ th«ng hiÖn nay. Liªn hÖ víi thùc tiÔn gi¸o dôc n¬i Anh (ChÞ) ®ang lµm viÖc.
63
Ch−¬ng VIII
Ph−¬ng ph¸p d¹y häc
I. Kh¸i niÖm ph−¬ng ph¸p d¹y häc
1. ThuËt ng÷ ph−¬ng ph¸p cã nguån gèc tõ tiÕng Hy L¹p “MÐthodos” cã nghÜa lµ con
®−êng, çch thøc, ph−¬ng tiÖn ®Ó ®¹t tíi môc ®Ých nhÊt ®Þnh: “ph−¬ng ph¸p lµ h×nh thøc vÒ çch
thøc vËn ®éng bªn trong cña néi dung” (Hªghen). Nã g¾n liÒn víi ho¹t ®éng cña con ng−êi, gióp
hä hoµn thµnh ®−îc nhiÖm vô phï hîp víi môc ®Ých ® ®Ò ra. Bëi vËy, ph−¬ng ph¸p bao giê còng
cã tÝnh môc ®Ých, tÝnh cÊu tróc vµ lu«n g¾n liÒn víi néi dung, bÞ chi phèi bëi néi dung vµ ng−îc
l¹i nã cã ¶nh h−ëng trë l¹i néi dung, lµm cho néi dung ngµy cµng hoµn thiÖn, phong phó h¬n.
Ph−¬ng ph¸p d¹y häc lµ mét nh©n tè c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh d¹y häc, bÞ chi phèi bëi môc ®Ých,
nhiÖm vô, néi dung d¹y häc vµ cã ý nghÜa ®Æc biÖt quan träng. Bëi lÏ, cïng mét néi dung nh− nhau
nh−ng víi çch d¹y vµ häc kh¸c nhau, häc sinh ch¾c ch¾n sÏ chiÕm lÜnh tri thøc ë nh÷ng møc ®é
kh¸c nhau.
Do tÇm quan träng cña ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®èi víi chÊt l−îng, hiÖu qu¶ gi¸o dôc - ®µo t¹o,
tõ l©u, ph−¬ng ph¸p d¹y häc lu«n lu«n ®−îc çc nhµ gi¸o dôc häc trªn thÕ giíi vµ trong n−íc quan
t©m nghiªn cøu. Dùa trªn nh÷ng quan ®iÓm tiÕp cËn kh¸c nhau, çc nhµ nghiªn cøu ® ®−a ra
nhiÒu kh¸i niÖm, cÊu tróc, sù ph©n lo¹i, xu thÕ ph¸t triÓn còng nh− nhiÒu vÊn ®Ò kh¸c cã liªn quan
vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc.
Nh×n chung, lÝ luËn vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc ® ®−îc h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn trªn
c¬ së kÕ thõa cã ph©n tÝch, phª ph¸n vµ chän läc nh÷ng thµnh tùu vÒ t©m lÝ häc s− ph¹m vµ gi¸o
dôc häc ®¹i c−¬ng còng nh− lÝ luËn d¹y häc nãi riªng. §Æc biÖt lµ nh÷ng quan ®iÓm hiÖn ®¹i cã
liªn quan tíi xu h−íng tèi −u ho¸ qu¸ tr×nh d¹y häc nh− tÝch cùc ho¸, ç biÖt ho¸, c«ng nghÖ ho¸
vµ t−¬ng øng víi çc xu h−íng ®ã lµ mét hÖ thèng çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc nh− d¹y häc
t×nh huèng, d¹y häc Alg«rit, d¹y häc theo nhãm, ph−¬ng ph¸p s− ph¹m t−¬ng t¸c, v.v...
B¶n chÊt cña qu¸ tr×nh d¹y häc lµ qu¸ tr×nh nhËn thøc ®éc ®¸o cña häc sinh nh»m chiÕm lÜnh
tri thøc. Ph−¬ng ph¸p d¹y häc chÝnh lµ nh÷ng con ®−êng, nh÷ng çch thøc ho¹t ®éng, lµ ph−¬ng
tiÖn nh»m lÜnh héi néi dung d¹y häc. Mèi quan hÖ gi÷a ph−¬ng ph¸p vµ néi dung trong qu¸ tr×nh
d¹y häc lµ mèi quan hÖ t−¬ng t¸c gi÷a çi ®−îc ph¶n ¸nh vµ ph−¬ng thøc ph¶n ¸nh, mµ çi ®−îc
ph¶n ¸nh cÇn ®−îc chuyÓn t¶i tíi ng−êi häc mét çch ®Çy ®ñ, chÝnh x¸c, kh¸ch quan b»ng nh÷ng
ph−¬ng ph¸p s− ph¹m cã hiÖu qu¶. Nh−ng viÖc chiÕm lÜnh néi dung ®ã nh− thÕ nµo l¹i phô thuéc
rÊt nhiÒu vµo b¶n th©n ng−êi häc, vµo ph−¬ng ph¸p vµ kÜ n¨ng tù häc cña häc sinh. Bëi lÏ, trong
d¹y häc còng nh− trong ho¹t ®éng nhËt thøc cña con ng−êi, mäi ph¶n ¸nh ®Òu kh¸ch quan vÒ néi
dung vµ chñ quan vÒ h×nh thøc. V× vËy, nghiªn cøu ph−¬ng ph¸p d¹y häc kh«ng thÓ t¸ch rêi viÖc
nghiªn cøu çc ph−¬ng ph¸p vµ kÜ n¨ng tù häc.
Nh− vËy ph−¬ng ph¸p d¹y häc cã t¸c dông tÝch cùc nh»m gãp phÇn thùc hiÖn môc tiªu n©ng
cao d©n trÝ, ®µo t¹o nh©n lùc, båi d−ìng nh©n tµi. §ã lµ ph−¬ng tiÖn, lµ con ®−êng, lµ çch thøc
ho¹t ®éng chung cña c¶ ng−êi d¹y vµ ng−êi häc nh»m trang bÞ tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o vµ ph¸t
triÓn trÝ tuÖ cho häc sinh. Trªn c¬ së ®ã h×nh thµnh thÕ giíi quan vµ çc phÈm chÊt nh©n çch cho
çc em. Tõ sù ph©n tÝch trªn ®©y, cã thÓ nªu kh¸i niÖm ph−¬ng ph¸p d¹y häc nh− sau: Ph−¬ng
64
ph¸p d¹y häc lµ çch thøc ho¹t ®éng phèi hîp, thèng nhÊt cña gi¸o viªn vµ häc sinh do gi¸o viªn
tæ chøc, ®iÒu khiÓn, häc sinh tù tæ chøc, tù ®iÒu khiÓn nh»m thùc hiÖn tèt çc nhiÖm vô d¹y häc.
2. Çc ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña ph−¬ng ph¸p d¹y häc

– Ph−¬ng ph¸p d¹y häc cã tÝnh môc ®Ých, do môc ®Ých ®Þnh h−íng, bÞ quy ®Þnh vµ chi phèi
bëi môc ®Ých, môc tiªu gi¸o dôc - ®µo t¹o nãi chung vµ çc nhiÖm vô d¹y häc nãi riªng. Ng−îc
l¹i, ph−¬ng ph¸p d¹y häc l¹i lµ çch thøc, ph−¬ng tiÖn, con ®−êng nh»m thùc hiÖn môc ®Ých,
nhiÖm vô gi¸o dôc, d¹y häc. Cho nªn, cã thÓ nãi: mèi quan hÖ gi÷a môc ®Ých, nhiÖm vô d¹y häc
víi ph−¬ng ph¸p d¹y häc lµ mèi quan hÖ gi÷a ph−¬ng tiÖn vµ môc ®Ých.
– Ph−¬ng ph¸p d¹y häc cã tÝnh néi dung, “lµ h×nh thøc vÒ çch thøc vËn ®éng bªn trong cña
néi dung”, lµ ph−¬ng thøc chuyÓn t¶i néi dung tõ ng−êi d¹y, tõ s¸ch vµ çc nguån tµi liÖu tíi
ng−êi häc còng nh− lµ ph−¬ng thøc chiÕm lÜnh çc nguåi tµi liÖu ®ã cña ng−êi häc. Nã quy ®Þnh
vµ chi phèi bëi néi dung d¹y häc, do ®ã mçi m«n häc ®Òu cã çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc t−¬ng øng.
V× vËy khi lùa chän vµ vËn dông çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc cÇn c¨n cø vµo ®Æc ®iÓm, tÝnh chÊt
cña çc m«n häc, vµo néi dung çc bµi häc ®Ó sö dông chóng sao cho phï hîp.
– Ph−¬ng ph¸p d¹y häc cã tÝnh hiÖu qu¶. D¹y häc ®ßi hái tÝnh khoa häc vµ tÝnh nghÖ thuËt rÊt
cao. Môc ®Ých cuèi cïng cña d¹y häc lµ ph¶i mang l¹i chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ tèi −u trong nh÷ng
®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. Cho nªn trong qu¸ tr×nh vËn dông çc ph−¬ng ph¸p d¹y vµ häc, thÇy trß ph¶i
tÝnh ®Õn çch d¹y vµ çch häc nh− thÕ nµo ®Ó mang l¹i hiÖu qu¶ cao nhÊt.
– Ph−¬ng ph¸p d¹y häc cã tÝnh hÖ thèng. Çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc kh«ng tån t¹i biÖt lËp mµ
lu«n hîp thµnh mét hÖ thèng hoµn chØnh cã quan hÖ mËt thiÕt, bæ sung, hç trî cho nhau. Trong
lÞch sö ph¸t triÓn cña gi¸o dôc häc, çc nhµ gi¸o dôc ® ®−a ra nhiÒu hÖ thèng ph−¬ng ph¸p d¹y
häc kh¸c nhau, kÓ c¶ tªn gäi vµ néi dung çc ph−¬ng ph¸p, nh−ng ®Òu h−íng tíi viÖc thùc hiÖn
môc ®Ých vµ çc nhiÖm vô d¹y häc.
II. HÖ thèng çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc

Do tÝnh phøc t¹p vÒ b¶n chÊt, cÊu tróc vµ çc thuéc tÝnh cña ph−¬ng ph¸p d¹y häc, cho ®Õn
nay vÉn cßn cã nhiÒu quan ®iÓm ch−a thèng nhÊt vÒ sù ph©n lo¹i çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc, nh−ng
nh×n chung, c¨n cø vµo møc ®é ho¹t ®éng tÝch cùc cña häc sinh trong qu¸ tr×nh d¹y häc, chóng ta
cã thÓ tr×nh bµy hÖ thèng çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc truyÒn thèng vµ çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc hiÖn
®¹i.
1. HÖ thèng çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc truyÒn thèng

§Ó x¸c ®Þnh çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc, cÇn c¨n cø vµo b¶n chÊt cña qu¸ tr×nh d¹y häc nãi
chóng, c¨n cø vµo b¶n chÊt, ®Æc ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p d¹y häc vµ ®Æc ®iÓm cña nguån tri thøc,
nhÊt lµ ®Æc ®iÓm cña ng−êi häc, hÖ thèng çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®¹i c−¬ng cã tÝnh truyÒn
thèng vÉn ®−îc sö dông trong nhµ tr−êng tõ x−a ®Õn nay bao gåm çc nhãm ph−¬ng ph¸p sau:
65
1.1. Nhãm çc ph−¬ng ph¸p sö dông ng«n ng÷ trong d¹y häc
C¨n cø vµo ®Æc ®iÓm vµ nh÷ng yªu cÇu sö dông ng«n ng÷ (nãi vµ viÕt), víi t− çch lµ nguån
tri thøc phong phó, ng−êi ta x©y dùng çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc cô thÓ nh−: çc ph−¬ng ph¸p
thuyÕt tr×nh, ph−¬ng ph¸p vÊn ®¸p, ph−¬ng ph¸p sö dông s¸ch vµ tµi liÖu tham kh¶o.
a) Ph−¬ng ph¸p thuyÕt tr×nh
ThuyÕt tr×nh lµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc trong ®ã gi¸o viªn dïng lêi nãi ®Ó tr×nh bµy tµi liÖu häc tËp cho
häc sinh mét çch cã hÖ thèng trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh.
Ph−¬ng ph¸p thuyÕt tr×nh th−êng ®−îc sö dông rÊt phæ biÕn trong tÊt c¶ çc kh©u cña qu¸
tr×nh d¹y häc, ®Æc biÖt lµ khi gi¶ng tri thøc míi cho häc sinh nh− tr×nh bµy hÖ thèng tri thøc, ph©n
tÝch, gi¶i thÝch, chøng minh, hÖ thèng ho¸, kh¸i qu¸t ho¸, ...
Ph−¬ng ph¸p thuyÕt tr×nh ®−îc biÓu hiÖn qua ba h×nh thøc c¬ b¶n lµ gi¶ng thuËt, gi¶ng gi¶i vµ
gi¶ng diÔn.
* Gi¶ng thuËt: Gi¶ng thuËt lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p thuyÕt tr×nh cã chøa ®ùng nh÷ng
yÕu tè trÇn thuËt vµ m« t¶: khi thuyÕt tr×nh, gi¸o viªn th−êng tr×nh bµy néi dung bµi häc b»ng çch
kÓ chuyÖn, m« t¶, t−êng thuËt nh÷ng tri thøc s¾p s½n trong mét thêi gian t−¬ng ®èi ng¾n; häc sinh
th× chó ý l¾ng nghe, ghi chÐp, hiÓu, nhí, vËn dông... Gi¶ng thuËt ®−îc sö dông phæ biÕn trong qu¸
t×nh gi¶ng d¹y çc m«n häc thuéc lÜnh vùc khoa häc x héi vµ nh©n v¨n. Tuy nhiªn ®èi víi çc
m«n häc thuéc khoa häc tù nhiªn, gi¶ng thuËt còng lµ ph−¬ng tiÖn cÇn thiÕt nh»m th«ng b¸o
nh÷ng tri thøc lÝ thuyÕt, nh÷ng çch thøc, ph−¬ng thøc hµnh ®éng gióp häc dinh rÌn luyÖn kÜ
n¨ng, kÜ x¶o t−¬ng øng. §Ó bµi gi¶ng ®−îc sinh ®éng, s«i næi, gi¸o viªn th−êng kÕt hîp gi¶ng
thuËt víi viÖc sö dông çc ph−¬ng tiÖn trùc quan hoÆc nªu mét sè Ýt nh÷ng c©u hái ®Ó thu hót sù
chó ý, g©y høng thó häc tËp cho häc sinh.
* Gi¶ng gi¶i: Lµ ph−¬ng ph¸p thuyÕt tr×nh trong ®ã gi¸o viªn dïng çc luËn cø, çc t− liÖu, sè
liÖu ®Ó chøng minh, lµm s¸ng tá çc nguyªn t¾c, çc ®Þnh lÝ, ®Þnh luËt, c«ng thøc trong to¸n häc,
vËt lÝ, ho¸ häc, ... Gi¶ng gi¶i chøa ®ùng çc yÕu tè suy luËn vµ ph¸n ®o¸n nªn cã thÓ gióp ph¸t
triÓn trÝ tuÖ cho häc sinh nÕu gi¸o viªn biÕt kÕt hîp gi¶ng gi¶i víi nªu çc t×nh huèng cã vÊn ®Ò
nh»m ph¸t huy tÝnh tÝch cùc häc tËp cho häc sinh.
* Gi¶ng diÔn: Lµ ph−¬ng ph¸p gi¸o viªn tr×nh bµy mét vÊn ®Ò hoµn chØnh cã tÝnh phøc t¹p,
trõu t−îng vµ kh¸i qu¸t cao trong mét thêi gian t−¬ng ®èi l©u. Ph−¬ng ph¸p gi¶ng diÔn th−êng
®−îc dïng trong qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y nh÷ng häc sinh cã tr×nh ®é nhËn thøc ë møc ®é cao, cã n¨ng
lùc t− duy kh¸i qu¸t, trõu t−îng. V× vËy, so víi gi¶ng thuËt vµ gi¶ng gi¶i, gi¶ng diÔn tiÕt kiÖm thêi
gian h¬n, cã tÝnh khoa häc chÆc chÏ h¬n vµ cã t¸c dông kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc t− duy ®èi víi
ng−êi häc.
Çc ph−¬ng ph¸p thuyÕt tr×nh cã −u ®iÓm c¬ b¶n lµ nghÖ thuËt thuyÕt tr×nh cña gi¸o viªn (giäng
nãi truyÒn c¶m, cö chØ, ®iÖu bé thÝch hîp, ...) cã thÓ ¶nh h−ëng s©u s¾c ®Õn t− t−ëng, t×nh c¶m, g©y
høng thó nhËn thøc cho häc sinh. Ph−¬ng ph¸p thuyÕt tr×nh cã thÓ gióp häc sinh lÜnh héi tri thøc cã
hÖ thèng, hoµn chØnh, nhÊt lµ ®èi víi nh÷ng vÊn ®Ò phøc t¹p, trõu t−îng. MÆt kh¸c, trong chõng mùc
nhÊt ®Þnh, ph−¬ng ph¸p thuyÕt tr×nh còng cã thÓ ph¸t huy tÝnh tÝch cùc häc tËp, ph¸t triÓn n¨ng lùc
chó ý cã chñ ®Þnh cña häc sinh. Tuy vËy, çc ph−¬ng ph¸p thuyÕt tr×nh cßn cã mét sè nh−îc ®iÓm,
h¹n chÕ nhÊt ®Þnh nh− khi thuyÕt tr×nh, nh÷ng t¸c nh©n kÝch thÝch lµ giäng nãi cña gi¸o viªn cø ®Òu
66
®Òu, ®¬n ®iÖu, dÔ lµm cho häc sinh mÖt mái, c¨ng th¼ng thÇn kinh v× ph¶i tiÕp thu mét khèi l−îng
lín th«ng tin trong thêi gian dµi, v.v...
§Ó ph¸t huy nh÷ng −u ®iÓm vµ kh¾c phôc nh÷ng h¹n chÕ cña ph−¬ng ph¸p thuyÕt tr×nh, cÇn
thùc hiÖn tèt çc yªu cÇu sau: Tr−íc hÕt, gi¸o viªn cÇn chuÈn bÞ thËt tèt néi dung bµi gi¶ng ®Ó cã
thÓ tr×nh bµy tµi liÖu häc tËp mét çch cã hÖ thèng, ®¶m b¶o cho häc sinh n¾m v÷ng tri thøc chÝnh
x¸c, dÔ dµng; ng«n ng÷ cña gi¸o viªn khi thuyÕt tr×nh ph¶i cã h×nh t−îng, cã søc truyÒn c¶m, hÊp
dÉn, l«i cuèn, g©y Ên t−îng s©u s¾c vµ cã t¸c ®éng m¹nh mÏ tíi t− t−ëng, t×nh c¶m cña ng−êi häc.
MÆt kh¸c, trong khi thuyÕt tr×nh, gi¸o viªn nªn kÕt hîp nªu nh÷ng c©u hái cã vÊn ®Ò nh»m kÝch
thÝch tÝnh tÝch cùc nhËn thøc, t¨ng c−êng sù tËp trung chó ý cña häc sinh.
b) Çc ph−¬ng ph¸p vÊn ®¸p
VÊn ®¸p (®µm tho¹i) lµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc trong ®ã gi¸o viªn nªu lªn mét hÖ thèng çc
c©u hái vµ tæ chøc ®iÒu khiÓn häc sinh tr¶ lêi, qua ®ã häc sinh lÜnh héi ®−îc tri thøc míi, «n tËp,
cñng cè hoÆc tù kiÓm tra, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp.
VÊn ®¸p lµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®−îc sö dông réng r i trong qu¸ tr×nh d¹y häc nh»m gîi më,
lµm s¸ng tá nh÷ng vÊn ®Ò míi, t×m tßi ph¸t hiÖn nh÷ng tri thøc míi, rót ra nh÷ng kÕt luËn vÒ lÝ
luËn vµ thùc tiÔn tõ nh÷ng tµi liÖu ® nghiªn cøu hoÆc tõ nh÷ng kinh nghiÖm ® tÝch luü trong
cuéc sèng. MÆt kh¸c, víi vai trß tæ chøc, ®iÒu khiÓn cña gi¸o viªn, ph−¬ng ph¸p vÊn ®¸p cßn gióp
cho viÖc «n tËp, cñng cè kiÕn thøc vµ kiÓm tra, ®¸nh gi¸ còng nh− tù kiÓm tra, tù ®¸nh gi¸ tr×nh ®é
häc tËp cña häc sinh.
T−¬ng øng víi çc chøc n¨ng trªn, trong thùc tiÔn d¹y häc, çc ph−¬ng ph¸p vÊn ®¸p ®−îc
biÓu hiÖn th«ng qua çc h×nh thøc vÊn ®¸p lµ: vÊn ®¸p gîi më, vÊn ®¸p tæng kÕt, vÊn ®¸p cñng cè,
vÊn ®¸p kiÓm tra.
Nh×n chung, nh÷ng ph−¬ng ph¸p vÊn ®¸p nªu trªn nÕu ®−îc gi¸o viªn vËn dông khÐo lÐo sÏ
cã nh−ng −u ®iÓm c¬ b¶n sau: Cã t¸c dông kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc häc tËp, t¨ng c−êng sù chó ý vµ
g©y høng thó häc tËp cho häc sinh, lµ cho kh«ng khÝ líp häc s«i næi, häc sinh häc tËp cã hiÖu qu¶.
MÆt kh¸c, ph−¬ng ph¸p vÊn ®¸p cßn t¹o c¬ héi ®Ó gi¸o viªn rÌn luyÖn cho häc sinh kh¶ n¨ng diÔn
®¹t çc vÊn ®Ò b»ng ng«n ng÷ nãi mét çch chuÈn x¸c. Qua viÖc hái ®¸p gi÷a gi¸o viªn vµ häc
sinh, quan hÖ thÇy trß thªm g¾n bã, nhê ®ã gi¸o viªn th−êng xuyªn thu ®−îc çc tÝn hiÖu ng−îc
ph¶n ¸nh tõ phÝa häc sinh ®Ó kÞp thêi ®iÒu chØnh ho¹t ®éng d¹y häc nh»m ®¹t kÕt qu¶ cao h¬n.
Tuy nhiªn, ph−¬ng ph¸p vÊn ®¸p còng cßn béc lé nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh: nÕu viÖc chuÈn bÞ çc
c©u hái kh«ng chu ®µo vµ tæ chøc, ®iÒu khiÓn hái - ®¸p kh«ng khoa häc, hîp lÝ sÏ dÔ lµm mÊt thêi
gian, kh«ng tËp trung trÝ tuÖ cña c¶ líp (dÔ trë thµnh nh÷ng cuéc tranh c i tay ®«i ngoµi träng t©m
bµi häc), ¶nh h−ëng tíi thêi gian vµ viÖc thùc hiÖn kÕ ho¹ch cña bµi häc nªn hiÖu qu¶ d¹y häc
kh«ng cao.
V× thÕ, khi tiÕn hµnh çc ph−¬ng ph¸p vÊn ®¸p, cÇn chó ý thùc hiÖn çc yªu cÇu c¬ b¶n sau:
Tr−íc hÕt lµ yªu cÇu ®èi víi viÖc chuÈn bÞ hÖ thèng c©u hái vÊn ®¸p: çc c©u hái ph¶i lµ
nh÷ng vÊn ®Ò cã liªn quan tíi néi dung cña bµi häc, ®ßi hái häc sinh ph¶i t− duy tÝch cùc ®Ó t×m
ra ph−¬ng ¸n tr¶ lêi;
Yªu cÇu ®èi víi viÖc ®iÒu khiÓn häc sinh tr¶ lêi: c©u hái ph¶i ®−îc gi¸o viªn nªu ra víi c¶ líp,
mäi ng−êi ®Òu suy nghÜ t×m ph−¬ng ¸n tr¶ lêi, cïng th¶o luËn, tranh luËn d−íi vai trß cè vÊn,
67
träng tµi khoa häc cña gi¸o viªn ®Ó t×m ra kÕt luËn ®óng ®¾n vÒ tri thøc míi, kÜ n¨ng vµ ph−¬ng
ph¸p míi.
Nh÷ng c©u hái vÊn ®¸p cã thÓ lµ nh÷ng c©u hái gîi më, c©u hái nh»m «n tËp, hÖ thèng ho¸ tri
thøc hoÆc c©u hái ®Ó kiÓm tra kÕt qu¶ häc tËp, ... nh−ng ph¶i võa søc, cã t¸c dông thóc ®Èy sù ph¸t
triÓn trÝ tuÖ cña häc sinh.
c) Ph−¬ng ph¸p dïng s¸ch gi¸o khoa vµ çc tµi liÖu häc tËp
S¸ch vµ çc tµi liÖu häc tËp kh¸c ph¶n ¸nh nh÷ng tri thøc ® ®−îc hÖ thèng ho¸ vµ kh¸i qu¸t
ho¸ trong kho tµng tri thøc cña nh©n lo¹i, ®Æc biÖt çc tµi liÖu ph¶n ¸nh nh÷ng thµnh tùu míi nhÊt
vÒ çc lÜnh vùc khoa häc, kÜ thuËt, v¨n ho¸, ... §ã lµ nguån tri thøc rÊt phong phó, ®a d¹ng, cÇn
thiÕt ®èi víi mäi ng−êi nãi chung vµ thÕ hÖ trÎ nãi riªng. NÕu ®−îc sö dông ®óng môc ®Ých, ®óng
ph−¬ng ph¸p, s¸ch vµ tµi liÖu tham kh¶o sÏ cã t¸c dông më réng, ®µo s©u vèn hiÓu biÕt, rÌn luyÖn
kÜ n¨ng, kÜ x¶o vµ ph¸t triÓn çc phÈm chÊt nh©n çch nãi chung còng nh− trÝ tuÖ nãi riªng cho
häc sinh.
§Ó gióp häc sinh sö dông s¸ch vµ tµi liÖu häc tËp cã hiÖu qu¶, tr−íc hÕt gi¸o viªn cÇn h−íng
dÉn häc sinh biÕt çch chän s¸ch vµ çc tµi liÖu cã liªn quan tíi m«n häc. VÝ dô: chän s¸ch vµ çc
c«ng tr×nh, çc bµi viÕt cña mét t¸c gi¶, mét nhãm t¸c gi¶, ... Sau khi chän s¸ch cÇn lËp th− môc
®Ó tiÖn viÖc tra cøu. TiÕp theo lµ h−íng dÉn häc sinh çch ®äc s¸ch, çch thu thËp, xö lÝ t− liÖu.
Trong häc tËp, trong tù häc, trong nghiªn cøu khoa häc, cã thÓ cã nhiÒu çch ®äc s¸ch tuú thuéc
vµo yªu cÇu n¾m b¾t th«ng tin vµ ®Æc ®iÓm ho¹t ®éng nhËn thøc cña chñ thÓ. Ng−êi ta cã thÓ ®äc
nhanh “l−ít qua” ®Ó n¾m b¾t néi dung kh¸i qu¸t, hiÓu t− t−ëng chñ ®¹o cña t¸c gi¶; cã thÓ ®äc kÜ,
“nghiÒn ngÉm” ®Ó hiÓu s©u s¾c néi dung; cã thÓ ®äc vµ ghi chÐp tãm t¾t näi dung theo ®Ò c−¬ng
chi tiÕt, theo çc vÊn ®Ò hay trÝch dÉn nguyªn mét ®o¹n, mét c©u nµo ®ã. Khi ®äc hoÆc trÝch dÉn
cÇn ghi râ tªn t¸c gi¶, tªn t¸c phÈm, tªn nhµ xuÊt b¶n, n¬i xuÊt b¶n, n¨m xuÊt b¶n vµ sè trang ®Ó
khi cÇn thiÕt sÏ sö dông.
Nãi chung, ®Ó sö dông s¸ch vµ çc tµi liÖu tham kh¶o cã chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ cao, ngoµi
viÖc biÕt chän s¸ch ®Ó lËp th− môc vµ biÕt çch ®äc s¸ch, vÊn ®Ò quan träng lµ vÒ phÝa ng−êi häc
ph¶i ®äc s¸ch víi t¸c phong cña nhµ nghiªn cøu: ®äc vµ suy nghÜ tÝch cùc, cã nhËn xÐt, phª ph¸n
vµ nªu ý kiÕn, quan ®iÓm riªng cña m×nh, ... VÒ phÝa gi¸o viªn, muèn n©ng cao tr×nh ®é häc vÊn,
tr×nh ®é nghiÖp vô, chuyªn m«n, cÇn th−êng xuyªn ®äc s¸ch, nghiªn cøu thËt nghiªm tóc çc lo¹i
s¸ch vµ tµi liÖu cã liªn quan tíi chuyªn m«n cña m×nh vµ c¶ çc lo¹i s¸ch v¨n ho¸, khoa häc, nghÖ
thuËt. Ng−êi thÇy gi¸o ch©n chÝnh lµ ph¶i h¬n häc trß cña m×nh “mét çi ®Çu”, ph¶i “biÕt m−êi
d¹y mét”. Gi¸o viªn ph¶i tæ chøc, h−íng dÉn cho häc sinh ®äc s¸ch theo ®óng quy tr×nh hîp lÝ víi
mét hÖ thèng kÜ n¨ng phï hîp víi yªu cÇu, nhiÖm vô häc tËp vµ víi ®Æc ®iÓm t©m lÝ, ®Æc ®iÓm
nhËn thøc cña çc em.
1.2. Nhãm çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc trùc quan

Ph−¬ng ph¸p trùc quan sö dông phæ biÕn trong d¹y häc ë çc lo¹i h×nh tr−êng gióp häc sinh
dÔ hiÓu, dÔ nhí vµ kh¾c s©u çc kh¸i niÖm. Ph−¬ng ph¸p trùc quan ®−îc thÓ hiÖn th«ng qua hai
h×nh thøc: tæ chøc quan s¸t vµ tr×nh bµy çc ph−¬ng tiªn trùc quan.
a) Quan s¸t lµ ph−¬ng ph¸p nhËn thøc c¶m tÝnh tÝch cùc. Nã ®−îc sö dông réng r i trong qu¸
tr×nh d¹y häc, ®Æc biÖt trong qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y çc m«n khoa häc tù nhiªn, khoa häc øng dông,
68
th«ng qua viÖc tæ chøc quan s¸t ®−îc tiÕn hµnh d−íi sù h−íng dÉn, chØ ®¹o trùc tiÕp cña gi¸o viªn
hoÆc b¶n th©n ng−êi häc cã thÓ tù tiÕn hµnh quan s¸t mét çch ®éc lËp.
C¨n cø vµo çch thøc, ph¹m vi, tÝnh chÊt, møc ®é quan s¸t, ng−êi ta chia ra nhiÒu lo¹i quan
s¸t kh¸c nhau: quan s¸t trùc tiÕp vµ quan s¸t gi¸n tiÕp, quan s¸t toµn diÖn vµ quan s¸t khÝa c¹nh...
mét vËt thËt, vËt t−îng tr−ng hay t−îng h×nh, mét hiÖn t−îng trong tù nhiªn hay cuéc sèng x héi,
v.v... ViÖc quan s¸t th−êng ®−îc thùc hiÖn trong giê häc, khi gi¸o viªn tr×nh bµy tµi liÖu míi,
trong qu¸ tr×nh lµm thÝ nghiÖm, thùc nghiÖm, trong «n tËp, cñng cè, ...
b) Tr×nh bµy trùc quan lµ ph−¬ng ph¸p gi¸o viªn sö dông çc ph−¬ng tiÖn trùc quan tr−íc,
trong vµ sau khi lÜnh héi tri thøc míi. §«i khi, trong çc giê «n tËp, hÖ thèng ho¸ tri thøc, gi¸o
viªn còng cã thÓ sö dông çc ph−¬ng tiÖn trùc quan víi t− çch ®Ó minh ho¹. Trong thùc tiÔn d¹y
häc, gi¸o viªn cã thÓ sö dông nhiÒu ph−¬ng tiÖn trùc quan, nh− çc ph−¬ng tiÖn kÜ thuËt d¹y häc,
çc ®å dïng d¹y häc do thÇy vµ trß s¸ng t¹o ra.
Trong qu¸ tr×nh d¹y, ph−¬ng ph¸p trùc quan nÕu ®−îc tæ chøc thùc hiÖn tèt th«ng qua viÖc
h−íng dÉn cho häc sinh ®éc lËp quan s¸t hoÆc tr×nh bµy çc ph−¬ng tiÖn trùc quan mét çch khÐo
lÐo sÏ huy ®éng ®−îc sù tham gia cña nhiÒu gi¸c quan vµ kÕt hîp ®−îc th−êng xuyªn hai hÖ thèng
tÝn hiÖu (nãi vµ viÕt), t¹o ®iÒu kiÖn cho häc sinh dÔ hiÓu, nhí l©u, gi¶m bít sù c¨ng th¼ng thÇn
kinh trong häc tËp. §ång thêi ph¸t triÓn ®−îc ë häc sinh n¨ng lùc chó ý, n¨ng lùc quan s¸t, båi
d−ìng høng thó häc tËp, ãc tß mß khoa häc, v.v...
Tuy nhiªn, nÕu kh«ng nhËn thøc vµ sö dông ®óng møc ph−¬ng ph¸p trùc quan th× dÔ g©y sù
ph©n t¸n chó ý, kh«ng tËp trung vµo nh÷ng néi dung c¬ b¶n, chñ yÕu cña bµi häc. §Æc biÖt nÕu
qu¸ l¹m dông ph−¬ng ph¸p trùc quan sÏ lµm cho ho¹t ®éng nhËn thøc cña häc sinh cã thÓ chØ
dõng l¹i ë møc ®é nhËn thøc c¶m tÝnh mµ th«i.
V× vËy, khi tiÕn hµnh çc ph−¬ng ph¸p trùc quan, cÇn chó ý thùc hiÖn mét sè yªu cÇu c¬ b¶n
sau: gi¸o viªn ph¶i chuÈn bÞ thËt tèt çc ph−¬ng tiÖn trùc quan vµ tæ chøc cho häc sinh quan s¸t,
tr×nh bµy çc ph−¬ng tiÖn mét çch cã hiÖu qu¶. Çc ph−¬ng tiÖn trùc quan ph¶i ®¶m b¶o yªu cÇu
vÒ kÜ thuËt vµ yªu cÇu vÒ thÈm mÜ. ViÖc sö dông çc ph−¬ng tiÖn trùc quan ph¶i ®óng lóc, ®óng
chç vµ kh«ng ®−îc l¹m dông. §Æc biÖt, khi sö dông ph−¬ng ph¸p trùc quan, cÇn qu¸n triÖt nguyªn
t¾c ®¶m b¶o mèi liªn hÖ thèng nhÊt gi÷a t− duy cô thÓ víi t− duy trõu t−îng. kh¸i qu¸t. Trªn c¬ së
quan s¸t, minh ho¹ b»ng çc ph−¬ng tiÖn trùc quan, cÇn ph¸t triÓn nhËn thøc lÝ tÝnh cho çc em.
1.3. Nhãm çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc thùc tiÔn
Theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, thùc tiÔn võa lµ c¬ së cña nhËn thøc, võa
lµ tiªu chuÈn cña ch©n lÝ. D¹y häc vÒ b¶n chÊt lµ qu¸ tr×nh nhËn thøc, qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh nh»m
chiÕm lÜnh néi dung häc tËp. Nh÷ng tri thøc mµ ng−êi häc sinh lÜnh héi ®−îc ph¶i xuÊt ph¸t tõ
thùc tiÔn – víi t− çch lµ nguån tri thøc vµ ph¶i ®−îc kiÓm nghiÖm, chøng minh trong thùc tiÔn.
Çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc thùc tiÔn nh− ph−¬ng ph¸p lµm thÝ nghiÖm, luyÖn tËp, «n tËp trong
d¹y häc ®−îc x©y dùng trªn c¬ së luËn ®iÓm ®ã.
a) Ph−¬ng ph¸p lµm thÝ nghiÖm lµ mét ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®−îc sö dông réng r i trong qu¸
tr×nh häc tËp çc m«n khoa häc thùc nghiÖm (vËt lÝ, ho¸ häc, sinh häc...), gióp cho häc sinh n¾m
®−îc tri thøc mét çch v÷ng ch¾c h¬n nhê nh÷ng thÝ nghiÖm mµ chÝnh b¶n th©n çc em ® tham
gia, qua ®ã çc em cµng tin t−ëng vµo tÝnh chÝnh x¸c cña khoa häc vµ cµng høng thó häc tËp, h×nh
thµnh sù say mª, ãc tß mß trong khoa häc.
69
Trong çc phßng thÝ nghiÖm, ng−êi häc sinh cã thÓ dïng mét sè thiÕt bÞ d¹y häc, tù m×nh g©y
ra çc hiÖn t−îng vµ qu¸ tr×nh cÇn nghiªn cøu, lµm n¶y sinh nh÷ng biÕn ho¸ v.v... Çc em cã thÓ
dïng çc thiÕt bÞ ®Æc biÖt hoÆc m¾t th−êng ®Ó quan s¸t, ph©n tÝch, ... vµ trªn c¬ së ®ã rót ra nh÷ng
kÕt luËn khoa häc cÇn thiÕt.
Ph−¬ng ph¸p lµm thÝ nghiÖm cã quan hÖ tíi nhiÒu ph−¬ng ph¸p d¹y häc kh¸c (quan s¸t, luyÖn
tËp, gi¶i thÝch). Nã th−êng mang tÝnh minh häa. NÕu ®−îc tiÕn hµnh sau khi nghiªn cøu lÝ thuyÕt,
song trong nhiÒu tr−êng hîp khi thÝ nghiÖm ®−îc thùc hiÖn nh»m t×m kiÕm lêi gi¶i ®¸p cho mét
vÊn ®Ò nµo ®ã th× nã mang tÝnh nghiªn cøu.
b) Ph−¬ng ph¸p luyÖn tËp lµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc trong ®ã ng−êi häc sinh d−íi sù h−íng dÉn
cña gi¸o viªn (hoÆc tù m×nh) lÆp ®i, lÆp l¹i nhiÒu lÇn nh÷ng thao t¸c, nh÷ng hµnh ®éng trÝ tuÖ nhÊt
®Þnh nh»m cñng cè tri thøc, h×nh thµnh kÜ n¨ng, kÜ x¶o, ph¸t triÓn n¨ng lùc ho¹t ®éng trÝ tuÖ, ®Æc
biÖt lµ rÌn luyÖn n¨ng lùc ®éc lËp ho¹t ®éng trÝ tuÖ, thãi quen lµm viÖc cã kÕ ho¹ch, nghiªm tóc,
kiªn tr×, ... ®Ó chuÈn bÞ b−íc vµo cuéc sèng tù lËp.
Ph−¬ng ph¸p luyÖn tËp cã nhiÒu h×nh thøc ®a d¹ng, tuú theo ®Æc tr−ng cña m«n häc, tuú theo
®Æc ®iÓm cña çc thao t¸c t− duy, theo møc ®é tÝnh tÝch cùc, ®éc lËp nhËn thøc cña häc sinh, ...
gi¸o viªn cã thÓ vËn dông çc h×nh thøc luyÖn tËp kh¸c nhau nh− luyÖn tËp t¸i hiÖn, luyÖn tËp vËn
dông, luyÖn tËp øng dông, luyÖn tËp s¸ng t¹o, v.v...
§Ó mang l¹i kÕt qu¶ mong muèn, khi tiÕn hµnh luyÖn tËp cÇn yªu cÇu häc sinh n¾m v÷ng lÝ
thuyÕt råi míi tiÕn hµnh luyÖn tËp vµ ph¶i luyÖn tËp d−íi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau nh»m rÌn
luyÖn n¨ng lùc vËn dông tri thøc vµo nh÷ng t×nh huèng quen thuéc vµ nh÷ng t×nh huèng míi.
LuyÖn tËp ph¶i kiªn tr×, nhÉn n¹i, ph¶i tËp trung chó ý, ph¶i cã sù quan t©m gióp ®ì vµ kiÓm tra
th−êng xuyªn cña gi¸o viªn ®Ó kÞp thêi uèn n¾n, ®iÒu chØnh nh÷ng sai lÖch cña çc em, ...
c) Ph−¬ng ph¸p «n tËp
Trong lÞch sö ph¸t triÓn cña gi¸o dôc vµ nhµ tr−êng, ph−¬ng ph¸p «n tËp ® ®−îc çc nhµ s−
ph¹m quan t©m ®Õn tõ l©u. Bëi lÏ, chØ cã «n tËp th× ng−êi häc míi n¾m v÷ng ch¾c hÖ thèng tri
thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o. Nhê cã «n tËp tÝch cùc mµ ng−êi häc cã thÓ më r«ng, ®µo s©u vèn hiÓu biÕt
vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc t− duy, cñng cè tri thøc vµ t¨ng c−êng høng thó häc tËp, v.v... §èi víi gi¸o
viªn, viÖc tæ chøc «n tËp cã hÖ thèng ®ßi hái ng−êi thÇy gi¸o ph¶i kh«ng ngõng bæ sung, lµm
phong phó vµ hoµn thiÖn vèn kiÕn thøc cña m×nh ®Ó tæ chøc «n tËp cã hiÖu cho häc sinh, thùc hiÖn
tèt çc nhiÖm vô d¹y häc, ®¶m b¶o sù ph¸t triÓn ®ång ®Òu gi÷a çc thµnh viªn trong tËp thÓ líp.
Ph−¬ng ph¸p «n tËp chØ cã thÓ mang l¹i hiÖu qu¶ cao khi gi¸o viªn chuÈn bÞ tèt néi dung «n
tËp cho häc sinh. ViÖc «n tËp ph¶i ®−îc tiÕn hµnh cã kÕ ho¹ch, cã hÖ thèng vµ kÞp thêi víi nhiÒu
h×nh thøc nh−: «n tËp th−êng xuyªn, «n tËp ®Þnh k×; «n tËp tæng kÕt, v.v... VÒ phÝa häc sinh, çc
em cÇn tù gi¸c, tÝch cùc, chñ ®éng cã kÕ ho¹ch tù «n tËp, tù häc, nh»m tÝch cùc ho¸ ho¹t ®éng
nhËn thøc ë ®é cao.
1.4. Nhãm çc ph−¬ng ph¸p kiÓm tra, ®¸nh gi¸ tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o cña häc sinh
KiÓm tra, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp cña häc sinh lµ mét kh©u quan träng cña qu¸ tr×nh d¹y
häc, ®ång thêi còng tån t¹i víi t− çch lµ mét ph−¬ng ph¸p d¹y häc, nÕu xÐt theo çc çch thøc
tiÕn hµnh kiÓm tra, ®¸nh gi¸ vµ tù kiÓm tra, tù ®¸nh gi¸ cña thÇy vµ trß. Ph−¬ng ph¸p kiÓm tra,
®¸nh gi¸ cã ý nghÜa vµ tÇm quan träng ®Æc biÖt. Nã gióp cho gi¸o viªn kÞp thêi ph¸t hiÖn thùc
tr¹ng vµ nh÷ng nguyªn nh©n c¬ b¶n ¶nh h−ëng tíi chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ d¹y häc. Tõ nh÷ng liªn
70
hÖ ng−îc ph¶n ¸nh th«ng qua kÕt qu¶ kiÓm tra, çc cÊp qu¶n lÝ, gi¸o viªn vµ nhÊt lµ häc sinh kÞp
thêi ®iÒu chØnh, bæ sung vµ hoµn thiÖn qu¸ tr×nh d¹y häc. Nh− vËy, ph−¬ng ph¸p kiÓm tra trong
d¹y häc cã chøc n¨ng cñng cè tri thøc, ph¸t triÓn n¨ng lùc, phÈm chÊt trÝ tuÖ nãi riªng vµ gi¸o dôc
nh©n çch cña häc sinh nãi chung.
Trong nhµ tr−êng, gi¸o viªn th−êng tiÕn hµnh çc ph−¬ng ph¸p kiÓm tra (thi) c¬ b¶n nh−: viÕt,
vÊn ®¸p, thùc hµnh vµ tr¾c nghiÖm.
a) Ph−¬ng ph¸p kiÓm tra (thi) viÕt th−êng ®−îc sö dông rÊt phæ biÕn trong d¹y häc tõ x−a ®Õn
nµy. KiÓm tra viÕt th−¬ng ®−îc sö dông sau khi häc sinh häc xong mét ch−¬ng, mét bé phËn
chÝnh cña ch−¬ng tr×nh, cßn thi viÕt th−êng ®−îc ¸p dông trong çc k× thi hÕt m«n hay thi kÕt thóc
häc k×, kÕt thøc n¨m häc hay thi chuyÓn cÊp. Thi vµ kiÓm tra viÕt gióp cho çc cÊp qu¶n lÝ, gi¸o
viªn vµ nhµ tr−êng ®¸nh gi¸ ®−îc tr×nh ®é häc vÊn cña ng−êi häc trong thêi gian nhÊt ®Þnh. §Æc
biÖt lµ ®¸nh gi¸ ®−îc kh¶ n¨ng hiÓu, nhí, vËn dông tri thøc mét çch hÖ thèng. §èi víi häc sinh,
kiÓm tra (hoÆc thi viÕt) ®ßi hái çc em kh«ng ngõng tù rÌn luyÖn n¨ng lùc tr×nh bµy sù hiÓu biÕt
mét vÊn ®Ò d−íi d¹ng ng«n ng÷ viÕt nªn hä ch¼ng nh÷ng ph¶i hiÓu, nhí néi dung d¹y häc mµ cßn
cÇn cã ph−¬ng ph¸p t− duy vµ cã tr×nh ®é kh¸i qu¸t ë møc ®é cao.
b) Ph−¬ng ph¸p kiÓm tra (thi) vÊn ®¸p th−êng ®−îc sö dông phæ biÕn, th−êng xuyªn trong
qu¸ tr×nh d¹y häc. KiÓm tra vÊn ®¸p (kiÓm tra miÖng) th−êng ®−îc sö dông tr−íc, trong vµ sau khi
häc mét bµi míi hoÆc mét ch−¬ng míi, mét môc nhÊt ®Þnh, cßn thi vÊn ®¸p th−êng ®−îc sö dông
khi thi hÕt m«n hoÆc trong khi tuyÓn chän ®èi víi sè ®«ng häc sinh v× mét môc ®Ých tuyÓn chän
nhÊt ®Þnh nµo ®ã. H×nh thøc kiÓm tra miÖng vµ thi vÊn ®¸p nµy gióp cho gi¸o viªn thu ®−îc nh÷ng
tÝn hiÖu ng−îc nhanh chãng ph¶n ¸nh tr×nh ®é häc vÊn cña häc sinh c¶ vÒ néi dung tri thøc, vÒ
n¨ng lùc tr×nh bµy b»ng lêi nãi c¶ vÒ ý thøc vµ th¸i ®é häc tËp, v.v... Do ®ã nã ®ßi hái häc sinh
kh«ng ngõng häc tËp ®Ó n¾m v÷ng néi dung m«n häc vµ th−êng xuyªn rÌn luyÖn kh¶ n¨ng diÔn
®¹t cña m×nh.
c) Ph−¬ng ph¸p kiÓm tra (thi) thùc hµnh th−êng ®−îc sö dông nh»m kiÓm tra kÜ n¨ng, kÜ x¶o
vËn dông tri thøc vµo ho¹t ®éng thùc tiÔn cã liªn quan tíi néi dung çc m«n häc. Çc h×nh thøc
kiÓm tra vµ thi thùc hµnh m«n häc rÊt ®a d¹ng: cã thÓ thùc hµnh trong phßng thÝ nghiÖm, ë v−ên
tr−êng, x−ëng tr−êng hoÆc ë çc c¬ së s¶n xuÊt, ... Cã thÓ kiÓm tra thùc hµnh theo líp, theo nhãm
hoÆc kiÓm tra ®èi víi kÜ n¨ng thùc hµnh cña tõng ç nh©n. Khi thi hoÆc kiÓm tra, gi¸o viªn cÇn
theo dâi, kiÓm tra tr×nh tù tiÕn hµnh, ®é chÝnh x¸c cña tõng thao t¸c, tr×nh ®é thµnh th¹o cña çc kÜ
n¨ng, kÜ x¶o. §Æc biÖt ph¶i kiÓm tra c¶ viÖc kÕt hîp lÝ thuyÕt víi thùc hµnh vµ th«ng qua thùc
hµnh ®Ó cñng cè, kh¼ng ®Þnh tri thøc lÝ thuyÕt mét çch v÷ng ch¾c, v.v...
Çc kÕt qu¶ kiÓm tra b»ng h×nh thøc ®a d¹ng trªn ®©y ®Òu ®−îc ®¸nh gi¸, cho ®iÓm theo
nh÷ng chuÈn mùc nhÊt ®Þnh.
ViÖc kiÓm tra, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp cña häc sinh trong qu¸ tr×nh d¹y häc ph¶i thùc hiªn
tèt mét sè yªu cÇu s− ph¹m c¬ b¶n nh− ph¶i ®¶m b¶o tÝnh kh¸ch quan, ph¶i ®¸nh gi¸ ®óng tr×nh
®é hiÖn cã cña häc sinh; ph¶i tiÕn hµnh kiÓm tra, ®¸nh gi¸ th−êng xuyªn, cã hÖ thèng; kiÓm tra
®¸nh gi¸ toµn diÖn; t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn trÝ tuÖ nãi riªng, ph¸t triÓn nh©n çch nãi chung.
MÆc kh¸c, cïng víi ph−¬ng ph¸p kiÓm tra, ®¸nh gi¸ cña gi¸o viªn, cÇn båi d−ìng cho häc sinh
çch tù kiÓm tra, tù ®¸nh gi¸, tù ®iÒu chØnh ho¹t ®éng häc tËp cña chÝnh çc em.
71
Trong xu thÕ ®æi míi vµ hoµn thiÖn qu¸ tr×nh d¹y häc hiÖn nay, vÊn ®Ò ®¶m b¶o tÝnh kh¸ch
quan trong qu¸ tr×nh kiÓm tra, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp cña häc sinh ® thu hót sù quan t©m cña
®«ng ®¶o çn bé qu¶n lÝ gi¸o dôc, gi¸o viªn, häc sinh, phô huynh vµ toµn x héi. Nh÷ng hiÖn
t−îng vi ph¹m tÝnh kh¸ch quan trong thi cö hiÖn nay lµ kh¸ phæ biÕn tõ kh©u ra ®Ò, tæ chøc thi vµ
kiÓm tra ®Õn kh©u chÊm bµi, cho ®iÓm, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp cña ng−êi häc. § cã nhiÒu ®Ò tµi
nghiªn cøu vÒ c¶i tiÕn, ®æi míi ph−¬ng ph¸p kiÓm tra ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp cña häc sinh trong
çc lo¹i h×nh tr−êng, trong ®ã ph−¬ng ph¸p tr¾c nghiÖm ® ®−îc mét sè t¸c gi¶ nghiªn cøu c¶ vÒ
c¬ së lÝ luËn lÉn çch vËn dông trong thùc tiÔn d¹y häc. KÕt qu¶ nghiªn cøu thùc tiÔn vµ thùc
nghiÖm chøng tá r»ng, nÕu x©y dùng ®−îc hÖ thèng çc c©u hái tr¾c nghiÖm kh¸ch quan (bao
gåm nh÷ng c©u tr¾c nghiÖm vµ çc c©u tù luËn ng¾n) phï hîp víi yªu cÇu, néi dung m«n häc vµ
tæ chøc thi, kiÓm tra nghiªm tóc, khoa häc th× ph−¬ng ph¸p tr¾c nghiÖm sÏ gãp phÇn ®¸ng kÓ
trong viÖc n©ng cao tÝnh kh¸ch quan trong qu¸ tr×nh kiÓm tra, ®¸nh gi¸ tri thøc cña häc sinh.
2. Çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc trong qu¸ tr×nh d¹y häc hiÖn ®¹i
2.1. Qu¸ tr×nh d¹y häc hiÖn ®¹i vÒ b¶n chÊt lµ qu¸ tr×nh tæ chøc, ®iÒu khiÓn vµ tù tæ chøc, tù
®iÒu khiÓn; qu¸ tr×nh thiÕt kÕ, thi c«ng vµ tù thiÕt kÕ, tù thi c«ng cña ng−êi d¹y vµ ng−êi häc nh»m
chiÕm lÜnh tèi −u néi dung tri thøc. D¹y häc hiÖn ®¹i kh«ng phñ ®Þnh qu¸ tr×nh d¹y häc truyÒn
thèng, mµ kÕ thõa vµ ph¸t huy nh÷ng yÕu tè tÝch cùc cña d¹y häc truyÒn thèng vµ h¹n chÕ, kh¾c
phôc nh÷ng mÆt yÕu kÐm, nh÷ng nh−îc ®iÓm cña d¹y häc truyÒn thèng. VÝ dô nh−: trong nhµ
tr−êng hiÖn ®¹i vÉn duy tr× hÖ thèng tr−êng, líp, vÉn cã thÇy cã trß, cã truyÒn thô, cung cÊp tri
thøc, cã lÜnh héi, tiÕp thu, cã kiÓm tra ®¸nh gi¸, tuyÓn sinh vµ tèt nghiÖp, ... nh−ng vÒ lèi thÓ hiÖn
vµ çch tiÕn hµnh, hay nãi çch kh¸c, vÒ ph−¬ng ph¸p cã sù ®æi míi, c¶i tiÕn vÒ
c¬ b¶n.
NÕu nh− trong d¹y häc truyÒn thèng, môc tiªu lµ chuyÓn t¶i néi dung tri thøc tõ vèn häc vÊn
cña thÇy, tõ s¸ch vµ tµi liÖu häc tËp tíi häc sinh, ®ßi hái çc em ph¶i häc thuéc, ph¶i nhí vµ vËn
dông mét khèi l−îng tri thøc ® s¾p s½n, th× trong qu¸ tr×nh d¹y häc hiÖn ®¹i, víi ph−¬ng ph¸p tæ
chøc ®iÒu khiÓn cña thÇy h−íng vµo ho¹t ®éng cña ng−êi häc, çc em ph¶i tù t×m tßi, ph¸t hiÖn,
chiÕm lÜnh tri thøc mét çch th«ng minh, tÝch cùc, chñ ®éng, s¸ng t¹o b»ng çc thao t¸c t− duy vµ
hµnh ®éng trÝ tuÖ cña chÝnh b¶n th©n çc em.
V× thÕ, trªn thÕ giíi hiÖn nay vµ trong thùc tiÔn gi¸o dôc, ®µo t¹o cña n−íc ta trong mÊy
thËp niªn võa qua ® vµ ®ang diÔn ra mét “cuéc çch m¹ng” vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc mµ b¶n
chÊt cña nã lµ ph¶i thay ®æi vÒ chÊt çch d¹y, çch häc theo çc xu h−íng tÝch cùc ho¸, ç biÖt
ho¸ vµ c«ng nghÖ ho¸ ho¹t ®éng häc tËp cña häc sinh. T−¬ng øng víi çc xu h−íng ®æi míi ®ã
lµ çc ph−¬ng ph¸p s− ph¹m t−¬ng t¸c, d¹y häc t×nh huèng – d¹y häc nªu vÊn ®Ò, d¹y häc
ch−¬ng tr×nh ho¸, d¹y häc theo nhãm, ...
2.2. Mét sè ph−¬ng ph¸p d¹y häc míi trong qu¸ tr×nh d¹y häc hiÖn nay
a) D¹y häc nªu vÊn ®Ò
D¹y häc nªu vÊn ®Ò lµ mét kiÓu ph−¬ng ph¸p d¹y häc xuÊt hiÖn vµo nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kÝ
thø XX, khi nhu cÇu cña sù tiÕn bé khoa häc kÜ thuËt vµ sù ph¸t triÓn cña ®êi sèng kinh tÕ, v¨n
ho¸, x héi, ... ®ßi hái ph¶i n©ng cao chÊt l−îng gi¸o dôc, ®µo t¹o nh»m gi¶i quyÕt m©u thuÉn gi÷a
yªu cÇu ph¶i lÜnh héi mét khèi l−îng tri thøc lín mµ thêi gian häc tËp l¹i cã h¹n. Ph−¬ng ¸n tèi
72
−u lµ ph¶i c¶i tiÕn ph−¬ng ph¸p d¹y häc b»ng con ®−êng tÝch cùc ho¸ th«ng qua d¹y häc nªu vÊn
®Ò.
D¹y häc nªu vÊn ®Ò vÒ b¶n chÊt lµ qu¸ tr×nh nhËn thøc ®éc ®¸o cña häc sinh d−íi vai trß tæ
chøc, ®iÒu khiÓn cña gi¸o viªn th«ng qua viÖc ph¸t hiÖn vµ gi¶i quyÕt cã hiÖu qu¶ çc t×nh huèng
cã vÊn ®Ò.
T×nh huèng cã vÊn ®Ò trong d¹y häc ph¶n ¸nh tr¹ng th¸i t©m lÝ cña ng−êi häc, trong ®ã xuÊt
hiÖn m©u thuÉn gi÷a “çi ® biÕt” víi “çi ch−a biÕt” vÒ tri thøc, kÜ n¨ng vµ ph−¬ng ph¸p, ...
Trong ®ã, ng−êi häc ph¶i cã nhu cÇu gi¶i quyÕt m©u thuÉn ®Ó t×m ra çi míi, ®¸p øng yªu cÇu vµ
çc nhiÖm vô d¹y häc. Trong qu¸ tr×nh tæ chøc ho¹t ®éng d¹y häc theo kiÓu nªu vÊn ®Ò, ng−êi ta
th−êng x©y dùng çc lo¹i t×nh huèng nh−: t×nh huèng bÊt ngê, t×nh huèng ®ét biÕn, t×nh huèng lùa
chän, t×nh huèng kh«ng phï hîp, t×nh huèng gi¶ ®Þnh, ... Trong çc t×nh huèng ®ã ®Òu xuÊt hiÖn
çc m©u thuÉn gi÷a vèn kinh nghiÖm, tri thøc vÒ lÝ luËn vµ thùc tiÔn mµ ng−êi häc ® thu l−îm
®−îc víi nh÷ng yÕu tè míi n¶y sinh trong néi dung bµi häc ®ßi hái çc em ph¶i quan t©m vµ cã
nhu cÇu gi¶i quyÕt ®Ó t×m ra çi míi chñ quan vµ kh¸ch quan.
D¹y häc nªu vÊn ®Ò th−êng ®−îc diÔn ra theo quy tr×nh bao gåm bèn giai ®o¹n c¬ b¶n sau:
* Giai ®o¹n thø nhÊt: §Þnh h−íng. Giai ®o¹n nµy gåm hai b−íc:
– B−íc 1: Gi¸o viªn nªu vÊn ®Ò vµ ®−a häc sinh vµo çc t×nh huèng cã vÊn ®Ò liªn quan tíi
néi dung c¬ b¶n cña bµi häc. Häc sinh ý thøc ®−îc vÊn ®Ò, hiÓu ®−îc m©u thuÉn nhËn thøc vµ cã
nhu cÇu gi¶i quyÕt.
– B−íc 2: Häc sinh cã thÓ ph¸t biÓu l¹i vÊn ®Ò b»ng ng«n ng÷ cña chÝnh m×nh d−íi h×nh thøc
nªu lªn nh÷ng m©u thuÉn cÇn gi¶i quyÕt. Trªn c¬ së ®ã, çc em ®Þnh h−íng ho¹t ®éng cña b¶n
th©n, t×m ph−¬ng ¸n gi¶i quyÕt m©u thuÉn víi sù h−íng dÉn, gîi ý cña thÇy.
* Giai ®o¹n thø hai: X©y dùng kÕ ho¹ch gi¶i quyÕt çc t×nh huèng. Giai ®o¹n nµy gåm ba
b−íc:
– B−íc 1: Häc sinh tù huy ®éng vèn tri thøc, kÜ n¨ng mµ b¶n th©n ® tÝch luü ®−îc (qua
nh÷ng bµi gi¶ng tr−íc ®©y, qua häc, nghiªn cøu tµi liÖu häc tËp, qua lµm thÝ nghiÖm, thùc hµnh, ®i
thùc tÕ, v.v...), tõ ®ã lùa chän vµ sö dông nh÷ng kiÕn thøc cÇn thiÕt cã liªn quan ®Õn viÖc gi¶i
quyÕt nh÷ng m©u thuÉn nhËn thøc ® ®Æt ra.
– B−íc 2: Häc sinh cã thÓ tù m×nh nªu lªn gi¶ thuyÕt dùa trªn vèn kinh nghiÖm, tri thøc cña
m×nh vÒ t×nh huèng cã vÊn ®Ò.
– B−íc 3: Häc sinh tù lùc x©y dùng kÕ ho¹ch hoµn chØnh, ®Ò xuÊt çc ph−¬ng ¸n tr¶ lêi, lËp
luËn, chøng minh cho gi¶ thuyÕt, nªu çc nhiÖm vô vµ çch thøc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò mét çch cô
thÓ, chi tiÕt.
* Giai ®o¹n thø ba: Thùc hiÖn kÕ ho¹ch. Giai ®o¹n nµy gåm hai b−íc:
– B−íc 1: Häc sinh tù m×nh thùc hiÖn kÕ ho¹ch gi¶i quyÕt çc t×nh huèng cã vÊn ®Ò, gi¸o viªn
cã thÓ theo dâi, gióp ®ì, uèn n¾n nh÷ng lÖch l¹c vÒ néi dung, ph−¬ng ph¸p.
– B−íc 2: Häc sinh tù ®¸nh gi¸, xem xÐt l¹i çc ph−¬ng ¸n gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, ®èi chiÕu kÕt
qu¶ víi gi¶ thuyÕt ® nªu ra.
Trong giai ®o¹n nµy cã thÓ cã hai kh¶ n¨ng th−êng x¶y ra:
Mét lµ, kÕt qu¶ kh«ng phï hîp víi gi¶ thuyÕt.
73
Hai lµ, kÕt qu¶ kh«ng hoµn toµn víi gi¶ thuyÕt. Nguyªn nh©n cã thÓ do çc ph−¬ng ¸n gi¶i
quyÕt vÊn ®Ò kh«ng ®óng h−íng, cã sai sãt, hoÆc gi¶ thuyÕt nªu lªn ch−a phï hîp, ch−a ®óng ®¾n, ...
V× vËy, thÇy trß cÇn t×m ra nguyªn nh©n ®Ó cã çch gi¶i quyÕt phï hîp, ®óng ®¾n.
* Giai ®o¹n thø t−: KiÓm tra kÕt qu¶ vµ tæng kÕt. Giai ®o¹n nµy cã ba b−íc nh− sau:
– B−íc 1: Häc sinh nªu kÕt qu¶ thùc hiÖn çc ph−¬ng ¸n gi¶i quyÕt t×nh huèng cã vÊn ®Ò
(nh÷ng ®¸p sè cña bµi to¸n, nh÷ng kÕt luËn vÒ tri thøc míi, kÜ n¨ng hoÆc ph−¬ng ph¸p míi).
– B−íc 2: KÕt qu¶ sÏ ®−îc kiÓm tra b»ng çc tiªu chuÈn c¬ b¶n vµ tiªu chuÈn hç trî nh−: kiÓm
nghiÖm, øng dông trong thùc tiÔn, so s¸nh, ®èi chiÕu, ph©n tÝch, chøng minh, ...
– B−íc 3: Víi vai trß lµ ng−êi h−íng dÉn, lµ “cè vÊn, träng tµi khoa häc” cña gi¸o viªn, häc
sinh cã thÓ tù tæng kÕt, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. ThÇy, trß kh¼ng ®Þnh nh÷ng çi míi
trªn c¬ së hÖ thèng ho¸, kh¸i qu¸t ho¸ nh÷ng tri thøc, nh÷ng hµnh ®éng trÝ tuÖ míi. Tõ ®ã cã thÓ
tiÕp tôc nªu lªn nh÷ng t×nh huèng míi ë ®é cao h¬n, phøc t¹p h¬n.
Qu¸ tr×nh tæ chøc d¹y häc nªu vÊn ®Ò diÔn ra theo çc møc ®é tõ thÊp ®Õn cao, tõ ®¬n gi¶n
®Õn phøc t¹p. §èi víi häc sinh phæ th«ng, d¹y häc nªu vÊn ®Ò diÔn ra theo bèn møc ®é sau:
– Møc ®é thø nhÊt: Gi¸o viªn ®Æt vÊn ®Ò, nªu vÊn ®Ò vµ tù m×nh gi¶i quyÕt çc t×nh huèng cã
vÊn ®Ò nh»m thu hót sù chó ý, g©y høng thó häc tËp vµ lµm mÉu cho häc sinh vÒ çch nªu vµ gi¶i
quyÕt çc t×nh huèng cã vÊn ®Ò.
–Møc ®é thø hai: Gi¸o viªn ®Æt vÊn ®Ò, nªu vÊn ®Ò vµ tæ chøc, ®iÒu khiÓn häc sinh cïng tham
gia nªu çc ph−¬ng ¸n vµ gi¶i quyÕt çc t×nh huèng cã vÊn ®Ò nh»m t×m tßi, ph¸t hiÖn çi míi.
– Møc ®é thø ba: Gi¸o viªn ®Æt vÊn ®Ò, nªu vÊn ®Ò, häc sinh tù m×nh ®Ò xuÊt çc ph−¬ng ¸n
vµ ®éc lËp gi¶i quyÕt çc t×nh huèng cã vÊn ®Ò d−íi sù h−íng dÉn, chñ ®¹o, träng tµi khoa häc cña
gi¸o viªn.
– Møc ®é thø t−: Häc sinh cã thÓ tù m×nh nªu lªn çc t×nh huèng cã vÊn ®Ò vµ tù lùc gi¶i
quyÕt çc t×nh huèng ®ã víi vai trß cè vÊn cña gi¸o viªn ®Ó tù çc em t×m ra nh÷ng çi míi vÒ lÝ
luËn vµ thùc tiÔn.
Nh− vËy, trong qu¸ tr×nh tæ chøc, ®iÒu khiÓn viÖc ph¸t hiÖn vµ gi¶i quyÕt çc t×nh huèng cã
vÊn ®Ò, mèi quan hÖ gi÷a d¹y vµ häc, gi÷a thÇy vµ trß ®−îc thÓ hiÖn ®Ëm nÐt. NghÖ thuËt d¹y häc
cña gi¸o viªn lµ ph¶i ph¸t huy, ®éng viªn, khuyÕn khÝch tÝnh tÝch cùc, tÝnh tù lùc cña häc sinh ë
møc ®é cao th«ng qua çch ph¸t hiÖn vµ gi¶i quyÕt çc t×nh huèng cã vÊn ®Ò.
KiÓu ph−¬ng ph¸p d¹y häc nªu vÊn ®Ò cã nh÷ng −u ®iÓm c¬ b¶n lµ:
– Ph¸t huy cao ®é tÝnh tÝch cùc häc tËp, ph¸t triÓn trÝ th«ng minh, n¨ng lùc t− duy, s¸ng t¹o,
g©y høng thó häc tËp, ...
– Gióp häc sinh n¾m tri thøc, kÜ n¨ng mét çch v÷ng ch¾c, s©u s¾c.
– Trªn c¬ së ®ã h×nh thµnh, ph¸t triÓn mét sè phÈm chÊt, t¸c phong tèt ®Ñp cña nh÷ng c«ng
d©n, ng−êi çn bé khoa häc kÜ thuËt trong t−¬ng lai nh−: tÝnh tù chñ, quyÕt t©m v−ît khã, say mª,
t×m tßi, ph¸t hiÖn çi míi, tù tin, n¨ng ®éng, s¸ng t¹o, trung thùc, kh¸ch quan...
Tuy nhiªn, d¹y häc nªu vÊn ®Ò víi ®óng nghÜa cña nã ®ßi hái ë ng−êi d¹y tr×nh ®é chuyªn
m«n, nghiÖp vô vµ nghÖ thuËt s− ph¹m nhÊt ®Þnh trong vai trß tæ chøc, ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng häc
tËp cña häc sinh, vµ còng ®ßi hái ë ng−êi häc mét vèn tri thøc nhÊt ®Þnh, sù say mª t×m tßi, s¸ng
t¹o vµ quyÕt t©m, ý chÝ v−ît khã trong häc tËp th× míi thùc sù mang l¹i hiÖu qu¶ cao.
74
b) D¹y häc ch−¬ng tr×nh ho¸
D¹y häc ch−¬ng tr×nh ho¸ lµ mét xu h−íng míi trong lÝ luËn d¹y häc, xuÊt hiÖn vµo gi÷a
nh÷ng n¨m 50 cña thÕ kØ XX, do nhµ t©m lÝ häc ng−êi MÜ lµ B.Skinner ®Ò xuÊt. Vµi thËp niªn sau,
d¹y häc ch−¬ng tr×nh ho¸ ® th©m nhËp vµ ®−îc sö dông kh¸ phæ biÕn ë çc n−íc ph−¬ng T©y.
T¹i ViÖt Nam, d¹y häc ch−¬ng tr×nh ho¸ còng ® ®−îc çc nhµ nghiªn cøu gi¸o dôc, çc thµy gi¸o
quan t©m nghiªn cøu vµ vËn dông cã hiÖu qu¶ b−íc ®Çu víi mét sè m«n häc.
Cho ®Õn nay, çc nhµ gi¸o dôc häc vÉn ch−a cã sù nhÊt trÝ cao vÒ quan niÖm thuËt ng÷ d¹y
häc ch−¬ng tr×nh ho¸ tån t¹i víi t− çch lµ mét ph−¬ng ph¸p d¹y häc, mét h×nh thøc tæ chøc d¹y
häc hay lµ mét hÖ thèng, mét kiÓu d¹y häc, v.v... Tuy vËy, cã thÓ hiÓu mét çch kh¸i qu¸t: D¹y
häc ch−¬ng tr×nh ho¸ lµ mét kiÓu ph−¬ng ph¸p d¹y häc, trong ®ã néi dung d¹y häc ®−îc s¾p xÕp
theo mét ch−¬ng tr×nh cã cÊu tróc l«gic chÆt chÏ dùa trªn c¬ së çc nguyªn t¾c ®iÒu khiÓn ho¹t
®éng nhËn thøc phï hîp víi kh¶ n¨ng lÜnh héi cña ng−êi häc.
D¹y häc ch−¬ng tr×nh ho¸ cã nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n sau:
– Néi dung tµi liÖu häc tËp ®−îc ph©n chia thµnh çc phÇn nhá gäi lµ çc “®¬n vÞ”hay çc
“liÒu l−îng” tri thøc ®−îc s¾p xÕp theo mét Alg«rit hîp lÝ;
– Mét hÖ thèng “lÖnh” ® ®−îc x©y dùng nh»m chØ dÉn ng−êi häc tiÕn hµnh liªn tôc mét hÖ
thèng thao t¸c nh»m lÜnh héi tõng ®¬n vÞ tri thøc ®ã;
– Mét hÖ thèng nh÷ng bµi tËp t−¬ng øng ®−îc x©y dông nh»m kiÓm tra viÖc n¾m v÷ng tõng
®¬n vÞ tri thøc ® nªu. T−¬ng øng víi nh÷ng bµi tËp lµ nh÷ng ®¸p ¸n ® cho s½n ®Ó ®èi chiÕu víi
kÕt qu¶, cho häc sinh kÞp thêi söa ch÷a, ®iÒu chØnh.
– D¹y häc ch−¬ng tr×nh ho¸ ®−îc tiÕn hµnh theo s¸ch gi¸o khoa vµ m¸y d¹y häc, nÕu tæ chøc
tèt sÏ cã hiÖu qu¶ cao, ®Æc biÖt ®èi víi qu¸ tr×nh tù häc.
D¹y häc ch−¬ng tr×nh ho¸ ®−îc cÊu tróc theo hai lo¹i ch−¬ng tr×nh: ch−¬ng tr×nh ®−êng th¼ng
vµ ch−¬ng tr×nh ph©n nh¸nh. Khi häc theo ch−¬ng tr×nh ®−êng th¼ng, häc sinh sÏ dÇn dÇn, liªn tôc
chuyÓn tõ liÒu l−îng tri thøc nµy sang liÒu l−îng tri thøc kh¸c. Quy tr×nh d¹y häc ®−îc diÔn ra
theo çc b−íc nèi tiÕp nhau tõ tr×nh ®é ban ®Çu ®Õn khi kÕt thóc bµi häc. Khi häc theo ch−¬ng
tr×nh ph©n nh¸nh, quy tr×nh d¹y häc ®−îc cÊu tróc phøc t¹p h¬n. Néi dung d¹y häc ®−îc ph©n
chia thµnh nhiÒu vÊn ®Ò, mçi vÊn ®Ò sÏ cã çc ph−¬ng ¸n tr¶ lêi ®ßi hái ng−êi häc ph¶i lùa chän.
NÕu tr¶ lêi ®óng sÏ tiÕp tôc chuyÓn sang b−íc míi, nÕu sai sÏ ph¶i quay trë l¹i t×m ph−¬ng ¸n tr¶
lêi kh¸c vµ cø nh− vËy tiÕp tôc cho ®Õn khi bµi häc kÕt thóc.
D¹y häc ch−¬ng tr×nh ho¸ cã −u ®iÓm c¬ b¶n sau ®©y:
– Cã thÓ liªn tôc tÝch cùc ho¸ ho¹t ®éng nhËn thøc cña häc sinh, bëi lÏ, víi quy tr×nh d¹y häc
ch−¬ng tr×nh ho¸, ng−êi häc ph¶i tiÕn hµnh liªn tôc çc thao t¸c ho¹t ®éng trÝ tuÖ nh− lÜnh héi
th«ng tin míi, lµm bµi tËp, tù kiÓm tra, v.v... MÆt kh¸c, cã thÓ thùc hiÖn ç biÖt ho¸ ho¹t ®éng häc
tËp cña ng−êi häc vµ th−êng xuyªn h×nh thµnh çc mèi liªn hÖ ng−îc trong vµ ngoµi, ®¶m b¶o cho
ho¹t ®éng häc diÔn ta theo mét chu tr×nh khÐp kÝn.V× vËy d¹y häc ch−¬ng tr×nh ho¸ ®−îc sö dông
phæ biÕn trong çc m«n häc vÒ kÜ thuËt, tin häc, to¸n häc, ngo¹i ng÷, v.v...
Tuy nhiªn, nÕu viÖc chuÈn bÞ vµ tæ chøc, ®iÒu khiÓn kh«ng tèt, d¹y häc ch−¬ng tr×nh ho¸
th−êng lµm phøc t¹p ho¸ ho¹t ®éng cña thÇy vµ trß, h¹n chÕ sù ph¸t triÓn n¨ng lùc diÔn ®¹t vÊn ®Ò
b»ng ng«n ng÷ nãi vµ viÕt, thËm chÝ cã thÓ h¹ thÊp vai trß chñ ®¹o cña gi¸o viªn.
75
§Ó d¹y häc ch−¬ng tr×nh ho¸ gãp phÇn n©ng cao chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ tèi −u, cÇn chó ý tíi
çc yªu cÇu nh− so¹n th¶o tèt çc tµi liÖu d¹y häc theo ch−¬ng tr×nh ho¸ (s¸ch gi¸o khoa ch−¬ng
tr×nh ho¸, s¸ch bµi tËp ch−¬ng tr×nh ho¸, tµi liÖu kiÓm tra theo ch−¬ng tr×nh ho¸); gi¸o viªn ph¶i
h−íng dÉn häc sinh thËt chu ®¸o quy tr×nh sö dông s¸ch vµ ph−¬ng tiÖn d¹y häc; ph¶i kÕt hîp d¹y
häc ch−¬ng tr×nh ho¸ víi d¹y häc truyÒn thèng vµ d¹y häc nªu vÊn ®Ò, ...
c) Ph−¬ng ph¸p Alg«rit d¹y häc
Ph−¬ng ph¸p Alg«rit ®−îc mang tªn nhµ to¸n häc ArËp thêi Trung cæ lµ Alg«rithm, ng−êi
®Çu tiªn s¸ng chÕ ra mét c«ng tr×nh thuËt to¸n trªn bµn tÝnh trong ®ã ph©n ®o¹n sù tÝnh to¸n thµnh
tõng kh©u, tõng b−íc hîp lÝ theo mét hÖ thèng l«gic chÆt chÏ mµ sau nµy ta gäi lµ nh÷ng quy
tr×nh...
C«ng tr×nh ®ã ch×m l¾ng dÇn theo thêi gian, m i ®Õn ®Çu thÕ kØ XX, khi khoa häc, c«ng nghÖ
cã sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ, Alg«rit ®−îc coi lµ mét ph−¬ng ph¸p t− duy vµ ® th©m nhËp vµo mäi
lÜnh vùc khoa häc, ®Æc biÖt lµ c«ng nghÖ tin häc (Alg«rit lµ c«ng cô chñ yÕu ®Ó ph©n lo¹i, chia
nh¸nh, lËp tr×nh trong çc phÇn mÒm cña m¸y vi tÝnh).
§Õn gi÷a thÕ kØ XX, mét sè nhµ gi¸o dôc ë çc n−íc tiªn tiÕn ® vËn dông Alg«rit nh− lµ mét
ph−¬ng ph¸p cã hiÖu qu¶ nh»m thu thËp th«g tin, xö lÝ thèng tin ®Ó gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò phøc t¹p
trong d¹y häc.
Nh− vËy, ph−¬ng ph¸p Alg«rit trong d¹y häc lµ tæng hîp çch thøc thiÕt kÕ vµ thi c«ng mét
hÖ thèng çc thao t¸c hîp lÝ theo mét tr×nh tù l«gic chÆt chÏ nh»m ®¹t kÕt qu¶ tèi −u çc nhiÖm vô
d¹y häc.
§Æc ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p Alg«rit lµ tiÕn tr×nh bµi häc ®−îc chia nhá thµnh çc giai ®o¹n,
çc b−íc, çc c«ng ®o¹n gióp ng−êi häc cã thÓ dÔ dµng thùc hiÖn çc nhiÖm vô d¹y häc.
§Ó gi¶i quyÕt mét nhiÖm vô häc tËp, ng−êi häc ph¶i thiÕt kÕ vµ thi c«ng mét quy tr×nh hîp lÝ,
nghÜa lµ ph¶i “Alg«rit ho¸” néi dung vµ çc thao t¸c ho¹t ®éng trÝ tuÖ. NghÖ thuËt d¹y häc lµ ph¶i
thiÕt kÕ ®−îc çc Alg«rit tèi −u (kh«ng phøc t¹p, Ýt thao t¸c, çc b−íc ®i hîp lÝ, võa søc nh−ng
ph¸t triÓn tèi ®a trÝ tuÖ cña ng−êi häc...).
Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ ®µo t¹o, ph−¬ng ph¸p Alg«rit ®−îc øng dông phæ biÕn trong çc
lÜnh vùc nghiªn cøu khoa häc, trong d¹y häc, trong tù häc vµ c¶ trong cuéc sèng ®êi th−êng.
Trong d¹y häc, ®Ó ph¸t triÓn ë møc ®é cao n¨ng lùc vµ phÈm chÊt trÝ tuÖ cho ng−êi häc, vÊn ®Ò
quan träng lµ ph¶i cã ph−¬ng ph¸p t− duy, s¾c s¶o, n¨ng ®éng, s¸ng t¹o. V× thÕ nghÖ thuËt d¹y
häc lµ ph¶i biÕt çch d¹y ph−¬ng ph¸p t− duy, mét çch th«ng minh, ®éc lËp, s¸ng t¹o. Ph−¬ng
ph¸p Alg«rit gãp phÇn quan träng nh»m thùc hiÖn nhiÖm vô ®ã.
Tuy nhiªn ®Ó thiÕt kÕ vµ thi c«ng, ®Ó cã thÓ “Alg«rit ho¸” mét bµi häc theo quy tr×nh hîp lÝ,
cã hiÖu qu¶, gi¸o viªn ph¶i cã tr×nh ®é chuyªn m«n vµ nghiÖp vô s− ph¹m cao ®Ó tæ chøc vµ thiÕt
kÕ Alg«rit bµi gi¶ng hîp lÝ vµ häc sinh ph¶i häc tËp tÝch cùc ®Ó cã thÓ thi c«ng nhanh, ®óng mét
quy tr×nh vµ ë møc ®é cao h¬n lµ cã thÓ tù thiÕt kÕ vµ thi c«ng quy tr×nh tù häc, tù lµm viÖc cã
hiÖu qu¶ cña ç nh©n.
76
III. KÕt luËn vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc
Trong nh÷ng thËp niªn cuèi cïng cña thÕ kØ XX, cïng víi vÊn ®Ò ®æi míi néi dung d¹y häc
theo h−íng hiÖn ®¹i ho¸, ®¸p øng yªu cÇu ngµy cµng cao cña çch m¹ng x héi vµ sù ph¸t triÓn
nh− vò b o cña khoa häc – c«ng nghÖ th× trong gi¸o dôc - ®µo t¹o còng ®ang diÔn ra cuéc çch
m¹ng vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc. Cuéc çch m¹ng vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc diÔn ra theo ba xu
h−íng chÝnh: tÝch cùc ho¸, ç biÖt ho¸ vµ c«ng nghÖ ho¸ nh»m kh«ng ngõng n©ng cao chÊt l−îng
vµ hiÖu qu¶ d¹y häc nãi riªng, gi¸o dôc - ®µo t¹o nãi chung.
Ph−¬ng ph¸p d¹y häc lµ tæng hîp çch thøc ho¹t ®éng cña thÇy vµ trß nh»m thùc hiÖn tèi −u
môc ®Ých, nhiÖm vô d¹y häc. Trong thùc tiÔn d¹y häc kh«ng cã ph−¬ng ph¸p nµo lµ v¹n n¨ng,
mçi ph−¬ng ph¸p ®Òu cã nh÷ng −u ®iÓm vµ nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh. NghÖ thuËt s− ph¹m cña
thÇy gi¸o lµ ph¶i biÕt vËn dông kÕt hîp mét çch khoa häc vµ hîp lÝ çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc sao
cho ph¸t huy hÕt nh÷ng −u ®iÓm vµ h¹n chÕ, kh¾c phôc nh÷ng nh−îc ®iÓm cña tõng ph−¬ng ph¸p
d¹y häc nh»m ®¹t hiÖu qu¶ d¹y häc tèi −u.
§Ó cã thÓ lùa chän vµ vËn dông phèi hîp tèt nhÊt çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc, cÇn c¨n cø vµo
môc ®Ých, yªu cÇu, néi dung vµ ®Æc tr−ng cña çc m«n häc, vµo ®Æc ®iÓm nhËn thøc, ®Æc ®iÓm løa
tuæi cña ng−êi häc, vµo thùc tiÔn çc ®iÒu kiÖn vµ ph−¬ng tiÖn d¹y häc, v.v... Trªn c¬ së ®ã, gi¸o
viªn tæ chøc, ®iÒu khiÓn, häc sinh tù tæ chøc, tù ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng d¹y vµ häc nh»m gióp ng−êi
häc chiÕm lÜnh néi dung häc tËp vµ vËn dông linh ho¹t s¸ng t¹o trong thùc tiÔn.
C©u hái «n tËp

1. Anh (ChÞ) h y ph©n tÝch kh¸i niÖm vµ nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p d¹y häc, cho vÝ dô ®Ó
minh ho¹ cho çc ®Æc ®iÓm ®ã.
2. H y ph©n tÝch kh¸i niÖm, −u, nh−îc ®iÓm cña çc ph−¬ng ph¸p thuyÕt tr×nh vµ vÊn ®¸p, cho
mét vÝ dô thùc tiÔn.
3. Anh (ChÞ) hiÓu thÕ nµo vÒ d¹y häc nªu vÊn ®Ò? H y thö thiÕt kÕ mét bµi häc thuéc chuyªn
m«n cña m×nh theo kiÓu ph−¬ng ph¸p d¹y häc nªu vÊn ®Ò.
4. T¹i sao trong qu¸ tr×nh d¹y häc ph¶i sö dông phèi hîp çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc? Khi lùa
chän vµ vËn dông çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc cÇn dùa trªn nh÷ng c¬ së nµo? Cho mét vÝ dô
thùc tiÔn.
5. H y nªu kh¸i qu¸t çc xu h−íng ®æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc. Cho mét vÝ dô thùc tiÔn vÒ
®æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc theo quan ®iÓm s− ph¹m t−¬ng t¸c mµ anh (chÞ) ® thùc hiÖn
®èi víi m«n häc cña m×nh.
77
Ch−¬ng IX
Çc h×nh thøc tæ chøc d¹y häc
I. Kh¸i niÖm vÒ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc
D−íi ¸nh s¸ng cña lÝ luËn d¹y häc hiÖn ®¹i, d¹y häc lµ qu¸ tr×nh tæ chøc, ®iÒu khiÓn cña gi¸o
viªn vµ tù tæ chøc, tù ®iÒu khiÓn cña häc sinh nh»m thùc hiÖn tèt môc ®Ých, nhiÖm vô d¹y häc.
Qu¸ tr×nh ®ã ®−îc thÓ hiÖn d−íi çc h×nh thøc tæ chøc d¹y häc kh¸c nhau tuú thuéc vµo môc ®Ých,
néi dung vµ çc ®iÒu kiÖn chñ quan, kh¸ch quan.
VËy h×nh thøc tæ chøc d¹y häc lµ ph−¬ng ph¸p tæ chøc, ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng häc tËp cña häc
sinh theo mét tr×nh tù vµ chÕ ®é nhÊt ®Þnh nh»m thùc hiÖn tèt môc tiªu vµ çc nhiÖm vô cña bµi
häc.
Trong lÞch sö ph¸t triÓn cña gi¸o dôc vµ nhµ tr−êng, çc h×nh thøc tæ chøc d¹y häc víi çc
d¹ng ho¹t ®éng theo ç nh©n vµ theo nhãm ® cã tõ l©u. H×nh thøc d¹y häc theo líp míi cã tõ
gi÷a thÕ kØ XVII, do nhµ gi¸o dôc lçi l¹c thêi ®ã lµ J.A.C«menxki (1592 – 1670) ®Ò xuÊt. Cho ®Õn
nay, trong thùc tiÔn d¹y häc ë çc lo¹i h×nh tr−êng, tuú theo møc ®é ho¹t ®éng cña gi¸o viªn vµ
häc sinh, tuú theo néi dung, tÝnh chÊt cña çc bµi häc mµ cã çc h×nh thøc tæ chøc d¹y häc rÊt ®a
d¹ng, phong phó. Khi x¸c ®Þnh çc h×nh thøc tæ chøc d¹y häc, cÇn dùa vµo çc tiªu chÝ c¬ b¶n
nh−: môc ®Ých, nhiÖm vô cña bµi häc; ®Æc ®iÓm vµ ®iÒu kiÖn ho¹t ®éng gi¶ng d¹y cña gi¸o viªn vµ
häc tËp cña häc sinh; sè l−îng häc sinh, thêi gian, kh«ng gian tiÕn hµnh bµi häc v.v... Víi çc tiªu
chÝ ®ã, trong thùc tiÔn d¹y häc ë nhµ tr−êng phæ th«ng hiÖn nay tån t¹i nhiÒu h×nh thøc tæ chøc
d¹y häc kh¸c nhau, tuú theo mèi quan hÖ gi÷a ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc mang tÝnh chÊt ç
nh©n hay tËp thÓ çc nhãm vµ líp, tuú theo ph−¬ng thøc tæ chøc, ®iÒu khiÓn cña ng−êi d¹y vµ møc
®é ho¹t ®éng tÝch cùc, ®éc lËp, s¸ng t¹o cña ng−êi häc, mµ çc h×nh thøc tæ chøc d¹y häc ®−îc
diÔn ra kh¸c nhau sao cho phï hîp víi môc tiªu cña bµi häc trong ®iÒu kiÖn thêi gian, kh«ng gian
vµ çc ph−¬ng tiÖn d¹y häc cho phÐp.
II. Çc h×nh thøc tæ chøc d¹y häc

Cho tíi nay, çc tµi liÖu vÒ lÝ luËn d¹y häc ch−a cã sù thèng nhÊt hoµn toµn vÒ çc h×nh thøc
tæ chøc d¹y häc. Tuy nhiªn c¨n cø vµo lÞch sö ph¸t triÓn cña çc h×nh thøc tæ chøc d¹y häc vµ
kinh nghiÖm thùc tiÔn d¹y häc trong nhµ tr−êng hiÖn nay, chóng ta cã thÓ nãi tíi çc h×nh thøc
d¹y häc chÝnh sau ®©y:
1. H×nh thøc líp – bµi (lªn líp)

Trong qu¸ tr×nh d¹y häc, lªn líp lµ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc c¬ b¶n nhÊt. H×nh thøc lªn líp
(hay líp – bµi) cã nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n sau:
– Ho¹t ®éng d¹y häc ®−îc chia thµnh tõng líp vµ khèi líp, mçi líp cã thÓ bao gåm tõ 20 ®Õn
50 häc sinh, tuú theo tÝnh chÊt cña çc m«n häc vµ ®iÒu kiÖn häc tËp;
– Çc häc sinh trong líp vµ khèi líp ®Òu cã cïng mét ®é tuæi, cïng tr×nh ®é nhËn thøc vµ sù
ph¸t triÓn t©m lÝ t−¬ng ®−¬ng, ®¶m b¶o cho viÖc gi¶ng d¹y lu«n phï hîp víi tr×nh ®é chung cña
tËp thÓ;
78
– Qu¸ tr×nh d¹y häc ®−îc tiÕn hµnh theo çc tiÕt häc, thêi gian vµ néi dung bµi häc ®−îc quy
®Þnh phï hîp víi tr×nh ®é nhËn thøc cña ng−êi häc. Çc tiÕt häc ®−îc s¾p xÕp theo mét tr×nh tù
khoa häc vµ hîp lÝ trong thêi kho¸ biÓu;
– Çc tiÕt häc, çc bµi häc ®−îc thùc hiÖn kÕ tiÕp nhau theo kÕ ho¹ch, ch−¬ng tr×nh cô thÓ phï
hîp víi néi dung m«n häc;
– Trong thùc tiÔn d¹y häc, çc lo¹i bµi häc th−êng ®−îc sö dông phæ biÕn lµ: bµi d¹y tri thøc
míi; bµi «n tËp; bµi luyÖn tËp; bµi kiÓm tra; bµi häc tæng hîp. TÊt nhiªn viÖc ph©n chia çc lo¹i
bµi häc chØ lµ t−¬ng ®èi, bëi lÏ trong qu¸ tr×nh d¹y häc, çc lo¹i bµi trªn th−êng bæ sung, hç trî
lÉn nhau vµ do ®ã lo¹i bµi tæng hîp th−êng ®−îc sö dông nhiÒu nhÊt.
H×nh thøc d¹y häc theo líp – bµi ®−îc sö dông rÊt phæ biÕn trong d¹y häc, nã cã −u ®iÓm c¬
b¶n lµ trong nh÷ng kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh, gi¸o viªn cã thÓ cung cÊp cho sè ®«ng häc sinh
mét khèi l−îng tri thøc cã hÖ thèng v÷ng ch¾c. MÆt kh¸c, víi vai trß chñ ®¹o cña gi¸o viªn, çc
thµnh viªn trong líp ®Òu häc tËp tÝch cùc, mèi quan hÖ thµy trß thªm g¾n bã, ®Æc biÖt viÖc häc
tËp theo líp – bµi th−êng xuyªn cã ¶nh h−ëng t¸c ®éng qua l¹i gi÷a çc ç nh©n trong tËp thÓ
nh− lµ m«i tr−êng häc tËp tÝch cùc nh»m n©ng cao chÊt l−îng d¹y häc, gãp phÇn quan träng
thùc hiÖn môc tiªu gi¸o dôc - ®µo t¹o nãi chung còng nh− môc tiªu phæ cËp gi¸o dôc nãi riªng.
Tuy nhiªn, h×nh thøc d¹y theo líp – bµi vÉn cßn béc lé mét vµi nh−îc ®iÓm nh−: gi¸o viªn lªn
líp víi sè ®«ng häc sinh nªn khã cã thÓ thùc hiÖn ç biÖt ho¸ ho¹t ®éng d¹y häc, kh«ng thÓ
gióp ®ì riªng ®èi víi häc sinh cã khã kh¨n ®Æc biÖt, ...
2. H×nh thøc tù häc

Tù häc lµ qu¸ tr×nh ho¹t ®äng tù gi¸c, tÝch cùc cña häc sinh nh»m tù m×nh thùc hiÖn nhiÖm vô
häc tËp khi kh«ng cã sù ®iÒu khiÓn trùc tiÕp cña gi¸o viªn. Qu¸ tr×nh tù häc th−êng diÔn ra ngoµi
thêi gian häc tËp trªn líp nh− tù häc ë nhµ, tù ®äc vµ nghiªn cø tµi liÖu ë th− viÖn, tù häc ë phßng
bé m«n, ... Tù häc cã ý nghÜa vµ tÇm quan träng ®Æc biÖt v× th«ng qua tù häc, tù nghiªn cøu, vèn
tri thøc, kÜ n¨ng cña häc sinh ®−îc cñng cè v÷ng ch¾c, ®−îc kh¬i s©u, më réng vµ hoµn thiÖn.
Ho¹t ®éng tù häc cña häc sinh muèn ®¹t hiÖu qu¶ cao cÇn ®−îc thùc hiÖn theo mét quy tr×nh
hîp lÝ tõ kh©u x©y dùng kÕ ho¹ch tù häc ®Õn kh©u tæ chøc thùc hiÖn kÕ ho¹ch vµ kiÓm tra, ®¸nh
gi¸, ®iÒu chØnh kÜ n¨ng tù häc nh»m thùc hiÖn tèt môc tiªu, nhiÖm vô häc tËp.
Theo quan ®iÓm cña lÝ luËn d¹y häc hiÖn ®¹i, d¹y häc ph¶i h−íng vµo ho¹t ®éng häc cña
ng−êi häc. Mäi t¸c ®éng cña gi¸o viªn, nhµ tr−êng, gia ®×nh, ... suy cho cïng chØ lµ nh÷ng yÕu tè
kh¸ch quan nªn chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ d¹y häc phô thuéc vµo chÝnh ho¹t ®éng tù häc cña b¶n
th©n ng−êi häc. ChÝnh v× vËy, ®iÒu quan träng lµ ph¶i h×nh thµnh vµ rÌn luyÖn cho häc sinh kÜ
n¨ng tù häc, ph¶i d¹y cho hä biÕt çch häc, tæ chøc ho¹t ®éng tù häc cã hiÖu qu¶. Trong ®ã, vai
trß “cè vÊn, träng tµi khoa häc” cña ng−êi gi¸o viªn ph¶i ®−îc thÓ hiÖn ®Ëm nÐt, ®ã chÝnh lµ quan
®iÓm s− ph¹m t−¬ng t¸c gi÷a ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc ®−îc diÔn ra trong m«i tr−êng häc
tËp nhÊt ®Þnh.
79
3. H×nh thøc d¹y häc theo nhãm
D¹y häc theo nhãm lµ h×nh thøc d¹y häc cã sù kÕt hîp gi÷a tËp thÓ vµ ç nh©n, lµ b−íc
chuyÓn ®æi tõ d¹y häc tËp thÓ ho¸ sang ç thÓ ho¸, tõ ®éc tho¹i sang ®èi tho¹i, tõ viÖc truyÒn thô,
¸p ®Æt tri thøc s¾p s½n cña thÇy sang ho¹t ®éng t×m kiÕm, khÝch lÖ cña mçi ç nh©n trong çc
nhãm nhá.
§Æc tr−ng cña h×nh thøc häc tËp theo nhãm lµ mçi líp ®−îc ph©n chia thµnh çc nhãm nhá,
tïy theo yªu cÇu, néi dung häc tËp, ®iÒu kiÖn, ph−¬ng tiÖn vµ tÝnh chÊt cña vÊn ®Ò häc tËp, nghiªn
cøu mµ sè l−îng çc thµnh viªn trong nhãm cã thÓ tõ 5 ®Õn 10 ng−êi hoÆc còng cã thÓ tõ 10 ®Õn
20 ng−êi. VÝ dô cïng nghiªn cøu, th¶o luËn mét vÊn ®Ò th× chØ cÇn nhãm nhá, cßn nÕu tæ chøc trß
ch¬i ®ãng vai, biÓu diÔn hay kÞch ng¾n, diÔn ®µn, ... th× l¹i ph¶i tæ chøc häc tËp theo çc nhãm
lín.
Trong lÞch sö ph¸t triÓn cña gi¸o dôc vµ nhµ tr−êng, d¹y häc theo nhãm ® cã tõ kh¸ l©u: ë
§øc vµ Ph¸p vµo thÕ kØ XVIII; ë Anh vµ nhiÒu n−íc ph−¬ng T©y kh¸c vµo cuèi thÕ kØ XIX ®Çu thÕ
kØ XX... Cho ®Õn nay, ë hÇu kh¾p çc n−íc cã nÒn gi¸o dôc ph¸t triÓn còng nh− ë ViÖt Nam
chóng ta, h×nh thøc d¹y häc theo nhãm ®−îc sö dông rÊt phæ biÕn d−íi nhiÒu h×nh thøc kh¸c
nhau.
H×nh thøc d¹y häc theo nhãm cã −u ®iÓm c¬ b¶n lµ:
– T¹o nªn m«i tr−êng häc tËp trong ®ã cã sù hîp t¸c, trao ®æi, gióp ®ì gi÷a çc thµnh viªn
trong nhãm víi nhau:
– H×nh thµnh kh«ng khÝ häc tËp tÝch cùc trong nhãm: khuyÕn khÝch, ®éng viªn çc thµnh viªn
trong nhãm lu«n cã ý thøc s−u tÇm tµi liÖu, t×m gi¶i ph¸p míi ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, tÝch cùc t−
duy s¸ng t¹o ®Ó chuÈn bÞ ph¸t biÓu, tranh luËn, båi d−ìng kh¶ n¨ng tr×nh bµy vÊn ®Ò b»ng ng«n
ng÷ nãi, ...
– H×nh thµnh vµ ph¸t triÓn thãi quen lµm viÖc tù gi¸c, tÝch cùc, ®éc lËp vµ ý thøc tr¸ch nhiÖm
®èi víi tËp thÓ nhãm còng nh− sù quan t©m gióp ®ì b¹n bÌ trong nhãm, ...
Tuy nhiªn, nÕu tæ chøc kh«ng tèt, h×nh thøc häc tËp theo nhãm dÔ lµm mÊt thêi gian mµ hiÖu
qu¶ l¹i thÊp, kh«ng ph¸t huy ®ång ®Òu tÝnh tÝch cùc häc tËp cña mçi ç nh©n, dÔ t¹o nªn sù û l¹i,
dùa dÉm vµo b¹n bÌ, ...
§Ó h×nh thøc tæ chøc d¹y häc theo nhãm cã hiÖu qu¶ cao, cÇn chó ý thùc hiÖn mét sè yªu cÇu
sau:
– CÇn x¸c ®Þnh râ môc ®Ých, yªu cÇu, ®Æc biÖt lµ néi dung häc nhãm ph¶i ®−îc x¸c ®Þnh cô
thÓ, chi tiÕt;
– Ph¶i h×nh thµnh çc nhãm häc tËp sao cho cã sù phï hîp, t−¬ng ®ång vÒ n¨ng lùc häc tËp, vÒ
høng thó ®èi víi m«n häc, vÒ t×nh c¶m vµ tÝnh çch, ...
– Mçi nhãm ph¶i cã sè thµnh viªn phï hîp víi yªu cÇu cïng häc tËp, nghiªn cøu çc vÊn ®Ò.
Çc nhãm ph¶i ®−îc tæ chøc chÆt chÏ (cã nhãm tr−ëng ®iÒu khiÓn, nÕu cÇn cã th− kÝ ghi chÐp, ...).
– ViÖc häc nhãm ë trªn líp, ®Æc biÖt ë nhµ hay trªn gi¶ng ®−êng còng cÇn cã ®Þa ®iÓm, cÇn
cã çc ph−¬ng tiÖn häc tËp tèi thiÓu (tµi liÖu häc tËp, b¶ng, phÊn vµ çc ph−¬ng tiÖn nghe nh×n
kh¸c, nÕu cã...) ®Ó phôc vô cho c¶ nhãm cïng häc;
– Yªu cÇu cuèi cïng lµ vai trß cña gi¸o viªn trong viÖc tæ chøc, ®iÒu khiÓn nhãm häc tËp. §Ó
ph¸t huy cao ®é tÝnh tÝch cùc, chñ ®éng cña häc sinh, gi¸o viªn nªn ®ãng vai trß ng−êi h−íng dÉn,
80
®éng viªn, khuyÕn khÝch ho¹t ®éng cña mçi thµnh viªn vµ cña çc nhãm trong viÖc x©y dùng kÕ
ho¹ch, chuÈn bÞ çc ph−¬ng tiÖn, tæ chøc tiÕn tr×nh häc tËp, v.v...
4. H×nh thøc gióp ®ì riªng

Gióp ®ì riªng (cßn gäi lµ phô ®¹o) lµ h×nh thøc gi¸o viªn trùc tiÕp quan t©m gióp ®ì ®èi víi
nh÷ng häc sinh n¨ng lùc häc tËp cßn yÕu kÐm, häc sinh cã hoµn c¶nh khã kh¨n riªng hoÆc ®èi víi
nh÷ng häc sinh cã n¨ng khiÕu ®Æc biÖt cÇn quan t©m båi d−ìng.
Nh− vËy, h×nh thøc gióp ®ì riªng nh»m ®¸p øng yªu cÇu tho¶ ph©n ho¸ tÊt yÕu vÒ tr×nh ®é
nhËn thøc cña häc sinh trong qu¸ tr×nh d¹y häc. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ, ng−êi gi¸o viªn ch¼ng nh÷ng
ph¶i quan t©m tíi tr×nh ®é chung cña c¶ líp mµ cÇn ph¶i cã çc biÖn ph¸p t¸c ®éng tÝch cùc phï
hîp víi ®Æc ®iÓm ®èi t−îng cña tõng häc sinh nh»m thùc hiÖn ç biÖt ho¸, ç nh©n ho¸ qu¸ tr×nh
d¹y häc. Cô thÓ lµ, çc häc sinh yÕu kÐm do n¨ng lùc nhËn thøc h¹n chÕ cÇn ®−îc båi d−ìng thªm
vÒ ph−¬ng ph¸p, vÒ kÜ n¨ng häc tËp; cÇn ®−îc bæ sung kiÕn thøc kÞp thêi ®Ó cã thÓ theo kÞp tr×nh
®é chung cña c¶ líp. §èi víi nh÷ng häc sinh cã khã kh¨n vÒ hoµn c¶nh gia ®×nh, vÒ søc khoÎ
hoÆc cã khuyÕt tËt..., cÇn ®éng viªn, khuyÕn khÝch vµ cã çc biÖn ph¸p thËt cô thÓ gióp çc em
kh¾c phôc tõng b−íc nh÷ng khã kh¨n cña m×nh. §èi víi nh÷ng häc sinh kh¸, giái hoÆc cã n¨ng
khiÕu ®Æc biÖt cÇn t¨ng c−êng çc ho¹t ®éng ®éc lËp, ph¸t triÓn ãc t− duy s¸ng t¹o cho çc em,
song song víi viÖc ph¸t hiÖn sím nh÷ng häc sinh cã n¨ng khiÕu ®Ó kÞp thêi båi d−ìng. §ång thêi
còng ph¶i ng¨n chÆn th−êng xuyªn t×nh tr¹ng häc tñ, häc lÖch th−êng x¶y ra ®èi víi häc sinh,
nhÊt lµ ë nh÷ng líp cuèi cÊp.
5. H×nh thøc tham quan

Tham quan lµ h×nh thøc d¹y häc ngo¹i kho¸ nh»m bæ sung kiÕn thøc cho nh÷ng bµi häc néi
kho¸. §ã lµ h×nh thøc tæ chøc cho häc sinh th©m nhËp cuéc sèng thùc tÕ th«ng qua viÖc quan s¸t
vµ nghiªn cøu trùc tiÕp çc sù vËt, hiÖn t−îng, çc qu¸ tr×nh diÔn ra trong thùc tiÔn cuéc sèng, qua
®ã hä cã thÓ më réng, ®µo s©u vèn tri thøc cã liªn quan tíi néi dung, ch−¬ng tr×nh häc tËp ® quy
®Þnh.
§Ó çc buæi tham quan ®¹t kÕt qu¶ mong muèn, cÇn thùc hiÖn çc yªu cÇu sau:
– CÇn x¸c ®Þnh râ môc ®Ých, yªu cÇu vµ néi dung tham quan nh»m phôc vô cho môc tiªu d¹y
häc;
– CÇn cã kÕ ho¹ch, ch−¬ng tr×nh, thêi gian biÓu thËt cô thÓ, chi tiÕt (vÒ ®Þa ®iÓm, thêi gian,
ng−êi h−íng dÉn, ...).
– Sau khi tham quan, gi¸o viªn cÇn tæng kÕt, rót kinh nghiÖm. Nªn cho häc sinh viÕt thu
ho¹ch, viÕt b¸o ço khoa häc, ...
Ngoµi çc h×nh thøc tæ chøc d¹y häc ® nªu ë trªn, tuú theo ®Æc tr−ng cña m«n häc, tuú theo
®Æc ®iÓm nhËn thøc cña häc sinh vµ çc ®iÒu kiÖn, ph−¬ng tiÖn d¹y häc, gi¸o viªn cßn cã thÓ tiÕn
hµnh mét sè h×nh thøc tæ chøc d¹y häc bæ sung kh¸c nh− thùc hµnh, ngo¹i kho¸, c©u l¹c bé khoa
häc, v.v...
Trong çc h×nh thøc tæ chøc d¹y häc ® tr×nh bµy ë trªn, h×nh thøc lªn líp (líp – bµi) lµ h×nh
thøc tæ chøc d¹y häc c¬ b¶n v× nã cã rÊt nhiÒu −u ®iÓm nh−ng vÉn béc lé nh÷ng nh−îc ®iÓm,
81
nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh. V× vËy cÇn ph¶i kÕt hîp h×nh thøc lªn líp víi çc h×nh thøc d¹y häc
kh¸c.
Çc h×nh thøc tæ chøc d¹y häc nãi chung, h×nh thøc lªn líp nãi riªng muèn ®¹t kÕt qu¶ tèi −u
vÒ gi¸o d−ìng, gi¸o dôc vµ ph¸t triÓn trÝ tuÖ cho häc sinh, gi¸o viªn cÇn chuÈn bÞ thËt chu ®¸o kÕ
ho¹ch bµi d¹y (gi¸o ¸n) vµ thùc hiÖn thËt tèt gi¸o ¸n ®ã. Trong gi¸o ¸n cÇn thÓ hiÖn ®Ëm nÐt çc
kh©u cña qu¸ tr×nh d¹y häc. Cô thÓ lµ: ph¶i x¸c ®Þnh râ môc ®Ých, yªu cÇu; ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ néi
dung c¬ b¶n cña bµi häc (vÒ tri thøc vµ kÜ n¨ng); chi tiÕt ho¸ ho¹t ®éng cña gi¸o viªn vµ häc sinh
trªn líp hoÆc sö dông çc h×nh thøc d¹y häc kh¸c; chuÈn bÞ cô thÓ, chi tiÕt viÖc «n tËp cñng cè,
luyÖn tËp, thùc hµnh; kiÓm tra, ®¸nh gi¸; h−íng dÉn häc tËp ë nhµ, v.v...
Tãm l¹i, trong thùc tiÔn d¹y häc, mçi h×nh thøc tæ chøc d¹y häc ®Òu cã nh÷ng −u ®iÓm vµ
h¹n chÕ nhÊt ®Þnh. NghÖ thuËt s− ph¹m cña ng−êi thÇy gi¸o lµ ph¶i biÕt vËn dông phèi hîp çc
h×nh thøc tæ chøc d¹y häc mét çch khoa häc, hîp lÝ víi ®Æc tr−ng cña m«n häc vµ ®Æc ®iÓm
nhËn thøc cña häc sinh.
C©u hái «n tËp

1. H y tr×nh bµy kh¸i niÖm h×nh thøc tæ chøc d¹y häc. Trong qu¸ tr×nh d¹y häc ë tr−êng, n¬i
Anh (ChÞ) c«ng t¸c, gi¸o viªn th−êng sö dông nh÷ng h×nh thøc tæ chøc d¹y häc nµo, h×nh thøc
nµo lµ chñ yÕu?
2. H y tr×nh bµy kh¸i niÖm h×nh thøc lªn líp (h×nh thøc líp – bµi) vµ nh÷ng dÊu hiÖu ®Æc tr−ng
cña nã. H×nh thøc lªn líp cã nh÷ng −u ®iÓm vµ h¹n chÕ nh− thÕ nµo? Cho vÝ dô.
3. Tr×nh bµy kh¸i niÖm tù häc. Anh (ChÞ) thö thiÕt kÕ quy tr×nh tù häc cña b¶n th©n khi kh«ng cã
sù h−íng dÉn trùc tiÕp cña gi¸o viªn vµ tù nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ thùc hiÖn.
4. T¹i sao lªn líp lµ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc c¬ b¶n, chñ yÕu nh−ng kh«ng ph¶i lµ duy nhÊt
trong qu¸ tr×nh d¹y häc? Cho vÝ dô ®Ó minh ho¹.
82
PhÇn thø ba
LÝ luËn gi¸o dôc
LÝ luËn gi¸o dôc lµ mét chuyªn ngµnh cña gi¸o dôc häc. §ã lµ mét hÖ thèng lÝ luËn vÒ tæ chøc
qu¸ tr×nh gi¸o dôc (theo nghÜa hÑp) nh»m gãp phÇn quan träng vµo viÖc h×nh thµnh, ph¸t triÓn
nh©n çch toµn diÖn cho thÕ hÖ trÎ. HÖ thèng lÝ luËn nµy bao gåm nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ b¶n
chÊt, quy luËt, çc ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc; vÒ nh÷ng nguyªn t¾c vµ ph−¬ng ph¸p gi¸o
dôc; vÒ néi dung vµ çc h×nh thøc tæ chøc çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó, ®a d¹ng nh»m ®¹t
hiÖu qu¶ gi¸o dôc tèi −u. Sau ®©y, chóng ta sÏ lÇn l−ît nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò ®ã.
Ch−¬ng X
qu¸ tr×nh gi¸o dôc (theo nghÜa hÑp)
I. Kh¸i niÖm vµ cÊu tróc cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc
1. Kh¸i niÖm qu¸ tr×nh gi¸o dôc
Gi¸o dôc lµ mét hiÖn t−îng x héi ®Æc biÖt, gi¸o dôc lµ mét qu¸ tr×nh, trong ®ã: d−íi t¸c
®éng cã môc ®Ých, cã kÕ ho¹ch, cã ph−¬ng ph¸p cña ng−êi gi¸o viªn, víi t− çch lµ nhµ gi¸o dôc,
nhµ s− ph¹m, häc sinh tù gi¸c, tÝch cùc tù gi¸o dôc, tù tu d−ìng, rÌn luyÖn nh»m h×nh thµnh thÕ
giíi quan vµ nh÷ng phÈm chÊt nh©n çch tèt ®Ñp cña ng−êi c«ng d©n t−¬ng lai.
Nh− vËy, trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, gi¸o viªn gi÷ vai trß chñ ®¹o trong viÖc tæ chøc, ®iÒu khiÓn
ho¹t ®éng gi¸o dôc ®èi víi häc sinh. Vai trß chñ ®¹o cña ng−êi gi¸o viªn thÓ hiÖn ®Ëm nÐt trong
viÖc cô thÓ ho¸ môc ®Ých, môc tiªu gi¸o dôc; x¸c ®Þnh néi dung cÇn ph¶i gi¸o dôc nh− thÕ nµo,
b»ng nh÷ng ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn vµ nh÷ng h×nh thøc gi¸o dôc g× cho phï hîp. §iÒu ®ã cÇn
®−îc cô thÓ ho¸, chi tiÕt ho¸ trong ch−¬ng tr×nh kÕ ho¹ch, trong ho¹t ®éng tæ chøc gi¸o dôc häc
sinh. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc kh«ng chØ t¸c ®éng mét chiÒu mµ lµ t¸c ®éng hai chiÒu, t¸c ®éng song
ph−¬ng. Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc ng−êi häc sinh kh«ng ph¶i chØ tiÕp thu ¶nh h−ëng, t¸c ®éng tõ
phÝa gi¸o viªn mµ chÝnh b¶n th©n häc sinh th−êng xuyªn tiÕn hµnh ho¹t ®éng ç nh©n, tÝch cùc,
chñ ®éng tù gi¸o dôc ®Ó tõng b−íc tù hoµn thiÖn phÈm chÊt nh©n çch cña m×nh.
Do ®ã, trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc diÔn ra sù t¸c ®éng qua l¹i, th−êng xuyªn, tÝch cùc gi÷a chñ
thÓ – nhµ gi¸o dôc vµ ®èi t−îng cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ häc sinh víi t− çch võa lµ kh¸ch thÓ,
võa lµ chñ thÓ tù gi¸o dôc. §ã lµ mèi quan hÖ t−¬ng t¸c ho¹t ®éng gi÷a thÇy vµ trß, gi÷a chñ thÓ
vµ kh¸ch thÓ, gi÷a nhµ gi¸o dôc vµ ng−êi ®−îc gi¸o dôc. NÕu kh«ng cã sù t¸c ®éng qua l¹i ®ã th×
chÝnh b¶n th©n qu¸ tr×nh gi¸o dôc sÏ kh«ng tån t¹i, kh«ng cã qu¸ tr×nh gi¸o dôc theo ®óng nghÜa
cña nã. Nãi çch kh¸c, trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc lu«n diÔn ra sù t¸c ®éng qua l¹i tÝch cùc vµ sù
thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a ho¹t ®éng gi¸o dôc vµ ho¹t ®éng tù gi¸o dôc.
2. CÊu tróc cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc

Theo çch tiÕp cËn hÖ thèng – cÊu tróc, qu¸ tr×nh gi¸o dôc tån t¹i nh− lµ mét hÖ thèng toµn
vÑn bao gåm çc nh©n tè c¬ b¶n sau:
2.1. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô gi¸o dôc
83
Môc ®Ých vµ nhiÖm vô gi¸o dôc ph¶n ¸nh yªu cÇu cña sù tiÕn bé x héi vµ sù ph¸t triÓn cña
khoa häc, kinh tÕ, chÝnh trÞ... Nã ®ßi hái sù nghiÖp gi¸o dôc ph¶i ®µo t¹o nh÷ng ng−êi c«ng d©n
t−¬ng lai cã phÈm chÊt nh©n çch, cã hµnh vi, thãi quen ®¸p øng yªu cÇu, chuÈn mùc vÒ ®¹o ®øc,
lao ®éng, thÓ chÊt vµ thÈm mÜ do x héi quy ®Þnh, gióp hä cã kh¶ n¨ng hoµ nhËp vµ thÝch øng mét
çch n¨ng ®éng, s¸ng t¹o víi cuéc sèng ®ang ®æi míi toµn diÖn vµ s©u s¾c trong thêi k× c«ng
nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc. V× thÕ môc ®Ých vµ nhiÖm vô gi¸o dôc cã vai trß ®Þnh h−íng
cho tÊt c¶ çc nh©n tè kh¸c cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc.
§Ó thùc hiÖn tèt môc ®Ých gi¸o dôc, qu¸ tr×nh gi¸o dôc ph¶i hoµn thµnh çc nhiÖm vô c¬ b¶n
nh−:
– Tæ chøc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ý thøc ç nh©n vÒ çc chuÈn mùc x héi nãi chung, çc
chuÈn mùc ®¹o ®øc, ph¸p luËt nãi riªng ® ®−îc quy ®Þnh. ý thøc ç nh©n lµ mét thÓ thèng nhÊt
gi÷a sù hiÓu biÕt cña ç nh©n vÒ çc chuÈn mùc x héi vµ niÒm tin ®èi víi nh÷ng chuÈn mùc ®ã;
– Tæ chøc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ë häc sinh nh÷ng xóc c¶m, t×nh c¶m tÝch cùc cã t¸c dông
nh− lµ mét “chÊt men” ®Æc biÖt thóc ®Èy ç nh©n chuyÓn ho¸ ý thøc vÒ çc chuÈn mùc x héi
thµnh hµnh vi vµ thãi quen t−¬ng øng;
– Tæ chøc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ë häc sinh hÖ thèng hµnh vi phï hîp víi çc chuÈn mùc x
héi ® ®−îc quy ®Þnh; mÆt kh¸c tæ chøc rÌn luyÖn ®Ó çc em cã thÓ tù lÆp l¹i hÖ thèng nh÷ng hµnh
vi nµy thµnh thãi quen bÒn v÷ng, g¾n bã mËt thiÕt víi nhu cÇu ho¹t ®éng tÝch cùc cña ç nh©n.
Nh©n tè môc ®Ých vµ nhiÖm vô gi¸o dôc lµ nh©n tè cã vÞ trÝ hµng ®Çu trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc.
Nã cã chøc n¨ng ®Þnh h−íng cho sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña çc nh©n tè kh¸c trong qu¸ tr×nh
gi¸o dôc vµ tõ ®ã ®Þnh h−íng cho sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña toµn bé qu¸ tr×nh gi¸o dôc.
2.2. Néi dung gi¸o dôc

Néi dung gi¸o dôc quy ®Þnh hÖ thèng nh÷ng chuÈn mùc x héi cÇn ®−îc gi¸o dôc cho häc
sinh vÒ çc mÆt gi¸o dôc t− t−ëng, ®¹o ®øc, lao ®éng, gi¸o dôc thÓ chÊt, thÈm mÜ, v.v... Néi dung
gi¸o dôc t¹o nªn néi dung ho¹t ®éng cña nhµ gi¸o dôc còng nh− néi dung tù gi¸o dôc, tù tu d−ìng
cña ng−êi ®−îc gi¸o dôc. Néi dung gi¸o dôc chÞu sù chi phèi cña môc ®Ých, nhiÖm vô gi¸o dôc,
mÆt kh¸c, néi dung gi¸o dôc l¹i chi phèi viÖc lùa chän vµ vËn dông phèi hîp çc ph−¬ng ph¸p,
ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc nh»m thùc hiÖn tèt môc ®Ých, nhiÖm vô gi¸o dôc.
2.3. Ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc
Ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc lµ nh÷ng çch thøc, nh÷ng ph−¬ng tiÖn ho¹t ®éng phèi
hîp, thèng nhÊt cña nhµ gi¸o dôc vµ ®èi t−îng gi¸o dôc, cña thÇy vµ trß nh»m gióp häc sinh
chuyÓn ho¸ dÇn nh÷ng chuÈn mùc x héi thµnh hµnh vi vµ thãi quen t−¬ng øng. Ph−¬ng ph¸p,
ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc chÞu sù chi phèi cña môc ®Ých, nhiÖm vô vµ néi dung gi¸o dôc. MÆt kh¸c,
ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn l¹i lµ “h×nh thøc vÒ çch thøc vËn ®éng bªn trong cña néi dung”, nã
gióp cho néi dung gi¸o dôc ®−îc chuyÓn ho¸ thµnh vèn kinh nghiÖm riªng cña ng−êi ®−îc gi¸o
dôc sao cho phï hîp víi môc ®Ých vµ çc nhiÖm vô gi¸o dôc.
Nh− vËy gi÷a môc ®Ých, nhiÖm vô, néi dung vµ ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc cã mèi
quan hÖ thèng nhÊt biÖn chøng víi nhau, nã chi phèi, ¶nh h−ëng, hç trî vµ phô thuéc lÉn nhau
th«ng qua çc ho¹t ®éng gi¸o dôc.
84
2.4. Nhµ gi¸o dôc
Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, ng−êi gi¸o viªn vµ tËp thÓ gi¸o viªn, víi t− çch lµ çc nhµ gi¸o
dôc, çc nhµ s− ph¹m, nh÷ng ng−êi ®−îc chuÈn bÞ vÒ chuyªn m«n vµ nghiÖp vô s− ph¹m, cã
ph−¬ng ph¸p vµ nghÖ thuËt gi¸o dôc, lu«n ph¸t huy vai trß chñ ®¹o, tæ chøc, ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh
h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n çch cña häc sinh mét çch cã môc ®Ých, cã kÕ ho¹ch, cã ph−¬ng
ph¸p, cã tæ chøc khoa häc, hîp lÝ. Qua ®ã, ®éng viªn, khuyÕn khÝch, lµm ph¸t triÓn ë häc sinh tÝnh
tù gi¸c, thµnh tÝch cùc tù gi¸o dôc, tù hoµn thiÖn m×nh.
2.5. Ng−êi häc sinh trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc
Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, ng−êi häc sinh (vµ tËp thÓ häc sinh) võa lµ ®èi t−îng, lµ kh¸ch thÓ
tiÕp nhËn sù t¸c ®éng cã ®Þnh h−íng cña nhµ gi¸o dôc. Nh−ng ng−êi häc sinh trong qu¸ tr×nh gi¸o
dôc kh«ng ph¶i lµ mét thùc thÓ thô ®éng, tr¸i l¹i hä ® tiÕp thu nh÷ng t¸c ®éng gi¸o dôc tõ çc lùc
l−îng gi¸o dôc kh¸c nhau mét çch chñ ®éng tuú theo môc ®Ých tu d−ìng rÌn luyÖn, tù gi¸o dôc
cña b¶n th©n hä. §iÒu ®ã còng cã nghÜa lµ, d−íi t¸c ®éng gi¸o dôc kh¸ch quan cña nhµ gi¸o dôc,
cña gia ®×nh vµ x héi, mçi häc sinh ch¼ng nh÷ng lµ kh¸ch thÓ mµ cßn lµ chñ thÓ tiÕp nhËn nh÷ng
t¸c ®éng gi¸o dôc mét çch cã chän läc, cã ý thøc, tù gi¸c, tÝch cùc nh»m biÕn nh÷ng yªu cÇu
kh¸ch quan, nh÷ng chuÈn mùc vÒ ®¹o ®øc, vÒ lao ®éng, vÒ thÓ chÊt vµ thÈm mÜ do x héi quy ®Þnh
thµnh hµnh vi, thãi quen, thµnh lèi sèng v¨n ho¸ bÒn v÷ng, æn ®Þnh cña ç nh©n hä. Nhê vËy,
ng−êi häc sinh kh«ng ngõng vËn ®éng ph¸t triÓn ®i lªn vµ nh©n çch cña çc em ngµy cµng hoµn
thiÖn.
Nh− vËy, víi vai trß võa lµ kh¸ch thÓ, lµ ®èi t−îng ®ång thêi l¹i lµ mét chñ thÓ tù gi¸o dôc,
häc sinh tù tu d−ìng, tù rÌn luyÖn, tù m×nh biÕn nh÷ng yªu cÇu, nh÷ng chuÈn mùc do x héi quy
®Þnh thµnh nhu cÇu ph¸t triÓn chñ quan cña ç nh©n m×nh. Hai t− çch ®èi t−îng gi¸o dôc vµ chñ
thÓ tù gi¸o dôc thèng nhÊt, t¸c ®éng qua l¹i, ¶nh h−ëng, chi phèi lÉn nhau. Trong ®ã, ng−êi häc
sinh víi tù çch chñ thÓ gi¸o dôc lµ c¬ së cßn víi t− çch ®èi t−îng gi¸o dôc sÏ lµ ®iÒu kiÖn cho
sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn nh©n çch.
2.6. KÕt qu¶ qu¸ tr×nh gi¸o dôc

ChÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ qu¸ tr×nh gi¸o dôc ph¶n ¸nh kÕt qu¶ vËn ®éng tæng hîp cña tÊt c¶ çc
nh©n tè nªu trªn cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Cô thÓ lµ, víi sù ®Þnh h−íng cña môc ®Ých, nhiÖm vô gi¸o
dôc, víi nh÷ng yªu cÇu cña néi dung, víi sù vËn dông phèi hîp, khÐo lÐo çc ph−¬ng ph¸p,
ph−¬ng tiÖn vµ nghÖ thuËt kÕt hîp çc h×nh thøc tæ chøc, çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó vµ ®a
d¹ng, nh÷ng phÈm chÊt, nh÷ng nÐt tÝnh çch, nh÷ng hµnh vi, thãi quen vÒ ®¹o ®øc, vÒ lèi sèng tèt
®Ñp sÏ dÇn dÇn h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn ë ng−êi ®−îc gi¸o dôc.
KÕt qu¶ qu¸ tr×nh gi¸o dôc ®−îc thÓ hiÖn ®Ëm nÐt ë sù biÕn ®æi vÒ chÊt trong nh©n çch cña
ng−êi ®−îc gi¸o dôc, ®Æc biÖt lµ ý thøc vÒ çc chuÈn mùc x héi; vÒ sù ph¸t triÓn cña t×nh c¶m,
hµnh vi, thãi quen ®¹o ®øc, thÈm mÜ...
Nh÷ng nh©n tè nªu trªn (môc ®Ých, nhiÖm vô gi¸o dôc, néi dung, ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn
gi¸o dôc, chñ thÓ, ®èi t−îng vµ kÕt qu¶ gi¸o dôc) lu«n tån t¹i vµ ph¸t triÓn trong mèi quan hÖ
t−¬ng t¸c, biÖn chøng víi nhau. Çc nh©n tè ®ã cßn cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi m«i tr−êng
kinh tÕ – x héi, m«i tr−êng chÝnh trÞ – v¨n ho¸..., víi c¬ chÕ thÞ tr−êng. Sù ph¸t triÓn kh«ng
85
ngõng vÒ mäi lÜnh vùc ®êi sèng x héi, nh÷ng ®ßi hái ngµy cµng cao cña nÒn kinh tÕ tri thøc
trong thêi k× c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc lu«n ®Æt ra nh÷ng yªu cÇu cao vµ t¹o ®iÒu
kiÖn thuËn lîi cho çc nh©n tè vËn ®éng ph¸t triÓn vµ ng−îc l¹i, çc nh©n tè cña qu¸ tr×nh gi¸o
dôc l¹i ¶nh h−ëng, chi phèi, t¸c ®éng tÝch cùc trë l¹i m«i tr−êng kinh tÕ, v¨n ho¸, x héi...
Tõ sù ph©n tÝch trªn ®©y, theo quan ®iÓm tiÕp cËn hÖ thèng – cÊu tróc th× qu¸ tr×nh gi¸o dôc
theo nghÜa hÑp nãi riªng, qu¸ tr×nh gi¸o dôc – ®µo t¹o nãi chung tån t¹i nh− lµ mét hÖ thèng bao
gåm çc nh©n tè cÊu tróc cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau vµ cã quan hÖ t−¬ng t¸c víi m«i tr−êng. Sù
vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña çc nh©n tè ®−îc ph¶n ¸nh trong kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc.
Nh− vËy, qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ ho¹t ®éng gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc mét çch cã kÕ ho¹ch, cã néi
dung, ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn cña gi¸o viªn vµ häc sinh nh»m thùc hiÖn tèt môc ®Ých, nhiÖm vô
gi¸o dôc. §ã lµ ho¹t ®éng phèi hîp, thèng nhÊt cña chñ thÓ vµ ®èi t−îng gi¸o dôc nh»m biÕn çc
yªu cÇu kh¸ch quan cña x héi thµnh nhu cÇu ph¸t triÓn chñ quan cña mçi häc sinh.
II. B¶n chÊt vµ ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc
1. B¶n chÊt cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc
Qu¸ tr×nh gi¸o dôc vÒ b¶n chÊt lµ qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ tù gi¸c, tÝch cùc çc yªu cÇu cña
nh÷ng chuÈn mùc x héi ® ®−îc quy ®Þnh thµnh hµnh vi vµ thãi quen t−¬ng øng cña häc sinh
d−íi vai trß chñ ®¹o cña gi¸o viªn.
Trong thùc tiÔn, nh©n çch cña mçi ç nh©n tr−íc hÕt vµ chñ yÕu ph¶i ®−îc thÓ hiÖn b»ng lèi
sèng qua nh÷ng hµnh vi, nh÷ng thãi quen ®øng ®¾n phï hîp víi çc chuÈn mùc x héi ® ®−îc
quy ®Þnh. Bé mÆt nh©n çch nµy kh«ng nh÷ng ®−îc thÓ hiÖn b»ng sù hiÓu biÕt vÒ nh÷ng yªu cÇu,
nh÷ng chuÈn mùc x héi mµ quan träng h¬n lµ nh÷ng nÐt nh©n çch tèt ®Ñp ®ã ph¶i ®−îc thÓ hiÖn
th«ng qua hµnh ®éng thùc tiÔn. Bëi lÏ, trong cuéc sèng, nhiÒu khi ng−êi ta hiÓu râ vÒ çc chuÈn
mùc ®¹o ®øc, vÒ lèi sèng v¨n ho¸, thÈm mÜ,... nh−ng kh«ng thÓ hiÖn ®−îc nh÷ng hµnh vi t−¬ng
øng, thËm chÝ cßn cã nh÷ng viÖc lµm, nh÷ng hµnh ®éng tr¸i ng−îc...
MÆt kh¸c, trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc lu«n diÔn ra sù t¸c ®éng qua l¹i tÝch cùc gi÷a ng−êi ®−îc
gi¸o dôc vµ nhµ gi¸o dôc nh»m gióp cho ®èi t−îng gi¸o dôc lµ ng−êi häc sinh th−êng xuyªn cè
g¾ng tu d−ìng, rÌn luyÖn, tù gi¸o dôc nh»m chuyÓn ho¸ ®−îc nh÷ng yªu cÇu, nh÷ng chuÈn mùc
x héi ® ®−îc quy ®Þnh thµnh hÖ thèng hµnh vi vµ thãi quen t−¬ng øng. Qu¸ tr×nh ®ã ®−îc diÔn
ra cã tæ chøc, cã kÕ ho¹ch, cã ph−¬ng ph¸p th«ng qua çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó vµ ®a
d¹ng do gi¸o viªn tæ chøc, ®iÒu khiÓn cßn häc sinh tham gia mét çch tÝch cùc, chñ ®éng, s¸ng
t¹o.
Nh− vËy, qu¸ tr×nh gi¸o dôc vÒ b¶n chÊt lµ qu¸ tr×nh tæ chøc, ®iÒu khiÓn vµ tù tæ chøc, tù ®iÒu
khiÓn çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó vµ ®a d¹ng trong cuéc sèng nh»m chuyÓn ho¸ mét çch
tù gi¸c, tÝch cùc çc yªu cÇu vµ nh÷ng chuÈn mùc do x héi quy ®Þnh thµnh hµnh vi vµ thãi quen
t−¬ng øng cña häc sinh d−íi vai trß chñ ®¹o cña nhµ gi¸o dôc.
2. Nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc

Qu¸ tr×nh gi¸o dôc cã mét sè ®Æc ®iÓm c¬ b¶n sau:
86
2.1. Gi¸o dôc lµ mét qu¸ t×nh ho¹t ®éng cã môc ®Ých, cã kÕ ho¹ch, cã néi dung, cã ph−¬ng
ph¸p ®−îc diÔn ra trong mét thêi gian dµi
§ã lµ qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ nh÷ng yªu cÇu kh¸ch quan cña x héi thµnh nhu cÇu ph¸t triÓn
chñ quan cña mçi ç nh©n, trong ®ã çc phÈm chÊt, çc nÐt tÝnh çch, çc hµnh vi, thãi quen vÒ
®¹o ®øc, vÒ nÕp sèng v¨n ho¸, thÈm mÜ... cña häc sinh dÇn dÇn h×nh thµnh, ph¸t triÓn. Qu¸ tr×nh
®ã kh«ng thÓ diÔn ra trong chèc l¸t mµ ®ßi hái ph¶i cã thêi gian. Bëi lÏ, trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc,
gi¸o viªn kh«ng thÓ chØ dõng l¹i ë chç lµm cho häc sinh hiÓu ®−îc nh÷ng yªu cÇu vµ chuÈn mùc
cña x héi ®èi víi ç nh©n mµ quan träng h¬n lµ ph¶i h×nh thµnh nh÷ng niÒm tin, nh÷ng xóc c¶m
tÝch cùc, ®Æc biÖt lµ ph¶i rÌn luyÖn nh÷ng hµnh vi vµ thãi quen t−¬ng øng.
2.2. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc diÔn ra víi nh÷ng t¸c ®éng phøc hîp
Gi¸o dôc lµ mét qu¸ tr×nh tæ chøc çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó vµ phøc t¹p nh»m h×nh
thµnh nh÷ng phÈm chÊt, nh÷ng nÐt tÝnh çch æn ®Þnh vµ bÒn v÷ng ë ng−êi ®−îc gi¸o dôc. §ã lµ c¶
mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vµ gi¶i quyÕt hµng lo¹t çc m©u thuÉn ®an xen nhau trong ®êi sèng néi
t©m cña ®èi t−îng gi¸o dôc. §Ó h×nh thµnh mét nÐt tÝnh çch, mét hµnh vi, mét thãi quen phï hîp
víi nh÷ng chuÈn mùc cña x héi cÇn cã sù t¸c ®éng phèi hîp cña nhiÒu lùc l−îng gi¸o dôc nh−
nhµ tr−êng, gia ®×nh vµ çc tæ chøc x héi. Ngay trong nhµ tr−êng, ë gia ®×nh hay ngoµi x héi,
ng−êi häc sinh còng chÞu ¶nh h−ëng cña nhiÒu t¸c ®éng gi¸o dôc kh¸c nhau. Trong gia ®×nh, trÎ
em th−êng xuyªn ®−îc cha mÑ, «ng bµ, anh, chÞ, em khuyªn b¶o, d¹y dç, ®éng viªn…, ë nhµ
tr−êng th× thÇy, c«, çc tæ chøc ®oµn thÓ,... lu«n cã nh÷ng h×nh thøc gi¸o dôc phï hîp ®Ó h×nh
thµnh thãi quen, hµnh vi ®¹o ®øc, nÕp sèng v¨n m×nh...; trong x héi còng th−êng xuyªn cã nh÷ng
t¸c ®éng cña nh÷ng tæ chøc x héi, nh÷ng ¶nh h−ëng trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp cña çc ph−¬ng tiÖn
th«ng tin, phim ¶nh, s¸ch b¸o,... ®Õn mçi ng−êi.
Nh÷ng ¶nh h−ëng, t¸c ®éng tõ nhiÒu phÝa ® ®an kÕt, xen kÏ, bæ sung, hç trî cho nhau thµnh
mét thÓ thèng nhÊt h−íng tíi viÖc ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn nh©n çch. Trong nh÷ng t¸c ®éng phøc
hîp ®ã, ho¹t ®éng gi¸o dôc cña nhµ tr−êng nãi chung, viÖc tæ chøc çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng gi¸o
dôc tËp thÓ cña gi¸o viªn chñ nhiÖm líp nãi riªng gi÷ vai trß chñ ®¹o. Tuy nhiªn, trong thùc tiÔn
gi¸o dôc, còng cã nh÷ng n¬i, nh÷ng lóc, trong çc t×nh huèng cô thÓ l¹i x¶y ra nh÷ng t¸c ®éng
ng−îc chiÒu, t¹o ra nh÷ng “ph¶n øng nhiÔu” g©y khã kh¨n cho qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Nh÷ng t×nh
huèng nh− vËy ®ßi hái ng−êi gi¸o viªn, víi t− çch lµ nhµ gi¸o dôc, cÇn khÐo lÐo vËn dung çc
ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc ®Ó h¹n chÕ tíi møc tèi thiÓu nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc, tù ph¸t vµ ph¸t huy
cao ®é nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc ®èi víi qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc, tù rÌn luyÖn cña häc
sinh.
2.3. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn biÖn chøng
Gi¸o dôc lµ mét hiÖn t−îng x héi vµ ®ång thêi lµ mét qu¸ tr×nh nªn nã kh«ng ngõng vËn
®éng, ph¸t triÓn theo quy luËt phæ biÕn cña çc sù vËt, hiÖn t−îng trong thÕ giíi kh¸ch quan. Thùc
chÊt cña ho¹t ®éng gi¸o dôc lµ qu¸ tr×nh liªn tôc ph¸t hiÖn vµ gi¶i quyÕt nh÷ng t×nh huèng s−
ph¹m n¶y sinh trong çc lÜnh vùc gi¸o dôc ®¹o ®øc, gi¸o dôc lèi sèng v¨n ho¸ thÈm mÜ cña häc
sinh trong m«i tr−êng s− ph¹m cña nhµ tr−êng, trong gia ®×nh vµ x héi. ViÖc ph¸t hiÖn kÞp thêi
çc t×nh huèng, vµ cã çc gi¶i ph¸p gi¶i quyÕt hîp lÝ phï hîp víi ®Æc ®iÓm t©m – sinh lÝ cña häc
sinh sÏ cã t¸c dông m¹nh mÏ thóc ®Èy, khuyÕn khÝch, ®éng viªn çc em tù gi¸c tÝch cùc phÊn ®Êu
87
rÌn luyÖn ®Ó dÇn dÇn tù hoµn thiÖn m×nh. Sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc ®−îc
diÔn ra tu©n theo çc quy luËt phæ biÕn vµ ®Æc thï cña ho¹t ®éng gi¸o dôc. NghÖ thuËt s− ph¹m
cña nhµ gi¸o dôc l¹i ph¶i kÞp thêi ph¸t hiÖn çc m©u thuÉn vµ cã çc ph−¬ng ¸n gi¶i quyÕt hîp lÝ,
phï hîp víi quy luËt vµ tÝnh quy luËt cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc ®Ó qu¸ tr×nh gi¸o dôc häc sinh cã thÓ
®¹t hiÖu qu¶ tèi −u.
2.4. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc cã tÝnh ç biÖt
Trong thùc tiÔn cuéc sèng mu«n h×nh mu«n vÎ quanh ta còng nh− trong m«i tr−êng gi¸o dôc,
mçi con ng−êi, mçi häc sinh lµ mét “thÕ giíi riªng” víi nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng vÒ t©m – sinh lÝ, vÒ
nhËn thøc, t×nh c¶m..., mçi ng−êi ®Òu cã cuéc sèng vµ thÕ giíi néi t©m riªng. V× vËy, trong qu¸
tr×nh gi¸o dôc, víi nh÷ng t¸c ®éng s− ph¹m nh− nhau, mçi ç nh©n cã hÓ lÜnh héi theo çch riªng
cña m×nh víi nh÷ng møc ®é kh¸c nhau. Do ®ã, nghÖ thuËt gi¸o dôc cña nhµ s− ph¹m lµ ph¶i thùc
hiÖn ç biÖt ho¸ ho¹t ®éng gi¸o dôc, cïng víi nh÷ng biÖn ph¸p gi¸o dôc chung ®èi víi tËp thÓ,
ph¶i cã nh÷ng t¸c ®éng riªng phï hîp víi ®Æc ®iÓm cña tõng ç nh©n häc sinh. Ç biÖt ho¸ qu¸
tr×nh gi¸o dôc lµ mét xu h−íng ®æi míi ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc trong lÝ luËn gi¸o dôc hiÖn ®¹i. Nã
®ßi hái ph¶i tæ chøc çc lo¹i h×nh gi¸o dôc phong phó vµ ®a d¹ng phï hîp víi nhÞp ®é ph¸t triÓn
nh©n çch vµ ®Æc ®iÓm ç tÝnh, ®êi sèng néi t©m tõng häc sinh. V× thÕ, nhµ gi¸o dôc ph¶i hiÓu biÕt
s©u s¾c ®èi t−îng gi¸o dôc cña m×nh, ph¶i ®ång c¶m vµ th−¬ng yªu häc sinh, ph¶i cã çi t©m
trong s¸ng vµ sù bao dung,...
2.5. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc g¾n liÒn vµ thèng nhÊt víi qu¸ tr×nh d¹y häc
Trong çc lo¹i h×nh tr−êng, ho¹t ®éng gi¸o dôc (theo nghÜa hÑp) vµ ho¹t ®éng d¹y häc lµ hai
d¹ng ho¹t ®éng ®−îc tiÕn hµnh song song víi çc chøc n¨ng tréi ®Æc tr−ng riªng cña m×nh. Ho¹t
®éng d¹y häc nh»m tæ chøc, ®iÒu khiÓn ®Ó ng−êi häc chiÕm lÜnh cã chÊt l−îng, hiÖu qu¶ néi dung
häc vÊn; ho¹t ®éng gi¸o dôc nh»m h×nh nh÷ng phÈm chÊt ®¹o ®øc, hµnh vi, thãi quen, lèi sèng,
hµnh vi v¨n minh... Hai ho¹t ®éng ®ã kh«ng t¸ch biÖt mµ thèng nhÊt, bæ sung, hç trî cho nhau
gãp phÇn h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn nh©n çch cho thÕ hÖ trÎ. Cô thÓ lµ: trªn c¬ së thùc
hiÖn çc nhiÖm vô d¹y häc th× thÕ giíi quan vµ çc phÈm chÊt nh©n çch cña häc sinh ®−îc h×nh
thµnh vµ ph¸t triÓn vµ ng−îc l¹i, kÕt qu¶ gi¸o dôc tèt çc phÈm chÊt, hµnh vi ®¹o ®øc, lèi sèng cã
v¨n ho¸ l¹i lµ ®iÒu kiÖn, lµ tiÒn ®Ò, lµ ®éng lùc thóc ®Èy ho¹t ®éng d¹y häc ®¹t kÕt qu¶ cao h¬n.
Nh− vËy, mèi quan hÖ t−¬ng t¸c gi÷a qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ qu¸ t×nh d¹y häc lµ mèi quan hÖ thèng
nhÊt biÖn chøng, nã ph¶n ¸nh tÝnh quy luËt ®Æc tr−ng cña qu¸ tr×nh s− ph¹m: ho¹t ®éng d¹y häc vµ
ho¹t ®éng gi¸o dôc thèng nhÊt biÖn chøng víi nhau.
III. §éng lùc vµ l«gic cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc

1. §éng lùc cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc
Gi¸o dôc lµ mét hiÖn t−îng x héi ®Æc biÖt, gi¸o dôc lµ mét qu¸ tr×nh lu«n lu«n vËn ®éng vµ
ph¸t triÓn kh«ng ngõng, trong ®ã nh©n çch cña ng−êi häc sinh ngµy cµng ®−îc ph¸t triÓn vµ
kh«ng ngõng hoµn thiÖn.
Nguyªn nh©n cña sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc chÝnh lµ sù gi¶i quyÕt cã hiÖu
qu¶ çc lo¹i m©u thuÉn vµ t¹o nªn hÖ thèng ®éng lùc vµ çc ®iÒu kiÖn thuËn lîi thóc ®Èy qu¸ tr×nh
gi¸o dôc ®¹t kÕt qu¶ mong muèn.
88
Còng nh− çc hiÖn t−îng, çc qu¸ tr×nh, çc sù kiÖn trong thÕ giíi kh¸ch quan, qu¸ tr×nh s−
ph¹m nãi chung, qu¸ tr×nh gi¸o dôc theo nghÜa hÑp nãi riªng th−êng cã nh÷ng m©u thuÉn bªn
ngoµi vµ çc m©u thuÉn bªn trong:
* M©u thuÉn bªn ngoµi cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ m©u thuÉn gi÷a çc nh©n tè cña qu¸ tr×nh
gi¸o dôc víi çc yÕu tè cña m«i tr−êng, ®Æc biÖt lµ m«i tr−êng kinh tÕ – x héi – chÝnh trÞ,... VÝ
dô: Sù nghiÖp c«ng nghÖ ho¸ ®Êt n−íc, c¬ chÕ thÞ tr−êng, nÒn kinh tÕ tri thøc,... lu«n yªu cÇu cao
®èi víi sù nghiÖp gi¸o dôc nh−ng phÈm chÊt ®¹o ®øc cña häc sinh l¹i ch−a ®¸p øng víi nh÷ng ®ßi
hái cña x héi,... Nh÷ng m©u thuÉn bªn ngoµi nÕu ®−îc ph¸t hiÖn vµ gi¶i quyÕt kÞp thêi, cã hiÖu
qu¶ sÏ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi thóc ®Èy qu¸ tr×nh gi¸o dôc ph¸t triÓn. Tuy nhiªn, trong nh÷ng hoµn
c¶nh ®Æc biÖt vµo thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh nµo ®ã, nh÷ng m©u thuÉn bªn ngoµi l¹i cã thÓ chuyÓn ho¸
thµnh m©u thuÉn bªn trong vµ cã t¸c dông quyÕt ®Þnh xu h−íng ph¸t triÓn cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc.
* M©u thuÉn bªn trong cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ m©u thuÉn gi÷a çc nh©n tè cña qu¸ tr×nh gi¸o
dôc víi nhau hoÆc m©u thuÉn gi÷a çc yÕu tè trong tõng nh©n tè. VÝ dô: çc m©u thuÉn gi÷a néi
dung gi¸o dôc víi ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc kh«ng phï hîp; m©u thuÉn gi÷a ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc cña
thÇy kh«ng phï hîp víi ®Æc ®iÓm t©m – sinh lÝ cña trß... hoÆc m©u thuÉn n¶y sinh chÝnh trong qu¸
tr×nh gi¸o dôc, tù gi¸o dôc, tù rÌn luyÖn cña b¶n th©n nhµ gi¸o dôc hay ng−êi ®−îc gi¸o dôc nh−
m©u thuÉn gi÷a lêi nãi víi viÖc lµm, gi÷a t×nh c¶m víi lÝ trÝ cña häc sinh; gi÷a n¨ng lùc chuyªn m«n
víi ph−¬ng ph¸p, nghÖ thuËt s− ph¹m cña gi¸o viªn, v.v... ViÖc ph¸t hiÖn kÞp thêi vµ gi¶i quyÕt cã
hiÖu qu¶ çc m©u thuÉn bªn trong nµy sÏ t¹o nªn hÖ thèng ®éng lùc thóc ®Èy qu¸ tr×nh gi¸o dôc
kh«ng ngõng vËn ®éng ph¸t triÓn.
* Trong hµng lo¹t nh÷ng m©u thuÉn nãi trªn, cã mét m©u thuÉn c¬ b¶n. §ã lµ m©u thuÉn gi÷a
mét bªn lµ nh÷ng yªu cÇu cao cña môc tiªu, nhiÖm vô gi¸o dôc vÒ ®¹o ®øc, hµnh vi, lèi sèng cã
v¨n ho¸... ®èi víi häc sinh víi mét bªn lµ thùc tr¹ng suy gi¶m vÒ ®¹o ®øc, vÒ lèi sèng... hiÖn nay
cña mét sè häc sinh trong çc lo¹i h×nh tr−êng. §ã chÝnh lµ m©u thuÉn gi÷a yªu cÇu cao cña
nh÷ng chuÈn mùc x héi vÒ gi¸o dôc ®¹o ®øc, lao ®éng, thÓ chÊt, thÈm mÜ víi mét bªn lµ tr×nh ®é
®−îc gi¸o dôc nãi riªng, tr×nh ®é ph¸t triÓn çc phÈm chÊt nh©n çch nãi chung ë ®èi t−îng ®−îc
gi¸o dôc cßn h¹n chÕ. M©u thuÉn c¬ b¶n nµy tån t¹i suèt c¶ qu¸ tr×nh gi¸o duc. NÕu ®−îc ph¸t
hiÖn kÞp thêi vµ cã çc gi¶i ph¸p gi¶i quyÕt hîp lÝ, cã hiÖu qu¶ th× sÏ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho
viÖc gi¶i quyÕt hµng lo¹t çc m©u thuÉn kh¸c. NghÜa lµ, khi m©u thuÉn n¶y sinh, d−íi vai trß, t¸c
dông chñ ®¹o cña nhµ gi¸o dôc víi çc h×nh thøc tæ chøc çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó, ®a
d¹ng, hÊp dÉn, phï hîp cã t¸c dông thu hót, l«i cuèn häc sinh tÝch cùc tham gia... Th«ng qua ho¹t
®éng häc sinh kh«ng ngõng phÊn ®Êu, rÌn luyÖn vµ tù hoµn thiÖn m×nh ®¸p øng nh÷ng yªu cÇu
ngµy cµng cao cña nh÷ng chuÈn mùc x héi. Nh− vËy, cïng víi m©u thuÉn c¬ b¶n, hµng lo¹t çc
m©u thuÉn kh¸c còng ®−îc gi¶i quyÕt t¹o ra ®éng lùc thóc ®Èy ng−êi häc sinh kh«ng ngõng ph¸t
triÓn vµ tù hoµn thiÖn nh©n çch cña m×nh. KÕt qu¶ cña viÖc gi¶i quyÕt çc m©u thuÉn ®ã l¹i t¹o ra
tiÒn ®Ò míi, c¬ së vµ ®iÒu kiÖn míi ®Ó tiÕp tôc n©ng cao h¬n n÷a nh÷ng yªu cÇu vµ chuÈn mùc x
héi, vµ tõ ®ã m©u thuÉn c¬ b¶n míi l¹i xuÊt hiÖn, l¹i ®−îc gi¶i quyÕt vµ ng−êi häc sinh còng nh−
toµn bé qu¸ tr×nh gi¸o dôc kh«ng ngõng vËn ®éng, ph¸t triÓn.
VËy, ®éng lùc cña qu¸ t×nh gi¸o dôc chÝnh lµ viÖc ph¸t hiÖn vµ gi¶i quyÕt cã hiÖu qu¶ çc
m©u thuÉn, ®Æc biÖt lµ m©u thuÉn c¬ b¶n n¶y sinh trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc nh»m
gãp phÇn ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn nh©n çch cña häc sinh.
89
Còng nh− trong qu¸ tr×nh d¹y häc, çc m©u thuÉn chØ trë thµnh ®éng lùc khi cã çc ®iÒu kiÖn
sau:
– Çc m©u thuÉn ph¶i n¶y sinh vµ tån t¹i trong tiÕn tr×nh gi¸o dôc;
– ViÖc ph¸t hiÖn vµ gi¶i quyÕt m©u thuÉn ph¶i võa søc häc sinh (quan niÖm võa søc víi nh÷ng
yªu cÇu cao nh»m kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc ho¹t ®éng cña ç nh©n);
– Çc m©u thuÉn ph¶i ®−îc häc sinh ý thøc ®Çy ®ñ vµ quyÕt t©m t×m tßi biÖn ph¸p gi¶i quyÕt
cã hiÖu qu¶.
2. L«gic cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc

L«gic cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ tr×nh tù thùc hiÖn hîp lÝ çc kh©u cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc
nh»m thùc hiÖn tèt môc ®Ých, nhiÖm vô gi¸o dôc.
Gi¸o dôc lµ mét qu¸ tr×nh tæ chøc çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng nh»m biÕn nh÷ng yªu cÇu kh¸ch quan
thµnh nhu cÇu ph¸t triÓn chñ quan cña ®èi t−îng gi¸o dôc. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc ®ã diÔn
ra theo çc giai ®o¹n, çc b−íc hay çc kh©u mµ mçi kh©u nh»m gi¶i quyÕt t−¬ng ®èi trän vÑn mét
nhiÖm vô cô thÓ tõ nhËn thøc ®Õn th¸i ®é, ®éng c¬, t×nh c¶m, niÒm tin ®Õn hµnh vi, thãi quen, nÕp
sèng cã v¨n ho¸ cña b¶n th©n ng−êi ®−îc gi¸o dôc. Víi çch hiÓu nh− vËy, qu¸ tr×nh gi¸o dôc cã thÓ
diÔn ra theo ba kh©u c¬ b¶n sau:
* Kh©u thø nhÊt: N©ng cao nhËn thøc vÒ çc yªu cÇu, chuÈn mùc ®¹o ®øc, çc gi¸ trÞ v¨n ho¸
thÈm mÜ... do x héi quy ®Þnh. Víi vai trß chñ ®¹o cña nhµ gi¸o dôc, tr−íc hÕt ph¶i lµm cho häc
sinh nhËn thøc ®Çy ®ñ, s©u s¾c nh÷ng chuÈn mùc vÒ ®¹o ®øc, nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸, thÈm mÜ,
nh÷ng lèi sèng, nÕp sèng v¨n minh,... Çc chuÈn mùc do x héi quy ®Þnh nãi chung võa cã tÝnh
chÊt ph¸p chÕ, b¾t buéc, võa mang tÝnh truyÒn thèng ®−îc lùa chän ®−a vµo néi dung gi¸o dôc
nh− hÖ thèng çc chuÈn mùc vÒ ph¸p luËt, vÒ phong tôc tËp qu¸n, vÒ v¨n ho¸, thÈm mÜ,... Trong
qu¸ tr×nh gi¸o dôc, gi¸o viªn cÇn lµm cho häc sinh hiÓu s©u s¾c vÒ çc chuÈn mùc, gióp hä cã tri
thøc c¬ b¶n vÒ çc chuÈn mùc x héi nh−: ý nghÜa x héi vµ ý nghÜa ç nh©n cña çc chuÈn mùc;
néi dung cña chuÈn mùc bao gåm c¶ nh÷ng kh¸i niÖm t−¬ng øng; çch thøc thùc hiÖn çc chuÈn
mùc, v.v...
§ã lµ nh÷ng ph−¬ng tiÖn cã gi¸ trÞ ®Þnh h−íng cho th¸i ®é, t×nh c¶m vµ niÒm tin; cã chøc
n¨ng ®iÒu chØnh hµnh vi, thãi quen cña ç nh©n hay cña nhãm x héi trong nh÷ng hoµn c¶nh vµ
®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. MÆt kh¸c, nhËn thøc vÒ çc chuÈn mùc do x héi quy ®Þnh cßn lµ ph−¬ng tiÖn
®Ó x héi ®¸nh gi¸ hµnh vi cña ç nh©n vµ mçi ç nh©n tù kiÓm tra, tù ®¸nh gi¸ hµnh vi, thãi quen
cña chÝnh m×nh.
* Kh©u thø hai: Tæ chøc, ®iÒu khiÓn häc sinh h×nh thµnh th¸i ®é, niÒm tin vµ t×nh c¶m tÝch
cùc ®èi víi çc chuÈn mùc x héi ® quy ®Þnh.
Trªn c¬ së nhËn thøc ®óng ®¾n vµ hiÓu biÕt s©u s¾c vÒ çc chuÈn mùc x héi, ë mçi häc sinh
dÇn dÇn h×nh thµnh th¸i ®é, niÒm tin vµ t×nh c¶m trong s¸ng, ®óng ®¾n vÒ çc chuÈn mùc x héi.
§ã lµ nh÷ng th¸i ®é ph¶n ¸nh çc quan ®iÓm cña ç nh©n vÒ çc chuÈn mùc x héi, ®Æc biÖt lµ
nh÷ng t×nh c¶m, xóc c¶m ®¹o ®øc vµ thÈm mÜ. ChÝnh nh÷ng th¸i ®é, niÒm tin vµ t×nh c¶m tÝch cùc,
®óng ®¾n ®ã lµ c¬ së h×nh thµnh ®éng lùc néi sinh, lµ nguån gèc t¹o nªn ®éng c¬ th«i thóc tÝnh
tÝch cùc ho¹t ®éng ç nh©n. Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, th«ng qua viÖc tæ chøc, ®iÒu khiÓn vµ tù tæ
chøc, tù ®iÒu khiÓn çc ho¹t ®éng néi kho¸ vµ ngo¹i kho¸ thuéc çc lÜnh vùc gi¸o dôc ®¹o ®øc,
90
v¨n ho¸, thÈm mÜ, x©y dùng nÕp sèng v¨n minh..., th¸i ®é vµ niÒm tin ®èi víi çc chuÈn mùc ®¹o
®øc dÇn dÇn h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn. Nh÷ng niÒm tin vÒ çc chuÈn mùc x héi ch¼ng nh÷ng ®−îc
thÓ hiÖn trong lÝ thuyÕt mµ cßn ®i vµo thùc tiÔn víi tÝnh ch©n lÝ vµ søc thuyÕt phôc cña nã. ChÝnh
nh÷ng niÒm tin vµ sù ý thøc s©u s¾c vÒ nh÷ng yªu cÇu vµ chuÈn mùc x héi lµ c¬ së ®Ó n¶y sinh
hµng lo¹t xóc c¶m vµ dÇn dÇn h×nh thµnh nh÷ng t×nh c¶m tèt ®Ñp bÒn v÷ng vÒ ®¹o ®øc, vÒ lèi sèng
v¨n ho¸,... Nh÷ng xóc c¶m, t×nh c¶m ®ã chÝnh lµ ®éng c¬, lµ chÊt men th«i thóc cho hµnh ®éng, ý
chÝ tù gi¸o dôc, tù tu d−ìng, rÌn luyÖn vµ tù hoµn thiÖn m×nh, tr¸nh xa mäi ¶nh h−ëng xÊu trong
cuéc sèng ®Çy biÕn ®éng vµ phøc t¹p hiÖn nay.
Trªn c¬ së nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc, vÒ lèi sèng v¨n ho¸ thÈm mÜ, ë
mçi ç nh©n h×nh thµnh ®−îc nh÷ng th¸i ®é, niÒm tin vµ t×nh c¶m ®¹o ®øc, xóc c¶m thÈm mÜ..., tõ
®ã hä cã ®éng c¬ tu d−ìng, rÌn luyÖn hµnh vi, thãi quen t−¬ng øng.
* Kh©u thø ba: Tæ chøc, ®iÒu khiÓn häc sinh rÌn luyÖn hµnh vi vµ thãi quen phï hîp vµ
nh÷ng chuÈn mùc x héi ® quy ®inh.
Môc ®Ých cuèi cïng cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh÷ng phÈm chÊt ®¹o
®øc, nh÷ng nÐt tÝnh çch, nh÷ng hµnh vi vµ thãi quen, nh÷ng lèi sèng cã v¨n ho¸ ë ng−êi ®−îc
gi¸o dôc. Nh÷ng biÓu hiÖn trong lèi sèng, hµnh vi v¨n minh chÝnh lµ bé mÆt ®¹o ®øc, thÈm mÜ...
cña mçi con ng−êi trong céng ®ång. V× vËy, vÊn ®Ò quan träng ®Æc biÖt trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc
lµ ph¶i tæ chøc çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó vµ ®a d¹ng, hÊp dÉn, t¹o m«i tr−êng thuËn lîi
®Ó häc sinh tù gi¸o dôc, tù tu d−ìng vµ rÌn luyÖn nh÷ng nÐt tÝnh çch, nh÷ng hµnh vi vµ thãi quen,
nh÷ng nÕp sèng cã v¨n ho¸, nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng ® ®−îc x héi thõa nhËn. Nh÷ng hµnh vi,
nh÷ng nÕp sèng v¨n minh vµ sù øng xö cã v¨n ho¸, cÇn ®−îc th−êng xuyªn luyÖn tËp, rÌn luyÖn,
cñng cè trë thµnh kÜ x¶o, thµnh ®éng h×nh, thµnh thãi quen bÒn v÷ng. §ã lµ nhu cÇu kh«ng thÓ
thiÕu ®−îc trong cuéc sèng cña mçi con ng−êi.
Çc kh©u cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc kh«ng t¸ch biÖt nhau mµ cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi nhau,
bëi lÏ gi¸o dôc lµ mét qu¸ tr×nh toµn vÑn, viÖc thùc hiÖn çc nhiÖm vô gi¸o dôc ®ßi hái ph¶i tiÕn
hµnh ®ång bé c¶ ba kh©u trong mèi quan hÖ t−¬ng t¸c, bæ sung, hç trî cho nhau, thËm chÝ thËm
nhËp vµo nhau th«ng qua çc ho¹t ®éng gi¸o dôc cô thÓ.
§Ó ®¹t ®−îc chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ gi¸o dôc tèi −u, nghÖ thuËt s− ph¹m cña nhµ gi¸o dôc lµ
ph¶i biÕt kÕt hîp çc kh©u mét çch hîp lÝ. Tuú theo ®Æc ®iÓm, tÝnh chÊt vµ néi dung çc t×nh
huèng cô thÓ, c¨n cø vµo ®Æc ®iÓm cña ®èi t−îng, vµo çc ®iÒu kiÖn vµ çc ph−¬ng tiÖn gi¸o
dôc,... mµ kÕt hîp çc kh©u cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc mét çch linh ho¹t, s¸ng t¹o, kh«ng nhÊt thiÕt
ph¶i tiÕn hµnh ®Çy ®ñ c¶ ba kh©u hoÆc b¾t buéc theo ®óng tr×nh tù çc kh©u mét çch m¸y mãc.
91
C©u hái «n tËp
1. Tr×nh bµy kh¸i niÖm vµ cÊu tróc cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc theo quan ®iÓm tiÕp cËn hÖ thèng –
cÊu tróc, cho vÝ dô minh ho¹.
2. Ph©n tÝch b¶n chÊt vµ nh÷ng ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Cho mét vÝ dô thùc tiÔn gi¸o
dôc ®Ó minh ho¹ cho mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã.
3. Anh (chÞ) h y so s¸nh b¶n chÊt cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc víi b¶n chÊt cña qu¸ tr×nh d¹y häc, liªn
hÖ víi thùc tiÔn vµ rót ra kÕt luËn s− ph¹m.
5. Ph©n tÝch çc kh©u cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ mèi quan hÖ gi÷a çc kh©u ®ã, cho vÝ dô.
92
Ch−¬ng XI
Quy luËt vµ nguyªn t¾c gi¸o dôc
I. Nh÷ng quy luËt cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc

Qu¸ tr×nh gi¸o dôc lu«n vËn ®éng vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng theo nh÷ng quy luËt phæ biÕn vµ
®Æc thï vèn cã cña nã. Quy luËt gi¸o dôc ph¶n ¸nh çc mèi quan hÖ, liªn hÖ t−¬ng t¸c vµ bÒn
v÷ng gi÷a çc nh©n tè, çc yÕu trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc víi nhau hoÆc mèi quan hÖ chi phèi cña
çc m«i tr−êng tíi tõng nh©n tè cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Cho ®Õn nay, çc nhµ gi¸o dôc häc vÉn
cßn cã nhiÒu ý kiÕn ch−a hoµn thµnh nhÊt trÝ vÒ çc quy luËt vµ tÝnh quy luËt trong qu¸ tr×nh gi¸o
dôc.
1. Mét sè quy luËt ®Æc tr−ng, ®iÓn h×nh cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc
1.1. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc thèng nhÊt biÖn chøng víi m«i tr−êng kinh tÕ – xX héi
§©y lµ quy luËt phæ biÕn ph¶n ¸nh mèi quan hÖ chi phèi, ¶nh h−ëng th−êng xuyªn, trùc tiÕp
hoÆc gi¸n tiÕp cña m«i tr−êng x héi tíi tõng nh©n tè cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Çc nh©n tè cña qu¸
tr×nh gi¸o dôc chÞu ¶nh h−ëng t¸c ®éng tõ nhiÒu phÝa cña ®iÒu kiÖn kinh tÕ v¨n ho¸, x héi,...
nh−ng hoµn toµn kh«ng thô ®éng mµ ng−îc l¹i, çc nh©n tè cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc kh«ng ngõng
ph¸t huy t¸c dông tÝch cùc trë l¹i m«i tr−êng, gãp phÇn c¶i t¹o m«i tr−êng. VÝ dô: ®iÒu kiÖn kinh
tÕ, v¨n ho¸, x héi, c¬ chÕ thÞ tr−êng th−êng xuyªn ¶nh h−ëng tíi qu¸ tr×nh tæ chøc ®iÒu khiÓn, tù
tæ chøc, tù ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng gi¸o dôc, tù gi¸o dôc cña thÇy vµ trß. Song chÝnh trong qu¸ tr×nh
®ã, thÇy vµ trß l¹i tham gia nhiÒu ho¹t ®éng gãp phÇn c¶i t¹o, n©ng cao chÊt l−îng cña m«i
tr−êng. Trong t−¬ng lai ng−êi häc sinh sÏ lµ nh÷ng çn bé khoa häc, nh÷ng çn bé qu¶n lÝ giái,
nh÷ng ng−êi c«ng d©n tèt, ch¾c ch¾n sÏ cã nh÷ng cèng hiÕn lín lao trong x©y dùng, ph¸t triÓn nÒn
kinh tÕ v¨n ho¸ cña ®Êt n−íc...
1.2. Môc ®Ých gi¸o dôc, néi dung gi¸o dôc vµ çc ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc thèng nhÊt biÖn
chøc víi nhau
Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, môc ®Ých, nhiÖm vô gi¸o dôc, néi dung gi¸o dôc vµ çc ph−¬ng
ph¸p, ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc lµ çc nh©n tè c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Çc nh©n tè ®ã cã mèi
quan hÖ thèng nhÊt chÆt chÏ víi nhau. Môc ®Ých, nhiÖm vô, gi¸o dôc, chi phèi vµ ®Þnh h−íng viÖc
x¸c ®Þnh néi dung gi¸o dôc. Ng−îc l¹i, néi dung gi¸o dôc lµ sù cô thÓ ho¸, chi tiÕt ho¸ môc ®Ých
gi¸o dôc. Néi dung gi¸o dôc cã mèi quan hÖ chi phèi çc ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn vµ h×nh thøc
gi¸o dôc. Ng−îc l¹i, ph−¬ng ph¸p lµ h×nh thøc vÒ çch thøc vËn ®éng bªn trong cña néi dung, lµ
çch thøc tæ chøc çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng nh»m thùc hiÖn tèt môc ®Ých, néi dung gi¸o dôc. Mèi
quan hÖ chi phèi chÆt chÏ, bÒn v÷ng gi÷a ba nh©n tè c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc ph¶n ¸nh tÝnh
quy luËt ®Æc thï cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc.
1.3. HiÖu qu¶ cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc phô thuéc vµo viÖc tæ chøc hîp lÝ çc h×nh thøc ho¹t
®éng vµ giao l−u cña häc sinh
Nh©n çch con ng−êi chØ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn th«ng qua çc h×nh thøc ho¹t ®éng phong
phó, ®a d¹ng vµ sù giao tiÕp gi÷a ng−êi víi ng−êi trong céng ®ång. ChÝnh v× vËy, nh÷ng phÈm
93
chÊt ®¹o ®øc, nh÷ng th¸i ®é, nh÷ng t×nh c¶m vµ niÒm tin, nh÷ng hµnh vi vµ thãi quen, nh÷ng lèi
sèng cã v¨n ho¸,... chØ ®−îc h×nh thµnh, rÌn luyÖn, cñng cè vµ ph¸t triÓn th«ng qua ho¹t ®éng cña
mçi ç nh©n, phô thuéc vµo çch thøc tæ chøc çc h×nh thøc ho¹t ®éng vµ giao l−u. ViÖc tæ chøc
çc h×nh thøc ho¹t ®éng, giao l−u cµng khoa häc, hîp lÝ, cµng phong phó, hÊp dÉn, bæ Ých, cã tÝnh
gi¸o dôc s©u s¾c th× cµng mang l¹i hiÖu qu¶ gi¸o dôc tèi −u.
1.4. T¸c ®éng s− ph¹m cña nhµ gi¸o dôc vµ ho¹t ®éng tù gi¸o dôc cña häc sinh thèng nhÊt
biÖn chøng víi nhau
Sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a ho¹t ®éng gi¸o dôc cña ng−êi gi¸o viªn vµ ho¹t ®éng tù gi¸o
dôc, tù tu d−ìng vµ rÌn luyÒn cña häc sinh trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc cã mèi quan hÖ t−¬ng t¸c víi
nhau, nã ph¶n ¸nh mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a chñ thÓ vµ ®èi t−îng – gi÷a hai nh©n tè ®Æc tr−ng
cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc mµ thiÕu v¾ng mét trong hai nh©n tè th× qu¸ tr×nh ®ã
kh«ng tån t¹i. V× vËy mèi quan hÖ thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a t¸c ®éng s− ph¹m cña nhµ gi¸o dôc
vµ ho¹t ®éng tÝch cùc tù gi¸o dôc, tù tu d−ìng, rÌn luyÖn çc hµnh vi, thãi quen phï hîp víi çc
chuÈn mùc x héi cña ng−êi ®−îc gi¸o dôc lµ quy luËt c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc.
1.5. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ qu¸ tr×nh d¹y häc thèng nhÊt biÖn chøng víi nhau
Gi¸o dôc (theo nghÜa hÑp) vµ d¹y häc lµ hai ho¹t ®éng c¬ b¶n, ®Æc tr−ng nhÊt cña qu¸ tr×nh s−
ph¹m nh»m thùc hiÖn môc ®Ých gi¸o dôc toµn diÖn. Hai ho¹t ®éng ®ã thèng nhÊt, bæ sung, hç trî
cho nhau: d¹y häc lµ con ®−êng, lµ ph−¬ng tiÖn thùc hiÖn nhiÖm vô gi¸o dôc vµ ng−îc l¹i, nÕu
häc sinh ®−îc gi¸o dôc tèt th× tÊt yÕu sÏ häc tËp tù gi¸c, tÝch cùc, cã hiÖu qu¶ cao h¬n. V× lÏ ®ã,
chóng ta cã thÓ nãi: mèi quan hÖ gi÷a d¹y häc vµ gi¸o dôc lµ mèi quan hÖ gi÷a ph−¬ng tiÖn vµ
môc ®Ých, ®ã lµ mét quy luËt.
Trong thùc tiÔn gi¸o dôc, çc cÊp qu¶n lÝ, çc çn bé nghiªn cøu vµ gi¸o viªn cÇn ý thøc mét
çch ®Çy ®ñ vÒ quy luËt vµ tÝnh quy luËt cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc ®Ó tæ chøc, ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh
gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc ®¹t kÕt qu¶ tèi −u. Nh÷ng quy luËt vµ tÝnh quy luËt trong qu¸ tr×nh gi¸o
dôc ®−îc ph¶n ¸nh ®Ëm nÐt th«ng qua çc nguyªn t¾c gi¸o dôc.
II. Çc nguyªn t¾c gi¸o dôc
1. Kh¸i niÖm nguyªn t¾c gi¸o dôc
Qu¸ tr×nh gi¸o dôc tån t¹i nh− lµ mét hÖ thèng lu«n vËn ®éng, ph¸t triÓn theo nh÷ng quy luËt
vèn cã cña nã. Ho¹t ®éng gi¸o dôc muèn ®¹t ®−îc kÕt qu¶ mong muèn, nhµ gi¸o dôc ch¼ng
nh÷ng n¾m ®−îc çc quy luËt gi¸o dôc mµ cßn ph¶i biÕt vËn dông mét çch linh ho¹t, s¸ng t¹o
çc quy luËt gi¸o dôc trong viÖc lùa chän néi dung, vËn dông phèi hîp çc ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng
tiÖn vµ çc h×nh thøc tæ chøc gi¸o dôc sao cho phï hîp víi ®Æc ®iÓm t©m – sinh lÝ, ®Æc ®iÓm nh©n
çch cña ng−êi ®−îc gi¸o dôc. Nh÷ng quy luËt gi¸o dôc ®−îc ph¶n ¸nh trong nh÷ng luËn ®iÓm
chung, c¬ b¶n, ®ã lµ çc nguyªn t¾c gi¸o dôc.
Nguyªn t¾c gi¸o dôc cã c¬ së kh¸ch quan lµ nh÷ng mèi liªn hÖ cã tÝnh quy luËt ®−îc n¶y sinh
trong thùc tiÔn gi¸o dôc vµ ®−îc h×nh thµnh, ph¸t triÓn trªn c¬ së nhËn thøc, vËn dông linh ho¹t,
s¸ng t¹o nh÷ng quy luËt kh¸ch quan ®ã trong thùc tiÔn gi¸o dôc. Nguyªn t¾c gi¸o dôc lµ nh÷ng
luËn ®iÓm mang tÝnh chuÈn mùc, ®−îc kÕ thõa vµ tæng kÕt kinh nghiÖm thùc tiÔn trong lÞch sö
ph¸t triÓn cña gi¸o dôc.
94
VËy, nguyªn t¾c gi¸o dôc lµ nh÷ng luËn ®iÓm c¬ b¶n cã tÝnh quy luËt cña lÝ luËn gi¸o dôc cã
t¸c dông chØ ®¹o viÖc lùa chän vµ vËn dông néi dung, ph−¬ng ph¸p vµ çc h×nh thøc tæ chøc gi¸o
dôc nh»m thùc hiÖn tèt môc ®Ých vµ nhiÖm vô gi¸o dôc.
2. HÖ thèng çc nguyªn t¾c gi¸o dôc

§Ó x¸c ®Þnh çc nguyªn t¾c gi¸o dôc trong nhµ tr−êng, cÇn c¨n cø vµo môc ®Ých, môc tiªu
gi¸o dôc vµ çc nhiÖm vô gi¸o dôc; c¨n cø vµo ®Æc ®iÓm ®èi t−îng ng−êi ®−îc gi¸o dôc, ®Æc biÖt
lµ ph¶i dùa vµo çc quy luËt cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ th«ng qua kinh nghiÖm ho¹t ®éng thùc tiÔn
gi¸o dôc. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc cÇn thùc hiÖn tèt 7 nguyªn t¾c gi¸o dôc c¬ b¶n sau:
2.1. Nguyªn t¾c ®¶m b¶o tÝnh môc ®Ých cña gi¸o dôc
Gi¸o dôc vÒ thùc chÊt lµ qu¸ tr×nh tæ chøc çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó vµ ®a d¹ng
nh»m chuyÓn ho¸ nh÷ng yªu cÇu kh¸ch quan thµnh nhu cÇu ph¸t triÓn chñ quan cña mçi ç nh©n
ng−êi ®−îc gi¸o dôc. Trong thùc tiÔn, mäi lÜnh vùc ho¹t ®éng cña con ng−êi nãi chung, ho¹t ®éng
gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc nãi riªng bao giê còng h−íng tíi môc ®Ých, môc tiªu nhÊt ®Þnh. Cô thÓ lµ,
qu¸ tr×nh gi¸o dôc ph¶i gãp phÇn thùc hiÖn môc tiªu n©ng cao d©n trÝ, ®µo t¹o nh©n lùc, båi d−ìng
nh©n tµi cho ®Êt n−íc. Trong ph¹m vi nhµ tr−êng, ho¹t ®éng gi¸o dôc nh»m h−íng tíi môc ®Ých
®µo t¹o nh÷ng con ng−êi ph¸t triÓn toµn diÖn. §ã lµ mÉu ng−êi lÝ t−ëng mµ mäi ho¹t ®éng gi¸o
dôc – ®µo t¹o ph¶i ®¹t tíi. Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, th«ng qua çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng néi kho¸
vµ ngo¹i kho¸ ph¶i nh»m môc ®Ých gi¸o dôc thÕ igíi quan vµ çc phÈm chÊt nh©n çch cho häc
sinh. Tr−íc hÕt lµ gi¸o dôc thÕ giíi quan vµ nh©n sinh quan khoa häc biÖn chøng; gi¸o dôc ý thøc
vµ n¨ng lùc tham gia tÝch cùc çc ho¹t ®éng x héi. Qua çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng vµ giao l−u, häc
sinh sÏ nhËn thøc ®−îc ý nghÜa vµ môc ®Ých cña cuéc sèng, cã th¸i ®é ®óng vµ rÌn luyÖn ®−îc
nh÷ng hµnh vi, thãi quen v¨n minh h−íng tíi sù hoµn thiÖn nh©n çch theo nh÷ng chuÈn mùc mµ
x héi ® quy ®Þnh.
Nh− vËy, nguyªn t¾c ®¶m b¶o tÝnh môc ®Ých trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ nguyªn t¾c rÊt quan
träng, nã cã vai trß chØ ®¹o vµ ®Þnh h−íng cho mäi ho¹t ®éng gi¸o dôc th«ng qua viÖc x¸c ®Þnh
çc nhiÖm vô gi¸o dôc cô thÓ; viÖc lùa chän vµ ®æi míi néi dung; th«ng qua viÖc vËn dông phèi
hîp çc ph−¬ng ph¸p, çc h×nh thøc gi¸o dôc nh»m ®¹t kÕt qu¶ gi¸o dôc mong muèn.
2.2. Nguyªn t¾c ®¶m b¶o gi¸o dôc ph¶i g¾n liÒn víi cuéc sèng, víi lao ®éng
Gi¸o dôc lµ qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ nh÷ng gi¸ trÞ x héi thµnh nh÷ng thang gi¸ trÞ vµ th−íc ®o
gi¸ trÞ cña tõng ç nh©n lµm cho mçi ç nh©n cã cuéc sèng phong phó c¶ vÒ thÓ chÊt vµ ®êi sèng
t©m lÝ. Nh÷ng gi¸ trÞ cña nh©n çch ph¶n ¸nh b¶n chÊt x héi cña ç nh©n chØ ®−îc h×nh thµnh vµ
ph¸t triÓn th«ng qua ho¹t ®éng vµ giao l−u, th«ng qua cuéc sèng thùc tiÔn mu«n mµu mu«n vÎ,
®Æc biÖt th«ng qua lao ®éng.
Lao ®éng lµ mét lo¹i h×nh ho¹t ®éng c¬ b¶n, bëi lÏ nh÷ng mèi quan hÖ, nh÷ng phÈm chÊt,
nh÷ng nÐt tÝnh çch, nh÷ng t×nh c¶m nh÷ng thãi quen tèt ®−îc h×nh thµnh trong lao ®éng cã ý
nghÜa s©u s¾c vµ lu«n gi÷ l¹i nh÷ng dÊu ©n ®Ëm nÐt trong cuéc sèng cña con ng−êi. V× vËy, qu¸
tr×nh gi¸o dôc ph¶i g¾n liÒn víi cuéc sèng, g¾n liÒn víi lao ®éng vµ ho¹t ®éng x héi, th«ng qua
95
thùc tiÔn ho¹t ®éng vµ giao l−u, qua gi¸o dôc lao ®éng th× nh©n çch cµng ph¸t triÓn vµ hoµn
thiÖn.
§Ó thùc hiÖn nguyªn t¾c gi¸o dôc g¾n liÒn víi thùc tiÔn cuéc sèng, g¾n liÒn lao ®äng, viÖc tæ
chøc çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng nh»m gi¸o dôc nh©n çch cho häc sinh, cÇn chó ý:
– Tæ chøc cho häc sinh tham gia çc ho¹t ®éng x héi phong phó vµ ®a d¹ng ë ®Þa ph−¬ng
nh»m g¾n liÒn ho¹t ®éng gi¸o dôc víi thùc tiÔn cuéc sèng. Th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÕn, qua
giao tiÕp víi mäi ng−êi trong x héi, b¶n th©n mçi häc sinh nhËn thøc ®−îc tÝnh phøc t¹p trong
mèi quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi, gi÷a çc nhãm x héi trong céng ®ång. Tõ ®ã b¶n th©n çc em
cã th¸i ®éi ®óng ®¾n vµ tù nhËn thøc ®−îc nghÜa vô, tr¸ch nhiÖm cña b¶n th©n ®èi víi x héi.
– Tæ chøc cho häc sinh tù gi¸c, tÝch cùc tham gia çc ho¹t ®éng lao ®éng gãp phÇn x©y dùng
c¬ së vËt chÊt cho nhµ tr−êng, gãp phÇn t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt vµ tinh thÇn cho b¶n th©n,
cho gia ®×nh vµ phÇn nµo cã sù ®ãng gãp cho x héi. Th«ng qua lao ®éng, nh÷ng phÈm chÊt nh©n
çch tèt ®Ñp dÇn dÇn ®−îc h×nh thµnh vµ nh÷ng t×nh c¶m, niÒm tin, nh÷ng th¸i ®é ®óng ®¾n vÒ gi¸
trÞ, vÒ nh÷ng chuÈn mùc do x héi quy ®Þnh còng ph¸t triÓn vµ ®−îc cñng cè bÒn v÷ng.
– Trong thùc tiÔn gi¸o dôc cÇn t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó häc sinh cã thÓ héi nhËp víi thùc tiÕn cuéc
sèng, tr¸nh t×nh tr¹ng t¸ch rêi qu¸ tr×nh gi¸o dôc víi cuéc sèng, víi thùc tiÔn lao ®éng x©y dùng
®Êt n−íc.
2.3. Nguyªn t¾c gi¸o dôc trong tËp thÓ
TËp thÓ lµ mét nhãm, mét céng ®ång ng−êi cïng chung ho¹t ®éng v× mét môc ®Ých nhÊt ®Þnh.
TËp thÓ s− ph¹m lµ mét ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc, lµ m«i tr−êng ho¹t ®éng, giao l−u gi÷a çc thµnh
viªn, lµ ph−¬ng thøc gi¸o dôc nh»m h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n çch cña mçi ç nh©n. Trong tËp
thÓ, mçi çc nh©n ®Òu ý thøc vÒ vai trß, tr¸ch nhiÖm cña b¶n th©n m×nh; ®Òu tÝch cùc tu d−ìng,
rÌn luyÖn vµ liªn kÕt víi nhau v× mét môc ®Ých chung ch©n chÝnh th«ng qua nh÷ng ho¹t ®éng
chung cã kÕ ho¹ch, cã néi dung vµ ®−îc tæ chøc chÆt chÏ nh»m ®¹t kÕt qu¶ võa mang l¹i lîi Ých
chung cho tËp thÓ vµ c¶ lîi Ých riªng cho mçi ç nh©n.
V× vËy tËp thÓ võa lµ m«i tr−êng s− ph¹m, võa lµ ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc, rÌn luyÖn, h×nh thµnh,
ph¸t triÓn nh©n çch. Trong tËp thÓ, mçi ç nh©n, mét mÆt chÞu sù ¶nh h−ëng, t¸c ®éng cña b¹n
bÌ, cña d− luËn chung mét çch th−êng xuyªn ®Ó kh«ng ngõng tù gi¸o dôc, tù hoµn thiÖn m×nh vÒ
phÈm chÊt, nh©n çch, vÒ n¨ng lùc, vÒ t×nh c¶m, hµnh vi, thãi quen,... MÆt kh¸c, mçi thµnh viªn
trong tËp thÓ l¹i cã ¶nh h−ëng t¸c ®éng tÝch cùc trë l¹i gãp phÇn x©y dùng, cñng cè tËp thÓ vµ qua
®ã hä kh«ng ngõng v−¬n lªn, tr−ëng thµnh cïng víi sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña tËp thÓ.
§Ó tËp thÓ häc sinh võa lµ ®èi t−îng, lµ ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc cña nhµ s− ph¹m, võa lµ m«i
tr−êng tù gi¸o dôc, tù rÌn luyÖn cã hiÖu qu¶ cña häc sinh, trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, chóng ta cÇn
chó ý mét sè biÖn ph¸p chÝnh sau ®©y:
– CÇn tæ chøc x©y dùng tËp thÓ häc sinh (tËp thÓ s− ph¹m) theo ®óng nghÜa cña nã: mét tËp
thÓ bao gåm çc ç nh©n cã cïng chung nh÷ng ho¹t ®éng nh»m thu hót, l«i cuèn mçi thµnh viªn
trong tËp thÓ cïng tÝch cùc tham gia vµ h−íng tíi môc ®Ých gi¸o dôc toµn diÖn;
96
– Trong tËp thÓ cÇn t¹o ra ®−îc nh÷ng d− luËn lµnh m¹nh nh»m cã ¶nh h−ëng tíi mäi ç
nh©n, ®éng viªn, khuyÕn khÝch h−ëng øng d− luËn tèt vµ cã th¸i ®é phª ph¸n, ®Êu tranh víi nh÷ng
biÓu hiÖn tiªu cùc, nh÷ng lèi sèng bu«ng th¶, nh÷ng hµnh vi, thãi quen thiÕu v¨n ho¸,...
– CÇn ph¸t huy nh÷ng ¶nh h−ëng, t¸c ®éng tÝch cùc cña mçi ç nh©n ®èi víi sù ph¸t triÓn
kh«ng ngõng cña tËp thÓ; ph¸t huy vai trß cña ç nh©n trong viÖc ®Êu tranh chèng nh÷ng biÓu
hiÖn tiªu cùc, nh÷ng lèi sèng, nh÷ng hµnh vi, nh÷ng thãi quen kh«ng phï hîp víi çc chuÈn mùc
®¹o ®øc, thÈm mÜ,... cña x héi.
– CÇn coi träng ®óng møc lîi Ých cña ç nh©n trong sù thèng nhÊt víi lîi Ých chung cña tËp
thÓ: lîi Ých ç nh©n ch©n chÝnh sÏ lµ ®éng lùc thóc ®Èy trùc tiÕp sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ hoµn
thiÖn nh©n çch. Tuy nhiªn trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, nhµ s− ph¹m còng kh«ng nªn “cùc ®oan
ho¸”: qu¸ ®Ò cao lîi Ých cña ç nh©n hoÆc qu¸ coi träng lîi Ých cña tËp thÓ t¹o ra sù ®èi lËp, m©u
thuÉn gi÷a ç nh©n vµ tËp thÓ.
2.4. Nguyªn t¾c t«n träng nh©n çch cña häc sinh kÕt hîp víi yªu cÇu cao ®èi víi çc em
Qu¸ tr×nh gi¸o dôc muèn ®¹t ®−îc kÕt qu¶ cao, nhµ gi¸o dôc tr−íc hÕt ph¶i t«n träng nh©n
çch ®èi t−îng gi¸o dôc cña m×nh. Ng−êi häc sinh trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc võa lµ ®èi t−îng, lµ
kh¸ch thÓ ®ång thêi lµ chñ thÓ tù gi¸o dôc nh»m biÕn nh÷ng yªu cÇu kh¸ch quan thµnh nhu cÇu
ph¸t triÓn chñ quan cña mçi ç nh©n. Víi t− çch lµ mét ç nh©n, mét con ng−êi, mét nh©n
çch, l¹i lµ chñ ®Ò tù gi¸o dôc, mçi häc sinh ®Òu cã mong muèn ®−îc t«n träng vµ tù kh¼ng
®Þnh m×nh. V× vËy, nhµ gi¸o dôc ph¶i t«n träng nh©n çch cña häc sinh, ®Æc biÖt lµ t«n träng ®êi
sèng néi t©m víi nh÷ng nÐt ç tÝnh, nh÷ng t×nh c¶m riªng t−... ViÖc t«n träng, th«ng c¶m, tin
t−ëng vµ ®¸nh gi¸ ®óng b¶n chÊt ®èi t−îng gi¸o dôc cña m×nh, nhµ gi¸o dôc sÏ n©ng cao lßng tù
träng, tù tin,... kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc phÊn ®Êu v−¬n lªn cña häc sinh vµ sÏ cã c¬ héi ®¹t ®−îc
hiÖu qu¶ gi¸o dôc mong muèn. Song, cµng t«n träng nh©n çch cña häc sinh bao nhiªu th× cµng
ph¶i ®−a ra nh÷ng yªu cÇu cao ®èi víi çc em bÊy nhiªu. §ã lµ nh÷ng yªu cÇu hîp lÝ vÒ n¨ng
lùc, vÒ phÈm chÊt, vÒ ý thøc tæ chøc kØ luËt, vÒ lèi sèng, t×nh c¶m vµ niÒm tin,... Nh÷ng yªu cÇu
®ã ph¶i phï hîp víi môc tiªu vµ néi dung gi¸o dôc, phï hîp tr×nh ®é ph¸t triÓn vµ nh÷ng ®iÒu
kiÖn tù gi¸o dôc, tù hoµn thiÖn cña häc sinh. MÆt kh¸c, viÖc t«n träng vµ yªu cÇu cao sÏ cã t¸c
dông kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc tu t−ìng rÌn luyÖn cña çc em trong ho¹t ®éng vµ cuéc sèng. Tuy
nhiªn, nh÷ng yªu cÇu cao ph¶i cã tÝnh kh¶ thi, cã kh¶ n¨ng mang l¹i hiÖu qu¶ gi¸o dôc vµ tù
gi¸o dôc.
Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, víi t− çch lµ nhµ s− ph¹m, gi¸o viªn cÇn ®Ò ra nh÷ng yªu cÇu ngµy
cµng cao ®èi víi häc sinh; lu«n nghiªm kh¾c nh−ng ch©n thµnh, tin t−ëng, thiÖn chÝ vµ th−¬ng yªu
häc sinh; kÞp thêi ph¸t huy −u ®iÓm vµ ®éng viªn, gióp ®ì çc em kh¾c phôc nh÷ng thiÕu sãt,
khuyÕt ®iÓm trong cuéc sèng. §Æc biÖt, nhµ gi¸o dôc ph¶i lu«n lµ tÊm g−¬ng s¸ng vÒ ®¹o ®øc, vÒ
lèi sèng, ph¶i cã nghÖ thuËt s− ph¹m ®iªu luyÖn, tuyÖt ®èi tr¸nh sù th« b¹o, thiÕu t«n träng, ®Þnh
kiÕn,... hoÆc qu¸ nu«ng chiÒu, dÔ dµi, bá qua nh÷ng sai sãt cña çc em,...
2.5. Nguyªn t¾c ®¶m b¶o sù kÕt hîp thèng nhÊt gi÷a ho¹t ®éng gi¸o dôc cña gi¸o viªn vµ
tù gi¸o dôc cña häc sinh trong qu¸ tr×nh s− ph¹m
Qu¸ tr×nh gi¸o dôc chØ cã thÓ ®¹t ®−îc kÕt qu¶ tèi −u khi mäi t¸c ®éng cã môc ®Ých, cã kÕ
ho¹ch cña nhµ s− ph¹m ®−îc diÔn ra mét çch cã hÖ thèng, liªn tôc vµ kÕ tiÕp nhau. §iÒu ®ã còng
97
cã nghÜa lµ trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, gi¸o viªn gi÷ vai trß chñ ®¹o, vai trß tæ chøc, ®iÒu khiÓn çc
lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó vµ ®a d¹ng nh»m h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn çc phÈm chÊt, çc nÐt
tÝnh çch, çc hµnh vi, thãi quen... cho häc sinh. Ng−êi häc sinh trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc kh«ng
tiÕp nhËn nh÷ng t¸c ®éng gi¸o dôc tõ phÝa gi¸o viªn mét çch thô ®éng, mµ hä lu«n tån t¹i víi t−
çch võa lµ ®èi t−îng lµ kh¸ch thÓ gi¸o dôc, ®ång thêi lµ chñ thÓ tÝch cùc tù gi¸o dôc, tù tu d−ìng,
rÌn luyÖn vµ tù hoµn thiÖn m×nh. Mèi quan hÖ t−¬ng t¸c gi÷a ho¹t ®éng cña nhµ gi¸o dôc vµ ho¹t
®éng tù gi¸c, tÝch cùc, chñ ®éng cña ng−êi ®−îc gi¸o dôc diÔn ra th−êng xuyªn trong m«i tr−êng
s− ph¹m vµ lu«n ¶nh h−ëng, chi phèi, phô thuéc lÉn nhau, thèng nhÊt biÖn chøng víi nhau, ph¶n
¸nh tÝnh quy luËt cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc.
§Ó ®¹t hiÖu qu¶ gi¸o dôc cao, trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, ng−êi gi¸o viªn víi t− çch lµ nhµ
gi¸o dôc ph¶i cã n¨ng lùc tæ chøc, ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng gi¸o dôc, cã ph−¬ng ph¸p nghÖ thuËt s−
ph¹m, biÕt çch øng xö s− ph¹m khÐo lÐo,... Vµ ng−êi häc sinh, víi t− çch vµ chñ thÓ tù gi¸o
dôc, tù ®µo t¹o ph¶i tù gi¸c, tÝch cùc, tù vËn ®éng, ph¸t triÓn kh«ng ngõng d−íi vai trß chñ ®¹o
cña nhµ gi¸o dôc.
2.6. Nguyªn t¾c ®¶m b¶o sù thèng nhÊt gi÷a gi¸o dôc nhµ tr−êng, gi¸o dôc gia ®×nh vµ
gi¸o dôc xX héi
Nhµ tr−êng, gia ®×nh vµ x héi lµ nh÷ng m«i tr−êng gi¸o dôc quan träng ®Ó h×nh thµnh vµ
ph¸t triÓn nh©n çch cho thÕ hÖ trÎ. Sù ph¸t triÓn nh©n çch lu«n bÞ chi phèi bëi nh÷ng t¸c ®éng,
¶nh h−ëng trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp, th−êng xuyªn, tù ph¸t hoÆc tù gi¸c cña çc lùc l−îng gi¸o dôc
trong vµ ngoµi nhµ tr−êng còng nh− cña gia ®×nh (¶nh h−ëng gi¸o dôc cña «ng bµ, cha mÑ, anh chÞ
em) vµ nh÷ng t¸c ®éng tõ nhiÒu phÝa trong m«i tr−êng x héi. Nh÷ng t¸c ®éng phøc hîp ®ã ® t¹o
nªn søc m¹nh tæng hîp thóc ®Èy sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn çc phÈm chÊt, çc nÐt tÝnh çch cÇn
thiÕt phï hîp víi nh÷ng yªu cÇu kh¸ch quan cña ®êi sèng x héi ®èi víi mçi ç nh©n. Trong
nh÷ng ¶nh h−ëng, t¸c ®éng phøc hîp gi÷a nhµ tr−êng, gia ®×nh vµ x héi ®ã, t¸c ®éng gi¸o dôc cã
môc ®Ých, cã kÕ ho¹ch, cã néi dung, cã ph−¬ng ph¸p cña nhµ tr−êng nãi chung, cña gi¸o viªn chñ
nhiÖm líp nãi riªng gi÷ vai trß chñ ®¹o. Gi¸o dôc gia ®×nh vµ çc lùc l−îng gi¸o dôc cña çc ®oµn
thÓ x héi còng cã vÞ trÝ, tÇm quan träng ®Æc biÖt:
– Vai trß chñ ®¹o cña gi¸o dôc nhµ tr−êng ®−îc thÓ hiÖn ë chç nã ®Þnh h−íng cho toµn bé
qu¸ tr×nh h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n çch cña häc sinh mµ gia ®×nh vµ x héi cïng kÕt hîp thùc
hiÖn. MÆt kh¸c, ho¹t ®éng gi¸o dôc cña nhµ tr−êng cßn khai th¸c cã chän läc nh÷ng t¸c ®éng
tÝch cùc cña gi¸o dôc gia ®×nh, x héi, ®ång thêi gãp phÇn ®iÒu chØnh hoÆc ng¨n chÆn nh÷ng
¶nh h−ëng, t¸c ®éng tiªu cùc cña mét sè gia ®×nh vµ m«i tr−êng x héi.
– Vai trß ®Æc biÖt quan träng cña gi¸o dôc gia ®×nh ®−îc thÓ hiÖn ngay tõ khi ®øa trÎ cÊt tiÕng
khãc chµo ®êi. Gi¸o dôc gia ®×nh lµ c¬ së, lµ nÒn t¶ng cho gi¸o dôc nhµ tr−êng vµ gi¸o dôc x héi.
TruyÒn thèng gia ®×nh, nÒ nÕp gia phong vµ lèi sèng v¨n ho¸ cña çc thÕ hÖ trong gia ®×nh, trong
néi téc,... cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®èi víi sù ph¸t triÓn nh©n çch cña trÎ em.
– Gi¸o dôc x héi víi çc h×nh thøc tæ chøc ho¹t ®éng phong phó, ®a d¹ng trong cuéc sèng cã
t¸c dông bæ sung, hç trî vµ nèi tiÕp qu¸ tr×nh gi¸o dôc trong nhµ tr−êng còng nh− çc h×nh thøc
gi¸o dôc cña gia ®×nh ®èi víi sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn n¨ng lùc vµ tÝnh çch cña trÎ em.
§Ó thùc hiÖn viÖc kÕt hîp çc lùc l−îng gi¸o dôc gi÷a nhµ tr−êng, gia ®×nh vµ x héi, nhµ
tr−êng cÇn ph¸t huy vai trß chñ ®¹o trong viÖc tæ chøc, ®iÒu khiÓn çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng, th−êng
98
xuyªn kÕt hîp chÆt chÏ víi gi¸o dôc gia ®×nh vµ gi¸o dôc x héi. Ng−îc l¹i, gia ®×nh vµ x héi
còng cÇn chñ ®éng kÕt hîp víi nhµ tr−êng theo ®Þnh h−íng gi¸o dôc chung cña Ngµnh gi¸o dôc
vµ t¹o ®iÒu kiÖn, m«i tr−êng thuËn lîi ®Ó h¹n chÕ ®Õn møc tèi ®a nh÷ng ¶nh h−ëng tiªu cùc tíi çc
ho¹t ®éng gi¸o dôc cña nhµ tr−êng.
2.7. §¶m b¶o tÝnh võa søc vµ tÝnh ç biÖt trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc
Trong lÝ luËn gi¸o dôc hiÖn ®¹i, ç biÖt ho¸ qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ mét trong nh÷ng xu h−íng
gãp phÇn quan träng nh»m ®æi míi, hoµn thiÖn vµ n©ng cao hiÖu qu¶ ho¹t ®éng gi¸o dôc trong çc
lo¹i h×nh tr−êng. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ sù ph©n ho¸ tr×nh ®é ph¸t triÓn nh©n çch ë çc ®èi t−îng
kh¸c nhau theo çc løa tuæi kh¸c nhau, thËm chÝ ngay trong cïng mét ®é tuæi lµ quy luËt tÊt yÕu
kh¸ch quan. V× thÕ mäi t¸c ®éng cã ph−¬ng ph¸p s− ph¹m cña nhµ gi¸o dôc ph¶i phï hîp víi ®Æc
®iÓm ®èi t−îng, ph¶i võa søc, phï hîp víi ®Æc ®iÓm nh©n çch, ®Æc ®iÓm ç biÖt, phï hîp víi nhÞp
®é ph¸t triÓn riªng cña tõng ç nh©n häc sinh.
TÝnh võa søc, tÝnh ç biÖt trong gi¸o dôc ®ßi hái x¸c ®Þnh yªu cÇu, néi dung, ph−¬ng ph¸p vµ
çc h×nh thøc tæ chøc qu¸ tr×nh gi¸o dôc ph¶i phï hîp víi løa tuæi vµ ®Æc ®iÓm ph¸t triÓn nh©n
çch cña ®èi t−îng gi¸o dôc. MÆt kh¸c, ®Ó qu¸ tr×nh gi¸o dôc ®¹t hiÖu qu¶ cao, nhµ gi¸o dôc cÇn
quan t©m tíi nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m – sinh lÝ, nh÷ng nÐt ç tÝnh, nh÷ng hoµn c¶nh riªng t−... cña ®èi
t−îng gi¸o dôc ®Ó kÞp thêi cã çc biÖn ph¸p gi¸o dôc ç biÖt phï hîp. ChÝnh v× vËy, trong qu¸
tr×nh gi¸o dôc, viÖc ç biÖt ho¸, ç nh©n ho¸ ho¹t ®éng gi¸o dôc võa lµ ph−¬ng ph¸p võa lµ nghÖ
thuËt s− ph¹m cña ng−êi gi¸o viªn nh»m ®¶m b¶o cho nh÷ng t¸c ®éng gi¸o dôc, võa thóc ®Èy sù
ph¸t triÓn nh©n çch chung cña c¶ tËp thÓ ®ång thêi cã t¸c dông thóc ®Èy sù ph¸t triÓn ë møc ®é
cao ®èi víi mçi ç nh©n häc sinh.
Çc nguyªn t¾c gi¸o dôc c¬ b¶n trªn ®©y kh«ng t¸ch biÖt nhau mµ cã mèi quan hÖ thèng nhÊt
biÖn chøng víi nhau, nã bæ sung, hç trî, cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau. Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc,
®Ó ®¹t ®−îc chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ gi¸o dôc, ng−êi thÇy gi¸o víi t− çch lµ chñ thÓ thèng nhÊt çc
lùc l−îng gi¸o dôc trong vµ ngoµi nhµ tr−êng cÇn thùc hiÖn çc nguyªn t¾c gi¸o dôc mét çch linh
ho¹t, s¸ng t¹o tuú theo môc ®Ých, yªu cÇu gi¸o dôc. §Æc biÖt, trong nh÷ng t×nh huèng gi¸o dôc cô
thÓ víi çc ®èi t−îng gi¸o dôc ç biÖt th× cµng ®ßi hái ng−êi gi¸o viªn ph¶i ¸p dông çc nguyªn
t¾c gi¸o dôc mét çch linh ho¹t, khÐo lÐo vµ s¸ng t¹o.
C©u hái «n tËp

1. Ph©n tÝch nh÷ng quy luËt cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Thö vËn dông çc quy luËt gi¸o dôc ®Ó gi¶i
quyÕt mét t×nh huèng s− ph¹m cô thÓ.
2. B»ng lÝ luËn vµ thùc tiÔn gi¸o dôc, h y chøng minh luËn ®iÓm cho r»ng: Qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ
mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn biÖn chøng.
3. Tr×nh bµy hÖ thèng çc nguyªn t¾c gi¸o dôc vµ mèi quan hÖ gi÷a çc nguyªn t¾c ®ã.
4. Cho mét vÝ dô vÒ viÖc thùc hiÖn çc nguyªn t¾c gi¸o dôc th«ng qua viÖc gi¶i quyÕt mét t×nh
huèng s− ph¹m cô thÓ.
99
Ch−¬ng XII
Néi dung, ph−¬ng ph¸p vµ çc con ®−êng gi¸o dôc
I. Néi dung gi¸o dôc

Néi dung gi¸o dôc lµ mét nh©n tè c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Nã t¹o nªn néi dung ho¹t
®éng gi¸o dôc cña gi¸o viªn vµ ho¹t ®éng tù gi¸o dôc, tù rÌn luyÖn cña häc sinh nh»m gãp phÇn
thùc hiÖn môc ®Ých, môc tiªu gi¸o dôc vµ ®µo t¹o. §ã lµ hÖ thèng nh÷ng tri thøc, nh÷ng th¸i ®é,
hµnh vi vµ thãi quen liªn quan ®Õn nh÷ng chuÈn mùc x héi vÒ ®¹o ®øc, lao ®éng, vÒ thÓ chÊt vµ
thÈm mÜ cÇn gi¸o dôc cho häc sinh. Néi dung gi¸o dôc trong nhµ tr−êng phæ th«ng hiÖn nay bao
gåm çc vÊn ®Ò c¬ b¶n sau:
1. Çc thµnh phÇn c¬ b¶n cña néi dung gi¸o dôc

1.1. Gi¸o dôc thÕ giíi quan, ®¹o ®øc vµ ý thøc c«ng d©n
ThÕ giíi quan khoa häc lµ hÖ thèng quan ®iÓm cña con ng−êi ®èi víi thÕ giíi tù nhiªn, x héi
vµ t− duy. Nhê cã thÕ giíi quan khoa häc biÖn chøng, con ng−êi sÏ nhËn thøc ®óng ®¾n b¶n chÊt
cña çc sù vËt, hiÖn t−îng, suy nghÜ vµ hµnh ®éng ®óng nh»m c¶i t¹o hiÖn thùc kh¸ch quan víi
môc ®Ých phôc vô cho lîi Ých cña chÝnh b¶n th©n vµ céng ®ång. Trªn c¬ së thÕ giíi khoa häc, mçi
ç nh©n dÇn h×nh thµnh nh©n sinh quan ®óng ®¾n cho b¶n th©n m×nh nh»m t¹o lËp nh÷ng mèi
quan hÖ tèt ®Ñp trong céng ®ång, nh÷ng th¸i ®é vµ t×nh c¶m ®óng ®¾n, nh÷ng niÒm tin vµ sù ®¸nh
gi¸... ®Ó hä cã thÓ tån t¹i, ph¸t triÓn vµ tù kh¼ng ®Þnh m×nh trong x héi.
§¹o ®øc lµ mét h×nh thøc ý thøc x héi, lµ mét hÖ thèng nh÷ng quan ®iÓm, nh÷ng chuÈn mùc,
nh÷ng quy t¾c, hµnh vi vµ lèi sèng v¨n ho¸ ®−îc x héi thõa nhËn vµ tù gi¸c thùc hiÖn. §¹o ®øc lµ
mét ph¹m trï rÊt réng bao gåm nhiÒu lÜnh vùc nh− ®¹o ®øc çch m¹ng, truyÒn thèng d©n téc, chñ
nghÜa yªu n−íc, lßng nh©n ¸i, ý thøc d©n téc vµ céng ®ång, ý thøc tr¸ch nhiÖm,
ý thøc tæ chøc, kØ luËt, quan niÖm vÒ thiÖn vµ ¸c, vÒ lßng vÞ tha vµ sù bao dung, vÒ çc mèi quan
hÖ phøc t¹p trong x héi vµ gia ®×nh... Tuú theo môc ®Ých, yªu cÇu cña çc bËc häc vµ ®Æc ®iÓm
cña ®èi t−îng ng−êi häc, viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc cÇn ®−îc quy ®Þnh cô thÓ, chi tiÕt vÒ néi dung
gi¸o dôc çc phÈm chÊt ®¹o ®øc, çc nÐt tÝnh çch, t×nh c¶m ®¹o ®øc, lèi sèng, hµnh vi vµ thãi
quen ®¹o ®øc phï hîp víi çc chuÈn mùc ®¹o ®øc do x héi quy ®Þnh.
ý thøc c«ng d©n lµ mét ph¹m trï x héi häc, nã ph¶n ¸nh tr×nh ®é nhËn thøc vÒ quyÒn lîi,
nghÜa vô vµ tr¸ch nhiÖm cña mçi ç nh©n víi t− çch lµ nh÷ng c«ng d©n ch©n chÝnh ®èi víi x héi
vµ céng ®ång. Mçi con ng−êi ®−îc sinh ra ®Òu trë thµnh nh÷ng c«ng d©n t−¬ng lai cña mét x
héi, mét céng ®ång, mét quèc gia nhÊt ®Þnh. Hä ®Òu ®−îc h−ëng nh÷ng quyÒn lîi vÒ vËt chÊt vµ
tinh thÇn, ®Òu cã nghÜa vô thiªng liªng víi Tæ quèc, cã tr¸ch nhiÖm víi b¶n th©n vµ céng ®ång, vµ
tÊt nhiªn hä ®−îc hoµn toµn b×nh ®¼ng vÒ ph¸p luËt.
Néi dung gi¸o dôc thÕ giíi quan, ®¹o ®øc vµ ý thøc c«ng d©n trong nhµ tr−êng bao gåm nhiÒu
vÊn ®Ò, trong ®ã, tr−íc hÕt cÇn ®Æc biÖt quan t©m tíi mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n sau:
– Gi¸o dôc t− t−ëng chÝnh trÞ cho häc sinh:
100
Víi t− çch lµ nh÷ng c«ng d©n t−¬ng lai, trong qu¸ tr×nh häc tËp ë nhµ tr−êng, ng−êi häc sinh
ph¶i ®−îc gi¸o dôc, rÌn luyÖn nh÷ng phÈm chÊt nh©n çch mét çch toµn diÖn. Hä ph¶i ®−îc
trang bÞ ®Çy ®ñ hÖ thèng nh÷ng quan ®iÓm t− t−ëng cña chñ nghÜa M¸c–Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ
Minh vÒ çc lÜnh vùc khoa häc, çch m¹ng vµ ®êi sèng x héi. Trªn c¬ së ®ã, n¾m v÷ng ®−êng lèi
chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n−íc nãi chung, vÒ gi¸o dôc, ®µo t¹o nãi riªng. Tõ sù nhËn thøc
®óng ®¾n, tõ niÒm tin vÒ xu thÕ ph¸t triÓn tÊt yÕu trong t−¬ng lai cña ®Êt n−íc, cña d©n téc, mçi ç
nh©n tù ý thøc ®−îc nghÜa vô vµ tr¸ch nhiÖm cña b¶n th©n ®èi víi sù nghiÖp ph¸t triÓn bÒn v÷ng
cña ®Êt n−íc, cña gia ®×nh còng nh− cña chÝnh b¶n th©n. Tõ nhËn thøc vµ niÒm tin, mçi ç nh©n
ph¶i cã hµnh ®éng ý chÝ cao trong tu d−ìng, rÌn luyÖn, phÊn ®Êu vÒ mäi mÆt ®Ó cã nh÷ng ®ãng
gãp vÒ ®¸ng kÓ vÒ tµi n¨ng vµ trÝ tuÖ cho sù nghiÖp x©y dùng ®Êt n−íc, sù ph¸t triÓn cña d©n téc
còng nh− sù æn ®Þnh bÒn v÷ng cña cuéc sèng vµ gia ®×nh,...
– Gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ ý thøc nh©n v¨n:
Gi¸o dôc ®¹o ®øc lµ qu¸ tr×nh t¸c ®éng cña nhµ gi¸o dôc tíi häc sinh nh»m h×nh thµnh cho hä
ý thøc, t×nh c¶m vµ niÒm tin vÒ nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®¹o ®øc do x héi quy ®Þnh. Tõ nh÷ng yªu
cÇu kh¸ch quan cña x héi chuyÓn ho¸ thµnh nh÷ng phÈm chÊt, nh÷ng hµnh vi, thãi quen ®¹o ®øc
cña mçi ç nh©n. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ néi dung gi¸o dôc ®¹o ®øc trong nhµ tr−êng ph¶i gióp cho
mçi häc sinh nhËn thøc s©u s¾c çc gi¸ trÞ ®¹o ®øc, tr−íc hÕt lµ ®¹o ®øc çch m¹ng, biÕt sèng vµ
lµm viÖc v× sù phån vinh cña ®Êt n−íc, biÕt ®Êu tranh kh«ng khoan nh−îng chèng nh÷ng biÓu hiÖn
tiªu cùc, biÕt b¶o vÖ lÏ ph¶i vµ sù c«ng b»ng trong x héi. §¹o ®øc kh«ng ph¶i lµ mét kh¸i niÖm
trõu t−îng mµ lu«n ®−îc ph¶n ¸nh trong lèi sèng, ®−îc thÓ hiÖn qua hµnh vi, thãi quen, nÕp sèng
th−êng nhËt cña mçi ç nh©n.
Néi dung gi¸o dôc ®¹o ®øc trong nhµ tr−êng kh«ng t¸ch rêi viÖc gi¸o dôc ý thøc nh©n v¨n,
gi¸o dôc t×nh th−¬ng, lßng nh©n ¸i vµ sù khoan dung. §ã lµ nh÷ng nÐt tÝnh çch tèt ®Ñp trong ®êi
sèng tinh thÇn cña mçi ç nh©n, lµ nh÷ng gi¸ trÞ cao quý, lµ truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc ®−îc
kÕt tinh qua çc thêi ®¹i ph¸t triÓn cña lÞch sö x héi, lµ b¶n s¾c cña d©n téc ViÖt Nam. Víi nghÖ
thuËt s− ph¹m cña nhµ gi¸o dôc, lèi sèng v¨n ho¸ cña häc sinh ®−îc h×nh thµnh vµ rÌn luyÖn
th−êng xuyªn. Hä biÕt sèng v× l−¬ng t©m vµ tr¸ch nhiÖm, sèng v× mäi ng−êi, biÕt quan t©m, t«n
träng, yªu th−¬ng, khiªm tèn häc hái, gióp ®ì ng−êi kh¸c trong gia ®×nh, trong çc nhãm x héi
vµ táng céng ®ång,...
– Gi¸o dôc tÝnh kØ luËt vµ ý thøc ph¸p luËt:
KØ luËt vµ ph¸p luËt lµ ph−¬ng tiÖn quan träng ®Ó x©y dùng mét cuéc sèng, mét x héi cã “kØ
c−¬ng, phÐp n−íc”, cã nÒ nÕp mét x héi ph¸t triÓn. Ng−êi häc sinh trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, víi
t− çch lµ nh÷ng c«ng d©n, nh÷ng çn bé khoa häc kÜ thuËt trong t−¬ng lai, cÇn ®−îc gi¸o dôc, rÌn
luyÖn th−êng xuyªn, cã hÖ thèng ®Ó trë thµnh nh÷ng ng−êi lu«n biÕt sèng vµ lµm viÖc cã nguyªn
t¾c, cã kØ luËt; s èng vµ lµm viÖc theo hiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt, r¸nh lèi sèng tù do chñ nghÜa, v« kØ
luËt, vi ph¹m ph¸p quy,...
Ngoµi ra, trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, ng−êi häc sinh cßn ®−îc gi¸o dôc nhiÒu phÈm chÊt vµ çc
nÐt tÝnh çch phï hîp víi nh÷ng chuÈn mùc vÒ ®¹o ®øc do x héi quy ®Þnh, ®¶m b¶o rÌn luyÖn hÖ
thèng hµnh vi vµ nh÷ng thãi quen øng xö trong çc mèi quan hÖ ®a d¹ng, phøc t¹p víi b¶n th©n,
víi mäi ng−êi trong gia ®×nh, trong çc nhãm x héi vµ trong céng ®ång quèc gia, quèc tÕ...
101
Cïng víi néi dung gi¸o dôc hÖ giíi quan, gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ ý thøc c«ng d©n, qu¸ tr×nh gi¸o
dôc ph¶i ®ång thêi thùc hiÖn tèt çc néi dung gi¸o dôc lao ®éng, h−íng nghiÖp, gi¸o dôc v¨n ho¸
thÈm mÜ, gi¸o dôc thÓ chÊt cho häc sinh.
1.2. Gi¸o dôc lao ®éng h−íng nghiÖp cho häc sinh
* Lao ®éng lµ ho¹t ®éng ®Æc tr−ng c¬ b¶n, lµ ph−¬ng thøc tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña x héi loµi
ng−êi. Nhê cã lao ®éng, loµi ng−êi tho¸t khái thÕ giíi ®éng vËt vµ trë thµnh nh÷ng chñ thÓ ho¹t
®éng cã ý thøc. X héi loµi ng−êi ngµy cµng ph¸t triÓn h−íng tíi mét x héi v¨n minh. §èi víi
mçi ç nh©n häc sinh, gi¸o dôc kÕt hîp víi lao ®éng s¶n xuÊt lµ con ®−êng, lµ ph−¬ng tiÖn c¬ b¶n
®Ó h×nh thµnh ph¸t triÓn toµn diÖn nh©n çch.
Néi dung gi¸o dôc trong nhµ tr−êng phæ th«ng bao gåm viÖc gi¸o dôc ý thøc vµ th¸i ®é lao
®éng: h×nh thµnh vµ rÌn luyÖn kÜ n¨ng lao ®éng; gi¸o dôc cho häc sinh nh÷ng hiÓu biÕt c¬ b¶n vÒ
kÜ thuËt tæng hîp vµ nh÷ng hiÓu biÕt vÒ mét sè lÜnh vùc lao ®éng cô thÓ trong thùc tiÔn cuéc sèng.
* Gi¸o dôc h−íng nghiÖp lµ qu¸ tr×nh ho¹t ®éng phèi hîp, thèng nhÊt cña nhµ gi¸o dôc vµ ®èi
t−îng gi¸o dôc lµ ng−êi häc sinh nh»m ®Þnh h−íng nghÒ nghiÖp trong t−¬ng lai, gióp çc em cã
xu h−íng chän nghÒ sao cho võa phï hîp víi nguyÖn väng cña ç nh©n, võa ®¸p øng víi yªu cÇu
ph©n c«ng lao ®éng cña x héi. Néi dung gi¸o dôc h−íng nghiÖp bao gåm: néi dung t− vÊn nghÒ
nghiÖp, gi¸o dôc ®Þnh h−íng nghÒ nghiÖp vµ çc nguyªn t¾c, ph−¬ng ph¸p tuyÓn chän nghÒ
nghiÖp, v.v... Néi dung gi¸o dôc h−íng nghiÖp cÇn ®−îc so¹n th¶o cô thÓ, tuú theo yªu cÇu gi¸o
dôc h−íng nghiÖp cho häc sinh ë çc bËc häc, çc tr×nh ®é vµ løa tuæi kh¸c nhau.
1.3. Gi¸o dôc thÓ chÊt, gi¸o dôc quèc phßng cho häc sinh
* Gi¸o dôc thÓ chÊt lµ qu¸ tr×nh tæ chøc rÌn luyÖn vµ tù tæ chøc, tù rÌn luyÖn nh»m h×nh thµnh
vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc vµ çc phÈm chÊt vËn ®éng c¬ b¶n cho häc sinh, gióp çc em cã ý thøc vµ
thãi quen rÌn luyÖn b¶o vÖ, søc khoÎ cña m×nh.
Néi dung gi¸o dôc thÓ chÊt trong nhµ tr−êng phæ th«ng bao gåm:
– Gi¸o dôc ý thøc gi÷ g×n, b¶o vÖ vµ rÌn luyÖn søc khoÎ th−êng xuyªn t¹o cho çc em cã thãi
quen rÌn luyÖn søc khoÎ, gi÷ vÖ sinh ç nh©n vµ m«i tr−êng, cã hµnh vi vµ nÕp sèng v¨n minh;
– RÌn luyÖn çc kÜ n¨ng vËn ®éng mét çch th−êng xuyªn tõ thÊp ®Õn cao, tõ ®¬n gi¶n ®Õn
phøc t¹p, ®Æc biÖt lµ kÜ n¨ng luyÖn tËp thÓ thao phï hîp víi ®Æc ®iÓm løa tuæi vµ kh¶ n¨ng vËn
®éng cña çc ®èi t−îng gi¸o dôc kh¸c nhau;
– H×nh thµnh, ph¸t triÓn çc phÈm chÊt vËn ®éng c¬ b¶n nh− sù nhanh nhÑn, m¹nh mÏ, khÐo
lÐo, bÒn bØ,... Trªn c¬ së ®ã, h×nh thµnh nh÷ng phÈm chÊt, nh÷ng nÐt tÝnh çch quan träng, cÇn
thiÕt cña mét vËn ®éng viªn nh− sù dòng c¶m, kiªn tr×, tÝnh kØ luËt, tinh thÇn tËp thÓ, t×nh c¶m
®ång ®éi, b¹n bÌ, nÕp sèng, hµnh vi v¨n minh,...
* Gi¸o dôc quèc phßng lµ qu¸ tr×nh cung cÊp cho häc sinh nh÷ng kiÕn thøc phæ th«ng c¬ b¶n
vÒ sù nghiÖp gi÷ g×n vµ b¶o vÖ Tæ quèc; tËp luyÖn cho çc em nh÷ng kÜ n¨ng qu©n sù th−êng thøc,
trªn c¬ së ®ã gi¸o dôc lßng trung thµnh vµ niÒm tù hµo d©n téc, ý thøc c¶nh gi¸c, tÝnh tæ chøc,
tÝnh kØ luËt, s½n sµng tham gia b¶o vÖ sù an ninh quèc gia...
Néi dung gi¸o dôc qu©n sù trong nhµ tr−êng phæ th«ng cÇn ®¸p øng mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n sau
®©y:
102
– Cung cÊp cho häc sinh nh÷ng hiÓu biÕt c¬ b¶n vÒ chÝnh s¸ch quèc phßng toµn d©n cña §¶ng
vµ ChÝnh phñ, qua ®ã çc em cã nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ nghÜa vô qu©n sù cña thÕ hÖ trÎ nãi chung
vµ b¶n th©n nãi riªng;
– Båi d−ìng cho häc sinh mét sè kiÕn thøc vµ kÜ n¨ng c¬ b¶n, cÇn thiÕt vÒ ho¹t ®éng qu©n sù
trong nhµ tr−êng nh− vÒ çc ®iÒu lÖnh, x¹ kÝch, cøu th−¬ng, nguþ trang, chiÕn thuËt.
– Gi¸o dôc cho häc sinh cã ý thøc vÒ nghÜa vô qu©n sù, ý thøc c¶nh gi¸c, chÝnh trÞ,...
1.4. Gi¸o dôc thÈm mÜ cho häc sinh
Gi¸o dôc thÈm mÜ lµ qu¸ tr×nh ¶nh h−ëng t¸c ®éng cña çc lùc l−îng gi¸o dôc nh»m h×nh
thµnh cho häc sinh nh÷ng n¨ng lùc nhËn thøc, ®¸nh gi¸, nh÷ng th¸i ®é vµ t×nh c¶m ®óng ®¾n ®èi
víi çi ®Ñp. Trªn c¬ së ®ã båi d−ìng kh¶ n¨ng s¸ng t¹o ra nh÷ng vÎ ®Ñp trong thùc tiÔn cuéc
sèng, trong v¨n häc, nghÖ thuËt,...
Trong nhµ tr−êng phæ th«ng, néi dung gi¸o dôc thÈm mÜ bao gåm:
– Gi¸o dôc cho häc sinh n¨ng lùc nhËn thøc vµ c¶m thô vÎ ®Ñp trong thÕ giíi tù nhiªn, trong
x héi, trong nghÖ thuËt vµ vÎ ®Ñp ch©n chÝnh ë mçi con ng−êi.
– Båi d−ìng cho häc sinh nh÷ng xóc c¶m, t×nh c¶m, nh÷ng thÞ hiÕu thÈm mÜ ®óng ®¾n tr−íc
nh÷ng vÎ ®Ñp mu«n h×nh, mu«n vÎ trong thiªn nhiªn vµ trong cuéc sèng... Tõ ®ã, gi¸o dôc cho
çc em th¸i ®é ®óng ®¾n khi nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ b¶n chÊt çi ®Ñp cña mçi con ng−êi. Trªn c¬ së
®ã, båi d−ìng cho häc sinh n¨ng lùc tù s¸ng t¹o ra çi ®Ñp vÒ b¶n chÊt vµ tinh thÇn trong tù nhiªn,
trong cuéc sèng, trong v¨n häc, nghÖ thuËt, gãp phÇn lµm cho mçi ç nh©n vµ céng ®ång lu«n
h−íng tíi çi ®Ñp, t« ®iÓm thªm vÎ ®Ñp cho cuéc sèng xung quanh chóng ta.
Trong xu thÕ ph¸t triÓn cña gi¸o dôc vµ ®µo t¹o hiÖn nay, víi thùc tr¹ng chÊt l−îng gi¸o dôc
®ang gi¶m sót nghiªm träng ë mét sè tr−êng phæ th«ng, ®Æc biÖt lµ thùc tr¹ng suy tho¸i vÒ ®¹o
®øc vµ lèi sèng cña mét sè thanh thiÕu niªn häc sinh, vÊn ®Ò ®æi míi vµ hoµn thiÖn néi dung gi¸o
dôc trong çc lo¹i h×nh tr−êng ®ang lµ mét yªu cÇu cÊp b¸ch ®ßi hái çc cÊp qu¶n lÝ, çc çn bé
nghiªn cøu vµ ®Æc biÖt çc nhµ s− ph¹m ph¶i nghiªn cøu, kh«ng ngõng bæ sung nh÷ng vÊn ®Ò míi
gãp phÇn lµm phong phó vµ hiÖn ®¹i ho¸ néi dung gi¸o dôc trong nhµ tr−êng.
Cô thÓ lµ nh÷ng vÊn ®Ò vÒ néi dung gi¸o dôc d©n sè vµ kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh; vÊn ®Ò gi¸o
dôc m«i tr−êng vµ sinh th¸i, vÊn ®Ò gi¸o dôc giíi tÝnh; vÊn ®Ò gi¸o dôc h−íng nghiÖp, vÊn ®Ò gi¸o
dôc phßng chèng ma tuý x©m nhËp häc ®−êng v.v... tr−íc hÕt cÇn ®−îc lång ghÐp vµo néi dung
gi¸o dôc néi kho¸ vµ ngo¹i kho¸ th«ng qua çc ho¹t ®éng gi¸o dôc vµ d¹y häc cña nhµ tr−êng.
Trong t−¬ng lai, tuú theo môc tiªu gi¸o dôc cô thÓ cña çc bËc häc, nh÷ng néi dung nµy cÇn ®−îc
x©y dùng thµnh nh÷ng m«n häc, nh÷ng chuyªn ®Ò ®éc lËp, nh÷ng chñ ®Ò gi¸o dôc vµ ®−îc tæ
chøc hÊp dÉn nh»m l«i kÐo nhiÒu thÕ hÖ häc sinh tham gia cã hiÖu qu¶.
2. Nh÷ng nguyªn t¾c x©y dùng néi dung gi¸o dôc

Néi dung gi¸o dôc trong nhµ tr−êng phæ th«ng cÇn ®−îc x©y dùng theo çc nguyªn t¾c c¬ b¶n
sau:
2.1. Néi dung gi¸o dôc trong nhµ tr−êng ph¶i phï hîp víi môc ®Ých, môc tiªu gi¸o dôc,
®µo t¹o
103
Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, môc ®Ých, môc tiªu gi¸o dôc cã chøc n¨ng ®Þnh h−íng cho viÖc x©y
dùng néi dung gi¸o dôc, ®µo t¹o nãi chung cho çc ngµnh häc, çc bËc häc, çc lo¹i h×nh tr−êng.
§ã lµ sù cô thÓ ho¸, chi tiÕt ho¸ vÒ nh÷ng yªu cÇu gi¸o dôc çc phÈm chÊt, hµnh vi, thãi quen vÒ
®¹o ®øc, vÒ lao ®éng, thÓ chÊt vµ v¨n ho¸ thÈm mÜ phï hîp víi nh÷ng chuÈn mùc do x héi quy
®Þnh vµ ®−îc thùc tiÕn cuéc sèng thõa nhËn phï hîp víi môc ®Ých, môc tiªu gi¸o dôc, ®µo t¹o cña
çc lo¹i h×nh tr−êng. V× vËy, néi dung gi¸o dôc lu«n bÞ chi phèi, ®Þnh h−íng bëi môc tiªu gi¸o
dôc vµ ng−îc l¹i, néi dung gi¸o dôc trong nhµ tr−êng ®−îc thùc hiÖn th× sÏ gãp phÇn ®¶m b¶o
thùc hiÖn tèt môc ®Ých, môc tiªu gi¸o dôc, ®µo t¹o.
2.2. Nguyªn t¾c ®¶m b¶o tÝnh toµn diÖn, tÝnh hÖ thèng, liªn tôc cña néi dung gi¸o dôc
Qu¸ tr×nh gi¸o dôc trong nhµ tr−êng phæ th«ng ph¶i thùc hiÖn néi dung gi¸o dôc toµn diÖn vµ
c©n ®èi vÒ nh÷ng phÈm chÊt, nh÷ng nÐt tÝnh çch, hµnh vi thãi quen vÒ çc mÆt gi¸o dôc. Néi
dung gi¸o dôc trong nhµ tr−êng ph¶i ®¶m b¶o tÝnh hÖ thèng, tÝnh liªn tôc, bëi lÏ, ®Ó ®¹t ®−îc môc
®Ých gi¸o dôc, ®µo t¹o nh÷ng mÉu ng−êi lÝ t−ëng trong t−¬ng lai, nh÷ng con ng−êi ph¸t triÓn toµn
diÖn: ho¹t ®éng gi¸o dôc ph¶i ®−îc tæ chøc, ®iÒu khiÓn víi nhiÒu h×nh thøc phong phó, ®a d¹ng.
Ph¶i phèi hîp mét hÖ thèng çc t¸c ®éng tíi nhËn thøc, t×nh c¶m vµ hµnh ®éng, ý chÝ cña ng−êi
®−îc gi¸o dôc nh»m h×nh nh÷ng phÈm chÊt, nh÷ng hµnh vi, thãi quen vÒ ®¹o ®øc, vÒ lèi sèng v¨n
hãa, thÈm mÜ... Nh÷ng t¸c ®éng gi¸o dôc ph¶i th−êng xuyªn, cã hÖ thèng v× nh÷ng hµnh vi, thãi
quen ph¶i ®−îc h×nh thµnh vµ rÌn luyÖn, cñng cè liªn tôc. Nh÷ng phÈm chÊt, nh÷ng nÐt tÝnh çch
míi ®−îc h×nh thµnh võa lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc tr−íc ®ã, ®ång thêi l¹i lµ tiÒn ®Ò, lµ
®iÒu kiÖn ®Ó h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn çc phÈm chÊt, çc hµnh vi tiÕp theo. Do ®ã thùc chÊt cña
gi¸o dôc chÝnh lµ qu¸ tr×nh h×nh thµnh, rÌn luyÖn mét çch liªn tôc, cã hÖ thèng hµng lo¹t nh÷ng
nÐt tÝnh çch, nh÷ng hµnh vi vµ thãi quen phï hîp víi chuÈn mùc cña x héi vÒ ®¹o ®øc, vÒ lao
®éng, vÒ lèi sèng v¨n hãa thÈm mÜ v.v...
2.3. Néi dung gi¸o dôc ph¶i ®¶m b¶o mèi quan hÖ gi÷a nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng vµ
nh÷ng gi¸ trÞ hiÖn ®¹i
Trong xu thÕ ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña gi¸o dôc – ®µo t¹o vµ thêi ®¹i ngµy nay, vÊn ®Ò ®æi míi vµ
hiÖn ®¹i hãa néi dung gi¸o dôc ®ang thu hót sù quan t©m nghiªn cøu vµ tr¶i nghiÖm cña çc nhµ
qu¶n lÝ, çc çn bé nghiªn cøu còng nh− çc nhµ s− ph¹m. §Ó ®¹t ®−îc chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ gi¸o
dôc tèi −u, cÇn ®æi míi môc tiªu, ®æi míi néi dung vµ ph−¬ng thøc gi¸o dôc, ®µo t¹o.
Tuy nhiªn, ®æi míi, hiÖn ®¹i hãa néi dung gi¸o dôc kh«ng cã nghÜa lµ phñ ®Þnh nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn
thèng vÒ ®¹o ®øc, nh÷ng gi¸ trÞ nh©n v¨n, nh÷ng nÐt ®Ñp trong phong çch, trong lèi sèng, trong lao
®éng,... mµ ngµn ®êi nay vÉn mang ®Ëm b¶n s¾c d©n téc.
V× vËy, néi dung gi¸o dôc ph¶i ®−îc x©y dùng dùa trªn mèi quan hÖ gi÷a çc gi¸ trÞ truyÒn
thèng vµ nh÷ng gi¸ trÞ hiÖn ®¹i. Cô thÓ lµ:
– Ph¶i kÕ thõa, ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc, cña con ng−êi ViÖt
nam nh− lßng nh©n ¸i, sù bao dung, ®øc tÝnh khiªm tèn, cÇn cï lao ®éng, lèi sèng gi¶n dÞ, khiªm
nh−êng,... ®ång thêi ph¶i kh¾c phôc, lo¹i bá nh÷ng gi¸ trÞ ® l¹c hËu, lçi thêi, kh«ng phï hîp víi
xu thÕ ph¸t triÓn vµ nhÞp sèng cña thêi ®¹i.
104
Ph¶i bæ sung, hiÖn ®¹i hãa nh÷ng gi¸ trÞ vÒ nh©n v¨n, nh©n ¸i, nh©n ®¹o; vÒ v¨n hãa thÈm
mÜ,... phï hîp víi xu thÕ toµn cÇu hiÖn nay ®Ó gãp phÇn ®µo t¹o nh÷ng mÉu ng−êi ®¸p øng yªu
cÇu cña thêi k× c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc trong thêi ®¹i cña nÒn kinh tÕ tri thøc.
– Tuy nhiªn còng cÇn tr¸nh t×nh tr¹ng cùc ®oan: hoÆc qu¸ ®Ò cao nh÷ng gi¸ trÞ hiÖn ®¹i mµ
quªn ®i b¶n s¾c tèt ®Ñp cña d©n téc, phñ nhËn nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng, coi th−êng nh÷ng gi¸ trÞ
hiÖn ®¹i, kh«ng ph¶n ¸nh ®−îc nh÷ng néi dung míi vµo ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc.
2.4. Néi dung gi¸o dôc ph¶i phï hîp víi ®Æc ®iÓm cña ®èi t−îng gi¸o dôc
Thùc tiÔn ho¹t ®éng gi¸o dôc chøng tá r»ng, nh÷ng häc sinh cã cïng ®é tuæi, cïng sèng vµ
häc tËp trong mét m«i tr−êng x héi, cïng mét thêi ®¹i... th−êng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m lÝ, ®Æc
®iÓm nh©n çch t−¬ng ®ång. Ng−îc l¹i nh÷ng ®èi t−îng gi¸o dôc ë çc ®é tuæi kh¸c nhau th−êng
cã nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m lÝ vµ tr×nh ®é nhËn thøc kh«ng hoµn toµn gièng nhau. Tuy nhiªn mçi con
ng−êi cô thÓ ®Òu cã ç tÝnh, ®êi sèng néi t©m vµ nh©n çch kh«ng hoµn toµn gièng nhau... V× vËy
khi x©y dùng néi dung gi¸o dôc cÇn ph¶i tÝnh ®Õn ®Æc ®iÓm løa tuæi, ®Æc ®iÓm t©m – sinh lÝ vµ ®Æc
®iÓm nh©n çch cña ®èi t−îng ®−îc gi¸o dôc. MÆt kh¸c, cßn cÇn ph¶i quan t©m tíi ®Æc ®iÓm cña
®èi t−îng gi¸o dôc cña tõng vïng, tõng miÒn ®Ó cã thÓ tæ chøc çc lo¹i h×nh gi¸o dôc cho phï
hîp.
Néi dung gi¸o cã tÝnh ®ång t©m: nh÷ng chuÈn mùc vÒ ®¹o ®øc, vÒ thãi quen vµ hµnh vi v¨n
minh... th−êng ®−îc lÆp ®i, lÆp l¹i nhiÒu lÇn trong cuéc sèng, nh−ng kh«ng ngõng ®−îc më réng
vµ n©ng cao. V× vËy, khi x©y dùng néi dung gi¸o dôc cÇn vËn dông phèi hîp vµ linh ho¹t çc
nguyªn t¾c trªn ®©y sao cho néi dung gi¸o dôc võa gãp phÇn thùc hiÖn tèt môc tiªu gi¸o dôc, ®µo
t¹o, võa ph¸t huy ë møc ®é tèi ®a nh÷ng nÐt tÝnh çch, nh÷ng phÈm chÊt ®¹o ®øc, nh÷ng hµnh vi
v¨n hãa, thÈm mÜ ë ®èi t−îng gi¸o dôc.
ii. Ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc

1. Kh¸i niÖm ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc
Ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc lµ mét nh©n tè c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Nã ph¶n ¸nh çch tæ
chøc vµ tù tæ chøc çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó, ®a d¹ng cña gi¸o viªn vµ häc sinh nh»m
chuyÓn hãa nh÷ng yªu cÇu, chuÈn mùc vÒ ®¹o ®øc, lèi sèng v¨n hãa thÈm mÜ do x héi quy ®Þnh
thµnh nh÷ng phÈm chÊt nh©n çch, nh÷ng hµnh vi, thãi quen vµ nÕp sèng v¨n minh cña häc sinh.
Ph−¬ng ph¸p cã mèi quan hÖ t−¬ng t¸c víi çc nh©n tè kh¸c cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc, ®Æc biÖt lµ
môc ®Ých, néi dung gi¸o dôc vµ nh©n tè thÇy, trß trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc.
Nãi çch kh¸c, ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc lµ çch tæ chøc, ®iÒu khiÓn vµ tù tæ chøc, tù ®iÒu khiÓn
çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó vµ ®a d¹ng cña gi¸o viªn vµ häc sinh nh»m thùc hiÖn tèt çc
nhiÖm vô gi¸o dôc phï hîp víi môc ®Ých, môc tiªu gi¸o dôc.
Ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc cã çc dÊu hiÖu ®Æc tr−ng cÇn l−u ý sau ®©y:
– Ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc ph¶n ¸nh mèi quan hÖ thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a môc ®Ých, néi
dung vµ h×nh thøc trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Nã lµ h×nh thøc vÒ çch thøc vËn ®éng bªn trong cña
néi dung, lµ ph−¬ng thøc, lµ nghÖ thuËt tæ chøc çc ho¹t ®éng theo nh÷ng chñ ®Ò nhÊt ®Þnh nh»m
105
chuyÓn hãa çc yªu cÇu kh¸ch quan thµnh nhu cÇu ph¸t triÓn nh©n çch chñ quan cña ®èi t−îng
gi¸o dôc.
– Ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc thÓ hiÖn mèi quan hÖ phèi hîp thèng nhÊt gi÷a çch thøc ho¹t ®éng
cña nhµ gi¸o dôc vµ ®èi t−îng gi¸o dôc, trong ®ã nh÷ng t¸c ®éng cña nhµ gi¸o dôc gi÷ vai trß chñ
®¹o, cßn ®èi t−îng gi¸o dôc th× tù gi¸c, tÝch cùc ho¹t ®éng, tù gi¸o dôc, tù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn
nh»m h−íng tíi nh÷ng môc tiªu ph¸t triÓn nh©n çch x¸c ®Þnh. Mèi quan hÖ t−¬ng t¸c ®ã ®−îc coi
nh− lµ mét m« h×nh çc hµnh ®éng vµ thao t¸c ®−îc s¾p xÕp vµ thùc hiÖn theo nh÷ng quy tr×nh
hîp lÝ nh»m thùc hiÖn tèt çc nhiÖm vô gi¸o dôc.
2. HÖ thèng çc ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc

§Ó x¸c ®Þnh çc ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc phï hîp, cÇn c¨n cø vµo môc tiªu, nhiÖm vô, néi dung
gi¸o dôc, ®Æc biÖt lµ c¨n cø vµo ®Æc ®iÓm løa tuæi vµ ®Æc ®iÓm nh©n çch cña ®èi t−îng gi¸o dôc.
Tõ nh÷ng c¬ së ®ã, çc nhµ gi¸o dôc ph©n chia çc ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc thµnh ba nhãm chÝnh,
®ã lµ:
– Nhãm çc ph−¬ng ph¸p thuyÕt phôc nh»m h×nh thµnh ý thøc ç nh©n;
– Nhãm çc ph−¬ng ph¸p tæ chøc ho¹t ®éng vµ h×nh thµnh kinh nghiÖm øng xö;
– Nhãm çc ph−¬ng ph¸p kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc ho¹t ®éng vµ ®iÒu chØnh hµnh vi.
2.1. Nhãm çc ph−¬ng ph¸p thuyÕt phôc nh»m h×nh thµnh ý thøc ç nh©n
ý thøc ç nh©n ph¶n ¸nh sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a nhËn thøc vµ niÒm tin vÒ nh÷ng chuÈn
mùc ®¹o ®øc vµ v¨n hãa thÈm mÜ ® ®−îc x héi quy ®Þnh vµ thõa nhËn. Trong thùc tiÔn gi¸o dôc,
muèn h×nh thµnh ý thøc ç nh©n cña mçi häc sinh vÒ nh÷ng yªu cÇu, chuÈn mùc ®¹o ®øc..., nhµ
gi¸o dôc th−êng dïng çc ph−¬ng ph¸p thuyÕt phôc ®Ó t¸c ®éng ®Õn nhËn thøc, t×nh c¶m cña häc
sinh nh»m h×nh thµnh ý thøc, niÒm tin vµ th¸i ®é ®óng ®¾n. ThuyÕt phôc lµ mét nhãm çc ph−¬ng
ph¸p gi¸o dôc, trong ®ã nhµ gi¸o dôc khÐo lÐo sö dông ng«n ng÷ cña m×nh ®Ó khuyªn gi¶i, ph©n
tÝch, ®µm tho¹i hoÆc nªu g−¬ng, nh»m gióp cho çc ®èi t−îng gi¸o dôc h×nh thµnh ý thøc ç nh©n vÒ
çc chuÈn mùc x héi ® quy ®Þnh. Nhãm ph−¬ng ph¸p nµy bao gåm çc ph−¬ng ph¸p nh−: ph−¬ng
ph¸p gi¶ng gi¶i, ®µm tho¹i vµ nªu g−¬ng.
a) Gi¶ng gi¶i lµ ph−¬ng ph¸p trong ®ã nhµ gi¸o dôc dïng lêi nãi ch©n t×nh ®Ó khuyªn b¶o,
gi¶i thÝch, minh häa, ph©n tÝch lµm s¸ng tá nh÷ng kh¸i niÖm vÒ ®¹o ®øc, nh÷ng quy t¾c, nh÷ng
chuÈn mùc, nh÷ng nÕp sèng v¨n hãa cÇn cã ë mçi ç nh©n trong mét céng ®ång.
Sù gi¶ng gi¶i ®èi víi häc sinh cã thÓ ®−îc tiÕn hµnh d−íi nhiÒu h×nh thøc nh− gi¶i thÝch, ph©n
tÝch, lÊy vÝ dô minh häa, chøng minh lµm s¸ng tá mét kh¸i niÖm, mét phong çch sèng, mét
chuÈn mùc ®¹o ®øc,... khi häc sinh v× kh«ng hiÓu mµ vi ph¹m vµ hµnh ®éng sai. Nhµ gi¸o dôc cã
thÓ khuyªn b¶o, thËm chÝ yªu cÇu, r¨n ®e mét çch nghiªm kh¾c nÕu nh− b¶n th©n ®èi t−îng gi¸o
dôc ® hiÓu lÏ ph¶i tr¸i, nªn vµ kh«ng nªn lµm mµ vÉn cè t×nh hµnh ®éng sai tr¸i. Nh− vËy ph−¬ng
ph¸p gi¶ng gi¶i gióp cho häc sinh hiÓu mét çch ®Çy ®ñ, s©u s¾c vÒ nh÷ng chuÈn mùc x héi ®Ó
cã ®éng c¬ vµ hµnh ®éng phï hîp.
§Ó cã thÓ tiÕn hµnh gi¶ng gi¶i, khuyªn r¨n cã hiÖu qu¶ gi¸o dôc cao, nhµ gi¸o dôc cÇn chó ý
çc yªu cÇu s− ph¹m nh−:
106
– Ph¶i chuÈn bÞ néi dung vÊn ®Ò cÇn gi¶ng gi¶i, ph©n tÝch, khuyªn b¶o víi ®èi t−îng nh− thÕ
nµo;
– Khi gi¶ng gi¶i, khuyªn r¨n cÇn sö dông lêi nãi cã søc thuyÕt phôc cao: lËp luËn cã c¬ së lÝ
luËn vµ thùc tiÔn; cÇn hiÓu, th«ng c¶m s©u s¾c, cã t×nh th−¬ng vµ sù khoan dung nh−ng còng rÊt
cÇn sù nghiªm kh¾c khi ®èi t−îng gi¸o dôc cè t×nh kh«ng hiÓu vµ t¸i diÔn nh÷ng sai lÇm,...
b) §µm tho¹i lµ ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc trong ®ã nhµ gi¸o dôc khÐo lÐo tæ chøc çc cuéc trao
®æi, th¶o luËn, tranh luËn vÒ mét chñ ®Ò nhÊt ®Þnh nµo ®ã cã liªn quan tíi néi dung gi¸o dôc. ViÖc
®µm tho¹i cã thÓ diÔn ra gi÷a nhµ gi¸o dôc vµ ®èi t−îng gi¸o dôc, gi÷a thµnh viªn trong nhãm,
trong mét tËp thÓ häc sinh vÒ nh÷ng vÊn ®Ò mµ çc em quan t©m trong häc tËp, trong rÌn luyÖn
®¹o ®øc vµ lèi sèng; nh÷ng vÊn ®Ò bøc xóc trong gi¸o dôc, trong ®êi sèng x héi, trong quan hÖ
b¹n bÌ, v.v...
Ph−¬ng ph¸p ®µm tho¹i cã thÓ t¹o c¬ héi ®Ó ph¸t huy tÝnh tÝch cùc ho¹t ®éng cña mçi ç nh©n
häc sinh khi çc em trùc tiÕp tham gia gi¶i thÝch, tranh luËn, th¶o luËn, nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ vµ tù
rót ra nh÷ng kÕt luËn cho b¶n th©n vÒ çc t×nh huèng cã liªn quan tíi nh÷ng chuÈn mùc x héi, tõ
®ã h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn niÒm tin, nh÷ng thãi quen vµ hµnh vi phï hîp.
§Ó ph−¬ng ph¸p ®µm tho¹i ®¹t ®−îc kÕt qu¶ mong muèn, nhµ gi¸o dôc cÇn chó ý mét sè yªu
cÇu nh−:
– Tr−íc hÕt cÇn chuÈn bÞ çc chñ ®Ò, çc c©u chuyÖn cÇn kÓ, nh÷ng c©u hái pháng vÊn, nh÷ng
môc tiªu, néi dung cÇn trao ®æi, tranh luËn...;
– ViÖc tæ chøc tranh luËn, trß chuyÖn, trao ®æi, m¹n ®µm gi÷a nhµ gi¸o dôc víi ®èi t−îng gi¸o
dôc hoÆc gi÷a çc thµnh viªn víi nhau cÇn ®−îc tiÕn hµnh trong bÇu kh«ng khÝ tù nhiªn, tho¶i m¸i
®Ó mçi ng−êi cã thÓ béc lé hÕt nh÷ng suy nghÜ vµ t×nh c¶m riªng t−, tõ ®ã cã thÓ rót ra nh÷ng kÕt
luËn vÒ nhËn thøc vµ hµnh ®éng cô thÓ.
c) Nªu g−¬ng lµ ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc trong ®ã nhµ gi¸o dôc qua nh÷ng c©u chuyÖn cã thËt,
nh÷ng tÊm g−¬ng vÒ ng−êi tèt, viÖc tèt cña mét tËp thÓ, mét ç nh©n, kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc ho¹t
®éng, tu d−ìng, rÌn luyÖn, tù gi¸o dôc cña ®èi t−îng gi¸o dôc, ®éng viªn, khuyÕn khÝch hä phÊn
®Êu lµm theo nh÷ng g−¬ng tèt ®ã.
Trong thùc tiÔn gi¸o dôc, th«ng th−êng khi nãi ®Õn nªu g−¬ng, ng−êi ta nghÜ ngay ®Õn viÖc
häc tËp vµ lµm theo nh÷ng g−¬ng tèt – g−¬ng chÝnh diÖn nh− çc anh hïng, chiÕn sÜ thi ®ua,
nh÷ng tÊm g−¬ng lao ®éng, häc tËp suÊt s¾c, nh÷ng häc sinh nghÌo v−ît khã,... Tuy nhiªn khi vËn
dông ph−¬ng ph¸p nªu g−¬ng, çc nhµ s− ph¹m còng kh«ng quªn dïng nh÷ng g−¬ng xÊu, g−¬ng
ph¶n diÖn ®Ó ng¨n ngõa, gi¸o dôc häc sinh cña m×nh nh−: kÓ l¹i mét hiÖn t−îng häc sinh h−, sè
phËn mét con nghiÖn, mét trÎ lang thang bôi ®êi,... Th«ng qua nh÷ng g−¬ng xÊu ®ã, çc em tù
ph©n tÝch, trao ®æi t×m nh÷ng nguyªn nh©n chñ quan, kh¸ch quan vµ tù rót ra nh÷ng kÕt luËn s−
ph¹m, nh÷ng bµi häc kinh nghiÖm cÇn tr¸nh cho b¶n th©n m×nh.
Ph−¬ng ph¸p nªu g−¬ng cã t¸c dông gióp cho häc sinh nhËn xÐt, phª ph¸n ®¸nh gi¸ nh÷ng
mÆt tèt vµ ch−a tèt cña ng−êi kh¸c ®Ó häc tËp, lµm theo nh÷ng g−¬ng tèt vµ kÞp thêi ®iÒu chØnh
hµnh vi, tr¸nh nh÷ng biÓu hiÖn tiªu cùc cña b¶n th©n m×nh. Tõ ®ã h×nh thµnh ®−îc niÒm tin vµ
thãi quen ®¹o ®øc tèt phï hîp víi môc ®Ých, nhiÖm vô gi¸o dôc.
107
Khi vËn dông ph−¬ng ph¸p nªu g−¬ng, nhµ gi¸o dôc cÇn thùc hiÖn mét sè yªu cÇu c¬ b¶n
nh−: CÇn c¨n cø vµo môc tiªu, néi dung gi¸o dôc mµ lùa chän nh÷ng tÊm g−¬ng thËt ®iÓn h×nh ®Ó
gi¸o dôc (chän g−¬ng chÝnh diÖn, g−¬ng tèt lµ chñ yÕu, kh«ng nªn qu¸ l¹m dông g−¬ng ph¶n diÖn
sÏ g©y t¸c h¹i ph¶n gi¸o dôc). MÆt kh¸c, b¶n th©n nhµ gi¸o dôc ph¶i lµ mét tÊm g−¬ng trong s¸ng
vÒ ®¹o ®øc, vÒ phÈm chÊt nh©n çch, vÒ lèi sèng,... ®èi víi häc sinh, thùc sù ®−îc çc em c¶m
phôc, tin t−ëng. Yªu cÇu häc sinh th−êng xuyªn liªn hÖ víi thùc tiÔn, t×m trong thùc tiÔn cuéc
sèng nh÷ng tÊm g−¬ng ®iÓn h×nh tèt ®Ó häc tËp, lµm theo, ®ång thêi cã th¸i ®é phª ph¸n nh÷ng
biÓu hiÖn xÊu, tiªu cùc trong cuéc sèng ®Ó kiªn quyÕt tr¸nh. Qua ®ã, mçi ç nh©n häc sinh cÇn
x©y dùng cho m×nh mét m« h×nh lÝ t−ëng vÒ con ng−êi toµn diÖn ®Ó tù m×nh tu d−ìng, rÌn luyÖn,
tù gi¸o dôc, tù hoµn thiÖn theo mÉu ng−êi tèt lÝ t−ëng ®ã.
Nh− vËy çc ph−¬ng ph¸p thuyÕt phôc nh»m h×nh thµnh ý thøc ç nh©n cho häc sinh cã t¸c
dông gióp cho çc em cã nh÷ng hiÓu biÕt cÇn thiÕt vÒ nh÷ng chuÈn mùc, nh÷ng gi¸ trÞ x héi vÒ
®¹o ®øc vµ nh©n v¨n, vÒ lèi sèng v¨n hãa thÈm mÜ, vÒ lao ®éng vµ thÓ chÊt,... qua ®ã h×nh thµnh
t×nh c¶m, niÒm tin vµ ®éng c¬ tù gi¸o dôc, tù hoµn thiÖn nh©n çch.
2.2. Nhãm çc ph−¬ng ph¸p tæ chøc ho¹t ®éng vµ h×nh thµnh kinh nghiÖm øng xö
B¶n chÊt cña gi¸o dôc lµ qu¸ tr×nh tæ chøc çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng ®a d¹ng, phong phó nh»m
biÕn nh÷ng yªu cÇu, chuÈn mùc kh¸ch quan thµnh nhu cÇu ph¸t triÓn chñ quan. §iÒu ®ã cã nghÜa
lµ nh÷ng phÈm chÊt, nh÷ng nÐt tÝnh çch cña mçi ng−êi suy cho cïng ph¶i ®−îc thÓ hiÖn b»ng
hµnh vi, thãi quen, b»ng nÕp sèng cã v¨n hãa trong thùc tiÔn, lÝ thuyÕt vµ hµnh ®éng, lêi nãi vµ
viÖc lµm ph¶i thèng nhÊt víi nhau. V× vËy, trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, nhãm çc ph−¬ng ph¸p tæ
chøc ho¹t ®éng vµ h×nh thµnh kinh nghiÖm øng xö x héi cho häc sinh gióp çc em chuyÓn hãa ý
thøc thµnh hµnh vi vµ rÌn luyÖn thµnh thãi quen cÇn thiÕt. Nhãm ph−¬ng ph¸p nµy gåm 3 ph−¬ng
ph¸p chÝnh: ph−¬ng ph¸p tæ chøc ho¹t ®éng theo chñ ®Ò; ph−¬ng ph¸p rÌn luyÖn vµ ph−¬ng ph¸p
luyÖn tËp.
a) Ph−¬ng ph¸p tæ chøc ho¹t ®éng theo chñ ®Ò lµ ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc trong ®ã nhµ gi¸o
dôc so¹n th¶o nh÷ng chñ ®Ò phï hîp víi çc nhiÖm vô vµ néi dung gi¸o dôc, cã t¸c dông l«i cuèn,
thu hót ®«ng ®¶o häc sinh tham gia, qua ®ã çc em cã ®iÒu kiÖn rÌn luyÖn vµ thÓ hiÖn n¨ng lùc tù
tæ chøc ho¹t ®éng, tù gi¸o dôc vµ rÌn luyÖn phÈm chÊt, hµnh vi, thãi quen, ®Æc biÖt lµ nh÷ng kinh
nghiÖm øng xö trong çc mèi quan hÖ ®a d¹ng vµ phøc t¹p trong cuéc sèng, phï hîp víi yªu cÇu
vµ çc chuÈn mùc ®¹o ®øc do x héi quy ®Þnh.
Khi tæ chøc çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng theo chñ ®Ò, nhµ gi¸o dôc tr−íc hÕt cÇn lùa chän vµ nªu
lªn nh÷ng chñ ®Ò mang tÝnh gi¸o dôc s©u s¾c theo thêi gian cña çc sù kiÖn lÞch sö hoÆc phôc vô
cho ®−êng lèi chÝnh s¸ch cña §¶ng, Nhµ n−íc, vÝ dô: tæ chøc çc ho¹t ®éng chµo mõng ngµy sinh
nhËt B¸c Hå; Chµo mõng §¹i héi §¶ng CSVN; chµo mõng ngµy Nhµ gi¸o ViÖt Nam,... Sau khi
nªu chñ ®Ò, cÇn thiÕt kÕ quy tr×nh ho¹t ®éng theo kÕ ho¹ch tõng b−íc hîp lÝ nh»m ph¸t huy tÝnh
tÝch cùc ho¹t ®éng cña mçi ç nh©n vµ khÐo lÐo lång ghÐp néi dung gi¸o dôc mét çch tù nhiªn,
kh«ng m¸y mãc. Muèn vËy cÇn tÝnh ®Õn nhu cÇu ho¹t ®éng, ®Æc ®iÓm t©m – sinh lÝ, ®Æc ®iÓm løa
tuæi vµ høng thó, n¨ng khiÕu ho¹t ®éng cña ®èi t−îng gi¸o dôc. §Æc biÖt, cÇn ph¸t huy vai trß cè
vÊn cña nhµ gi¸o dôc trong viÖc theo dâi, gióp ®ì, kiÓm tra, ®iÒu chØnh tiÕn tr×nh ho¹t ®éng
th−êng xuyªn, kÞp thêi.
108
b) Ph−¬ng ph¸p rÌn luyÖn lµ ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc trong ®ã nhµ gi¸o dôc tæ chøc çc lo¹i
h×nh ho¹t ®éng ®a d¹ng theo nh÷ng néi dung gi¸o dôc nhÊt ®Þnh nh»m t¹o ®iÒu kiÖn, t¹o m«i
tr−êng ®Ó häc sinh tù thÓ nghiÖm ý thøc, t×nh c¶m cña m×nh vÒ çc chuÈn mùc ®¹o ®øc,v¨n hãa
thÈm mÜ... trong çc t×nh huèng cô thÓ, ®a d¹ng cña thùc tiÔn cuéc sèng.
Nh− vËy, ph−¬ng ph¸p rÌn luyÖn ® t¹o c¬ héi cho häc sinh th©m nhËp vµo çc t×nh huèng
gi¸o dôc cô thÓ tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p, tõ dÔ ®Õn khã trong cuéc sèng vµ ®ßi hái çc em tù
nguyÖn tham gia gi¶i quyÕt cã hiÖu qu¶ nh÷ng t×nh huèng cã thËt n¶y sinh trong häc tËp, lao ®éng
vµ sinh ho¹t tËp thÓ, qua ®ã nh÷ng hµnh vi, thãi quen dÇn dÇn ®−îc h×nh thµnh vµ ®−îc rÌn luyÖn
mét çch thuÇn thôc, bÒn v÷ng.
Thùc tiÔn gi¸o dôc chøng tá r»ng, ph−¬ng ph¸p rÌn luyÖn hµnh vi, thãi quen, nÕp sèng v¨n
minh chØ mang l¹i hiÖu qu¶ tèi −u khi nhµ gi¸o dôc ®−a ra ®−îc nh÷ng t×nh huèng tù nhiªn, phï
hîp víi ®èi t−îng gi¸o dôc vµ kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a rÌn luyÖn, tù rÌn luyÖn, gi÷a kiÓm tra vµ tù
kiÓm tra. §ång thêi ph¶i tæ chøc rÌn luyÖn th−êng xuyªn, liªn tôc, cã hÖ thèng vµ kÕt hîp viÖc tæ
chøc rÌn luyÖn cña nhµ gi¸o dôc víi viÖc tù tæ chøc, tù rÌn luyÖn cña mçi ç nh©n häc sinh.
c) Ph−¬ng ph¸p luyÖn tËp nh»m cñng cè, æn ®Þnh bÒn v÷ng nh÷ng hµnh vi, thãi quen ® ®−îc
h×nh thµnh vµ rÌn luyÖn trong thùc tiÔn ho¹t ®éng gi¸o dôc. §ã lµ qu¸ tr×nh tæ chøc «n luyÖn mét
çch cã hÖ thèng, ®Òu ®Æn, cã kÕ ho¹ch çc hµnh ®éng, çc thãi quen øng xö, biÕn nã thµnh
nh÷ng thuéc tÝnh cña nh©n çch, thµnh nh÷ng nhu cÇu kh«ng thÓ thiÕu trong nÕp sèng hµng ngµy
cña mçi ç nh©n.
§Ó thùc hiÖn tèt ph−¬ng ph¸p luyÖn tËp, nhµ gi¸o dôc cÇn chó ý thùc hiÖn çc yªu cÇu c¬ b¶n
nh−: ph¶i luyÖn tËp mét çch th−êng xuyªn víi nhiÒu h×nh thøc hÊp dÉn, tr¸nh m¸y mãc lÆp l¹i
nh÷ng ®éng t¸c, nh÷ng hµnh vi mét çch gß Ðp, b¾t buéc g©y c¶m gi¸c nhµm ch¸n vµ lµm gi¶m
hiÖu qu¶ gi¸o dôc. MÆt kh¸c, trong khi luyÖn tËp cÇn cã sù uèn n¾n, kiÓm tra th−êng xuyªn, ®ång
thêi ph¶i khuyÕn khÝch viÖc tù kiÓm tra, tù ®iÒu chØnh hµnh vi, thãi quen cña b¶n th©n ®èi t−îng
gi¸o dôc.
2.3. Nhãm çc ph−¬ng ph¸p kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc ho¹t ®éng vµ ®iÒu chØnh hµnh vi
Qu¸ tr×nh gi¸o dôc chØ cã thÓ ®¹t hiÖu qu¶ cao khi ®èi t−îng gi¸o dôc tÝch cùc tham gia çc
ho¹t ®éng gi¸o dôc vµ qua ®ã, hä tù gi¸c rÌn luyÖn vµ cñng cè, luyÖn tËp nh÷ng hµnh vi, thãi quen
cÇn thiÕt. V× vËy, vÊn ®Ò ®Æt ra lµ nhµ gi¸o dôc cã ph¸t huy cao ®é tÝnh tÝch cùc ho¹t ®éng cña häc
sinh hay kh«ng vµ b»ng h×nh thøc, con ®−êng nµo ®Ó khuyÕn khÝch, ®éng viªn, l«i cuèn ®«ng ®¶o
çc em høng thó tham gia ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶, ®ång thêi kh¾c phôc, ng¨n ngõa, uèn n¾n nh÷ng
biÓu hiÖn tiªu cùc, nh÷ng hµnh vi lÖch chuÈn kh«ng ®−îc x héi thõa nhËn th−êng cã ë mét sè
häc sinh. §Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých, nhiÖm vô gi¸o dôc ®ã, nhµ gi¸o dôc ph¶i vËn dông cã hiÖu qu¶
nhãm çc ph−¬ng ph¸p kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc ho¹t ®éng vµ ®iÒu chØnh hµnh vi, thãi quen øng xö
cã v¨n hãa cña häc sinh. Nhãm nµy gåm ph−¬ng ph¸p khen th−ëng vµ ph−¬ng ph¸p tr¸ch ph¹t.
a) Ph−¬ng ph¸p khen th−ëng
Khen th−ëng lµ ph−¬ng ph¸p ph¶n ¸nh sù ®¸nh gi¸ tèt cña nhµ gi¸o dôc vÒ nh÷ng phÈm chÊt,
nh÷ng nÐt tÝnh çch, nh÷ng hµnh vi, thãi quen øng xö cã v¨n hãa mµ ®èi t−îng gi¸o dôc ® ®¹t
®−îc th«ng qua çc h×nh thøc tæ chøc ho¹t ®éng gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc.
109
Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, ph−¬ng ph¸p khen th−ëng cã ý nghÜa rÊt quan träng v× nã kh¼ng
®Þnh kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc hoµn toµn phï hîp víi nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc vµ nh÷ng
hµnh vi v¨n hãa do x héi quy ®Þnh;
Khen th−ëng gióp cho ng−êi häc sinh tù kh¼ng ®Þnh m×nh, cñng cè, ph¸t triÓn niÒm tin vµ
kh«ng ngõng hoµn thiÖn nh©n çch trªn c¬ së kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc ho¹t ®éng cña ç nh©n.
Nh− vËy, cã thÓ nãi, khen th−ëng gãp phÇn rÊt quan träng nh»m h×nh thµnh ®éng c¬, t¹o nªn
néi lùc thóc ®Èy qu¸ tr×nh gi¸o dôc ®¹t hiÖu qu¶ mong muèn.
Trong thùc tiÔn gi¸o dôc, khen th−ëng ®−îc thÓ hiÖn d−íi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau. Tïy
theo tÝnh chÊt, møc ®é, ph¹m vi ¶nh h−ëng cña kÕt qu¶ gi¸o dôc vµ tÝnh tÝch cùc tu d−ìng, rÌn
luyÖn còng nh− sù nç lùc cña mçi ç nh©n mµ çc h×nh thøc khen th−ëng sÏ ®¸p øng theo çc møc
®é tõ thÊp ®Õn cao nh−:
– Tá th¸i ®é ®ång t×nh, ñng hé hoÆc cã lêi khen ®èi víi nh÷ng viÖc tèt mét çch trùc tiÕp hay
gi¸n tiÕp;
– BiÓu d−¬ng, tuyªn d−¬ng nh÷ng viÖc tèt, nh÷ng hµnh vi, nÕp sèng v¨n minh;
– Çc cÊp qu¶n lÝ tÆng giÊy khen, b»ng khen vµ th−ëng tiÒn hay hiÖn vËt, v.v...
CÇn l−u ý lµ nªn khen ®i ®«i víi th−ëng vµ nªn khen th−ëng ®èi víi ç nh©n vµ nh÷ng ®¬n vÞ
cã thµnh tÝch xøng ®¸ng.
§Ó ph−¬ng ph¸p khen th−ëng ®em l¹i hiÖu qu¶ gi¸o dôc ®Ých thùc, çc cÊp qu¶n lÝ gi¸o dôc,
çc nhµ s− ph¹m cÇn thùc hiÖn mét sè yªu cÇu c¬ b¶n nh−:
– §¶m b¶o khen th−ëng ®óng møc, khen th−ëng dùa trªn nh÷ng phÈm chÊt, hµnh vi øng xö
trong cuéc sèng thùc tÕ, kh«ng dùa vµo lêi nãi, hiÖn t−îng, c¶m tÝnh, mµ c¨n cø vµo viÖc lµm, vµo
b¶n chÊt sù viÖc;
– §¶m b¶o khen th−ëng c«ng b»ng, kh¸ch quan; xem xÐt, ®¸nh gi¸ ®óng møc, kh«ng chñ
quan, thiªn lÖch, thµnh kiÕn ç nh©n...;
– §¶m b¶o khen th−ëng kÞp thêi, ®óng chç, ®óng thµnh tÝch, kh«ng tïy tiÖn vµ ph¶i kÕt hîp
viÖc khen th−ëng th−êng xuyªn víi khen th−ëng c¶ qu¸ tr×nh;
– ViÖc khen th−ëng ph¶i cã sù ®ång t×nh cña tËp thÓ, g©y d− luËn tèt trong tËp thÓ vµ ph¸t huy
¶nh h−ëng tÝch cùc ®èi víi çc thµnh viªn trong céng ®ång;
– §èi víi b¶n th©n ç nh©n hay tËp thÓ ®−îc khen th−ëng ph¶i tù ®¸nh gi¸ ®óng thµnh tÝch
cña m×nh ®Ó tù tin, phÊn khëi tiÕp tôc phÊn ®Êu rÌn luyÖn kh«ng ngõng v−¬n lªn,...
b) Ph−¬ng ph¸p tr¸ch ph¹t
Tr¸ch ph¹t lµ ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc trong ®ã ph¶n ¸nh sù kh«ng ®ång t×nh, sù ph¶n ®èi, sù
chª tr¸ch, phª ph¸n cña nhµ gi¸o dôc hay çc cÊp qu¶n lÝ gi¸o dôc ®èi víi nh÷ng biÓu hiÖn sai tr¸i
vÒ phÈm chÊt nh©n çch, vÒ hµnh vi øng xö thiÕu v¨n hãa, v.v... cña ®èi t−îng gi¸o dôc.
Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, viÖc tr¸ch ph¹t ®èi víi nh÷ng häc sinh m¾c sai ph¹m vÒ phÈm chÊt
nh©n çch, vÒ hµnh vi øng xö kh«ng phï hîp víi nh÷ng yªu cÇu, chuÈn mùc do x héi quy ®Þnh
cã ý nghÜa quan träng nh»m t¹o c¬ héi ng¨n chÆn kÞp thêi nh÷ng sai lÇm cña ç nh©n hay tËp thÓ,
®ßi hái çc em ph¶i nhËn thøc ®−îc khuyÕt ®iÓm, c¶m thÊy ¨n n¨n hèi lçi ®Ó söa ch÷a vµ tù kiÒm
110
chÕ, kh«ng t¸i ph¹m nh÷ng sai lÇm mét lÇn n÷a. MÆt kh¸c, viÖc tr¸ch ph¹t ®óng møc sÏ cã t¸c
dông nh¾c nhë, khuyªn r¨n nh÷ng ng−êi kh¸c biÕt tù kiÒm chÕ tr−íc nh÷ng çm dç tÇm th−êng ®Ó
kh«ng m¾c ph¶i nh÷ng sai lÇm ®¸ng tiÕc.
Ph−¬ng ph¸p tr¸ch ph¹t trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc th−êng biÓu hiÖn d−íi nhiÒu h×nh thøc tõ
nÆng ®Õn nhÑ nh−: nh¾c nhë, chª tr¸ch, phª b×nh, c¶nh ço, buéc th«i häc, ®uæi häc. Tïy theo
nh÷ng møc ®é sai ph¹m kh¸c nhau vÒ phÈm chÊt ®¹o ®øc, vÒ lèi sèng, vÒ hµnh vi øng xö, vÒ
phong çch, nÕp sèng v¨n minh,... mµ nhµ gi¸o dôc vµ çc cÊp qu¶n lÝ ¸p dông çc h×nh thøc tr¸ch
ph¹t nÆng hay nhÑ cho phï hîp.
Khi tiÕn hµnh tr¸ch ph¹t ®èi víi tËp thÓ vµ ç nh©n , çc cÊp qu¶n lÝ, ®Æc biÖt lµ nhµ gi¸o dôc
cÇn tu©n theo nh÷ng yªu cÇu c¬ b¶n sau ®©y:
– ViÖc tr¸ch ph¹t ph¶i hoµn toµn kh¸ch quan, c«ng b»ng. Khi tr¸ch ph¹t mét ç nh©n hoÆc
mét tËp thÓ, nhµ gi¸o dôc ph¶i hÕt søc thËn träng khi nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ nh÷ng sai ph¹m cña ®èi
t−îng gi¸o dôc. §Æc biÖt khi quyÕt ®Þnh h×nh thøc, møc ®é kØ luËt ph¶i c«ng b»ng ®èi víi mäi
ng−êi, mäi tr−êng hîp. TuyÖt ®èi kh«ng v× ®Þnh kiÕn ç nh©n mµ luËn téi, trõng ph¹t nÆng, kØ luËt
oan ®èi víi häc sinh. Ng−îc l¹i, kh«ng thÓ v× quen th©n, thiªn vÞ mµ gi¶m nhÑ møc ®é sai ph¹m,
hoÆc chØ tr¸ch ph¹t qua loa cho xong chuyÖn...;
– ViÖc tr¸ch ph¹t ph¶i ®¶m b¶o cho ®èi t−îng bÞ tr¸ch ph¹t nhËn râ nh÷ng sai lÇm cña m×nh,
thÊy ®−îc lÝ do tr¸ch ph¹t, møc ®é nghiªm träng cña nh÷ng sai sãt vµ sù tr¸ch ph¹t lµ tÊt yÕu nªn
thËt sù ©n hËn vµ quyÕt t©m söa ch÷a;
– ViÖc tr¸ch ph¹t ph¶i ®¶m b¶o t«n träng nh©n phÈm vµ chó ý tíi nh÷ng ®Æc ®iÓm ç biÖt cña
nh÷ng ç nh©n hoÆc tËp thÓ bÞ tr¸ch ph¹t, tuyÖt ®èi kh«ng ®−îc xóc ph¹m vÒ th©n thÓ vµ t×nh c¶m
cña çc em, ph¶i tin t−ëng ë sù tiÕn bé trong t−¬ng lai...,
– Ph¶i h×nh thµnh ®−îc d− luËn lµnh m¹nh, ®ång t×nh víi sù tr¸ch ph¹t nh»m gióp cho ®èi
t−îng bÞ tr¸ch ph¹t sím nhËn ra sai lÇm ®Ó quyÕt t©m söa ch÷a vµ mçi thµnh viªn trong tËp thÓ
®Òu rót ra nh÷ng bµi häc riªng cho b¶n th©n m×nh.
Nh− vËy, çc ph−¬ng ph¸p khen th−ëng, tr¸ch ph¹t ®Òu cã t¸c dông kÝch thÝch, ®iÒu chØnh
nh÷ng hµnh vi øng xö, thùc chÊt lµ ph¸t huy nh÷ng −u ®iÓm vµ h¹n chÕ, kh¾c phôc nh÷ng biÓu
hiÖn tiªu cùc vÒ phÈm chÊt ®¹o ®øc, vÒ lèi sèng thiÕu v¨n hãa,... ë mét sè häc sinh. Tuy nhiªn,
nghÖ thuËt s− ph¹m cña ng−êi gi¸o viªn, víi t− çch lµ nh÷ng nhµ gi¸o dôc, nh÷ng ng−êi ®−îc
trang bÞ vÒ çc nguyªn t¾c vµ ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc mét çch cã hÖ thèng lµ ph¶i biÕt ®éng viªn,
khuyÕn khÝch häc sinh cña m×nh ph¸t huy nh÷ng −u ®iÓm lµ chÝnh b»ng çch tuyªn d−¬ng, khen
th−ëng ®óng møc. TuyÖt ®èi kh«ng coi viÖc tr¸ch ph¹t lµ môc ®Ých mµ chØ lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó gi¸o
dôc, ng¨n ngõa nh÷ng sai ph¹m ®¸ng tiÕc ® x¶y ra mµ th«i.
3. VÊn ®Ò lùa chän vµ vËn dông phèi hîp çc ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc
Gi¸o dôc lµ mét hiÖn t−îng x héi ®Æc biÖt vµ còng lµ mét qu¸ tr×nh víi nh÷ng t¸c ®éng s−
ph¹m phøc hîp nh»m gãp phÇn h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh÷ng phÈm chÊt, hµnh vi, thãi quen, nÕp
sèng v¨n minh cho häc sinh. ChÊt l−îng, hiÖu qu¶ gi¸o dôc phÇn lín phô thuéc vµo nghÖ thuËt s−
ph¹m cña nhµ gi¸o dôc nãi chung, vµo viÖc lùa chän vµ vËn dông kÕt hîp çc ph−¬ng ph¸p gi¸o
dôc mét çch khoa häc, hîp lÝ nãi riªng.
111
Trong thùc tiÔn gi¸o dôc, mçi nhãm ph−¬ng ph¸p, mçi ph−¬ng ph¸p ®Òu cã nh÷ng −u ®iÓm vµ
nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh, kh«ng cã mét nhãm ph−¬ng ph¸p nµo còng nh− mét ph−¬ng ph¸p nµo
v¹n n¨ng c¶. V× vËy, nhµ gi¸o dôc ph¶i lùa chän vµ vËn dông phèi hîp çc ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc
mét çch hîp lÝ ®Ó ®¹t kÕt qu¶ gi¸o dôc tèi −u nhÊt.
Khi lùa chän vµ vËn dông kÕt hîp çc ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc, nhµ gi¸o dôc cÇn c¨n cø vµo
môc tiªu, néi dung gi¸o dôc cô thÓ; c¨n cø vµo ®Æc ®iÓm cña ®èi t−îng gi¸o dôc vµ nh÷ng ®iÒu
kiÖn thùc tÕ ®Ó tiÕn hµnh ho¹t ®éng gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc ®èi víi mçi ç nh©n vµ tËp thÓ häc
sinh.
Trong qu¸ tr×nh vËn dông çc ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc, cÇn ®¶m b¶o sù ®ång nhÊt gi÷a çc lùc
l−îng gi¸o dôc, ®Æc biÖt lµ sù thèng nhÊt gi÷a vai trß tæ chøc, ®iÒu khiÓn cña nhµ gi¸o dôc víi
ho¹t ®éng tù gi¸o dôc, tù rÌn luyÖn, tù hoµn thiÖn m×nh cña ®èi t−îng gi¸o dôc. Nªn tr¸nh hai xu
h−íng th−êng x¶y ra lµ qu¸ ®Ò cao vai trß chñ ®¹o cña nhµ gi¸o dôc, xem nhÑ tÝnh tÝch cùc ho¹t
®éng cña häc sinh, dÉn ®Õn hiÖn t−îng gi¸o dôc ¸p ®Æt, hiÖu qu¶ gi¸o dôc sÏ kh«ng cao. HoÆc,
ng−îc l¹i, nÕu h¹ thÊp vai trß cña nhµ gi¸o dôc, qu¸ ®Ò cao vai trß cña ®èi t−îng gi¸o dôc sÏ dÉn
®Õn hËu qu¶ lµ ®èi t−îng gi¸o dôc sÏ tù do, v« tæ chøc trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc.
iii. çc con ®−êng gi¸o dôc
Gi¸o dôc lµ qu¸ tr×nh t¸c ®éng cã kÕ ho¹ch, cã ph−¬ng ph¸p cña nhµ gi¸o dôc nh»m h×nh
thµnh, ph¸t triÓn nh©n çch cho thÕ hÖ trÎ theo môc ®Ých gi¸o dôc x héi. Qu¸ tr×nh nµy ®−îc thùc
hiÖn b»ng çc con ®−êng c¬ b¶n sau ®©y:
1. Gi¸o dôc th«ng qua ho¹t ®éng d¹y häc

Mét trong nh÷ng con ®−êng quan träng nhÊt ®Ó gi¸o dôc thÕ hÖ trÎ lµ ®−a çc em vµo häc tËp
trong nhµ tr−êng. Nhµ tr−êng lµ mét tæ chøc gi¸o dôc chuyªn nghiÖp, cã néi dung ch−¬ng tr×nh,
cã ph−¬ng ph¸p vµ ph−¬ng tiÖn hiÖn ®¹i do mét ®éi ngò çc nhµ s− ph¹m ® ®−îc ®µo t¹o chu ®¸o
thùc hiÖn. Nhµ tr−êng lµ m«i tr−êng gi¸o dôc thuËn lîi, cã mét tËp thÓ häc sinh cïng nhau häc
tËp, rÌn luyÖn vµ tu d−ìng nh»m thùc hiÖn tèt môc ®Ých, môc tiªu gi¸o dôc.
D¹y häc lµ ho¹t ®éng ®Æc tr−ng c¬ b¶n nhÊt cña çc lo¹i h×nh tr−êng. Th«ng qua viÖc cung
cÊp hÖ thèng tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc, phÈm chÊt trÝ tuÖ, qu¸ tr×nh d¹y häc
nh»m gãp phÇn h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn toµn diÖn nh©n çch cho häc sinh.
D¹y häc lµ con ®−êng gi¸o dôc tÝch cùc, chñ ®éng, ng¾n nhÊt vµ cã hiÖu qu¶ nhÊt gióp cho
thÕ hÖ trÎ chiÕm lÜnh ®−îc néi dung häc vÊn, tù tu d−ìng, tù rÌn luyÖn ®Ó hoµn thiÖn nh©n çch
theo nh÷ng yªu cÇu vµ chuÈn mùc do x héi quy ®Þnh.
Ho¹t ®éng d¹y häc chØ cã thÓ ®¹t chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ tèi −u khi häc sinh häc tËp tÝch cùc
trong m«i tr−êng kiÕn thøc thÝch hîp, víi nh÷ng ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn vµ çc h×nh thøc tæ
chøc d¹y häc kh«ng ngõng c¶i tiÕn, ®æi míi. Trong ®ã, vai trß tæ chøc, ®iÒu khiÓn cña gi¸o viªn –
nhµ s− ph¹m cã ý nghÜa vµ tÇm quan träng ®Æc biÖt ®èi víi ho¹t ®éng tù häc, tù tu d−ìng, rÌn
luyÖn cña häc sinh.
2. Gi¸o dôc th«ng qua viÖc tæ chøc çc ho¹t ®éng phong phó vµ ®a d¹ng cho häc sinh
112
Nh©n çch chØ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn th«ng qua ho¹t ®éng vµ giao l−u. ViÖc tæ chøc çc
lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó vµ ®a d¹ng trong vµ ngoµi nhµ tr−êng lµ con ®−êng thuËn lîi
nhÊt ®Ó ph¸t triÓn nh©n çch cho häc sinh. Trong m«i tr−êng s− ph¹m, ngoµi ho¹t ®éng häc tËp,
häc sinh cã thÓ tham gia nhiÒu lo¹i h×nh ho¹t ®éng kh¸c nh−: lao ®éng, vui ch¬i, ho¹t ®éng x
héi,... Mçi d¹ng ho¹t ®éng ®Òu cã nh÷ng nÐt ®Æc thï vµ ®Òu cã t¸c dông gi¸o dôc.
∗ Lao ®éng lµ h×nh thøc ho¹t ®éng ®Æc biÖt cña con ng−êi, t¹o ra s¶n phÈm vËt chÊt vµ tinh
thÇn nh»m tháa m n nhu cÇu cuéc sèng cña con ng−êi vµ chÝnh lao ®éng l¹i t¹o ra con ng−êi cã ý
thøc, cã th¸i ®é, cã t×nh c¶m vµ niÒm tin,...
Trong thùc tiÔn cuéc sèng loµi ng−êi tån t¹i hai h×nh thøc lao ®éng: lao ®éng trÝ ãc vµ lao
®éng ch©n tay. C¶ hai lo¹i lao ®éng nµy ®Òu cã t¸c dông gi¸o dôc s©u s¾c. Th«ng qua lao ®éng
mét çch cã tæ chøc, cã kØ luËt, çc phÈm chÊt nh©n çch tèt ®Ñp vµ n¨ng lùc ho¹t ®éng tÝch cùc
cña häc sinh ®−îc ph¸t triÓn, ®Æc biÖt lµ nh÷ng tiÒm n¨ng trÝ tuÖ, kÜ n¨ng ho¹t ®éng s¸ng t¹o, søc
bÒn bØ, dÎo dai, kh¶ n¨ng v−ît khã, ý chÝ v−¬n lªn,... còng h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn...
∗ Vui ch¬i lµ h×nh thøc ho¹t ®éng gi¶i trÝ nh−ng l¹i cã ý nghÜa gi¸o dôc s©u s¾c. Vui ch¬i
®−îc thùc hiÖn th«ng qua çc trß ch¬i rÊt ®a d¹ng phï hîp víi ®Æc ®iÓm t©m lÝ cña çc løa tuæi
kh¸c nhau. Trong nhµ tr−êng, ho¹t ®éng vui ch¬i gi¶i trÝ th−êng ®−îc tæ chøc phæ biÕn lµ çc
ho¹t ®éng ngo¹i khãa vÒ thÓ dôc, thÓ thao, ho¹t ®éng v¨n hãa, v¨n nghÖ vµ çc trß ch¬i trÝ tuÖ
s¸ng t¹o...
§Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých vui ch¬i gi¶i trÝ, th«ng qua ®ã nh»m gi¸o dôc cho häc sinh nh÷ng phÈm
chÊt nh©n çch tèt ®Ñp nh− t×nh c¶m ®ång ®éi, tinh thÇn ®oµn kÕt trong tËp thÓ, ý thøc tæ chøc cã
môc ®Ých, cã kÕ ho¹ch, cã ph−¬ng ph¸p nh»m thu hót sù tham gia tÝch cùc cña sè ®«ng häc sinh
vµ mang l¹i hiÖu qu¶ mong muèn.
∗ Ho¹t ®éng x héi lµ h×nh thøc ho¹t ®éng cña çc ç nh©n trong çc mèi quan hÖ giao tiÕp ®a
d¹ng trong céng ®ång, ë mét m«i tr−êng nhÊt ®Þnh, Tham gia çc ho¹t ®éng x héi, con ng−êi
®−îc giao l−u víi nhiÒu ç nh©n vµ tËp thÓ kh¸c nhau. Sù giao l−u cµng réng, cµng phong phó vµ
®a d¹ng th× çc phÈm chÊt nh©n çch cña mçi ç nh©n cµng ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn,
®Æc biÖt lµ trÝ th«ng minh, ãc s¸ng t¹o, sù khÐo lÐo, tÕ nhÞ trong øng xö cã v¨n hãa, v.v...
Trong m«i tr−êng x héi phong phó vµ phøc t¹p hiÖn nay, nhµ tr−êng cÇn tæ chøc cho häc
sinh tham gia çc ho¹t ®éng x héi cã ý nghÜa gi¸o dôc nh− tham gia çc cuéc vËn ®éng chÝnh trÞ,
x héi, çc lÔ héi v¨n hãa ë ®Þa ph−¬ng, çc ho¹t ®éng nh©n ®¹o – tõ thiÖn...
Cïng víi çc tæ chøc §éi TNTP vµ §oµn TNCSHCM, nhµ tr−êng cÇn t¹o ®iÒu kiÖn vµ tËn
dông çc c¬ héi, th«ng qua çc mèi quan hÖ x héi ®Ó tiÕn hµnh çc h×nh thøc tæ chøc ho¹t ®éng
phong phó vµ ®a d¹ng nh»m gãp phÇn thùc hiÖn tèt môc tiªu gi¸o dôc vµ ®µo t¹o.
3. Gi¸o dôc th«ng qua sinh ho¹t tËp thÓ

Tæ chøc cho häc sinh sinh ho¹t tËp thÓ lµ mét con ®−êng gi¸o dôc quan träng cña nhµ tr−êng.
TËp thÓ lµ mét tËp hîp nhiÒu ç nh©n cïng nhau ho¹t ®éng v× mét môc ®Ých chung. TËp thÓ võa lµ
m«i tr−êng s− ph¹m, võa lµ mét ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc çc phÈm chÊt nh©n çch cho häc sinh.
113
Trong cuéc sèng tËp thÓ, çc ç nh©n cïng ho¹t ®éng, giao tiÕp víi nhau trªn tinh thÇn ®oµn
kÕt, tõ ®ã t×nh th©n ¸i, tÝnh hîp t¸c, tÝnh céng ®ång ®−îc h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ nh©n çch còng
dÇn dÇn ®−îc hoµn thiÖn.
Trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ x©y dùng tËp thÓ, th«ng qua çc ho¹t ®éng chung, çc ç nh©n
t¸c ®éng, ¶nh h−ëng lÉn nhau. MÆt kh¸c, sù t¸c ®éng cña nhµ s− ph¹m ®èi víi tËp thÓ çc ç nh©n
t¹o thµnh sù t¸c ®éng tæng hîp cã ý nghÜa gi¸o dôc s©u s¾c ®èi víi häc sinh. Nh− vËy, tËp thÓ võa
lµ m«i tr−êng, võa lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó gi¸o dôc häc sinh. V× thÕ, cÇn tæ chøc tèt çc h×nh thøc sinh
ho¹t tËp thÓ, víi t− çch nh− lµ mét con ®−êng gi¸o dôc ®èi víi häc sinh.
4. Tù gi¸o dôc, tù tu d−ìng

Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, mét trong nh÷ng yÕu tè quyÕt ®Þnh chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ gi¸o dôc
chÝnh lµ viÖc tù tu d−ìng, tù rÌn luyÖn cña chÝnh b¶n th©n ng−êi häc. Tù tu d−ìng chØ ®−îc thùc
hiÖn khi ç nh©n ® ®¹t ®Õn mét tr×nh ®é ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh, khi ® tÝch lòy ®−îc nh÷ng kinh
nghiÖm, nh÷ng tri thøc nhÊt ®Þnh vÒ cuéc sèng phong phó. Tù tu d−ìng, tù rÌn luyÖn lµ kÕt qu¶
cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc x héi, lµ s¶n phÈm cña sù tù nhËn thøc vµ t¹o lËp çc thãi quen, çc hµnh
vi v¨n minh, lµ b−íc tiÕp theo vµ quyÕt ®Þnh cña toµn bé qu¸ tr×nh gi¸o dôc.
Tù gi¸o dôc, tù tu d−ìng th−êng b¾t ®Çu tõ viÖc x©y dùng çc môc tiªu lÝ t−ëng cho t−¬ng lai
cña b¶n th©n, tiÕp ®ã lµ t×m tßi çc biÖn ph¸p tÝch cùc, s¸ng t¹o vµ kiªn tr×, quyÕt t©m thùc hiÖn
môc tiªu ® x¸c ®Þnh. Cuèi cïng lµ tù kiÓm tra, tù ®¸nh gi¸, tù ®iÒu chØnh ®Ó t×m gi¶i ph¸p míi,
x¸c ®Þnh quyÕt t©m míi ®Ó tiÕp tôc hoµn thiÖn b¶n th©n vµ tù kh¼ng ®Þnh m×nh.
Tãm l¹i, cã nhiÒu con ®−êng nh»m thùc hiÖn môc ®Ých, môc tiªu vµ çc nhiÖm vô gi¸o dôc.
Çc con ®−êng gi¸o dôc kh«ng t¸ch biÖt riªng rÏ mµ lµ mét hÖ thèng g¾n bã víi nhau. Chóng bæ
sung, hç trî lÉn nhau ®Ó ®¹t môc tiªu gi¸o dôc x héi. V× thÕ, cÇn phèi hîp çc con ®−êng gi¸o
dôc mét çch khoa häc vµ hîp lÝ phï hîp víi ®Æc ®iÓm ®èi t−îng gi¸o dôc vµ çc ®iÒu kh¸ch quan
®Ó ®¹t hiÖu qu¶ gi¸o dôc tèi −u.
c©u hái «n tËp

1. Anh (chÞ) cã nhËn xÐt g× vÒ néi dung gi¸o dôc trong nhµ tr−êng hiÖn nay. Theo Anh (chÞ) cÇn
®æi míi vµ hoµn thiÖn néi dung gi¸o dôc nh− thÕ nµo cho phï hîp víi xu thÕ ph¸t triÓn cña
thêi ®¹i vµ ®Æc ®iÓm nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng n−íc ta trong thêi k× c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i
hãa. Cho vÝ dô.
2. Tr×nh bµy kh¸i niÖm ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc vµ nªu tªn nh÷ng ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc th−êng
®−îc sö dông trong nhµ tr−êng phæ th«ng hiÖn nay.
3. V× sao trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc cÇn vËn dông phèi hîp, hîp lÝ çc ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc. Anh
(chÞ) h y ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng vËn dông çc ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc trong nhµ tr−êng
hiÖn nay.
4. Tr×nh bµy kh¸i qu¸t çc con ®−êng gi¸o dôc, liªn hÖ víi thùc tiÔn vµ rót ra kÕt luËn s− ph¹m
cÇn thiÕt.
114
PhÇn thø t−
c«ng t¸c qu¶n lÝ gi¸o dôc trong nhµ tr−êng
VÊn ®Ò qu¶n lÝ gi¸o dôc trong çc lo¹i h×nh tr−êng vÒ b¶n chÊt lµ ho¹t ®éng cña çc tæ chøc
qu¶n lÝ, l nh ®¹o tõ vÜ m« ®Õn vi m« nh»m thèng nhÊt çc lùc l−îng gi¸o dôc vµ huy ®éng tèi ®a
çc nguån lùc gi¸o dôc nh»m kh«ng ngõng n©ng cao chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ gi¸o dôc toµn diÖn.
LÝ luËn vÒ qu¶n lÝ gi¸o dôc vÜ m« vµ vi m« lµ nh÷ng vÊn ®Ò phøc t¹p cã c¬ së khoa häc vµ
thùc tiÔn s©u s¾c. §ã lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh nghiªn cøu çc quy luËt, çc nguyªn t¾c qu¶n lÝ vµ
vËn dông chóng mét çch linh ho¹t, s¸ng t¹o trong thùc tiÔn c«ng t¸c qu¶n lÝ l nh ®¹o ngµnh tõ
Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o, n¬i qu¶n lÝ nhµ tr−êng b»ng çc biÖn ph¸p vÜ m« ®Õn çc cÊp trung gian
lµ së gi¸o dôc vµ çc phßng gi¸o dôc cña tØnh vµ huyÖn. CÊp qu¶n lÝ trùc tiÕp vµ quan träng lµ
c«ng t¸c qu¶n lÝ l nh ®¹o cña nhµ tr−êng, trong ®ã hiÖu tr−ëng lµ nh©n tè trung t©m.
Trong nhµ tr−êng, ho¹t ®éng gi¸o dôc ®−îc thÓ hiÖn ®Ëm nÐt trong tËp thÓ häc sinh mµ ng−êi
gi¸o viªn chñ nhiÖm líp cã vÞ trÝ, vai trß quan träng ®Æc biÖt. Trong ®iÒu kiÖn giíi h¹n cña ch−¬ng
tr×nh, chóng ta chØ nghiªn cøu mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ viÖc qu¶n lÝ, x©y dùng tËp thÓ häc sinh vµ
c«ng t¸c cña ng−êi gi¸o viªn chñ nhiÖm líp mµ th«i.
115
Ch−¬ng XIII
c«ng t¸c cña ng−êi gi¸o viªn chñ nhiÖm líp
i. vÞ trÝ, chøc n¨ng vµ nhiÖm vô cña ng−êi gi¸o viªn chñ nhiÖm líp
1. VÞ trÝ, chøc n¨ng cña ng−êi gi¸o viªn chñ nhiÖm líp
Trong nhµ tr−êng, gi¸o viªn chñ nhiÖm líp lµ ng−êi thay mÆt Ban Gi¸m hiÖu, thay mÆt nhµ
tr−êng chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ chÊt l−îng gi¸o dôc toµn diÖn cña mét líp häc sinh, mét tËp thÓ, mét
®¬n vÞ hµnh chÝnh cña mét tr−êng häc. Theo hÖ thèng tæ chøc häc sinh cña çc tr−êng häc, mçi
tr−êng ®Òu bao gåm hÖ thèng çc khèi líp, mçi líp bao gåm mét sè häc sinh æn ®Þnh cã cïng ®é
tuæi, cïng tr×nh ®é nhËn thøc vµ cïng thùc hiÖn nh÷ng nhiÖm vô häc tËp, gi¸o dôc nhÊt ®Þnh. Theo
sù ph©n c«ng cña nhµ tr−êng, gi¸o viªn chñ nhiÖm th−êng lµ gi¸o viªn gi¶ng d¹y mét m«n häc
®ång thêi lµ ng−êi phô tr¸ch, tæ chøc, ®iÒu khiÓn mäi ho¹t ®éng cña líp, lµ nh©n vËt trung t©m, lµ
linh hån cña líp.
Trong qu¸ tr×nh x©y dùng tËp thÓ líp, gi¸o viªn chñ nhiÖm lµ ng−êi tËp hîp, thu hót mäi häc
sinh cïng tham gia çc ho¹t ®éng chung v× môc ®Ých gi¸o dôc toµn diÖn; lµ ng−êi thèng nhÊt çc
lùc l−îng gi¸o dôc trong vµ ngoµi nhµ tr−êng nh»m thùc hiÖn môc tiªu gi¸o dôc cña nhµ tr−êng,
cña líp. V× vËy vai trß cè vÊn cña gi¸o viªn chñ nhiÖm lµ rÊt cÇn thiÕt, ®Æc biÖt lµ trong nhµ tr−êng
tiÓu häc vµ trung häc c¬ së, khi tr×nh ®é tù qu¶n cña häc sinh ch−a cao th× vai trß, tr¸ch nhiÖm cña
gi¸o viªn chñ nhiÖm líp lµ v« cïng quan träng.
§Æc ®iÓm lao ®éng s− ph¹m cña ng−êi gi¸o viªn nãi chung, ng−êi gi¸o viªn chñ nhiÖm líp
nãi riªng lµ mét h×nh thøc lao ®éng ®Æc biÖt víi çc chøc n¨ng ®Æc thï cña nghÒ s− ph¹m. §ã lµ
chøc n¨ng tæ chøc, qu¶n lÝ vµ gi¸o dôc häc sinh. Çc chøc n¨ng cña ng−êi gi¸o viªn chñ nhiÖm
®−îc thÓ hiÖn ë chç: Ng−êi gi¸o viªn chñ nhiÖm ®−îc coi lµ thay mÆt hiÖu tr−ëng nhµ tr−êng lµm
c«ng t¸c tæ chøc l nh ®¹o tËp thÓ häc sinh, qu¶n lÝ gi¸o dôc ®¶m b¶o thùc hiÖn yªu cÇu gi¸o dôc
toµn diÖn. Chøc n¨ng tæ chøc, qu¶n lÝ vµ chøc n¨ng gi¸o dôc thèng nhÊt, g¾n bã mËt thiÕt víi
nhau, bæ sung, hç trî cho nhau trong quy tr×nh gi¸o dôc, ®µo t¹o. Muèn gi¸o dôc ®¹t chÊt l−îng
vµ hiÖu qu¶ tèi −u, ph¶i tæ chøc, qu¶n lÝ tËp thÓ líp thËt tèt, vµ ng−îc l¹i. V× thÕ, trong qu¸ tr×nh
gi¸o dôc, ng−êi gi¸o viªn chñ nhiÖm líp, tr−íc hÕt ph¶i tæ chøc, qu¶n lÝ, x©y dùng líp m×nh thµnh
mét tËp thÓ v÷ng m¹nh, ®oµn kÕt nhÊt trÝ; ph¶i phèi hîp víi gi¸o viªn bé m«n, víi çc tæ chøc
gi¸o dôc trong vµ ngoµi nhµ tr−êng thùc hiÖn néi dung gi¸o dôc toµn diÖn ®èi víi häc sinh.
2. NhiÖm vô cña gi¸o viªn chñ nhiÖm líp lu«n g¾n liÒn víi nhiÖm vô gi¸o dôc cña nhµ
tr−êng phæ th«ng nh»m thùc hiÖn tèt môc tiªu gi¸o ®ôc ®µo t¹o. Cô thÓ lµ:
– Gi¸o viªn chñ nhiÖm ph¶i ch¨m lo gi¸o dôc t− t−ëng, ®¹o ®øc cho häc sinh trong líp;
– Th−êng xuyªn kÕt hîp víi gi¸o viªn bé m«n vµ quan t©m tíi viÖc tæ chøc ho¹t ®éng tù häc
nh»m kh«ng ngõng n©ng cao chÊt l−îng häc tËp cho häc sinh líp m×nh;
– Phèi hîp çc lùc l−îng gi¸o dôc trong nhµ tr−êng, gia ®×nh vµ x héi th«ng qua viÖc tæ chøc
çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó vµ ®a d¹ng ®Ó gi¸o dôc hµnh vi, thãi quan øng xö cã v¨n ho¸
116
cho häc sinh vÒ çc mÆt ®øc, trÝ, thÓ, mÜ, lao ®éng, gãp phÇn h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch
con ng−êi ph¸t triÓn toµn diÖn trong t−¬ng lai.
II. Néi dung vµ çc biÖn ph¸p c«ng t¸c cña gi¸o viªn chñ nhiÖm líp
1. Néi dung vµ çc biÖn ph¸p c«ng t¸c cña gi¸o viªn chñ nhiÖm líp
Trong nhµ tr−êng, víi çc chøc n¨ng tæ chøc, qu¶n lÝ, gi¸o dôc häc sinh, gi¸o viªn chñ nhiÖm
líp ph¶i lµ ng−êi x©y dùng vµ cñng cè çc mèi quan hÖ gi÷a gi¸o viªn chñ nhiÖm víi çc gi¸o
viªn bé m«n, çc tæ chøc ®oµn thÓ trong nhµ tr−êng nh− §oµn TNCS vµ §éi TNTP Hå ChÝ Minh,
víi Héi cha mÑ häc sinh vµ çc tæ chøc x héi kh¸c ®Ó thùc hiÖn tèt môc tiªu gi¸o dôc. Néi dung
c«ng t¸c chñ nhiÖm líp bao gåm nh÷ng c«ng viÖc cô thÓ sau:
* T×m hiÓu vµ n¾m v÷ng ®èi t−îng gi¸o dôc
Theo K.§.Usinxki, muèn gi¸o dôc con ng−êi vÒ mäi mÆt th× ph¶i hiÓu con ng−êi vÒ mäi mÆt.
Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, ng−êi häc sinh võa lµ ®èi t−îng gi¸o dôc, võa lµ chñ thÓ tÝch cùc ho¹t
®éng s¸ng t¹o víi ®êi sèng néi t©m phong phó vµ nh÷ng nÐt tÝnh çch ®a d¹ng. Ng−êi gi¸o viªn
chñ nhiÖm muèn thµnh c«ng trong ho¹t ®éng s− ph¹m cña m×nh th× kh«ng thÓ gi¸o dôc mét çch
chung chung, trõu t−îng mµ ph¶i cã çc biÖn ph¸p cô thÓ phï hîp víi ®Æc ®iÓm løa tuæi, ®Æc ®iÓm
t©m lÝ, nh©n çch cña tõng häc sinh trong tËp thÓ líp. Muèn vËy, tr−íc hÕt gi¸o viªn chñ nhiÖm
ph¶i t×m hiÓu hoµn c¶nh, ®Æc ®iÓm vµ ®iÒu kiÖn sèng ®Ó n¾m v÷ng ®èi t−îng häc sinh víi çc biÖn
ph¸p cô thÓ nh−:
– Nghiªn cøu hå s¬ cña häc sinh (s¬ yÕu lÝ lÞch gia ®×nh, häc b¹, sæ ®iÓm, biªn b¶n häp líp, b¶n
kiÓm ®iÓm, tù nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ cña ç nh©n...);
– Nghiªn cøu çc s¶n phÈm häc tËp vµ ho¹t ®éng cña häc sinh (nh÷ng bµi kiÓm tra, bµi thi,
b¸o t−êng, tranh vÏ, nhËt ký, s¶n phÈm lao ®éng, gi¸o dôc thÓ chÊt,...);
– Quan s¸t nh÷ng biÓu hiÖn tÝch cùc hay tiªu cùc trong çc ho¹t ®éng häc tËp, lao ®éng, thÓ
thao, v¨n nghÖ, vui ch¬i, ... hµng ngµy;
– Trao ®æi, trß chuyÖn, trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp víi häc sinh, víi çn bé líp, §oµn, §éi, víi
gi¸o viªn bé m«n, ... vÒ nh÷ng néi dung cÇn t×m hiÓu;
– Th¨m gia ®×nh häc sinh vµ trß chuyÖn víi phô huynh ®Ó hiÓu hoµn c¶nh vµ cã biÖn ph¸p
gi¸o dôc thÝch hîp;
– TiÕn hµnh ®iÒu tra vµ thùc nghiÖm tù nhiªn, v.v...
Nhê çc biÖn ph¸p ®a d¹ng ®ã, gi¸o viªn chñ nhiÖm líp cã thÓ thu l−îm ®−îc mét khèi l−îng
th«ng tin lín vÒ líp chñ nhiÖm cña m×nh. Nhµ gi¸o dôc cÇn nghiªn cøu, ph©n tÝch, xö lÝ nh÷ng
th«ng tin ®ã b»ng nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau ®Ó nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ vµ hiÓu b¶n chÊt cña häc sinh
cña m×nh. CÇn ghi chÐp, theo dâi tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña çc em d−íi d¹ng nhËt kÝ c«ng t¸c chñ
nhiÖm líp.
* X©y dùng vµ ph¸t triÓn tËp thÓ häc sinh
TËp thÓ häc sinh võa lµ m«i tr−êng, võa lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó gi¸o dôc, trong ®ã mçi thµnh viªn
®Òu chÞu sù t¸c ®éng tÝch cùc cña çc thµnh viªn kh¸c vµ bÞ chi phèi, ¶nh h−ëng bëi d− luËn cña tËp
thÓ, qua ®ã hä tù gi¸o dôc, rÌn luyÖn vµ tù hoµn thiÖn m×nh. Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, gi¸o viªn chñ
nhiÖm ph¶i cïng víi çn bé l nh ®¹o cña líp phÊn ®Êu tÝch cùc ®−a tËp thÓ líp tõ giai ®o¹n míi
117
h×nh thµnh ®Õn giai ®o¹n v÷ng m¹nh khi c¶ tËp thÓ ®oµn kÕt nhÊt trÝ cao vµ ®Òu quyÕt t©m tu d−ìng
rÌn luyÖn nh»m thùc hiÖn tèt nh÷ng yªu cÇu, nh÷ng chØ tiªu do chÝnh hä ®Ò ra.
Mét tËp thÓ líp v÷ng m¹nh lµ mét tËp thÓ d−íi vai trß tæ chøc, ®iÒu khiÓn cña gi¸o viªn chñ
nhiÖm, çc ho¹t ®éng häc tËp, lao ®éng, v¨n nghÖ, thÓ dôc, thÓ thao, vui ch¬i, gi¶i trÝ, ... thu hót,
l«i cuèn ®−îc ®«ng ®¶o häc sinh trong líp tÝch cùc tham gia vµ qua ®ã h×nh thµnh, cñng cè,
ph¸t triÓn nh÷ng mèi quan hÖ tèt ®Ñp, nh÷ng t×nh c¶m b¹n bÌ, ®ång ®éi trong s¸ng, bÒn v÷ng.
Çc ho¹t ®éng nµy th−êng ®−îc g¾n liÒn víi çc phong trµo thi ®ua theo nh÷ng chñ ®Ò nhÊt ®Þnh
mang ý nghÜa chÝnh trÞ vµ cã néi dung gi¸o dôc s©u s¾c nh»m kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc vµ nhu cÇu
ho¹t ®éng cña mçi häc sinh.
Thùc tiÔn chøng tá r»ng gi¸o dôc tinh thÇn tËp thÓ vµ v× danh dù, v× truyÒn thèng cña tËp thÓ
líp lµ mét néi dung gi¸o dôc nÕu ®−îc gi¸o viªn chñ nhiÖm quan t©m vµ tæ chøc tèt th× sÏ mang
l¹i chÊt l−îng, hiÖu qu¶ gi¸o dôc ®¸ng kÓ.
§Ó x©y dùng tËp thÓ líp v÷ng m¹nh, gi¸o viªn chñ nhiÖm cÇn chó ý tíi mét sè biÖn ph¸p c¬
b¶n sau:
– CÇn lùa chän vµ båi d−ìng ®éi ngò çn bé cèt çn cña líp, ®ã lµ nh÷ng häc sinh cã n¨ng
lùc häc tËp v÷ng vµng, cã kh¶ n¨ng tæ chøc, qu¶n lÝ, cã nhiÖt t×nh vµ cã uy tÝn trong líp;
– Tæ chøc nhiÒu ho¹t ®éng tËp thÓ thuéc çc lÜnh vùc häc tËp, lao ®éng, thÓ thao, v¨n nghª, ...
cã søc hÊp dÉn, l«i cuèn ®«ng ®¶o häc sinh cïng tham gia, th«ng qua ho¹t ®éng ®Ó gi¸o dôc hµnh
vi øng xö vµ rÌn luyÖn nÕp sèng v¨n minh...;
– H×nh thµnh nh÷ng d− luËn tÝch cùc, g©y ¶nh h−ëng t¸c ®éng cña tËp thÓ tíi tõng ç nh©n,
tËp thÓ nh− lµ m«i tr−êng vµ ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc häc sinh;
– T¨ng c−êng gi¸o dôc truyÒn thèng tèt ®Ñp cña tËp thÓ líp, gi¸o dôc niÒm tù hµo, tin t−ëng
cña çc thµnh viªn trong líp víi truyÒn thèng cña líp qua nhiÒu thÕ hÖ häc sinh v.v...
* Phèi hîp çc lùc l−îng gi¸o dôc trong vµ ngoµi nhµ tr−êng nh»m thùc hiÖn môc tiªu gi¸o
dôc toµn diÖn.
Nh− trªn ® nhÊn m¹nh, gi¸o viªn chñ nhiÖm líp lµ ng−êi thay mÆt nhµ tr−êng chÞu tr¸ch
nhiÖm vÒ chÊt l−îng gi¸o dôc toµn diÖn cña häc sinh mét líp vÒ gi¸o dôc c¬ së thÕ giíi quan, gi¸o
®ôc ®¹o ®øc, vÒ chÊt l−îng häc tËp çc bé m«n, vª gi¸o dôc lao ®éng, gi¸o dôc thÓ chÊt, v¨n ho¸
thÈm mÜ, ... Muèn tæ chøc çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng néi kho¸, ngo¹i kho¸ phong phó vµ ®a d¹ng ®ã,
gi¸o viªn chñ nhiÖm ph¶i huy ®éng nhiÒu lùc l−îng gi¸o dôc tõ nhiÒu phÝa cïng tham gia.
Tr−íc hÕt lµ ph¶i kÕt hîp chÆt chÏ víi gi¸o viªn bé m«n, kh«ng ngõng c¶i tiÕn, ®æi míi néi
dung, ph−¬ng ph¸p d¹y häc, kh¾c phôc lèi truyÒn thô mét chiÒu, t¨ng c−êng tæ chøc ho¹t ®éng
tù häc, ®Æc biÖt chó ý båi d−ìng, rÌn luyÖn kÜ n¨ng, ph−¬ng ph¸p tù t×m tßi, ph¸t hiÖn çi míi
®Ó häc sinh c¶ líp ®¹t thµnh tÝch häc tËp ngµy mét cao h¬n. §èi víi häc sinh yÕu kÐm, gi¸o
viªn chñ nhiÖm cÇn t×m hiÓu râ nguyªn nh©n vµ kÞp thêi cã biÖn ph¸p gióp ®ì, ®éng viªn ®Ó hä
cã thÓ v−¬n lªn theo kÞp tr×nh ®é chung cña c¶ líp.
NhiÖm vô gi¸o dôc thÕ giíi quan, ®¹o ®øc, hµnh vi, thãi quen øng xö cã v¨n ho¸... ®èi víi häc
sinh cÇn ®−îc gi¸o viªn chñ nhiÖm quan t©m th−êng xuyªn. V× b¶n chÊt cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ
118
qu¸ tr×nh phøc hîp, l©u dµi víi nhiÒu t¸c ®éng tõ nhiÒu phÝa nªn ng−êi gi¸o viªn chñ nhiÖm giái
ph¶i lµ ng−êi biÕt tËp hîp vµ tËn dông ¶nh h−ëng gi¸o dôc cña çc lùc l−îng gi¸o dôc kh¸c nhau.
Cô thÓ lµ, cÇn phèi hîp chÆt chÏ víi §oµn TNCS vµ §éi TNTP trong viÖc thèng nhÊt môc tiªu, néi
dung gi¸o dôc, thèng nhÊt kÕ ho¹ch vµ çc h×nh thøc tæ chøc çc d¹ng ho¹t ®éng kh¸c nhau nh»m
thùc hiÖn tèt çc nhiÖm vô gi¸o dôc toµn diÖn. §Æc biÖt, gi¸o viªn chñ nhiÖm cÇn phèi hîp chÆt
chÏ víi Héi cha mÑ häc sinh vµ çc tæ chøc ®oµn thÓ ë ®Þa ph−¬ng ®Ó thùc hiÖn nguyªn lÝ kÕt hîp
gi¸o dôc tay ba gi÷a nhµ tr−êng, gia ®×nh vµ x héi.
§Ó kÕt hîp çc lùc l−îng gi¸o dôc trong vµ ngoµi nhµ tr−êng nh»m thùc hiÖn tèt môc tiªu
gi¸o dôc cña líp, gi¸o viªn chñ nhiÖm cÇn chó ý çc biÖn ph¸p sau:
– §èi víi çc gi¸o viªn bé m«n, gi¸o viªn chñ nhiÖm ph¶i cã sù liªn hÖ, trao ®æi th−êng
xuyªn ®Ó n¾m v÷ng t×nh h×nh häc tËp, kÞp thêi ph¸t huy nh÷ng mÆt tèt, nh÷ng tÊm g−¬ng ®iÓn
h×nh; uèn n¾n, ®iÒu chØnh, kh¾c phôc t×nh tr¹ng yÕu kÐm trong líp...;
– §èi víi çc tæ chøc §oµn TNCS vµ §éi TNTP, gi¸o viªn chñ nhiÖm cÇn cã sù kÕt hîp chÆt
chÏ, cÇn t«n träng tæ chøc ®oµn thÓ, thèng nhÊt néi dung vµ ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc gi÷a tæ chøc
®oµn thÓ vµ líp;
– §èi víi cha mÑ häc sinh, gi¸o viªn chñ nhiÖm cÇn kÕt hîp nhiÒu h×nh thøc nh−: th¨m gia
®×nh, tæ chøc héi nghÞ phô huynh, l−u sæ, viÕt th− hoÆc ®iÖn tho¹i liªn l¹c, th−êng xuyªn ph¶n ¸nh
t×nh h×nh häc tËp, tu d−ìng, rÌn luyÖn cña çc em ®Ó kÞp thêi cã biÖn ph¸p gi¸o dôc thÝch hîp;
– Trong mét sè tr−êng hîp ®Æc biÖt, gi¸o viªn chñ nhiÖm cÇn cã sù liªn hÖ mËt thiÕp víi c¬
quan, chÝnh quyÒn, c«ng an, ... cña ®Þa ph−¬ng ®Ó gi¸o dôc cã hiÖu qu¶ ®èi víi nh÷ng häc sinh ç
biÖt.
2. KÕ ho¹ch c«ng t¸c chñ nhiÖm líp

C«ng t¸c cña gi¸o viªn chñ nhiÖm líp ®−îc thùc hiÖn tèt hay kh«ng phÇn lín phô thuéc vµo
viÖc lËp kÕ ho¹ch, tæ chøc thùc hiÖn kÕ ho¹ch vµ kiÓm tra kÕt qu¶ viÖc thùc hiÖn kÕ ho¹ch ®ã.
KÕ ho¹ch c«ng t¸c chñ nhiÖm líp ®−îc x©y dùng dùa trªn c¬ së môc tiªu, néi dung gi¸o dôc
toµn diÖn cña nhµ tr−êng vµ ® ®−îc kÕ ho¹ch ho¸ trong ch−¬ng tr×nh ho¹t ®éng cña nhµ tr−êng
trong tõng th¸ng, trong mçi häc k× vµ c¶ n¨m häc. §Ó x©y dùng kÕ ho¹ch c«ng t¸c cña líp, gi¸o
viªn chñ nhiÖm ph¶i n¾m v÷ng vµ xö lÝ tèt hµng lo¹t th«ng tin cã liªn quan tíi môc ®Ých, nhiÖm
vô, néi dung, kÕ ho¹ch c«ng t¸c cña nhµ tr−êng còng nh− ho¹t ®éng cña çc tæ chøc §oµn
TNCS vµ §éi TNTP Hå ChÝ Minh trong nhµ tr−êng. MÆt kh¸c, gi¸o viªn chñ nhiÖm còng cÇn
t×m hiÓu t×nh h×nh thùc tiÔn ®Þa ph−¬ng n¬i tr−êng ®ãng còng nh− t×nh h×nh x héi, chÝnh trÞ
chung cña ®Êt n−íc v.v... Tõ ®ã gi¸o viªn chñ nhiÖm cã thÓ dù ®o¸n xu h−íng ph¸t triÓn chung
còng nh− kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña tËp thÓ vµ mçi ç nh©n trong líp ®Ó x©y dùng çc chØ tiªu
phÊn ®Êu sao cho phï hîp víi kh¶ n¨ng vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi còng nh− nh÷ng khã kh¨n
chung cña tËp thÓ vµ tõng ç nh©n.
Thùc tiÔn gi¸o dôc ë çc tr−êng phæ th«ng cho thÊy r»ng, kÕ ho¹ch c«ng t¸c chñ nhiÖm líp cã
thÓ bao gåm nh÷ng néi dung c¬ b¶n sau:
– T×nh h×nh, ®Æc ®iÓm cña n¨m häc (hoÆc häc k× hay mét th¸ng);
– X¸c ®Þnh râ môc ®Ých, yªu cÇu vÒ çc mÆt gi¸o dôc.
119
– T×nh h×nh vµ ®Æc ®iÓm cña líp, nh÷ng thuËn vµ khã kh¨n (chñ quan, kh¸ch quan vÒ sè
l−îng, vÒ chÊt l−îng ®¹o ®øc, vÒ tr×nh ®é häc vÊn, vÒ ý thøc th¸i ®é, hµnh vi v¨n ho¸, thÈm mÜ, vÒ
ý thøc tæ chøc kØ luËn, ...);
– Nh÷ng môc tiªu, néi dung gi¸o dôc toµn diÖn cña líp;
– Nh÷ng nhiÖm vô cô thÓ vÒ çc mÆt häc tËp, rÌn luyÖn ®¹o ®øc, lao ®éng, thÓ chÊt thÈm mÜ
(®−îc chi tiÕt ho¸ thµnh nh÷ng chØ tiªu phÊn ®Êu cô thÓ);
– Nh÷ng biÖn ph¸p thùc hiÖn nh»m ®¹t ®−îc nh÷ng chØ tiªu ® quy ®Þnh;
– Nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt vÒ c¬ së vËt chÊt, vÒ thêi gian, kinh phÝ, vÒ çc ph−¬ng tiÖn,
ng−êi phô tr¸ch cô thÓ, chi tiÕt tõng c«ng viÖc, v.v...
KÕ ho¹ch c«ng t¸c chñ nhiÖm líp tuy ®−îc x©y dùng trªn c¬ së tÝnh ®Õn nh÷ng tiÒn ®Ò vµ ®iÒu
kiÖn thùc tÕ nhÊt ®Þnh, song trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn cÇn bæ sung vµ ®iÒu chØnh kÞp thêi sao cho
phï hîp víi nh÷ng biÕn ®éng th−êng x¶y ra trong thùc tiÔn theo nh÷ng yªu cÇu, nhiÖm vô gi¸o
dôc ®µo t¹o nãi chung vµ cña nhµ tr−êng, cña líp nãi riªng.
III. Nh÷ng yªu cÇu ®èi víi ng−êi gi¸o viªn chñ nhiÖm líp
Víi vÞ trÝ, chøc n¨ng vµ tÇm quan träng cña c«ng t¸c chñ nhiÖm líp, ng−êi gi¸o viªn chñ
nhiÖm líp cÇn ®¸p øng mét sè yªu cÇu c¬ b¶n sau:
1. Gi¸o viªn chñ nhiÖm líp tr−íc hÕt ph¶i lµ nh÷ng gi¸o viªn cã tr×nh ®é chuyªn m«n vµ
nghiÖp vô s− ph¹m v÷ng vµng; cã n¨ng lùc tæ chøc, qu¶n lÝ, lµ cè vÊn th−êng xuyªn vµ tÝch cùc
n»m x©y dùng tËp thÓ líp kh«ng ngõng ph¸t triÓn v÷ng m¹nh vµ toµn diÖn. Muèn vËy, gi¸o viªn
chñ nhiÖm líp ph¶i n¾m v÷ng lÝ luËn gi¸o dôc, ®Æc biÖt lµ çc ph−¬ng ph¸p vµ kÜ n¨ng lµm c«ng
t¸c chñ nhiÖm líp, nhÊt lµ kÜ n¨ng tæ chøc qu¶n lÝ, kÜ n¨ng gi¸o dôc, kÜ n¨ng giao tiÕp s− ph¹m,
v.v...
2. Gi¸o viªn chñ nhiÖm líp ph¶i lµ ng−êi thÇy mÉu mùc, cã phÈm chÊt nh©n çch tèt ®Ñp, lµ
tÊm g−¬ng s¸ng vÒ ®¹o ®øc, lèi sèng, t− thÕ, t¸c phong, lµ mÉu ng−êi lÝ t−ëng trong t©m hån çc
em,...
3. Lµ nh÷ng thÇy c« gi¸o nhiÖt t×nh, yªu nghÒ tha thiÕt, cã t×nh th−¬ng yªu häc sinh, lu«n ®é
l−îng vµ khoan dung, cã kinh nghiÖm gi¸o dôc häc sinh, nhÊt lµ nh÷ng häc sinh ç biÖt...
4. Gi¸o viªn chñ nhiÖm líp cÇn cã n¨ng lùc tæ chøc vµ tham gia tÝch cùc çc ho¹t ®éng v¨n
nghÖ, thÓ dôc thÓ thao ®Ó th−êng xuyªn cæ vò, l«i cuèn thu hót häc sinh tËp luyÖn vµ tham gia vµo
çc phong trµo thÓ thao v¨n ho¸ trong vµ ngoµi tr−êng cã hiÖu qu¶.
5. Gi¸o viªn chñ nhiÖm líp ph¶i lµ ng−êi cã n¨ng lùc tham gia tÝch cùc çc ho¹t ®éng chÝnh
trÞ – x héi, th−êng xuyªn ®éng viªn, khuyÕn khÝch häc sinh líp chñ nhiÖm tÝch cùc tu d−ìng,
rÌn luyÖn vµ tham gia çc ho¹t ®éng cña nhµ tr−êng, cña ®Þa ph−¬ng nh»m g¾n liÒn nhµ tr−êng
víi ®êi sèng x héi.
120
C©u hái «n tËp
1. H y tr×nh bµy vÞ trÝ, chøc n¨ng vµ nhiÖm vô cña gi¸o viªn chñ nhiÖm líp. Liªn hÖ víi thùc
tiÔn c«ng t¸c chñ nhiÖm líp ë çc tr−êng phæ th«ng hiÖn nay.
2. Tr×nh bµy néi dung vµ çc biÖn ph¸p c«ng t¸c cña ng−êi gi¸o viªn chñ nhiÖm líp. Qua thùc
tiÔn gi¸o dôc, Anh (ChÞ) rót ra nh÷ng kinh nghiÖm vµ kÕt luËn sù ph¹m g× vÒ ph−¬ng ph¸p
c«ng t¸c cña ng−êi gi¸o viªn chñ nhiÖm líp?
3. H y nªu nh÷ng yªu cÇu ®èi víi ng−êi gi¸o viªn chñ nhiÖm líp. Liªn hÖ b¶n thÇn víi t− çch
lµ mét gi¸o viªn chñ nhiÖm líp.
121
Ch−¬ng XIV
Gi¸o dôc tËp thÓ häc sinh
I. Kh¸i niÖm tËp thÓ vµ tËp thÓ häc sinh

1. TËp thÓ lµ mét h×nh th¸i tæ chøc x héi, mét tËp hîp nhiÒu ç nh©n liªn kÕt thµnh nh÷ng
tæ chøc cïng ho¹t ®éng chung v× mét môc ®Ých nhÊt ®Þnh, võa phï hîp víi lîi Ých cña ç nh©n võa
®¸p øng víi yªu cÇu kh¸ch quan cña x héi.
TËp thÓ häc sinh lµ mét h×nh th¸i tæ chøc ®êi sèng, ho¹t ®éng vµ giao l−u trong m«i tr−êng s−
ph¹m, mét tæ chøc gi¸o dôc cã kØ luËt chÆt chÏ vµ nghiªm minh, cã nguyªn t¾c vµ nh÷ng quy t¾c
ho¹t ®éng nhÊt ®Þnh nh»m h−íng tíi viÖc thùc hiÖn môc ®Ých gi¸o dôc vµ h×nh thµnh, ph¸t triÓn
toµn diÖn nh©n çch.
2. Nh÷ng dÊu hiÖu ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña tËp thÓ häc sinh
– Mçi ç nh©n trong tËp thÓ ®Òu cã ý nguyÖn thùc hiÖn mét môc ®Ých nhÊt ®Þnh;
– Çc thµnh viªn trong tËp thÓ ®Òu cïng tham gia mét ho¹t ®éng chung: häc tËp, lao ®éng, thÓ
thao, v¨n nghÖ,...
– Cã hÖ thèng çc quan hÖ phøc hî, t−¬ng trî, hîp t¸c, nh©n ¸i...;
– Cã tæ chøc tù qu¶n do çc thµnh viªn trong tËp thÓ bÇu ra.
– Cã quan hÖ hîp t¸c nhiÒu mÆt víi çc tËp thÓ kh¸c vµ cã kh«ng khÝ t©m lÝ ®Æc tr−ng cña mét
tËp thÓ nh−: ®oµn kÕt, th©n ¸i, tù hµo, b¶o vÖ ®ång ®éi,...
§Æc tr−ng tæng qu¸t cña tËp thÓ häc sinh: ®©y võa lµ mét hiÖn t−îng x héi, võa lµ mét hiÖn
t−îng s− ph¹m. Nã lµ mét h×nh th¸i tæ chøc x héi ph¶n ¸nh ®Ëm nÐt nh÷ng dÊu Ên cña m«i
tr−êng x héi, song tËp thÓ häc sinh l¹i lµ mét m«i tr−êng s− ph¹m, lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó gi¸o dôc,
h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n çch cho thÕ hÖ trÎ. Nã võa lµ ®èi t−îng, võa lµ chñ thÓ cña qu¸ tr×nh
gi¸o dôc. §ã lµ m«i tr−êng gi¸o dôc nh»m biÕn nh÷ng yªu cÇu, chuÈn mùc vÒ ®¹o ®øc, v¨n ho¸,
thÈm mÜ do x héi quy ®Þnh thµnh hµnh vi, thãi quan cña mçi thµnh viªn trong tËp thÓ. V× vËy, tËp
thÓ kh«ng nh÷ng ph¶i thùc hiÖn tèt çc yªu cÇu cña nhµ gi¸o dôc mµ cßn ®−a ra nh÷ng yªu cÇu
cao ®èi víi mçi ç nh©n. Do ®ã, ®èi t−îng cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ “®èi t−îng kÐp”, nhµ gi¸o dôc
võa t¸c ®éng tíi c¶ tËp thÓ ®ång thêi t¸c ®éng tíi tõng ç nh©n. TËp thÓ häc sinh ph¸t triÓn ®Õn
tr×nh ®é cao sÏ t¹o d− luËn lµnh m¹nh ¶nh h−ëng tÝch cùc trë l¹i mçi ç nh©n, nhê ®ã mçi thµnh
viªn trong tËp thÓ tõ ®èi t−îng gi¸o dôc trë thµnh chñ thÓ tù gi¸o dôc, tù båi d−ìng vµ «n luyÖn ®Ó
kh«ng ngõng tù hoµn thiÖn m×nh.
II. CÊu tróc vµ chøc n¨ng cña tËp thÓ häc sinh
1. TËp thÓ häc sinh lµ çc tæ chøc do nhµ tr−êng thµnh lËp nh»m thùc hiÖn môc tiªu lµ çc
nhiÖm vô gi¸o dôc. Trong çc lo¹i h×nh tr−êng, tËp thÓ häc sinh ®Òu cã hai cÊp: cÊp c¬ së (tËp thÓ
líp, tæ, nhãm häc sinh vµ çc tæ chøc chi §éi hoÆc Liªn chi §éi TNTP vµ chi §oµn hoÆc Liªn chi
§oµn TNCS, §oµn Hå ChÝ Minh,... cña çc líp hoÆc khèi líp) vµ cÊp tr−êng (tËp thÓ häc sinh
122
toµn tr−êng víi çc tæ chøc ®oµn thÓ tù qu¶n nh− Héi häc sinh, §éi TNTP, §oµn TNCS Hå ChÝ
minh, ...). Mçi ®¬n vÞ tËp thÓ cã vÞ trÝ vµ vai trß riªng tuú theo môc ®Ých, ph¹m vi ho¹t ®éng vµ çc
chøc n¨ng ®Æc thï cña nã. §Æc biÖt lµ çc tæ chøc c¬ së líp do çc tæ chøc tù qu¶n l nh ®¹o víi
vai trß cè vÊn cña gi¸o viªn chñ nhiÖm nh»m qu¶n lÝ, gi¸o dôc toµn diÖn ®èi víi mäi thµnh viªn
trong tËp thÓ líp.
TËp thÓ häc sinh tån t¹i víi t− çch nh− lµ mét hÖ thèng tõ vÜ m« ®Õn vi m«, tõ çc tæ chøc víi
ph¹m vi réng lín cña çc tr−êng ®Õn çc tæ chøc trong ph¹m vi hÑp h¬n cña çc khèi líp, çc líp,
çc tæ, çc nhãm v.v... Víi çc tÇng bËc kh¸c nhau, tËp thÓ ®Òu ®−îc tæ chøc chÆt chÏ, lµ n¬i tËp
hîp çc thµnh viªn cïng ®é tuæi, cïng chung ho¹t ®éng v× mét môc ®Ých nhÊt ®Þnh. Trong çc tËp
thÓ ®Òu cã ®éi ngò çn bé l nh ®¹o cã n¨ng lùc vµ phÈm chÊt nh©n çch tèt ®Ñp, lu«n g−¬ng mÉu,
lµ h¹t nh©n, lµ trung t©m ®oµn kÕt trong tËp thÓ. TËp thÓ häc sinh bao gåm nhiÒu ç nh©n trong ®ã
cã nh÷ng thµnh viªn tÝch cùc, nh÷ng ng−êi trung b×nh vµ c¶ nh÷ng ç nh©n chËm tiÕn, ç biÖt, ...
Çc nhãm, çc ç nh©n trong cïng mét tËp thÓ kh«ng tån t¹i biÖt lËp mµ lu«n cã quan hÖ mËt
thiÕt, ®éng viªn, gióp ®ì lÉn nhau trong häc tËp, trong tu d−ìng, rÌn luyÖn ®Ó cïng nhau tiÕn bé.
2. TËp thÓ häc sinh cã nhiÒu chøc n¨ng, ®Æc biÖt lµ chøc n¨ng tæ chøc, qu¶n lÝ; chøc n¨ng
gi¸o dôc vµ chøc n¨ng kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc ho¹t ®éng cña mçi thµnh viªn trong tËp thÓ.
– Chøc n¨ng tæ chøc vµ qu¶n lÝ lµ chøc n¨ng quan träng xuyªn suèt c¶ qu¸ t×nh h×nh thµnh vµ
ph¸t triÓn cña tËp thÓ häc sinh. Chøc n¨ng nµy thÓ hiÖn ë viÖc tËp hîp çc thµnh viªn cã cïng môc
®Ých, cïng chung ho¹t ®éng...; tæ chøc çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó vµ ®a d¹ng...; x©y dùng
nÒ nÕp ho¹t ®éng th−êng xuyªn; qu¶n lÝ ®éi ngò vÒ sè l−îng, chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ ho¹t ®éng
theo nguyªn t¾c tËp trung, d©n chñ, b×nh ®¼ng, tù nguyÖn, ...
– Chøc n¨ng gi¸o dôc cña tËp thÓ häc sinh lµ chøc n¨ng ®Æc tr−ng c¬ b¶n nhÊt, v× môc ®Ých
cña tËp thÓ häc sinh lµ nh»m thùc hiÖn tèt môc tiªu gi¸o dôc toµn diÖn cña nhµ tr−êng, cña líp vµ
çc tæ chøc ®oµn thÓ. Cho nªn mäi ho¹t ®éng cña tËp thÓ häc sinh ph¶i mang tÝnh gi¸o dôc ®Ëm
nÐt, ph¶i gãp phÇn chuyÓn ho¸ nh÷ng yªu cÇu, nh÷ng chuÈn mùc x héi vÒ ®¹o ®øc, lao ®éng, thÓ
chÊt vµ thÈm mÜ thµnh hµnh vi, thãi quen vµ nÕp sèng cã v¨n ho¸ cña mçi thµnh viªn trong tËp
thª.
– Chøc n¨ng kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc ho¹t ®éng cña mçi ç nh©n trong tËp thÓ lµ mét chøc
n¨ng ®Æc thï cña tËp thÓ häc sinh. Bëi lÏ, trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, mäi t¸c ®éng cña nhµ gi¸o dôc
cïng víi nh÷ng ¶nh h−ëng cña tËp thÓ tíi nh©n çch cña mçi ç nh©n chØ lµ nh÷ng t¸c ®éng kh¸ch
quan mµ yÕu tè quyÕt ®Þnh ph¶i lµ tÝnh tÝch cùc chñ quan cña mçi häc sinh. Thùc tiÔn gi¸o dôc
chøng tá r»ng, tÝnh tÝch cùc ho¹t ®éng cña häc sinh. Thùc tiÕn gi¸o dôc chøng tá r»ng, tÝnh tÝch
cùc ho¹t ®éng cña häc sinh, nÕu ®−îc ph¸t huy cao ®é sÏ t¹o nªn néi lùc thóc ®Èy ho¹t ®éng gi¸o
dôc vµ tù gi¸o dôc trong tËp thÓ ®¹t hiÖu qu¶ tèi −u. V× vËy, viÖc ®éng viªn, khuyÕn khÝch çc
thµnh viªn trong tËp thÓ b»ng çc h×nh thøc tuyªn d−¬ng, khen th−ëng ®èi víi nh÷ng ng−êi tèt,
viÖc tèt hoÆc nh÷ng thµnh tÝch cña ç nh©n vµ tËp thÓ trong çc ®ît thi ®ua sÏ cã ý nghÜa gi¸o dôc
rÊt s©u s¾c.
123
III. Çc giai ®o¹n ph¸t triÓn cña tËp thÓ häc sinh
Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña tËp thÓ häc sinh lµ mét qu¸ tr×nh l©u dµi, phøc t¹p,
th−êng ®−îc diÔn ra qua çc giai ®o¹n nhÊt ®Þnh. ViÖc ph©n chia çc giai ®o¹n cÇn c¨n cø vµo çc
tiªu chÝ ®Æc tr−ng c¬ b¶n nh−:
– Trong mçi giai ®o¹n ®ã, ai lµ ng−êi ® ®Ò ra çc yªu cÇu ®èi víi tËp hÓ (gi¸o viªn chñ
nhiÖm, çn bé phô tr¸ch §éi, çn bé §oµn, çn bé líp hay b¶n th©n çc thµnh viªn trong tËp thÓ);
– Çc thµnh viªn trong tËp thÓ ® chÊp nhËn çc yªu cÇu cña tËp thÓ nh− thÕ nµo vµ víi ®éng
c¬ g× (tù nguyÖn, tù gi¸c hay b¾t buéc vµ chÊp nhËn v× môc ®Ých g×, v× ai, v.v...).
Dùa vµo çc tiªu chÝ c¬ b¶n ®ã, qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña tËp thÓ häc sinh th−êng diÔn ra qua ba
giai ®o¹n chñ yÕu sau:
1. Giai ®o¹n thø nhÊt: §Æc tr−ng lµ vai trß tæ chøc cña gi¸o viªn. Giai ®o¹n nµy, gi¸o viªn
tæ chøc, h×nh thµnh, x©y dùng tËp thÓ rhäc sinh. Trong giai ®o¹n nµy, gi¸o viªn - ®Æc biÖt lµ gi¸o
viªn chñ nhiÖm líp, ph¶i lµ ng−êi tËp hîp çc thµnh viªn trong tËp thÓ, æn ®Þnh tæ chøc, trùc tiÕp
gi¶i quyÕt mäi c«ng viÖc trong tËp thÓ, quan t©m vµ ch¨m lo tíi nh÷ng thuËn lîi, nh÷ng khã kh¨n
ban ®Çu vµ ®−a çc ho¹t ®éng cña tËp thÓ dÇn dÇn vµo nÒ nÕp.
Trong giai ®o¹n ®Çu tiªn nµy, gi¸o viªn ph¶i x¸c ®Þnh râ môc ®Ých, nhiÖm vô cña tËp thÓ.
Th«ng qua ho¹t ®éng, gi¸o viªn vµ tËp thÓ ph¸t hiÖn nh÷ng thµnh viªn tÝch cùc vµ ph¸t hiÖn çc
mèi quan hÖ phô thuéc, tõ ®ã hoµn thiÖn dÇn ®éi ngò çn bé tù qu¶n trong tËp thÓ häc sinh.
2. Giai ®o¹n thø hai: Çc thµnh viªn trong tËp thÓ ® cã sù ph©n ho¸ râ nÐt. Trong giai
®o¹n nµy, mét sè thµnh viªn tÝch cùc, h¨ng h¸i nhiÖt t×nh tham gia çc ho¹t ®éng ® xuÊt hiÖn. Hä
® thÓ hiÖn kh¸ râ nÐt nh÷ng phÈm chÊt, n¨ng lùc cña b¶n th©n trong çc lÜnh vùc ho¹t ®éng häc
tËp, lao ®éng, v¨n nghÖ, thÓ thao, v.v... víi tinh thÇn vµ ý thøc tr¸ch nhiÖm cao vµ cã ¶nh h−ëng
tíi çc thµnh viªn kh¸c trong tËp thÓ. Trong giai ®o¹n nµy còng xuÊt hiÖn nh÷ng ng−êi thô ®éng,
b¶o sao lµm vËy, lu«n döng d−ng ch¼ng quan t©m tíi ai, theo chñ nghÜa trung b×nh ®Ó ch¼ng ai
®éng ®Õn m×nh lµ ®−îc. Vµ tÊt nhiªn, trong sù ph©n ho¸ ®ã, çc ç nh©n chËm tiÕn, nh÷ng häc
sinh ç biÖt xuÊt hiÖn vµ béc lé râ nh÷ng nh−îc ®iÓm, sù yÕu kÐm trong çc lÜnh vùc ho¹t ®éng
cña tËp thÓ.
Trªn c¬ së ph©n ho¸ ®ã, víi nghÖ thuËt s− ph¹m cña m×nh, nhµ gi¸o dôc ph¶i tõng b−íc x©y
dùng, cñng cè uy tÝn vµ ph¸t huy ¶nh h−ëng cña nh÷ng thµnh viªn tÝch cùc, x©y dùng vµ hoµn
thiÖn hÖ thèng çc mèi quan hÖ tèt ®Ñp trong tËp thÓ; sö dông hÕt kh¶ n¨ng gi¸o dôc cña tËp thÓ
®èi víi tõng ç nh©n th«ng qua nh÷ng yªu cÇu ngµy cµng cao vµ nh÷ng d− luËn, nh÷ng ¶nh
h−ëng, t¸c ®éng th−êng xuyªn cña tËp thÓ.
3. Giai ®o¹n thø ba: TËp thÓ häc sinh ® ph¸t triÓn m¹nh mÏ. Nh÷ng yªu cÇu cña nhµ gi¸o
dôc ® trë thµnh yªu cÇu cña c¶ tËp thÓ vµ nhu cÇu ph¸t triÓn cña tõng ç nh©n. §ã lµ sù thèng
nhÊt gi÷a lîi Ých cña tËp thÓ vµ ç nh©n, sù phï hîp gi÷a nh÷ng yªu cÇu kh¸ch quan víi nhu cÇu
ph¸t triÓ chñ quan trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc - ®µo t¹o. Trong giai ®o¹n nµy, tËp thÓ ® thùc sù lµ
124
m«i tr−êng, lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó gi¸o dôc, h×nh thµnh, rÌn luyÖn vµ hoµn thiÖn nh©n çch cho häc
sinh. TËp thÓ trë thµnh nh©n tè gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc – mét tËp thÓ tù qu¶n v÷ng m¹nh ph¸t huy
¶nh h−ëng tÝch cùc th«ng qua d− luËn tèt ®Ñp,... Khi ®ã, gi¸o viªn chñ nhiÖm gi÷ vai trß lµ ng−êi
cè vÊn cho çc çn bé l nh ®¹o cña tËp thÓ häc sinh.
IV. Nh÷ng biÖn ph¸p gi¸o dôc tËp thÓ häc sinh
LÝ luËn vµ thùc tiÔn gi¸o dôc trong çc lo¹i h×nh tr−êng hiÖn nay chøng tá r»ng, muèn x©y
dùng mét tËp thÓ häc sinh v÷ng m¹nh, nhµ gi¸o dôc cÇn tiÕn hµnh mét sè biÖn ph¸p c¬ b¶n sau:
1. H×nh thµnh vµ cñng cè bÒn v÷ng çc mèi quan hÖ ®óng ®¾n trong tËp thÓ häc sinh
Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña tËp thÓ häc sinh bao giê còng ®i ®«i víi sù xuÊt hiÖn
nh÷ng mèi quan hÖ phøc t¹p trong tËp thÓ. Mét tËp thÓ v÷ng m¹nh lµ tËp thÓ cã nh÷ng mèi quan
hÖ phøc hîp tèt ®Ñp nh−:
- Nh÷ng mèi quan hÖ phô thuéc gi÷a thÇy vµ trß, gi÷a ng−êi qu¶n lÝ, l nh ®¹o víi mçi ç
nh©n, gi÷a çc ç nh©n víi nhau, v.v... Nh÷ng mèi quan hÖ nµy ph¶n ¸nh chøc n¨ng vµ sù phèi
hîp chÆt chÏ, nhÞp nhµng gi÷a çc thµnh viªn nh»m thùc hiÖn môc ®Ých chung cña tËp thÓ.
- Nh÷ng mèi quan hÖ th©n ¸i, ®oµn kÕt gi÷a b¹n bÌ trong tr−êng, trong líp, trong çc tæ,
nhãm häc sinh, trong chi §éi, chi §oµn, çc quan hÖ th©n mËt gi÷a çc b¹n g¸i b¹n trai víi nhau,
gi÷a b¹n häc cã cïng chÝ h−íng, cïng phÊn ®Êu v× mét môc tiªu, cïng lÝ t−ënhg, v.v...
- Nh÷ng mèi quan hÖ riªng t− ph¶n ¸nh t×nh c¶m riªng t− gi÷a çc ç nh©n ®−îc h×nh thµnh trong
qu¸ tr×nh häc tËp, trong lao ®éng, trong çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng chung. Nh÷ng quan hÖ t×nh c¶m trong
s¸ng lµ ®éng c¬ m¹nh mÏ thóc ®Èy çc ç nh©n trong tËp thÓ kh«ng ngõng tÝch cùc phÊn ®Êu v−¬n lªn.
NghÖ thuËt cña nhµ s− ph¹m giái lµ ph¶i kÞp thêi ph¸t hiÖn çc mèi quan hÖ phøc t¹p trong
tËp thÓ; biÕt nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ kh¸ch quan vµ cñng cè, ph¸t huy nh÷ng mèi quan hÖ ®óng ®¾n,
nh÷ng t×nh c¶m trong s¸ng, tèt ®Ñp. §ång thêi cÇn ph¸t hiÖn nh÷ng quan hÖ kh«ng trong s¸ng vµ
khÐo lÐo ng¨n ngõa, kh¾c phôc kÞp thêi nh÷ng biÓu hiÖn tiªu cùc th−êng diÔn ra trong tËp thÓ nh−
bÌ ph¸i, ®ua ®ßi, a dua...
2. Tæ chøc çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng vµ giao l−u trong tËp thÓ häc sinh
Mét trong nh÷ng ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña tËp thÓ häc sinh lµ cã çc h×nh thøc ho¹t ®éng giao l−u
phong phó, ®a d¹ng. §ã lµ çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng chung nh−: häc tËp, lao ®éng, ho¹t ®éng x
héi, ho¹t ®éng v¨n ho¸, thÈm mÜ, vui ch¬i, th«ng qua viÖc tham gia tÝch cùc çc lo¹i h×nh ho¹t
®éng ®a d¹ng trong tËp thÓ mçi ç nh©n cã ®iÒu kiÖn hiÓu biÕt nhau; çc mèi quan hÖ chøc n¨ng,
quan hÖ t×nh c¶m th©n ¸i, ®oµn kÕt dÇn dÇn ®−îc h×nh thµnh vµ cñng cè bÒn v÷ng. V× vËy, çc tËp
thÓ häc sinh cÇn tæ chøc ho¹t ®éng tËp thÓ kh¸c nhau còng cÇn ®−îc tæ chøc th−êng xuyªn nh»m
t¹o m«i tr−êng ®Ó mçi thµnh viªn cã ®iÒu kiÖn tham gia tÝch cùc, cã c¬ héi giao l−u v¨n ho¸ vµ
®ãng gãp c«ng søc v× môc ®Ých chung cña tËp thÓ.
125
§Ó kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc tham gia çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng vµ giao l−u trong tËp thÓ häc
sinh, cÇn tæ chøc çc phong trµo thi ®ua theo nh÷ng chñ ®Ò nhÊt ®Þnh h−íng vµo nh÷ng ngµy lÔ
lín cña d©n téc, nh÷ng ho¹t ®éng x héi chÝnh trÞ, nh÷ng phong trµo cña ®Þa ph−¬ng. v.v...
3. Gi¸o dôc truyÒn thèng, x©y dùng viÔn c¶nh t−¬ng lai vµ h×nh thµnh nh÷ng d− luËn
tèt ®Ñp trong tËp thÓ häc sinh
- VÊn ®Ò gi¸o dôc truyÒn thèng cña quª h−¬ng, ®Êt n−íc vµ con ng−êi ViÖt Nam cho thÕ hÖ
trÎ lµ néi dung gi¸o dôc rÊt quan träng cña nhµ tr−êng. Trong qu¸ tr×nh x©y dùng tËp thÓ häc
sinh, viÖc x©y dùng, ph¸t huy truyÒn thèng tèt ®Ñp cña nhµ tr−êng cña líp, cña ®Þa ph−¬ng lµ mét
biÖn ph¸p h÷u hiÖu, cã ý nghÜa gi¸o dôc s©u s¾c. Thùc tiÔn gi¸o dôc ë çc tr−êng phæ th«ng trong
nhiÒu n¨m qua chøng tá r»ng, çc biÖn ph¸p gi¸o dôc häc sinh th«ng qua viÖc ph¸t huy truyÒn
thèng d¹y tèt häc tèt cña nhµ tr−êng, truyÒn thèng hiÕu häc cña d©n téc, truyÒn thèng çch m¹ng,
anh hõng bÊt khuÊt cña quª h−¬ng, ... ® mang l¹i nh÷ng hiÖu qu¶ gi¸o dôc vµ d¹y häc ®¸ng kÓ.
§Æc biÖt, viÖc x©y dùng, gi÷ v÷ng vµ ph¸t huy truyÒn thèng tèt ®Ñp cña mét líp tiªn tiÕn, mét chi
§éi, chi §oµn v÷ng m¹nh lµ niÒm tù hoµ thóc ®Èy nhiÒu thÕ hÖ häc sinh kh«ng ngõng phÊn ®Êu
v−¬n lªn v× danh hiÖu cao quý cña ®¬n vÞ m×nh.
– Cïng víi viÖc gi¸o dôc truyÒn thèng, cÇn x©y dùng çc viÔn c¶nh t−¬ng lai cho tËp thÓ
vµ mçi ç nh©n. ViÔn c¶nh lµ môc tiªu cã thÓ ®¹t tíi vÒ mét lÜnh vùc ho¹t ®éng nhÊt ®Þnh. Nhµ
gi¸o dôc cã kinh nghiÖm vµ nghÖ thuËt s− ph¹m ®iªu luyÖn th−êng nªu lªn nh÷ng viÔn c¶nh
tÇm xa, tÇm trung b×nh vµ tÇm gÇn phï hîp víi nguyÖn väng, −íc m¬, lÝ t−ëng cña häc sinh vµ
®éng viªn, khuyÕn khÝch, ph¸t huy tÝnh tÝch cùc ho¹t ®éng cña çc em nh»m h−íng tíi nh÷ng
môc tiªu, viÔn c¶nh tÇm xa ®−îc x¸c ®Þnh vµ biÕn nã thµnh hiÖn thùc. Trong thùc tiÔn gi¸o
dôc tËp thÓ häc sinh, nh÷ng viÔn c¶nh kh«ng thÓ chung chung, trõu t−îng mµ ph¶i cô thÓ, phï
hîp víi kh¶ n¨ng vµ çc ®iÒu kiÖn kh¸ch quan vµ chñ quan. VÝ dô: x©y dùng viÔn c¶nh vÒ dù
kiÕn çc cuéc d¹ héi, vÒ çc ho¹t ®éng lÝ thó trong k× nghØ hÌ, vÒ t−¬ng l¹i nghÒ nghiÖp çc
em sÏ chän, vÒ −íc m¬ sÏ vµ häc mét tr−êng ®¹i häc phï hîp víi n¨ng lùc cña b¶n th©n, v.v...
– Trong gi¸o dôc tËp thÓ häc sinh, viÖc h×nh thµnh vµ ph¸t huy nh÷ng ¶nh h−ëng tÝch cùc
cña çc d− luËn tèt ®Ñp trong tËp thÓ vÒ nh÷ng phÈm chÊt, nh÷ng nÐt tÝnh çch, nh÷ng lèi sèng,
... cña mét ç nh©n, mét nhãm x héi nµo ®ã lµ rÊt quan träng vµ cÇn thiÕt. Nhµ gi¸o dôc cÇn
h−íng dÉn häc sinh nhËn xÐt, ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ çc d− luËn vµ tù rót ra nh÷ng kÕt luËn, nh÷ng
bµi häc kinh nghiÖm ®èi víi b¶n th©n. §èi víi nh÷ng d− luËn vÒ nh÷ng biÓu hiÖn vÒ phÈm chÊt,
hµnh vi, thãi quan xÊu, ... cÇn cã th¸i ®é phª ph¸n, thËm chÝ lªn ¸n mét çch nghiªm kh¾c trong
tËp thÓ.
126
C©u hái «n tËp
1. Tr×nh bµy kh¸i niÖm vµ nh÷ng ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña tËp thÓ häc sinh. V× sao tËp thÓ häc sinh
võa lµ m«i tr−êng, võa lµ ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc? Cho vÝ dô.
2. Ph©n tÝch çc giai ®o¹n ph¸t triÓn cña tËp thÓ häc sinh vµ nªu nh÷ng biÖn ph¸p gi¸o dôc tËp
thÓ häc sinh. Liªn hÖ víi thùc tiÔn gi¸o dôc mét tËp thÓ häc sinh mµ Anh (ChÞ) ® ®¶m nhiÖm
vµ rót ra kÕt luËn s− ph¹m.
127
ChÞu tr¸ch nhiÖm néi dung:
Pgs.Ts. NguyÔn v¨n hßa
Biªn tËp:
Tæ c«ng nghÖ th«ng tin
Phßng kh¶o thÝ - ®¶m b¶o chÊt l−îng gi¸o dôc
128

Hà Thị Đức - Giáo trình Giáo dục học đại cương

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hà Thị Đức - Giáo trình Giáo dục học đại cương

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

§¹I HäC HUÕ

TRUNG T¢M §µO T¹O Tõ XA

PGS. ts. Hµ THÞ §øC

gi¸o dôc häc

nhµ xuÊt b¶n ®¹i häc s− ph¹m

Ch−¬ng I: Gi¸o dôc lµ mét khoa häc .................................................................................... 5

II. §èi t−îng vµ nhiÖm vô cña gi¸o dôc häc .................................................................... 7

III. C¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu gi¸o dôc häc............................................................. 10

I. T− t−ëng gi¸o dôc trong thêi cæ ®¹i ............................................................................. 13

Ch−¬ng III: Gi¸o dôc vµ sù ph¸t triÓn nh©n c¸ch ............................................................. 21

I. Sù ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña con ng−êi....................................................................... 21

Ch−¬ng IV: Môc ®Ých vµ c¸c nhiÖm vÞ gi¸o dôc ................................................................ 31

I. Môc ®Ých vµ môc tiªu gi¸o dôc .................................................................................... 31

II. C¸c nhiÖm vô gi¸o dôc................................................................................................ 34

III. HÖ thèng gi¸o dôc quèc d©n ViÖt Nam .................................................................... 37

PhÇn thø hai: LÝ luËn d¹y häc.............................................................................................. 40

Ch−¬ng V: Qu¸ tr×nh d¹y häc.............................................................................................. 40

I. Kh¸i niÖm chung vÒ qu¸ tr×nh d¹y häc........................................................................ 40

III. C¸c nhiÖm vô cña qu¸ tr×nh d¹y häc ........................................................................ 44

IV. §éng lùc cña qu¸ tr×nh d¹y häc................................................................................. 47

I. C¸c quy luËt cña qu¸ tr×nh d¹y häc ............................................................................. 52

II. C¸c nguyªn t¾c d¹y häc ............................................................................................... 54

Ch−¬ng VII: Néi dung d¹y häc ............................................................................................ 60

I. Kh¸i niÖm néi dung d¹y häc ......................................................................................... 60

Ch−¬ng VIII: Ph−¬ng ph¸p d¹y häc ................................................................................... 64

I. Kh¸i niÖm ph−¬ng ph¸p d¹y häc ................................................................................. 64

II. HÖ thèng c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc ........................................................................... 65

III. KÕt luËn vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc............................................................................. 77

Ch−¬ng IX: C¸c h×nh thøc tæ chøc d¹y häc........................................................................ 78

I. Kh¸i niÖm vÒ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc ..................................................................... 78

II. C¸c h×nh thøc tæ chøc d¹y häc .................................................................................... 78

PhÇn thø ba: LÝ luËn gi¸o dôc.............................................................................................. 83

Ch−¬ng X: Qu¸ tr×nh gi¸o dôc (theo nghÜa hÑp)................................................................ 83

I. Kh¸i niÖm vµ cÊu tróc cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc............................................................ 83

Ch−¬ng XI: Quy luËt vµ nguyªn t¾c gi¸o dôc .................................................................... 93

I. Nh÷ng quy luËt cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc ....................................................................... 93

I. Néi dung gi¸o dôc ........................................................................................................ 100

II. Ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc ............................................................................................... 105

III. C¸c con ®−êng gi¸o dôc ........................................................................................... 112

Nh÷ng vÊn ®Ò chung cña gi¸o dôc häc

3. TÝnh lÞch sö vµ tÝnh giai cÊp cña gi¸o dôc

4. C¸c chøc n¨ng x· héi cña gi¸o dôc

I. T− t−ëng gi¸o dôc trong thêi cæ ®¹i

1. Gi¸o dôc trong x· héi céng s¶n nguyªn thuû

2. Gi¸o dôc trong x· héi chiÕm h÷u n« lÖ

2. Gi¸o dôc trong thêi v¨n ho¸ Phôc h−ng

C©u hái «n tËp

I. Sù ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña con ng−êi

2. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña nh©n c¸ch

1. Vai trß cña di truyÒn

3. Gi¸o dôc vµ sù ph¸t triÓn nh©n c¸ch

C©u hái «n tËp

1. Môc ®Ých gi¸o dôc

1.1. Chøc n¨ng c¬ b¶n cña môc ®Ých gi¸o dôc

2. Môc tiªu gi¸o dôc vµ ®µo t¹o

2.2. Môc tiªu gi¸o dôc cña n−íc ta

3. Mèi quan hÖ gi÷a môc ®Ých vµ môc tiªu gi¸o dôc

3. Gi¸o dôc lao ®éng vµ h−íng nghiÖp cho häc sinh

5. Gi¸o dôc thÈm mÜ cho häc sinh

III. HÖ thèng gi¸o dôc quèc d©n ViÖt Nam

2. Gi¸o dôc phæ th«ng bao gåm:

3. Gi¸o dôc nghÒ nghiÖp bao gåm:

4. Gi¸o dôc ®¹i häc vµ sau ®¹i häc