(१)

1. ( )

(३)
1.

2.

3. त

(२).
1.

2.

(१).
1. - त

(३०).
1. त

2.

3.

4. (

5.

6.

1
8.

9.

10.

11.त

12.त

13.ध

14.

15.

16.

17.

18. ( )

19.

20.

21.

22. त

23.

24.

2
25.

26.

27.

28.

29.

30.

(८).
1. ध

2.

3.

4.

5.

6. ध

7.

8.

(१).
1. त

(२).

3
1.

2.

(४).
1.

2.

3.

4.

(३९).
1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10. -

4
11.

12.

13. त

14.

15. ध

16.

17.

18.

19. त

20. त

21. ध

22. त

23.

24.

25.

26.

27. त

5
28.

29.

30.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

37.

38.

39.

(१).
1.

(१).

1.

(६).

6
1.

2.

3.

4. ध ( )(

5.

6. त

(३६).
1.

2.

3.

4.

5. त

6.

7.

8.

9.

10.

11.

7
12.

13. ध

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21. ध

22. ध

23.

24.

25.

26.

27.

28.

8
29.

30. ध

31.

32.

33. त

34.

35.

36. त

(२२१).
1.

2.

3.

4.

5.

6. ध

7. त

8.त

9.

9
10.

11.

12. (त )

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

- (४२).
1.

2. ( त )

3.

4.

10
5.

6. त

7.

8.

9.

10. ( त )

11.

12.

13.

14. त

15. ( त )

16. ( त )

17. त ( त )

18. त

19.

20.

21. त

11
22. त

23.

24.

25.

26. त

27.

28.

29. त ( त )

30. त ( त )

31. ( त )

32.

33.

34. ( त )

35. -

36. त

37.

38.

12
39. त

40. ध

41.

42. ( त )

(९).
1.त

2.

3. / /

4.

5.

6.

7. त

8.

9.

(२८).
1. त

2.

3. ( )

13
4.

5.

6.

7. त

8. त /

9.

10.

11.

12. त

13. त

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

14
21.

22. त

23.

24.

25. ध

26.

27. त

28.

29.

30.

(२).
1.

2.

15
 त त ए .
, ध . त
. १२ / १३ त त ध त
त . ध
. त त
त त .

: १५५ . .

त : - ५ . , : ३९ .

तत त ध
त . .
त . . . १८०३
- त त.
.

त त त त. त
त त, त . त त
त ध
त .
. त त त त त

16
 त. त
त .
त .

त त. २ त
त. ध त: १० त त ध त त
त. , त त , , ध
त त.

, त , त. त
, त त त.
४५ त
; त त .

ध त .
त.
ध त त. त
ए त.
.
त. .
त त.
ध त त
त .

17
 त

१३ , . . १९१३ त त
त .[१]

११० .
त ७६३ . ए
त, , ध, त त त.
त. ए , ,
ध , , त त.
त त , त त त
त त त.

त, , त , त .
ध त त .
त त.
. . त . त
त त. ए
ध .

त त त.

18
 , त त ए .

[ ]

१९४२
त त ,
, . त ध त
त त. त
त त त
तत त ए
त
त - ए -
त त .

[ ]

.
त त.
 - - .

त [ ]

 . . १५५३ ध त
.

19
 . . १६०० त . त त
.
 . . १७५९ त त .
 . . १७९७ त त .
 १२ . . १८०३ .
 . . १९४२ त त
, त त , ,
, . . . त.
 . . १९४७ त त त.

त त ( . . १८८५)

त त ( . . १८८५)

त त .

20
 त त .

त त ए .

त त ध त त
२५ २००८
त त ध .

त
ध ) ध त ध .
त त त
त त त ध .

ध त त.

 ध त
. त
त. ध ध ध
त.

21
 त त
त त, .

[ ]

ध त
त ध त त ध
त त
त त त
त
त ध ध त
ध त ध
त ध
ध त त त त त.

३६५ ए त
तत ५ त त त त
त त त.

त [ ]

त त ध
ध " :-

त - १३ त त त
ध त त

त त त त
त त ध त
त त त त
.

22
 त त त
त त
ध ध ए
त
त त त

ए त
त त
त त त
त ध त
त

त त
त ध त
त
त त त त
त त

त त.

त - त
त त
त
त ध ध त
त
त त

23
 |
त ||

त त |
त त त त ||

त त त ध
त त
त त
त त त
त त
त त .)

त त त
त त
त त ध
त त त
त त
त त त त
- त
त
त तत त
त ध त
ध त ध ध त
.

24
त त त ए .

[ ]

त १९ ३२ ७३ १८ -३५२३

?[ ]

त त
- - त त.

त [ ]

१७६३ त त त
त १८१८ त त ३६
२२
६० २२ ६०
त १८२० त त त १८२४ त
त त त .

त
त त
त त ध ए त
त ध
ध त त
त त ध त ध
त त .

25
 त त ए .
त त त त
३ त त ११४ त

त
.

?[ ]

त त त . -
.
५० त त
त ध .

त [ ]

त त त
तत त त त त
त त त. त
ध

[ ]

त ध
त त

26
 त त
त त
त त .
त त त
ध ध त ध त
त त
त त
त त त
ध
त त त
त
त तत
ध त त ध
ध
ध ध १९ त २०
ध त ध त
ध
ध त
त त त
त त त
ध ध ध
त

त त त.

27
 त त त
ध ध त (
[१]
ए त. त त ध .

ध ध त त
त त १५
त त धत ध १५९९
त त
त
त ध
८० .[२]
ध ध १६३०
त त त त त त
त त त .

'

28
 त -
त ' त त
त त
त ए त
त त त
त त त त.

त त त
त ए त .

त
त त
त २५ त त
त त त त त
त त त
त २
त .

त त
त २९ १२६१ त
त त त

त त त

29
 १२९६
त [१]

१२९६ त त त तत
त
त
१३१० त .

त १३२४-१३५०
त त त त त १३२६
त [ ] त
ध त
ध त
ध त .

त त ध
त १३४७ त १५०
त ध त
त त त
,
त त त त
त
त
त
त त त त .

त २८ १९५१ त
त त [२]

30
 त त ए त
त ध
त त त त
त त त.

त त
त त त
- त ध तत त
त त त.
त
त त त ध तत
त त
.

ए त त
त ए त
त त त त
ध त त ध
त ध त
त त.

तत
त त
ध त तत त
ध तत
त ए त त
त त
त त त

31
 त ध त त -
त त
त
त ध त ध त त
त
त त ध त त
ध त- त त - त
त त.

ध त
त त १५२६ त
त त त त १७०७ त
२०० ७ २
त ए त त
त त ध त
त त त त
ए त त त ए
ध
ए त त त
.

ध त
त त १५२६ त
त त त त १७०७ त
२०० ७ २
त ए त त
त त ध त
त त त त
32
 ए त त त ए
ध
ए त त त
.

ध त
त त ध २५ त त

तत ए त ए
त.

त त त
त त त .

ए त त
त तत
त त त.

त ए त त
त त त त त
त
त .

त त त त
त त त
त त
त त त त
त

33
 त त १३ ५०
त ध .

ए त ध
ध त
.
त त
त ध त .
त त त ."
तत त त .
त त त त
."
त त
त .

त त ५
त त त
त त
.

त ३ त त
त त

34
 त .

त त ध ए त
त ध ए

35
 ए त त.

ए त त त
त ध त त
त त त त ए
त ए त ए

36
त त .

37
त त त.

38
 त त त
त त त त
त त.

त ए त त त
त त त ए त
त त त त ए त ध
त त
त त ए ध त
त त
त त त त

39
 त त .

त
१२९४ ध
त त
त त .

१३२७ त त ध
त त
त .

ए त त
त
त त
ध त त
ध ध .

40
 त ए त त त ध
त त त त
१४ धत त
त त त त त
ध

त त त ,
त त
तत तत त तत त त
त त त

त त त.

त त ए त
त ध
त त त त
त त त.

त त
त त त
- त ध तत त
त - तत
त
त त त ध तत
त त
.

41
 ए त त
त ए त
त त त त
- ध त त ध
त

ध त तत
त त त . त
त त त त
ए त त त त त
त.

त त
ए त
त त त
तत त
त त
त त त.

त त ए
- ध त त त
तत त त
त त त ए
त त
त त त

42
 त त त
त त.

ए त त
तत त
ध त त त ध
त तत त त
त त त त
त त
त त.)

त त त त तत त
त त त त त
त त ए त
- -ए- त
त त -
त .

त त त ध त
त त
ए त त त
ए ध
ध
त त त त त त ध-
त त त ध
ध ए ध त त त त

43
ध त त त ध
त ध त
त त त त
त त त
.

तत
त त
ध त तत त
ध- - तत
त ए त त
त त
त त त
त ध त त -
त त
त
त ध त ध- त त
त
त त ध- त त
ध त- त त - त
त त.

- त ए त त
त त त
- तत त त
त त त त
त त त त त
त ए त
44
 त तत ध - त
. ए त ए त ए
त त त
त ए त.

ए ध त
तत त त
त ध ध त
ध - ध ए
त त .

त त ए ध
त तत त
त - त ए -ए त त त
त त धत त त
त त त ध त
.

त त - त- त ए
त त त
त त त त
त त

त त त
त त
तत
त त.

45
त त त तत
त त
त त
त त
त त त
त त ध
त
त त त
त त .

त त त ए
त त
त त
त त ५
त ३०५ १०००
त
त.

[ ]

त त त "
त त
८०० त १००० त त

46
 त त त त त.
त
त तत ए त
१७१८
त त त
त त त
ए त ए
तत ए त त त.

ए - ९०० ३००
त त त
ए त
त त ए ध त
ए .

त त त
तत त
त त, ध , , ध , ,
त त.

त [ ]

1. त /
. त
त त. त ५ . . .
त त
त त. ए ( ) .
2. : - ७.५ त
त . त

47
 . ए त त त.
ध त त .
त.
त त त.
3. : त त त.
त , - ए
.
त. त त त.

48


49


50


त त त १६५७ त
त त त १६७०
त त .

त
त
त त
त ए
त
त त
त

51
 ध त त
त त .

- त - .

- त - .

 :
त
ध .

 :
- त त त
.

 :

त त त त
ए त

ध त
त त त त
त त त

ए त
ध ३० त त.

४५०
ए
त ए त त

52
 त त त त १२-१३
त त त.

तत त
त ११४७’
त त १५९२ त १४ त ’
.

५० तत ध
त त
ध त त
ध त त त
त
त
त.

त त १५४०
त त त त त त
त त त त त
त .

त ध
तत २ १९६९ ४ ५० त
त १५० त ध
ततत ४० त ध त ध त
तत
त त त
त ११
त त.

53
 त त
त त
त त
त ए त त
त तत
’ त त
.

: :

: :

त
. त त.
त त
त; त त त
त. , त
२६७ १०९ .

त :

त ध
त
54
 त ध
. १९ १६८० ध त .
ध त ध
१६८१ . त
.
त. ४ १७२९
ध . १७७०
त ध . १७८७
त . २९ १७२१
त त ६००० ६
, त .

, .
त त. ए
त. धत त
ए त. ध त .
त त
ध त त त त.
, त, , ,
त. त .
१७ त. , ५, ४,
त ३ १ त. , ,
, , त, त , त. त
त , त त

55
 त त .
त , , त त.
त त. त
त त.
त . त
त .१७५९
ध त. त
त त .
ध . त
त .
त त त.
ध / त / त त.
त, , त, , ,
. त त
. त त त. त
ध त त त त. त
त. त २ त
त. त त
, , , ",
१८४९. त त त.

- - ,
त त त त.

, .

56
 :

, .

, .

त त.

त त

त ४:०० त ६:०० ९:०० त १२:००

त ५:०० त ७:०० १०:०० त १२:३०

तत ५:३० त ८:०० ११:०० त १३:००

त ६:०० त ९:०० ए ११:३० त १४:००

७:०० त ९:३० १२:०० त १५:००

८: ०० त १०:०० १३:०० त १६:००

त ८:३० त ११:०० त १३:०० त १६:००

/ १४:३० त १७:००

57
58
 कोथळीगड

त त ए . -
१९ त २२
ए .
. त त.
ध ए त
त. . त त
त . त
त ध .

त त. . त त.

त ’ ’ त त.
’ ’ त त. त -
. ,
, , , ध , ,
त.

त त त त
त त. त त
त . त त ध
त त. त ४-५ त
त त. ए
त त. त
त त. ध त ४-५ त त त त.

59
 त त त( )
. ए त . त . त
. .
. त त त त.
त ए
त . त
.

त
त त. त त.
, त
त त.
त त . त
त त त.
त त
, त
त .
.
त त त . त
७०,००० त .
; त त .

60
 त त त ए
.

;
त . . .१६७९ त
ध
. त ए .
त त त. ए
त त .

त. त
. . त त
त त.

त धत त त
त . ,
, , ध त
.
.

61
 त त ध
. त त त
त . - त
त .
त. त ध
त;
.
त
त त त .
त
त त
त .

त- , - , त ,
ध .
त . त त
त त त.
त.
.

ध .
त ध त . त त

62
 . - .
त
.
त. ए - त.
त त.
. ध
. २६०
त.

-
त त. त
. ए . .
ए . . . ध त त
त त. . त
त . त .

त त त
. ध त .
ध ध त त.
त त त त. त त
त त. ध
त त. त त त.

63
 त: .
त. ध त त.
.
त त. ए त
त ध त . त
त. त ध त त त.
ए त त.
, ,
त त. त
त.
त.

ध त ध त. त
त त
त
. त त
. त .
त . त त त .
त त त त त
त. त त .

( )

64
 ( ) त त ए .
- त -
त . त .
.

.
ध त,
त त त.

त
त.
त त.
त , ध ध त त. त
ए
त. त ए ध ध
त. ध ध त त. 1) ध ध
. २) ध . ३) त
त.
. त
. त त
त त . ध त

65
.. त त.
त त. त त
त त त
त. त त. त
त त त त.
त .

३ त .

त त .
ए . .
६ त त त त त.
.

त त ध ध ए .
त त.
- , त त. तत त त.

त
१० त.
. त
त.

66
 त त ए .
- त. ,
, त , ,
त .

त त त ,
.
त त. त
त त ,
. त .
त त त त .
त ध
.
त त
. त त
. त त त
त . ,
. १६३६

67
 . १६३६ त . त त
त त . त
त त त. ध ध .
त त त ,
१६५६
त त त त . त
त त .
त . १६६५ त
२३ .
त . त .
त त त त ध त
. त त .
तत .
त त . त त त
.

ए .
. ए . त त
त. ध
.
त त .
त त त.
त त.

68
 ध त त.

त त ए .

त. त
ध त .
त त . त त
. ध त. ध ध
.
.
त त .

त त त. - -
ए ,
त त. .
ध .ए त त.
ध त.

69
 ध त .
त.
त . ए
त त. ध त त त. त
त. त त त त त.
त. त
त. ए त
. ध
त त. त त त.
त त. ध
. त . त ए त
त त. त त ध
. .
.

त त ए .

70
 त - त. त
त त त त.
त त.

- ध . ध त
. त , त त त
त त त त. त
.
त त त त. त. त
ए . . त. त
. त त त. ए
त ध त त. त
. ए त. त
त - त. ए .
त ध . त त.
त त. त
त त ध
त ध . त त
२४ त त .
त त त. त
त ६ त तत
ए त त त.
त त त त. त ,
ए त .

71
 त - त त.
ए त.
त त त .

त त. त
त. धत ,
. त त
; त त . , ,
, त .
. त .
त त त ध
त . १८१७ त

ध त त त. . १८१८
ध .

.
त त ध त त ए
त त . त ए
त. ध त , ध त , ,
, , त त त.

72
 , त , , , त त. त
, त त.

त त.
.
त त. ए
.

त, ए , त
त.

१. - .

२. ध त त .

३. -
, . त
त.

73
 त त ए .
त ए . ध
त.
ध . त
ध . .
त.

१६ . . त ए ध
. .
,
त .

ध १७८० त .
त त त. त ध त
. त त
. . त त
३०० त. त
. १२५ ध . त त
ध .
त ध .
त .
त त .

74
 ध त त. त
त त
त. ध त त त
त ७०० त त.
२५० .
ध त . त
त . ध ध ध धत .
ध
. त
. त त.
. त . १६
ए . त
त त .
त ध . त
त . ध त .
ध , त .
त त. त , ,त त .
त . त
तत .
त . त त ३५०
त त त .
. त . .
त त . .
. त

75
 . ध त त.
त
ध . त त
त
. त त. त त
त
ध त .

त . त ए
त ए त. त
त त त त.
त त. त ए त. त
त त.
त.
त त ध त
त. त
त त. ए
. . त
त त. त ए
त ध .
त त त. त .
त त ए त.
त त. .

76
 त . .
ए त त.
त त त त त.
, , , , ,
त त.

त त त त.
त . त त
त. त त. ए
. त त.
त ए त. त त .
त. ध
त त त.

77
 Manikgad Fort – २५००
त . त त त
त.

त त त.
, , , , , ,
तत ए . , ,
त त . ध त
ध . त
.

: त त
त त त . त ध त
त त त.
त त. त त त त.
त त.
त त. ४ तत
त त त.
ध त त. त
त. , ,
त. ध त त.

78
 :
. ध त . त त
. . त
त त. . ए
त त . ध त .
ध त त
त . त त.
त त त ए त त.
त त.

: त .
त त. त
. त त
ए . ’ त त. ए
त त त
. त त.
. ए त. त
. ए
त त.

त :
त . त त.
ए त त ए .
त ए त त
त त ए

79
 त . १ त.
ए ए त त. त त.

. त
त.
. ३ त त त.

त १९.३२ ७३.१८ -३५२३

त . त
- - त त.

१७६३ त त त
त. १८१८ त त. ३६
, २२
६० , २२ , ६०
त . १८२० त त त . १८२४ त
त त त . त

80
 त त
त त
ध ए त
त ध ध
त त त त ध
त ध त
त .

( ) त त ए .

त त त त
८२० (२७०० ) .
त ए . त
१७ त त
ध . .
- १४००-१४५० त. त त त
ध .

त त त त[ ]

81
 ’ त. ’
त त. त तत
. त त त ए त,
त ’ त ’ त. ,
त ’ . त
त . त
त त .
६ ए १६५६ त
त त त . त त ,
त .
त
ध . ध .
त त ध .
. ध
.

त -

“ त त . त
त . त त
ध त ए . त , त त
. त त त
, त त . ”

82
 १५ ध ध . १. २.
३. ४. ५. ६.त ७. ८. ९.
१०. ११. १२. १३. १४. १५.
.

, , त . त
त . त .
त त . त
त . त
ध त . ,
त २९०० .
१४५० त. , त
त
.

त त.
. त
ध . त
. त .
त. त त .
त त.

.
, त त त त ए

83
 . १९ १६७४ ध
त त . त ५६
त . त ६ १६७४,
१३ १५९६, . २४ १६७४,
त ५, १५९६ त
त त ए त .
त तत त ध त.
त .

त -

“ ध
त . ए , त
त . , , त त.
ध
त तत ’ . . १६७५ ४,
१५९६ . ५
. १६०१ . २, १६८० ७
.
त .
त ध . १६०२
, त, . ३ ए १६८० ध
. त त .
. त त ’ १६०२
. ७, . . १६८१ १६

84
 ध . . . १६८४
त . त . २१
ध . १५ १६८५
ए
. त त १६८५ त .
त
. १६१०
. ३, १२ १६८९
२५ १६८९ त . . ५ ए १६८९
त .
त. . ३ १६८९
त .
त .
त त . त ’ .
५ १७३३ त
त . ”

१. : त त ,
त , ए ध .
त त . ध
त त. ए त ,
त .
त ’ त त.

85
२. : ए त, त
. ए त, त ’
त त त .

३. : ’ त.
ध त त .
. . . १६७४ त त
त.
त. त
त. ’ त त. त त.

४. : त त
ए त. त
त त त. ए
ध . ध . त ए
त त. त त त त.

५. :
त त.
त त’ त त’
’ . ए ७५ त
६५ . त त त तत
’ त त. त त. ध
त . त त
तत त

86
 त त. त त
त त ध .

६. : त त त,
त त त, त
ध . त त त.

७. त त : त त त त त
त . त त त
त त.

८. त : तत
ध त त त. ध ५० -६०
त त त त त .
त त त त त
. . त
त .

९. त : त त. त
त त. त , त
त. त त त त. त
ध त त.

१०. : त त त ३१
ध त त. त त .
त त त त.

87
११. : , – त
ए त त. त त
तत त त . त
त त.

१२. : त
त त. त त त
त त त
त त त . ८६
३३ .

१३. : त त
ए त , त . त त
त त.

१४. : , त .
२२० १२४ . त
. त त. त त त
त . त त त,
ध ’

१५. : त त
. . त
ध त.

१६. : त ,
त त ’. त त त त

88
 . त तत त
त . त २२ त. ध
त .

१७. : त त
त . त. त
त.
. त
ध . त . त .
त. त
त . त
त.

१८. : त
त, त त त. त
त त .
त . त त . त
त. .
त त त त.
ए त. त त
’ त ए त त
- त त
त त त त
त त त त त
॥१॥ त त

89
 त त ध
त त त ॥२॥ त -’
त
१५९६ त त
. , त , , त,
त , , . त त
’

१९. ध : त
त त ध. त त
ध त १६०२ १५
. ध
. त
त त ध
. , तत
त त ’ त
ए , त . त
ए त. . . १६७४
त. ध
त , त त.

२०. त त : त त
त त. त त.
त त.

90
२१. : त त त त त
त. त ए ,
त ए – त , त .
तत
’ ध
ध त . त
त त.
त.

२२. : त
त त. त ए त त.
त त त त त त त. त त
२६०० . त
ध त ध त

२३. : त त
त. धत ए
त त. त त त.
त त ध , त. त
, , त त त.
त
.

91
 त . त
ध त त ( )
त त त. त १४३५
, त त. त
४-५ ए . त तत
" ' " !' " '
त.

त त . त
ए त त. त त त
त . त
त. त , , त
त त त त.

त तत ए
त त. त त.
ए त . ध
. -
त. त , ३ त ,
त , तत
त.
त त त. त
त त, त - त त.

92
 त . ए ध . १
७ त ८ त .
त ध ध ३० . त त त त.

त: .

त त. .

त ए त. १. २.

त त त २ त ४० त त ५

त त ए .

93
 . , , , ,
त त. ,
, , , , त , ,
त. त त त त.
त . त
. ( त त त ’ ’
).

त त .
२९६९ ४ . त
, त ध त.

त ( ध
) . त .
त.
. ध
त त. ए
. त.
ए . १५-२० , त ए
. ध
त. त त

94
. त ए , त त त. ए
त. ए ध ,
. त त .

त ३०-४० त.
त त. ए
त . ए ,
. , त
त त त त.

ए त ध त.
त त, त त .
त . त
त.

.
त . त त.
३-४ त त त. त त
त. . त ए ,
. त.
त , त .

, - २५० त .
त त त त. त .
त त त त ए , त
त.

95
 त

त .
त त त.

त त त. त
,
त
त त. त त .
त .
त .

ध .
त, त, त ए ५० त. (
. ३,४) १६६५ त त
. ( . २४)
त.
त त त त . ( .
१३०) त त .( . १३१)
त.
त . १७८६ त त त
त. , , ध
. ( . १३५) त त ए

96
 त . ( . १३९) त .
त त २३
. ( . १८८)

त. त
११.०० त ४.०० त त.
त ध त त त त.
त त
त त त.

त ३०-४० त त. ए
.

त त: त.

. त त
ध त त
ए .

97
 त त ए .

76 . . त .
त त
.

. . 1058 .
त. ध . .१४५०
ए त .
त
. त .
त त
त . त
त
. त त त
त . त ए
त. त .

. . . 1659
! त त
ए त

98
 त !
300 त ध
त ध त
! त .
तत . त ध
.

त त ध त त ध त त
त. त त .

त ए .
त त. त त त.
ध 30 त त.
" त ' .
त त.
ध . त
त त. त
तत .

.
त .
, त

ध . त

99
 ध
. त
. त
, त (?) त
. त त
ए .

त :

ध . . ११९०
. त
ध . ए त, . ( - -
- ). त त . त
त त . . . १४५३
त त त त .
त त त त ध त त .
त त ,
, त त
. ए त, त
त .

त/ त .
त त .
. त
त . त

100
 .
, त त त. त
त त त त त
त त. त त
त . त .
तत त
ध ध त .
त त त . त
त त .

१४६९ त त
.
त . त त ९
त . .
त त त.

त
त त . २८ १६५९ त .
त ’ . ३
१६६० त . त
त.
त त
. ध त ३००
ध त

101
 . त त ५०००
.

ध . १६८६
, त
त त . . . १६८९
त त
त . त त
त. त
ध त .
१७०१ त तत
त .

१७०१ त:
. त त ध त
, ६ १७०२ २
त .
’ . त त
. त ३७ त
त . त
त. . . १७०७ त त .
त त . त त त ध . १८४४
ध .

102
 :

ए त त ,
त. त त ए .
त त त . त त
ध .
त त. , त
. त
त त त .
त त.

त ए
त त. त त त.
त / / त. त
त ( ) त / ध
त. ५ त त
त. ध .
त त . त त त
त . ए .
त.
.
त तत .

त ध ५ त
त त. त ,

103
 ध त त त.
. त त.
. त त. त
त .
. ध १७०१,
’ त त त. त त .
तत त.
.

त त ध ( ) त
त ए त. त
; तत ए .
त ( ३ ) त त त. त
. त .
त ए
. त त ,
. त .
ए . त ५ त
त.

. / .
त . ए
त . ए त त ’
त त. ए ८ त . त
त त . त ए त

104
 त त; त तत
ध . ,
, त, त त.

- त ८० .
त त.

१) - - ( ) - तत - -
त त.

२) - - - -

त ए त.

( त त)
. त त त
. ,
(१५ ) (३ ) त .

105
 त त ए .
- त त ’
’ .

ध त त त( . . १३४७]]- . . १४९०)
. त त . . . १६२७
.

. . १६७१ त
त त .[१] . . १६७९
त त (त )
. , . ,
त त
. त .
त . . १८, १९ २०
३ त त . त
. त
,
त त त . ५००

106
 . त त
२१ . . १६७९ -
त त .
त १७ त. त त
त त ’ . त त
.[२]

त त , . .१८९४, त
त ए . त त
त त .

त .
त त. त त
त ध त
.
त २ , . . १९५४ त
त त .[१]

107
 ध त त .
१२ ३१२७
१००० .

ध १,२०० त .
त ध त . तत
त. त.

: त

२ १६६० . त
त त. त ध त
६०० .
( त ) त. त त त
ध
.

१६७३ त
त त त त . १७१०
ध त १८४४ त त .

त "ए '
त त. त त. त

108
 त त त. त
ध त .

- त . त
. त ,
. -
त त. त
त त. त त त.

- त त.
त .
ए . त ४५ त
.

- . त
, त त ध त. त ,
त २५ ध त . ,
ए त.

- त . .
१८४४ . त.
" ' त .

109
 त - त ए त . त
.
त.

त ध - त
त त. त त
.

- ए त त
त त. तत . त त धत
त.

- ए
.

ध - ए त त त ध
त ध ध त.

- त ए त ,
त त. त त . त त
, त ध . त त
त.

- त
. त . ध
त ध १००० . त .

110
त - त .
. . १६७६ ६०
.

त - ए ए त
त .

, त.

त , ,
त. त त त त
’ त त, ए ध ध
त 50,000 , त ए .

Pawangad, Panhala

Panhala

20 . . त .
977.2 . ,
त. त
.
1178-1209 ध त
.

111
 7 . . त त
.

ए त
,
त, ए त
, त
, त
, त ध त .

त ए त त
त त, 1500 ए. . त - ध .
त त त
ध .

त त.
, ध ,
, ,
500 त. त 1782 त 1827 त
ध ए . त
, , त , . त.

त 20 . . त ,
त त, 400 .
त. , त ए
त त , त

112
 . त II (1178 - 1209) त
त त . ए ,
; ए त त
ध त 1469 .
16 त त .
त त . त 1659
, त त त
त .

1701 ,
त, त त
त . त
, त त . 1782
त . 1844
.
7 . . त त त
. त त ध त ,
त त त.
5 – 9 . त , ध .
त त, ध
, .

त त. त त 400 . त.
त ए . त

113
 त.
त. त त त त.

ए
त त ध त . त
त त त त.
ए
त. त ध .
त त.
त त त
ध .

त त त त त
1 . . त . ,
त तत त त . त
त,
त त त त. , 40m by
10m 16 त त त
त 8 . त त. त त
त. त त .

त 500 त ,
.

ध त .

114
 त त ए .

ध ५०-५५ . . त .
त त त
. त. त
. त त त.

. . १६६७ ध त
त ए . त त त
धत .
त त त , .
त त त.

त त धत ध त
त . त त त .

. . १८४४ त त त
त. त त.
. १३ १८४४
त त .

त त त त
.

115
 त त ए .
त त ध
त. १६६७ त .
ध त त
त त. त
ध .
त. १६८८ त .
१७०१ . त
त . १७०४
त त त त . त
ध त त त. १८४४
. त त .
. त ३५० , १० त , १००
२०० त. त ,
त १३ १८४४ त त .
त ध .

: त त
त . त
त त .

116
त त त. एत त
ध त त तत
. . त
त त. त
त त .
त त.

त .
त २ त
त त त त. त त. त
त त त.
. त, त त त
. त त .
त ध त.

त
त . त
त त. त त
त. .
त.
त.

117
 त. त
त , त.
त, त. त त.
त त . त त.
३ त.
.

त . त त त त
त त. .
त. त त
त त. त. त
त
त .

त १५ त
त . त त त.
त त त. त
त. त त
ध त, .

118
 त

त त
त त ध त. त त
ए .

. त
त . . -
- त . त ध
त. ध . ध
त
. १६ . . त .
त त त .

ध ध ए .
त .
त त त. त
. .
ध त त. त त
त. त .

119
 . ध ध ए
त .

२०० . त त
त त. ध
त त.

.
ध . त १५ त
त त. ए त त
त . . त
त. त त ध .
ए . त
त त. त . ए
त. .
त त त: . त त
त त.

त त.
त ध त.

120
त त त.
त ए त त. त
त त. त. त
त. त त त.

त.
त . ए त.
त त. त
त .

त - त १८ . . त
त .

६६० .

त - -
त त.
त त त.

121
 त त . . त
त. त त त ५
त त त त. १० त
.
त त ५ ए
त. , २
त. त ७-८
त.
त १० त त
त ए त त
त त.

त ?--

त : ध
त त त.
, त त त.
त ए . त
त त .

( ) : त त
त. त , , त ,
ए त त
ए त .

122
 त : १८ ध
त. त त त.

( ) : त त त त.
त त.

त?

त , ध , ध त ध ध ,
,
.

त , ,
त .
त त त.
त त.

, त , ,
ए त , , त त,
त , त त .

त त .
त. ११५०( . .१२२८) ध

123
 त
त त . त त त
त
त .

त -
त. , त
ए ए त त
त.

त त ए .
. त त त
त, त त
.

त त
१५१६ ध . १५३० त
ध . १७३७ , त त त

124
१७३७ त त .
ध . १८१७ त त .

त त
त. ४ ,
त ए त.
त त .
त. त
त त त त
त. त:

' त ! ध ध ध
!!'

ध त त
त त. ( त ) त
त त. त
त त त ’ त ’

125
 ध त. ध
त त त.

त त त.
ए त . त त त त.
त त त त , त ध
. त -
त. त - त: त
त . त
.

१० . . त , ए . .
. त.
६.०० त १२.३० ४.०० त ७.०० त
त त. त
त त.
त. त,
त, त .

126
 त त ए .
ध त त . ध
त
, .
त.
त .

ध त .
त ध त. त
त. त .
६८६ . त.

- त त ध
त त. त - -
त
त.

ध ध
. ए . त ध
त त . .

127
 त. त
ध त. त त त.
त त त. त
त त.
त. ३५ त ४० त
त. त त त
त. . त .
त त. त त
. त त त.
त त त.
त . त
त त ध त. त
त त त त.

त. , , त ,
त त. त त त त.
त त.

त ए त. त ,
त त. त ए त त .
त त त त
त. त . त , ,

128
 त. त ,
त [ ]
ध त ध त .
त त . त ध
त त .

ध त त ए . त

त त. ध त
. ध .
!

त
ध .[ ] १७ १६६३ .[ ]
त ध
त
त त . त
.

129
 त .
" " त त.
. त. त त ए त-ए
ध त. ध . १८१८
- त त,
त.

त २००० " "

ए ध . , , ,
.

१. - त ए त.
त
. त तत त त त. त
त त. . . १८१८
त .
त.
, .

२. - .
त , ए -
त त, त ए .

130
 . - त ,
त. -
- २ त .

त त ए .
त त त . त
३ . . त त ११४ त.
,
त.
.

त त त . -
.
५० . . त . त
त ध .

त त त
त त. त त त. त
त त त. त
ध

131
 .
.

त ध
. त त .
त त .
त त .
त त .
त त त .
ध ध त ध त
. त त.
त त .
त त त
. , ध
त. त त.
त .
त. तत .
ध त त . ध
ध .
ध . ध १९ त २०
. ध त. ध त

132
 . ध
ध त.
त त . त ,
त त त
ध . ध ध
त.
, , ,
त त त.

त त त ए .
ए त त, ए .
: ( ), ( ध ),
, .

, त .
. त त
त त त त,
त त . २०१२
" " त , (

133
 त )
त त त त
त .

त त त .
ध त.

त , त ,
२ त ३ त त. त त १००
त. त त
त त. ए
त .

. त
त त.
ए ध त त
.
त त. त .

त . त
.

134
 . त , २ त त
त. त.

त त. त त
त त. त
त त ५ त ए त..
त त. त त
( त) त त ५ त
ए . त.

१.

- , ५-६
. त ध
, १ त त
त " " त. ( त
" " त .) त
त त त.

135
 , त त त..
६ त त त. त
त. त .
.
त त त त तत ,
त त त. ( त
त ध २० .)

२.

८ त - - ए
त त त. त
त. ३ त त त. त
त . - त त
त. त .
त त त त.

( ) त त.
त त त त त.
त त. त तत ,
- ( ) - त त

136
 त. त त ध त त.
ए त त त त.

४. त ( त)

त २१ " " त.
त त २२ त ( त) त त .( त
५ त .) त ( त) त
ध त.
त त त.( त त त ).
२ त त त त त.
त त त त.

त १०० त.

१. त त त त.

२. ६ त त त.

१. , ( त )
त त
137
 त त त . त
त त.

२. त त त.
त त.

३. त त २ त त.
त त त त. त
त . त " " त
त त त
त त , त त त
त त त.

त त ए . त
२१ त त
त. ६ त .
त ध , - त त.
त त त
ध . त ध त त. त
.. त त त - -
- त - त

138
 त ’ त त
.२ १९४३ त त त त
त. त
त . त
त त. त
त त त त
त. २१ त .
त त त त , त
, , ध ,
त त त. ध
त
’ त त त.
ए त . त ( .
१६५७ – ५८ ) त. त १७३४
त
. १८१८ त त
त त . त त त
त .

त त .
त त .

139
 . त
त.

त त त.

त त ए .[ ]
त . त
. त.

त. त.
त त. त त.
. त
त त त त.
त त. त.
त त ध त
त त. त त त त त
त. ध त त

140
 . त ७००
त त. ध . त
. त
. त .
. त त
त त.
. त त
. त
, " त त .'
त त त त
त.

- त त. त
. त त त - .
त ए .
. ध
. त.

141
 . त
त.

त . त
ध त त. त त
त त त.
त त.

त त त त त
. त
. . . १४७०
त त. त त
त त. त
त त ध त.

त त. त
त त.
.
त. त त.
त त. त त .

142
 त
. त.
त त त.

ध त त ए .
त - त
. - त . ध
त ध .
ध त.

ध
. त. १८१८
ध त .

त. त ए त .
त ए . .
त त त त . त ध

143
त त . त
ध . त
.
त ध त
त. , , त , , , ,
, , त , त , त
त. तत त त. त त
त त. ध २५ त ध त त.

ध ध .
त . ध
.३ त.
. ध ध त
. ध त
.ध त त
ध त त. ध
. त
त. तत
त त त. त, , , त,
त त.

144
 ध ए .
त .
१२९५ . , , ,
त त. त त .
त.

ध त ,
त. त त त त त
त त.
[१]

ए त त
त ’ त त , त
’ त
ध . त ध
. ध त , त . त ए
. त
त त
. . त
त त . त
त . त धत ,
त त ’

145
 त त त
त ’ त त .
त . .
त त त त
’

त तत त त.
. त
त त त . त
त.
त ए त त त
त त.

ध त त त त त. त
त त. .
त. त त /
.

त त त
त तत त
त ५७ त

146
 त त त
त त त
त ध त
त त त त.

त त ए
३५ त ४० त
त त ए त -
त त त -त
त त
१५६७

त त तत त
त त
त त.

त त त
त त
त त त
त त
त त
त त
त त.

147
 १६७१-७२
त त
त त
त त
ध त त ए त त ए त
त
त त
तत त त
त त त
त त त त
त ध -
त ए
त त त
त त त
त
.

त त
त त त त
ध त त
त त.

त त
त त ए

त त त

148
 त तत त त
तत त.

त
त

त.

त त
त - ध
त
२५ तत त त
त त.

त त त
त तत त त
ध .

ए ध त
धत त त ध त
त त.

149
 :

त .

त त
त त त
- त तत त
ध त त.

७ त ७ ३० त ST त त त त त
त त त त त
त ८ ३० त ११
त ५ ३० त त त २
त तत त
ए ध त.

त त
त त ए त त
त त ध त
त ध ए
त ध

150
 त त त
त त त
त त
त त
त त
त त
त ध
त त -
३१ त
ए त ध ३७० त
त - त
ध
ए त
त त त ध त
त त त .

त त "

त ए "

त त त त ?"

151
 त त त !"

ध त त
त त त
त
ध त त
त ध त ध ध त
त त त त
त त त त
त
त त त ध ध ए
ए त त त ध-
त त
त त त ए त
ध त
त त त
त त त ए त
ध
त त त त
ध त त त ए
त त त
त ध त त त
त त त
त ए
त
ध त १२८६ ध

152
 त त त
त त त
त त
त ए त
त ए
त त त त
त - त त त त
त -त त त ध त
त त त
त त
त त त
ए त
त त त त
त
त ए
त त त त ध
तत ए
त त त त त
त त त २
त त
१५६७ त त
तत त
तत त
त १६७१
त त त त
त १६७२
त

153
 त ए त त त
त त त
त
त त त .

ध त त त त
त त ध त
ध त त
ध त
त त त त
त
ध
त त ५ ३० त त त ए
' त
त त
ध त
ध त
त त त
ध त

त ध त त ध त
त त त त त
त ध त त
त त त त त ध
त ध त धत
ए त त
ध त त त त

154
 त त
त
त
त त
त
त त त त
ध त त त त
.

त
त ए त १५-२० त
त त त - ५१४१
त त
त त
ए त त
त त
त त त त ८ त
त त त
त त
ए त त त

त त- त ध
त त त -त त त
त
त त त
त त ध त त
त त त त

155
 त त त त त
त ध त
त
त त त - त त त
त त त त त
त त
त
त .

, ,
, त ध त.
त .
त त.
त .
. त त
त. त त
त , ,
त. त
त .

156
 त ध त
ध त त. त
ए . त त
त.
त त त त त.

त . त
त .
त त
त. ,
त त. त त
त .
त. ध त ध त त
. त
त त त त.
त त त तत त.
. ए
.

. त
त त त. , त,
त त. ,

157
त , , , , , त त
त.

? ए त .
त त त त ए
ए त . त
त . त - त. त
त त त त. त
त त. त
त
त.

त त . त
त. त त त. ए त त.
त ए त .
.
. त त . त
. त .
त . त . त
त .
तत ए त

158
 त . त ? त
. त त
. त त त त त
त त त.

त त त ए .
ध ए त . त ए त
त त. त त त.
ए त

त त.
त त त त. त त
त . त
त. त. त
त त त

159
 त त त. ए त
त त. त त
त. त . त
ए त त. त . ए
. त त ए , ए
. ध .
त त त त. ए
त . ए त . ध
.त
. त त .त
ए त . त ए
त. त त. ए
. त १०० . .
. त त .त
ए त . त ए
त. त त. ए .

१. त त . त
. ए त त त
त त. त ४ . त
त . त ए

160
 त , त त
. ए त. त ५
ध त ध .
१५ त ए त.
त त.

त त ए .
त त , त
त त. .
. त
त त . त
त . त -
. त . त
त त. ,
. . त
ए त. त
त त. त
त. .
त
.

161
 ध .(
२०१३)

' त त ए .
त त
त , त
ध त त त 20
त त त .
त त त
त त त
त. त त
त . त
त
त

त
त त
. त ध
त , त ध , त त.
त ए त , त

162
 , त त त ए , त
त त त
त . ,
त त त त
. त , त त
, , , ,
त त .. ए
ए ,
त त , .

त त त
, त त ए
त 55 . त
त त, ए
ए त
त .
त त ' ए त'
, त . त ध
त ध त . ?
त त त
त. त
त त ; त त त
त त. त त .त त त

163
 त. त ए
. त
त . त . त
त. त
त. . ध त ;
. . त त,
त.२१ १६६० . त
५६ त - त , त
.त त त
. त त त. त
त ,त त त त
त त. , त,
ध , ३०० - ३५०
त ५६ त त. १४ १६६०
. त . त
. ध त . त
ध . त त
त .त .
त
. त .

त त .

164
. त ए
त त .
, त
त , त ध
. ए
ए त
त त
, त त ... २०१२
त ध ए
त त त त त त ए ध
ध त .
ध त १ धत
ए
त त त
त त त त . त
त
त त २०१४
त . त
त त त त ए
त त त त
ध त त त
त. त ध
त त
त त त ध

165
 त त . ध त
ध ध ध
.

त त ए . त
त त त . त ध त
त.
. .
.

त ॥

त ॥

त
ध , , .
त .

१) १४८५
तत ध .
त त त त .

166
२) ( . . १५९०-१५९४) त . त
१५९४ त त.

३) १६३६
त , .

४) १६७२ त त त
, ,
त . .

५) त- , , -
त. - त .
- .
ए त . त
त . ए
त . -
ध
ध त.
. त - , , त , , त , ,
, , ध , , .
त त त . -
त त त त .
त त
.
.

167
 . त .
तत .

.
. तत .
त .
. त त .
त ध
. त त
. त त
. त तत
त त .

१) धत त त त .

२) , त त त .

३) , त, त त त
.

४) त
ए त त त धत . त त
त . त त
तत त त
तत त. त त

168
 त त त.
. त त.
त त त त
.

५) . त , .
, , त , . , , ,
, , . त
त . , त, , ध .
त. त, , ध.

६) त त - , , , , ,
. . - त

त त त त त.
त त, त त
. त त १५-२०
त त त त. ए त त .
त तत त
त . १५ त २० त त.
त .
ए . २ त त
ए त त त. ध तत

169
 त ए . त धत
त . ध ३०० . त १०-१५ त
ध त ७-८ त त. त
ए त त. त त त
त. त त
. त त .
त त. त त त त
. त .
त त. ए
त त. त. त
, त त.
त . त त त
त त. त. ए
तत . त ध ५
ध त. त त
त त त. त त.
त. त त त.
त . त
. . . त ए
ध त .
त त त. त.
त त त.
त त. त, . त
त . त त ध

170
 . त त. ए त
त त ए त . त ए
.
त त. त त
त .
ध त ध .
त ए .ए त त, त
. ध ५-६ . . .
. त त त त.
त त . त त ,
ध त त त
. , त
त. त त,
, त ?
त त, त त .
: .
त .
ध धत त त त
त त. ( त त त त .)
ध १५ ए
त. ध ए
त त . ध २ त त
त २ त २ १/२ . ध
तत . त ध ३ त ३ १/४ . त

171
 त त. त. १ १८१८
त . त
त त त. त २०-२५
त त.
३ . त त, त .
त त त त ,
. ए त .
त त त .
ए त . त त त .
त धत . ए .

त
. .
१५ . . . त
त .

: १५ त २० त त, त
त त २ . त त. त
त त. : . त
त. : त
.

: १ त .

172
ध त त ए . त

त त. ध त
. ध .
!

त
ध .[ ] १७ १६६३ .[ ]
त ध
त
त त . त
. त .
" " त त.
. त. त त ए त-ए
ध त. ध . १८१८
- त त,
त.

त २००० " "

ए ध . , , ,
.

173
१. - त ए त.
त
. त तत त त त. त
त त. . . १८१८
त .
त.
, .

२. - .
त , ए -
त त, त ए .

- त ,
त.

- - २ त .

174
 -
त त. तत
त त .
त .
त त त त.
, , ,
त. तत , ,
त त .
त त त त.
ध त त त
८०० त १००० त ध त.

त :

. . १५८५
त .
त ध . १६५७
त , , , , त त
त त
त .
त . १६६० तत त
त . १२ १६६५ त १८
त त त त . . .
१६८२ त . त
त .

175
 त ध त . . . १८१८ -
त त .
त .

ए त त त.
त त , त ए
त. त १० त १५ त.
त .
त.
त. त त
त त त त. ए
त त. त त.
. त त.
. .
त त.
त , , , त ,
, , ध
त त. त त त. ४
त त त त. १
त त.

176
 त. ए
.

: , , त
त त. त त त त.

: त त त त.
त त त त
त . त त त
३० .

त : त त त.
त त . त
त त . त त
ध . त त
ध . त .
त ८.३० त
त . त त त त त त त.
त त ४५ त त.
त . त त
ए त. २० त त
त.

त तत १० त १५ त त.
त . त.
१ त त.

177
त त त ए . ११ १६६५
त त २३
त ए त.

तत त ए त.
- त
त . , , त
त.

त त . १६५७
तत त त त
. १६६० तत त त
. ६ १६६५
त त त ,
. १२ १६६५ त १८
त त त त .

178
 त ए त त त. त त
त त. त ५ त ६
त. त
त त. त त त.
. त त.
. त.
. त .
त . त त तत
२ त ३ त. ए त
तत त.

त त त त ६ त ७ त. त त
त २ त त.

त .

त ध . त त
ध त.

179
 - : त त त त त.
त त त त त ध .
त त. त त
त त .
२० त त त त. त
ध त त त ११.०० त ए .
त- त
त . त त त
त.

त त ए .
त त त.
ए . त २४ ध
त. त.
, , त
त त. त.
२० त ६ .
त त . १३-१४
. त १९-२० .

180
 त त . त
त . त. ध
त त . ए त त
त. त त.

. त . त
' त'. त त त
त त त.
त त त त त .
. त
. धत त त
. त
त . त
. १४८९
त . १५५० त त .

. . १६४९ त .
त त त .

181
 त त . त
त. ए त त त त
ध त त.
. त त त.
त त त. ध
त त .
त .
त त . १६५५
त त . . १२
१५७९ १२ १६५७
.

१५८७ १६६५ त .
त.

'त ध त.
त. ए
त. त त त
. त
त त त. त .

182
ध ध .
. . त .'

' त . त त .' त
, 'त ? त त
?' . त त
त त . त . त त
त , ' .'

त त त त
त . .
. त त
त ११ १६६५ त
' त ' . त २३ .
,

183
त

184
 ( )

८ १६७० त त .
त ' ' .
त त .
१६९५ त .
ध त. १६९७
, ध त . . . १८१८
त त त .

ए त त त
त.

: ए . त
त त. त त
त. ध त.
त त त त, ए त त
त. त

185
 त त.
ए त. ' '.

: . त त
त त . ध त ध .
.

: त
. त. त
त त.
त ध त. .
त त. ए त त
त. १५
त त.

: त .
त . त ए त.
त त.
त त.

: त त ए
त. त . ए .
त . ए त. त
त त. ए
त. त.
त त. त त.

186
 त त. त ए
. त.

त त : त त त त.

: त त , त
ए ध . .

: १५
त त. त त त.
त . .
त त. ए
. त .
. , त , , , ,
, त. ए
.

: त
त त. त
त त.

: त . त
त . त त
त त त.
त त.

187
 : त त
त त. . . १९७० त .

त.

: - .
' ' त .
त ध .
त ए त त. ए
त. त.
त त त त.

: ३० . . त .
त ए . . .
. त त त
. त . त
त. ए त. त त
२ त त त. त त .
ए त त त.

त. त.
त .

188
 त . ध .

त त
त त
त त
त त त त
त त त
त त ध
त १९ त त
...!

२०११ - त
त
त त
त त ७ त
ध ७
ध ८
त त त त
त त
त त त
त त
त त त
त त त
189
 - त त
ध त
ए त त ध
त
त त त
त त त!

२ ११ ३० - त
त त त
त त त
त ४ त त
त ४ त
त त
त त
तत त त त त
त त त ७ ६
ए त
त त त त
५ त त त
७ तत
त तत त ५ त
६ त
त त ए
त त त त त
त त
त त त
त त त त

190
 त
ध त
त ५ ४५ त त
- त
त ७ ३० त ९ ३०
त त ५ ३० त
७ ३० त त त त ध त
त त त ध
त
ध त त ए
त त.

त त त
त तत त ए त ध
ध त ए त
ध त
त त त
त ध त
त ध
त त ए त त
त ध त
त त त त
त त त
त
त
.

191
 ९
ए त त
त त त त
त ३
त त त त त त त
त त त त त
त त
ध ध
त त
त त
त त
त त
त त
त
त त त त त त त त
त त त त त त त
ए त
त त
धत त त त
त त त त त त
त त
ए त त
त त ध
त त त त त त
.

192
 त ए त त
त त त
त त तत त

त त
त त त
त त त
त त त
त त
त ए
त ए
त
त त त
त त
त
त त
त त ए
त त त त २
त त त तत
त त त
त त त
त त त
त त त त
तत त ५-६ त त
ध त त त त
त त त त त
.

193
 ध त

ध त ध त
त त त त त
त त त
ध
त
ए
त त त त
त त त त
त ध त त
त ध १० ए त
त ध
त त त त त
त
त त
त त तत त
ध त त
त ध २०
त त ए त

त त त
त त त त त ए
त त.
त त
त
त त त

194
 त ध तत ए त
त त
त त त
त ध
त त
त त ध त ए त त
त त त त
त त त त
त ध त त त
त त ध
त ध
११ ३० त १ त त त.

त त त
त
त त त त त
त त ए त त
ए
त त त त
त त त ए त
त त त
त त त त
त ध ६-७ त
त त त ७ त त
त त त
त ७
ए

195
 त त ध
त त त ए त त ६
त त
त .

त त
ध
त त त
त
त त त त
त ए ध
त त त त त
त त त
त त त
२ ३० त त ५-७
ए त
त त
त त ध त त त
ध १५ त ए
त त त
त त
त त त
त त
त त
त त
त त त त

196
 ध त त
.

त त त
त त त त
त त
त त त
त त
त त त त
त ध त
त त त ध त त
त
त त ध त
त त त
त त त त ध
त त त त त
त त त त त
त त त त त त
त त त ध
तत त
त त त
त त त त त ४ १५
त त
त ए त त
४ ३० त
त त त त
त त

197
 त त त त
त त ए
त ए
त त त
त त त
१० त .

५ त त
त त त
त त त त त ध त
त त त त ध ए त
त त
त त . त
त १ त
त त ए त ए
त ६ त त
त ए
ध त
त
त

त त त
त त तत त त त
ध ध त त ध त
त ध त त
त त त त त
त त त

198
 त त
त ध
त त
त त त
त त त त त
त त
ए त
त त त
त
त ध त
ए
त त त
त त त त त
त त
त
ए त त
त त
त त
त धत त त त त
त त ध
त त
त त त त त
५ त २ तत त
त त त
त त त त
त त ए ध त

199
त त तत त त त
त त त ध
त त त
त त
त त
त त त त ध त
त .

४ त
त त त त
त त त त
त त त
त त त त त त
त त त त त ४ ३०
त त त
त त त
त त त त
त त त ४ ३०
त
त
त ६ त
त त त त ६ त त
त
त त त त ३
त त त त त त
त त त
त त त त त त त

200
त त त
ध त त त
ध त
त त त त
त
ध त त ए त
त त
त त ध
त त त
तत त तत
ध २०० त त त
त त CO त त
त त त
त त - त त त
त तत त २ त त त
ए त
ए त
ध त
त त ध
त
ध तत त
त त
त त ध
त .

४ १ ३० त
६ ३० त त

201
 त त त

त त
त त त ५-६
त त त

त त
त त त त त
त त त
त ए त
त त
त त त त
ए
५-६ त
त त
त .

त ४ त
त
त त ९ ३० त
त
त त त
त त ध ए
त त त ध
ए त त
त ध त त
त ए

202
 त ध त त
तत त त
त त
त त त
१० ३० त त त त
.

ध त त त
त त त ५
ध त ध त
ध १० त
त त त त त
त
त ए
त त त त त त
७० त त ध
१५ त त त ध
ध त ध त
ध त त त त
ध त ध
त त
त त
ध त
त ध त
त त
त त त ५
त त.

203
 ११ ३० त त
त त ४
त त
त त त ए
ध
त त त त
त त त
त त त त
त ४ त
त
त ध त त त
त त त त
ध
त त त
त त
१ त
त
त त त त

त त
ध ए त
२ १५ त त त त त
त ध त त
त त ध त त
त ध त त त त ध
त त त त ८
ध त त त त

204
 त त त ए
ए त
त त
त त ए त
त त त त
त त त
ध ५ त त .

त ए
ध त
त त त
त त त त त त त ध
५ त
६ १५
ध त त त
६ त ए
त त त ध
त ए त त ए
त ए
२० ए ९ त
त ए ०४ त ६

ध २०० त १२ त
तत त त ...!"

त
त
५
205
 त १ त ध
!!! १००० त
त ११०० त -
१८० त त !!!) त त त ए
. त त त
. त त त
त त, ए त त.
त त.
त xxx त xxx .
त .
, त.

त त त
. त ध त .
त त त त
त.. त त
' ' .

ध ध ध .
. . .१४७०
त १४८६
. त . त त त
त ध .
. त ५ त

206
त .
. त त त त .
. .१७०४ त त त
त . त
त
त त त त त . त त
त त.
ए .

त त ए .
त त तत ए
त त. -
. त त. , , ,
त. त
त . त . .
१७५७ त १७६० त .
' ' त. ३५
. ध त
त . .

ध .
त त. १७७१ - ७२ ध
त त त.
त ए .

207
 त त त
त ध ए त त.
ए . त त त
ए ध त. त
. त
त त त. त
त त .
त ए त. त .
ए त , ध
त त त -
.७ त. ए
त त. त
त त. त त. त
.
. त
ए . त
. , , , त त.
ध त ६
. ए त
- . त
ध त त
त त.

208
 : त
त. त २ . . .
' ' त
त. त त. त
ध त त.
ध त त. : ६
. . ' ' . त त त.
त त. त
ध- त त. त त
त त.

त ५-६ त त त.
. त त
त त त. त.

त . .

त त ए . :
ध , , ! त !
ध ,
. ,
त . ४८ . . त

209
 २४ . . त - -
त . त
त त.
त त
त.
त .
त ए त ए तत त,
.
त . त
१३९४ . त त
त त त त
त.

ध २००० .
त त . १६४५ त त
ध . २६
ध त त ध
त.
. ,
त .

४८ . . त २४ . .
त , - - , त
.

210
 त त त
त.

त त
त.
त . ,
त ए त.

ए तत त . त
. त
१३९४ . त
ध .

१)' त
त त त
.' - ( )

२) त त त- '
त . त त त त
. १२ . त त त
त. त त
त . त त. त त
त .'

३) ' त -ए- '

त ,' ?

211
 , त
त .
. त
त.
! त
ध त त त
त. त
त .
त.

त : त त त ध
२००० . त

त . त
त त
त. १४९०
त त
त
त त . त
.
त त १२५
. १६२५
. त त
त त.
त
त . १६३० त
त . ध
. ए त
. त .
त ध . त
. त

212
 . ध त त
ध त त ध
त . त ए
त त , ' त त त त
ध .' त , ' त
.
ए .' १६४६ त १६४७
त त त .
ध . त
त . ए
त . त , त .
त त त
त .
१६६० त
. ध ध त त त
त
त त
६ ए १६६३ त
त . १६६५
.
त . ३० ए १६६५
. त
. त त
२३ त १२ . १२
, त , , त. त
' त त .
त त त त

213
 त ,
.' १२
१६६६ . २४ १६७०
. त
१६७० . १६७१-१६७२
ध त ध
. ३ ए १६८० ध
. ११ १६८९
त
. १६८९
त . ध
. त त
त
त . १६९४ ध ए त
' त त
त '
त. ११ १७०३ त त
. .
त त . त त
ए ध ,
त . त त
त . २ १७०३
. . त
त त
त . त त त
. त तत त त.
४ १७०३ तत . त

214
 ' ' .
२९ १७०७ त त
त त ध .
त त १७०९ ३००
१०० . त
त त त. त
त त त.
त ए त -
१२. त त त .
ध . त , त
त- त , त-
त ध त.

त त.

215
 त त त .
ए त . त ए त ,
ए त त.
त , त त त
त. . त
. ए
त.
. त , ए .

त त

त त

त त ध त
त त. त त त त. त त
तत ए त . त त
त . त
. त . त
त त .

त
त त. ए त .
त. .

216
 . त त.
त त.
. त ध त ए
. त त त
त त .
त त. त त.
, त त
त त. २०० .
ध .
.
ध त.
त त. ' ' त त. त
त . त त
त. त त.

ए ए त ए
. त ध .
.
.
त ए त. त
त त.
त , त ध .
त त त ए ३
त. त त त . त
ए त. ध
त त. त , ध ,
217
 , , , त त , त , ,
, त त. त
ध त.

२००२ .
त
ध त. त त
त त. त त .
त त त
त त. त त
त . त २० त ३० त त.
. त .
ध .

ध त ध
त . ए . . . ३
ध . त त
त. त त.
त त त त त त त ध
त त. त त त त
त. ए १९ त.
. त त
.
त. त त त

218
 त. त ध त ध- ६ त ७
. त तत त त.
त त त. त
त ध त त. त
त .
त . त
ए त त . त
तत . ए . ए
त त .
त त त
त ध , .
.
ए ३ त.
त .
त त. त
त त. त त ए त
. , त
त. त
त त त.
ए त.
त त. त त
त . त
त त त
. त ए त त ३
ए त ' त त ' त त.
त त त त त त त त त
त .

219
 त त. त त त ए त
त त त .

त त.
त. त , , ए त
त त. त ,
त, त.
. त त ए त त.

त .
त . त त.
त त. तत .
६ , त
त. ध १.५ त ध
त त. त त
. त त. त
त . त त त.
ए त त ए
. त त
त त. त त. त
.
त त , त त.
ध २ त त.

220
 त , त , , , , , , ,
, , त त.

त, . .
.

, . .
.

त. १. त : -
ए . त त त.
ए त त त. त त
त त. ३ त त त.

२. - ए . . त
. त
. ३ त तत

३. :
त त त त त.
. त त त. त
.

४. त त
त. त त त.

221
५. त : त ए त
त त.

: १. त त २० त २५
त.

२. त त.

: त

त त ए -
त त
२६ ए १९०९ त
त त [१]

त त
त त
१५ त
त
त त
त त त
त
त त
त

222
 ए तत त त
त ए
त त
ए त
त .

त
तत त त त त
२ त त त त त
त त त त
त त ए त
त त
त ध २५००
ध त त
१६५७ त
त त त
त त त
त त
त त १६८९ त
त त त त १७१३
१७३० [ ध
]

223
 १७७६ तत त
त त त त तत

त त त १८१८
.

ध त
२० २२
त त त त
ध त
१८१८ त त त
ध त त त त
त त ध
त त त त त
तत त त ए त
त त
त ए त
त १७१२ ध
त तत त त
त त त
त ध ए त
ध त
त त त त
त ध त त त त
त त त ए
त

224
 १९७६ त
त त
त
ध
ए
त त ध त
ध त
त ए
त ए त
२१ ए ए त
त
१९९३ ७२१
त तत त
त त.

त त त ए
ध ध त त त
त त
त त ध तत
त त त त त
त ए त त
त ध ध त त ध ध
तत त
तत
त त त ए ध ध त
ध
225
 ध त त
त त

त तत
त ध
त त
त त
त ध
त ध त
तत त
त त
त ए
त
ए त
त त त
त त त ए
त
त
त त त
त त त त
तत

ध त त त
तत ध ए
ए ३
त
ध .

226
 त त त
ए १५ ३ त ४ त
तत त त त

३ त त त.

त त ए . त
- ध त
त. त त त .
त त.
त ( )
त. त त त
. . . १६८२ त
त . त
त. त त
. त त ६० त . त
त त त
. १६८२
त. ४ . . १८१८ .

227
 . त
.

त ए त .
त. त ३० त ४० त. त त
त. त त.
त ध त. ए त

- त . त
. त त.

१) त.
त. ए त
त. ध २०
त त. त.
ए .

२) त त . त
त त.

३) त त ए त.
ध त त
त. त त .

228
 त त ए . त
२६ , . . १९०९ त त
त .[१]
ए . त
त ध
. ध त. त
त ए .त
. ध त त .

त त, .
,
त त त.
त , , , . . .
१४८९
त . ए . . . १५६४ त
त त. . . १६३०
त . १६५७
त – त
त . . . १६६५ त त
ध . १३ १६७० त

229
 . त त त
त. . . १७१३ त
. १७२० त .
१७७० त त त
त . ध त . . .
१७८९ ध त त . त
ए ध त ए
, - १७११ –
ध
ध . त .
१८०० त १८०२
. १८०३ त . त
त . ४ १८१८
. .
त .

त ध
त.

१. - –
त त त
त त. त त.

230
२. - ध . ए ,
त त .

३. - त .

४. - . त
. १ १७९० त ११ १७९४
धत . त त त ए त.
त त.
ध . त .
ए त त .
ए त त त . त
त त. त त.
त त.
, ए . त
ए त . त .
. ए . त
ध त त ए त त.
त ध . त . त
त त त.
.
त. ध त
. ए त
त . त त,
त त. त त .

231
 त .
त त त.
त त. १०० त ए ए
. त त त .
. . त
त . त. त
त. त त. त
ध .
त.
त. ए त त
त . त त त.
त. त त.
, , त
त. . त त ए त
ध त . त
ध त त.

त ध .
त त.
ध .

त त. १) त

232
 त . त ए त
. त .त त त
’ त त. ए
. त
त. त
त त.

२) त त
त. - - ध - . ध
ए त त त ३ त ४
. त ध त. ध
ध त . ए . त
त त त त १०००
. ३) ध .त
ध त त. ध
ए त त त ए
त त.
. २ त त त. - -
-त - ध - . त त त त
त. त , त ध
त त.

233
 त त ए .
त , १०५
. त २६ , . . १९०९
त त त .[१]

१९ १६३० त
त.

. -
त त.

त . ध त त.
त . १६७३ त .
त. ध त,
त ए ध .

234
 ’ ’
. ध त. त त त

त . त .
त त त .
त त . त त त
त . त त
त त . ११७० त १३०८
. त त . त
. . १४४३ – –त
. . . . १४७० –
–त त ध .
१४४६ त .
१४९३ ध त . . .
१५६५ त त
त त.

त . . १५९५ त
. ध त १६२९ त
त ५०० त त त .

त त . , १५५१ ,
तत , त त . त त

235
१९ , १६३०. . . १६३२
१६३७ त त . १६५०
. त . . .
१६७३ त
त . . . १६७८
त त ए त ,
त . ३८ त १७१६
त त त तत त त .

- त त

’ त. त ६ त ७ त.
त.

त .
त त .
ध त .
त त. ए त. ए
(?) ए . त.

236
 -

त , त त.

.
त .
त , तत त त
त , त त ’
.
ए . त त.

त-

त . त
त त ए त त
. त ’ .
.

त त.
त .

त
त त. त ए त तत
त.

237
 :

त त
त . त ए त त.
ध त ए
ए त.
ए त त त. त
त त त त.
त त.

त :

त त त
त. त त
त त. , , त
, त , ,
त . त त.

त ८ त ९ १९
. ’ ए त. त
त त. ए
त

238
 त त ए .

ध २५ . त
४४०० .
.
त त त.
, , त , , , त
त. ध . त त . [[
]] त. . . १६४७
. [[ . . १६४९]]
त .
त त त. त
ध त. त त
त.

त [[ त |
]] त त
( तत त )
ए . त त

239
 "
" .
. त त .

त त .

त त. , '
त ', , ५००
. ,
. त त. , .
त त , त त ,
( ), त त त , ,
. त त त . ए
. त . त
. , , ए ए . त
त त . . त
त , . .
(त ), त ध ,
त . .

त त त
त , ' , '.

. ४ १६७२ .

त ,
त त - - त ( . १३५०)

240
त .१६२८ ध त त त.
त त त.

त .१४८२, १५५३,
१५५४ १५६९ त. .१६३५
त त .
( .१६३६) त
ध .

त त त
त .

त त ए
त ( .१६४७) त
. त त त त .

त . . . त त
' ' त. . . . त
त त ..

त त ध त ध
त त त.

: त त त त त
. . ११ १७५१ . तत

241
 त त
.

:
त ध त त. १९१५ ध
त .

: त त त. त ए
.

त ' :
त त. त . ध
त त. त त
त त. तत .

: त त त
त.
त त. ध त त
त त.

242
 : .
त त त.
ए त.
तत ध त त त.
१६७२ त त ध
त.

: .
त त.
त ध त.

: .
त त त. ,
त तत त त त.
त.

त : त त
त त त.
. त .

: त त त त
त ध. तत ११
३० .२
. .१७०० ध . त
त .

243
त : त
त त त त ’ त ध त
. . ४ १६७२ त
त . त त त
त.

२० त .

३५ . . .

- - - - .

५० त ५६ ध त त. ,
त त त.
त
ध ३०-६० त त.

त त ए . त
त . त

244
 . त ध , , ,
, .

त . त त त
त त त.
ध . १६३७
त त,
त त. त १८१८
.

.
, त
त. त त
त त. त ए त. त
त. त त
ए . त .
ए त. त
त त त त
त त. त त त.
त. त त.

245
 त. त
त. ए त त , त त ए त
त . ए .
ए त . त त त त. त
ध ध ए त ध . त
त ए . त त
त .
त. , , , , ध
त.

त. ए
त
ध .
त. , त
त त त त. त
त ए त.
त . त ध त १५ त
ध ध त त त. त
त त त त. त
त. त त
त त. त त

246
 .
त त
त. त .

त त ए . त
२१ , . . १९१० त त
त . .
त त त
. त. त
.
त .
. त
ध
त.

-
त. त
. त त
त त.

247
 त त
. त- . त
त . त
त. त त
. त
त . ए .
.

ध .
. त त ए
त ध त. त
.

त. ध
त. त त त. त
त त ध त ए त
त ध त. त त
. त त.
त त.

. त
. त . त
. . त
त .

248
 ध त त त त. ध
त त त
त . त ध त त ध त .
त .
त .

त त त. त
त. त ध ध
त. त त त त
त. त त ध .
ध त त त
त. त त त.
. त
त . त त ए त
त त.
ध त त.

त त ए .
ध
त त .
.
त .

249
 त .
. ध त
ध त. त
त. त त
त . त
त . त
. ध १० . . त .
.

त .
. .
ध . त
- त. त त.
त त त. त
. त त त.
त . त त त
. *
. त त त
त त. त त ध त त.

. त
त .

250
 . त त त
ध .

ध त.
. त .
. .
१८१८ ध त . त
त त.

. त
त. ए .
त . त ए
. त त.
त . त २००
त , त ए त
. त ध त त त. त ए
ए . त . त
त त. त ध ए
. त त.

251
त . त
त त. त ध
त. त
त त.

ध १६ . . त
. - त
त त. त ए . . ध
.

त त ए .
त .
त. ,
, त त ध त त.
त त त. त , ध , , त
.

252
 त त त त त.
त त त त त त.
त त. त त
त ए त त. त
. १६ त त.
ए . .
. त त.
त . ए त
. त .
. .
, त त.
त त. त त त.
ए ध त. ध
त. ए त .
त त त. त ए .
त . त.

१. त
त . त .
ध त त ए त त. त
. त त.

253
२. त त त. त त ए
त त त त.

३. त त ए . . . त -
त त त.

( )

( ) त त ए .

त त त त
८२० (२७०० ) .
त ए . त
१७ त त
ध . .
- १४००-१४५० त. त त त
ध .

’ त. ’
त त. त तत
. त त त ए त,
त ’ त ’ त. ,
त ’ . त
त . त

254
 त त .
६ ए १६५६ त
त त त . त त ,
त .
त
ध . ध .
त त ध .
. ध
.

त -

“ त त . त
त . त त
ध त ए . त , त त
. त त त
, त त . ”

१५ ध ध . १. २.
३. ४. ५. ६.त ७. ८. ९.
१०. ११. १२. १३. १४. १५.
.

255
 , , त . त
त . त .
त त . त
त . त
ध त . ,
त २९०० .
१४५० त. , त
त
.

त त.
. त
ध . त
. त .
त. त त .
त त.

.
, त त त त ए
. १९ १६७४ ध
त त . त ५६

256
 त . त ६ १६७४, ध
१३ १५९६, . २४ १६७४,
त ५, १५९६ त
त त ए त .
त तत त ध त.
त .

त -

“ ध
त . ए , त
त . , , त त.
ध
त तत ’ . . १६७५ ४,
१५९६ . ५
. १६०१ . २, १६८० ७
.
त .
त ध . १६०२
, त, . ३ ए १६८० ध
. त त .
. त त ’ १६०२
. ७, . . १६८१ १६

257
 ध . . . १६८४
त . त . २१
ध . १५ १६८५
ए
. त त १६८५ त .
त
. १६१०
. ३, १२ १६८९
२५ १६८९ त . . ५ ए १६८९
त .
त. . ३ १६८९
त .
त .
त त . त ’ .
५ १७३३ त
त . ”

१. : त त ,
त , ए ध .
त त . ध
त त. ए त ,
त .
त ’ त त.

258
२. : ए त, त
. ए त, त ’
त त त .

३. : ’ त.
ध त त .
. . . १६७४ त त
त.
त. त
त. ’ त त. त त.

४. : त त
ए त. त
त त त. ए
ध . ध . त ए
त त. त त त त.

५. :
त त.
त त’ त त’
’ . ए ७५ त
६५ . त त त तत
’ त त. त त. ध
त . त त

259
 तत त
त त. त त
त त ध .

६. : त त त,
त त त, त
ध . त त त.

७. त त : त त त त त
त . त त त
त त.

८. त : तत
ध त त त. ध ५० -६०
त त त त त .
त त त त त
. . त
त .

९. त : त त. त
त त. त , त
त. त त त त. त
ध त त.

260
१०. : त त त ३१
ध त त. त त .
त त त त.

११. : , – त
ए त त. त त
तत त त . त
त त.

१२. : त
त त. त त त
त त त
त त त . ८६
३३ . १३. : त
त ए त , त . त
त त त.

१४. : , त .
२२० १२४ . त
. त त. त त त
त . त त त,
ध ’

१५. : त त
. . त
ध त.

261
१६. : त ,
त त ’. त त त त
. त तत त
त . त २२ त. ध
त .

१७. : त त
त . त. त
त.
. त
ध . त . त .
त. त
त . त
त.

१८. : त
त, त त त. त
त त .
त . त त . त
त. .
त त त त.
ए त. त त
’ त ए त त
- त त
त त त त

262
 त त त त त
॥१॥ त त
त त ध
त त त ॥२॥ त -’
त
१५९६ त त
. , त , , त,
त , , . त त
’

१९. ध : त
त त ध. त त
ध त १६०२ १५
. ध
. त
त त ध
. , तत
त त ’ त
ए , त . त
ए त. . . १६७४
त. ध
त , त त.

263
२०. त त : त त
त त. त त.
त त.

२१. : त त त त त
त. त ए ,
त ए – त , त .
तत
’ ध
ध त . त
त त.
त.

२२. : त
त त. त ए त त.
त त त त त त त. त त
२६०० . त
ध त ध त

२३. : त त
त. धत ए
त त. त त त.
त त ध , त. त
, , त त त.

264
 त
.

त . त
ध त त ( )
त त त. त १४३५
, त त. त
४-५ ए . त तत
" ' " !' " '
त. त त .
त ए त त. त त त
त . त
त. त , ,
त त त त त.

त तत ए
त त. त त.
ए त . ध
. -
त. त , ३ त ,

265
त , तत
त.

त त त. त त त, त -
त त.

त . ए ध . १
७ त ८ त .
त ध ध ३० . त त त त.

त: .

त त. .

त ए त. १. २.

त त त २ त ४० त त ५

266
 ध

ध ध त त
त ध . २५, . . १६६४
ध . त २१ , . .
१९१० त त त .

त त.
४८ ए . त ध त
. ५२ ४५ त. ३
त. ध ,
त. त ए
त . त.

त
ध . त ३६२ त.
, , त
- त त त.
त त
, .
, त ध

267
 . . . १६६४
. त त .
. ए त,
ए त त .
तत , ध ए .
त ध . ध ध
ध , त . त
ध त त , त
ध त .
४८ ए . त २ त .
त ३० १२ . त
ए २२ त. त ध .
. त त ५००
त त ध ८० .

त त त
:

“ ' त , ,
ध , त
, त , त ध
, त ”

268
ध . त त .
त त त त ए त. त
त त.
. त.
. त त त . त
. त १५
त. त. त त
त त. त त त
त. त त .
ध त
त. त त
त त त त त . ध
त त.
त २२८ त. त त
त त. त त.

त त. त
. त. त ३००
त त , .
त ध त
त त. ध त त
. त
त त त.

269
 ध ध त . ४८ ए त
. ध त . . १६९५
ध . २८२
. . १८१२ त त त. . . १९६१ त त
त त .

ध == == त
त . ध ,
त. त त.
त ए .
. त त
ध . त त ए त
ध त त. त त
ध त.

त त त त त त
त ए . त
त . त ध त: ३००
त त ६०० .

270
 ?

त त त त
त त. त ए . . त
त त त त. त त
१०-१५ ध ’ ’ त
त त १० त त. त
त. १ . .
त त. त
त . ध १
त त.

त ( त ) ध .
त त . त
त . . ११९० ध .
त . . .१५८०
त त त.
त त त २७ १६७३ त
. त
. त १६८२ त .
. . १६९९ त त .
त. १३ ए १७००
त त त

271
 त . त त त
. त
. २१ ए
त . त
. त .त
त त .,
ध . १७०८ त त
त: त . .
ध त ११ १८१८ .

त त त
त. तत .
त त त. त त
. त .
. त त.
त त त.
ए त ' ' त
त. त त त
. त.
. त त त.
त
. त त. त त
त त त. त त -

272
 त. त त त. त ए त त.
त त.
त , , ,
त.

त ( ) . त ए त ( . .
१७००) ध ( ) त . त त
. त ए
त . ध त त
त.

त त ए .
तत त त त.
त ध त.

ध ध त ए त.
त त ए
. त
ध ध .

273
 ध त त त त. त
त
त त. ,
त त.

ए ध त. त
त त. त ४०-५० ए त.
त त त त.
त त. ५० - ५५ त त त त
त त. त त त. त

त त.

त त त . त
ध . .
तत त त. ,
, , ध ध
त . ध त .
ध त .

त. त
त.

१) :-

274
 -
त त त त त
त त. त त
त त त.

२) :-

९.३० त ए . . .

३) त त -

त त , ए . .
त त. त ध ध ध
त त. त
त त ध ए त त त त त.
त
. त त ,
. त त त त त
त. त
त. ५ - १० त
ए त. त १५ - २०
त. त ए
त.. ध त . त
त. त

275
 . त -
त त.

: , .

त .

त त ए .

- त . त
ध ए . त
. त त
. ए
त.

276
 ?

त त ,
त. ए . . . -
त त त त. त
त त. त त त
.

. ध
. त त. ध
त ध त.
त त .
त.
त त .
त त ए . त
त. त .
त त. ध त. त
त .
त .
. त
त त.

277
 ए . त त त
त . त त ए
. त त .
त त . त
ध ए त त त. -
ध त त. ध
ध . त त त. ध .
त. त
त. त त.
ध त.
त त. ध ए त त
ध ए त. त ध
. त त . त त त
त त ए त . त
. त . ध
त त. त
त.
त.

त .
त . त त
. ए
ए .

278
 त .
ए त त त .
त ए ध त .
.
त त. . .
.
त. त त त त त
त त. ध , त ए त.
त ध त त. त
त त. , त त.
त
.

त त ए .
त .त त . ,
त ए त . ,त
. ध ध , त
ध . . .
त. , ;
त , , , , त.
त त . त

279
 . त .त त त
त त.' ' त .
[ ]
, १६९६
[ ]
त. १ त ! ए
त.

[ ]

280


, , , , , , , , ,
,त , , , , , त त,त
त , ,
त त. . त
. . , त
त त त . त
. . त ए
त. त त. त त
त. ए त त त
. ध त त
. . त त
त. त त;
त त ? त
त त त.
. त २६ .
.ए त .'
,त त .'

281
कल्याणगड हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील एक ककल्ला आहे .

अनक्र
ु मणणका

भौगोललक स्थान[संपादन]

पण
ु े - बंगळूर महामागाावर सातारा शहर वसलेले आहे . सातारा शहराच्या पव
ू ेला
सह्याद्रीमधील महादे व रांगेचे एक शग
ं आलेले आहे . या शग
ं ातच नांदगगरी ऊर्ा
कल्याणगड उभारलेला आहे . पण
ु े ते सातारा या महामागााच्या पव
ू ल
े ा कल्याणगड हा
ककल्ला आहे . सपाट माथा असलेल्या या ककल्ल्याच्या माथ्यावर असलेल्या एकमेव
वटवक्षामळ
ु े हा ककल्ला दरू
ू नही ओळखू येतो.

कसे जाल?[संपादन]

सातारा शहरापासन
ू सातारा रोड रे ल्वे स्टे शनकडे जाणारा मागा, महामागा ओलांडून
जातो. या मागाावर एस.टी. बसेसची सोय आहे . ककंवा पण
ु े-मंब
ु ईहून रे ल्वेनेही येऊन
सातारा रोड रे ल्वेस्थानकावर उतरता येते. येथन
ू चालत नांदगगरी ऊर्ा कल्याणगडाचा
पायथा गाठता येतो. सातारा रोड रे ल्वे स्थानकापासन
ू हे अंतर तीन ककलोमीटर
आहे .

गडावरील पाहण्यासारखी ठठकाणे[संपादन]

कल्याणगडाच्या पव
ू क
े डून गडावर जाणारी पायवाट आहे . पायथ्याला धम
ु ाळवाडी हे
गाव आहे . सध्या या गावाला नांदगगरी असेही म्हणतात. नांदगगरीमधन
ू गडावर
जाणार्या पायवाटे च्या सरु वातीला काही नव्याने बांधलेल्या पायरया आहे त.

282
सरु वातीच्या पायरया संपल्यानंतर मरु माड वाट आहे . या वाटे ने आपण चढून
उजवीकडील डोंगरदांडावर येतो. या मागाावर ठदशा दाखवण्यासाठी पपवळ्या रं गाचे
बाण जागोजाग रं गवलेले असल्यामळ
ु े रस््यात भरकटण्याची शक्यता नाही. या
दांडावर आल्यानंतर अध्याा डोंगरात एक कोरलेली गुहा आहे . आत पाच सहा दगडी
खांब आहे त. यात सध्या पाणी भरलेले आहे . येथन
ू पढ
ु े गडावर जाणारे पवजेचे खांब
लागतात. या खांबांना धरुनच वाट गडावर पोहोचते. पव
ू ा बाजल
ू ा असला तरी
उ्तरालभमख
ु असा कल्याणगडाचा पठहला दरवाजा आहे . या दरवाजाच्या खालच्या
पायरयांच्या दरु
ु स्तीचे काम सध्या चालू आहे . या दरवाजामध्ये गावकरयांनी लोखंडी
जाळी बसवलेली आहे . या ककल्ल्याला भेट दे णारया ककल्ले प्रेमी मंडळीपेक्षा भक्त
मंडळीच मोठ्या संख्येने असतात.

कल्याणगडाचे एक वेगळे पण इथे दडलेले आहे . दरवाजातून आत लशरताच समोर

कातळकडा आहे . या कातळकड्याच्या डावीकडे खाली काही पायरया उतरल्यावर एक
गह
ु ा आहे . या गह
ु े त लशरण्या अगोदर काही काळजी घेणे क्रमप्राप्त आहे . या
कड्यातील गुहेचे जे तोंड आहे . याच्यावर आठ दहा र्ूट ते वीस र्ूट उं ची वर
मधमाशांची एक दोन पासन
ू पाच सात अशी पोळी लटकलेली असतात. कांदा -
लसण
ू अथवा धम्र
ु पान याने मोहोळ उठण्याची शक्यता असते. गह
ु े मधे पण
ू प
ा णे
अंधार आहे . ्यामळ
ु े टॉचाच्या उजेडातच आत लशरावे लागते. गह
ु े मधे पाणी आहे . हे
पाणी पपण्यासाठी वापरले जाते. ्यामळ
ु े चप्पल बट
ू बाहे र काढूनच आपल्याला आत
जावे लागते. आत मागादशाक अशा सळया रे ललंगसारख्या लावलेल्या आहे त. पठहले
दहा पंधरा र्ूट गुहेची उं ची कमी असल्यामळ
ु े वाकून जावे लागते. पढ
ु े उं ची
वाढल्यामळ
ु े उभे राहून जाता येते. या मागाावर कधी पाणी गड
ु घ्याएवढे असते तर
कधी कमरे एवढे असते. सध्या गुहेतील वाट बांधन
ू काढण्याचे काम गावकरयांनी
सरू
ु केलेले आहे . ते पण
ू ह
ा ी होत आले आहे . तीस पस्तीस र्ूट आत गेल्यावर

283
नवव्या शतकातील एक पार्शवानाथाची मत
ू ी आहे . बाजूलाच द्ताचे छोटे खानी मंठदर
आहे . शेजारीच सध्या दे वी मत
ू ीही पवराजमान झालेली आहे . हा सगळा भाग अंधार
असल्यामळ
ु े टॉचाच्या उजेडातच पहावा लागतो. हे पाहून गोंगाट न करताच
गुहेपासन
ू दरू जावे लागते. पन्
ु हा दरवाजाच्याकडे येवन
ू येथन
ू वरच्या दरवाजाकडे
जाणारी वाट पकडावी लागते.

वरचा दरवाजा पव
ू ाालभमख
ु असन
ू दोन्हीकडून बरु
ु जांनी संरक्षक्षत केलेला आहे . या
दरवाजाच्या आत गेल्यावर समोर हनम
ु ानाचे मंठदर आहे . लशखरावर गणपतीची मत
ू ी
बसवलेली आहे . मंठदराच्या डावीकडे कड्यावर एक गोलाकार पणाकुटी उभारून सध्या
एका महाराजांनी मठ स्थापन केलेला आहे .

कल्याणगडाचा माथा दक्षक्षणो्तर पसरलेला असन

ू आटोपशीर आहे . माथ्यावरील
एका वास्तच
ू े नत
ू नीकरण करून भक्त मंडळीसाठी ननवासस्थान उभारलेले आहे . या
वास्तूसमोरच एक समाधी असन
ू बाजूला पाण्याचे मोठे तळे आहे . पाण्याचा उपसा
नसल्यामळ
ु े पाणी शेवाळलेले आहे . माथ्यावर वाड्याची व लशबंदीच्या घरटयांची
जोती आहे त. मध्यभागी वडाचे मोठे झाड आहे . झाडाखाली कबर आहे . दक्षक्षण
टोकावर कोरडे पडलेले पाण्याचे टाके आहे . या टोकावरून समोरच जरं डर्शे वराचा डोंगर
ठदसतो. सातारा शहर आणण अजजंक्यतारा ककल्ला तसेच यवतेर्शवराही दृजष्ट्टपथात
येतात. पव
ू ेकडे ककन्हईमधील यमाई दे वीच्या डोंगर, तसेच एकांबेचा डोंगर ठदसतो.
्यामागे भाडळीकंु डल रांगेतील वधानगडही दृष्ट्टीत पडतो. संपण
ू ा गड पाहण्यात
तासभर परु तो. गड पाहून, पन्
ु हा आल्यामागाानेच गड उतरायला लागतो.
कल्याणगडावरील वैलशष्ट्टयपण
ू ा असे जलमंठदर मात्र स्मनतपटलावर कायमचे कोरले
जाण्यासारखे आहे .

पहा नांदगगरी लेणी; महाराष्ट्रातील ककल्ले

284
 त त
. त ध
त ध त
त त.

त [ ]

त
ध त
ध

.".

[ ]

त ए
त त त
त त त ध
त
.

ध ए त त
ध त ध
त त
त ए त

285
 ध त ध
त त ध त त
ध
ध त.

ध तत
त त
त ध ध त
तत तत ए
त त
त त त
त त ध
त त.

त तत त
त.

[ ]

- - ए . -
त -
त त त - त -
त त.

त त त
ए तत
त ए
त त
त तत ए
त त त.

286
 ११ त त
त
ए ए त त
त ए त
त.

त त त त त.

287
त त.

288
 त त त
त १६७१
२०
त ए त
त त
त
त तत
त.
त त.

289
290
 त त त
त
त ध त
त त ...!!

त त त त ३
त त त
त त
त .
त त १५५८ त
ध १६३६ त
त त
त त त ६
२ २२-२३ १६८३

291
 त त त ध त
त ध त . त
ध त त त त.

त ५ त त
त .

292
२ त ६ त त तत
त त ए
त ध त.

293
..

294
 त ५ त त ६ त
१९८२ ए ध त
त ध
त त त त त त
त त त ए
त

295
त त त .

296
त तत त त
त त ए
त.

297
 त त त त
त त त त त त
त .

त
त त त
त त १५ त त
त ध धत
त त ध त त .

त :

298
 त त १५२८ ध त
१५१६ त त ध त
तत त १५२१ त १५२४ ध २२ १६८३
त त ध
त त त
२५ १७४०
त त त त
त १८०६ त त १८१७
१८१८ .

त ५ त त
त त तत त त
त त त त
त त
त ए ३
त
त ए त त त
त त त
त ६ त त त त
त त त
त त त
त त त त

299
 त त त
त.

त
त त .

***************************************************************

त त त

त त

त त त १७४७-४८
त त
त त
त त धत ए त
ध
त तत त
त त
तत त त
ध त
त त त

300
 ’ ’ त
१४२४ .

, त त
त त
त त त.

[ ]

त त त.

त,

[ ]

ध
तत - त त त
-
त त त ध त
५ त त त त
ए त
त
त त त ए त
त त
त त
त

301
 - त त
तत तत त
त त.

 ए त त ३ त त त त.
 त. त त.
त . त
त त त त .

[ ]

त ( त , त
त त - त त
त त.

- - ध [ ]

ए - - ध त
त त त
-
त त ' त
त ध
त त त
त त.

302
 त

[ ]

ए त
- त
त
त त.

 - ध . त २९ . . त.
३ त
त त. . त त
६ . . .
 त त ध .
, त, , ,
त ए त त त त त.
त . २ त त त
त त. त त त त त त.
त . त त
त त. . त
त ए त त
. त त.
त. त
त त. त त
त त त.

त.

303
त [ ]

त त त ए
त
त ध .

ध ३-४ त त
त त त
त त.

[ ]

[ ]

त त त
.

- त

त त
त ए ए त त
त त तत
त त त त त
त त ध
तत ए
त त ए

304
 त त
त त. त ए ध
त ध
त त ध १२ ध
त ध
ध
त त त त त

त त त
७५ त
त त त त.

, , , , , ध , ,
, , , , त
), त त.

त त त ध
त
तत
त १८३५
त.

त त [ ]

-
305
त त त ध त ४८५०
त ए त त ए त
त
त त त
त त
त त त
त त तत त त
तत त त.

[ ]

त ३०००
त त त
'U' त ९० त
त त त.

306
 त [ ]

त त त
त त
त त ध १२ त त
. त त .

१७४७-४८ त
त

त त त ए
ए त त त त
तत त
त त त त
त त ध तत
ए त
ए त
' त त त त.

' त ध
त (त ) ॥
त त त
त ॥ त ॥
त त त त
त त
॥
त त त त त ध ॥'

307
 त
त तत त
त .

त
त त त ४ त
५ त - ए
त ध त
त १५०० ए
ध .

त
ए त ध त
त त त त
त
त त त
त

त त त १७४७ – ४८
त
त .

त :
:
त

308
 त - त त त त त
.

त ध त
त त त ए
ए त त त त
’ तत त
त त त त
त त ध तत
ए त त
ए त ’
त त त.

त ध त त
॥ त त त त
॥ त ॥ त त त त
त त ॥
त त त त त ध ॥’
त त तत
त त ’ ए
त त त ॥ त
तत ए त
ए त त त त
त
त .

त ए
त तत त १
२ त त

309
 त त त ए त त ए
त त
त त त.

त त त त त ध त
४८५० त ए त त ए त
त
त त त
त
त त त त
त त तत त
त तत त त त त.

ध ए
त ध १७००
ध त ४५०० त त
त त .

त त
त धत ए त
ध
त तत त
त त
तत त त ध
त
त त त
’ त.

310
 :
त त
त.

त त त त
त -
त ध त
५ त त त
त ए त
त त
त त
त - त
त तत
’ तत त तत ए
त ३ त त त त
त त त
त.
त त त त त
.

त ए त
- त त
त त
- ध त २९ त
३ त
तत त त ६
त ध
त ध
त त त ए
311
त त त त ए त
त २ त त त त त.

- - ध ए - -
ध त त
त त -
त त ’
त त ध
त त
त ’ त त.

त
त त त ध त
ध ४ त त ३ त त त.

,
त . ए
त ध त त .
त त त . त
त , त
.
त त

त त त . १७४७-४८
त त .
त. त

312
 त. त धत ए त .
, , ध , , , , , , ,
त त त. त
. त , त , , , , ,
त त. त त ,
ध , त , , , , , ,
, , त. त त
’ ’ त

Harishchandragad Harishchandragad Fort Map

त.
त त त त त त.
.
१ :-त ध त…

313
 . त त . त ए
. ए त त त त
’ ’ त त.
त त त. त त.
त, त . ध
तत . ए .
त ए , .
त ’ ’ त त
.

त ध
त (त )
त त त
त त
त त त त
त त

त त त त
त ध

त, , त त त.
त ’त ’ . ए
,

314
 त त त
त त त. ए .
त . ए त त
त. त त
त .

२ :- त ए
त, त त. त १
२ . त . त
त त, … त ए त .
त ए . त त
. त त
त.

३ त त - त त त . …
ध त: ४८५० . त ए त त.
ए त त
. त. त
त.
त त त त त.
, त
त त त. त त त त.
त त त त.

315
४ - त .
, ध ,
ए त . ध १७०० .
ध त… ४५०० त.
त त त
. १८३५ " "
. ध . ध
ए त त
.

पाांडवगड हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील एक ककल्ला आहे . सातारा जजल्ह्यातील

वाई तालक
ु ा हा कष्ट्णा नदीच्या खोरयात वसलेला आहे . कष्ट्णा नदीच्या उ्तरबाजूस
रायरे र्शवरापासन
ू ननघणारी महादे व रांग आहे . सह्याद्रीच्या या उपरांगेतील एका
शंगावर पांडवगड नावाचा ककल्ला बांधलेला आहे . लशलाहार राजा भोज याने सातारा
जजल्ह्यात जे काही दग
ु ा बांधले ्यांतला पांडवगड हा एक आहे .

316
समद्र
ु सपाटीपासन
ू १२७३ मीटरची उं ची (४१७०र्ूट) असलेल्या पांडवगडाला
जाण्यासाठी वाईमध्ये दाखल व्हावे लागते. वाई हे पण
ु े-बंगलोर या महामागााच्या
पजर्शचमेला आहे .

चढाई मागा[संपादन]

पांडवगडाला जाण्यासाठी दोन मागा सध्या प्रचललत आहे त. दक्षक्षणेकडील म्हणजे

मेणवली मागे असलेला मागा खड्या चढाईचा असन
ू दमछाक करणारा आहे . तर
उ्तरे कडील धावडी गावाच्या हद्दीतन
ू जाणारा मागा तल
ु नेने सोपा आहे . वाई
मांढरदे व मागाावर धावडी हे गाव आहे . वाईहून ७ ककलोमीटरवर.

गड[संपादन]

पांडवगडाच्या उ्तर अंगाला असलेल्या भग्न दरवाजाने गडामध्ये प्रवेश होतो.

वाटे मध्ये पाण्याची दोन टाकी आहे त. गडामध्ये हनम
ु ंताचे मंठदर आहे . मंठदर
बांधलेले नसल्यामळ
ु े मत
ू ी उघड्यावर आहे . गडावर गडाची दे वी पांडवजाईचे मंठदर
आहे . गडाच्या चारही बाजंन
ू ा नैसगगाक कातळकडे असल्यामळ
ु े गडावर र्ारशी
तटबंदी बांधलेली नाही. गडाचे गडपण दाखपवणारी घरांची जोती तसेच कोरडी
पडलेली पाण्याची टाकी आढळतात.

पावसाळा संपला की गडावर बेसम

ु ार परु
ु षभर उं चीचे गवत माजते. पायवाटही
झाकून जाते. वाट शोधन
ू तीवरून चालताना सारया अंगाला कुसळी काटे टोचू
लागतात. पायांत चांगले बट
ू असल्याखेरीज गडावर येणे धोक्याचे आहे . गडावर
असलेले पांडजाईचे मळ
ू मंठदर पडून गेले आहे , नवीन पडायला आले आहे . मत
ू ीची
सद्ध
ु ा झीज झाली आहे . मंठदरात जागोजाग मोठाल्या पाली नजरे स पडतात. ्यांचे
रानटी रूप पाहून अंगावर काटा येतो.

317
गडावरून धोम धरणाचा जलाशय सरु े ख ठदसतो. जलाशयामागे कमलगडाचा
उं चावलेला माथा ठदसतो. ्यामागे महाबळे र्शवराचे तसेच पाचगणीचे पठार ओळखू
येते. पांडवगडाच्या माथ्यावरून खाली वाई तसेच कष्ट्णा नदीही ठदसते. केंजळगड,
मांढरदे व, चंदन वंदन ककल्ले तसेच वैराटगड सद्ध
ु ा पहाता येतात.

इनतहास[संपादन]

साधारणपणे इसवी सन ११७८ ते ११९३ या काळात राजा भोजाने हा ककल्ला बांधला

असावा. पढ
ु े तो आठदल्शाहीत गेला. लशवाजीने १६७३मध्ये स्वराज्यात आणला,
आणण १७०१मध्ये तो मोगलांकडे गेला. अखेर मेजर थॅचरने १८१८मध्ये तो कंपनी
सरकारच्या ताब्यात आणला.

प्रतापगड हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील एक ककल्ला आहे .

इनतहास[संपादन]

छत्रपती लशवाजीमहाराजांच्या आज्ञेनस

ु ार पेशवे मोरोपंत पपंगळे यांच्या दे खरे खीखाली
प्रतापगडाचे बांधकाम सरू
ु झाले.नीरा नदी आणण कोयना नदयांचे संरक्षण हा या
मागचा मख्
ु य उद्देश होता .इ.स.१६५६ प्रतापगडाचे बांधकाम पण
ू ा झाले. ठद.१०
नोव्हें बर १६५९ रोजी लशवाजी महाराज आणण अर्झलखान यांच्यात प्रतापगडाचे यद्ध
ु

318
झाले. अर्झलखानाच्या वधाने राजांचे नाव ठहंदस्
ु थानभर झाले आणण खरया अथााने
स्वराज्याचा पाया मजबत
ू झाला. इ.स.१६५९ ते इ.स.१८१८ या प्रदीघा
कालावधीत इ.स.१६८९ मधील काही मठहन्यांचा अपवाद वगळता प्रतापगड शत्रल
ू ा
कधीच लमळाला नाही.

गडावरील पाहण्यासारखी ठठकाणे[संपादन]

वाहनतळावरून गडाच्या दक्षक्षणेच्या टे हळणी बरु

ु जाखालन
ू सरळ जाणारया पायवाटे ने
आपण थोड्या वेळातच तटबंदीत लपपवलेल्या पजर्शचमालभमख
ु महादरवाज्यात येऊन
पोहोचतो. वैलशष्ट्टय म्हणजे लशवकालीन ररतीप्रमाणे आजही हा दरवाजा
सय
ू ाास्तानंतर बंद ठे वला जातो व सय
ू ोदयापव
ू ी उघडला जातो. महादरवाज्यातून आत
गेले की उजव्या हातालाच गचलखती बांधणीचा बरू
ु ज ठदसतो. हा बरू
ु ज पाहून परत
पायरयांच्या मागााने भवानी मंठदराकडे जाता येते. मंठदरात भवानीमातेची सालंकत
प्रसन्न मत
ू ी आहे . ही मत
ू ी महराजांनी नेपाळमधील गंडकी नदीतन
ू शालळग्राम लशळा
आणून ्यातून घडवन
ू घेतली. या मत
ू ीशेजारीच लशवाजीच्या नन्य पज
ू ेतील
स्र्ठटकाचे लशवललंग व सरसेनापती हं बीरराव मोठहते यांची तलवार आहे .

ह्या मंठदरासमोरून बालेककल्ल्याकडे चालू लागल्यास उजव्या हाताला समथास्थापपत

हनम
ु ानाची मत
ू ी ठदसते; पढ
ु े बालेककल्ल्याचे प्रवेशदवार ओलांडल्यानंतर आपण
केदारे र्शवर महादे वाच्या मंठदराजवळ येऊन पोहोचतो. मंठदरात भव्य लशवललंग आहे .
या मंठदराशेजारीच प्रशस्त सदर आहे .

केदारे र्शवर मंठदराच्या मागील बाजस

ू राजमाता जजजाबाईच्या वाड्याचे अवशेष आहे त.
येथे उजवीकडे बगीचाच्या मधोमध लशवाजीचा अर्शवारूढ पत
ु ळा आहे .या पत
ु ळ्याच्या
जागीच पव
ू ी राजांचा राहता वाडा होता. या पत
ु ळ्याशेजारीच शासकीय पवश्रामधाम
असन
ू येथील बागेतून उजव्या बाजूच्या वाटे ने तटावर जाऊन तटबंदीवरून र्ेरर्टका

319
मारताना जावळी खोरयाचे पवहं गम दृर्शय ठदसते. ककल्ल्याला महादरवाज्याखेरीज
घोरपडीचे गचत्र असणारा राजपहारयाचा ठदंडी दरवाजा आहे . ्याच्या जवळ रे डका
बरू
ु ज, पढ
ु े यशवंत बरू
ु ज, तर ्याच्यापढ
ु े सय
ू ा बरू
ु ज हे बरू
ु ज आहे त..

अर्जलखानाने दगा केल्यावर लशवाजी महाराजांनी ्याला मारले. ्यानंतर संभाजी

कावजी या मदाानी गड्याने अर्जलखानाचे लशर या बरु
ु जात परु ले, असे इनतहास
सांगतो. भवानीच्या नगरखान्याची णखडकी उघडून पाठहल्यानंतर दे वीचा चेहरा
ठदसतो. या दे वीचीही एक कथा सांगगतले जाते. लशवाजी महाराजांनी या दे वीसाठी
रोज सनई चौघडा वाजपवण्याची प्रथा सरू
ु केली होती. हडप आडनावाचा पज
ु ारी
नतला पंचामतासह नैवद
े य दाखवीत असे. या भवानीमंठदरात सभामंडप व नगारखाना
आहे . मंठदरापासन
ू शे-दोनशे पावले चढल्यावर एक छोटे खानी दरवाजा लागतो आणण
तेथन
ू च बालेककल्ल्यात प्रवेश होतो. ्याच्यापढ
ु े एक पडीक चौथरा आहे . पवमानातून
प्रतापगड पाठहला तर ्याचा आकार र्ुलपाखरासारखा ठदसतो. १४०० र्ूट लांबी
आणण ४०० र्ूट रुं दी एवढा ्याचा पवस्तार आहे . इतर गडापेक्षा या गडाला पवशेष
चांगली तटबंदी आहे . वायव्येकडील कडे ८०० र्ुटांहून अगधक उं च आहे त.
बालेककल्ल्याच्या ईशान्येला ककल्यातल्या दोन तळी आहे त. तेथन
ू कोयनेचे खोरे
संद
ु र ठदसते. आणण येथेच ही ककल्ल्याची र्ेरी पण
ू ा होते.

कसे जावे?[संपादन]

प्रतापगडाला जाण्यासाठी जवळचे ठठकाण - महाबळे र्शवर, जजल्हा : सातारा.

उ्तर सातारा जजल्ह्याच्या जावळी तालक्

ु यात महाबळे र्शवराच्या पजर्शचमेस ८ मैलावर
प्रतापगडाचा डोंगर आहे . पार आणण ककनेर्शवर या दोन गावांमधल्या डोपरया नावाच्या
एका टें भावर या ककल्ल्याची बांधणी झाली आहे . महाबळे र्शवरहून महाडला जाणारी

320
गाडी कुमरोशी गावाजवळ आली की तेथन
ू अध्याा तासाच्या प्रवासात प्रतापगडला
जाता येत.े

अशा या जावळीच्या प्रांतात पायथ्यापासन

ू प्रतापगड सरू
ु होतो. ्या गडाच्या खाली
डाव्या हाताला एक पायवाट ठदसते. दगाा शरीर्कडे जाण्याची वाट अशी पाटी ठदसते.
दगाा शरीर् म्हणजे अर्जलखानाची कबर. या गडाला एकच महादवार आहे . ्याच्या
खालच्या बाजूला वरून आलेले पाणी खाली लोटणारा पावसाळी ओढा आहे . थोड्या
पायरया चढून गेल्यावर दरवाज्यात उभे राहता येत.े दरवाज्याच्या आतल्या बाजूला
दवाररक्षकांची ठठकाणे ठदसतात. हा(?) बरू
ु ज सोमसत्र
ू ी प्रदक्षक्षणा करून पाहता येतो.

हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्याच्या सातारा जजल्ह्यातील एक ककल्ला आहे .

भैरवगड या नावाचे एकूण पाच ककल्ले महाराष्ट्रात आहे त, ्यांपक
ै ी हा एक. बाकीचे
असे : भैरवगड (ठाणे जजल्हा), कणकवलीजवळचा भैरवगड (लसंधद
ु ग
ु ा
जजल्हा), कोथळ्याचा भैरवगड, नरडव्याचा भैरवगड.

स्थलवणान[संपादन]

हा ककल्ला सह्याद्रीच्या सलग रांगेपासन

ू बाहे र आलेल्या डोंगराच्या र्ाटयावर
वसलेला आहे , ्यामळ
ु े दरू
ु न हा ककल्ले ठदसत नाही. घनदाट जंगल हे येथील मख्
ु य
आकषाण आहे . हे अरण्य अभयारण्य म्हणन
ू घोपषत करण्यात आल्याने येथील सवा
गावांचे स्थलांतर करून ती अरण्याबाहे र वसवण्यात आली आहे त, ्यामळ
ु े या
भागात माणसांचा वावर तसा कमीच आहे . २०१२ साली भैरवगडाच्या आजूबाजूचे
अभयारण्य "टायगर ररझवा" घोपषत केल्यामळ
ु े हे ळवाकहून भैरवगड, पाथरपज
ंु (व
प्रगचतगड)कडे जाणार्या कच्च्या रस््यावर जंगल खा्याने चौकी बसवलेली आहे व

321
वनखा्याची ललणखत स्वरूपातील पव
ू प
ा रवानगी घेतल्यालशवाय या रस््याने जाता
येत नाही.

इनतहास[संपादन]

इनतहासात या गडाचा उल्लेख कोठे ही आढळत नाही. मात्र या गडाचा वापर केवळ
टे हळणीसाठी असावा असे येथील बांधकामावरून ठदसते.

गडावर पहाण्यासारखी ठठकाणे[संपादन]

भैरवगडाच्या समोरच्या डोंगरावरील मंठदरात भैरी दे वी, तळ

ु ाई दे वी, व वाघजाई दे वी
यांच्या २ ते ३ र्ूट उं चीच्या मत
ू ी आहे त. मंठदराच्या प्रशस्त सभामंडपात १००
जणांची झोपण्याची सोय होऊ शकते. मंठदरा समोरच्या प्रांगणात तुळशीवंदावन व
शंकराच्या पपंडीचा चबत
ु रा ठदसतो. मंठदराच्या उजव्या बाजूला एका
खडकावर लशवाजीचा छोटा पत
ु ळा बसवलेला आहे .

भैरवगड ककल्ल्याचा डोंगर[संपादन]

भैरवगड ककल्ला मंठदरासमोरील डोंगरावर आहे . तेथे जाण्यासाठी मंठदराच्या डाव्या

बाजूने खाली उतरणारया पायवाटे ने जावे लागते. ककल्ल्याच्या डोंगरावर पोहचल्यावर
एक बांधीव बरू
ु ज आणण येथेच वरच्या बाजल
ू ा कातळात कोरलेली मोठी चौकोनी
गुहा आहे . पव
ू ीच्या काळी टे हळणीसाठी बसणारे टे हळे येथे बसन
ू लांबवर नजर ठे ऊ
शकत असले पाठहजेत. या गुहेमळ
ु े पाऊस वारयापासन
ू ्यांचे संरक्षण होत असावे.

गुहेपासन
ू थोडे पढ
ु े जाऊन डोंगराला वळसा मारल्यावर दरीच्या बाजूला बरू
ु ज
असलेला ढासळलेल्या अवस्थेतील दक्षक्षणालभमख
ु दरवाजा आहे . या दरवाजातून पढ
ु े
गेल्यावर समोरच्या टे काडाच्या चढावावर दस
ु रा दक्षक्षणालभमख
ु दरवाजा आहे . हा
दरवाजाही ढासळलेला आहे .

322
गडमाथा तसा अरुं दच आहे , ्यामळ
ु े २ तासात गड कर्रून होतो. गडावरून लांबवर
पसरलेले कोयनेचे दाट जंगल ठदसते.

पाण्याची सोय[संपादन]

दक्षक्षणामख
ु दरवाजा असलेल्या टे काडाला वळसा मारून गडाच्या मागील बाजूस
गेल्यावर येथे पाण्याची दोन टाकी ठदसतात. यातील पाणी पपण्यास उपयक्
ु त असन
ू
ते बारमाही असते. मंठदराकडे येणारया कच्च्या रस््याने चालत जाऊन डावीकडे
दरीत उतरणारया वाटे ने ५ लमननटे खाली उतरल्यावर पाण्याचे एक टाके ठदसते..
मात्र हे पाणी माचापयंतच असते. मंठदराच्या मागच्या बाजूला कोकणातील पाते
(गोवळ पाती) गावात उतरणारी वाट आहे या वाटे ने ५ लमननटे खाली उतरल्यावर
एक चौकोनी पवहीर आहे . या पवठहरीला बारमाही पाणी असते.

भैरवगडाला जाण्याच्या चार वाटा[संपादन]

१. हे ळवाकची रामघळ मागे[संपादन]

गचपळूण-करहाड रस््यावर कुभांली घाट पार केल्यावर, कोयनानगरच्या ५-६

ककलोमीटर अलीकडे हे ळवाक गाव आहे . नतथन
ू में ढेघरमागे कोंढावळे धनगरवाड्याला
गेल्यावर, डोंगर उजवीकडे व ओढा डावीकडे ठे वन
ू १ तासांत रामदास स्वामींच्या
वास्तव्याने पावन झालेली "रामघळ" लागते. ( याच रामघळीत रामदास स्वामींना
"आनंदवन भव
ु नी " हे काव्य सच
ु ले अशी दं तकथा आहे .) या रामघळीतन
ू च वर
जाणारा रस्ता पकडल्यास भैरवडावर पोचता येते.

याऐवजी, पाथरपज
ंु ते जन
ु ा वाघोना या मागाावरूनही भैरवगडावर जाता येते.. मात्र
हा पल्ला र्ारच लांबचा असल्याने गड गाठण्यास ६ तास लागतात. वाटे त खूप

323
घनदाट जंगल लागते. वाट तशी मळलेली नसल्याने हरवण्याचा संभव खूपच आहे .
या वाटे ने जायचे असल्यास वाटाडया घेऊन जाणे आवर्शयक आहे .

वनखा्याची ललणखत स्वरूपातील पव

ू प
ा रवानगी घेतल्यास पावसाळा सोडून इतर
ऋतत
ु जीपने, कच्च्या रस््यावरुन हे ळवाक मागे भैरवगडापयंत जाता येते. (हे ळवाक
ते भैरवगड अंतर साधारणपणे २० ककमी आहे .)

२. दग
ु व
ग ाडी मागे[संपादन]

सकाळी ८ वाजता गचपळूणवरून सट

ु णारया गचपळूण-डेरवण-दग
ु व
ा ाडी ही बस एका
तासात दग
ु व
ा ाडीला पोहोचते. दग
ु व
ा ाडी गावाच्या वर असणारया जंगलातन
ू वाट थेट
गडावर जाते. या वाटे ने गड गाठण्यास ३ तास लागतात. वाट तशी सरळच असली
तरी दमछाक करणारी आहे . गव्हारे -गोवळपाती गावातून येणारी वाटसद्ध
ु ा या
वाटे लाच येऊन लमळते. वाटे त कुठे ही पाणी नाही. पायथ्यापासन
ू भैरवगडावर
पोहोचण्यास साडेतीन तास लागतात.

३ गव्हारे मागे[संपादन]

दग
ु व
ा ाडी गावाच्या अगोदर गव्हारे (गोवारे ) गावाकडे जाणारा गाडीरस्ता लागतो. या
गव्हारे गावातून गडावर जाण्यास तीन तास परु तात. ही वाट मध्येच दग
ु व
ा ाडी
गावातून येणारया वाटे स लमळते. पावसाळा सोडून इतर ऋतूत जीपने, कच्च्या
रस््यावरुन कोयनानगर - गव्हारे (गोवारे ) - पाथरपज
ंु मागे भैरवमंठदरापयंत जाता
येते. तेथन
ू भैरवगडापयंत जाण्यासाठी अधाा तास लागतो. पायथ्यापासन
ू भैरवगडावर
पोहोचण्यास एकूण साडेतीन तास लागतात.

४. पाते (गोवळ पाती) मागे[संपादन]

324
गचपळूण पासन
ू गोव्याच्या ठदशेला जातांना २१ ककलोमीटरवर "आसड
ु े र्ाटा" लागतो.
नतथन
ू डावीकडला रस्ता २२ ककमीवरील पाते (गोवळ पाती)गावापयंत जातो.(यातील
शेवटचे ५ ककमी कच्चा रस्ता आहे .) पाते (गोवळ पाती) गावातून गडावर
जाण्यासाठी गावकरयांनी पायरया बांधलेल्या आहे त. गावाच्या वर असलेल्या
पठारापयंत या पायरयांनी जाता येते.(येथे येण्यासाठी गावातून दीड तास लागतो).
पढ
ु े खड्या चढणीच्या वाटे ने २ तासात भैरवगडावरील मंठदरात पोहोचता येते.
पायथ्यापासन
ू भैरवगडावर पोहोचण्यास साडेतीन तास लागतात.

राहण्याची सोय[संपादन]

भैरवगडाजवळच्या टे कडीवरील मंठदरात १०० जणांची राहण्याची सोय होऊ शकते.

जाण्यासाठी लागणारा वेळ[संपादन]

१. दग ा ाडी ककंवा गव्हारे मागांनी साडेतान तास लागतात.

ु व

२. हे ळवाकच्या रामघळी मागे ६ तास लागतात.

खास सच
ू ना[संपादन]

१. हे ळवाकहून भैरवगड, पाथरपज

ंु (व प्रगचतगडा)कडे जाणारया कच्च्या रस््यावर
जंगल खा्याने चौकी बसवलेली आहे व वनखा्याची ललणखत स्वरूपातील
पव
ू प
ा रवानगी घेतल्यालशवाय या रस््याने जाता येत नाही. अभयारण्य क्षेत्रात चोरून
प्रवेश केल्यास दं ड आणण तरु
ु ं गवासाची सजा होऊ शकते.

२. भैरवगडावर पावसाळ्यात जळवांचा त्रास र्ार मोठ्या प्रमाणात होतो. अंगाला

गचकटलेल्या जळूवर मीठ वा हळद टाकल्यास ती अंगापासन
ू सट
ु ते.

325
३. भैरवगड ते प्रगचतगड असा २ ठदवसांचा रे क करता येतो. या रे कमध्ये रात्रीचा
मक्
ु काम जंगलात तंबू ठोकून करता येतो. जंगलात वन्य पशंच
ू ा वावर मोठ्या
प्रमाणात आहे . प्रगचतगडच्या आजूबाजूचे अभयारण्य "टायगर ररझवा" घोपषत
केल्यामळ
ु े वनखा्याची ललणखत स्वरूपातील पव
ू प
ा रवानगी घेतल्यालशवाय गडावर
जाता येत नाही, तसेच जंगल खा्याच्या कारवाईच्या भीतीने
वाटाडेही प्रगचतगडावर यायला तयार होत नाहीत.

सातारा जजल्ह्यातील माण तसेच खटाव तालक्

ु यातील तालक्
ु याचे गाव वडूज आहे .
वडूज हे गावा सातारा, करहाड,र्लटण, दठहवडी यांच्याशी गाडीमागााने जोडले गेले
आहे .

जाण्यासाठी मागा[संपादन]

वडूजच्या दक्षक्षणेकडे साधारण पंचपवस तीस कक. मी. वर भष

ू णगड हा ककल्ला आहे .
भष
ू णगडाचा डोंगर एकांड्या असल्यामळ
ु े तो खूप दरू
ू नही ओळखू येतो. वडूज मधन
ू
भष
ू णगडाला जाण्यासाठी ठरावीक एस.टी. बसेस आहे त.वडूज-पस
ु ेसावळी
गाडीरस््यावर पळशी गाव आहे . येथन
ू चालतही भष
ू णगडला जाता येत.े हे अंतर
पाच ककलोमीटर असन
ू रस्ता कच्चा आहे .

घडण व पहाण्यासारखी ठठकाणे[संपादन]

भष
ू णगड ककल्ल्याच्या पायथ्याशीच भष
ू णगड नावाचे छोटे से गाव आहे . या गावात
येण्यासाठी चारही बाजूने रस्ते आहे त. गडाची गडदे वता हरणाईमाता ही अनेकाच्या
श्रद्धास्थानी आहे . भष
ू णगड गावातन
ू ककल्ल्याकडे ननघाल्यावर आपल्या स्वागताला
326
एक कमान उभी केलेली आहे . येथन
ू च गडावर जाणारया पायरयांचा मागा नव्यानेच
बांधन
ू काढला आहे . भक्तांच्या अथासहाय्यातन
ू हा मागा व गडाची दे वता हरणाई
मातेचे मंठदर नव्याने बांधले गेले आहे .

समद्र
ु सपाटीपासन
ू ९०४ मीटर उं च असलेला भष
ू णगड चढण्यासाठी पायथ्यापासन
ू २०
लमननटे लागतात. दरवाजाच्या २५ र्ूट खाली एक वाट तटबंदीच्या खालन
ू उजवीकडे
जाते. गडाच्या पजर्शचम बरु
ु जाला वळसामारुन ती मागच्या बाजूच्या मंठदरापयंत
जाते. तेथे घम
ु टीवजा मंठदर आहे . घम
ु टीमधे दे वीची मत
ू ी असन
ू नतचे नाव भय
ु ारी
दे वी आहे . येथन
ू पन्
ु हा कर्रुन दरवाजाकडे यावे लागते. दाराजवळ म्हसोबा मंठदर
आहे .

येथन
ू दरवाजाची बांधणी ठदसते. पायरयांच्या बाजूला संरक्षक लभंत बांधन
ू दरवाजाची
सरु क्षक्षतता वाढवली आहे . पायरयांच्या वर दोन्ही बाजंन
ु ा भक्कम बरु
ु ज बांधन
ू
आतल्या बाजूला दरवाजा घेवन
ू दोन्ही बरु
ु जांच्या कह्यात तो ठे वला आहे . वळणदार
मागाावरच्या या दरवाजावर खालन
ू तोर्ांचा मारा करणे अशक्य होते.

दरवाजाची कमान पडलेली आहे . येथन

ू पढ
ु े गेल्यावर सरळ वाट पजर्शचम कड्यावर
जाते. तर डावीकडील वाट माथ्याकडे जाते. भष
ू णगडाचा एकूणच पवस्तार लहान
आहे . माथा चारही अंगाने तटबंदीने सरु क्षीत केलेला असन
ू जागोजागी पहारयासाठी
बरु
ु ज बांधले आहे त. गडावर सश
ु ोलभकरणासाठी लावलेल्या झड
ु ू पांनी आता तटबंदी व
घरांची जोती आच्छादली गेली आहे त. भष
ू णगडाचा आकार साधारण त्रत्रकोणी आहे .
या नतन्ही टोकावर टे हाळणीसाठी बरु
ु ज आहे त.या नतन्ही टोकांच्या मध्यभागी
उं चवटा असन
ू ्यावर हरणाई मातेचे मंठदर आहे . पव
ु ी हे मंठदर जलमनीच्या
पातळीखाली होते. ते आता उचलन
ू पातळीवर नव्याने बांधले आहे .मंठदरासमोर

327
ठदपमाळ आहे . मंठदराच्या बाजूलाच धमाशाळा असन
ू मक्
ु काम करणारयांची सोय होवू
शकते.

भष
ू णगडाला लागून एकही डोंगर नाही ्यामळ
ु े गडावरून चारही बाजूला दरू पयंत
शत्रव
ू र नजर ठे वणे शक्य होते. येथन
ू औंधची यमाई, मठहमानगड, लशखर
ं णापरू ही दृष्ट्टीस पडतात.
लशग

पाण्याची सोय[संपादन]

गडावर पाण्याचा अभावच आहे . पव

ू ा बाजूच्या कड्याच्या पोटात म्हणजे
भष
ू णगडाच्या अध्याा डोंगरातील एका कपारीत पाण्याचे टाके आहे . तेथन
ू पंपाने
पाणी वर ओढून परु वठा केला जातो.

इनतहास[संपादन]

आठदलशाही कडून हा ककल्ला लशवशाहीत दाखल झाला. पढ

ु े औरं गजेबाच्या ताब्यात
हा ककल्ला होता. पढ
ु े पेशवाईमधे हा ककल्ला ्यांच्या ताब्यात गेला.

हा सांगली जजल्ह्यातील वाळवा तालक्

ु यातील एक छोटे खानी ककल्ला
आहे . इ.स. १६७६ च्या सम
ु ारास स्वराज्यास बळ्कटी आणण्याकरता म्हणन
ू छत्रपती
लशवरायानी जी दग
ु श
ा ख
ं ला बांधली ्यापैकी मजच्छं द्रगड हा शेवटचा ककल्ला होता. हा
ककल्ला कमळभैरवाच्या डोंगराशेजारील एका वाटोळ्या टे कडीवर उभा आहे .

328
कसे जाल?[संपादन]

मजच्छं द्रगडावर जाण्यासाठी जवळचे कराड ककंवा इस्लामपरू येथन

ू जाता येते. कराड
ते रे ठरे कारखाना बसने रे ठरे कारखाना येथे उतरुन नतथन
ू खाजगी वाहनाने
मजच्छं द्रगडाच्या पायथ्याशी उतरतन
ू गडावर जावे. इस्लामपरू हून रे ठरे कारखाना
कडे बस ककिँवा खाजगी वाहनाने जाताना गडाच्या पायथ्याजवळ उतरता येते.

इनतहास[संपादन]

छत्रपती लशवाजी महाराजांनी मजच्छं द्रगडाची उभारणी केली,पढ

ु े इ.स. १६९३ मध्ये हा
गड मोगलांच्या ताब्यात होता ्यावेळी याचा ककल्लेदार होता दे वीलसंग.१२ नोव्हें बर
१६९३ रोजी औरं गजेब तख््तेखांवर बसन
ू मजच्छं द्रगडाजवळ पोहोचला,तेव्हा
मजच्छं द्रगडाचा ककल्लेदार ्याच्या स्वागतास गड उतरून गेला,्यावेळी औरं गजेबाने
गडावरील तोर्ा उडवन
ू दे ण्याचा हुकूम ठदला व येथन
ू पढ
ु े तो वसंतगडास
गेला.औरं गजेबाच्या म्र्ु यन
ू ंतर हा गड परत मराठ्यांनी जजंकून घेतला.पढ
ु े इ.स.१८१८
मध्ये कनाल हे पवट या इंग्रज अगधकारयाने हा गड जजंकून घेतला.

गडावरील पाहण्यासारखी ठठकाणे[संपादन]

मजच्छं द्रगड गावातून गडावर जाण्यासाठी पायरयांची वाट केलेली असन

ू या वाटे ने
साधारण अधाा तास चढाई केल्यानंतर आपण मजच्छं द्रगडाच्या माथ्यावर येवन
ू
पोहोचतो.येथन
ू एक पायवाट आपल्याला गडाच्या दक्षक्षण भागात असलेल्या
मजच्छं द्रनाथ मंठदराकडे घेवन
ू जाते.मंठदर प्रशस्त असन
ू पवपवध लशल्पांनी सजपवलेले
आहे .येथे भापवकांचा नेहमी राबता असतो.येथन
ू दे वळाच्या पपछाडीस एक मोठी
कोरडी पवहीर आहे ,नंतर तटाकडेने पढ
ु े गेल्यावर जुन्या काळातील समाध्या ठदसतात

329
मजच्छन्द्रगडाचा माथ्याचा आकार आटोपशीर असल्यामळ
ु े गडर्ेरी साधारण
तासाभरात पण
ू ा होते,गडावर जन
ु े अवशेष तसे र्ार कमी असन
ू तटबंदीसध्
ु दा आता
जुजबी स्वरूपत उरलेली आहे .

हा भारताच्या महाराष्ट्रसातारा जजल्ह्यातील राज्यातील एक ककल्ला

आहे . मठहमानगड ककल्ला माण तालक्
ु यात मोडतो. सातारा जजल्ह्यामधील माण
तालक
ु ा हा सातारयाच्या पव
ु ा भागातील तालक
ु ा आहे . सातारा पस
ु ेगाव म्हसवड असा
गाडीमागा आहे . या गाडीमागाावर सातारयापासन
ू ५० कक.मी. अंतरावर मठहमानगड हा
ककल्ला एका लहानशा टे कडीवर बांधलेला आहे . मठहमानगडाच्या दक्षक्षण पायथ्याला
उकीडे नावाचे गाव आहे . तर उ्तर पायथ्याला मठहमानगड वाडी आहे .
उकीडेकडूनही गडावर जाता येते. अथाात ही वाट नेहमीची चढाईची नाही. काहीशी
अवघड असन
ू ती तट
ु क्या तटबंदीमधन
ू गडात लशरते. मठहमानगडाच्या र्ाटयापासन
ू
गडाचा पायथा असलेल्या वाडीपयंत गाडीमागा आहे . या मागााने जाताना
मठहमानगडाची पजर्शचम अंगाची तटबंदी सरु े ख ठदसते. मठहमानगडवाडी ककल्ल्याच्या
उतारावरच वसलेली आहे .

गडावरील पहाण्यासारखी ठठकाणे[संपादन]

वाडीतील मंठदरापासन
ू एक वाट गडावर जाते. या वाटे वरुन गडाच्या दरवाजाचे बरु
ु ज
ठदसतात. वळणावळणाने ही वाट दरवाजापयंत जाते. या वाडीतील जनावरे अनेकदा
गडावर चरायला नेतात. ्यामळ
ु े अनेक ढोरवाटा तयार झाल्या आहे त.

330
या वाटे ने वर चढत असताना डावीकडे तटबंदीच्या खाली कपारीत पाण्याची टाकी
कोरलेली आहे . पैकी एकात झाडी गच्च माजलेली असन
ू दस
ु रे गाळाने पण
ु ा भरले
आहे . नतसरयात मात्र स्वच्छ पाण्याचा झरा आहे . येथन
ू खडकावरून चढून आपण
गडाच्या मळ
ु े वाटे वर येवू शकतो. येथन
ू गडात लशरणारा मागा ठदसतो. तो
उ्तरे कडून असला तरी तो वळवन
ू आत घेतला आहे . आत मधे दरवाजा पव
ु ाालभमख
ु
बांधलेला होता.

इथल्या तटबंदीवर एक झाड वाढलेले आहे . झाडाच्या असंख्य मळ्

ु यांनी तटबंदीला
चांगलेच जखडले आहे . अथाात हे दृष्ट्य अनेक ठठकाणी पहायला लमळते. पण
मठहमानगडाच्या या झाडाची तरहाच काही और आहे . हे झाड उभे वाढलेले नाही तर
आडवे वाढले आहे . ते जलमनीला समांतर असे चाळीस पन्नास र्ूट पढ
ु े आले आहे .
्याचे वजन ्या तटबंदीने कसे पेलले याचे आर्शचया वाटते.

मठहमानगडाच्या दरवाजाची कमान ढासळून नष्ट्ट झाली आहे . कमानीच्या बाजूचे

उभे खांब मात्र अजन
ू तग धरून आहे त. सब
ु क घडीव दगडाच्या या खांबांच्या
खालच्या बाजूला दे खणे असे ह्ती कोरलेले आहे त. कोणीतरी नतथली दगडमाती
काढल्यामळ
ु े हे ह्ती ठदसू लागले आहे त. दरवाजाच्या समोर वळणदार लभंत अणण
पढ
ु े बरु
ु ज बांधन
ू ्याला शत्रप
ु ासन
ू संरक्षण ठदलेले होते, असे गोमख
ु ी पद्धतीचे
बांधकाम ही लशवकालीन बांधकामाचे वैलशष्ट्ठ होते.

शत्रप
ू ासन
ू नाही पण काळाच्या ओघात नष्ट्ट झालेला हा दे खणा दरवाजा ओलांडून
आपण गडामधे प्रवेश करतो. डावीकडील वाट गडाच्या माथ्यावर जाते. तर समोरची
वाट तटबंदीकडे जाते. या वाटे ने तटबंदीच्या आतून गडाला र्ेरी मारता येते. तटबंदी
काही ठठकाणी ढासळलेली असल्यामळ
ु े काळजीपव
ु क
ा च कर्रणे आवर्शयक आहे .
तटबंदीला जागोजाग बरु
ु ज आहे त. गडाचा पजर्शचम भाग रुं द असन
ू तो पव
ु क
े डे

331
ननमळ
ु ता होत गेलेला आहे . पव
ु क
े डील ननमळ
ु ्या टोकावर टे हाळणीसाठी बरु
ु ज आहे .
हा ननमळ
ु ता भाग मधेच तटबंदी बांधन
ू गडापासन
ू वेगळा राखला आहे . या
तटबंदीमध्ये दोन ठदंडीदरवाजे आहे त. ्यातील उ्तरे कडील ठदंडी दरवाजा दगडी
ढासळल्याने बंद आहे .

गडाच्या माथ्यावरून आपल्याला मोठा मल

ु ख
ू ठदसतो.भष
ू णगड, वधानगड हे ककल्ले
तसेच जरं डर्शे वराचा डोंगर ही ठदसतो. मठहमानगडाच्या माथ्यावर घरांचे अवशेष एक
कबर. एक हनम
ु ानाचे मंठदर तसेच ककल्लेदाराच्या वाड्याचे अवशेष पहायला
लमळतात.

या माथ्याच्या उतारावर पाण्याचे टाके आहे . खडकात खोदन

ू नंतर ते गचरे बंदी
दगडांनी बांधन
ू काढलेले आहे . असे टाके इतर ककल्ल्यांवर आढळत नाही. अथाात हे
टाके पव
ु ी बज
ु लेले होते.

हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील एक ककल्ला आहे . साहसाची अनभ

ु त
ू ी
दे णारा वासोटा ककल्ला अनेक दग
ु य
ा ात्रींचा आवडता ककल्ला आहे . नैसगगाक दग
ु म
ा ता
लाभलेला हा ककल्ला जावळीच्या जंगलामधील एक अनोखे दग
ु रा तन
् आहे .

सह्याद्रीची मख्
ु य रांग ही दक्षक्षणो्तर पसरलेली आहे . या रांगेला समांतर अशी
धावणारी घेरा दातेगडाची रांग घाटमाथ्यावर आहे . ही
रांग महाबळे र्शवरपासन
ू दातेगडापयंत जाते. या दोन रांगाच्या मधन
ू कोयना
332
नदी वाहते. या जावळी खोरयामधन
ू वाहणारया कोयना नदीवर हे ळवाक येथे धरण
बांधलेले आहे . या जलाशयाला लशवसागरम्हणतात. या लशवसागराचे पाणी वासोटा
ककल्ल्याच्या पायथ्याला स्पशा करते. लशवसागराचे पाणी तापोळापयंतपसरलेले आहे .
सह्याद्रीची मख्
ु य रांग आणण लशवसागराचे पाणी यामधील भागात घनदाट अरण्य
आहे . पव
ू ेला घनदाट अरण्य आणण पजर्शचमेला कोकणात कोसळणारे बेलाग कडे
यामळ
ु े वासोटयाची दग
ु म
ा ता खप
ू वाढली आहे .

इनतहास[संपादन]

वासोटा ज्या डोंगरावर आहे तेथे वलसष्ट्ठ ऋषींचा एक लशष्ट्य राहत होता, म्हणून
्याने या डोंगराला आपल्या गुरूंचे नाव ठदले, अशी आख्यानयका आहे . ’वलसष्ट्ठ’चे
पढ
ु े वासोटा झाल असावेेे, अशी कल्पना आहे . लशलाहारकालीन राजांनी या
डोंगरावर ककल्ला बांधला. या ककल्ल्याची मळ
ू बांधणी ही लशलाहार वंशीय दस
ु रया
भोजराजाने केली असल्याचा उल्लेख आढळतो. वासोटयाचे नाव महाराजांनी
व्याघ्रगड असे ठे वले. याच्या दग
ु म
ा तेबद्दल पेशवाईत सद्ध
ु ा नोंद आहे . लशवाजीच्या
काळात या ककल्ल्याचा वापर 'तुरुंग' म्हणून केला जात असे. याचे कारण तेथील
ननजान व घनदाट असे अरण्य. पव
ू ी तेथे वाघ, त्रबबटयांसारखे प्राणीही होते.
लशवाजीने जावळी जजंकल्यानंतर आसपासचे अनेक ककल्ले घेतले, पण वासोटा जरा
दरू असल्याने घेतला नाही. पढ
ु े लशवाजी महाराज पन्हाळगडावर अडकले असताना,
आपल्या मख
ु ्यारीत मावळातील पायदळ पाठवन
ू ्यांनी वासोटा ककल्ला ठद ६ जून
१६६० रोजी घेतला. अर्झलखाच्या वधानंतर लशवाजीच्या दोरोजी या सरदाराने
राजापरु ावर हल्ला करून तेथील इंग्रजांना अर्झलखानाच्या गलबतांचा प्ता
पवचारला. ्यांनी सांगगतला नाही म्हणून इंग्रजांच्या गग्रर्डा नावाच्या अगधकारयाला
अटक केली व वासोटयावर ठे वले. .सन १६६१ मध्ये पकडलेल्या इंग्रज कैदयांपक
ै ी
रे जव्हं ग्टन, र्ॅरन व सॅम्यअ
ु ल यांना वासोटयावर कैदे त ठे वण्यात आले होते. पढ
ु े

333
१६७९ मध्ये वासोटा ककल्ल्यावर २६,००० रुपये सापडले. पढ
ु च्या काळात १७०६ मध्ये
ताई तेललणीने हा ककल्ला आपल्या हातात घेतला. पढ
ु ील वषी पेशव्यांचे सेनापती
बापू गोखले यांनी ताई तेललणीबरोबर लढाई केली. आठदहा मठहन्यांच्या प्रखर
झंज
ु ीनंतर ताई तेललणीचा पराजय झाला आणण १७३० मध्ये वासोटा ककल्ला बापू
गोखल्यांच्या हाती पडला.

्यासंबंधी एका जुन्या आयेमध्ये वासोटयाचा गमतीचा उल्लेख आहे . तो असा --

श्रीमांत पांत प्रतततनधी याांचा अज ांक्य वासोटा;

तेलिण मारी सोटा, बापू गोखल्या साांभाळ कासोटा.

वासोटयाला जाण्यासाठीचे रस्ते[संपादन]

वासोटयाला जाण्यासाठी प्रामख्

ु याने दोन मागा आहे त. एक कोकणमधन
ू आणण दस
ु रा
घाटमाथ्यावरुन. कोकणातील 'गचपळूण'कडून वासोटयाच्या पजर्शचम पायथ्याच्या
चोरवणे या गावापयंत गाडीमागा असन
ू या मागाावर राज्य पररवहन मंडळाच्या
(एस.टी.बस) गाड्या आहे त. चोरवणेपासन
ू नागेर्शवराच्या सळ
ु क्याकडून वासोटयाकडे
येता येते. दस
ु रा मागा हा जास्त सोयीचा आहे . सातारा-कास-बामणोली असा
गाडीरस्ता असन
ू यावर रा.प. च्या बसेस आहे त. बामणोली हे गाव लशवसागर
जलाशयाच्या पव
ू ा काठावर आहे . येथन
ू वासोटयाकडे
जाण्यासाठी लशवसागर ओलांडावा लागतो. ्यासाठी बामणोलीमध्ये लॉचेस उपलब्ध
होतात. येथन
ू वनखा्याच्या परवानगीने वासोटयाकडे जाता येते.

लॉचमधन
ू साधारण ४० ते ५० लमननटांच्या प्रवासानंतर आपण वासोटयाच्या जवळ
पोहोचतो. पाण्याच्या र्ुगवटयानस
ु ार हा कालावधी कमी जास्त होतो. पायथ्याजवळ
मेट इंदवाली नावाचे गाव होते. ते र्ार पव
ू ीच उठून गेलेले आहे . ्याचे अवशेष

334
अजूनही ठदसतात. या अवशेषांच्या जवळूनच गडावर जाणारा धोपट मागा आहे . या
मागााने काही अंतर गेल्यावर आपण पायथ्याला पोहोचतो. पायथ्याला ओढ्याकाठी
मारुतीची मत
ू ी आहे . येथन
ू च ककल्ल्याची चढण आणण जंगल सरू
ु होते. सोबतच्या
पाण्याच्या बाटल्या ओढ्यातून भरुन घेणे गरजेचे आहे . हा चढाईचा मागा दत
ु र्ाा
असलेल्या घनदाट जंगलामधन
ू जातो. यात वेगवेगळ्या प्रकारची झाडे व वनस्पती
आपल्याला ठदसतात. या जंगलात अनेक प्रकारची वन्य र्शवापदे आहे त. र्शवापदांत
गवे आणण अस्वले प्रामख्
ु याने आहे त. ्यामळ
ु े सावधगगरीने आणण गोंगाट न करता
चढाई करावी लागते. कुठलाही प्राणी केव्हाही दशान दे ऊ शकतो. ्यातल्या्यात
गव्यापासन
ू आणण अस्वलापासन
ू अंतर राखणे सरु क्षक्षततेच्या दृष्ट्टीने मह््वाचे
असते.

अधााअगधक ककल्ला चढल्यावर एक वाट उजवीकडे जाते. ही वाट केतकीच्या

गादयाजवळून पढ
ु े नागेर्शवराकडे जाते. सरळ वाटे ने वर चढल्यावर जंगल पवरळ
होऊन कारवीचे रान लागते. कारवीच्या रानातन
ू वर चढल्यावर ककल्ल्याच्या पायरया
लागतात. ्या चढून भग्न प्रवेशदवारातून गडात प्रवेश होतो.

वासोटा गडावर[संपादन]

गडाच्या प्रवेशदवाराजवळून डावीकडील तटबंदीच्या कडेने जाऊन पव

ू ेकडील बाजूस
पोहोचल्यावर लशवसागर जलाशयाचा आणण अथांग पसरलेल्या जंगलाचा दे खावा
आपल्याला मग्ु ध करतो. याच बाजूला पाण्याचे टाके आहे . हे टाके लभंतीमळ
ु े दोन
भागात पवभागले गेले आहे . पपण्यायोग्य पाणी गडावर येथेच आहे . येथन
ू झाडीतून
दक्षक्षण टोकावर गेल्यावर समोरच जन
ु ा वासोटयाचा डोंगर ठदसतो. जुन्या
वासोटयाच्या बाबू कड्याचे तसेच पाताळवेरी गेलेल्या दरीचे दृर्शय आपल्याला
णखळवन
ू ठे वते. येथन
ू परत पाण्याच्या टाक्यांकडे येऊन उ्तर टोकाकडे ननघायचे.

335
गडावरही सवात्र झाडीझाडोरा वाढला असल्यामळ
ु े गडावरच्या वास्तू ्यात लप्ु त
झाल्या आहे त. वाटे वर मारुती मंठदर, मोठ्या वाड्याचे अवशेष तसेच महादे व मंठदर
आहे . तेथन
ू पढ
ु े उ्तरे कडील माची आहे . या माचीवर बांधकाम नाही. पण येथन
ू
दरू पयंतचा पररसर ठदसतो. नागेर्शवर सळ
ु क्याचे दशान उ्तम होते. कोकणातील
पवस्तत प्रदे शही येथन
ू न्याहाळता येतो. वासोटा हा गगररदग
ु ााबरोबरच वनदग
ु स
ा द्ध
ु ा
आहे . म्हणन
ू याला 'लमश्रदग
ु 'ा म्हटले जाते.

हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील एक ककल्ला आहे . आर्शवलायन कषींचे

वास्तव्याचे स्थान म्हणन
ू आश्विायनगड, अस्वलांची येथे वस्ती
म्हणून अस्विगड, नवरसतारा,अशी आणखीही काही नावे इतर कालखंडात याला
लाभली आहे त. परळी गावाकडील दरवाज्यातूनच ककल्ल्यात प्रवेश करता येतो. इतर
ठठकाणी उभा कडा ककंवा बांधीव तटबंदीने प्रवेश दष्ट्ु कर केला आहे . प्रतापगडाच्या
पायथ्यापासन
ू सहयाद्रीची एक उपरांग शंभम
ू हादे व या नावाने पव
ू क
े डे जाते. या
रांगेचे तीन र्ाटे र्ुटतात. ्यापैकी एका रांगेवर समथा रामदासांच्या पदस्पशााने
पावन झालेला सज्जनगड उर्ा परळीचा ककल्िा वसलेला आहे . सातारा शहराच्या
नैरऋ्ये
् स अवघ्या दहा ककलोमीटर अंतरावर उरमोडी उर्ा उवाशी नदीच्या खोरयात
हा दग
ु ा उभा आहे . हा ककल्ला समद्र
ु सपाटीपासन
ू सम
ु ारे ३००० र्ूट उं च आहे , तर
पठारापासन
ू १००० र्ूट उं च आहे . ककल्ल्याचा आकार शंखाकती आहे . याचा परीघ १
कक.मी हून अगधक आहे . पजर्शचमेस खेड - गचपळूण ,
उ्तरे स महाबळे र्शवर, प्रतापगड, रायगड, दक्षक्षणेकडे कळं ब, ईशान्येस सातारा शहर
व अजजंक्यतारा आहे .

336
इनतहास[संपादन]

प्राचीन काळी या डोंगरावर आर्शवालायन ऋषींचे वास्तव्य होते,्यामळ

ु े या
ककल्ल्याला 'आश्विायनगड' म्हणू लागले.या ककल्ल्याची उभारणी लशलाहार राजा
भोज ह्याने ११ व्या शतकात केली. २ एपप्रल इ.स. १६७३ मध्ये लशवाजी राजांनी हा
ककल्ला आठदलशहाकडून जजंकून घेतला. लशवाजी महाराजांच्या पवनंतीवरून समथा
रामदास स्वामी गडावर कायमच्या वास्तव्यासाठी आले. ककल्ल्याचे नाव सज्जनगङ
झाले. पढ
ु े राज्यालभषेकानंतर इ.स.१६७९,पौष शक्
ु ल पौणणामेला लशवाजीराजे
सज्जनगडावर समथांच्या दशानास आले.

१८ जानेवारी, इ.स. १६८२ रोजी गडावर रामाच्या मत

ू ीची स्थापना करण्यात आली.
२२ जानेवारी, इ.स. १६८२ मध्ये रामदास स्वामींनी दे ह ठे वला. या नंतर पढ
ु े २१
एपप्रल, इ.स. १७०० मध्ये र्तेउल्लाखानाने सज्जनगडास वेढा घातला. ६ जन
ू , इ.स.
१७०० ला सज्जनगड मोगलांच्या ताब्यात गेला व ्याचे 'नवरससातारा' म्हणन
ू
नामकरण झाले. इ.स. १७०९ मध्ये मराठ्यांनी पन्
ु हा ककल्ला जजंकला. इ.स. १८१८
मध्ये ककल्ला इंग्रजांच्या हाती पडला.

छत्रपती लशवाजी महाराजदवार

सज्जनगड : सातारा शहराच्या पजर्शचमेस दहा ककलोमीटरवर सज्जनगड आहे . समथा

रामदास स्वामींच्या वास्तव्याने या गडास सांस्कनतक मह््व प्राप्त झाले आहे . गड
चढण्यासाठी पायरया आहे त. अध्याा वाटे वर समथालशष्ट्य कल्याण स्वामीयांचे मंठदर
आहे . पढ
ु े गेल्यावर एका बाजस
ू मारुतीचे व दस
ु रया बाजस
ू गौतमीचे मंठदर आहे .
ककल्ल्याचा दरवाजात श्रीधर स्वामीयांनी स्थापन केलेल्या मारुती व वराहाच्या मत
ू ी
आहे त. प्रवेशदवाराच्या डाव्या बरु
ु जाजवळ आगलाई दे वीचे मंठदर आहे . अंगापरू च्या
कष्ट्णा नदीच्या डोहात रामादासांना रामाची मत
ू ी व अंगलाईची मत
ू ी सापडली होती.

337
आंगलाई मंठदर समथांनी बांधले. शके १६०३ माघ नवमी (सन १६८२) रोजी
रामदासांनी समाधी घेतली. म्हणन
ू या नतथीला दासनवमी म्हणतात. समाधीवर
राममत
ू ी बसवन
ू लशष्ट्यांनी दे ऊळ बांधले. राम मंठदराच्या सभामंडपात लसपद्धपवनायक
व हनम
ु ानाची मत
ू ी आहे . मख्
ु य मंठदरात राम, लक्ष्मण, सीता यांच्या पंचधातच्
ू या
मत
ू ी आहे त.जवळच समथांची धातूची मत
ू ी आहे . भय
ु ारात समथांचे समागधस्थान
आहे . समाधीमागील कोनाड्यात पपतळी पेटीत द्तात्रेयाच्या पादक
ु ा आहे त.
मंठदराबाहे र एका कोपरयात मारुती आहे . दस
ु रया कोपरयात समथालशष्ट्या वेणा ठहचे
वंदावन आहे . मंठदरापढ
ु े उ्तर बाजस
ू आणखी एक लशष्ट्या आक्काबाई ठहचे वंदावन
आहे . माघ वदय प्रनतपदा ते नवमी या काळात दासनवमी साजरी करतात.

 गडावर लशरतांना लागणारया पठहल्या दरवाजाला 'छत्रपती लशवाजी

महाराजदवार'असे म्हणतात. हे दवार आग्नेय ठदशेस आहे .

 दस
ु रा दरवाजा पव
ू ाालभमख
ु असन
ू ्याला 'समथादवार' असेही म्हणतात.

आजही हे दरवाजे रात्री दहा नंतर बंद होतात. दस

ु रया दारातन
ू लशरतांना समोरच
एक लशलालेख आढळतो. ्याचा मराठी अथा खालील प्रमाणे :

1. ऐर्शवया तझ्
ु या दारातन
ू तोंड दाखवत आहे .

2. ठहंमत ्याच्या कामामळ

ु े सवा र्ुलांना प्रर्ुजल्लत करत आहे .

3. तू पववंचना दरू होण्याचे स्थान आहे स. परं तु पन्

ु हा पववंचना मक्
ु त आहे स.

4. तुझ्यापासन
ू सवा पववंचना दरू होतात.

5. परे ली ककल्ल्यावरील इमारतीच्या दरवाज्याचा पाया ३ जनाठदलाखर या

तारखेस तयार झाला. आठदलशहा रे हान याने काम केले.

338
ज्या पायरयांनी आपण गडावर प्रवेश करतो ्या पायरया संपायच्या अगोदर एक
झाड लागते. या झाडापासन
ू एक वाट उजवीकडे जाते. या वाटे ने ५ लमननटे पढ
ु े
गेल्यावर एक रामघळ लागते. ही रामघळ समथांची एकांतात बसण्याची जागा होती.
गडावर प्रवेश केल्यावर डावीकडे वळावे. समोरच घोड्यांना पाणी पाजण्यासाठीचे
घोडाळे तळे ठदसते. घोडाळे तळ्याच्या मागच्या बाजूस एक मशीदवजा इमारत आहे ,
तर समोरच आंगलाई दे वीचे मंठदर आहे . ही दे वी समथांना चार्ळच्या राममत
ू ी
बरोबरच अंगापरू च्या डोहात सापडली. गडावरील प्रमख
ु आकषाण म्हणजे समथांचा
मठ व श्रीरामाचे मंठदर. समथा रामदासांच्या ननवााणानंतर संभाजी राजांच्या
सांगण्यावरून भय
ु ारातील स्मारक व ्यावर श्रीरामाचे मंठदर उभारले गेल.े

मंठदरालगतच अशोकवन, वेणाबाईचे वंदावन, ओवरया, अक्काबाइचे वंदावन, आणण

समथांचा मठ या वास्तु आहे त. जीणोद्धार केलेल्या मठात शेजघर नावाची खोली
आहे . ्यामधे पपतळी खुरांचा पलंग, तंजावर मठाच्या मेरुस्वामी यांनी समथांना
प्र्यक्ष पाहून काढलेले गचत्र, समथांची कुबडी, गप्ु ती, दं डा, सोटा, पाण्याचे दोन मोठे
हं ड,े पाणी पपण्याचा मोठा तांब्या, पपकदाणी, बदामी आकाराचा पानाचा डबा, वल्कले
व प्रताप मारुतीची मत
ू ी आहे . या गप्ु तीमध्ये एक लांबच लांब धारदार तलवार आहे .

राममंठदर व मठ यांच्या दरम्यान असलेल्या दरवाज्याने पजर्शचमेकडे गेल्यास उजव्या

हातास एक चौथरा व ्यावर शेंदरू र्ासलेला गोटा आहे . ्यास ब्रम्हपपसा म्हणतात.
गडाच्या पजर्शचमे टोकावर एक मारुती मंठदर आहे ्यास धाब्याचा मारुती असे
म्हणतात.

गडाच्या उ्तरे स बाटे वरच गायमारुती व कल्याण स्वामी मंठदर आहे . गायमारुती
दे वळाजवळून कड्याच्या कडेकडेने एक पायवाट जाते, साधारणत: १०० मीटर
अंतरावर एक गुहा आहे . ्याला रामघळ म्हणतात.

339
सज्जनगडाच्या पायथ्याशी परळी गावालगतच केदारे र्शवर महादे व व पवरूपाक्ष मंठदर
अशी २ प्राचीन लशवमंठदरे आहे त. तेथील कोरीव लशल्प पाहण्याजोगे आहे .
कुस गावापासन
ू जवळच मोरघळ नावाची गह
ु ा प्रेक्षणीय आहे

गडावर जाण्याच्या वाटा[संपादन]

नकाशा

गडावर जाण्यासाठी दोन मागा आहे त. ्यांपक

ै ी एक गाडीमागा आहे .

 परळी पासन
ू : -

सातारा ते परळी अंतर १० की.मी.चे आहे . परळी हे पायथ्याचे गाव. परळी पासन
ू
गडावर जाण्यासाठी पायरया आहे त. साधारण १८० पायरयांनत
ं र गडाचा दरवाजा
लागतो. गडावर जाण्यास परळीपासन
ू एक तास परु तो.

 गजवाडी पासन
ू :-

सातारा परळी रस््यावर परळीच्या अलीकडे ३ ककलोमीटरवर गजवाडी गाव लागते.

तेथन
ू थेट गडाच्या कातळ माथ्यापयंत गाडीने जाता येते. येथन
ू पढ
ु े १००
पायरयांनंतर दरवाजा लागतो.रस््यापासन
ू गडावर जाण्यास १५ लमननटे परु तात.

एस.टी. महामंडळाच्या बसने सातारयाहून जाता येते.

राहण्याची सोय[संपादन]

गडावर राहण्यासाठी श्री समथा सेवा मंडळ कायाालयातर्े खोल्या उपलब्ध होतात.
गडावर धमाशाळा दे खील आहे त. सज्जनगड (सेवा मंडळाच्या ) खोल्याही
राहण्यासाठी उपलब्ध होतात.

गचत्रदालन[संपादन]
340
 

सज्जनगड

सज्जनगड दरवाजा

मेढा हे जावळी तालक्

ु याचे मख्
ु य ठठकाण आहे . हे पाचगणी आणण महाबळे र्शवरच्या
खालील बाजूस वसलेले आहे . मेढा गावाजवळ कान्हे र धरण नावाचे मोठे धरण
आहे . या गावात पांडवांनी अज्ञातवासात बनवलेले गणेशाचे व शंकराचे प्रलसद्ध मंठदर
आहे .

संतोषगड हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील एक ककल्ला आहे .

संतोषगडाला ताथवड्याचा ककल्िा असे ही म्हणतात. सह्याद्रीची मख्
ु य डोंगररांग
प्रतापगडापासन
ू तीन भागांमध्ये पवभागली गेलेली आहे .शंभम
ू हादे व रांग ,बामणोली
रांग आणण म्हसोबा रांग यापैकी म्हसोबा डोंगररं गेवर संतोषगड,वारुगड,मठहमानगड
आणण वधानगड हे ककल्ले आहे त.हा सवा पररसर तसा कमी पावसाचाच मात्र ऊसाच्या
शेतीमळ
ु े सवा पररसर सधन झालेला आहे .सवा ठठकाणी वीज ,दरू ध्वनी अशा

341
आधनु नक सपु वधा सद्ध
ु ा उपलब्ध आहे त.र्लटण च्या माण तालक
ु ् यात असणारया या
ककल्ल्यांना पाहण्यासाठी दोन ठदवस परु तात.

नकाशा

ककल्ल्यावर जाण्यासाठी र्लटण आणण सातारा दोन्ही शहरातून जाता येत.े ताथवडे
ककल्ल्याच्या पायथ्याचे गाव आहे .ताथवडेला अनेक मागांनी पोहचता येते.र्लटण ते
ताथवडे अशी एस टी सेवा दर अध्याा तासाला उपलब्ध आहे .र्लटण ते ताथवडे हे
साधारण १९ कक.मी चे अंतर आहे .

सातारयाहून पस
ु ेगाव मोळघाटमागे र्लटणला जाणारया बसने ताथवडे ला उतरता
येते.पस
ु ेगाव ते ताथवडे हे साधारण २३ कक.मी चे अंतर आहे .ताथवडे गावातन
ू
ककल्ल्यावर जाण्यासाठी व्यवजस्थत वाट आहे .या वाटे ने ककल्ल्यावर जाण्यास अधाा
तास लागतो. गड हा तीन भागात पवभागला आहे .पठहल्या टप्प्यावर सरं क्षक तटबंदी
तर दस
ु रया टप्प्यावर माचीचा भाग आणण सवाात वरचा बालेककल्लाचा भाग आहे .

उपयोग[संपादन]

ककल्ला सा छोटासाच आहे पण तटबंदी ,बरू

ु ज असे पाहण्यासाखे बरे च काही
आहे .गडावरून र्ार दरू च्या प्रदे शावर नजर ठे वता येत असे.पशगचमे
् स
मोळघाट,दक्षक्षणपव
ू ा पसरलेली डोंगररांग याच डोंगररांगेवर सीताबाईचा डोंगर
व वारुगड आहे .

गडावरील पहाण्यासारखी ठठकाणे[संपादन]

ताथवडे गावात "बाललसद्धचे जीणोद्धार' केलेले मंठदर आहे .मंठदराच्या पायरीवरून सन

१७६२ मध्ये ककल्ल्याचा जीणोद्धार केल्याचे समजते. ककल्ल्यावर जाण्याच्या वाटे वर
एक मठ आहे .या मठाच्याच बाजल
ू ा एक गह
ु ा आहे .या गह
ु े त थंड पाण्याचा साठा

342
आहे .एक वाजल्मकी ऋपषंची मत
ू ी आहे .मठाच्याच वरच्या बाजल
ू ा एक दरवाजा आहे
मात्र येथपयंत पोहचण्यासाठी वळसा घालन
ू यावे लागते.मठाच्या डाव्या बाजल
ू ा
जाणारी वाट तटबंदीला गचटकूनच पढ
ु े जाते.पढ
ु े वाटे तच एक छोटे से दे ऊळ
लागते.येथन
ू वर थोडी उजवीकडे सरकत जाणारी वाट आपल्याला थेट ककल्ल्याच्या
दरवाज्यातच घेऊन जाते.आज ककल्ल्याचा दरवाजा मात्र केवळ नाममात्रच लशल्लक
राठहलेला आहे .दरवाज्यामधील पहारे कयांचा दे वड्या आजही सजु स्थनतत
आहे त.दरवाज्यातन
ू आत लशरल्यावर समोरच हनम
ू ानाचे टाके आहे .्याच्याच मागे
वाड्यांचे व घरांचे अवशेष आहे त.धान्य कोठारांच्या लभंनत उभ्या आहे त पण छप्पर
उडालेले आहे .याच्याच मागच्या बाजूला एक मोठा खड्डा आहे .लांबवरून पाठहल्यास
एखादी पवहीरच वाटते मा त्र जवळ गेल्यावर समजते की खाली पाण्याचं टाकं आहे
आणण टाक् यात उतरण्यासाठी चक्क कातळलभंनतला भोक पाडून पायरया केलेल्या
आहे त. ककल्ल्याची पठहल्या टप्प्यावर असणारी संरक्षक तटबंदी , बरु
ु ज आजही
चांगल्या पररजस्थत उभे आहे त.आजलमनतस अनेक ककल्ल्यांची तटबंदी ढासळलेल्या
आढळतात पण संतोषगड याला अपवाद आहे .

मह््व[संपादन]

पवजापरू हून होणारया स्वारयांना पायबंद बसावा, तसेच स्वराज्याची ही बाजू मजबत
ू
असावी, यासाठी या पररसरात लशवछत्रपतींनी संतोषगड आणण वारूगड हे लशलेदार
उभे केले. आग्रा मोठहमेच्या सम
ु ारास वारुगडाचे ठाणे राजांनी जजंकल्याचेही सांगगतले
जाते. पढ
ु े पेशवाईनंतर ते इंग्रजांच्या ताब्यात गेल.े ्यांनी गडांच्या वाटा,
महादवारांच्या कमानी पाडल्या. भग्न अवशेषांमध्ये इथला इनतहास आज पवखरु ला
असला, तरी डोळसपणे पाहताच तो उलगडू लागतो. दोन्ही गडांवरून प्रचंड मोठा
मैदानी प्रदे श दृजष्ट्टक्षेपात येतो. दष्ट्ु काळात आजही या दोन्ही गडांवरील पाणीसाठा
गावकरयांना उपयक्
ु त ठरतो आहे .

343
ककल्ल्याचा संपण
ू ा पररसर भटकण्यास दोन तास परु तात.

दग
ु ाादेवी मंठदर पाहून आपण मंठदराच्या वरच्या भागात असणारा ककल्ला र्क्त
प्रवेशदवार आणण थोडीर्ार तटबंदी एवढाच लशल्लक आहे . गडाच्या आतमध्ये
आधनु नक हॉटे लच्या इमारती जन्
ु या ककल्ल्याला वाकुल्या दाखवतात. ककल्ल्याच्या
वरच्या भागातून आजूबाजूने ननसगााचे पवहं गम दृशय
् ठदसते. अठराव्या शतकातील
गोव्याच्या राजकारणाचा मह््वाचा भाग असणारा सदालशवगड सध्या कनााटक
राज्याचा एक भाग आहे . राज्याच्या दक्षक्षणेकडील काणकोण तालक
ु ् याच्या पोळे
सीमेपासन
ू सात-आठ ककलोमीटर अंतरावर काळी नदीच्या अलीकडच्या काठावर उं च
टे कडीवर सदालशवगड वसला आहे . सदालशवगड पाहायच्या अगोदर सदालशवगडपवषयी
माझ्या कल्पना वेगळ्या हो्या. परं तु सदालशवगड पाठहल्यावर माझ्या कल्पनांना
धक्काच बसला. सदालशवगड पाहण्यासाठी आम्ही प्रथम माझे पररगचत सरु े श
काणकोणकर काकांकडे कारवारला गेलो. नतथे मी ्यांना सदालशवगड पाहायला
आल्याचे सांगगतले. तेव्हा ्यांनी आम्हाला सांगगतले की, तुम्ही कारवारला येताना
सदालशवगडातन
ू च आलात. तेव्हा मी म्हटले आम्हाला वाटे त सदालशवगड गाव
लागले, पण गड काही ठदसला नाही. ्यावर काणकोणकर काका म्हणाले काळी नदी
तुम्ही पार करून आलात तेव्हा नदीच्या अलीकडे पल
ु ासाठी जो उं च डोंगर कापला
आहे तोच सदालशवगड. काळी नदीवरील पल
ु ासाठी आणण कारवारच्या पवकासासाठी
सदालशवगड शहीद झाला आहे . हे सवा ऐकून मला आशचयाा
् चा धक्काच बसला.
सदालशवगडावर जाण्यासाठी काळी नदीच्या पल
ु ाच्या अलीकडे गच्ताकुल नावाचे गाव
लागते. या गावातून बेळगावला जाणारा र्ाटा आहे . या र्ाटयाला लगेच दोनशे ते

344
तीनशे मीटर अंतरावर उजवीकडे छोटा र्ाटा सदालशवगडाकडे जातो. या र्ाटयावर
सदालशवगडावर जाणारा रस्ता आहे . वाटे त दग
ु ाादेवीचे मंठदर आहे . मंठदराच्या बाहे र
सात मोठ्या तोर्ा वाटे वर ठे वल्या आहे त. मंठदराच्या बाहे र त्रब्रठटश राजगचन्हाचा
तुटलेला दगडी भाग ठे वला आहे . मंठदरात सदालशवगडापवषयी इनतहास सांगणारा
र्लक लावलेला आहे . ्यात छत्रपती लशवाजी महाराजांनी या मंठदरास दोन वेळा
भेट ठदल्याची नोंद आहे . सदालशवगड सन १७१७ साली सौंधेकर राजा बसवललंग
यांनी बांधन
ू आपल्या पराक्रमी पप्याचे नाव सदालशव या गडास ठदल्याची नोंद
आहे . १७९९ साली त्रब्रठटशांनी हा गड ताब्यात घेतल्यावर त्रब्रठटश राजगचन्ह या
ठठकाणी लावले. दग
ु ाादेवी दे ऊळ गडाच्या मध्यास आहे तर खाली भव्य दगाा आहे .
हा दगाा मध्ययग
ु ात ऍत्रबलसननयातन
ू आलेल्या एका अवललयाचा आहे . दग
ु ाादेवी मंठदर
पाहून आपण मंठदराच्या वरच्या भागात असणारा ककल्ला र्क्त प्रवेशदवार आणण
थोडीर्ार तटबंदी एवढाच लशल्लक आहे . गडाच्या आतमध्ये आधनु नक हॉटे लच्या
इमारती जुन्या ककल्ल्याला वाकुल्या दाखवतात. ककल्ल्याच्या वरच्या भागातून
आजूबाजूने ननसगााचे पवहं गम दृशय
् ठदसते. समोर काळी नदी आणण समद्र
ु ाचा
दयाासंगम, नदीपलीकडे नारळाच्या झाडीत आणण ठहरव्यागार डोंगराच्या कुशीत
दडलेले कारवार शहर. समद्र
ु ात कूमागड. अंजदीव आणण इतर छोटी बेटे ठदसतात.
सदालशवगडचा अठराव्या शतकातला इनतहास र्ार रं जक आहे . सन १७५० मध्ये
पोतग
ुा ीज गव्हनार कोंदी-द-ताव्हरने पोतग
ुा ीज राज्य पवस्तारासाठी सदालशवगड
ताब्यात घेतला. परं तु काही काळाने परत तो सौंधेकरांच्या ताब्यात ठदला. सन १७६४
साली है दर अलीने सौंधेकरांचे राज्य जजंकत सदालशवगडही लमळपवला. सन १७६८
मध्ये पोतगुा गजांनी हैदरच्या सैन्याकडून सदालशवगड घेण्याचा प्रय्न केला. ्याच
दरम्यान सौंधेकर राजा पोतगुा गजांच्या आश्रयास बांदोडा येथे येऊन राठहला.
पोतगुा गजांनी सौंधेकरास है दर अलीकडून राज्य परत लमळवन
ू दे ण्याचा करार केला

345
होता. परं तु पोतग
ुा ीज राज्य परत लमळवन
ू दे ण्याच्या बाबतीत बराच काळ स्वस्थ
बसले. तेव्हा सौंधेकराने पण
ु े दरबारात पेशव्यांशी पत्र व्यवहार करून राज्य
है दरकडून परत लमळपवण्यासाठी पवनंती केली. तेव्हा पेशव्यांनी सौंधेकरांस पण्
ु यास
वास्तव्यास येण्याचे कळपवले. ही गोष्ट्ट पोतगुा गजांना कळल्यावर सौंधेकर राजास
पण्
ु यास जाण्यास प्रनतबंध केला आणण पोतग
ुा ीज दे त असलेल्या तनख्यावर
कायमस्वरूपी बांदोडा येथेच राहावे, असा करार करून घेतला. हा करार होण्यापव
ू ीच
पोतगुा गजांनी ठटपू सल
ु तानच्या अगधकारयांना लाच दे ऊन सदालशवगड ताब्यात घेतला.
२४ जानेवारी १७९१ रोजी पेशव्यांच्या आरमाराने पोतगुा गजांकडून ककल्ला जजंकून
घेतला. पण लगेच ३० जानेवारीस परत पोतगुा गजांनी ताब्यात घेतला. तेव्हा पण
ु े
दरबारातन
ू पोतगुा गजांस सदालशवगड ताब्यात घेतल्याबद्दल समज दे ण्यापवषयी अनेक
पत्रे आली. परं तु पोतगुा गजांनी आपण सौंधेकरांसाठी सदालशवगड ताब्यात घेतला आहे
असे कळवले. पण पोतगुा गजांना हा ककल्ला काही सौंधेकरांना दयायचा नव्हता.
पोतगुा गजांनी सदालशवगड ताब्यात घेतल्यापासन
ू पढ
ु े दीड वषा पण
ु े दरबारातून
सदालशवगडापवषयी बरे च राजकारण झाले. पेशव्यांचे सरदार पर शरु ामभाऊ पटवधान
ठटपू सल
ु तान पवरुद्धच्या मोठहमेननलम्ताने कारवार भागात आले होते. तेव्हा ्यांनी
आणण काणकोण भागातील दे साई ननळू नाईक यांनी पोतगुा गजांकडे
सदालशवडगडाबाबत बरे च राजकारण केले. परं तु पोतगुा गजांनी ठटपू सल
ु तानशी स्नेह
संबध
ं वाढवन
ू ठटपस
ू सदालशवगड दे ण्याचे ठरपवले. तेव्हा परशरु ाम भाऊंबरोबर
पेशव्यांचे आरमार दयाासारं ग बाबरू ाव साळोखे यांच्या नेत्वाखाली कारवारजवळच
होते. मराठा आरमाराने सदालशवगडावर हल्ला करत सदालशवगड ताब्यात घेतला.
परं तु पढ
ु े लवकरच ठटपू आणण पेशवे यांच्यात तह झाला. तहाच्या अटीनस
ु ार
सदालशवगड परत ठटपस
ू लमळाला. पढ
ु े लवकरच इंग्रजांनी ठटपच
ू े राज्य जजंकले.
्यात सदालशवगडही लमळाला. सदालशवगडाच्या अलीकडे पोळे येथे पोतगुा गजांची

346
चौकी पोतग
ुा ीज त्रब्रठटश राज्यांची सीमा बनली. वरील सवा घडामोडींत अठराव्या
शतकातील राजकारण ककती अजस्थर होते हे कळते. या सवा राजकारणाचा साक्षीदार
सदालशवगड मात्र र्ार थोड्या अवशेषांसह लशल्लक आहे .

ध हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील एक ककल्ला आहे . सह्याद्रीची एक रांग

माणदे शातून कर्रली आहे . नतचे नाव महादे व डोंगर रांग. ्या रांगेवर भांडलीकंु डल
नावाचा जो र्ाटा आहे ्यावर कोरे गाव व खटाव तालक्
ु याच्या सीमेवर,
कोरगावपासन
ू ७ मैलांवर व सातारयाच्या ईशान्येस १७ मैलांवर हा ककल्ला बांधलेला
आहे . ककल्ल्याला लागूनच असलेल्या लालगून व रामेर्शवर ह्या दोन डोंगरांवरून
ककल्ल्यावर तोर्ांचा चांगला मारा करता येत असे. ५ मे १७०१ या ठदवशी
मोगलांनी पन्हाळा जजंकला. ्यानंतर औरं गजेबाने आपले लक्ष्य सातारयातील
ककल्ल्यांकडे वळवले. मोगल सरदार र्तेउल्लाखान याने सल्ला ठदला की "बादशहांनी
खटावला छावणी करावी म्हणजे पावसाळ्यात चंदन-वंदन व नांदगगरी हे ककल्ले
जजंकून घेता येतील. औंरगजेबाने मंजुरी ठदली . ठदनांक ८ जूनला र्तेउल्लाखान
आपल्याबरोबर काही सैन्य घेऊन खटावच्या बंदोबस्तासाठी गेला. ्याने खटावचे
ठाणे जजंकले. मराठ्यांचा पराभाव झाला. यानंतर मोगलांची र्ौजखटावच्या ठाण्यात
जमा होऊ लागली होती. आज न उदया हे सैन्य वधानगडाला वेढा घालणार हे
ननजर्शचत होते, म्हणून वधानगडातील मराठ्यांनी ककल्ल्याच्या पायथ्याशी असलेल्या
वाड्यांमधील लोकांना आक्रमणाची अगाऊ कल्पना ठदली होती. ज्या लोकांना शक्य
होते ्यांनी आपल्या बायकांमुलांना ककल्ल्यात नेले. नंतर वधानगडाच्या ककल्लेदाराने
आपला एक वकील र्तेउल्लाखानाकडे पाठवला. ्याने सांगगतले की""ककल्लेदाराला

347
प्राणाचे अभय लमळत असेल तर तो मोगलांना ककल्ला दण्यास तयार
आहे . र्तेउल्लाखानाने पवनंती ताबडतोब मान्य केले. र्तेउल्लाखानाकडे वकील
पाठवन
ू ककल्ला ताब्यात दे ण्याची बोलणी करणे हा वेळकाढूपणा होता. मोगलांचा
ककल्ल्यावर होणारा हल्ला पढ
ु े ढकलणे हा ्यामागचा हे तू होता. ककल्लेदाराने
ककल्ल्याच्या संरक्षणासाठी सैन्याची जमवाजमव करणे हा ्यामागील हे तू होता.
र्तेउल्लाखान ककल्लेदार आज येईल उदया येईल म्हणन
ू वाट पहात राठहला, पण
एकही मराठा सैननक ्याच्याकडे कर्रकलासद्ध
ु ा नाही. र्तेउल्लाखानाला मराठ्यांचा
खेळ लक्षात आला आणण ्याने १३ जून रोजी ककल्ल्यावर हल्ला चढवला. ्याला
मराठ्यांनी चोख प्र्य्ु तर ठदले. पण यात अनेक मराठे मारले गेले; अनेकजण
जखमी झाले. मोगलानी मराठ्यांच्या चाळीस लोंकाना कैद केले. मग मोगलानी
ककल्ल्याच्या पायथ्याच्या अनेक वाड्या जाळून टाकल्या. या लढाईत मोगलांचे पण
अनेक सैननक प्राणास मक
ु ले. ठद. १९जूनला रात्री मराठ्यांनी वधानगड सोडला. ठद.
२२ जून रोजी "मीर ए सामान ' या खा्याचा व्यवस्थापक अली रजा हा
वधानगडातील मालम्ता जप्त करण्यासाठी गेला. ्याने ककल्ल्यातून सहाशे
पंचाह्तर मण धान्य, चाळीस मण सोरा व बंदक
ु ीची दारू, सहा मोठ्या तोर्ा व
जंबरु क असा माल जप्त केला. ्याच ठदवशी औरं गजेबाने ककल्ल्याचे नाव बदलन
ू
"साठदकगड' असे ठे वले. औरं गजेबाची पाठ कर्रताच हा ककल्ला मराठ्यांनी परत
जजंकला आणण ्याचे साठदकगड हे नाव बदलन
ू वधानगड केले.

गडावरील पहाण्यासारखी ठठकाणे[संपादन]

वधानगड गावातूनच ककल्ल्याची भक्क्कम तटबंदी ठदसते. आजही ककल्ल्याची

तटबंदी चांगल्या जस्थतीत शाबत
ू आहे . पायथ्याच्या वधानगड गावातून ककल्ल्यावर
जाण्यासाठी एक प्रशस्त वाट आहे . ही वाट थेट गडाच्या प्रवेशदवारापाशी पोहचवते.
या वाटे ने गडाचा दरवाजा गाठण्यास अधाा तास लागतो. वधानगड गावात लशरतांना

348
दोन तोर्ा आपले स्वागत करण्यासाठी मोठ्या डौलाने उभ्या आहे त. गडाचे
प्रवेशदवार हे पव
ू ाालभमख
ु असन
ू गोमख
ु ी बांधणीचे आहे . आजही ते सजु स्थतीत उभे
आहे . दरवाज्यापासन
ू च ककल्ल्याची तटबंदी चालू होते तर ती संपण
ू ा गडाला वळसा
घालन
ू पन्
ु हा दरवाजाच्या दस
ु रया टोकाशी येऊन पोहचते. ही तटबंदी आजही चांगली
शाबत
ू आहे .

दरवाजातून आत लशरल्यावर डावीकडेच एक ध्वजस्तंभ आहे . या ध्वजस्तंभाच्या

थोडे पढ
ु े गेल्यावर तटातून बाहे र पडण्यासाठी चोरवाट तयार केलेली आहे .
दरवाज्यातन
ू आत लशरल्यावर समोरच एक माठे टे काड ठदसते. यावर चढून
जाण्यासाठी दगडाच्या बांधलेल्या पायरया आहे त. या टे काडावर चढून जातांना
वाटे तच हनम
ु ानाची भग्न दगडी मत
ू ी आहे . पढ
ु े शंकराचे छोटे से दे ऊळ लागते.
्याच्याच बाजूला पपण्याच्या पाण्याचे टाके आहे . प्रवेशदवारापासन
ू टे काडावर
असणारया मंठदरापयंत पोहचण्यासाठी १५ लमननटे परु तात. टे काडावर असणारे मंठदर
हे गडाची अगधष्ट्ठात्री वधानीमातेचे आहे . मंठदराचा जीणोद्धार झाला आहे . ्यामळ
ु े
रं गरं गोटी केलेले मंठदर आकषाक ठदसते. मंठदरासमोर र्रसबंदी चौथरा बांधलेला
आहे . मंठदराचा सभामंडप प्रशस्त आहे . वधानीमाता नवसाला पावत असल्यामळ
ु े
कौल लावण्यासाठी भापवकांची गदी चालच
ू असते. मंठदराच्या गाभारयात कासवाची
संद
ु र मत
ू ी कोरलेली आहे . मंठदराच्या मागच्या बाजन
ू े टे काडावरून एक वाट खाली
उतरते. या वाटे ने खाली उतरतांना उजवीकडे पाण्याची टाकी आढळतात.

त महाराष्ट्राच्या सातारा जजल्ह्यातील ककल्ला आहे . हा ककल्ला पण

ु े-

349
बंगळुरु हा राष्ट्रीय महामागाावरील उं ब्रजआणण कराड यांच्या मध्ये रस््याच्या
पजर्शचमेकडे आहे . तळबीड गाव वसंतगड या ककल्ल्याच्या पायथ्याचे गाव आहे .

या महामागाावर तळबीड र्ाटयाला उतरुन तीन कक. मी. पजर्शचमेकडे असलेल्या

तळबीडला जावे लागते. कराडवरुन एस. टी. बसेस ची सोय आहे . वसंतगड
इनतहासप्रलसद्ध अशा तळबीड पररसराचे रक्षण करणारा ककल्ला होता. मराठा
साम्राज्याचे सरसेनापती हं बीरराव मोठहते आणण ्यांची कन्या रणरागगणी महाराणी
ताराबाई या तळबीड गावचे होते.

नकाशा

 वसंतगडास भेट दे ण्यासाठी आधी कराडला जावे लागते.. येथन

ू उ्तरे ला दहा
कक.मी. अंतरावर गडाच्या पायथ्याशी असणारया तळबीड गावात दाखल
झाल्यावर समोरच सरसेनापतीहं बीरराव मोठहते यांचे स्मारक ठदसते.
गावातूनच गडावर वाट जाते. गडावर पोहोचण्यासाठी ४५ लमननटे लागतात.

 दस
ु रा रस्ता सप
ु ने या गावातूनही आहे .

 नतसरा रस्ता हा वसंतगड या गावातन

ू जाणारा आहे .कोकणात जाताना णखडींत
असणारा हा रस्ता पव
ू ीचा राजमागा होता.

350
इनतहास[संपादन]

वसंतगडाची ननलमाती भोज लशलाहार राजाने केली. इ.स. १६५९मध्ये लशवरायांनी

वसंतगड स्वराज्यात सामील करून घेतला. मसरू चे पव
ू ाापार जहागीरदार असलेले
महादजी जगदाळे यांचा वसंतगड हा बालेककल्ला होता[१]. मसरू च्या जगदाळ्यांनी
आठदलशाहीची परं परे नं चाकरी केली. अथाात महाराजांना पवरोध करणं ्यांना भागच
पडलं. महादाजी जगदाळे हे तर शाही नोकर म्हणून अर्झलखानाच्या सांगाती
प्रतापगडच्या आखाड्यात उतरले. ्यात खान संपला. शाही र्ौजेची दाणादाण
उडाली. ्यात महादजी जगदाळे तळबीड गावाजवळ महाराजांचे हाती जजता गवसला.
महाराजांनी ्याचे हात तोडले आणण वसंतगड स्वराज्यात घेतला . याच महादाजीला
आठदहा वषााचा पोरगा होता. जजजाऊसाहे बांनी अगदी आजीच्या मायेने या पोराला
[२]
आपल्यापाशी सांभाळला. ्याला शहाणा केला. तो स्वराज्याचाच झाला . पढ
ु े
जजंजीहून परत आल्यानंतर छत्रपती राजाराम महाराज काही ठदवस वसंतगडावर
मक्
ु कामास होते.

इ.स. १७०० साली औरं गजेबाने हा ककल्ला जजंकला. व ्याचे नाव 'ककली-द-र्तेह'
असे ठे वले. पण इ.स. १७०८ साली मराठ्यांनी हा ककल्ला पन्
ु हा जजंकला.

गडावरील प्रेक्षणीय स्थळे [संपादन]

गडाचे मख्
ु य प्रवेशदवार इंग्रजांनी तोर्ांच्या भडडमाराने भग्न केले आहे . आत
जाताच डाव्या हातास एका घम
ु टीत गणेशाची संद
ु र मत
ू ी आहे . येथन
ू सरळ
जाणारया पायवाटे ने गेल्यानंतर गडाच्या मध्यभागी असलेल्या चंद्रसेन
महाराजांचे मंठदर लागते. मंठदर सरु े ख असन
ू आत गाभारयात चंद्रसेन महाराजांची
मत
ू ी आहे . चैत्रातल्या दस
ु रया पंधरवड्यात वसंतगडावर मोठी जत्रा भरते. मंठदराच्या
पलीकडेच जुन्या राजवाड्याचे अवशेष ठदसतात. मंठदर पररसर पाहून डाव्या बाजून

351
मंठदराच्या बाहे रील वाटे ने पढ
ु े गेल्यास वाटे त चन्
ु याच्या घाणीचे अवशेष ठदसतात.
पढ
ु े कोयनातळे व कष्ट्णातळे अशी दोन तळी आहे त. ्यांच्या काठावर जन्
ु या
समाध्या व सतीलशळा आहे त. गडाच्या चारी बाजंन
ू ी चार डौलदार बरू
ु ज असन
ू
्यावर चढण्यासाठी दगडी जजनेही आहे त. गडाच्या पजर्शचम भागात गोमख
ु ी
बांधणीचा दरवाजा असन
ू ह्या दरवाज्याचे व ्याच्या तटबंदीचे बांधकाम आजही
चांगल्या अवस्थेत आहे .

वारुगड हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील एक ककल्ला आहे . पवजापरू हून होणारया

स्वारयांना पायबंद बसावा, तसेच स्वराज्याची ही बाजू मजबत
ू असावी, यासाठी या
पररसरात लशवछत्रपतींनी संतोषगड आणण वारूगड हे लशलेदार उभे
केले. आग्रा मोठहमेच्या सम
ु ारास वारुगडाचे ठाणे राजांनी जजंकल्याचेही सांगगतले
जाते. पढ
ु े पेशवाईनंतर ते इंग्रजांच्या ताब्यात गेले. ्यांनी गडांच्या वाटा,
महादवारांच्या कमानी पाडल्या. भग्न अवशेषांमध्ये इथला इनतहास आज पवखरु ला
असला, तरी डोळसपणे पाहताच तो उलगडू लागतो. दोन्ही गडांवरून प्रचंड मोठा
मैदानी प्रदे श दृजष्ट्टक्षेपात येतो. दष्ट्ु काळात आजही या दोन्ही गडांवरील पाणीसाठा
गावकरयांना उपयक्
ु त ठरतो आहे .

भौगोललक स्थान[संपादन]

सातारा जजल्ह्यातील र्लटण आणण माण तालक्

ु याच्या सीमारे षव
े रून सह्याद्रीची
महादे व रांग धावते. या पव
ू -ा पजर्शचम धावणारया रांगेतच ठाण मांडून वारूगड आपली

352
मान उं चावन
ू बसलेला आहे .र्लटण तालक्
ु याच्या सखल भागाच्या दक्षक्षण अंगाने ही
रांग जाते.

कसे जाल ?[संपादन]

वारूगडाला जाण्यासाठी दोन तीन मागा आहे त. एक मागा र्लटण-मोगराळे -

तोंडल वारूगड असा आहे . एक मागा दठहवडी-मलवडी-तोंडल-वारूगड असाही आहे . हे
दोन्ही अनतशय कच्चे आहे त.वारूगडाला जाण्यासाठी सोयीचा मागा म्हणजे र्लटण-
गगरवी-चव्हाणवाडी असा आहे . या मागाावरही एस.टी.ची सोय आहे . अन्यथा गगरवी
पयंत येऊन तेथन
ू चार कक.मी. चालत वारूगडाचा पायथा गाठता येतो.

पाहण्यासारखे[संपादन]

गोमख
ु ी बांधणीच्या दरवाजाच्या कमानी पडलेल्या असन
ू बाहे रील बरू
ु ज मात्र शाबत
ू
आहे त. या माचीच्या पव
ू ेकडील कड्याला सलग तटबंदी बांधन
ू हा भाग संरक्षीत
केलेला आहे . या माचीच्या वरच्या भागात वारूगडाचा छोटासा पण आकषाक
ठदसणारा बालेककल्ला आहे . या बालेककल्ल्याच्या तटबंदीपासन
ू खालच्या माचीपयंत
एक लभंत बांधन
ू काढलेले आहे . या लभंतीमळ
ु े दोन भाग झालेले आहे त. लभंतीच्या
पललकडे उं च झाडांमध्ये पाण्याचे टाके आहे . हे टाके नव्यानेच उ्तमपैकी बांधन
ू
काढले असन
ू खाली उतरण्यासाठी पायरया केलेल्या आहे . याच्या पललकडे
छोटे से मंठदर आहे . मंठदरामध्ये तांदळा असन
ू दारात नंदी, नागराज इ्यादी लशल्पे
पडलेली आहे . बालेककल्ल्यावरून जी लभंत खालपयंत बांधलेली आहे , ती ही
जलमनदोस्त होत चालली आहे . ्या लभंतीवरूनच एक पायवाट बालेककल्ल्यावर
जाण्यासाठी रूळलेली आहे .तटाच्या खाली नष्ट्ट झालेला दरवाजा आहे . दोन्ही
बरू
ु जांना तडे गेलेले आहे त. अनतशय छोटासा पररसर माथ्यावर आहे . चारही बाजुला
कडे आहे . माथ्यावर जुन्या मंठदराचे अवशेष, काळकोठडी, खोल अशी पाणी नसलेली

353
पवहीर आहे . एक मोठ्या आकारचे धान्य दळायचे दगडी 'जाते' ही पडलेले आहे .
तटबंदीमध्ये एक शौचकुपही आहे . माथ्यावरून ताथवडा ककल्ला ठदसतो. स्वच्छ
वातावरण असल्यास येथन
ू परु ं दर आणण वज्रगड ही ककल्ल्याची जोडगोळीही ठदसते.
ं णापरू चे मंठदर आपले लक्ष वेधन
महादे व रांगेतील लशखर लशग ू घेते. लोणंद-बारामती-
र्लटण ते नातेपत
ु े इतका पवस्तत प्रदे श ठदसतो. खालच्या माचीच्या पव
ू ा भागात
आता नव्याने जजणोद्धार केलेले मंठदर आहे . अनतशय कला्मक दृष्ट्टी ठे वन
ू मंठदराचे
रं गकाम केले आहे . हे भैरवनाथाचे मंठदर असन
ू भापवक पररसरामधन
ू येत असतात.

354