Boje, premazi i plastika: Boja i plastika kao forenzički uzorak.

Pigmenti, punioci i aditivi

Vidljivi dio elektromagnetnog spektra (tzv. bijela svjetlost) je u intervalu od 400 do 700 nm i
unutar njega sadržane su sve komponente svjetlosti koje se ljudskim okom mogu registrovati kao
različite boje.

Sa kriminalističkog aspekta boja je zanimljiva kao tvar jer su s njom prevučeni razni predmeti
(radi zaštite ili iz estetskih razloga). Njen značaj je dvostruk:

1. Operativni: služi za sužavanje i usmjeravanje istrage u odreñenom pravcu;

2. Dokazni: kada se putem vještačenja izvrši identifikacija boje

Identifikacija spornog traga i nespornog uzorka na osnovu njihove boje može se izvršiti
isključivo fizičko-hemijskom analizom njenih strukturnih karakteristika.

Prvi važan uslov za vještačenje spornog traga boje je način njegovog fiksiranja, koji zavisi od
toga gdje se uzorak nalazi, u kakvom obliku i u kojoj količini.
Najprostiji slučaj je kada se boja nalazi u vidu krhotine ili ljuspe (što je često kod saobraćajnih
udesa), jer je tada dovoljno svaku krhotinu boje pažljivo uzeti (nakon izvršenog uviñaja) i na
odgovarajući način osigurati. Ako se radi o većim uzorcima boje koji bi mogli poslužiti za
morfološku identifikaciju, tragovi se vrlo pažljivo izuzimaju sa lica mjesta i pakuju da ne doñe
do oštećenja (npr. u čvrstoj kutiji obloženoj pamukom), s tim što se ljuspe ne brišu. Ako se radi o
vrlo sitnim ljuspama koje ne mogu da posluže za morfološku identifikaciju, takvi tragovi se
pakuju u plastične kesice.

Teži slučaj je kada se radi o brisevima boje. Ako se bris nalazi npr. na odjeći, na vještačenje se
šalje odjeća na kojoj je bris uočen, s tim da se mjesto na odjeći zaštiti na pogodan način, npr
listom čistog bijelog papira, koji se pričvrsti za odjeću ljepljivom trakom. U principu, brisevi
boje se šalju na vještačenje sa predmetom na kojem su nañeni. Specifičan slučaj predstavljaju
brisevi boje na vozilima, kada je jednostavnije da vještak doñe do vozila i stručno skine bris
(kriminalistički tehničari obučeni su za fiksiranje i takvih tragova, ali ako se nije sigurno za ishod
fiksiranja, bolje je da vještak doñe na lice mjesta).

1
Osnovni kriterij za izbor metode kojom će se izvršiti analiza boje je količina raspoloživog
uzorka, bilo spornog ili nespornog. Najbolji slučaj je kada se raspolaže sa dovoljnom količinom
uzorka da se mogu primijeniti sve metode ispitivanja.

Kvalitet svakog uzorka boje sastoji se u:

1. spektrofotometrijskom odreñivanju nijanse boje;

2. makro- i mikro-elementarnom sastavu boje;
3. molekulskom sastavu boje;
4. utvrñivanju komponenata boje

Spektrofotometrijsko odreñivanje nijanse boje

Iako ljudsko oko može da razlikuje oko 10 miliona nijansi boja, ono je subjektivan organ, jer istu
boju dvije osobe mogu da vide u različitim nijansama. To je i razlog što se, kada uzorka ima
dovoljno, prvo izvrši objektivno odreñivanje nijanse boje fotometrijskom analizom.

Refleksiona vidljiva spektrofotometrija

Princip ispitivanja zasniva se na činjenici da obojeni uzorak kada se osvijetli bijelom

(polihromatskom) svjetlošću, apsorbira sve komponente svjetlosti osim one koja se najvećim
dijelom reflektuje i tako odreñuje boju uzorka.
U tu svrhu koriste se spektrofotometri za vidljivu svjetlost sa dodacima za refleksionu analizu sa
mogućnošću skeniranja talasnih dužina. Kao rezultat takve analize dobija se refleksioni
spektrogram kod koga maksimum refleksije predstavlja talasnu dužinu odgovarajuće boje. Crna
boja apsorbira kompletan vidljivi dio spektra, tako da u tom slučaju nema refleksije.

Kada je riječ o mikrotragovima, može se koristiti mikroskop sa spektrofotometrom i odrediti da

li se dva uzorka poklapaju po nijansi boje.
Ako je rezultat pozitivan, tj. ako se maksimumi refleksije (MR) poklapaju, tada postoje indicije o
istom porijeklu boja. Ako je rezultat negativan, tj. ako se MR meñusobno ne poklapaju, to
predstavlja njihovu eliminaciju.

2
Identifikacione karakteristike vezane za refleksione spektre boje

Razlika u nijansi boje isključuje mogućnost da sporni uzorak potiče sa nespornog predmeta.
Refleksiometrijska analiza boja najčešće se vrši na ljuspama koje otpadnu sa vozila u
saobraćajnim udesima. Bez obzira na to što veliki broj vozila ima potpuno istu tvorničku nijansu
boje, ipak pri različitim uslovima korištenja, može doći do minimalnih promjena koje se mogu
detektovati (auto koje se ne garažira brže će promijeniti nijansu boje; auto koji se više koristi,
više je izloženo udarima sitnih čestica koje ostavljaju tragove na površini koji su vidljivi pod
mikroskopom).
Refleksionom spektrofotometrijom može se utvrditi da li postoji i minimalna razlika u
dobijenom spektru, ali se isto tako utvrñuje da li postoji savršeno poklapanje u nijansi boje. Sitne
ogrebotine djeluju kao zakrivljene površine koje reflektuju svjetlost u svim pravcima, posljedica
čega je smanjen intenzitet refleksije.
U krajnjoj sumi vidljivih i nevidljivih karakteristika, upravo poklapanje refleksionih spektara, uz
poklapanja svih ostalih strukturnih, pomaže vještaku da donese konačnu odluku.

Makro- i mikro-elementarni sastav boje

Klasična podjela boja je na neorganske i organske. Neorganske se danas uglavnom koriste kao
punila, odnosno podloge (temeljna boja ili osnova boje), dok se nijansa boja dobija upotrebom
raznih vrsta organskih boja.
Za odreñivanje elementarnog sastava boje najčešće se koriste one metode koje jednom analizom
daju najveći broj podataka. U tu svrhu najčešće se koriste:

1. spektrografska elementarna analiza;

2. laserska mikrospektralna analiza;
3. neutronska aktivaciona analiza.

Spektrografska elementarna analiza

Spektrografija je idealna metoda za utvrñivanje elementarnog sastava jer se jednom analizom
dobijaju podaci o svim elementima koji se nalaze u uzorku.
Razlikuju se dva slučaja:
1. analiza krhotina ili ljuspi boje;
2. analiza brisotina boje.
3
Analiza krhotina ili ljuspi boje
Krhotine ili ljuspe boje su najčešći pratioci saobraćajnih udesa. Sastoje se od najmanje dva sloja:
osnove i sloja boje, ukoliko vozilo nije naknadno bojeno (u tom slučaju na raniji sloj boje nanosi
se novi sloj osnove, često i gita, a preko svega toga završni sloj boje).
Najčešće se primjenjuje integralni način analize, jer se klasičnom spektrografijom ne može sa
sigurnošću izvršiti analiza pojedinih slojeva.

Ispravna priprema uzoraka ljuspi boje za spektrografsku analizu vrši se na sljedeći način:
• prvo se odvoji komadić sporne ljuspe u obliku u kome je fiksirana na licu mjesta sa svim
tragovima nečistoće nañenim na njoj, vodeći računa da se na njoj nalaze svi slojevi (uz
upotrebu lupe ili stereo mikroskopa); optimalna količina uzorka je oko 30 mg ili 1-2
mm2; uzorak se direktno stavi u elektrodu;
• na isti način pripremi se i nesporni uzorak vodeći računa da bude što približnije mase ili
veličine spornom uzorku;
• sljedeći uzorak je površinska nečistoća skinuta sa spornog traga; čišćenje se vrši sa
malom količinom vate namočenom etanolom; tampon vate sa skinutom nečistoćom
stavlja se u elektrodu i dobijeni signal predstavlja trag nečistoće sa ljuspe boje; pošto se i
u vati mogu naći neki elementi u tragovima, potrebno je analizirati i samu vatu, tako što
se ona pripremi kao za skidanje traga.

Analiza brisotina boje

Brisotina nastaje kada usljed jakog pritiska ili trenja boja sa jednog predmeta prelazi na drugi.
Priprema tragova brisotine boje za analizu počinje već na terenu u onim slučajevima kada se
predmet sa kojeg se skidaju tragovi ne može donijeti u laboratorij, što se često dešava u
saobraćajnim udesima. Nakon završenog fiksiranja, posebno fotografijom u boji, za skidanje
tragova potrebno se opredijeliti izmeñu hemijskog i mehaničkog postupka.

Hemijski način skidanja brisotine je jednostavniji i sastoji se od rastvaranja nanešenog sloja boje
nekim organskim otapalom uz upotrebu vate. Obzirom da se tako neizbježno skida i izvjesna
količina podloge, istim postupkom se na neutralnom mjestu vozila skine sloj podloge. Tako uzeti
uzorci se pakuju u staklene epruvete ili nakon potpunog isparavanja otapala u polietilenske
kesice.
Mnogo jednostavniji slučaj je ako se predmet na kojem se nalazi brisotina može donijeti u
laboratorij. Tada se za skupljanje čestica brisotine mogu improvizirati i priručni usisivači, a
4
mehaničko skidanje može se obaviti uz upotrebu stereo lupe ili mikroskopa da se od podloge
izdvoje samo nanešene čestice.

Laserska mikrospektralna analiza boja

Kada se radi o uzorcima u vidu ljuspi ovom metodom se omogućava dobijanje elementarnog
sastava pojedinih slojeva, dok se klasičnom spektrografskom analizom dobija integralni rezultat
svih elemenata.
Kada se radi o brisotini njena analiza se vrši tako što se izdvoji dio na kojem se nalazi trag, kako
bi se mogao staviti na mikroskopski stolić, a zatim se odgovarajućim povećanjem mikroskopa
izabere najizraženiji trag nanešene boje. Ukrštene končanice koje odreñuju mjesto na koje će
laserska zraka udariti, namjeste se na sredinu izabranog traga.

Neutronska aktivaciona analiza boja

Neutronska aktivaciona analiza kao najosjetljivija metoda za utvrñivanje elementarnog sastava

nekog uzorka može se primijeniti i za utvrñivanje makro- i mikro-elementarnog sastava neke
boje. Iz ekonomskih razloga ova metoda se rijetko koristi.
Potencijalna opasnost pri upotrebi ove metode je upravo u njenoj osjetljivosti, jer dva ista uzorka
mogu dati različite spektrograme u slučaju da se jedan od njih sasvim slučajno kontaminira i
najmanjom količinom nekog elementa.

Molekulski sastav boje

Osnovna karakteristika najvećeg broja organskih boja je prisustvo azota vezanog dvostrukom
vezom za osnovnu grupu. Tu spadaju nitrozo, nitro, azo, difenilaminske, trifenilmetanske,
azinske boje itd. Nove vrste boja zasnivaju se na polimernim svojstvima kod kojih molekule
stvaraju mrežastu strukturu dodatkom katalizatora ili termičkom obradom.
Za odreñivanje molekulskog sastava organskih boja najprikladnija metoda je infracrvena
spektrofotometrija. Ovom metodom dobijaju se podaci o sadržaju funkcionalnih grupa u
ispitivanom uzorku. Koriste se uglavnom dvije tehnike:

1. tehnika kalijum-bromidne pastile;

2. multirefleksiona infracrvena tehnika.

5
Identifikacione karakteristike molekulskog sastava boje

Kao unutrašnja strukturna karakteristika molekulski sastav boje omogućava sigurnu eliminaciju
ispitivanih uzoraka, jer svaka razlika u sastavu izmeñu spornog i nespornog uzorka, ukazuje da
oni nisu istog porijekla.
Osnovni identifikacioni uslov je poklapanje elementarnog i molekulskog sastava boje.
Molekulska analiza boje može imati i značajnu operativnu važnost (tu je potrebno da se
laboratorije koje se bave vještačenjima informišu koje vrste boja neke tvornice automobila
koriste, tako da se brže može doći do eliminacije).

Utvrñivanje komponenata od kojih se boje sastoje

Obzirom da boje predstavljaju uglavnom smjese više komponenata, njihovom identifikacijom
dobijaju se dodatne informacije za definiranje analizirane boje. Tu se uglavnom koriste razne
hromatografske metode, a teškoće su te da se boje (posebno one koje su termički obrañene), vrlo
teško otapaju.

Za identifikaciju pojedinih komponenti u boji koriste se najčešće dvije vrste gasne

hromatografije:
1. klasična gasna hromatografija
2. pirolitička gasna hromatografija

Specifičnosti i značaj identifikacije boja u kriminalistici

Ukoliko trag boje ne može da posluži za morfološku identifikaciju metodom uklapanja, preostaje
da se na osnovu nevidljivih, unutrašnjih strukturnih karakteristika utvrdi da li sporni trag i
nesporni uzorak potiču sa istog mjesta ili od istog predmeta.
Kriteriji koje treba ispuniti da bi se dalo pozitivno mišljenje o identifikaciji boje na spornom
tragu i nespornom uzorku su:

• potpuno podudaranje refleksionih spektara

6
 • mikro-elementarni sastav mora da bude specifičan, a to znači da pored osnovnih
elemenata u boji moraju da se dokažu i odreñeni specifični, koji se u boji nalaze u
tragovima; najčešći osnovni elementi su Zn, Ba, Sr, Pb, Fe, Mg, Ca, Al, dok su specifični
(rijetki) elementi, pod uslovom da se nalaze u tragovima, svi ostali.
• molekulska analiza IC spektrofotometrijom omogućava uvid u molekulski sastav
ispitivanih uzoraka.
• pirolitičkom gasnom hromatografijom potvrñuje se analiza molekulskog sastava, posebno
u kombinaciji sa masenom spektrometrijom i IC spektrofotometrijom koja koristi
Furijeovu transformaciju (FTIR)

Najčešće se identifikacija boje svodi na istovrsnost, što praktično znači samo indiciju, ali ne i
dokaz da ispitivane boje potiču sa istog predmeta. U tim slučajevima samo uz ostale materijalne i
operativne dokaze, istovrsnost ispitivanih uzoraka boje može da preraste u dokaz.

Identifikacija vlakana
Vlakna su prirodne ili vještačke (sintetske) tvari koje se odlikuju izduženim (linijska
morfologija) ili pak uvijenim oblikom (spiralna morfologija). Uzdužna dimenzija vlakna znatno
je veća od druge dvije poprečne (red veličine ≥ 103). Sva vlakna mogu biti organskog (biljna ili
životinjska) ili anorganskog porijekla. Najraširenije organsko prirodno vlakno biljnog porijekla
je celuloza (najveći udio celuloze je u pamuku), dok su ona životinjskog porijekla npr. različita
proteinska (u svili, vuni, kosi, perju, noktima itd.) ili polisaharidna (hitin u oklopu kukaca,
rakova itd.) vlakna. Najpoznatije anorgansko prirodno vlakno je azbest, a sintetsko npr. stakleno,
metalno itd. Za izradu različitih vrsta tekstila koriste se i prirodna i sintetska vlakna. Od
prirodnih materijala najčešće su u upotrebi pamuk, lan, svila, vuna itd., dok kod sintetskih
vlakana za izradu tekstila postoji širok spektar polimernih vlakana: polietileni, polipropileni,
poliuretani, poliamidi, poliesteri itd.
Sa kriminalističkog aspekta vlakna kao tragovi mogu se naći u raznim oblicima: pojedinačna
vlakna, kao dio odjeće u vidu parčića tekstila i kao sasvim sitna vlakna (mikrotragovi).
Vještačenje vlakna obuhvata nekoliko posebnih cjelina:
1. utvrñivanje i uporeñivanje osnovnih identifikacionih karakteristika tekstilnog materijala
odnosno vlakana;
2. ispitivanje vlakana polariziranim svjetlom;

7
 3. analiza vlakana IR spektrofotometrijom;
4. analiza vlakana hromatografskim metodama.

Utvrñivanje i uporeñivanje osnovnih identifikacionih karakteristika tekstilnog materijala

odnosno vlakana

Odreñivanje ovih karakteristika ovisi o tome da li je sporni uzorak pojedinačno vlakno ili se radi
o komadiću tekstila koji je otrgnut sa odjeće. Ako se radi o komadiću tekstila, prikupljaju se
sljedeće identifikacijske karakteristike:
• vizuelni izgled (u odnosu na jednu ili više boja od kojih je sastavljen);
• vrste vlakana od kojih je napravljen (tekstilni materijal je najčešće kombinacija različitih
vlakana);
• tekstura (način tkanja);
• boja vlakana;
• način, broj i smijer upredanja vlakana.

Češći slučaj je da se kao tragovi mogu naći jedno ili više pojedinačnih vlakana. Karakteristike
koje se odreñuju za pojedinačna vlakna imaju manju vrijednost u dokaznom postupku i služe kao
eliminacione:
• vrsta (biljnog, životinjskog ili sintetskog porijekla),
• boja i
• debljina vlakana.

Vlakna životinjskog porijekla

Vlakna vune imaju vrlo karakterističan izgled pod mikroskopom. Prepoznaju se po tome što se
cijelom dužinom uočavaju nizovi sitnih pločica poredanih slično ciglama na krovu. Pored toga, u
propuštenoj svjetlosti, jasno se uočava jezgro vlakana. Meñutim, vlakna svile pod mikroskopom
nemaju nikakve sličnosti sa vlaknima vune i imaju izgled sintetskih vlakana, a razlika postoji u
nejednakoj debljini duž vlakna.
Organoleptika: vunena vlakna slabo gore ili nikako, a kada se izgorjelo vlakno protrlja izmeñu
prstiju, osjeti se karakterističan miris (radi prisustva sumpora).

8
Vlakna biljnog porijekla
Svako biljno vlakno gledano pod mikroskopom ima svoj karakterističan izgled koji se ne može
predvidjeti, jer im je debljina vrlo promjenljiva (na nekim mjestima su okrugla, a na nekim
spljoštena).
Organoleptika: zapaljena lahko izgore, bez nekog karakterističnog mirisa.

Vlakna sintetskog porijekla

Kada se ova vlakna posmatraju pod mikroskopom, lahko se uočava da im je debljina ista cijelom
dužinom, a imaju izgled popunjene cjevčice, koji je posljedica tehnološkog procesa.

Odreñivanje boje vlakna

Objektivno odreñivanje boje vlakna, odnosno valna dužina te boje, vrši se na isti način kao i
odreñivanje nijansi boja (upotrebom mikrospektrofotometra sa dodatkom za refleksiju).

Odreñivanje debljine vlakna

Debljina vlakna je karakteristika koja daje najmanje informacija. Obzirom da ovaj parametar
može varirati (najmanje varijacije su kod sintetskih vlakana) i kod iste vrste vlakana, njenim
odreñivanjem može se, u najboljem slučaju, izvršiti eliminacija ako se u nespornom uzorku ne
nañu vlakna iste debljine kao što je sporno.
Jedini način da se izmjeri debljina (prečnik) vlakna je upotreba mikroskopa koji u svom sastavu
ima i okularni mikrometar.

Ispitivanje vlakana polariziranim svjetlom

Za ispitivanje vlakana koristi se polarizacioni mikroskop (kombinacija polarizatora i analizatora
postavljenih na mikroskop).
Vlakna organskog porijekla (prirodnog ili sintetskog) za razliku od anorganskih vlakana odlikuju
se orijentacijom makromolekula u pravcu izduženja vlakana, što uzrokuje optičku anizotropiju
okomito na osu vlakna. Veličina (stepen) te anizotropije mjeri se polarizacionim mikroskopom.
Kao i kod drugih optički anizotropnih materijala (minerali, kristali itd.) svjetlosni zrak krećući se
u nekom pravcu, podliježe efektu dvojnog prelamanja, tj. pri ulasku u anizotropnu sredinu dijeli
se na dva zraka: redovan, za kojeg važe zakoni geometrijske optike i neredovan, za kojeg to ne
važi. Za oba ova zraka mogu se izmjeriti indeksi prelamanja, a upravo razlika indeksa
prelamanja redovnog (nr) i neredovnog (nnr) zraka predstavlja veličinu dvojnog prelamanja (∆n):

9
 ∆n = nr - nnr
čija vrijednost karakterizira stepen orijentacije vlakana u pravcu njihovog izduženja.

Analiza vlakana IR spektrofotometrijom

Za odreñivanje molekulskog sastava vlakana najčešće se koriste dvije varijante IR
spektrofotometrije: multirefleksiona tehnika uz upotrebu KRS-5 kristala i tehnika sa KBr
pastilom uz primjenu tečnog azota. Dobijeni spektrogrami daju uvid u molekulski sastav vlakna,
ali i boje kojom je obojen.

Analiza vlakana hromatografskim metodama

Primjena hromatografije za analizu i uporedbu vlakana zasniva se na njihova dva svojstva: na

odreñivanju komponenata iz kojih se sastoji vlakno i na odreñivanju komponenata boje vlakna.
Do sada su najčešće bile u upotrebi hromatografija na tankom sloju i pirolitička gasna
hromatografija, a u novije vrijeme mnogo pouzdanija i brža metoda je tečna hromatografija pod
visokim pritiskom u sistemu sa tandemom masenih spektrometrija (LC-MS-MS).

Specifičnosti i značaj identifikacije vlakana u kriminalistici

Identifikacioni značaj vlakana ovisi o tome da li je sporni trag u vidu dijela tkanine ili se radi o
pojedinačnim vlaknima. Idealan slučaj je kada se dio tkanine uklopi sa mjestom na nespornoj tkanini gdje
nedostaje dio (morfološka, odnosno apsolutna identifikacija). Ako ova identifikacija nije moguća, dio
tkanine kao trag ima mnogo karakteristika (koje su ranije navedene) na temelju kojih se sa velikom
sigurnošću može utvrditi da li trag potiče sa nespornog predmeta.
Sasvim drugi problem je u slučaju kada se kao trag nañe jedno ili više pojedinačnih vlakana. Tu postoje
slučajevi kada nije moguće izvršiti sigurnu eliminaciju, a i oni kada se sve individualne karakteristike
spornog i nespornog vlakna u potpunosti poklapaju (npr. morfološka svojstva, boja, debljina, vrsta, te
unutrašnja, strukturna svojstva: veličina dvojnog prelamanja, broj komponenata vlakna i broj
komponenata boje vlakna).

10