PRZEDMOWA

\V książcepodano ogólne zasady i reguły zapisu konstrukcji elementów

i złożonych układów z zakresu budowy maszyn. W opracowaniu zagadnień

zapisu wykorzystano pojęcia konstrukcji i cech konstrukcyjnych.

Korzystając z pojęcia cech konstrukcyjnych przedstawiono zagadnienia za-
pisu geometrycznej postaci konstrukcyjnej, a następnie zapisu układu wymia-
rów, zamieszczając reguły wymiarowania. W sposób zwięzły, a zarazem wy-
czerpujący omówiono złożone zagadnienia opisu makro- i mikrostruktury
zewnętrznej.
W pracy zamieszczono podstawowe pojęcia z teorii konstrukcji typowych
połączeń oraz reguły zapisu tych połączeń. Podano uproszczony zapis kół
i przekładni zębatych oraz łożysk tocznych. Przedstawiono reguły zapisu zło­
żonych układów oraz zapis schematyczny jako rodzaj zapisu o wyższym stop-
niu uogólnienia. Zasadniczą część pracy zamyka rozdział o rzutach aksono-
metrycznych przydatnych do sporządzania rysunków przede wszystkim
poglądowych .
Oprócz części zasadniczej praca zawiera dodatek oraz zestawienie waż­
niejszych norm z zakresu zapisu konstrukcji.
W ks iążce ujęto szerzej zagadnienia traktowane zazwyczaj bardzo wąsko
w dotychczasowych podręcznikach rysunku technicznego. Wprowadzając w za-
gadnienia zapisu konstrukcji, stanowi równocześnie wstęp do teorii konstrukcji.
 1. WPROWADZENIE
PODSTAWOWE POJĘCIA TEORII KONSTRUKCJI
I ZAPISU KONSTRUKCJI

I. I. ZAPIS A SYSTEM INFORMACYJNY

W PODSTAWOWYCH DZIAŁANIACH TECHNICZNYCH

Znaczenie zapisu konstrukcji uwidacznia się na tle przedstawionego modelu

systemu informacyjnego w podstawowych działaniach technicznych, wśród któ-
rych wyróżnia się: projektowanie, konstruowanie, wytwarzanie i eksploatację
(rys. 1. 1) [ 2].

<( I

PROJEKTOWANIE ...,._~ KONSTRUOWANIE z ~

<( C!:
~ <( o
<( z ~

,--
I o

1
N

<(
z
r
:::::>

G
<(

El<SPLOATACJA .,.._----iii.,. WYTWARZANIE I ~<i:~

<( z 3:
IN ~
Io 3:

( POTRZEBY )

Rys. 1. I. System informacyjny w podstawowych działaniach tecłmicznych (wg Dietrycha)

 5

Wynikiem działania projektowo-konstrukcyjnego jest utwór stanowiący

konstrukcję jako własność układów materialnych, czyli wytworów. Utwór sta-
nowi abstrakcję, wytwór zaś - konkret.
Konstrukcja ma operacyjne znaczenie tylko wtedy, gdy zostanie odpowied-
nio zapisana. Zapis konstrukcji, mający znaczenie komunikatu, jest nośnikiem
informacji między nadawcą i odbiorcą, którymi w podstawowych działaniach
technicznych są: projektanci, konstruktorzy, wytwórcy i eksploatatorzy różnych
wytworów.

1.2. KONSTRUKCJA, CECHY KONSTRUKCYJNE

Konstrukcja (Ks) jest to układ struktur i stanów wytworu. Jest wyznaczona

przez cechy konstrukcyjne ck> czyli

gdzie:
geometryczne cechy konstrukcyjne,
( 'g -
cm - materiałowe cechy konstrukcyjne,
cd- dynamiczne cechy konstrukcyjne.
Pojęcia cech konstrukcyjnych, wprowadzone do teorii konstrukcji przez
Dietrycha, wyjaśniono na przykładzie układu połączenia koła z wałem za
pomocą pierścieni stożkowych (rys. 1.2).

Rys. I .2. Połączenie koła z wałem za pomocą pierścieni stożkowych

Wytworzenie każdego elementu przedstawionego na rys. 1.2 układu jest

możliwe po określeniu geometrycznych cech konstrukcyjnych Cg, obejmujących
postać konstrukcyjną n i wymiarów W, oraz materiałowych cech kon-
układ
strukcyjnych Cm określających tworzywo. Skuteczność działania przedstawione-
go układu, polegająca na przenoszeniu momentu obrotowego, wymaga
wywołania w tym układzie odpowiedniego stanu określonego dynamicznymi
cechami konstrukcyjnymi Cd·
W omawianym przypadku stan układu charakteryzuje się polem naprężeń,
wywołanym odkształceniem elementów tego układu podczas montażu za
pomocą dokręcenia odpowiednich śrub.
Innym, typowym przykładem określenia cech wyznaczających stan układu
jest korbowód silnika spalinowego (rys. 1.3). Połączenie śrubowe korbowodu

b
·p

Pmax i--~~~-i--+-~
Pw ' - - - -- -.a<--+---+

Rys. l.3. Połączenie pokrywy

z trzonem korbowodu: a - postać
konstrukcyjna, b - zależność między
obciążeniem P i wydh.tżeniem !il;
1 - dla śruby, 2 - dla korpusu
 „
!

jest przykładem połączenia, w którym podczas montażu wywołuje się odpowie-

dnie obciążenie wstępne (obciążenie Pw na rys, l.3b). Należy zaznaczyć, że
przedmiotem teorii konstrukcji połączeń tego rodzaju jest taki dobór cech, aby
przy zmiennym obciążeniu o dużym zakresie wartości (obciążenie P na rys.
l .3b), uzyskać w śrubach obciążenie zmienne o małym zakresie wartości
(obciążenie P ' na rys. l .3b).
Zapis graficzny zawiera przede wszystkim zapis geometrycznych cech kon-
strukcyjnych. Elementarny przykład takiego zapisu przedstawiono na rys. 1.4.

dl

Rys. J .4 . Elementarny przykład zapisu geometrycznej postaci n

i układu \\)'miaró\:v W A c
-

Określenie
geometrycznych cech konstrukcyjnych jako postaci i układu wy-
miarów można odnieść także do materiałowych i dynamicznych cech konstruk-
cyjnych. W przypadku materiałowych cech konstrukcyjnych przez pojęcie po-
staci tworzywa należy rozumieć określenie identyfikujące tworzywo w sposób
ogólny, na przykład żeliwo, staliwo, stal itp„ a układ wymiarów wynikać będzie
z takich informacji, jak skład chemiczny, rodzaj obróbki cieplej itp. 1 W przy-
padku dynamicznych cech konstrukcyjnych przez pojęcie postaci rozumieć nale-
ży na przykład rodzaj obciążenia, wartości obciążeń stanowią natomiast układ
. , „
wym1arow·.
Każdą z cech konstrukcyjnych można więc przedstawić jako uporząd­
kowaną parę, w której pierwszym elementem jest postać konstrukcyjna nr,
a drugim - układ wymiarów ~, czylJ

Stwierdzić można, że postać konstrukcyjna stanowi jakościowe określenie

cechy konstrukcyjnej, a układ wymiarów określa daną cechę konstrukcyjną pod
względem ilościowym.

; W praktyce, cei..:hy materialowe określa się przez podanie odpowiednich oznaczet1 stosowanych
tworzj'\\I, oraz innych danych, np. związanych z obróbką cieplną. Niekiedy, np. dla monnalizowanych
śrn h, wkrętów i nakrętek, cechy materiałowe określa się za pomocą tzw. klas własności mechanicznych.
2
W konstrnkcjach, których postać przedstawiono na rys. 1.2 i 1.3 zapis cech dynamicznych sprowa-
Jza si~ do podania na rysunkach wartości momentów dokręcania śrub.
8

l .3. PODSTAWOWE ZASADY ZAPISU KONSTRUKCJI

Zapis konstrukcji, aby był skuteczny ze względu na cel, jakim jest przeka-
zywanie informacji, musi odpowiadać pewnym warunkom, które można ująć
w postaci podstawowych zasad sporządzania zapisu konstrukcji; są to :

-- zasada jednoznaczności,
- zasada niesprzeczności,
- zasada zupełności.
Aby spełnić
wymagania jednoznaczności zapisu konieczne jest korzysta-
nie z jednoznacznych znaków zapisu i w sposób jednoznaczny zastosowanych.
Wy1nagania takie są jeszcze niewystarczające, gdyż mimo stosowania jednoz-
nacznych znaków i w sposób jednoznaczny zastosowanych można otrzymać
zapis zawierający w różnych miejscach sprzeczne dane.
Zasady jednoznaczności i niesprzeczności stanowią łącznie
warunek uniknięcia nieporozumień podczas przekazywania informacji.
Zgodnie z zasadą zupełności wymaga się, aby zapis był zupełny ze wzglę­
du na swoje przeznaczenie, tzn. zawierał wszystkie konieczne i wystarczające
informacje. Odbiorca zapisu, opierając się na zasadzie zupełności, ma prawo
przyjąć, że w zapisie nie ma braków. Przestrzeganie zasady zupełności za-
pewnia możliwość znacznych uproszczeń w zapisie, podnosząc w ten spo-
sób komunikatywność zapisu [5]. Zwraca się na to uwagę w dalszej części pra-
cy, np. podczas omawiania zagadnień oczywistości w zapisie układu wymiarów
(p. 4.6).

1.4. RODZAJE ZAPISU KONSTRUKCn

Sformułowane w pracach (2, 5] podstawowe zasady zapisu mają znaczenie

ogólne i dotyczą każdego rodzaju zapisu. Można wymienić następujące rodzaje
(formy) zapisu:
- graficzny, czyli rysunkowy,
- słowny,
- fotograficzno-rysunkowy,
- cyfrowy (komputerowy).
 9

Zapis graficzny, którego zasady i reguły omówiono na następnych stro-

nach, wykorzystuje przedstawione w geometrii wykreślnej rzuty prostokątne
i aksometryczne. Znaki zapisu graficznego, ze względu na zwiększenie komu-
nikatywności, są obecnie znormalizowane, przy czym przewiduje się zarówno
znaki ikonograficzne, jak i symboliczne.
Zapis słowny można uznać za najstarszy w historii zapis konstrukcji. Ele-
n1entamy przykład stosowania obecnie słownego zapisu postaci geometrycznej
oraz układu wymiarów stanowić mogą zadania z geometrii zamieszczane w
podręcznikach szkolnych. W działalności projektowo-konstrukcyjnej zapis
słowny, jako wyłączny rodzaj zapisu konstrukcji, obecnie raczej nie jest stoso-
wany. Wprawdzie możliwe jest opisanie w sposób jednoznaczny każdej postaci
geometrycznej, istotnego znaczenia nabiera jednak zagadnienie zwięzłości opi-
su za pomocą minimum słów.
Zapis fotograficzno-rysunkowy polega na tym, że postać geometryczną
przedstawia się za pomocą fotografii, przy dobraniu odpowiednich „punktów
widzenia", a układ wymiarów umieszcza się na fotografii. Przez ponowne foto-
grafowanie tak uzupełnionej układem wymiarów fotografii można otrzymać
kopie zapisu fotograficzno-rysunkowego.
Zapis cyfrowy (komputerowy) jest obecnie rozwijany i doskonalony wraz
z wprowadzeniem komputerów, które umożliwiają wspomaganie prac projek-
towo-konstrukcyjnych oraz automatyczne opracowanie procedur wytwórczych.
Obecnie jest znanych kilkadziesiąt języków programowania związanych ze ste-
rowaniem obrabiarek oraz kilka języków związanych z komputerowym wspo-
maganiem prac projektowo-konstrukcyjnych. Należy dodać, że mimo rozwoju
zapisu komputerowego znaczenie zapisu graficznego nie zmalało. Formą
„zewnętrzną" zapisu komputerowego jest bowiem nadal zapis graficzny.

1.5. RACJE ISTNIENIA ZAPISU

Znaczenie zapisu polega na informacji o własnościach układów określony­

ch konstrukcją. Zapis jest więc nośnikiem informacji. Każdy zapis jest mate-
rialnyn1 układem pewnych znaków, a zatem stanowi wytwór. Można więc
wprowadzone w teorii konstrukcji racje istnienia wytworu odnieść do zapisu
jako wytworu [7]. Będą to racje:
10

- celowości informacyjnej,
- ekonomiczna,
- możliwości wytwórczych.
Racja celowości informacyjnej prowadzi do uwzględnienia podczas roz-
patrywania materialnych własności i właściwości zapisu zagadnień związanych
z odpowiedzią na następujące pytania:
- Kto ma być odbiorcą zapisu i podstawę czego ma stanowić dany zapis?
- Jednorazowe czy wielokrotne korzystanie z zapisu?
- Jeden czy wiele egzemplarzy zapisu?, co wiąże się z zagadnieniem powie-·
lania zapisu.
Z racji ekonomicznej wynikają następujące zasadnicze pytania:
- Jaki ze sposobów zapisu wymaga mniej zabiegów, na przykład
kreślarskich ?
- Czy obrana forma zapisu jest odpowiednia ze względu na opłacalność?
Analiza zapisu jako wytworu, dokonana ze względu na rację możliwości
wytwórczych, powinna prowadzić do odpowiedzi na zasadnicze pytanie: Jak
wykonać zapis, aby zminimalizować trndności:
- podczas wykonywania zapisu,
- związane z użytkowaniem danego zapisu.
Sformułowanie zasady zapisu konstrukcji, a mianowicie zasady jednoznacz-
ności, niesprzeczności i zupełności, oraz racje istnienia zapisu, a więc racja celo-
wości informacyjnej, racja ekonomiczna i racja możliwości wytwórczych
stanowią podstawy ogólnej teorii zapisu konstrukcji.

1.6. ZAPIS A PROCES PROJEKTOWO-KONSTRUKCYJNY

Z różnych rodzajów zapisu na szczególne zainteresowanie zasługuje zapis

graficzny, czyli rysunkowy. Wynika to ze znaczenia jego właściwości, co dla
odbiorcy ma istotne znaczenie ze względu na - jak podkreśla Dietrych --
„ ... przyzwyczajenie do odbioru sygnałów płynących ze świata otaczającego
przede wszystkim za pomocą zmysłu wzroku" [2].
W procesie projektowo-konstrukcyjnym zachodzi konieczność dokonywa-
nia różnych zapisów tego, co zostaje przez twórców pomyślane. Zapis na tym
etapie procesu spełnia rolę pamięci, odciążając umysły twórców.
Zapis graficzny zasługuje na szczególną uwagę jako czynnik sprzężenia
zwrotnego między twórcą konstrukcji a konstrukcją.
 1I

Jako środek unaoczniający to, co zostaje pomyślane, zapis graficzny daj e

możliwość bezpośredniej oceny rezultatów danego etapu działań, a następnie
dokonywania zmian czy ewentualnych poprawek.
W procesie projektowo-konstrukcyjnym występuje pótrzeba posługiwani a
s ię różnymi rodzajami rysunków jako zapisem, wśród których można wyróżnić
rysunki:
- projektowe,
- konstrukcyjne.
Rysunki projektowe, występujące w trakcie projektowania, stanowią zapis
koncepcji przyszłego środka technicznego (całości złożonego układu lub tylko
jego części). Sprowadza się to do zapisu postaci konstrukcyjnej, a niekiedy taki
zapis uzupełnia się podstawowymi wymiarami.
Rysunki projektowe odgrywają szczególną rolę w koncypowaniu konstruk-
cyjnym, czyli myśleniu koncepcyjnym zmierzającym do opracowania zbioru
możliwych roz\viązań danego problemu. Podkreślić należy, że w tym przypad-
ku zapis rysunkowy ma istotne znaczenie dzięki właściwości poglądowości .
Tak więc na etapie koncypowania konstrukcyjnego zapis graficzny, w który1n
postać geometryczną przedstawia się w sposób zbliżony do zapisu ikonogra-
ficznego, spełnia rolę - jak pisze Dietrych - czynnika heurystycznego, to jest
czynnika naprowadzającego na właściwe rozwiązanie danego problemu projek-
towo-konstrukcyjnego.
Zapis różnych koncepcji postaci konstrukcyjnej , jako przykład rysunku pro-
jektowego, przedstawiono na rys. 1.5. Są to różne możliwości rozwiązań spo-
sobu ułożyskowań i uszczelnień krążników przenośników taśmowych [5].
Rysunki takie stanowią podstawę analizy różnych rozwiązań i wyboru
rozwiązania optymalnego za względu na przyjęty układ kryteriów. Należy za-
znaczyć, że stopień uszczegółowienia tych rysunków powinien być więc taki,
aby umożliwiał dokonanie odpowiednich zabiegów optymalizacyjnych.
V\1 procesie projektowania często korzysta się z zapisu schematycznego.
Występuje to np. w przedstawianiu różnych układów, m.in. maszynowych, bu-
dowlanych, elektrycznych, elektronicznych itp.
Rysunki konstrukcyjne przedstawiają zapis konstrukcji. Stanowią
podsta-
wę w wytwarzaniu środków technicznych. Zasadom i regułom sporządzania za-
pisu konstrukcji poświęcono niniej szą pracę.
Inną formą zapisu, którą posługujemy się w opracowaniach technicznych,
są rysunki poglądowe. Rysunki poglądowe są przede wszystkim komunika-
tem na potrzeby eksploatacji i użytkowania. Do rysunków poglądowych moż­
na zaliczyć także rysunki opracowane na potrzeby reklamy, czy szerzej -
12

Rys. 1.5. Przykłady zapisu

koncepcji w procesie projektowa-
nia (wg Dietrycha)

marketingu. Bliższe informacje o rysunkach poglądowych znajdzie Czytelnik

w pracy [5].
 2. PODSTAWY GRAFICZNEGO ZAPISU
KONSTRUKCJI

2.1. RZUTOWANIE PROSTOKĄTNE

JAKO SPOSÓB ODWZOROWANIA
GEOMETRYCZNEJ POSTACI KONSTRUKCYJNEJ

W zapisie graficznym odwzorowanie postaci konstrukcyjnej opiera się na

rzutowaniu prostokątnym i aksonometrycznym, których podstawy są zawarte w
geometrii wykreślnej. Istotę rzutowania prostokątnego przedstawiono na rys.
2.1 i 2.2.
Znaczenie operacyjne rzutowania prostokątnego
polega na możliwości przedstawienia przedmiotów
Y'
trójwymiarowych za pomocą utworów płaskich, któ- /
rymi są poszczególne rzuty prostokątne. x'
Rzuty prostokątne na rys. 2.2 sporządzono
według rzutowania tzw. europejskiego (metoda E).
""
Rzuty mają następujące nazwy:
x - rzut główny (rzut z przodu),
y - rzut od lewej strony (rzut boczny),
z - rzut z góry,
x' - rzut z tyłu, Rys. 2.1 Rzut aksonomet-
y' - rzut od prawej strony (rzut boczny), ryczny i „punkty widzenia"
z' - rzut z dołu .
Należy podkreślić, że przedstawiony na rys. 2.2 układ rzutów nie wy-
czerpuje zagadnienia pod względem liczby rzutów odwzorowujących dan ą
 Ir= . '

X
D Podstawowy
u k rod rzut w

X'

rn
Rys. 2 .2. Układ rzutów prostokątnych w rzutowaniu tzw_. europejskim
(metoda E )

postać .
Liczba ta wynika z zasad zapisu konstrukcji, znormalizowany układ rzu-
tów natomiast należy traktować jako przedstawienie relacji między poszczegól-
nymi rzutami.
W krajach anglosaskich przyjęto układ rzutów prostokątnych przedstawiony
na rys. 2.3, odznaczający się odmiennym rozmieszczeniem poszczególnych

Po dstawowy
ukrod r zutów
\ rn
y

X
JJ Y
'O x'[1
-
bd z'

D Rys. 2.3. Układ rzutów

prostokątnych w rzutowamu
tzw. amerykańskim (metoda A)
 15

rzutów· w stosunku do rzutu głównego. Jest to rzutowanie tzw. amerykańskie

(metoda A).
\V praktyce bardzo często jako konieczne i wystarczające są układy rzutów:
- rzut główny,
-· rzut główny-rzut boczny,
-- rzut główny-rzut z góry,
- rzut główny-rzut boczny- rzut z góry.
Układ trzech rzutów: głównego, bocznego i z góry potraktowano na rys. 2.2
i rys. 2.3 jako podstawowy układ rzutów.
\V międzynarodowej wymianie dokumentacji projektowo-konstrukcyjnej
obie metody rzutowania prostokątnego, tzn. metoda Ei metoda A, są uważane
za równorzędne. Aby uniknąć nieporozumień w odbiorze informacji, należy na
rysunkach umieszczać oznaczenia graficzne zastosowanej metody rzutowania
prostokątnego (rys. 2.4). Oznaczenia te umieszcza się w tabelce rysunkowej.

a b

---- -- -

Rys. 2.4. Oznaczenie metody rLutowania: a - rzutowanie europej skie (metoda E),
b - rzutowanie amerykańskie (metoda A)

2.2. REGUŁY DOTYCZĄCE RZUTOWANIA

Ustawienie przedmiotu odwzorowywanego w omówionych przykładach

charakteryzowało się tym, że płaszczyzny ograniczające przedmiot były
równoległe i prostopadłe do odpowiednich płaszczyzn (i osi) układu
współrzędnych prostokątnych.
Analiza poszczególnych rzutów w układach przedstawionych na rys. 2.2
! 2.3 wykazuje, że nie wszystkie rzuty dostarczają nowych informacji, co wska-
zuje oczywiście, że nie wszystkie rzuty są konieczne, a układy rzutów można
zredukować do układu mniejszego.
16

Na rysunku 2.5 przedstawiono rzuty prostokątne elementu z wygiętymi

końcami. Taki układ rzutów, chociaż wykonany zgodnie z regułami rzutowania
prostokątnego, nie może być przyjęty w zapisie konstrukcji. Odpowiednie od-
wzorowanie wygiętych końców uzyska się po przyjęciu kierunków rzutowania
prostopadłych do tych końców. Wpłynie to na zwiększenie czytelności zapisu,
zminimalizowanie trudności podczas wykonywania zapisu i ograniczenie czyn-
ności kreślarskich .

-+
•T·
I
•-
'
.~
I
r I

Rys. 2.5. Układ rzutów prostokątnych z nieodpowiednimi rzutami

bocznymi

Przedstawione w tym podrozdziale sposoby postępowania można ująć jako

następujące reguły dotyczące rzutowania:
- doboru właściwych punktów widzenia (kierunków rzutowania),
- wyboru skutecznych rzutów,
- ograniczenia liczby rzutów do minimum (rzuty konieczne wy-
starczające) .
Praktycznego znaczenia nabiera treść zapisu przedstawiona za pomocą rzu-
tu głównego. Rzut ten powinien dostarczyć najwięcej danych o odwzorowywa-
nym przedmiociie.
pla pojedynczych przedmiotów przyjmuje się zazwyczaj, że rzut główny
stanowi zapis odpowiadający położeniu przedmiotu, jakie zajmuje on _pod~zas
działania lub podczas zabiegu wytwórczego, który nadaje najwięcej charakte-
rystycznych elementów postaci konstrukcyjnej .
W rysunkach złożeniowych lub zestawieniowych przyjmuje się jako regułę,
że rzut główny stanowi zapis danego układu w położeniu jego działania. Regułę
tę zilustrowano na rys. 2.6.
 17

Rys. 2 .6. Zapis fragmentu złożenia ułożyskowania wału pionowego

2.3. LINIE JAKO ZNAKI ZAPISU GRAFICZNEGO

Stosowane w zapisie konstrukcji linie rysunkowe ze względu na ich znacze-

nie można podzielić na [3, 5]: "'
a) strukturalne, które służą do oznaczania: powierzchni, krawędzi oraz po-
zornych krawędzi przedmiotów (rys. 2.7);
b) ideowe, do których można zaliczyć osie geometryczne, linie układu wy-
miarów, tzn. linie pomocnicze i linie wymiarowe;
c) ideowo-symboliczne, do których można zaliczyć np. znaki gwintu, znaki
„przekroju tworzywa".
 18

o b
I I i'
I i'
I I
I
I
i
i
I I
I 'l i
I i
j

Rys. 2.7. Charakterystycme przypadki występowa­

nia linii strukturalnych

Linie rysunkowe, jako typowe znaki zapisu graficznego, stanowią przedmiot

normalizacji. Linie stosowane na rysunkach z zakresu budowy maszyn, a przede
wszystkim na rysunkach układów tzw. mechanicznych, podano w tab. 2. 1.

Tabela 2. l
Linie rysunkowe w zapisie konstrukcji maszyn
-·· ·- '
Odmiana linii
: Rod7-aj Jinii -
cienka gruba bardw gruba*
. ···- ----
: Ciągła
·--
'
- -- - - - -
i Kreskowa ... --
Punktowa - ·- ·- ·- - -·-·-·- ·- „.

i Dwupunktowa ~ ·· - ·· - · - - ·

·~~- -

! Falista ~
L -· --
l

i--
Zygzakowa '1" -
Zaleca się z.achowanie stosunku grubości linii cienkiej, grubej i bardzo grubej 1:2:4 .
-
*Zastosowanie linii bardzo grubej: miejsca łączenia w połączeniach lutowanych i połączeniach
klejonych.
W zależności
od przeznaczenia i formatu rysunku oraz stopma
uszczegółowienia konstrukcji stosuje się różne klasy grubości linii. Potrzeba sto-
sowania na danym rysunku różnych rodzajów i odmian linii wynika z kryterium
czyteln ości .
 3. ZAPIS GEOMETRYCZNEJ POSTACI
KONSTRUKCYJNEJ

3.1. ZAGADNIENIA ZAPISU

GEOrvIBTRYCZNEJ POSTACI KONSTRUKCYJNEJ 1

Podstawę graficznego zapisu konstrukcji stanowi rzutowanie prostok,<

Rzutami mogą być widoki i przekroje oraz ich układy typu półpnekró :
półwidok. Zasadniczym zagadnieniem w zapisie konstrukcji jest zapis georn
rycznych cech konstrukcyjnych, czyli postaci geometrycznej i układu \~vv:. ·
rów. Układ rzutów prostokątnych jest podporządkowany zapisowi u ~. i·:
·wymiarów.
W stosunku do przedstawionego już układu rzutów prostoką1 .:
- \\tystępują w praktyce pewne odmienne ustawienia rzutów. ZagadnieI! H
omówiono w dalszej części niniejszego rozdziału.

3.2. ZAPIS TYPOWYCH POSTACI

Wprowadzenie pewnych znaków dotyczących wymiarów upraszcz<;

postaci konstrukcyjnej. Znaki te to przede wszystkim:
0 - znak wymiaru średnicy (powierzchni obrotowej),
r. urn
związane są normy: PN-9 1/N-O1604 - Widoki, przekroje, kłady; PN-8 U:"ł .
1
Z tematem
Oznaczenia graficzne materiałów.
20

R - znak wymiaru promienia krzywizny,

S0 - znak wymiaru średnicy powierzchni kulistej,
SR - znak wymiaru promienia powierzchni kulistej,
O - znak wymiaru boku kwadratu,
6{ - znak wymiaru sześciokąta foremnego odległości między
przeciwległymi bokami),
8i - znak wymiaru ośmiokąta foremnego (odległości między
przeciwległymi bokami).

Przykłady zapisu typowych postaci konstrukcyjnych zilustrowano na rys.

3.1-3 .3. Należy przy tym zwrócić uwagę na różnice użycia znaków Cl i 6 { na
przedstawionych rysunkach.

a Rzut zbędny b

- - OJ
"&
I

L -
-
Rys. 3.1. Przykłady zapisu typowych postaci jako elementu postaci konstrukcyj nej :
a - walca, b - kuli

Rys. 3.2. Przykłady zapisu typowych postaci

 21

~1 ~11-ł
6 ~19

' \

Rys. 3.3. Przykłady zapisu typowych postaci ----

3.3. PRZEKROJE

W przypadkach postaci konstrukcyjnych, bardziej złożonych niż rozpatry-

wane dotychczas, zapis konstrukcji wymaga stosowania nie tylko rzutów
będących widokami („z zewnątrz"), lecz odpowiednio dobranych przekrojów.
Celowość stosowania przekrojów pokazano na zaprezentowanych w dalszej
części przykładach .
Przedstawienie niewidocznych elementów postaci konstrukcyjnej za
pomocą linii kreskowanych zmniejsza czytelność zapisu (rys. 3.4). Zagadnienie
to stanie się jeszcze bardziej złożone, gdy naniesiemy układ wymiarów.

--n1--- n--
-ł I
-ę-1, II .,I
I 1
-I I
II
II I

II II
-$- I1 II II
--u---- ~I
iJ--

Rys. 3.4. Postać konstrukcyjna o większym stopniu uszczegółowienia

22

3.3.1. PRZEKROJE PROSTE

Odwzorowywany przedmiot „przecinamy" płaszczyznami w miejscach

interesujących szczegółów postaci konstrukcyjnej . Niewidoczne elementy mo-
żemy przedstawić jako widoczne za pomocą ciągłym linii strukturalnych. Rzut
będący przekrojem wykonuje się w ten sposób, że rysujemy to, co jest w
płaszczyźnie przekroju oraz to, co jest widoczne za płaszczyzną przekroju (rys.
3.5).
a
b
A-A

pr;
po
tu
Rys. 3.5. Przekrój wzdłużny (a ) i przekrój poprzecm y (b) elementu przedstawionego na rys. 3.4
mi

Jeś li
w przedmiocie można wyróżnić kierunek wzdłużny i poprzeczny, to
p rzechodzące wzdłuż tych kierunków przekroje nazywa się odpowiednio jako
przekrój wzdłużny (rys. 3.5a) oraz przekrój poprzeczny (rys. 3.5b).
Ze sporządzaniem przekrojów są związane oznaczenia położenia
płaszczyzny przekroju (płaszczyzny cięcia), kierunku rzutowania (punkty wi-
dzenia), identyfikacji płaszczyzny przekroju, oraz opis przekroju jako rzutu . Za-
gadnienia te omówiono w p. 3.13 ( s. 46).
Położenie płaszczyzny przekroju może być różne, zależnie od położenia
pr
szczegółów postaci konstrukcyjnej, które chcemy przedstawić. Na rysunku 3.6
pokazano sposób wykonywania przekroju w ukośnym położeniu płaszczyzny
bv
pr
przekroju .
są
Gdy płaszczyzna przekroju przechodzi wzdłuż takich elementów jak żebra,
pr
wówczas rzut będący przekrojem wykonujemy w taki sposób, jak gdyby
elc
płaszczyzna przekroju przechodziła przed żebrem . Ilustruje to przykład
 23

A-A

Rys. 3.6. Sposób wykonywania przekroju w ukośnym

połoi.eniu płaszczyzny pnekroju

przedstawiony na rys. 3.7. Ten umowny sposób

postępowania dotyczy przekrojów wzdłużnych,
tzn. wzdłuż żeber, przekroje poprzeczne nato-
miast wykonujemy według normalnych reguł
sporządzania przekrojów.

Rys. 3. 7. Zapis postaci konstrukcyjnej

- przypadek przechodzenia płaszczyzny przekroju przez żebro

W sposób umowny postępujemy także wtedy, gdy płaszczyzna przekroju

przechodzi wzdłuż takich przedmiotów obrotowych „pełnych", jak: wały, śru­
by, sworznie, kołki, nity itp. Na rzutach, będących ich przekrojami wzdłużnymi ,
przedmioty te przedstawiamy w widoku. Ilustracją tego sposobu postępowania
są na przykład rysunki połączeń śrubowych (rozdz. 6). Zakaz wykonywania
przekrojów wzdłuż takich elementów, jak żebra oraz przekrojów wzdłużnych
elementów obrotowych: wały, śruby, sworznie, kołki, nity itp., wynika z
24

tendencji zwiększania czytelności zapisu oraz ograniczenia czynności kreślar­

skich podczas wykonywania zapisu.
Gdy zachodzi potrzeba ukazania danego szczegółu w postaci konstrukcyj-
nej, można wykonywać przekroje, takie jak pokazano na rys. 3. 8, a mianowicie ni
przedstawiające tylko rozważany szczegół postaci konstrukcyjnej. Takie postę­ tz
powanie ma duże znaczenie praktyczne, a zwłaszcza w przypadku przedmiotów pl
stosunkowo dużych i o złożonej geometrycznej postaci konstrukcyjnej . Tenden- ła
cja do ograniczenia czynności kreślarskich wiąże się z szerszym zagadnieniem
redukcji znaki:>w zapisu, wynikającym z racji ekonomicznej.
~ Vv
Przykłady skrócenia i pominięcia oznaczeń płaszczyzn przekrojów oraz opi- SI
sów przekrojów jako rzutów pokazano na rysunkach 3.9 i 3.10. Można tak c;
postąpić wówczas, gdy nie ma wątpliwości co do jednoznacznego odbioru o
zap1su. ta
n
k
k
.
A-A C'•

~ I
n

j_

Rys. 3.8. Część całego przekroju - Rys. 3.9. Przykład skrócenia :nipisu - pominięto opis
skrócenia z.apisu płaszczyzny przekroju oraz opis przekroju jako rzutu

Rys. 3.10. Pominięcie oznacz.enia przekroju

na podstawie reguły oczywistości
 25

3.3.2. PRZEKROJE ZŁOŻONE

Gdy szczegóły postaci konstrukcyjnej leżą w różnych

miejscach, przez które
nie można przeprowadzić jednej płaszczyzny przekroju, wtedy można wykonać
tzw. przekroje złożone. Wyróżnić można
przekroje stopniowe oraz przekroje A ·- A
łamane .
1

Przekroje stopniowe można stosować

wtedy, gdy przez szczegóły, które chce
się pokazać, można przeprowadzić płasz­
czyzny przekroju wzdłuż
linii łamanej
o kątach równych 90° (rys. 3 .11). Na rzu-
tach stanowiących przekroje stopniowe
rysuje się tylko odcinki przekroju równo-
ległe do płaszczyzny rzutu. Nie rysuje się
krawędzi wynikających z załamań płasz­
czyzn przekrojów.
Sposób wykonania przekrojów łama­
nych zilustrowano na rysunku 3.12.
Rys. 3. l l. Zapis postaci konstrukcyjnej i.a pomocą
przekroju stopniowego

A-A

• A~
\
Rys. 3. I 2. Przekrój
łamany "' "'-.
'-. . ._ _ __ j ·

Obowiązująca obecnie norma PN-91 /N-01604 nie wprowadziła nazw tych przekrojów.
1
26

A-A Fragmenty postaci geometrycznej umiejs-

cowione nie w jednej płaszczyźnie przed-
stawiono w sposób umowny - w jednej
płaszczyźnie rzutu będącego prze-
krojem.
W obu wymienionych przypadkach
rzut będący przekrojem wykonuje się
w sposób taki, jak w przekrojach pros-
tych, tzn. rysuje się to, co jest w płasz­
czyźnie przekroju oraz to, co znajduje się
za płaszczyzną przekroju.
W praktyce z reguły sporządzani~
przekrojów łamanych korzysta się rów-
nież w przypadkach, gdy płaszczyzna
przekroju przebiega tak, jak przykładowo
pokazano na rys. 3 .13.

Rys. 3.13. Szczególny przypadek przekroju łamanego

3.4. PRZEKROJE I WIDOKI CZĘŚCIOWE

POWIĘKSZENIA DROBNYCH SZCZEGÓŁÓW

Bardzo praktycznymi sposobami przedstawienia szczegółów postaci kon-·

strukcyjnej są:
- przekroje częściowe,
- widoki częściowe,
- powiększenia drobnych szczegółów.

3.4.1. PRZEKROJE CZĘŚCIOWE

Złożenie układu przedstawiono w przekroju. „Pełne" elementy obrotowe

(w tym przypadku - wałek) rysuje się w widoku, a nie w przekroju. Szczegół -
osadzenie wpustu - pokazano za pomocą przekroju częściowego (rys. 3 .14)
 LI

Inne przykłady
zastosowania przekrojów
częściowych przedstawiono na rys. 3. 15
i 3.16. Obszary przekrojów częściowych
zaznacza się w danym rzucie, będącym
widokiem, linią falistą cienką lub linią
zygzakową cienką. Linie te nie powinny
pokiywać się z innymi liniami na
rysunku.

Rys. 3.14. Przykład i.astosowania przekroju Rys. 3.15. Przykład zastosowania przekroju
częściowego częściowego

Rys. 3.16. Przykład przedstawienia kilku szczegółów i.a pomocąjednego

przekroju częściowego

Zastosowanie przekroju częściowego - jak wynika z przykładów

- eliminu-
je przedstawienie szczegółów postaci geometrycznej za pomocą linii kresko-
wych, zwiększając w ten sposób czytelność zapisu.
28

3.4.2. WIDOKI CZĘŚCIOWE

Sposób przedstawienia szczegółów za pomocą widoków częściowych zi-

lustrowano na rysunkach 3. 17-3 .19. Widok częściowy stanowi część całego
widoku. Powinien być wykonany według tzw. amerykańskiej metody rzutowa-
nia prostokątnego, niezależnie od metody rzutowania przyjętej na danym
rysunku.
Analiza zamieszczonych przykła­
dów wskazuje wyraźnie na celowość
stosowania widoków częściowych .
Zwiększają one czytelność zapisu oraz
ogramczaJ ą znacznie czynności
kreślarskie.

- -- - --++-

}\,\ ·
,. ,.
f -' • '

Rys. 3.17. Widok częściowy z.amiast całego

widoku

'r
- ""
I\. ....

L_ _ _ _ _ ...J
-
--- ___---~ ,
'
~ - --
-,_ - - -- ......
- -- --- \.. 1 ,
I

I t
I
.....
Rys. 3.18. Widok częściowy do przedstawienia postaci geometrycznej
rowka na wpust
 -+- -
Rys. 3. 19. Przedstawienie postaci geometrycznej nadlewu w korpusie
przekładni za pomocą widoku częściowego

).4 .3 POWIĘKSZENIE DROBNYCH SZCZEGóLÓW

Jesl1 podziałka rysunku, z jaką został dany przedmiot narysowany, nie po-·
Z\vaia na przedstawienie szczegółów postaci konstrukcyjnej, to korzysta się z
przedstawienia szczegółów w powiększeniu. Sposób przedstawienia wyjaśniono
ra rvs ) 20
.'~' l
1
5 .· 1}

B c
arkusz 2

I :
'~--
'-

Rys. 3.20. Przykład przedstawienia drobnych szczegółów

30

Należy dodać, że powiększony szczegół może różnić sięod rysunku zasad-

niczego, którego fragment się powiększa, sposobem przedstawienia, np. powię­
kszony fragment może być widokiem, natomiast jego powiększenie -
przekrojem.

3.5. RZUTY PRZESUNIĘTE

ORAZ PRZESUNIĘTE I OBRÓCONE

Istotę rzutów przesuniętych oraz przesuniętych i obróconych zilustrowano

na rys. 3 .21-3 .25. Taki sposób rzutowania ma uzasadnienie:
- w razie braku miejsca na u-
mieszczenie rzutów zgodnie z nor-
malnymi regułami rzutowania (rys.
3.21),
- podczas doboru właściwych
- - ---, punktów widzenia (kierunków rzu-
I I
I
towania), co jest uwarunkowane
postacią geometryczną odwzoro-
wywanego przedmiotu (rysunki
3 .22-3 .25).
A

$
-
' -Et7
J
- Rys. 3.21. Układ rzutów z jednym rzutem
pt7.esuniętym

Rys. 3.22. Reguła pros

sporządzania widoku I
'
uzupełniającego I ( .~
 31

Rys. 3.23. Układ rzutów z prz.esuniętym widokiem

uzupełniającym

-
A-AD

Rys. 3. 24. Układ rzutów z przesuniętym i obróconym Rys. 3.25. Układ rzutów z przesuniętym
widokiem uzupełniającym i obróconym pt7..ekrojem

Najczęściej rzuty takie są uzupełnieniem zasadniczych układów rzutów

prostokątnych.
Podczas sporządzania rozważanych rzutów znaczenie praktyczne ma dobór
i oznaczenie kierunku rzutowania. Na rysunku 3.22 zilustrowano regułę
32

sporządzania widoku uzupełniającego. Pominięto w tym przykładzie oznaczenie u

literowe. Przy oznaczeniu literowym natomiast rzuty takie mogą być - stosow- z.
nie do potrzeb - odpowiednio przesunięte, co stwarza możność umieszczenia
ich w dogodnym miejscu arkusza rysunkowego (rzuty A na rys. 3.21 i 3.23).
Rzuty uzupełniające można także przesuwać i obracać, jak pokazano to
przykładowo na rys. 3.24 oraz 3.25 . W takich przypadkach w opisie danego
rzutu należy umieścić znak obrotu.

3.6. WIDOKI ROZWINIĘTE

W niektórych przypadkach w zapisie stosuje się widoki rozwinięte . Ilustruj ą

to przykłady przedstawione na rys. 3.26 i 3.27. W oznaczeniach takich rzutów

A~

Rys. 3.26. Przykład zastosowania widoku rozwiniętego

 33

umieszcza się znaki rozwinięcia. Linie gięcia przedstawia się na rozwinięciach

za pomocą linii dwupunktowej cienkiej (rys. 3.27).

b
a

I
,'
I
\

\
\

Rys. 3.27. Przedstawienie postaci konstrukcyjnej elementu pri.ewodu wentylacyjnego:

a - rzuty prostokątne, b - rozwinięcie (linie
dwupunktowe cienkie oznaczają krawędzie
- miejsca gięcia)

3.7. KŁADY

Kłady przedstawiają elementy postaci geometrycznej zawarte w płaszczyź­

nie przekroju (w płaszczyźnie cięcia) . Nie przedstawia się tego, co znajduje się
za płaszczyzną przekroju. Tym właśnie kłady różnią się od przekrojów.
Wyjątek od reguły stanowią przypadki, gdy płaszczyzna cięcia przechodzi przez
osie otworów walcowych lub stożkowych. Wtedy kład uzupełnia się widokiem
34

krawędzi tych otworów (rys. 3.30, 3.31). Wyróżnia się kłady miejscowe oraz
przesunięte. Pr
do

3.7.l. KŁADY MIEJSCOWE

Sposób wykonywania kładów miejscowych ilustrują przykłady przedstawio-

ne na rys. 3.28. Przyjęto następującą regułę 1 : płaszczyznę przekroju obraca się o
90° w lewo (gdy ustawienie przedmiotu jest poziome) lub w górę (gdy ustawie-
nie przedmiotu jest pionowe). Kłady miejscowe umieszcza się na danym rzucie
będącym widokiem, rysując zarysy kładów linią cienką.

b ru
dz
a\

Rys. 3.28. Istota kładów miejscowych

3.7.2. KŁADY PRZESUNIĘTE

Kłady przesunięte umieszcza się poza rzutem przedstawiającym dany przed-

miot, rysując
zarysy kładów linią ciągłą grubą (linia strukturalna). Można wy-
różnić dwa rodzaje kładów przesuniętych :

1
Obecnie obowiązująca norma PN-91/N-01604 nie zawiera tej reguły .
 1. Kłady przesunięte wzdłuż linii - śladu płaszczyzny cięcia (rys. 3.29 J
Przyjęto tutaj regułę taką samą jak podczas wykonywania kładów miejscowych .
dotyczącą obrotu płaszczyzny cięcia.

--
__J__ I
- -

Rys. 3.29. Istota kładów przesuniętych (wzdłuż linii - płaszczyzny cięcia)

2. Kłady przesunięte z oznaczeniem położenia płaszczyzny cięcia i kie-

runku notowania (rys. 3.30) lub z pełnym oznaczeniem (rys. 3.31 ). Tego ro~
dzaju kłady można - podobnie jak przekroje - obracać w płaszczyźnie rysunku,
a wtedy w oznaczeniu kładu umieszcza się znak obrotu .

t
Rys. 3.30. Inny sposób przedstawiania kładów przesuniętych

N a rysunku 3.3 2 podano przykład zastosowania kładów w zapisie postaci

geometrycznej haka. Jak wynika z tego przykładu, stosowanie kładów
' .
'lO

umożliwia uproszczenie zapisu, zwiększając jednocześnie jego czytelność. Czy-

telnik zechce zastanowić się nad odwzorowaniem szczegółów geometrycznej
;·1ostaci konstrukcyjnej innymi sposobami niż za pomocą kładów.

A-A
D

Rys. 3 31. Kł ad przesunięty jako rzut przesunięty i obrócony

Rys. 3.32. Przykład stosowania kładów

 j'/

3.8. RZUTY ROZMIESZCZENIA OTWORÓW

Sens stosowania rzutów rozmieszczenia otworów 1 wynika z analizy

przykładów przedstawionych na rys. 3.33 i 3.34.

Rys. 3.33. Przykład rysunku z nadmiarem znaków

Zapisy przedstawione na tych dwóch rysunkach należy uważać za alterna-

tywne. Układ rzutów na rys. 3 .3 3, chociaż poprawny pod względem formal-
nym, nie odpowiada jednak kryteriom wynikającym z racji istnienia zapisu. Ma
bowiem nadmiar znaków, a rzut boczny i rzut z góry służą w istocie tylko do
pokazywania rozmieszczenia otworów w kołnierzach . Można więc układ rzu-
tów przedstawiony na rys. 3.33 zastąpić zapisem przedstawionym na rys.3.34,
stosując rzuty rozmieszczenia otworów.

Nazwę ,,rzuty rozmieszczenia otworów" wprowadził autor niniejszej pracy.

1
J8

o b

X
\
-·-+ '

_x!

Rys. 3.34. Przyklad zastosowania rzutów rozmiesz.ci.enia otworów:

a - zapis pełny, b - możliwość skrócenia zapisu

Z analizy rysunku 3.34 wynika celowość stosowania rzutów rozmieszczenia

otworów ze względu na zwiększenie czytelności zapisu oraz ograniczenie czyn-
ności kreślarskich.

3.9. LINIE PRZENIKANIA W ZAPISIE KONSTRUKCil

do
Kilka przypadków występowania linii przenikania przedstawiono na rys. be
3.J S- 3 .3 7. W razie braku złagodzeń przejść między poszczególnymi elementa-
mi postaci konstrukcyjnej (rys. 3 .35) linia przenikania jest traktowana jako kra- str
wędź przedmiotu (linia ciągła gruba). W razie występowania złagodzeń przejść się
(rys 3.36) linię przenikania rysuje się w miejscu takim, jak w przypadku braku
złagodzeń, nie dociągając jej do zarysu przedmiotu. W przypadku złagodzeń li- su .
nię przenikania rysuje się linią ciągłą cienką. zh
 Rys. 3.35. Linie przenikania w przypadku braku złagodzeń „przejść" między: a - powierzchniami
wyznaczającymi ,,zewnętrze", b-powierzchniami wyznaczającymi „wnętrze" elementu

b
R
a

---+--- ID
$
u
$

Rys. 3.36. Linie przenikania w przypadku złagodzenia przejść

W niektórych przypadkach, ze względu na układ wymiarów, przedstawia się

dodatkowo liniami cienkimi elementy postaci geometrycznej danego przedmiotl!
bez występowania zaokrągleń . Wyjaśniają to przykłady na rys. 3.36.
Typowym przykładem złagodzeń przejść między elementami postaci kon--
strukcyjnej są tzw. zaokrąglenia odlewnicze. Wynikające stąd linie przedstawia
się jak na rys. 3 .37.
Linie przenikania wpływają na zwiększenie czytelności i poglądowości zapi-
su. Przedstawia się je na ogół w uproszczeniu, zastępując ich rzeczywistą postać
zbliżonymi łukami kołowymi (rys. 3.3 8) lub odcinkami linii prostych.
40

Należy zwrócić uwagę na

jeszcze inne znaczenie przedsta-
wiania linii przenikania, a mia-
now1c1e na pewne znaczenie
operacyjne, gdy linie przenika-
nia stanowią podstawę spo-
rządzania rozwinięć powierzch-
ni, na przykład w takich ele-
mentach spawanych, jak zbior-
niki, rurociągi, przewody wen-
tylacyjne, dymowe itp. Wzdłuż \
linii przenikania wykonuje się
spoiny. Wymagana jest wtedy
dokładna znajomość postaci li-
nii przenikania, a do jej wy-
A-A znaczenia, oprócz metod wy-
kreślnych podawanych w pod-
ręcznikach geometrii wykreśl­
nej, stosuje się również metody
Rys. 3.37. Wspornik jako element odlewany analityczne.

·--t·-·
ł
Rys. 3.38. Uproszczenie
w przedstawianiu linii przenikania

3.10. PRZERWANIA I URWANIA

W elementach o małym stopniu uszczegółowienia można skrócić zapis

stosując przerwania i urwania. Reguły postępowania wyjaśniono na rysunkach
3 .39 i 3.40. Stosuje się linię falistą lub linię zygzakową (cienkie), natomiast
w przypadku przekrojów jak na rys. 3 .40c, Jinie urwań można pominąć . Linia
zygzakowa powinna nieznacznie wychodzić poza linie zarysu przedmiotu.
 41

a -~ b
I

- -- -
I

(
I

I
-

-~

i... l -- l

c
\",
\

Rys. 3.39. Skrócenie zapisu z zastosowaniem przerwania - elementy obrotowe

b
a
'

CD

Ił

A c A

Rys. 3.40. Skrócenie zapisu z zastosowaniem przerwania - elementy płaskie

42

3.11 . KORZYSTANJE Z OCZYWISTOŚCI SYłvffiTRII

I·
.1
Korzystanie z symetrii przedmiotów umożliwia skracanie zapisu, co znacz- k
nie ogranicza ilość czynności kreślarskich . Czytelność zapisu nie ulega
zmmeJszemu.
Półwidoki, półprzekroje oraz ich układy stanowią praktyczne przykłady
korzystania z oczywistości symetrii (np. rys. 3.41- 3.43).

--------- u$

u UJ
e e
Rys. 3.42. Zapis pnedmiotu symetrycmego:
Rys_ 3.41. Półpnekrójprzedmiotu rzut główny jako układ półwidok-półprzekrój,
obrotowego rzut bocmy jako półwidok

p
k

Rys. 3.43. Rzut jako układ półwidok-półprzekrój

Ogólnie, korzystając z symetrii, można skrócić zapis do powtarzającego się

fragmentu postaci konstrukcyjnej. W praktyce, oprócz wymienionych
półwidoków, półprzekrojów oraz ich układów, korzysta się często ze skracania
zapisu do ćwierćprzekrojów i ćwierćwidoków.
 43

Niekiedy - mimo symetrii przedmiotu, jak przykładowo pokazano na rys.

3. 44 - nie powinno się stosować półwidoku-półprzekroju. Krawędź przedmio-
tu nakłada się tutaj z osią symetrii. W takim przypadku należy stosować prze-
kroje częściowe (ograniczone linią falistą cienką).

Rys. 3.44. Przekrój częściowy

zamiast układu półwidok-półprzekrój

3.12. KRESKOWANIAPRZEKROfil
- ZNAKI „PRZEKROJU TWORZYWA"

Obszar przekroju wyróżnia się na rzutach przez kreskowanie odpowiednimi

liniami. Linie kreskowania, zazwyczaj ciągłe cienkie, są nachylone pod kątem
45° do „poziomu" (rys. 3 .45a) lub charakterystycznego kierunku przekroju (rys.
3.45b,c). W niektórych przypadkach, jak np. dla długich i stosunkowo cienkich
przedmiotów nachylonych pod kątem 45°, obszar przekroju kreskuje się pod
kątem 30° (rys. 3.46).

a c

Rys. 3.45. Kierunki kreskowania obszarów przekrojów

 30°
t
Rys. 3.46. Kreskowanie przedmiotów cienkich
o pochyleniu 45°

Ryska poz iomu

mo k syma l nego

Ryska poz 1om u

minimalnego

Ry·s. 3.47. Różne rodzaje kreskowania w przypadku ro1Ióżn iania tworzywa elementów
 45

Lmie ciągłe cienkie stosuje się do kreskowania wówczas, gdy nie rozróżnia
tworzywa, z którego ma być wykonany dany element. Jeśli natomiast roz-
nia się rodzaj tworzywa, to zwykle stosuje się inne rodzaje kreskowania.
ykład różnego rodzaju kreskowania przekrojów przedstawiono na rys. 3.47.
losowanie na tym rysunku różnych rodzajów kreskowania obszarów prze-
1ów pozwala rozróżnić elementy o różnych tworzywach, np. metalowe,
ane, gumowe 1 mne.
Na rysunkach, przedstawiających zapis złożenia zespołu elementów, kres-
ranie stykających się elementów powinno różnić się kierunkiem lub przynaj-
ej odległością między kreskami (rys. 1.2 i 2.6).
Kierunek kreskowania danego elementu na odpowiadających sobie rzutach
~tokątnych powinien być taki sam. Dotyczy to rysunków stanowiących za-
no zapis złożenia zespołu, jak i zapisu pojedynczego elementu lub części .
1 kładem może być kreskowanie na rzutach będących przekrojem
łużnym i poprzecznym na zamieszczonym wcześniej rys. 3.5.
?rzekroje elementów o dużych powierzchniach można kreskować tylko
)Szarach styku tego elementu z innymi elementami (rys. 3.48).

a b

3.48. Przykład
kreskowania przekroju
użej powierzchni oraz zaczernienia
pr1ekroju o małej powierzchni
.JL
Rys. 3.49. Przekroje elementów złączy
z blach i kształtowników

rzekroje elementów o małym polu przekroju oraz elementy stosunkowo

ie i długie zamiast kreskowania się zaczernia. Zilustrowano to przykładami
'S. 3 .4 7 - zaczernione uszczelnienia, rys. 3 .48 - zaczerniona warstwa
~ywa łożyskowego oraz na rys. 3 .49, będącym zapisem postaci geomet-
ej układu blach i kształtowników stanowiących odpowiednie złącza, mię­
oszczególnymi elementami pozostawia się prześwit.
46

3.13. OZNACZANIE PŁASZCZYZN PRZEKROJÓW oznc;

Spo~
ORAZ PRZEKROJÓW I KŁADÓW JAKO RZUTÓW
prze
skor
Pełne
oznaczenie płaszczyzn przekrojów oraz przekrojów i kładów jako
rzutów obejmuje następujące elementy:
- oznaczenia położenia płaszczyzny przekroju (płaszczyzny cięcia);
·- oznaczenie kierunku rzutowania (punktu widzenia);
-· oznaczenie identyfikujące daną płaszczyznę przekroju oraz opis
przekroju lub kładu jako rzutu;
- znak obrotu lub znak rozwinięcia (w razie potrzeby).
Położenie płaszczyzny przekroju (płaszczyzny cięcia) oznacza się linią
punktową cienką zakończoną odcinkami linii grubej, umiejscowionymi poza
linjami wyznaczającymi postać geometryczną przedn1iotu (rys. 3.5, 3.6).
prze
\V przypadku przekrojów złożonych zaznacza się ponadto załamania
płaszczyzn przekrojów (rys. 3.11, 3.12).
prz:
łin r
Kierunek rzutowania (punkty widzenia) określa się za pmnocą strzałek,
które umieszcza się w odległości 2-3 min od zewnętrznych końców linii
gntbej, wyznaczających położenie płaszczyzny przekroju. Przekroje i kłady,
jako rzuty, oraz płaszczyzny przekroju opisuje się dużymi literami,
odpowiednio A-A, B- B itd., lub kombinacją liter i liczb, np. A 1-A 1 . Opisy
1

przekrojów lub kładów uzupełnia się w miarę potrzeby znakami obrotu lub
rozwiniącia . Opisy powinny być usytuowane poziomo, tzn. równolegle do
2

dolnej krawędzi arkusza rysunkowego (tabelki rysunkowej).

Gdy nie ma wątpliwości co do jednoznacznego odbioni zapisu, wówczas
podane poprzednio oznaczenia można skrócić lub całkowicie pominąć.
Zilustrowano to przykładami zamieszczonymi na rys. 3.9 i 3.1 O.
Na rysunku 3.9 pominięto oznaczenie identyfikujące płaszczyznę przekroju
oraz opis przekroju jako rzutu, na rys. 3.10 natomiast całkowicie pominięto

t Wysokość liter i cyfr powinna być równa dwukrotnej wysokości liczb wymiarowych na
„ rysunku.
danym
~ Zalecane przez PN znaki obrotu i rozwin ięcia:

Wymiary Wymiary
CJ
minimalne: -o minimalne:
d=6mm d = 6 mm
a=0,75 mm 90° az,4mm
o b = 1, 5 mm
a b
 47

oznaczenie - zarówno płaszczyzny przekroju, jak też opis przekroju jako rzutu.
Sposób postępowania w przypadku pierwszym ma uzasadnienie wtedy, gdy
przekroje lub kłady, jako rzuty, nie wymagają opisu. W przypadku zaś rys. 3.1O
skorzystano z reguły oczy.vistości .

3.14. WYBRANE ZAGADNIENIA ZAPISU POSTACI

GEOłvffiTR YCZNEJ

1. Przekroje rozwinięte 1

Dwa różne przypadki odwzorowania postaci geometrycznej za pomocą

przekrojów rozwiniętych zilustrowano na rysunkach 3. 50 i 3. 51 . W pierwszym
przypadku płaszczyzna przekroju przebiega wzdłuż łuku, w drugim - wzdłuż
linii łamanej .

A-A

> A

Rys. 3.50. Przykład zastosowania przekroju rozwiniętego

1
Obecnie obowiązująca nonna PN-91 /N-01604 nie wprowadziła, niestety, przekrojów rozwiniętych.
 A-A~

Rys. 3 .51. Przedstawienie postaci konstrukcyj nej mechanizmu za pomocą przekroju rozwiniętego

2. Jednakowe kłady łub przekroje w jednym elemencie

Jeśli w danym elemencie występują podobne geometrycznie części, to zapis
można skrócić tak, jak pokazano na rys. 3.52.

A.:.A , 8-8

Rys. 3.52. Dwa jednakowe kłady w jednym elemencie

 49

3. Oznaczenie powierzchni rad~łkowanych lub r.o wk.o wanych

Powierzchnie radełkowane lub rowkowane przedstawia się w sposób
uproszczony, oznaczając liniami ciągłymi cienkimi charakterystyczne kierunki.
Dopuszcza się także dalsze uproszczenie polegające na przedstawieniu cha-
rakterystycznych kierunków tylko na części całej powierzchni (rys. 3.53).

o b

- t-- - - - - --- - -· - - -~-- --·

Rys. 3.53. Uproszczenia w oznacz.aniu powierzcłmi radełkowanych

4. Oznaczenie charakterystecznego położenia elementów

Jeżeli jest konieczne pokazanie jakiegoś charakterystycznego położenia ele-
mentów danego układu, innego od położenia przyjmowanego jako zasadnicze,
to elementy w tym innym położeniu przedstawia się linią dwupunktową cienką
(rys. 3.54). To, co znajduje się za elementami narysowanymi linią dwupunkto-
wą cienką przedstawia się jako widoczne.

' '
Rys. 3.54. Przedstawienie charak-
terystycznego położenia
elementów
 1-·

5. Pnedstawianie elementów współdziałających I

I
Jeżeli zachodzi potrzeba przedstawienia na danym rysunku elementu lub
elementów współdziałających z elementem rozpatrywanym, to zarysy ele-
mentów współdziałających zaleca się rysować linią dwupunktową cienką.
Dopuszcza się zamiast linii dwupunktowej stosowanie linii ciągłej cienkiej
(rys. 3.55).
I

II
l_

Rys. 3.55. Przedstawienie elementu współdziałającego

s

6. Umieszczanie rzutów na oddzielnych arkuszach rysunkowych

n
W razie potrzeby poszczególne rzuty (widoki lub przekroje) można umiesz- V
czać na oddzielnych arkuszach rysunkowych. Odpowiednie w takich przypad- t
kach oznaczenia pokazano na rys. 3.56 i 3. 57. k

A I arkusz 2 l ' ~
r

.-
I' ... A
arkusz 3
r
~
I
I
I
r
7

Arkusz 2 I Arkusz 3

Rys. 3.56. Dwa widoki jako rzuty umieszczone na oddzielnych arkuszach

 51

A A -A (arkusz 1)
ark~
__

Arkusz 1 Arkusz 2

Rys. 3.57. Rzut główny i pnekrój na oddzielnych arkusz.ach

3.15. REGUŁY SPORZĄDZANIA RYSUNKÓW

DO MIKROFILMOWANIA I REPROGRAFII

Sporządzając rysunki jako zapis konstrukcji trzeba mieć na względzie spo-

sób archiwizacji i reprodukcji dokumentacji konstrukcyjnej, a szerzej - system
gospodarki dokumentacją techniczną.
Archiwum dokumentacji technicznej stanowi znaczące źródło danych infor-
macyjnych. Możliwość wykorzystania wcześniej opracowanych konstrukcji
wiąże się z zagadnieniem wyszukiwania dokumentacji, a to wymaga systema-
tycznego przeszukiwania zbiorów zawartych w archiwach. Przy dużej ilości do-
kumentacji istotne znaczenie praktyczne ma automatyzacja tego typu operacji.
Wymaga to jednak odejścia od tradycyjnego nośnika informacji, jakim jest pa-
pier, i wprowadzenia na przykład nośników opartych na mikrofilmie i technice
mikrofilmowej.
Wprowadzenie techniki mikrofilmowej i stosowanie odpowiednich technik
reprografii wymaga spełnienia pewnych wymagań w zakresie wykonania rysun-
ków oraz innych dokumentów, jak opisy techniczne, obliczenia itp. Trzeba
przede wszystkim uwzględniać to, że podczas mikrofilmowania następuje
zmniejszenie rysunku. podczas wykonania natomiast kopii z mikrofilmu -
powiększenie.

l' Odnośnie do rysunków technicznych wymagania te dotyczą:

- odpowiedniej jakości materiałów kreślarskich,
- formatów arkuszy rysunkowych,
52

- grubości linii,
- wysokości i grubości pisma,
- zagęszczenia linii rysunkowych (odległości między liniami).
Wymagania związane z formą graficzną arkuszy rysunkowych są podane
w normie PN-82/N-O 1617. Oprócz wymagań ujętych w tej normie można po-
dać pewne reguły praktyczne:
-- należy zachować odpowiednie proporcje między wielkościami rzutów a
wysokością pisma i innych elementów graficznych zastosowanych na rysunku,
-- należy zachować określone (minimalne) odległości między liniami,
- rysunki nie powinny być zbyt uszczegółowione.
Z tego punktu widzenia istotnego praktycznego znaczenia nabiera możli­
wość korzystania z przedstawień uproszczonych i symbolicznych. Dotyczy to
takich zagadnień, jak zapis gwintów i elementów połączeń śrubowych, zapis
połączeń spawanych, zapis kół i przekładni zębatych, elementów ułożyskowań
i uszczelnień itp.

k
IT
st
\\

d
d
St

n
le
z

J€

n
 4. ZAPIS UKŁADU WYMIARÓW

4.1. ZAGADNIENIA ZAPISU

UKŁADU WYMIARÓW

Dobór i zapis układu wymiarów nie powinien być przypadkowy, lecz wyni-
kać z odpowiednio przeprowadzonej analizy. Należy bowiem pamiętać, że wy-
miar jest liczbową wartością cechy konstrukcyjnej. Dobierając w procesie kon-
struowania wymiary, wyznaczamy pod względem ilościowym konstrukcję jako
własność wytworów. Skuteczność działania wytworów implikuje zagadnienie
dokładności wykonania, a zatem i pomiarów warsztatowych, zarówno podczas
dokonywania zabiegów wytwórczych, jak też pomiarów po zakończeniu proce-
su wytwarzania.
Korzystanie z rysunku jako zapisu konstrukcji implikuje zagadnienie
niezawodności przekazu informacji zawartej w zapisie. Dlatego, jak podkreś­
lono w pracy (5], zagadnienie czytelności zapisu nabiera szczególnego
znaczenia.
Należy zaznaczyć, że na rysunku, jako zapisie konstrukcji, układ rzutów
jest podporządkowany zapisowi układu wymiarów.
Z metodologicznego punktu widzenia zapis układu wymiarów wiąże się
z dwoma zasadniczymi zagadnieniami. Są to:

1. Dobór elementów układu wymiarów, co jest odpowiedzią na pyta-

nie co?
2. Zapis znaków układu wymiarów, związany z odpowiedzią na pytanie
jak?, a wynika głównie z kryterium cZ1telności .
54

4.2. ZNAKI ORAZ ZAPIS ZNAKÓW

UKŁADU WYMIARÓW

W poprzednich rozdziałach korzystano już z większości znaków układu

wymiarów, między innymi podczas omawiania zagadnienia zapisu geometrycz-
nej postaci konstrukcyjnej. Znakami układu wymiarów są:
- linie wymiarowe wraz ze strzałkami oraz tzw. pomocnicze linie
wyrniarowe,
-- oznaczenia liczbowe (liczby wymiarowe),
- · oznaczenia literowo-liczbowe, składające stę ze znaków wymiarów i
liczb wymiarowych.
Oprócz wymienionych w punkcie 3.2 znaków wymiarów: 0, R, S0,
SR, O , 61:, 8-t::, przyjęto jako znormalizowane następujące:
::::::::. -- znak wymiaru pochylenia powierzchni,
c.> - znak wymiaru zbieżności powierzchni,
r~\ -- znak wymiaru łuku,

c~ - znak wy1niaru rozwinięcia,

x - znak wymiaru rubości przedmiotu przedstawionego w jednym rzucie.
Jak już wspomniano w punkcie 3.2, stosowanie znaków wymiaru umożli­
wia skrócenie zapisu. r i;
Sposoby umieszczania znaków układu wymiarów potocznie niekiedy nazy-
wa się wym.iarowaniem. Zalecane sposoby umieszczania znaków układu wy-
miarów mają znaczenie przede wszystkin1 ze względu na czytelność zapisu.
t. Wymiary liniowe
Za pomocą wymiarów liniowych wyznacza s i ę długość, szerokość i grubość
ele111entów, a także odległość między osiami takich elem entów postaci kon-
strukcyjnej , jak np. otwory, wycięcia itp. Ogólnie, wymiary liniowe wyznaczają
bezpośrednio lub pośrednio położenie powierzchni identyfikujących geomet-
ryczną postać konstrukcyjną. Sposób umieszczania znaków układu wymiarów
liniowych zilustrowano na rys. 4.1.
Jako regułę przyjn1uje się wpisywanie liczb wymiarowych nad linią
\.Vymi arową, w pobliżu środka jej długości. Linie wymiarowe najczęściej kor1-
czy s i ę strzałkan1i. Dla małych wymiarów liczby wymiarowe można wpisać
nad przedłużeniern linii wymiarowych (po prawej stronie), a strzałki wyrniaro-
wc umieszczać „od zewnątrz" (rys. 4.1 a).
W razie braku miejsca na stosowanie linii wyn1iarowych ze strzałkami
można postąpić w sposób przedstawiony na rys. 4.1 b, tzn. zastąpić strzałki
 55
a b

co
6/5 7
I

7 6
A c
-
+ +
Rys. 4.1. Umieszczenie znaków układu wymiarów liniowych: a - liczby wymiarowe nad liniami
wymiarowymi, b - sposób mieszany zapisu wymiarów

odcinkami linii nachylonymi pod kątem 45° (odcinki linii cienkiej) lub kropka-
mi. Liczby wymiarowe można wpisać na przemian nad i pod liniami
. .
wym1arowym1.

2. Wymiarowanie promieni oraz średnic łuków

(krzywizn powierzchni)
Wymiarowanie promieni łuków krzywizn powierzchni ilustrują przykłady
na rys. 4.2. Linie wymiarowe rysuje się od środka krzywizny do danego łuku .
a b

„ Rys. 4.2. Wymiarowanie promieni krzywizn powien:cłmi: a,b - bez określania

f współrzędnych środka krzywizny, c,d - z określaniem współrzędnych środka krzywizny
~
56

Występują przypadki bez bezpośredniego wyznaczania położenia środka krzy-

wizny (rys. 4 .2a i 4.2b) lub z wyznaczaniem położenia środka krzywizny (rys.
4.2c i 4 .2d). Gdy środek leży poza obszarem rysunku, a jego położenie należy
wyznaczyć, wówczas postępuje się w sposób podany na rys. 4.2d. Z punktu
zastępującego środek krzywizny prowadzi się linię wymiarową promienia,
załamując ją pod kątem prostym.
Bardzo często zamiast promieni łuków podaje się średnice łuków (rys. 4.3).
Tak postępuje się wtedy, gdy wiąże się to bezpośrednio z wymiarami narzędzi
obróbczych (rys. 4.3a) lub wymiarami elementów współdziałających, jak np.
w pokrywie obudowy łożyska (rys. 4.3b).
a

· -- - -~ - - ---
b

Rys. 4.3. Przykłady wymiarowania średnic łuków

(krzywim powiencłmi)

R
b ......--~ d
{
Rys. 4.4. Znaki wymiarów małych promieni
 57

Znaki wymiarów małych promieni przedstawiono na rys. 4.4. Strzałki rysu-

je się „od zewnątrz" (rys. 4.4a i 4.4b), dla zaokrągleń przedstawionych na rys.
4.4c przedłuża się strzałkę linii wymiarowej, a oznaczenia literowo-liczbowe
wpisuje się nad linią poziomą.
Sposób zapisu układu wymiarów małych średnic oraz skracanie zapisu
w razie powtarzających się wymiarów przedstawiono na rys. 4 .5.

5 x05
2 X t> 5
o b

-$--ł-·
10 15

4'X15 = 60

Rys. 4.5. Wymiarowanie otworów o małych średn icach oraz skracanie zap isu
w przypadku powtarzania się wymiarów

3. Wymiarowanie ścięć krawędzi oraz pogłębień stożkowych

Układ wymiarów ścięć krawędzi
przedstawiono na rys. 4.6 i 4. 7 ~ układy
wymiarów pogłębień stożkowych natomiast na rys. 4.8.

a a ax45°
b c

Rys. 4.6. Zapis układu wymiarów ścięć krawędzi powierzchni zewnętrznych :

a - przypadek ogólny,
b, c - skrócenie zapisu, gdy a = 45°

Należyzwrocie uwagę na możliwości pewnych uproszczeń w zap1s1e

układu wymiarów.
58

a b c
a x 45°
ex

a Q X f.SO

Rys. 4.7. Zapis układu wymiarów śc ięć krawęd zi

powierzchni wewnętrznych:
a - przypadek ogólny,
b, c - skrócenie zapisu, gdy a= 45°

a b
['-.. r--.
c-- c--
'S -e
o
o ~
I.O I.O

13

Rys. 4. 8. Układ wymiarów pogłębień stożkowych

4. Rozmieszczenie otworów na okręgu koła

Rozmieszczenie otworów na okręgu koła o danej średnicy można wy-

znaczyć bezpośrednio za pomocą kątów (rys. 4.9a) lub w sposób pośredni, na
przykład przez podanie liczby otworów na obwodzie (rys. 4.9b-<l).
 59

C1 b
6xct>B

' ---··

<I: ;
i::} I
i

Cl)
.
G.
X ,
<.O I

J !
~ l_J
I

Rys. 4.9. Przykłady układów v.ymiarów ro7lnieszczenia otworów:

a - sposób bezpośredni - wymiary kątowe,
h, c, d - sposób po~redni - liczba otworów na obwodzie
60

4.3. ZAGADNIENIE DOBORU ELEMENTÓW

UKŁADU WYMIARÓW

Możliwościdoboru różnorodnych układów wymiarów zilustrowano przy-

kładem elementu stożkowo-walcowego (rys. 4.1 O), zaczerpniętym z pracy
Dietrycha [5].

a b c

.....
_J pod::

U WI".:
n O\V

R\'s 4. 1O. Kilka możliwych układów wymiarów elementu stożkowo-walcowego (wg Dietrycha)

Dwa odmienne, a jednocześnie charakterystyczne, przypadki współdziałania

takiego elementu pokazano na rys. 4 .11 . Powierzchniami współdziałającymi są
w jednym przypadku powierzchnia stożka, w drugim - powierzchnia walca.
Podczas doboru układu wymiarów dla jakiegoś przypadku można uznać za
odpowiedni ze względu na współdziałanie takiego układu wymiarów, w którym
podano w sposób bezpośredni wymiary określające współdziałające powierzch- wyn
nie. Tak więc : s1ę,
- ze względu na przyleganie powierzchni stożkowej odpowiednie mogą być men
układy podane na rys. 4.1 Oa,c; row
 61

Rys. 4.11. Dwa charakterystycme przypadki współdziałania

- ze względu na przyJeganie powierzchni wa1cowej - nie może być układ

podany na rys. 4. I Oe.
Przykład zastosowania elementu, dla którego układ wymiarów powinien
uwzględniać podanie w sposób bezpośredni kąta wierzchołkowego stożka, sta-
nowi zawór silnika spalinowego przedstawiony na rys. 4.12.

Rys. 4.12. Przykład współdziałania

powierzchni stożkowych

Analityczne uzasadnienie tego dość oczywistego intuicyjnie faktu, że

wymiary sprzężone należy podać bezpośrednio na rysunku, przeprowadza
się, ko rzystając z tak zwanego rachunku wymiarów tolerowanych. Zagad-
nienia doboru elementów układu wymiarów są przedmiotem reguł wymia-
rowania.
62

4.4. ELEMENTY RACHUNKU WYMIARÓW

TOLEROWANYCH
sk

Zależności na dodawanie
i odejmowanie wymiarów tolerowanych podano
przyjąwszy zapis wymiarów W w postaci jawnej, tzn.

W=D~f
gdzie: to
D - wymiar nominalny,
ES - odchyłka górna,
El - odchyłka dolna*.
w rachunku wymiarów tolerowanych dla wymiarów wl i w2o tolerancjach
T1 i T2 (rys. 4. 13) obowiązują następujące zależności :
a) podczas dodawania wymiarów (rys. 4 .13b)
D =D1 + D2, (4.1)
B = B 1 +B2, (4.2)

a b
8
81
s

r, A

t
B c

Rys. 4.13. Poglądowe przedstawienie dodawania i odejmowania wymiarów tolemwanych

* Czytelnik, nie zaznajomiony z użytymi tutaj pojęciami , odpowiednie informacje uzupełniające znaj-
dzje w rozdz. 5.
 63

(4.3)

skąd otrzymujemy odpowiednio

(4.4)

(4.5)

tolerancja zaś wymiaru wynikowego wynosi

T=B-A = TI + T2'· (4.6)

b) podczas odejmowania wymiarów (rys. 4.13c)

(4.7)

(4.8)

(4.9)

skąd otrzymujemy odpowiednio

ES= (ES) 1 - (El) 2, (4 .1O)

El= (El) 1 - (ES) 2, (4 .11)

tolerancja wymiaru wynikowego natomiast wynosi

(4.12)

Ogólnie, po dodaniu lub odjęciu n wymiarów o tolerancjach 1';, tolerancja

sumy lub różnicy wynosi

(4.13)

co oznacza, że tolerancja wymiaru wynikowego równa się sumie tolerancji wy-

miarów składowych .
 64

4.5. REGUŁY WYMIAR.O WANIA

Reguły wymiarowania wynikają logicznie z zasad i racji zapisu kon-

strukcji oraz teorii konstrukcji*. Można, za Dietrychem, podać następujące
reguły:
1. W zbiorze reguł nakazujących:
- reguła właściwego miejsca i czytelności,
- reguła wymiaru bezpośredniego,
- reguła minimum wymiarów z małymi odchyłkami,
- reguła wspólnej podstawy wymiarowej.
2. W zbiorze reguł ograniczających :
- reguła niepowtarzania zapisu tej samej informacji,
- reguła ograniczonego stosowania łańcuchów wymiarowych,
- reguła ograniczonego stosowania jednej podstawy wymiarowej.
W zapisie układu wymiarów szczególnego znaczenia nabierają zagadnienia
oczywistości, wynikające z przyjęcia zasady zupełności.

1. Reguła właściwego miejsca i czytelności

Reguła ta ma znaczenie ogóJne, dotyczy w jednakowej mierze zarówno po-

staci konstrukcyjnej, jak i układu wymiarów. W niniejszym punkcie zinterpreto-
wano ją przede wszystkim pod względem zapisu układu wymiarów.
Zapis wymiarów w odpowiednim miejscu wpływa na zwiększenie
czytelności zapisu, a tym samym podnosi niezawodność przekazu informacji.
Dla celów praktycznych ważna jest wskazówka, aby układu wymiarów
dotyczącego poszczególnych elementów postaci konstrukcyjnej nie rozdzielać
na różne rzuty tego elementu postaci konstrukcyjnej.
Przykładem postępowania zgodnego z regułą właściwego miejsca i czytel-
ności może być sposób zapisu układu wymiarów przedstawiony na rys. 4. 14.
Na przykład, na jednym rzucie podano wymiary stożka ściętego (060; 034;
55) i wymiary dotyczące otworu (020; 028; 10).
Inne zalecenia~-~~~
- niewymiarowanie od linii kreskowych odwzorowujących niewidoczne fra-
gmenty postaci konstrukcyjnej,
- grupowanie części układu wymiarów na tzw. wymiary „zewnętrzne"
i „wewnętrzne",
~ ~·

---- ~

* O zasadach i racjach przyjętych w teorii konstrukcji Czytelnik może dowiedzieć się z prac [2] i [4).
 „ 34
A-A
6-1 ~ 28

Q
... ...
t:l U"l
U')

I/')
M
o
N
~
I.O

; 20
; 12
45
~ 60

...... I/')
-+- - - - - -- - - - - - - - - -
~
"'

35 95

Rys. 4.14. Nierozdzielanie układu wymiarów dotyczących danego elementu postaci konstrukcyj nej °'
V\
66

- zapisu układu wymiarów dotyczącego postaci walcowej (stożkowej) do-

konywać na rzutach na płaszczyzny równoległe do osi wzdłużnych, a nie na
rzutach na płaszczyzny prostopadłe do osi wzdłużnych walców.
Ilustruje to odpowiednio przykład przedstawiony na rysunku 4.15. Wymiary
„zewnętrzne" w tym przykładzie to m.in. średnice i długości poszczególnych
części· walcowych, a wymiarem „wewnętrznym "jest na przykład długość row-
ka na wpust.

_... h
„
CD

l'
'&
, 4 .1
I
--- - --- - ...... ~- - ~--
...,;
... u - ... UJ I
All
"6- "6-
wy

--
I

L1 L2
'
- L3
L G •

Rys. 4.15. Przykład z.apisu układu wymiarów ?.godnego z regułą właściwego miejsca i czytelności

2. Reguła wymiaru bezpośredniego

Postulat bezpośredniego podawania na rysunku wymiarów, wynikających ze

współzależności wymiarów elementów współdziałających, wypływa z dwóch
zasadniczych przyczyn:
- podanie wymiaru bezpośredniego zwiększa czytelność zapisu, gdyż jako
wymiar „ważny" jest podany wprost, a nie jako wynikowy, co ułatwia zabiegi
operowania wymiarami, np. na etapie dobierania cech konstrukcyjnych i weryfi-
kacji konstrukcji~
- analiza dokładności wykonania, oparta na tzw. rachunku wymiarów tole-
rowanych, wykazuje, że postępowanie zgodne z regułą wymiaru bezpośrednie­
go ułatwia uzyskanie danego wymiaru z żądaną dokładnością.
Na rysunku 4.16 przedstawiono dwa typowe przypadki zapisu wymiarów
bezpośrednich . W zamieszczonych przykładach wymiarami ważnymi, które po-
dano bezpośrednio na rysunku, są szerokość rowka b (rys. 4. l 6a), a na rysunku
 67

a b
c
a b

Rys. 4.16. Ilustracja zagadnienia wymiarów bezpośrednich

. ' 4.16b - odległość b osi otworu pod łożysko od powierzchni podstawy .

Alternatywę
do bezpośredniego określenia wymiarów ważnych stanowi różnica
ł
).
wymiarów ci a (rys. 4.16a) oraz suma wymiarów a i c (rys. 4.16b).

2,5+0,080
18 +0,055
• 2 5 + 0,060 +0.060
4,5 ' + 0.040 45
56 • +0,035

Rys. 4 .17. Fragment układu wymiarów tłoka silnika spalinowego

68

Przykładem postępowaniazgodnego z regułą wymiaru bezpośredniego jest

zapis układu wymiarów rowków pod pierścienie w tłoku silnika spalinowego
(rys. 4.1 7).
Wymiarami bezpośrednimi w przypadku wieży do skoków, przedsta-
wionej na rys. 4 .18, są odległości poszczególnych stopni wieży od poziomu
wody.

Zapis A Zapis B

8
l{) o o
o <D
MO

Rys. 4.18. Wymiary bezpośrednie

w zapisie układu wymiarów wieży
do skoków (wg Dietrycha)

3. Reguła minimum wymiarów z małymi odchyłkami

Dobór cech konstrukcyjnych w procesie projektowo-konstrukcyjnym po-

winien być taki, aby układ wymiarów zawierał minimalną liczbę wymia-
rów z małymi odchyłkami (tolerancjami). ~-~~kJ'." ·>~­
n1icz]lej, jak. i ..'{. .ra".ji .. IQ~liw.QśC.( ~~r.ąy~q.~vt'oa!uesforuu o doboru
• ..... • - ~ - • ' - '. - • ' " '!o._j - ~ ~ „: -- ~ - .· .

układu wymiarów można stwierdzić, że-·reguła minimum wymiarów z małymi

odchyłkami wiąże się z regułą wymiaru bezpośredniego. Niestosowanie reguły
wymiaru bezpośredniego powoduje zwiększenie liczby wymiarów z małymi
odchyłkami.
 69

4. Reguła wspólnej podstawy wymiarowej

Przyjęcie w doborze układu wr.mi3fc?~„,r~~~-:Ys _9.ln._~j podstawy wymiaro-
we·~ -ł
'.~- ' -~!.oi: ~łł~lcilł''~:~·
6
. dJ. -
- . ' - „ - • . ,,_, ._ ' " ,_ . -
._„ · -· - ~- ~~-§,J ·~- "- "''eh. ·i.,.Jll>&.,.._.
- ..,,,~ . - -- o
~ operow'Jlni'JI „ - - • . 7„r~~--- -w ~ - ~°'ri-~ ' _,.·. 1,;__........n:n.-i. ~wy-
~~J'J'-~„ .
\7 :t"
-·. _,___·; .J _.,:.,;•..---~~-<;>';,'.·.; .,„_._, ;:r-;,ll..O, --„0c:·--·'/ f.:--;.... ~~~,,.„~-,~;\.~..~ =,:;k.·;;,_,,_-.. -~~7•r_„-< .,_~, -
Wo-l~ . ..~ .
• •.. •- .- , „ -~~, . . :-A:~-.:; „ .. - . ..: -~~ .
' --

•'o/~ J_
ak 1- łlH49~~:~~ - .:~,_,,„{-..;:,;. :.;~1tftM!W~'liWJ'!Jf,PJW~1.
Prostym · przylaadeiri ·JtUstru1ącym zagadnienie wspólnej podstawy wy-
miaroweJ Jest układ na rysunku 4.19. Płaszczyzna poprowadzona w miej-
scu przylegania powierzchni płyty (poz. I) i wspornika (poz. 2) stanowi
wspólną podstawę wymiarową do wyznaczania położenia osi otworów pod śru­
by mocujące, tzn. wymiaru A w poz. 1 oraz wymiaru a w poz. 2 (oczywiście
a=A).

-----
:r::
a a a=A

Wspólna podstawo
wymiarowa

Rys. 4.19. Ilustracja do zagadnienia wspólnej podstawy wymiarowej

Na rysunku 4.20 przedstawiono fragment zapisu złożenia przekładni stoż­

kowo-walcowej. Oznaczoną na tym rysunku płaszczyznę styku koła
70

sto.
wy
we

o
~
o ró
Ul
"!'.:I
o li
a.
o
c
-o
a.
VI
~
•
ry

jal
 71

*
stożkowego i wałka z zębnilciem walcowym przyjęto jako wspólną podstawę
wymiarową w zapisie układów wymiarów wałka (rys. 4.21) oraz koła stożko­
wego (rys. 4.22).
p

; I'
. ...
--- - · · - -·
~
[',,_

"

. -· ·f-· -· J'
I.I

r-
.
\. ...
p

Rys. 4.21 . Fragment układu wymiarów w zapisie konstrukcj i wałka z z.ębnikiem

5. Reguła niepowtarzania zapisu tej samej informacji

•W parze współdziałających kół zębatych koło mniejsze jest określane jako ,,zębnik", a koło większe
lko „koło".
 .......
~

P I .ł ~<-
~=_>'?. .....-= . =-r7 77Ja I

Rys. 4.22. Fragment układu wymiarów w zapisie konstrukcji koła stożkowego

 73

Rys. 4 .23. Powtórzenie zapisu wymiaru

jako przyczyna powstawania sprzeciności
w zapisie konstrukcji

6. Reguła ograniczonego stosowania łańcuchów wymiarowych

Pojęcie łańcuchów wymiarowych wprowadzone zostało w tzw. rachunku

wymiarów tolerowanych [4]. Elementarne przykłady występowania łańcuchów
wymiarowych przedstawiono na rysunku 4.24. Są to więc układy wymiarów
tworzące zamknięty obwód.
~ogodnąść . wystęl>9w• .łań~ów wyrni"°owych ~ .s~, ż.e to-

~~'=9~~~~~~t;~j:!~.
„ wymagania co oo dokł~~~ów stłiCł'OWYcfi . ·
W złożeniach układów są rozpatrywane tzw. łańcuchy montażowe. W tym
wypadku niedogodność występowania łańcuchów wymiarowych jest spowodo-
wana sprzężeniem wymiarów ze względu na współdziałania. Wyjaśnia to
przykład na rysunku 4 .24b. ~~i'----,;~· X i założy .sięjęgo_ ~tałą
~,l\8,ŚĆ, to zmiana na przykład WY.Jn.illl! A _pow~uje konieczność zmiany wy-
miaru B.
W teorii konstrukcji jest analizowana możliwość
takiego doboru cech kon-
strukcyjnych, aby uniknąć lub ograniczyć występowanie łańcuchów wymiaro-
wych [4].
74
a b 8
X B X

A A

Rys. 4.24. Elementarne przykłady łańcuchów wymiarowych

(W. Korewa [4])

Z punktu widzenia zapisu konstrukcji nie należy zamykać łańcuchów wy-

z zapisu na przykład wymiaru X. „~. - .....

miarów. W przykładach przedstawionych na rys. 4.24 oznaczałoby to usunięcie
~wymiu(lw;-~J.a.,.po­
wtórzenie infonnaej~- co jest·sprzetzn•z ftW.Jht'-niepew,arzuis1:apim0tcjs~ej
informacji.

7. Reguła ograniczonego stosowania jednej podstawy wymiarowej

Układ wymiarów z przyjęciem jednej podstawy wymiarowej przedstawiono
na rys. 4.25. Taki zapis układu wymiarów jest przyjmowany niekiedy ze wzglę­
du na obróbkę skrawaniem. W takim przypadku dowolny wymiar jest wy-
znaczony jako różnica wymiarów składowych .
- ~~mt-.~ij;~„_-~ej
~ a.dii
._ ."';r„ „do
.j!P\V,.„ -~
,., ,1>)--~.-- -~ ·r~~~ --~
- · -~- .
-- ~ -- ~ --+----
- - - -- ,~~;;;r
~~~:•-- Kłr- ~. -,~~.-~\.;~~ti-
-, ,... ..... '"-J'W'MUV'W'~z
m~.h r
....
· .... A .... l..ulk.iuwW .• : ~ iw. '.~~1 '
„~„P1:1 UU\.ł,.„ ~_,..~;~~~~'~.r::;~l-
- - WOSCi'Wytwórczych i tacJi-e1tooom1cmeJ. ·

Rys. 4.25. Układ wymiarów z jedną podstawą wymiarową

 4.6. ZAGADNIENIA OCZYWISTOŚCI W ZAPISIE UKŁADU
WYMIARÓW - UPROSZCZENIA ZAPISU

Przyjęcie pewnych własności za oczywiste pozwala na skrócenie zapisu.

Zwracano na to już uwagę przy omówieniu zapisu geometrycznej postaci kon-
strukcyjnej (p. 3. 11 ). Ze względu na zapis układu wymiarów istotne znaczenie
ma:

A-A
17 rti 40 H 7 cp 18

~
N
.-
"Q

s6 10 8 ~ 26

130

t/J 300

Rys. 4 .26. Oczywistość symetrii w zapisie układu wymiarów

76

- oczywistość kąta prostego,

- oczywistość równoległości,
·- oczywistość równości części w elementach symetrycznych (osie symetrii
t płaszczyzny symetrii).
Gdy się przyjmie oczywistość kąta prostego oraz równoległość, wówcza
można pominąć w zapisie układu wymiarów kąty 90° oraz 0°.
Elementy symetrii (osie symetrii i płaszczyzny symetrii) mogą dotyczyć
bądź całego elementu, bądź układu elementów (podzespołów, zespołów itp.)
lub tylko poszczególnych części geometrycznej postaci konstrukcyjnej. Przyję­
cie oczywistości symetrii znacznie skraca zapis układu wymiarów. Ilustruje to
dobrze przykład na rys. 4.26.

4.7. WYBRANE ZAGADNIENIA ZAPISU

UKŁADU WYMIARÓW

4.7.1. UKŁADY WYMIARÓW POWIERZCHNI ZBIEŻNYCH

Zapis układu wymiarów powierzchni zbieżnych wymaga szczególnego po-

traktowania ze względu na powszechność występowania takich powierzchni
w teorii konstrukcji. Przykładami mogą być: stożki, kliny, powierzchnie wy-
tworów odlewanych, odkuwanych itp.
Na rysunku 4.27 przedstawiono elementy stosowane w układzie wymiarów
powierzchni zbieżnych, a ściślej - stożka i klina.

a t> C b
~s

h
I
I
C> C
o - ---- - "O o
Ił

~ I
1

ł
l
--
R) s. 4.27. Elementy stosowane w układzie wymiarów powierzchni zbieżnych : a - stożka, b - klina
 77

Typowe układy wymiarów powierzchni -stożkowych przedstawiono na rys.

4.28. W przykładach na rys. 4.28a i 4 .28b skorzystano ze znaków wymiaru
zbieżności C> . Wartości liczbowe zbieżności C wyznacza się ze wzorów
(oznaczenia według rys. 4 .27a):
(4.14)
a wynik wyraża się w postaci stosunku, np. 1:10.
Stosunkowo rzadziej spotyka się przypadki układu wymiarów tylko z wy-
miarami liniowymi, jak w przykładzie na rys. 4 .28c. W przypadku dużych po-
chyleń w układach wymiarów podajemy wymiary kątowe (rys. 4.28d).

c
a

------- o
--

d
b t> C

Rys. 4 .28. Typowe układy wymiarów powierzchni stot.kowych

Zamiast wymiarów w postaci jawnej można zastosować odsyłacz do innej

liary, np. w znormalizowanych stożkach (rys. 4.29).
Z przedstawionych na rysunku 4.27b możliwych elementów układu wymia-
)w można, podobnie jak dla stożków, dobrać układy wymiarów powierzchni
:)Chylonych, np . dla klinów, wytworów walcowych itp. W przypadku małych
itów pochylenia powierzchni korzysta się z pojęcia pochylenia (rys. 4.30
IO

i 4. 3 I), dla dużych kątów

natomiast stosuje się wymiary kątowe lub pochylenie
określa pośrednio za pomocą wymiarów liniowych.

Stożek Morse'a Nr„ .

Lz

Rys. 4.29. Przykład układu wymiarów powierzcłmi stożka z odsyłaczem do innej miary

~ 1 :100

I 11 IRys. 4.30. Układ wymiarów klina

)
Rys. 4.31. Układ wymiarów pri.ekroju poprzecz-
nego kształtownika walcowanego

Wartości liczbowe pochylenia S wyznacza się ze wzoru (oznaczenia według

rys. 4.27b):
(4. I 5)
przy czym wynik wyraża się w postaci stosunku, w procentach lub promilach,
np.: I :100, 12%, S~oo .
 !\, j
I -·

4.7.2. UKŁADY WYMIARÓW KÓŁ ZĘBATYCH

Układ wymiarów kół zębatych obejmuje wielkości konstrukcyjne, podane

bezpośrednio na rzutach przedstawiających geometryczną postać konstruk-
cyjną, oraz wielkości konstrukcyjne i pomiarowe, a także inne dane, ujęte za-
zwyczaj w odpowiednich tabelkach na rysunkach. Zagadnienia te są omawiane
w podręcznikach z zakresu konstrukcji oraz wytwarzania kół zębatych.
Informacje związane bezpośrednio ze sporządzaniem zapisu konstrukcji kó1
zębatych są zamieszczone w normach PN-ISO 1340: 1996, PN-ISO 1341: 1996
i PN-81 /M-01140.
 5. OPIS MAKROSTRUKTURY
I MIKROSl'RUKTURY ZEWNĘTRZNEJ

W rozdziale tym omówiono zagadnienia dotyczące struktury zewnętrznej

wytworu :
- opisu rozkładu struktury zewnętrznej , co w obecnej praktyce oznacza to-
lerowanie wymiarów liniowych,
-- opisu mikrostruktury zewnętrznej, co w zapisie konstrukcji oznacza prze-
de wszystkim zapis chropowatości powierzchni,
- tolerowania nierówności makrostruktury,
- tolerowania wymiarów położenia.

5. 1. OPIS MAKROSTRUKTURY ZEWNĘTRZNEJ

- ROZKŁAD STRUKTURY

5.1.1. POJĘCIE STRUKTURY ZEWNĘTRZNEJ

Pojęcie struktury zewnętrznej w przypadku przedmiotu materialnego odnosi

s i ę do powierzchni wytworu jako granicy obszaru zajmowanego przez cząstki
materii . Struktura zewnętrzna jest wyznaczona przez geometryczne cechy kon-
strukcyjne, a więc postać i układ wymiarów. Jako własność wytworu struktura
zewnętrzna jest abstrakcją, co odróżniamy od wytworu jako konkretu material-
nego. Można mówić zatem, że wytwór ma określoną strukturę, a nie jest
o kreśloną strukturą [2, 4].
 ,».:,

Strukturę zewnętrzną wytworu opisujemy, dokonując pomiarów, w któryd '

przyrządy pomiarowe stykają się z powierzchnią wytworu. Powierzchnie wy -
tworów mają charakter losowy, co wynika z charakteru procesów wytwarzania
Wynika z tego wniosek, że struktura zewnętrzna jest także wielkością losową.
Powyższe rozumowanie zostanie wyjaśnione na podstawie przykładu
z rysunku 5.1. Aby uprościć rozumowanie, przedstawiono przedmiot dwu-
wymiarowy.

o c

;
A i
n ~ :
N \
N ~ '
N \
< O !
'V !
li l
~ł
A1

St r uk tura zewnętrzna
b /
/
- - - ł

N N
4 CD
I I
l
~
- - ~ I

A1
-
81
-

Rys. 5.1. Geometryczne cechy konstrukcyjne, struktura zewnętrzna oraz zapis konstrukcji
(wg Dietrycba)

Z charakteru procesu wytwarzania wynika, że niemożliwe jest otrzymanie

przedmiotu z absolutną dokładnością wymiarów A 1 i A2 (rys. 5.la). Gdyby na-
wet tak było, wówczas wyniknie problem dokładności przyrządów pomiaro-
wych. Dlatego zakłada się, że struktura przedmiotu powinna być zawarta w
pewnym obszarze, wyznaczonym na rys. 5. l b, wymiarami A 1 i B 1 oraz A 2 i B2 .
82

W podanym przykładzie wymiary te stanowią granice dopuszczalnego rozkładu

struktury zewnętrznej'. Zapis konstrukcji wymaga potraktowania każdego wy-
miaru jako wymiaru nominalnego i tolerancji (rys. 5. lc).

5.1.2. WYMIAR JAKO UPORZĄDKOWANA PARA

- WYMIAR NOMINALNY - TOLERANCJA

Struktura zewnętrzna ma być zawarta w obszarze określonym przez tole-

rancje. Każdy wymiar jako składnik geometrycznej cechy konstrukcyjnej moż­
na przedstawić jako uporządkowaną parę
W= (D, T_.) (x = a, b, c, ... , z, za , zb, ze), (5 . 1)
gdzie:
D - wymiar nominalny,
T_,. - tolerancja wraz z położeniem jej pola względem linii odniesienia -
położenie jest określ one przez x (x =a, b, c, ... , z, za, zb, ze).
W praktyce tolerancja oraz położenie jej pola względem linii odniesienia są
określone odchyłkami. Tolerancje oraz odchyłki są znormalizowane (PN-EN
20286- 1: 1996, PN-EN 20286-2: 1996). W normach stosuje się nast~pujące oz-
naczenia (rys. 5.2):
D - wymiar nominalny - wymiar wyj ściowy, wzg lędem którego wy-
znacza się odchyłki,
B, A - wymiar górny i wymiar dolny,
OTWÓR-WYMIAR WEWNĘTRZNY WAŁEK - WYM IAR ZEW NĘTRZN Y

Linia odniesienia
(t zw. linia zerowa )

o LU
ro o
<( a

Rys. 5.2. Podstawowe pojęcia układu tolerancji i paso wań

Struktura zewnętrzna jako wielkość losowa podlega prawom rozkładu wielkości losowych. Powinna
1

być opisywana parametrami procesów losowych. Bli ższe informacje na ten temat znajdzie Czytelnik
w pracy [4}.
 83

ES, El - odchyłka
górna i odchyłka dolna otworu (wymiaru wewnętrznego),
es, et -odchyłka górna i odchyłka dolna wałka (wymiaru zewnętrznego),
T - tolerancja, jej graficznym przedstawieniem jest pole tolerancji.
Przy wprowadzonych oznaczeniach tolerancję rozumiemy jako różnicę alge-
braiczną między wymiarem górnym i dolnym lub między odchyłką górną i dolną,
czyli
T = B - A = ES - EJ' (5.2)
odchyłki przedstawia się natomiast jako
ES=B -D es= B - D (5.3)
o ' w '
EI= Ao - D' ei= Aw - D. (5.4)
Odchyłka może być dodatnia, ujemna lub równa zeru, a tolerancja ma
zawsze wartość dodatnią.
Możliwe położenia
pól tolerancji względem wymiaru nominalnego
przedstawiono na rys. 5.3 i 5.4. Według obowiązujących norm charakterystyczne
położenia mają podane na tych rysunkach odpowiednie oznaczenia literowe,
przy czym małe litery dotyczą wałka, litery duże natomiast - otworu. Przez
pojęcie wałek należy ogólnie rozumieć wymiar zewnętrzny, a przez pojęcie
otwór - wymiar wewnętrzny. Na szczególną uwagę, ze względu na dalsze
rozważania, zasługuje wałek tzw. podstawowy, oznaczony jako h, dla którego
es== Ooraz otwór podstawowy H, dla którego EI= O.

a -g h js j k m-z 1 za
zb
( js l ze

es< O ei<O ei> O ei =O ei > O

Rys. 5.3. Położenie pól tolerancji wałków względem wymiaru nominalnego

(wymiary do 3150 mm)

Szerokość pola tolerancji decyduje o klasie tolerancji 1• Znormalizowany układ

tolerancji przewiduje dla wymiarów nominalnych D < 500 mm 20 klas
tolerancji, które oznacza się liczbami 01, O, 1, 2, 3, ... , 18 oraz 18 klas tole-
rancji, oznaczanych liczbami 1, 2, 3, ... , 18, dla wymiarów nominalnych

1W języku polskim stosuje się także termin „klasa dokładności".

!
ł

j
84

A-G H J!S J K M

i EI > O El= O !Ełi=IESj ES > O ES= O ES > O ES <O ES:O ES>O

i
Ci l
N P-Z , ZA
ZB
ze
"'w tn
UJ

Rys. 5.4. Położeniepól tolerancji otworów

vvzględem wymiaru nominalnego D ES< O ES:: O ES < O
(wymiary do 3150 mm) o

500 < D ś 3150 mm. Wartości tolerancji są większe dla klas tolerancji
oznaczonych większym numerem oraz odpowiednio większe dla większych
wymiarów nomjnalnych. Ilustrują to dane zamieszczone w tabeli 5.1.

Tabela 5.1. Wartości tolerancji dla kilku wymiarów nominalnych wg PN-EN 20286-1: 1996

rtolerancji
Klasa Wartość toleranc·i Tw mikrometrach dla wymiaru nominalnego w zakresie l
O <DS3 mm 50 < DS 80 mm 180 < D$250mm 400 < D $ 500 mm I
0,3 0,8 2,0 4,0 i!
! Ol :
! o 0,5 1,2 3,0 6,0 :
li I 0,8 2,0 4,5 8,0
i
l
I
2 1,2 3,0 7,0 I 0,0
! J 2,0 5,0 10 15
I 4 3 8 14 20
i
I 5 4 13 20 27
lI
:
6 6 19 29 40
I
;

7 10 30 46 63 '
l 8
9
14
25
46
74
72
115
97
155
:
IO 40 120 185 250
11 60 190 290 400 !'

12 100 300 460 630 '

l
13 140 460 720 970 i
14 250 740 1150 1550
II 15 400 1200 1850 2500 ~
16 600 1900 2900 4000 !
17 1000 3000 4600 6300
I 18 1400 4600 7200 9700
'
'
-
 85

5. 1.3. ZAPIS WYMIARÓW TOLEROWANYCH

Z rozważań w poprzednim punkcie wynika, że zapis wymiaru tolerowanego

wymaga określenia położenia pola tolerancji względem linii odniesienia
(względem wymiaru nominalnego) oraz określenia szerokości tego poła, czyli
wartości tolerancji. Pełne oznaczenie wymiaru tolerowanego jest więc oznacze-
niem literowo-cyfro-wym, np.:
0 100m7, 80 f9, IOOh8
0 1OOH8, I OO N7, 80J8
Wymiary zostały tutaj stolerowane za pomocą zapisu umownego.
Tolerowanie może być określone także przez bezpośrednie podanie
odchyłek. Zapis jawny ma postać D~f (lub n::),
gdzie D - -wymiar nominalny,
ES, El - odchyłka górna i dolna.
Przykłady zapisów jawnych:

+o.o48
100 +0.013 0 100~054
,
0 80 +0,028
- 0,018

W zapisie tym odchyłki dobrano z norm odpowiednio dla tolerowanych wy-

miarów 100m7, 0 100h8 oraz 08018. W zapisie jawnym mogą występować
odchyłki różne od przewidzianych w znormalizowanym układzie tolerancji
i odchyłek . Jest to wtedy tzw. tolerowanie swobodne.
Przykłady zapisu wymiarów tolerowanych zamieszczono na rysunkach 5.5,
S.6i5.7.
W przypadku tolerowanych wymiarów wyznaczających odległości stosuje-
my zazwyczaj zapis jawny (por. rys. 5.7). Wartości odchyłek nie muszą

E
o
o....-

t---.
E
o
Rys. S.5. Przykłady zapisu tolerowanych wymiarów o
....-
zewnętrznych
86

$·
co
I
o
o
~
-1----- -+--
160 ±o,os

Rys. 5.7. Przykład tolerowania odległości

między otworami

100 H 8

Rys. 5.6. Przykłady z.apisu tolerowa-

nych wymiarów wewnętrznych

odpowiadać wartościom zalecanym w znormalizowanym układzie tolerancji

i odchyłek.

5.1.4. WYMIARY NIETOLEROWANE

W zapisie cech konstrukcyjnych niektóre wymiary pozostają nominalne, nie

mając wprost wyznaczonych odchyłek. Wymiary takie nazywa się wymiarami
swobodnymi lub nietolerowanymi. Nie oznacza to jednak pozostawienia dowo1-
ności w interpretowaniu dokładności uzyskania danego wymiaru w procesie
wytwórczym. Dokładność tę określa się na rysunkach konstrukcyjnych w for-
mie uwag odnoszących się do wszystkich wymiarów nietolerowanych.
Wartości odchyłek
wymiarów nietolerowanych są ujęte w normie
PN- 78/M-02 I 39, a dobierane są odpowiednio do rodzaju konstrukcji i możli­
wości wytwórców.
 87

5.2. UKŁAD PASOWAŃ

5.2.1. ZNACZENIE TOLEROWANIA WYMIARÓW

Wymaganie tolerowania wymiarów jako wartości cech konstrukcyjnych

wynika z konieczności uwzględniania losowego charakteru procesów wytwór-
czych oraz konieczności zapewnienia odpowiednich do skutków warunków
współdziałania poszczególnych elementów danego układu. Właśnie na tle
współdziałania elementów uwidacznia się znaczenie tolerowania wymiarów.
Wymiary warunkujące współdziałanie elementów ze sobą nazywa się wy-
miaran1i sprzężonymi. Elementarny przykład stanowią wymiary otworu i wałka
współdziałającego z tym otworem.

5 .2.2. PASOWANIA I ZAPIS PASOW AŃ

Przez skojarzenie otworu (ogólnie - wymiaru wewnętrznego) z wałkiem

(ogólnie - z wymiarem zewnętrznym) o jednakowych wymiarach nominalnych
otrzymuje się pasowanie. Wielkościami określającymi rodzaj pasowań są luzy
i wciski.
Po uwzględnieniu zbioru otworów i wałków o różnych możliwych
położeniach pól tolerancji względem wymiaru nominalnego, oraz różnych sze-
rokości tych pól, określonych przez klasy tolerancji, można zauważyć, że moż­
liwe jest uzyskanie zbioru różnych skojarzeń otworów i wałków. W ten sposób
można uzyskać pasowania o różnych luzach i wciskach.
W praktyce zbiór możliwych pasowań ogranicza się do pewnego układu,
który obejn1uje pasowania tworzone z wałków i otworów należących do znor-
malizowanego układu tolerancji. Wyróżnia się pasowania:
- wg zasady stałego otworu, powstające przez skojarzenie wałków z otwo-
rem podstawowym (fi),
- wg zasady stałego wałka, powstające przez skojarzenie otworów z wał­
kiem podstawowym (h ).
Obrazy tych pasowań przedstawiono na rysunkach 5.8 i 5.9. Oznaczenie pa-
sowania jest wyrażeniem o postaci

060H8/m7 lub 060 HS

m7
88

c
E
_J
X
o
E
Otwór _J

Rys. 5.8. Obraz pasowań według z.asady stałego otworu

'X
o
E + --+- ...'"""~.ot
_J

Watek

Rys. 5.9. Obraz pasowań według zasady stałego wałka

<P 60 H 8 /m7
Rys. 5. 10. Zapis pasowania
 89

Takie alternatywne oznaczenie pasowań można stosować w zapisie układu

wymiarów, j ak przykładowo podano na rys. 5 .1O.
Zestawienie pól tolerancji otworów zalecanych w tworzeniu pasowań dla
ogólnych zastosowań zamieszczono w tab. 5.2, a zestawienie pól tolerancji
wałków- w tab. 5.3.

T abela 5.2. Pola tolerancj i otworów z.alecanych w tworzeniu pasowań

(wg PN-ISO 1829:1996)

Oznaczenia pól tolerancji*

G6 H6 JS6 K6 M6 N6 P6 R6 S6 T6

F7 G7 H7 JS7 K7 j M7 N7 I P7 R7 S7 I
T7
E8 f8 HS JS8 KS MS N8 PS R8
09 E9 F9 H9
010 EIO H lO
All BIJ Cll D l 1
~
• Pola tolerancj i w ramkach należy wybierać w pierwszej kolejności

T abela 5.3. Pola tolerancji wałków z.alecanych w tworzeniu pasowań

(wg PN-ISO 1829:1996)

Oznaczenia pól tolerancji*

g5 h5 j s5 k5 m5 n5 p5 r5 s5 t5
f6 g6 h6 js6 k6 I m6 j n6 p6 r6 s6
I t6
e7 fl 1 h1 \ js7 k7 m7 n7 p7 r7 s7 t7 u7
d8 e8 f8 h8

I d9 e9
~
dlO

al l bll c i 1 I ~
• Pola lolerancji w ramkach należy wybierać w pierwszej kolejności
90

5.3. OPIS MIKROSTRUKTURY ZEWNĘTRZNEJ

5.3.1. MIKROSTRUKTURA ZEWNĘTRZNA,

WSKAŻNIKI CHROPOWATOŚCI

Charakter procesów wytwórczych powoduje, że struktura zewnętrzna wy-

tworów, jako mikrostruktura, charakteryzuje się nierównościami powierzchni,
co jest nazywane chropowatością powierzchni.
Do opisu chropowatości służy kilka wskaźników chropowatości podanych
w PN-87/M-04256/02, z których najczęściej używane to:
R0 - średnie arytmetyczne odchylenie profilu chropowatości,
Rz - wysokość chropowatości wg 1O punktów.
Wskaźnik R0 jest średnią arytmetyczną wartością bezwzględnych odchyleń
profilu od linii średniej w przedziale odcinka elementarnego l (rys. 5.11), wy-
znacza się go z zależności

Ra= 7J~ lY(x)ldx (5.5)

łub w przybliżeniu z zależności

(5.6)
w których:
y(x)- równanie profilu chropowatości,
I - długość odcinka elementarnego,
y 1 - odchylenie i-tego punktu profilu,
n - liczba punktów.

y
Linia średnio

o
~+-J~-'+-f~""""'.AA-9'-r'~rlP-~~f+-~'fl"-L~..LOtir'W-'fńł~~<-ń-i;..,f-"~~~-ł---
X

Rys. 5.1 J. Wielkości do wyznaczania wskaźnika R1

 91

Wskaźnik Rz jest średnią arytmetyczną wartości bezwzględnych wysokości

pięciu najwyższych wzniesień i głębokości pięciu najniższych wgłębień profilu
w przedziale odcinka elementarnego l (rys. 5.12), wyznacza się go z zależności

(5.7)
gdzie:
Yp; - wysokośći-tego wzniesienia profilu,
Yv; - głębokość i-tego wgłębienia profilu.

Rys. 5.12. Wielkości do wyznaczania wskaźnika R=

Odchylenie Y; oraz wysokość wzniesienia Yp; i głębokość wgłębienia Yvi od-

mierza się od tzw. linii średniej, położonej tak, że w przedziale odcinka ele-
mentarnego l suma kwadratów odchyleń profilu y od tej linii jest minimalna.
W ocenie wskaźników Ra i Rz uwzględnia się jeden lub więcej odcinków e-
lementarnych /.
Stosowane dawniej w oznaczaniu chropowatości powierzchni pojęcie klas
chropowatości może mieć obecnie pewne znaczenie pomocnicze. Oznaczenie
tych klas i przyporządkowane im maksymalne wartości R0 i Rz podano w tab.
5.4. Rozszerzeniem tej tabeli są tabele 5.5 i 5.6, w których podano także zale-
cane obecnie wartości tych wskaźników.

Tabela 5.4. Klasy chropowatości i wartości wskaźników chropowatości R0 i Rz (µm)

Wskaźnik Klasa chropowatości

chropowatości
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
R max
0
80 40 20 10 5 2,5 1,25 0,63 0,32 0,16 0,08 0,04 0,02 0,01
R1 max 320 160 80 40 20 10 6,3 3,2 1,60 0,80 0,40 0,20 0,10 0,05
92

Tabela 5.5. Wartości liczbowe R 0 , w µm (wg PN-87/M-04251)

100 10,0 1,00 0,100 !

I
I
80 8,0 0,80 0,080
63 6,3 0,63 0,063
I
50 5,0 0,50 0,050
400 40 4,0 0,40 0,040
I
I

320 32 3,2 0,32 0,032

I
I
I 250 25 2,5 0,25 0,025 I
i

2uo 20 2,0 0,20 0,020

II
I
160 16 1,60 0,160 0,016
125 12,5 1,25 0,125 0,012 I
l
0,010
0,008
I
'

Wartości zalecane - wytłuszczone.

Tabela 5.6. Wartości liczbowe R., w µm (wg PN-87/M-04251)

1000 100 10,0 1,00 0,100

800 80 8,0 0,80 0,080
630 63 6,3 0,63 0,063
500 50 5,0 0,50 0,050
400 40 4,0 0,40 0,040
320 32 3,2 0,32 0,032
250 25 2,5 0,25 0,025
200 20 2,0 0,20
1600 160 16,0 1,60 0,160
1250 125 12,5 1,25 0,125

Wartości zalecane- wytłuszczone.

1
93

I 5.3.2. ZNAKI I REGUŁY ZAPISU OZNACZEŃ

Na rysunku 5 .13 za1nieszczono typowe znaki stosowane w oznaczeniach

st1uktury powierzchni 1• Podstawowy1n znakiem stosowanym w oznaczeniach
stn1ktury powierzchni jest znak na rys. 5. l 3a. Taki znak przy danej powierzch-
ni rozpatrywanego ele1nentu oznacza, że „powierzchnia jest brana pod uwagę".
P~dany natomiast w nawiasach oznaczenia ogólnego symbolizuje występowa­
nie innych chropowatości, niż chropowatość określona przez znak przed na-
wiase1n (por. rys. 5.23). Znak na rys. 5. l 3b oznacza, że powierzchnia będzie
obrabiana skrawaniem, znak na rys. 5. l 3c - powierzchnia będzie pozostawiona

a b c d

Rys. 5.13. Znaki opisu struktury powierzchni

B
C/F
o
A- wskaźnik chropowatości Ru, R, (lub inny)
B - sposób obróbki lub inne informacje
C - wskaźnik falistośc i lub długość odcinka elementarnego (inna niż
znormalizowana)
D - znak kierunkowości struktury (śladów obróbki)
F - wskaźniki chropowatości inne niż Ru

Rys. 5.14. Oznaczenie struktury powierzchni w przypadku ogólnym

i
~
1
Zalecane proporcje wymiarowe:
'I h- wysokość pisma na rysunku
J
H 1 = 1,4/z H~ = (2,1 - 2,2) H 1
d= 213 H,
d'=l/10h
w stanie wynikającym z poprzedniego procesu technologicznego. Gdy zacho-
dzi potrzeba, do znaku podstawowego dodaje się linię dodatkową, zwaną półką
znaku (rys. 5. l 3d).
Oznaczenie struktury powierzchni w przypadku ogólnym podano na rys.
5.14, oznaczenia najczęściej występujące natomiast na rys. 5.15.

a b c

Rys. 5.15. Znaki ze ws kaźnikami chropowatości

Treśćzapisu jest następująca: rys. 5. l 5a - chropowatość o wskaźniku a

(uzyskana dowolnym sposobem), rys. 5.15b - chropowatość o wskaźniku a
uzyskana przez usunięcie warstwy materiah1 obróbką skrawaniem, rys. 5. l 5c -
c hropowatość o wskaźniku a uzyskana bez usuwania warstwy materiału.

a b c d
Ra 6,~ /
R0 1\)' Rz 6,3

Rys. 5. l 6. Sposób zapisu wartości liczbowych wskaźników chropowatości

Wartości liczbowe wskaźników chropowatości poprzedza się odpowiednio

symbolami Ra lub Rz. Podanie tylko jednej wartości oznacza wartość
inaksy1nalną danego wskaźnika (rys. 5. l 6a), a w przypadku podawania wartoś­
ci granicznych wartość większą wpisuje się nad wartością liczbową mniej szą
(rys. 5.16b). Wskaźnik Rz może być wpisany w dwóch 1niejscach, jak pokazano
na rys. 5.16c i 5. l6d.
Jeżeli zachodzi konieczność określenia tzw. kierunkowości struktury po-
wierzchni, czyli ukierunkowania śladów obróbki, np. ze względu na
współdziałanie elementów, to w oznaczeniu struktury powierzchni (rys. 5.14,
pole D) należy wpisać odpowiedni znak. Zestawienie znaków przedstawia się
następująco (w nawiasie podano przykłady sposobów obróbki):
= znak równoległości śladów, do płaszczyzny przyjętej na rysunku jako
odniesienie (struganie, dłutowanie),
1- znak prostopadłości śladów (toczenie wzdłużne, struganie, dłutowanie),
C znak śladów współśrodkowych (toczenie czołowe),
x znak śladów skrzyżowanych (frezowanie czołowe, dogładzanie),
M znak śladów nieuporządkowanych (skrobanie, docierania),
R znak śladów promieniowych względem środka powierzchni (szlifowanie
czołowe),
P znak śladów punktowych (obróbka elektroiskrowa, obróbka strumie-
niowo-ściema).
Znaki opisu struktury powierzchni umieszcza się na (rys. 5.17):
- liniach strukturalnych,
- pomocniczych liniach wymiarowych,
- liniach odniesienia (zakończonych strzałką), doprowadzonych do linii
strukturalnych lub do pomocniczych linii wymiarowych.
Przyjmuje się taką regułę zapisu, aby oznaczenia można było czytać „od
dołu" i „z prawej strony" rysunku. Jeśli podaje się tylko R0 lub Rz, to znaki
można umieszczać tak, jak pokazano na rys. 5. l 7a, jeżeli natomiast podaje się
jeszcze inne dane - jak na rys. 5.17b. Oznacza to, że znaki chropowatości w
tym przypadku nie mogą być w położeniu odwróconym.

b b
a
·/
I b
I

Rys. 5.17. Reguły zapisu oznaczeń struktury powierzchni

Dopuszcza się umieszczanie oznaczeń chropowatości na liniach wymiaro-

wych lub ich przedłużeniach (rys. 5. l 8a). W celu zwiększenia czytelności
96

1nożna przerwać pomocnicze linie wymiarowe (rys. 5.18b), a niekiedy linie

strukturalne.

o b

.\/_ ~
'

. -

r I
•

Rys. 5. 18. Dopuszczalne sposoby zapisu znaków chropowatości .

Ze względu na znaczenie praktyczne, na podkreślenie zasługuje możliwość

skJacania zapisu, tak jest w przypadku:
- występowania jednakowej chropowatości na obwodzie danego elementu,
- korzystania z oczywistości symetrii,
-- użycia zastępczych oznaczeń ogólnych,
- jednakowej chropowatości wszystkich powierzchni oraz gdy większość
powierzchni ma jednakową chropowatość .
W przypadku jednakowej chropowatości na obwodzie danego elementu
znak chropowatości uzupełnia się dodatkowo okręgiem (rys. 5. 19a). Dopusz-
cza się zastąpienie okręgu odpowiednim napisem (rys. 5.19b). Wykorzystywa-
nie oczywistości symetrii ilustrują przykłady na rys. 5.20.

a b No obwodzie

Rys. 5.19. Jednakowa chropowatość na całym obwodzie

 97

Rys. 5.20. Reguła oczywistości symetrii w zapisie znaków chropowatości

W celu uniknięcia powtórzeń złożonych oznaczeń lub w przypadku braku

miejsca, można na rzutach przedmiotu stosować oznaczenia zastępcze, dając
w odpowiednim miejscu na rysunku objaśnienia użytych oznaczeń (rys. 5.21).

R0 6,3
Ra~
Rys. 5 .2 1. Oznaczenia zastępcze j ako możliwość skracania zapisu

Gdy w stosunku do wszystkich powierzchni stawia się wymagania jedna-

kowej chropowatości, wówczas podaje się jedno wspólne oznaczenie (rys.
5.22). Aby zwiększyć czytelność, znaki w oznaczeniu ogólnym mogą być wię­

I ksze od 1,4 do 2 razy od znaków stawianych bezpośrednio na rzutach

przedmiotu. W razie występowania powierzchni o różnej chropowatości postę­
puje s ię w sposób przedstawiony na rys. 5.23. Znak dotyczący większości po-
wierzchni podaje się przed nawiasem, znak w nawiasie zaś symbolizuje wystę­
powanie powierzchni o chropowatości innej niż podanej przed nawiasem. Do-
puszcza s ię wyszczególnienie w nawiasie występujących znaków chropowatoś­
ci (rys. 5.24.).
98

TABELA RY SUNKOWA

Rys. 5.22. Wszystkie powierzchnie o jednakowej chropowatości (R0 = 6,3 µm)

A-A

TABELA RYSUNKOWA

Rys. 5.23. Powierzchnie bez oznaczeń na rzutach powinny mieć ch ropowatość

o wskaźniku R0 = 12,5 µm
 99

Rys. 5.24. Dopuszczalny sposób zapisu

oznaczenia chropowatości

5.3.3. SZCZEGÓLNE PRZYPADKI ZAPISU OZNACZEŃ

Na rysunku 5.25 przedstawiono sposób postępowania przy oznaczaniu ob-

szarów różnej chropowatości jednej powierzchni, tzn. o jednakowym wy-
miarze nominalnym. Obszary te oddziela się linią cienką i podaje odpowiednie
wymiary.
W niektórych przypadkach, jak na przykład w kołach zębatych i gwintach,
obowiązują pewne, umowne sposoby zapisu oznaczeń. Wyjaśniają to
przykłady na rys. 5.26 i 5.27. Znaki chropowatości w przykładach przedsta-
wionych na tych rysunkach odnoszą się do powierzchni bocznych kół zębaty-
l eh i gwintów. Bliższe informacje na ten temat znajdzie Czytelnik w odpowied-
l nich nonnach.
j
l
l

i
~
i
I co o
L()

E -
....... li1
o
o G L()
LO
s
G.

40 30
120

Rys. 5.25. Przykład oznaczania obszarów różnej chropowatości

,
f
I a a, b Oz
i

I · -- -----~-

Rys. 5 .26. Zapis znaków chropowatości powierzchni boków zębów: a - jednakowa chropowatość
powierchni użytkowej , powierzchni przejściowej i powierzchni podstaw; b - chropowatość powierzchni
użytkowej różna od chropowatości powierzchni przejściowej i powierzchni podstaw

c d

Rys. 5.27. Zapis znaków chropowatości gwintu

 101

5.4. TOLEROWANIE NIERÓWNOŚCI MAKROSTRUKTURY

Do nierówności makrostruktury 1 zalicza się odchylenia od prostoliniowoś­

ci, płaskości, okrągłości, walcowości oraz odchylenia zarysu przekroju
wzdłużnego (osiowego) - rys. 5.28. Dwa ostatnie odchylenia mają w pewnym

a Prosta
prostoliniowosci przyleg.:ijqca

Odchytka
okrqg~ości

b
Odchytka ptaskości
P~aszyzna

Odchy~ka zarysu
przekroju wzdtużnego

Zarys przylegający

Rys. 5.28. Nierówności makrostruktury: a - odchyłka prostoliniowości, b - odchyłka płaskości,

c- odchyłka okrągłości, d - odchyłka zarysu przekroju wzdłużnego

1
Z zagadnieniem tym jest związana norma PN-78/M-02137 - Tolerancje kształtu i położenia.
Nazwy i określenia.
102

sensie znaczenie alternatywne, gdyż nierówność makrostruktury przedmiotów

o powierzchniach walcowych może być określana za pomocą:
- odchyleń walcowości lub
-- odchyleń zarysu przekroju wzdłużnego (osiowego) i odchyleń okrągłości .
Z zapisem układu wymiarów jest związane zagadnienie tolerowania nie-
równości makrostruktury, co w praktyce oznacza określenie wartości liczbo-
wych tych odchyleń, ujętych jako odpowiednie odchyłki dopuszczalne, czyli
tolerancje. Należy dodać, że przy rozpatrywaniu nierówności makrostruktu-
ry nie uwzględnia się nierówności mikrostruktury (chropowatości powierz-
chni).
W zapisie nierówności makrostruktury używa się znaków odchyłek poda-
nych w tab. 5.7.
Tabela 5.7. Znaki odchyłek kształtu

Nazwa Postać znaku Uwagi

Znak odchyłki
prostoliniowości
--
Znak odchyłki
płaskości o W określeniu

o
tych
Znak odchyłki odchyłek nie
okrągłości uwzględnia
się chropo-
Znak o dchyłki
walcowości AY watości
powierzchni

Znak odchyłki zarysu

przekroju wzdłużnego
--
--
(osiowego)

Znaki odchyłek oraz wartości liczbowe odchyłek umieszcza się w odpo-

wiednich polach tabliczki (rys. 5 .29). Wartości dopuszczalnych odchyłek
odnoszą się do całej długości elementu tolerowanego (rys. 5.29a) lub tylko
do określonej długości pomiarowej (rys. 5.29b). W zapisie na rysunku 5.29c
podano wartość dopuszczalnej odchyłki dotyczącej całej długości oraz wartość
dopuszczalnej odchyłki na wydzielonej długości pomiarowej.
Sposób zapisu odchyłek przedstawiono na rys. 5.30 i 5.31. Tabliczkę łączy
s ię z elementem tolerowanym za pomocą linii odniesienia zakończonej
strzałką. Kierunek strzałki oznacza kierunek określenia (kierunek pomiaru) da-
nej odchyłki.
 103

a c

0,01 5 I o. 1
o,os / 100
b
0 .1 / 200

Rys. 5.29. Zapis odchyłek

02
a - 0105 b
CJ 0,1 / 300
I
I

..___ - - - - -
Rys. 5.30. Przykłady zapisu odchyłek: a- prostol iniowości , b- płasko ści

a
~

a 0,01

, ... ""
- - -- - - - r-

' ""' W'

rl O/ o,oa
b

- -----
o 0,05

Rys. 5.31. Przykłady za-

pisu odchyłek :
a - walcowości ,
b - okrągłości
104

Różnesposoby połączeń tabliczki zapisu odchyłek z elementami tolerowa-

nymi podano na rys. 5 .32. Tabliczki należy umieszczać poziomo, a w razie
konieczności - pionowo, tak aby można było czytać „od dołu" lub „z prawej
strony" arkusza rysunkowego.
a b c

f
d e

g h

.....
Rys. 5.32. Kilka sposobów połączenia tabliczki zapisu odchyłek z elementami tolerowanymi

5.5. ODCHYŁKI POŁOŻENIA

5.5.1. POJĘCIE ODCHYŁEK POŁOŻENIA I ZNAKI ODCHYŁEK

Przez „położenie" należy rozumi eć stosunek przestrzenny między dwoma

przedmiotami. W strukturze zewnętrznej przedmiotami są takie elementy stru-
ktury, jak powierzchnia, osie symetrii, płaszczyzny symetrii.
Odchyłki położenia stanowią wartości liczbowe odchyleń rozpatrywanych
elementów struktury zewnętrznej od ich położenia nominalnego. Ze względu
na układ wymiarów należy rozpatrywać wartości dopuszczalne odchyłek
położenia, czyli tolerancje położenia.
 t05

Rodzaje odchyłek położenia oraz ich znaki graficzne podano w tab. 5.8.

T a bela 5.8. Znaki odchyłek położenia

Nazwa Postać znaku Uwagi

W określeniu tych
odchyłki równoległości // odchyłek nie
uwzględnia się
:z nak odchyłki prostopadłośc i J_ odchyłek kształtu

:z nak odchyłki nachylenia

L
,J..nak odchyłki współosi owości
l
I

o Ii

!Znak o dchyłki symetrii --- - '

I
przestrzeni dwuwymiarowej)
! (W
l
I

[Znak odchyłki przecinania si ę osi I

i' ( W przestrzeni trójwymiarowej)
' X l
!
! l
il.nak odchyłk i pozycji
!1.odch yłk i położenia punktu) -$- I
I
I

i..• ., „---.~-
-- ·-
W okreś leniu tych
iZnak odchyłki „bicia" promieniowego, odchyłek uwzglę-
los i oV\'ego lub w wyznaczonym kierunku / dnia się odchyłki
kształtu
\L
: _nak, odchyłki
„bicia" całkowitego pro-
!
[mieni·owego lub osiowego*
·, L/ I
odchyłki wyznaczonego zarysu n II
I

odchyłki wyznaczonej powierzchni o l

* Dotyczy powierzchni walcowych i płaszczyzn czołowych
-

\Vyszczególnione tutaj odchyłki można podzielić na dwie grupy, a miano-

wic ie na odchyłki, w określ eniu których nie uwzględnia się nierówności mak-
rostruktury (odchyłek kształtu) oraz odchyłki , które ujmują zarówno odchyle-
nia w odniesieniu do położenia, jak i kształtu. Zaznaczono to w tabeli 5.8, a
odpowiednie wyjaśnienia są zawarte w treśc i zapisu na rys. 5.33-5.35 oraz
5J6---5.3R.
106

Rys. 5.33. Odchyłka prostopadłości

Kqt nominalny

Rys. 5.34. Odchyłka nachylenia

Oś odniesienia OŚ odn iesienia

a

<J N
<l

Rys. 5.35. Odchyłka współosiowości: a - względem osi jednego z otworów jako osi
odniesienia, b - względem wspólnej osi otworów jako osi odniesienia
 107

os symetrii · ko Oś symetrii j ako

podstawa odniesienia podstawa odniesienia

c Wyznaczony kierunek
(np. kier. prostopadły)

Oś symetrii jako
podstawa odniesienia

Rys. 5.36. Ilustracja sposobu wyznaczania „bicia": a - osiowego,

b - promieniowego, c - w wyznaczonym kierunku

W grupie odchyłek, w których nie uwzględnia się nierówności makrostruk-

tury, istotne znaczenie ma pojęcie elementu przylegającego, które zastępuje
elementy rzeczywiste struktury zewnętrznej, tzn. zidentyfikowane za pomocą
pomiarów. Na przykład, na rysunkach 5.33 i 5.34 występują płaszczyzny
przylegające, a na rysunku 5.35 wyznacza się położenie osi powierzchni
przylegających.
Na rysunku 5 .36 zilustrowano sposoby wyznaczania od odchyłek
płaszczyzny prostopadłej do osi obrotu („bicie" osiowe), odchyłek od osi obro-
tu („bicie" promieniowe) oraz „bicia" w wyznaczonym kierunku. Pojęcie
108

,,bicia" całkowitego wyjaśnia treść zapisu przedstawiona na rys. 5.37 i 5.38.

Należy zaznaczyć, że wynik pomiaru „bicia" ujmuje zarówno odchyłki
położenia, jak też odchyłki kształtu.

<J
)(
o
E
a::

c
·e
a::

Oś symetrii jako Oś symetrii jako

podstawo odniesienia podstawa odniesienia

Rys. 5.37. Określenie odchyłki „bicia" osio- Rys. 5.38. Określenie odchyłki „bicia" pro-
wego całko witego mieniowego całkowitego
·~ .

5.5.2. ZNAKI PÓL TOLERANCJI

Z pojęciami odchyłek łączą się pojęcia pól tolerancji i wartości tolerancji.

Pole tolerancji jest to obszar w przestrzeni dwuwymiarowej lub trójwymiaro-
wej , w którym powinien być zawarty element przylegający, środek, oś lub
płaszczyzna symetrii. Pole tolerancji może być ograniczone:
- okręgami lub powierzchniami walcowymi, tworzącymi kołowe lub wal-
cowe pole tolerancji;
- liniami prostymi równoległymi lub płaszczyznami równoległymi ;
- powierzchniami prostopadłościanu;
- powierzchnią kulistą.
Tolerancje, jako wartości dopuszczalne odchyłek, określają odpowiednio:
średnice okręgów, walców i kul oraz odległości między prostymi
równoległymi i płaszczyznami równoległymi , które wyznaczają pola tolerancji.
W zapisie odchyłek można podać wartość liczbową tolerancji T (tolerancja
wyrażona średnicowo) lub wartość T/2 (tolerancja wyrażona promieniowo), co
 109

wyjaśniono na rys 5.39 dla pola tolerancji współosiowości. Przed wpisywany-

mi wartościami umieszcza się następujące znaki:

Os wolca
przylegając~
Rys. 5.39. Pole tolerancji współosiowości
jako walec o średnicy T

- znak 0 lub R, jeżeli pole tolerancji jest kołowe lub walcowe, a toleran-
cja jest wyrażona średnicowe (rys. 5.40a) lub promieniowo (rys. 5.40b);
- znak T lub T/2, jeżeli pole tolerancji jest ograniczone dwoma równo-
ległymi prostymi lub płaszczyznami, a tolerancje są wyrażone średnicowo (rys.
5.40c) lub promieniowo (rys. 5.40d);
- znak O, jeżeli pole tolerancji jest kuliste (rys. 5.40e).

a b

l©I © 0,2 l©I R0,1 l e

c d 1-ę.1 o lbo,2 I
I I T 0,2 I Jr12 0,1J
Rys. 5.40. Znaki pól tolerancji w zapisie odchyłek położen ia

Znaki T oraz T12 odnoszą się do odchyłek: symetrii, przec1nan1a się osi
. ..
1 pozycji.
}Jo
5.5.3. ZAPIS ODCHYŁEK POŁOŻENIA ELEMENTÓW i i,i

WZAJEMNIE TOLEROWANYCH ko!

Sposób zapisu odchyłek położenia przedstawiono na rysunku 5.41. Znaki ~u "

odchyłek oraz wartości liczbowe odchyłek umieszcza się w odpowiednich po- li,
lach tab liczki. Kierunek strzałek oznacza kierunek określenia (kierunek pomia-
ru) danych odchyłek.

a b
A
r~ :1.

11 I l

A ,..
·- .
Rys. 5.41. Alternatywne zapisy odchyłek położenia

Oznaczenie j ednego z elementów wzajemnie tolerowanych za pomocą zna- f. .

ku litery w ramce powiązanej z tym elementem, jak na rys. 5.4lb, znacznie ł
upraszcza niekiedy zapis. f

W wypadku elementów wzaj emnie tolerowanych j est obojętne, który z tych

elementów będzie elementem odniesienia.
Gdy odchyłki położenia dotyczą osi symetrii, wówczas oznaczenia
odchyłek położenia odnosimy do powierzchni, które bezpośrednio pozwalaj ą

\, ;

-
J1_;'
- ,_ - - -

j
,„ 1 1 ;

1@1 0,02
I
\\
Rys. 5.42. P rzykład zapisu odchyłek położenia elementów mających własność symetrii
 11 I

na zidentyfikowanie osi symetrii. Wyjaśnia to rysunek 5.42 oraz następujący

komentarz:
Jeśli elementami tolerowanymi są osie lub płaszczyzny symetrii, to strzałki
zakończeń linii odniesienia oznaczeń odchyłek umieszcza się na przedłużeniu
linii wymiarowych.

5.5.4. ZAPIS ODCHYŁEK POŁOŻENIA

WZGLĘDEM PODSTA WY ODNIESIENIA

Jeślijeden z elementów postaci konstrukcyjnej przyjęto jako podstawę od-

niesienia i względem tej podstawy określa się odchyłki położenia innych ele-
mentów, to podstawę odniesienia oznacza się zaczernionym trójkątem (rys.
5.43). Sposób .zapisu może być taki jak na rys. 5.43a lub na rys. 5.43b.
Oznaczenie podstawy odniesienia oddzielnym znakiem zazwyczaj skraca zapis
i zwiększa jego czytelność.
a b
// 0,05 A
A

Rys. 5.43. Zapis odchyłek równol egłości przy przyjęciu jednej powierzchni
jako podstawy odniesienia

Na rysunku 5.44 przedstawiono zapis „bicia" promieniowego po przyję­

ciu za podstawę odniesienia wspólnej osi walców A i B. Podstawy odniesienia
odnosi się jednak do powierzchni walców, podobnie jak dla elementów wza-
jemnie tolerowanych przedstawionych na rys. 5.42.
Osie oraz płaszczyzny symetrii są pojęciami abstrakcyjnymi. Jeśli podsta-
wami odniesienia są osie lub płaszczyzny symetrii, to znak podstaw odniesie-
nia wpisuje się na przedłużeniu linii wymiarowych (rys. 5.44 i 5.45).
W razie zapisu odchyłek położenia w dwóch płaszczyznach, jak np.
równoległości otworów na rys. 5.46, zachodzi konieczność powtórzenia linii
wymiarowych. Nie powtarza się jednak liczb wymiarowych (na rzucie boczny-
m nie podano liczb 0B i 0C).
11 2

~16H7

A-8
GJ
t-----t

A-

Rys. 5.44. Wspólna oś walców AB Rys. 5.45. Odchyłka symetrii osi otworu
jako podstawa odniesienia od wspólnej płaszczyzny symetrii
do określania odchyłek położenia rowków A i B

co
e. ------+-

A A

Rys. 5.46. Zapis odchyłek równoległości otworów w dwóch płaszczyznach

 113

„Bicie" promieniowe i „bicie" osiowe mają jednakowy znak graficzny

odchyłki. Identyfikacja treści zapisu, jak np. na rys. 5.4 7, nie przedstawia jed-
nak trudności, gdyż odpowiednich informacji dostarcza sposób zapisu, a mia-
nowicie kierunek strzałek łączących tabliczkę zapisu odchyłek z tolerowanymi
powierzchniami.
W niektórych przypadkach odchyłki położenia mogą być wyznaczone
względem pewnego układu elementów odniesienia, jak przykładowo podano
na rys. 5.48. Każdy element oznacza się oddzielnie, a litery oznaczające te ele-
menty wpisuje się w oddzielne pola tabliczki. Kolejność zapisu odpowiada ko-
lejności wykorzystania tych elementów odniesienia.

A B

Rys. 5.47 PrzykJad zapisu „bicia" promieniowe- Rys. 5.48. Odchyłka pozycji względem układu
go i „bicia" osiowego dwóch elementów odniesienia

Przy zapisie odchyłek pozycji, wymiary określające położenie nominalne

podaje się jako nietolerowane i ujmuje w ramki (rys. 5.48).

5.5.5. WYBRANE PRZYPADKI OPISU STRUKTURY ZEWNĘTRZNEJ

Podano dwa przykłady określenia na rysunkach odchyłek nierówności

makrostruktury oraz odchyłek położenia.
Na rysunku 5.49 przedstawiono wałek z zębnikie1n jako element przekładni
zębatej, której fragment złożenia zamieszczono na rys. 4.20. Z warunków
współdziałania wałka z zębnikiem i innych elementów przekładni wynikają
wymagania stawiane przez konstruktorów wytwórcom, które zapisano na rys.
5.49 w postaci dopuszczalnych odchyłek.
Na rysunku 5.50 podano przykład zapisu odchyłek nierówności makro-
struktury oraz odchyłek położenia, zaczerpnięty z dziedziny konstrukcji
! 14

I 0,03 A-8 s !i1

I Q03 A-8 I 0,025 A - B
r• ., '
~ .t: ~• .:.

I 0,0 2 A-B
SI!i

~ r,
k ~)
t.D ID
E . _li> E
\[) a> IO
~
~ ~
'& -o

- - -- - ·
~
lt 0,015 li 0,015

L..-.--------@ 0,02 ·. ·

= T0,1 C

Rys. 5.49. Przykład zapisu odchyłek kształtu i odchyłek położenia

w konstrukcji wałka z zębnikiem

J_ 0,01 /100 A

j,,1 I0,02 I I
A X T 0,15 A

/ 0,1 A
o 0,002

t:1 0,002

·-·t----
Rys. 5.50. Przykład zapisu
odchyłek kształtu i odchyłek
położenia w konstrukcji tłoka
silnika spalinowego
 11 5

silników spalinowych. Elementy postaci geometrycznej podlegające tolerowa-

niu wynikają z warunków współdziałania tłoka z innymi elementami układu
silnika.
Należy dodać, że niekiedy określanie odchyłek nierówności makrostruktu-
ry i odchyłek położenia wynika nie z warunków współdziałania, lecz z warun-
ków wynikających z obróbki i pomiarów.

5.5.6. ZALEŻNE ODCHYŁKI POŁOŻENIA

Rozpatrywane w poprzednich punktach odc hyłki położenia są nazywane

w języku norm odchyłkami niezależnymi. Rzeczywiste wartości tych odchy-
łek nie powinny przekraczać wartości odchyłek podanych w zapisie odchyłek ,
a traktowanych właśnie jako wartości dopuszczalne.
Zależne odchyłki położenia wyróżnia się w zapisie odchyłek znakiem @
. Rzeczywiste wartości odchyłek położenia są związane nie tylko z wartościa­
mi dopuszczalnymi, podanymi bezpośrednio w oznaczeniu odchyłek, lecz
zależą także od wyników pomiaru danego elementu.
W zapisie odchyłek zależnych uwzględnia się na.stępuj ące przypadki:
- rzeczywista wartość odchyłki położenia zależy od wyników pomiaru ele-
mentu tolerowanego (np. średnicy),
- rzeczywista wartość odchyłki położenia zależy od wyników pomiaru ele-
mentu przyjętego j ako podstawa odniesienia,
- rzeczywista wartość odchyłki położenia zależy od wyników pomiaru da-
nego elementu tolerowanego oraz elementu przyjętego za podstawę
odniesienia.
Wszystkie reguły dotyczące zapisu odchyłek niezależnych są ważne także
dla odchyłek zależnych. Znak @ wyróżniający odchyłki zależne umieszcza

a c

i @j~o,os@ A

j@ ~o,os A@
Rys. 5.51. Znaki zależnych odchyłek poł ożenia
1i6

s ię,w zależności od wymienionych przypadków, w odpowiednim polu tabelki

zapisu odchyłek położenia (rys. 5.51 ). Jeśli rzeczywista wartość odchyłek zale-
ży od rzeczywistego wymiaru elementu tolerowanego, to zapis ma postać jak
na rys. 5.5 la, jeśli natomiast zależy od rzeczywistego wymiaru elementu od-
niesienia - jak na rys. 5.5lb. Przykład podany na rys. 5.5lc stanowi przypadek
za leżności wartości odchyłek położenia od rzeczywistych wartości wymiaró-
\V elementów tolerowanego i odniesienia.
Przykład zapisu odchyłek zależnych dotyczących położenia osi otworów
podano na rys. 5 .52. W tym przypadku wymiary 070 oraz 45°, j ako wymiary
określające nominalne położenie osi otworów, uj ęto w ramki.

co .......
I o
N +
-..t
s. N
~
-
..--
s.

-$- 00.1 ® A ®
Rys. 5.52. Zapis zależnych odchyłek położenia osi otworów
 6. ZAPIS KONSTRUKCJI POŁĄCZEŃ ŚRUBOWYCH

6.1. PODSTAWOWE POJĘCIA

Z TEORII KONSTRUKCJI POŁĄCZEŃ ŚRUBOWYCH

\Vyj ściowyn1 pojęciem w teorii konstrukcji połączeń śrubowych jest linia

śrubowa. Analityczne określenie linii śrubowej jako krzywej przestrzennej jest
związane z przyjęciem złożonego ruchu punktu wzdłuż i wokół osi OZ (rys.
6.1 ). Jeśli punkt porusza się na powierzchni walca, to otrzymuje się walcową
linię śrubową.
Ze względu na zastosowania praktyczne, można wymienić jeszcze
stożkową linię śrubową powstałą w przypadku przemieszczania się punktu nie
po walcu, lecz po powierzchni stożka.
Linię śrubową poglądowo można przedstawić jako linię powstałą z nawi-
nięcia na walcu równi pochyłej . Ma to sens ze względu na porównanie
właściwości śruby i równi pochyłej , traktowanej jako tzw. maszyna prosta.
Istota działania połączeń śrubowych polega na zamianie ruchu obrotowego
na ruch wzdłuż osi linii śrubowej (lub odwrotnie), albo na wywołaniu odpo-
wiednich stanów dynamicznych określonych odpowiednimi zależnościami siły
obwodowej Hi wzdłużnej Q.
Odpowiedni zarys, wykonując ruch wzdłuż linii śrubowej , tworzy powierz-
chni~ śrubową> w ten sposób otrzymujemy gwint wewnętrzny lub zewnętrzny.
Fragmenty g\vintów przedstawiono na rys. 6.2. Z punktu widzenia wytwarzania
gwintu, powierzchnia śrubowa, jako geometryczna podstawa gwintu, powstaje
w wyniku nacięcia bruzdy wzdłuż linii śrubowej .
Przesunięcie Ph punktu w kierunku osiowym przy pełnym obrocie punktu
wokół osi linii śrubowej (rys. 6.1) nazywa się skokiem gwintu.
l 18

o
Os linii ~rubowe·
z

(''

. .
o I

! ':
1t0 ,. .
\ ,:'
Rys. 6.1. Poglądowe przedstawienie powstavv·ania linii śrubowej oraz istoty
działania połączeń śrubowych

Przedsta\viona na rysunku 6.1 linia śrubowa jest nazywana prawoskrętną,

a linia o przeciwnym skręcie - lewoskrętną. Utworzone na podstawie tych linii
gwinty są nazywane prawozwojnymi i lewozwojnymi lub krócej - gwintami
prm.vymi i lewymi.

a Bruzdo

Rys. 6.2. Powierzchn ia śrubowa j ako

podstawa geometryczna gwintów
wewnętrznego i zewnętrznego

\V zależności od geometrycznej postaci zarysu rozróżniamy różne rodzaje

gwintów. Powszechnie stosuje się gwinty o zarysach trójkątnych, trapezowych
 119

oraz okrągłych. Najczęściej stosowane gwinty, ich nazwy oraz dane o zapisie
wymiarów zamieszczono w tabeli 6.1.

Tabela 6. t. Elementy zapisu wymiarów gwintów

Rodzaj gwintu Znak wymiaru Elementy zapisu Przykład Zastosowanie I

!
wymiaru zapisu
Metryczny M Md M20 W połączeniach powsze-
zwykły chnego zastosowania
Metryczny M Md xp M 20 X 1,5 W połączeniach o wyma-
drobnozwojny ganej małej wysokości za-
I
rysu gwintu lub wymaga-
I nej dokładnej regulacji !
I
względnego położenia I
i śruby i nakrętki

Calowy Bez znaku d [cal] l/2" W połączeniach po-

(Whitwortha) wszechnego zastosowania
Calowy w W d[cal] x P W 1/2 X }/16 w krajach angloamery-
kańskich
drobnozvvoj ny
Rurowy G G dn [cal] G 3/4 W instalacjach wodocią-
walcowy gowych i gazowych
(calowy)
Trapezowy Tr Trdx P Tr 48 x 10 W połączeniach
symetryczny ruchowych
Trapezowy s Sd xP S 60 X 8 W połączeniach
niesymetryczny ruchowych
Rurowy RC Re d [cal] RCI W połączeniach o wyma-
stożkowy ganej dużej szczelno ści ,
(calowy) np. w rurociągach
Edisona E E dn E27 W połączeniach sprzętu
elektrotechnicznego
Okrągły Rd Rd d x P Rd 50 X 7 W połączeniach o obciąże-
niach zmiennych o cha-
rakterze udarowym, np.
w złączach wagonowych

Charakterystycznymi wymiarami podawanymi w oznaczeniach gwintu są

średnica gwintu d i podziałka P.
Zależność między skokiem gwintu Ph a podziałką P

P1i =n P,
 20

~dz ie n - · krotność gwintu. D la gwintu zwykłego (jednokrotnego) skok gwintu

·ówn y jest podziałce.
Skojarzenie gwintu zewnętrznego (śruby) z gwintem wewnętrznym
nakrętką) daje połaczenie śrubowe.
Przykład połączenia
o zarysie trójkątnyn1 przedstawiono na rysunku 6.3.
Podano na nim również zasadnicze wymiary. Przedstawiony zarys gwintu jest
zarysc·m gwintu tzw. metrycznego

~////////////////

I
N [
O l
• I
ó. o
"'i
"O I
~

"O "O 'O

ł
I

Rys. 6.3 . Elementy połączenia śrubowego - gwint metryczny (w oznaczeniu średnic:

małe litery - dla gwintu zewnętrznego, wielkie litery - dla gwintu wewnętrznego)

Normalizacja połączeń z gwintem metrycznym (PN-83/M-02013) obejmuje

podstawowy zarys gwintu, przedstawiony na rys. 6.4.
Pov.rszechność stosowania gwintów w budowie środków technicznych po-
woduje, że normalizacja dotyczy także układu odchyłek, tolerancji i pasowa11
gwintów.
Postacie konstrukcyjne gwintu trapezowego symetrycznego, gwintu trape-
zowego niesymetrycznego oraz gwintu Edisona przedstawiono odpowiednio na
rysunkach 6.5, 6.6 oraz 6.7.
Informacje o zakresach zastosowań najbardziej typowych gwintów podano
\V tabeli 6.1.
 I
~1

I
MjCO

J_ p
4

o~ gwintu

Rys. 6.4. Zarys podstawowy jako element nonnalizacji

//////
NAKRĘTKA

r
11
I

90°

N
o
OŚ gwintu

Rys. 6.5 . Gwint trapezowy symetryczny

 ///////
NAKRĘTKA / /

ł!
I
I
I

I
i
I
!

0:1 M
o.
"I ó Oś gwintu
- --
"O "O

Rys. 6 .6. Gwint trapezowy niesymetryczny

II
I
I
ol ó
!
Rys. 6.7. Gwint Edisona
1
i
l

123

6.2. ZAGADNIENIA GEOMETRYCZNEJ POSTACI

KONSTRUKCYJNEJ
ELEMENTÓW POŁĄCZEŃ ŚRUBOWYCH

6.2 .1 . ZAPIS GEOMETRYCZNEJ POSTACI KONSTRUKCYJNEJ

W zapisie geometrycznej postaci konstrukcyjnej gwintów korzysta s ię

z uproszczeń, których sens polega na przejściu od obrazu do symbolu. Ilustrują
to rys. 6.8 i 6.9.W odniesieniu do znaku gwintu zewnętrznego (rys. 6.8b) linia
gruba oznacza kraw~dź powierzchni walcowej (krawędź pozorna), a linia cien-
ka jest symbolicznym przedstawieniem dna wrębów gwintu (średnica rdzenia
gwintu). W znaku gwintu wewnętrznego (rys. 6.9b) linia gruba przedstawia
pozorną krawędź powierzchn i walcowej otworu przed nacięcien1 gwintu, a li-
nia cienka oznacza położenie dna wrębu gwintu.

a b

I
-- ~

Rys. 6.8 . Obraz i znak gwintu zewn~trznego tśruby)

a b

Rys. 6.9. Obraz i znak gwintu wewnętrznego (nakrętki)

l24

Na rysunku 6.1 O przedstawiono zapis gwintu zewnętrznego, a na rysunku

6. 1 l - zapis gwintu wewnętrznego, w rzutach głównych i bocznych.
Zakończenie gwintu, określające jego długość użytkową, oznacza się linią
grubą. Na rysunkach tych przedstawiono także sposób zapisu układu wymiaró-
w gwintów odpowiednio na rzutach głównych i bocznych.

a b
I

---- .
I

.... (

Dtugosć

użytkowa

Rys. 6. l O. Znaki gwintu śruby w rzucie głównym i bocznym oraz układ

wymiarów

a b

Dtugość

użytkowa

Rys. 6. 11 . Znaki g\Vintu nakrętki w rzucie głównym i bocznym oraz układ

wymiarów

Sposób przedstawiania gwintu zewnętrznego w przekroju pokazano na rys.

6.12. Gwinty, jako niewidoczne fragmenty postaci konstrukcyjnej, przedstawia
s ię w sposób pokazany na rys. 6.13.
 125

Rys. 6.12. Gwint zewnętrzny w przekroju

-_-=--=-t- " 1'

I - -: I ;>- ---+-
-==--=-f- _y
Rys. 6.13. Gwint wewnętrzny jako niewidoczny
element postaci konstrukcyjnej

W wielu praktycznych przypadkach korzystnie jest przedstawiać gwint

zewnętrzny w przekroju w sposób pokazany na rysunku 6.14a, co wyjaśnia
przykład pokazany na rysunku 6. 14b.

a b

Rys. 6. 14. Dopuszczalny sposób przedstawiania gwintu zewnętrznego w przekroju - a

oraz przykład zastosowania - b
126

b
a

Rys. 6. 15. Przedstawienie dwóch przypadków połączenia gwintu zewnętrznego i wewnętrznego

W połączeniach śrubowych
na odcinkach
sprzężenia gwintu zewnętrznego i wewnętrz­
nego (długość skręcenia) gwint przedstawia
się jako gwint zewnętrzny. Wyjaśniają to przy-
kłady zamieszczone na rysunkach 6.15 _ oraz
6.16.
Na rysunkach 6.15 i 6.16 przedstawiono
możliwe przypadki sprzężenia gwintu ze-
wnętrznego i wewnętrznego, tj. na części
gwintu śruby (rys. 6. I 5a), na całej długości
gwintu śruby (rys. 6.15b) oraz gdy element
z gwintem wewnętrznym jest nakręcony n<i
gwint zewnętrzny (rys. 6.16).

Rys. 6.16. Zapis po łączenia śrubowego w przypadku

nakręcenia nakrętk i na śrubę
 1')..,
~ I

6.2.2. POSTAĆ KONSTRUKCYJNA A SPOSÓB WYTWARZANIA

Ze sposobem wytwarzania jest związana postać zakończenia gwintu, czyi i

tzw. wyjścia gwintu. Na rysunku 6.17 przedstawiono trzy rodzaje zakończeń
gwintu: wykonanego narzynką (rys. 6.17a), walcowanego (rys. 6. l 7b) oraz
gwintu toczonego (rys. 6. l 7c). W ostatnim przypadku podcięcie zapewnia swo-
bodne wyprowadzenie narzędzia nacinającego gwint.

(l b c

f -?E-+ f - [- }- Rys. 6. 17. Różne postacie „w)jścia" gwin1u zewnętrznego

--
~-~J
Na rysu nku 6.18 przedstawiono postacie zakończenia gwintu wewnętrzne­
go wykonanego gwintownikiem (a) oraz gwintu toczonego (b).

o b

!~y:- l• l 8 .. \\'yJśCi e·· gwin1u \-\ewnętrznego wykonanego gwintownikiem (a) oraz toczonego (b)

6.2.3. ELEl\1ENTY POSTACI GEOMETRYCZNEJ

W POŁĄCZENIACH ŚRUBOWYCH

Omówiono niektóre elementy postaci konstrukcyjnej śruby oraz nakrętki .

Postać konstrukcyjną łba śruby przedstawiono na rys. 6.19. Stosowane są łby
128

bez odsadzenia (a) lub z walcowym odsadzeniem (b). W obu przedstawionych

postaciach występują następujące rodzaje powierzchni:
- powierzchnie płaskie,
- powierzchnia graniastosłupa o podstawie sześciokątnej,
- powierzchnia stożkowa.

a b c

Rys. 6.19. Owie postacie konstrukcyjne łba śruby oraz możliwe rzuty zapisu

W wyniku przenikania powierzchni stożkowych z powierzchniami

graniastosłupa otrzymuje się hiperbolę. W praktyce jest ona zastępowana
krzywą zastępczą, którą jest łuk koła.
W nakrętkach, których typową postać przedstawiono na rys. 6.20, powierz-
chnia stożkowa występuje z obu stron. Przedstawione na rys. 6.20 dwa możli­
we rzuty zapisu mogą być podstawą tzw. rysunku wykonawczego. Dodać trze-
ba, że rzut boczny w tym przypadku pełni rolę czynnika zwiększającego
poglądowość, jest on natomiast zbędny w zapisie konstrukcji.

Rys. 6.20. Typowa postać konstrukcyjna nakrętk i

Na rysunku 6.21 zamieszczono dwie postacie zako.ńczeń końca śrub (lub

wkrętów): ze ścięciem stożkowym, nazywanym sfazowaniem, (a) i zakończe­
nie kuliste (b).
h a b

-1-3- ---~--I -j
Rys. 6.21. Dwie postacie zakończenia śrub i wkrętów

6.3. ZAPIS UKŁADU WYMIARÓW

Zapis układu wymiarów w połączeniach śrubowych sprowadza się_ zwyk 1'

do podania oznaczenia gwintu oraz długości użytkowej gwintu. Oznaczern <:
gwintu są symboliczne, stanowiąc zapis literowo-liczbowy. Oznaczenia tak t\~:
dla najczęściej stosowanych rodzajów gwintów zamieszczono w tabeli 6.;
Sposób umieszczania znaków wymiarów dla gwintów zewnętrznych i w,: ·
wn{(trznych przedstawiono na rysunkach w p. 6.2 (np.: rys. 6 .10, 6.11, 6.12).
Dane o zapisie wymiarów gwintów zamieszczone w tabeli 6.1 nalezy
uzupełnić o oznaczenia gwintów lewych i gwintów wielokrotnych.
Gwint lewy oznacza się symbolem LH (ang. left-hand). Tak na przykład
gwint metryczny drobnozwojny lewy o średnicy d = 64 mm i podziałce
P = 3 mm ma oznaczenie:
M 64 X 3 LH
W oznaczeniach gwintów wielokrotnych podaje s ię wartość skoku gwintu
P17 , a wartość podziałki gwintu P (poprzedzona symbolem P) ujmuje się w na-
wiasach. Na przykład gwint metryczny prawy o średnicy d = 64 mm, trzykrotny
o skoku P1r = 3 mm i podziałce P = 1 mm ma oznaczenie:
M 64 X 3 (Pl)
Pełne oznaczenie gwintu powinno zawierać ponadto tolerancję wykonania
gwintu. Układ tolerancji i pasowań gwintów jest przedmiotem normalizacji.
Dla gwintów metrycznych podane są one w normie PN-83/M-02113. W po-
łączeniach gwintów metrycznych zaleca się stosować pasowania H/g, H/h, Gi g.
Tolerancje gwintów metrycznych dla śrub, wkrętów i nakrętek, przy-
porządkowane odpowiednio klasie dokładności wykonania tych elementów:
dokładnej - A , średniodokładnej - B, zgrubnej - C, podano w tabeli 6.2.
l 30

Tabela 6.2. Tolerancje gwintów śrub, wkrętów i nakrętek

(wg PN-82/M-82054.02)

Gwint Klasa dokładności wykonania

dokładna średnio dokładna zgrubna
A B c
Zewnętrzny 6g 6g 8g
Wewnętrzny 6H 6H 7H

Oznaczenia pola tolerancji gwintu podaje się w oznaczeniu gwintu, po

głównych danych gwintu, np.:

M 12 - 6 H, M 12 - 6 g, M 12 X 1 LH - 6 g.

6.4. TYPOWE RODZAJE POŁĄCZEŃ ŚRUBOWYCH

Przedstawiono typowe rodzaje połączeń śrubowych, przy czym zapisu tych

połączeń dokonano ze stosunkowo dużym stopniem uszczegółowienia. Pod-
kreślić przy tym trzeba, że elementy połączeń, jak śruby, wkręty, nakrętki
i podkładki, jako wytwory powszechnie stosowane w budowie środków
technicznych, są przedmiotem normalizacji. Jako ,,normalia" są masowo wy-
twarzane i dostępne konstruktorom oraz wytwórcom. Stosowanie elementów
znormalizowanych należy przyjąć jako konieczność wynikającą z racji
ekonomicznych.
Najprostszy rodzaj połączeń, wymagający najmniej zabiegów wytwór-
czych, przedstawiono na rys. 6.22. Śruba jest założona do otworu z luzem.
Otwory „pod śrubę" są nazywane w języku norm otworami przejściowymi.
Na rysunku 6.23 przedstawiono trzy typowe przypadki łączenia elementów
za pomocą wkrętów (a), {b) oraz za pomocą śrub z gniazdem sześciokątnym
(c). Tego rodzaju połączenia wymagają wykonania gwintu w jednym z łączo­
nych elementów (pełniącym funkcję nakrętki). W drugim łączonym elemencie
wykonuje się otwór o średnicy większej niż średnica gwintu (otwór prLejścio­
wy). W zamieszczonych na rys. 6.22 i 6.23 przykładach połączeń, powierzch-
nia oporowa śrub i wkrętów jest płaska i prostopadła do osi połączeń. Łby
wkrętów i śrub mogą być umieszczone we wgłębieniach, co zapobiega wysta-
waniu części.
 131

Rys. 6.22. Śruba z łbem i współ­

działająca nakrętka jako elementy
połączenia śrubowego . Zapis o du-
żym stopniu uszczegółowienia

a b c

Rys. 6.23.Typowe przypadki łączenia wkrętami i śrubami o powierzchni oporowej

p rostopadłej do osi połączenia
132

Na rysunku 6.24 podano połączenia za pomocą wkrętów z łbem stożko­

wym - płaskim (a) oraz stożkowym - soczewkowym (b). Siła osiowa jest prze-
noszona na elementy łączone przez stożkowe powierzchnie oporowe. Ten ro-
dzaj połączeń wymaga wykonania w jednym z łączonych elementów otworu
przejściowego oraz pogłębienia stożkowego, a w drugim - gwintu.

a b

Rys. 6.24. Łączenia wkrętami o stożkowej powierzchni oporowej

Na rzutach „z góry" wkręty przedstawia się umownie w położeniu rowka

pod kątem 45° (rys. 6.23a,b i rys. 6.24).
W połączeniach śrubowych ważną rolę odgrywają zabezpieczenia przed sa-
moczynnym luzowaniem się nakrętek (lub śrub i wkrętów). Uwzględniać to na-
leży zwłaszcza podczas działania obciążeń drganiowych i udarowych. Dwa ty-
powe sposoby takich zabezpieczeń przedstawiono na rys. 6.25. Zabezpieczenie
za pomocą nakrętki koronowej z zawleczką (a) nazywa się kształtowym, a za
pomocą podkładki sprężystej (b) - ciernym. W przypadku b podkładka sprężys­
ta wywołuje zwiększone tarcie między zabezpieczanymi elementami.
 133

Rys. 6.25. Nakrętka koronowa i zawleczka (a) oraz nakrętka zwykła

z podkładką sprężystą (b) jako typowe sposoby zabezpieczenia
przed samoczynnym luzowaniem się połączenia

6.5. UPROSZCZENIA ZAPISU POŁĄCZEŃ ŚRUBOWYCH

W zapisie elementów połączeń śrubowych, zamieszczonym w tym rozdzia-

le, skorzystano z licznych uproszczeń. Dotyczyły one przede wszystkim zna-
ków gwintu (na przykład na rys. 6.10, 6.11, 6.16). Przedstawione na rysunkach
6.22- 6.25 połączenia miały jednak duży stopień uszczegółowienia postaci kon-
strukcyjnej, co jest przyczyną dużej pracochłonności zabiegów kreślarskich.
Zastosowany na tych rysunkach sposób przedstawienia połączeń miał na celu
zwrócenie uwagi na szczegóły postaci konstrukcyjnej, wynikające ze współ­
działania elementów połączeń. Jest to ważne na etapie szczegółowego doboru
cech konstrukcyjnych.
Jeśli nie ma potrzeby pokazywania szczegółów konstrukcyjnych, to zaleca
się stosowanie przedstawień uproszczonych, a nawet symbolicznych. Przedsta-
wienie uproszczone polega na zapisie geometrycznej postaci konstrukcyjnej
,----·-----r----------------~
, Przedstawienie
i
!
! Opis połączenia uproszczone symboliczne
~-.~~~~~~~~-t~~~~~~~~~~---ł~--..!p~r2ze=kr.:::..::ÓJ~·~-+~~w~id~o~k~~

.
l

'i
1
i Połącze ni e za pomocą

'
śruby z łbem i współ­
działającej nakrętki,
pod nakrętką podkładka
okrągła (przedstawienie
iszczegółowe - rys. 6.22)

r··------ - - - - - r -- - - - - --+-----+---- - - - J

] Połączenie za pomocą
j wkręta z łbem wako-
lwym (przedstawienie
!szczegółowe - rys.
!6.23a)
!

,„---- - - - - - r - - - - - - - - - - + - - - - - - + - - - - - - _ J

!
iPołączenie za pomocą
] śrubylub wkręta,
jlby o powierzchni opo-
!rowej prostopadłej do
josi, umieszczone
I w pogłębieniach
m EB
j(przcdstawienie szcze-
! góło\vc- ry s. 6.23b i c)

' _ ._ _ ___ _ __ __.__ __ _ _ _ _ _i _ __ _ ___JL__ _ ___j

Rys . 6.26. Przyk1ady uproszczeI1 zapisu połączeń śrubowvc h

"
 I Przedstawienie
!
I
i Opis połączenia uproszczone symboliczne
f-· ---------t------------l-__:_p_rz_e_kr_ó.: . ~--+--w_1:..:.d...:.o::.:.k_--J
j
!I
!
l
l
Połączenieza pomocą
wkrętów z łbami o stoż­
kowej powierzchni opo-
rowej (przedstawi en ie
szczegółowe - rys. 6.24)

i
1
Połączenie za pomocą
śruby z gwintem z obu
stron (śrubadwustronna)
i nakrętki zabezpieczo-
lnej zawleczką
I
I
!

!
i
i
1----------+---------ł------+-------l
I

Połączenie za pomocą
wkręta do drewna
z łbem kulistym
l
I
I
i

Rys. 6.27. Przykłady uproszczeń zapisu połączeń śrubowych

 ·· ---r
I Przedstawienie
Lp. Postać uszczegółowiona
I
!r-
I' I
uproszczone symboliczne
I

!'
I
I

I o

, ł·J ---·ł$
~--t- ---1$
ł
l
Ib
I

--1---·] $t
1@
!i I
I

;
ii . · --- lj-
I
!
I
'
le
I

I ~------&$
..,
I
ł

I b
I
! a-------10 ~

,0----- 3 (!)
I
;
;

I I
;
i
i
- - t-- -
i
l

®· B-3-- t®J
i
I

}
l8 -F--:B
i
I
I

i1--
,
!
I I
I
i
iI
4
II Ot·--3@ B--- 3@ I
J
I
l
____!___ I I
Rys. 6.28. Duży stopie11. uszczegółowienia oraz uproszczenia \V zapisie śrub: ł - śruba z łbem
sześciokątnym, z gwintem na części długości trzpienia; 2 - śruba z łbem sześciokątnym,
z gwintem na całej długości trzpienia; 3 - śruba z gniazdem sześciokątnym, z gwintem na części
dlugości trzpienia; 4 - śruba z gniazdem sześciokątnym, z gwintem na całej długości trzpienia
 Postać uszczegółowiona
Przedstawienie
Lp. ...
uproszczone symboliczne (
,
a

El--3·--&e '

\
~
I b
(l-l-·-·-10
El -·±·-·&e '

I t
a
f

E"f----*S I

(l------1(?;
'
2 b

II 8J-----~ e
~- -- }-- ~ e
o !
!
!
i

'
3 b 8-·3--·--~@ I
I
:
I!

~--- j ---e- e
i
i
I

I
I

I a
>--
I
fn=-----=a-e
4 b
~ ·-----1©
~1------+e
Rys. 6.29. Duży stopi eń uszczegółowienia oraz uproszczenia w zapisie wkrętów: 1 - wkręt z łbem
kulistym, z gwintem na części długości trzpienia; 2 - wkręt z łbem kulistym, z gwintem na całej
długości trzpienia; 3 - wkręt z łbem stożkowym, z gwintem na części długości trzpienia;
4 - wkręt z łbem stożkowym, z gwintem na całej długości trzpienia
 Przedstawienie
Lp. Postać uszczegółowiona
uproszczone symboliczne
a

&---l--&@
f]---=t---3 0
I

I I
b

&---1--n@
a
ł

81=------e-@
2 b
B---------t0
8E------D@
-o-e
a

~--- =f -
3 b ~---E---t©
~-- -f--~e l
i

)--
a

4
~ ----- il
b
e ~-------10 I
I
I
I

~ ------ ~
e I
I
I

I
Rys. 6.30. Duży stopień uszczegółowienia oraz uproszczenia w zapisie wkrętów: l - wkręt z łbem
walcowym, z gwintem na części długości trzpienia; 2 - wkręt z łbem walcowym, z gwintem na
calej długości trzpienia; 3 - wkręt z łbem stożkowym, soczewkowym, z gwintem na części długości
trzpienia; 4 - wkręt z łbem stożkowym, soczewkowym, z gwintem na całej długości trzpienia
 Przedstawienie
Lp. Postać uszczegółowiona
uproszczone symboliczne

X
3

4 -~ -

5 %-
6
-!&~~"··
~ , • <

Rys. 6.3 I. Duży stopień uszczegółowienia oraz uproszczenia w zapisie nakrętek, podkładek
i zawleczek: 1 - nakrętka sześciokątna; 2 - nakrętka kwadratowa; 3 - nakrętka koronowa;
4 - podkładka okrągła; 5 - podkładka sprężysta; 6 - zawleczka
140

zgodnie z regułami rzutowania prostokątnego. Pomija się przy tym pewne ele-
menty postaci, jak ścięcia krawędzi, zaokrąglenia, linie przenikań na łbach śrub
i nakrętek itp.
Przedstawienie symboliczne polega na zapisie elementów połączeń za
pomocą znaków symbolicznych.
Przykłady uproszczeń w zapisie połączeń śrubowych zamieszczono na ry-
sunkach 6.26 i 6.27 , a elementów połączeń - na rysunkach 6.28-6.31. Czytel-
nik zechce porównać uproszczony sposób zapisu z zamieszczonym na poprzed-
nich stronach zapisem o dużym stopniu uszczegółowienia.
Przedstawione na rysunkach 6.28--6.31 elementy połączeń śrubowych
należą do najczęściej stosowanych.

6.6. OZNACZENIA ELEMENTÓW POŁĄCZEŃ ŚRUBOWYCH

E lementy połączeń śrubowych, jak śruby, wkręty, nakrętki, jako znormali-

zowane, mają określone w odpowiednich normach cechy konstrukcyjne.
Normy podają także sposób oznaczania tych elementów. W oznaczeniach za-
warte są dane o geometrycznych i materiałowych cechach konstrukcyjnych.
W zakresie cech geometrycznych, oprócz postaci konstrukcyjnej i wymia-
rów nominalnych, normy określają tolerancje- wymiarów oraz tolerancje
kształtu i położenia. Rozróżnia się trzy następujące klasy dokładności wykona-
nia śrub, wkrętów i nakrętek :
A - dokładna,
B - średnio dokładna,
C- zgrubna.
Dla klas tych wyznacza się odpowiednio tolerancje wykonania gwintów
zewnętrznych i wewnętrznych oraz tolerancje odnoszące się do pozostałych
wymiarów śrub, wkrętów i nakrętek.
Cechy materiałowe śrub, wkrętów i nakrętek określa się za pomocą tzw.
klas własności mechanicznych.
W zależności od wymaganych własności wytrzymałościowych śrub i wkrę­
tów ustalono 1O klas własności mechanicznych. Oznaczenie klasy własności
mechanicznych zawiera dwie liczby rozdzielone kropką. Ustalono następujące
klasy: 3.6, 4.6, 4.8, 5.6, 5.8, 6.6, 6.8, 8.8, 10.9, 12.9. Pierwsza liczba oznacze-
nia klasy stanowi 0,01 nominalnej wartości wytrzymałości na rozciąganie R 111
w MPa gotowy9h śrub i wkrętów danej klasy. Wartości te podano w tab.
6.3.
 141

Tabela 6.3. Wartości pierwszej liczby oznaczenia klasy własności mechanicznych

(wg PN-82/M-82054.03)
Pierwsza liczba oznaczenia 3 4 5 6 8 10 12
Nominalna wartość
wytrzymałości na 300 400 500 600 800 1000 1200
rozciąganie Rm w MPa

Druga liczba symbolu stanowi O, 1, wyrażonej w procentach, wartości sto-

sunku nominalnej wartości granicy plastyczności RcL lub Rp0,2 do nominalnej
wartości wytrzymałości na rozciąganie Rm gotowych śrub i wkr((tów. Wartości
te podano w tab. 6.4.

Tabela 6.4. Wartości drugiej liczby oznaczenia klasy własności mechanicznych

(wg PN-82/M-82054.03)
Druga liczba oznaczenia 6 8 9
Rc1. lub Rp0,2 l QQ 60% 80% 90%
Rm

Klasy własności
mechanicznych znonnalizowanych nakrętek tzw.
zwykłych i wysokich n1ają oznaczenia: 4, 5, 6, 8, 1O, 12. Liczby te stanowią
0,01 nominalnej wartości wytrzymałości na rozciąganie Rm w MPa śrub i wkrę­
tów, z którymi nakrętki mają współdziałać (tab. 6.5).

Tabela 6.5. Zalecane skojarzenia śrub lub wkrętów z nakrętkami

(wg PN-82/M-82054.09)
I
I Śruby i wkręty współdziałające z nakrętką
I Klasa własności mechanicznych Klasa własności Nominalna wartość
I
j nakrętek
mechanicznych wytrzymałości na rozciąganie
I
i R,,,, w MPa
~--
[ 4 3.6 4.6 4.8 400

I 5 5.6 5.8 500

I 6 6.6 6.8 600
~
I
8 8.8 800
!
L---
I 10 10.9 1000
I=
I
12
Dopuszcza się stosowanie, zamiast zalecanych,
12.9
nakrętek o wyższej
1200
klasie własności
mechanicznych.
l42

Klasy własności mechanicznych znormalizowanych nakrętek tzw. niskich

mają oznaczenia: 04, 05. Liczby te wyrażają 0,01 nominalnej wartości napręże­
nia w trzpieniu próbnym, współdziałającym z nakrętką, pod obciążeniem
próbnym.
Pełne oznaczenia, zawierające dane o geometrycznych i materiałowych ce-
chach konstrukcyjnych oraz numery norm stanowią opisy identyfikacyjne śrub,
wkrętów i nakrętek. Opisy takie są umieszczane na przykład w wykazach ele-
mentów na rysunkach złożeniowych.
Przykłady oznaczeń:
a) oznaczenie śruby z łbem sześciokątnym, wg PN-85/M-82001, z gwintem
M 12 i długości trzpienia śruby 70 mm, o własnościach mechanicznych klasy
8.8, wykonanej jako średnio dokładna (klasa B):
Śruba M 12 x 70-8.8-B PN-85/M-82101
b) oznaczenie nakrętki sześciokątnej, wg PN-86/M-82144, z gwintem Ml2,
o własnościach mechanicznych klasy 8, wykonanej jako średnio dokładna
(klasa B):
Nakrętka M 12-8-B PN-86/M-82144
Sposób oznaczania innych elementów połączeń śrubowych jest prostszy.
Bliższe dane można znaleźć w odpowiednich normach konstrukcyjnych.
 7. ZAPIS KONSTRUKCJI POŁĄCZEŃ SPA WANYCH

7.1. PODSTAWOWE POJĘCIA Z TEORII KONSTRUKCJI

POŁĄCZEŃ SPAWANYCH

Spawanie jest metodą łączenia części metalowych, polegającą na nadtopie-

niu tworzywa w miejscu łączenia tych części. Dodaje się przy tym spoiwo
(elektrody); podczas spawania blach cienkich natomiast spoiwa zazwyczaj nie
dodaje się.
Łączone części przed spawaniem wymagają odpowiedniego zukosowania
brzegów, co w złożeniu tych części daje „rowek" do spawania, zapewniający
dostęp elektrody. Czasami, np. podczas spawania cienkich blach lub w spoi-
nach pachwinowych, brzegów łączonych części nie ukosuje się.
Postać rowka do spawania zależy od sposobu spawania i grubości spa-
wanych części. Jest to więc przede wszystkim zagadnienie technologii
wytwarzania.
Z zasad konstrukcji połączeń spawanych wynika rodzaj połączeń (złącz)
spawanych. Zagadnienie to nie będzie tutaj dokładnie omawiane, gdyż stanowi
przedmiot teorii konstrukcji. Należy jednak zwrócić uwagę, że na dobór rodza-
ju połączeń istotny wpływ wywiera stan obciążenia. W połączeniach przeno-
szących obciążenia osiowe są stosowane zazwyczaj spoiny czołowe, a spoiny
pachwinowe powinny być tak usytuowane, aby mogły być poddane obciążeniu
ścinającemu.
Podstawowe pojęcia używane w technice spawania przedstawiono w za-
mieszczonym na rys. 7.1 opisie spoin, przy czym spoina z rys. 7.la odnosi się
do spawania bez ukosowania, a spoina z rys. 7 .1 b do spawania z ukosowaniem
brzegów łączonych części . Oba przypadki stanowią połączenia tzw. czołowe.
144

b 1 2 3 4

Rys. 7.1. Opis postaci spoin: l - zarys przed spawaniem, 2 - obszar przetopienia,
3 - lico spoiny, 4 - linia wtopienia, 5 - grań spoiny

Na rysunku 7 .2 przedstawiono postać spoiny pachwinowej w kilku różnych ro-

dzajach połączeń.

a c

Rys. 7.2. Spoiny pachwinowe w połączeniach: a- zakładkowych, b - teowych, c - narożnych

Na obu powyższych rysunkach spoiny przedstawiono z dużym uszcze-

gółowieniem.

7 .2. TYPOWE RODZAJE POŁĄCZEŃ (ZŁĄCZ) SPAW ANYCH

Na rysunku 7.3 przedstawiono typowe rodzaje połączeń spawanych. Nazwy

tych połączeń są następujące: a - czołowe, b - zakładkowe, c - nakładkowe.
d-g - kątowe, przy czym połączenie d jest nazywane teowym, natomiast
 14~

połączenie g - narożnym. W niektórych przypadkach zaznaczono miejsca,

w których wykonuje się spoiny. W połączeniach bi c oznaczono krawędzie
l i 2 jako możliwe miejsca położenia spoin.

a b

d
c
Spoina

1 2
l

I I
!
I I

Spoi na

Rys. 7.3. Typowe rodzaje połączeń (złącz) spawanych

146

7.3. ZAPIS UPROSZCZONY POŁĄCZEŃ SPAWANYCH

W zapisie konstrukcji połączeń spawanych korzysta się z dwóch sposobów:

uproszczonego i symbolicznego. Obecnie znormalizowany jest tylko zapis
symboliczny.
Zapis uproszczony polega na przedstawianiu połączeń spawanych w sposób
zbliżony do obrazowego. Przykłady takiego zapisu zamieszczono na rys. 7.4a
i rys. 7.5a. W obu tych przypadkach w przekrojach poprzecznych spoin pomi-
nięto zaznaczanie linii wtopień, postać geometryczną spoin natomiast wiąże się
z postacią brzegów łączonych części przed spawaniem. Przekrój poprzeczny
spoiny zaczernia się. W widoku od strony lica spoiny, w obszarze spoiny rysuje
się łuki (linią cienką), co stanowi nawiązanie do obrazu spoiny.

a b a

Rys. 7.4. Zapis połączenia ze spoiną pachwinową: a - zapis uproszczony, b - zapis symboliczny

Zapis układu wymiarów wykonuje się w sposób bezpośredni na odpowied-

nich rzutach spoin; tzn. na przekroju poprzecznym i widoku od strony lica spoi-
ny. Podaje się główne wymiary dotyczące przekroju poprzecznego oraz długość
spamy.
Przekrój poprzeczny spoin pachwinowych może być określony przez wyso-
kość a lub przyprostokątną z trójkąta równoramiennego wpisanego w przekrój
poprzeczny spoiny (rys. 7.6).
 147

s
a b

-----
-----
-------
-----
-----
-----
------...
------ I

Rys. 7.5. Zapis połączenia czołowego ze spoiną Y: a - zapis uproszczony,

b - zapis symboliczny

a b c
z : afi

Rys. 7.6. Możliwe wymiary dla przekroju poprzecznego spoin pachwinowych

Gdy pole przekroju poprzecznego spoiny jest duże, wówczas spoinę można
przedstawić z większym uszczegółowieniem, jak pokazano na rysunkach
7. l i 7 .2. Unika się wówczas zaczerniania większych pól przekrojów poprzecz-
nych spoin.
Sposób przedstawiania połączeń spawanych na widokach poprzecznych po-
kazano na rys. 7.7. Przyjęto tutaj, że jest uzasadnione rozróżnianie postaci
łączonych części i postaci spoin.
 r
148

o b

J S7
Rys. 7.7. Widok poprzeczny spoiny pachwinowej (a) i spoiny Y (b)

Na rysunku 7.8 przedstawiono elementy spawane, w których spoiny łączące

poszczególne części położono na powierzchniach walcowych.

a b

Rys. 7.8. Spoiny pachwinowe na powierzchniach walcowych

7.4. ZAPIS SYMBOLICZNY POŁĄCZEŃ SPAWANYCH

Przykładyzapisu symbolicznego podano na zamieszczonych wcześniej rys.

7.4 i 7.5, obok rysunków będących zapisem uproszczonym.
W zapisie symbolicznym* nie przedstawia się postaci spoin, a miejsca sty-
ku łączonych części zaznacza się linią grubą. Informacje o postaci i wymiarach

*Opracowano na podstawie normy PN-EN 22553: 1997 Połączenia spawane, zgrzewane i lutowane.
Umowne przedstawienia na rysunkach.
 149

spoiny oraz inne dane są zawarte w oznaczeniu, które umieszcza się w pobliżu
miejsca styku przedstawionego na przekrojach lub widokach połączenia.
Oznaczenie zawiera:
- linię_ odniesienia,
- linię identyfikacyjną,
- znak postaci spoiny, a w razie potrzeby - także znaki dodatkowe,
- główne wymiary, - dane uzupełniające.
Linia odniesienia składa się ze strzałki i półki linii odniesienia, a w razie
potrzeby ma jeszcze odpowiednie rozwidlenie (rys. 7.9). Strzałkę linii odniesie-
nia doprowadza się do miejsca złącza, a cała linia odniesienia może być umie-
szczona na różnych rzutach połączenia (rys. 7 .1 O). Zaleca się rysować linię od-
niesienia tak, aby jej półka była równoległa do dolnego brzegu arkusza rysun-
kowego, a gdy jest to niemożliwe - prostopadle do dolnego brzegu arkusza.

o b
2 4 s

as 300 as 300

Rys. 7.9. Elementy oznaczenia symbolicznego spoin: 1 - strzałka linii

odniesienia, 2 - półka linii odniesienia, 3 - linia identyfikacyjna, 4 - znak
postaci spoiny, 5 - rozwidlenie linii odnies ienia

W złączach ze spoinami o postaci niesymetrycznej, jak np.tY , V strzał­ t

ka linii odniesienia powinna wskazywać brzeg zukosowany (rys. 7 .11 ). Reguła
ta nie dotyczy oznaczania wymienionych spoin w złączach kątowych, jak na
przykład pokazano na rys. 7.3e i 7.3f.
150

a b

\ I

c d

\ _____

Rys. 7. I O. Położenie linii odniesienia na różnych rzutach połączenia

Rys. 7.1 1. Położenie linii odniesienia w złączu ze spoiną

ly
2

W celu określenia położenia spoiny stosuje się linię identyfikacyjną*

(rys. 7 .9) - linię kreskową, która może być położona pod lub nad półką linii
odniesienia. Zaleca się jednak umieszczanie linii identyfikacyjnej pod półką li-
nii odniesienia.
Znak postaci spoiny wiąże się z półką linii odniesienia lub z linią
identyfikacyjną (rys. 7.12). Obowiązują przy tym następujące reguły:
l . Jeżeli znak postaci spoiny jest związany z półką linii odniesienia, to
strzałka linii odniesienia wskazuje lico spoiny.
2. Jeżeli znak postaci spoiny jest związany z linią identyfikacyjną, to
s trzałka linii odniesienia wskazuje grań spoiny (stronę przeciwną lica).
\V przypadku spoin o postaci złożonej, symetrycznie umieszczonych w da-
nym złączu, stosowanie linii identyfikacyjnej jest niepotrzebne (rys. 7.9b).

*Zastosowanie linii identyfikacyjnej uniezależnia sposób oznaczania symbolicznego spoin od metody

rzurowania prostokątnego, tzn. europejskiego lub amerykańskiego.
 151

Znaki postaci spoin najczęściej stosowanych zamieszczono w tabeli 7 .1 ,

a niektóre znaki dodatkowe - w tabeli 7.2.

b c ---
a

d e •
f
~~ _y_ _
h~
g

Rys. 7.12. Ilustracja reguł zapisu oznaczeń spoin jednostronnych

W układzie wymiarów spoin, które należy podać w zapisie symbolicznym

wyróżnia się wymiary główne, dotyczące przekroju poprzecznego, oraz wymia-
ry odnoszące się do przekroju wzdłużnego spoin.
Wymiary główne, dotyczące przekroju poprzecznego, podaje się z lewej
strony znaku postaci spoiny, tzn. przed znakiem. Z prawej strony znaku postaci
spoiny, tzn. po znaku, podaje się wymiary odnoszące się do przekroju
wzdłużnego (rys. 7.9c). Brak wymiaru po prawej stronie znaku spoiny oznacza,
że spoina obejmuje całą długość danego elementu.
Dla przekroju poprzecznego za główne wymiary (charakterystyczne)
. . .
przyJffiUJe się:
- dla spoin czołowych - wartość grubości s;
- dla spoin pachwinowych - wartość wysokości a lub przyprostokątnej z
trójkąta równoramiennego wpisanego w przekrój poprzeczny spoiny, przy
czym w oznaczeniu przed wartością wymiaru należy umieścić odpowiednio li-
tery a lub z.
Wymiarem charakterystycznym dla przekroju wzdłużnego spoin ciągłych
czołowych i pachwinowych jest długość spoiny.
 Tabela 7. 1. Znaki postaci spoin
1:
I' Nazwa spomy
. Postać brzegów do spawania Znak spoiny Opis znaku
!
i
Odległość między
Spoina I
w-~~ ł I kreskami - l /2
.,
i
wysokości

y
1
i

~~
i Spoina Y
I
Kąt między ramionami
I
l -60°
i II
i -· - -
i

I Spoina l /2 Y W3J&~ I
!
V Kąt między ramionami

~A~
i

i
-45°
i i

t--
!
I
I
I Spoina V WA~ V Kąt między ramionami j
-60° I
i
•
l
I .
Kąt między ramionami I
!
'
..i
Spoma 112 V
?WJ~ V - 45° !
f
!
I Spoina U
~~ y 'i
I

L'
Odległość między
kreskami znaku
I
I

~
lI ~~ - 2/3 wysokości J
I

!
µ
~~
j Spoina J
i
II

I
! ~\\'S
~
I

~~
Ii Spoina L Trójkąt równoramienny
I

l
I I
I
I
~
I'
Spoina O Wysokość równa
)
11 iI
II połowie szerokości
I
 153

Tabela 7.2. Dodatkowe znaki spoin

Znak Przykład oznaczenia Treść zapisu

~
-
V -
V ~
Płaskie , wypu kłe
lico spoiny
i wklęsłe

.........___...

~
Płynne (łagodne) przejście

I ~ ze spoiny do
części
łączonych

V fMl
(

II
!Ml* w
Spoina wykonana
z podkładką spawalniczą
/\
fMRl ~ V fMRl
Spoina wykonana z pod-
kładką spawalnic zą, którą

Lk1B_J /\
po spawaniu
usunąć
należy

· /.nak umieszcza s ię po przeciwnej stronie z naku podstawowego, wiążąc go odpowiednio lini ą identytika-
c~jn ą lub półką linii odniesienia.

Dane uzupełniające, które podaje się w oznaczeniu, w rozwidleniu linii

odniesienia, mogą dotyczyć:
- metody spawania,
- wymagań jakościowych spoin,
- położenia, w jakim będzie wykonywana spoina,
- rodzaju spoiwa (elektrody).
Oznaczenie symboliczne spoin może zawierać jeszcze inne dane uzupeł­
niające, które dotyczą:
- wykonania spoiny na całym obwodzie złącza (rys. 7.13a),
- wykonania spoiny w montażu lub miejscu przyszłej eksploatacji danego
wytworu (rys. 7.13b).
Dane te umieszcza się w oznaczeniu przed znakiem postaci spoiny, na
załamaniu linii odniesienia.
Przedstawione reguły zapisu oznaczeń symbolicznych obowiązują także dla
spoin o złożonej postaci lub układu spoin elementarnych, np. w spoinach
dwustronnych. Przykład zapisu dla układu dwóch spoin elementarnych w jed-
nym złączu przedstawiono na rys. 7 .14.
154

a b

Rys. 7. 13. Znaki uzupełniające w oznaczeniach symbolicznych: a- okrąg,

b - chorągiewka

a b

Rys. 7. ł 4. Przykład układu spoin elementarnych - spoiny z obu stron złącza

 8. UPROSZCZONY ZAPIS KÓŁ
I PRZEKŁADNI ZĘBATYCH
ORAZ ŁOŻYSK TOCZNYCH

8.1. KOŁA I PRZEKŁADNIE ZĘBATE

W zapisie kół zębatych stosujemy uproszczenia, z których najistotniejsze

jest to, że uzębień kół nie przedstawiamy w sposób obrazowy, rysując dokład­
nie zarysy zębów, a symboliczny. W zapisie uproszczonym pomijamy także
pewne szczegóły geometrycznej postaci konstrukcyjnej.
Dwa zazębiające się koła zębate tworzą elementarną przekładnię zębatą" .
Inforn1acje o sposobie zapisu kół zębatych odnoszą się także do przekładn i
zębatych. Oprócz tego w zapisie przekładni zębatych dochodzi zagadnieni e
przedstawiania zazębień, jako sprzężonych uzębień.
Rysunki uproszczone kół i przekładni zębatych są zapisem przede
wszystkim postaci geometrycznej, uzupełnianym niekiedy podstawowyin i
\vymiarami. Mogą być sporządzane jako rysunki projektowe lub mogą stano-
wić wstępny etap rysunków konstrukcyjnych, czyli zapisu konstrukcji, jako
podstawy wytwarzania.

* W języku polskim przez określ en ie „przekładnia zębata" rozumiemy równ ież cały układ utworzo-
ny z kół zębatych, wałków, łożysk, korpusu itd.
156

Reguły zapisu kół i przekładni zębatych należy rozpatrywać

w powiązaniu
z teorią konstrukcji przekładni zębatych, która jest bardzo rozwinięta, a jedno-
cześnie złożona. Istnieje duża różnorodność tych układów, a zapis jest przed-
miotem normalizacji.
Zakres opracowania zagadnień zapisu zostanie tutaj zawężony do najbardziej
typowych rodzajów przekładni zębatych, tak aby uwzględnić przede wszyst-
kim potrzeby procesu dydaktycznego.
Zapis postaci geometrycznej kół zębatych walcowych o zębach prostych
przedstawiono na rys. 8.1. Na przekrojach koła zęby po obu stronach osi symetrii
rysuje się w widoku, niezależnie od tego, czy liczba zębów koła jest parzysta,
czy nieparzysta. Na wszystkich rzutach koła należy przedstawiać powierzchnię
podziałową i powierzchnię wierzchołków, a na przekrojach - także powierzch-
nię podstaw.
Na rys. 8.2 przedstawiono zapis postaci geometrycznej kół o zębach sko-
śnych, a na rys. 8.3 - kół o zębach daszkowych. Na widokach tych kół nary-
sowano oznaczenia pochylenia linii zębów, składające się z trzech linii cien-
kich. Jeśli koło narysowane jest w przekroju, a nie w widoku, to oznaczenie
pochylenia zębów można przedstawić na widoku części koła, umieszczonym
obok przekroju koła.
Zapis postaci geometrycznej ślimacznicy zamieszczono na rys. 8.4, a śli­
maka - na rys. 8.5, zaś na rys. 8.6 przedstawiono zapis postaci geometrycznej
koła stożkowego o zębach prostych.
Na rys. 8.7 przedstawiono zapis postaci geometrycznej przekładni o zę­
bach prostych. W przekładniach o zębach skośnych i w przekładniach o zę­
bach daszkowych, w razie potrzeby, na jednym z zazębiających się kół rysuje
się oznaczenie pochylenia linii zębów.
Na przekroju przekładni zęby w obszarze zazębienia rysuje się tak, że
wierzchołek zęba zasłoniętego zaznacza się linią kreskową cienką. Odnosi się
to zarówno do przekładni walcowych (rys. 8.7), jak i przekładni stożkowych,
dla których sposób zapisu przedstawiono na rys. 8.8.
Rys. 8.9 ilustruje sposób zapisu postaci geometrycznej przekładni śli­
makowej. Na przekroju przekładni ślimakowej ząb ślimaka rysuje się przed
zębem ślimacznicy, przedstawiając ten ostatni odpowiednio linią kreskową
cienką.

i
 157

a b

Rys. 8.1. Uproszczony zapis postaci geometrycznej kół zębatych o zębach prostych:
a - przekrój oraz widok na płaszczyznę prostopadłą do osi koła, b - widok

a o

Rys. 8.2. Uproszczony zapis postaci geometrycznej Rys. 8.3. Uproszczony zapis postaci
kół walcowych o zębach śrubowych (skośnych) geometrycznej kół walcowych
o zębach daszkowych

Rys. 8.4. Uproszczony zapis postaci geometrycznej

ślimacznicy
158

-----·
Rys. 8.5. Uproszczony zapis postaci geometrycznej ślimaka

Rys. 8.6. Uproszczony zapis postaci geometrycznej koła stożkowego (o zębach prostych)

Rys. 8.7. Uproszczony zapis postaci geometrycznej przekładni zębat~j o zcrbach

prostych: a - przekrój oraz widok na płaszczyznę prostopadłą do osi kół,b -- widok
 Rys. 8.8. Uproszczony zapis postaci
geometrycmej przekładni zębatej stożkowej
w przekroju i w widoku

Rys. 8.9. Uproszczony zapis postaci

geometrycznej przekładni śl imakowej
w przekroju i w widoku
160

8.2. ŁOŻYSKA TOCZNE

Łożyska toczne są bardzo typowym elementem ułożyskowań w budowie

różnych środków technicznych, a przede wszystkim maszyn. Są przedmiotem
normalizacji, zarówno ich konstrukcja, jak i zapis geometrycznej postaci kon-
strukcyjnej.
N a rys. 8.10-8.13 zamieszczono uproszczone i symboliczne przedstawianie
łożysk tocznych. W przedstawieniu uproszczonym:
- pomija się rysowanie elementów pomocniczych, tzw. koszyczków, za~
pewniających właściwe rozłożenie elementów tocznych,
- w obszarze styku elementów tocznych z pierścieniami„ łożyska pon1ija
się wykazywanie różnic krzywizn stykających się elementów ,
- pomija się rysowanie niektórych szczegółów, jak; wgłębienia naroży,
ścięcia czy zaokrąglenia krawędzi pierścieni łożyska.
W przedstawieniu symbolicznym:
·- zarysy zewnętrzne łożysk rysuje się z pominięciem pewnych szczegó-
łów, zachowując jednak główne wymiary łożysk,
- nie wyodrębn ia się pierścieni wewnętrznych i zewnętrznych,
- elementy toczne przedstawia się w sposób symboliczny tak, aby rozróż-
niać rodzaj łożyska, a w przypadku nierozróżniania rodzaju łożyska - na ob-
szarze przekroju łożyska rysuje się tylko pewne linie (por. rys. 8.13, poz. 3).
Dobierając rodzaj przedstawienia łożysk należy mieć na względzie nastę­
pujące czynniki:
- konstruując ułożyskowanie należy rozróżniać elementy obrotowe i nie-
obrotowe rozpatrywanego układu,
- geometryczne cechy konstrukcyjne elementów stykających się z łoży­
skami i samych łożysk są ze sobą sprzężone.
Warto zauważyć, że zamieszczone w tym podrozdziale przedstawienie
sy1nboliczne łożysk należy odróżniać od znaków symbolicznych, które są sto-
sowane w zapisie schematycznym (por. rys. 10.1). W zapisie schematycznym
bowiem nie uwzględnia się trójwymiarowości jako własności strukturalnej
ełen1entów i ich układów.

* Różnic krzywizn nie można natomiast pominąć w analizie naprężeń odkształceii

wspó łdziałającyc h elementów łożyska.
 161

Przedstawienie
Lp. Nazwa łożyska
uproszczone symboliczne

I Łożysko kulkowe
zwykłe
D

2 Łożysko stożkowe

3 Łożysko stożkowe
dwurzędowe

- · ._ .....

4 Łożysko skośne
jednorzędowe
o
Rys. 8.1O. Zapis postaci geometrycznej łożysk tocznych
162

i-- Przedstawienie
i Lp. Nazwa łożyska uproszczone
i-·~~r---~~~---1-~~~----~-t--~-=========--J
symboliczne

1
Łożysko skośne
dwurzędowe

· -·_J - · - - · -- -

2 Łożysko kulkowe
wahliwe

3 Łożysko baryłkowe
jednorzędowe
o

4 Łożysko baryłkowe
dwurzędowe

5 Łożysko walcowe
D

Rys. 8.11. Zapis postaci geometrycznej ł ożysk tocznych

 163

- ···--~--------.----------------------,

Przedstawienie
i Lp. Nazwa łożyska uproszczone symboliczne
·-·--+--- - - ---+--- -=-- - -- --+-- - - -------i
j
!

Łożysko walcowe
dwurzędowe

~----l--------+-----'------+---------~
'

2 Łożysko kulkowe
wzdłużne
j ednokierunkowe

~--·----i--------+-----------t----------j
'
i
!i ~
!
i
_) Łożysko
wzdłużne
kulkowe
o I
i
dwukierunkowe I
I Q i
I

I
4 Łożyskowe
I
D
baryłkowe
wzdłużne
- I
I
I
I

5
Łożysko igiełkowe

·_._i
'--~~i__ _ __ _ _ ____..JL___ _ _ _ __ _ __ , __ _ _ __ _ __ _ _ ,

Rys. 8. I 2. Zapis postaci geometrycznej łożysk tocznych

164

Prz.edstawienie
Lp. Nazwa łożyska upros?.Czone symboliczne

!
1 Łożysko igiełkowe
wzdłużne
Il
I

Informacje uzupełniające

2 Uproszczenie w wi-
doku, w rzucie na
płaszczyznę prosto-
padłą do osi łożyska

3 Przedstawienie
symboliczne bez
rozróżnienia rodza-
ju łożyska

Rys. 8. 13. Zapis postaci geometrycznej łożysk tocznych

 9. RODZAJ ZAPISU A ZŁOŻONOŚĆ UKŁADÓW

9.1. ZŁOŻONOŚĆ ŚRODKÓW TECHNICZNYCH

A ZŁOŻONOŚĆ RYSUNKÓW

Srodki techniczne, jak na przykład maszyny, stanowią zazwyczaj

układy bardzo złożone. Ogólnie można wyróżnić w nich: zespoły, elemen-
ty oraz części. W praktyce często zespoły dzieli się na podzespoły. Możli­
we układy składowych wytworu przedstawiono na ry-
sunku 9.1. WYTWÓR
Schemat z rysunku 9.1 zilustrowano przykładem
przedstawionym na rysunku 9.2. Jest to zapis jednego
z wielu zespołów maszyny transportowej [4].
Traktując następnie ten uporządkowany zbiór ele-
mentów jako całość, można wyróżnić w nim
następujące zespoły:
- podpory, w których znajdują się otwory na
łożyska toczne oraz pokrywy łożyskowe - elementy ELEMENTY
l , 2, 3 i 4;
- łożyska baryłkowe wahliwe - elementy 5; CZEŚCI
- koło jezdne wraz z wieńcem zębatym,
wałkiem i innymi elementami 6-10. Rys. 9.1. Możliwe układy
składowych wytworu
W elementach można wyróżnić części. Na przy- (wg Dietrycha)
kład w spawanej podporze 1 można wyróżnić części
1. 1, 1.2, 1.3 i 1.4. Części te, połączone w tym przypadku za pomocą spa-
wania, stanowią element wchodzący do montażu jako przedmiot
nierozdzielny·.
166

Należy zwrócić uwagę na względność niektórych pojęć. Takie wytwory, jak

na przykład przekładnia zębata czy silnik elektryczny, z punktu widzenia wy-
twórców przekładni zębatych i silników elektrycznych stanowią całość. W za-
stosowaniach, np. w układach napędowych, stanowią one jednak zespoły, które
można także określać jako elementy układu napędowego.
Przedstawiony na rysunku 9 .2 zapis postaci konstrukcyjnej zespołu koła
bieżnego maszyny transportowej może stanowić podstawę zabiegów montażo­
wych. Do wytworzenia poszczególnych elementów natomiast jest wymagany
zapis konstrukcji tych elementów, czyli rysunki konstrukcyjne.
W praktyce do zapisu złożonych układów stosuje się następujące
rysunki :

10 9 6

Rys. 9.2. Zespół koła bieżnego

 52 125

'2 X {. 5O
R 0 1~(-
\J V
!) R0 6.3
2 )( 45 °

--$-
t"-
~

o o o
l.D
~ tD o ----- - ---- -
I I '6 ~ G
'6

2
65

30

Cb 16

160

.........
O\
Rys. 9.3. Przykład rysunku zestawieniowego -....)
 68

- złożeni owe i konstrukcyjne poszczególnych elementów,

- zestawieniowe.
Rysunek złożeniowy jest zapisem geometrycznej postaci konstrukcyjnej
układu jako złożonej całości. Oprócz postaci konstrukcyjnej, jako składnika
geometrycznej cechy konstrukcyjnej, rysunek złożeniowy zawiera zapis dyna-
micznych cech konstrukcyjnych - jeśli wymaga tego skuteczność działania wy-
tworu. Podana jest także informacja o materiałowych cechach konstrukcyjnych
- co w praktyce sprowadza się do zapisu oznaczeń tworzyw poszczególnych
elementów w tabelce rysunkowej.
Rysunek konstrukcyjny elementu jest, w naszym ujęciu, po prostu zapi-
sem konstrukcji*. Powinien zawierać informacje konieczne i wystarczające do
wytworzenia danego elementu. W niektórych przypadkach, jak na przykład
w elementach spawanych, do wykonania elementu potrzebne są zapisy konstru-
kcji poszczególnych części.
Zagadnienie zapisu konstrukcji, jako zapisu cech konstrukcyjnych, omó-
wiono szczegółowo w poprzednich rozdziałach.
Rysunek zestawieniowy jest zapisem konstrukcji złożonego układu (np.
rys. 9.3). Taka forma zapisu jest stosowana wtedy, gdy zapis ma stanowić pod-
stawę zarówno wytworzenia poszczególnych elementów, jak i montażu
złożonego układu jako całości.

9.2. OZNACZANIE ELEMENTÓW NA RYSUNKACH

ZŁOŻENIOWYCH I ZESTAWIENIOWYCH

Poszczególne elementy na rysunkach złożeniowych i zestawieniowych są

identyfikowane za pomocą liczb - numerów poszczególnych elementów.
Numeracja ta jest używana w wykazach elementów umieszczonych nad tabelką
rysunkową lub w oddzielnych wykazach wchodzących w skład dokumentacji
konstrukcyjnej.
Sposób oznaczania przedstawiają przykłady zamieszczone na rysunkach 9.4
i 9.5. Z kryterium czytelności wynikają sposoby zapisu liczb jako numerów po-
szczególnych pozycji złożenia. Jak pokazano na tych rysunkach, numery

* W praktyce warsztatowej rysunki konstrukcyjne są nazywane rysunkami wykonawczymi lub rysun~

kami warsztatowymi.
„„„„„„„„„„„„„„.„~,

1L.

15:20
7

12 16

8
2

Rys. 9.4. Przykład oznaczania elementów w kolejności

wyn i kającej
z „ważności" elementów w danym układzie
170

11

10

14
15
8 16
7
6
18
5

Rys. 9.5. Przykład umieszczania oznaczeń elementów zgodnie z porządkową kolejnością liczb
- numerów poszczególnych elementów
 I7l

wpisuje się w kolumnach i wierszach, przy czym przyjęły się dwa sposoby
zap1su:
- w kolejności podyktowanej „ważnością" elementów, co często jest zgod-
ne z kolejnością składania w trakcie montażu (rys. 9.4);
- w kolejności wynikającej z porządkowej kolejności liczb - numerów po-
szczególnych elementów (rys. 9.5).

9.3. RYSUNKI KONSTRUKCYJNE

AFAZY WYTWÓRCZE

Złożoność postaci konstrukcyjnej wytworów powoduje, że często

sporządza się zapis konstrukcji odpowiadający niektórym fazom procesu wy-
twórczego, takim jak na przykład : odlewanie, odkuwanie, prasowanie, spawa-
nie, obróbka skrawaniem. Stwierdzić należy, że dobór rodzaju półfabrykatu j est
ści ś le związany z zagadnieniem doboru cech konstrukcyjnych, a zwłaszcza
geometrycznej postaci konstrukcyjnej elementów jako składowych środków
technicznych.
Wyróżniono przypadek, gdy obróbka skrawaniem stanowi ostatnią fazę
wytwórczą, dzięki której dany element uzyskuje ostateczną strukturę
zewnętrzną. Naj częśc iej to, co otrzymuje się przez odlewanie, odkuwanie czy
spawanie jest poddawane obróbce skrawaniem. Tym też należy tłumaczyć
przyjęte w praktyce warsztatowej określenie wytworów tych faz wytwarzania
jako „półfabrykaty".
Wyróżnienie w zapisie rysunku „półfabrykatu" oraz rysunku obróbki ma
znaczenie jedynie ze względu na czytelność zapisu.
Najczęściej spotykane układy rysunków konstrukcyjnych:
- rysunek odkuwki_- rysunek obróbki,
--rysunek odlewu - rysunek obróbki,
- rysunek elementu spawanego - rysunek obróbki.
Przykład wyróżniania w zapisie konstrukcji elementu odrębnych rysunków
dotyczących odlewania oraz obróbki skrawaniem przedstawiono na rysunkach
9.6 i 9.7. Zamieszczony przykład w dostatecznym stopniu wyjaśnia celo-
wość sporządzania zapisów odpowiadających tym zasadniczyn1 fazom
wytwórczym.
 172

90~0.1

A-A
v!(V)
A

UJ

o
N
~
......__ ~
N
N
o
o-

l!l
'
N
.-

f. X </J 1f.

55

B-8 C(2 :1)

Rys. 9.6. Zapis konstrukcji korpusu pompy- obróbka skrawaniem

 ED

łc
160
c
A-A D , 130
w położe_niu ) ~ 105
( o d lewania
~ 100

10

o
tfl

8 -8
t.O
~ 150
~ 162
119
250

Rys. 9.7. Zapis konstrukcji korpusu pompy - rysunek odlewu

 10. ZAPIS SCHEMATYCZNY (SYMBOLICZNY)

W przedstawianiu własności i właściwości układów, np. maszynowych, jest

stosowany zapis schematyczny (symboliczny). Własnością strukturalną
układów maszynowych, ich zespołów i elementów jest trójwymiarowość. Do-
godność korzystania ze schematów układów maszynowych wynika z możli­
wości uwolnienia się od konieczności uwzględniania w zapisie stosunków
przestrzennych tych układów.
W zapisie schematycznym stosuje się zazwyczaj znaki symboliczne. Nary-
sunkach l O.1 i 1O.2 podano przykładowo niektóre znormalizowane znaki sym-
boliczne używane w zapisie układów tzw. mechanicznych, które mają
następujące znaczenie:
1. Połączenie elementów z wałami: a - połączenie nieruchome; b - połą­
czenie przesuwne; a', b' - znaki dopuszczalne, odpowiednio a, b.
2. Łożyska - znaki ogólne: a - poprzeczne; b - wzdłużne.
3. Łożyska ślizgowe: a - poprzeczne; b - wzdłużne jednostronne; c -
wzdłużne dwustronne; d - poprzeczno-wzdłużne jednostronne; e - po-
przeczno-wzdłużne dwustronne.
4. Łożyska toczne: a- poprzeczne; b -wzdłużne jednostronne; c - wzdłuż­
ne dwustronne; d - poprzeczno-wzdłużne jednostronne; e - poprzecz-
no-wzdłużne dwustronne; a',c'd' - znaki dopuszczalne łożysk - odpowiednio
a,c,d.
5. Sprzęgła nierozłączne: a - znak ogólny; b - sprzęgło sztywne (np.
sprzęgło kołnierzowe, sprzęgło tulejowe), c - sprzęgło samonastawne (np.
sprzęgło zębate, sprzęgło krzyżakowe); d- sprzęgło podatne.
6. Sprzęgła sterowane: a - znak ogólny; b - sprzęgło synchroniczne jed-
nostronne (np. sprzęgło kłowe); b' - jak b - znak dopuszczalny; c - sprzęgło
synchroniczne dwustronne.
--------- - - ----- - - --- ----- ---- - ----------

175

1 2 3
a o b c

I~
b d e

l~I
4 5
• a o b a c a o b

o a a ---1 r--§-

6 7
o b

c
-EB- -HB- b b'

8 g 10

·-t·

-fi +H--
Rys. 1O.1. Przykł ady maków zapisu schematycznego układów mechanicznych
176

15 16
114;
I '

Il 1ll;, L1l1L
·F
I

I
! L
I

r;7
I
18 19
I
i a a
II
I

b b
i
l
I 17 : :f
If20- I

)
i
!21 22
a
a~-t+-'t
I
j
f
I
I
l
-~
{-H·-+· . . ''-k-.__ _'~'
I
-k_ -·~ ·
K~~-~
b

~
+4 t-t-+·-+·
b

~·--~-) T

Rys. 10.2. Przykłady znaków zapisu schematycznego układów mechanicznych

7. Sprzęgła asynchroniczne (cierne): a - jednostronne; a' - jak a - znak

dopuszczalny; b - dwustronne; b' - jak b - znak dopuszczalny.
8. Koła zębate: a - walcowe; b - stożkowe; a' - jak a - zn ak dopuszczal-
ny; b' - jak b - znak dopuszczalny.
9. Przekładnia zębata walcowa.
l O. Przekładnia zębata wewnętrzna.
I 1. Przekładnia stożkowa.
12. Przekładnia ślimakowa.
 177

13. Przekładnia zębatkowa.

14. Przekładnia cierna z kołami walcowymi.
15. Przekładnia cierna z kołami stożkowymi.
16. Przekładnia cierna bezstopniowa tarczowa.
17. Przekładnia pasowa- znak ogólny.
18. Przekładnia pasowa: a - z pasem klinowym; b - z pasem płaskim.
19. Przekładnia pasowa: a - z pasem zębatym, b - z pasem okrągłym.
20. Przekładnia łańcuchowa - znak ogólny.
21 . Przekładnia łańcuchowa: a - z łańcuchem sworzniowym; b - z łańcu­
chen1 zębatym.
22. Połączenie śrubowe - śruba pociągowa z nakrętką dzieloną: a - znak
podstawowy, b - znak dopuszczalny.

Nonnalizacja oznaczeń nie wyczerpuje zagadnienia znaków zapisu schema-

tycznego. Dlatego często w literaturze są schematy, w któ1ych zastosowano
nieznormalizowane znaki. Schematy takie uzupełnia się niezbędnym opisem
znaczenia użytych znaków.
Przykład zapisu schematycznego zamieszczono na rysunku 10.3. Jest to
sche1nat układu obiegowego smarowania przekładni zębatej [6].

G 5

16 15 13
Rys. I 0.3. Schemat układu obiegowego smarowania przekładni zębatej (wg Dietrycha)

Przedstawiony na rysunku 10.3 schemat stanowi poglądowy opis układu

maszynowego. Zespoły i elementy tego układu oznaczono numerami, przy
czym: I - jednostopniowa przekładnia zębata; 2 - przewody doprowadzające
olej na uzębienia kół zębatych i do łożysk przekładni; 3 - zawory re-
gulujące natężenie przepływu oleju; 4 - przewód olejowy; 5 - termometr;
178

6 - manometr; 7 - wymiennik ciepła; 8 - zawór odcinający; 9 - przewody ole-

jowe; 10 - pompa olejowa; 11 - nadmiarowy zawór zwrotny; 12 - przewód
zasilający; 13 - zbiornik oleju; 14 - przewód odprowadzający olej z prze-
kładni ; 15 i 16 - przewody doprowadzający i odprowadzający wodę.
\V analizie szczególnej własności środków technicznych, jaką jest system
rozumiany jako układ relacji sprzężeń i przekształceń, korzysta się z zapisu
symbolicznego w postaci grafów [6].
 11 . RZUTY AKSONOMETRYCZNE

Z wielu możliwych rzutów aksonometrycznych za znormalizowane

przyj{(to:
- izometrię,
- dimetrię prostokątną,
- dimetrię ukośną.
Podstawowe własności tych rzutów przedstawiono na rys. 11.1, na którym
pokazano układ osi odwzorowujących prostokątny układ współrzędnych xyz,
odwzorowanie sześcianu i okręgów umieszczonych na poszczególnych ścia­
nach sześcianu oraz podano wymiary długości osi.odwzorowań okręgów.
Zasadnicze różnice między poszczególnymi rzutami aksonometrycznymi
polegają na różnyc1: kątach między osiami układu współrzędnych oraz na róż­
nych proporcjach wymiarów liniowych odmierzanych w kierunkach osi
współrzędnych.
Przykłady odwzorowań przedmiotów w rzutach aksonometrycznych poda-
no na rys. 1 l.2, 11.3 i 11.5. W celu zwiększenia czytelności tych rysunków za-
stosowano na nich odpow iednie „wycięcia".
Sposób wykreślania okręgów w izometrii przedstawiono na rysunku 11.3.
Dotyczy to okręgów wpisanych w kwadraty odwzorowujące poszczególne ści a­
ny sześcianu.
W zapisie układu wymiarów w rzutach aksonometrycznych przyjmuje się
regułę, aby linie wymiarowe były równoległe do odpowiednich osi
współrzędnych danego rzutu aksonometrycznego (rys. 11.6), co wynika ze
znaczenia pojęcia aksonometria*.

* Aksonometria (gr. akson - oś, metreo - mierzę) w tłumaczen iu dosłownym oznacza mierzenie w kk-
runku osi.
 80

Nazwa i układ osi Odwzorowanie sześcianu Wymiar długości osi

rzutu aksonometrycznego oraz okręgów odwzorowań okręgu

IZOMETRIA
z

a 1 =a2 = a 3 = 1,22 D
b 1 = b 2 = b 3 = 0,71 D

(D -wymiar krawę­
dzi sześcianu)

i
!Proporcje wymiarów liniowych
i X- .. )' .' .. „ == 1 .. 1 ·. 1
,~ ~

IDIMETR1A PROSTOKĄTNA
i
I

z
a 1 = a2 = a 3 = 1,06 D
b 1 = 0,95 D
b2 =b 3 -= 0,35 D
lub w przybliżeniu
a, = b 1 (okrąg)
70
I'

I
I X
Y (D - wymiar krawę­
dzi sześcianu)
!
i
i
!Proporcje \vyrniarów liniowych
X : y : Z = l/2 : l : l

IDIMETRIA UKOŚNA
ł
J
z

a 1 = b 1 = D (okrąg)
a 2 = a 3 = 1,07 D
b2 = b 3 = 0,33 D

(D - wymiar krawę­
dzi sześcianu)

Proporcje wymiarów liniowych

= 1/2 : 1 : l
X : V : Z

Rys. 11 .1. Znormalizowane rodzaje rzutów aksonometrycznych i ich podstawowe własności

 1X ·

Rys. J 1.2. Izometria Rys. I 1.3. Wykreśl anie krz)'\„ych

odwzorowujących okręgi w izometrii

/ .~-- ·- ·--
Rys. 11 .4. Dimetria prostokątna Rys. 11 .5. Dimetria ukośna

Rys. 11 .6. Sposób zapisu \Vymiarów - linie \"')'miarowe równolegle '

do poszczególnych osi rzutu aksonometrycznego
182

Sposób kreskowania przekrojów w przedmiotach odwzorowanych w rzu-

tach aksonometrycznych wyjaśniono na rys. 11.7.

Rys. J1.7. Sposób kreskowania przekrojów

- linie kreskowania równoległe do odpowie-
dnich przekątnych ścian sześcianu

Dobór odpowiedniego rodzaju rzutu aksonometrycznego do odwzorowania

postaci geometrycznej powinien uwzględnić własności i właściwości poszcze-
gólnych rzutów aksonometrycznych. Jako pomocnicze dla tego doboru można
podać następujące uwagi:
I . Izometria umożliwia pokazanie szczegółów postaci geometrycznej
z trzech stron (trzy kierunki widzenia).
2. W przypadku elementów płaskich oraz tych, których szczegóły postaci
geometrycznej są usytuowane z jednej strony, można stosować dimetrię ukośną
lub dimetrię prostokątną.
3. Jeśli elementami postaci geometrycznej są utwory geometryczne obroto-
we, jak walec i stożek, to w doborze rzutu aksonometrycznego należy uwzględ­
nić dogodność odwzorowywania tych utworów w danym rzucie aksono-
metrycznym.
Jeśli rozważane utwory występują z jednej strony odwzorowywanego
przedmiotu, to zaleca się dimetrię ukośną lub dimetrię prostokątną, gdy nato-
miast z trzech stron - izometrię.
Rzuty aksonometryczne stanowią podstawę sporządzania rysunków
przede wszystki1n poglądowych. Wykorzystywanie rzutów aksonometrycznych
w zapisie konstrukcji jest ograniczone. Odwzorowywanie bowiem elementó-
w o większej złożoności postaci geometrycznej wymaga licznych zabiegów
kreślarskich, a łącznie z zapisem układu wymiarów i opisen1 struktury zew-
nętrznej czytelność takiego zapisu może być mniejsza niż zapisu w rzutach
prostokątnych.
DODATEK
PODZIAŁKI,FORMATY ARKUSZY
SPOSOBY SKŁADANIA ARKUSZY

Tabela D-1. Znormalizowane podziałki rysunku technicznego

Podziałki zwiększające '

1
Podziałki zmniejszające •
2 1 2
Wielkość naturalna

i 2: 1 1:2 1:1 ooo

1:50
I 5: 1
1:5 1: 100 1:2000
I :I
10: 1 l: 10 1:200 1:5000
20:1 1:20 1:500 1:10000
50:1

1
Ody jest konieczne, można rozszerqć układ podziałek stosujtc wielokrotność 1O.
2
Wyjątkowo można zastosować wartości pośrednie.

ZNORMALIZOWANE FORMA TY ARKUSZY

Tabela D-2. Wymiary formatów podstawowych

Format Wymiary, w mm
(A5) 148 X 210
A4 210 X 297
A3 297 X 420
A2 420 X 594
Al 594 X 841
AO 841 X 1189

I
A2 l
!
'

A1 AO
AL.
A3
AL.
Rys. D-1. Układ formatów podstawowych
 184

A2x4
A3x4
A4x3

Rys. 0-2. Proporcje wymiarowe arkuszy

o formatach pochodnych (przykłady)

Tabela D-3. Wymiary formatów pochodnych•

r-· ··1
II Formaty pochodne od formatu :
!
I Krotność ·1
i I
I
I
krótszego A4 A3 A2 Al AO I

I boku '
-l

i mm
l
i

~
\
!
J

2 l189 xl682 I
~
i
t--
I „ ł
.) 297x630 420x89 l 594x I261 84 I xI783 l l 89 x2523 i,
I

~-
4 297x84 1 420x l 189 594xJ682 84l x2378 i
.
\
5 297 xl051 420 x1486 594x2102
i
l
L_
6 297xf26 1 420xI783
--......

I 7 297x l471 420x2080

~ :

I s 297x l682 ',

1
I
9 297x1892
.Formaty pochodne oznacza się podając oznaczenie formatu podstawowego krotność krótszego boku formatu I
~
I

l:
1
dstawowego. '
Przykład oznaczenia formatu arkusza o wymiarach 297x630 mm: A4x3. '
I
 185

SPOSOBY SKŁADAN lA ARKUSZY O FORMAT ACH A3-AO

zotomonie wypukre
zoromanie wk l~sre
b

a Format A3

t"'-
CT>
N

420 ~...: 210

.~„
Fo r mat A2
\ .....

L...----i~~:=z!.t-I

R~·s . D-1. Sposób s kł ada ni a „do reczki lub koperty" arkuszy o fo rmatach A3 i A2:
.1,c - arkusze w po łożeniu poziomym; b,d - arkusze w położeniu pionowym
(l iczby określają kol ej ność za lamań przy składan iu)
180

b
. I
a
Format A1
I I
·+ ·- ·r-·---+--r 4

I. I
I
I -1 3
-1--, ~~~

210 210 210 210 210

841

- - - - - za tom anie wypukte

- · -·- ·- załamanie wkl~ste

c Format AO

I I I I
+-·
J

_j_·- ·-+-·-+-·- ·+-·-?-----.

si 41 31 21 ,j
I I I I I
+--t---t--r- 6

1 j I . t"-
cn
I . I I N

210 210 210 210 210

I1- 1189
Rys. 0 -4. Sposób składania „do teczki lub koperty" arkuszy o formatach Al i AO:
a,c - arkusze w położeniu poziomym; b - arkusz w położen iu pionowym
(liczby oznaczają kolejność załamań przy składaniu)
 187

b
zatamanie wypukłe
105
załamanie wklęsłe

a
Format A 3

105
420

105

c
d
105 Format A 2
21
I
I
I
4

t"-..
en
N

210 0/2
a
594

Rys. D-5. Sposób składania „do wpinania" arkuszy o fonnatach A3 i A2: a,c - arkusze w położeniu
poziomym; b,d - arkusze w położeniu pionowym (liczby określają kolejność załamań przy składaniu)
188

b
105

a
105
2 I
Format A 1 I I

.,._....._ -~ -_ _s ...___.
I
I

210 0 a 2
2 190
o 210 a
841

c - - - --zotamonie wypukte
105 - .- .- załamanie wklęsłe
Format AO

I I I
2 I I I I
I I I
J---H--t-- i
I
I I

, I
I

I
I

_L.+---!
,- . I
9 -+---.
r-- ~
1J II s+' sII 41' 3I ~ ~
---·-t-.--r--·--~ ~·
I 1
I I e

I I „„„/ N

I I I IV
/~ I I

210 °/2 190 190 190 190

a
11 89

Rys. D-6. Sposób składania „do wpinania" arkuszy o formatach A l i AO: a,c - arkusze w położeniu
poziomym; b - arkusz w położeniu pionowym (liczby określają kol ejność załamań przy składaniu)
 189

- - - - zotamanie wypukłe
- - - - - załamanie wkl~ste

a
Format A4a9

8 • 210 : 1680
1892

b
Format A 3 .1

I I

- -;- - _[_ - l
I I I
+--- - j_
ł )
+
I I I I I
I

9 ll 210 : 1890
2080

Rys. D-7. Sposób składania „do teczki lub koperty" arkuszy o fonnatach pochodnych:
a- fonnat A4 x 9, b - fonnat A3 x 7
190

- - - - zotomcrie wypukłe
- - - - - załamanie wklęsłe

a
Format A4.9

ro a/2
o 8 • 190 = 1520
1892

b
105
Format A3• 7

/ '
. I I

-f--~1'-·
. I 1-~-~-~-t--L-
I I I I

I i i I I I I I I
210 °/2
Q • • 110 =1520
2080

Rys. D-8. Sposób składania „do wpinania" arkuszy o formatach pochodnych:

a - format A4 x 9, b- format A3 x 7
 SPIS RZECZY

PRZEDMOWA ......... „ . . .... . . .........•. „ .......... „ „ ... „ „ „ ............. „„.„„ ....... „ ... „ ....... „ „ ........... . 3
1. WPROWADZENIE. PODSTAWOWE POJĘCIA TEORII KONSTRUKCJI I ZAPI-
SU KONSTRUKCJI ......... „ „ „ ...... „ .... „ .. „ ................ . „ „ „ ...... „.„ ... „ .... „ „ ... „.„ . ... ...... „.„ 4
I. l . Zapis a system infonnacyjny w podstawowych działaniach technicznych „.„ ...... „. 4
1.2. Konstrukcja, cechy konstrukcyjne „ .„„.„ ............... „ „ „ .... „.„ .•....... „.„ ... „„.„ .. „ .. „ „. 5
1.3. Podstawowe zasady zapisu konstrukcji „„.„„.„„.„„.„ .... „.„.„ ..•.. „ . „ „ „ „ „ „ .... „ „ „ „ .. 8
1.4. Rodzaje zapisu konstruk~ji „ ... „ ...................... „ ....... „ .... .... „ .• • „ .... „ .. „ ... ....... „ ...... „. 8
. . tn• . .
1.5 . R acJe 1s ien1a zapisu ...... „ ......... „ •........ „ ...............•.... „ ...... „ ....... ... „ .....•..... „ ... ...... . 9
1.6. Zapis a proces projektowo-konstrukcyjny .„„ .... „„.„ .............. . „.„.„ ...... „ .. „.„.„.„„. 10
2. PODSTAWY GRAFICZNEGO ZAPISU KONSTRUKCJI I .. „ ......... „ .. „ .. „ „ .... „.„„.„ 13
2.1. Rzutowanie prostokątne jako sposób odwzorowania geometrycznej postaci kon-
strukcyJneJ . „ ... „ ..................................... .................................... „ ........ . ..................... . 13
2.2. Reguły dotyczące rzutowania . „ ..... „ . ......... .. . „ ....•••.. ...•.•.•.... .•....••... „ .... „ ..... ........... „ 15
2.3. Linie jako znaki zapisu graficznego .... „ . „ .................. „ ........... .... . „ ......... .... „ . „ ....... . 17
3. ZAPIS GEOMETRYCZNEJ POSTACI KONSTRUKCYJNEJ ...... „ ......... „ .•.............. 19
3.1. Zagadnienia zapisu geometrycznej postaci konstrukcyjnej „ ......•... . . ....••. „ •• ••••• „ ... „ 19
3.2. Zapis typowych postaci ................ „ .. „ ..... „ .. „ ................... „ ... „ .. „ „ „ „ .................... . 19
3.3. Przekroje ............ „ .............. „ ........ „ .. „ ....... „„„„. „ •..•.•....•. „ . .•... „ „ ........ „ „ ..•............. 21
3.4. Przekroje i widoki częściowe. Powiększenia drobnych szczegółów .„ .. „ „ ... „ ..... . „ 26
3.5. Rzuty przesunięte oraz przesunięte i obrócone „ „„.„.„ •. „.„ ...• „.„ ...... „.„.„.„„„„.„ „ 30
3.6. Widoki rozwinięte ...... .............. „ •.•...... . ...•.............•.. „ •... . .....•••••.• „ ......... „ ........... .. . 32
3.7. Kłady ............................................... „ ...... ............. .. . .... ........................ „ ................ . 33
3.8. Rzuty rozmieszczenia otworów .„ .............. „ .................... . ................. „ ........ .......... . 37
. . przeni.kama
3.9 . Lm1e . w zap1s1e . . konstrull\.CJ1 „ ~-
................................................... „ ........... . 38
3. l O. Przerwani a i urwania ........... „ .... „ ..... „ •• „ ........... „ ... „. „ „ ........ „ ... „ ... „ „ ... „ ........ „ .... . 40
3. l I . Korzystanie z oczywistości symetrii ........... „ .. „ ••...... . „ ............... „ .............. .... . „ •... 42
3 .12. Kreskowanie przekroju - znaki „przekroju tworzywa" „ ........... . „ ........ ...... „ ........ . 43
3. J 3. Oznaczanie płaszczyzn przekrojów oraz przekrojów i kładów jako rzutów ......... . 46
3.14. Wybrane zagadnienia zapisu postaci geometrycznej ........................... „ .. „ ....... „. „ . 47
3 .15. Reguły sporządzania rysunków do mikrofilmowania i reprografii ..................... „ . 51
4. ZAPIS UKŁADU WYMIARÓW ..... „ „ ..... „ .••............. . ...... ........... ............. „ ....... „ .•...... 53
4.1. Zagadnienia zapisu układu wymiarów .... „ ........ . . .................. ................................. . . 53
4.2. Znaki oraz zapis znaków układu wymiarów .......... „ „ . „ ........ ..•.................... . ........... 54
4.3. Zagadnienie doboru elementów układu wymiarów .................. „ ....... „ ..... „ ... „ .... „ .. 60
4.4. Elementy rachunku wymiarów tolerowanych ............. „ . .... „ .••.....••..••...•••••.• ... ..•.••... 62
4.5. Reguły wymiarowania ............................ „ .... . .... „ ... . . . ..................... ... . ..... ........ „ „ ..... . 64
4.6. Zagadnienia oczywistości w zapisie układu wymiarów - uproszczenie zapisu .. „ .. . 75
4. 7. Wybrane zagadnienia zapisu układu wymiarów .............. „ ....•.. ............ .......... . ...... „ 76
„ „.

198

5. OPIS MAKROSTRUKTURY I MIKROSTRUKTURY ZEWNĘTRZNEJ ........ „........ 80

5. l . Opis makrostruktury zewnętrznej - rozkład struktury ........... „ ... „ . „ .. „ „ „ ........... „... 80
5.2. Układ pasowań . „ „ „ . „ „ „ .. „ „ „ „ .. „ .. „ .. „ . „ „ .. „ . . „ .„ .„ ... „ „ „ .... „ . „ .. „ . „ . „ .. „ . „ . „ „ „ . „ .. „ 87
5.3. Opis mikrostruktury zewnętrznej .... „ . „ „ „ „ . „ „ „ .. „ „ „ „ „ . „ „ . „ . „ „ „ . „ „ „ „ „ . „ „ . „ . „ „ „ . 90
5.4. Tolerowanie nierówności makrostruktury . „ ...... „ . „ „ „ „ „ „ „ ..... „ „ „ „ . „ „ . „ „ „ „ „ „ „ .. „ 1O1
5.5. Odchyłki położenia „.„. „ .. „ ... „ „ .... „ „ .. „ „. „ „ „ „. „ „. „ „. „ „ „ „. „ .. „ „ „ „ .... „ „. „. „ „ „ „. „ 104
6. ZAPIS KONSTRUKCJI POŁĄCZEŃ ŚRUBOWYCH „ .. „ . „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ . „ „ . „ „ . „ . . . . . 117
6.1. Podstawowe pojęcia z teorii konstrukcji połączeń śrubowych .„ .. „ .. „ . „ .. „ . „ „ ..... „. 117
6.2. Zagadnienia geometrycznej postaci konstrukcyjnej elementów połączeń śrubo-
wych ........ „ ... „ . „ .. „ .. „ „ „ „ .. „ .. „ . „ ... „ „ ... „ „ „ . . „ .... „ .. „ .... „ . „ „ . „ .. „ ... „ . „ . „ „ .. „ •. „„„„.... 123
6.3. Zapis układu wymiarów „ . „ „ . „ „ „ „ „ . „ „ „ „ . .. „ .. „ „ ..... „ „ „ „ .. „ „ . „ „ „ .• „ „ „ „ „ . „ „ „ „ „ . „ 129
6.4. Typowe rodzaje połączeń śrubowych „ . „ „ „ . „ „ „ „ „ „ „ .....• „ „ „ „ .. „ . „ „ „ „ „ „ .. „ „ „ .. „.. 130
6.5. Uproszczenia zapisu połączeń śrubowych „ „ „ „ „ . „ „ .. „ ..... „.„ .... „ „ ... „ .......... „ .... „.. 133
6.6. Oznaczenia połączeń śrubowych „ . „ ...... „ . „ „ ... „ „ ....... .... „ „ „ „ . „ . „ „ •.. „ ...... „.„„„.... 140
7. ZAPIS KONSTRUKCJI POŁĄCZEŃ SPAWANYCH .. „ „ „ „ „ „ . „ „ . . „ . „ „ „ „ „ ... „ . „ „ „ . 143
7 . 1. Podstawowe pojęcia z teorii konstrukcji połączeń spawanych „ .. „ „ . „ . „. „ .. „ . „ „ . „ „ 143
7.2. Typowe rodzaje połączeń (złącz) spawanych .„ ... „ „ .. „ „ . „ „ .... „ „ . „ .. „ . „ „ „ . . „ „ .. „ „ „ 144
7.3. Zapis uproszczony połączeń spawanych „ „ .. „ . „ . „ .... .. „ .... „ ... „ „ „ „ . .'.... „ „ „ ...... „.„.. . 146
7.4. Zapis symboliczny połączeń spawanych „ „ ... „ „ .. „.„ . . „ . „ . „ „ „ „ ..... „.„.„.„ ...... „ ... „.. 148
8. UPROSZCZONY ZAPIS KÓŁ I PRZEKŁADNI ZĘBATYCH ORAZ ŁOŻYSK
TOCZNYCH .„ ..... „ ...... „ ................ „ . „ .... „ .. „ . „ „ ...... „ „ . „ ... „ . „ . „ „ „ „ „ „ „ „ „ . „ . „ „ „ .. „...... 155
8.1. Koła i przekładnie zębate ........ „ „ . „ ..... „ . „ . „ .... „ .. „ „ ... „ „ .. „ „ .... „ „ •.. „ ..... „ ... „ .. „„.... 155
8.2. Łożyska toczne .. „ „ ... „ . „ .. „ „ . „ „ •.......... „ .. „ . „ .. „ ....... „ „ „ .. „ .... „ „ „ .. „ ... „ . „ . „ .. „ „ „ . „ . . . 160
9. RODZAJ ZAPISU A ZŁOŻONOŚĆ UKŁADÓW .„ „ „ . „ „ „ „ „ „ „. „ „ „ „ . „ „ . „ . „ „ „ „ „ . „. 165
9.1. Złożoność środków technicznych a złożoność rysunków „ „ „ „ „ „ „ .„ ... „ „ „ .. „ .. „ „ „ . 165
9 .2. Oznaczanie elementów na rysunkach złożeniowych i zestawieniowych „ „ „ „ „ „„.. 168
9.3. Rysunki konstrukcyjne a fazy twórcze „ . „ „ „ „ . „ . „ „ . „ „ „ . „ „ „ „ „ „ „ „ „ .• „ „ „ . „ . „ „ „ „ . „ 171
10. ZAPIS SCHEMATYCZNY (SYMBOLICZNY) „ . „ „ „ . „ „ „ . „ „ „ „ „ .. „ . „ „ „ . „ „ „ „ „ „ „ . . . 174
11. RZUTY AKSONOMETRYCZNE „ „ . „ „ „ „ „ „ „ „ . „ „ „ „ „ „ „ „ .. „ „ „ „ „ . „ „ .. „ „ „ . „ . „ „ „ „ . . . 179
DODATEK. Podziałki, formaty arkuszy, sposoby składania arkuszy „ „ „ ... „ . „ . „ „ .. „ „ „ .. „ 183
LITERATURA .. „ .. „ „ „. „ „ „ .. „ .. ... „ „. „. „ ........ „ „. „ .. „. „ „ „ „. „ „ „ .. . „. „. „. „. „. „ „. „ ........... „ „.. l9ł
NORMY ... „ „ „ „ „ .. „ „ „ „ .. „ „ „ „ . „ ..... „ „ .. „ „ „ „ . „ .. „ „ „ .... „ . „ „ .... „ „ ... „ „ „ „ . „ „ „ „ .. „ .. „.„......... 192