Các Bệnh Ngoại Khoa Thường Gặp Và Cách Chữa Trị Bằng y Học Cổ Truyền

CÁC BỆNH
NGOẠI KHOA
THƯỜNG GẶP
VÀ CÁCH CHỮA TRỊ
BẰNG Y HỌC CỔ TRUYỀN
Héi ®ång chØ ®¹o xuÊt b¶n
Chñ tÞch Héi ®ång

PGS. TS. Ph¹m v¨n linh
Phã Chñ tÞch Héi ®ång

Ph¹m chÝ thμnh
Thμnh viªn
TrÇn quèc d©n
TS. NguyÔn ®øc tμi
TS. NguyÔn an tiªm
NguyÔn vò thanh h¶o
CÁC BỆNH
NGOẠI KHOA
THƯỜNG GẶP
VÀ CÁCH CHỮA TRỊ
BẰNG Y HỌC CỔ TRUYỀN
NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA SỰ THẬT

HÀ NỘI 2016
Lêi nhμ xuÊt b¶n
Y d−îc häc cæ truyÒn ViÖt Nam lμ mét di s¶n quý

b¸u cña d©n téc ta. Lμ mét bé phËn cÊu thμnh cña
nÒn v¨n hãa ViÖt Nam, y d−îc häc cæ truyÒn ViÖt
Nam lu«n g¾n bã víi cuéc sèng céng ®ång çc d©n téc
ViÖt Nam, vμ ®Æc biÖt, y d−îc häc cæ truyÒn ®−îc x¸c
®Þnh nh− mét nh©n tè quan träng gióp cho chiÕn
l−îc ch¨m sãc søc kháe ban ®Çu thμnh c«ng ë n−íc
ta thêi gian qua.
Theo quan ®iÓm cña y häc cæ truyÒn, çc bÖnh
sinh ra ë bªn ngoμi c¬ thÓ, m¾t nh×n thÊy, tay sê
thÊy, cã chøng tr¹ng côc bé ®Òu thuéc ph¹m vi cña
ngo¹i khoa. ChÝnh v× vËy, cã thÓ øng dông y häc cæ
truyÒn vμo ch÷a trÞ mét sè bÖnh ngo¹i khoa th−êng
gÆp víi chi phÝ thÊp, dÔ phæ biÕn vμ øng dông trong
thùc tÕ ®èi víi y tÕ tuyÕn x·, ph−êng.
Cuèn s¸ch Çc bÖnh ngo¹i khoa th−êng gÆp
vμ çch ch÷a trÞ b»ng y häc cæ truyÒn cña tËp thÓ
t¸c gi¶ c«ng t¸c t¹i Häc viÖn Y D−îc häc cæ truyÒn
ViÖt Nam do TS. BS. §Ëu Xu©n C¶nh, TS. BS. Ph¹m
Quèc B×nh, TS. BS. NguyÔn ThÕ ThÞnh ®ång chñ biªn
sÏ cung cÊp cho b¹n ®äc nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vμ
ph−¬ng thøc ch÷a trÞ mét sè bÖnh ngo¹i khoa th−êng
5
gÆp b»ng ph−¬ng ph¸p y häc cæ truyÒn ®¬n gi¶n, dÔ
¸p dông.
KiÕn thøc vÒ y häc rÊt réng lín, sè l−îng çc
ph−¬ng ph¸p ch÷a trÞ, çc bμi thuèc còng rÊt nhiÒu,
trong ph¹m vi cuèn s¸ch nμy, chóng t«i chØ giíi
thiÖu mét sè bμi thuèc vμ ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ çc
bÖnh ngo¹i khoa th−êng gÆp b»ng y häc cæ truyÒn.
Nhμ xuÊt b¶n vμ tËp thÓ t¸c gi¶ rÊt mong nhËn ®−îc
sù gãp ý cña b¹n ®äc ®Ó hoμn thiÖn néi dung cuèn
s¸ch trong lÇn xuÊt b¶n sau.
Xin giíi thiÖu cuèn s¸ch víi b¹n ®äc.
Th¸ng 9 n¨m 2016

NHμ XUÊT B¶N CHÝNH TRÞ QUèC GIA Sù THËT
6
Lêi nãi ®Çu
Çc bÖnh ngo¹i khoa y häc cæ truyÒn gåm phÇn

lín çc bÖnh thuéc phÇn ngoμi c¬ thÓ, thuéc c¬
nhôc, tÊu lý, x−¬ng khíp nh− bÖnh thÊp ®éc, nhiÖt
®éc, báng, vÕt th−¬ng, h¹ trÜ, cèt chiÕt, v.v.. Tæn
th−¬ng th−êng ë phÇn biÓu c¬ nhôc, tÊu lý, kinh
l¹c, nh−ng cã liªn quan mËt thiÕt víi phÇn lý: lôc
phñ, ngò t¹ng, khÝ huyÕt, t©n dÞch.
Khi c«ng n¨ng cña t¹ng, phñ kh«ng ®iÒu hßa,
kinh l¹c kh«ng th«ng suèt, khÝ huyÕt vËn hμnh ø
trÖ, t¸c nh©n g©y bÖnh x©m ph¹m vμo c¬ thÓ g©y
nªn çc bÖnh tËt. V× vËy ngoμi viÖc ch÷a trÞ t¹i
chç, y häc cæ truyÒn cßn rÊt chó träng tíi viÖc ®iÒu
chØnh sù mÊt th¨ng b»ng vÒ ©m d−¬ng khÝ huyÕt
cña t¹ng, phñ vμ kinh l¹c (ch÷a bÖnh toμn th©n).
Nguyªn nh©n g©y ra bÖnh ngo¹i khoa còng
kh«ng ngoμi lôc d©m (nguyªn nh©n bªn ngoμi),
thÊt t×nh (nguyªn nh©n bªn trong) vμ çc nguyªn
nh©n kh¸c thuéc ph¹m vi sinh ho¹t (bÊt néi ngo¹i
nh©n) nh− ¨n uèng, phßng dôc, lao th−¬ng, trïng
thó c¾n v.v., nh−ng phÇn lín lμ do ®éc tμ nh−
phong ®éc, thÊp ®éc, háa ®éc g©y ra. BÖnh vïng
®Çu mÆt th−êng do phong ®éc, bÖnh ë gi÷a th©n
7
liªn quan tíi khÝ uÊt, bÖnh ë phÝa d−íi c¬ thÓ do
thÊp ®éc g©y nªn.
VÒ mÆt chÈn ®o¸n, ngoμi viÖc t×m nh÷ng triÖu
chøng bÖnh toμn th©n, viÖc kh¸m xÐt tæn th−¬ng
côc bé cÇn ®i tíi xem bÖnh thuéc ©m chøng hay
thuéc d−¬ng chøng.
Nh÷ng bÖnh thuéc d−¬ng chøng th−êng
ph¸t ra cÊp tÝnh, cã s−ng nãng ®á ®au, cã sèt,
m¹ch nhanh nh− çc bÖnh do ®éc tμ, háa ®éc
g©y nªn (môn nhät, ®inh r©u, huyÕt nhiÖt ®éc,
s¸n khÝ,...).
Nh÷ng bÖnh thuéc ©m chøng th−êng cã tÝnh
chÊt m¹n tÝnh, cã s−ng nh−ng kh«ng nãng ®á,...
nh− trμng nh¹c, loa lÞch, chøng nham (¸p xe l¹nh
do lao, khèi u lμnh tÝnh hoÆc ¸c tÝnh,...).
Cã thÓ tãm t¾t d−¬ng chøng vμ ©m chøng cña
çc bÖnh ngo¹i khoa y häc cæ truyÒn theo b¶ng sau:
ChØ tiªu D−¬ng chøng ¢m chøng

Mμu da Hång, ®á (nhiÖt) Kh«ng ®æi, tr¾ng
bÖch, da tèi
S−ng S−ng gå lªn (chÝnh B»ng mÆt da (v×
khÝ m¹nh, ph¸t t¸c chÝnh khÝ yÕu)
nguyªn nh©n g©y
bÖnh ra ngoμi)
Ph¹m vi ë t¹i chç (v× chÝnh Lan táa (v× chÝnh
s−ng tÊy khÝ m¹nh, khu tró khÝ yÕu, kh«ng h¹n
t¸c nh©n g©y bÖnh chÕ ®−îc t¸c nh©n
lan trμn) g©y bÖnh)
8
NhiÖt ®é Nãng (do nhiÖt) Kh«ng thay ®æi hay
m¸t
§au Cù ¸n (thùc chøng) §au Ýt, ®au ª Èm,
thiÖn ¸n, thÝch Êm
(h−, hμn)
Mñ §Æc (khÝ huyÕt thÞnh) Lo·ng (khÝ huyÕt h−)
MËt ®é Võa ph¶i C−¬ng (khèi u) hoÆc
nhuyÔn (¸p xe l¹nh)
VÞ trÝ Th−êng t¹i b× phu ë s©u trong g©n, x−¬ng
Tiªn l−îng DÔ khái L©u khái
C¨n cø vμo nguyªn nh©n vμ c¬ chÕ g©y bÖnh,

çc bÖnh ngo¹i khoa ®−îc ch÷a theo çc ph−¬ng
ph¸p phèi hîp chÆt chÏ gi÷a côc bé vμ toμn th©n,
kÕt hîp thñ ph¸p can thiÖp víi dïng thuèc t¹i chç
vμ toμn th©n.
Nh×n chung, uèng thuèc trong cã thÓ chia theo
3 giai ®o¹n cña bÖnh: (1) Giai ®o¹n ®Çu, khi ch−a
lμm mñ, bÖnh cßn ë thêi kú viªm nhiÔm th× lÊy
tiªu viªm lμ chÝnh; (2) Giai ®o¹n hãa mñ, cÇn bμi
nïng vμ tèng t¸c nh©n g©y bÖnh ra ngoμi, kh«ng
cho x©m nhËp vμo trong g©y çc biÕn chøng b»ng
çch uèng thuèc bμi nïng (cho vì mñ); (3) Giai
®o¹n cuèi cïng, dïng ph−¬ng ph¸p bæ khÝ huyÕt
®Ó n©ng cao thÓ tr¹ng, gióp vÕt th−¬ng mau lμnh
vμ phßng ngõa t¸i ph¸t.
Ch÷a bÖnh ë côc bé còng tiÕn hμnh theo çc
giai ®o¹n bÖnh: (1) Giai ®o¹n ®Çu còng lÊy tiªu
viªm t¸n kÕt lμ trÝnh b»ng ch©m cøu, d¸n cao tan
9
vμ çc ph−¬ng ph¸p vËt lý kh¸c nh− ch−êm nãng,
chiÕu tia hång ngo¹i, tia sãng ng¾n...; (2) Giai
®o¹n ®· cã mñ cÇn bμi nïng (®−a mñ ra ngoμi)
b»ng chÝch dÉn l−u, cao d¸n vì mñ...; khø hñ (lμm
mÊt çc tæ chøc ho¹i tö); sinh c¬ (lμm mäc l¹i çc
tæ chøc c¬ nhôc), nÕu vÕt th−¬ng chét l©u lμnh th×
dïng çc thuèc sinh c¬ kÕt hîp víi çc thuèc bæ
khÝ huyÕt ®Ó ch÷a.
VÒ thuèc tiªu viªm cã: thanh nhiÖt gi¶i ®éc
nh− Kim ng©n, Bå c«ng anh, Liªn kiÒu...; hμnh
khÝ ho¹t huyÕt nh−: §an s©m, Xuyªn khung, T¹o
gi¸c thÝch...; nhuyÔn kiªn hãa ®μm nh− H¹ kh«
th¶o, T¹o gi¸c, Bèi mÉu...; bμi nïng cã çc thuèc
nh−: Thanh ®¹i, B¹ch chØ, ý dÜ; bæ khÝ huyÕt
th−êng dïng çc vÞ: Hoμng kú, B¹ch truËt, B¹ch
th−îc, v.v..
§Õn nay, y häc cæ truyÒn cã nhiÒu bμi thuèc
tèt ch÷a bÖnh t¹i chç hay toμn th©n ®¸p øng çc
bÖnh ngo¹i khoa ë çc vÞ trÝ kh¸c nhau cña c¬ thÓ;
çc bμi thuèc d©n gian cã t¸c dông ch÷a bÖnh tèt
®−îc l−u truyÒn l¹i nh− çc lo¹i cao d¸n, thuèc
x«ng... ®Ó ch÷a çc bÖnh nh− môn nhät, trÜ, viªm
h¹ch, v.v..
10
BÖNH TRÜ
TS. BS. §Ëu Xu©n C¶nh
TS. BS. NguyÔn ThÕ ThÞnh
BS. L÷ §oμn Ho¹t M−êi
A. ®¹i c−¬ng vÒ bÖnh trÜ
1. Mét sè nhËn thøc chung vÒ t×nh tr¹ng

bÖnh trÜ
TrÜ lμ bÖnh th−êng gÆp. Tuy kh«ng g©y tö
vong vμ Ýt khi cã biÕn chøng nÆng nÒ nh−ng l¹i
trùc tiÕp ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng cuéc sèng cña
ng−êi bÖnh. Trong çc bÖnh lý hËu m«n - trùc
trμng, bÖnh trÜ phæ biÕn hμng ®Çu trªn thÕ giíi víi
sè ng−êi m¾c bÖnh kh¸ cao.
ë ViÖt Nam, ng−êi x−a cã c©u “thËp nh©n cöu
trÜ” (m−êi ng−êi cã chÝn ng−êi bÞ trÜ) chøng tá cã
rÊt nhiÒu ng−êi m¾c bÖnh trÜ. Tuy nhiªn, do trÜ lμ
bÖnh ë vÞ trÝ ®Æc biÖt vμ kh«ng g©y ¶nh h−ëng
nÆng nÒ ®Õn cuéc sèng nªn bÖnh nh©n ®μnh chÊp
nhËn, th−êng ®i kh¸m vμ ch÷a bÖnh rÊt muén. V×
vËy, nh÷ng sè liÖu thèng kª ë çc bÖnh viÖn,
phßng kh¸m ch−a cho thÊy ®−îc tû lÖ m¾c bÖnh trÜ
thùc sù trong céng ®ång. T¸c gi¶ TrÇn Kh−¬ng
KiÒu lÇn ®Çu tiªn ®iÒu tra b»ng ph−¬ng ph¸p dÞch
11
tÔ häc cho kÕt qu¶ tû lÖ m¾c bÖnh trÜ ë mét sè
vïng cña n−íc ta (Hμ Néi, Nam §Þnh, Thμnh phè
Hå ChÝ Minh) lμ 76,97 ± 0,30%. Theo nghiªn cøu
gÇn ®©y cña t¸c gi¶ NguyÔn M¹nh Nh©m vÒ bÖnh
trÜ ë çc tØnh phÝa B¾c th× tû lÖ bÖnh trÜ lμ 55%.
Bªn c¹nh ®ã, çc nghiªn cøu tr−íc ®©y tuy ®−a ra
çc ®é tuæi cã tû lÖ m¾c bÖnh trÜ cao kh¸c nhau
(Goligher l−u ý ®é tuæi trªn 50 cã tû lÖ bÖnh cao,
theo Johanson J. F. vμ Sonnenberg A. ®é tuæi nμy
lμ 45-65 tuæi, t¸c gi¶ NguyÔn M¹nh Nh©m ®−a ra
®é tuæi 30-50) nh−ng ®Òu thèng nhÊt ®©y lμ bÖnh
gÆp nhiÒu ë ng−êi lín tuæi.
2. §Þnh nghÜa
TrÜ lμ mét hÖ thèng ®¸m rèi tÜnh m¹ch sinh lý
b×nh th−êng n»m ë vïng hËu m«n trùc trμng, do
mét nguyªn nh©n c¬ héi nμo ®Êy lμm cho hÖ thèng
tÜnh m¹ch trÜ sa gi·n kh«ng håi phôc.
B×nh th−êng, çc tÜnh m¹ch nμy cã vai trß khÐp
kÝn hËu m«n nªn ai còng ph¶i cã. Do vËy, ai còng cã
thÓ bÞ bÖnh trÜ. Tuy nhiªn, mét sè ®èi t−îng cã nguy
c¬ m¾c trÜ cao nh− ng−êi cã c«ng viÖc ngåi l©u, Ýt vËn
®éng (nh©n viªn v¨n phßng, thî may,...), ng−êi bÞ
çc bÖnh vïng ®¹i trμng, phô n÷ mang thai...
Tuy nhiªn, bÖnh trÜ kh«ng chØ cã møc ®é nÆng
nhÑ nh− nhiÒu bÖnh nh©n lÇm t−ëng mμ bÖnh trÜ
®−îc chia lμm 3 lo¹i: trÜ néi, trÜ ngo¹i vμ trÜ hçn
hîp. Çch chia nh− vËy lμ dùa trªn vÞ trÝ cña çc
tÜnh m¹ch bÞ gi·n so víi mÐp hËu m«n (®−êng l−îc).
12
Trong ®ã, chØ riªng trÜ néi, ng−êi ta míi chia theo
møc ®é bÖnh tõ nhÑ ®Õn nÆng thμnh ®é 1, 2, 3, 4
trong ®ã ®é 1 chiÕm 9,35%, ®é 2 chiÕm 43,34%, ®é 3
chiÕm 10,12%, ®é 4 chiÕm 0,99%. Theo ®ã, nÕu
bÖnh nh©n míi bÞ bÖnh trÜ (®é 1 vμ 2) chØ cÇn dïng
thuèc vμ ph¶i nªn ch÷a trÞ sím. Cßn nÕu ®Ó bÖnh
nÆng h¬n, ph¶i dïng çc biÖn ph¸p thñ thuËt, phÉu
thuËt võa ®au ®ín, tèn kÐm l¹i vÉn rÊt dÔ t¸i ph¸t.
Kh«ng nh÷ng thÕ, cßn cã thÓ g©y nhiÒu biÕn chøng
cÊp tÝnh nh− mÊt m¸u, viªm nhiÔm, phï nÒ hËu
m«n... Çc triÖu chøng c¬ n¨ng th−êng gÆp lμ: sa
trÜ (49,50%), t¸o bãn (18,26%), tiÖn m¸u (20,24%),
®au hËu m«n (4,51%). Çc th−¬ng tæn kh¸c ®i kÌm
th−êng gÆp: nøt hËu m«n (4,51%), polype (1,10%).
3. Nguyªn nh©n g©y bÖnh trÜ

Nguyªn nh©n cña bÖnh ch−a ®−îc x¸c ®Þnh râ
rμng vμ ch¾c ch¾n. Nh÷ng yÕu tè sau ®©y ®−îc coi nh−
lμ nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho bÖnh ph¸t sinh:
- T¸o bãn kinh niªn: Nh÷ng bÖnh nh©n nμy
mçi khi ®i cÇu ph¶i rÆn nhiÒu, khi rÆn ¸p lùc
trong lßng èng hËu m«n t¨ng lªn gÊp 10 lÇn. T¸o
bãn l©u ngμy lμm xuÊt hiÖn çc bói trÜ. Çc bói trÜ
dÇn dÇn to lªn vμ khi to qu¸ sÏ sa ra ngoμi.
- Héi chøng lþ: Nh÷ng bÖnh nh©n bÞ bÖnh lþ
mçi ngμy ®¹i tiÖn nhiÒu lÇn vμ mçi lÇn ®¹i tiÖn
ph¶i rÆn nhiÒu lμm t¨ng ¸p lùc trong æ bông.
- T¨ng ¸p lùc æ bông: Nh÷ng bÖnh nh©n viªm
phÕ qu¶n m¹n tÝnh, nh÷ng bÖnh nh©n gi·n phÕ
13
qu¶n, ho nhiÒu, nh÷ng ng−êi lao ®éng nÆng nh−
khu©n v¸c... lμm t¨ng ¸p lùc trong æ bông, dÔ
dμng cho bÖnh trÜ xuÊt hiÖn.
- T− thÕ lμm viÖc: Khi nghiªn cøu ¸p lùc tÜnh
m¹ch trÜ, ng−êi ta ghi nhËn ¸p lùc tÜnh m¹ch trÜ lμ
25 cm H2O ë t− thÕ n»m, t¨ng vät lªn 75 cm H2O ë
t− thÕ ®øng. V× vËy, tû lÖ m¾c bÖnh trÜ sÏ cao ë
ng−êi ph¶i ®øng l©u, ngåi nhiÒu, Ýt ®i l¹i nh− th−
ký bμn giÊy, nh©n viªn b¸n hμng, thî may...
- U b−íu hËu m«n trùc trμng vμ vïng chung
quanh (nh− ung th− trùc trμng, u b−íu vïng tiÓu
khung, thai nhiÒu th¸ng...) khi to cã thÓ chÌn Ðp
vμ c¶n trë ®−êng vÒ tÜnh m¹ch håi l−u lμm cho çc
®¸m rèi trÜ c¨ng phång lªn t¹o thμnh bÖnh trÜ.
Trong nh÷ng tr−êng hîp nμy, trÜ ®−îc t¹o nªn do
nh÷ng nguyªn nh©n cô thÓ, râ rμng nªn ®−îc gäi
lμ trÜ triÖu chøng, khi ®iÒu trÞ ta ph¶i ®iÒu trÞ
nguyªn nh©n chø kh«ng nh− bÖnh trÜ.
4. TriÖu chøng l©m sμng

Khi cã 2 triÖu chøng chÝnh lμ ch¶y m¸u vμ sa
bói trÜ, cÇn ®−a bÖnh nh©n ®i kh¸m bÖnh.
- Ch¶y m¸u lμ triÖu chøng cã sím nhÊt vμ
th−êng gÆp nhÊt. §©y lμ mét trong nh÷ng lý do
®−a bÖnh nh©n ®Õn kh¸m. Lóc ®Çu ch¶y m¸u rÊt
kÝn ®¸o, t×nh cê bÖnh nh©n ph¸t hiÖn khi nh×n vμo
giÊy chïi vÖ sinh sau khi ®i ®¹i tiÖn hoÆc nh×n vμo
ph©n thÊy vμi tia m¸u nhá dÝnh vμo thái ph©n
r¾n. VÒ sau mçi khi ®i cÇu ph¶i rÆn nhiÒu do t¸o
14
bãn th× m¸u ch¶y thμnh giät hay thμnh tia. Muén
h¬n n÷a, cø mçi lÇn ®i ®¹i tiÖn, ®i l¹i nhiÒu, ngåi
xæm m¸u l¹i ch¶y. Cã khi m¸u ch¶y rÊt nhiÒu
khiÕn bÖnh nh©n ph¶i vμo cÊp cøu. §«i khi m¸u
tõ bói trÜ ch¶y ra ®äng l¹i trong lßng trùc trμng
råi sau ®ã míi ®i cÇu ra nhiÒu m¸u côc.
- Sa bói trÜ: Th−êng x¶y ra trÔ h¬n, sau mét
thêi gian ®i ®¹i tiÖn cã ch¶y m¸u. Lóc ®Çu, sau mçi
khi ®¹i tiÖn thÊy cã khèi nhá låi ra ë lç hËu m«n,
sau ®ã khèi ®ã tù tôt vμo ®−îc. Cμng vÒ sau khèi låi
ra ®ã to lªn dÇn vμ kh«ng tù tôt vμo sau khi ®i ®¹i
tiÖn n÷a mμ ph¶i dïng tay nhÐt vμo. Cuèi cïng
khèi sa ®ã th−êng xuyªn n»m ngoμi hËu m«n.
Ngoμi 2 triÖu chøng chÝnh trªn, bÖnh nh©n cã
thÓ cã kÌm theo çc triÖu chøng kh¸c nh− ®au khi
®i ®¹i tiÖn, ngøa quanh lç hËu m«n. Th«ng th−êng
trÜ kh«ng g©y ®au, triÖu chøng ®au x¶y ra khi cã
biÕn chøng nh− t¾c m¹ch, sa trÜ nghÑt hay do çc
bÖnh kh¸c ë vïng hËu m«n nh− nøt hËu m«n, ¸p
xe c¹nh hËu m«n... TriÖu chøng ngøa x¶y ra do
bói trÜ sa ra ngoμi vμ tiÕt dÞch g©y viªm da quanh
hËu m«n lμm cho bÖnh nh©n c¶m thÊy hËu m«n
lóc nμo còng cã c¶m gi¸c −ít vμ ngøa.
5. LÇm lÉn bÖnh trÜ víi çc bÖnh kh¸c

Do triÖu chøng chÝnh th−êng dÉn bÖnh nh©n
®Õn kh¸m lμ ch¶y m¸u, sa trÜ vμ ®au còng lμ çc
triÖu chøng cã thÓ gÆp trong nhiÒu bÖnh kh¸c, nªn
dÔ lÇm lÉn nÕu kh«ng ®i kh¸m.
15
- Nøt kÏ hËu m«n
TriÖu chøng næi bËt ®Ó bÖnh nh©n ®i kh¸m
bÖnh lμ ®au sau khi ®i ®¹i tiÖn, m¸u dÝnh theo
ph©n hoÆc ph¸t hiÖn khi nh×n vμo giÊy chïi vÖ
sinh sau khi ®i ®¹i tiÖn.
- Polype trùc trμng
BÖnh nh©n ®i ®¹i tiÖn th−êng cuèi b·i c¶m
thÊy v−íng trong hËu m«n, cã khi khèi polype sa
ra ngoμi sau mçi lÇn ®i ®¹i tiÖn. Th¨m kh¸m th×
sê thÊy côc r¾n cã cuèng.
- BÖnh ung th− hËu m«n trùc trμng
BÖnh ung th− hËu m«n trùc trμng còng cho
triÖu chøng ®i ®¹i tiÖn ra m¸u, nh−ng m¸u th−êng
cã lÉn çc chÊt ho¹i tö, hay cßn gäi nhê nhê m¸u
ç, cã mïi h«i khã chÞu.
- Sa trùc trμng
Toμn bé trùc trμng sa ra ngoμi nh− h×nh vμnh
kh¨n sau khi ®i ®¹i tiÖn, niªm m¹c tr¬n bãng tiÕt dÞch.
6. Ph©n lo¹i trÜ

C¨n cø vμo vÞ trÝ gi¶i phÉu vμ tÝnh chÊt cña
bói trÜ, ta chia trÜ ra lμm 3 lo¹i: trÜ néi, trÜ ngo¹i
vμ trÜ hçn hîp.
- TrÜ ngo¹i lμ nh÷ng bói trÜ mμ vÞ trÝ gèc cña
nã n»m ë phÝa d−íi ®−êng l−îc.
- TrÜ néi lμ nh÷ng bói trÜ mμ vÞ trÝ gèc cña nã
n»m trªn ®−êng l−îc.
- TrÜ hçn hîp lμ nh÷ng bói trÜ bao gåm c¶ trÜ
néi vμ trÜ ngo¹i. Do hÖ thèng d©y ch»ng park bÞ ®øt
hoμn toμn, khi ®ã cã sù th«ng th−¬ng gi÷a trÜ néi
16
vμ trÜ ngo¹i vμ kh«ng ph©n biÖt ®−îc ®©u lμ trÜ
néi, ®©u lμ trÜ ngo¹i.
7. Ph©n ®é trÜ
Ph©n ®é trÜ chØ ¸p dông cho trÜ néi, kh«ng
ph©n ®é cho trÜ ngo¹i. Khi trÜ hçn hîp sa gi·n
toμn bé gäi lμ sa trÜ vßng.
- TrÜ néi ®é 1: BÖnh nh©n ®i ®¹i tiÖn ra m¸u,
bói trÜ cßn n»m trong hËu m«n.
- TrÜ néi ®é 2: Bói trÜ sa ra ngoμi sau khi ®¹i
tiÖn, nh−ng tù co lªn ®−îc.
- TrÜ néi ®é 3: Bói trÜ sa ra ngoμi sau khi ®¹i tiÖn,
nh−ng kh«ng tù co lªn ®−îc, ph¶i dïng tay ®Èy lªn.
- TrÜ néi ®é 4: Bói trÜ liªn tôc sa ra ngoμi.
8. §iÒu trÞ bÖnh trÜ

8.1. Nguyªn t¾c ®iÒu trÞ
¦u tiªn ®iÒu trÞ b»ng çc ph−¬ng ph¸p b¶o
tån, chØ khi kh«ng thÓ ®iÒu trÞ b¶o tån ®−îc n÷a,
hoÆc trong tr−êng hîp trÜ cã biÕn chøng, hoÆc cã
kÌm theo çc bÖnh kh¸c th× míi nªn chØ ®Þnh phÉu
thuËt. Th«ng th−êng ng−êi bÖnh ®Õn kh¸m vμ
®iÒu trÞ khi trÜ g©y nh÷ng rèi lo¹n ¶nh h−ëng ®Õn
sinh ho¹t vμ n¨ng suÊt lao ®éng cña m×nh.
8.2. Çc ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ cô thÓ

8.2.1. Ng¨n chÆn çc yÕu tè thuËn lîi ph¸t
sinh bÖnh trÜ
- TËp thãi quen ®i cÇu ®Òu ®Æn hμng ngμy.
17
- §iÒu chØnh thãi quen ¨n uèng: Tr¸nh çc
chÊt kÝch thÝch nh− cμ phª, r−îu, trμ. Tr¸nh çc
thøc ¨n nhiÒu gia vÞ nh− ít, tiªu. Uèng n−íc ®Çy
®ñ. ¡n nhiÒu chÊt x¬.
- VËn ®éng thÓ lùc: Nªn tËp thÓ dôc vμ ch¬i
çc m«n thÓ thao nhÑ nh− b¬i léi, ®i bé...
- §iÒu trÞ çc bÖnh m¹n tÝnh hiÖn cã nh− viªm
phÕ qu¶n, gi·n phÕ qu¶n, bÖnh lþ...
8.2.2. §iÒu trÞ néi khoa
- VÖ sinh t¹i chç tèt b»ng ph−¬ng ph¸p ng©m
n−íc l¹nh 2-3 lÇn/ngμy, mçi lÇn 15 phót.
- Thuèc uèng: Gåm çc thuèc cã t¸c nh©n trî
tÜnh m¹ch, dÉn xuÊt tõ flavonoid. C¬ chÕ t¸c ®éng
cña çc thuèc nμy lμ lμm gia t¨ng tr−¬ng lùc tÜnh
m¹ch, b¶o vÖ vi tuÇn hoμn, gi¶m phï nÒ nhê t¸c
®éng kh¸ng viªm t¹i chç, chèng nhiÔm trïng vμ
chèng t¾c m¹ch.
- Thuèc t¹i chç: Gåm çc lo¹i thuèc mì (pommade)
vμ ®¹n d−îc (suppositoire) cã çc t¸c nh©n kh¸ng
viªm, v« c¶m t¹i chç vμ dÉn xuÊt trî tÜnh m¹ch.
8.2.3. §iÒu trÞ b»ng thñ thuËt bao gåm mét sè
ph−¬ng ph¸p sau:
- ChÝch x¬.
- Th¾t trÜ b»ng vßng cao su.
- Quang ®«ng hång ngo¹i.
8.2.4. PhÉu thuËt
Víi çc ph¸t hiÖn vÒ sinh bÖnh häc vμ gi¶i phÉu
häc, tõ thËp niªn 1990, ®· cã çc ph−¬ng ph¸p
18
phÉu thuËt míi nh− kh©u treo trÜ, phÉu thuËt
Longo, kh©u cét ®éng m¹ch trÜ d−íi h−íng dÉn
cña siªu ©m Doppler. Çc ph−¬ng ph¸p phÉu
thuËt míi nμy dùa trªn nguyªn t¾c b¶o tån líp
®Öm hËu m«n, gi¶m l−u l−îng m¸u ®Õn bói trÜ vμ
cè ®Þnh m« trÜ vμo èng hËu m«n. Víi çc ph−¬ng
ph¸p phÉu thuËt sau nμy, vïng phÉu thuËt n»m
trªn cét Morgagni, lμ vïng kh«ng cã çc tiÕp nhËn
c¶m gi¸c, do ®ã khi phÉu thuËt vïng nμy cã lîi
®iÓm lμ kh«ng ®au.
9. ChØ ®Þnh ®iÒu trÞ

TrÜ cã thÓ lμ bÖnh, cã thÓ lμ triÖu chøng cña
mét bÖnh kh¸c. ChØ ®−îc phÉu thuËt khi lμ trÜ
bÖnh. Mét sai lÇm th−êng m¾c ph¶i lμ c¾t trÜ cho
mét bÖnh nh©n bÞ ung th− trùc trμng. Cã thÓ trÜ lμ
triÖu chøng cña ung th− trùc trμng, cã thÓ lμ ung
th− trùc trμng xuÊt hiÖn trªn mét bÖnh nh©n cã
trÜ ®· l©u. V× vËy, tr−íc khi mæ ph¶i kh¼ng ®Þnh
kh«ng cã çc th−¬ng tæn thùc thÓ kh¸c ë vïng hËu
m«n trùc trμng.
TrÜ cã thÓ ®iÒu trÞ khái b»ng néi khoa hay çc
ph−¬ng ph¸p vËt lý. V× vËy, phÉu thuËt chØ nªn
®−îc xem lμ ph−¬ng s¸ch cuèi cïng khi çc
ph−¬ng ph¸p kÓ trªn kh«ng hiÖu qu¶, bëi v× phÉu
thuËt can thiÖp vμo gi¶i phÉu häc vμ sinh lý häc
b×nh th−êng, cã thÓ kÌm theo çc di chøng nÆng
nÒ khã söa ch÷a.
ChØ ®Þnh mæ ¸p dông cho trÜ néi ®é 3, ®é 4, trÜ cã
huyÕt khèi, trÜ vßng sa vμ trÜ xuÊt huyÕt trÇm träng.
19
10. Gi¸o dôc søc kháe
- Gi÷ vÖ sinh s¹ch sÏ vïng hËu m«n vμ vïng
tÇng sinh m«n.
- ¡n uèng b×nh th−êng, h¹n chÕ ¨n çc chÊt
gia vÞ nh−: h¹t tiªu, ít... ¡n nhiÒu chÊt x¬: rau
xanh, ngò cèc, hoa qu¶...
- Uèng nhiÒu n−íc mçi ngμy (trõ thøc uèng cã
cån): kho¶ng 2 lÝt mçi ngμy.
- Ng©m hËu m«n hμng ngμy.
- Khuyªn ng−êi bÖnh vμ ng−êi th©n kh«ng
nªn ®Ó t¸o bãn, tËp ®i ®¹i tiÖn ®óng giê. Tr¸nh
dïng çc thuèc nhuËn trμng, v× çc thuèc nhuËn
trμng cã thÓ g©y ra tiªu ch¶y lμm trÇm träng
thªm bÖnh trÜ.
- LuyÖn tËp thÓ dôc thÓ thao nhÑ nhμng,
®Òu ®Æn.
- Gi¶i thÝch cho nh©n d©n khi cã triÖu
chøng ®¹i tiÖn ra m¸u, cÇn kh¸m bÖnh ngay ®Ó
cã thÓ ph¸t hiÖn sím çc tr−êng hîp ung th−
trùc trμng.
- §Õn kh¸m ®Þnh kú theo hÑn cña thÇy thuèc.
B. ®iÒu trÞ b»ng Y HäC Cæ TRUYÒN
1. §¹i c−¬ng
TrÜ lμ mét bÖnh m¹n tÝnh do t×nh tr¹ng sa
gi·n tÜnh m¹ch hËu m«n trùc trμng kh«ng håi
phôc. Tïy vÞ trÝ gèc bói trÜ vÒ l©m sμng mμ ph©n
thμnh trÜ néi hay trÜ ngo¹i.
20
2. Nguyªn nh©n
- §¹i trμng thÊp nhiÖt, hoÆc thÊp nhiÖt kÐo dμi
lμm h− hao t©n dÞch g©y t¸o bãn th−êng xuyªn, ®¹i
tiÖn rÆn nhiÒu lμm khÝ huyÕt dån xuèng giang m«n
g©y nªn h¹ trÜ.
- Can khÝ s¬ tiÕt kh«ng ®iÒu hßa, tuÇn hoμn
khÝ huyÕt trë trÖ, huyÕt ø vïng giang m«n mμ
sinh ra trÜ.
- Çc bÖnh nghÒ nghiÖp do ®øng l©u, ngåi l©u,
mang v¸c nÆng; ng−êi giμ, phô n÷ ®Î nhiÒu lÇn, cã
chöa lμm c©n m¹ch bÞ sa, gi·n thμnh trÜ.
- §Æc biÖt do ¨n uèng qu¸ nhiÒu chÊt cao l−¬ng
mü vÞ, çc chÊt cay nãng, nhên bÐo, thÊp nhiÖt dån
®äng h¹ tiªu g©y khÝ trÖ.
3. Nguyªn t¾c phÐp ch÷a bÖnh trÜ

Thanh nhiÖt, nhuËn t¸o, ho¹t huyÕt, chØ huyÕt,
Ých khÝ, th¨ng ®Ò (Dïng thuèc uèng trong ®Ó chèng
ch¶y m¸u, chèng nhiÔm trïng; lμm nhá bói trÜ dïng
thuèc b«i, thuèc ®Æt).
Çc thñ thuËt ngo¹i khoa ®Ó g©y bói trÜ ho¹i
tö, rông vμ c¾t çc bói trÜ.
4. §iÒu trÞ cô thÓ

Y häc cæ truyÒn chia trÜ lμm 3 thÓ chÝnh:
4.1. TrÜ néi xuÊt huyÕt hay thÓ huyÕt ø

- TriÖu chøng: §i ngoμi ra m¸u t−¬i, ®au,
t¸o bãn.
- Ph¸p ®iÒu trÞ: L−¬ng huyÕt chØ huyÕt, ho¹t
huyÕt, khø ø.
21
- Bμi thuèc:
+ Bμi 1: §èi ph¸p lËp ph−¬ng
Hße hoa 16g, Kinh giíi 16g, Sinh ®Þa 12g, Cá
nhä nåi 16g, HuyÒn s©m 12g, Tr¾c b¸ diÖp 16g. S¾c
n−íc uèng ngμy 01 thang.
+ Bμi 2: Ho¹t huyÕt ®Þa hoμng thang gia gi¶m
Sinh ®Þa 20g, §−¬ng quy 12g, §Þa du 12g, HoÌ
hoa 12g, Hoμng cÇm 12g, Kinh giíi 12g, XÝch
th−îc 12g. S¾c n−íc uèng ngμy 01 thang (nÕu bÞ
t¸o bãn th× thªm h¹t võng 12g, §¹i hoμng 04g).
4.2. TrÜ ngo¹i bÞ béi nhiÔm hay thÓ thÊp nhiÖt

- TriÖu chøng: Vïng hËu m«n s−ng ®á, ®au, trÜ
bÞ s−ng to, ®¹i tiÖn t¸o, n−íc tiÓu ®á.
- Ph¸p ®iÒu trÞ: Thanh nhiÖt lîi thÊp, ho¹t
huyÕt chØ thèng.
- Bμi thuèc:
+ Bμi 1: Hße hoa t¸n gia vÞ
Hße hoa 12g, Tr¾c b¸ diÖp 12g, Kinh giíi 16g,
ChØ x¸c 08g, XÝch th−îc 06g, Kim ng©n hoa 16g,
Sinh ®Þa 16g, §Þa du 12g, Cam th¶o 06g.
+ Bμi 2: ChØ thèng thang gia gi¶m
Hoμng b¸ 12g, Hoμng liªn 12g, §μo nh©n 08g,
XÝch th−îc 12g, §−¬ng quy 12g, Tr¹ch t¶ 12g,
Sinh ®Þa 16g, §¹i hoμng 06g.
4.3. TrÜ l©u ngμy thiÕu m¸u, trÜ ë ng−êi

giμ, thÓ khÝ huyÕt ®Òu h−
- TriÖu chøng: §¹i tiÖn ra m¸u l©u ngμy, hoa
m¾t ï tai, s¾c mÆt tr¾ng bît, ng−êi mÖt mái,
22
®o¶n h¬i, tù ra må h«i, rªu l−ìi tr¾ng máng,
m¹ch trÇm tÕ.
- Ph¸p ®iÒu trÞ: Bæ khÝ huyÕt, th¨ng ®Ò,
chØ huyÕt.
- Bμi thuèc:
+ Bμi 1: Tø vËt thang gia vÞ nÕu huyÕt h−
Thôc ®Þa 12g, §−¬ng quy 12g, Xuyªn khung
06g, B¹ch th−îc 12g, §Þa du 12g, A giao 08g,
Hoμng kú 12g, Cam th¶o 06g.
+ Bμi 2: Bæ trung Ých khÝ thang gia gi¶m
§¼ng s©m 16g, Hoμng kú 12g, §−¬ng quy 12g,
B¹ch truËt 12g, Cam th¶o 06g, Sμi hå 12g, TrÇn b×
08g, Th¨ng ma 08g, §Þa du sao ®en 08g, Hße hoa
sao 16g, Kinh giíi sao 12g.
* §iÒu trÞ chung çc thÓ b»ng ch©m cøu t¹i çc
huyÖt: B¸ch héi, Tú du, VÞ du, Cao hoang, Çch
du, Quan nguyªn, KhÝ h¶i.
5. Phßng bÖnh
- §iÒu chØnh mét chÕ ®é ¨n uèng khoa häc:
t¨ng c−êng ¨n nhiÒu chÊt x¬ nh− tr¸i c©y, rau
xanh... Kh«ng ¨n çc ®å ¨n cay, nãng nh− ít, tiªu
vμ h¹n chÕ uèng çc chÊt kÝch thÝch nh− bia, r−îu,
cμ phª...
- Kh«ng nªn ngåi hoÆc ®øng qu¸ l©u, kh«ng
nªn n©ng vËt nÆng v× tr¹ng th¸i nμy sÏ lμm t¨ng
¸p lùc æ bông cã thÓ lμm bÖnh trÜ t¸i ph¸t.
- Nªn ®iÒu trÞ triÖt ®Ó çc bÖnh ho, hen suyÔn.
Hai chøng bÖnh nμy kÐo dμi sÏ lμm t¨ng ¸p lùc
23
trong æ bông, x−¬ng chËu vμ t¸c ®éng ®Õn vïng
niªm m¹c trùc trμng.
- Uèng ®Çy ®ñ 2 lÝt n−íc mçi ngμy.
- H·y vËn ®éng nhÑ nhμng th−êng xuyªn ®Ó
gi¶m bít ¸p lùc lªn vïng trùc trμng.
- Duy tr× träng l−îng c¬ thÓ kháe m¹nh ®Ó
kh«ng g©y ¸p lùc lªn çc tÜnh m¹ch trùc trμng.
- Nªn tËp thÓ dôc víi nh÷ng bμi tËp nhÑ nhμng
nh−: ®i bé, b¬i léi,... gióp m¸u l−u th«ng tèt h¬n.
- TËp thãi quen ®i ®¹i tiÖn mçi ngμy mét lÇn
theo khung giê cè ®Þnh, kh«ng nªn ngåi ®¹i tiÖn
qu¸ l©u, nªn sö dông n−íc s¹ch vÖ sinh sau mçi
lÇn ®¹i tiÖn.
24
BÖNH Rß HËU M¤N

TS. Ph¹m Quèc B×nh
BS. L÷ §oμn Ho¹t M−êi
A. ®¹i c−¬ng vÒ bÖnh rß hËu m«n
1. §¹i c−¬ng
Rß hËu m«n lμ h×nh th¸i bÖnh lý cÊp tÝnh hay

m¹n tÝnh, cã nguån gèc do nhiÔm khuÈn Hermann
vμ tuyÕn Desfosses g©y ra mét æ ¸p xe n»m trong
khoang liªn c¬ th¾t, cã ®−êng th«ng tõ æ mñ vμo
lßng èng hËu m«n, ®ång thêi cã mét ®−êng hoÆc
nhiÒu nh¸nh th−êng xuyªn qua çc c¬ th¾t më ra
ngoμi da h×nh thμnh rß hËu m«n. Thùc chÊt rß
hËu m«n lμ giai ®o¹n tiÕp theo cña ¸p xe quanh
hËu m«n tù vì hoÆc ®iÒu trÞ kh«ng triÖt ®Ó.
Rß hËu m«n ®iÓn h×nh bao giê còng cã 3 bé
phËn chÝnh: lç trong (lç nguyªn thñy); ®−êng rß; lç
ngoμi (lç thø ph¸t).
BÖnh gÆp ë c¶ nam vμ n÷, th−êng ë ®é tuæi
trung niªn, lμ mét trong nh÷ng bÖnh hay gÆp ë
vïng hËu m«n. Rß hËu m«n ®øng hμng thø t− trong
25
c¬ cÊu bÖnh hËu m«n - trùc trμng, tuy kh«ng g©y
nguy hiÓm chÕt ng−êi nh−ng g©y rÊt nhiÒu phiÒn
to¸i trong cuéc sèng lμm ¶nh h−ëng ®Õn n¨ng suÊt
lao ®éng vμ chÊt l−îng sèng cña con ng−êi.
2. Nguyªn nh©n vμ c¬ chÕ bÖnh sinh

Rß hËu m«n bao giê còng b¾t nguån tõ çc ¸p
xe hËu m«n - trùc trμng kh«ng ®−îc ®iÒu trÞ hay
®iÒu trÞ kh«ng ®óng lóc hoÆc kh«ng ®óng kü
thuËt. Trong ®ã, æ mñ do nhiÔm khuÈn ®−êng ruét
lμ chñ yÕu, chiÕm 90%; do lao chiÕm 9%, do lËu,
giang mai Ýt gÆp h¬n.
3. TriÖu chøng
- Th−êng thÊy sau mét thêi gian æ ¸p xe quanh
hËu m«n tù vì, vÕt th−¬ng tù liÒn l¹i ®−îc nh−ng
®Ó l¹i mét lç ®ãng vÈy kh« thØnh tho¶ng ch¶y mñ
hoÆc dÞch vμng h«i, t¸i ®i t¸i l¹i nhiÒu lÇn.
- §«i khi thÊy ngøa hay x× h¬i qua lç rß.
- Th¨m kh¸m thÊy t¹i chç cøng ch¾c, Ên vμo
®au, kh¸m hËu m«n cã thÓ thÊy lç rß trong.
4. Çc lo¹i rß hËu m«n

Cã nhiÒu çch ph©n lo¹i:
- Rß hoμn toμn vμ rß kh«ng hoμn toμn:
+ Rß hoμn toμn: Lç trong vμ ngoμi th«ng
víi nhau.
+ Rß kh«ng hoμn toμn: §−êng rß chØ cã 1 lç
hay cßn gäi lμ rß chét.
26
- Rß phøc t¹p vμ rß ®¬n gi¶n:
+ Rß phøc t¹p: §−êng rß ngo»n ngoÌo nhiÒu
ngãc ng¸ch, nhiÒu lç th«ng ra ngoμi da cßn gäi lμ
rß mãng ngùa.
+ Rß ®¬n gi¶n: §−êng rß th¼ng Ýt ngãc ng¸ch.
- Rß trong c¬ th¾t, rß qua c¬ th¾t, rß ngoμi c¬ th¾t:
+ Rß trong c¬ th¾t: Lμ lo¹i rß n«ng, lμ hËu qu¶
cña ¸p xe d−íi da c¹nh hËu m«n, lo¹i nμy ®iÒu trÞ
th−êng cho kÕt qu¶ tèt, Ýt t¸i ph¸t.
+ Rß qua c¬ th¾t: §−êng rß ®i qua c¬ th¾t vμ lμ
hËu qu¶ cña ¸p xe vïng hè ngåi trùc trμng.
+ Rß ngoμi c¬ th¾t: Lμ hËu qu¶ cña ¸p xe vïng
chËu h«ng trùc trμng.
5. ChÈn ®o¸n ph©n biÖt

- Ung th− hËu m«n trùc trμng.
- Môn nhät n«ng xung quanh hËu m«n, chμm
hãa vïng hËu m«n.
6. Nguyªn t¾c ®iÒu trÞ

Rß hËu m«n lμ ph¶i phÉu thuËt, muèn phÉu
thuËt khái vμ kh«ng t¸i ph¸t ph¶i ®¶m b¶o çc
yªu cÇu sau:
- Ph¶i t×m ®−îc lç rß trong.
- Ph¶i lÊy hÕt tæ chøc x¬, ph¸ hÕt çc ngãc ng¸ch.
- Kh«ng ®−îc lμm tæn th−¬ng c¬ th¾t v× sÏ g©y
®¹i tiÖn kh«ng tù chñ.
- Chän ph−¬ng ph¸p mæ phï hîp.
- Ch¨m sãc sau mæ ph¶i ®¶m b¶o liÒn tõ trong
liÒn ra, tõ d−íi liÒn lªn.
27
- BÖnh nh©n nªn cã chÕ ®é ¨n ®Ó tr¸nh t¸o
bãn vμ cã thÓ uèng thªm thuèc nhuËn trμng ®Ó dÔ
dμng tiªu hãa, khi ®i ®¹i tiÖn kh«ng ph¶i rÆn
nhiÒu, nÕu kh«ng bÖnh nh©n sÏ c¶m thÊy rÊt ®au
vμ ch¶y m¸u.
- Sau khi tiÓu phÉu th× cÇn ph¶i ¨n thøc ¨n
nh¹t. Trong thêi gian nghØ ng¬i sau tiÓu phÉu rß
hËu m«n, ng−êi bÖnh cÇn ph¶i ¨n nhiÒu thùc phÈm
giμu protein. Ng−êi bÖnh nªn uèng nhiÒu n−íc, ¨n
nhiÒu hoa qu¶ vμ rau t−¬i. Kh«ng ®−îc ¨n gia vÞ
cay, thøc ¨n g©y nãng trong, ®Æc biÖt lμ ít vμ r−îu
vμ çc thùc phÈm giμu chÊt bÐo, nhiÒu dÇu mì.
Nªn h¹n chÕ ¨n thÞt bß, thÞt cõu vμ h¶i s¶n, ®ång
thêi cÇn chó ý vÖ sinh s¹ch sÏ hËu m«n vμ ®i ngoμi
ph©n mÒm ®Ó vÕt th−¬ng cã thÓ khái hoμn toμn.
Quan träng lμ cÇn ®iÒu chØnh chøc n¨ng ®−êng
ruét, ng−êi bÖnh nªn ¨n nhiÒu thùc phÈm giμu
vitamin nh− rau xanh, ngò cèc, thùc phÈm giμu
chÊt x¬ ®Ó t¨ng c−êng sù ®iÒu phèi cña nhu ®éng
ruét, thóc ®Èy sù chuyÓn ®éng co th¾t cña thμnh
ruét, ®iÒu chØnh l¹i hÖ vi sinh ®−êng ruét, c¶i thiÖn
t×nh tr¹ng rèi lo¹n chøc n¨ng ®−êng ruét, gi¶m
chøng t¸o bãn vμ b¶o vÖ vai trß cña ®−êng ruét.
- VÖ sinh t¹i chç b»ng çch ng©m hËu m«n
trong n−íc Êm cã pha thuèc s¸t trïng nhiÒu lÇn
trong ngμy, nhÊt lμ sau khi ®i ®¹i tiÖn.
28
- CÇn cã ®iÒu d−ìng ch¨m sãc vÕt mæ, thay
b¨ng hμng ngμy, cã thÓ thùc hiÖn t¹i nhμ. VÕt mæ
rß lç hËu m«n th−êng nhá, nh−ng ë vÞ trÝ dÔ nhiÔm
bÈn nªn cÇn ph¶i vÖ sinh vÕt mæ th−êng xuyªn.
NÕu kh«ng ph¶i ng−êi cã kinh nghiÖm nh− y t¸,
®iÒu d−ìng... mμ chØ lμ ng−êi th©n röa vÕt mæ cã
thÓ s¬ suÊt g©y ®au ®ín cho bÖnh nh©n, ¶nh h−ëng
tíi vÕt mæ.
- VÕt mæ trung b×nh sÏ lμnh sau 2-6 tuÇn. NÕu
cã cét thun c¬ th¾t, th−êng d©y thun sÏ tù rít ra
sau 2 tuÇn vμ vÕt mæ sÏ lμnh dÇn tõ trong ra ngoμi.
- §¹i tiÖn kh«ng tù chñ (sãn ph©n) do tæn
th−¬ng c¬ th¾t vμ hÑp hËu m«n lμ çc biÕn chøng
nÆng cÇn ph¶i xö trÝ l¹i.
- §Õn kh¸m ®Þnh kú theo hÑn cña thÇy thuèc.
1. BÖnh danh: Giang lËu
ViÖc nghiªn cøu ®iÒu trÞ rß hËu m«n ®· ®−îc y häc

cæ truyÒn quan t©m tõ rÊt sím, cho ®Õn nay nhiÒu
bμi thuèc, nhiÒu thñ thuËt ch÷a trÞ vÉn cßn nguyªn
gi¸ trÞ cña nã trªn nguyªn lý ®iÒu trÞ toμn diÖn.
2. Nguyªn nh©n bÖnh vμ c¬ chÕ bÖnh sinh

Sau khi nhät ë hËu m«n vì, d− ®éc ch−a hÕt, ng¨n
kÕt kh«ng tan, khÝ huyÕt ø trÖ kh«ng th«ng, hoÆc
do tú phÕ ®Òu h−, thÊp nhiÖt uÊt kÕt ë ®¹i tr−êng.
29
HoÆc do phong, thÊp, t¸o, nhiÖt tø tμ t−¬ng hîp
kÕt tô thμnh ®éc, ph¸t thμnh sang lËu. Dùa vμo
nguyªn nh©n vμ c¬ chÕ sinh bÖnh mμ chia thμnh 2
thÓ: thùc chøng vμ h− chøng.
3. Chøng tr¹ng
3.1. Ch¶y mñ:

- Thùc chøng: Mñ vμng, ®Æc, nhiÒu, nÆng mïi,
phÇn lín do thÊp nhiÖt uÊt trÖ, nhiÖt thÞnh nung
nÊu g©y thèi r÷a c¬ nhôc thμnh mñ.
- H− chøng: Mñ Ýt, chÊt lo·ng hoÆc mñ vãn
tr¾ng chñ yÕu do khÝ huyÕt h−, thÊp nhiÖt h¹ tró.
3.2. §au s−ng:
- Thùc chøng: §au d÷ déi, côc bé s−ng nãng

®á, ch¶y mñ ®Æc, vμng t¨ng lªn kÌm theo cã sèt
cao (d−¬ng chøng).
- H− chøng: §au nhÑ kÐo dμi, cã khi kh«ng
®au, Ên ®au t¨ng; côc bé s−ng kh«ng râ rÖt, ch¶y
mñ Ýt, lo·ng kÌm theo ng−êi gÇy, ¨n kÐm.
3.3. Ngøa:
Do dÞch mñ th−êng xuyªn ®ïn ra kÝch thÝch
g©y Èm −ít, ngøa khã chÞu, cã khi g©y lë loÐt,
chμm hãa dÇy cép, ®æi mμu, lç ngoμi x¬ dÇy.
3.4. Th¨m hËu m«n b»ng tay ®Ó x¸c ®Þnh lç trong
vμ ®−êng rß, th−êng cã tr¹ng th¸i “thõng - cøng” tõ
trong ra, Ên cã mñ ë lç ngoμi, th−êng kh«ng ®au.
30
4. Ph©n lo¹i vμ ®iÒu trÞ
4.1. ThÓ thÊp nhiÖt

- TriÖu chøng: Th−êng gÆp ë bÖnh míi m¾c
hoÆc thêi kú t¸i ph¸t: s−ng, nãng, ®á, ®au kÞch
liÖt, ch¶y mñ vμng, ®Æc, h«i; toμn th©n sèt cao,
kh¸t, ng−êi nÆng nÒ, t¸o bãn, tiÓu tiÖn vμng ®á.
- Ph¸p ®iÒu trÞ: Thanh nhiÖt lîi thÊp.
- Bμi thuèc: Tú gi¶i th¶m thÊp thang (Thμnh
ph−¬ng thiÕt yÕu) gia gi¶m.
Tú gi¶i 12g, Hoμng b¸ 10g, XÝch linh 12g,
Tr¹ch t¶ 10g, ý dÜ 20g, XÝch th−îc 10g, Xa tiÒn
th¶o 30g, §an b× 10g.
ý nghÜa bμi thuèc:
Tú gi¶i, Hoμng b¸ cïng dïng thanh nhiÖt lîi
thÊp; XÝch linh, Tr¹ch t¶, ý dÜ, Xa tiÒn th¶o lîi
thñy thÈm thÊp; XÝch th−îc, §an b× gióp thanh
nhiÖt l−¬ng huyÕt.
4.2. ThÓ khÝ huyÕt ®Òu h−

- TriÖu chøng: BÖnh diÔn biÕn m¹n tÝnh, t¹i
chç s−ng kh«ng râ rμng, ®au Ýt, mñ ra Ýt, lo·ng,
kh«ng h«i. Toμn th©n gÇy sót, ¨n ngñ kÐm, da
x¹m, l−ìi nh¹t, rªu Ýt. M¹ch trÇm nh−îc.
- Bμi thuèc: B¸t tr©n thang (ChÝnh thÓ lo¹i
yÕu) gia gi¶m.
§¼ng s©m 20g, B¹ch truËt 10g, Phôc linh 10g,
ChÝch cam th¶o 10g, §−¬ng quy 12g, Thôc ®Þa
12g, XÝch th−îc 10g, Xuyªn khung 10g, Hoμng b¸
10g, Hæ tr−îng 30g.
31
ý nghÜa bμi thuèc:
Trong bμi thuèc: S©m, TruËt, Linh, Th¶o bæ tú
Ých khÝ; Quy, Th−îc, Thôc ®Þa t− d−ìng can thËn;
Xuyªn khung vμo huyÕt phËn ®Ó lý khÝ ë trong
huyÕt; Hoμng b¸, Hæ tr−îng thanh lîi thÊp nhiÖt.
5. Phßng bÖnh
- VÖ sinh, gi÷ g×n s¹ch vïng hËu m«n, tr¸nh
ph¸t sinh nhiÔm khuÈn xung quanh hËu m«n, tËp
thãi quen ®¹i tiÖn, tr¸nh t¸o bãn, kiªng thøc ¨n
cay, nãng.
- §iÒu trÞ tÝch cùc bÖnh nøt kÏ hËu m«n.
- Khi bÞ ¸p xe vïng hËu m«n cÇn ®−îc kh¸m
vμ ®iÒu trÞ tÝch cùc t¹i çc c¬ së y tÕ chuyªn khoa
®Ó tr¸nh h×nh thμnh rß hËu m«n.
32
BÖNH §éNG M¹CH NGO¹I VI
M¹N TÝNH (THO¸T TH¦)

TS. BS. §oμn Minh Thôy
TS. BS. Ph¹m Quèc B×nh
A. ®¹i c−¬ng vÒ bÖnh tho¸t th−
1. §¹i c−¬ng
BÖnh ®éng m¹ch ngo¹i vi m¹n tÝnh cßn gäi lμ
chøng ®au çch håi - chøng ®au do thiÕu m¸u c¬
lÆp l¹i, lμ mét trong nh÷ng triÖu chøng th−êng
gÆp nhÊt cña bÖnh lý m¹ch m¸u ngo¹i biªn do x¬
v÷a. §au çch håi th−êng gÆp khi g¾ng søc vμ
gi¶m khi nghØ ng¬i. BÖnh cã thÓ gÆp ë nh÷ng
m¹ch m¸u s©u, ®éng m¹ch nhá, çc ®éng m¹ch
bÊt th−êng vμ çc ®éng m¹ch nu«i t¹ng nh−: ®éng
m¹ch m¹c treo trμng trªn, ®éng m¹ch m¹c treo
trμng d−íi... nh−ng th−êng gÆp nhÊt ë çc ®éng
m¹ch chi d−íi nªn bÖnh còng ®−îc gäi lμ bÖnh
®éng m¹ch chi d−íi m¹n tÝnh.
Gi¶i phÉu bÖnh: BiÓu hiÖn tæn th−¬ng chñ yÕu
cña bÖnh lμ çc m¶ng v÷a x¬, huyÕt khèi vμ v«i
hãa thμnh ®éng m¹ch g©y hÑp t¾c.
33
2. Çc yÕu tè nguy c¬ liªn quan ®Õn bÖnh
®éng m¹ch ngo¹i vi m¹n tÝnh
Cã thÓ chia lμm ba nhãm yÕu tè nguy c¬ cã
liªn quan sau ®©y:
2.1. Çc yÕu tè nguy c¬ cã thÓ thay ®æi ®−îc

- T¨ng huyÕt ¸p: Do thμnh m¹ch lu«n ph¶i chÞu
mét ¸p lùc lín, l©u ngμy g©y x¬ cøng ®éng m¹ch.
- T¨ng lipid m¸u: Do bÐo bÖu, thãi quen ¨n
nhiÒu mì... lμm t¨ng l¾ng ®äng lipid vμo thμnh
m¹ch, sau nhiÒu n¨m dÇn dÇn sÏ lμm hÑp lßng
®éng m¹ch.
- NghiÖn thuèc l¸, thuèc lμo: Trong khãi thuèc
cã çc thμnh phÇn g©y nhiÔm ®éc thÇn kinh, t¨ng
oxitcacbon, kÝch thÝch thÇn kinh giao c¶m, t¨ng di
tró çc tÕ bμo c¬ tr¬n tõ trung m¹c vμo líp néi
m¹c lμm thμnh ®éng m¹ch dμy dÇn lªn.
- VËn ®éng Ýt: VËn ®éng th−êng xuyªn sÏ lμm
c¶i thiÖn çc c¬n ®au çch håi vμ çc biÕn ®æi vÒ
huyÕt ®éng häc. Ngoμi ra, viÖc vËn ®éng cßn lμm
t¨ng t×nh tr¹ng thÝch nghi cña ho¹t ®éng chuyÓn
hãa trong çc tÕ bμo víi t×nh tr¹ng g¾ng søc.
2.2. Çc yÕu tè nguy c¬ chØ cã thÓ thay ®æi

®−îc mét phÇn
- §¸i th¸o ®−êng: BÖnh nh©n ®¸i th¸o ®−êng
th−êng bÞ x¬ v÷a ®éng m¹ch. Çc m¹ch m¸u bÞ
hÑp hoÆc t¾c sÏ lμm gi¶m l−îng m¸u ®Õn çc c¬
quan trong c¬ thÓ dÉn ®Õn t¾c m¹ch, trong ®ã cã
34
®éng m¹ch chi d−íi. T¾c ®éng m¹ch chi d−íi
th−êng phèi hîp víi tæn th−¬ng thÇn kinh vμ
nhiÔm trïng g©y ra bÖnh lý bμn ch©n.
- BÖnh Gót: Do sù l¾ng ®äng tinh thÓ muèi
urate natri trong c¬ thÓ. Nh÷ng tinh thÓ nμy g©y
tæn th−¬ng tæ chøc t¹i nh÷ng n¬i nã l¾ng ®äng.
- T¨ng Homocysteine: Homocysteine t¨ng rÊt
cao trong n−íc tiÓu vμ trong m¸u ë nh÷ng bÖnh
nh©n thiÕu hôt trÇm träng vÒ mÆt di truyÒn
cystathionine beta-synthase. Çc bÖnh nh©n nμy
®−îc x¸c ®Þnh cã çc ®éng m¹ch bÞ x¬ cøng sím vμ
huyÕt khèi t¾c m¹ch do sù gia t¨ng nhanh c¬ tr¬n,
tiÕn triÓn cña hÑp ®éng m¹ch c¶nh, vμ sù biÕn ®æi
cÇm m¸u.
- T×nh tr¹ng dÔ bÞ stress: Lμm t¨ng bμi tiÕt çc
catecholamine dÉn ®Õn sù co m¹ch.
2.3. Çc yÕu tè nguy c¬ kh«ng thÓ thay

®æi ®−îc
- Giíi: 90% bÖnh nh©n bÞ bÖnh ®éng m¹ch
ngo¹i vi m¹n tÝnh lμ nam giíi.
- Tuæi cao.
- TiÒn sö gia ®×nh cã nhiÒu ng−êi m¾c çc bÖnh
lý m¹ch m¸u (ë tim, n·o, t¨ng huyÕt ¸p...).
3. Sinh bÖnh häc

BÖnh x¶y ra do hÑp hoÆc t¾c mét hoÆc nhiÒu
nh¸nh ®éng m¹ch, dÉn ®Õn mét hoÆc nhiÒu n¬i bÞ
thiÕu m¸u çc m« t−¬ng øng, tõ ®ã dÉn ®Õn gi¶m
35
¸p lùc ngo¹i biªn chi phèi çc nhãm c¬ vμ tæ chøc
vËn ®éng.
ë ng−êi b×nh th−êng, vËn tèc dßng m¸u ®Õn çc
nhãm c¬ ®Çu chi khi nghØ kho¶ng 300-400 mm/phót.
Khi g¾ng søc, dßng m¸u cã thÓ t¨ng vËn tèc lªn gÊp
10 lÇn do t¨ng cung l−îng tim vμ sù gi·n m¹ch bï
trõ ë m«. Khi chÊm døt g¾ng søc, vËn tèc dßng m¸u
l¹i trë vÒ b×nh th−êng sau vμi phót.
ë ng−êi m¾c bÖnh ®éng m¹ch ngo¹i vi m¹n
tÝnh, dßng m¸u khi nghØ t−¬ng tù nh− ng−êi khoÎ
m¹nh. Tuy nhiªn, trong suèt qu¸ tr×nh g¾ng søc,
vËn tèc t−íi m¸u kh«ng thÓ ®¹t ®−îc tèc ®é tèi ®a
do hÑp ®éng m¹ch gÇn. Nhu cÇu chuyÓn hãa m«
v−ît qu¸ kh¶ n¨ng cÊp m¸u sÏ sinh ra ®au çch
håi. Cïng víi ®ã, thêi gian phôc håi vÒ tr¹ng th¸i
nh− tr−íc khi g¾ng søc còng ®ßi hái kÐo dμi
nhiÒu h¬n.
ë chi bÞ x¬ v÷a, mçi mét ®o¹n bÞ hÑp lμm gi¶m
¸p lùc ®éng m¹ch phÝa xa. Do vËy, khi nghØ huyÕt
¸p ®éng m¹ch ë m¾t ç ch©n thÊp h¬n so víi ng−êi
b×nh th−êng. Ho¹t ®éng thÓ lùc lμm chªnh lÖch
huyÕt ¸p ®¸ng kÓ h¬n vμ huyÕt ¸p xa gi¶m râ rÖt.
4. Tiªn l−îng
BÖnh tiªn l−îng nÆng, tiÕn triÓn cã tÝnh chÊt
chu kú. Tuæi thä bÖnh nh©n m¾c bÖnh ®éng m¹ch
ngo¹i vi m¹n tÝnh thÊp h¬n ng−êi b×nh th−êng. Dù
b¸o tû lÖ tö vong cña bÖnh nh©n ®au çch håi sau
5, 10, 15 n¨m lμ 30%, 50%, 70%.
36
5. L©m sμng vμ cËn l©m sμng
5.1. TriÖu chøng c¬ n¨ng

- §au çch håi: Lμ c¶m gi¸c ®au rót c¬, ®au
xuÊt hiÖn nhiÒu lÇn ë cïng mét nhãm c¬, xuÊt
hiÖn khi g¾ng søc, sau khi ®i mét qu·ng ®−êng
nhÊt ®Þnh, gi¶m vμ hÕt ®au khi dõng l¹i nghØ tõ
2-5 phót, vμ t¸i xuÊt hiÖn trë l¹i víi mét møc
g¾ng søc cã thÓ gi¶m dÇn, ë cïng mét kho¶ng çch
®i. Th−êng gÆp ®au çch håi ë vïng b¾p ch©n.
- §au liªn tôc, kÐo dμi, dai d¼ng, çc ph−¬ng
ph¸p ®iÒu trÞ th«ng th−êng kh«ng kÕt qu¶.
- Tª ch©n th−êng xuÊt hiÖn ë mét t− thÕ nhÊt
®Þnh, hay gÆp nhÊt lμ khi n»m. KÌm theo c¶m
gi¸c l¹nh bμn ch©n do thiÕu m¸u ë çc ®Çu d©y
thÇn kinh ngo¹i vi.
- TriÖu chøng cña çc yÕu tè nguy c¬: YÕu tè
nguy c¬ cã liªn quan ®Õn bÖnh ®éng m¹ch ngo¹i vi
m¹n tÝnh bao gåm x¬ v÷a ®éng m¹ch, t¨ng huyÕt
¸p, t¨ng lipid m¸u, ®¸i th¸o ®−êng... nªn ngoμi çc
triÖu chøng trªn cßn cã triÖu chøng cña çc yÕu tè
nguy c¬.
5.2. TriÖu chøng thùc thÓ

5.2.1. Kh¸m m¹ch vμ ®o huyÕt ¸p
- B¾t ®éng m¹ch chi d−íi, so s¸nh c¶ hai bªn.
VÏ s¬ ®å m¹ch chi d−íi, ®¸nh dÊu vÞ trÝ ®éng m¹ch
®Ëp: (+): sê ®éng m¹ch ®Ëp râ; (±): sê ®éng m¹ch
®Ëp yÕu; (-): mÊt m¹ch.
37
- Nghe däc ®−êng ®i ®éng m¹ch chñ bông,
®éng m¹ch ®ïi, ®éng m¹ch trong èng Hunter, hâm
khoeo. T×m tiÕng thæi ë çc vÞ trÝ ®éng m¹ch c¶nh,
®éng m¹ch thËn.
- ChØ sè huyÕt ¸p cæ ch©n - çnh tay ABI
(Ankle Brachial Index): Lμ tû sè huyÕt ¸p t©m thu
®o ®−îc gi÷a cæ ch©n vμ çnh tay.
Çch ®o huyÕt ¸p t©m thu ë cæ ch©n: (1) QuÊn
b¨ng huyÕt ¸p quanh m¾t ç ch©n; (2) §Æt ®Çu dß
Doppler ë vÞ trÝ ®éng m¹ch chμy sau (sau m¾t ç
trong), hoÆc ®éng m¹ch mu ch©n (gi÷a khe ngãn 1
vμ ngãn 2 bμn ch©n, çch l»n chØ cæ ch©n 2 thèn);
(3) B¬m c¨ng m¸y huyÕt ¸p tíi khi mÊt m¹ch råi
x¶ dÇn dÇn. TiÕng ®Ëp t©m thu ë ®éng m¹ch cæ
ch©n lμ trÞ sè huyÕt ¸p ®o ®−îc.
Gi¸ trÞ ý nghÜa cña ABI:
> 1,3: §éng m¹ch cøng, v«i hãa (ë bÖnh nh©n
®¸i th¸o ®−êng, suy thËn m¹n...).
0,9-1,3: B×nh th−êng.
0,75-0,9: BÖnh ®éng m¹ch chi d−íi møc ®é nhÑ
(kh«ng triÖu chøng - giai ®o¹n I).
0,4-0,75: BÖnh ®éng m¹ch chi d−íi møc ®é võa
(®au çch håi - giai ®o¹n II).
< 0,4: BÖnh ®éng m¹ch chi d−íi møc ®é nÆng
(giai ®o¹n III - IV).
5.2.2. DÊu hiÖu rèi lo¹n dinh d−ìng
Rèi lo¹n dinh d−ìng lμ dÊu hiÖu rÊt ®Æc tr−ng
vμ lμ hËu qu¶ cña viÖc thiÕu m¸u nu«i d−ìng chi
do t¾c ®éng m¹ch, ®−îc chia lμm hai møc ®é:
38
- Møc ®é nhÑ:
+ Da kh«, trãc vÈy, rông l«ng.
+ Da l¹nh, xanh.
+ Mãng tay ch©n bÞ teo rôt, biÕn d¹ng diÖn
mãng, mãng kh«, cßi cäc, chËm ph¸t triÓn.
- Rèi lo¹n dinh d−ìng nÆng: C¬ bÞ teo, chËm
hay kh«ng lμnh çc vÕt th−¬ng ë chi, loÐt ®Çu chi,
ho¹i tö ®Çu chi khu tró hay lan réng.
5.2.3. Ho¹i tö
XuÊt hiÖn khi ®au çc ngãn ch©n trë nªn
th−êng xuyªn vμ kh«ng thÓ chÞu næi, bÖnh nh©n
lu«n ph¶i ngåi, hai tay gi÷ lÊy bμn ch©n bÞ bÖnh.
Çc vÕt loÐt xuÊt hiÖn vμ phñ mét líp bÈn, ®¸y
cã tæ chøc ho¹i tö. Cã hiÖn t−îng phï vμ tÝm hoÆc
®en da ngãn ch©n, bμn ch©n do ho¹i tö.
Sê thÊy ngãn ch©n, bμn ch©n, c¼ng ch©n...
l¹nh cãng.
5.2.4. Toμn th©n
Toμn th©n suy sôp, ng−êi xanh, gÇy, cã thÓ sèt
nhÑ 37o5-38o. Mét sè tr−êng hîp søc ®Ò kh¸ng
kÐm cã thÓ bÞ nhiÔm trïng, ho¹i tö kh« biÕn thμnh
ho¹i tö −ít.
5.3. Ph©n lo¹i giai ®o¹n bÖnh

Ph©n lo¹i bÖnh ®éng m¹ch ngo¹i vi m¹n tÝnh
cña Lerich vμ Fontaine:
- Giai ®o¹n I: Kh«ng cã triÖu chøng, kh«ng cã tæn
th−¬ng t¾c nghÏn ®¸ng kÓ vÒ mÆt huyÕt ®éng häc.
39
- Giai ®o¹n II: §au çch håi nhÑ vμ kh«ng ¶nh
h−ëng ®Õn sinh ho¹t hμng ngμy. HoÆc ®au çch
håi nÆng g©y c¶n trë ®Õn sinh ho¹t hμng ngμy.
- Giai ®o¹n III: §au ngay c¶ khi n»m nghØ ng¬i.
- Giai ®o¹n IV: Ho¹i tö tõng phÇn chi, loÐt chi
do thiÕu m¸u côc bé t¹i chç vμ thiÕu m¸u côc bé
lan táa ë xa. Ho¹i tö lan réng qu¸ bμn ch©n.
6. ChÈn ®o¸n
6.1. ChÈn ®o¸n x¸c ®Þnh

Dùa vμo çc triÖu chøng c¬ n¨ng, triÖu chøng
thùc thÓ, chØ sè ABI, siªu ©m Doppler vμ chôp
m¹ch sè hãa xãa nÒn, trong ®ã chôp m¹ch lμ tiªu
chuÈn vμng trong chÈn ®o¸n.
Tuy nhiªn, trong mét sè ®iÒu kiÖn ë ViÖt Nam,
®Ó chÈn ®o¸n x¸c ®Þnh cã thÓ dùa vμo çc tiªu
chuÈn sau: TriÖu chøng c¬ n¨ng; Thùc thÓ; ChØ sè
ABI; Siªu ©m Doppler.
6.2. ChÈn ®o¸n ph©n biÖt

- Héi chøng Raynaud: GÆp nhiÒu ë n÷ vμ ë chi
trªn. Lμ mét bÖnh do rèi lo¹n dinh d−ìng thÇn
kinh cã kÌm theo hiÖn t−îng co th¾t m¹ch m¸u ë
®Çu çc chi, bÖnh th−êng ph¸t triÓn ®èi xøng ë c¶
hai bªn.
TriÖu chøng: Khi ch¹m tay vμo n−íc l¹nh hoÆc
gÆp giã l¹nh, çc mao m¹ch co th¾t lμm da tÝm t¸i.
Sau ®ã ®Õn pha xung huyÕt thø ph¸t mao m¹ch
gi·n réng, da ®á mäng, ø m¸u kÐo dμi vμ ®au.
40
BÖnh cã thÓ khái sau mét thêi gian, xong cã
khi kÐo dμi vμ nÆng dÇn lªn g©y rèi lo¹n dinh
d−ìng, ngãn tay teo nhá, mãng tay gißn, máng,
nhiÒu tr−êng hîp g©y ho¹i tö.
- Viªm t¾c tÜnh m¹ch: Bao gåm viªm thμnh
tÜnh m¹ch vμ huyÕt khèi tÜnh m¹ch, tïy theo tæn
th−¬ng sÏ lμm trë ng¹i chøc n¨ng tuÇn hoμn tÜnh
m¹ch víi çc triÖu chøng sau:
+ §au cã nh÷ng tÝnh chÊt sau: C¶m gi¸c kiÕn
bß, c¶m gi¸c nÆng chi cho ®Õn møc ®au d÷ déi ë
b¾p ch©n. Cã khi ®au kÞch ph¸t, Ên vμo gãt ch©n,
c¼ng ch©n hoÆc ®Ëp m¹nh vμo çc ngãn ch©n lμm
ng−êi bÖnh rÊt ®au.
§au lan th«ng th−êng theo h−íng tÜnh m¹ch
(tÜnh m¹ch hiÓn, tÜnh m¹ch ®ïi, tÜnh m¹ch khoeo),
còng cã khi chØ khu tró ë mét ®o¹n chi.
+ Phï chi: Do rèi lo¹n thÇn kinh vËn m¹ch vμ
t¾c tÜnh m¹ch.
+ C¶m gi¸c nÆng chi d−íi khi cã gi·n tÜnh
m¹ch. Cã khi biÕn chøng loÐt chç tÜnh m¹ch gi·n
hoÆc viªm tÜnh m¹ch.
- BÖnh lý thÇn kinh tñy sèng: §au th−êng vμo
buæi s¸ng, nghØ ng¬i kh«ng ®ì ®au. §au gi¶m khi
chói ®Çu vÒ phÝa tr−íc, tú vμo bÒ mÆt r¾n hoÆc khi
ngåi dËy.
- Héi chøng “bÉy” m¹ch khoeo: Th−êng quan
s¸t thÊy ë thanh niªn −a ho¹t ®éng. Nguyªn nh©n
lμ do bÊt th−êng nguyªn ñy cña c¬ sinh ®«i c¼ng
ch©n, g©y chÌn Ðp ®éng m¹ch khoeo. Khi ho¹t
41
®éng thÓ lùc, cã thÓ mÊt m¹ch chμy sau nÕu nh−
gèi duçi tèi ®a. §i bé lμm ®au t¨ng nh−ng ch¹y th×
kh«ng do khi ch¹y gèi kh«ng duçi nhiÒu nh− khi
®i bé.
7. §iÒu trÞ
Chñ yÕu ®iÒu trÞ triÖu chøng, kh«ng cã ph−¬ng
ph¸p ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu, ®iÒu trÞ theo çc nhãm yÕu
tè nguy c¬.
7.1. Môc tiªu ®iÒu trÞ

- Dù phßng çc biÕn cè tim m¹ch vμ tai biÕn
m¹ch m¸u do t¾c.
- Lμm chËm tiÕn triÓn vμ æn ®Þnh t×nh
tr¹ng bÖnh.
- C¶i thiÖn triÖu chøng c¬ n¨ng ®Ó n©ng cao
chÊt l−îng cuéc sèng.
7.2. Çc ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ

7.2.1. §iÒu trÞ néi khoa
- Lμ ph−¬ng ph¸p chñ yÕu trong ®iÒu trÞ bÖnh
®éng m¹ch ngo¹i vi m¹n tÝnh.
- §iÒu trÞ kh«ng dïng thuèc: gåm chÕ ®é ¨n
uèng, sinh ho¹t hîp lý vμ vËn ®éng liÖu ph¸p kÕt
hîp ch¨m sãc vÕt th−¬ng.
- Kh«ng cÇn thiÕt ph¶i sö dông kh¸ng sinh t¹i
chç khi kh«ng cã béi nhiÔm.
- §iÒu trÞ yÕu tè nguy c¬ nh− kiÓm so¸t ®−êng
m¸u, mì m¸u, huyÕt ¸p...
42
- Sö dông çc thuèc dù phßng çc biÕn cè tim
m¹ch vμ tai biÕn m¹ch m¸u do t¾c: Aspirin,
Clopidegrel bisulfate (Plavix), Enoxaparin (Lovenox),
Cilostazol, Buflomedil, Pentoxifylline (Trental).
- NÕu bÖnh nh©n cã triÖu chøng ®au khi nghØ,
çc lo¹i thuèc gi¶m ®au cã thÓ ®−îc chØ ®Þnh.
7.2.2. §iÒu trÞ t¸i lËp tuÇn hoμn m¹ch m¸u
- ChØ ®Þnh:
+ §iÒu trÞ néi khoa tèi −u mμ vÉn tån t¹i triÖu
chøng nÆng hoÆc nh÷ng ®èi t−îng khã thay ®æi
yÕu tè nguy c¬.
+ §au c¶ khi nghØ ng¬i.
+ LoÐt kh«ng lμnh.
+ Ho¹i tö.
- Çc ph−¬ng ph¸p bao gåm: Nong t¹o h×nh
lßng m¹ch qua da (PTA -Percutaneous Transluminal
Angioplasty), ®Æt gi¸ ®ì néi m¹ch (stent) vμ c¾t
côt chi.

- Nam giíi cã hót thuèc l¸: Bá thuèc l¸ lμ chØ
®Þnh b¾t buéc.
- §iÒu trÞ t¨ng huyÕt ¸p nÕu cã: Chó ý lμ chÑn
beta giao c¶m chØ chèng chØ ®Þnh trong tr−êng hîp
bÖnh ë giai ®o¹n III, IV (theo ph©n lo¹i Leriche -
Fontain).
- §iÒu trÞ ®¸i th¸o ®−êng nÕu cã, kiÓm so¸t tèt
®−êng huyÕt.
- §iÒu trÞ rèi lo¹n lipid m¸u nÕu cã.
43
- Dù phßng biÕn chøng loÐt vμ çc tæn th−¬ng
do chÊn th−¬ng hay l¹nh: sö dông tÊt ch©n; ®iÒu
trÞ sím vμ tÝch cùc çc tæn th−¬ng, phßng tr¸nh
nhiÔm khuÈn; tr¸nh m«i tr−êng l¹nh; tr¸nh dïng
thuèc co m¹ch.
- LuyÖn tËp thÓ dôc thÓ thao nh− ®i bé, b¬i léi.
KhuyÕn khÝch ®i bé 2-3km/ngμy, tèi thiÓu 30 phót/ngμy
nh»m t¨ng ho¹t ®éng cña c¬ (t¨ng t−íi m¸u), t¨ng
kh¶ n¨ng t¹o thμnh çc m¹ch m¸u bμng hÖ.
- ¡n uèng theo chÕ ®é hîp lý: H¹n chÕ çc chÊt
bÐo nhiÒu dÇu mì, h¹n chÕ çc chÊt kÝch thÝch
nh− bia r−îu, cμ phª, trμ..., nªn ¨n nhiÒu rau qu¶
xanh ®Ó cung cÊp chÊt x¬ cho c¬ thÓ vμ çc s¶n
phÈm tõ ngò cèc, tr¸i c©y, s¶n phÈm tõ s÷a; dïng
dÇu thùc vËt thay mì ®éng vËt...; h¹n chÕ ¨n
muèi, çc n−íc chÊm mÆn, çc thùc phÈm giμu
natri nh− t«m kh«, trøng vÞt muèi, chanh muèi,
thÞt chμ b«ng...
- PhÇn chi bÞ t¾c ®éng m¹ch cÇn ®−îc ch¨m sãc
cÈn thËn. Gi÷ cho bμn ch©n lu«n s¹ch. §i ®øng
cÈn thËn ®Ó chi kh«ng bÞ trÇy x−íc hay chÊn
th−¬ng. Quan s¸t bμn ch©n th−êng xuyªn ®Ó ph¸t
hiÖn vμ ®iÒu trÞ sím çc vÕt x−íc. §Æt nh÷ng mÈu
cotton mÒm gi÷a çc kÏ ngãn ®Ó hót Èm vμ lμm
cho çc ngãn kh«ng cä x¸t vμo nhau. Mang tÊt
mÒm cã tÝnh chÊt hót Èm tèt. Kh«ng mang tÊt bã
v× sÏ lμm t¨ng thªm t×nh tr¹ng thiÕu m¸u chi.
Giμy ph¶i chän lo¹i cã kÝch cì phï hîp vμ cã da
mÒm ®Ó kh«ng lμm sang chÊn vμ g©y thiÕu m¸u
44
bμn ch©n. Khi chi cã biÓu hiÖn thiÕu m¸u, thßng
chi xuèng ®Ó t¨ng c−êng sù t−íi m¸u. Gi−êng n»m
nªn ®−îc thiÕt kÕ ®Æc biÖt ®Ó phÇn ch©n ë thÊp
h¬n møc tim.
- Sèng trong m«i tr−êng Êm ¸p sÏ cã lîi cho
bÖnh t¾c ®éng m¹ch h¬n.
- Çc vÕt loÐt nªn ®−îc gi÷ kh«. Che vÕt loÐt
b»ng çc lo¹i chÊt liÖu kh« vμ kh«ng dÝnh. Kh«ng
cÇn thiÕt ph¶i sö dông kh¸ng sinh t¹i chç. NÕu
bÖnh nh©n cã triÖu chøng ®au khi nghØ, çc lo¹i
thuèc gi¶m ®au cã thÓ ®−îc chØ ®Þnh.
- Tu©n thñ ®iÒu trÞ theo ph¸c ®å, t¸i kh¸m
®Þnh kú theo lÞch hÑn.
1. §¹i c−¬ng
Y häc cæ truyÒn m« t¶ chøng bÖnh nμy trong
chøng tho¸t th−, tho¸t thèng, tho¸t cèt th−...
Nguyªn nh©n cña bÖnh lμ do thËn khÝ h− tæn,
khÝ huyÕt suy kÐm, gÆp l¹nh thÊp l©u ngμy, ¨n
nhiÒu chÊt bÐo ngät, uèng nhiÒu r−îu... mμ sinh ra
hiÖn t−îng khÝ trÖ huyÕt ø, kinh m¹ch dÇn bÕ t¾c
kh«ng nu«i d−ìng ®−îc tø chi g©y ®au vμ ho¹i tö.
2. Çc thÓ l©m sμng

Ngoμi çc chøng tr¹ng nh− ®· m« t¶ ë môc
5.1 cña bμi nμy, tïy tõng tr¹ng th¸i c¬ thÓ hμn
hay nhiÖt, h− hay thùc cã thÓ ph©n çc thÓ l©m
sμng sau:
45
2.1. ThËn h− hμn thÊp, ø huyÕt (d−¬ng h−
hμn ®éng)
- TriÖu chøng: S¾c mÆt xanh, ng−êi mÖt mái,
thÝch Êm, sî l¹nh, ®Çu chi tª l¹nh, ®au, da tr¾ng
xanh, th−êng bÞ chuét rót, ®¹i tiÖn láng, chÊt l−íi
®¹m nh¹t, m¹ch trÇm tr× v« lùc. DÇn dÇn xuÊt
hiÖn ®au çch håi ë mét vÞ trÝ cè ®Þnh cña chi, vÒ
sau ®au liªn miªn, ®ªm ®au nhiÒu h¬n, mμu da ë
chi ®au xanh nhît l¹nh, ®Çu chi kh«. ChÊt l−ìi
nh¹t hoÆc tÝm cã ®iÓm ø huyÕt.
- Ph¸p ®iÒu trÞ: ¤n thËn hãa thÊp, th«ng ø
ho¹t huyÕt.
- Bμi thuèc:
+ Bμi 1: §éc ho¹t tang ký sinh gia gi¶m
§éc ho¹t 12g, Tang ký sinh 12g, Sinh ®Þa 12g,
B¹ch truËt 12g, §−¬ng quy 16g, §¶ng s©m 12g,
B¹ch linh 12g, Xuyªn khung 08g, B¹ch th−îc 12g,
TÕ t©n 08g, TÇn giao 12g, QuÕ chi 16g, Cam th¶o
08g, §ç träng 12g, §¹i t¸o 03 qu¶.
+ Bμi 2: §μo hång tø vËt thang gia gi¶m
Thôc ®Þa 16g, §−¬ng quy 16g, B¹ch th−îc 12g,
Xuyªn khung 08g, §μo nh©n 10g, Hång hoa 10g.
+ Bμi 3: Bμi thuèc ng©m, röa: QuÕ chi 08g, §μo
nh©n 12g, Kª huyÕt ®»ng 12g, Tam l¨ng 12g.
2.2. §μm thÊp, huyÕt ø

- TriÖu chøng: Chi mμu ®á tÝm, sê ®éng m¹ch
c¨ng, c¬n ®au çch håi hoÆc ®au liªn tôc, m×nh mÈy
46
nÆng nÒ, ch©n nÆng kh«ng cã søc, hoa m¾t chãng
mÆt, ngùc ®Çy, kh¸t kh«ng muèn ¨n uèng, r×a l−ìi
bÖu cã vÕt ø huyÕt, rªu tr¾ng nhít hoÆc vμng nhít,
m¹ch ho¹t.
- Ph¸p ®iÒu trÞ: Hãa ®μm trõ thÊp, ho¹t huyÕt
th«ng l¹c.
- Bμi thuèc: NhÞ trÇn thang hîp huyÕt phñ
trôc ø thang
B¸n h¹ 8-12g, TrÇn b× 8-12g, Phôc linh 12g,
Xuyªn khung 12g, §an s©m 12g, XÝch th−îc 12g,
Ng−u tÊt 16g, §−¬ng quy 16g, Hång hoa 08g,
Sinh ®Þa 10g, §μo nh©n 08g, UÊt kim 08g, Cam
th¶o 06g.
2.3. NhiÖt ®éc, huyÕt ø

T−¬ng øng víi bÖnh ®éng m¹ch ngo¹i vi m¹n
tÝnh giai ®o¹n ho¹i th− cã béi nhiÔm.
- TriÖu chøng: Chi bÞ ho¹i tö, s−ng nÒ, ®á tÝm,
ch¶y dÞch, cã khi h«i thèi, ®au liªn miªn vïng chi
bÖnh, cã thÓ cã sèt, phiÒn t¸o, ¨n ngñ kÐm, tinh
thÇn mª muéi, chÊt l−ìi tÝa hoÆc bãng ®á, kh«ng
rªu, m¹ch huyÒn tÕ s¸c.
- Ph¸p ®iÒu trÞ: Thanh nhiÖt gi¶i ®éc, Ých khÝ
d−ìng ©m, ho¹t huyÕt th«ng l¹c.
- Bμi thuèc:
+ Bμi 1: Ng©n hoa 40g, Bå c«ng anh 40g,
Hoμng b¸ 12g, §an s©m 16g, ý dÜ 16g, HuyÒn s©m
16g, Sinh ®Þa 16g, Th¹ch héc 16g...
47
+ Bμi 2: Tø diÖu dòng an thang gia vÞ
HuyÒn s©m 120g, §−¬ng quy 80g, Kim ng©n
hoa 120g, Cam th¶o 40g. Çch dïng: Ngμy dïng 1
thang, s¾c n−íc chia 3-4 lÇn uèng. C«ng dông:
Thanh nhiÖt gi¶i ®éc, ho¹t huyÕt, t− ©m.
+ Bμi 3: Thuèc ng©m röa nh− môc 2.1.
2.4. KhÝ huyÕt ®Òu h−
- TriÖu chøng: VÕt th−¬ng lë loÐt l©u ngμy

kh«ng khái, ch¶y mñ, n−íc, ch©n r¨ng mμu x¸m
tro, ®au nhøc, da kh«, c¬ nhôc gÇy teo, ch©n tay
kh«ng cã søc, tinh thÇn mái mÖt, diÖn m¹o tiÒu
tuþ, tim håi hép, mÊt ngñ, chÊt l−ìi ®á nh¹t, rªu
l−ìi tr¾ng nh¹t, m¹ch trÇm tÕ v« lùc.
- Ph¸p ®iÒu trÞ: Bæ Ých khÝ huyÕt, ho¹t huyÕt.
- Bμi thuèc:
+ Bμi 1: B¸t tr©n thang gia gi¶m
§−¬ng quy (tÈm r−îu) 12g, B¹ch th−îc 12g,
B¹ch linh 12g, Xuyªn khung 6-8g, §¹i t¸o 2 qu¶,
§¶ng s©m 12g, B¹ch truËt (sao) 12g, Thôc ®Þa
12g, ChÝch th¶o 2-4g, Sinh kh−¬ng 2-3 l¸t. Çch
dïng: s¾c n−íc uèng.
+ Bμi 2: ThËp toμn ®¹i bæ gia vÞ
§−¬ng quy (tÈm r−îu) 12g, B¹ch th−îc 12g,
B¹ch linh 12g, Xuyªn khung 6-8g, §¹i t¸o 2 qu¶,
§¶ng s©m 12g, B¹ch truËt (sao) 12g, Thôc ®Þa 12g,
ChÝch th¶o 2-4g, Hoμng kú 16g, Nhôc quÕ 8-10g.
48
2.5. Thuèc dïng ngoμi
- Thuèc röa: Sinh kh−¬ng 120g, Cam th¶o
60g. S¾c lÊy n−íc ng©m ngμy 2 lÇn, mçi lÇn 15
®Õn 30 phót.
- Cao sinh c¬: Duyªn ®¬n 2,5g, Long n·o 2,5g,
H2CO3 30 ml. TÊt c¶ chÕ thμnh d¹ng thuèc n−íc
b«i ngoμi. Bμi thuèc cã ®éc nªn diÖn tÝch b«i hÑp;
nªn b«i nhiÒu lÇn, mçi lÇn kh«ng qu¸ mét ngãn
ch©n, khi ®ì míi b«i sang ngãn ch©n kh¸c.
- Cao ®ëm thiÒm: Tr− ®ëm (mËt lîn) 10 çi, bét
Hoμng b¸ 08g, Thanh ®¹i 08g, MËt ong 08g, Khinh
phÊn 02g, ThiÒm t« 02g. TÊt c¶ t¸n bét. Riªng mËt
lîn chØ lÊy 1/2 l−îng dÞch (chØ lÊy 1/2 dÞch trong
tói mËt), cho 1/3 bét nμy vμo trén ®Òu, sau ®ã bét
cßn l¹i cho mËt ong võa ®ñ ®Ó b«i ngμy mét lÇn.
2.6. Ch©m cøu

Ch©m vμ cøu çc huyÖt t¹i chç vμ toμn th©n.
3. Phßng bÖnh
- Kh«ng hót thuèc l¸.
- Sèng trong m«i tr−êng Êm ¸p, gi÷ Êm c¬ thÓ
khi trêi l¹nh.
- Cã chÕ ®é ¨n uèng hîp lý: H¹n chÕ çc chÊt
bÐo, kh«ng nªn uèng bia r−îu vμ çc chÊt kÝch
thÝch nh− cμ phª, trμ..., nªn ¨n nhiÒu chÊt x¬ vμ
giμu vitamin nh− rau xanh, cñ, qu¶,...
- LuyÖn tËp thÓ dôc thÓ thao hμng ngμy nh−
b¬i léi, ®i bé, ®¹p xe...
49
BÖnh T¡NG S¶N LμNH TÝNH
TUYÕN TIÒN LIÖT

TS.BS. §oμn Minh Thôy
A. ®¹i c−¬ng vÒ bÖnh t¨ng s¶n

lμnh tÝnh tuyÕn tiÒn liÖt
1. §¹i c−¬ng
TuyÕn tiÒn liÖt lμ c¬ quan n»m bªn d−íi bμng
quang vμ bao quanh niÖu ®¹o. TuyÕn tiÒn liÖt tiÕt
ra mét chÊt láng gióp nu«i d−ìng tinh trïng nh−
mét phÇn cña tinh dÞch vμ lμm cho dÞch ©m ®¹o
gi¶m bít tÝnh axit.
T¨ng s¶n lμnh tÝnh tuyÕn tiÒn liÖt x¶y ra khi
cã sù t¨ng s¶n lμnh tÝnh tÕ bμo tæ chøc ®Öm
vμ/hoÆc tÕ bμo tuyÕn.
Çc vÊn ®Ò vÒ tuyÕn tiÒn liÖt lμ phæ biÕn ë nam
giíi 50 tuæi trë lªn. HÇu hÕt cã thÓ ®−îc ®iÒu trÞ
thμnh c«ng mμ kh«ng lμm tæn h¹i ®Õn chøc n¨ng
t×nh dôc.
2. Gi¶i phÉu - m« häc - chøc n¨ng sinh lý
tuyÕn tiÒn liÖt
TuyÕn tiÒn liÖt cã h×nh nãn, ®¸y ë trªn, ®Ønh ë
50
d−íi, phÇn niÖu ®¹o xuyªn qua tuyÕn tiÒn liÖt dμi
kho¶ng 3 cm.
TuyÕn nÆng 16-25 gram, réng kho¶ng 4 cm,
cao kho¶ng 3 cm, dμy kho¶ng 2,5 cm.
Mc Neal (1981) ph©n biÖt çc vïng trong tuyÕn
tiÒn liÖt gåm: vïng chuyÓn tiÕp «m chÆt phÇn niÖu
®¹o (5% thÓ tÝch tuyÕn - t¨ng s¶n lμnh tÝnh chñ
yÕu x¶y ra ë vïng nμy), vïng trung t©m «m lÊy
hai èng phãng tinh vμ tr¶i dμi tõ ®¸y ®Õn ®Ønh
tuyÕn tiÒn liÖt t¹i vÞ trÝ ô nói (25% thÓ tÝch tuyÕn
tiÒn liÖt), vïng ngo¹i biªn lμ phÇn cßn l¹i bao lÊy
vïng trung t©m vμ vïng chuyÓn tiÕp (70% thÓ tÝch
tuyÕn tiÒn liÖt, 70-75% ung th− tuyÕn tiÒn liÖt x¶y
ra ë vïng nμy. Ngoμi ra viªm m¹n tÝnh hoÆc teo
®Ðt còng th−êng gÆp t¹i ®©y).
§©y lμ tuyÕn sinh dôc phô (accessory), tiÕt
20% tinh dÞch. Tinh dÞch do tuyÕn tiÒn liÖt bμi
tiÕt chøa axit citric, fructose, Zn, spermin, axit
amin tù do... ®Ó nu«i d−ìng vμ kÝch thÝch sù di
chuyÓn cña tinh trïng; enzym lμm tinh dÞch ®«ng
vãn khi míi phãng tinh vμo ©m ®¹o, fibronolysin
lμm ly gi¶i tinh dÞch. DÞch tuyÕn tiÒn liÖt tiÕt ra
cã pH kiÒm.
Kh¸ng nguyªn chuyªn biÖt cña tuyÕn tiÒn liÖt
lμ PSA (prostate specific antigen), th−êng 1 gram
m« tuyÕn tiÒn liÖt tiÕt 0,3ng/ml PSA. §©y lμ mét
glycoprotein ®−îc t×m ra n¨m 1979, b×nh th−êng
trong m¸u cã 0-4 ng/ml PSA. PSA th−êng ®−îc sö
dông ®Ó chÈn ®o¸n sμng läc ung th− tuyÕn tiÒn liÖt.
51
3. DÞch tÔ häc
BÖnh cã xu h−íng t¨ng lªn theo ®é tuæi. Berry
(1984) nghiªn cøu trªn gi¶i phÉu tö thi cho thÊy
tÇn xuÊt bÖnh nμy kh¸ phæ biÕn: 20% ë løa tuæi
41, 50% ë 51-60 tuæi vμ 90% trªn 80 tuæi.
H¬n 90% bÖnh nh©n trªn 70 tuæi cã çc biÓu
hiÖn rèi lo¹n tiÓu tiÖn do t¨ng s¶n tuyÕn tiÒn liÖt.
4. Nguyªn nh©n
MÆc dï ch−a biÕt râ nguyªn nh©n cña t¨ng s¶n
tuyÕn tiÒn liÖt, còng nh− ch−a x¸c ®Þnh ®−îc çc
yÕu tè nguy c¬, nh−ng ng−êi ta ®· biÕt bÖnh chñ
yÕu gÆp ë nh÷ng ng−êi ®μn «ng lín tuæi vμ kh«ng
gÆp ë nh÷ng ng−êi ®· c¾t bá tinh hoμn tr−íc tuæi
dËy th×. V× vËy, nhiÒu nhμ nghiªn cøu chuyªn
ngμnh tin r»ng t¨ng s¶n tuyÕn tiÒn liÖt cã liªn
quan ®Õn tuæi giμ, rèi lo¹n çc néi tiÕt tè sinh dôc,
qu¸ tr×nh viªm nhiÔm m¹n tÝnh t¹i tuyÕn... cã thÓ
®· thóc ®Èy qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña t¨ng s¶n
lμnh tÝnh tuyÕn tiÒn liÖt.
5. ChÈn ®o¸n x¸c ®Þnh

5.1. TiÒn sö bÖnh nh©n vÒ çc bÖnh cã liªn
quan ®Õn tiÕt niÖu nh−: ®¸i th¸o ®−êng, bμng
quang thÇn kinh, hÑp niÖu ®¹o, tiÒn sö bÝ ®¸i, çc
phÉu thuËt (trÜ, tho¸t vÞ bÑn, sái bμng quang...),
thêi gian xuÊt hiÖn çc rèi lo¹n tiÓu tiÖn.
5.2. Çc triÖu chøng c¬ n¨ng

- Çc triÖu chøng kÝch thÝch, do sù ®¸p øng
52
cña bμng quang ®èi víi ch−íng ng¹i vËt ë cæ
bμng quang:
+ §¸i nhiÒu lÇn, lóc ®Çu ban ®ªm, cã thÓ g©y
mÊt ngñ vμ sau lμ ®¸i nhiÒu lÇn ban ngμy, cø hai
giê ph¶i ®i ®¸i mét lÇn, lμm c¶n trë sinh ho¹t.
+ §i ®¸i véi, kh«ng nhÞn ®−îc, cã khi ®¸i sãn.
- Çc triÖu chøng do chÌn Ðp:
+ §¸i khã, ph¶i rÆn ®¸i, ®øng l©u míi ®¸i hÕt.
+ §¸i cã tia n−íc tiÓu yÕu vμ nhá, cã khi ra hai tia.
+ §¸i rít n−íc tiÓu vÒ sau cïng.
+ §¸i xong vÉn cßn c¶m gi¸c ®¸i kh«ng hÕt.
- Trong giai ®o¹n cã biÕn chøng:
+ BÝ ®¸i hoμn toμn hoÆc kh«ng hoμn toμn do
cßn n−íc tiÓu tån ®äng trong bμng quang.
+ §¸i ®ôc vμ ®¸i buèt khi cã nhiÔm khuÈn.
+ §¸i ra m¸u do sái bμng quang hay viªm
nhiÔm nÆng ë bμng quang.

- Ung th− tuyÕn tiÒn liÖt: Cã nh©n r¾n, mÊt
ranh giíi, cÇn ®Þnh l−îng PSA, kiÓm tra siªu ©m
(cã vïng gi¶m ©m, ranh giíi bÞ ph¸ hñy, tói tinh bÞ
x©m lÊn), chôp X quang vïng x−¬ng chËu, th¾t
l−ng; chôp nhÊp nh¸y, sinh thiÕt vïng nghi vÊn ë
tuyÕn tiÒn liÖt.
- Viªm tuyÕn tiÒn liÖt m¹n tÝnh: Cã tiÒn sö
viªm tuyÕn tiÒn liÖt, viªm mμo tinh hoμn, th¨m
trùc trμng tuyÕn tiÒn liÖt to, ®au, cã chç r¾n.
- X¬ cøng cæ bμng quang.
53
- H¹n chÕ ®å uèng vμo buæi tèi. Kh«ng uèng
bÊt cø thø g× tõ mét ®Õn hai giê tr−íc khi ®i ngñ
®Ó tr¸nh thøc vμo ban ®ªm.
- Kh«ng uèng çc chÊt kÝch thÝch nh− bia, r−îu
vμ cμ phª, lμm t¨ng c−êng s¶n xuÊt n−íc tiÓu,
kÝch thÝch bμng quang vμ lμm trÇm träng thªm
çc triÖu chøng cña bÖnh.
- ¡n uèng theo chÕ ®é hîp lý: tr¸nh çc chÊt
cay nãng, chÊt bÐo; ¨n nhiÒu rau xanh, cñ, qu¶...
- H¹n chÕ thuèc th«ng mòi hoÆc thuèc kh¸ng
histamine. Çc thuèc nμy th¾t chÆt çc c¬ xung
quanh niÖu ®¹o kiÓm so¸t l−u l−îng n−íc tiÓu,
lμm khã kh¨n h¬n khi ®i tiÓu.
- Cè g¾ng ®i tiÓu ngay khi c¶m thÊy buån ®i
tiÓu. Kh«ng nhÞn tiÓu qu¸ l©u.
- Cè g¾ng ®i tiÓu vμo çc thêi ®iÓm cè ®Þnh,
®iÒu nμy cã thÓ ®−îc thùc hiÖn mçi 4 - 6 giê
trong ngμy.
- Sinh ho¹t t×nh dôc ®iÒu ®é.
- TËp thÓ dôc thÓ thao th−êng xuyªn, ®Òu ®Æn.
Cã thÓ tËp çc bμi tËp vïng c¬ chËu.
- Uèng thuèc theo chØ ®Þnh vμ t¸i kh¸m ®Þnh
kú theo lÞch hÑn cña b¸c sÜ.
Sù rèi lo¹n tiÓu tiÖn, ®¸i khã, bÝ ®¸i... ®−îc y häc

cæ truyÒn quy vμo chøng long bÕ hoÆc lung bÕ.
54
TiÓu kh«ng th«ng, nhá ra tõng giät ng¾n Ýt, thÓ
bÖnh kh«ng gÊp véi gäi lμ lung; tiÓu tiÖn ®ãng l¹i,
nhá giät, kh«ng th«ng, thÓ bÖnh cÊp gäi lμ bÕ. MÆc
dï møc ®é cã kh¸c nhau nh−ng tiÓu khã ra ®Òu
gäi lμ lung bÕ.
1. Nguyªn nh©n
1.1. BÊt néi ngo¹i nh©n

Tú h−: ¡n uèng kh«ng ®iÒu ®é, ¨n nhiÒu ®å bÐo
ngät, n−íng r¸n... Bæ qu¸ sinh thÊp nhiÖt hoÆc ¨n
®å sèng, l¹nh lμm tæn th−¬ng trung khÝ, hoÆc bÞ
bÖnh l©u ngμy, hoÆc mÖt nhäc h¹i tú, hoÆc ng−êi
giμ yÕu tú khÝ h−, hoÆc tú khÝ vèn h−... KhÝ h−
kh«ng cã søc ®Èy nªn tiÓu tiÖn kh«ng lîi.
ThËn h−: èm l©u, ng−êi cao tuæi d−¬ng khÝ bÊt
tóc, bu«ng th¶ h¹i thËn, lμm thËn d−¬ng h− hoÆc
tú thËn l−ìng h−, khÝ hãa bÊt cËp, sù th«ng lîi cña
bμng quang bÞ ng¨n trë mμ sinh bÖnh.
1.2. Néi nh©n

Do can uÊt khÝ trÖ: ThÊt t×nh néi th−¬ng lμm
can khÝ mÊt ®iÒu hßa, néi th−¬ng khÝ c¬ mÊt ®iÒu
hßa, kinh l¹c kh«ng th«ng, ¶nh h−ëng ®Õn chøc
n¨ng khÝ hãa cña bμng quang lμm thñy ®¹o bÞ
nghÏn t¾c.
Lo nghÜ nhiÒu h¹i tú.
1.3. Ngo¹i nh©n

ThÊp nhiÖt trë trÖ bμng quang, hoÆc di nhiÖt
®Õn bμng quang, thÊp vμ nhiÖt c©u kÕt lμm
55
bμng quang khÝ hãa kh«ng lîi dÉn ®Õn tiÓu tiÖn
kh«ng th«ng.
2. BiÖn luËn vμ thÓ bÖnh

Theo y häc cæ truyÒn, t¨ng s¶n lμnh tÝnh tuyÕn
tiÒn liÖt ®−îc m« t¶ trong ph¹m vi chøng “long
bÕ”. S¸ch Néi kinh cho r»ng: ®©y lμ bÖnh cña bμng
quang, do khÝ hãa cña bμng quang, tam tiªu
kh«ng lîi mμ sinh ra.
BÖnh th−êng ph¸t ra khi tuæi cao, do c«ng
n¨ng t¹ng phñ thÊt ®iÒu, khÝ huyÕt ©m d−¬ng h−
tæn ¶nh h−ëng tíi chøc n¨ng khÝ hãa cña bμng
quang mμ sinh ra bÖnh. BÖnh th−êng nÆng lªn
khi gÆp nhiÔm l¹nh, lao ®éng qu¸ søc, Èm thùc
bÊt ®iÒu. BÖnh b¶n h−, tiªu thùc.
BÖnh cã h−, cã thùc. Do tμ thùc mμ dÉn ®Õn
bÖnh nh− thÊp nhiÖt h¹ tiªu, niÖu ®¹o t¾c trë, ®ã
lμ thùc mμ dÉn ®Õn bÖnh. Chøng h− do chÝnh khÝ
h−, ng−êi cã tuæi chÝnh khÝ cμng h− nh− bμng
quang h− hμn, tú thËn khÝ h−, thËn ©m h−, mÖnh
m«n háa suy lμ nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n g©y nªn bÖnh.
Chøng h− vμ thùc ®«i khi khã ph©n biÖt, cã thÓ
trong h− cã thùc, b¶n h− tiªu thùc. Thêi kú sau,
chøc n¨ng t¹ng phñ th−¬ng tæn nÆng, xuÊt hiÖn
nh÷ng chøng hËu nguy kÞch nh− ®¸i khã, bÝ ®¸i,
®¸i m¸u, suy thËn...
Còng nh− çc thuèc t©y y, kh«ng cã vÞ thuèc
hoÆc bμi thuèc nμo cã thÓ ch÷a khái cho mäi bÖnh
nh©n. Tïy biÓu hiÖn l©m sμng vμ ®Æc ®iÓm mçi ç thÓ
cã thÓ sö dông çc vÞ thuèc vμ bμi thuèc kh¸c nhau.
56
2.1. Lung bÕ do thËn khÝ bÊt tóc
- BiÖn chøng: ThËn chñ vÒ khÝ hãa n−íc, thËn
chñ nhÞ tiÖn, thËn chñ thñy chñ vÒ sù ®ãng më, bμng
quang chñ chøa n−íc tiÓu, ban ®ªm ©m thÞnh d−¬ng
suy nªn nÕu d−¬ng khÝ suy yÕu sÏ g©y tiÓu ®ªm.
ThËn h− còng g©y tiÓu nhiÒu lÇn, tiÓu kh«ng th«ng.
- TriÖu chøng:
+ Rèi lo¹n tiÓu tiÖn: TiÓu ®ªm mét hoÆc nhiÒu
lÇn, thËm chÝ tiÓu nhiÒu lÇn ban ngμy, nÆng th×
®¸i vÆt, tiÓu kh«ng tù chñ, tiÓu nhá giät khã ®i,
kh«ng cã søc bμi tiÕt, ®¸i sãn.
+ ThËn d−¬ng h−: L−ng ®au, ch©n l¹nh, tinh
thÇn uÓ o¶i, sî l¹nh, mÆt tr¾ng nh¹t, tiÓu cã lÉn
chÊt tinh, liÖt d−¬ng, t¶o tinh, l−ìi nh¹t bÖu cã vÕt
h»n r¨ng, m¹ch trÇm tÕ nh−îc.
- Ph¸p ®iÒu trÞ: ¤n d−¬ng Ých khÝ, bæ thËn lîi niÖu.
- Bμi thuèc:
+ Bμi 1: Thá ty tö hoμn gia gi¶m
Tang phiªu tiªu 20g, Thá ty tö 10g, Tr¹ch t¶ 10g.
Ph©n tÝch bμi thuèc: Thá ty tö: bæ thËn, Ých
tinh. Tang phiªu tiªu: bæ thËn, s¸p tinh, chØ di.
Tr¹ch t¶: thÊm thñy thÊp, lÊy t¶ gióp cho bæ.
NÕu di niÖu nÆng gia Phóc bån tö, Kim anh tö.
+ Bμi 2: TÕ sinh thËn khÝ hoμn
Thôc ®Þa 12g, Hoμi s¬n 12g, S¬n thï 10g, Phô
tö chÕ 04g, Nhôc quÕ 04g, B¹ch linh 12g, Tr¹ch t¶
12g, §an b× 10g, Ng−u tÊt 12g, Xa tiÒn tö 12g.
T¸c dông: ¤n thËn, Ých khÝ, bæ thËn, th«ng tiÓu.
57
2.2. Lung bÕ do trung khÝ bÊt tóc
- BiÖn chøng: Tú h−, thanh khÝ kh«ng th¨ng,
träc ©m kh«ng gi¸ng nªn tiÓu tiÖn kh«ng lîi, trung
khÝ th¨ng ®Ò kh«ng cã søc nªn bông d−íi ch−íng
trÖ. Tú khÝ h−, chøc n¨ng vËn hãa kÐm nªn ¨n
kh«ng ngon miÖng, bông ch−íng. KhÝ huyÕt kh«ng
®Çy ®ñ nªn s¾c mÆt kh«ng t−¬i, mÖt mái, ®o¶n h¬i...
- TriÖu chøng:
+ Rèi lo¹n tiÓu tiÖn: BÖnh ph¸t tr× ho·n, kh«ng
cã søc ®Èy n−íc tiÓu ra, hoÆc tiÓu tiÖn ph¶i g¾ng
søc, ra nhá giät, sãt rít dÇm dÒ, lao ®éng qu¸ søc
th× bÖnh nÆng h¬n, bông d−íi ch−íng trÖ.
+ Tú khÝ h−: S¾c mÆt kh«ng t−¬i, tinh thÇn
mÖt mái, h¬i thë ng¾n, tiÕng nãi nhá yÕu, ¨n
kh«ng ngon miÖng, tay ch©n l¹nh, tù ra må h«i,
l−ìi nh¹t hoÆc nh¹t bÖu, r×a l−ìi cã nÕp h»n r¨ng,
rªu l−ìi tr¾ng máng, m¹ch nh−îc v« lùc.
- Ph¸p ®iÒu trÞ: Ých khÝ, kiÖn tú, lîi niÖu.
- Bμi thuèc: Bæ trung Ých khÝ thang hîp víi Thá
ty tö hoμn: Thá ty tö, Phôc linh, S¬n d−îc, Liªn
nhôc, Kû tö, Hoμng kú, §¶ng s©m, Cam th¶o, B¹ch
truËt, Th¨ng ma, Sμi hå, §−¬ng quy, TrÇn b×.
Ph©n tÝch bμi thuèc: Hoμng kú: bæ Ých trung
khÝ, th¨ng d−¬ng cè biÓu. Nh©n s©m, Phôc linh,
Cam th¶o, B¹ch truËt: kiÖn tú, Ých khÝ, hãa thÊp.
Th¨ng ma, Sμi hå hîp víi s©m, kú ®Ó th¨ng ®Ò
thanh d−¬ng khÝ. Quy vÜ, Kû tö: bæ huyÕt hßa
doanh. Thá ty tö, S¬n d−îc, Liªn nhôc: kiÖn tú Ých
khÝ, cè tinh, hãa träc. TrÇn b×: lý khÝ hãa thÊp.
58
2.3. Lung bÕ do can khÝ uÊt kÕt
- BiÖn chøng: BÖnh x¶y ra ë bÖnh nh©n cã c¬
®Þa hay uÊt giËn. Do t×nh chÝ kh«ng th− s−íng lμm
mÊt ®i sù s¬ tiÕt cña t¹ng can, l©u ngμy kh«ng
th¸o gì lμm khÝ trÖ, huyÕt ø, v× vËy kÕt tô vμ ø trÖ
ë trong c¬ thÓ ¶nh h−ëng ®Õn khÝ hãa cña tam tiªu
mμ sinh bÝ ®¸i. Can khÝ uÊt kÕt l©u ngμy lμm chøc
n¨ng s¬ tiÕt rèi lo¹n, c¬ thÓ s¬ tiÕt th¸i qu¸ th×
quÊy rèi thËn, lμm tinh quan kh«ng bÒn, thËn h−
nªn tiÓu sãn, tiÓu ®ªm.
- TriÖu chøng:
+ Rèi lo¹n tiÓu tiÖn: TiÓu khã, nhá giät hoÆc
kh«ng ra, lóc nÆng lóc nhÑ, tiÓu sãn hoÆc di niÖu,
®au tøc ch−íng bông d−íi khi cã khi kh«ng.
+ Can khÝ uÊt kÕt: Rèi lo¹n tiÓu tiÖn kÌm tinh
thÇn uÊt øc, hay næi çu hoÆc ®a phiÒn, cho¸ng
®Çu, mÊt ngñ, miÖng ®¾ng, häng kh«, ngùc s−ên
®Çy tøc, rªu l−ìi máng, m¹ch huyÒn s¸c hoÆc s¸p.
- Ph¸p ®iÒu trÞ: S¬ can, lý khÝ tiªu tÝch, th«ng
lîi tiÓu tiÖn.
- Bμi thuèc:
+ Bμi 1: Sμi hå s¬ can thang gia gi¶m
Sμi hå 08g, B¹ch th−îc 12g, ChØ x¸c 08g, Cam
th¶o 04g, Xuyªn khung 08g, H−¬ng phô 08g. S¾c
n−íc uèng, ngμy 01 thang.
Ph©n tÝch bμi thuèc: Sμi hå: hßa gi¶i thiÕu
d−¬ng. B¹ch th−îc, Cam th¶o: ®iÒu lý can tú, lμm
c«ng n¨ng cña khÝ l−u lo¸t khoan kho¸i, ho·n cÊp
chØ thèng. Sμi hå kÕt hîp ChØ x¸c cã t¸c dông
59
th¨ng thanh gi¸ng träc. Xuyªn khung, H−¬ng phô
®Ó ho¹t huyÕt hμnh khÝ, tiªu ø.
+ Bμi 2: TrÇm h−¬ng t¸n
TrÇm h−¬ng 20g, Ho¹t th¹ch 20g, Th¹ch vÜ 20g,
Cam th¶o 10g, V−¬ng bÊt l−u hμnh 20g, §−¬ng quy
20g, TrÇn b× 10g, B¹ch th−îc 30g, §«ng quú tö 10g.
+ Bμi 3: §¹i thÊt khÝ thang (y häc nhËp m«n)
Thanh b× 30g, TrÇn b× 30g, Çt çnh 30g, Tam
l¨ng 30g, H−¬ng phô 40g, Ho¾c h−¬ng 30g, Quan
quÕ 30g, Cam th¶o 30g, Nga truËt 30g, Ých trÝ
nh©n 30g. T¸c dông: hμnh trÖ, ph¸ khÝ, tiªu kÕt.
2.4. Lung bÕ do niÖu ®¹o ø nghÏn (hoÆc

t¨ng s¶n tuyÕn tiÒn liÖt g©y bÝ tiÓu)
- BiÖn chøng: KhÝ huyÕt ø trë, huyÕt ø, ø trë bμng
quang, ®μm ng−ng ø trë... GÆp ë bÖnh nh©n bÞ ph×
®¹i tuyÕn tiÒn liÖt cã xuÊt hiÖn tiÓu khã hoÆc bÝ tiÓu.
- TriÖu chøng: BÞ rèi lo¹n tiÓu tiÖn ®· l©u, tiÓu
ra nhá giät, tia n−íc tiÓu yÕu hoÆc kh«ng thμnh
tia hoÆc thμnh nhiÒu tia, ph¶i ®øng l©u míi ®¸i
hÕt, khi tiÓu ph¶i rÆn. NÆng th× bÝ ®¸i, tiÓu ®au,
®Çy ch−íng bông d−íi, ®au chãi kh«ng di chuyÓn,
l−ìi tÝm cã ®iÓm ø huyÕt, m¹ch s¸p.
- Ph¸p ®iÒu trÞ: Hμnh ø t¸n kÕt, th«ng lîi
thñy ®¹o.
- Bμi thuèc:
+ Bμi 1: §μo nh©n 10g, Hång hoa 10g, XÝch
th−îc 10g, §an s©m 20g, Tr¹ch lan 10g, V−¬ng bÊt
l−u hμnh 10g, HuyÒn hå 10g, Xuyªn s¬n gi¸p 05g,
60
Ng−u tÊt 10g, §−¬ng quy 10g. NÕu th¨m kh¸m
thÊy tuyÕn tiÒn liÖt bÞ x¬ cøng, cÇn thªm Tam
l¨ng 06g, Nga truËt 06g, T¹o gi¸c thÝch 06g.
Çch dïng: S¾c n−íc uèng, ngμy 01 thang.
+ Bμi 2: HuyÕt phñ trôc ø thang gia vÞ
§−¬ng quy 12g, §μo nh©n 08g, ChØ x¸c 06g, Sμi
hå 12g, Çt çnh 08g, Ng−u tÊt 12g, Sinh ®Þa 12g,
Hång hoa 08g, XÝch th−îc 08g, Xuyªn khung 08g,
Cam th¶o 04g, Thá ty tö.
Çch dïng: S¾c n−íc uèng, ngμy chia 2 lÇn.
Ph©n tÝch bμi thuèc: §−¬ng quy, §μo nh©n,
Hång hoa: ho¹t huyÕt hãa ø lμ chñ d−îc. Xuyªn
khung, XÝch th−îc: ho¹t huyÕt hãa ø. Sinh ®Þa
phèi hîp §−¬ng quy d−ìng huyÕt hßa ©m. Ng−u
tÊt: ho¹t huyÕt, th«ng m¹ch ho¹t l¹c. Thá ty tö: bæ
thËn, Ých tinh. Cam th¶o: ®iÒu hßa çc vÞ thuèc.
NÕu tuyÕn tiÒn liÖt co cøng th× gia Tam l¨ng,
Nga truËt, nÕu khÝ h− th× gia Hoμng kú, §¼ng s©m.
+ Bμi 3: §¹i ®Ó ®−¬ng hoμn gia gi¶m
§¹i hoμng 40g, §μo nh©n 40g, HuyÒn minh
phÊn 40g, QuÕ 12g, Quy vÜ 40g, Sinh ®Þa 40g,
Xuyªn s¬n gi¸p 40g.
Lμm hoμn, mçi ngμy uèng 30-40 gam.
2.5. Lung bÕ do bμng quang thÊp nhiÖt

T−¬ng ®−¬ng víi t¨ng s¶n tuyÕn tiÒn liÖt do
viªm m¹n tÝnh t¹i tuyÕn hoÆc t¨ng s¶n tuyÕn tiÒn
liÖt cã biÕn chøng viªm tiÕt niÖu m¹n tÝnh.
- BiÖn chøng: ThÊp nhiÖt x©m nhËp nghÏn trÖ
ë bμng quang, hoÆc di nhiÖt ®Õn bμng quang, thÊp
61
nhiÖt c©u kÕt lμm bμng quang khÝ hãa kh«ng ®Òu
dÉn ®Õn tiÓu kh«ng th«ng.
- TriÖu chøng: TiÓu nhiÒu, tiÓu d¾t, tiÓu buèt,
tiÓu ®ôc, tiÓu ra m¸u, ®−êng tiÓu nãng, ®au, vïng
héi ©m ch−íng ®au, ®au lan ®Õn bông d−íi, xuèng
x−¬ng cïng, ©m hμnh vμ ®ïi, toμn th©n lóc nãng lóc
l¹nh, n−íc tiÓu vμng, ®á hoÆc ®au, t¸o bãn, miÖng
kh«, ®¾ng, l−ìi ®á, rªu l−ìi vμng bÖu, m¹ch ho¹t s¸c.
- Ph¸p ®iÒu trÞ: Thanh nhiÖt lîi niÖu, hãa ø.
- Bμi thuèc:
+ Bμi 1: B¸t chÝnh t¸n gia gi¶m
Méc th«ng, Cï m¹ch, Xa tiÒn tö, BiÓn sóc,
Ho¹t th¹ch, ChÝch th¶o, S¬n chi tö, §¹i hoμng:
l−îng b»ng nhau.
Ph©n tÝch bμi thuèc: Cï m¹ch: lîi thÊp th«ng
l©m, thanh nhiÖt l−¬ng huyÕt. Méc th«ng: lîi
thñy, thÈm thÊp. Xa tiÒn tö, BiÓn sóc, S¬n chi tö:
thanh can nhiÖt, th«ng bμng quang. §¹i hoμng:
th«ng phñ t¶ nhiÖt; Cam th¶o: ho·n cÊp chØ thèng.
+ Bμi 2: Tú gi¶i ph©n thanh Èm
Tú gi¶i 10g, Xa tiÒn th¶o 10g, Phôc linh 10g,
§an s©m 10g, Hoμng b¸ 06g, ý dÜ nh©n 10g, HËu
ph¸c 10g, Liªn t©m 10g, X−¬ng bå 10g.
S¾c n−íc uèng, ngμy 01 thang.
3. Ch©m cøu, xoa bãp, bÊm huyÖt

Ph−¬ng huyÖt chñ yÕu lμ çc huyÖt Dòng
tuyÒn, Tam ©m giao, HuyÕt h¶i, C− vÜ (vÞ trÝ ë 1/8
trªn cña ®−êng th¼ng nèi mám øc víi rèn) ®Ó n©ng
cao hiÖu qu¶ ®iÒu trÞ.
62
- Dòng tuyÒn: N»m ë gi÷a lßng bμn ch©n, lμ
tØnh huyÖt thuéc kinh tóc thiÕu ©m thËn. Cã t¸c
dông kÝch thÝch n©ng cao chÝnh khÝ cña thËn t¹ng.
- Tam ©m giao: Lμ huyÖt vÞ giao héi cña 3 kinh
©m: can - tú - thËn. Cã t¸c dông bæ Ých cho 3 t¹ng
can, tú, thËn; trî vËn hãa, th«ng khÝ trÖ, ®iÒu
huyÕt thÊt tinh cung, cã thÓ gióp ®iÒu tiÕt chøc
n¨ng cña bμng quang.
- HuyÕt h¶i (tóc th¸i ©m tú): Lμ bÓ cña huyÕt.
Theo ®«ng y, huyÕt h¶i cã t¸c dông ®iÒu huyÕt,
thanh huyÕt nhiÖt, hßa vinh, ®Æc biÖt lμ cã t¸c
dông tuyªn th«ng h¹ tiªu nªn cã t¸c dông râ rÖt
víi chøc n¨ng tμng chøa vμ bμi tiÕt n−íc tiÓu cña
bμng quang.
- KhÝ h¶i: Lμ bÓ cña sinh khÝ, cã c«ng dông
®iÒu khÝ, bæ thËn d−¬ng, lμm Êm h¹ tiªu, nhê ®ã
gióp cho chøc n¨ng khÝ hãa bμng quang ®−îc
thùc hiÖn.
- Quan nguyªn: HuyÖt lμ n¬i chøa ®ùng nguyªn
khÝ, cã t¸c dông bæ thËn cè b¶n, bæ khÝ håi d−¬ng,
lμm Êm h¹ tiªu, gióp cho qu¸ tr×nh khÝ hãa bμng
quang ®−îc thuËn lîi, c¶i thiÖn t×nh tr¹ng rèi lo¹n
tiÓu tiÖn.
- Lîi niÖu (cßn gäi lμ chØ t¶): HuyÖt n»m ë ®iÓm
gi÷a cña ®−êng nèi rèn vμ ®iÓm gi÷a bê trªn x−¬ng
mu. Cã c«ng dông ch÷a çc chøng bÖnh nh− bÝ tiÓu,
tiÓu d¾t, ®¸i dÇm. T¸c ®éng vμo huyÖt gióp ®i tiÓu
dÔ dμng h¬n, tia n−íc tiÓu m¹nh h¬n.
- ¢m l¨ng tuyÒn: Thuéc tóc th¸i ©m tú kinh,
cã t¸c dông ®iÒu hßa bμng quang. Cæ nh©n
63
th−êng sö dông phèi hîp víi hai huyÖt KhÝ h¶i vμ
Tam ©m giao.
- Th¸i khª: Cã c«ng dông bæ thËn ©m, lμm
m¹nh l−ng gèi, lμm kháe d−¬ng khÝ, nhê ®ã mμ
t¨ng c−êng chøc n¨ng khÝ hãa cña bμng quang,
gióp cho viÖc bμi tiÕt n−íc tiÓu ®−îc dÔ dμng.
Xoa bãp tÇng sinh m«n: cã t¸c dông lμm t¨ng
l−u th«ng m¸u ë tuyÕn tiÒn liÖt. NÕu cã ®iÒu kiÖn,
hμng ngμy ng©m m«ng vμo chËu n−íc nãng råi xoa
bãp tÇng sinh m«n còng cho t¸c dông tèt.
4. Phßng bÖnh
- Sinh ho¹t t×nh dôc ®Òu ®Æn.
- ChÕ ®é ¨n uèng hîp lý, dinh d−ìng vμ ®a
d¹ng, kh«ng ¨n nhiÒu ®å cay nãng nh− ít, h¹t
tiªu, h¹n chÕ çc chÊt bÐo vμ kh«ng uèng bia, r−îu
vμ çc chÊt kÝch thÝch nh− cμ phª, trμ... Ng−êi
bÖnh cÇn dïng nhiÒu h¬n çc lo¹i h¶i s¶n nh− ç,
t«m, sß huyÕt... lμ nh÷ng thùc phÈm nhiÒu kÏm,
cã Ých cho thËn khÝ.
- Uèng nhiÒu n−íc mçi ngμy (kho¶ng 1,5-2 lÝt
n−íc/1 ngμy).
- Tr¸nh lao ®éng c¨ng th¼ng, stress...
- VËn ®éng: Tr¸nh ngåi l©u, nªn t¨ng c−êng
vËn ®éng t¹i chç ®Ó m¸u ë vïng chËu h«ng l−u
th«ng tèt h¬n. Th−êng xuyªn tËp thÓ dôc thÓ thao
Ýt nhÊt 3-4 lÇn/1 tuÇn.
- Ng¨n ngõa vμ ®iÒu trÞ døt ®iÓm khi bÞ nhiÔm
khuÈn ®−êng tiÕt niÖu.
64
- KÞp thêi ch÷a trÞ çc bÖnh néi tiÕt nh− ®¸i
th¸o ®−êng, rèi lo¹n chøc n¨ng tuyÕn gi¸p.
- Ph¸t hiÖn sím biÕn chøng: CÇn chó ý ph¸t
hiÖn sím çc tai biÕn cña bÖnh nh− sái tiÕt niÖu,
nhiÔm trïng tiÕt niÖu...
- KiÓm tra søc kháe ®Þnh kú.
* *
*
T¨ng s¶n lμnh tÝnh tuyÕn tiÒn liÖt lμ mét
bÖnh lý phæ biÕn ë nh÷ng ng−êi nam lín tuæi.
HiÖn t¹i cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ nh−ng
ch−a cã ph−¬ng ph¸p nμo lμ tuyÖt h¶o. Trong khi
chê ®îi mét ph−¬ng ph¸p lý t−ëng nhÊt trong
t−¬ng lai th× trong giai ®o¹n hiÖn nay cÇn c©n
nh¾c kü tr−íc khi chän ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ vμ
khi tiÕn hμnh ®iÒu trÞ theo ph−¬ng ph¸p nμo
còng nªn l−u ý ®Ò phßng çc tai biÕn, biÕn chøng
cã thÓ x¶y ra.
65
BÖNH SáI §¦êNG TIÕT NIÖU

TS. BS. D−¬ng Minh S¬n
A. ®¹i c−¬ng vÒ bÖnh

sái ®−êng tiÕt niÖu
1. §¹i c−¬ng
Sái thËn vμ hÖ tiÕt niÖu lμ bÖnh hay gÆp nhÊt
cña ®−êng tiÕt niÖu vμ th−êng gÆp ë nam giíi nhiÒu
h¬n n÷ giíi. Tuæi m¾c bÖnh th−êng lμ tõ 30-55,
nh−ng còng cã thÓ gÆp ë trÎ em (sái bμng quang).
Theo t¸c gi¶ Glenn. H. Pneminger, tû lÖ m¾c bÖnh
sái thËn tiÕt niÖu trªn thÕ giíi vμo kho¶ng 3% d©n sè.
Khi sái di chuyÓn cã thÓ g©y ®au. C¬n ®au do
sái thËn th−êng b¾t ®Çu phÝa sau l−ng ngay d−íi
bê x−¬ng s−ên vμ di chuyÓn tíi bông d−íi vμ bÑn.
Nh÷ng c¬n ®au cã thÓ thay ®æi khi sái di chuyÓn
qua ®−êng tiÓu.
Sái thËn th−êng kh«ng g©y tæn th−¬ng vÜnh
viÔn. Ngoμi çc thuèc gi¶m ®au vμ uèng nhiÒu
n−íc, cã thÓ ®iÒu trÞ néi khoa ®Ó ng¨n ngõa t¸i
ph¸t ë nh÷ng ng−êi cã nguy c¬ cao.
66
PhÇn lín sái niÖu qu¶n lμ do sái thËn r¬i xuèng
(80%), phÇn cßn l¹i th−êng ®−îc sinh ra do niÖu
qu¶n dÞ d¹ng. PhÇn lín sái tõ thËn r¬i xuèng niÖu
qu¶n th−êng r¬i xuèng bμng quang vμ ra ngoμi
(kho¶ng 80%). Sè cßn l¹i th−êng dõng ë ®o¹n niÖu
qu¶n bÞ hÑp nh− ®o¹n niÖu qu¶n b¾t chÐo ®éng
m¹ch chËu, niÖu qu¶n s¸t bμng quang. §èi víi sái
niÖu qu¶n kÝch th−íc lín, trªn 1cm, hoÆc xï x× cã
thÓ bÞ dõng l¹i ë bÊt kú ®o¹n nμo cña niÖu qu¶n
vμ g©y t¾c mét phÇn hoÆc hoμn toμn niÖu qu¶n.
Trong khi di chuyÓn, sái g©y nªn çc tæn th−¬ng
cho niÖu qu¶n. Mét khi sái lμm t¾c niÖu qu¶n th×
cã thÓ g©y biÕn chøng nhanh vμ nÆng ®Õn thËn
nhÊt so víi çc sái tiÕt niÖu kh¸c.
Sái bμng quang th−êng gÆp ë nam nhiÒu h¬n
n÷ do ch−íng ng¹i ë cæ bμng quang hay niÖu ®¹o.
Theo Johnson (1979), sau trªn 10 n¨m, cã 50%
bÖnh nh©n nam vμ 30% bÖnh nh©n n÷ cã hiÖn
t−îng t¸i ph¸t, ®Æc biÖt khi cã tiÒn sö bÖnh sái
trong gia ®×nh vμ bÞ bÖnh khi cßn rÊt trÎ. ChÕ ®é
phßng bÖnh nghiªm tóc sÏ h¹n chÕ t¸i ph¸t sái.
2. Nguyªn nh©n vμ c¬ chÕ bÖnh sinh

Sái tiÕt niÖu kh«ng cã nguyªn nh©n x¸c ®Þnh
duy nhÊt. Mét sè yÕu tè, th−êng kÕt hîp, t¹o ®iÒu
kiÖn cho sái tiÕt niÖu ph¸t triÓn.
Bowman vμ Meckel ®· nghiªn cøu sái tiÕt niÖu
vμ nhËn thÊy viªn sái cã mét tÝnh chÊt ®Æc thï
gåm hai yÕu tè: ChÊt mucoproteine cã t¸c dông
67
nh− chÊt keo kÕt dÝnh çc tinh thÓ víi nhau, vai
trß cña mucoprotein trong c¬ chÕ t¹o sái hiÖn nay
vÉn cßn biÕt rÊt Ýt; çc tinh thÓ cña çc chÊt b×nh
th−êng hßa tan ®−îc trong n−íc tiÓu, chñ yÕu lμ
canxi vμ oxalat. Ngoμi ra cßn cã chÊt phosphat,
magie, urat, cystin.
Sái tiÕt niÖu h×nh thμnh khi çc thμnh phÇn
cña n−íc tiÓu - kho¸ng, çc chÊt láng vμ axit mÊt
c©n b»ng do n−íc tiÓu bÞ c« ®Æc hoÆc do pH cña
n−íc tiÓu thay ®æi... Khi ®iÒu nμy x¶y ra, víi sù cã
mÆt cña mucoproteine, çc tinh thÓ trong n−íc
tiÓu dÝnh l¹i víi nhau nh− canxi víi oxalat,
phosphat... sÏ thμnh sái. Do ®ã nhiÒu tr−êng hîp
khi thö n−íc tiÓu, thÊy cã nhiÒu tinh thÓ oxalat
hay phosphat nh−ng bÖnh nh©n kh«ng cã sái thËn
tiÕt niÖu (v× kh«ng cã mucoproteine).
3. Çc lo¹i sái tiÕt niÖu

PhÇn lín sái tiÕt niÖu chøa nhiÒu h¬n mét lo¹i
tinh thÓ, çc lo¹i sái bao gåm:
Sái canxi: Lμ lo¹i hay gÆp nhÊt, chiÕm 80-90%
trong tæng sè çc lo¹i sái, gåm canxi oxalat, canxi
phosphat vμ canxi oxalat phosphat. Møc oxalat
cao cã thÓ ®−îc t×m thÊy trong mét sè lo¹i thùc
phÈm nh− çc lo¹i ®Ëu, ®Ëu phéng, bét çm,
s«c«la, cμ phª, trμ ®Æc, rau muèng, muèi ¨n...
PhÉu thuËt ®−êng ruét vμ çc rèi lo¹n chuyÓn hãa
kh¸c còng cã thÓ lμm t¨ng nång ®é canxi hoÆc
oxalat trong n−íc tiÓu.
68
Sái struvite (Magie amoniphosphat): Khi nhiÔm
trïng ®−êng tiÕt niÖu, magie amoniphosphat cã
thÓ ph¸t triÓn nhanh chãng vμ trë thμnh sái. Lo¹i
nμy hay gÆp ë ViÖt Nam.
Sái urat: Cã thÓ h×nh thμnh ë nh÷ng ng−êi
mÊt n−íc, nh÷ng ng−êi ¨n chÕ ®é ¨n giμu protein
cã nh©n purin vμ nh÷ng ng−êi cã bÖnh gót. Mét sè
yÕu tè di truyÒn vμ rèi lo¹n m¸u tíi çc m« còng
cã thÓ dÉn ®Õn sái urat hoÆc ph©n hñy çc khèi
ung th− khi dïng thuèc hãa trÞ liÖu.
Sái cystin: Lo¹i nμy chØ chiÕm mét tû lÖ nhá
cña sái tiÕt niÖu. Chóng h×nh thμnh ë nh÷ng
ng−êi cã rèi lo¹n di truyÒn, bμi tiÕt qu¸ nhiÒu axit
amin nhÊt ®Þnh (cystinuria) qua thËn.
Lo¹i hiÕm cña sái thËn: Çc lo¹i sái canxi
th−êng lμ sái c¶n quang, cßn sái urat vμ cystin
th−êng kh«ng c¶n quang.
4. YÕu tè lμm sái tiÕt niÖu dÔ h×nh thμnh

Nh÷ng yÕu tè lμm t¨ng nguy c¬ sái tiÕt niÖu
ph¸t triÓn bao gåm:
- TiÒn sö ç nh©n hoÆc gia ®×nh: Trong gia ®×nh
cã ng−êi bÞ bÖnh sái tiÕt niÖu, cã nhiÒu kh¶ n¨ng
ph¸t triÓn çc lo¹i sái. Vμ nÕu ®· cã mét hay nhiÒu
sái tiÕt niÖu, cã nguy c¬ ph¸t triÓn viªn sái kh¸c.
- Tuæi: Sái tiÕt niÖu th−êng gÆp h¬n ë ng−êi 40
tuæi trë lªn, mÆc dï sái cã thÓ x¶y ra ë mäi løa tuæi.
- §μn «ng: Cã nhiÒu kh¶ n¨ng ph¸t triÓn sái
tiÕt niÖu.
69
- MÊt n−íc: Kh«ng uèng ®ñ n−íc mçi ngμy cã
thÓ lμm t¨ng nguy c¬ sái tiÕt niÖu, do sù c« ®Æc
qu¸ møc cña n−íc tiÓu.
Nh÷ng ng−êi sèng ë vïng khÝ hËu Êm ¸p vμ
nh÷ng ng−êi ®æ må h«i nhiÒu cã thÓ cÇn ph¶i uèng
nhiÒu n−íc h¬n so víi nh÷ng ng−êi kh¸c.
- Sù thay ®æi cña pH n−íc tiÓu: SÏ lμm cho mét
sè chÊt hßa tan dÔ kÕt tinh l¹i. Cô thÓ, d−íi t¸c
dông cña mét sè chñng lo¹i vi trïng (nh− Proteus
Mirabilis) cã tiÕt ra men urÐase lμm ph©n hñy ure
thμnh amoniac, n−íc tiÓu sÏ bÞ kiÒm hãa (pH > 6,5)
vμ nh− vËy, chÊt photsphat - magie sÏ kÕt tinh l¹i.
Ng−îc l¹i, nÕu pH n−íc tiÓu trë nªn axit (pH < 6)
th× sÏ lμ ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho urat kÕt tinh l¹i
(Axit uric dÔ tan trong m«i tr−êng kiÒm vμ dÔ kÕt
tinh trong m«i tr−êng axit).
- Mét sè chÕ ®é ¨n: ChÕ ®é ¨n uèng protein,
natri vμ ®−êng cao cã thÓ lμm t¨ng nguy c¬ m¾c
mét sè lo¹i sái thËn.
- Ýt vËn ®éng, bÐo ph×: ChØ sè khèi c¬ thÓ (BMI)
cao, t¨ng kÝch th−íc vßng bông vμ t¨ng c©n cã liªn
quan ®Õn t¨ng nguy c¬ sái thËn (VÝ nh− dung dÞch
®−îc ®Ó yªn tÜnh, kh«ng bÞ khuÊy ®éng trong mét
thêi gian dμi. KÕt hîp víi dung dÞch cã chøa ®ùng
çc vËt l¹ nh− sîi chØ, x¸c tÕ bμo, vi khuÈn,... th×
vËt nμy cã thÓ trë thμnh nh©n ®Ó çc tinh thÓ
®äng xung quanh vμ t¹o sái).
- BÖnh tiªu hãa vμ phÉu thuËt: PhÉu thuËt
d¹ dμy, viªm ®−êng ruét hoÆc tiªu ch¶y m¹n
70
tÝnh cã thÓ g©y ra nh÷ng thay ®æi trong qu¸
tr×nh tiªu hãa, cã ¶nh h−ëng ®Õn sù hÊp thô
canxi vμ lμm t¨ng møc ®é çc chÊt t¹o thμnh sái
trong n−íc tiÓu.
- Mét sè bÖnh lý kh¸c: Mét sè bÖnh lý cã thÓ
lμm t¨ng nguy c¬ sái thËn bao gåm toan èng thËn,
cystinuria, c−êng cËn gi¸p vμ nhiÔm trïng ®−êng
tiÕt niÖu, dÞ d¹ng ®−êng tiÕt niÖu...
5. TriÖu chøng
5.1. Sái ®−êng tiÕt niÖu trªn (thËn, bÓ thËn,

niÖu qu¶n)
Sái thËn cã thÓ cã hoÆc kh«ng g©y ra çc dÊu
hiÖu vμ triÖu chøng cho ®Õn khi nã di chuyÓn vμo
niÖu qu¶n. Vμo thêi ®iÓm ®ã, nh÷ng dÊu hiÖu vμ
triÖu chøng cã thÓ x¶y ra:
- §au d÷ déi ë mét bªn th¾t l−ng, d−íi bê s−ên.
- §au lan ®Õn vïng bông d−íi vμ h¸ng.
- §au khi tiÓu tiÖn.
- §au qu¸ nghiªm träng mμ kh«ng thÓ ngåi
yªn hoÆc t×m mét vÞ trÝ tho¶i m¸i.
- §au ®i kÌm víi buån n«n vμ ãi möa.
- §au kÌm theo sèt vμ ín l¹nh.
- §¸i ra m¸u: N−íc tiÓu mμu hång, mμu ®á
hoÆc n©u.
- Buån n«n vμ n«n.
- Liªn tôc yªu cÇu ®i tiÓu.
- Sèt vμ ín l¹nh nÕu nhiÔm trïng.
71
Th¨m kh¸m ph¸t hiÖn çc ®iÓm ®au, dïng ba
ngãn tay cña bμn tay ph¶i Ên nhÑ xuèng bông
ng−êi bÖnh, bÖnh nh©n kªu ®au:
- §iÓm s−ên l−ng lμ giao ®iÓm cña x−¬ng s−ên
thø 12 vμ c¬ th¾t l−ng. §iÓm nμy t−¬ng øng víi
thËn vμ bÓ thËn.
- §iÓm niÖu qu¶n trªn t−¬ng øng víi chç nèi bÓ
thËn víi niÖu qu¶n, ngang víi ®èt sèng L2. Trªn
thμnh bông, ®iÓm nμy n»m trªn ®−êng ngang rèn
vμ çch rèn ba kho¸t ngãn tay.
- §iÓm niÖu qu¶n gi÷a n»m kho¶ng L4-6,
t−¬ng øng vÞ trÝ niÖu qu¶n v¾t ngang qua m¹ch
chËu. V¹ch mét ®−êng nèi hai gai chËu tr−íc trªn
råi chia lμm ba phÇn. §iÓm nèi 1/3 gi÷a vμ 1/3
ngoμi t−¬ng øng víi ®iÓm niÖu qu¶n gi÷a.
- §iÓm niÖu qu¶n d−íi t−¬ng øng víi chç niÖu
qu¶n ®æ vμo bμng quang. §iÓm nμy n»m s©u trong
vïng tiÓu khung nªn chØ kh¸m ®−îc nhê vμo th¨m
trùc trμng hoÆc ©m ®¹o.
5.2. Sái ®−êng tiÕt niÖu d−íi

Gåm sái bμng quang vμ sái niÖu ®¹o.
- Sái bμng quang sÏ kÝch thÝch niªm m¹c
bμng quang g©y tiÓu buèt, r¸t, tiÓu d¾t, tiÓu t¾c
gi÷a dßng. Kh¸m b»ng çch Ên vïng bμng quang
thÊy ®au.
- Sái niÖu ®¹o sÏ g©y bÝ tiÓu. Kh¸m l©m sμng
th−êng ph¸t hiÖn ®−îc cÇu bμng quang, sê n¾n
däc theo niÖu ®¹o cã thÓ thÊy sái.
72
6. ChÈn ®o¸n

Dùa vμo çc triÖu chøng l©m sμng vμ cËn
l©m sμng.

- Viªm ruét thõa cÊp: Khi sái thËn vμ niÖu
qu¶n ph¶i g©y c¬n ®au quÆn thËn.
- C¬n ®au do co th¾t ®¹i trμng.
- U nang buång trøng xo¾n.
- Chöa ngoμi tö cung vì.
7. Phßng bÖnh
- Cã chÕ ®é ¨n uèng hîp lý, h¹n chÕ thøc ¨n
chøa nhiÒu canxi, protein, oxalat, purin, thøc ¨n
mÆn... §Ëu nμnh chøa rÊt nhiÒu oxalat, ¨n qu¸
nhiÒu sÏ khiÕn canxi vμ oxalat kÕt dÝnh thμnh khèi
g©y ra sái thËn. Ngoμi ra, tïy theo nguyªn nh©n
g©y sái, ng−êi bÖnh cÇn cã chÕ ®é ¨n kh¸c nhau:
+ Sái canxi: Giíi h¹n l−îng canxi ®−a vμo
ng−êi lμ <600 mg/ngμy, ®ång thêi gia t¨ng chÊt
x¬ (tõ rau vμ tr¸i c©y). Kh«ng nªn dïng çc lo¹i
n−íc “cøng”.
+ Sái oxalat: Kh«ng ¨n m¨ng t©y, ®Ëu c« ve, cñ
c¶i ®−êng, ®μo lén hét, rau diÕp, ®Ëu b¾p, nho,
mËn, khoai lang vμ trμ. C¶nh gi¸c víi thøc ¨n
chua hay çc viªn vitamin C liÒu cao.
+ Sái axit uric: Çc sái nμy liªn quan ®Õn
73
chuyÓn hãa purin vμ ®«i khi lμ mét biÕn chøng
cña bÖnh gót. Nªn gi¶m ¨n nh÷ng chÊt cã purin
(thøc ¨n qu¸ nhiÒu ®¹m) g©y sái niÖu nh− ç kh«,
thÞt kh«, kh« mùc, t«m kh«, l¹p x−ëng, çc lo¹i
m¾m nªm, m¾m th¸i, lßng heo, lßng bß... Nªn
uèng nhiÒu n−íc cam, n−íc chanh, n−íc b−ëi v×
chøa nhiÒu citrat chèng l¹i sù t¹o sái.
- Quan träng nhÊt lμ uèng thËt nhiÒu n−íc (2-
3 lÝt n−íc mçi ngμy), b¶o ®¶m bμi tiÕt 1,5 lÝt n−íc
tiÓu h»ng ngμy.
- TËp thÓ dôc thÓ thao tèi thiÓu 3-4 lÇn/1 tuÇn;
30 - 40 phót/1 ngμy.
- Phßng tr¸nh çc bÖnh nhiÔm khuÈn ®−êng
tiÕt niÖu.
Sái tiÕt niÖu y häc cæ truyÒn gäi lμ th¹ch l©m,

sái nhá nh− s¹n çt gäi lμ sa l©m, sái to h¬n gäi lμ
th¹ch l©m.
1. Nguyªn nh©n g©y bÖnh

Ngo¹i nh©n: Do thÊp tμ tõ bªn ngoμi x©m
nhËp vμo c¬ thÓ dÔ hãa nhiÖt. ¤n nhiÖt kÕt ë h¹
tiªu l©u ngμy sÏ ch−ng ®èt n−íc tiÓu hãa thμnh sa
vμ th¹ch.
BÊt néi ngo¹i nh©n:
ThËn cã hai lo¹i: thËn ©m chñ huyÕt vμ thËn
d−¬ng chñ khÝ. NÕu thËn khÝ ®Çy ®ñ th× n−íc tõ
trªn thËn thñy xuèng bμng quang míi ®−îc khÝ
74
hãa vμ bμi tiÕt ra ngoμi dÔ dμng. NÕu thËn khÝ h−
kh«ng khÝ hãa bμng quang ®−îc, t©n dÞch ng−ng
trÖ ë h¹ tiªu hãa thÊp, l©u ngμy thÊp hãa háa lμm
cho chÊt cÆn trong n−íc tiÓu kÕt thμnh sái. Sái
lμm tæn th−¬ng huyÕt l¹c g©y ra ®¸i m¸u. Sái kÕt
l¹i ë ®−êng niÖu lμm khÝ trÖ mμ g©y ®au. V× vËy
§an khª t©m ph¸p viÕt: sái ph¸t sinh lμ do thËn
khÝ h− lμm cho bμng quang thÊp nhiÖt, háa ch−ng
®èt thñy thÊp lμm çc chÊt cÆn b· n−íc tiÓu l¾ng
®äng sinh ra sái.
Do ¨n uèng kh«ng ®iÒu ®é lμm tæn h¹i ®Õn tú
vÞ, tú vÞ bÊt tóc lμm c«ng n¨ng vËn hãa thñy thÊp
bÞ gi¶m sót. ThÊp sinh ra tõ tú, tô l¹i mμ g©y
bÖnh (néi thÊp). ThËn vμ tú cã mèi quan hÖ t−¬ng
kh¾c theo thuyÕt ngò hμnh. ThÊp nhiÖt tÝch trÖ
g©y ¶nh h−ëng ®Õn chøc n¨ng khÝ hãa n−íc tiÓu ë
bμng quang lμm thñy kh«ng l−u hμnh th«ng suèt.
ThÊp nhiÖt tÝch trÖ ë h¹ tiªu l©u ngμy khiÕn cho
chÊt ®ôc ng−ng kÕt l¹i t¹o thμnh sái.
2. §iÒu trÞ
HiÖn nay viÖc chÈn ®o¸n sái tiÕt niÖu chñ yÕu
theo y häc hiÖn ®¹i (l©m sμng vμ xÐt nghiÖm),
dùa vμo çc triÖu chøng th−êng gÆp nh− phÇn lín
cã ®au vïng th¾t l−ng, khi sái di chuyÓn cã c¬n
®au quÆn thËn rÊt d÷ déi, buån n«n, ®¸i m¸u, ®¸i
®ôc, hoÆc ®¸i buèt, ®¸i d¾t, bÝ ®¸i. Çc xÐt
nghiÖm cËn l©m sμng nh− siªu ©m, chôp bông
kh«ng chuÈn bÞ, UIV...
75
C¨n cø vμo chøng tr¹ng biÓu hiÖn, ng−êi ta
chia lμm 3 thÓ l©m sμng chÝnh:
2.1. ThÓ khÝ trÖ huyÕt ø

T−¬ng øng víi çc tr−êng hîp sái tiÕt niÖu g©y
®au bông, g©y tiÓu ra m¸u.
Do sái ng¨n c¶n lμm cho khÝ c¬ cña bμng quang
bÊt lîi. Khi khÝ ®i kh«ng th«ng g©y ®au (thuéc
thùc chøng). V× khÝ huyÕt cïng mét nguån gèc, ©m
d−¬ng hç c¨n, cho nªn bÖnh cña khÝ dÉn ®Õn bÖnh
cña huyÕt, khÝ trÖ sÏ g©y huyÕt ø. Ng−îc l¹i, chç
bÞ huyÕt ø, m¹ch l¹c ø nghÏn, huyÕt ®äng l¹i kh«ng
l−u th«ng ®−îc lμm khÝ trÖ nÆng h¬n.
- TriÖu chøng:
+ Vïng h¹ vÞ ®Çy ch−íng bÜ tøc khã chÞu vμ
®au, lóc nhÑ lóc nÆng, cã thÓ ®au kÞch liÖt. BÜ
ch−íng lóc cã lóc kh«ng, lóc tan lóc tô (giai ®o¹n
®Çu - do khÝ trÖ). Khi cã huyÕt ø: vïng bông ®au
nhãi, Ên vμo ®au t¨ng (cù ¸n).
+ §au d÷ déi ë mét bªn th¾t l−ng, d−íi çc
x−¬ng s−ên.
§au lan ®Õn vïng bông d−íi vμ h¸ng.
§au khi tiÓu tiÖn.
§au qu¸ nghiªm träng mμ kh«ng thÓ ngåi yªn
hoÆc t×m mét vÞ trÝ tho¶i m¸i.
§au ®i kÌm víi buån n«n vμ n«n.
+ §¸i ra m¸u: N−íc tiÓu mμu hång, mμu ®á
hoÆc n©u.
+ TiÓu tiÖn khã, tiÓu t¾c gi÷a dßng.
76
+ ThiÕt chÈn ph¸t hiÖn çc ®iÓm ®au hoÆc sê
thÊy khèi r¾n: ®iÓm s−ên l−ng, ®iÓm niÖu qu¶n
trªn, ®iÓm niÖu qu¶n d−íi, vïng bμng quang,
niÖu ®¹o.
+ ChÊt l−ìi tÝa tèi hoÆc cã ®iÓm ø huyÕt, rªu
l−ìi tr¾ng máng, m¹ch huyÒn.
- Ph¸p ®iÒu trÞ: Lý khÝ hμnh trÖ, ho¹t huyÕt
th«ng l©m.
- Bμi thuèc:
+ Bμi 1: Kim tiÒn th¶o 40g, Sa tiÒn 20g, §μo
nh©n 08g, UÊt kim 08g, Ng−u tÊt 12g, ChØ x¸c 08g,
§¹i phóc b× 08g, Kª néi kim 08g, ý dÜ 16g, B¹ch
mao c¨n 20g.
NÕu kÌm theo thËn d−¬ng h− th× gia thªm: Bæ
cèt chØ, Nhôc quÕ, Phô tö chÕ.
NÕu kÌm theo thËn ©m h− th× gia thªm: Kû tö,
N÷ trinh tö.
+ Bμi 2: Th¹ch vÜ t¸n, Tø vËt ®μo hång gia
gi¶m: §μo nh©n 12g, Xuyªn khung 12g, Ng−u tÊt
12g, Ho¹t th¹ch 15g; Kª néi kim 12g, Tr¹ch t¶
12g, ¤ d−îc, Xuyªn luyÖn tö ®Òu 09g; Hång hoa,
§−¬ng quy, §«ng quû tö ®Òu 12g; Kim tiÒn th¶o
30g; H¶i kim sa, Xa tiÒn tö ®Òu 15g; Th¹ch vÜ 12g,
Cam th¶o 05g. S¾c n−íc uèng ngμy 01 thang.
- Ch©m cøu: Ch©m kÝch thÝch m¹nh, chän
huyÖt tïy vÞ trÝ cña sái trªn ®−êng tiÕt niÖu:
+ Sái thËn vμ ®o¹n niÖu qu¶n trªn: ThËn du,
Kinh m«n, Tóc tam lý.
77
+ Sái niÖu qu¶n d−íi, bμng quang: Quan nguyªn,
KhÝ h¶i, Trung cùc, Bμng quang du, Tóc tam lý.
+ Ch©m loa tai: ThËn, Bμng quang, Giao c¶m.
Bμng quang du, trung cùc ®Ó ®iÒu hßa khÝ c¬
cña bμng quang. ThËn du kÕt hîp ©m cèc ®Ó ®iÒu
hßa khÝ c¬ cña thËn. KhÝ c¬ cña thËn vμ bμng
quang hÕt rèi lo¹n, tiÓu tiÖn th«ng lîi.
2.2. ThÓ thÊp nhiÖt

T−¬ng øng víi sái tiÕt niÖu kÌm theo béi nhiÔm
®−êng tiÕt niÖu.
Do thÊp víi nhiÖt uÊt kÕt ë bμng quang hoÆc
thËn chuyÓn nhiÖt xuèng bμng quang. ThÊp vμ
nhiÖt lμm khÝ cña bμng quang kh«ng lîi, sù ®ãng
më thÊt th−êng g©y nªn çc triÖu chøng rèi lo¹n
tiÓu tiÖn. Bμng quang bÞ háa nhiÖt hun ®èt, chÊt
n−íc kÕt l¹i thμnh sái ®¸.
NÕu cã huyÕt l©m lμ do nhiÖt hun ®èt huyÕt
l¹c, ®−êng l¹c bÞ tæn th−¬ng, huyÕt trμn ra ngoμi
g©y nªn (nhiÖt bøc huyÕt vong hμnh).
- TriÖu chøng:
+ §au d÷ déi hoÆc ©m Ø mét bªn th¾t l−ng,
d−íi çc x−¬ng s−ên.
+ Sèt vμ ín l¹nh.
+ Tøc nÆng vïng hè th¾t l−ng, hoÆc vïng bông
d−íi trªn x−¬ng mu.
+ ThiÕt chÈn ph¸t hiÖn çc ®iÓm ®au hoÆc sê
thÊy khèi r¾n: ®iÓm s−ên l−ng, ®iÓm niÖu qu¶n trªn,
®iÓm niÖu qu¶n d−íi, vïng bμng quang, niÖu ®¹o.
78
+ TiÓu nãng rÝt vμ ®au, ®¸i nhiÒu lÇn, ®¸i d¾t,
®¸i ®au, n−íc tiÓu xuèng kh«ng hÕt th−êng kÌm
theo ®¸i ra m¸u, hoÆc ®¸i ®ôc, ®¸i ra sái.
+ §ang ®i tiÓu bÞ ®øt qu·ng ®ét ngét.
+ Bông d−íi tr−íng ®Çy, miÖng ®¾ng, kh¸t
kh«ng muèn uèng, chÊt l−ìi ®á, rªu l−ìi vμng,
dμy, dÝnh nhít, m¹ch huyÒn s¸c hay ho¹t s¸c.
- Ph¸p ®iÒu trÞ: Thanh nhiÖt lîi thÊp, th«ng
l©m, bμi th¹ch.
- Bμi thuèc:
+ Bμi 1: Kim tiÒn th¶o 20g, Sa tiÒn 20g, Tú gi¶i
20g, UÊt kim 10g, §¹m tróc diÖp 15g.
+ Bμi 2: Th¹ch vÜ t¸n: Sa tiÒn 12g, Ho¹t th¹ch
12g, Th¹ch vÜ 12g, Cï m¹ch 08g, §«ng quú tö 08g.
Cã thÓ gia Kim tiÒn th¶o, Kª néi kim, H¶i kim sa
®Ó t¨ng t¸c dông bμi sái tiªu viªm.
+ Bμi 3: §¹o xÝch t¸n gia gi¶m
Sinh ®Þa 16g: L−¬ng huyÕt.
§¹m tróc diÖp 16g: Thanh nhiÖt.
Kim tiÒn th¶o 40g: Lîi niÖu, øc chÕ sù h×nh
thμnh sái.
Sa tiÒn 20g.
Kª néi kim 08g.
Cam th¶o sao ch¸y 08g: T¶ háa, gi¶m ®au,
cÇm m¸u.
NÕu tiÓu vμng ®á, ®¸i buèt lμ do t©m di nhiÖt
xuèng tiÓu trμng.
Thanh nhiÖt, d−ìng ©m, lîi thñy: gia B¹ch mao
c¨n, B¸n chÝ liªn.
79
NÕu ®¸i ra m¸u (huyÕt l©m): Thanh nhiÖt, lîi
thÊp, l−¬ng huyÕt, chØ huyÕt.
Gia vÞ: Cá nhä nåi 16g, TiÓu kÕ 12g.
HoÆc uèng TiÓu kÕ Èm tö: TiÓu kÕ 20g, Bå
hoμng, NgÉu tiÕt, §−¬ng quy, Chi tö, Tróc diÖp
12g, Ho¹t th¹ch, Sinh ®Þa 40g, Méc th«ng 06g,
Cam th¶o 04g, Tróc diÖp 12g. NÕu ®¸i khã: ¤ d−îc
08g, UÊt kim 08g, Diªn hå s¸ch 08g.
+ Bμi 4: B¸t chÝnh t¸n: Sa tiÒn tö, Ho¹t th¹ch,
Chi tö, Méc th«ng, BiÓn xóc, Cam th¶o, §¹i
hoμng, Cï m¹ch.
+ Bμi 5: Tam kim bμi th¹ch thang: Kim tiÒn
th¶o 30g, Kª néi kim 12g, H¶i kim sa 15g, Th¹ch
vÜ 12g, Hæ ph¸ch 12g, Xuyªn ng−u tÊt 12g, Cam
th¶o 05g. S¾c n−íc uèng ngμy 01 thang.
NÕu ®¸i ra m¸u cÇn thanh nhiÖt, lîi thÊp, l−¬ng
huyÕt, chØ huyÕt. Gia Cá nhä nåi 16g, TiÓu kÕ 12g.
NÕu ®au nhiÒu thªm ¤ d−îc 08g, Diªn hå s¸ch
08g, UÊt kim 08g.
Rªu l−ìi vμng dμy gia Hoμng b¸, Th−¬ng
truËt 10g.
MiÖng kh¸t gia Sinh ®Þa, Th¹ch héc.
§au l−ng nhiÒu gia §ç träng, CÈu tÝch 12g.
NÕu bÖnh ®· m¾c trªn 3 th¸ng gia V−¬ng bÊt
l−u hμnh 12g, T¹o thÝch 08g.
- Ch©m cøu: NÕu cã c¬n ®au quÆn thËn, kÕt
hîp ch©m cøu, ch©m kÝch thÝch m¹nh, ngμy mét
lÇn, chän huyÖt tuú vÞ trÝ cña sái trªn ®−êng tiÕt
niÖu nh− trªn.
80
BÖnh do bμng quang vμ tiÓu tr−êng thÊp nhiÖt
vμ uÊt kÕt l©u ngμy thμnh sái lμm rèi lo¹n chøc
n¨ng khÝ hãa, tiÓu tiÖn kh«ng th«ng g©y c¬n ®au
bông d÷ déi xuyªn ra sau l−ng.
Sái thËn vμ ®o¹n niÖu qu¶n trªn: ThËn du,
Kinh m«n, Tóc tam lý.
Sái niÖu qu¶n d−íi, bμng quang: Quan nguyªn,
KhÝ h¶i, Trung cùc, Bμng quang du, Tóc tam lý.
Ch©m loa tai: ThËn, Bμng quang, Giao c¶m.
Bμng quang du, Trung cùc ®Ó ®iÒu hßa khÝ c¬
cña bμng quang. ThËn du kÕt hîp ©m cèc ®Ó ®iÒu
hßa khÝ c¬ cña thËn. KhÝ c¬ cña thËn vμ bμng
quang hÕt rèi lo¹n, tiÓu tiÖn th«ng lîi, thÊp nhiÖt
ë bμng quang sÏ bÞ thanh trõ.
2.3. ThÓ thËn h−

T−¬ng ®−¬ng sái tiÕt niÖu l©u ngμy.
Do thÊp nhiÖt g©y hao th−¬ng chÝnh khÝ, hoÆc
tuæi giμ, bÖnh l©u ngμy c¬ thÓ bÞ h− nh−îc, hoÆc
tiªn thiªn bÊt tóc, lao lùc qu¸ ®é dÉn tíi thËn khÝ
h− suy, kh«ng khÝ hãa ®−îc bμng quang g©y ra.
HoÆc thËn ©m suy h−, ©m h− háa v−îng, h− háa
bøc huyÕt vong hμnh g©y nªn tiÓu tiÖn ra m¸u.
- TriÖu chøng
+ ThËn khÝ bÊt tóc: TiÓu Ýt, tiÓu nhiÒu lÇn,
kh«ng th«ng, bông d−íi tr−íng ®Çy, l−ng gèi mÒm
yÕu, ®au l−ng ©m Ø, ng−êi mÖt mái v« lùc, chÊt l−ìi
®¹m, rªu tr¾ng máng, m¹ch v« lùc.
81
+ ThËn ©m h−: TiÓu tiÖn ra m¸u, bông d−íi tr−íng
®Çy, l−ng gèi mÒm yÕu, ®Çu v¸ng tai ï, triÒu nhiÖt,
ra må h«i trém, chÊt l−ìi ®á, rªu Ýt, m¹ch tÕ s¸c.
§au l−ng ©m Ø ®· l©u, ng−êi mÖt mái, v« lùc,
hay ®au ®Çu hoa m¾t, bông ®Çy ch−íng, tiÓu tiÖn
kh«ng th«ng, tiÓu nhiÒu lÇn, n−íc tiÓu ®ôc, chÊt
l−ìi ®¹m, rªu l−ìi tr¾ng, m¹ch trÇm tÕ.
- Ph¸p ®iÒu trÞ: Ých khÝ bæ thËn, th«ng l©m
bμi th¹ch.
- Bμi thuèc
+ Bμi 1: Tr¹ch t¶ 15g, Kim tiÒn th¶o 20g, Phôc
linh 10g, B¹ch truËt 10g, §¼ng s©m 10g, Ba kÝch
10g, Thá ty tö 10g.
+ Bμi 2: H÷u quy Èm gia gi¶m
Thôc ®Þa 12g, Cam th¶o trÝch 04g, Hoμi s¬n 08g,
Nhôc quÕ 04g, Kû tö 08g, §ç träng 08g, S¬n
thù 04g, Phô tö chÕ 04g. Çch dïng: S¾c uèng
chia 2 lÇn trong ngμy, uèng tr−íc khi ¨n.
+ Bμi 3: TÒ sinh thËn khÝ hoμn: Thôc ®Þa 16g,
S¬n thï 08g, B¹ch linh 08g, Tr¹ch t¶ 08g, §¬n
b× 08g, Phô tö chÕ 04g, QuÕ chi 04g, Ng−u tÊt 12g,
Xa tiÒn tö 12g. S¾c n−íc uèng ngμy 01 thang.
Do thËn ©m h− suy: T− ©m gi¸ng háa, th«ng
l©m bμi th¹ch.
Bμi thuèc: Bæ thËn bμi th¹ch thang: Tri mÉu,
Thôc ®Þa, Tr¹ch t¶, §−¬ng quy, Hoμng b¸ ®Òu 12g;
Kª néi kim 10g, Méc th«ng 10g; Cam th¶o, S¬n thï
®Òu 06g; Kim tiÒn th¶o 30g; H¶i kim sa, Xa tiÒn tö,
Hoμng kú 15g. S¾c n−íc uèng ngμy 01 thang.
82
Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, cã nhiÒu c«ng tr×nh
nghiªn cøu kÕt hîp y häc hiÖn ®¹i víi y häc cæ
truyÒn trong ®iÒu trÞ bÖnh sái tiÕt niÖu cho nh÷ng
kÕt qu¶ rÊt kh¶ quan nh− bμi Th¹ch kim thang
(BÖnh viÖn Y häc cæ truyÒn Trung −¬ng), Th¹ch vÜ
thang gia gi¶m (Häc viÖn Y D−îc häc cæ truyÒn
ViÖt Nam) ®−îc nh©n d©n tÝn nhiÖm.
3. Phßng bÖnh
Chñ yÕu nh»m h¹n chÕ çc yÕu tè nguy c¬ g©y
sái. Tr−íc hÕt khuyÕn khÝch ng−êi bÖnh uèng
nhiÒu n−íc ®Ó l−îng n−íc tiÓu mçi ngμy ®−îc Ýt
nhÊt 1,5 lÝt, nh− vËy n−íc tiÓu lu«n ë tr¹ng th¸i
d−íi b·o hßa, tr¸nh ®−îc nguy c¬ sinh sái. Tr¸nh
nhiÔm khuÈn ®−êng tiÕt niÖu nhÊt lμ ®èi víi n÷
giíi. Ph¸t hiÖn sím vμ gi¶i quyÕt nh÷ng nguyªn
nh©n ø ®äng do dÞ tËt bÈm sinh, hoÆc m¾c ph¶i do
çc bÖnh kh¸c g©y ra ë trÎ em vμ ng−êi lín.
83
BÖNH NGOμI DA

ThS. BS. NguyÔn ThÞ HiÒn
ThS. BS. NguyÔn ThÞ Ph−îng
1. Më ®Çu
BÖnh ngoμi da lμ nh÷ng bÖnh cña da vμ çc c¬

quan trùc thuéc da, lμ phÇn quan träng cña bÖnh
ngo¹i khoa ®«ng y.
Kh¸m vμ ®iÒu trÞ bÖnh ngoμi da còng tu©n thñ
theo nguyªn t¾c kh¸m bÖnh chung lμ th«ng qua
väng, v¨n, vÊn, thiÕt ®−a ra chøng hËu, chøng
tr¹ng, biÖn chøng luËn trÞ, chÈn ®o¸n b¸t c−¬ng,
ph¸p vμ ph−¬ng ®iÒu trÞ.
ChÈn ®o¸n bÖnh da liÔu chñ yÕu dùa vμo tæn
th−¬ng t¹i chç, tuy nhiªn da lμ mét bé phËn cña
c¬ thÓ, cã quan hÖ mËt thiÕt víi çc t¹ng phñ
khÝ huyÕt, cho nªn chóng ta kh«ng bá qua çc
triÖu chøng toμn th©n, kh¸m l©m sμng tæng
thÓ ®Ó chÈn ®o¸n, ph©n biÖt tr¸nh nhÇm lÉn,
bá sãt.
84
2.1. Nh÷ng triÖu chøng th−êng gÆp cña

bÖnh ngoμi da
2.1.1. TriÖu chøng c¬ n¨ng
Lμ nh÷ng triÖu chøng mμ bÖnh nh©n tù c¶m
nhËn thÊy, gåm cã:
a) TriÖu chøng t¹i chç
- Ngøa: Lμ triÖu chøng hay gÆp nhÊt trong çc
bÖnh da liÔu. Ngøa lμ do çc tμ khÝ phong, thÊp,
nhiÖt, trïng g©y nªn, do khÝ huyÕt kh«ng ®iÒu hßa
mμ t¹o thμnh. Do nguyªn nh©n ngøa kh¸c nhau
nªn tÝnh chÊt ngøa còng kh¸c nhau:
+ Ngøa do phong: TÝnh chÊt di chuyÓn, dÔ thay
®æi nh− ngøa do bÖnh mμy ®ay, v× phong h−íng
lªn trªn nªn ngøa nhiÒu phÇn trªn ®Çu mÆt, g·i
dÔ næi mÈn nh− diÖn du phong (viªm da t¨ng tiÕt
b· nhên), b¹ch ®iÕn phong (b¹ch biÕn).
+ Ngøa do thÊp: Th−êng næi môn pháng n−íc
(thñy bμo), ch¶y n−íc vμng cã khi thμnh ®¸m nh−
thÊp chÈn, v× thÊp h−íng xuèng d−íi nªn th−êng
hay gÆp tæn th−¬ng ë phÇn d−íi c¬ thÓ.
+ Ngøa do nhiÖt: Da ®á, nãng, sÈn ®á thμnh
m¶ng, ngøa t¨ng lªn khi gÆp nãng, g·i dÔ ch¶y
m¸u. VÝ dô chøng huyÕt phong sang (dÞ øng).
+ Ngøa do trïng thó c¾n: Ngøa rÊt khã chÞu
nh− trïng bß trong da, dÔ l©y lan nh− bÖnh ghÎ.
+ Ngøa do h− d−ìng: Ngøa kÌm theo da kh«
nøt, bong trãc, ngøa nhiÒu vÒ ®ªm, g·i kh«ng hÕt
ngøa do khÝ huyÕt h− mμ thμnh.
85
+ LiÔm d−ìng: Khi môn nhät ®· hÕt mñ, tæ
chøc h¹t míi sinh ra, ngøa do khÝ huyÕt l−u th«ng
tèt kÝch thÝch lªn da non.
- §au: Theo y häc cæ truyÒn, ®au lμ do khÝ
huyÕt ø trÖ, kinh m¹ch bÕ t¾c (th«ng th× bÊt thèng,
thèng th× bÊt th«ng). Tïy theo nguyªn nh©n g©y
®au mμ cã çc biÓu hiÖn kh¸c nhau:
+ NhiÖt thèng: S¾c da ®á, ®au nh− löa ®èt, gÆp
l¹nh th× hÕt ®au nh− chøng nhät giai ®o¹n cÊp.
+ Hμn thèng: S¾c da kh«ng ®á thËm chÝ tÝm
t¸i, kh«ng nãng, ®au nhøc, gÆp l¹nh ®au t¨ng lªn
nh− héi chøng Raynaund, x¬ cøng b× hÖ thèng (b×
tý), viªm da do l¹nh (®«ng sang).
+ Nïng thèng: §au do nhät s−ng tÊy lμm mñ,
®au liªn tôc c¨ng tøc.
- Tª d¹i: Lμ kh«ng cßn c¶m gi¸c ®au, ngøa, do
khÝ huyÕt vËn hμnh trë ng¹i hoÆc ®éc tμ thÞnh nh−
trong chøng ®inh sang, nhät ®éc (h÷u ®Çu th−)
kÌm theo triÖu chøng toμn th©n nÆng lμ do ®éc tμ
thÞnh dÔ g©y nhiÔm ®éc toμn th©n.
Ngoμi ra tª d¹i cßn gÆp trong bÖnh phong, t¾c
m¹ch chi (tho¸t th−) do khÝ huyÕt h− g©y loÐt rÊt
khã lμnh.
b) TriÖu chøng toμn th©n
Cã thÓ ph¸t sèt, sî l¹nh, ®au çc khíp hoÆc
xuÊt hiÖn mét sè triÖu chøng cña çc t¹ng phñ.
2.1.2. TriÖu chøng thùc thÓ
Lμ nh÷ng triÖu chøng sê thÊy vμ nh×n thÊy,
gåm cã hai lo¹i lμ: nguyªn ph¸t vμ thø ph¸t. Lo¹i
tæn th−¬ng nguyªn ph¸t cã ban chÈn, kh©u chÈn,
86
bμo chÈn, bμo mñ, nèt côc, s−ng phï,... Lo¹i tæn
th−¬ng thø ph¸t nh− trãc v¶y, ®ãng v¶y, loÐt x−íc
do g·i, nøt nÎ, chμm hãa, ®äng s¾c tè thμnh sÑo,...
a) Lo¹i tæn th−¬ng nguyªn ph¸t
- Ban chÈn (d¸t): S¾c da thay ®æi, b»ng ph¼ng
víi mÆt da kh«ng låi, kh«ng lâm. D¸t cã nhiÒu
h×nh d¹ng vμ kÝch th−íc kh¸c nhau. NÕu cã ban
®á thuéc nhiÖt, Ên nhÑ mÊt ®i lμ huyÕt ø (ban
xung huyÕt), nÕu kh«ng mÊt lμ huyÕt nhiÖt (ban
xuÊt huyÕt), mμu ®á tÝm lμ nhiÖt ®éc thÞnh, mμu
tÝm ®en lμ huyÕt ø ng−ng trÖ, ban tr¾ng lμ khÝ trÖ
hoÆc huyÕt h−.
- Kh©u chÈn (sÈn): Næi cao h¬n mÆt da thμnh
h¹t nhá d−íi 0,5 cm, sÈn ®á cÊp tÝnh lμ huyÕt
nhiÖt hoÆc phong nhiÖt, chøng m¹n tÝnh; s¾c da
kh«ng ®æi hoÆc ®Ëm mμu lμ khÝ trÖ huyÕt ø. Gåm
cã sÈn phï (mμy ®ay), sÈn côc (viªm da c¬ ®Þa),
sÈn huyÕt thanh (sÈn ngøa, c«n trïng c¾n).
- Hßn côc (cñ): To nhá kh«ng ®Òu, næi lªn ë mÆt
da hoÆc ch×m trong ®¸m tæn th−¬ng ranh giíi râ,
to nhá lín h¬n 0,5 cm, s©u h¬n kh©u chÈn. Th−êng
do ®μm thÊp kÕt tô hoÆc khÝ huyÕt ø trÖ. VÝ dô tæn
th−¬ng côc trong bÖnh trøng ç.
- Bμo chÈn (môn n−íc, bäng n−íc): Lμ tæn
th−¬ng nang cã n−íc, lo¹i to gäi lμ bäng n−íc, lo¹i
nhá lμ môn n−íc hay thñy bμo, nÕu chÊt dÞch lμ
m¸u gäi lμ huyÕt bμo. Bμo chÈn phÇn lín thuéc
thÊp; nÕu kÌm ban do thuéc thÊp nhiÖt hoÆc nhiÖt
®éc huyÕt bμo thuéc huyÕt nhiÖt, nÕu s¾c tÝm
thuéc nhiÖt ®éc thÞnh.
87
- Bμo mñ (môn mñ): Trong nang cã n−íc mñ
®ôc, th−êng quanh cã viÒn ®á, mñ vì thμnh loÐt
hoÆc ®ãng v¶y mñ, th−êng gÆp ë bÖnh ngoμi da
lμm mñ nh− chèc, viªm nang l«ng, nhät, hËu bèi...
Sinh mñ lμ mét giai ®o¹n ph¸t triÓn cña nhät.
Nhät cã mñ lμ chÝnh khÝ ®· chÆn ®−îc ®éc tμ ®Ó bμi
tiÕt ra ngoμi, th−êng nhät ®· lμm mñ chÝn lμ tù vì
hoÆc da th¸o mñ, th¸o hÕt mñ th× míi cã thÓ lμnh
miÖng cho nªn biÖn chøng mñ lμ rÊt quan träng.
+ BiÖn chøng cã mñ hay kh«ng:
Cã mñ: Nhät mÒm, Ên ®au râ, cã c¶m gi¸c
bËp bÒnh.
Kh«ng cã mñ: Nhät vÉn cøng, Ên h¬i nãng, ®au
Ýt, Ên kh«ng cã c¶m gi¸c bËp bÒnh, chäc dß kh«ng
cã mñ.
+ BiÖn chøng mñ n«ng hay s©u:
Mñ n«ng: Da nãng, ®á tÝm, nhät s−ng cao bãng
s¸ng, da máng, Ên nhÑ ®au, bËp bÒnh râ.
Mñ s©u: S¾c quanh da kh«ng thay ®æi, chÝnh
gi÷a h¬i ®á, bãng l¸ng, Ên m¹nh ®au, vïng da
bÖnh h¬i nãng, c¶m gi¸c bËp bÒnh kh«ng râ, cã thÓ
chÝch hót mñ.
+ BiÖn chøng tÝnh chÊt, s¾c th¸i, khÝ vÞ cña mñ:
Mñ do huyÕt nhôc hãa thμnh cho nªn th−êng
®Æc sÖt, nÕu mñ ®Æc lμ khÝ huyÕt ®Çy ®ñ, nÕu mñ
lo·ng lμ khÝ huyÕt h−. NÕu mñ tõ lo·ng trë lªn
®Æc lμ biÓu hiÖn c¬ thÓ phôc håi tèt, miÖng vÕt
th−¬ng nhanh thu nhá (chøng thuËn). NÕu mñ tõ
®Æc chuyÓn thμnh lo·ng lμ dÊu hiÖu c¬ thÓ suy yÕu
khã thu miÖng vÕt th−¬ng (chøng nghÞch).
88
S¾c th¸i mñ: NÕu mñ vμng, tr¾ng, ®Æc, s¾c t−¬i
lμ khÝ huyÕt ®Çy ®ñ, dÊu hiÖu tèt. NÕu mñ vμng
®ôc chÊt dÝnh, s¾c kh«ng trong lμ háa khÝ thÞnh
(chøng thuËn). NÕu mñ vμng, tr¾ng lo·ng, s¾c
trong lμ biÓu hiÖn khÝ huyÕt h− nh−ng ch−a ph¶i lμ
b¹i chøng. NÕu mñ s¾c ®en lo·ng lμ chøng ®éc tô
l©u ngμy, cã kh¶ n¨ng tæn th−¬ng g©n cèt. NÕu
trong mñ cã ø huyÕt, s¾c tÝm thμnh côc lμ huyÕt l¹c
tæn th−¬ng.
KhÝ vÞ cña mñ: Mñ th−êng cã mïi tanh, nÕu
tanh, h«i thèi, chÊt lo·ng, phÇn lín thuéc chøng
nghÞch vμ th−êng lμ chøng ¨n s©u vμo x−¬ng.
b) Lo¹i tæn th−¬ng thø ph¸t
- V¶y da: Do líp sõng hoÆc líp n«ng cña th−îng
b× bong ra nhiÒu. V¶y da cã thÓ mÞn nh− phÊn, çm
(lang ben), thμnh tõng l¸ réng (v¶y nÕn, ®á da, dÞ
øng thuèc). V¶y da trong bÖnh ngoμi da cÊp tÝnh lμ
do h− nhiÖt ch−a hÕt, tr−êng hîp bÖnh m¹n tÝnh lμ
do huyÕt h− phong t¸o do thiÕu dinh d−ìng.
- V¶y tiÕt: Do dÞch thÊm, m¸u hoÆc mñ kÕt
®äng vμ kh« ®i trªn vïng da tæn th−¬ng mμ thμnh;
nÕu lμ v¶y mñ do nhiÖt ®éc ch−a hÕt, nÕu lμ v¶y
huyÕt do huyÕt nhiÖt (hay xuÊt huyÕt), nÕu lμ v¶y
dÞch do thÊp nhiÖt.
- LoÐt: Tæn th−¬ng thÊp h¬n mÆt da do mÊt da
®Õn trung b× hoÆc h¹ b×, th−êng do cñ côc hoÆc vÕt
nhiÔm khuÈn da ph¸t triÓn thμnh. MiÖng, bê,
thμnh, ®¸y chiÒu s©u kh¸c nhau tïy tæn th−¬ng lín
nhá, lóc khái th−êng ®Ó l¹i sÑo. Trªn vÕt loÐt, dÞch
tiÕt trong thuéc thÊp, dÞch vμng thuéc thÊp nhiÖt.
89
- TrÇy x−íc: Tæn th−¬ng thÊp h¬n mÆt da, ë
trªn th−îng b× thμnh ®−êng vÕt do x©y x¸t, do
ngøa g·i trªn cã v¶y m¸u, th−êng do phong nhiÖt
hoÆc do huyÕt h− phong t¸o.
- Nøt nÎ: Tæn th−¬ng thÊp h¬n mÆt da, ¨n s©u
xuèng trung b× thμnh ®−êng, thμnh vÖt, th−êng
gÆp ë ngãn tay, gãt ch©n, rím dÞch hoÆc rím m¸u
hoÆc kh«, th−êng do huyÕt h− phong t¸o.
- KÕt tô s¾c tè: Th−êng ph¸t sinh vμo thêi kú
cuèi cña bÖnh ngoμi da m¹n tÝnh; th−êng s¾c da
biÕn thμnh mμu n©u, n©u sÉm hoÆc n©u ®en;
th−êng do khÝ huyÕt mÊt ®iÒu hßa hoÆc thËn h−.
- H»n cæ tr©u (lichen hãa): BiÓu hiÖn da dμy
cém, sÉm mμu, çc lμn da næi râ, gi÷a çc lμn da
cã sÇn dÑt bãng nh− sÇn cña bÖnh lichen, ngøa
nhiÒu. Th−êng gÆp ë nh÷ng bÖnh ngoμi da ngøa
m¹n tÝnh (eczema, viªm da thÇn kinh) do g·i
nhiÒu. PhÇn lín thuéc chøng huyÕt h− phong t¸o.
- SÑo: Do loÐt l©u khi lμnh h×nh thμnh cña tæ
chøc liªn kÕt míi sinh, kh«ng cã tÝnh ®μn håi, cã
thÓ ph©n lμm hai lo¹i: SÑo låi t¨ng sinh dμy bÒ
mÆt ®á, sÑo lâm cña da teo mÆt bãng, s¾c tr¾ng.
TÊt c¶ çc lo¹i sÑo ®Òu do khÝ huyÕt ng−ng trÖ.
2.2. Giai ®o¹n tiÕn triÓn cña tæn th−¬ng

ngoμi da
Giai ®o¹n cÊp tÝnh: PhÇn lín ph¸t bÖnh cÊp,
biÓu hiÖn tæn th−¬ng ngoμi da th−êng lμ nãng ®á,
sÇn chÈn, môn mñ, loÐt, ch¶y n−íc. Nguyªn nh©n
phÇn lín do phong, thÊp, nhiÖt, trïng ®éc, chñ yÕu
90
lμ chøng thùc, cã quan hÖ nhiÒu nhÊt víi çc t¹ng
t©m, tú, phÕ.
Giai ®o¹n b¸n cÊp: Trung gian gi÷a giai ®o¹n
cÊp vμ m¹n tÝnh. BiÓu hiÖn tæn th−¬ng da bít
nãng ®á, ch¶y dÞch, b¾t ®Çu ®ãng v¶y tiÕt.
Giai ®o¹n m¹n tÝnh: BÖnh diÔn biÕn l©u dμi.
BiÓu hiÖn ngoμi da th−êng kh« t¸o, kÕt v¶y, nøt nÎ,
chμm hãa, s¾c tè kÕt tô, rông tãc, mãng cã tæn th−¬ng,
bÖnh lý phÇn lín thuéc chøng huyÕt h− phong t¸o,
can thËn bÊt tóc, hoÆc xung nh©m thÊt ®iÒu.
ChÈn ®o¸n chÝnh x¸c giai ®o¹n bÖnh gióp lùa
chän d¹ng thuèc b«i vμ uèng phï hîp víi tõng lo¹i
tæn th−¬ng. VÝ dô: Giai ®o¹n cÊp lùa chän thuèc
b«i d¹ng dung dÞch ®Ó thuèc cã thÓ ngÊm vμo tæn
th−¬ng mμ kh«ng bÞ tr«i ®i; giai ®o¹n b¸n cÊp lùa
chän thuèc b«i d¹ng gel; giai ®o¹n m·n lùa chän
thuèc b«i d¹ng cream; víi tæn th−¬ng dμy da
lichen hãa, lùa chän thuèc b«i d¹ng dÇu kÕt hîp
víi b¨ng bÞt tæn th−¬ng sau khi b«i thuèc ®Ó gióp
thuèc ngÊm tèt h¬n qua líp da dμy.
2.3. Quan hÖ víi kinh l¹c

BÖnh ngoμi da ph¸t sinh ë phÇn trªn c¬ thÓ vμ
®Çu mÆt, lμ ba kinh d−¬ng m¾c bÖnh, phÇn lín do
phong nhiÖt, phong thÊp. BÖnh ph¸t sinh ë phÇn
gi÷a c¬ thÓ lμ kinh can ®ëm m¾c bÖnh, phÇn lín do
khÝ trÖ, háa uÊt, thÊp nhiÖt. BÖnh ph¸t ë phÇn d−íi
c¬ thÓ lμ kinh th¸i ©m m¾c bÖnh, phÇn lín do thÊp
nhiÖt, hμn thÊp. NÕu ph¸t bÖnh ë mòi, phÇn lín cã
quan hÖ víi kinh phÕ; nÕu ph¸t sinh ë m¹n s−ên,
91
phÇn lín cã quan hÖ víi kinh can. BÖnh ph¸t ë
vïng héi ©m, cã quan hÖ víi hai kinh can thËn; nÕu
lμ ph¸t ë mÆt m«i, phÇn lín cã quan hÖ víi tú.
3. §iÒu trÞ bÖnh ngoμi da
3.1. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ uèng trong

3.1.1. S¬ phong t¸n hμn
Dïng trÞ chøng phong hμn nh− mÒ ®ay, luput
ban ®á, bμi thuèc th−êng dïng lμ Ma hoμng quÕ
chi çc b¸n thang (Ma hoμng 08g, QuÕ chi 16g,
B¹ch th−îc 16g, Sinh kh−¬ng 03 l¸t, §¹i t¸o 03
qu¶, Cam th¶o 08g, H¹nh nh©n 08g); Kinh phong
b¹i ®éc t¸n (Kinh giíi 16g, Phßng phong 12-16g,
Sμi hå 01g, TiÒn hå 12g, Kh−¬ng ho¹t 12g, §éc
ho¹t 12g, ChØ x¸c 10g, Phôc linh 12g, Çt çnh 12g,
Xuyªn khung 08g, B¹c hμ 10g, Cam th¶o 08g).
3.1.2. S¬ phong thanh nhiÖt
Dïng trÞ chøng phong nhiÖt nh− phong nhiÖt
sang, thÊp sang... Bμi thuèc th−êng dïng cã Tiªu
phong t¸n (§−¬ng quy 16g, Sinh ®Þa 12g, Phßng
phong 12g, ThuyÒn tho¸i 12g, Tri mÉu 12g, Khæ
s©m 10g, Hå ma nh©n 12g, Kinh giíi 16g, Th−¬ng
truËt 12g, Ng−u bμng tö 12g, Th¹ch cao 12g, Méc
th«ng 08g, Cam th¶o 08g), S¬ phong thanh nhiÖt Èm
(Kinh giíi 12g, Phßng phong 12g, Ng−u bμng 12g,
B¹ch tËt lª 12g, ThuyÒn tho¸i 12g, Sinh ®Þa 12g,
§an s©m 12g, XÝch th−îc 16g, S¬n chi 12g, Hoμng
cÇm 10g, Kim ng©n hoa 16g, Liªn kiÒu 10g, Sinh
cam th¶o 08g).
92
3.1.3. Thanh nhiÖt lîi thÊp
Dïng trÞ chøng thÊp nhiÖt hoÆc thö thÊp nh−
chμm lë ch¶y n−íc (thÊp sang), nhät cã mñ (nïng
bμo sang). Bμi thuèc th−êng dïng cã Nh©n trÇn
cao thang, Long ®ëm t¶ can thang (Long ®ëm th¶o
12g, Chi tö 10g, Sμi hå 12g, Hoμng cÇm 10g, Sinh
®Þa 12g, Tr¹ch t¶ 12g, §−¬ng quy 16g, Xa tiÒn tö
12g, Méc th«ng 08g, Cam th¶o 08g), Tú gi¶i thÈm
thÊp thang (Tú gi¶i 12g, ý dÜ 12g, Hoμng b¸ 12g,
Phôc linh 16g, §an b× 12g, Tr¹ch t¶ 12g, Ho¹t
th¹ch 12g, Th«ng th¶o 08g).
3.1.4. L−¬ng huyÕt gi¶i ®éc
Dïng trÞ chøng nhiÖt ®éc hoÆc huyÕt nhiÖt nh−
chøng viªm da do dÞ øng thuèc, v¶y nÕn, tö ban,...
Bμi thuèc th−êng dïng cã Hoμng liªn gi¶i ®éc
thang (Hoμng liªn 12g, Hoμng b¸ 12g, Hoμng cÇm
12g, Chi tö 08g), Ngò vÞ tiªu ®éc Èm (Kim ng©n
hoa 16g, Cóc hoa 12g, Tö hoa ®Þa ®inh 16g, Thiªn
quý tö 12g, Bå c«ng anh 16g), Tª gi¸c ®Þa hoμng
thang (Qu¶ng tª gi¸c 08g, Sinh ®Þa 12g, XÝch
th−îc 16g, §an b× 12g), Thanh dinh thang (Tª
gi¸c 12g, Sinh ®Þa 12g, HuyÒn s©m 12g, Tróc diÖp
12g, Kim ng©n hoa 16g, Liªn kiÒu 12g, Hoμng liªn
12g, §an s©m 12g, M¹ch ®«ng 12g).
3.1.5. Ho¹t huyÕt hãa ø
Dïng trÞ chøng khÝ trÖ huyÕt ø nh− chøng
Hång ban nót, x¬ cøng b×,... Bμi thuèc th−êng
dïng cã §μo hång tø vËt thang (§μo nh©n 08g,
Hång hoa 08g, §−¬ng quy 16g, B¹ch th−îc 12g,
93
Sinh ®Þa 12g, Xuyªn khung 08g), HuyÕt phñ trôc ø
thang (§−¬ng quy 16g, Sinh ®Þa 12g, XÝch th−îc 12g,
Xuyªn khung 08g, §μo nh©n 08g, Hång hoa 08g,
ChØ x¸c 08g, Sμi hå 12g, Çt çnh 10g, Ng−u tÊt 08g).
3.1.6. TrÊn can tøc phong
Dïng trÞ chøng huyÕt h− can v−îng nh− chøng
ngøa ë ng−êi cao tuæi, chøng môn c¬m, môn cãc,
bÖnh ngoμi da g©y ®au d©y thÇn kinh nh− Zona,...
Bμi thuèc th−êng dïng cã Thiªn ma c©u ®»ng Èm
(Thiªn ma 12g, C©u ®»ng 12g, Th¹ch quyÕt minh
12g, Chi tö 08g, Hoμng cÇm 10g, Ng−u tÊt 08g, §ç
träng 12g, Ých mÉu 12g, Tang ký sinh 01g, D¹ giao
®»ng 12g, Phôc linh 12g).
3.1.7. D−ìng huyÕt nhuËn t¸o
Dïng trÞ chøng huyÕt h− phong t¸o nh− chøng
viªm da thÇn kinh (ng−u b× tiªn), viªm da c¬ ®Þa,...
Bμi thuèc th−êng dïng lμ §−¬ng quy Èm tö
(§−¬ng quy 16g, Xuyªn khung 08g, B¹ch th−îc
12g, Sinh ®Þa 12g, Phßng phong 12g, B¹ch tËt lª
12g, Kinh giíi 16g, Hμ thñ « 12g, Hoμng kú 16g,
Cam th¶o 08g).
3.1.8. T− ©m gi¸ng háa
Dïng trÞ chøng can thËn ©m h− háa v−îng nh−
chøng ban ®á r¶i r¸c, x¬ cøng b×,... Bμi thuèc
th−êng dïng lμ:
- Lôc vÞ ®Þa hoμng hoμn (Thôc ®Þa 8 l¹ng, §an
b× 3 l¹ng, S¬n thï 4 l¹ng, Tr¹ch t¶ 3 l¹ng, S¬n
d−îc 4 l¹ng, Phôc linh 3 l¹ng). Çch dïng: LiÒu l−îng
94
nãi trªn dïng lμm thuèc hoμn, luyÖn víi mËt lμm
hoμn, hiÖu thuèc cã b¸n thuèc chÕ s½n, ngμy dïng
8-16g, chia 2 lÇn uèng víi n−íc muèi nh¹t. Trong
l©m sμng còng dïng lμm thuèc thang, ®un s¾c
chia 2 lÇn uèng.
- Tri b¸ ®Þa hoμng hoμn (§¬n b× 120g, Hoμng
b¸ 80g, Phôc linh 120g, S¬n d−îc 160g, S¬n thï
160g, Thôc ®Þa 320g, Tr¹ch t¶ 120g, Tri mÉu
80g). Çch bμo chÕ: T¸n nhá, luyÖn víi mËt lμm
hoμn. Çch sö dông: Ngμy dïng 8-16g víi n−íc
muèi nh¹t.
3.1.9. ¤n thËn tr¸ng d−¬ng
Dïng trÞ chøng tú vÞ thËn d−¬ng h− nh− chøng
x¬ cøng b×, luput ban ®á r¶i r¸c,... Bμi thuèc
th−êng dïng lμ QuÕ phô b¸t vÞ hoμn (QuÕ nhôc
08g, Phô tö 07g, Thôc ®Þa 16g, Hoμi s¬n 12g, S¬n
thï 12g, §an b× 12g, B¹ch linh 12g, Tr¹ch t¶ 12g),
NhÞ tiªn thang (Tiªn mao 12g, D©m d−¬ng ho¾c
12g, §−¬ng quy 16g, Ba kÝch 12g, Tri mÉu 12g,
Hoμng b¸ 12g).
3.2. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ bªn ngoμi

Lμ ph−¬ng ph¸p dïng çc lo¹i thuèc, thñ thuËt
hoÆc phèi hîp víi mét sè dông cô t¸c ®éng trùc
tiÕp lªn vÞ trÝ bÞ bÖnh ®Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých ®iÒu
trÞ. §iÒu trÞ t¹i chç vïng da bÞ tæn th−¬ng lμ
ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ quan träng ®èi víi bÖnh da
liÔu. §èi víi nhiÒu bÖnh ngoμi da, chØ cÇn dïng
thuèc ®iÒu trÞ t¹i chç tæn th−¬ng còng khái ®−îc.
95
3.2.1. PhÐp trÞ dïng thuèc ngoμi da
§¾p thuèc t−¬i: Gi· l¸ t−¬i nh− Bå c«ng anh,
DiÕp ç, l¸ c©y Sèng ®êi... ®¾p lªn ung nhät thuéc
chøng d−¬ng nhiÖt.
Thuèc cao: Cao d¸n nh− cao d¸n Th¸i Êt, cao
d¸n Kim §an cã t¸c dông hót, gi¶m ®au, thu
miÖng, dïng ®iÒu trÞ nhät giai ®o¹n s−ng tÊy, lμm
mñ vμ thu miÖng.
Cao mÒm: Dïng ®iÒu trÞ chøng ®inh nhät,
bÖnh ngoμi da giai ®o¹n cÊp xuÊt tiÕt nhiÒu. Ung
nhät thuéc d−¬ng chøng dïng Kim hoμng cao,
Tam hoμng cao, Ngäc lé cao, Hoμng liªn cao, ung
nhät thuéc ©m chøng dïng Håi d−¬ng ngäc long
cao, chøng loÐt dïng Sinh c¬ ngäc hång cao,...
Ngoμi ra cßn cã d¹ng thuèc t¸n bét, d¹ng hå,
thuèc bét dïng khø mñ lμm s¹ch vÕt loÐt nh− Cöu
nhÊt ®¬n, B¸t nhÞ ®¬n, Ngò ngò ®¬n, TiÓu th¨ng
®¬n; thuèc bét cÇm m¸u nh−: V©n nam b¹ch d−îc,
§μo hoa t¸n bét, §iÒn thÊt.
3.2.2. PhÐp dïng thñ thuËt
PhÐp chÝch, r¹ch ®Ó th¸o mñ, ®éc ra hÕt, hÕt
®au, vÕt th−¬ng nhanh liÒn. ChØ chÝch, r¹ch khi
x¸c ®Þnh chÝnh x¸c lμ mñ ®· chÝn.
PhÐp ®èt nãng (ngμy nay thay b»ng plasma,
laser CO2) ®Ó ®iÒu trÞ môn c¬m, HPV, polip, u
mÒm treo, chÝch, r¹ch mñ,...
96
BÖnh VI£M DA C¥ §ÞA

A. ®¹i c−¬ng vÒ viªm da c¬ ®Þa
1. §¹i c−¬ng
Viªm da c¬ ®Þa lμ bÖnh da th−êng gÆp, biÓu
hiÖn cÊp tÝnh, b¸n cÊp hoÆc m¹n tÝnh t¸i ph¸t.
BÖnh th−êng xuÊt hiÖn ë trÎ em vμ cã thÓ tån t¹i
suèt ®êi. C¬ chÕ bÖnh sinh cña viªm da rÊt phøc
t¹p, cã liªn quan tíi nhiÒu yÕu tè nh−: sù bÊt
th−êng chøc n¨ng hμng rμo cña da, t¨ng mÉn c¶m
víi çc dÞ nguyªn, nhiÔm trïng, c¬ ®Þa.
Tû lÖ viªm da c¬ ®Þa rÊt cao vμ kh¸c nhau ë
tõng quèc gia. ë Mü vμ mét sè n−íc T©y ¢u cã
kho¶ng 10-20% trÎ em vμ 1-3% ng−êi lín bÞ bÖnh
nμy. BÖnh gÆp ë c¶ hai giíi. Trong nh÷ng n¨m gÇn
®©y, tû lÖ viªm da c¬ ®Þa t¨ng, kÓ c¶ ë nh÷ng n−íc
ph¸t triÓn vμ çc n−íc ®ang ph¸t triÓn.

TriÖu chøng l©m sμng ®Æc tr−ng víi triÖu chøng
c¬ n¨ng ngøa rÊt nhiÒu, th−¬ng tæn c¬ b¶n lμ çc
97
môn n−íc nhá mäc trªn nÒn d¸t ®á, vÞ trÝ th−¬ng
tæn cã tÝnh chÊt ®èi xøng hai bªn. Mçi thêi kú cña
bÖnh, triÖu chøng l©m sμng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm
kh¸c nhau nh− sau:
2.1. Thêi kú nhò nhi (d−íi 2 tuæi)

- Hay gÆp ë trÎ em thêi kú 2-3 th¸ng tuæi.
- Th−¬ng tæn c¬ b¶n lμ nh÷ng môn n−íc nhá li
ti tËp trung thμnh ®¸m trªn nÒn d¸t ®á kÌm theo
ngøa nhiÒu lμm trÎ quÊy khãc, dôi g·i nhiÒu.
- Môn n−íc tiÕn triÓn qua çc giai ®o¹n:
+ Giai ®o¹n tÊy ®á: Môn n−íc nhá li ti nh− h¹t
kª trªn nÒn da ®á.
+ Giai ®o¹n môn n−íc: Môn n−íc trë nªn dμy
®Æc tËp trung thμnh tõng ®¸m trªn nÒn da ®á.
+ Giai ®o¹n ch¶y dÞch, phï nÒ: Môn n−íc vì
ra, ch¶y n−íc dÞch kh«ng ngõng trªn nÒn da ®á
phï nÒ (cßn gäi lμ “giÕng chμm”), giai ®o¹n nμy rÊt
dÔ bÞ béi nhiÔm.
+ Giai ®o¹n ®ãng v¶y: Çc dÞch tiÕt kh« dÇn,
®ãng v¶y tiÕt mμu vμng nh¹t. NÕu cã béi nhiÔm
®ãng v¶y dμy mμu n©u.
+ Giai ®o¹n bong v¶y da: V¶y tiÕt bong ®Ó l¹i
líp da máng, dÇn dÇn bÞ nøt ra bong thμnh çc
v¶y máng tr¾ng, sau ®ã da trë l¹i b×nh th−êng.
- VÞ trÝ: Hay gÆp ë m¸, c»m, tr¸n, tr−êng hîp
nÆng cã thÓ lan ra tay, ch©n, ngùc, bông... Tæn
th−¬ng cã tÝnh chÊt ®èi xøng hai bªn.
2.2. Thêi kú trÎ em (2-12 tuæi)

- Hay gÆp nhÊt lμ løa tuæi tõ 2-5 tuæi.
98
- Th−¬ng tæn c¬ b¶n: SÈn næi cao h¬n mÆt da,
ph©n bè tËp trung thμnh m¶ng sÈn hoÆc r¶i r¸c
kÌm theo dμy da, lichen hãa do ngøa g·i nhiÒu. Cã
thÓ gÆp môn n−íc nhá tËp trung thμnh ®¸m.
- VÞ trÝ: Vïng nÕp gÊp c¬ thÓ nh− khoeo ch©n,
khuûu tay, cæ tay, mÝ m¾t... Th−¬ng tæn cã tÝnh
chÊt ®èi xøng hai bªn.
2.3. Thêi kú tr−ëng thμnh (sau 12 tuæi)

- BÖnh tiÕn triÓn tõ giai ®o¹n trÎ em hoÆc
bÖnh b¾t ®Çu xuÊt hiÖn tõ giai ®o¹n dËy th×, mét
sè ph¸t ë giai ®o¹n lín h¬n.
- Th−¬ng tæn c¬ b¶n: T−¬ng ®èi gièng thêi kú
trÎ em.
- VÞ trÝ: Vïng nÕp gÊp c¬ thÓ nh− khoeo ch©n,
khuûu tay, cæ tay, vïng hËu m«n, sinh dôc...
Th−¬ng tæn cã tÝnh chÊt ®èi xøng hai bªn.
Çc biÓu hiÖn bÖnh lý nh− chøng vÏ næi
(dermographism), bÖnh vÈy ç th«ng th−êng, dμy
sõng nang l«ng... cã thÓ gÆp trªn bÖnh nh©n viªm
da c¬ ®Þa.
3. TiÕn triÓn
BÖnh tiÕn triÓn dai d¼ng thμnh tõng ®ît cÊp
tÝnh, m¹n tÝnh xen kÏ nhau trªn cïng mét bÖnh
nh©n trong tõng thêi kú bÖnh, cã liªn quan mËt
thiÕt tíi yÕu tè thêi tiÕt, ¨n uèng, sinh ho¹t, t×nh
tr¹ng nhiÔm trïng...
Kho¶ng gÇn 50% bÖnh khái khi ë tuæi thiÕu
niªn, nh−ng còng nhiÒu tr−êng hîp bÖnh tån t¹i
trong nhiÒu n¨m cho ®Õn tuæi tr−ëng thμnh.
99
Th«ng th−êng bÖnh tiÕn triÓn qua çc giai ®o¹n:
- Giai ®o¹n cÊp tÝnh: Th−¬ng tæn c¬ b¶n lμ
môn n−íc nhá li ti tËp trung thμnh ®¸m trªn nÒn
d¸t ®á. Môn n−íc dËp vì, xuÊt tiÕt, ch¶y dÞch, phï
nÒ nhiÒu cßn gäi lμ “giÕng chμm”. TriÖu chøng c¬
n¨ng lμ ngøa nhiÒu. Giai ®o¹n nμy ®iÓn h×nh ë
thêi kú trÎ em d−íi 2 tuæi.
- Giai ®o¹n b¸n cÊp: Gi¶m phï nÒ, gi¶m xuÊt
tiÕt, b¾t ®Çu ®ãng v¶y tiÕt.
- Giai ®o¹n m¹n tÝnh: Th−¬ng tæn c¬ b¶n lμ
çc sÈn ph©n bè tËp trung thμnh m¶ng hay r¶i r¸c
kÌm theo dμy da, lichen hãa, çc vÕt x−íc, nøt
®au, s¾c da th©m, ®©y lμ hËu qu¶ cña viÖc bÖnh
nh©n ngøa g·i nhiÒu.
4. ChÈn ®o¸n
4.1. Tiªu chuÈn cña Hanifin vμ Rajka (1980)

ChÈn ®o¸n x¸c ®Þnh khi cã Ýt nhÊt 3 tiªu chuÈn
chÝnh vμ Ýt nhÊt 3 tiªu chuÈn phô.
4.1.1. Bèn tiªu chuÈn chÝnh
(1) Ngøa.
(2) Viªm da m¹n tÝnh vμ t¸i ph¸t.
(3) H×nh th¸i vμ vÞ trÝ th−¬ng tæn ®iÓn h×nh.
- TrÎ em: Chμm khu tró ë mÆt, vïng duçi.
- TrÎ lín vμ ng−êi lín: Dμy da, lichen vïng nÕp gÊp.
(4) TiÒn sö ç nh©n hay gia ®×nh cã bÖnh c¬ ®Þa
dÞ øng nh− hen, viªm mòi dÞ øng, viªm da c¬ ®Þa.
4.1.2. Çc tiªu chuÈn phô
(1) Kh« da.
(2) Viªm m«i.
100
(3) §ôc thñy tinh thÓ.
(4) Viªm kÕt m¹c m¾t vμ kÝch thÝch ë m¾t t¸i ph¸t.
(5) MÆt: §á, t¸i.
(6) DÞ øng thøc ¨n.
(7) Chμm ë bμn tay.
(8) IgE t¨ng.
(9) Ph¶n øng da tøc th× tuýp 1 d−¬ng tÝnh.
(10) DÔ bÞ nhiÔm trïng da vμ hay t¸i ph¸t.
(11) Ngøa khi ra må h«i.
(12) VÈy phÊn tr¾ng.
(13) Chøng vÏ næi.
(14) Gi¸c m¹c h×nh chãp.
(15) Çc th−¬ng tæn kh¸c gièng dμy sõng nang l«ng.
(16) Tuæi ph¸t bÖnh sím.
(17) Chμm nóm vó.
(18) NÕp d−íi m¾t Dennie - Morgan.
(19) QuÇng th©m quanh m¾t.
4.2. Tiªu chuÈn cña Héi b¸c sÜ gia ®×nh

cña Mü (1999)
4.2.1. Bèn tiªu chuÈn chÝnh
(1) Ngøa.
(2) Viªm da m¹n tÝnh t¸i ph¸t.
(3) H×nh th¸i vμ vÞ trÝ ®iÓn h×nh.
- TrÎ em: Môn n−íc tËp trung thμnh ®¸m ë
mÆt, mÆt duçi çc chi.
- Ng−êi lín: Lichen hãa ë nÕp gÊp.
(4) TiÒn sö gia ®×nh hay b¶n th©n bÞ çc bÖnh
atopy nh− hen phÕ qu¶n, viªm da c¬ ®Þa, mμy ®ay,...
101
4.2.2. TriÖu chøng phô
(1) Kh« da.
(2) Dμy lßng bμn tay, bμn ch©n.
(3) Viªm kÕt m¹c m¾t.
(4) MÆt t¸i.
(5) V¶y phÊn tr¾ng.
(6) V¶y ç.
(7) Viªm da lßng bμn tay, bμn ch©n kh«ng ®Æc hiÖu.
(8) Chμm nóm vó.
(9) Ph¶n øng qu¸ mÉn tuýp 1 d−¬ng tÝnh.
(10) IgE huyÕt thanh cao.
(11) DÔ bÞ dÞ øng thøc ¨n.
(12) §á da.
(13) BÖnh xuÊt hiÖn tõ bÐ.
(14) Chøng vÏ næi cña da.
(15) Dμy sõng nang l«ng.
ChÈn ®o¸n x¸c ®Þnh: khi cã Ýt nhÊt 3 triÖu
chøng chÝnh vμ 3 triÖu chøng phô.

Chμm vi trïng: Th−¬ng tæn c¬ b¶n lμ çc môn
n−íc tËp trung thμnh ®¸m, ranh giíi râ, vÞ trÝ bÊt
kú ë ®©u vμ th−êng liªn quan víi æ nhiÔm trïng.
Viªm da dÇu: Da ®á, cã v¶y, ngøa, hay gÆp ë vïng
da mì nh− r·nh mòi, m¸, hai kÏ sau tai, tr¸n, hai
cung mμy, c»m, phÝa trªn ngùc, vïng gi÷a hai b¶ vai.
Viªm da tiÕp xóc: Th−¬ng tæn lμ çc môn n−íc,
bäng n−íc trªn nÒn da ®á, cã thÓ loÐt tïy theo møc
®é ph¶n øng. VÞ trÝ th−¬ng tæn lμ vïng hë, vïng
tiÕp xóc víi dÞ nguyªn.
102
GhÎ: Th−¬ng tæn c¬ b¶n lμ môn n−íc r¶i r¸c
kh¾p ng−êi nh−ng th−êng khu tró ë mét sè vÞ trÝ
®Æc biÖt nh− kÏ tay, nÕp cæ tay, m«ng, hai ®ïi, hai
nÕp gÊp vó, khuûu tay. ë çc ®−êng chØ lßng bμn
tay cã thÓ cã luèng ghÎ. Ngøa vÒ ®ªm.
R«m s¶y: Hay gÆp vμo mïa hÌ, çc môn rép r¶i
r¸c, toμn th©n.
6. BiÕn chøng
M¾t: Viªm kÕt m¹c dμy sõng trong viªm da c¬
®Þa víi çc triÖu chøng ngøa, c¶m gi¸c báng, ch¶y
n−íc m¾t, tiÕt dÞch cã thÓ ¶nh h−ëng tíi thÞ lùc.
NhiÔm trïng: Hay gÆp nhÊt lμ nhiÔm virus
Herpes. Tô cÇu vμng cã mÆt trªn da sÏ g©y bÖnh
bÊt kú lóc nμo nÕu cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi (suy
dinh d−ìng, gi¶m miÔn dÞch, loÐt th−¬ng tæn).
Viªm da bμn tay: §Æc biÖt ®èi víi nh÷ng ng−êi
tiÕp xóc víi dÇu mì, xμ phßng, hãa chÊt.
Trong mét sè tr−êng hîp do béi nhiÔm kh«ng
®−îc ®iÒu trÞ kÞp thêi cã thÓ g©y viªm cÇu thËn cÊp.
7. Nguyªn t¾c ®iÒu trÞ

- Phèi hîp ®iÒu trÞ t¹i chç vμ toμn th©n.
- Chó ý ®iÒu trÞ çc bÖnh c¬ ®Þa nÕu cã.
- §iÒu trÞ ®óng theo tõng giai ®o¹n.
- ChÕ ®é ¨n uèng hîp lý.
- Gi¸o dôc, t− vÊn.

- Gi÷ vÖ sinh s¹ch sÏ, t¾m röa thay quÇn ¸o mçi
ngμy, tr¸nh bôi bÈn lμm bÖnh viªm da nÆng h¬n.
103
- Nªn mÆc quÇn ¸o tho¸ng m¸t, tr¸nh viÖc mÆc
nhiÒu quÇn ¸o ra nhiÒu må h«i g©y nhiÔm trïng,
nÕu lμ mïa l¹nh th× kh«ng nªn mÆc ¸o len l«ng
tiÕp xóc trùc tiÕp víi da, v× çc chÊt liÖu nμy dÔ
g©y dÞ øng cho da.
- Tr¸nh cμo g·i lμm trÇy x−íc da khi ®ang bÞ
viªm da c¬ ®Þa.
- Sö dông kem d−ìng Èm, kem steroid t¹i chç,
theo ®¬n h−íng dÉn cña b¸c sÜ.
- Dïng thuèc kh¸ng histamin cã thÓ gióp gi¶m
ngøa trÇm träng.
- Tr¸nh çc yÕu tè nguy c¬ g©y dÞ øng da;
tr¸nh sö dông çc lo¹i thùc phÈm, mü phÈm, hãa
chÊt g©y ph¶n øng dÞ øng; tr¸nh çc chÊt kÝch
thÝch nh− chÊt len vμ lanolin; tr¸nh thay ®æi nhiÖt
®é c¬ thÓ mét çch ®ét ngét.
- Cã chÕ ®é ¨n hîp lý, tr¸nh çc thøc ¨n dÔ g©y
dÞ øng, h¹n chÕ uèng r−îu bia vμ çc chÊt kÝch
thÝch nh− trμ, cμ phª.
- Tr¸nh tiÕp xóc víi çc chÊt kÝch øng da nh−
xμ phßng, hãa chÊt, chÊt tÈy röa, chÊt s¸t khuÈn.
1. BÖnh danh
Viªm da c¬ ®Þa thuéc chøng thÊp chÈn, thÊp
sang, chμm... Ngoμi ra, tïy thuéc vμo vÞ trÝ bÞ bÖnh
cßn cã tªn gäi kh¸c nhau nh− ë tai gäi lμ Hoμn nhÜ
sang, ë vó gäi lμ Nhò ®Çu phong, ë rèn gäi lμ TÒ
phong sang, ë ©m nang gäi lμ ThËn nang phong, ë
vïng khoeo gäi lμ Tø loan phong...
104
Do bÈm thô doanh huyÕt bÊt tóc, biÓu vÖ
kh«ng bÒn, phong nhiÖt kiªm thÊp uÊt nh©n chç
h− x©m ph¹m vμo c¬ phu g©y vÝt lÊp doanh vÖ,
chÌn Ðp tÊu lý ë trong mμ thμnh chÈn.
ThÊp uÊt lμm khèn tú, l¹i do ¨n ®å bÐo, ngät,
n−íng, r¸n lμm h¹i tú, lμm tú kh«ng ®¶m nhËn tèt
chøc n¨ng vËn hãa ®å ¨n uèng sinh thÊp.
2.2. Néi nh©n
Mét sè tr¹ng th¸i t×nh chÝ nh− lo l¾ng, c¨ng
th¼ng kÐo dμi... cã liªn quan tíi khëi ph¸t viªm da
c¬ ®Þa hoÆc lμm bÖnh nÆng lªn.
2.3. Ngo¹i nh©n

Phong, nhiÖt, thÊp tμ kÕt hîp víi nhau g©y bÖnh.

3.1. Phong thÊp nhiÖt
Th−êng gÆp ë viªm da c¬ ®Þa giai ®o¹n cÊp tÝnh
hoÆc b¸n cÊp.
- TriÖu chøng:
Giai ®o¹n cÊp: Th−¬ng tæn c¬ b¶n lμ môn n−íc
nhá li ti tËp trung thμnh ®¸m trªn nÒn d¸t ®á.
Môn n−íc dËp vì, xuÊt tiÕt, ch¶y dÞch, phï nÒ
nhiÒu cßn gäi lμ “giÕng chμm”. TriÖu chøng c¬
n¨ng lμ ngøa nhiÒu. Giai ®o¹n nμy ®iÓn h×nh ë
thêi kú trÎ em d−íi 2 tuæi.
105
Giai ®o¹n b¸n cÊp: Gi¶m phï nÒ, gi¶m xuÊt
tiÕt, b¾t ®Çu ®ãng v¶y tiÕt. VÞ trÝ ®èi xøng hai bªn:
M¸, c»m, nÆng lan ra tay ch©n, th©n m×nh.
Toμn th©n t©m phiÒn, miÖng kh¸t, ®¹i tiÖn t¸o,
tiÓu tiÖn Ýt vμ ®á, rªu l−ìi vμng nhÇy, m¹ch ho¹t
s¸c. Tr−êng hîp thÊp nÆng th× ch¸n ¨n, ng−êi mÖt
mái, m¹ch huyÒn ho¹t.
- Ph¸p ®iÒu trÞ: Thanh nhiÖt lîi thÊp, l−¬ng
huyÕt gi¶i ®éc.
- Bμi thuèc:
+ Thuèc uèng trong:
Bμi 1: Thæ phôc linh 16g, Nh©n trÇn 20g, Khæ
s©m 12g, Kim ng©n 16g, Hoμng b¸ nam 12g, H¹
kh« th¶o 12g, KÐ ®Çu ngùa 12g, Ho¹t th¹ch 8g.
Bμi 2: Thanh nhiÖt hãa thÊp thang gia gi¶m
Hoμng cÇm 12g, Hoμng b¸ 12g, B¹ch tiÔn b× 12g,
Phôc linh b× 12g, Ho¹t th¹ch 20g, Khæ s©m 12g,
Sinh ®Þa 20g, Ng©n hoa 20g, §¹m tróc diÖp 20g.
+ Thuèc dïng ngoμi:
Khi bÖnh míi ph¸t chØ ®á t¹i chç, sÈn vμ môn
n−íc ch−a vì, ch−a xuÊt tiÕt: L« cam th¹ch, dung
dÞch 2% b¨ng phiÕn.
Khi çc môn n−íc ®· vì vμ xuÊt tiÕt nhiÒu th×
nªn dïng çc thuèc thu liÔm, tiªu viªm. S¾c lÊy
n−íc ®Æc, ®¾p −ít çc thuèc sau: Rau sam 60g,
Hoμng b¸, Sinh ®Þa mçi vÞ 30g, Bå c«ng anh, Long
®ëm th¶o, Cóc hoa mçi vÞ 30g.
Giai ®o¹n bong v¶y: Cao thanh l−¬ng (§−¬ng
quy 30g, Tö th¶o 06g, §¹i hoμng 05g, DÇu thùc
vËt 480g, S¸p ong 120g). HoÆc cao Hoμng liªn:
Hoμng liªn 20g, Vaselin 80g.
106
- Ch©m cøu
Toμn th©n: Hîp cèc: trõ phong; Tóc tam lý: trõ
thÊp; HuyÕt h¶i: ho¹t huyÕt.
T¹i chç: Tïy vÞ trÝ chμm ë c¬ thÓ mμ chän
huyÖt cho phï hîp.
Vïng tay: Khóc tr×, Hîp cèc.
Vïng ch©n: Tam ©m giao, D−¬ng l¨ng tuyÒn.
Ch©m ngμy mét lÇn, l−u kim 20 phót/lÇn.
3.2. ThÓ huyÕt h− phong t¸o

ThÓ nμy hay gÆp ë giai ®o¹n viªm da c¬ ®Þa m¹n
tÝnh: Th−¬ng tæn c¬ b¶n lμ çc sÈn ph©n bè tËp
trung thμnh m¶ng hay r¶i r¸c kÌm theo dμy da,
lichen hãa, çc vÕt x−íc, nøt ®au, s¾c da th©m, ®©y
lμ hËu qu¶ cña viÖc bÖnh nh©n ngøa g·i nhiÒu.
Th−¬ng tæn hay gÆp ë çc nÕp gÊp lín, lßng bμn
tay, bμn ch©n, çc ngãn, cæ, g¸y, cæ tay, c¼ng ch©n.
Toμn th©n chÊt l−ìi nhît, rªu l−ìi tr¾ng, m¹ch
trÇm tÕ hoÆc trÇm ho·n. T×nh tr¹ng nμy do bÖnh
l©u ngμy lμm hao tæn ©m huyÕt, huyÕt h− phong
t¸o g©y nªn bÖnh.
- Ph¸p ®iÒu trÞ: Khu phong, d−ìng huyÕt,
nhuËn t¸o.
- Bμi thuèc:
+ Thuèc uèng trong:
Bμi 1: Tø vËt tiªu phong Èm gia gi¶m
Thôc ®Þa, Sinh ®Þa, Kinh giíi ®Òu 16g, §−¬ng
quy, B¹ch th−îc, Th−¬ng truËt, Phßng phong, §Þa
phu tö ®Òu 12g, Khæ s©m, ThuyÒn tho¸i, B¹ch tiªn
b×, B¹ch tËt lª ®Òu 08g. S¾c uèng.
107
Bμi 2: Tø vËt thang hîp Tú gi¶i thÈm thÊp
thang gia gi¶m
§−¬ng quy, Sinh ®Þa, B¹ch th−îc, Xuyªn
khung, Kinh giíi, Phßng phong, ThuyÒn tho¸i, Tú
gi¶i, ý dÜ, Tr¹ch t¶, Ho¹t th¹ch, Th«ng th¶o.
Gia gi¶m: BÖnh ph¸t ë ®Çu mÆt gia B¹ch chØ,
C¶o b¶n. BÖnh ë th©n m×nh gia Ng−u tÊt, §ç
träng. BÖnh ph¸t ë tø chi gia QuÕ chi, §éc ho¹t.
Ngøa nhiÒu gia Khæ s©m, B¹ch tiÔn b×...
+ Thuèc dïng ngoμi:
Bét Thanh ®¹i trén víi dÇu võng võa ®ñ ®Ó b«i.
Lßng ®á trøng gμ nÊu thμnh cao b«i.
Tam diÖu t©n ph−¬ng (Hμn thñy th¹ch 40g,
Hoμng b¸ 20g, Thanh ®¹i 04g, t¸n bét mÞn trén
dÇu võng b«i).
- Ch©m cøu:
Toμn th©n: Hîp cèc: trõ phong; Tóc tam lý:
kiÖn tú trõ thÊp; HuyÕt h¶i: bæ huyÕt.
T¹i chç: Tïy vÞ trÝ chμm ë c¬ thÓ mμ chän
huyÖt cho phï hîp.
Vïng tay: Khóc tr×, Hîp cèc.
Vïng ch©n: Tam ©m giao, D−¬ng l¨ng tuyÒn.
Ch©m ngμy mét lÇn, l−u kim 20 phót/lÇn.
108
BÖNH V¶Y NÕN

A. ®¹i c−¬ng vÒ bÖnh v¶y nÕn
1. Më ®Çu
N¨m 1801, Robert Willan lμ ng−êi ®Çu tiªn
tæng hîp nh÷ng nÐt ®Æc tr−ng cña bÖnh vμ ®Æt tªn
lμ “Psoriasis”. ë ViÖt Nam, gi¸o s− §Æng Vò Hû lμ
ng−êi ®Çu tiªn gäi bÖnh nμy lμ “V¶y nÕn”.
V¶y nÕn lμ bÖnh ®á da cã v¶y m¹n tÝnh, x¶y ra
trªn mét c¬ ®Þa cã tÝnh di truyÒn, xuÊt hiÖn theo
c¬ chÕ tù miÔn d−íi t¸c ®éng cña çc yÕu tè khëi
®éng nh−: stress, nhiÔm trïng, chÊn th−¬ng th−îng
b×... HÇu hÕt lμ lμnh tÝnh, nh−ng ¶nh h−ëng lín
®Õn t©m lý, ®Õn thÈm mü cña bÖnh nh©n. BÖnh
gÆp ë c¶ hai giíi, mäi løa tuæi, mäi ®Þa ph−¬ng.
BÖnh ph¸t thμnh tõng ®ît, cã khi t¨ng gi¶m theo
mïa, theo tr¹ng th¸i t×nh c¶m.
ë çc n−íc ¢u - Mü, tû lÖ m¾c bÖnh v¶y nÕn
chiÕm 1-2% d©n sè. ë ViÖt Nam, tû lÖ m¾c bÖnh lμ
109
5-7% tæng sè bÖnh nh©n da liÔu ®Õn kh¸m t¹i çc
phßng kh¸m da liÔu.
2. BÖnh nguyªn bÖnh sinh

V¶y nÕn h×nh thμnh do rèi lo¹n biÖt hãa lμnh
tÝnh cña tÕ bμo th−îng b×, cô thÓ lμ t¨ng sinh tÕ
bμo th−îng b×, ®Æc biÖt lμ líp tÕ bμo ®¸y vμ tÕ bμo
gai dÉn ®Õn rèi lo¹n qu¸ tr×nh t¹o sõng. B×nh
th−êng chu tr×nh biÖt hãa cña tÕ bμo th−îng b× lμ
20-27 ngμy. Trong bÖnh v¶y nÕn chu tr×nh nμy
cßn 2-4 ngμy.
2.1. YÕu tè di truyÒn

Ng−êi ta cho r»ng v¶y nÕn lμ bÖnh da di truyÒn,
gen g©y nªn bÖnh v¶y nÕn n»m trªn nhiÔm s¾c
thÓ sè 6 cã liªn quan HLA-DR7, B13, B17, B37,
BW57, CW6...
D−íi t¸c ®éng cña çc yÕu tè g©y bÖnh (yÕu tè
khëi ®éng, yÕu tè m«i tr−êng) nh− stress, nhiÔm
khuÈn, chÊn th−¬ng c¬ häc, vËt lý, rèi lo¹n néi
tiÕt, çc thuèc..., gen nμy ®−îc khëi ®éng dÉn ®Õn
t¨ng s¶n tÕ bμo biÓu b× sinh ra v¶y nÕn.
2.2. Çc yÕu tè khëi ®éng

Nh÷ng yÕu tè nμy cã liªn quan tíi qu¸ tr×nh
khëi ph¸t vμ nÆng lªn cña bÖnh v¶y nÕn:
NhiÔm khuÈn: §èi víi v¶y nÕn trÎ em, v¶y
nÕn thÓ giät, ng−êi ta ph©n lËp ®−îc liªn cÇu
khuÈn ë tæn th−¬ng vμ ®iÒu trÞ kh¸ng sinh th×
bÖnh thuyªn gi¶m.
110
Thuèc: BÖnh v¶y nÕn xuÊt hiÖn sau khi sö
dông mét sè thuèc: chÑn beta kÐo dμi, lithium, ®Æc
biÖt sau khi sö dông corticoid.
HiÖn t−îng Kobner: Th−¬ng tæn mäc lªn sau
çc kÝch thÝch c¬ häc (g·i, chμ x¸t, chÊn th−¬ng)
hoÆc çc kÝch thÝch lý hãa.
Nh÷ng stress g©y suy sôp vÒ thÓ chÊt vμ tinh
thÇn liªn quan ®Õn ph¸t bÖnh vμ v−îng bÖnh,
bÖnh nh©n bÞ v¶y nÕn thuéc tÝp thÇn kinh dÔ bÞ
kÝch thÝch, hay lo l¾ng.
Rèi lo¹n chuyÓn hãa: Cho lμ cã rèi lo¹n chuyÓn
hãa ®−êng, ®¹m.
Rèi lo¹n néi tiÕt: BÖnh th−êng nhÑ khi cã thai
nh−ng sau khi sinh con bÖnh l¹i t¸i ph¸t hoÆc
nÆng h¬n.
3. TriÖu chøng
3.1. Th−¬ng tæn da

D¸t mμu ®á hoÆc hång, Ên kÝnh mÊt mμu, kÝch
th−íc d¸t ®á kh¸c nhau, cã thÓ ®Õn vμi centimÐt,
cã khi thμnh ®¸m, h¬i gê cao, th©m nhiÔm nhiÒu
hay Ýt, cã v¶y tr¾ng chiÕm gÇn hÕt nÒn ®á, chØ cßn
l¹i viÒn ®á xung quanh réng h¬n líp v¶y.
V¶y da: Trªn d¸t ®á cã phñ mét líp v¶y tr¾ng
®ôc h¬i bãng nh− xμ cõ, nh− mμu nÕn tr¾ng, xÕp
thμnh nhiÒu líp dÔ bong. V¶y t¸i t¹o rÊt nhanh,
bong líp nμy th× líp kh¸c ®ïn lªn.
DÊu hiÖu giät s−¬ng m¸u hay c¹o Brocq d−¬ng
tÝnh (+): Dïng dao mæ cïn c¹o nhÑ nhμng trªn bÒ
111
mÆt tæn th−¬ng, v¶y sÏ bong ra nh− bét tr¾ng, ®Õn
mét mμng máng bãng, trong suèt, cã thÓ bãc ®−îc
nh− vá cñ hμnh, khi bãc hÕt líp vá nμy béc lé nÒn
da ®á, trªn da lμ nh÷ng giät m¸u lÊm tÊm nh−
giät s−¬ng.
3.2. Th−¬ng tæn mãng

GÆp ë 25% tr−êng hîp, b¶n mãng cã hè lâm
nhá, hoÆc cã ®−êng kÎ däc theo mãng. Mãng gißn,
vôn, dμy ë bê tù do, th−êng bÞ nhiÒu mãng cïng
mét lóc.
Th−êng kÕt hîp víi ®á da bong v¶y xung
quanh mãng. V¶y nÕn môn mñ thÊy çc môn d−íi
mãng hoÆc xung quanh mãng.
3.3. Th−¬ng tæn khíp

ChiÕm kho¶ng 10-20% tæng sè bÖnh nh©n v¶y
nÕn. Gåm çc biÓu hiÖn ®au çc khíp; h¹n chÕ vμ
viªm mét khíp; viªm ®a khíp v¶y nÕn cã h×nh
¶nh l©m sμng gièng viªm ®a khíp d¹ng thÊp;
viªm khíp cét sèng v¶y nÕn hiÕm gÆp h¬n so víi
viªm ®a khíp, khã ph©n biÖt víi viªm cét sèng
dÝnh khíp.
X quang thÊy hiÖn t−îng mÊt v«i ë ®Çu x−¬ng,
hñy ho¹i sôn, x−¬ng, dÝnh khíp.
3.4. Th−¬ng tæn ë niªm m¹c

Th−êng gÆp ë niªm m¹c quy ®Çu lμ nh÷ng vÕt
mμu hång, kh«ng th©m nhiÔm, giíi h¹n râ, Ýt hoÆc
kh«ng cã v¶y, tiÕn triÓn m¹n tÝnh.
112
ë l−ìi: Gièng viªm l−ìi h×nh b¶n ®å hoÆc viªm
l−ìi ph× ®¹i trãc v¶y.
ë m¾t: H×nh ¶nh viªm kÕt m¹c, viªm gi¸c m¹c,
viªm mÝ m¾t.
3.5. Ngøa nhiÒu hoÆc Ýt

Toμn th©n kh«ng cã g× ®Æc biÖt.
4. TiÕn triÓn vμ biÕn chøng

4.1. TiÕn triÓn
BÖnh tiÕn triÓn tõng ®ît, xen kÏ nh÷ng ®ît
bïng ph¸t lμ thêi kú t¹m l¾ng. Khi th−¬ng tæn
biÕn mÊt hoμn toμn gäi lμ “v¶y nÕn yªn lÆng”. ChØ
cßn mét vμi m¶ng th−¬ng tæn khu tró ë vÞ trÝ nμo
®ã, tån t¹i dai d¼ng trong nhiÒu th¸ng, nhiÒu n¨m
gäi lμ “v¶y nÕn æn ®Þnh”. V× vËy, khi s¹ch th−¬ng
tæn còng kh«ng thÓ coi lμ bÖnh ®· khái hoμn toμn.
4.2. BiÕn chøng

- Chμm hãa, lichen hãa, béi nhiÔm, ung th− da.
- §á da toμn th©n.
- V¶y nÕn thÓ khíp cã thÓ lμm biÕn d¹ng khíp,
cøng khíp, nhÊt lμ cét sèng.
5. ChÈn ®o¸n
- Th−¬ng tæn da: D¸t ®á giíi h¹n râ víi da
lμnh, trªn phñ v¶y tr¾ng dÔ bong.
- C¹o v¶y theo ph−¬ng ph¸p Brocq d−¬ng tÝnh.
113
- H×nh ¶nh m« bÖnh häc (khi th−¬ng tæn l©m
sμng kh«ng ®iÓn h×nh).

- Giang mai thêi kú II: Th−¬ng tæn c¬ b¶n lμ
çc sÈn mμu hång, th©m nhiÔm, xung quanh cã
v¶y tr¾ng, c¹o v¶y theo ph−¬ng ph¸p Brocq ©m
tÝnh. XÐt nghiÖm t×m xo¾n trïng t¹i th−¬ng tæn,
ph¶n øng huyÕt thanh giang mai d−¬ng tÝnh.
- Lupus ®á kinh: Th−¬ng tæn c¬ b¶n lμ d¸t ®á,
cã teo da, v¶y da dÝnh khã bong.
- ¸ v¶y nÕn: Th−¬ng tæn c¬ b¶n lμ çc sÈn,
m¶ng mμu hång cã v¶y tr¾ng, c¹o v¶y cã dÊu hiÖu
“g¾n xi”.
- V¶y phÊn hång Gibert: Th−¬ng tæn c¬ b¶n lμ
m¶ng da ®á h×nh trßn hoÆc h×nh bÇu dôc, cã v¶y
phÊn næi cao so víi trung t©m. VÞ trÝ r¶i r¸c toμn
th©n; çc vïng ®Çu, mÆt vμ bμn tay, bμn ch©n
th−êng kh«ng cã th−¬ng tæn. BÖnh sÏ khái trong
vßng 4-8 tuÇn.
- V¶y phÊn ®á ch©n l«ng: Th−¬ng tæn lμ çc
sÈn h×nh chãp mμu hång cã v¶y phÊn, khu tró ë
nang l«ng. VÞ trÝ hay gÆp nhÊt lμ ë mÆt duçi ®èt
hai ®èt ba ngãn tay vμ ngãn ch©n, bông, chi d−íi.
6. §iÒu trÞ
6.1. Môc tiªu ®iÒu trÞ

- Lμm s¹ch tæn th−¬ng nhanh chãng (khái vÒ
mÆt l©m sμng).
114
- KÐo dμi thêi gian æn ®Þnh (h¹n chÕ t¸i ph¸t).
- An toμn, Ýt ®éc h¹i, dÔ ¸p dông, ®¬n gi¶n, rÎ tiÒn.
- §iÒu trÞ v¶y nÕn qua hai giai ®o¹n:
+ Giai ®o¹n tÊn c«ng: §iÒu trÞ t¹i chç, toμn th©n
hoÆc phèi hîp c¶ hai nh»m xãa s¹ch tæn th−¬ng.
+ Giai ®o¹n duy tr× sù æn ®Þnh, gi÷ cho bÖnh
kh«ng bïng ph¸t.
6.2. §iÒu trÞ t¹i chç

- §iÒu trÞ t¹i chç th−êng ®−îc sö dông trong
v¶y nÕn møc ®é nhÑ vμ trung b×nh.
- Dïng çc lo¹i mì, kem, dung dÞch víi môc
®Ých bong v¶y, tiªu sõng, h¹n chÕ h×nh thμnh
nhanh chãng v¶y da.
- NÕu bÖnh gÆp ë bμn ch©n th× nªn lu«n lu«n
®i giÇy cã bÝt tÊt khi ®i ra ngoμi ®−êng, ®iÒu nμy
sÏ gióp da ch©n kh«ng c¶m thÊy kh«, ®ång thêi
ng¨n ngõa çc vÕt nøt ë da bÞ nhiÔm khuÈn.
- H¹n chÕ tiÕp xóc víi çc chÊt tÈy röa nh− xμ
phßng, dÇu géi...
6.3. §iÒu trÞ toμn th©n

V¶y nÕn møc ®é trung b×nh vμ nÆng cã thÓ
ph¶i sö dông quang trÞ liÖu hoÆc thuèc øc chÕ
miÔn dÞch.

- Khi ng−êi bÖnh ph¬i n¾ng, dï tia cùc tÝm
ch−a ®ñ ®Ó lμm ch¸y n¾ng lμn da cña ng−êi bÖnh
115
nh−ng còng ®ñ ®Ó g©y th−¬ng tæn cho da, nhÊt lμ
lóc nμy da ng−êi bÖnh ®ang bÞ rèi lo¹n ®iÒu tiÕt
sinh ra bÖnh v¶y nÕn. V× vËy cÇn tr¸nh tiÕp xóc
víi tia cùc tÝm cμng nhiÒu cμng tèt.
- Ngoμi ra, ®Ó tr¸nh bÖnh v¶y nÕn ph¸t triÓn
vμ lan réng, cÇn tr¸nh lμm tæn th−¬ng da, c«n
trïng c¾n, nhiÔm vi khuÈn vμ virus...
- Tr¸nh c¨ng th¼ng, stress.
- ¡n uèng ®Çy ®ñ chÊt dinh d−ìng, tr¸nh çc
chÊt kÝch thÝch nh− r−îu, bia, thuèc l¸...
- Tu©n thñ ®iÒu trÞ theo chØ ®Þnh cña b¸c sÜ.
- T¸i kh¸m ®Þnh kú theo lÞch hÑn.
V¶y nÕn thuéc ph¹m vi chøng B¹ch sang,

Tïng b× tiÔn...

BÈm thô huyÕt nhiÖt l¹i c¶m ph¶i phong tμ,
l©u ngμy phong lμm huyÕt t¸o, da kh«ng ®−îc
nu«i d−ìng ®Çy ®ñ sinh ra sÈn ®á, v¶y nhiÒu h¬n,
ngøa liªn tôc.
Can thËn ©m huyÕt bÊt tóc, hai m¹ch xung
nh©m thiÕu dinh d−ìng g©y tæn th−¬ng dinh huyÕt.
Do trÞ bÖnh kh«ng ®óng, kiªm c¶m ph¶i ®éc tμ
hãa nhiÖt hãa t¸o, t¸o nhiÖt sinh ®éc, ®éc ®i vμo
dinh huyÕt t¹o thμnh chøng khÝ huyÕt h−. Tãm l¹i
116
bÖnh Tïng b× tiÔn ph¸t sinh lμ do nhiÒu nguyªn
nh©n g©y nªn dinh huyÕt tæn thÊt sinh phong sinh
t¸o, c¬ b× thiÕu nu«i d−ìng mμ sinh bÖnh.
1.2. Néi nh©n

Mét sè tr¹ng th¸i t×nh chÝ nh− lo l¾ng, c¨ng
th¼ng kÐo dμi... cã liªn quan tíi khëi ph¸t v¶y nÕn
hoÆc lμm bÖnh nÆng lªn.
1.3. Ngo¹i nh©n

Ngo¹i c¶m phong tμ ë b× phu, l©u ngμy hãa
nhiÖt g©y nªn tr¹ng th¸i dinh vÖ bÊt hßa, khÝ
huyÕt kh«ng th«ng mμ sinh bÖnh.
ThÊp nhiÖt uÊt trÖ t¹i c¬ b×, l©u ngμy g©y tæn
th−¬ng khÝ huyÕt, huyÕt h− phong t¸o, c¬ b× mÊt
dinh d−ìng, bÖnh ngμy cμng nÆng h¬n.
2. Ph©n lo¹i çc thÓ l©m sμng

2.1. ThÓ phong huyÕt nhiÖt
GÆp ë bÖnh v¶y nÕn thÓ th«ng th−êng thêi kú
tiÕn triÓn.
- TriÖu chøng: D¸t mμu ®á hoÆc hång trªn da,
kÝch th−íc d¸t ®á kh¸c nhau cã thÓ ®Õn vμi
centimÐt, cã khi thμnh ®¸m, h¬i gê cao, trªn d¸t ®á
cã phñ mét líp v¶y tr¾ng ®ôc h¬i bãng nh− xμ cõ,
nh− mμu nÕn tr¾ng, xÕp thμnh nhiÒu líp dÔ bong,
chiÕm gÇn hÕt nÒn ®á. V¶y t¸i t¹o rÊt nhanh, bong
líp nμy th× líp kh¸c ®ïn lªn. Ngøa nhiÒu hoÆc Ýt, t¸o
bãn, tiÓu ®á, chÊt l−ìi ®á, rªu vμng, m¹ch huyÒn s¸c.
117
- Ph¸p ®iÒu trÞ: L−¬ng huyÕt, gi¶i ®éc, khu phong.
- Bμi thuèc:
+ Bμi 1: Hße hoa 20g, Sinh ®Þa 20g, Thæ phôc linh
16g, Ng©n hoa 16g, KÐ ®Çu ngùa 16g, Hy thiªm 16g,
C©y cøt lîn 20g, Cam th¶o ®Êt 16g, Th¹ch cao 20g.
+ Bμi 2: Tª gi¸c ®Þa hoμng thang gia gi¶m: Tª
gi¸c 04g, §an b× 10g, Sinh ®Þa 30g, Th−îc d−îc
12g, Thæ phôc linh 15g.
Çch dïng: S¾c 3 vÞ, Tª gi¸c mμi ra ®Ó cïng
uèng. S¾c cßn 300 ml, chia uèng lμm 3 lÇn.
+ Bμi 3: Hße hoa thang gia gi¶m: Hße hoa sèng
40g, Th¨ng ma 12g, Sinh ®Þa 40g, Th¹ch cao 40g,
TrÝch th¶o 04g, §Þa phu tö 12g, Thæ phôc linh
40g, Tö th¶o 12g, KÐ ®Çu ngùa 20g.
2.2. ThÓ phong thÊp huyÕt nhiÖt

GÆp ë bÖnh v¶y nÕn thÓ mñ, thÓ khíp, v¶y nÕn
thÓ ®á da toμn th©n hoÆc v¶y nÕn kÌm béi nhiÔm.
- TriÖu chøng:
V¶y nÕn thÓ mñ: Th−¬ng tæn lμ nh÷ng môn
mñ nhá li ti tËp trung thμnh ®¸m trªn nÒn d¸t ®á,
môn mñ tr¾ng ®ôc, ®¸y ph¼ng, kh«ng vì mμ tËp
trung l¹i thμnh ®¸m, môn mñ tù tiªu ®i, bong
m¶ng da máng. V¶y nÕn thÓ mñ nguyªn ph¸t hoÆc
v¶y nÕn thÓ mñ chuyÓn d¹ng tõ nh÷ng m¶ng v¶y
nÕn th«ng th−êng.
§á da toμn th©n do tiÕn triÓn nÆng cña v¶y
nÕn thÓ mñ hoÆc v¶y nÕn th«ng th−êng cã phï nÒ,
ch¶y dÞch.
118
V¶y nÕn thÓ khíp: §au nhøc khíp thμnh tõng
®ît, cã thÓ g©y biÕn d¹ng khíp.
Çc thÓ bÖnh trªn th−êng diÔn biÕn ®ét ngét
víi sèt 40oC, t¸o bãn, tiÓu Ýt, vμng, ch¸n ¨n, mÖt
mái, th©n m×nh nÆng nÒ, hoÆc khÝ h− s¾c vμng
l−îng nhiÒu (n÷), l−ìi bÖu, rªu l−ìi vμng nhÇy,
m¹ch huyÒn ho¹t s¸c.
- Ph¸p ®iÒu trÞ: Khu phong, d−ìng huyÕt,
thanh nhiÖt trõ thÊp, hßa dinh th«ng l¹c.
- Bμi thuèc:
Tø vËt hîp tú gi¶i thÈm thÊp thang gia gi¶m:
§−¬ng quy 12g, Sinh ®Þa 16g, B¹ch th−îc 12g,
Xuyªn khung 12g, Kinh giíi 12g, Phßng phong
12g, ThuyÒn tho¸i 06g, Tú gi¶i 12g, ý dÜ 12g,
Tr¹ch t¶ 10g, Ho¹t th¹ch 10g, Th«ng th¶o 06g.
S¾c n−íc uèng 3 lÇn trong ngμy. Ngøa nhiÒu gia
Khæ s©m 10g, B¹ch tiÔn b× 12g.
NÕu cã háa ®éc thÞnh: Toμn th©n môn ®á r¶i
r¸c, hoÆc ®á th©m, nÆng th× s−ng phï, c¶m gi¸c
nãng báng, sèt cao, miÖng kh¸t, môn mñ r¶i r¸c,
chÊt l−ìi ®á thÉm, rªu vμng, m¹ch huyÒn s¸c.
Ph¸p ®iÒu trÞ: L−¬ng huyÕt thanh nhiÖt gi¶i ®éc.
Bμi thuèc: Thanh dinh thang gia gi¶m
Tª gi¸c 02g, HuyÒn s©m 10g, M¹ch m«n 10g,
Hoμng liªn 08g, Liªn kiÒu 08g, Sinh ®Þa 16g, Tróc
diÖp 12g, §an s©m 12g, Kim ng©n hoa 16g. Çch
dïng: §æ 800 ml n−íc, s¾c lÊy 300 ml, chia lμm 3
lÇn uèng trong mét ngμy. C«ng dông: Thanh dinh
tiÕt nhiÖt, d−ìng ©m ho¹t huyÕt.
119
Çch gia gi¶m chung: Çc khíp ®au, dÞ d¹ng
gia Kh−¬ng ho¹t, §éc ho¹t, Tang ký sinh, TÇn
giao, Uy linh tiªn. BÖnh l©u ngμy da dμy, v¶y
nhiÒu, chÊt l−ìi tÝm gia §an s©m, Nga truËt, Kª
huyÕt ®»ng, Ých mÉu th¶o. Nh÷ng d¸t sÇn næi cao
cã quan hÖ víi kinh nguyÖt gia §−¬ng quy, Uy
linh tiªn, Táa d−¬ng, Thá ty tö...
2.3. ThÓ huyÕt h− phong t¸o

GÆp ë bÖnh v¶y nÕn kÐo dμi hoÆc giai ®o¹n
æn ®Þnh.
- TriÖu chøng: D¸t trªn da chuyÓn thμnh mμu
hång x¸m th©m, ngøa gi¶m, hoÆc kh«ng ngøa; tæn
th−¬ng da thu nhá h¬n, cã chç tù tiªu ®i hoμn toμn
(biÕn mÊt ®ét ngét hoÆc tõ tõ), chØ cßn l¹i mÆt da
tr¾ng b¹c ph¼ng; ngøa gi¶m, hoÆc kh«ng ngøa;
®¹i tiÖn cã thÓ vÉn t¸o, chÊt l−ìi kh«, gi÷a l−ìi cã
vÕt nøt, rªu l−ìi vμng kh«, m¹ch ®íi huyÒn hoÆc
huyÒn mμ tÕ.
- Ph¸p ®iÒu trÞ: D−ìng huyÕt, nhuËn t¸o,
khu phong.
- Bμi thuèc:
+ Bμi 1: §−¬ng quy 20g, Hμ thñ « ®á 20g, §an
b× 12g, Sinh ®Þa 16g, ThuyÒn tho¸i 08g, B¹ch tËt
lª 12g, Phßng phong 12g, ¤ tiªu xμ 16g.
+ Bμi 2: L−¬ng huyÕt 1 (ViÖn §«ng Y)
HuyÒn s©m 12g, Kim ng©n hoa 12g, Sinh ®Þa
12g, KÐ ®Çu ngùa 12g, Hμ thñ « 12g, Võng ®en
12g. S¾c n−íc uèng ngμy 01 thang.
120
+ Bμi 3. Tø vËt thang hîp Tiªu phong t¸n gia gi¶m
Kinh giíi 12g, Phßng phong 12g, §−¬ng quy
12g, Sinh ®Þa 12g, Khæ s©m 12g, Th−¬ng truËt
(sao) 12g, ThuyÒn tho¸i 12g, Hå ma nh©n 12g,
Ng−u bμng tö (sao) 12g, Tri mÉu 12g, Th¹ch cao
(nung) 12g, Cam th¶o sèng 08g, Méc th«ng 08g,
B¹ch th−îc 12g, Xuyªn khung 08g.
2.4. Thuèc b«i ngoμi

- V¶y nÕn ®ang tiÕn triÓn: B«i ngoμi nhò cao
L−u hoμng 5%, Hoμng b¸ s−¬ng mçi ngμy 2-3 lÇn.
- V¶y nÕn æn ®Þnh: B«i ngoμi cao mÒm L−u
hoμng 10%, cao mÒm Hïng hoμng, ngμy 2-3 lÇn.
- Thuèc ng©m röa: Kh« phμn 120g, Cóc hoa d¹i
240g, Xuyªn tiªu 120g, Mang tiªu 500g, s¾c n−íc
t¾m hoÆc ng©m mçi ngμy hoÆc çch nhËt, dïng cho
tr−êng hîp bÖnh nh©n bÞ tæn th−¬ng réng.
2.5. Ch©m cøu

- Cã thÓ dïng ®iÖn ch©m:
+ Çc huyÖt ë chi trªn: Khóc tr×, Néi quan,
ThÇn m«n.
+ Çc huyÖt ë chi d−íi: HuyÕt h¶i, Phi d−¬ng,
Tam ©m giao.
Mçi ngμy 1 lÇn, mçi lÇn 3-5 huyÖt, 15 lÇn lμ 1
liÖu tr×nh.
- NhÜ ch©m: Th−êng dïng çc ®iÓm nh−: ThÇn
m«n, PhÕ, Néi tiÕt, Giao c¶m.
- Thñy ch©m B12 vμo huyÖt.
121
3. Phßng bÖnh vμ hé lý
- Chó ý lo¹i trõ yÕu tè nghi ngê lμ nguyªn
nh©n khëi ph¸t bÖnh.
- Tinh thÇn tho¶i m¸i, tr¸nh mäi sang chÊn
t×nh c¶m cã thÓ x¶y ra. Nªn tËp khÝ c«ng d−ìng
sinh hoÆc Yoga ®Ó phßng bÖnh.
- Tr¸nh dïng çc lo¹i thuèc cã tÝnh kÝch thÝch
m¹nh trong thêi gian bÖnh ph¸t triÓn.
- Tr¸nh uèng r−îu, çc lo¹i n−íc ngät, trμ
®Ëm, cμ phª, thuèc l¸, kh«ng ¨n çc chÊt cay nãng,
mì heo, h¹n chÕ ¨n çc chÊt chiªn xμo.
* *
*
KÕt luËn
V¶y nÕn lμ mét bÖnh do ph¶n øng miÔn dÞch
g©y viªm. Çc thuèc øc chÕ miÔn dÞch hiÖn nay cã
hiÖu qu¶ trong viÖc kiÓm so¸t v¶y nÕn ®Õn mét
møc ®é nhÊt ®Þnh nh−ng còng cßn nhiÒu bÊt lîi
nh− ®éc tÝnh cao vμ dÔ t¸i ph¸t khi ng−ng ®iÒu trÞ.
ThÕ hÖ ®iÒu trÞ míi tËp trung chñ yÕu vμo çc môc
tiªu chuyªn biÖt trong ph¶n øng miÔn dÞch qua
trung gian tÕ bμo. Chóng ta cã thÓ hy väng trÞ liÖu
nh− thÕ sÏ gióp bÖnh nh©n dung n¹p tèt h¬n vμ
kh«ng cßn nh÷ng t¸c dông phô nghiªm träng nh−
®éc gan, ®éc thËn vμ øc chÕ tñy.
Dïng çc ph−¬ng ph¸p y häc cæ truyÒn cã t¸c
dông tèt, lμnh tÝnh, gióp bÖnh æn ®Þnh l©u dμi.
122
BÖNH ZONA

A. ®¹i c−¬ng vÒ bÖnh zona
1. §¹i c−¬ng
BÖnh Zona cßn gäi lμ bÖnh giêi leo, g©y ra do
sù t¸i ho¹t virus Varicella zoster tiÒm Èn ë rÔ
thÇn kinh c¶m gi¸c c¹nh cét sèng trong qu¸ khø.
§©y lμ bÖnh nhiÔm trïng da víi biÓu hiÖn lμ
çc ban ®á, môn n−íc, môn mñ lâm gi÷a tËp trung
thμnh ®¸m däc theo ®−êng ph©n bè cña thÇn kinh
ngo¹i biªn.
BÖnh gÆp ë mäi løa tuæi, th−êng gÆp h¬n ë ng−êi
giμ, ng−êi suy gi¶m miÔn dÞch, ®Æc biÖt ë ng−êi
nhiÔm HIV/AIDS.
2.1. TiÒn triÖu

Kho¶ng mét ®Õn n¨m ngμy tr−íc khëi bÖnh,
bÖnh nh©n cã c¶m gi¸c bÊt th−êng t¹i mét vïng
123
da nh− báng, nãng r¸t, ch©m chÝch, tª, ®au nhÊt lμ
vÒ ®ªm; hiÕm h¬n lμ dÞ c¶m ë mét vïng hoÆc
nhiÒu d©y thÇn kinh chi phèi. KÌm theo cã thÓ
nhøc ®Çu, sî ¸nh n¾ng, khã chÞu.
Thêi kú nμy ®−îc cho lμ thêi kú virus lan
truyÒn däc d©y thÇn kinh.
2.2. Khëi ph¸t

Kho¶ng nöa ®Õn mét ngμy sau, trªn vïng da
cã thay ®æi, c¶m gi¸c xuÊt hiÖn çc nèt ®á nh− h¹t
tÊm, sau tËp trung thμnh d¸t ®á, m¶ng ®á kho¶ng
vμi centimet, h¬i nÒ, gê cao, s¾p xÕp däc theo
®−êng ®i cña mét d©y thÇn kinh ngo¹i biªn vμ dÇn
dÇn nèi víi nhau thμnh d¶i, thμnh vÖt.
2.3. Toμn ph¸t

2.3.1. TriÖu chøng da
Mét vμi ngμy sau, trªn nh÷ng d¸t ®á, m¶ng ®á
xuÊt hiÖn môn n−íc, bäng n−íc tËp trung thμnh
®¸m gièng nh− chïm nho, lóc ®Çu môn n−íc c¨ng,
dÞch trong. Sau vμi ngμy, vïng trung t©m môn
n−íc h¬i lâm xuèng, dÇn ®ôc, hãa mñ, dËp vì ®ãng
v¶y tiÕt.
VÞ trÝ: Th−êng chØ ë mét bªn, kh«ng v−ît qu¸
®−êng gi÷a c¬ thÓ vμ ph©n bè theo ®−êng ®i cña
mét d©y thÇn kinh ngo¹i biªn; ç biÖt bÞ ë c¶ hai
bªn hoÆc lan táa, gÆp trong héi chøng suy gi¶m
miÔn dÞch nh− HIV.
H¹ch b¹ch huyÕt vïng l©n cËn s−ng to.
124
2.3.2. TriÖu chøng thÇn kinh
§au xuÊt hiÖn sím, cã thÓ tr−íc khi næi tæn
th−¬ng ngoμi da vμ lu«n thay ®æi trong suèt thêi
gian bÖnh tiÕn triÓn. Møc ®é ®au rÊt ®a d¹ng, ®au
nhÑ nh− c¶m gi¸c r¸t báng, ©m Ø t¹i chç hay ®au
nÆng nh− kim ch©m, giËt tõng c¬n, thËm chÝ mét çi
ch¹m nhÑ hay c¬n giã nhÑ còng lμm ng−êi bÖnh ®au.
DÊu hiÖu ®au còng phô thuéc vμo løa tuæi. ë
trÎ em, ng−êi trÎ ®au Ýt. Ng−êi cμng nhiÒu tuæi th×
®au cμng nhiÒu, thμnh tõng c¬n, kÐo dμi, thËm chÝ
hμng th¸ng, hμng n¨m kÓ c¶ khi tæn th−¬ng da ®·
lμnh sÑo, cßn gäi lμ ®au sau Zona.
2.3.3. Çc rèi lo¹n kh¸c
Cã thÓ thÊy rèi lo¹n bμi tiÕt må h«i, vËn m¹ch,
ph¶n x¹ dùng l«ng (hiÕm).
2.3.4. TiÕn triÓn
Thêi gian trung b×nh tõ khi ph¸t tæn th−¬ng
®Õn khi lμnh sÑo kho¶ng 2-4 tuÇn. Ng−êi cao tuæi
tæn th−¬ng nhiÒu, diÖn réng: môn n−íc, bäng n−íc
cã thÓ xuÊt huyÕt, ho¹i tö, nhiÔm khuÈn, sÑo xÊu
vμ kÐo dμi. Ng−êi trÎ tuæi hoÆc trÎ nhá môn n−íc
Ýt, tiÕn triÓn nhanh.
3. C¨n nguyªn, bÖnh sinh

3.1. C¨n nguyªn
C¨n nguyªn cña bÖnh Zona lμ mét virus h−íng
da vμ thÇn kinh cã tªn lμ Varicella Zoster virus (VZV)
125
thuéc hä virus Herpes 3 g©y bÖnh ë ng−êi vμ còng
chÝnh lμ virus g©y bÖnh thñy ®Ëu.
3.2. BÖnh sinh

ë ng−êi ®· m¾c bÖnh thñy ®Ëu trong qu¸ khø
hoÆc tiªm chñng thñy ®Ëu. Ng−êi m¾c bÖnh thñy
®Ëu sau khi khái bÖnh hÇu hÕt çc VZV bÞ tiªu
diÖt. Mét sè Ýt virus cßn sèng sãt trªn tæn th−¬ng
da vμ niªm m¹c sÏ x©m nhËp vμo thÇn kinh c¶m
gi¸c, lan truyÒn h−íng t©m theo bã sîi thÇn kinh
®Õn h¹ch thÇn kinh c¶m gi¸c c¹nh cét sèng vμ ë
®ã d−íi d¹ng tiÒm tμng, im lÆng vμ v« h¹i trong
thêi gian dμi. Khi gÆp ®iÒu kiÖn thuËn lîi (çc yÕu
tè khëi ®éng), VZV cã s½n ë h¹ch thÇn kinh sÏ t¸i
ho¹t, nh©n lªn vμ lan truyÒn theo ®−êng thÇn
kinh g©y viªm lan táa, ho¹i tö thÇn kinh vμ g©y
tæn th−¬ng Zona trªn da vμ niªm m¹c.
4. ChÈn ®o¸n
- Chñ yÕu dùa vμo l©m sμng: Môn n−íc, bäng
n−íc xuÊt hiÖn trªn nÒn d¸t ®á, s¾p xÕp theo
®−êng ®i cña mét d©y thÇn kinh ngo¹i biªn, ë mét
bªn c¬ thÓ. §au r¸t t¹i tæn th−¬ng.
- Mét sè tr−êng hîp cËn l©m sμng
+ ChÈn ®o¸n tÕ bμo Tzanck: BÖnh phÈm ®−îc
lÊy tõ nÒn cña bäng n−íc, nhuém Giemsa thÊy
nhiÒu b¹ch cÇu ®a nh©n khæng lå vμ tÕ bμo ly
gai. H×nh ¶nh nμy còng gÆp trong nhiÔm Herpes
126
simplex vμ çc h×nh th¸i do nhiÔm virus
Varicella kh¸c.
+ Nu«i cÊy virus.
+ PCR trong dÞch vμ çc m«.
+ Kh¸ng thÓ huúnh quang trùc tiÕp: Nh¹y c¶m
h¬n nu«i cÊy virus vμ cã thÓ ph©n biÖt gi÷a nhiÔm
virus Herpes simplex víi virus Varicella zoster.
+ Sinh thiÕt da: NÕu l©m sμng kh«ng ®iÓn h×nh.
+ Test HIV.

Tuú theo tõng giai ®o¹n:
- Giai ®o¹n khëi ph¸t: Ph©n biÖt víi çc lo¹i
®au nh− ®au ®Çu, viªm mèng m¾t, viªm mμng
phæi, viªm thÇn kinh çnh tay, ®au do bÖnh tim,
viªm ruét thõa hoÆc viªm tói mËt, sái mËt, ®au
quÆn thËn, tho¸t vÞ ®Üa ®Öm, thÇn kinh to¹...
- Giai ®o¹n môn n−íc, bäng n−íc: Ph©n biÖt
víi Herpes simplex, viªm da tiÕp xóc dÞ øng. HiÕm
h¬n lμ mét sè bÖnh da bäng n−íc tù miÔn nh−
Pemphigus, Pemphigoide, Duhring-Brocq, bÖnh
t¨ng IgA thμnh d¶i.

- Kh«ng ®−îc g·i v× cã thÓ lμm gia t¨ng nguy
c¬ bÞ nhiÔm trïng thø ph¸t vμ cã thÓ ®Ó l¹i sÑo.
- Dïng b¨ng Ðp ng©m n−íc l¹nh b¨ng vμo sang
th−¬ng rØ mñ trong kho¶ng 20 phót, kho¶ng 7, 8
lÇn/ngμy ®Ó lμm dÞu bít c¬n ®au vμ lμm kh« sang
127
th−¬ng. Nã cßn gióp lÊy bít v¶y ra ngoμi vμ gi¶m
kh¶ n¨ng bÞ nhiÔm trïng. Ng−ng sö dông b¨ng Ðp
khi sang th−¬ng ®· kh« gióp cho nh÷ng vïng da
xung quanh kh«ng trë nªn kh« vμ ngøa.
- Gi÷ cho khu vùc sang th−¬ng ®−îc s¹ch sÏ
b»ng xμ b«ng nhÑ vμ n−íc. MÆc quÇn ¸o réng ®Ó
tr¸nh bÞ th−¬ng thªm khi quÇn ¸o tiÕp xóc víi
sang th−¬ng. Tr¸nh nh÷ng tiÕp xóc da - ch¹m -
da víi nh÷ng ng−êi ch−a tõng bÞ thñy ®Ëu, ®ang
bÖnh, hoÆc nh÷ng ng−êi bÞ suy gi¶m hÖ miÔn dÞch.
- ¡n uèng ®Çy ®ñ chÊt dinh d−ìng.
- Tu©n thñ theo chØ ®Þnh cña b¸c sÜ.
BÖnh Zona hay Herpes Zoster thuéc ph¹m vi

chøng háa ®íi sang, xμ ®¬n, xμ xuyÕn sang, tri
thï sang...
1.1. Néi nh©n

T×nh chÝ, can khÝ uÊt kÕt, can uÊt hãa dÉn ®Õn
can ®ëm háa thÞnh.
1.2. Ngo¹i nh©n

Ngo¹i c¶m ®éc tμ h×nh thμnh thÊp nhiÖt háa
®éc, bÖnh thªm trÇm träng. Háa ®éc tÝch tô t¹i
phÇn huyÕt sinh ban ®á, thÊp nhiÖt tÝch tô thμnh
bμo chÈn (chÈn cã pháng n−íc). ThÊp nhiÖt ®éc g©y
t¾c kinh m¹ch, khÝ huyÕt kh«ng th«ng g©y ®au.
128
Chøc n¨ng vËn hãa cña tú suy gi¶m, thÊp
nhiÖt ø trÖ t¹i kinh tú tÝch t¹i b× phu sinh bÖnh.

Trªn l©m sμng cã thÓ chia 3 thÓ bÖnh ®Ó ®iÒu trÞ:
2.1. Can kinh uÊt nhiÖt

- TriÖu chøng: Chñ yÕu lμ d¸t ®á t−¬i, môn
n−íc nhá (thñy bμo), nãng r¸t nhiÒu nh− löa ®èt,
miÖng kh¸t, häng kh«, bøt røt, dÔ nãng n¶y, ¨n
kh«ng ngon, t¸o bãn, tiÓu vμng ®Ëm, chÊt l−ìi ®á,
rªu vμng, m¹ch huyÒn s¸c.
- Ph¸p ®iÒu trÞ: Thanh nhiÖt lîi thÊp, gi¶i ®éc
chØ thèng.
- Bμi thuèc: Long ®ëm t¶ can thang gia gi¶m
Long ®ëm th¶o (r−îu sao) 12g, Hoμng cÇm 08g,
Tr¹ch t¶ 08g, Méc th«ng 08g, §−¬ng quy (r−îu
sao) 08g, Cam th¶o 02g, Chi tö (r−îu sao) 12g, Xa
tiÒn tö 06g, Sμi hå 08g, Sinh ®Þa hoμng 08g.
BÖnh ph¸t ë ®Çu, mÆt gia Cóc hoa; ph¸t ë vai,
tay gia Kh−¬ng hoμng, Kh−¬ng ho¹t; ph¸t ë ch©n
gia Ng−u tÊt, §éc ho¹t; huyÕt nhiÖt râ gia B¹ch
mao c¨n, §an b×. Cã béi nhiÔm, nhiÖt ®éc thÞnh
gia Ng©n hoa, Bå c«ng anh, Th¹ch cao. T¸o bãn
gia §¹i hoμng. §au nhiÒu gia HuyÒn hå, Xuyªn
luyÖn tö. Ng−êi cao tuæi c¬ thÓ yÕu gia §¼ng s©m,
Hoμng kú.
129
2.2. Tú h− thÊp trÖ
- TriÖu chøng: Chñ yÕu lμ môn n−íc, bäng
n−íc to, s¾c ban chÈn nh¹t mμu kh«ng t−¬i, ®au
Ýt, chñ yÕu c¶m gi¸c nÆng nÒ tª b×, cã thÓ cã loÐt
ch¶y n−íc. MiÖng kh«ng kh¸t hoÆc kh¸t mμ kh«ng
thÝch uèng n−íc, ch¸n ¨n, ¨n xong bông ®Çy, ®¹i
tiÖn láng, l−ìi bÖu, s¾c nhît, rªu tr¾ng dμy hoÆc
nhÇy, m¹ch trÇm ho¹t.
- Ph¸p ®iÒu trÞ: KiÖn tú trõ thÊp gi¶i ®éc.
- Bμi thuèc: Trõ thÊp vÞ linh thang gia gi¶m
B¹ch truËt 12g, Cam th¶o 08g, HËu ph¸c 12g,
Ho¹t th¹ch 12g, Méc th«ng 08g, Nhôc quÕ 08g,
Phßng phong 12g, S¬n chi 12g, Th−¬ng truËt 12g,
Tr¹ch t¶ 12g, TrÇn b× 12g, Tr− linh 12g, XÝch
linh 12g.
Gia Kim ng©n hoa, Bå c«ng anh gi¶i ®éc, gia
HuyÒn hå ho¹t huyÕt, hμnh khÝ chØ thèng.
2.3. KhÝ trÖ huyÕt ø

- TriÖu chøng: Chñ yÕu lμ ®au nhøc nhiÒu, liªn
tôc, ®«i khi ®au giËt tõng c¬n, dÔ ®Ó l¹i di chøng
®au sau Zona, môn n−íc nhá, ban chÈn s¾c tèi
kÌm theo l−ìi cã ®iÓm ø huyÕt hoÆc tÝm, ch©n, tay
l¹nh, tinh thÇn mÖt mái.
- Ph¸p ®iÒu trÞ: Ho¹t huyÕt hãa ø, hμnh khÝ
chØ thèng, gi¶i ®éc.
- Bμi thuèc: HuyÕt phñ trôc ø thang gia gi¶m
§−¬ng quy 12-16g, §μo nh©n 8-16g, ChØ x¸c 6-8g,
Sμi hå 8-12g, Çt çnh 6-8g, Xuyªn ng−u tÊt 6-12g,
130
Sinh §¹i hoμng 12-16g, Hång hoa 6-12g, XÝch
th−îc 8-12g, Xuyªn khung 6-8g, Cam th¶o 04g.
§au nhiÒu gia HuyÒn hå, Nhò h−¬ng, Mét
d−îc, §an s©m; t¸o bãn gia §¹i hoμng. Ng−êi cao
tuæi c¬ thÓ h− gia Hoμng kú, §¼ng s©m.
BÖnh ph¸t ë ®Çu gia Ng−u bμng tö, Cóc hoa
d¹i, Th¹ch quyÕt minh.
Ph¸t ë ngùc s−ên gia Qua l©u.
3. Thuèc dïng ngoμi

Bμo chÈn ch−a vì: B«i Kim hoμng t¸n, lóc ®·
vì b«i bét Thanh ®¹i hoÆc ®¾p Thanh ®¹i cao, Cöu
nhÊt ®¬n...
§èi víi Zona kh«ng ®au chØ cÇn thuèc b«i t¹i
chç nÕu cã çc lo¹i thuèc nh− bét tr¬, hå n−íc, çc
lo¹i thuèc t©y nh− Zonavirax.
§èi víi Zona m¾t, nhá thuèc kh¸ng sinh, b¨ng
kÝn m¾t.
TuyÖt ®èi kh«ng b«i corticoid lªn tæn
th−¬ng Zona.
4. Çc ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ kÕt hîp kh¸c

- Ch©m cøu:
Dïng nhÜ ch©m vïng phÕ, tuyÕn th−îng thËn,
thÇn m«n kÕt hîp tïy theo vÞ trÝ nh− vïng tay gia
thªm Hîp cèc, Khóc tr×, vïng ch©n gia Tóc tam lý,
Tam ©m giao vμ A thÞ huyÖt. Kh«ng ch©m vïng
tæn th−¬ng da.
131
- KÕt hîp çc ph−¬ng ph¸p T©y y dïng thuèc
gi¶m ®au, an thÇn, kh¸ng sinh, chiÕu tia tö ngo¹i
t¹i chç tæn th−¬ng.
5. Phßng bÖnh
- NÕu ch−a m¾c bÖnh thñy ®Ëu khi cßn nhá th×
rÊt Ýt kh¶ n¨ng bÞ bÖnh zona.
- NÕu ®· tõng m¾c bÖnh thñy ®Ëu khi cßn nhá
th× nªn tr¸nh tiÕp xóc trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp víi
ng−êi m¾c bÖnh zona nh− dïng chung ®å, ch¨n
mμn, quÇn ¸o...
- ¡n uèng theo chÕ ®é hîp lý ®Çy ®ñ chÊt dinh
d−ìng. H¹n chÕ dïng çc chÊt kÝch thÝch nh−
r−îu, bia, thuèc l¸...
- Lao ®éng vμ nghØ ng¬i hîp lý, tr¸nh c¨ng
th¼ng, stress.
- Nªn tËp thÓ dôc thÓ thao ®iÒu ®é.
132
BÖnh TRøNG Ç

A. ®¹i c−¬ng vÒ bÖnh trøng ç
1. Ph©n lo¹i trøng ç

BÖnh trøng ç (Acne) lμ t×nh tr¹ng viªm cña
hÖ thèng nang l«ng tuyÕn b·. Tæn th−¬ng cña
bÖnh trøng ç rÊt ®a d¹ng, song xuÊt ph¸t ®iÓm
bao giê còng lμ mét tæn th−¬ng ë tuyÕn b· vμ cuèi
cïng dÉn ®Õn hiÖn t−îng viªm nang l«ng cã mñ.
Dùa theo ®Æc ®iÓm tiÕn triÓn cña bÖnh vμ çc h×nh
th¸i tæn th−¬ng, ng−êi ta chia thμnh çc thÓ l©m
sμng kh¸c nhau:
- Trøng ç th«ng th−êng (Acne Vulgaris or
Acne Juvenile).
- Trøng ç m¹ch l−¬n (Acne Conglobata).
- Trøng ç kª ho¹i tö (Acne Miliaris Necrotica).
- Trøng ç tèi cÊp (Acne Fulminans).
- Trøng ç sÑo låi (Acne Keloidalis).
133
- Trøng ç nghÒ nghiÖp (Occupational Acne).
- Trøng ç do thuèc (Acne Iatrogenic).
- Trøng ç tr−íc tuæi thiÕu niªn (Preadolescent
Acne): Trøng ç s¬ sinh (Neonatal Acne), trøng ç
tuæi Êu th¬ (Infantile Acne).
- Trøng ç tuæi thiÕu niªn (Childhood Acne).
- Çc lo¹i trøng ç kh¸c: Trøng ç tr−íc kú
kinh nguyÖt, trøng ç do mü phÈm (Acne Comestic),
trøng ç do yÕu tè c¬ häc (Acne Mechanica), trøng
ç nh©n lo¹n sõng gia ®×nh, trøng ç vïng nhiÖt
®íi (Tropical Acne).
2. BÖnh trøng ç th«ng th−êng

BÖnh phæ biÕn ë c¶ hai giíi, ®Æc biÖt ë løa tuæi
thanh thiÕu niªn. Çc tæn th−¬ng khu tró ë vïng
da dÇu nh− mÆt, ngùc, l−ng, vai. BÖnh trøng ç
®Æc tr−ng bëi nh÷ng nh©n môn (Comedoes) víi
biÓu hiÖn l©m sμng rÊt ®a d¹ng nh− môn ®Çu
tr¾ng, môn ®Çu ®en, sÈn ®á, sÈn môn mñ, môn
mñ, côc, nang, tïy thuéc vμo t¸c ®éng cña çc yÕu
tè nh− t¨ng tiÕt b· nhên, dμy sõng cæ tuyÕn b·,
ph¶n øng viªm, rèi lo¹n thμnh phÇn chÊt b· vμ
ho¹t ®éng cña vi khuÈn. Çc lo¹i tæn th−¬ng nμy
kh«ng ph¶i th−êng xuyªn kÕt hîp víi nhau vμ cã
®Çy ®ñ trªn mét sè bÖnh nh©n. TiÕn triÓn bÖnh
trøng ç th«ng th−êng cã khuynh h−íng biÕn mÊt
mét çch tù nhiªn sau tuæi 20 ®Õn 30 mμ kh«ng
cÇn ®iÒu trÞ. Nh÷ng yÕu tè nh− khÝ hËu, stress,
134
thøc khuya, thuèc b«i t¹i chç, khÝ hËu nãng Èm...
lμm khëi ph¸t bÖnh hoÆc lμm bÖnh nÆng h¬n.
HiÖn nay bÖnh trøng ç th«ng th−êng ®−îc coi lμ
bÖnh da m¹n tÝnh cÇn ph¶i ®iÒu trÞ duy tr× phßng
t¸i ph¸t sau giai ®o¹n ®iÒu trÞ tÊn c«ng.
3. Çc yÕu tè liªn quan ®Õn bÖnh trøng ç

th«ng th−êng
- Tuæi: §a sè bÖnh b¾t ®Çu vμ ph¸t triÓn ë

®é tuæi 13-25, sau ®ã gi¶m dÇn, ë n÷ giíi cã thÓ
tån t¹i ®Õn 30-40 tuæi hoÆc muén h¬n. BÖnh
trøng ç xuÊt hiÖn nhiÒu ë ®é tuæi tr−ëng
thμnh (13-25 tuæi).
- Giíi: §a sè çc t¸c gi¶ ®Òu nhËn thÊy n÷ bÞ
trøng ç nhiÒu h¬n nam, nh−ng h×nh th¸i l©m
sμng ë bÖnh nh©n nam nÆng h¬n so víi bÖnh
nh©n n÷. Ngoμi ra, n÷ cßn gÆp trøng ç ë thêi kú
m·n kinh.
- YÕu tè di truyÒn: Ng−êi ta x¸c ®Þnh sè l−îng,
kÝch th−íc çc tuyÕn b· vμ çc t¸c ®éng hÖ qu¶
cña chóng lμ do di truyÒn. NÕu gia ®×nh cã bè hoÆc
mÑ hoÆc c¶ hai bÞ trøng ç th× 45% kh¶ n¨ng con
trai cña hä ë ®é tuæi ®i häc bÞ trøng ç. Cã 47,17%
bÖnh nh©n trøng ç th«ng th−êng cã bè hoÆc mÑ
hoÆc anh chÞ, em trong gia ®×nh bÞ trøng ç. BÖnh
trøng ç nÆng th−êng x¶y ra ë nh÷ng bÖnh nh©n
cã genotip XYY.
135
- YÕu tè thêi tiÕt: KhÝ hËu nãng Èm, hay hanh
kh« còng liªn quan ®Õn bÖnh trøng ç. ë khÝ hËu
nãng Èm, chÝnh yÕu tè nhiÖt ®é lμm t¨ng s¶n xuÊt
chÊt b· dÉn ®Õn bÖnh trøng ç. Cunliffe ®· chøng
minh chØ sè tiÕt b· tû lÖ thuËn víi nhiÖt ®é cña da:
Khi nhiÖt ®é cña da t¨ng lªn 10C th× sù bμi tiÕt
chÊt b· t¨ng lªn 10%. Trong ®iÒu kiÖn khÝ hËu
hanh kh«, líp th−îng b× th−êng kh« cøng, nøt nÎ,
®©y lμ yÕu tè g©y c¶n trë sù ®μo th¶i cña chÊt b·,
®ång thêi da bÞ tæn th−¬ng nøt nÎ còng t¹o ®iÒu
kiÖn thuËn lîi cho vi khuÈn ph¸t triÓn.
- YÕu tè chñng téc: Ng−êi da tr¾ng bÞ bÖnh
trøng ç nhiÒu h¬n ng−êi da ®en.
- YÕu tè nghÒ nghiÖp: TiÕp xóc víi dÇu mì, tiÕp
xóc víi ¸nh n¾ng nhiÒu... còng lμm t¨ng kh¶ n¨ng
bÞ bÖnh.
- YÕu tè stress: Nh÷ng c¨ng th¼ng thÇn kinh, lo
l¾ng trong cuéc sèng còng cã thÓ g©y bÖnh hoÆc
lμm nÆng bÖnh. Ngoμi ra th× chÝnh bÖnh trøng ç
mμ bÖnh nh©n m¾c còng t¹o nªn yÕu tè t©m lý
c¨ng th¼ng, lo ©u.
- ChÕ ®é ¨n: Mét sè thùc phÈm cã thÓ lμm t¨ng
bÖnh nh− s«c«la, ®−êng, b¬, chÊt bÐo nhiÒu, cμ
phª, r−îu, bia.
- Thãi quen sinh ho¹t: ¡n ngñ kh«ng ®iÒu ®é,
thøc khuya.
- Çc bÖnh néi tiÕt: Mét sè bÖnh néi tiÕt cã
thÓ cã trøng ç nh−: bÖnh Cushing, bÖnh c−êng
136
gi¸p tr¹ng, bÖnh buång trøng ®a nang. Nh÷ng
bÖnh nh©n nμy th−êng cã môn trøng ç nÆng vμ
kh«ng ®¸p øng víi çc ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ
th«ng th−êng.
- Thuèc: Mét sè lo¹i thuèc cã thÓ lμm nÆng
bÖnh: corticoid, isoniazid, thuèc cã chøa nhãm
halogen (iod, brom), androgen (testosterone), B1,
B6, B12..., lithium, hydantoin.
- Mét sè nguyªn nh©n t¹i chç: VÖ sinh da mÆt,
chμ x¸t, thãi quen nÆn bãp, nÆn bãp kh«ng ®óng
ph−¬ng ph¸p, l¹m dông mü phÈm lμm ¶nh h−ëng
®Õn bÖnh trøng ç.

- Ch¨m sãc da ®óng çch:
+ Bá thãi quen sê tay lªn mÆt, nÆn, hót, hoÆc
nhÓ môn v× sÏ g©y ®á vμ t¹o sÑo da.
+ H¹n chÕ çc yÕu tè g©y bÝt t¾c lç ch©n l«ng
nh− dïng mü phÈm, ®éi mò chÆt, ®Ó tãc che phñ
mÆt, ®æ må h«i nhiÒu.
+ Chän lùa çc s¶n phÈm tÈy röa, d−ìng da
phï hîp: çc s¶n phÈm röa ªm dÞu da, kh«ng chøa
çt nh¸m; çc s¶n phÈm d−ìng cã ghi chó “non-
acnegenic” (kh«ng t¹o môn) hoÆc “non-comedogenic”
kh«ng s¶n sinh hoÆc kÝch thÝch qu¸ tr×nh h×nh
thμnh môn.
+ Nªn röa mÆt 2 - 3 lÇn mçi ngμy. ChØ röa
b»ng n−íc s¹ch khi da kh«, ®á, ngøa do t¸c dông
137
cña thuèc ®ang ®iÒu trÞ bÖnh. Cã thÓ dïng thªm
s¶n phÈm röa thÝch hîp mét lÇn vμo buæi tèi khi
da nhên. Khi röa kh«ng nªn dïng b«ng hoÆc
kh¨n chμ x¸t v× sÏ lμm trÇy x−íc da mμ chØ nªn
röa nhÑ nhμng b»ng tay, sau ®ã thÊm kh« n−íc
b»ng g¹c s¹ch.
- §iÒu tiÕt chÕ ®é ¨n uèng, sinh ho¹t hîp lý:
+ H¹n chÕ ¨n ngät, chÊt bÐo.
+ Ngñ ®iÒu ®é, tr¸nh thøc khuya.
+ T¹o ®êi sèng tinh thÇn lμnh m¹nh, gi¶m
thiÓu stress vμ mÊt ngñ.
+ B¶o vÖ da chèng n¾ng: h¹n chÕ ®i n¾ng; ®eo
khÈu trang, ®éi nãn réng vμnh b»ng v¶i mμu sËm;
b«i kem chèng n¾ng.
+ Nªn kiªn tr× th¨m kh¸m nhiÒu lÇn vμ liªn
tôc bëi b¸c sÜ chuyªn khoa da liÔu.
+ Kh«ng nªn dïng thuèc theo lêi khuyªn cña
b¹n bÌ, ng−êi quen, hoÆc tù mua thuèc dïng bëi v×
viÖc ®iÒu trÞ rÊt kh¸c nhau gi÷a ng−êi nμy vμ
ng−êi kh¸c, nã phô thuéc tuæi, giíi tÝnh, çc yÕu tè
nguy c¬, ®Æc ®iÓm lo¹i da, lo¹i môn...
BÖnh danh: PhÊn thÝch, Täa sang, Thanh xu©n ®Ëu.
1. C¨n sinh bÖnh häc
PhÕ kinh nhiÖt lμ nguyªn nh©n chñ yÕu g©y ra

môn trøng ç v× phÕ chñ b× mao cã c«ng n¨ng
138
tuyªn ph¸t bμi xuÊt ®éc tμ ra ngoμi b»ng ®−êng
phÕ vÖ. Khi phong nhiÖt kÕt tô ë phÕ ®−îc ®−a ®Õn
b× phu mμ kh«ng ®−îc bμi xuÊt ra ngoμi, l−u tró
l©u ngμy h×nh thμnh nh÷ng môn nh©n lμ chøng
phong nhiÖt, nÕu cã viªm nhiÔm nãng ®á lμ thÊp
nhiÖt, cã mñ lμ cã ®μm, nang côc lμ uÊt kÕt vμ
huyÕt ø.
Do ng−êi bÖnh thuéc tuæi thanh xu©n, d−¬ng
khÝ thÞnh, t¨ng th¶i nhiÖt, tæn hao t©n dÞch, b×
phu kh« t¸o kh«ng nhu nhuËn, h×nh thμnh môn
trøng ç.
Do ¨n uèng nhiÒu dÇu mì, cay nãng qu¸ nhiÒu
sinh thÊp nhiÖt, nhiÖt theo ®ã bèc lªn tíi mÆt,
l−ng, ngùc, c¬ da mμ thμnh bÖnh hoÆc tú mÊt kiÖn
vËn thñy thÊp ®×nh l¹i, l©u th× hãa ®μm thÊp uÊt
hãa nhiÖt, thÊp nhiÖt hiÖp ®μm ø l¹i ë da.
Ngoμi ra phÕ vμ ®¹i tr−êng biÓu lý víi nhau,
phÕ nhiÖt lμm cho ®¹i tr−êng còng nhiÖt theo. T¸o
bãn l¹i lμm cho tμ kh«ng cã ®−êng tho¸t ra ngoμi,
nhiÖt tμ uÊt tÝch bªn trong l¹i lμm t¨ng phÕ nhiÖt,
bÖnh do ®ã mμ dai d¼ng khã døt.
BÖnh l©u nhiÖt tμ thiªu ®èt huyÕt dÞch, huyÕt
bÞ t¾c nghÏn h×nh thμnh huyÕt ø. ThÊp tμ u uÊt
l©u hãa nhiÖt, hãa ®μm. §μm víi huyÕt ø kÕt l¹i
víi nhau lμm tæn th−¬ng da mÆt ngμy cμng nhiÒu,
cμng nÆng.
139
Theo gi¸o tr×nh BÖnh häc ngoμi da Trung Y, bÖnh
trøng ç ®−îc ph©n lμm ba thÓ: phÕ kinh phong
nhiÖt, thÊp nhiÖt uÈn kÕt, huyÕt ø ®μm ng−ng.
2.1. ThÓ phÕ kinh phong nhiÖt

§a sè môn nh©n kh«ng viªm, ®«i khi cã sÈn ®á
ch−a cã mñ, cã thÓ kÌm theo ngøa, ®au; l−ìi ®á,
rªu vμng máng, m¹ch phï s¸c.
Ph¸p ®iÒu trÞ: Thanh nhiÖt t¶ háa, gi¶i ®éc
t¸o thÊp.
Bμi thuèc: Tú bμ thanh phÕ Èm
Cam th¶o 08g, Hoμng b¸ 12g, Hoμng liªn 12g,
Nh©n s©m 08g, Tang b¹ch b× 16g, Tú bμ diÖp 16g.
2.2. ThÊp nhiÖt uÈn kÕt

Chñ yÕu lμ tæn th−¬ng viªm, s−ng, nÒ, ®au
(sÈn ®á, môn mñ), miÖng h«i, ®¹i tiÖn t¸o, tiÓu
vμng, l−ìi ®á, rªu vμng nhít, m¹ch ho¹t s¸c, b×
phu tr¬n nhμy.
Ph¸p ®iÒu trÞ: Thanh nhiÖt, hãa thÊp, th«ng phñ.
Bμi thuèc: Tam hoμng hoμn hîp Nh©n trÇn cao
thang gia gi¶m
Hoμng liªn 08g, Hoμng b¸ 08g, Hoμng cÇm
08g, Nh©n trÇn 16g, Chi tö 08g, §¹i hoμng 08g.
2.3. ThÓ huyÕt ø ®μm ng−ng

Tæn th−¬ng chñ yÕu lμ tæn th−¬ng viªm s©u
(côc, nang) kÌm theo cã thÓ cã môn sÈn, môn mñ,
140
sÑo...; l−ìi ®á sÉm cã ®iÓm ø huyÕt (tÝm), rªu vμng
máng, m¹ch ho¹t.
Ph¸p ®iÒu trÞ: Ho¹t huyÕt hãa ø, hãa ®μm t¸n kÕt.
Bμi thuèc: Tø vËt ®μo hång thang hîp NhÞ trÇn
thang gia gi¶m
Thôc ®Þa 16g, §−¬ng quy 16g, B¹ch th−îc 12g,
Xuyªn khung 08g, §μo nh©n 08g, Hång hoa 08g,
B¸n h¹ 8-12g, TrÇn b× 8-12g, Cam th¶o 04g, Phôc
linh 12g.
3. Çc ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ kh¸c

- Thuèc b«i: §iªn ®¶o t¸n, Tam hoμng Ých
nhan, kem con ong, kem l« héi.
- Röa mÆt b»ng n−íc s¾c Kim ng©n hoa, Cóc
hoa, Cam th¶o, Long ®êm th¶o.
- §¾p mÆt: B¸ch hîp b¶o kiÖn diÖn mμng.
- X«ng mÆt th¶o d−îc: TrÇu kh«ng, B¹c hμ,
Hóng chanh, Kinh giíi, TÝa t«.
4. Phßng bÖnh
- RÌn luyÖn thãi quen sinh ho¹t ®iÒu ®é, lμnh
m¹nh, tr¸nh thøc khuya, mÊt ngñ.
- Uèng nhiÒu n−íc (1,5-2 lÝt n−íc/ngμy). H¹n
chÕ ¨n ®−êng, s«c«la, chÊt bÐo, ®å r¸n. Tr¸nh
dïng çc chÊt kÝch thÝch nh− r−îu, bia, thuèc l¸...
- Tr¸nh lμm viÖc qu¸ søc, h¹n chÕ c¨ng
th¼ng, stress.
- TËp luyÖn thÓ dôc thÓ thao ®Òu ®Æn gióp
m¸u l−u th«ng.
141
- T¹o thãi quen ch¨m sãc da mÆt hμng ngμy:
Lμm s¹ch mÆt b»ng n−íc s¹ch (®Çu tiªn dïng
n−íc Êm röa mÆt, sau ®ã röa l¹i b»ng n−íc l¹nh)
hoÆc cã thÓ röa mÆt b»ng çc lo¹i s÷a röa mÆt dÞu
nhÑ. Tr¸nh dïng kh¨n b«ng chμ x¸t.
- H¹n chÕ dïng mü phÈm g©y bÝt t¾c lç ch©n l«ng.
142
MôC LôC
Trang
- Lêi Nhμ xuÊt b¶n 5
- Lêi nãi ®Çu 7
BÖnh trÜ 11
BÖnh rß hËu m«n 25
BÖnh ®éng m¹ch ngo¹i vi m¹n tÝnh (tho¸t th−) 33
BÖnh t¨ng s¶n lμnh tÝnh tuyÕn tiÒn liÖt 50

BÖnh sái ®−êng tiÕt niÖu 66
BÖnh ngoμi da 84
BÖnh viªm da c¬ ®Þa 97
BÖnh v¶y nÕn 109
BÖnh Zona 123
BÖnh trøng ç 133
143
ChÞu tr¸ch nhiÖm xuÊt b¶n
q.Gi¸m ®èc - Tæng biªn tËp
PH¹M CHÝ THμNH
ChÞu tr¸ch nhiÖm néi dung

Phã gi¸m ®èc - Phã tæng biªn tËp
TS. ®ç quang dòng
Biªn tËp: Ths. Ph¹m thÞ kim huÕ

Ths. ®μo duy nghÜa
Tr×nh bμy b×a: PH¹M DUY TH¸I
ChÕ b¶n vi tÝnh: TRÇN THÞ PH¦¥NG HOA
Söa b¶n in: THANH HOμNG - THU PH¦¥NG
§äc s¸ch mÉu: ®μo duy nghÜa
144

Các Bệnh Ngoại Khoa Thường Gặp Và Cách Chữa Trị Bằng y Học Cổ Truyền

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Các Bệnh Ngoại Khoa Thường Gặp Và Cách Chữa Trị Bằng y Học Cổ Truyền

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

CÁC BỆNH

Chñ tÞch Héi ®ång

Phã Chñ tÞch Héi ®ång

NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA SỰ THẬT

Y d−îc häc cæ truyÒn ViÖt Nam lμ mét di s¶n quý

Th¸ng 9 n¨m 2016

C¸c bÖnh ngo¹i khoa y häc cæ truyÒn gåm phÇn

ChØ tiªu D−¬ng chøng ¢m chøng

C¨n cø vμo nguyªn nh©n vμ c¬ chÕ g©y bÖnh,

A. ®¹i c−¬ng vÒ bÖnh trÜ

1. Mét sè nhËn thøc chung vÒ t×nh tr¹ng

3. Nguyªn nh©n g©y bÖnh trÜ

4. TriÖu chøng l©m sμng

5. LÇm lÉn bÖnh trÜ víi c¸c bÖnh kh¸c

6. Ph©n lo¹i trÜ

8. §iÒu trÞ bÖnh trÜ

8.2. C¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ cô thÓ

9. ChØ ®Þnh ®iÒu trÞ

B. ®iÒu trÞ b»ng Y HäC Cæ TRUYÒN

3. Nguyªn t¾c phÐp ch÷a bÖnh trÜ

4. §iÒu trÞ cô thÓ

4.1. TrÜ néi xuÊt huyÕt hay thÓ huyÕt ø

4.2. TrÜ ngo¹i bÞ béi nhiÔm hay thÓ thÊp nhiÖt

4.3. TrÜ l©u ngμy thiÕu m¸u, trÜ ë ng−êi

TS. BS. §Ëu Xu©n C¶nh

A. ®¹i c−¬ng vÒ bÖnh rß hËu m«n

Rß hËu m«n lμ h×nh th¸i bÖnh lý cÊp tÝnh hay

2. Nguyªn nh©n vμ c¬ chÕ bÖnh sinh

4. C¸c lo¹i rß hËu m«n

5. ChÈn ®o¸n ph©n biÖt

6. Nguyªn t¾c ®iÒu trÞ

B. ®iÒu trÞ b»ng Y HäC Cæ TRUYÒN

1. BÖnh danh: Giang lËu

ViÖc nghiªn cøu ®iÒu trÞ rß hËu m«n ®· ®−îc y häc

2. Nguyªn nh©n bÖnh vμ c¬ chÕ bÖnh sinh

3.1. Ch¶y mñ:

3.2. §au s−ng:

- Thùc chøng: §au d÷ déi, côc bé s−ng nãng

4.1. ThÓ thÊp nhiÖt

4.2. ThÓ khÝ huyÕt ®Òu h−

TS. BS. §Ëu Xu©n C¶nh

A. ®¹i c−¬ng vÒ bÖnh tho¸t th−

2.1. C¸c yÕu tè nguy c¬ cã thÓ thay ®æi ®−îc

2.2. C¸c yÕu tè nguy c¬ chØ cã thÓ thay ®æi

2.3. C¸c yÕu tè nguy c¬ kh«ng thÓ thay

3. Sinh bÖnh häc

5.1. TriÖu chøng c¬ n¨ng

5.2. TriÖu chøng thùc thÓ

5.3. Ph©n lo¹i giai ®o¹n bÖnh

6.1. ChÈn ®o¸n x¸c ®Þnh

6.2. ChÈn ®o¸n ph©n biÖt

7.1. Môc tiªu ®iÒu trÞ

7.2. C¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ

8. Gi¸o dôc søc kháe

B. ®iÒu trÞ b»ng Y HäC Cæ TRUYÒN

2. C¸c thÓ l©m sμng

2.2. §μm thÊp, huyÕt ø

2.3. NhiÖt ®éc, huyÕt ø

2.4. KhÝ huyÕt ®Òu h−

- TriÖu chøng: VÕt th−¬ng lë loÐt l©u ngμy

2.6. Ch©m cøu

TS. BS. Ph¹m Quèc B×nh

A. ®¹i c−¬ng vÒ bÖnh t¨ng s¶n