DFHGDFG

3
B¶ng kª çc ký hiÖu viÕt t¾t ®îc dïng trong s¸ch

(trong ngoÆc lµ cña níc ngoµi)
Ký hiÖu viÕt t¾t Tªn gäi §¬n vÞ ®o

a, b, c th«ng sè m¹ng nm
aK (KCU, KCV, KCT) ®é dai va ®Ëp kJ/m2,
kG.m/cm2
o
A1, A3, Acm çc nhiÖt ®é tíi h¹n cña thÐp C
t¬ng øng víi gi¶n ®å pha Fe-C
0
Ac1, Ac3, Accm A1, A3, Acm khi nung nãng C
0
Ar1, Ar3, Arcm A1, A3, Acm khi lµm nguéi C
AK c«ng ph¸ hñy, J, ft.lbf
impact value, CVN energie
B mËt ®é tõ th«ng gaus, tesla
(Br - mËt ®é tõ th«ng d)
d, D ®êng kÝ nh nm, µm,
mm...
E m«®un ®µn håi MPa, GPa
F lùc, t¶i träng N, kG, T
h chiÒu cao µm, mm, m...
H cêng ®é tõ trêng ¬stet
(HC - lùc khö tõ)
HB ®é cøng Brinen kG/mm2
HRA, HRB, HRC ®é cøng R«cven theo thang A, B, C
HV ®é cøng Vicke kG/mm2
KIC ®é dai ph¸ hñy biÕn d¹ng ph¼ng MPa. m
l, L chiÒu dµi nm, µm, mm...
Ox, Oy, Oz, Ou çc trôc täa ®é
S tiÕt diÖn, mÆt c¾t, diÖn tÝ ch mm2
to, To nhiÖt ®é o
C, oK
t thêi gian s (gi©y),
min (phót),
h (giê)
4
v vËn tèc mm/s, m/min
o
V tèc ®é nguéi C/s, oC/h
α, β, γ çc gãc täa ®é
α, β, γ, δ, ε, ξ... çc dung dÞch r¾n
α, β, γ, δ (ë d¹ng chØ sè) biÓu thÞ d¹ng thï h×nh, vÝ dô Feα
γ khèi lîng riªng, mËt ®é g/cm3
ρt b¸n kÝ nh cong
δ (A, EL) ®é gi∙n dµi t¬ng ®èi %
Ψ (Z, AR) ®é th¾t (tiÕt diÖn) t¬ng ®èi %
τ øng suÊt tiÕp MPa, kG/mm2,
psi, ksi
σ øng suÊt, øng suÊt ph¸p nh trªn
σb (Rm, TS) giíi h¹n bÒn (kÐo) nh trªn
σch (RY, σY) giíi h¹n ch¶y vËt lý hay lý thuyÕt nh trªn
σ0,2 (R0,2, YS) giíi h¹n ch¶y quy íc nh trªn
σ®h (Re, ES) giíi h¹n ®µn håi nh trªn
η ®é nhít, ®é sÖt P (poise)

5
Lêi nãi ®Çu
Tuy vËt liÖu kim lo¹i cßn chiÕm ®Þa vÞ chñ chèt vµ rÊt quan träng, song
kh«ng cßn gi÷ ®îc ng«i ®éc t«n trong chÕ t¹o c¬ khÝ v× ngoµi nã ra ngêi ta
®ang sö dô ng ngµy mét nhiÒu h¬n ceramic, polyme vµ ®Æc biÖt lµ compozit. Trong
çc trêng ®¹i häc kü thuËt vµ chuyªn nghiÖp ®∙ vµ ®ang cã sù chuyÓn ®æi gi¶ng
d¹y m«n “Kim lo¹i häc vµ nhiÖt luyÖn” hay “VËt liÖu kim lo¹i” sang “VËt liÖu
häc” hay “VËt liÖu häc c¬ së”. Cuèn s¸ch nµy ra ®êi nh»m ®¸p øng yªu cÇu ®ã. ë
níc ngoµi ngêi ta thêng dïng tõ “Khoa häc vµ c«ng nghÖ vËt liÖu” (Materials
Science and Engineering) ®Ó ®Æt tªn cho lo¹i s¸ch nµy. Khoa häc vËt liÖu lµ m«n
häc nghiªn cøu mèi quan hÖ gi÷a tæ chøc vµ tÝ nh chÊt cña vËt liÖu, trªn c¬ së ®ã
C«ng nghÖ vËt liÖu cã môc tiªu lµ thiÕt kÕ hay biÕn ®æi tæ chøc vËt liÖu ®Ó ®¹t tíi
çc tÝ nh chÊt theo yªu cÇu.
Trong tÊt c¶ c¶ mäi c«ng viÖc cña kü s c¬ khÝ , tõ viÖc quyÕt ®Þnh ph¬ng
¸n thiÕt kÕ, tÝ nh to¸n kÕt cÊu cho ®Õn gia c«ng, chÕ t¹o, l¾p r¸p vËn hµnh m¸y,
thiÕt bÞ, tÊt th¶y ®Òu cã liªn quan mËt thiÕt ®Õn lùa chän vµ sö dông vËt liÖu. §iÒu
quan träng nhÊt ®èi víi ngêi häc lµ ph¶i n¾m ®îc c¬ tÝ nh vµ tÝ nh c«ng nghÖ
cña çc vËt liÖu kÓ trªn ®Ó cã thÓ lùa chän vµ sö dô ng chóng tèt nhÊt vµ hîp lý,
®¹t çc yªu cÇu c¬ tÝ nh ®Ò ra víi chi phÝ gia c«ng Ý t nhÊt, gi¸ thµnh rÎ vµ cã thÓ
chÊp nhËn ®îc. Song ®iÒu quyÕt ®Þnh ®Õn c¬ tÝ nh vµ tÝ nh c«ng nghÖ l¹i n»m ë
cÊu tróc bªn trong. Do vËy mäi yÕu tè ¶nh hëng ®Õn cÊu tróc bªn trong nh thµnh
phÇn hãa häc, c«ng nghÖ chÕ t¹o vËt liÖu vµ gia c«ng vËt liÖu thµnh s¶n phÈm
(luyÖn kim, ®óc, biÕn d¹ng dÎo, hµn vµ ®Æc biÖt lµ nhiÖt luyÖn) ®Òu cã ¶nh hëng
®Õn c¬ tÝ nh còng nh c«ng dông cña vËt liÖu ®îc lùa chän, tÊt th¶y ®îc kh¶o
s¸t mét çch kü cµng.
Gi¸o tr×nh ®îc biªn so¹n trªn c¬ së thùc tiÔn cña s¶n xuÊt c¬ khÝ ë níc ta
hiÖn nay, cã tham kh¶o kinh nghiÖm gi¶ng d¹y m«n nµy cña mét sè trêng ®¹i häc
ë Nga, Hoa Kú, Ph¸p, Cana®a, Trung Quèc..., ®∙ ®îc ¸p dô ng ë Trêng §¹i Häc
B¸ch Khoa Hµ Néi mÊy n¨m gÇn ®©y.
Trong thùc tÕ sö dông vËt liÖu, ®Æc biÖt lµ vËt liÖu kim lo¹i, kh«ng thÓ lùa
chän lo¹i vËt liÖu mét çch chung chung (vÝ dô: thÐp) mµ ph¶i rÊt cô thÓ (vÝ dô :
thÐp lo¹i g×, víi m¸c, ký hiÖu nµo) theo çc quy ®Þnh nghiªm ngÆt vÒ çc ®iÒu kiÖn
kü thuËt do çc tiªu chuÈn t¬ng øng quy ®Þnh. Trong ®iÒu kiÖn ë níc ta hiÖn
nay, s¶n xuÊt c¬ khÝ ®ang sö dông çc s¶n phÈm kim lo¹i cña rÊt nhiÒu níc trªn
thÕ giíi, do ®ã kh«ng thÓ ®Ò cËp ®îc hÕt. Khi giíi thiÖu cô thÓ çc thÐp, gang,
gi¸o tr×nh sÏ u tiªn tr×nh bµy çc m¸c theo tiªu chuÈn ViÖt Nam (nÕu cã) cã ®i
kÌm víi çc m¸c t¬ng ®¬ng hay cïng lo¹i cña tiªu chuÈn Nga do tiªu chuÈn nµy
®∙ ®îc quen dïng thËm chÝ ®∙ phæ biÕn réng r∙i ë níc ta trong mÊy chôc n¨m
qua. Trong trêng hîp ngîc l¹i khi tiªu chuÈn ViÖt Nam cha quy ®Þnh, gi¸o
tr×nh l¹i giíi thiÖu çc m¸c theo tiªu chuÈn Nga cã kÌm theo çch ký hiÖu do
TCVN 1659-75 quy ®Þnh. Ngoµi ra còng kÕt hîp giíi thiÖu çc m¸c thÐp gang cña
Hoa Kú, NhËt B¶n lµ nh÷ ng quèc gia cã nÒn kinh tÕ, khoa häc - c«ng nghÖ m¹nh
hµng ®Çu thÕ giíi. Trong phÇn hîp kim mµu, chñ yÕu giíi thiÖu çc m¸c cña tiªu
chuÈn AA (cho nh«m) vµ CDA (cho ®ång) lµ çc tiªu chuÈn rÊt th«ng dô ng trong
6
giao dÞch th¬ng m¹i trªn thÕ giíi, ®ång thêi cã ®i kÌm víi çc m¸c t¬ng ®¬ng
hay cïng lo¹i cña tiªu chuÈn Nga. Râ rµng lµ ngay c¶ víi çch tr×nh bµy nh vËy
còng kh«ng thÓ tháa m∙n hÕt çc yªu cÇu thùc tÕ sö dô ng vµ lóc nµy ph¶i tham
kh¶o çc s¸ch tra cøu t¬ng øng.
Còng cÇn nãi thªm r»ng çc thuËt ng÷ khoa häc dïng trong s¸ch theo ®óng
çc quy ®Þnh trong çc tiªu chuÈn TCVN 1658 - 87 vµ TCVN 1660 - 87.
Cuèi cïng nh tªn gäi cña nã, chóng ta nªn coi çc ®iÒu tr×nh bµy trong s¸ch
nh lµ phÇn kiÕn thøc c¬ së vÒ vËt liÖu thêng dïng trong s¶n xuÊt c¬ khÝ . §iÒu
®ã còng cã nghÜa ®Ó lµm tèt h¬n çc c«ng viÖc kü thuËt, cÇn tham kh¶o thªm çc
s¸ch, tµi liÖu chuyªn s©u h¬n vÒ tõ ng lÜnh vùc ®∙ ®Ò cËp.
Râ rµng lµ kh«ng thÓ ®¹t ®îc sù hoµn thiÖn tuyÖt ®èi, nhÊt lµ do sù ph¸t
triÓn kh«ng ngõng cña khoa häc - c«ng nghÖ trªn thÕ giíi vµ ë níc ta, cïng víi
kinh nghiÖm cã h¹n cña ngêi viÕt còng nh sù chËm trÔ cËp nhËt th«ng tin ë níc
ta, cuèn s¸ch cã thÓ tån t¹i nh÷ng h¹n chÕ, rÊt mong ®îc b¹n ®äc trao ®æi. Th tõ
xin göi vÒ Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc vµ Kü thuËt, 70 TrÇn Hng §¹o, Hµ Néi.
T¸c gi¶ ch©n thµnh c¶m ¬n çc ®ång nghiÖp ë Trêng §¹i Häc B¸ch Khoa
Hµ Néi vÒ nh÷ng ®ãng gãp quý b¸u cho cuèn s¸ch.
T¸c gi¶
th¸ng 8 n¨m 2000
7
më ®Çu
VËt liÖu häc lµ khoa häc nghiªn cøu mèi quan hÖ gi÷a cÊu tróc vµ tÝ nh
chÊt cña vËt liÖu, trªn c¬ së ®ã ®Ò ra çc biÖn ph¸p c«ng nghÖ nh»m c¶i thiÖn tÝ nh
chÊt vµ sö dô ng thÝ ch hîp vµ ngµy mét tèt h¬n.
0.1. Kh¸i niÖm vÒ vËt liÖu

VËt liÖu ë ®©y chØ dïng ®Ó chØ nh÷ ng vËt r¾n mµ con ngêi sö dông ®Ó
chÕ t¹o dông cô, m¸y mãc, thiÕt bÞ, x©y dùng c«ng tr×nh vµ ngay c¶ ®Ó thay thÕ
çc bé phËn c¬ thÓ hoÆc thÓ hiÖn ý ®å nghÖ thuËt. Nh vËy tÊt c¶ çc chÊt láng,
khÝ cho dï rÊt quan träng song còng kh«ng ph¶i lµ ®èi tîng nghiªn cøu cña m«n
häc. Dùa theo cÊu tróc - tÝ nh chÊt ®Æc trng, ngêi ta ph©n biÖt bèn nhãm
vËt liÖu chÝ nh (h×nh 0.1) nh sau:
H×nh 0.1. S¬ ®å minh

häa çc nhãm vËt liÖu vµ quan
hÖ gi÷a chóng:
1. b¸n dÉn,
2. siªu dÉn,
3. silicon,
4. polyme dÉn ®iÖn
VËt liÖu kim lo¹i. VËt liÖu kim lo¹i thêng lµ tæ hîp chñ yÕu cña çc
nguyªn tè kim lo¹i, trong ®ã nhiÒu ®iÖn tö lµ cña chung kh«ng thuéc vÒ nguyªn tö
nµo. Çc tÝ nh chÊt ®iÓn h×nh cña vËt liÖu kim lo¹i lµ:
- ®¾t vµ kh¸ ®¾t,
- dÉn nhiÖt, dÉn ®iÖn cao,
- cã ¸nh kim, ph¶n x¹ ¸nh s¸ng, kh«ng cho ¸nh s¸ng thêng ®i qua, dÎo, dÔ
biÕn d¹ng dÎo (çn, kÐo, rÌn, Ðp),
- cã ®é bÒn c¬ häc, nhng kÐm bÒn hãa häc.
- trõ nh«m ra çc kim lo¹i th«ng dô ng nh s¾t, ®ång... ®Òu kh¸ nÆng,
- nhiÖt ®é ch¶y biÕn ®æi trong ph¹m vi tõ thÊp ®Õn cao nªn ®¸p øng ®îc yªu
cÇu ®a d¹ng cña kü thuËt.
8
Ceramic (vËt liÖu v« c¬). VËt liÖu nµy cã nguån gèc v« c¬, lµ hîp chÊt gi÷ a
kim lo¹i, silic víi ¸ kim («xit, nitrit, cacbit), bao gåm kho¸ng vËt ®Êt sÐt, xim¨ng,
thñy tinh. Çc tÝ nh chÊt ®iÓn h×nh cña vËt liÖu v« c¬ - ceramic lµ:
- rÎ vµ kh¸ rÎ,
- kh¸ nÆng,
- dÉn nhiÖt vµ dÉn ®iÖn rÊt kÐm (çch nhiÖt vµ çch ®iÖn),
- cøng, gißn, bÒn ë nhiÖt ®é cao, bÒn hãa häc h¬n vËt liÖu kim lo¹i vµ vËt
liÖu h÷u c¬.
Polyme (vËt liÖu h÷u c¬). VËt liÖu nµy phÇn lín cã nguån gèc h÷u c¬ mµ
thµnh phÇn hãa häc chñ yÕu lµ cacbon, hy®r« vµ çc ¸ kim, cã cÊu tróc ®¹i ph©n
tö. Çc tÝ nh chÊt ®iÓn h×nh cña vËt liÖu h÷u c¬ - polyme lµ:
- rÎ vµ kh¸ rÎ,
- dÉn nhiÖt, dÉn ®iÖn kÐm,
- khèi lîng riªng nhá,
- nãi chung dÔ uèn dÎo, ®Æc biÖt ë nhiÖt ®é cao,
- bÒn v÷ng hãa häc ë nhiÖt ®é thêng vµ trong khÝ quyÓn; nãng ch¶y,
ph©n hñy ë nhiÖt ®é t¬ng ®èi thÊp.
Compozit. VËt liÖu nµy ®îc t¹o thµnh do sù kÕt hîp cña hai hay c¶ ba
lo¹i vËt liÖu kÓ trªn, mang hÇu nh çc ®Æc tÝ nh tèt cña çc vËt liÖu thµnh phÇn.
VÝ dô bªt«ng cèt thÐp (v« c¬ - kim lo¹i) võa chÞu kÐo tèt (nh thÐp) l¹i chÞu nÐn
cao (nh bªt«ng). HiÖn dïng phæ biÕn çc compozit hÖ kÐp: kim lo¹i - polyme,
kim lo¹i - ceramic, polyme - ceramic víi nh÷ng tÝ nh chÊt míi l¹, rÊt hÊp dÉn.
Ngoµi ra cã nh÷ng nhãm phô khã ghÐp vµo mét trong bèn lo¹i trªn:
- b¸n dÉn, siªu dÉn nhiÖt ®é thÊp, siªu dÉn nhiÖt ®é cao, chóng n»m trung
gian gi÷a kim lo¹i vµ ceramic (trong ®ã hai nhãm ®Çu gÇn víi kim lo¹i h¬n, nhãm
sau cïng gÇn víi ceramic h¬n).
- silicon n»m trung gian gi÷a vËt liÖu v« c¬ víi h÷u c¬, song gÇn víi vËt
liÖu h÷ u c¬ h¬n.
0.2. Vai trß cña vËt liÖu

Muèn thùc hiÖn ®îc çc gi¸ trÞ vËt chÊt ®Òu ph¶i th«ng qua sö dô ng vËt
liÖu cô thÓ, nh muèn t¹o nªn m¸y mãc, «t«, n¨ng lîng... ph¶i cã kim lo¹i vµ hîp
kim, thiÕt bÞ, ®å dïng ®iÖn tö ph¶i cã chÊt b¸n dÉn, x©y dùng nhµ cöa, c«ng tr×nh
ph¶i cã xim¨ng vµ thÐp, çc ®å dïng hµng ngµy thêng lµ chÊt dÎo, m¸y bay vµ xe
®ua rÊt cÇn compozit, tîng ®µi thêng lµm b»ng hîp kim ®ång - thiÕc (bronze)...
Sù ph¸t triÓn cña x∙ héi loµi ngêi g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña c«ng cô s¶n
xuÊt vµ kü thuËt mµ c¶ hai ®iÒu nµy còng ®îc quyÕt ®Þnh mét phÇn lín nhê vËt
liÖu. X∙ héi loµi ngêi ph¸t triÓn qua çc thêi kú kh¸c nhau g¾n liÒn víi vËt liÖu ®Ó
chÕ t¹o c«ng cô . ë thêi tiÒn sö con ngêi chØ biÕt dïng çc c«ng cô lµm b»ng çc
vËt liÖu cã s½n trong thiªn nhiªn: gç, ®¸ nªn n¨ng suÊt lao ®éng rÊt thÊp, kh«ng t¹o
®îc gi¸ trÞ thÆng d. Sau khi ngêi ta biÕt dïng çc c«ng cô b»ng çc vËt liÖu qua
chÕ biÕn: ®ång (®óng ra lµ hîp kim ®ång) vµ ®Æc biÖt lµ s¾t (®óng ra lµ thÐp) víi
çc ®Æc tÝ nh c¬ häc tèt h¬n h¼n: cøng h¬n, bÒn h¬n mµ vÉn dÎo dai nªn kh«ng
nh÷ng t¹o ra n¨ng suÊt lao ®éng cao h¬n l¹i cã tuæi thä dµi h¬n, do vËy ®∙ t¹o nªn
®îc çc ®ét biÕn vÒ ph¸t triÓn trong kho¶ng 2000 n¨m ®Æc biÖt trong 100 ÷ 200
n¨m gÇn ®©y (cÇn nhí lµ tuy kh«ng cã ph©n ®Þnh r¹ch rßi song hiÖn nay x∙ héi loµi
9
ngêi vÉn cßn ë thêi kú ®å s¾t). N¨ng lîng ®ang ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh trong sù
ph¸t triÓn tiÕp theo cña loµi ngêi, kü thuËt siªu dÉn mét khi thµnh hiÖn thùc sÏ t¹o
nªn bíc ngoÆt míi, song kü thuËt nµy chØ cã ®îc nÕu t×m ®îc vËt liÖu siªu dÉn
ë nhiÖt ®é ®ñ cao ®Ó cã thÓ ¸p dông trong thùc tÕ. Cã thÓ t×m thÊy rÊt nhiÒu vÝ dô
kh¸c vÒ vai trß cña vËt liÖu trong ®êi sèng còng nh trong kü thuËt.
Cho ®Õn nay vËt liÖu kim lo¹i thùc sù ®∙ cã vai trß quyÕt ®Þnh trong tiÕn hãa
cña loµi ngêi. Kim lo¹i vµ hîp kim ®ang chiÕm vÞ trÝ chñ ®¹o trong chÕ t¹o c«ng
cô vµ m¸y mãc thêng dïng: c«ng cô cÇm tay, dông cô, m¸y c«ng cô, m¸y mãc
nãi chung, «t«, tµu biÓn, m¸y bay, vËn t¶i ®êng s¾t, cÇu, th¸p, cét, truyÒn dÉn
®iÖn, nhiÖt... vµ trong s¶n xuÊt vò khÝ , ®¹n dîc. Nh vËy hiÖn nay vËt liÖu kim
lo¹i vÉn cßn cã tÇm quan träng hµng ®Çu trong s¶n xuÊt c¬ khÝ , giao th«ng vËn t¶i,
n¨ng lîng, x©y dùng vµ quèc phßng.
ChÊt dÎo - polyme tõ gi÷ a thÕ kû nµy ®∙ trë thµnh nhãm vËt liÖu míi, hiÖn
®ang ®ãng vai trß ngµy cµng quan träng vµ chiÕm tû lÖ ngµy cµng cao trong ®êi
sèng hµng ngµy còng nh trong thiÕt bÞ, m¸y mãc.
VËt liÖu v« c¬ - ceramic cã lÞch sö l©u ®êi h¬n c¶ (tõ thêi kú ®å ®¸). Trong
qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, vËt liÖu nµy còng ®îc phæ biÕn mét çch réng r∙i trong x©y
dùng vµ ®êi sèng hµng ngµy tõ ®å gèm, sø (chum, v¹i, b¸t, ®Üa...) ®Õn xim¨ng -
bªt«ng, thñy tinh, vËt liÖu chÞu löa cho ®Õn çc ceramic kÕt cÊu hiÖn ®¹i vµ thñy
tinh siªu s¹ch lµm çp quang.
VËt liÖu kÕt hîp (compozit) ®îc ph¸t triÓn rÊt m¹nh trong nh÷ ng n¨m gÇn
®©y, ®¸p øng ®îc çc yªu cÇu rÊt cao cña chÕ t¹o m¸y mµ ba lo¹i vËt liÖu kia
kh«ng cã ®îc nh rÊt nhÑ l¹i rÊt bÒn. Ch¾c ch¾n sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña lo¹i
vËt liÖu nµy sÏ t¹o ra nh÷ ng thay ®æi quan träng cho ngµnh c¬ khÝ .
0.3. §èi tîng cña vËt liÖu häc cho ngµnh c¬ khÝ
M¸y mãc ®îc cÊu t¹o tõ nhiÒu chi tiÕt ®ßi hái çc tÝ nh chÊt cã khi rÊt kh¸c
nhau vµ ®iÒu quan träng ®èi víi kü s c¬ khÝ lµ ph¶i biÕt chän ®óng vËt liÖu còng
nh ph¬ng ph¸p gia c«ng ®Ó tháa m∙n cao nhÊt ®iÒu kiÖn lµm viÖc víi gi¸ thµnh
thÊp nhÊt. M«n häc gióp Ý ch cho nh÷ ng kü s c¬ khÝ t¬ng lai lµm ®îc viÖc ®ã.
VËt liÖu häc tr×nh bµy trong s¸ch nµy tuy cã ®Þnh híng phôc vô riªng cho
ngµnh c¬ khÝ nãi chung, ®Æc biÖt cho hai ngµnh ®µo t¹o then chèt lµ chÕ t¹o m¸y
vµ «t«, song còng bao qu¸t ®îc nh÷ ng néi dung quan träng nhÊt cña vËt liÖu häc;
h¬n n÷a l¹i lµ nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n kh«ng nh÷ ng cã Ý ch trong c«ng viÖc kü
thuËt mµ c¶ khi xö lý vËt liÖu trong ®êi sèng hµng ngµy.
Quan hÖ tæ chøc - tÝ nh chÊt hay sù phô thuéc cña tÝ nh chÊt cña vËt liÖu
vµo cÊu tróc lµ néi dung c¬ b¶n cña toµn bé m«n häc.
Tæ chøc hay cÊu tróc lµ sù s¾p xÕp cña çc thµnh phÇn bªn trong. Kh¸i niÖm
vÒ tæ chøc vËt liÖu bao gåm c¶ tæ chøc vÜ m« vµ vi m«.
Tæ chøc vÜ m« cßn gäi lµ tæ chøc th« ®¹i (macrostructure) lµ h×nh th¸i s¾p
xÕp cña çc phÇn tö lín víi kÝ ch thíc quan s¸t ®îc b»ng m¾t thêng (tíi giíi
h¹n kho¶ng 0,3mm) hoÆc b»ng kÝ nh lóp (0,01mm).
Tæ chøc vi m« lµ h×nh th¸i s¾p xÕp cña çc phÇn tö nhá, kh«ng quan s¸t ®îc
b»ng m¾t hay lóp. Nã bao gåm:
- Tæ chøc tÕ vi (microstructure) lµ h×nh th¸i s¾p xÕp cña çc nhãm nguyªn
tö hay ph©n tö víi kÝ ch thíc cì micromet hay ë cì çc h¹t tinh thÓ víi sù gióp
10
®ì cña kÝ nh hiÓn vi quang häc hay kÝ nh hiÓn vi ®iÖn tö. Thêng gÆp h¬n c¶ lµ tæ
chøc tÕ vi quang häc cho phÐp ph©n ly ®îc tíi giíi h¹n cì 0,15µm. Trong nghiªn
cøu còng thêng dïng tæ chøc tÕ vi ®iÖn tö cho phÐp ph©n ly ®îc tíi giíi h¹n nhá
h¬n, cì chôc nan«met (10nm).
C¬ tÝ nh cña vËt liÖu phô thuéc rÊt nhiÒu vµo tæ chøc, tøc kh«ng nh÷ng vµo
thµnh phÇn hãa häc mµ c¶ vµo çc nhãm nguyªn tö, ph©n tö kÓ trªn mµ ta gäi lµ
pha theo sè lîng, h×nh d¹ng, kÝ ch thíc vµ sù ph©n bè cña chóng. Trong thùc tÕ
ngêi ta thêng xuyªn sö dô ng ph¬ng ph¸p ph©n tÝ ch tæ chøc tÕ vi quang häc
mµ trong çc tµi liÖu kü thuËt chØ ®îc gäi ®¬n gi¶n lµ tæ chøc tÕ vi.
- CÊu t¹o tinh thÓ lµ h×nh th¸i s¾p xÕp vµ t¬ng t¸c gi÷ a çc nguyªn tö
trong kh«ng gian, çc d¹ng khuyÕt tËt cña m¹ng tinh thÓ. §Ó lµm ®îc viÖc nµy
ph¶i sö dô ng tíi ph¬ng ph¸p nhiÔu x¹ tia r¬ngen còng nh mét sè kü thuËt kh¸c,
®iÒu nµy chØ thùc sù cÇn thiÕt khi nghiªn cøu çc vËt liÖu míi.
TÝ nh chÊt bao gåm çc tÝ nh chÊt: c¬ häc (c¬ tÝ nh), vËt lý (lý tÝ nh), hãa
häc (hãa tÝ nh), c«ng nghÖ vµ sö dô ng.
§èi víi vËt liÖu kÕt cÊu, ®Æc biÖt lµ vËt liÖu c¬ khÝ , c¬ tÝ nh cã ý nghÜa
quan träng hµng ®Çu. V× thÕ trong gi¸o tr×nh nµy mèi quan hÖ tæ chøc - c¬ tÝ nh
®îc kh¶o s¸t kh¸ kü cµng vµ sÏ lµ tiÒn ®Ò cho viÖc x¸c ®Þnh thµnh phÇn hãa häc
cña vËt liÖu còng nh chÕ ®é gia c«ng thÝ ch hîp. Ngoµi c¬ tÝ nh ra çc vËt liÖu c¬
khÝ còng ®îc quan t©m díi khÝ a c¹nh æn ®Þnh hãa häc trong khÝ quyÓn hay
trong mét sè m«i trêng ¨n mßn (axit, bad¬, muèi...). Tháa m∙n c¬ - lý - hãa tÝ nh
®Ò ra nhng cha ®ñ ®Ó cã thÓ chuyÓn hãa vËt liÖu thµnh s¶n phÈm phô c vô môc
®Ý ch ®Ò ra, mµ cßn ph¶i tÝ nh ®Õn kh¶ n¨ng gia c«ng - chÕ biÕn thµnh çc h×nh
d¹ng nhÊt ®Þnh ®îc gäi tæng qu¸t lµ tÝ nh c«ng nghÖ. NÕu kh«ng cã tÝ nh c«ng
nghÖ th× dï vËt liÖu cã u viÖt ®Õn ®©u còng khã ®a vµo sö dô ng. VÝ dô : ngêi ta
®∙ t×m ®îc mét sè chÊt siªu dÉn nhng ®Òu bÞ h¹n chÕ bëi tÝ nh gißn qu¸ cao
kh«ng thÓ kÐo thµnh d©y dÉn ®îc. Cuèi cïng, tÝ nh sö dông lµ tæng hîp cña çc
chØ tiªu: tuæi thä, ®é tin cËy (kh¶ n¨ng kh«ng g©y ra sù cè) vµ gi¸ thµnh còng
quyÕt ®Þnh kh¶ n¨ng ¸p dông cña vËt liÖu cho môc ®Ý ch ®∙ chän.
Gi¸o tr×nh VËt LiÖu Häc C¬ Së (c¬ khÝ ) gåm bèn phÇn chÝ nh:
- CÊu tróc vµ c¬ tÝ nh: tr×nh bµy çc nguyªn lý chung vÒ mèi quan hÖ gi÷a
cÊu tróc vµ c¬ tÝ nh cho vËt liÖu nãi chung nhng cã nhÊn m¹nh h¬n cho kim lo¹i
gåm cÊu tróc tinh thÓ, t¹o pha, tæ chøc, biÕn d¹ng, ph¸ hñy.
- Hîp kim vµ biÕn ®æi tæ chøc: tr×nh bµy çc tæ chøc cña hîp kim còng nh
çc biÕn ®æi pha vµ tæ chøc mµ d¹ng ®iÓn h×nh vµ quan träng nhÊt, thiÕt thùc nhÊt
lµ nhiÖt luyÖn thÐp.
- VËt liÖu kim lo¹i: tr×nh bµy tæ chøc, thµnh phÇn hãa häc, c¬ tÝ nh, chÕ ®é
nhiÖt luyÖn vµ c«ng dông cña çc m¸c thÐp, gang, hîp kim mµu vµ bét.
- VËt liÖu phi kim lo¹i: tr×nh bµy cÊu tróc, thµnh phÇn hãa häc, c¬ tÝ nh, çc
ph¬ng ph¸p t¹o h×nh vµ c«ng dô ng cña ceramic, polyme vµ compozit.
Sau cïng, cÇn nhÊn m¹nh lµ sö dô ng hîp lý vËt liÖu lµ mét trong nh÷ng
mô c tiªu quan träng hµng ®Çu cña m«n häc, kh«ng thÓ t¸ch rêi tiªu chuÈn hãa
còng nh çc ph¬ng ph¸p kiÓm tra, ®¸nh gi¸. Mét trong çc yªu cÇu ®Ò ra lµ
ngêi häc ph¶i ®¹t ®îc kh¶ n¨ng x¸c ®Þnh ®îc m¸c hay ký hiÖu vËt liÖu theo
tiªu chuÈn ViÖt Nam vµ çc níc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn.
11
0.4. Çc tiªu chuÈn vËt liÖu

Çc níc ®Òu ®Ò ra çc quy ph¹m trong viÖc s¶n xuÊt, gia c«ng, chÕ biÕn, sö
dô ng, b¶o qu¶n çc vËt lÖu nãi chung, ®Æc biÖt lµ cho vËt liÖu kim lo¹i, ®ã lµ çc
c¬ së ph¸p lý còng nh kü thuËt trong mäi kh©u tõ s¶n xuÊt, lu th«ng cho ®Õn sö
dô ng. Trong ®iÒu kiÖn cña níc ta chóng ta cÇn cã hiÓu biÕt çc tiªu chuÈn sau.
- Tiªu chuÈn ViÖt Nam - TCVN. VÒ c¬ b¶n gi¸o tr×nh ®îc biªn so¹n theo
tiªu chuÈn ViÖt Nam: çc ký hiÖu cã trong çc tiªu chuÈn cô thÓ ®îc gäi lµ m¸c
(mark) Tuy nhiªn do tr×nh ®é ph¸t triÓn cßn thÊp vµ ra ®êi cha l©u nªn cßn nhiÒu
lÜnh vùc TCVN cha ®Ò cËp ®Õn, trong trêng hîp nµy gi¸o tr×nh sÏ dïng tõ ký
hiÖu ®Ó m∙ hãa çc hîp kim theo çch ký hiÖu ®∙ ®îc quy ®Þnh tæng qu¸t trong
TCVN 1759-75 (Kim lo¹i vµ Hîp kim – nguyªn t¾c ký hiÖu). Ngoµi ra còng cÇn
nãi thªm lµ vÒ c¬ b¶n TCVN ®∙ dùa theo çc nguyªn t¾c cña ΓOCT, nªn gi÷ a hai
tiªu chuÈn nµy cã nhiÒu nÐt t¬ng ®ång.
- Tiªu chuÈn Liªn X« (cò) hay tiªu chuÈn Nga (hiÖn nay) ®Òu ®îc viÕt t¾t
lµ ΓOCT, ®∙ ®îc thÞnh hµnh ë níc ta trong thêi gian tríc ®©y vµ vÉn cßn quen
dïng cho ®Õn hiÖn nay.
- Çc tiªu chuÈn Hoa Kú rÊt phæ biÕn trªn thÕ giíi, ®Æc biÖt trong çc s¸ch
gi¸o khoa, t¹p chÝ kü thuËt, tµi liÖu giao dÞch cña çc h∙ng s¶n xuÊt. ViÖc hiÓu
biÕt çc tiªu chuÈn Hoa Kú cã t¸c dông to lín trong viÖc hßa nhËp kinh tÕ víi thÕ
giíi. Kh¸c víi nhiÒu níc chØ cã mét c¬ quan tiªu chuÈn cña nhµ níc ban hµnh
çc tiªu chuÈn cô thÓ, ë Hoa Kú cã rÊt nhiÒu tæ chøc tiªu chuÈn nh çc hÖ thèng:
ASTM (American Society for Testing and Materials),
AISI (American Iron and Steel Institute),
SAE (Society of Automotive Engineers),
AA (Aluminum Association),
CDA (Copper Development Association),
.......
Trong nhiÒu trêng hîp víi cïng mét vËt liÖu cã thÓ dïng çc hÖ
thèng kh¸c nhau. ë Hoa Kú ngêi ta hay sö dông hÖ thèng sè (ba xxx hay bèn
xxxx ch÷ sè) - nªn cßn gäi lµ ®¸nh sè - ®Ó ký hiÖu çc vËt liÖu kim lo¹i, v× vËy ®∙
cã çc trêng hîp lÉn lén, g©y hiÓu nhÇm. §Ó tr¸nh ®iÒu nµy gÇn ®©y l¹i xuÊt hiÖn
hÖ thèng UNS (Unified Numbering System) víi n¨m ch÷ sè (xxxxx).
- Tiªu chuÈn NhËt B¶n JIS kh¸ th«ng dông trong çc níc Ch©u ¸ vµ còng
®îc biÕt ®Õn trªn thÕ giíi.
- Tiªu chuÈn Ch©u ¢u EN vµ çc níc Ch©u ¢u: §øc DIN, Ph¸p NF, Anh
BS còng lµ çc tiªu chuÈn quan träng cÇn biÕt.
Trong gi¸o tr×nh nµy ngoµi tr×nh bµy çc m¸c, ký hiÖu theo TCVN còng sÏ
cã kÕt hîp tr×nh bµy çc m¸c cña Nga, Mü vµ NhËt (tØ mØ vÒ çc m¸c vËt liÖu kim
lo¹i cña çc níc kÓ trªn vµ çc níc Ch©u ©u cã thÓ tham kh¶o ë “S¸ch tra cøu
thÐp, gang th«ng dô ng” cña cïng t¸c gi¶ do Trêng §¹i Häc B¸ch Khoa Hµ Néi in
n¨m 1997).
Gi¸o tr×nh ®îc tr×nh bµy tõ gi¶n ®¬n ®Õn phøc t¹p, tõ vËt liÖu cæ ®iÓn,
truyÒn thèng ®Õn çc lo¹i míi ph¸t triÓn. Tuy lµ m«n häc ®îc coi lµ kü thuËt c¬
së víi nh÷ ng lý thuyÕt kh¸ c¬ b¶n song còng cã tÝ nh thùc tiÔn rÊt s©u s¾c, g¾n
liÒn víi ®êi sèng thùc tÕ còng nh çc c«ng viÖc kü thuËt hµng ngµy ph¶i gi¶i
12
quyÕt cña çc kü s c¬ khÝ . Do vËy ngoµi phÇn nghe gi¶ng trªn líp sinh viªn cßn
ph¶i:
- Thùc hiÖn çc bµi thùc nghiÖm vÒ cÊu tróc, tÝ nh chÊt vµ sù biÕn ®æi cÊu
tróc - c¬ tÝ nh ë phßng thÝ nghiÖm. Nh÷ng bµi thÝ nghiÖm nh thÕ gióp kh«ng
nh÷ng n¾m v÷ng, hiÓu s©u çc bµi ®∙ häc mµ cßn gióp rÊt nhiÒu cho çc c«ng viÖc
kü thuËt cã liªn quan vÒ sau.
- Lµm çc bµi tËp, tr¶ lêi çc c©u hái, gi¶i thÝ ch çc hiÖn tîng, so s¸nh
çc vËt liÖu vµ ph¬ng ph¸p kh¸c nhau.
- Do cã tÝ nh thùc tiÔn rÊt cao ngêi häc cÇn chó ý liªn hÖ ®Õn çc hiÖn
tîng thêng gÆp, tham kh¶o thªm çc s¸ch cã liªn quan ®Ó gi¶i quyÕt tèt çc vÊn
®Ò vÒ vËt liÖu ®Æt ra trong khi häc çc m«n häc kh¸c còng nh trong çc nhiÖm vô
kü thuËt sau nµy.
13
PhÇn I cÊu tróc vµ c¬ tÝ nh

Trong phÇn nµy cã hai ch¬ng, tr×nh bµy hai néi dung c¬ b¶n cña vËt liÖu lµ
cÊu tróc vµ c¬ tÝ nh còng nh sù phô thuéc cña c¬ tÝ nh vµo cÊu tróc, ®Æt c¬ së cho
viÖc nghiªn cøu çc ph¬ng ph¸p hãa bÒn vµ çc vËt liÖu c¬ khÝ sÏ ®îc ®Ò cËp
trong çc phÇn tiÕp theo. ChÝ nh v× lý do ®ã çc kiÕn thøc trong phÇn nµy cã tÝ nh
chÊt c¬ së vµ tÇm quan träng ®Æc biÖt.
Ch¬ng 1 cÊu tróc tinh thÓ

vµ sù h×nh thµnh
Nh ®∙ tr×nh bµy, tÝ nh chÊt (®Æc biÖt lµ c¬ tÝ nh) cña vËt r¾n phô thuéc chñ
yÕu vµo çch s¾p xÕp cña çc phÇn tö cÊu thµnh (nguyªn tö, ph©n tö, ion) vµ lùc
liªn kÕt gi÷a chóng. VÒ mÆt thµnh phÇn, vËt liÖu thêng cÊu thµnh bëi sù hßa trén
cña çc nguyªn tè, çc chÊt hãa häc víi cÊu tróc ®éc lËp, cè ®Þnh. H∙y b¾t ®Çu tõ
viÖc kh¶o s¸t d¹ng cÊu tróc c¬ b¶n, ®¬n gi¶n nhÊt nµy.
1.1. CÊu t¹o vµ liªn kÕt nguyªn tö

1.1.1. Kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ cÊu t¹o nguyªn tö
Nh ®∙ häc ë m«n "VËt Lý ", nguyªn tö lµ hÖ thèng gåm h¹t nh©n (mang
®iÖn tÝ ch d¬ng) vµ çc ®iÖn tö bao quanh (mang ®iÖn tÝ ch ©m) mµ ë tr¹ng th¸i
b×nh thêng ®îc trung hßa vÒ ®iÖn. H¹t nh©n gåm pr«t«n (®iÖn tÝ ch d¬ng) vµ
n¬tr«n (kh«ng mang ®iÖn). Çc ®iÖn tö ph©n bè quanh h¹t nh©n tu©n theo çc møc
n¨ng lîng tõ thÊp ®Õn cao.
CÊu h×nh ®iÖn tö (electron configuration) chØ râ: sè lîng tö chÝ nh (1, 2,
3...), ký hiÖu ph©n líp (s, p, d...), sè lîng ®iÖn tö thuéc ph©n líp (sè mò trªn ký
hiÖu ph©n líp). VÝ dô: Cu cã Z = 29 cã cÊu h×nh ®iÖn tö lµ 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6
3d10 4s1, qua ®ã biÕt ®îc sè ®iÖn tö ngoµi cïng (ë ®©y lµ 1, hãa trÞ 1).
Trong sè kim lo¹i cã nhãm kim lo¹i chuyÓn tiÕp lµ lo¹i cã ph©n líp ë s¸t
ph©n líp ngoµi cïng bÞ thiÕu ®iÖn tö. VÝ dô: Fe cã Z = 26 cã cÊu h×nh ®iÖn tö lµ
1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d6 4s2 (trong trêng hîp nµy ph©n líp 3d bÞ thiÕu, chØ cã 6,
nÕu ®ñ ph¶i lµ 10 nh trêng hîp cña Cu).
1.1.2. Çc d¹ng liªn kÕt nguyªn tö trong chÊt r¾n
H∙y xem trong çc lo¹i vËt liÖu kh¸c nhau tån t¹i çc d¹ng liªn kÕt nµo.
14
ChÝ nh sù kh¸c nhau cña çc d¹ng liªn kÕt ®ã còng lµ nguyªn nh©n t¹o nªn c¬
tÝ nh kh¸c nhau gi÷a çc lo¹i vËt liÖu.
a. Liªn kÕt ®ång hãa trÞ
Liªn kÕt nµy t¹o ra khi hai (hoÆc nhiÒu) nguyªn tö gãp chung nhau mét sè
®iÖn tö hãa trÞ ®Ó cã ®ñ t¸m ®iÖn tö ë líp ngoµi cïng. Cã thÓ lÊy ba vÝ dô nh sau
(h×nh 1.1).
• Clo cã 7 ®iÖn tö ë líp ngoµi cïng, mçi nguyªn tö gãp chung 1 ®iÖn tö
nªn mét ph©n tö gåm hai nguyªn tö clo sÏ chung nhau 2 ®iÖn tö lµm cho líp ®iÖn
tö ngoµi cïng cña nguyªn tö nµo còng ®ñ 8 (h×nh 1.1a).
H×nh 1.1. S¬ ®å biÓu diÔn

liªn kÕt ®ång hãa trÞ trong:
a. ph©n tö clo
b. giecmani (Ge)
c. mªtan (CH4).
• Giecmani (Ge) cã 4 ®iÖn tö ë líp ngoµi cïng (4s2, 4p2), mçi nguyªn tö gãp
chung 1 ®iÖn tö, nªn mét nguyªn tö ®∙ cho cÇn cã bèn nguyªn tö xung quanh ®Ó
t¹o nªn cÊu tróc bÒn v÷ ng víi 8 ®iÖn tö (h×nh 1.1b). Liªn kÕt ®ång hãa trÞ x¶y ra
gi÷ a çc nguyªn tö cïng lo¹i (cña nguyªn tè hãa häc trong çc nhãm tõ IVB VIIB
nh Cl, Ge) lµ lo¹i ®ång cùc, cßn gi÷ a çc nguyªn tè kh¸c lo¹i nh CH4 lµ lo¹i dÞ
cùc.
15
• Mªtan (CH4). Cacbon chØ cã 4 ®iÖn tö ë líp ngoµi cïng nh vËy lµ nã thiÕu
tíi 4 ®iÖn tö ®Ó ®ñ 8. Trong trêng hîp nµy nã sÏ kÕt hîp víi bèn nguyªn tö hy®r«
®Ó mçi nguyªn tö nµy gãp cho nã 1 ®iÖn tö lµm cho líp ®iÖn tö ngoµi cïng ®ñ 8.
§ã lµ b¶n chÊt lùc liªn kÕt trong ph©n tö mªtan (CH4) nh biÓu thÞ ë h×nh 1.1c.
Nãi chung liªn kÕt ®ång hãa trÞ lµ liªn kÕt m¹nh, tuy nhiªn cêng ®é cña nã
phô thuéc rÊt nhiÒu vµo ®Æc tÝ nh liªn kÕt gi÷a ®iÖn tö hãa trÞ víi h¹t nh©n. VÝ dô:
cacbon cã 6 ®iÖn tö trong ®ã 4 lµ ®iÖn tö hãa trÞ hÇu nh liªn kÕt trùc tiÕp víi h¹t
nh©n nÕu nh nã ë d¹ng kim c¬ng sÏ cã cêng ®é liªn kÕt rÊt m¹nh, nhiÖt ®é
ch¶y lªn tíi 3550oC; trong khi ®ã thiÕc cã tíi 50 ®iÖn tö trong ®ã chØ cã 4 lµ ®iÖn
tö hãa trÞ n»m xa h¹t nh©n nªn cã liªn kÕt yÕu víi h¹t nh©n, cã nhiÖt ®é ch¶y rÊt
thÊp, chØ 232oC.
b. Liªn kÕt ion
§©y lµ lo¹i liªn kÕt m¹nh vµ rÊt dÔ h×nh dung (h×nh 1.2), x¶y ra gi÷a nguyªn
tö cã Ý t ®iÖn tö hãa trÞ dÔ cho bít ®iÖn tö ®i ®Ó t¹o thµnh cation (ion d¬ng) nh
çc nguyªn tè nhãm IB (Cu, Ag, Au), IIB (Zn, Cd, Hg) víi nguyªn tö cã nhiÒu
H×nh 1.2. S¬ ®å biÓu diÔn liªn kÕt H×nh 1.3. S¬ ®å biÓu diÔn liªn
ion trong ph©n tö LiF. kÕt kim lo¹i.
®iÖn tö hãa trÞ dÔ nhËn thªm ®iÖn tö ®Ó t¹o thµnh anion (ion ©m) nh çc nguyªn
tè nhãm VIB (O, S...), VIIB (H, F, Cl, Br, I). Çc «xit kim lo¹i nh Al2O3, MgO,
CaO, Fe3O4, NiO... cã xu thÕ m¹nh víi t¹o liªn kÕt ion.
Còng gièng nh liªn kÕt ®ång hãa trÞ, liªn kÕt ion cµng m¹nh khi çc nguyªn
tö cµng chøa Ý t ®iÖn tö, tøc çc ®iÖn tö cho vµ nhËn n»m cµng gÇn h¹t nh©n. Kh¸c
víi liªn kÕt ®ång hãa trÞ lµ lo¹i cã liªn kÕt ®Þnh híng (x¸c suÊt tån t¹i çc ®iÖn tö
tham gia liªn kÕt lín nhÊt theo ph¬ng nèi t©m çc nguyªn tö), liªn kÕt ion lµ lo¹i
kh«ng ®Þnh híng. §Æc ®iÓm quan träng cña liªn kÕt ion lµ thÓ hiÖn tÝ nh gißn cao.
c. Liªn kÕt kim lo¹i
16
§©y lµ lo¹i liªn kÕt ®Æc trng cho çc vËt liÖu kim lo¹i, quyÕt ®Þnh çc tÝ nh
chÊt rÊt ®Æc trng cña lo¹i vËt liÖu nµy. Cã thÓ h×nh dung liªn kÕt nµy nh sau: çc
ion d¬ng t¹o thµnh m¹ng x¸c ®Þnh, ®Æt trong kh«ng gian ®iÖn tö tù do "chung"
nh biÓu thÞ ë h×nh 1.3. N¨ng lîng liªn kÕt lµ tæng hîp (c©n b»ng) cña lùc hót
(gi÷a ion d¬ng vµ ®iÖn tö tù do bao quanh) vµ lùc ®Èy (gi÷ a çc ion d¬ng).
ChÝ nh nhê sù c©n b»ng nµy çc nguyªn tö, ion kim lo¹i lu«n lu«n cã vÞ trÝ c©n
b»ng x¸c ®Þnh trong ®¸m m©y ®iÖn tö. Liªn kÕt kim lo¹i thêng ®îc t¹o ra trong
kim lo¹i lµ çc nguyªn tè cã Ý t ®iÖn tö hãa trÞ, chóng liªn kÕt yÕu víi h¹t nh©n dÔ
dµng bøt ra khái nguyªn tö trë nªn tù do (kh«ng bÞ rµng buéc bëi nguyªn tö nµo)
vµ t¹o nªn "m©y" hay "biÓn" ®iÖn tö. Çc nguyªn tè nhãm IA cã tÝ nh kim lo¹i
®iÓn h×nh, cµng dÞch sang bªn ph¶i tÝ nh chÊt kim lo¹i cµng gi¶m, cßn tÝ nh ®ång
hãa trÞ trong liªn kÕt cµng t¨ng.
CÇn nhÊn m¹nh lµ chÝ nh liªn kÕt nµy t¹o cho kim lo¹i çc tÝ nh chÊt
®iÓn
h×nh, rÊt ®Æc trng vµ ®îc gäi lµ tÝ nh kim lo¹i. Chóng bao gåm:
- ¸nh kim hay vÎ s¸ng. BÒ mÆt kim lo¹i (khi cha bÞ «xy hãa) s¸ng khi bÞ
¸nh s¸ng chiÕu vµo, ®iÖn tö tù do nhËn n¨ng lîng vµ bÞ kÝ ch thÝ ch, cã møc n¨ng
lîng cao h¬n song kh«ng æn ®Þnh, khi trë vÒ møc cò sÏ ph¸t ra sãng ¸nh s¸ng.
- DÉn nhiÖt vµ dÉn ®iÖn cao. Nhê cã ®iÖn tö tù do rÊt dÔ chuyÓn ®éng ®Þnh
híng díi mét hiÖu ®iÖn thÕ lµm kim lo¹i cã tÝ nh dÉn ®iÖn cao. TÝ nh dÉn nhiÖt
cao ®îc gi¶i thÝ ch b»ng sù truyÒn ®éng n¨ng cña çc ®iÖn tö tù do vµ ion d¬ng.
- TÝ nh dÎo cao. §©y lµ ®Æc tÝ nh rÊt cã gi¸ trÞ, nhê cã nã mµ kim lo¹i cã thÓ
çn, d¸t máng thµnh tÊm, l¸, mµng, çn kÐo thµnh thanh, sîi, d©y rÊt thuËn tiÖn
cho vËn chuyÓn, gia c«ng vµ sö dông. ë mét sè kim lo¹i nhê cã thªm ®é bÒn tèt
vµ cao ®∙ ®îc sö dô ng réng r∙i trong çc kÕt cÊu võa chÞu t¶i tèt l¹i khã g∙y, vì
®ét ngét. Sù cã mÆt cña ®iÖn tö tù do hay m©y ®iÖn tö còng lµ nguyªn nh©n cña
tÝ nh dÎo cao. Çc ion d¬ng kim lo¹i rÊt dÔ dÞch chuyÓn gi÷a çc líp ®Öm lµ
m©y ®iÖn tö díi t¸c dông c¬ häc, h¬n n÷ a khi kim lo¹i bÞ biÕn h×nh (tøc çc ion
chuyÓn chç) liªn kÕt kim lo¹i vÉn ®îc b¶o tån do vÞ trÝ t¬ng quan gi÷ a çc ion
d¬ng vµ ®iÖn tö tù do kh«ng thay ®æi. §©y lµ ®iÒu mµ çc lo¹i liªn kÕt trªn kh«ng
cã ®îc nªn tÝ nh dÎo thÊp. Ngoµi ra kim lo¹i cã cÊu t¹o m¹ng ®¬n gi¶n vµ xÝ t
chÆt, trong ®ã çc mÆt tinh thÓ cã mËt ®é chªnh lÖch nhau râ rÖt, nhê ®ã çc mÆt
dµy ®Æc h¬n cã liªn kÕt bÒn ch¾c h¬n, dÔ dµng trît lªn nhau díi t¸c dông c¬
häc. TÊt nhiªn kh«ng ph¶i mäi kim lo¹i ®Òu cã çc ®Æc tÝ nh trªn, song çc
kim lo¹i th«ng dông (s¾t, nh«m, ®ång...) ®Òu cã çc ®Æc tÝ nh trªn rÊt râ rÖt. Chóng
ta sÏ trë l¹i vÊn ®Ò nµy ë ch¬ng sau (môc 2.1.2).
d. Liªn kÕt hçn hîp
Thùc ra çc liªn kÕt trong çc chÊt, vËt liÖu th«ng dô ng kh«ng mang tÝ nh
chÊt thuÇn tóy cña mét lo¹i duy nhÊt nµo, mµ mang tÝ nh hçn hîp cña nhiÒu lo¹i,
nh ®∙ nãi trong çc kim lo¹i vÉn cã liªn kÕt ®ång hãa trÞ. VÝ dô liªn kÕt ®ång
hãa trÞ chØ cã ®îc trong liªn kÕt ®ång cùc (gi÷ a çc nguyªn tö cña cïng mét
nguyªn tè). Do nhiÒu yÕu tè kh¸c nhau trong ®ã cã tÝ nh ©m ®iÖn (kh¶ n¨ng hót
®iÖn tö cña h¹t nh©n) mµ çc liªn kÕt dÞ cùc (gi÷a çc nguyªn tö cña çc nguyªn
tè kh¸c nhau) ®Òu mang ®Æc tÝ nh hçn hîp gi÷a liªn kÕt ion vµ ®ång hãa trÞ. VÝ
dô: Na vµ Cl cã tÝ nh ©m ®iÖn lÇn lît lµ 0,9 vµ 3,0,. V× thÕ liªn kÕt gi÷a Na vµ Cl
trong NaCl gåm kho¶ng 52% liªn kÕt ion vµ 48% liªn kÕt ®ång hãa trÞ.
17
e. Liªn kÕt yÕu (Van der Waals)
Trong nhiÒu ph©n tö cã liªn kÕt ®ång hãa trÞ, do sù kh¸c nhau vÒ tÝ nh ©m
®iÖn cña çc nguyªn tö, träng t©m ®iÖn tÝ ch d¬ng vµ ®iÖn tÝ ch ©m kh«ng trïng
nhau, ngÉu cùc ®iÖn ®îc t¹o thµnh vµ ph©n tö bÞ ph©n cùc. Liªn kÕt Van der
Waals lµ liªn kÕt do hiÖu øng hót nhau gi÷a çc nguyªn tö hay ph©n tö bÞ ph©n
cùc nh vËy. Liªn kÕt nµy yÕu, rÊt dÔ bÞ ph¸ vì khi t¨ng nhiÖt ®é nªn vËt liÖu cã
liªn kÕt nµy cã nhiÖt ®é ch¶y thÊp. Do ®Æc tÝ nh nh vËy liªn kÕt nµy cßn cã tªn
gäi lµ liªn kÕt bËc hai.
1.2. S¾p xÕp nguyªn tö trong vËt chÊt

1.2.1. ChÊt khÝ
Trong chÊt khÝ cã sù s¾p xÕp nguyªn tö mét çch hçn lo¹n, thùc chÊt lµ
hoµn toµn kh«ng cã trËt tù. Kho¶ng çch gi÷a çc nguyªn tö kh«ng cè ®Þnh mµ
hoµn toµn phô thuéc vµo thÓ tÝ ch cña b×nh chøa, tøc lµ cã thÓ chÞu nÐn.
1.2.2. ChÊt r¾n tinh thÓ
Ngîc l¹i hoµn toµn víi chÊt khÝ , trong chÊt r¾n tinh thÓ mçi nguyªn tö cã
vÞ trÝ hoµn toµn x¸c ®Þnh kh«ng nh÷ ng víi çc nguyªn tö bªn c¹nh hay ë gÇn -
trËt tù gÇn, mµ cßn c¶ víi çc nguyªn tö kh¸c bÊt kú xa h¬n - trËt tù xa. Nh vËy
chÊt r¾n tinh thÓ cã c¶ trËt tù gÇn lÉn trËt tù xa (trong khi ®ã chÊt khÝ hoµn toµn
kh«ng cã trËt tù, tøc kh«ng cã c¶ trËt tù gÇn lÉn trËt tù xa).
H×nh 1.4. CÊu tróc m¹ng tinh thÓ lËp ph¬ng (®¬n gi¶n).
Do cã s¾p xÕp trËt tù nªn chÊt r¾n tinh thÓ cã cÊu tróc tinh thÓ ®îc x¸c ®Þnh
b»ng kiÓu m¹ng tinh thÓ x¸c ®Þnh, tøc çc nguyªn tö cña nã ®îc xÕp thµnh hµng,
lèi víi quy luËt nhÊt ®Þnh. Nèi t©m çc nguyªn tö (ion) s¾p xÕp theo quy luËt b»ng
çc ®êng th¼ng tëng tîng sÏ cho ta h×nh ¶nh cña m¹ng tinh thÓ, trong ®ã n¬i
giao nhau cña çc ®êng th¼ng ®îc gäi lµ nót m¹ng. VÝ dô, trªn h×nh 1.4 tr×nh
bµy mét phÇn cña m¹ng tinh thÓ víi kiÓu s¾p xÕp trong ®ã çc nguyªn tö n»m ë
çc ®Ønh cña h×nh lËp ph¬ng (ë ®©y kh«ng thÓ vµ còng kh«ng cÇn vÏ hÕt c¶ m¹ng
tinh thÓ gåm v« vµn nguyªn tö, do tu©n theo quy luËt h×nh häc vÞ trÝ cña çc nót
tiÕp theo hoµn toµn x¸c ®Þnh trªn c¬ së tÞnh tiÕn theo c¶ ba chiÒu ®o). Nót m¹ng
®îc quan niÖm nh mét ®iÓm cña m¹ng, t¬ng øng víi nã chØ cã mét nguyªn tö
18
(ion) nh ë m¹ng tinh thÓ kim lo¹i. Trong m¹ng tinh thÓ hîp chÊt hãa häc víi çc
liªn kÕt ion hay ®ång hãa trÞ, øng víi mét nót cña m¹ng tinh thÓ cã thÓ lµ ph©n tö
(hai hay nhiÒu nguyªn tö), lóc ®ã ®îc gäi lµ nót phøc.
Do s¾p xÕp cã trËt tù (quy luËt, lÆp l¹i theo ba chiÒu trong kh«ng gian) nªn
theo çc ph¬ng kh¸c nhau h×nh th¸i s¾p xÕp vµ mËt ®é nguyªn tö còng kh¸c
nhau, t¹o nªn tÝ nh dÞ híng hay cã híng. Do tÇm quan träng cña nã chóng ta sÏ
trë l¹i nghiªn cøu kü h¬n vÒ cÊu tróc tinh thÓ ë môc sau.
1.2.3. ChÊt láng, chÊt r¾n v« ®Þnh h×nh vµ vi tinh thÓ
a. ChÊt láng
ChÊt láng cã cÊu tróc gièng chÊt r¾n tinh thÓ ë chç nguyªn tö cã xu thÕ tiÕp
xóc (xÝ t) nhau trong nh÷ng nhãm nhá cña mét kh«ng gian h×nh cÇu kho¶ng
0,25nm, do vËy kh«ng cã tÝ nh chÞu nÐn (co thÓ tÝ ch l¹i nh chÊt khÝ ).
Cßn sù kh¸c nhau víi chÊt r¾n tinh thÓ lµ ë nh÷ng ®iÓm sau:
• VÞ trÝ nguyªn tö kh«ng x¸c ®Þnh tøc lµ trong kh«ng gian nhá kÓ trªn çc
nguyªn tö tuy cã s¾p xÕp trËt tù nhng kh«ng æn ®Þnh, lu«n lu«n bÞ ph¸ vì do ba
®éng nhiÖt råi l¹i h×nh thµnh víi çc nguyªn tö kh¸c vµ ë n¬i kh¸c... CÊu tróc nh
vËy lµ cã trËt tù gÇn (nhng lu«n ë tr¹ng th¸i ®éng). §èi víi kim lo¹i láng, cÊu
tróc trËt tù gÇn víi nh÷ng nhãm nhá nguyªn tö xÝ t nhau mét çch trËt tù nh vËy
cã ý nghÜa rÊt quan träng khi kÕt tinh, khi bÞ lµm nguéi chóng cè ®Þnh l¹i (kh«ng
bÞ tan ®i), lín dÇn lªn vµ t¹o nªn trËt tù xa b»ng çch lÆp l¹i vÞ trÝ theo quy ®Þnh,
tøc cÊu tróc tinh thÓ. Do chØ cã trËt tù gÇn, kh«ng cã trËt tù xa nªn chÊt láng cã
tÝ nh ®¼ng híng.
• MËt ®é xÕp chÆt (tû lÖ gi÷a thÓ tÝ ch do nguyªn tö chiÕm chç so víi tæng
thÓ tÝ ch) cña chÊt láng kÐm chÊt r¾n nªn khi kÕt tinh hay ®«ng ®Æc thêng kÌm
theo gi¶m thÓ tÝ ch (co ngãt).
b. ChÊt r¾n v« ®Þnh h×nh
ë mét sè chÊt, tr¹ng th¸i láng cã ®é sÖt cao, çc nguyªn tö kh«ng ®ñ ®é linh
ho¹t ®Ó s¾p xÕp l¹i theo chuyÓn pha láng - r¾n; chÊt r¾n t¹o thµnh kh«ng cã cÊu
tróc tinh thÓ vµ ®îc gäi lµ chÊt r¾n v« ®Þnh h×nh. VÒ mÆt cÊu tróc cã thÓ coi çc
vËt thÓ v« ®Þnh h×nh lµ chÊt láng r¾n l¹i víi çc yÕu tè g©y nªn bëi ba ®éng nhiÖt bÞ
lo¹i trõ . Thñy tinh (mµ cÊu t¹o c¬ b¶n lµ SiO2) lµ chÊt r¾n v« ®Þnh h×nh rÊt ®iÓn
h×nh nªn ®«i khi cßn dïng tõ nµy ®Ó chØ tr¹ng th¸i v« ®Þnh h×nh cña çc vËt liÖu
thêng cã cÊu tróc tinh thÓ (nh kim lo¹i thñy tinh).
Nh vËy vÒ mÆt cÊu tróc, çc chÊt r¾n (®èi tîng nghiªn cøu cña m«n häc)
thêng gÆp ®îc chia thµnh hai nhãm tinh thÓ vµ kh«ng tinh thÓ (v« ®Þnh h×nh).
PhÇn lín çc chÊt r¾n cã cÊu t¹o tinh thÓ trong ®ã bao gåm toµn bé kim lo¹i, hîp
kim vµ phÇn lín çc chÊt v« c¬, rÊt nhiÒu polyme. Sù ph©n chia nµy còng chØ lµ
quy íc kh«ng hoµn toµn tuyÖt ®èi v× nã chØ phï hîp víi ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt (chñ
yÕu lµ lµm nguéi) th«ng thêng vµ kh«ng cã nghÜa bÊt biÕn, kh«ng thÓ ®æi chç cho
nhau.
Trong ®iÒu kiÖn lµm nguéi b×nh thêng thñy tinh láng, çc ph©n tö SiO2
[trong ®ã ion O2- ë çc ®Ønh khèi tø diÖn (bèn mÆt) tam gi¸c ®Òu, t©m cña khèi lµ
ion Si4+ nh biÓu thÞ ë h×nh 1.5a] kh«ng ®ñ thêi gian s¾p xÕp l¹i, nã chØ gi¶m ba
®éng nhiÖt t¹o nªn thñy tinh thêng, v« ®Þnh h×nh nh biÓu thÞ ë h×nh 1.5b; cßn
khi lµm nguéi v« cïng chËm çc ph©n tö SiO2 cã ®ñ thêi gian s¾p xÕp l¹i theo trËt
tù xa sÏ ®îc thñy tinh (cã cÊu tróc) tinh thÓ nh biÓu thÞ ë h×nh 1.5c. Xem thÕ cÊu
tróc tinh thÓ lµ cÊu tróc æn ®Þnh nhÊt. Ngîc l¹i, çc chÊt r¾n ®îc liÖt vµo lo¹i tinh
19
thÓ nh kim lo¹i vµ hîp kim khi lµm nguéi b×nh thêng tõ tr¹ng th¸i láng sÏ cho
cÊu tróc tinh thÓ, nay nÕu lµm nguéi víi tèc ®é v« cïng lín (> 104 ÷ 105 0C/s) sÏ
nhËn ®îc cÊu tróc v« ®Þnh h×nh. Lóc nµy vËt liÖu nhËn ®îc l¹i mang çc ®Æc
tÝ nh cña chÊt r¾n v« ®Þnh h×nh. Kh¸c víi chÊt r¾n tinh thÓ, çc chÊt r¾n v« ®Þnh
h×nh cã tÝ nh ®¼ng híng tøc tÝ nh chÊt nh nhau theo mäi ph¬ng.
H×nh 1.5. CÊu tróc khèi tø

diÖn [ SiO4]4- trong ®ã mçi nguyªn tö
O thuéc vÒ hai khèi tø diÖn (a), m«
h×nh hai chiÒu cña thñy tinh thêng
SiO2 (b) vµ thñy tinh tinh thÓ SiO2 (c).
c. ChÊt r¾n vi tinh thÓ

Còng víi vËt liÖu tinh thÓ kÓ trªn khi lµm nguéi tõ tr¹ng th¸i láng rÊt nhanh
(trªn díi 10000 oC /s) sÏ nhËn ®îc cÊu tróc tinh thÓ nhng víi kÝ ch thíc h¹t rÊt
nhá (cì nm), ®ã lµ vËt liÖu cã tªn gäi lµ vi tinh thÓ (cßn gäi lµ finemet hay
nanomet).
Tãm l¹i çc vËt liÖu cã ba kiÓu cÊu tróc: tinh thÓ (thêng gÆp nhÊt), v« ®Þnh
h×nh vµ vi tinh thÓ (Ý t gÆp).
1.3. Kh¸i niÖm vÒ m¹ng tinh thÓ

Trong sè çc lo¹i vËt liÖu, lo¹i cã cÊu tróc tinh thÓ chiÕm tû lÖ lín vµ thêng
mang çc tÝ nh chÊt rÊt ®a d¹ng phô thuéc vµo kiÓu s¾p xÕp nguyªn tö. Do vËy
nghiªn cøu m¹ng tinh thÓ lµ bíc cÇn thiÕt tríc tiªn.
1.3.1. TÝ nh ®èi xøng
M¹ng tinh thÓ bao giê còng mang tÝ nh ®èi xøng, nã lµ mét trong nh÷ng ®Æc
®iÓm quan träng, thÓ hiÖn c¶ ë h×nh d¸ng bªn ngoµi, cÊu tróc bªn trong còng nh
thÓ hiÖn ra çc tÝ nh chÊt. TÝ nh ®èi xøng lµ tÝ nh chÊt øng víi mét biÕn ®æi h×nh
häc, çc ®iÓm, ®êng, mÆt tù trïng lÆp l¹i, gåm cã:
- t©m ®èi xøng: b»ng phÐp nghÞch ®¶o qua t©m chóng trïng l¹i nhau;
20
- trô c ®èi xøng: çc ®iÓm cã thÓ trïng lÆp nhau b»ng çch quay quanh trôc
mét gãc α, sè nguyªn n = 2π/ α ®îc gäi lµ bËc cña trôc ®èi xøng, chØ tån t¹i çc
n = 1, 2, 3, 4, 6;
- mÆt ®èi xøng: b»ng phÐp ph¶n chiÕu g¬ng qua mét mÆt ph¼ng, çc mÆt sÏ
trïng lÆp l¹i.
1.3.2. ¤ c¬ së - ký hiÖu ph¬ng, mÆt
a. ¤ c¬ së
H×nh 1.6. ¤ c¬ së vµ hÖ täa ®é.
Nh ®∙ nãi kh«ng thÓ biÓu diÔn c¶ m¹ng tinh thÓ víi v« vµn nguyªn tö.
Trong c¶ m¹ng tinh thÓ víi çc chÊt ®iÓm (ion, nguyªn tö, ph©n tö) s¾p xÕp theo
trËt tù, cã quy luËt ®ã bao giê ta còng t×m ®îc h×nh kh«ng gian nhá nhÊt ®Æc
trng cho quy luËt s¾p xÕp ®ã ®îc gäi lµ « c¬ së. Nh m¹ng tinh thÓ lËp ph¬ng
(®¬n gi¶n) ®îc biÓu diÔn ë h×nh 1.4 cã thÓ ®îc ®Æc trng, biÓu thÞ mét çch ®Çy
®ñ b»ng h×nh (khèi) lËp ph¬ng (®îc vÏ ®Ëm trong h×nh b). Sau ®©y khi tr×nh bµy
çc kiÓu m¹ng tinh thÓ ta chØ cÇn ®a ra « c¬ së cña nã lµ ®ñ. Do tÝ nh ®èi xøng, tõ
mét « c¬ së tÞnh tiÕn theo ba chiÒu ®o trong kh«ng gian sÏ ®îc m¹ng tinh thÓ.
! ! !
¤ c¬ së ®îc x©y dùng trªn ba vect¬ ®¬n vÞ a , b , c t¬ng øng víi ba trôc
täa ®é Ox, Oy, Oz ®Æt trªn ba c¹nh cña « nh biÓu thÞ ë h×nh 1.6. M«®un cña ba
vect¬ ®ã a, b, c lµ kÝ ch thíc cña « c¬ së cßn gäi h»ng sè m¹ng hay th«ng sè
m¹ng, v× chóng ®Æc trng cho tõ ng nguyªn tè hãa häc hay ®¬n chÊt. Çc gãc α, β,
γ hîp bëi çc vect¬ ®¬n vÞ.
Tïy thuéc vµo t¬ng quan gi÷a çc c¹nh vµ gãc cña « c¬ së cã b¶y hÖ tinh
thÓ kh¸c nhau lµ:
tam tµ (ba nghiªng) a≠b≠c α≠β≠γ
®¬n tµ (mét nghiªng) a≠b≠c α = γ = 90o ≠ β
trùc giao a≠b≠c α = β = γ = 90o
mÆt thoi (ba ph¬ng) a=b=c α = β = γ ≠ 90o
lôc gi¸c (s¸u ph¬ng) a=b≠c α = β = 90o, γ = 120o
chÝ nh ph¬ng (bèn ph¬ng) a = b ≠ c α = β = γ = 90o
lËp ph¬ng a=b=c α = β = γ = 90o
B¶ng 1.1 tr×nh bµy b¶ng tuÇn hoµn çc nguyªn tè hãa häc vµ m¹ng tinh thÓ
cña chóng.
21
Trªn c¬ së cña hÖ täa ®é cã thÓ x¸c ®Þnh (ký hiÖu, ®¸nh sè) çc nót m¹ng,
ph¬ng, mÆt tinh thÓ.
b. Nót m¹ng
Nót m¹ng t¬ng øng víi çc täa ®é lÇn lît trªn çc trôc täa ®é Ox, Oy, Oz
®∙ chän ®îc ®Æt trong dÊu mãc vu«ng [ x,x,x ], gi¸ trÞ ©m biÓu thÞ b»ng dÊu " - "
trªn chØ sè t¬ng øng, vÝ dô: trªn chØ sè t¬ng øng víi trôc Oy cã gi¸ trÞ ©m lµ
[ x, x ,x ].
c. ChØ sè ph¬ng
Ph¬ng lµ ®êng th¼ng ®i qua çc nót m¹ng, ®îc ký hiÖu b»ng [ u v w ];
nh vËy chØ cÇn biÕt hai nót m¹ng trªn chóng sÏ x¸c ®Þnh ®îc ph¬ng ®∙ cho. Do
tÝ nh quy luËt trong s¾p xÕp nguyªn tö mµ çc ph¬ng song song víi nhau cã tÝ nh
chÊt hoµn toµn nh nhau nªn sÏ cã cïng mét chØ sè ph¬ng lÊy theo ph¬ng ®i
qua gèc täa ®é O. Ba chØ sè u, v, w lµ ba sè nguyªn tû lÖ thuËn víi täa ®é cña mét
nót m¹ng n»m trªn ph¬ng ®ã song gÇn gèc täa ®é nhÊt.
Trªn h×nh 1.7 giíi thiÖu ba ph¬ng ®iÓn h×nh trong m¹ng tinh thÓ cña hÖ lËp
ph¬ng:
- ®êng chÐo khèi [111],
- ®êng chÐo mÆt [110],
- c¹nh [100].
Nh÷ng ph¬ng tuy kh«ng song song víi nhau nhng cã çc chØ sè (chØ cÇn
gi¸ trÞ tuyÖt ®èi) u, v, w gièng nhau sÏ cã çc tÝ nh chÊt gièng nhau, t¹o nªn
hä ph¬ng <u v w>. VÝ dô hä <110> gåm çc ph¬ng sau ®©y:
- [110], [011], [101],

- [110], [011], [101],
- [110], [011], [101],
- [110], [011], [101].
d. ChØ sè Miller cña mÆt tinh thÓ

MÆt tinh thÓ lµ mÆt ph¼ng ®îc t¹o nªn bëi çc (Ý t nhÊt lµ ba) nót m¹ng. Cã
thÓ coi m¹ng tinh thÓ nh gåm bëi çc mÆt tinh thÓ gièng hÖt nhau, song song víi
nhau vµ çch ®Òu nhau. Çc mÆt tinh thÓ song song víi nhau do cã tÝ nh chÊt hoµn
toµn gièng nhau nh vËy nªn cã cïng mét ký hiÖu. Ngêi ta ký hiÖu mÆt b»ng chØ
sè Miller (h k l). Çc chØ sè h, k, l ®îc x¸c ®Þnh theo çc bíc nh sau:
- t×m giao ®iÓm cña mÆt ph¼ng trªn ba trôc theo thø tù Ox, Oy, Oz,
- x¸c ®Þnh ®é dµi ®o¹n th¼ng tõ gèc täa ®é ®Õn çc giao ®iÓm, råi lÊy
çc gi¸ trÞ nghÞch ®¶o,
22
- quy ®ång mÉu sè chung, lÊy çc gi¸ trÞ cña tö sè, ®ã chÝ nh lµ çc chØ sè h,
k, l t¬ng øng cÇn t×m.
23
24
H×nh 1.7. Çc ph¬ng ®iÓn h×nh cña H×nh 1.8. Çc mÆt ®iÓn
hÖ lËp ph¬ng. h×nh cña hÖ lËp ph¬ng.
VÝ dô, x¸c ®Þnh çc chØ sè Miller cho çc mÆt tr×nh bµy ë h×nh 1.8 nh sau:
mÆt çc trôc nghÞch ®¶o chØ sè
1 1, 1, 1/2 1, 1, 2 (112)
2 1, 1, 1 1, 1, 1 (111)
3 1, 1, ∞ 1, 1, 0 (110)
4 1, ∞, ∞ 1, 0, 0 (100)
5 1, 1, 2 1, 1, 1/2 (221)
Chó ý lµ kh«ng cho phÐp x¸c ®Þnh çc mÆt ®i qua gèc täa ®é. Çc mÆt tuy
kh«ng song song víi nhau nhng cã çc chØ sè (chØ cÇn gi¸ trÞ tuyÖt ®èi) h, k, l
gièng nhau t¹o nªn hä mÆt {h k l}. VÝ dô , çc mÆt bªn t¹o nªn hä {100} gåm
(100), (010), (001), (100), (010), (001).
e. ChØ sè Miller - Bravais trong hÖ s¸u ph¬ng
Víi hÖ s¸u ph¬ng (lôc gi¸c) kh«ng dïng ®îc chØ sè Miller víi hÖ cã ba
trô c täa ®é, mµ ph¶i dïng chØ sè Miller - Bravais víi hÖ cã bèn trôc täa ®é Ox,
Oy, Ou, Oz, trong ®ã ba trôc ®Çu tiªn n»m trªn cïng mét mÆt ph¼ng ®¸y cña « nh
biÓu diÔn ë h×nh 1.9. ChØ sè Miller - Bravais ®îc ký hiÖu b»ng (h k i l), trong ®ã
chØ sè thø ba i (cña trôc Ou) cã quan hÖ víi hai chØ sè ®Çu h, k (trªn çc trôc Ox,
Oy) nh sau:
i = - (h + k)
H∙y thö so s¸nh hai chØ sè nµy cho çc mÆt trong hÖ s¸u ph¬ng ®îc tr×nh
bµy ë h×nh 1.9:
mÆt chØ sè Miller chØ sè Miller - Bravais
BCIH (010) (0110)
ABHG (100) (1010)
AGLF (110) (1100)
25
H×nh 1.9. HÖ täa ®é trong hÖ s¸u ph¬ng

vµ çc mÆt.
Râ rµng lµ ba mÆt trªn cïng lµ ba mÆt bªn víi çc tÝ nh chÊt hoµn toµn
gièng nhau ph¶i n»m trong mét hä víi çc chØ sè gièng nhau. Çch ký hiÖu
theo Miller kh«ng ®¹t ®îc nguyªn t¾c nµy, ®iÒu nµy chØ ®¹t ®îc b»ng
çch ký hiÖu theo Miller - Bravais.
1.3.3. MËt ®é nguyªn tö
NÕu quan niÖm nguyªn tö (ion) nh nh÷ng qu¶ cÇu th× dï cã xÕp chÆt ®Õn
®©u còng kh«ng thÓ ®Æc kÝ n hoµn toµn, do ®ã cÇn cã kh¸i niÖm vÒ mËt ®é nguyªn
tö v× nhiÒu tËp tÝ nh, hµnh vi (nh kh¶ n¨ng hßa tan) vµ tÝ nh chÊt (®Æc biÖt lµ c¬
tÝ nh) liªn quan ®Õn kh¸i niÖm nµy.
a. MËt ®é xÕp
Møc ®é dµy ®Æc trong s¾p xÕp nguyªn tö ®îc ®¸nh gi¸ chñ yÕu qua mËt ®é
xÕp. MËt ®é xÕp theo ph¬ng (chiÒu dµi) Ml, theo mÆt Ms hay trong m¹ng Mv ®îc
x¸c ®Þnh theo çc c«ng thøc:
Ml = l / L, Ms = s / S, Mv = v / V
trong ®ã: - l, s, v lÇn lît lµ chiÒu dµi, diÖn tÝ ch, thÓ tÝ ch bÞ nguyªn tö (ion)
chiÕm chç,
- L, S, V lÇn lît lµ tæng chiÒu dµi, diÖn tÝ ch, thÓ tÝ ch ®em xÐt.
b. Sè phèi trÝ (sè s¾p xÕp)
Sè phèi trÝ (hay cßn gäi lµ sè s¾p xÕp hoÆc sè täa ®é) lµ sè lîng nguyªn tö
çch ®Òu gÇn nhÊt mét nguyªn tö ®∙ cho. Sè s¾p xÕp cµng lín chøng tá m¹ng tinh
thÓ cµng dµy ®Æc.
c. Lç hæng
26
Lç hæng lµ kh«ng gian trèng bÞ giíi h¹n bëi h×nh khèi nhiÒu mÆt mµ mçi
®Ønh khèi lµ t©m nguyªn tö, ion t¹i nót m¹ng (xem çc h×nh 1.10d, 1.11d vµ e).
KÝ ch thíc lç hæng ®îc ®¸nh gi¸ b»ng ®êng kÝ nh hay b¸n kÝ nh cña qu¶ cÇu
lín nhÊt cã thÓ ®Æt lät vµo kh«ng gian trèng ®ã. H×nh d¹ng, kÝ ch thíc lç hæng
phô thuéc vµo cÊu tróc (kiÓu) m¹ng. KÝ ch thíc cña lç hæng ®ãng vai trß quyÕt
®Þnh cho phÐp çc nguyªn tö kh¸c lo¹i hßa trén vµo, ®Æc biÖt lµ ¸ kim vµo kim
lo¹i.
1.4. CÊu tróc tinh thÓ ®iÓn h×nh cña chÊt r¾n
1.4.1. ChÊt r¾n cã liªn kÕt kim lo¹i (kim lo¹i nguyªn chÊt)
§Æc tÝ nh cÊu tróc cña kim lo¹i lµ: nguyªn tö (ion) lu«n cã xu híng xÕp xÝ t
chÆt víi kiÓu m¹ng ®¬n gi¶n (nh lËp ph¬ng t©m mÆt, lËp ph¬ng t©m khèi, s¸u
ph¬ng xÕp chÆt) vµ çc liªn kÕt ng¾n, m¹nh. Do vËy trong kim lo¹i thêng kh«ng
gÆp çc kiÓu m¹ng kh«ng xÕp chÆt nh lËp ph¬ng ®¬n gi¶n (h×nh 1.4).
a. LËp ph¬ng t©m khèi A2
¤ c¬ së lµ h×nh lËp ph¬ng víi c¹nh b»ng a, çc nguyªn tö (ion) n»m ë çc ®Ønh
vµ çc trung t©m khèi nh biÓu diÔn ë çc h×nh 1.10a, b vµ c. Tuy ph¶i vÏ tíi 9
nguyªn tö ®Ó biÓu thÞ cho mét «, song thuéc vÒ « nµy chØ lµ:
nv = 8 ®Ønh. 1/8 + 1 gi÷a = 2 nguyªn tö
(mçi nguyªn tö ë ®Ønh thuéc vÒ 8 « bao quanh nªn thuéc vÒ « ®ang xÐt chØ lµ 1/8,
nguyªn tö ë trung t©m khèi thuéc hoµn toµn « ®ang xÐt).
H×nh 1.10. ¤ c¬ së
m¹ng lËp ph¬ng t©m
khèi (a, b, c) vµ çc lç
hæng (d).
27
Thùc ra trong m¹ng tinh thÓ çc nguyªn tö lu«n xÕp xÝ t nhau (çc h×nh a, b)
song çch vÏ nh ë h×nh c ®îc th«ng dô ng h¬n. Trong m¹ng A2 nµy çc nguyªn
tö xÕp xÝ t nhau theo ph¬ng ®êng chÐo khèi <111>, nh vËy vÒ mÆt h×nh häc dÔ
dµng nhËn thÊy r»ng:
3 3
- ®êng kÝ nh dng.t vµ b¸n kÝ nh nguyªn tö rng.t lÇn lît b»ng a. vµ a. ,
2 4
- mçi nguyªn tö trong m¹ng A2 nµy lu«n ®îc bao quanh b»ng t¸m nguyªn
3
tö gÇn nhÊt víi kho¶ng çch ng¾n nhÊt lµ a. (vµ s¸u nguyªn tö t¬ng ®èi gÇn
2
víi kho¶ng çch lµ a), nªn cã sè s¾p xÕp lµ 8 (hay ®«i khi cßn biÓu thÞ b»ng 8 + 6).
Çc mÆt tinh thÓ xÕp dµy ®Æc nhÊt lµ hä {110}. MËt ®é xÕp thÓ tÝ ch Mv lµ
0,68 hay 68%. Cã hai lo¹i lç hæng: h×nh bèn mÆt vµ h×nh t¸m mÆt nh tr×nh bµy ë
h×nh d. Lo¹i t¸m mÆt cã kÝ ch thíc b»ng 0,154 dng.t n»m ë t©m çc mÆt bªn {100}
vµ gi÷ a çc c¹nh a. Lo¹i bèn mÆt cã kÝ ch thíc lín h¬n mét chót, b»ng 0,291 dng.t
1
n»m ë trªn c¹nh nèi ®iÓm gi÷a çc c¹nh ®èi diÖn cña çc mÆt bªn. Nh vËy
4
trong m¹ng A2 cã nhiÒu lç hæng nhng kÝ ch thíc ®Òu nhá, lín nhÊt còng kh«ng
qu¸ 30% kÝ ch thíc (®êng kÝ nh) nguyªn tö .
Çc kim lo¹i cã kiÓu m¹ng nµy lµ s¾t (Feα), cr«m, m«lip®en, vonfram víi
h»ng sè m¹ng a lÇn luît b»ng 0,2866, 0,2884, 0,3147, 0,3165nm.
M¹ng chÝ nh ph¬ng t©m khèi chØ kh¸c m¹ng A2 ë a = b ≠ c, hay nãi kh¸c
®i
c
cã hai th«ng sè m¹ng a vµ c, tøc ≠ 1, kiÓu m¹ng cña mactenxit thêng gÆp khi
a
nhiÖt luyÖn (t«i) ®îc tr×nh bµy ë ch¬ng 4 (h×nh 4.11, môc 4.2.4a).
b. LËp ph¬ng t©m mÆt A1
Kh¸c víi kiÓu m¹ng A2 lµ thay cho nguyªn tö n»m ë trung t©m khèi lµ
nguyªn tö n»m ë trung t©m çc mÆt bªn, nh biÓu thÞ ë çc h×nh 1.11a, b vµ c. Tuy
ph¶i dïng tíi 14 nguyªn tö ®Ó biÓu thÞ cho mét «, song thùc chÊt thuéc vÒ « nµy
chØ lµ
nv = 8 ®Ønh. 1/8 + 6 mÆt. 1/2 = 4 nguyªn tö.
Thùc ra trong m¹ng tinh thÓ çc nguyªn tö xÕp xÝ t nhau (çc h×nh a, b) song
çch vÏ nh ë h×nh c ®îc th«ng dô ng h¬n. Trong m¹ng A1 nµy çc nguyªn tö
xÕp xÝ t nhau theo ph¬ng ®êng chÐo mÆt <110>, nh vËy vÒ mÆt h×nh häc dÔ
nhËn thÊy r»ng:
2
- ®êng kÝ nh dng.t vµ b¸n kÝ nh nguyªn tö rng.t lÇn lît b»ng a. vµ
2
2
a. ,
4
28
- mçi nguyªn tö lu«n lu«n ®îc bao quanh bëi 12 nguyªn tö gÇn nhÊt víi
2
kho¶ng çch lµ a. , nªn cã sè s¾p xÕp lµ 12.
2
Çc mÆt tinh thÓ dµy ®Æc nhÊt lµ hä {111}. MËt ®é xÕp thÓ tÝ ch Mv lµ
0,74
hay 74%. Cã thÓ thÊy kiÓu m¹ng A1 nµy lµ kiÓu xÕp dµy ®Æc h¬n A2 vµ lµ mét
trong hai kiÓu xÕp dµy ®Æc nhÊt (kiÓu kia lµ A3).
H×nh 1.11. ¤ c¬ së m¹ng lËp ph¬ng t©m mÆt (a, b, c) vµ çc lç hæng (d, e).
Còng gièng nh m¹ng A2, m¹ng A1 còng cã hai lo¹i lç hæng h×nh bèn mÆt
vµ h×nh t¸m mÆt nh tr×nh bµy ë çc h×nh 1.11d vµ e, song víi sè lîng vµ kÝ ch
1
thíc h¬i kh¸c. Lo¹i bèn mÆt cã kÝ ch thíc 0,225 dng.t n»m ë çc ®êng chÐo
4
khèi tÝ nh tõ ®Ønh. §¸ng chó ý lµ lo¹i lç hæng h×nh t¸m mÆt, nã cã kÝ ch thíc lín
h¬n c¶, b»ng 0,414dng.t, n»m ë trung t©m khèi vµ gi÷a çc c¹nh a. So s¸nh thÊy
r»ng so víi m¹ng A2, m¹ng A1 tuy dµy ®Æc h¬n song sè lîng lç hæng l¹i Ý t h¬n
mµ kÝ ch thíc lç hæng l¹i lín h¬n h¼n (0,225 vµ 0,41 so víi 0,154 vµ 0,291).
ChÝ nh ®iÒu nµy (kÝ ch thíc lç hæng) míi lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh cho sù hßa tan
díi d¹ng xen kÏ.
Kh¸ nhiÒu kim lo¹i ®iÓn h×nh cã kiÓu m¹ng nµy: s¾t (Feγ), niken, ®ång,
nh«m víi h»ng sè a m¹ng lÇn lît b»ng 0,3656, 0,3524, 0,3615, 0,4049nm; ngoµi
ra cßn cã ch×, b¹c, vµng.
29
c. S¸u ph¬ng xÕp chÆt A3
¤ c¬ së lµ khèi l¨ng trô lôc gi¸c (gåm s¸u l¨ng trô tam gi¸c ®Òu), çc
nguyªn tö n»m trªn 12 ®Ønh, t©m cña hai mÆt ®¸y vµ t©m cña ba khèi l¨ng trô tam
gi¸c çch nhau nh biÓu thÞ ë h×nh 1.12a, b vµ c. §Ó biÓu thÞ mét « cÇn tíi 17
nguyªn tö , song thùc tÕ thuéc vÒ « nµy chØ lµ
nv = 12 ®Ønh. 1 / 6 + 2 gi÷a mÆt. 1 / 2 + 3 = 6 nguyªn tö
H×nh 1.12. ¤ c¬ së m¹ng s¸u ph¬ng xÕp chÆt
C
B
a) b) c)
H×nh 1.13. VÞ trÝ A, B, C trªn mÆt dµy ®Æc nhÊt cña m¹ng A1 vµ A3 (a) vµ thø tù
xÕp chång ABABA cña m¹ng A3 (b), ABCABCA cña m¹ng A1 (c).
Trong kiÓu m¹ng nµy çc nguyªn tö xÕp xÝ t nhau theo çc mÆt ®¸y (0001)
[ph¶i hiÓu lµ mÆt gåm ba nguyªn tö ë gi÷a song song víi mÆt ®¸y còng lµ mÆt ®¸y
(0001) nµy] vµ ®¸y nä l¹i chång khÝ t vµo khe lâm do mÆt ®¸y tríc t¹o nªn. NÕu
mÆt ®¸y cã vÞ trÝ nh A sÏ t¹o nªn çc khe lâm B vµ C (h×nh 1.13a). NÕu thø tù
xÕp chång lu©n phiªn nhau chØ lµ hai trong sè ba vÞ trÝ trªn nh ABABA...,
ACACA..., BCBCB...nh h×nh 1.13b th× h×nh thµnh m¹ng s¸u ph¬ng xÕp chÆt vµ
c 8
chiÒu cao c cña « phô thuéc vµo c¹nh a cña lô c gi¸c ®¸y mµ lu«n b»ng hay
a 3
1,633. Tuy nhiªn trong thùc tÕ c/a cña kiÓu m¹ng nµy thay ®æi rÊt nhiÒu vµ kh«ng
bao giê ®¹t ®îc ®óng gi¸ trÞ lý tëng trªn. V× thÕ ngêi ta quy íc:
30
c
- nÕu tû sè n»m trong kho¶ng 1,57 ÷ 1,64 th× m¹ng ®îc coi lµ xÕp chÆt,
a
c
- khi tû sè n»m ngoµi kho¶ng trªn th× m¹ng ®îc coi lµ kh«ng xÕp chÆt.
a
B»ng çc tÝ nh to¸n t¬ng tù còng thÊy mÆt ®¸y (0001) vµ c¶ thÓ tÝ ch cña
m¹ng A3 còng cã mËt ®é gièng nh mÆt (111) vµ c¶ thÓ tÝ ch nh m¹ng A1 (còng
lµ 92 vµ 74%). Râ rµng lµ çch s¾p xÕp nguyªn tö trªn hai mÆt dµy ®Æc nµy lµ hoµn
toµn nh nhau, song sù xÕp chång çc mÆt nµy lªn nhau ®Ó t¹o nªn m¹ng cña
chóng l¹i kh¸c nhau chót Ý t: thø tù xÕp chång çc líp cña m¹ng A1 lµ c¶ ba vÞ trÝ
trªn ABCABCA...nh biÓu thÞ ë h×nh 1.13c. Trong trêng hîp s¾p xÕp xÝ t chÆt
mçi nguyªn tö cã 12 nguyªn tö bao quanh gÇn nhÊt víi kho¶ng çch a, nªn cã sè
s¾p xÕp lµ 12. Cßn trong trêng hîp kh«ng xÕp chÆt cã sè s¾p xÕp lµ 6 + 6.
Trong m¹ng A3 còng cã çc lç hæng bèn mÆt vµ t¸m mÆt.
Çc kim lo¹i cã kiÓu m¹ng nµy Ý t th«ng dông h¬n lµ:
c
- titan (Tiα) víi a = 0,2951nm, c = 0,4679nm, = 1,5855 (xÕp chÆt),
a
c
- magiª víi a = 0,3209nm, c = 0,5210nm, = 1,6235 (xÕp chÆt),
a
c
- kÏm víi a = 0,2664nm, c = 0,4945nm, = 1,8590 (kh«ng xÕp chÆt).
a
1.4.2. ChÊt r¾n cã liªn kÕt ®ång hãa trÞ
Nh ®∙ nãi mçi nguyªn tö tham gia liªn kÕt ®ång hãa trÞ ®Òu gãp chung mét
®iÖn tö hãa trÞ sao cho líp ®iÖn tö ngoµi cïng dñ 8. Nh vËy nÕu sè ®iÖn tö ngoµi
cïng (hãa trÞ) tham gia liªn kÕt cña nguyªn tè lµ N th× mçi nguyªn tö cña nã ph¶i
liªn kÕt víi 8-N nguyªn tö kh¸c ®Ó t¹o nªn liªn kÕt ®ång hãa trÞ, tøc cã 8-N
nguyªn tö çch ®Òu gÇn nhÊt, hay nãi kh¸c ®i cã sè s¾p xÕp lµ 8-N.
a. Kim c¬ng A4
Kim c¬ng lµ mét d¹ng tån t¹i (thï h×nh) cña cacbon víi cÊu h×nh ®iÖn tö lµ
1s2 2s2 2p2, vËy sè ®iÖn tö líp L tham gia liªn kÕt lµ bèn (N = 4), sè s¾p xÕp sÏ lµ 4
tøc lµ mçi mét nguyªn tö cacbon cã 4 nguyªn tö bao quanh gÇn nhÊt.
H×nh 1.14. « c¬ së cña m¹ng tinh thÓ kim c¬ng (a), vÞ trÝ çc nguyªn tö (b) vµ
liªn kÕt (c).
31
Cã thÓ h×nh dung « c¬ së m¹ng kim c¬ng nh ë h×nh 1.14a, nã ®îc t¹o
thµnh trªn c¬ së cña « c¬ së A1 cã thªm bèn nguyªn tö bªn trong víi çc täa ®é
(xem h×nh 1.14b):
1 / 4, 1 / 4, 1/ 4 (vÞ trÝ 1); 3/ 4, 3 / 4, 1 / 4 (vÞ trÝ 2);
1 / 4, 3 / 4, 3 / 4 (vÞ trÝ 3); 3 / 4, 1 / 4, 3 / 4 (vÞ trÝ 4).
(nÕu chia « c¬ së A1 nµy thµnh t¸m khèi lËp ph¬ng nhá h¬n th× bèn nguyªn tö
nµy n»m ë t©m cña bèn khèi çch nhau trong sè t¸m khèi ®ã).
Cø bèn nguyªn tö cacbon t¹o nªn mét khèi tø diÖn (bèn mÆt) tam gi¸c ®Òu.
Çc khèi xÕp chung ®Ønh t¹o nªn m¹ng kim c¬ng. Mçi nguyªn tö çch ®Òu bèn
3
nguyªn tö kh¸c víi kho¶ng çch gÇn nhÊt a. (víi a = 0,357nm) vµ liªn kÕt
4
®ång hãa trÞ (h×nh 1.13c). Gãc cè ®Þnh gi÷a çc liªn kÕt ®ång hãa trÞ trong m¹ng
kim c¬ng lµ 109,5o. Víi çc nguyªn tö cacbon ®Òu cã liªn kÕt ®ång hãa trÞ víi
n¨ng lîng lín nªn kim c¬ng cã ®é cøng rÊt cao (cao nhÊt trong thang ®é cøng).
b. M¹ng grafit
Grafit lµ d¹ng tån t¹i kh¸c cña cacbon, kh¸ phæ biÕn trong thiªn nhiªn vµ vËt
liÖu (gang). M¹ng tinh thÓ cña grafit lµ s¸u ph¬ng líp nh tr×nh bµy trªn h×nh
1.15a, trong ®ã çc nguyªn tö ®îc ph©n bè trªn çc mÆt ph¼ng t¹i çc ®Ønh cña
h×nh lô c gi¸c ®Òu, trong mÆt nµy mçi nguyªn tö ®Òu t¹o nªn liªn kÕt ®ång hãa trÞ
m¹nh víi ba nguyªn tö bao quanh vµ çc gãc lÖch lµ 120o, t¬ng øng víi ®iÒu nµy
kho¶ng çch gi÷a çc nguyªn tö trong mÆt lô c gi¸c ®Òu kh¸ nhá, a = 0,246nm.
Kho¶ng çch gi÷a çc líp lôc gi¸c ®Òu lín h¬n (kho¶ng çch gi÷ a hai mÆt lô c
gi¸c cã vÞ trÝ gièng nhau lµ c = 0,671nm), t¬ng øng víi liªn kÕt yÕu Van der
Waals. ChÝ nh v× vËy grafit rÊt dÔ bÞ t¸ch líp vµ cã tÝ nh chÊt gÇn nh hoµn toµn
tr¸i ngîc víi kim c¬ng lµ rÊt mÒm, nã ®îc coi nh lµ mét trong nh÷ng chÊt r¾n
cã ®é cøng thÊp nhÊt.
H×nh 1.15. CÊu tróc m¹ng cña grafit (a), sîi cacbon (b) vµ fullerene (c).
32
c. CÊu tróc cña sîi cacbon vµ fullerene
§Æc ®iÓm râ rÖt cña sîi cacbon vµ fullerene lµ nh÷ng chÊt cÊu t¹o b»ng
nguyªn tö cacbon víi cÊu tróc m¹ng lµ çc mÆt lôc gi¸c ®Òu nh cña grafit chØ
gåm çc liªn kÕt ®ång hãa trÞ (triÖt tiªu ®îc liªn kÕt yÕu Van der Waals) nªn sÏ
cho ®é bÒn cao h¬n rÊt nhiÒu. CÊu tróc cña sîi cacbon ®îc tr×nh bµy ë h×nh 1.15b
nh nh÷ng líp "vá" nguyªn tö cacbon, s¾p xÕp theo h×nh lôc gi¸c, cã liªn kÕt
®ång hãa trÞ m¹nh (gièng nh líp ®¸y « c¬ së grafit), cuèn quanh trôc sîi. Nã
®îc dïng lµm "cèt" (nh cèt thÐp trong bªt«ng cèt thÐp) trong compozit cho ®é
bÒn cã thÓ gÊp ba lÇn song l¹i nhÑ h¬n tíi bèn lÇn so víi thÐp (sÏ ®Ò cËp l¹i lo¹i vËt
liÖu nµy ë çc ch¬ng 7 vµ 9).
Ph©n tö cacbon C60 gäi lµ fullerene do hai nhµ khoa häc H. Kroto (Anh) vµ
R. Smalley (Mü) tæng hîp ®îc lÇn ®Çu tiªn vµo n¨m 1985 (c«ng tr×nh nµy ®∙
®îc tÆng gi¶i Nobel n¨m 1995). CÊu tróc cña fullerene ®îc tr×nh bµy trªn h×nh
1.15c: 60 nguyªn tö cacbon s¾p xÕp trªn mét mÆt cÇu theo ®Ønh cña 12 ngò gi¸c
®Òu vµ 20 lô c gi¸c ®Òu, çc ngò gi¸c kh«ng tiÕp xóc víi nhau mµ liªn kÕt víi nhau
qua çc lô c gi¸c. Mét ph©n tö fullerene C60 cã h×nh d¸ng gièng qu¶ bãng ®¸ nhiÒu
mói. CÊu tróc ®èi xøng trßn, øng víi ®é bÒn vµ ®é cøng rÊt cao cña nã ch¾c ch¾n
høa hÑn sÏ cã nh÷ ng øng dô ng kú l¹ trong kü thuËt.
d. CÊu tróc cña SiO2
Gièng trêng hîp cña kim c¬ng, cÊu tróc m¹ng tinh thÓ cña çc hîp chÊt cã
liªn kÕt ®ång hãa trÞ m¹nh phô thuéc vµo gãc gi÷a çc liªn kÕt mµ ®iÓn h×nh h¬n
c¶ lµ SiO2, nã lµ c¬ së cña vËt liÖu silicat rÊt phæ biÕn trong x©y dùng. Nh ®∙ tr×nh
bµy ë h×nh 1.5a, m¹ng tinh thÓ SiO2 ®îc cÊu t¹o bëi çc khèi tø diÖn tam gi¸c
®Òu, trong ®ã mçi mét ion Si4+ ®îc bao quanh bëi bèn ion O2- [ nh vËy khèi tø
diÖn lµ ion (SiO4)4- ]. §Ó b¶o ®¶m trung hßa ®iÖn mçi ion O2- lµ ®Ønh chung cña hai
khèi tø diÖn.
Phô thuéc ®iÒu kiÖn t¹o thµnh, çch s¾p xÕp cña khèi tø diÖn cã thÓ kh¸c
nhau nªn SiO2 t¹o nªn çc cÊu tróc kh¸c nhau: th¹ch anh víi cÊu tróc s¸u ph¬ng
(h×nh 1.16a), cristobalit β víi cÊu tróc lËp ph¬ng (h×nh 1.16b). Trong ®iÒu kiÖn
nguéi nhanh sÏ nhËn ®îc thñy tinh (v« ®Þnh h×nh) nh biÓu thÞ ë h×nh 1.5b.
33
H×nh 1.15. S¾p xÕp khèi tø diÖn (SiO4)4- trong th¹ch anh (a), cristobalit β (b).
1.4.3. ChÊt r¾n cã liªn kÕt ion

CÊu tróc tinh thÓ cña hîp chÊt hãa häc cã liªn kÕt ion phô thuéc vµo hai yÕu
tè:
• Tû sè cña sè lîng ion ©m trªn sè lîng ion d¬ng: tû sè nµy lµ cè ®Þnh
®èi víi tõng hîp chÊt, phô thuéc vµo sè lîng ®iÖn tö tham gia liªn kÕt, ®¶m b¶o
tÝ nh trung hßa vÒ ®iÖn cña hÖ thèng.
• T¬ng quan kÝ ch thíc gi÷a ion ©m vµ ion d¬ng: liªn kÕt ion lµ lo¹i
kh«ng ®Þnh híng (xem môc 1.1.2b) v× vËy trong m¹ng tinh thÓ, çc ion lu«n cã
xu híng s¾p xÕp sao cho ®¹t ®îc ®é xÕp chÆt vµ tÝ nh ®èi xøng cao nhÊt.
Nãi chung m¹ng tinh thÓ cña hîp chÊt víi liªn kÕt ion vÉn cã çc kiÓu m¹ng
®¬n gi¶n (A1, A2) nhng sù ph©n bè çc ion trong ®ã kh¸ phøc t¹p nªn vÉn ®îc
coi lµ cã m¹ng phøc t¹p.
Cã thÓ h×nh dung m¹ng tinh thÓ çc hîp chÊt hãa häc víi liªn kÕt ion ®îc
t¹o thµnh trªn c¬ së cña « c¬ së cña ion ©m, çc ion d¬ng cßn l¹i chiÕm mét
phÇn hay toµn bé çc lç hæng.
TØ mØ vÒ cÊu tróc cña chÊt r¾n cã liªn kÕt ion ®îc tr×nh bµy ë ch¬ng 7.
1.4.4. CÊu tróc cña polyme
Kh¸c víi cÊu tróc tinh thÓ cña kim lo¹i vµ çc chÊt v« c¬, « c¬ së chØ t¹o nªn
bëi sè lîng h¹n chÕ (tõ vµi ®Õn vµi chôc) nguyªn tö (ion), polyme ®îc t¹o nªn
bëi rÊt nhiÒu ph©n tö mµ mçi ph©n tö l¹i gåm hµng triÖu nguyªn tö. VÝ dô
polyme trªn c¬ së cña polyªtylen (C2H4)n ®îc h×nh thµnh lÇn lît nh sau:
H H H H H H H H
       
C = C → C C →  C C C C 
       
H H H H H H H H
m¹ch kÝ n " më " liªn kÕt kÐp m¹ch hë d¹ng th¼ng
Çc m¹ch polyme ®îc s¾p xÕp l¹i vµ liªn kÕt víi nhau b»ng liªn kÕt yÕu
Van der Waals. Sù s¾p xÕp nµy cã thÓ lµ cã trËt tù t¹o nªn cÊu tróc tinh thÓ, hoÆc
kh«ng trËt tù t¹o nªn tr¹ng th¸i v« ®Þnh h×nh. TØ mØ vÒ çc cÊu tróc nµy ®îc tr×nh
bµy ë ch¬ng 8.
1.4.5. D¹ng thï h×nh
Thï h×nh hay ®a h×nh lµ sù tån t¹i hai hay nhiÒu cÊu tróc m¹ng tinh thÓ kh¸c
nhau cña cïng mét nguyªn tè hay mét hîp chÊt hãa häc, mçi cÊu tróc kh¸c biÖt ®ã
®îc gäi lµ d¹ng thï h×nh vµ theo chiÒu nhiÖt ®é t¨ng ®îc ký hiÖu lÇn lît b»ng
çc ch÷ çi Hy L¹p α, β, γ, δ, ε.... Qu¸ tr×nh thay ®æi cÊu tróc m¹ng tõ d¹ng thï
h×nh nµy sang d¹ng thï h×nh kh¸c ®îc gäi lµ chuyÓn biÕn thï h×nh. Thï h×nh lµ
hiÖn tîng thuéc b¶n chÊt cña mét sè nguyªn tè vµ hîp chÊt, trong ®ã thÓ hiÖn rÊt
34
râ ë mét sè vËt liÖu thêng dïng: thÐp, gang (trªn c¬ së s¾t), cacbon... víi nh÷ng
hiÖu øng vµ øng dông rÊt quan träng. Çc yÕu tè dÉn ®Õn chuyÓn biÕn thï h×nh
thêng gÆp h¬n c¶ lµ nhiÖt ®é, sau ®ã lµ ¸p suÊt.
Nh ®∙ biÕt cacbon ngoµi d¹ng v« ®Þnh h×nh cßn tån t¹i díi nhiÒu d¹ng thï
h×nh (çc h×nh 1.13, 1.14): kim c¬ng (A4), grafit (A9). sîi cacbon (cÊu tróc líp
cuén), fullerene (cÊu tróc mÆt cÇu C60). Grafit lµ d¹ng thêng gÆp vµ æn ®Þnh nhÊt,
cßn kim c¬ng rÊt Ý t gÆp song cã thÓ chÕ t¹o kim c¬ng (nh©n t¹o) b»ng çch Ðp
grafit ë nhiÖt ®é rÊt cao (hµng ngh×n ®é C) vµ ¸p suÊt cao (hµng ngh×n at).
Tõ çc mô c 1.4.1a vµ b ®∙ biÕt r»ng s¾t cã hai kiÓu m¹ng lµ A1 vµ A2, trong
®ã m¹ng A2 tån t¹i trong hai kho¶ng nhiÖt ®é: díi 911oC gäi lµ Feα vµ tõ 1392oC
®Õn nhiÖt ®é ch¶y 1539oC gäi lµ Feδ; cßn m¹ng A1 tån t¹i trong kho¶ng nhiÖt ®é
cßn l¹i 911 ÷ 1392oC gäi lµ Feγ. Sù kh¸c nhau vÒ cÊu tróc, ®Æc biÖt lµ kÝ ch thíc
çc lç hæng dÉn ®Õn hai d¹ng thï h×nh Feα vµ Feγ cã kh¶ n¨ng hßa tan cacbon vµ
çc nguyªn tè hîp kim kh¸c nhau, ®ã lµ c¬ së cña çc chuyÓn pha khi nhiÖt luyÖn
thÐp vµ t¹o ra çc lo¹i thÐp kh¸c nhau vÒ tÝ nh chÊt tháa m∙n çc yªu cÇu ®a d¹ng
cña kü thuËt.
CÇn chó ý lµ khi chuyÓn biÕn thï h×nh bao giê còng ®i kÌm víi sù thay ®æi
vÒ thÓ tÝ ch (në hay co) vµ c¬ tÝ nh. VÝ dô : khi nung nãng s¾t qua 911oC s¾t l¹i co
l¹i ®ét ngét (do t¨ng mËt ®é xÕp tõ 68 lªn 74% khi chuyÓn tõ Feα → Feγ) vµ hoµn
toµn ngîc l¹i khi lµm nguéi (®iÒu nµy h¬i tr¸i víi quan niÖm thêng gÆp lµ nung
nãng th× në ra, cßn lµm nguéi th× co l¹i).
1.5. Sai lÖch m¹ng tinh thÓ

Çc cÊu tróc tinh thÓ tr×nh bµy ë trªn lµ cÊu tróc cña tinh thÓ lý tëng v× khi
xÐt ®∙ bá qua dao ®éng nhiÖt vµ çc sai háng (lÖch l¹c) trong trËt tù s¾p xÕp cña
çc nguyªn tö (ion, ph©n tö). Trong thùc tÕ kh«ng ph¶i 100% nguyªn tö ®Òu n»m
®óng vÞ trÝ quy ®Þnh, g©y nªn nh÷ng sai háng ®îc gäi lµ sai lÖch m¹ng tinh thÓ
hay khuyÕt tËt m¹ng. Tuy sè nguyªn tö n»m lÖch vÞ trÝ quy ®Þnh chiÕm tû lÖ rÊt
thÊp (chØ 1 ÷ 2%) song g©y ra çc ¶nh hëng rÊt xÊu ®Õn çc hµnh vi cña tinh thÓ
díi t¸c dô ng cña ngo¹i lùc (biÕn d¹ng dÎo, biÕn cøng...) tøc ®Õn ®é bÒn - chØ tiªu
c¬ tÝ nh hµng ®Çu, nªn viÖc kh¶o s¸t çc sai lÖch nµy cã ý nghÜa lý thuyÕt vµ thùc
tÕ lín lao, kh«ng thÓ bá qua.
Phô thuéc vµo kÝ ch thíc theo ba chiÒu trong kh«ng gian, sai lÖch m¹ng
chia thµnh: ®iÓm, ®êng vµ mÆt.
1.5.1. Sai lÖch ®iÓm
§ã lµ lo¹i sai lÖch cã kÝ ch thíc rÊt nhá (cì kÝ ch thíc nguyªn tö) theo ba
chiÒu kh«ng gian, cã d¹ng bao quanh mét ®iÓm. H×nh 1.17 tr×nh bµy tæng qu¸t çc
d¹ng sai lÖch ®iÓm nµy.
a. Nót trèng vµ nguyªn tö tù xen kÏ
Trong m¹ng tinh thÓ cña chÊt r¾n lu«n lu«n tån t¹i çc nót trèng vµ nguyªn
tö xen kÏ n»m gi÷a çc nót m¹ng gäi t¾t lµ nguyªn tö tù xen kÏ nh tr×nh bµy ë
h×nh 1.17a. Trong tinh thÓ, nguyªn tö lu«n bÞ dao ®éng nhiÖt quanh vÞ trÝ quy
®Þnh gäi lµ vÞ trÝ c©n b»ng. Do ba ®éng nhiÖt (ph©n bè n¨ng lîng kh«ng ®Òu) mét
sè nguyªn tö cã n¨ng lîng cao, biªn ®é dao ®éng lín cã kh¶ n¨ng bøt khái nót
35
m¹ng ®Ó l¹i nót kh«ng cã nguyªn tö gäi lµ nót trèng. Sau khi rêi khái nót m¹ng,
nguyªn tö cã thÓ chuyÓn sang vÞ trÝ xen kÏ gi÷a çc nót m¹ng trë thµnh nguyªn
tö tù xen kÏ (hay ra vÞ trÝ c©n b»ng trªn bÒ mÆt).
H×nh 1.17. Çc d¹ng sai lÖch ®iÓm: nót trèng vµ nguyªn tö
tù xen kÏ (a) vµ çc nguyªn tö t¹p chÊt (b).
Q
−
KT
MËt ®é cña nót trèng phô thuéc vµo nhiÖt ®é theo hµm mò ( e ), nªn t¨ng
rÊt nhanh theo nhiÖt ®é vµ cã gi¸ trÞ lín nhÊt khi s¾p ch¶y láng. Nót trèng cã ¶nh
hëng lín ®Õn c¬ chÕ vµ tèc ®é khuÕch t¸n cña kim lo¹i vµ hîp kim ë tr¹ng th¸i
r¾n.
b. Nguyªn tö t¹p chÊt
Trong thùc tÕ kh«ng thÓ cã vËt liÖu hoÆc kim lo¹i s¹ch tuyÖt ®èi (thêng
s¹ch nhÊt còng chØ ®¹t 99,99 hay 99,999% lµ cïng). Phô thuéc vµo kÝ ch thíc,
nguyªn tö lÉn vµo (thêng gäi lµ t¹p chÊt) cã thÓ thay thÕ çc nguyªn tö nÒn ë nót
m¹ng hoÆc xen gi÷a çc nót (kh¸c víi lo¹i tù xen kÏ ë môc1.5.1a) nh biÓu thÞ ë
h×nh 1.17b.
Do sù sai kh¸c vÒ ®êng kÝ nh nguyªn tö gi÷a çc nguyªn tè nÒn vµ t¹p
chÊt
nªn khi thay thÕ cho nhau bao giê còng lµm cho m¹ng cña nÒn gi∙n në ra hay co
rót l¹i g©y nªn sai lÖch cã d¹ng bao quanh mét ®iÓm. Cßn khi xen kÏ (hay tù xen
kÏ) bao giê còng lµm m¹ng nÒn gi∙n ra v× kÝ ch thíc lç hæng lu«n nhá h¬n ®êng
kÝ nh nguyªn tö. Çc nguyªn tö nÒn xung quanh lç hæng cã khuynh híng xÝ ch
l¹i gÇn nhau. Trong nhiÒu trêng hîp ngêi ta chñ ®éng t¹o ra d¹ng sai lÖch nµy
b»ng çch ®a thªm mét lîng ®¸ng kÓ nguyªn tè (cÊu tö) thø hai vµo nÒn nh sÏ
kh¶o s¸t ë ch¬ng 3.
1.5.2. Sai lÖch ®êng - LÖch
Sai lÖch ®êng lµ lo¹i cã kÝ ch thíc nhá (cì kÝ ch thíc nguyªn tö) theo hai
chiÒu vµ lín theo chiÒu thø ba, tøc cã d¹ng cña mét ®êng (®êng ë ®©y cã thÓ lµ
th¼ng, cong, xo¸y tr«n èc). Sai lÖch ®êng cã thÓ lµ mét d∙y çc sai lÖch ®iÓm kÓ
trªn, song c¬ b¶n vµ chñ yÕu vÉn lµ lÖch (dislocation) víi hai d¹ng lµ biªn vµ xo¾n.
a. LÖch biªn (edge dislocation hay dislocation line)
Cã thÓ h×nh dung lÖch biªn nh m« h×nh ë h×nh 1.18a (®iÒu nµy kh«ng ®ång
36
nghÜa lµ nã ®îc h×nh thµnh ®óng nh vËy): chÌn thªm b¸n mÆt ABCD vµo nöa
phÇn trªn cña m¹ng tinh thÓ lý tëng (h×nh 1.18a), sù xuÊt hiÖn thªm cña b¸n mÆt
lµm cho çc mÆt ph¼ng nguyªn tö kh¸c n»m vÒ hai phÝ a trë nªn kh«ng hoµn toµn
song song víi nhau n÷ a. Nh thÊy râ ë h×nh 1.18b biÓu thÞ s¾p xÕp nguyªn tö trªn
mÆt c¾t vu«ng gãc víi trôc AD (trong ®ã vïng bÞ x« lÖch kh¸ nhá - chØ 4 ÷ 5
th«ng sè m¹ng trong ph¹m vi vßng trßn), râ rµng lµ sù x« lÖch nµy kÐo dµi theo
®êng AD ®îc gäi lµ trôc lÖch, nã chÝ nh lµ biªn cña b¸n mÆt nªn cã tªn lµ lÖch
biªn. Víi sù ph©n bè nh vËy nöa tinh thÓ cã chøa b¸n mÆt sÏ chÞu øng suÊt nÐn,
nö a cßn l¹i chÞu øng suÊt kÐo.
H×nh 1.18. LÖch biªn: m« h×nh t¹o thµnh (a), sù s¾p xÕp nguyªn tö
trong vïng lÖch (b) vµ m« h×nh kh«ng gian (c).
b. LÖch xo¾n (screw dislocation)

Cã thÓ h×nh dung lÖch xo¾n nh m« h×nh trît dÞch ë h×nh 1.19a (®iÒu nµy
kh«ng ®ång nghÜa lµ nã ®îc h×nh thµnh ®óng nh vËy): c¾t tinh thÓ lý tëng theo
b¸n mÆt ABCD råi trît dÞch hai mÐp ngoµi ngîc chiÒu nhau ®i mét h»ng sè
m¹ng trªn ®êng BC. §iÒu nµy sÏ lµm cho çc nguyªn tö trong vïng hÑp gi÷a hai
®êng AD vµ BC s¾p xÕp l¹i cã d¹ng ®êng xo¾n èc gièng nh mÆt vÝ t nªn lÖch
cã tªn lµ lÖch xo¾n nh thÊy râ ë h×nh 1.19b biÓu thÞ s¾p xÕp nguyªn tö ë trªn vµ
díi b¸n mÆt. Sù x« lÖch nguyªn tö ®îc thÊy râ ë h×nh 1.19c. Còng gièng nh
trªn ®êng AD lµ t©m cña sù x« lÖch nªn ®îc gäi lµ trôc lÖch.
H×nh 1.19. LÖch xo¾n: m« h×nh t¹o thµnh (a), m« h×nh kh«ng
gian (b) vµ sù s¾p xÕp nguyªn tö trong vïng lÖch (c).
37
c. §Æc trng vÒ h×nh th¸i cña lÖch
Do x« lÖch m¹ng nªn n¨ng lîng tÝ ch lòy trong ®ã t¨ng thªm chñ yÕu n»m
ë vïng trô c lÖch. §Ó ®Æc trng cho x« lÖch m¹ng ngêi ta dïng vect¬ Burgers b .
Vect¬ nµy ®îc x¸c ®Þnh b»ng çch vÏ « vu«ng trªn mÆt tinh thÓ. Trong tinh thÓ lý
tëng « vu«ng ®îc khÐp kÝ n (®iÓm xuÊt ph¸t gÆp ®iÓm kÕt thóc), song trong tinh
thÓ cã lÖch « vu«ng ®ã kh«ng khÐp kÝ n, xuÊt hiÖn vect¬ nèi hai ®iÓm ®Çu, cuèi ®ã
chÝ nh lµ vect¬ Burgers nh biÓu thÞ ë h×nh 1.18c.
MËt ®é lÖch (ký hiÖu lµ ρ) lµ tæng chiÒu dµi trôc lÖch trong mét ®¬n vÞ thÓ
tÝ ch cña tinh thÓ, cã thø nguyªn lµ cm/cm3 hay cm-2. Râ rµng lµ mËt ®é lÖch phô
thuéc rÊt m¹nh vµo ®é s¹ch vµ tr¹ng th¸i gia c«ng. VÝ dô, ®èi víi kim lo¹i ρ cã
gi¸ trÞ nhá nhÊt (~ 108 cm-2) øng víi ®é s¹ch cao vµ tr¹ng th¸i ñ; cßn ®èi víi hîp
kim vµ ë çc tr¹ng th¸i gia c«ng hãa bÒn nh biÕn d¹ng nguéi, t«i... ρ cã gi¸ trÞ lín
h¬n (tíi 1010 ÷ 1012 cm-2) (cã thÓ hiÓu mËt ®é lÖch ρ = 1012 hay 108 cm-2 lµ qua mçi
mét cm2 mÆt c¾t ngang cña tinh thÓ cã kho¶ng 1012 hay 108 trôc lÖch ch¹y qua).
LÖch biªn cã ¶nh hëng rÊt lín ®Õn qu¸ tr×nh biÕn d¹ng dÎo: nã lµ nguån
gèc cña qu¸ tr×nh trît (gi¶m ®é bÒn) song khi qu¸ nhiÒu nã l¹i g©y c¶n trît (t¨ng
bÒn), sÏ ®îc gi¶i thÝ ch ë ch¬ng sau. Ngoµi ra sù cã mÆt cña lÖch xo¾n gióp cho
mÇm ph¸t triÓn nhanh khi kÕt tinh.
1.5.3. Sai lÖch mÆt
Sai lÖch mÆt lµ lo¹i sai lÖch cã kÝ ch thíc lín theo hai chiÒu ®o vµ nhá theo
chiÒu thø ba, tøc cã d¹ng cña mét mÆt (mÆt ë ®©y cã thÓ lµ ph¼ng, cong hay uèn
lîn). Çc d¹ng ®iÓn h×nh cña sai lÖch mÆt lµ:
- biªn giíi h¹t vµ siªu h¹t (sÏ tr×nh bµy ë môc sau),
- bÒ mÆt tinh thÓ.
1.6. §¬n tinh thÓ vµ ®a tinh thÓ

1.6.1. §¬n tinh thÓ
NÕu chÊt r¾n tinh thÓ chØ lµ mét khèi m¹ng ®ång nhÊt tøc cïng kiÓu vµ h»ng
sè m¹ng còng nh ph¬ng kh«ng ®æi híng trong toµn bé thÓ tÝ ch th× ®îc gäi lµ
®¬n tinh thÓ (h×nh 1.20a). Trong thiªn nhiªn t×m thÊy mét sè kho¸ng vËt cã thÓ
tån t¹i díi d¹ng ®¬n tinh thÓ. Chóng cã bÒ mÆt ngoµi nh½n, h×nh d¸ng x¸c ®Þnh,
®ã lµ nh÷ng mÆt ph¼ng nguyªn tö giíi h¹n (thêng lµ çc mÆt xÕp chÆt nhÊt). Çc
®¬n tinh thÓ kim lo¹i kh«ng tån t¹i trong tù nhiªn, muèn cã ph¶i dïng c«ng nghÖ
"nu«i" ®¬n tinh thÓ.
§¬n tinh thÓ cã tÝ nh chÊt rÊt ®Æc thï lµ dÞ híng v× theo çc ph¬ng mËt ®é
xÕp chÆt nguyªn tö kh¸c nhau nh ®∙ tr×nh bµy ë trªn. Trong s¶n xuÊt c¬ khÝ hÇu
nh kh«ng sö dông ®¬n tinh thÓ, nã ®îc dïng réng r∙i trong c«ng nghiÖp ®iÖn tö
ë d¹ng b¸n dÉn.
1.6.2. §a tinh thÓ
a. H¹t
38
Trong thùc tÕ hÇu nh chØ gÆp çc vËt liÖu ®a tinh thÓ. §a tinh thÓ gåm rÊt
nhiÒu (®¬n) tinh thÓ nhá (cì µm) ®îc gäi lµ h¹t tinh thÓ hay ®¬n gi¶n lµ h¹t,
chóng tuy cã cïng cÊu tróc vµ th«ng sè m¹ng song ph¬ng l¹i ®Þnh híng kh¸c
nhau (mang tÝ nh ngÉu nhiªn) vµ liªn kÕt víi nhau qua vïng ranh giíi ®îc gäi lµ
biªn h¹t (hay biªn giíi h¹t) nh tr×nh bµy ë h×nh 1.20b.
Tõ m« h×nh ®ã thÊy râ:
- Mçi h¹t lµ mét khèi tinh thÓ hoµn toµn ®ång nhÊt, xÐt vÒ mÆt nµy tõng h¹t
®Òu thÓ hiÖn tÝ nh dÞ híng.
- Çc h¹t tuy cã m¹ng vµ th«ng sè gièng nhau nhng cã ph¬ng lÖch nhau
tøc tÝ nh ®ång nhÊt vÒ ph¬ng m¹ng kh«ng gi÷ ®îc trong toµn khèi m¹ng v× thÕ
l¹i thÓ hiÖn tÝ nh ®¼ng híng (®«i khi cßn gäi lµ ®¼ng híng gi¶ v× mçi phÇn cña
nã - h¹t vÉn thÓ hiÖn tÝ nh dÞ híng).
- Biªn h¹t chÞu ¶nh hëng quy luËt ph¬ng m¹ng cña çc h¹t xung quanh
nªn cã cÊu tróc “hçn hîp” vµ v× vËy kh«ng duy tr× ®îc cÊu tróc quy luËt (tinh thÓ)
mµ l¹i cã s¾p xÕp kh«ng trËt tù (x« lÖch) nh lµ v« ®Þnh h×nh, thêng lµ kÐm xÝ t
chÆt víi tÝ nh chÊt kh¸c víi b¶n th©n h¹t.
- Cã thÓ thÊy râ cÊu tróc ®a tinh thÓ hay çc h¹t qua tæ chøc tÕ vi (¶nh thÊy
®îc qua kÝ nh hiÓn vi, thêng lµ quang häc). Qua mµi ph¼ng vµ mµi nh½n ®Õn
bãng nh g¬ng, råi ¨n mßn nhÑ, mÉu kim lo¹i ®îc ®Æt vµo trong kÝ nh hiÓn vi ®Ó
quan s¸t. Chïm tia s¸ng vu«ng gãc tíi bÒ mÆt nh½n (trõ çc phÇn låi lâm) ®Òu
®îc ph¶n x¹ trë l¹i nªn ¶nh cã mµu s¸ng. Qua ¨n mßn nhÑ (cßn gäi lµ tÈm thùc)
biªn h¹t bÞ ¨n mßn m¹nh h¬n, lâm xuèng lµm tia s¸ng chiÕu tíi bÞ h¾t ®i, bÞ tèi,
nªn thÊy râ çc ®êng viÒn tèi nh ë h×nh 1.20c. Thùc chÊt tæ chøc tÕ vi biÓu thÞ
cÊu tróc cña mÆt c¾t ngang qua çc h¹t theo quy luËt ngÉu nhiªn.
H×nh 1.20. M« h×nh ®¬n tinh thÓ (a), ®a tinh thÓ (b),
tæ chøc tÕ vi kim lo¹i ®a tinh thÓ: ®êng tèi lµ biªn
h¹t (c), cÊu tróc cña siªu h¹t (d).
b. §é h¹t
Ngêi ta cã thÓ c¶m nhËn ®îc ®é lín cña h¹t hay tinh thÓ khi quan s¸t chç
vì cña kim lo¹i qua ®é xï x×, gîn h¹t cña nã. Nh sau nµy sÏ biÕt h¹t to hay nhá
39
¶nh hëng rÊt lín ®Õn c¬ tÝ nh nªn rÊt cÇn ®¸nh gi¸ chóng vÒ mÆt ®Þnh lîng.
Trong nghiªn cøu kim lo¹i thêng dïng kh¸i niÖm ®é h¹t, biÓu diÔn b»ng kÝ ch
thíc (kho¶ng çch gi÷a hai mÐp ®èi diÖn, ®«i khi cßn gäi lµ ®êng kÝ nh) trung
b×nh çc h¹t trªn tæ chøc tÕ vi.
§Ó x¸c ®Þnh ®é h¹t ngêi ta hay dïng çc cÊp h¹t theo tiªu chuÈn ASTM.
Çc h¹t cã ®é lín kh¸c nhau ®îc ph©n thµnh 16 cÊp chÝ nh ®¸nh sè tõ 00, 0, 1,
2...., 14 theo trËt tù h¹t nhá dÇn, trong ®ã t¸m cÊp thêng dïng lµ tõ 1 ®Õn 8. Gäi
Z lµ sè h¹t cã trong h×nh vu«ng cña tæ chøc tÕ vi víi ®é phãng ®¹i x100, c¹nh
kho¶ng 2,5cm (®ã chÝ nh lµ 1inch2 ≈ 6,25cm2) vµ N lµ cÊp h¹t, chóng cã quan hÖ
Z = 2N-1.
Ngêi ta thêng x¸c ®Þnh cÊp h¹t b»ng çch so s¸nh ë cïng ®é phãng ®¹i
(thêng lµ x100) gi÷ a tæ chøc tÕ vi víi thang ¶nh cÊp h¹t chuÈn (h×nh 1.21). Víi
çc cÊp th«ng dô ng tõ 1 ®Õn 8 kÝ ch thíc (®êng kÝ nh) h¹t thay ®æi tõ cì trªn
díi 300µm ®Õn trªn díi 25µm nh biÓu thÞ ë b¶ng 1.2.
B¶ng 1.2. Çc cÊp h¹t chuÈn chÝ nh theo ASTM
CÊp Sè h¹t cã trong 1inch2 Sè h¹t cã trong DiÖn tÝ ch thËt cña
1mm2 thËt cña mÉu mét h¹t, mm2
(ë ®é phãng ®¹i x100)
00 0,25 4 0,258
0 0,5 8 0,129
1 1 16 0,0645
2 2 32 0,0323
3 4 64 0,0161
4 8 128 0,00807
5 16 256 0,00403
6 32 512 0,00202
7 64 1024 0,001008
8 128 2048 0,000504
9 256 4096 0,000252
10 512 8200 0,000126
11 1024 16400 0,000063
12 2048 32800 0,0000315
13 4096 65600 0,0000158
14 8200 131200 0,00000788
c. Siªu h¹t
NÕu nh khèi ®a tinh thÓ gåm çc h¹t (kÝ ch thíc hµng chôc - hµng tr¨m
µm) víi ph¬ng m¹ng lÖch nhau mét gãc ®¸ng kÓ (hµng chôc ®é), ®Õn lît mçi
h¹t nã còng gåm nhiÒu thÓ tÝ ch nhá h¬n (kÝ ch thíc cì 0,1 ÷ 10µm) víi ph¬ng
m¹ng lÖch nhau mét gãc rÊt nhá (kh«ng qu¸ 1-2o) chóng ®îc gäi lµ siªu h¹t hay
40
block nh biÓu thÞ ë h×nh 1.20d. Nh vËy biªn giíi siªu h¹t còng bÞ x« lÖch nhng
víi møc ®é thÊp h¬n vµ cã chiÒu dµy nhá h¬n.
H×nh 1.21. Thang ¶nh cÊp h¹t chuÈn øng víi ®é phãng ®¹i x100.
1.6.3. Textua
H×nh 1.22. M« h×nh textua trong d©y

nh«m sau khi kÐo sîi (vect¬ v biÓu thÞ
híng kÐo, trôc textua lµ [111]).
Nh ®∙ biÕt trong ®a tinh thÓ ph¬ng m¹ng gi÷a çc h¹t ®Þnh híng ngÉu
nhiªn song trong mét sè ®iÒu kiÖn nµo ®ã (chñ yÕu do biÕn d¹ng dÎo hay mét phÇn
do kÕt tinh l¹i) ph¬ng m¹ng cña chóng ®îc s¾p xÕp theo híng u tiªn, tøc mét
ph¬ng cïng chØ sè nµo ®ã cña çc h¹t l¹i ph©n bè song song (tøc cïng mét
híng) víi nhau t¹o nªn textua (texture, TCVN 1660 - 75 gäi lµ tæ chøc ®Þnh
híng). VÝ dô, khi kÐo sîi nh«m víi lîng biÕn d¹ng cao çc h¹t nh«m tõ chç
cã ph¬ng m¹ng ph©n bè ngÉu nhiªn trë nªn ®Þnh híng sao cho ph¬ng [111]
41
cña tÊt c¶ çc h¹t ®Òu song song víi híng kÐo (h×nh 1.22). Khi ®a tinh thÓ cã
textua (hay cßn gäi lµ h¹t ®Þnh híng) vËt liÖu sÏ mÊt tÝ nh ®¼ng híng mµ l¹i thÓ
hiÖn tÝ nh dÞ híng. CÊu tróc textua ®îc øng dông cho thÐp kü thuËt ®iÖn vµ ®∙
®em l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ rÊt lín.
1.7. Sù kÕt tinh vµ h×nh thµnh tæ chøc cña kim lo¹i

Trong çc môc tríc ®∙ kh¶o s¸t cÊu tróc m¹ng tinh thÓ cña çc nguyªn tè,
hîp chÊt vµ tæ chøc (h¹t), b©y giê h∙y xem chóng ®îc h×nh thµnh nh thÕ nµo
cïng çc quy luËt chi phèi. PhÇn lín kim lo¹i hîp kim ®îc chÕ t¹o (luyÖn) ra ë
tr¹ng th¸i láng råi lµm nguéi trong çc khu«n ®óc, tøc qua kÕt tinh, sau ®ã míi
qua çc d¹ng gia c«ng kh¸c nhau (vÝ dô, biÕn d¹ng dÎo: çn) ®Ó thµnh b¸n thµnh
phÈm vµ s¶n phÈm. Nh vËy kÕt tinh ®îc coi lµ bíc khëi t¹o cña sù h×nh thµnh
tæ chøc: çc h¹t víi cÊu tróc tinh thÓ. Nghiªn cøu qu¸ tr×nh kÕt tinh sÏ lµm s¸ng tá
çc quy luËt chi phèi sù t¹o thµnh h¹t nhê ®ã cã thÓ t×m ra çc biÖn ph¸p nhËn
®îc ®é h¹t theo ý muèn, n©ng cao chÊt lîng vËt liÖu. H¬n n÷ a çc quy luËt kÕt
tinh (tõ tr¹ng th¸i láng) còng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm chung nh çc quy luËt chuyÓn
pha ë tr¹ng th¸i r¾n (nhiÖt luyÖn, kÕt tinh l¹i...), nªn sÏ gióp n¾m v÷ ng çc qu¸
tr×nh t¬ng øng.
1.7.1. §iÒu kiÖn x¶y ra kÕt tinh
Tríc tiªn h∙y xÐt xem sù kÕt tinh cã thÓ x¶y ra ®îc trong çc ®iÒu kiÖn
nµo? §Ó tr¶ lêi c©u hái nµy h∙y ®i tõ tr¹ng th¸i xuÊt ph¸t cña nã - tr¹ng th¸i láng.
a. CÊu tróc ë tr¹ng th¸i láng
Nh ®∙ tr×nh bµy ë mô c 1.2.3.a, chÊt láng chØ cã trËt tù gÇn (mµ kh«ng cã
trËt tù xa) tøc trong nã cã nh÷ng nhãm nguyªn tö s¾p xÕp trËt tù, chóng ë tr¹ng
th¸i c©n b»ng ®éng tøc lµ chØ cã kh¶ n¨ng tån t¹i trong thêi gian rÊt ng¾n, nhanh
chãng tan ra råi l¹i t¹o thµnh ë chç kh¸c. Mét d¹ng tån t¹i nh vËy cho thÊy vÒ
mÆt cÊu tróc tr¹ng th¸i láng gÇn tr¹ng th¸i tinh thÓ h¬n lµ tr¹ng th¸i khÝ , ®iÒu nµy
gióp nã kÕt tinh (t¹o nªn m¹ng tinh thÓ vµ h¹t) mét çch dÔ dµng.
b. BiÕn ®æi n¨ng lîng khi kÕt tinh
Sù biÕn ®æi n¨ng lîng quyÕt ®Þnh chiÒu híng cña mäi chuyÓn biÕn (nh
ph¶n øng hãa häc, chuyÓn pha, kÕt tinh...). Trong tù nhiªn mäi qu¸ tr×nh tù ph¸t
®Òu x¶y ra theo chiÒu híng gi¶m n¨ng lîng dù tr÷. VÝ dô, mäi vËt ®Òu cã xu
híng tù gi¶m ®é cao v× ë vÞ trÝ thÊp cã dù tr÷ n¨ng lîng (thÕ n¨ng) nhá h¬n.
§èi víi chuyÓn tr¹ng th¸i còng vËy, ®éng lùc thóc ®Èy nã còng lµ n¨ng lîng dù
tr÷ - chuyÓn ®éng cña nguyªn tö , ph©n tö , ion - ®îc ®Æc trng b»ng ®¹i lîng
®îc gäi lµ n¨ng lîng tù do F (v× kh«ng ®o ®îc gi¸ trÞ tuyÖt ®èi nªn cã thÓ biÓu
thÞ b»ng ∆F). N¨ng lîng tù do cña çc tr¹ng th¸i phô thuéc nhiÒu vµo nhiÖt ®é.
H×nh 1.23 biÓu thÞ sù biÕn ®æi cña F cña tr¹ng th¸i láng vµ r¾n (tinh thÓ) theo nhiÖt
®é:
- ë nhiÖt ®é To > Tso vËt thÓ tån t¹i ë tr¹ng th¸i láng v× n¨ng lîng tù do cña
tr¹ng th¸i láng nhá h¬n r¾n, Fl < Fr, sù kÕt tinh cha x¶y ra,
- ë nhiÖt ®é To < Tso vËt thÓ ë tr¹ng th¸i tinh thÓ v× Fr < Fl.
Nh thÕ, khi lµm nguéi qua Tso (t¹i ®ã Fl = Fr) sÏ cã sù chuyÓn tr¹ng th¸i tõ
láng sang tinh thÓ, tøc x¶y ra kÕt tinh, nªn Tso ®îc gäi lµ nhiÖt ®é kÕt tinh (hay
42
nãng ch¶y) nhng chØ cã tÝ nh lý thuyÕt vµ ®îc coi nh mét ®Æc trng cho nguyªn
tè hay ®¬n chÊt. Së dÜ nãi cã tÝ nh lý thuyÕt v× thËt ra trong ®iÒu kiÖn th«ng
thêng, t¹i ®óng nhiÖt ®é ®ã (To = Tso) khi lµm nguéi vÉn cha x¶y ra kÕt tinh,
khi nung nãng vÉn cha x¶y ra nãng ch¶y do hai tr¹ng th¸i láng - r¾n c©n b»ng
nhau, tøc vÉn duy tr× tr¹ng th¸i ban ®Çu. V× thÕ sù kÕt tinh thùc tÕ chØ x¶y ra ë
nhiÖt ®é thÊp h¬n nhiÖt ®é kÕt tinh (lý thuyÕt) Ts kÓ trªn mét kho¶ng nhÊt ®Þnh ®Ó
t¹i ®ã Fr < Fl mét çch râ rÖt. §ã lµ ®iÒu kiÖn ®Ó x¶y ra kÕt tinh.
H×nh 1.23. S¬ ®å biÕn ®æi n¨ng

lîng tù do ∆F cña çc tr¹ng
th¸i r¾n, láng phô thuéc vµo
nhiÖt ®é.
c. §é qu¸ nguéi
Ngêi ta gäi hiÖu sè gi÷a nhiÖt ®é kÕt tinh lý thuyÕt Tso vµ nhiÖt ®é kÕt tinh
thùc tÕ Tkto lµ ®é qu¸ nguéi ∆To:
∆To = Tso - Tkto
VËy cã thÓ ph¸t biÓu mét çch kh¸c ®iÒu kiÖn kÓ trªn lµ: sù kÕt tinh chØ x¶y ra víi
®é qu¸ nguéi. §a sè kim lo¹i nguyªn chÊt kü thuËt cã thÓ kÕt tinh víi ®é qu¸
nguéi thay ®æi tõ rÊt nhá (chØ 1 ÷ 2oC) ®Õn rÊt lín (hµng chôc, tr¨m ®Õn ngh×n oC)
tïy theo tèc ®é lµm nguéi khi kÕt tinh lµ chËm hay nhanh. VÝ dô, víi cïng mét
kim lo¹i, nhiÖt ®é kÕt tinh thùc tÕ trong khu«n çt cao h¬n trong khu«n kim lo¹i,
do vËy kh«ng thÓ cã nhiÖt ®é kÕt tinh thùc tÕ nãi chung (cho mäi trêng hîp). Khi
lµm nguéi rÊt chËm mét çch cè ý, kim lo¹i nguyªn chÊt kü thuËt cã nhiÖt ®é kÕt
tinh thùc tÕ rÊt gÇn víi lý thuyÕt, trong nhiÒu trêng hîp cã thÓ bá qua sù sai lÖch
®ã.
Còng víi lý luËn t¬ng tù cho khi nung nãng: sù nãng ch¶y thùc tÕ sÏ x¶y ra
ë nhiÖt ®é Tcho > Tso, ®é chªnh lÖch gi÷a chóng ®îc gäi lµ ®é qu¸ nung.
1.7.2. Hai qu¸ tr×nh cña sù kÕt tinh
ë nhiÖt ®é T<Ts sù kÕt tinh x¶y ra ®îc lµ nhê hai qu¸ tr×nh c¬ b¶n nèi tiÕp
nhau x¶y ra lµ t¹o mÇm vµ ph¸t triÓn mÇm.
a. T¹o mÇm
T¹o mÇm lµ qu¸ tr×nh sinh ra çc phÇn tö r¾n cã cÊu tróc tinh thÓ tøc
nh÷ ng nhãm trËt tù gÇn (lu«n cã s½n trong kim lo¹i láng) víi kÝ ch thíc ®ñ lín,
®îc cè ®Þnh l¹i, chóng kh«ng bÞ tan ®i nh tríc ®ã mµ ph¸t triÓn lªn nh lµ
trung t©m cña tinh thÓ (h¹t). Ngêi ta ph©n biÖt hai lo¹i mÇm: tù sinh vµ ký sinh.
43
MÇm tù sinh
Lµ sù t¹o mÇm tõ kim lo¹i láng ®ång nhÊt (®ång thÓ) kh«ng cã sù trî gióp
cña çc phÇn tõ r¾n cã s½n ë trong nã. Lóc ®ã nh÷ng nhãm nguyªn tö trËt tù gÇn
nµo cã kÝ ch thíc ®ñ lín r ≥ rth (víi gi¶ thiÕt r»ng chóng lµ çc khèi h×nh cÇu b¸n
kÝ nh r) mµ theo tÝ nh to¸n vÒ nhiÖt ®éng häc, rth (b¸n kÝ nh tíi h¹n cña mÇm) ®îc
tÝ nh theo c«ng thøc
2σ
rth =
∆f v
trong ®ã: σ - søc c¨ng bÒ mÆt gi÷a r¾n vµ láng,
∆fv - ®é chªnh n¨ng lîng tù do (Fl - Fr) tÝ nh cho mét ®¬n vÞ thÓ tÝ ch.
Mét khi r ≥ rth nhãm trËt tù gÇn trë nªn æn ®Þnh, kh«ng bÞ tan ®i, ph¸t triÓn
lªn thµnh h¹t. §ã lµ çc mÇm tù sinh.
Khi kÕt tinh ë nhiÖt ®é cµng thÊp, ®é qu¸ nguéi ∆To cµng lín th× ∆fv còng
cµng lín, rth cµng nhá; ®iÒu nµy còng t¬ng ®ång víi cã cµng nhiÒu nhãm trËt tù
gÇn cã s½n trong chÊt láng dÔ dµng tháa m∙n ®iÒu kiÖn vÒ kÝ ch thíc nµy nªn
cµng cã nhiÒu mÇm.
MÇm ký sinh
Lµ sù t¹o mÇm ë trªn bÒ mÆt ph©n tö r¾n cã s½n ë trong kim lo¹i láng
kh«ng ®ång nhÊt (dÞ thÓ) vµ lµ d¹ng t¹o mÇm thùc tÕ vµ ®¬n gi¶n h¬n nhiÒu. Nã
thùc tÕ ë chç kim lo¹i láng dï nguyªn chÊt ®Õn ®©u còng cßn t¹p chÊt trong ®ã cã
çc phÇn tö r¾n khã ch¶y, h¬n n÷ a trong s¶n xuÊt thùc tÕ kh«ng thÓ tr¸nh ®îc sù
lÉn vµo cña nh÷ng phÇn tö r¾n kh¸c nh: bôi têng lß, bô i than, bô i chÊt s¬n
khu«n...vµ ngay c¶ thµnh khu«n. MÇm (nhãm trËt tù gÇn cã s½n trong kim lo¹i
láng) sÏ g¾n lªn çc bÒ mÆt cã s½n ®ã theo nh÷ng mÆt t¬ng thÝ ch (cã cÊu tróc
gÇn gièng nhau), do ®ã søc c¨ng bÒ mÆt gi÷a chóng (gi÷a hai chÊt r¾n) nhá h¬n
nhiÒu gi÷a mÇm vµ kim lo¹i láng (gi÷a r¾n vµ láng), nªn gi¸ trÞ rth ®ßi hái nhá ®i,
cµng t¹o ®iÒu kiÖn dÔ dµng cho t¹o mÇm. Thùc tÕ lµ trong nhiÒu trêng hîp ngêi
ta cßn cè ý t¹o ra vµ ®a çc phÇn tö r¾n vµo ®Ó gióp kÕt tinh, sÏ ®îc nãi tíi ë
mô c sau.
b. Ph¸t triÓn mÇm
Ngêi ta ®∙ tÝ nh to¸n ®îc r»ng khi ®¹t ®Õn kÝ ch thíc tíi h¹n rth, sù ph¸t
triÓn lªn vÒ kÝ ch thíc cña mÇm lµ qu¸ tr×nh tù nhiªn v× lµm gi¶m n¨ng lîng tù
do. CÇn nãi thªm r»ng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn mÇm, lÖch xo¾n ®ãng vai trß quan
träng nhê bËc thang trªn bÒ mÆt kh«ng bao giê mÊt ®i, ®Ó çc nguyªn tö b¸m dùa
vµo mét çch ch¾c ch¾n.
44
H×nh 1.24. Çc trôc cña nh¸nh c©y (a) vµ tinh thÓ
nh¸nh c©y (b)
Trong çc ®iÒu kiÖn th«ng thêng (lµm nguéi t¬ng ®èi nhanh) tho¹t tiªn sù
ph¸t triÓn mÇm mang tÝ nh dÞ híng tøc lín lªn rÊt nhanh theo mét sè ph¬ng t¹o
nªn nh¸nh c©y. §iÒu nµy cã nghÜa lóc ®Çu mÇm ph¸t triÓn nhanh theo trô c bËc I
(A) (h×nh 1.24), råi tõ trôc chÝ nh nµy t¹o nªn trôc bËc II (B) vu«ng gãc víi trô c
bËc I, råi tõ trô c bËc II ph©n nh¸nh tiÕp t¹o nªn trôc bËc III (C)... cø nh vËy
nh¸nh c©y ®îc h×nh thµnh. Sau ®ã kim lo¹i gi÷a çc nh¸nh c©y míi kÕt tinh t¹o
nªn h¹t (tinh thÓ) ®Æc kÝ n, nh vËy cuèi cïng nãi chung kh«ng thÊy trùc tiÕp ®îc
nh¸nh c©y. §«i khi cã thÓ ph¸t hiÖn ra nh¸nh c©y ë vïng trªn cïng, do kÕt tinh sau
cïng, kim lo¹i láng gi÷a çc nh¸nh c©y ®∙ bï - bæ xung - co cho çc phÇn ®∙ kÕt
tinh tríc lµm tr¬ ra nh¸nh c©y. NÕu kim lo¹i gi÷ a çc nh¸nh c©y kh«ng ®îc bæ
xung ®Çy ®ñ sÏ t¹o nªn rç co gi÷a çc nh¸nh c©y. Cã thÓ thÊy gi¸n tiÕp çc nh¸nh
c©y b»ng tÈm thùc hîp kim, do sù sai kh¸c thµnh phÇn gi÷a phÇn kÕt tinh tríc vµ
kÕt tinh sau. MÇm còng ph¸t triÓn nhanh theo ph¬ng t¶n nhiÖt m¹nh h¬n.
1.7.3. Sù h×nh thµnh h¹t
H¹t lµ yÕu tè quan träng cña tæ chøc tinh thÓ. B©y giê h∙y xem h¹t ®îc h×nh
thµnh nh thÕ nµo ?
a. TiÕn tr×nh kÕt tinh
Cã thÓ h×nh dung kÕt tinh nh lµ sù tiÕp nèi liªn tôc cña hai qu¸ tr×nh c¬ b¶n
trªn: trong khi çc mÇm sinh ra tríc ph¸t triÓn lªn th× trong kim lo¹i láng vÉn tiÕp
tô c sinh ra çc mÇm míi, qu¸ tr×nh cø x¶y ra nh vËy cho ®Õn khi çc mÇm ®i ®Õn
gÆp nhau vµ kim lo¹i láng hÕt, cuèi cïng ®îc tæ chøc ®a tinh thÓ gåm çc h¹t.
Nh minh häa ë h×nh 1.25, gi¶ sö trong kim lo¹i láng cø mçi gi©y t¹o ra mét
mÇm, ë çc gi©y tiÕp theo khi mÇm nµy ®∙ lín lªn l¹i xuÊt hiÖn çc mÇm míi (çc
h×nh a, b, c); qu¸ tr×nh cø diÔn biÕn nh vËy cho ®Õn khi kÕt thóc ë gi©y thø n
(h×nh d). Tõ ®©y cã thÓ thÊy:
- tõ mçi mÇm t¹o nªn mét h¹t,
- çc h¹t xuÊt ph¸t tõ mÇm sinh ra tríc cã nhiÒu thêi gian vµ kim lo¹i láng
bao quanh, cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn nªn h¹t sÏ to h¬n; ngîc l¹i çc h¹t tõ mÇm
sinh sau sÏ nhá h¬n, do vËy çc h¹t kh«ng thÓ cã kÝ ch thíc hoµn toµn ®ång nhÊt,
song th«ng thêng sù chªnh lÖch còng kh«ng lín,
- do çc mÇm ®Þnh híng trong kh«ng gian mét çch ngÉu nhiªn nªn
ph¬ng m¹ng ë çc h¹t c¹nh nhau kh«ng ®ång híng, lÖch nhau mét çch ®¸ng
kÓ, do ®ã xuÊt hiÖn vïng biªn h¹t víi m¹ng tinh thÓ bÞ x« lÖch.
b. H×nh d¹ng h¹t
Do t¬ng quan vÒ tèc ®é ph¸t triÓn mÇm theo çc ph¬ng mµ h¹t t¹o nªn cã
h×nh d¹ng kh¸c nhau, ë ®©y chØ ®Ò cËp ®Õn mét sè d¹ng thêng gÆp.
- Khi tèc ®é ph¸t triÓn ®Òu theo mäi ph¬ng, h¹t nhËn ®îc cã d¹ng ®a c¹nh
hay cÇu. Th«ng thêng h¹t kim lo¹i cã d¹ng ®a c¹nh do çc mÇm cïng lo¹i ®i ®Õn
gÆp nhau (h×nh 1.25). Trong trêng hîp mét lo¹i mÇm kÕt tinh tríc, kh«ng gÆp
45
çc mÇm cïng lo¹i, sÏ cè ®Þnh ®îc d¹ng cÇu cña nã trªn nÒn çc h¹t kh¸c lo¹i kÕt
tinh sau (nh grafit cÇu trong gang).
- Khi tèc ®é ph¸t triÓn m¹nh theo hai ph¬ng (tøc theo mét mÆt) nµo ®ã, h¹t
sÏ cã d¹ng tÊm, l¸, phiÕn nh grafit trong gang x¸m.
- Khi tèc ®é ph¸t triÓn m¹nh theo mét ph¬ng nµo ®ã, h¹t sÏ cã d¹ng ®òa,
cét hay h×nh trô.
- D¹ng tinh thÓ h×nh kim (®Çu nhän) tån t¹i trong mét sè trêng hîp (vÝ dô,
khi nhiÖt luyÖn).
H×nh 1.25. Qu¸ tr×nh t¹o vµ ph¸t triÓn mÇm theo thêi gian
(çc h×nh a,b,c) vµ kÕt thóc ë gi©y thø n (d).
1.7.4. Çc ph¬ng ph¸p t¹o h¹t nhá khi ®óc

Trong chÕ t¹o c¬ khÝ thêng yªu cÇu vËt liÖu kim lo¹i ®em dïng ph¶i cã h¹t
nhá v× cho c¬ tÝ nh cao h¬n ®Æc biÖt lµ ®é dai. VËy lµm thÕ nµo ®Ó t¹o ®îc h¹t
nhá ngay trong kh©u gia c«ng ®Çu tiªn nµy?
a. Nguyªn lý
RÊt dÔ nhËn thÊy kÝ ch thíc h¹t còng phô thuéc vµo t¬ng quan cña hai qu¸
tr×nh c¬ b¶n cña kÕt tinh lµ t¹o mÇm vµ ph¸t triÓn mÇm. Sè mÇm ®îc t¹o ra cµng
nhiÒu th× h¹t cµng nhá, nhng mÇm lín lªn (ph¸t triÓn) cµng nhanh th× h¹t cµng
lín. B»ng thùc nghiÖm ngêi ta x¸c ®Þnh ®îc kÝ ch thíc h¹t A phô thuéc vµo tèc
®é sinh mÇm (sè mÇm ®îc t¹o nªn trong mét ®¬n vÞ thÓ tÝ ch vµ trong ®¬n vÞ thêi
gian) n (.../s) vµ tèc ®é ph¸t triÓn (theo chiÒu dµi) cña mÇm v (mm/s) theo c«ng
thøc
46
3
v
A = 1,1  
4
n
VËy nguyªn lý t¹o h¹t nhá khi ®óc (còng nh trong çc chuyÓn pha kh¸c) lµ
t¨ng tèc ®é sinh mÇm n vµ gi¶m tèc ®é ph¸t triÓn dµi v cña mÇm. Çc ph¬ng
ph¸p lµm h¹t nhá khi ®óc ®Òu tu©n theo nguyªn lý nµy.
b. Çc ph¬ng ph¸p lµm h¹t nhá khi ®óc
Thêng ¸p dô ng hai ph¬ng ph¸p chÝ nh lµ t¨ng ®é qu¸ nguéi vµ biÕn tÝ nh.
T¨ng ®é qu¸ nguéi
Khi t¨ng ®é qu¸ nguéi ∆To, tèc ®é sinh mÇm n vµ tèc ®é ph¸t triÓn dµi cña
mÇm v ®Òu t¨ng (h×nh 1.26) nhng n t¨ng nhanh h¬n do ®ã vÉn lµm h¹t nhá ®i.
§Ó t¨ng ®é qu¸ nguéi khi ®óc ngêi ta ph¶i lµm nguéi nhanh b»ng çch thay
®æi vËt liÖu lµm khu«n. Trong thùc tÕ cã çc ph¬ng ph¸p ®óc t¬ng øng víi tèc
®é lµm nguéi nh sau:
H×nh 1.26. ¶nh hëng cña ®é

qu¸ nguéi ∆T ®Õn n vµ v.
- Lµm nguéi trong khu«n çt lµ ph¬ng ph¸p ®óc nguéi chËm nhÊt, nhÊt lµ
trong khu«n ®∙ ®îc sÊy kh« (trong khu«n t¬i nguéi nhanh h¬n ®«i chót).
- Thay vËt liÖu lµm khu«n b»ng kim lo¹i nh gang, thÐp, ®ång cã tÝ nh dÉn
nhiÖt cao h¬n nhê ®ã tèc ®é nguéi t¨ng lªn mét çch ®¸ng kÓ. Nh vËy ®óc trong
khu«n kim lo¹i (vÜnh cö u) kh«ng nh÷ng kh«ng ph¶i lµm l¹i khu«n, cho n¨ng suÊt
cao h¬n mµ cßn n©ng cao chÊt lîng vËt ®óc.
- Lµm nguéi thªm khu«n kim lo¹i b»ng níc, lµm t¨ng thªm tèc ®é nguéi vµ
®é qu¸ nguéi nh ®óc ly t©m, ®óc ¸p lùc, ®óc liªn tôc... cho n¨ng suÊt rÊt cao vµ
chÊt lîng tèt.
T¨ng tèc ®é nguéi ®Ó lµm nhá h¹t khi ®óc kh¸ ®¬n gi¶n, hiÖu qu¶, ®îc ¸p
dô ng rÊt réng r∙i cho çc s¶n phÈm nhá vµ h×nh d¹ng ®¬n gi¶n. H¹n chÕ cña nã lµ
do khi lµm nguéi qu¸ nhanh t¹o ra ®é chªnh nhiÖt ®é qu¸ lín gi÷ a çc phÇn cña
vËt ®óc víi h×nh d¹ng phøc t¹p, kh«ng ®iÒu hßa (cã thµnh qu¸ dµy vµ qu¸ máng),
g©y ra øng suÊt cã thÓ lµm biÕn d¹ng, thËm chÝ nøt. Ph¬ng ph¸p nµy kh«ng cã
hiÖu qu¶ víi vËt ®óc (cã tiÕt diÖn) lín.
Çc ph¬ng ph¸p lµm nguéi kÓ trªn chØ ®¹t ®îc tèc ®é nguéi vµi tr¨m ®Õn
ngh×n ®é oC/s (< ∆T1o trªn h×nh 1.26). NÕu t¨ng ®é qu¸ nguéi lªn cao h¬n n÷a tõ
47
∆T1 ®Õn ∆T2 (vÝ dô kho¶ng trªn díi 104 oC/s cho kim lo¹i, > 105 oC/s cho hîp
o o
kim) chØ lµm cho n t¨ng, cßn v l¹i gi¶m ®i, sÏ nhËn ®îc çc h¹t rÊt nhá mÞn - vi
tinh thÓ (h¹t cì micromet), siªu vi tinh thÓ (h¹t cì nanomet). Cßn khi t¨ng ®é qu¸
nguéi lín h¬n ∆T2o, çc nguyªn tö kh«ng thÓ khuÕch t¸n t¹o nªn tinh thÓ mµ t¹o
nªn tr¹ng th¸i thñy tinh, v« ®Þnh h×nh. §Ó ®¹t ®îc çc hiÖu øng ®ã s¶n phÈm t¹o
ra ph¶i rÊt m¶nh, b»ng çch phun t¹o bét tõ pha láng, tia b¨ng máng trªn ®Üa
nguéi b»ng ®ång, bèc h¬i trong ch©n kh«ng. Ba lo¹i vËt liÖu míi nµy cã nh÷ng
tÝ nh chÊt c¬, lý, hãa rÊt ®a d¹ng, ®ang ®îc nghiªn cøu.
BiÕn tÝ nh (modification)
BiÕn tÝ nh lµ ph¬ng ph¸p cho vµo kim lo¹i láng tríc khi rãt khu«n (thêng
lµ cho vµo thïng rãt) mét lîng rÊt nhá (hÇu nh kh«ng ¶nh hëng ®Õn thµnh phÇn
hãa häc) chÊt ®Æc biÖt gäi lµ chÊt biÕn tÝ nh cã t¸c dô ng lµm nhá h¹t, thËm chÝ ®«i
khi thay ®æi c¶ h×nh d¹ng h¹t. C¬ chÕ lµm nhá h¹t cña chÊt biÕn tÝ nh nh sau.
1) Khi hßa tan vµo kim lo¹i láng nã kÕt hîp víi t¹p chÊt hoÆc khÝ hßa tan ®Ó
t¹o ra çc hîp chÊt khã ch¶y, kh«ng tan, ë d¹ng çc phÇn tö r¾n nhá, l¬ löng, ph©n
t¸n ®Òu trong thÓ tÝ ch, chóng gióp cho sù t¹o mÇm ký sinh. PhÇn lín çc chÊt biÕn
tÝ nh t¸c dông theo c¬ chÕ nµy. VÝ dô, cho nh«m vµo thÐp láng víi lîng nhá
(kho¶ng vµi tr¨m gam cho 1 tÊn thÐp láng) chØ ®ñ ®Ó kÕt hîp víi «xy, nit¬ thµnh
«xyt (Al2O3), nitrit (AlN) khã ch¶y t¹o nªn çc phÇn tö r¾n nhá mÞn, ph©n t¸n
®Òu, lµ bÒ mÆt ®Ó mÇm ký sinh ph¸t triÓn, nhê vËy t¹o ra h¹t nhá ®Òu trong c¶ thÓ
tÝ ch lín (khi lµm nguéi nhanh hiÖu qu¶ nµy chØ ®¹t ®îc ë líp bÒ mÆt, cßn trong
lâi kÕt tinh sau víi ®é qu¸ nguéi nhá vÉn cã h¹t lín h¬n). BiÕn tÝ nh hîp kim
magiª b»ng manhªzit (kho¶ng 1% mÎ nÊu) cì h¹t gi¶m tõ 0,2 ÷ 0,3mm (cÊp 1)
xuèng 0,01 ÷ 0,02mm (cÊp 8).
2) Khi hßa tan vµo kim lo¹i láng nã bÞ hÊp phô vµo bÒ mÆt mÇm, lµm gi¶m
tèc ®é ph¸t triÓn dµi v cña mÇm. VÝ dô, khi ®óc hîp kim Al - Si ngêi ta cho vµo
hîp kim láng mét lîng nhá muèi natri, khi hßa tan nã lµm chËm sù ph¸t triÓn cña
çc tinh thÓ silic, lµm chóng rÊt nhá mÞn (xem tæ chøc tÕ vi çc h×nh 6.7a vµ b), c¶i
thiÖn râ rÖt c¬ tÝ nh. Sè chÊt biÕn tÝ nh t¸c dô ng theo c¬ chÕ nµy kh«ng nhiÒu.
Ngoµi ra cßn cã lo¹i chÊt biÕn tÝ nh cã t¸c dông lµm thay ®æi h×nh d¹ng tinh
thÓ t¹o thµnh nhê ®ã c¶i thiÖn rÊt m¹nh tÝ nh chÊt nh trêng hîp t¹o ra grafit h×nh
cÇu trong gang ®é bÒn cao - mét lo¹i vËt liÖu kim lo¹i quan träng trong s¶n xuÊt c¬
khÝ (xem mô c 5.6.3). Cuèi cïng cÇn nhÊn m¹nh mét ®iÓm kh¸ mÊu chèt lµ chÊt
biÕn tÝ nh chØ ®îc ®a vµo kim lo¹i láng vµi phót tríc khi rãt khu«n, nÕu sím
qu¸ (kim lo¹i cha kÞp kÕt tinh) çc phÇn tö t¹o thµnh næi lªn ®i vµo xØ, nÕu chËm
qu¸ l¹i kh«ng kÞp ph¶n øng.
1.7.5. CÊu t¹o tinh thÓ cña thái ®óc
Çc s¶n phÈm ®óc thêng cã h×nh d¹ng phøc t¹p, do vËy ë ®©y chän thái ®óc
lµ lo¹i cã d¹ng ®¬n gi¶n nhÊt ®Ó kh¶o s¸t, lÊy ®ã lµm c¬ së ®Ó x¸c ®Þnh cho çc
trêng hîp kh¸c.
a. Ba vïng tinh thÓ cña thái ®óc
Çc thái (thÐp) ®óc thêng cã d¹ng trßn hay vu«ng, chóng ®îc ®óc trong
khu«n kim lo¹i, ®«i khi khu«n cßn ®îc lµm nguéi b»ng níc. §èi víi mét thái
thÐp ®óc ®iÓn h×nh (h×nh 1.27), tõ ngoµi vµo trong cã ba vïng tinh thÓ lÇn lît nh
sau.
48
Vá ngoµi cïng lµ líp h¹t nhá ®¼ng trôc 1. Tho¹t tiªn kim lo¹i láng tiÕp xóc
víi thµnh khu«n nguéi nªn ®îc kÕt tinh víi ∆T lín, céng thªm t¸c dông t¹o mÇm
cña bÒ mÆt khu«n nªn h¹t t¹o thµnh kh¸ nhá mÞn. Do thµnh khu«n cã ®é nhÊp nh«
(nhê chÊt s¬n khu«n) nªn çc mÇm ph¸t triÓn theo çc ph¬ng ngÉu nhiªn, do ®ã
trô c h¹t ph¸t triÓn ®Òu theo mäi phÝ a.
Vïng tiÕp theo lµ líp h¹t t¬ng ®èi lín h×nh trô 2 kÐo dµi vu«ng gãc víi
thµnh khu«n. Sau khi vá ngoµi ®∙ kÕt tinh xong thµnh khu«n míi b¾t ®Çu nãng lªn,
nªn kim lo¹i láng kÕt tinh víi ∆To ngµy cµng nhá, h¹t t¹o thµnh cã khuynh híng
ngµy cµng lín h¬n. H¹t ph¸t triÓn m¹nh theo chiÒu ngîc víi chiÒu t¶n nhiÖt, do
vËy cã ph¬ng vu«ng gãc víi thµnh khu«n lµ ph¬ng tho¸t nhiÖt. KÕt qu¶ lµ nhËn
®îc vïng h¹t t¬ng ®èi lín kÐo dµi (h×nh trô ) theo ph¬ng vu«ng gãc víi thµnh
khu«n.
H×nh 1.27. Ba vïng tinh

thÓ cña thái ®óc
Vïng ë gi÷a lµ vïng çc h¹t lín ®¼ng trôc 3. Cuèi cïng khi kim lo¹i láng ë
gi÷ a kÕt tinh th× thµnh khu«n ®∙ nãng lªn nhiÒu, ®iÒu nµy dÉn ®Õn hai hiÖu øng:
- kim lo¹i láng kÕt tinh víi ∆To nhá h¬n nªn h¹t trë nªn lín,
- ph¬ng t¶n nhiÖt qua thµnh khu«n kh«ng râ rµng nªn h¹t l¹i ph¸t triÓn ®Òu
theo mäi ph¬ng (®¼ng trôc).
Trong ba vïng trªn, vïng ngoµi cïng lu«n lu«n lµ líp vá máng, cßn hai vïng
sau cã mèi t¬ng quan víi nhau phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn lµm nguéi khu«n.
+ Khi khu«n ®îc lµm nguéi m∙nh liÖt th× vïng 2 sÏ lÊn ¸t vïng 3, thËm chÝ
cã khi lµm mÊt h¼n vïng 3, khi ®ã thái nh lµ chØ cã vïng tinh thÓ h×nh trô vu«ng
gãc víi thµnh khu«n nh bã ®òa (tæ chøc nµy ®îc gäi lµ xuyªn tinh). Tæ chøc nh
vËy tuy cã mËt ®é cao song khã biÕn d¹ng dÎo, kh«ng phï hîp víi thái çn.
+ Khi khu«n ®îc lµm nguéi chËm th× vïng 3 l¹i lÊn ¸t vïng 2, thái trë nªn
dÔ çn h¬n.
b. Çc khuyÕt tËt cña vËt ®óc
Çc khuyÕt tËt khi ®óc lµm xÊu rÊt nhiÒu chÊt lîng vËt ®óc. Cã çc d¹ng
khuyÕt tËt sau.
49
Rç co vµ lâm co
Chóng ®Òu cã nguyªn nh©n lµ do thÓ tÝ ch kim lo¹i khi kÕt tinh bÞ co l¹i
nhng h×nh thøc thÓ hiÖn th× kh¸c nhau.
Çc lç hæng nhá n»m gi÷ a nh¸nh c©y hay ë biªn h¹t t¹o nªn do sù co cña
kim lo¹i láng khi kÕt tinh ®îc ph©n bè r¶i r¸c trªn kh¾p vËt ®óc ®îc gäi lµ rç co.
Rç co lµm gi¶m mËt ®é kim lo¹i, lµm xÊu c¬ tÝ nh vËt ®óc, song nÕu lµ thái ®îc
qua gia c«ng ¸p lùc (biÕn d¹ng dÎo) ë nhiÖt ®é cao th× chóng ®îc hµn kÝ n l¹i nhê
bÞ bÑp l¹i vµ qu¸ tr×nh khuÕch t¸n (do rç n»m s©u trong thái cha bÞ «xy hãa) lµm
liÒn kÝ n, v× vËy trêng hîp nµy ¶nh hëng kh«ng ®¸ng kÓ ®Õn c¬ tÝ nh.
PhÇn lç hæng ë trªn cïng vµ ë phÇn dµy nhÊt thái ®îc gäi lµ lâm co. §©y lµ
phÇn kÕt tinh sau cïng, b¶n th©n kim lo¹i láng ë ®©y ®∙ bï co cho çc phÇn kÕt
tinh tríc ë phÝ a díi vµ ®Õn lît nã kÕt tinh th× kh«ng cßn ®©u kim lo¹i láng ®Ó
bæ xung cho m×nh n÷a, t¹o ra lç hæng tËp trung. PhÇn khuyÕt cña lâm co ph¶i ®îc
c¾t bá triÖt ®Ó v× thÕ tû lÖ thÓ tÝ ch sö dông cña thái chØ cßn kho¶ng 85 ®Õn 95%.
Trong thùc tÕ khi thiÕt kÕ vËt ®óc ngêi ta ph¶i ®Ó phÇn lâm co nµy ë ngoµi s¶n
phÈm díi d¹ng ®Ëu ngãt.
§èi víi mçi kim lo¹i, hîp kim, lîng (tû lÖ) co khi kÕt tinh lµ mét gi¸ trÞ cè
®Þnh (nh lµ h»ng sè vËt lý) nªn khi thÓ tÝ ch lâm co t¨ng lªn th× tæng thÓ tÝ ch rç
co gi¶m ®i vµ ngîc l¹i chø kh«ng thÓ lµm mÊt ®îc d¹ng khuyÕt tËt nµy v× nã lµ
b¶n chÊt cña kim lo¹i.
Çch tèt nhÊt ®Ó lµm d¹ng khuyÕt tËt nµy n»m ngoµi s¶n phÈm ®óc lµ ®óc
liªn tô c. Do phÇn kim lo¹i kÕt tinh xong ®Õn ®©u ®îc kÐo ra khái khu«n ®Õn ®Êy,
khi kÕt tinh kim lo¹i bÞ co ®Õn ®©u còng ®îc bæ xung kÞp thêi ®Õn ®Êy, nªn s¶n
phÈm ®óc ra cã cÊu tróc xÝ t chÆt h¬n. Ph¬ng ph¸p ®óc nµy ®em l¹i hiÖu qu¶ kinh
tÕ - kü thuËt cao khi ®óc èng, thái thÐp nhá ®em çn.
Rç khÝ
Trong ®iÒu kiÖn nÊu ch¶y th«ng thêng, kim lo¹i láng cã kh¶ n¨ng hßa tan
mét lîng khÝ ®¸ng kÓ, sau khi kÕt tinh ®é hßa tan cña khÝ trong kim lo¹i r¾n
gi¶m ®i ®ét ngét, khÝ tho¸t ra kh«ng kÞp, bÞ m¾c kÑt l¹i t¹o nªn çc tói rçng nhá
(thêng thÊy ®îc b»ng m¾t thêng) ®îc gäi lµ rç khÝ hay bät khÝ (rç khÝ còng
cã thÓ do khÝ , h¬i níc tõ thµnh khu«n - çt, t¬i - bèc lªn, t¹o nªn çc bät
thêng n»m ë trªn hay ngay díi bÒ mÆt cña vËt ®óc). So víi rç co, rç khÝ thêng
lµm gi¶m m¹nh mËt ®é vµ c¬ tÝ nh m¹nh h¬n do cã kÝ ch thíc lín h¬n. Khi rç
khÝ ph©n bè ë ngay díi líp vá cña thái thÐp cã thÓ nguy hiÓm h¬n do nã dÔ bÞ
«xy hãa nªn ngay c¶ khi bÞ biÕn d¹ng nãng còng kh«ng thÓ hµn kÝ n ®îc (líp
«xyt ng¨n c¶n khuÕch t¸n lµm liÒn chç bÑp), g©y ra trãc vá hoÆc nøt khi sö dông.
Cã thÓ tr¸nh ®îc khuyÕt tËt nµy b»ng çch khö khÝ tèt tríc khi rãt khu«n, sÊy
kh« khu«n çt hoÆc ®óc trong ch©n kh«ng.
Thiªn tÝ ch (segregation)
Lµ sù kh«ng ®ång nhÊt vÒ thµnh phÇn vµ tæ chøc cña s¶n phÈm ®óc, x¶y ra
kh«ng nh÷ ng ®èi víi hîp kim (khi thµnh phÇn phøc t¹p) mµ c¶ kim lo¹i do tÝ ch tô
t¹p chÊt. Sù kh«ng ®ång nhÊt ®ã dÉn ®Õn sù sai kh¸c nhau vÒ tÝ nh chÊt gi÷a çc
phÇn, sö dông kÐm hiÖu qu¶. Cã nhiÒu d¹ng thiªn tÝ ch: theo träng lîng, trong
b¶n th©n h¹t (ch¬ng 3), cña P, S trong thÐp (ch¬ng 5).

DFHGDFG

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

DFHGDFG

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

DFHGDFG

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

3

B¶ng kª c¸c ký hiÖu viÕt t¾t ®­îc dïng trong s¸ch

Ký hiÖu viÕt t¾t Tªn gäi §¬n vÞ ®o

σb (Rm, TS) giíi h¹n bÒn (kÐo) nh­ trªn

σ®h (Re, ES) giíi h¹n ®µn håi nh­ trªn

η ®é nhít, ®é sÖt P (poise)

Lêi nãi ®Çu

0.1. Kh¸i niÖm vÒ vËt liÖu

H×nh 0.1. S¬ ®å minh

0.2. Vai trß cña vËt liÖu

0.4. C¸c tiªu chuÈn vËt liÖu

PhÇn I cÊu tróc vµ c¬ tÝ nh

Ch­¬ng 1 cÊu tróc tinh thÓ

1.1. CÊu t¹o vµ liªn kÕt nguyªn tö

H×nh 1.1. S¬ ®å biÓu diÔn

1.2. S¾p xÕp nguyªn tö trong vËt chÊt

H×nh 1.5. CÊu tróc khèi tø

c. ChÊt r¾n vi tinh thÓ

1.3. Kh¸i niÖm vÒ m¹ng tinh thÓ

H×nh 1.6. ¤ c¬ së vµ hÖ täa ®é.

- [110], [011], [101],

d. ChØ sè Miller cña mÆt tinh thÓ

H×nh 1.9. HÖ täa ®é trong hÖ s¸u ph­¬ng

H×nh 1.12. ¤ c¬ së m¹ng s¸u ph­¬ng xÕp chÆt

1.4.3. ChÊt r¾n cã liªn kÕt ion

1.5. Sai lÖch m¹ng tinh thÓ

b. LÖch xo¾n (screw dislocation)

1.6. §¬n tinh thÓ vµ ®a tinh thÓ

H×nh 1.22. M« h×nh textua trong d©y

1.7. Sù kÕt tinh vµ h×nh thµnh tæ chøc cña kim lo¹i

H×nh 1.23. S¬ ®å biÕn ®æi n¨ng

1.7.4. C¸c ph­¬ng ph¸p t¹o h¹t nhá khi ®óc

H×nh 1.26. ¶nh h­ëng cña ®é

H×nh 1.27. Ba vïng tinh

You might also like

B¶ng kª c¸c ký hiÖu viÕt t¾t ®îc dïng trong s¸ch

σb (Rm, TS) giíi h¹n bÒn (kÐo) nh trªn

σ®h (Re, ES) giíi h¹n ®µn håi nh trªn

Ch¬ng 1 cÊu tróc tinh thÓ

H×nh 1.9. HÖ täa ®é trong hÖ s¸u ph¬ng

H×nh 1.12. ¤ c¬ së m¹ng s¸u ph¬ng xÕp chÆt

1.7.4. C¸c ph¬ng ph¸p t¹o h¹t nhá khi ®óc

H×nh 1.26. ¶nh hëng cña ®é