UNIVERZITET U TUZLI

FILOZOFSKI FAKULTET

ODSJEK ZA SOCIJALNI RAD

SEMINARSKI RAD
TEMA: Demografske karakteristike-demografsko starenje u svijetu i kod nas

Profesor: Student:

Tuzla, april, 2021.

Sadržaj

Uvod............................................................................................................................................1

1. Pojam i definicija demografije............................................................................................2

1.1 Demografski okviri......................................................................................................3

2. Demografska obilježja stanovništva....................................................................................4

2.1 Starost (uzrast)..............................................................................................................5

3. Demografske karakteristike Bosne i Hercegovine i svijeta.................................................7

3.1 Demografske karakteristike Bosne i Hercegovine.......................................................7

3.2 Demografske promjene u Europi i svijetu....................................................................9

Zaključak...................................................................................................................................11

Literatura...................................................................................................................................12
Uvod

Na svakoj teritoriji u svijetu se vremenom dešavaju različite demografske promjene koje

podrazumijevaju promjenu u strukturi stanovništva. Takve promjene se dešavaju iz mnogih
različitih razloga, a najčešće su ratovi, potraga za boljim socio-ekonomskim životom, prilika
za bolje napredovanje u obrazovanju, odlazak za članovima porodica ili mnogo ranije različiti
pohodi koji su doveli do naseljavanja novih oblasti.

Starosna dob stanovništva je godinama bila istraživana u svrhe statistike, ali i iz razloga da se
prezentuje aktivnost stanovništva, da se projicira raspodjela budžeta, ali i da se potencijalno
odrede prihodi budžeta na osnovu priliva sredstava aktivnih stanovnika.

Dolaskom savremenijeg doba, otkrićima na polju nauka, posebno hemije, medicine i

farmacije, ali i osavremenjivanjem religijskih i spolnih tumačenja, vijek života se poprilično
produžio, što će za sobom povući i povećanje broja osoba starije životne dobi u odnosu na one
mlađe.

Da bi se precizno odredio demografski status neke države, potrebno je periodično raditi

popise stanovništva, projicirati kretnje stanovništva na osnovu socio-ekonomskog kvaliteta
unutar države ali i trenutno stanje stanovništva što se tiče starosne dobi.

1
 1. Pojam i definicija demografije

Glavna odrednica opšteg društvenog i ekonomskog razvoja i napretka ljudskih zajednica u

cjelini predstavlja njeno stanovništvo. Stanovništvo je nosioc ekonomskog razvoja, jer ono
predstavlja proizvodnu (radnu) snagu koja će pokrenuti i usmjeriti sve djelatnosti u prostoru.
Upravo zbog toga je potpuno razumijevanje dosadašnjih razvojnih procesa, ali i predviđanje
razvojnih perspektiva države, nemoguće bez razmatranja i vrednovanja njihovih
demografskih aspekata. (Družić, 2020)

Demorafski i društveno-ekonomski razvoj države nalaze se u složenoj i interaktivnoj

međusobno uzročno-posljedičnoj povezanosti i prožetosti. Drugim riječima, „stanovništvo
određene zemlje se razvija i mijenja svoja obilježja (strukture) pod direktnim ili direktnim
uticajem brojnih faktora koji se većinom mogu svesti pod pojam društveno-ekonomskog
razvoja. Promjene u razvoju stanovništva, koje nastaju povezano s procesom društveno-
ekonomskog razvoja, i same povratno djeluju na taj razvoj, bilo da ga stimulišu ili usporavaju,
ovisno o specifičnim obilježjima pojedine zemlje“. Sve promjene i poremećaji u
demografskom razvoju (kretanju broja stanovnika, prirodnom kretanju, razmještanju
stanovništva, migracijama i demografskim strukturama) odraziti će se upravo na dimaniku i
smjer društveno-ekonomskog razvoja. Bitno je naglasiti da razvoj neke zemlje ima svoj,
prilično jasno definisan, demografski okvir. (Družić, 2020)

Demografija (grč. Demos – narod; graphe – opisivati) je društvena nauka o stanovništvu. Ovaj
naziv je prvi upotrebljen od strane belgijskog statističara Akil Giljar-a 1855. godine.
Demografija istražuje i proučava zakonitosi i pravilnosti u biološkom i migracionom kretanju
stanovništva, promjene u demografskim strukturama (biološki, socio-ekonomskim i
intelektualnim), proučava kakve su vrste te zakonitosti, njihovo kvantitativno i kvalitativno
djelovanje i utvrđuje međusobne odnose kretanja stanovništva sa drugim društvenim i
ekonomskim pojavama. (Družić, 2020)

Demografija je interdisciplinarna nauka povezana sa matematikom i statistikom, ekonomijom,

sociologijom, medicinom i epidemiologijom, psihologijom, antropologijom i biologijom.

2
 1.1 Demografski okviri

Stanovništvo je nosioc ekonomskog razvoja jer ono predstavlja demografski okvir za

formiranje proizvodne (radne) snage koja će pokrenuti i usmjeriti sve djelatnosti u jednoj
državi. Ekonomski razvoj jedne države ima prilično jasan demografski okvir koji je sačinjen
od četiri osnovne karakteristike demografskog razvoja:

1. Ukupno kretanje stanovništva (promjena broja stanovnika),

2. Prirodno kretanje stanovništva (natalitet/fertilitet, mortalitet, prirodna promjena),

3. Mehaničko kretanje stanovništva (emigracija/imigracija),

4. Demografske strukture (biološka, ekonomsko-socijalna i obrazovna).

Ukupno kretanje stanovništva rezultat je djelovanja prirodnog i mehaničkog kretanja

stanovništva i tendencija u razvoju demografskih struktura, što se može nazvati i „unutrašnji“
faktor demografskog razvoja. Međutim, razvoj stanovništva određen je i djelovanjem brojnih
„spoljašnjih“ odrednica, među kojima se ističu ekonomski, politički (posebno pojava rata) i
ostali (psihološki i drugi) faktori. (Družić, 2020)

Slika br. 1 – Prirodno kretanje stanovništva Bosne i Hercegovine (IZVOR: Agencija za statistiku BIH,
2019.)

3
 2. Demografska obilježja stanovništva

Kao i kod ispitivanja svih masovnih pojava, obilježje stanovništva također može biti
atributivno, odnosno kvantitativno. Znatan broj tih obilježja ima opšti značaj, jer se
primjenjuje gotovo kod svih demografskih (i ne samo demografskih) ispitivanja, a druga su
specifična za izvjesnu granu u okviru primijenjene demografske statistike, odnosno u
specifičnim demografskim ispitivanjima (npr. uzorka smrti u statistici mortaliteta). (Družić,
2020)

Tu su i biološka obilježja (spol i starost, zatim fizičke, tj. antormetrijske karakteristike,

genetska obilježja, podjela stanovništva po krvnim grupama, rasna pripadnost, zdravstvene
karakteristike stanovništva). Većina pomenutih obilježja (osim spola i starosti) zasnivaju se na
parcijalnim istraživanjima, čiji rezultati ne mogu da u cjelini zadovolje demografski aspekt, tj.
na osnovu njih se ne može vršiti analiza za ukupno stanovništvo. Do sada se smatralo da su
pojedina socio-ekonomska obilježja stanovništva najbolje izučavana područja u demografskoj
analizi. Riječ je o veoma širokom krugu karakteristika stanovništva:

 Ekonomsko obilježje stanovništva (aktivnost, zanimanje, privredna djelatnost, lični

dohodak, sektor vlasništva, položaj u zanimanju i sl.),

 Socijalno obilježje stanovništva (socijalna pripadnost stanovnika i njihovih predaka i

sl.),

 Bračne i fertilne karakteristike stanovništva (bračno stanje, starost pri stupanju u brak,
broj rođene djece, trajanje braka, brak po redu i sl.),

 Migracione karakteristike stanovništva (stanovništvo prema rodnom kraju ili prema

mjestu odakle se doselilo, prema socijalnoj ili profesioanlnoj mobilnosti itd.),

 Porodične karaakteristike stanovništva (veličina domaćinstava ili porodica u kojem

osoba živi, porodični sastav domaćinstva u kojem osoba živi i s.).

Za demografiju sve pomenute karakteristike postaju interesantne kada se mogu istraživati

na nivou populacije ili njenih dijelova, odnosno kada su značajne za istraživanje i
sagledavanje demografskih procesa. (Družić, 2020)

4
 2.1 Starost (uzrast)

Starost je jedno od osnovih obilježja koje se posmatra prilikom izučavanja strukture

stanovništva. Riječ je o kalendarskoj ili hronološkoj starosti. Obilježje starosti značajno je
gotovo za sva demografska istraživanja, naročito za ispitivanja smrtnosti, fertiliteta, kod
sklapanja brakova, razvoda brakova, ali i za mnoga druga ispitivanja, na primjer
ispitivanja obolijevanja, profesionalnog traumatizma, radne sposobnosti, invaliditeta itd.
Obilježja starosti imaju poseban značaj i za ispitivanja sastava stanovništva po mnogim
drugim karakteristikama: struktura stanovništva po starosti i zanimanju, po obrazovanju i
starosti itd. Starost se izražava obično u godinama, čak i u mjesecima i danima ukoliko za
to postoji potreba ili kod dojenčadi i za umrlu djecu. Demografi obično vrše zaokruživanje
godina starosti na donju granicu, izražavajući ih kroz navršene godien starosti, ili protekle
godien starosti, ili – ako je potrebno – kroz navršene mjesece ili dane. Drugi tip
izražavanja starosti predstavlja davanje podataka po godinama rođenja. Najdetaljnije
klasifikacije po obilježju starosti su sljedeće:

 Navršene godine starosti (0, 1, 2, ..., 99, 100 i više),

 Godine rođenja (2020., 2019., 2018., ...).

Pored navedenih u demografskoj statistici i analizi upotrebljava se i klasifikacija starosti po

petogodišnjim grupama (0-4, 5-9, 10-14, ..., 60-64, 65 i više).

Kod globalnih analiza, odnosno u opštim demografskim analizama upotrebljavaju se često

sažete klasifikacije, naročito po velikim starosnim grupama: 0-19 (omladina), 20-39 (mlađi
srednjovječni), 40-59 (stariji srednjovječni) i 60 i više (staro stanovništvo). Kod nekih analiza
naročito sa tematikom iz ekonomske demografije, koristi se i klasifikacija: 0-14, 15-64 te 65 i
više godina.

Starenje stanovništva ima negativan uticaj na dalji demografski i ekonomski razvoj države. U
demografskom pogledu proces starenja stanovništva negativno utiče kako na ukupno kretanje,
tako i na strukture stanovništva. U ekonomskom smislu, starenje stanovništva utiče na porast i
smanjenje broja stanovnika u radnoj dobi te na stepen aktivnosti ukupnog stanovništva.
(Družić, 2020)

5
Proces starenja stanovništva ili demografskog starenja stanovništva, za razliku od
individualnog, podrazumijeva određene demografske kriterijume.

Primarni uzrok demografskog starenja je opadanje fertiliteta. Pri tome, starenje stanovništva
odražava nivo fertiliteta, odnosno postoji obrnuta povezanost između stope nataliteta i
proporcije starih osoba. Tako, niska natalitetna područja imaju veći udio starijeg stanovništva.
U dužem procesu starenja stanovništva se smanjuje od 15 do 30 godina u odnosu na grupu od
30-49 godina, gdje je rađanje znatno rjeđe, što dalje smanjuje ukupni fertilitet. Smanjenje
fertiliteta ubrzava proces starenja ukupnog stanovništva, jer odmah i direktno, postaje sve
manji ukupan broj djece u stanovništvu. Poslije određenog vremena taj se uticaj proširuje na
sve starosne grupe. Uz to ako i očekivana dužina života raste, srazmjerno njoj uvećava se broj
starijih u odnosu na ukupno stanovništvo, a u strukturi starijih se povećava broj izrazito
starijih osoba. Prema ovom mehanizmu populacije sa visokom natalitetom su veoma mlade i
obratno, sa niskim natalitetom, u poodmakloj su starosti.

Prema Schoenmacckers-u na starenje stanovništva utiču četiri ključna faktora:

1. Stopa fertiliteta koja je u cijeloj Europi niža od proste reprodukcije stanovništva, a

koja će se, po svemu sudeći, održavati i u narednom periodu;

2. Dobna struktura stanovništva, koja će presudno uticati na brojnost budućih naraštaja

roditelja, dakle i na stopu nataliteta;

3. Porast očekivanog trajanja života, koji utiče na povećanje broja starih i vrlo starih
osoba. Dosadašnji podaci pokazuju da se poboljšanje kvaliteta zdravstvene zaštite, te
sve opšteg blagostanja ogleda kako u povećanju očekivanog trajanja života, tako i u
smanjenju razlike u godinama starosti između muškarca i žene;

4. Imigracija, koja, prema relevantnom istraživanju ima i ograničen uticaj na usporavanje

starenja stanovništva i demografski rast. (Puljiz, 2005)

6
 3. Demografske karakteristike Bosne i Hercegovine i svijeta

Demografske karakteristike Bosne i Hercegovine i svijeta su se mijenjale tokom historije, te

se tako mogla uočiti velika promjena u strukturi stanovništva, posebno u posljednjih 50
godina.

3.1 Demografske karakteristike Bosne i Hercegovine

Podaci za Bosnu i Hercegovinu o broju stanovništva su poznati još od kraja devetnaestog

stoljeća kada su počeli prvi zvanični popisi stanovništva. Obzirom na različita historijska
dešavanja u Bosni i Hercegovini, sa posebnim osvrtom na ratove koji su zahvatili teritoriju
Bosne i Hercegovine, te promjene vladajuće monarhije, tranzicije iz ratličitih političkih
sistema u druge, a posebno promjena sa sistema sultanata, kraljevske monarhije,
socijalističkog uređenja države te konačnog demokratskog uređenja države, može se
pretpostaviti da su i kretanja stanovništva bila u stalnom mijenjaju.

Slika br. 2 – Stanovništvo Bosne i Hercegovine po popisima (IZVOR: Agencija za statistiku BIH, 2019.)

7
Analizom podataka popisa od 1879. godine do 1991. godine, vidljiv je porast broja
stanovnika, čemu je pogodovalo rapidno građenje infrastrukture Bosne i Hercegovine uprkos
ratnim dejstvima koja su bila prisutna na tim prostorima. Promjena se dešava na popisu 2013.
godine kada se dešava ogroman pad broja stanovništva od čak 845 hiljada stanovnika, što je
posljedica ratnih dejstava u kojima je stradalo mnogo civilnog stanovništva, gdje je također
protjeran veliki broj stanovništva koji je kasnije bio prinuđen da napusti teritoriju države.

Slika br. 3 - Struktura stanovništva Bosne i Hercegovine prema starosnim grupama i spolu, po popisima
1971-1991 (IZVOR: Agencija za statistiku BIH, 2019.)

Slika br. 4 – Prosječna starost stanovništva po popisima (IZVOR: Agencija za za statistiku BIH, 2019.)

Analizom podataka provedenih od strane Agencije za statistiku Bosne i Hercegovine, u

periodu od 1971. – 2013. godine vidljiv je osjetan porast broja starosti stanovništva Bosne i
Hercegovine. Prilikom analiziranja podataka vidljivo je osjetno smanjenje broja osoba koje su
starosne dobi 0-14 što znači da je država Bosna i Hercegovina u periodu od jednog popisa
stanovništva do idućeg koji se obavljao u prosjeku svakih deset godina, imala negativan rast
mladih osoba te osjetan rast osoba starije starosne dobi. Poređenjem podataka iz 1971. godine

8
i podataka iz 1991. godine broj osoba starosne dobi 0-14 je sa 34,4% pao na 23,5%, što je za
državu poražavajući pad mladih osoba za ogromnih 10,9%, dok se istovremeno broj osoba
starijih od 65 godina povećava sa 4,7% na 6,5% što predstavlja zabrinjavajući podatak jer je
to porast od 1,8% u periodu od 20 godina.

Analizom podataka popisa stanovništva Bosne i Hercegovine iz 2013. godine starosna dob
žena i muškaraca je drastično povećana u odnosu na popise iz 1981. i 1991. godine.Dok su
žene 1981. u prosjeku bile starosne dobi 30,5 godina, a muškarci 28,7 godina starosti, u 2013.
godini se dešava da je prosječna starost žena 40,7 godina dok je muškaraca 38,2 godine. Za
oba spola se starosna dob pomjerila za otprilike 10 godina starosti.

3.2 Demografske promjene u Europi i svijetu

U Europi se u posljednih 50 godina broj ljudi starijih od 65 godina i više nego udvostručio (sa
46 miliona na čak 112 miliona), a njihov udio se u ukupnom stanovništvu povećao od 8% na
14%. U Zapadnoj Europi je 2001. godine najveći udio stanovništva iznad 65 godina imala
Italija (18%), a najmanji Irska (14%).

Prema određenim istraživanjima i projekcijama Ujedinjenih naroda za 2055.godinu, u

južnoeuropskim državama udio osoba starijih od 65 godina će dostići 35%, dok će u
preostalim državama Europe biti između 28 i 29% u ukupnom stanovništvu. (Puljiz, 2005.)

U posljednjih nekoliko desetljeća u Europi su drastično opale totalne stope fertiliteta, tj.
očekivani broj djece koji će jedna žena roditi u periodu fertilne dobi. U Francuskoj je totalna
stopa fertiliteta opala od 2,84 u 1965., na 1,89 u 2003. godini, u Njemačkoj od 2,50 na 1,31, u
italiji od 2,66 na 1,29, te u Velikoj Britaniji od 2,86 na 1,717. Najveći pad fertiliteta je
zabilježen u Irskoj od 4,04 na 1,98. Gledano u konačnici, prosječna europska žena u prosjeku
rađa 1,5 djece. (Puljiz, 2005)

9
Azija danas ima 4,393 milijarde stanovnika i godišnji porast od 1 %, za razliku od polovice
prošlog stoljeća kada je godišnji porast bio preko 2 %. Demografska tranzicija se ne može
opisati za cijeli kontinent generalno jer neki dijelovi Azije su prošlu demografsku tranziciju
(Japan), neki je trenutno prolaze (zemlje u razvoju, Jugoistočna Azija) a neki je nisu ni
započeli. Vidljivo je da se porast stanovništva usporava i približava trendovima Europe i
Sjeverne Amerike, ali značajan broj od 4,4 milijarde i sa 1 % porasta godišnje ima značajan
uticaj. Projekcije pokazuju da će godišnji porast pasti na 0,5 % do 2035. godine, te na 0,2 %
do 2050. 2050. godine će Azija imati 5,266 milijardi stanovnika. Indija će oko 2025. prestići
Kinu u broju stanovnika. (Janković, 2017)

10
Zaključak

Obradom oblasti demografskih karakteristika stanovništva Bosne i Hercegovine i u svijetu,

dolazi se do zaključka da stanovništvo u globalu podliježe starenju i stvaranju veće populacije
starijih osoba u odnosu na mlađe osobe, što dalje implicira da se stanovništvo manje
osvježava prilivom novih potomaka, te da je medicina u velikoj mjeri sa ostalim naukama
ispunila svoju zadaću tako što je omogućila dugotrajniji životni vijek populaciji u globalu.

Na teritoriji Bosne i Hercegovine se od početka devedesetih godina prošloga vijeka broj

stanovnika počeo rapidno smanjivati, čemu je definitivno u velikoj mjeri pogodovao rat na
prostorima zemalja bivše Jugoslavije. Obzirom na velike gubitke, uključujući civilne i vojne
žrtve rata, te uključujući veliki broj odlazaka stanovništva iz države u potrazi za sigurnim
utočištem, broj stanovnika u Bosni i Hercegovini se smanjio za preko 845 hiljada ukoliko se
uporede popisi iz 1991. godine te popis iz 2013. godine koji to podatkovno potvrđuje.

Podaci određenih statističkih obrada nakon 2013.godine pokazuju da je broj odlazaka

stanovništva iz Bosne i Hercegovine nastavio da raste te da se u državi povećava broj starijih
osoba, dok se broj mladih osoba rapidno smanjuje. Uzroci tome su potreba stanovništva za
boljim socio-ekonomskim standardom što je jedan od nemara državne administracije.

U svijetu broj novorođenih varira od oblasti do oblasti, ali se porast stanovništva trenutno
najviše primjeti u oblasti Azije gdje rast stanovništva pokazuju Kina i Indija, ali također u
manjem broju u poređenju sa deceniju ranije.

Prema projekcijama koje su napravljene od strane statističara i sociologa, može se zaključiti

da se u svijetu povećava broj starijih osoba, što je pogodovalo napredovanje nauke, ali i da se
smanjuje broj novorođenih zbog različitih socio-ekonomskih razloga koji se razlikuju od
države do države.

11
Literatura

1. Družić, S., (2020), „Demografsko starenje stanovništva i socijalna politika“, Bihać

2. Janković, R. (2017), „Demografska raznolikost Azije“, Zagreb

3. Puljiz, V. (2005), „Demografski trendovi u Europi“, Zagreb

4. Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine (2020), „Demografija Bosne i

Hercegovine, tematski bilten“, Sarajevo

12