TEHNIČKA ŠKOLA u IMOTSKOM

Završni rad iz (NAZIV PREDMETA)

Potpuno dvobitno zbrajalo sa signalizacijom

Y i P (74LS****)
školska godina 2018./2019.

Mentor: IME I PREZIME, titula

Učenik: IME I PREZIME, RAZRED

Imotski, svibanj 2019.

SADRŽAJ

1. Zbrajalo, pojam i definicija.................................................................................................1

2. Povijest elektromehaničkih uređaja.....................................................................................1

3. Potpuno zbrajalo..................................................................................................................2

4. Izvedba potpunog zbrajala pomoću NI vrata.......................................................................5

5. Izvedba potpunog zbrajala pomoću NILI vrata...................................................................6

6. Zbrajanje višebitnih brojeva................................................................................................7

7. Zbrajalo s postepenim prijenosom.......................................................................................7

8. Polu-zbrajalo........................................................................................................................8

9. Serija 7400 tranzistora.........................................................................................................9

ZAKLJUČAK...........................................................................................................................12
UVOD
Svi računari rade na principu binarnog sistema koji pretvaraju u simbole koje poznajemo na
osnovu različitih komponenti unutar računara, preciznije procesora.U slijedećem raću ćemo
objasniti na kom principu se vrši konverzija binarnih brojeva u poznate simbole. Detaljnije
objasniti pojam zbrajala, vrste istih, te način na koji rade.

Poseban osvrt ćemo uraditi na potpuno dvobitno zbrajalo te seriju 7400, pod kodom LS i
serijama koje tu spadaju.

Osnovne aritmetičko-logičke funkcija. Aritmetiče funkcije su: zbrajanje, oduzimanje,

množenje i dijeljenje. U digitalnim sustavima, sve aritmetičke operacije zasnovane su na
zbrajanju kao osnovnoj operaciji.

Daljim tekstom u radu ćemo objasniti pojam i definiciju polu-zbrajala, njegove dijelove i na
koji način funkcionira, te pojasniti oznake procesora i čipova koji su trenutno u proizvodnji i
prodaji, te kako odabrati pravi.

Shemtskim prikazima će se objasniti sva poluzbrajala u komercijalnoj uporabi, kao i način

spajanja istih.
 1. Zbrajalo, pojam i definicija

Zbrajalo je složeni logički sklop koji zbraja binarne brojeve i uzima u obzir carry bit te se za
njega koristi termin potpuno zbrajalo. Danas je potpuno zbrajalo integrirano skoro u sve
digitalne sklopove pa je rijetkost da ga se susreće kao poseban sklop. Premda se u današnje
vrijeme na tržištu nudi kao zaseban čip, varijacije su u tipu zbrajala i veličini binarnih brojeva
koje može zbrajati. Općenito, zbrajalo (jednobitni broj) ima tri ulaza i dva izlaza, gdje su dva
ulaza, ulazi binarnih brojeva (A,B), a treći ulaz je za carry bit (Cin), odnosno za signal je li
došlo do preljeva. Izlazi su rezultati binarnog zbrajanja i signala koji govori je li došlo do
preljeva jedinice (Cout). Najčešća izvedba zbrajala je serijskim spajanjem dvaju poluzbrajala,
tj. kaskadiranjem polu-zbrajala, a carry signali se dovode na ILI vrata koja daju na izlazu
carry signal zbrajala. Naravno, moguće su i druge izvedbe zbrajala.

Procesor, bolje reći mikroprocesor - izveden u obliku jednog samostalnog integriranog sklopa,
srce je PC računalnog sustava i prema broju vodova podatkovne sabirnice određuje se klasa
PC sustava. Procesori tipa 80286 imaju 16 bit-nu (16 vodova) podatkovnu sabirnicu,
procesori tipa 80386 i 80486 (5x86) imaju 32 bit-nu podatkovnu sabirnicu, a procesori tipa
Intel PENTIUM (6x86) imaju 64 bit-nu podatkovnu sabirnicu. Ovu porodicu procesora
dizajnirala je firma Intel, a njima kompatibilne procesore proizvodi više proizvođača, kao
AMD naprimjer, tehnologije izrade su različite ali je skup uporabljenih instrukcija isti.
Općenito se za njih kaže kaže da pripadaju x86 porodici procesora. Brzinu rada procesora
određuje generator takta kojemu frekvencija (takt-CLOCK) ovisi o mogućnostima samog
procesora. U pravilu na raspolaganju je izbor standardnog radnog takta i uvišestručenog
(TURBO). Uvišestručenim taktom radi samo mikroprocesor, a periferije zbog svoje sporosti i
dalje rade manjim taktom.

U današnjim verzijama mikroprocesora turbo mod više se ne definira. O usuglašavanju

različitog radnog takta raznih uređaja PC-a automatski brine 'ChipSet'. U osnovi na najvišem
taktu radi jezgra procesora. Kako u postupku proizvodnje svi procesori iste vrste (isti wafer) u
konačnici nemaju iste parametre, osobito što se tiče radne frekvencije jezgre, zaključava im se
množitelj osnovne radne frekvencije nakon utvrđivanja najviše radne frekvencije pri kojoj
zadovoljavaju deklarirane parametre, te se prema potencijalnim kupcima prikazuju prema
mogućnostima brzine rada jezgre i naravno različito naplaćuju. Frekvencija jezgre procesora
udarni je marketinški podatak.

2. Povijest elektromehaničkih uređaja

Elektromehanički uređaji za računanje su se koristili od sredine XIX vijeka do vremena
Drugog Svjetskog rata. Jedan od prvih je uređaj za čitanje bušenih kartica koji je konstruirao
Herman Holerit. Ovaj uređaj je korišten 1890. za obradu rezultata popisa stanovništva u
Sjedinjenim Američkim Državama. Naime, obrada rezultata popisa iz 1880.godine trajala je
više od 7 godina, a zbog naglog porasta broja stanovnika, procijenjeno je da bi obrada
rezultata iz 1890.godine trajala i više od 10 godina, što je bilo neprihvatljivo mnogo. Holerit

1
je sproveo ideju da se podaci prilikom popisa zapisuju na mašinski čitljivom medijumu (na
bušenim karticama), a da se kasniej obrađuju njegovom mašinom. Koristeći ovaj pristup
obrada rezultata popisa uspješno je završena za godinu dana. Od Holeritove male kompanije
kasnije je nastala čuvena IBM.

Godine 1941., Konard Cuze konstruirao je 22-bitni uređaj za računanje Z3 koji je imao
izvijesne mogućnosti programiranja (podržane su bile petlje, ali ne i uslovni skokovi), te se
često smatra i prvim ralizovanim programabilnim računalom. Cuzeove mašine tokom Drugog
Svjetskog rata naišle su samo na ograničene primjene. Cuzeova kompanije proizvela je oko
250 različitih tipova računara do kraja šezdesetih godina, kada je postala dio kompanije
Siemens.

U okviru suradnje kompanije IBM i sveučilišta Harvard, tim Harvarda Aikena završio je
1944.godine uređaj Harvard Mark I. Ovaj uređaj je čitao instrukciej sa bušene papirne trake,
imao je preko 760 tisuća dijelova, dužinu 17 metara, visinu 2.4m, te masu 4.5 tona. Mark I
mogao je da pohrani u memoriji (uporabom elektromehaničkih prekidača) 72 broja od po 23
dekadne znamenke. Sabiranje i oduzimanje dva broja trajalo je trećinu, množenej šest, a
dijeljenje petnaest sekundi.

Jedan od prvih elektroničkih računala ABC (specijalne namjene – rješavanje sistema linearnih
jednadžbi) napravili su 1939.godine Atanasov i Beri. Mašina je prva koristila binarni brojevni
sustav i električne kondenzatore (engl. Capacitor) za skladištenje bitova – sistem koji se u
svojim suvremenim varijantama koristi i danas u okviru tzv. DRAM memorije. Mašina nije
bila programabilna.

3. Potpuno zbrajalo

U današnje je vrijeme zbrajalo sveprisutni logički sklop koji je integriran u mnoge uređaje i
aparate. Zbrajalo je složeni logički sklop koji obavlja funkciju zbrajanja binarnih brojeva.
Potpuno zbrajalo sastavni je dio aritmetičko-logičke jedinice (ALU). Često se naziva i binarno
zbrajalo. Osim što sudjeluje u operaciji zbrajanja binarnih brojeva, sudjeluje u još mnogo
drugih logičko-aritmetičkih operacija, kao što je računanje adrese, sudjeluje u operaciji
množenja, operator dodavanja inkrementa itd. Potpuno zbrajalo može biti konstruirano da
zbraja binarne brojeve u raznim kodovima (kao što je EXCESS-3, Grayev kod itd.). Sastavni
dio zbrajala je polu-zbrajalo, odnosno potpuno zbrajalo sastoji se od dvaju polu-zbrajala
povezanih u cjelinu.

2
 Slika 1. Shematski prikaz potpunog zbrajala

Slika 2. Simbol potpunog zbrajala

Popuno zbrajalo prikazano na slici ispod ima tri ulaza i dva izlaza. Predstavlja kombinacionu
mrežu koja zbraja vrijednosti postavljene na njezinim ulazima.

Ulazi Ai i Bi predstavljaju dva značajna bita koja treba zbrojiti, dok CULi  predstavlja bit
prijenosa koji slijedi zbrajanjem binarnih vrijednosti s mjesta manje značajnog bita. Izlazi Zi i
CIZipredstavljaju bitove zbroja odnosno prijelaza. Npr., ako je Ai = 1, Bi = 0 i CULi = 1, onda
je Zi = 0, a CIZi = 1; tj. zbroj Ai, Bi i CULi (1 + 0 +1) jednak je binarnom broju (10)2,
odnosno Zi = 0, a CIZi = 1.

3
 Slika 3. Potpuno zbrajalo sa tri ulaza i dva izlaza

Tablica 1. Prikazuje tablicu istinitosti za sklop potpunog zbrajala.

Primjenom postupka pojednostavljenja na funkcije Zi i CIZi slijede izrazi:

Navedene izraze moguće je izvesti korištenjem bilo kojeg tipa logičkih vratiju. Međutim,
vidljivo je da funkcija Zi predstavlja operaciju isključivo-ILI nad varijablama Ai , Bi i CULi.

Za zbrajanje binarnih brojeva duljine n bita, potrebno je međusobno povezati n stupnjeva

potpunog zbrajala, pri čemu se bit prijenosa (CULi) stupnja potpunog zbrajala povezuje s
bitom prijelaza (CIZi) prethodnog stupnja potpunog zbrajala. Način povezivanja stupnjeva
potpunih zbrajala kod zbrajanja 4 bitnih binarnih brojeva prikazuje slika ispod.

4
 Slika 4. 4-bitno binarno zbrajalo

Za praktičnu izvedbu digitalnog kruga potpunog zbrajala na raspolaganju su integrirani

krugovi srednjeg stupnja integracije (MSI) koji uključuju 4 bitna i 8 bitna binarna zbrajala.
Integrirani krug 74LS283, prikazan na slici ispod predstavlja primjer MSI kruga 4 bitnog
zbrajala.

Slika 5. Funkcionalni blok dijagram binarnog zbrajala 74LS283

4. Izvedba potpunog zbrajala pomoću NI vrata

Budući da je zbrajalo složeni logički sklop, možemo ga realizirati korištenjem samo NI

vratima. Prvo analiziramo izlaze zbrajala, imamo izlaze S i Cout čije algebarske funkcije jesu:

S = A ⊕ B ⊕Cin

Cout = A∙ B + Cin (A ⊕ B).

Realizacija pomoću NI vrata svodi se da sklop EX-ILI zamijenimo s NI logičkim sklopom, a

za to je potrebno četiri logičkih NI vrata za zamjenu jednog EX-ILI logičkog sklopa.

Za zamjenu dvoja EX-ILI vrata sveukupno nam je potrebno osam NI vrata, bolje rečeno za
realizaciju izlaza S. Za realizaciju izlaza Cout koristit ćemo drukčiji princip, tj. koristit ćemo
De Morganov teorem. Tako ćemo izlazni signal prvih NI vrata i petih NI vrata dovesti na ulaz

5
NI vrata i time dobiti izlaz Cout. Promotrimo izraz za Cout i izvršimo duplu negaciju izraza,
time nismo promijenili Cout.

Slika 6. Izvedba potpunog zbrajala pomoću NI vrata

5. Izvedba potpunog zbrajala pomoću NILI vrata

Isti principi izvedbe s NI vratima vrijede i za izvedbu s NILI vratima. Ova se izvedba rjeđe
koristi jer je za tu izvedbu potrebno više NILI logičkih sklopova nego s NI izvedbom.

Slika 7. Izvedba potpunog zbrajala s NILI vratima

6
 6. Zbrajanje višebitnih brojeva

Potpuno zbrajalo prikazano u prethodnom poglavlju u stvari je jednobitno potpuno zbrajalo.

Ako želimo zbrajati dva višebitna binarna broja, onda moramo upariti više potpunih zbrajala u
jedan logički sklop. Za takvo zbrajalo kažemo da zbraja dva n-bitna broja A i B, gdje je n–
broj bitova najvećeg broja. Postoje razne metode spajanja jednobitnih zbrajala u višebitno
zbrajalo. Naravno, ta sva zbrajala su standardizirana i integrirana u čip, a najpoznatije metode
su:

- zbrajalo s postepenim prijenosom (engl. Ripple-carry adder)

- zbrajalo s izračunatim prijenosom (engl. Carry-look ahead adder).

7. Zbrajalo s postepenim prijenosom

Metoda spajanja potpunih zbrajala gdje se izlazni carry bit (Cout) spaja na ulazni carry bit (Cin)
drugog zbrajala zove se ripple – carry metoda ili metoda s postepenim prijenosom. Kod ove
konstrukcije operacija zbrajanja izvršava se paralelno, tj. ulazi binarnih brojeva istovremeno
dobiju signal na ulaz potpunog zbrajala, dok se prijenos carry signala širi serijski, tj. unutar
zbrajala bitovi binarnog broja se zbroje i „čeka“ se carry signal na ulazu od prethodnog
zbrajala. Kada taj signal dođe, onda se može izvršiti operacija zbrajanja, a carry signal tog
zbrajala ide na sljedeće potpuno zbrajalo koje je u nizu i koje isto tako mora „čekati“ carry
signal tog zbrajala kako bi izvršio svoju operaciju zbrajanja. Ovakva je konstrukcija vrlo
jednostavna, što omogućava brzu izradu, no sa sobom vuče nedostatke.

Slika 8. Prikaz 4-bitnog potpunog zbrajala s postepenim prijenosom

7
Glavni nedostatak ovakve konstrukcije jest vrijeme potrebno za obavljanje operacije, tj. ima
jako veliko kašnjenje, a razlog tome je što zadnje u nizu zbrajalo mora čekati carry signal
kako bi dovršilo operaciju, a taj signal ide od prvog do zadnjeg zbrajala prolazeći kroz sva
zbrajala i svako zbrajalo generira kašnjenje carry signala. To znači da signal mora proći kroz
n- EX-ILI vrata i kroz n-logičkih blokova koji generiraju carry signal.

8. Polu-zbrajalo

Polu-zbrajalo je složeni logički sklop, s dva ulaza i s dva izlaza. Obavlja logičku operaciju
zbrajanja dvaju jednobitnih binarnih brojeva. Ako se prisjetimo tablice zbrajanja iz prehodnog
poglavlja, uvidjet ćemo da tablica zbrajanja odgovara tablici stanja za EX– ILI logički sklop,
dok tablica stanja za carry bit odgovara tablici stanja za I–logički sklop. Iz toga vidimo da je
polu-zbrajalo složeni logički sklop koji se sastoji od EX–ILI i I-logičkih vrata. Ulazi polu-
zbrajala su dva binarna broja, u ovom slučaju A i B, dok su izlazi zbroj ta dva binarna broja
(S) i carry bit (C), tj. izlaz koji ukazuje je li došlo do preljeva jedinice. Za polu-zbrajalo
kažemo da je nepotpuno zbrajalo, jer može zbrojiti dva binarna broja koja su jednobitna ili
dva bita, koja se nalaze na najmanjem težinskom mjestu kod višebitnih brojeva. Ukoliko dođe
do preljeva jedinice, utoliko polu-zbrajalo neće taj preljev uzimati u obzir jer ga „ne vidi“ i
time dolazi do pogreške u zbrajanju višebitnih binarnih brojeva. To znači da proces zbrajanja
dvaju binarnih brojeva nije potpun, nego djelomičan pa se zato ovo zbrajalo naziva polu-
zbrajalo (eng. Half–adder). Shema polu-zbrajala i simbol uz tablicu stanja je prikazan:

Tablica 2. Stanje polu-zbrajala

Slika 9. Shema polu-zbrajala

8
 Slika 10. Simbol polu-zbrajala

9. Serija 7400 tranzistora

Serija 7400 sadrži stotina uređaja koji osiguravaju sve, počevši od bazičnih logičkih ulaza,
brojača, zbrajala za posebne namjene i aritmetičke logičke jedinice.

Današnje serije 7400 koriste se u različitim namjenama u elektronici i logici u računarima i

industrijskoj elektronici. Originalni uređaji sa dvostrukim linijskim paketima (DIP/DIL) bili
su glavna komponenta industrije decenijama. Korisni su za izradu prototipova i za
obrazovanje te ostaju dostupni većini proizvođača. Međutim, najbrži tipovi i verzije sa veoma
niskom voltažom su obično montirani na površini.

Porodica 7400 serije su dijelovi konstruirani koristeći bipolarne tranzistore, stvarajući i naziv
tranzistori – logički tranzistori (engl. Transistor-transistor logic) (TTL). Novije serije, manje
ili više kompatibilne u funkcijskom i logičkom nivou sa ostalim komponentama, koriste
CMOS tehnologiju ili kombinaciju dvaju (BiCMOS). Originalno, bipolarni krugovi
osiguravaju veću brzinu ali koriste veću energiju u poređenju sa serijom 4000 CMOS uređaja.
Bipolarni uređaji su također limitirani na fiksno napajanje strujom u stalnoj voltaži, obično
5V, dok su CMOS komponente obično u većem rangu napajanja energijom.

Standardni skup potprograma je snabdjeven logičkim simulatorom za projektovanje logičkih

operacija pomoću standardnih TTL čipova. Porodica TTL integrisanih kola predstavljena je
prije otprilike 20 godina od strane Texas instruments. TTL je kratica od Transistor Transistor
logic, što znači da se dva tranzistora koriste za pogon svakog izlaza svakog čipa, jedan za
povlačenje izlaza do niskog nivoa, i jedan za povlačenje izlaza do visokog nivoa. Čipovi
napravljeni koristeći TTL tehnologiju su brži od starijih RTL (Resistor Transistor Logic) i
DTL (Diode Transistor Logic) porodica integriranih kola, i troše više energije od MOS (Metal
Oxide Semiconductor) tehnologije koja se koristi u većini VLSI (Very Large Integrated
Circuit) čipova. Porodica TTL ima najmanje 6 podporodica koje nude različite brzine

9
odnosno snage. One su sažete u slijedećoj tablici gdje su navedene grubim redoslijedom po
kojem su unesene:

Tablica 3. Porodice TTL, sa prikazom kašnjenja i napajanja

U tablici iznad su navedene porodice kojoj pripadaju, koliko zakašnjenja prave u

nanosekundama (ns) te koliko zahtijevaju energije u miliwatima (mW).

Termin Schottky se odnosi na tehnologiju za izradu bržih tranzistora. Interesantno je

napomenuti da, u svakoj generaciji TTL porodice, predstavnik male snage te generacije je oko
3 puta sporiji od drugog člana, ali troši oko 1/10 snage. Danas Schottky podporodica male
snage je najčešće korištena od svih iz TTL porodice. Čipovi ove porodice dostupni su od
strane raznih proizvođača. Svi proizvođači TTL čipova koriste zajednički sistem imenovanja,
kao što je ilustrirano nazivom čipa „SN74LS00“. Prefiks SN označava da je čip napravio
Texas instruments, drugi proizvođači imaju svoje vlastite prefikse, ali ako se ostatak imena
čipa poklapa, čipovi bi trebali obavljati istu funkciju. Dodatni kodovi jednog slova mogu biti
dodani kao prefiksi ili sufiksi za ovaj kod, npr. RSN označava čipove koji su očvrsnuli
radijacijom od strane Texas instrumentsa, a SNM ukazuje na upotrebu procedura kontrole
kvaliteta navedene u vojnoj specifikaciji MIL-STD-883. Brojčani kod 74 ukazuje da je čip u
skladu sa zahtjevima civilne računalne industrije, da je u stanju da radi u temperaturnom
opsegu od 0°C do 70°C, dok kod 54 ukazuje na mogućnost rada na ekstremnijim
temperaturama, opsega od 55°C do 125°C koje su potrebne za mnoge vojne i industrijske
aplikacije. Slova LS pokazuju koja podporodica pripada čipu. Na kraju posljednje dvije cifre
označuju logičku funkciju koju izvodi čip.

10
Slika 11. Dvojno potpuno zbrajalo LS 183

11
ZAKLJUČAK

U prethodnom radu pojašnjeni su pojam i definicija potpunog zbrajala, polu-zbrajala, te

oblici koji postoje u komercijalnoj uporabi. Detaljnim tabelarnim prikazima, shematskim
oblicima i različitim definicijama, pojašnjeni su principi funkcioniranja zbrajala u cjelini, te
podjela na zbrajala za različite namjene.

Pojašnjena je uloga zbrajala, posebno sa osvrtom na potpuna zbrajala, preciznije potpuna

dvobitna zbrajala, te serije tranzistora 7400, sa markacijama LS. Shematskim prikazima su
prikazana različita povezivanja jednostavnijih zbrajala i složenija i potpunija zbrajala, te je
pojašnjen način rada istih.

U radu su predstavljena različita zbrajala te snaga potrebna za funckionisanje, tj. napon

potreban za pravilan rad tranzistora, a u konačnici i zbrajala.

Objašnjeno je koje odstupanje može imati koji model zbrajala, koliko je vremenski potrebno
da se obradi određena količina podataka, te što je potrebno uraditi da bi se izvršila potpuna
sinkronizacija.

Obradom rada pojednostavljeno je objašnjen rad zbrajala, dostupan za osobe specijalizirane

ali i nespecijalizirane za datu oblast elektronike.

12
LITERATURA

1. Kraut, B.: Strojarski priručnik, Tehnička knjiga Zagreb, 1970.

2. Decker, K. H.: Elementi strojeva, Tehnička knjiga Zagreb, 1975.

3. Herold, Z.: Računalna i inženjerska grafika, Zagreb, 2003.

4. WIKIPEDIA: Logički sklopovi, engl. Logic gate

https://hr.wikipedia.org/wiki/Logički_sklopovi

https://en.wikipedia.org/wiki/Logic_gate

5. https://www.electronicshub.org/half-adder-and-full-adder-circuits/

13
Datum predaje rada:____________________________________

Potpis mentora: _______________________________________

(mentor je prihvatio izradbu)

Ocjena pisanog rada: ___________________________________

Povjerenstvo:

1. _______________________________________________
2. _______________________________________________
3. _______________________________________________

Prostor za izdvojeno mišljene ili komentar:

 KONZULTACIJSKI LIST ZA IZRADBU ZAVRŠNOG RADA
ŠK. GOD. 20____./20_____.

Ime i prezime učenika: ____________________________________

Zanimanje i razred: __________________________________

NAZIV TEME ZAVRŠNOG RADA

________________________________________________________
________________________________________________________

Rb. Datum Bilješke o radu Potpis mentora

konzultacija