ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΗ ΑΝΩΤΑΤΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΚΡΗΤΗΣ

Μάθημα: Εκκλησιαστικά Χειρόγραφα

Περιληπτικές Σημειώσεις
Διδάσκων: Δρ Εμμ. Γ. Χαλκιαδάκης

-Εκκλησιαστικά χειρόγραφα: πρόκειται για χειρόγραφα (χειρόγραφο

ονομάζουμε ένα έγγραφο που δημιουργήθηκε με το χέρι, σε αντίθεση με το

έντυπο, για την παραγωγή του οποίου χρησιμοποιήθηκαν τεχνικά μέσα) που

χρησιμοποίησε η Εκκλησία από τους πρώτους αιώνες της λειτουργίας της

μέχρι τις αρχές περίπου του 20ού αιώνα, οπότε τα χειρόγραφα

αντικαταστάθηκαν από δακτυλογραφημένα κείμενα. Στο μάθημα αυτό

δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα στα χειρόγραφα του Μεσαίωνα. Τα χειρόγραφα

μπορεί να αφορούσαν στην αλληλογραφία με εκκλησιαστικούς φορείς, και

όχι μόνο, και άλλα θεολογικά, διοικητικά, διαχειριστικά και δικαστικά

θέματα και ζητήματα οικογενειακού δικαίου που άπτονται της δικαιοδοσίας

της Εκκλησίας, καθώς και ιερά βιβλία, όπως τα ιερά ευαγγέλια. Τα

χειρόγραφα αποτελούν σήμερα πολύτιμες πηγές για τη μελέτη της

Εκκλησιαστικής Ιστορίας, αλλά και της κοινωνίας της εποχής, στην οποία

και αναφέρονται.

-Εργαστήρια αντιγραφής χειρογράφων: στο Μεσαίωνα είχαν

δημιουργηθεί εργαστήρια αντιγραφής χειρογράφων που απασχολούσαν

1
πολλούς μοναχούς - καλλιγράφους. Σημαντικοί καλλιγράφοι υπήρξαν ο

Ιωάννης Λαυριώτης, ο Διονύσιος Στουδίτης, ο Νείλος ο Μυροβλύτης, ο

Ιωάννης Κουκουζέλης κ.ά. Η Μεγίστη Λαύρα του Αγίου Όρους υπήρξε

περίφημο εργαστήριο αντιγραφής χειρογράφων, ενώ αξιόλογη είναι η

βιβλιοθήκη των χειρογράφων της Αγίας Αικατερίνης του Σινά. Σε αρκετές

περιπτώσεις τα χειρόγραφα ήταν διακοσμημένα με φυτικά μοτίβα και

εικόνες.

-Υλικά γραφής: φύλλα, φλοιοί δέντρων, πηλός, λινάρι, πινακίδες από κερί,

πάπυρος (από το φυτό πάπυρος που φύτρωνε στην Αίγυπτο, τη Συρία, την

Παλαιστίνη και τη Μεσοποταμία), περγαμηνή (κυρίως από δέρμα ζώου),

χαρτί (το χαρτί εφευρέθηκε στην Κίνα και ήρθε στην Ευρώπη από τη Μέση

Ανατολή.

-Όργανα γραφής: ο στύλος “stilus” για κηρωμένες πινακίδες (εξ ου και

σήμερα το στυλό), το καλάμι ή κάλαμος ή γραφίδα ή πένα, από φτερό

πτηνού, γνωστό και ως κονδύλιο, για γραφή με μελάνι πάνω σε πάπυρο ή

περγαμηνή (το μελάνι παρασκευαζόταν από φυτικές ουσίες αρχικά), η

σμίλη για το ξύσιμο του κονδυλίου και τη διόρθωση των σφαλμάτων, ο

σπόγγος για το σβήσιμο της γραφής, κ.ά.

Μορφές χειρογράφων

-Κύλινδρος: ρολό παπύρου τυλιγμένο σε ράβδο ξύλινη ή κοκάλινη.

Εξωτερικά από τον κύλινδρο υπήρχε μία επιγραφή που ανέγραφε το

περιεχόμενο του κυλίνδρου, δηλαδή τον τίτλο του. Στην Ελλάδα τον

ονόμαζαν ειλητάριον, ενώ στη Ρώμη volume.

-Χάρτης: άγραφος κύλινδρος από πάπυρο.

-Τόμος: κάθε κύλινδρος αποτελούσε ένα τόμο. Τμήμα μεγαλύτερου έργου

αποτελούνταν από πολλούς κυλίνδρους/ τόμους.

2
-Κώδικας ή codex ή caudex: ο κώδικας αποτελείται από φύλλα ή τεύχη που

δεν είναι τυλιγμένα σε ρολό, αλλά τοποθετημένα απλωτά ανάμεσα σε

πινακίδες και είναι πιο κοντά στο σημερινό βιβλίο. Ο κώδικας δεν αριθμείται

με σελίδες, αλλά με φύλλα “folios”. Εκτός από τα φύλλα αριθμούμε το δεξί

και αριστερό φύλλο, όπως ανοίγουμε τον εκάστοτε κώδικα, σε folio verso και

folio recto αντίστοιχα. Έτσι, η 3η σελίδα ενός κώδικα αντιστοιχεί στη δεξιά

πλευρά του δεύτερου φύλλου του “folio 2 recto” και γράφεται f.2r .

-Μετάβαση από τον πάπυρο στην περγαμηνή, 2ος – 3ος αιώνας: στην

Αρχαιότητα τα βιβλία γράφονταν πάνω σε μεμβράνη από πάπυρο και

ονομάζονταν βιβλία, όπως τώρα. Τα φύλλα είχαν ορθογώνιο σχήμα και,

αφού έγραφαν πάνω σε αυτά, τα συγκολλούσαν και τα τύλιγαν σε κύλινδρο.

Το μήκος τους έφτανε συνήθως τα 12 μέτρα. Τα φύλλα χωρίζονταν σε

στήλες, κάτι ανάλογο με τις σημερινές σελίδες. Τα άκρα του ραβδιού

(κυλίνδρου) ονομάζονταν «ομφαλοί» και συνήθως στολίζονταν από μέταλλα

ή ελεφαντόδοντο. Για να διαβάσει ο αναγνώστης το χειρόγραφο, συνήθως

κρατούσε με το δεξί χέρι τον κύλινδρο και τον ξετύλιγε με το αριστερό. Ο

πάπυρος αντικαταστάθηκε από περγαμηνή, ένα υλικό πιο εύκολο στο

δίπλωμα για το σχηματισμό τευχών. Επιπλέον, ο πάπυρος ήταν λιγότερο

ανθεκτικός σε σχέση με την περγαμηνή, γι’ αυτό και σταδιακά

εγκαταλείφθηκε η χρήση του. Είναι γεγονός πως η Βίβλος διαδόθηκε με τους

περγαμηνούς κώδικες.

3
-Μετάβαση από τον κύλινδρο στον κώδικα: η μετάβαση από τον πάπυρο

στην περγαμηνή βρίσκεται σε στενή σχέση με την μετάβαση από τον

κύλινδρο στον κώδικα, καθώς ο κώδικας γραφόταν σε περγαμηνές που, λόγω

της ανθεκτικότητάς τους, εξυπηρετούσαν το σχηματισμό τευχών.

-Παλίμψηστα ή codices rescripti (οι αντιγραφείς που ήθελαν να

αντιγράψουν ένα έργο και δεν είχαν στη διάθεσή τους μία καινούργια

περγαμηνή, με ξέπλυμα ή απόξεση την ξαναχρησιμοποιούσαν. Αυτά τα

ξαναγραμμένα χειρόγραφα ονομάζονται παλίμψηστα. Τα αίτια μία τέτοιας

πράξης μπορεί να ήταν οικονομικά, λόγω της έλλειψης και του κόστους των

περγαμηνών, αλλά και θρησκευτικά, καθώς πολλοί χριστιανοί από μένος

προς τους «εθνικούς» ξανάγραφαν πάνω σε χειρόγραφα Αρχαίων Ελλήνων

συγγραφέων. Με τη βοήθεια της τεχνολογίας σήμερα, πολλά χειρόγραφα

έχουν αποκαλύψει το κείμενο που έκρυβαν για αιώνες πίσω από το δεύτερο

κείμενο που έχει ξαναγραφτεί. Αρχαιότερο γνωστό Παλίμψηστο είναι του

Οσίου Εφραίμ του Σύρου).

-Γνωστοί κώδικες είναι ο Βατικανός Κώδικας (Codex Vaticanus) και ο

Σιναϊτικός Κώδικας (Codex Sinaiticus).

-Ελληνική Γραφή

-Μεγαλογράμματη Ελληνική Γραφή (κεφαλαία γράμματα)

-Μικρογράμματη Ελληνική Γραφή (μικρά γράμματα)

-Αντιγραφή Χειρογράφων (επίπονη η εργασία του γραφέα, απαιτούσε

υπομονή και καλλιτεχνική δημιουργία)

-Σήμερα πολλά χειρόγραφα φυλάσσονται σε αρχεία και βιβλιοθήκες. Πολλά

από αυτά είναι φωτογραφημένα και υπάρχουν σε μικροφίλμ, σε μπομπίνες,

που απαιτούν ειδικό μηχάνημα προβολής. Με την τεχνολογική εξέλιξη,

πολλά αρχεία έχουν ψηφιοποιηθεί και είναι πιο εύκολο για τους ερευνητές

να τα μελετήσουν μέσω H/Y.

4
Elpidio Mioni, Εισαγωγή στην Ελληνική Παλαιογραφία, Αθήνα (Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης) 2004.

5
 NOMINA SACRA (ΙΕΡΑ ΟΝΟΜΑΤΑ)

Elpidio Mioni, Εισαγωγή στην Ελληνική Παλαιογραφία, Αθήνα (Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης) 2004.

Συμβατικά σημάδια/ Συντομογραφίες

6
Elpidio Mioni, Εισαγωγή στην Ελληνική Παλαιογραφία, Αθήνα (Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης) 2004.

7
 Συντομογραφίες

Elpidio Mioni, Εισαγωγή στην Ελληνική Παλαιογραφία, Αθήνα (Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης) 2004.

8
9
 ΤΑ ΝΟΥΜΕΡΑ

E. Bornemann/E. Risch, Griechische Grammatik (21978).

10
Παράδειγμα Εκκλησιαστικού Χειρογράφου
Πηγή: Laur. S. Marco 725, f. 45.

11
Μεταγραφή του Χειρογράφου

12
 Από τους Βίους Αγίων του μηνός Νοεμβρίου (υπό Συμεών μεταφραστού)
Σταυροειδής τρόπος διάταξης της αφιέρωσης του μητροπολίτη Κρήτης Νικηφόρου
Μοσχόπουλου (Χρονολογία χειρογράφου: Έτος Κτίσεως Κόσμου 6831=1322).
Σύμφωνα με το Βυζαντινό Ημερολόγιο η ημερομηνία δημιουργίας του κόσμου είναι το
έτος 5509 π.Χ.)
Πηγή: Παπαδοπούλου – Κεραμέως, Α., Ιεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη, τ. Β΄, Πετρούπολη (εκδ.
Αυτοκρατορικού Ορθόδοξου Παλαιστίνου Συλλόγου), 1894, σ. 75.

13
 Ενδεικτική Βιβλιογραφία

-Eduard Bornemann, Ernst Risch, Griechische Grammatik, Diesterweg Moritz,

1978.

-E.K. Litsas and al., Βιβλιογραφία ελληνικής παλαιογραφίας. Δημοσιεύματα

Ελλήνων της 50ετίας 1951-2000, Θεσσαλονίκη 2003.

-Elpidio Mioni, Εισαγωγή στην Ελληνική Παλαιογραφία, Αθήνα (Μορφωτικό

Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης) 2004.

-E. M. Thompson, An Introduction to Greek and Latin palaeography, Oxford 1912.

-Nigel Wilson, “Greek Palaeography” στο Oxford Handbook of Byzantine Studies,

ed. Elizabeth Jefreys, John Haldon, and Robin McCormack, Oxford (Oxford

University Press) 2008.

-Επίσης βλ. και την ηλεκτρονική διεύθυνση:

http://codexsinaiticus.org/en/manuscript.aspx.

14